Kokunun Tarihi

Miyasma ile Fulya: Koku ve Toplumsallmgelem

XVIII-XIX. Yüzyıllar

AlAIN (ORBIN

ll!ll't 1
l•ıııınbul 19'1'1 dolumlu. Üıant ve t'iılueklila.nıı !llrenlmııu Yıldu Tclcmlc ÜıılveniMııi Fm-Edıebivııı
FülllııeıL Fra.nıııu.;ıı MOı•rcım·Tcn;llmanlılı Anııhlım Dıılı'ndaı:ıım•mllldı. IQQ9"dıın Jı,n aynı hlılıımJr
anotıımıa ,pn,vli•l olaralı ~nlıam..lıı ad ır. Halen H.tecııepe Ünıvcnıı ... ı F - Dllt ve: Edctoiyoıa .Bi.\10·
nıO'.ndr dolcııın yıopmalııaln.

Çn1NiDi 1'aplıtı e~ıerlcr 'unlaıdu: Adalc. Mı.uıf•. Giı•lvürclı C.lal, ~ Çıralı Adımtın 0...,
Rılılwrı, 9'"·' Pınar 06.fyilrıelı, Handr Enhı, GiırııMtı Y.yull!vi. lııanlıul. 20l': Juln Vmır, Eıloıı~
Fnıı R..W., f Jıanlıı.ıı.lıhalıi Ya_.,ı,lııı•ıılıul 2001; )ula Vemr. Willıdın S~Dn~Zin Sım. iıtı•,lıj \'ayaıevi.
l~ıanlıul 2001.

Anlcara Ünıwcnılıınl. Dil ve Tarih·Colrııl'l'l falıölıeııı. Fıa.nııı: Dılı Ye bielııy.ııtıArwıhlım Dalı öln!ıım
llycli. Fıaıısı: Edc bty.aıı. ıııerıel ~e lıarıılaeıırnııılı odchty.n, Ic Ol til ı ıarıh ı. Til ri: odrlıi)'RII alıınlaıındıı
hap ve malcalelen lıulunmıılııııdır. Min:ea Eliadr, F~o Haııoıı, Marul Ciııuclıeı:, Vtı:ı01 Hu11<ı,
Plıilıwr Bcqrııı.ıd, H~ Prıoıı, Mııqıurnıe IJuru, Phıi~Fsıc Bwllr. ]cıın·Marir Guı!hrmıoa, Charleı
llıı..Mial.ıe.J.ııın-Pkm Vcmanı, l'icnc Nonı, ]c111 Bocı~ıo. \'veı Borınll!lor, Jan-Paul S:ırın ve Jean
Sıaıolomıki'dcn çonıııılerı hulunııulıı.dıı.

AıWıra 1971 doıJumlu. l.Juırı~ w )1ilııırlı lı••,. fıtnonımlıu Yıldu Telnilı Üıııwnıırw Feıı-Edthlyaı
Falculı ... ~ Fr.ınga:a Müırn:im·Tc-n.'iımıınlık Anabdım Dıılı'tıda ıamııml.ıdı 199\l'dıın lıeriııynı balllrndr
•fl1101111'1 F~rnlııı ı.ılarıılı Çftl'lfNllc!Dd.ır. H•lcn H.ccarpe Ünlvcntınl Fı1o11111 Dili w Edebiyaıı1!61Q-
mQ'nık ıkıioıonı •'II'IUIIııadır. 1
Çcwtsını yapıtılı cıoı:rler IUnla..Jır. ~· (lYnın, Ymıdın o~. O..ı Kiıa:ırvi Ya,mlon, fı.nlı.on
1998; E•nr lonea:u, Tııjılııı (')yımlan. ICnıl ()W,..., Mıu-'Bııvııı Yuvmları, loıanbıal 1999; Eu1hır
lıırıeKu, Tı.fllaı o,..nlt.ın i. &•oıolloı Adoaıı, Mlıo~t'8oıou1 Ya,ınlan. l~ıanlıui200C. ]un Paul Rlıuıı, (Jrı.ı
A.ı,g Tarili uc lJ)Iımılt, Kabalcı \'ayıMvı.l.ıcıınbul2001. M.,..,~. Illit kııabcvı Yııyınlıın,
Arıkanı 2001 JBu 1•1 c~lılilı. ..ı;lıilı.ıe 9'1iılı ııuıı!Hirıın Ç~Mn~i). Miıua Eliade Al)a Sını)ıııı, Kııbıık:ı
Yavıı-i, l.bınlıul 2002. Miueıı FJıadr, Dııılrı TA>Ihııw ~. Kalııılu Y•yı~-ı. l•••nlıullCD3; Gl~lr
Kllııfq\lu. ~ Soılı.ın. Elıom 2001, Cilta Y••ınlan. lnanlıul.

llu kııahn. ll· 78. 119·182. 276-lOO uyfıılan ,...,•nı T'ınııı Ooııolyöm ~lık; 79-176.,faları......, M.ohıı... ı
Eııılıı Öa:an; 113-175 oav&bn .., ...... l..alc A..W. Öa:ıırı 91"D'IDIIIJJ.
 Kokunun Tarihi

Alain Corhin
~1936)

Pariıı Ünlvcniıesı'nılc 11rih pro(aOrO. Mıluoaınh .ıJgııınd.ılıı

(o.lr UlfilL. c;aloımn•• oloıyul.n ilr IAIAvvıoıl~r ı1~,... nıLılı:l.ınmi4Ut.
Aratnrm:ı :ılaıılan k:oluı. lahqı:lik. hobiler. iruan bedrnl vb. gilıt
.l:onula.rdHn olu.ınakıııJır. Çolı savıdalcı kiıarlan orııunda tunlıır
6S~ıJııbiJır: l'awlıtasmt ~1 ıntıdrnUti m l..iırıousinr dU XfX' ~..Jt
(1845-1880) (XIX. f(l%yllda Umou•inı:'dc: ıırk:amn ılr modcmlır).
1~ unlvc:rslıalrr de lıın.ose. L~. 1999: Uı F& de noı:v.
Mu""" ı.!ıWtl.. "' ımnııtMıian (.l(fX' -~, (Ge~k ~ıılan. Ctnıırl
&ı:fııleı ve fahitelik) ı:ıamıruırion. Paris, 1982; Le Wl.ıır de!
"Gııınibrdes", ("'Yıım~mlaı"lı:öyıll. Flammarion, Paril. 1990; Le
T..nrım du ~!ide n lt ıltlir du m• . 1750-lSfD !BotluAun ~urdu
n lı:ıyı han~ıi), Flamıruırinn. Paril, 1998: H.ııltDiıı ıl.ı roıpt,
(Bodrnın ıarihıl, Seuıl. Panı., 200~; Hi.ıınirr <lu chrutidnisrne,
(Hıriill\'llnlılııı ı•rilıl) deı., Seull, 2007.

D
 oj:
CW't'VU

IIIMPAIIATUfU.UICTAN SONRA.~ Taılııl. Anılılı J004

ll ESICI VAICINIX'ÖJ. Doılııoıwnı 1- &ı... ıc..ı... 2005
Jl HAI-lZA MEICANI.ARL Plıınc N-, ~ 2006
41 (i()C II..IŞICILERI. c.tn (lirulıoq. T - 2C06
~) ICl.'RMN vı liCiiML'IUJC. O.,ııeo s.c:.r.taa, Oalı l007
6) lı.BlDIE. ....,_ ııc-a..:ı.. Nı•n JG17
7) AYNADA ~-]un Sııııuhıuld, . . . _ )007

Cootıiıı,Aiııjft
l<ılıuo.., Tıoıthı
.SIN 975-291...l.'!.ol·2 1 ....... ' - Gıı..ı,-ı.c;.ı,., .....,_, !ılılıı0oaı•• .lllıı Anleırı o.-,
Elom 2007. ~ı~ı•ııoa, lOJ •vlıı
r....... l.ılhlr farılıo-NııN...-1 .... Dalrııı
 KOKUNUN TARİHİ
Mryasma ile Fulya: Koku tıe Toplumsal İmgelem
XVIll-XIX. Yü;oıllar

Alain Corbin
 ISBN 975-2~1-ll4-2

Lı ıniıl.•- ır.ı la prıqıl6

L'ııclamz «ıl'~ MJı.'iııl XVJIJI-XIX" sitıı:L!ı
ALAIN OORBIN

C EditiON Aubıeı Mooı:aıııne, 1982

8u lılı:ahın Tllrlı:çc l'ByBI halılıın

ONIC A.l••u Lul. Şü.. ••ııulı&oyl.o
[br Kıı:abrvı Yayınları'na alldr.
8lrınd Hulıı. Eldııı 2007. Anlıara

F~ (A'iM!Jn.
Pınar Goıclycın:k Çdık
Mehmet Emın OKan
t..lır Anlan Öıan

Tıbilı JWı..W., F..ıhaı IW.cıın - lloııt ITB

&slı.ı w alı, p.,Jın Oloıı!ı lıd. Ş.i., Anlılı•
Mid"''JIIII'" c..ı.ıc.ı 62!14 \'cNiflılr 06420 Anlı••

en. Kıühtvt v.,...ı...

M•ı- ~ 3714. Y........ OıW.lD. AMo111
To!!l CIIJJ2J •JS 9J 10 • Foa: II)JI21 ..15 19 Ol
_..,......,...,....&...,. • W.!n "*'..,ınc..iaııll
 MNarin, duyarlı ve hassıııı bir ki:jinin, uddeden yOk.selen birçok lı:oku~mu~,
bozulmu~, can stlucı karqımı, iiJ'enç ruhiann e~inıi&ini; dumanların, lcötü
yayılımlann ve lcaranlılc ~ehirleıimizin ılıerine süzülen lı:ötü rüyalann lcarıtı·
mını al~ııla~·ıp da etlcilenmemesi mümkün de~ildir~"

Quleoı Michelet, Uı Fmvne, 1859)

İçindekiler

Önsöz ll

BIRiNCi KlSlM
ALCI DEVRiMi YA DA ŞÜPHELi KOKU
1. Hac.Yı ...e Koku§mtı Tehdici 21
2. Ktılcu Alma Du,wunam DuyarlJIJc Kuıuplan 35
l Toplum&ılci HtJt~CJ Ya,alımlan 52
4. Kaılanılmcıf. Olai'U Yeniden Tanımlamale 79
'5. Knlw Alma Zevlcw ilqlcilı Yeni He.~plar 98

l.KINCI KISIM
KAMUSAL ALANI TEMIZLEMEK
1. Kolw Gidenne Srrarejiltri 121

2. Kolwkır t.ıe TopluırutJI Dü.tmin F~jui 147

3. S.,aseı ...c Zar.a1'lı Ellaleri 168
 ÜÇÜNCÜ KlSlM
KOKULAR, SEMBOLLER VE TOPLUMSAL TEMSiLLERi
1. Ynk.sulun Kokwu 183

2. "E~in Koku.uc" 209

3. Mahrmıiytı Koluılan 229
4. Esrilclik w Parfum S4tsi 262
5. "TerU Gü~ler" 276
Çözum: "Pı:ıris'in Kolculan" 289
Sonuç 297
İsim Dizini 301
Kokulan Giderme ue Algı TariiU
Koku alma duyusuyl11 ilgili bir kitap yazma Alerini gdqtirmem, Eski
Rejim'e ait KTCıli,eı T., Akadenusi üyesi ve Paris'te 1794're kurulan kamu
•aAlıjı kürsüsünün de ilk ba§kanı olan Jean-Noel Hall~'nin Mhnoırıs'ını
(Anılar) okumamla ba§lallll.§tır.
itrenç miya.smalara kar~ı yorulmaz bir savaıçı olan Jean-Noel Halle
kokulan gidermek Için bir mücadele yürütmü§rür. 14 Şubat 1790'da mes-
lekta§lan tarafından görevlendirilerek, pis kokuları tespir etmek ve Seine
nehrinin iki y.alcasını ne derece kapladiğını tilçmek için nehir kıyısında
Incelemeler yııpar 1 ; bir ba~kıı gün Fransa'nın o ı.Ji'ın~mdelci en büyük bi-
lim adamlarıyla lıirlilcte özellilde en zehiriisi olarak bilinen bir çulı:urun
bo~alumını denerler ve knku olu~umunu yenebilecek i~lemJeri resr eder2.
Bunlar yalnızca onun ~ünlük Lıleriydi. Profesör Hall~ hastanede, lıu has-

1) ]..N. Hallf, "14 Şubııı 11170'ıe Pııını-Nrufırn Rappı! ve Gıır"a kadar nehıin heı Iki
yalıaııı bnyunca yapıl.1n ln,rlanel~n ıuıanatı·• .1-fisrtıiq M lıı Scıı:iıflıf ~dı: Mı!da:av. 1189,
•. L.XXXVL
2) J.·N., ~. R«McM-- Lı llllllnit 11!1/ıt.ı qJm ılı. mııMı.mw *' fos.ıes d'daıırıca, 1785, L
57-58.
12 KOliUNUN TARiHI

ralık yaratan rürlerin her birinin kokusunu titizlikle inceleyerek tanım­

lar; erkeklerin, kadınların y11 da çucuklann Jolu§tu~u salonların etrafa
yayı.lıkhm kendilerine lizJ(ü kokuları ayırt etmeyi bilmektedir. Ricerre'dc
defterine "zavallı fiıkirlcrin yavan kokusu" 1 diye bir oot eldemi~tir.
Ru rutum Hallc'.,•le sumh deılildir; gOrüleceli üzere bu dı'\ncmc ait
mctinlcrin Jilc.lcade yorumlanmasi hu alanda a~ın bir urrak duyarlılık ol-
dl$ınu RÖZiemlememizi 5a~lar. XVIII. yüzywlda ingiliz tm:ı bahçelerin ya
da ölçekli ideal ~hir çizimlerinin4 olu~rurdu~ manzaraya halı.ınca hüyük
mutluluk duyulurkcn, ~hrin miyasmalarını Imklanıale insanları dehjete
dü1ürür. Bu baglarnda tarih karma§ası bir tehdit olu~rurur. Jean-Noel
Hall~'nin zorlu ara§tırmasından beri kukulan aiKJiamaJa ve incelemede
binakım dcğ~ikliklcr nlmu§tur; i~te bu kirap bu konu\'U ele almaluadır.
Duyarlılııın hu kadar önemsenmesineanlama gelir! Çevremizin knku
alma sessizli~ini bozarak bizleri dayamlmaz in.~nlar haline geriren bu
kukularJan arınmak için yürütülen gizemli ve kaygı dolu çalı§ma nasıl
Aerc;ekleımt§ttrr Bu annopulujik yoıpmın koldo Jcgiı,ıiııı:ııiııllt"lımtlcaum:·
lerdir? Beleni ~malan ve simgesel sistemlerdeki deii~imin ardındaki top-
hımsal nlgular nclcrdir?
Bilindi~ Uzere, sorun Lııcien Fchvre'in güzünden kaçmamı~tır: Koku
alma duyusu tarihi, kendisinin ac;mı~ ulduAu birçok alanda yer almakta·
dır 5 • O zamandan bu yana g(~rme vi! tat alma duyulan oldukça ilgi çck-
mi~tir; R(1rme, büyük panoptik rayanın ke~fiyle canlanma§ ve esretikle
ulan hallantısı sayesinde büyOk bir gOç; kazanml§tır: rar almaysa, günlük
ya1amın toplumsall~tınlmruıı ve kurallard ba~tlanııını inceleme i.'it~nin
ardına sı~nmı~nr. Bu alanda d:ı koku Jı~lanmanın ~zasını çekmi~tir,
oysa kamu alanının koku vueunlueuna kar~ı bir saldın hclinnckteyJi'\

1) Enı.-,c~ m.-.lıudıı~ ~"Int, 1. cllı, 1787, "Alr" maddeu "Atı ıle• hop.toıuıı ı.le
ırnf rı de mf'r". 1. 4i71.
4) XVIII. yılzydda pn-nın YerJıli muılulukLı ıl,plı olaralı hlıı. MDnil AliOUf, "L'imaae de
la \,llı: c~z O.uclr-Nıcola.-.l.aluuıı", ~ &.S.C, K:uım-Ar.ılık 1%6, L 1276.
~) l..utlftı F~. L! prablltııl dt l"lrımı)ıanct .ıu XVJ"""' si«lt, 1942.
61 l..udtn Fdıvrr'ılcn rsııılen.dıti lnımoJııcııun d la fraııı:r moılrmr. E!.ııııi dıt JıSJCWırit lııs­
k""fW. 1.500- 16tO.I'Iıril, 14J61 :ıdlı yapııınd.-ı Rtıben Mandmu Mndcm Zı.nıanLınn lııı.tlıınıPcındı.
alıının ıarıhine bir t-öitlm a,·umqnr b ~nlm billilrrinw pı: bıı luınu:la ırlı inı:rlcınrıJiı.
Pirrn: fr.ıncasıd'm vapıılarııun r..vın"ıınm....ıylalıiılilıır. pmrnin ıınh.~lıııc.rlemcoi lcotıu·
sıınJ1 ,..pnı. ı,alqrıw 'arılmı411r; hunl:ırın lçrruinde c:n l~nilc:ri Mıcha.:l Bıı.ıı.ınıbU'ıı ıııc olıın·
L:ııdır. Atfd dr L:ı tudıtrclıt lll Scimceı ~·ın C1981) 40. 111~111 11m1nwrı alııı ....,.,ı.ıı•ının
bu yaruylıı ıJatllJır. Maıı Mıln.-r (laf~. Pari~ f'UF, 1982). •vn~ pOnııl•GnO ve
l:ını~ıılı. cıı.l.-bıy.ııta ~ıııı ""'rrnının y(lı drtı1ıırme•ini incclc:diji ba4lıca 'IJIJ'Itındıı Kıını'ııııı tOn·
r-. ~tııı t:ııihivk lıımliti Jtl111Uiamıı ııranndııkl b.tlıınııları elı- ;alın~~lıııı.lr
 ONSOz 13

Bır Ic ez daha scıısizlik olur.

Duyulan n kullanımının, ya~amdaki biyerar-
tılerinin bir tarihi vardır: bu hajil:.mıda her ~ey lr.cndil~indcn olmaz: hi~­
lıir teY uzmaniann bilinçsiz küıı;ünı~mclcrini haklı çıkarmaz. Kokulann
rcddi yalnızca tekniklerin gcli~mcsinin bir sonucu de~ildir; spreyler ve
vücut dcuduranrlanyla birlikte c;ıkmamqnr ortaya: hunlıır yalnızca eski
bir takmtuun açıklanmasını ve KClecekteki 1-ıir hareketin §i.§irilmcsini saA-
Iayacaluır.
Al5r~nın bu tarihini/s:ıvaıını yeniden çiznlenin ve çıkı§ına yün veren
Imge sinemlerinin uyumunu sapramanın vakti ~lmi§tir. Ancak ayru za.
mand:1, tuphıınsal yapılarla al.ıı tutumlarını kar~ılıqtırma ~kc olarak be-
nımsenmclidir. Gerilim ve çarı,.malan, tuınamcn hu znlılıklann bünyesin-
de var olan c.hıyarlılık şekillerinin ÇCljitliliRini yadsıyarak ele almak lxııuna­
Jır. iJırcmc,;lik JrÜc;lüdür: iç bulandırıcı ank toplumsal düzeni tehdit crmelc-
lcJir; hijyenin ve ho~lu~n güven dolu zaferi istikrdn belirtmektedir.

1967'Jen inherrn, E.•sı. ıııır .l.ı wruJıııı..~ ~ıl Pıms ... :XJXW ıi«ir adlı ~·arnıyla Jran·
l'ıuıl An'" ıaı .. ım.ı il~enne yapın11 oldulu uzun c;al11.nW.ınnı b6tlaaııı1tır. lıutiıwı /r41111idiı .b<
arıılı Toun'ıJa. bcrknmc ıılı,lıanlık.lıınnın Jl•ılıı)o•ıo·wlıı,ıoı w ııırihiylr ılıı;lrnen _,.al bılımkr
.S.nındalu nraıımıw::ıl-ınnın l:wpwıı ılıl:ırnlı ul.ıır.ıılı lıir :ır:ııy.ı Jl'ti~ çalıpnalıı:adu. Bunun·
la bırltlıır tıırııı da hbııl errnr.lı Jl'teklı lıt bu ~.alıprıalaM lc;inılr çuk azı y~ırr)lılıli bılinerı ıaı
alma duywuylıı llııilııJir: A1lınJ11 ıaılıııııı molıcnı-llılinı ll!Qia~"an lıulıudur.
Rıı ıluyuyla •lııili ulanılı Lı! A,..l.!, l"imet'u Ka.srır..:l nlan v~ 1978 vılınd.;ı u """" d.ıı
•*w" (PArl.o. le Seull. 170 vd.) olaralı fraıuUICayıı çı:vnkn Ruıh Wtnıı:r'in lıirııhndan ılıı IÖ:ı:
carıdc IJ:Iı:lıir. Yapırında dme~-,rl fiı\oolojı v~ jllıluıluji alıınında v•pılan ymı çaiJ4111aloıı lıuııu·
1un.Jıı. <l.zellılık ı:lr lıııluhılımln (oıımullllltlr)
bu ~ml.ıı,·lor ıl,lllrnen Fr:ıınm ilıi u:nıan olan L: J.
t.4.ıı~ıı vr A. Hnlley"in c;:ııl14malanna da fll'ındrrınclcr \"lpıın birçuk bıblıyUllf'llv• bulunmııılııaılıı
~unun cnrııtl lıonuwnda ıl11 çrlıki v.ırıılıın:lan bin dr EJmund Ruudniı•lm"nın L"Esılı.oıaıpM­
,. qwtsıırın (Pırıu, PUF, 19771 ..Jiı l"arııııJır; lııılunun K:ıını"ın pQnde ııavııınblını yidnnrti
lıc... ıı•ıırııl.:ı ıt,dnç bir ç.llıtma wpmqm.
Son olanrk rcırr ~lnhıııt Glcıchm:ınn"ın c;.ılı,malann• ıJa J..tinmrlı ıır~lııı. Scnclndrn
horn. Nıwl>rn El.ill.~'n ıın~lll"lllalannırı drv~mınıb, atırı duyııul:ıınrı muıasyonu ve bı:dı:n lrlıat"·
omın .Jeıtj,imi lle ıemblllı sluemlc:nnln yapılandııılm ..ının orııı~a lıll'ldııtıı ı.:ıplumııal lınnırcıl
ıcimiiıieri ..nımıdııkıtliıJıilrıı ele almıılcoııJır. Fi:zyı.ılojilı: ~·lrrin rv mrkiinın.ı ıJııhıl rıJII~~~e~~hıı
vr hu cvac:llqıınnı:ylr onııya ~ık•n rılııl•ılm zlnc:lnnln y:ıyılmasını rlc aldııtı ~J:Illrnı:lcr bbı
dıııtıu.tıın llııılornı.iınnekırdlr. (Rk2. "Dc:s vtllr• prupra rı ININ uıJc:ur", l)rbi, Niaıın, 1982 lıa,lılı:lı
makale ıl). lXıtılncCilnın ırrnı:li yinr de 1866,19\0 yıllan anı\ınılaki Dmı Avnıpı'yı~ıiA\-:ınmalı:·
..
ıadıı; bu dıı ıı ıl!ur önı::r.<J mllolojilrri ııızl·m~ w lıııı:ıda ele .ıılınan d6nrınin oomılnlaıalı­
ma\"1 vtııwlıml4d1.
Aynı ~lanıl• l-i~ lbnınıque upnrıe'un Hiı~ M l.ı mtnlt CPıuu, 1Cil79l ...ıtı v:ırınn~ da
hıılımalJl'rrlıur. "1\ılı" !11.\zciJiiimin o ı.löıırmJe ~erli hiı e1.:ınl:ıımluı ar.liY!II 1101 konusu .lc:I'I.JI,
hrııllr bu konu a•lıocb~-dl. oyu bu ııün:çkr anık dllbıkmulrıın ~.alqmıılıonu!•ı ,ılmut~ur. (Mü~ırh·
cen Ji1lc ılıılı olıını.lc bb. Aırntr m Muno:e, 1979. ll . .:ılı. L 414). Ayrıca. lı..ılıulann ıanhı luınu­
ounı.lıı c;ıılaıımJ,ıır, krnı.lai Jr lıolı.ul.ınlan .ıımm:ının ha\lıcıı Y\'lnl.erinden biri olan koltu dilının
1nndınlmaaıııın lılraı ııcri,.: ııidcn:lt rlr aJmııdıiJan ı~.lıııNco looJurııı çıılıtmıt <ıl.c.ılıl.ıdır.
14 ICO«UNUN TARIHI

Koku alma duyusu üzerine bilimsel ve kuralcı söylem analizi, hilim

adamlan to.~rafından gdiilirilen davnını~ sosyolojisi, buna getirdilcleri öz,
n~l yorumlar, ya§3nan ho§görüsüzlülc, zevk ya da hu~nutluk tarih süre-
cindeki toplumsal kamıa~ıklık lar içerisinde ortaya çık~ 1ekiJieriyle davra-
nıtlar, cırnritelcr tanıfından uyi{Uiamaya geçirilen srratejiJer, bünın bun·
lar, içerisinde, her ~ye raAmcn ve her an payla§tınna isıeminin kulaycılılc
olacnlt derecede gerçek ve dii~ün birbirine karıinııı hölümlenmi§ bir
çallljma alanı ohı§tunırlar.
Böylesi bir enginlik kari1sınıJ:ı, man uk sınırlı amııçlar güımcyi zorunlu
kılmaktadır; algı tarihi konusunda yaJıılan çalı§mıtlann çnlclu~u tutum·
lann bürüncül bir §ekilde ele alınmasını zcırunlu kılmadan önce, bütün
ara§Urmacılara özenle eıiketlenmi~. inceleme anıçlamun gerçek bir psiko-
tarihin gelecekte tasarianmasını saAiayacak olan malzemeler sunmak
istiyorum.

Bilimsel Sö,lemin El'J.d4e Verici Belirsitlili

ilk bakı§la, Jcan-NılCI Halle'nin tavnyla zamanını:ı felsefi inançlan
arasında bir uyum olduj!u g{nlenmektedir. Duyusal \erilere kaqı a~ın
dikkati, bilimsel yöntemde du\'Uiara vcrJiJti önemi yanumakradır. Locke
dii~ünccsind~n miras kalan, 1709 yılında Maubec tarafından Pnncipfs
ph:ysiqueJ dı: ltı raison cı des pa.ssioru dc5 hommes; dnsan :ılclının ve turku-
lannın fizticsel i1kelert) adlı yapıtında genel ularak ele aldı~. 1755'te Fnın·
sau:aya çevrilecek Harrley'in cıynntılanJınlıeı bu kuram, Condillac iki
temellcirabını (l'Essa.l sur l'origmt des COJUJal.sstU~Ce5 humaine.s, insan bil-
gilerinin lci\keninc dair, 1746 ve u Traiu ~ seruaıiarıs, Duyulara dair,
1754) yo.~yımlo.~dıi:ında turarlı bir sisteme sahipulm~tur. Lockc'un h41A
"ı"ızd hir ctkinli~n özerk ve yetenekli'" ilkl!si olarak sundu~u anlak, Con·
dillac'ta "ruhun e\•lcmlcrinin birikimi ya da bir araya gelmesi''ne indir-
genmeku:dir. Karar, d~ünmc, arzular, tutkular, bütün 'Junlar farlclılcılılc­
lara ~ren duyulardan ba~ka bir ~ dejtildir; aynca hep-omizin hafızasında
gu]u kokladı~ımııda can bulan ve bu kolcuyla lcarı.ıan bir bedenin ha-
ması vardır.

7) & lıonuyw ılgilı oL.ıı•~ lıkz.. Jaın Ehr:ırıl. L"ldH dı! natın4! m .'"mncr dıJn.ı lı.ı ,..~'1"1'
mıoıril da. XVllıt""' ı.ıl.rilo!, 1961 ••. 676.
8) Aı.,_, a. 68';.
 ONSOz 15

Du~·ulcır aruk büıün bilim aJamJan ~ fclsctecilerin kar~ılarına çıka­

l .:ıle: ur; ne lc:adar dircnirlene dirensinlcr sonunda onun elkisine manız kala-
l .ıldilrdır.
Ancak bunlar Aydınlanma Ça~J felsefesinin tarihine ait bir ilc:i
~ tııı nouur ve bu tarihi irdelemenin yeri de tmrdst JeeildirQ. Burada bizi
ılııilcndiren duyarldıtın vuq;ul;mma.o;ıdır. Duyular ..giderek daha c;olc: çö-
:ıımleyici olm<~YJ saglamakra, fiziksel onarnın cadı ve sıkıcılıJ!ının d~rccc­
lrıini daha da üzenle ele almaktadır"'·" jean-Noel H aile'nin sürekli teıik­
h· olıtıı kuku alma duyusu öliimcülcchlikcyi ~klcm~kıcdir; oysa iyimser
rı~lurı Pluche doıtanın gösterisinin ı adını çıkarmaya davet etmektedir 11 •
Bununla l1irlikıe. lclscfccilcr koku alma duyusuna fazla önem ver-
nıdcr. Bilim düny-.uarun yadsıy1cı tutumu, Modern Zamanlar'ın d~a­
\'ıı l:ıa~lamasından iribaren bu duyunun öneminin sona C!nliiini Jtııüncn
l.ucien Febvre'in hakt~ açasım destelclemelc:ıedir 12 • Bunun Jqında, bilim-
'd ııöylemler, Icendi çel~kileri içeri.sinde saplanıp kalmıt olan bu konuyu
rlr ıaldıkloınnda belirsizlc~mcktcdir. Knku alma duyusuyla ilgili verilere
·m~nı verilmesiyle JqiHnmıuı ara5ında ya~anan JCCiıcirlcr hilim dü~üncc:·
•min enıJi§e verici belirsiziiiini ortaya koymaktadır. Dilin kafa ka~uncı
lııkirliAi 1 ~. kokuların yapılannı anlarnamalt ve Itimilerinin ba.slc:.ın esans
kuramınJan \'azac~mcmesi dü~üncelerdeki 1ereddü1ü ve söylemin do-
lumbaçlıl~aru açıklamaya yardımcı olmalttadır 14 •

9) 0alk Soı.luınon·Bı:ı)-et (lnsım.ıM•ı dı Lı ıicll!'rll.~ eı 1'~ ılıı &ftıaııı, FLımmıınon,

1078, ı. 20-4 vd.) bilım adaml.ıınrun, ııllrıı\il btlıııl~rden lm~mılılıınon ııonınları Cl"ıZIMk Için,
1, . ..,.., /f"l'kl Jll\ılemlerinl, felsefi alcbımacayı (Condtllac'ın konumu). dc:nı:VJel ııldaımııcııl11n
tMauperıuıs'nın ıytlt~n lıörO) ,.. da önııOrıllınemı.t lıa::ıılım (RııuiK"IIu'nun ilıını:i ııezinıio.i u-
ı.ıllndıılıi düıiı1ül nııaıllmllanı.lılılannı çol Ili ınu•lırmı.tlr.
10) Jacqııe• (millc:nllıl!, "U! malıam c:t l'«ıınoınae de: la nar~·. VIU""'" ı.iılcw. no: 9, 1977,
'()1.
ll) "Tinn ıaıl.ınn, lıı-ılculann, ıırilrnıı, renlı.lrrln ~P.t~ılllltl, rrlc lı~llmevlc: ııöoylc:n«elı oluna
harun duyulanmı:, Tann'nın, hiıım ihıi\oac;bnmızıı .On: lıuttlılık pcen:n. c:ylemlı:ndir." dlyı:
v.•ımıılu.ı..Jıı ~·lt ık lıı ~f't aıllı
)'8f'IUnda (IV. cılt, a. 162.)
12) Lııcıırn Frbvrr, 11..11·1·• L 461-172.
11) L:ıdr:r bu knrıul'll llıcllilr:lc bc:lirmıilrir CE:ulll fılıilıı~ aınctnııırıı l'tnt~
ı. .......... 1755, J. 78.)
141 Buvlc:, mulr.ın, ~ıratuu y.ıydıb krslr.ln lıolmva k.ıı11tn llzündıtn hiç ya da nerıt~
hl~ı.tı teV kal-ftmırdillnin alnnı cimıi.Jr:ir. Hıdlc:r (l::lbrırnu ele ~.IV . .:ılı. a. 157) bır
ıelı .ıı.. l~ı uneııyle lıulııılıındııtlıAı lmttrldıını. lr:olıulan lrNinlıılındtn hiçbir teY lra.,bı:ıınrdı:n
Ir ırk )ıl hı:ıtııncR uldıom11rıı. llurrh;ııo\'1! ı arafından olu4ıurulan * - n ••an' lr:ur:ımını delft!k·
lrven hirçolı plcm .-ardır. Ona Jı&e, lr:ulr:ulu bc:denı.lc:n 11)-nl•n cı~ımcılr:lrrın 'ıı~ılm ..ıyl• ılpl
ulın;ıyıın lrolıu. lıumaı hir ""'· "uı;üeu, ultlulrçıı aırı;ıd, her vc:re Yll\ılıılıilen, oj!ırlılı <•lnıavan,
unıamc:n gıW..mc::ı:. ~~~~ ıııınbrmaıdır, ı:ahlj eter lr:olr:ıı oı"J3nı olmaaavdı" (HIJIPOI\.ıe Claquc:r,
Oııpfı~ oıı Traiı.!<kı ı:ııkı.ın. 1821.1. 39-40). BiJjm -ııunıarvıın bin;utu lljın, XVIII. rllzyıl
••nıını.Lı ıııı ular.ılı ııdhını.lınlacak nlan e..ın1 lıılııuı bit YDI'IVB ••hil' ulmıılıvdı. 'ı'ınr dr her
16 KOKUNUN TARIHI

Oldukça basit kimi kahpsözler koku alma parddolcsunu çizer. Anu,

i§tah, içgüdG duyusu hayvansallı~ın özellilderidirı 5 . l<oklamak hayvana
özgü lıir davranı§nr. Dilin kokusal duyumları ifade etmekteki yctersizli~i,
eAer bu algı baslcın çıksaydı, insımı dı~ dünyaya sıkı sıkıy-d baj!lı bir canh-
ya dl\nii§türürdü 1 ~. Geçiciiiiinin kurbanı ulan koku alma duyusu var·
lıeını hafızada uzun süre sa~la}-amaz. Koku alemanın vo~nlu~ zeUyla
ters uranııh olarak Jıeli~ir.
Gcli1mesi sürekli olarole dile getirilen Platoncu lıir ünyargı temeline
dayanan qitme ve görme duyusunun tersine, dı~lanarı bu duyunun top-
lumsal durumda fazla bir i§levi ynkıur. "Kokıı onun Cinsım) için daha az
gerekliydi; insan dik yürüyecek, yiyebilece~i §evleri u:ıakıan Imiabilecek
biçimde yardtılmı§tı; topJunısal \'R§Hnl ve dil yemeye vcJıendiili besinie-
rin niteliklerini t$'eıebilirdi ona" der baron Hallerı ı. Kamuysa vah1i olan,
uygar insana göre çok daha yo~n kokusal niteliklere sahiptir. Rahip
Tertrcı 11 , Rahip LaAıou, Humholt, Cook ve ilk antropologlar 10 lıu lconu-
JH lıı::ıııfıkiıJiılt:ı. Ve ıııym bMiimde, bugijne kadar bu konuda alcıarılan
hikayeler abartılı gelse de vah~ilerin çocuklan gi.lzlemlendi~indc, 1oplum·
sal durumun dt~ında büyOmUı bir lci~inin koku alma konusundaki üsrün-
lü~ü ,Rörülür20 •
Bu bilimsel inanı§lar, knku alma duyusunun kıılla:ıımlan üzerine bir
V'dsaklar örtüsü ~rrer. Hayvanlar gibi koklamalc, koku almada §a§mazlık

yenlo! aynı bıçlrııde olm:»dıJını cb hclimnd: grnıldı: zıımaııın m 18~'11n kınrı'IKılaıındun bin
olan Macquer ıl.! faı:llı .,ı:kiU.:rlnln bır lu;ıeuru ~-apmak isrr~ıır.
&ıırhıuıve'nin lıunımını ııoz,.lrn <lii(lıtücelc nlan ltıe hu c;e,iılilllcıir. Madem lu ııır kendı
~~~rl.lınde de ,.Orelr.ll çq!dtlilı ll'\•~rmrlc~. öylc)"JC ıller olurdie ıorcklı .ılduau ııilıi kalamaz. En
.uından Nkulaı Lı:: Ca ı CTnııU dts s.rrı.wıı~ı~u ~• dts ı-s-ıs trı gıı.onbııl ~• dı:!.ı .ımo ~ JıtMiı:ulıer,
1767, ll. cilı, L 214) vr 176S vılın.lıı A~•ll~i'de "knku alma dwo,'llıu" maıiJı:Jinl yanın
Oırv.ıller dr ]:nıcoıııt daha o :!:lm.:ın bi!ylc: dutünüyurlanlı. Tiırophruı01 ııırufından 4;olıııın
olutıunılan cııılmcı.k lr.uıunıı Oesaıneso'çılar ıanıfından kalıul gı1rııe de. Fmırcıu, ~ Rrrıhnlleı
dolnıluJıınu luınıılavınc::ıyn lıa..lnr vnnayım olaı:ılc lr.;ılmıtıır. Hallt'nın birçok ı;al~. lxde·
nin, lc~nılı özOnıln hir pcuç:w cılan kokulu cWmı:tklcn ıfıtıt~rvıı ya~dıQını dütOnmclıııırJı.
151 Ö:ıı:Uılı.lc Botııiı.ın ıc;ın.
16) Alu. Candillw:'.ıı ~~dilin rıılll, Jean E.hrıııd, adı ~n ıe::ı, 1 61!6.
171 Ele ·~olıu alm;ı du~·usu" maddc:1i. 191. ıay(ada .oıa edilen Freud'un filcirlrrinı
dıl40ndiinnektc:dir.
18! P~r" duT..nrr, Hısımr nıu•rilt d mımrlt Mı ı1ıs Aıvilkı ... , 1658; rl!dc:r l...aftıau. Motıın
deos "IIMijilr.' dl'lll!ft:mns ... , 1124; A Humbol ı:, Ewı p~l.ıııı~~ . , k ~- dı: lrı Naıod.o- &Jıoll"l',
ıını.
JQ)Öu:llilılc: dr Surmmftnnjl vır Blumen~.
20) H:ıller 1777 vılında töy~ YJimıakıaılıı "c;Oidc birçiXuQun ııpkı bır kovun Jil:ıi oılan
ko~ladıAı vr }'erne• ine.lıli ııevı lwlıla,.,.ralı: huldujtu ııünilmütı,;r; T~lıım l~lnc 10lıuldııkıan
vır liır~lı hrsınlnr ~Jı41ı~ı~n 100m çocıılc hu 1\rel ,orrenctlnllı.aylxmıqıu.·
 ONSOz 17

wrıcilcmck, aQ!r hayvansal kokulan sevmek, cinsel kukulann emtik rolünü

hhııl etmek ~ürh~ yaratmaktadır; \'ıth§i varlıı.tınki}·le henzerlik güstcrcn
N~lc5i da\'rımı~lar hayvaniara ulan yakınlıjtı, llıen cksikli~ini, kullanma
~ıııııll:ırının hilinnıcdiğini urtıı}'ll kuymıakıadır: bunlar kı~c;ıııı wplunı-
1111 Jurumu tanımlayıın ö~retilerin ba~arısızlı~ını urtaya kuyar. Kuku alma
.ılı:ıl:ır sarala"masında, dokunmayla birli.lue en altr:ı yer alm:ıkıadır, aynen
J< mı da bu duyuyu esretikren çıkamu~nr-
jcan-~oel Halle'nın algıl:ar konusundaki nnumu iddialannın yanlı~
oılılıı~unıı ileri siirmelctedir; hıır.tda kuku :ılmayla ilgili ilk çcli~kiylc lca11ı·
ı.,,ılmaktadır. Hayvan.~llıeın aniann olan bu duyu a)'nı lllmanda ve aynı
nı:.lcmlcn ötiini muhafımık.arlığın da duyusudur. Oysa nübeucki ktıku
ılın•• duyuı~unun gürevi yeni bir ilncm lc.ıızanır. Tadın iinciisü ıılım lıunın
li hiri haber verir 21 ; ama ~in (\zü hu dc~ldir; ku ku alma du~·usu atmus-

lt"tdcki ıchlikeleri saptar. Havanın niteliklerinin en iyi lncclcyicisidir.

l<ıınya ve enfelcsiyonla ilgilenen np tarafından bu ak~kana v~rilen fazla
•ıııı:m Lucıen Fc:-h'lıTc taratından ııapnmım koku &ılma duyu!lunun lni,tnı
t,ır :.ını;ın durdunır. Kulcu :ılma du}'Usu tl'hlikcyi i\nccden sezer; z;ır:ulı
~tiriımderi ve miyaı;manın varlı~ını uzaktan (ark eder. Geçici olan her
tt yıleııuzak durıılmaııını sai!lar. Hıwaya verilen ünem nedeniyle endi~eli
ılıı\"ilrlılıJ1ın hu ayrıc;ılıklı Jıı\·uı;ıına da önem verilir. Bu duyu nındem
lonıyanın ortaya çıkı~ıyla zurunlu hale gelen alan pa\•ht~ınıını Ja elinde
ı ııı mu~tur.

Birbiriyle çeli~en ikinci bir çift veri bu kar~ıkiJRa dahil olur. Kokusal
ızlt·nımlerin :Ini, hatta kesik kesilı oluıu. hafızada nımıavı ve duyulann
L.ır~ıl:ı§nnltna!>lllt uırl:~tınr. Kulcu ;~lıruıyı rert-.iycye blkı§mak hayal kınk­
lıı:ımd•ın ba§ka hir §eY Jugurmaz; aynca duyuların c~rilip keyfinin çıkarı!·
.lıQı özd mekanlar olan ln~iliz bahçeleri yapılırken bu cl uyuya pek aldın~
,-,lilmcz.
Bununl;ı birlikte, Antikçajfd:ın bu \"ana Juktorlar bütün duyu urxnn·
lıırı Içerisinde burnun beyne, dolayısıyla da "duy~unun kökcninc" 22 , en
\·.ık ın ol::ını olduAunu, sürtkli ıekrarlamaktadırl::ır. Ayrıca bu duyu "esansl::ı
dtıhınca sinirlerinin, tepeciklerinin biinin telleri çözüliir; bunun aksine
hıı k<lynakran ıızakl:ııanlann ııinirleri ortale ya..a ı:erejti dah;ı sa,!!l:ımdır 1 ."
Kukuy:ı ili~lcin duyurolann sun dereec incdikli ulu§U bur-.ddan ileri gelir;

21} Ellı::. ı.., Coı, q-,., ll. cilı, 1. BO\'<' Kanı. ÜJJ'Ij""IU!Y'I. 1. 11\.
lll 8u \ine Hııller'ln llkrldlr, EJbrıt,ııs de plryı~. 1769, ll. c.tlı, &. H.
Bl jı~ucuutt IÖ"ıtl\·nı. 1-1-Dl-
18 ICOICUNUN TARIHI

bu duyumlar Icqinin sertiilinin aksine zekJisıyla hirlikt.! artar. Güzel çiçelı:

kokuları "sanki yalnııca insan Için yaranlmıı gibidir 21 ."
Rousseau'nun imgelem ve arzunun duyusu dediii 1 ~ cdcilorin ve bun•
lann gizemlerinin duyulan olan lcoku alma duyusu, nıhsal y~amJ iıjinne
ya da würmcden daha derin bir tckilde etkiler: sımki !~amın köklerinde
bu duyu vardır26 • Ardından, akla ~eliven:n anılıırla ilgili duyu, ben ilrı
dünyanın birlikte var oldu~unu bildiren haberci, iç dünyay.t özgü duyu
haline ııelecektir. Narsi.sizmin. tıpkı hava sapiantısı ve bul~ıcılarla müca·
dele takıntası gibi yiikııeli1i 27 , bütün duyulann en önemsenmeyenin lchi·
ne çalı~makcadır.
Biiylclikle kolcu almaya ait kuramsal söylem ilgi çekici yasaldann ve
gizemli çekiciiiiderin 3lmı doleuma ktadır. içgüdünün hayY".uısı §Chvederi·
nin redı..lcdiliıji koku~mu§ mi~·asma yüzünden olu~an zorunlu duyarlılıkla,
çiçek kokularının rn(ikemmel zevkiylc, Narkissus parfümleriyle dengelen·
meyc çalı§ılır sanlci. l1tc bu yüzden kokuyu, görme ve qitme duyulanna
pek önem \'eren duyu tarihinin alanından dı§larsak acelelt davrdnıtıq
oluruz.
Ben !-ıurada bu belirııiz kuramlaı üzerinde yer etmiş turumları sapuı­
ma~-a çalı~acaj!ım. Bunun için de Jean·Noel Halle':lin açtı.itı yola geri
gelelim.

24) H•llorr, a.1.m.

25) E:mıle, Gıırnler yayuM:\;, 10~. •· 200.201. ~Ilikle: Ktıkubr "ne ya,-dıldarıyla ~ de
~erıdlknnclrn lıeklenenk c-dııli (llıırlıır~.
261 Jaucoun. udı ll:'!'örn mıılı ..lr' "Y34.:ıımaal llu, yıı1ıım llkesı,·lr kolıulu hNmlrr anı&ında
hilin~n bir illtlci \':ıır.dır."
27) "Srrirı hıııli bır rOzaı'lnn lıana ırrtmJiei vr l'll!ndr özel bir neiCYic lotrlilı:ıe lım.limt l:ıırp
bır ıı1lı ılııyll""'ı yarıılan ııüzrllı•ılıuiArı dııvdu§unıda ~ hı:yecanlıınnad:ın ~oe w lıurlı~·
dan ıluvnı.ıı~ıı ha,ıa,lım", der Buft'on'un hihye!ınd~•• bıttltitı (fle l'lnrmrı.ı, Matpem Yayını:vı,
.. ı m.
 BİRİNCİ KISIM

AlGI DEVRiMi
YA DA ŞÜPHELi KOKU
l.
ll ava ve Kok~ma Telıditi

1\:orlcuıucu Bir Hatıa Kııbarcığı

1750 yılına doğru, pnümatilc denilen kimyanın kesın sonuca götüren

""ıı,mclcri gerçeklc§mcdcn önce hava, bir lcarl§ımın ya da kimyasal hir
bll~tinıin sonucunda ortaya çıkan bir madde ol:ırı~lc Jc~il de lcmel hir
aıvı maJJc olarak b~iıunelıaeydi 1• Hales'in çalı~malarının yayımlanmasın­
.l.ııı •onra, bilim adamlan, havanın canlı varlıkların dokuhuına bile girc-
lııldıklı:rin~ ikna oldular. Vücudu olu~nıran bütün lcarı~ımlar, katıJar 2ihi
11vıların da molelc(i] y-.tpılan bozulmaya ~ladığında hava ı,;ıkıl.iı da gerçek-
lqir Bu bul u~. hu temel maddenin harekcı ;ılamnı geni.~lemli~tir. Böyle-
lı• le. havanın canlı yapıya birçok farkl1 ıjekilde 2irebildi~i kanısına varıl­
ınıtıır: Hava deriyle ya da ı:ıkci~er ıanyla basit bil tema~la, derideki gt1zc·
nddcr yoluyhı, doğrudan ya dıı dalaylı yoldan yuıul:ır.ılc bedene girebilir;

ı, Roı lmnudo 17~ r •• Oijıın A ~~dl'mlAI l:or~tından c"'fıerilen ~·arıım..d• BU:tncllılı Ö\IOIOnO
ol. n Rul~r Je ~U\~ h.:ırnnın ınrlı:•nilı: anl•~'ll1nll saıU bl ımf! ır: <Illa~ hava. ı.n.Julı:.IAI'la
l•ıhırlmn.kn aynlmı.tlı:Oo;;Ok ~Oreler yıı da moldı.üllerdrn olutm~kt.dır. Aync.ıı hu ~luldann
"'"~ bııtla IVtalum ınaddrknn ı;rdıtini Jtqan~kredir. Bir l'ınukı ~·üıyıldıı B..~VI!
h1v~ı. kimy;ı.al ~h~eft4lerle hiı; ıiQisl olm.warı baiiı bu aıııç, dracı ol•rıık rananlaınıı~ta)-dı.
l&wiC'r d~ Srıu''aMl"l· ~ oü l'nn ı:McN mrhrlk'r11 ı·-. tılll,.ı.l ııt) djtft'l'tftW qualıtb,
••U '"' lt cırtjıs lurnıııın, RnnJe•ux, 17H).
22 ICOICUM.W MRıHı

dolavlı yuldan, ç(inkü hcııinlcr de hclli miktarlarda hava i~crir ve bu hıava

da kilüsc, ardından da kana geçebilir.
Böl~elcre ve mevsimlere aöre de~~n fiziki özellikleri sayesinde hava,
sıvıların yayılımını ve liflerin gerilimini düzenler. A#D"Iı~ bilimsel bir l{er.i
çelelik olduAtından beri organi%malar üzerinde bir b:tsınc; u~"gUiadı~ı ka·
bul edilmektedir. Bu 1-ıasınç, c~r dı~andaki havayla i~criddci hava arasin~
da bir denge kurulnı.amı~ olsaydı ya§amı imldlnsız kılarJı; bur-.ıJa söz ko..
nusu olım geı!irıilcr, yellcnmclcr, yumıa ve içine çekme mckımiznıalarıyl~
sürekli dcnJıeJe tu ı maya çalı§ılan hassa5 bir denJıedir .
.Kulaylıkla sıkqıınlahilen hııva, çcvikliı!iylc ıınımla harckctlcnclıilınck­
ıcdir. Bu esnekli~in gücü yerçekimine Jcnkıir. Küçük hava kabarcıjı
amıos(er kitlesini den2eler. Bu güç, solunumu, iç hırekederi ve sıvının
atırlı~~·la Rerc;elcle~ririlen basancı ~ideren genle§meyi sai!lar. Hava hic;bir
zaman eımelcli~ni yitirmez, aneale ka}'~tti~ndcysc hu ı'\zelli~ini yeniden
kazaruım;ız. Yalnızc;ı hareket ve kırırJam;_ıl:ır aımo~ferin ~·enilenml'sini
dolayuıyla da mgani~ınal;mn ya~amalıırını sıı~lııma~uııJır . .1\~ı:ıkıının
akciıicrlere Kirecek ~tücü kalmallığında Ja ülüm gcrçeklc~mektcdir.
Havanın sıcaklı;tı ve nemi vücuda dulaylı yoldan .!tki etmektedir. Çe·
vikçc bir sıkqmıı ve ~cnlc~mc oyunuyla iç böl~clcr ve atmosfer basıncı
arasmdo olduk~a zor s:ı~lan:ın denRenin bo2ulm;ısına ya da yeniden ku·
rulınasına yardımcı olur. Isı, ha\·anm ~·o~unluıtunu azairma e.Qiliminde·
dir; bu ~k ilde liflerin gev§emesini ve uzamasını saj!lamaktadır. Vücudun
dı~ bl\liimleri, llzdlikle de uç noktalar ~i~r. bütün org~nizm:ı zayıf dü~r
hatta Jermansız kalır. Scı~uk haval'Sa tam tersine, karılan büzer, lifleri 1
sılcılıı~ıırır ve sıvıları l't~unl114nrır. Birc~·in Rliciinü ~e etkinliğini artırır.
Bu konuda, oldukça ıuh:a( tıir hiçimde4, kanı suAutanın ha\•a ulduju \'e
dolayı.~ıyla Ja, Sancturius tarafından XVII. yüzyılda lıttaya konan hissedi-
len ve h.isscdilrncycn terlemeyi de dcn2elcd~i karusuıa \•arılmı§ur. Serin
hava özellikle yararlı~ aörünrnekıedir: bununla birlik~ çok soAulc: havaysa

2) Mıılouııı 175S'cclti \'ıııı»ınJıı·ı.ııe bu ybkn ııolunan hııvıırun lııklıllbnıı &ön:- aynı b~•in­
leri 11ndinnenıiı dr~ı~krnlık ı:t"ıuermı:kıl!llir" drmrl<rcdir. Kllvde lRoabc.Ja nldu~un.Jıın ~ol
daha ıyı 1indınm rarılm~ktadır (M. Malouin, Clıimiı! ııWiiı:inıW. 17~5. 1. cilı. 1. ~4).
}} Lıf bvnmırun XVIII. yilıyılda ı~ıJıtı önc:mk ıl,ilı olarııle .C. Jtan-Mme Alli~uii'M!,
"A1111wnur drr. dıı;coııBdr ~:nnr·. Pnlıı1141W dı l'fı.J.r,.ı (IH00-18S0). Pııriıı, Cunla, 1971. ı.. 1~O­
of) Jean ENard IL'I~ ~ lllSinı .m Fr~ dans Id prımibı rmııi! dı.. XVIIr'"" JMclıı. Pariıı,
1961, 1- 697· 70})1r.oııunun bu ri)nOyk dgib olanıle oiJul~a U)'llııılaııcılllınlrr ~li~ir-
5) Dt St~ı:, ~~ adarnlaruun Wıah omnliıının ·~alqmoık ic;in ıirı:rl btr ulan.ı• Y~claJ~nı·
lotıdiklcrınil'a:m.akı~r. ~~~ plulnltlfllıiquı.s Jur l.s Jm.ı~~ Id viranıırw.lı!,
Pariıı, Pnulı. 1786. •- 241).
 HAVA VE KOKIJ$MA TEHDfTI 23

111 ın.inın (safrıtlann) huharlil~ma5nu cnJ!:elleme ve iskorhUte yul açma

ı ıalı ı rı~ırnıtkrcı.dır.
A~ırı nem. sahah ya da ak~am c;;ıyı, sürekli ya~ur lcatıları ~cv~ct·
ıı~ı•lıı,•, lifleri uzatmakradar çünkO bunlar ı~crid~ki h:ıtvıının c~nckli~ini
ıııwıllııtırkcn swımn derideltı J:t\zeneklcr va!ınasıyla içeriye niifuı~ etmesi-
nı •djtl.ıımaktadırlar. Ru ı.·ırıırh eylemleri hir araya Retirirken sıcak ve nemli
lı,ıvıı, yo~amı saillayan haMıts dengeye alır hir ~kildc zarar verebilir.
1emel madde hıtva c:.ınm ıa~ıyıcı ml ünü uynamaktadır". Kendi~ine
,.11.ıncı hir yı~n cisimcik ra~ırnıılct.ıdır. Bu heterojen akı§lcıının kapla-
dıli• .. ıan ııplu fızikı.el üzellikleri Jıibi havaya ve yere gt\re Jcgi~kımlık g<~­
ıı·ı mc k tedir.
Yaııtrlara ıörc, hıwanın i~levlerini sır.ılam:tlc imUmız Ri hı Rt'ırLinmck­
ll'•lır. Rilim aJ;ımlarının c;o~unlu~u. havayı Stahl'ın Rojiı.ti~nin* y:ıyılma
~rı ulNmk ~1rme konusunda hcmfilcirıJirlcr, Julıt~·ıı.ıyla Ja yalnı:zca bu
nr,lcndcn ötürü ya~ amın v;ızgcçilmez unsurlarınıJan hi ri ularak Je,lerlen-
.lııılındnedir. Aync~ı ısı v~ktC:\rü nitdijiini ıJe töl,ım::.~tadır Boı~o:i~r •Ü>
S.ıtı\':lRes'a göre h:.ıva cl~kırik etleınıının iletilmesini sa~lamakr;ı, bu da
ıııııut esneklitini saıllamaktadır;. Birçuk söylem", manyeri k raniküllerin
llt:'\ı~inı, h:nı:ı kimi belirsiz kuzmik erkileri havaya haalamaktadır.
Rıın:ı kar~ılık, ha\•anın, vücultlll\ illTilan madddcri askıda tllttuılı.ı ku-
ııııııında kim~enin hir ~üphcsi bulunm:ım:ıkradır. Samıçı ınıdırırın atmuı;fer
, .. ıahınJ;ın çıkan yayılunlarla, bitki ve h:.ıyvanların terlerini h-.ınmJınr. Bir
vırnn hava...ı,lcnrkunç bir kan~ımdır: içel'b"inde, ıorır.ıkıan Y"cl\'llan sulu, uçu·
'u, y.ıJllı \'C twlu buharlan, dıımanl:.n ve külcürıü harındırır; ıt\•nca, topra·
eııı kustu~u pada"ıcı m~ıddclcri, b:ıtalclıldarJan çık;ın lc:hlikdi ga2)arı, minik
ı . ,. ekler ve onlann yumurralan, spcnn;ııik hayvancıklan \'e daha da kötüsü
, urOrnek te olan bedenlcn.lcn yııyılan hul:qıcı miyasmalan banndırm:ıkradır.
i~ te Boyle 'un da analizlerden c:dini.kn l"Üntenıler yardımıyla ayırt ctmc-
\le çalıtıı~ bu sonsuz karı~ımlardı, ancak pek ba~arı sa~layamamı~rı'1 • Sü·

lı) n., 1uınııvla ilıcıli u! arııle Owen ve CamllM Harırıaw'll~'ın ııaz,c.1 nıablc~iTIC.' h~\ı.ınınuz.
·ı., lfınıf!nrt du clmea~rc ı:lc:ı IMUC.:nu", XVIII" ıw~. nn: 9, 1977, '· 1111-191.
• tlojll!ılc: Bı!denin bilc1"'ılrnrı.Jrn ı..tn nlnr"Aiı palen aıq. Su ıı0rQ1 Lı.IIUUkı c.ır.ıfırıdaıı
XVIII. yılıı·ıl .cınunda c;iirüıülmütlür. (y.rı.)
71 l }nun 111\"ııOndr elclımlı akımı. tınır ıılumınUl da hıı p.>fi;Hiırıı nlu,ıııım:ıh:ıvı.lı; hu da
lı•ı·varılanrı do,ünı::ı: vıırılıın lftıri>anı 'l'"nidrn luırıınlıQ:t j!lımmek :ıırıbmın.ıı rclmelı.ı('·lıı.
8) Su luınudıı blu.. J. Ehrdnl, oı.ı.y., &. 101 vd.
9) Rılhnt, Rnvle, TM 1"!7V'aj llurory uf ılıe ııir, l.omlnı, I69Z. Ru lı'"'"l'l,ı ilıııll nbr.alı 8)'1\1
.........ıa blı.: John Aıbuıhnoı, Eu.Jı ı.ln rf/tU dt l'dir wr ~ rorp.lıwmızm, Paris, 1742, Oftollılıle ı.
~ı ...ı.
24 KOICUNUN TARiHI

re.ldi ça.lkalanaralc: durmalc:sızın değiıime uQrayan fukur fokur bu kanımı.

~im~k ve ~ölc ~ürülıülcri içerisinde tuhaffcrmantaı;y..m ve di'ınii~timlartn
ya~andı~ ve buçok sülfürlü cisimciğin urtadıın lcalkuğı fırıınalıırla yeniden
~elcillenen bir ııahnedir. Uzun durgunluk dönemlerinde, kuytu limıınlan
ve derin lcoyl:ın birer gemi tavfası mezarlııtına dônü1türen lcurkunç dura-
Jlıınlık dönemı kendini &."1sterdiı!inde ölümcül bir karı~ım ulu~mı~kradu.
Naı;ıl havanın lizilcsel özellikleri, mıktarları ve farklılıklarına ıcüre el·
kinlik giisteriyona, içe!riRindclc i bilciim de organizmaların saliıkiarını Jü.
zenlemclctcdir. Kükürtler, tehlikeli g.lZiar, pis kukul.ı buharlar havanan
esnekli~ni bozmak tu ve hir o kadar da ı;ulukıiuz bınıkar.ık t-ıı.~lma tehdidi
oluırurmakmdu; metalik asidi tuzlar lcılcıtl damarlarJale i kanı pıhnl~tır·
makta; gaz c;ıkı~ları ve miyasmalar havayı kirlcrmek:c, salgıniara çanak
ruımalcradır. Yeni Hippolcrate~i ubba destek ulu~turan ınmnı;fere verilen
önenıin reındlerini sajtlamla~tıran bu inançlar bütünü, sun Rünlerini ya·
~ayan bki Rejim'e air ı;algınhilimini orraya çıkaracak ve whava p-.ıtulojiııi"
(pnömatik patoloji) tabll)IIU l'rojcısine 10 eııin lc:ıynnAJ olacaktır. Hippuk-
rates ve Koıı okulundaki \'anda~lan 11 iö V. ve IV. yüzyıllarda havanın,
fetusa, sıcaklıjın düzcnlcnmesine, rutkulann doQrnrısına, dil yapılarına
ve ulusların Jehalarına crJci c:niii üzerinde dumıu1hm.hr.
~Her hayvan do,"tası ıcrcjti sa(, dutcal ve 5Crhest hava kullanmak ü:re·
re y.u-.ınlm1.1nr" demektedir Arbuduıot Fmnsızcaya 1742'de çevrilmcyc
ba,larurn kirabında 12 ; yavru hayvanlar, §ehiıli insaniann "yapıt\' havayı"
sulumalarını saglay:m ve bir alı~kanlık olan bu to.lcran~ı hilmc.ı:lcr. Haua

10) Bk.::. Thouvı:ncl, Mbıınirt dıirniqw d mtdıce~ıd ıı.ı• '' ıwrınc: In ~i d lt1 ~u dt
""''· .Jı!ı. .,,_,. ıtı des mediı.-.-.u, rdtnn mıcT~I a 4 ıiO»''IOrrii tDUrllr.llt. Part.. l 7tl0.
lll Hillp(ılcıııın'ın 'I''Jllll vr ımiarnı ~unı.auııc.Lı bh Rııbrn July. Hippoaaır, ~ llf«tJIM!.
Gıılllm•ırd. 196-4: Oi:cllıklc: "de• ai11, dcı eaıııı, .tu ll•oıx" hiılümü, •· 1 ~ L-1
Oliullarıı Jl('tn:', Jn.ıorl.nııı hl\'1\'a mal "tıılclcrl eılciler nldu•ç;ı karnıatıkıır; blu. )cıınnr
Duc.ıırıllnn, p,~ dan• tı cııiJa:unn hıfıfını:••ııiqw, ıc-ı. P•ıi•IV, 19i7. 1. 105 '~· Hlrııolırare­
kolck.sl}-onunun kıtaplan rıhlıı ıru..ın beJenini ıanırMyl:ı ilmrili ııiJutmu töylc)'l:rt'k, ft-ltt'(fCI·
ı.ıJcn ninlt'I\Cn -~~"~' ııp"ı.ın •vnluııılııııJır. Bu "edı:i ııp" hau.:ılıH:ın hır ırlı ve avn• ıın.lrnr
haAby:ınlı a.,;ıkhımıılıı:ıl..Jılar w: lın:ırnnlnjolı hir bılıı• ııçıııılıenlmııc:yc:ck ıc.. Okulu nun dok·
ıorlııruııı pc rü:e1rlıırıı c;olc J.aha f:ul.a öıı.em vcnnckı~..Jilcr. 8u lunu~ola il.ııılı oluralı lılı.s.
R.ıl-rrt july'nin (•. B-H) Vt' Jc:-;ınııc: Duuııllun'un "Der. Vena" riaa~ lrı.:c,lcmr•i.
Yine, çolı J;1ha vıolıın zıımonJ.o Anıuı"" Tiu'llrl (Crudc d Cos•, &Wl sur In dııı::mna ın~ıbı .ııe,
.1ıtu .l.ı oulltı.1.,.lllfıflocrdlJIII•~. Pari1, 19111), hu iln ııkul nr.u.ınc1ılu <1ynnın ıJııtrululunu AlırJUiıı·
ın.;okıa.lır. 1\rJı·n ıılıbıı l.ııcıııw blı.L Jroın·Paul ~arvc, Jc:ıın-l'icrrc üoahrrı, l:ııımanurl l..c Ra.l\'
L:adunc, ]t-:ın Meyn ..., M..dıriru. dan..,. t1 ~ • .l..ı {m ılt.t XVIII" :Wdı:, Paril, Mouırın,
IQ72.
ll) J. Aıiıuıhnı>4, "·ll·). 1. 268.
 HAVA VE KOKUŞMA TEH04n 25

lıtı Prıc!itlcy y3 da Lavoisier "ortak hava"yı ineelemeve çı~lıalamadan üncc,

111ı.ırlı etmenieric Jnlu olm;ımıı.sı Merclıcn hir hav;ının ı;olunrnaı;ı Mihi hir
dı tı1oı yasasının ~ere klili~i ortaya çıkmaktadır: çuk Jaha ~onra lan satlık
rıtl'llllll bozulmasında bir rderaı\S olarak ~österilecektir. Şimdilik önem-
lı ı ıl nn ubozulrna" ile "yeniden arınma" arasındaki dengedir 1': çe~idilikleri,
ııııı hu: çi~zillmelcrini, yagtnurla hirlikte gelen ısınmaları ya da bfıyiik
kur;ıklılı:tan sonm gcrçddcşcn selleri surguhım;ıktan uz<4k özel hir temizli~
Jl!rckıırcn imklımı.z bir <4rdyı§rır. Canlının ~slcndiılt hava all§vcri~inin
nıı~lilinirı tıclinisi olan cildin be~·azlıi!ı ve şeffatlığına simgeflel ulıtrak
~kA~·r kazandıran hijyenisı bir 5üylem söz knnusuJur 1".
Sa~lıldı ve ~a~lılcsız sc'lzcüklcri hu hıtva anlayı~ına ~tırc tıınımhınmakta
w \'ine bu dü~ilnceden yola çıkarak saj!l~a vararlı ve zararlı oldu~u bc-
lıılı•nrnekte~·di. Hareketin ı;ıereklili~i ve fırtınaya övgü ~iiri ~ekillenmeye
lıutlamı~tı bile.
Lavoisi~r y:ınm:ıyla ı~olunum arasındaki h:ı~l:mrıyı kunn:ıdan i\nce,
1760 il.ı 1780 yıllan ıua.1ınJs riııılildc gcrçcklqtirilcn bıılu~hır havayı
~oıııu ıılan kimy:.ıdıı
derin Jcw~ildikl~re neden olacalmr. Bu yim'i yıl ı;ürc­
•lıı' c bi:im kumımuzla il~ili ularak kayda dcRer Rcli~mdcr ~~~~lıtnacaktır.
ı ı zaıruıııa kadar, kokıı alma havanın dcjtcrlcndirilmesindc pek dikkate
ılınmamaktaydı; "hava merkezli ar.ı~tımıaı.:ılıhald" ~di~mclcrc ba~lı sı·
~ ınıılan tamamen üsdenmekten c; ok uzaku. Atmosferin fızili özellikle-
r1111 ôlçrnek dokunma durusunun ya da bilimsel araçlann ilı:i alanıdır.
Mı\·asnı:ıl:ır ve virüsler üzerine !li.iylemlenn lcuram.'ial yanı, gaz çılcı~lan
,l,ılıı:ısı, lıa~vunılac.ık du~ru analderin ıılmayı~ı. y:ılnıu:a gcnd hir :ıçılı:­
l.ıın:ı gcrirdıilcn lıclirsız hır
M:izcük dagarcı!lının ulu~ıı kuku alma konu-
•ııının dcj!crinin dü~mcsinin en büyük crkcnlcrinJcndir. Yıı~·ılın11nın yaıı­
.ı.ı,huı ve kar~ııhmnı kıtr~ı kar~ıya getiren tartı~rnalarda knkuyla ilı.ı:ili
Lıımılıuın azlı~ı hu ba~lamda iiJ(i çekici görünmcktcJir 1 ~.
Bu belirsi.zli~ yok etmek, tehlikeyi incclcındc. 111 , :llllk kim\•ııı.:ıların kcn·
ılılerine görev edindikleri konular bunlardır. İki tasarı olu~turmu~lardır:

ll) Thoovl'ı""'l, a.ıy., 1. 27. yazar ı.lah:ı oonıalı:i hor Joncmo..le aıw:ıılı: ~vn• h~lı:ı, aı;ıoıyla ~
lrııu,ıır: "li;ıv• rx Ç(lll&af, nc o;ok L'flırlolu, ne~ l'llıharlı, llt' çok ırmlz, nr o;olı a~. nr ~
,. • ı. ne .,;ok vofun, n( çok bu:ucu, ne ço&: r.ıyıimıı, ıw: çok k.ôtü. ne ~olı; uyana, ne ~ok bt.Jc)ici.
,,.. \''Ir mi~n,..lıı. nc çolı mılırnp•uı, lll' çtılı: lıuru, nr çolı: nl'mlı. "" çıık vumıııalı.., ulmııi..Jır"
l>•P·•· 2-4).
ı-tl Arbudınuı, u .ı,., •· 275.
1,) Ak:. ]Nn EhranJ. "Clpinııınıı mM.ıcal.s r11 Fmna:c au XVIII~ •iidc Lı ""''" rı l'ıJılı:
ı .• urıı._ıon", Aı"'"*ı. f.corwınWJ. SacıiıııWI. Ck•dıı.aııoıu, ()c~lı:-M•n I'H7. •· 4fı.~9.
161 f»<quc\Guillrnnc. "le m;ı,l,ıaırı ı:ıl't.cononı.lcdı= lıı ıwı~·. XVIII" wdc . .ın. ~ 01·72
26 ICOICUNUN TARjHI

1) Karı~ ımiann hir dükümünü çıkarıp, adlnndırma~. aynı zam :ında da

umımhınmahırını sağlayacak, koku alma duyusuna ait hir dil olu~rı.-nwlı..
2) Bozulmanın a~am:ılarını ve hızını saptamak ve hunlan tam :tnl:um'{lıe
kuku alma duyusu ba~lamımı oturtmak, çllnki.i koku alma, fcm1antasy•ıın
v~ lcoku~ma olaylannı ~özlem lernede oldukça :.tydınlaııcı hir dııyudur. ~~­
nü:z belirsiz bir §ekilde odyomctrinin (solu nan hav~dıı~i gazlan fılçmc, y.n.)
ortaya çılc~ı. kesinlikten uzak ama Voltayada Rahip Fontana'nın urlata
kuyduQu aletlerden daha duyarlı nlan lıir inceleme a!gıll olan koku :ılın.'1
duymunun lıilimscl rolünün çıkı~ını olumsuz yönde Nkılememektedir.
Bundan höyle de kimy.ıcılar ve doktorlar, kokuvla ıJ~Ii gilzlemlem11
kaydetmeye yarnmaı;ı ı;:crckcn sözcük d:ııt<ırcııtı üzerinde titizlikle ç:ılı§ırlar.
Kuku ha.s.sasiyctinin bilimsel dile de j!irmesi, gerilemekrc olan XVIII. yüz·
yılın uzmanlarının hepsi tarafından ona~~.ı çıkarliiln olgul;ınn hir ;ında
2cli~mesine olanak sa~lamaktadır. Gazi an, ö:zdlildc Jc solunamayan "ha·
valan" saptamak ,. e hucünc bJ:n hıılunamayan \'irüileri, miyaı;malan ve
a~ılan :ıyın eJip t:mımlayabilınc:k ~ilıi y.ık ~qiıli kuııulm osıuk lıu lıa~a­
siyetin :tl anına girmektedir; aneale yımlı~ ıcmcllcrc oturtulan bu tasarının
ge~ckle§mesi imkansızdır; Palitcur'ün kurarnlan ba~nya ula~ıncaya ka~
J:-ır, dokrorlar lıu konuya Si...yphuı;'un byası gibi takdtp kalacaklardır. Au
korkunç ~~·leri ktıku ~ılına duyusuyla tanımlamak ııi'::ıi bir dıırum söz ko·
nusu olmaJı~ıııJan, bunların canlılar üzerindeki etkilerini saptamayı ıızun
bir z::ıınan umut ~tmi~lerdir. Yenı yeni biçimlcnmckrr olan klinik np lıa.o;·
ralık yapan ermenleri, kadavranın içerisinde gi~zlcncn lczyonları ele alıyor,
ama o zamanlar revaçta olan ve yeni Hippukratcsçilik ilc mckanikçi mi·
ra~ ı hir ar:~ya geriren rılıhi lıa~da§tırmacılık, patolnjidtki kukulan, knku§a·
r:~k hozulmanın gözlcmlenmcsi yoluyla olu~turulan diziye dahil ediyordu.
1770-1780 '\'ılları arasında bilim adaml;ın ga:z da denilen "havalan"
toplayıp, ııktarıp, kaparıp, muhafaza cıınclc ve her bir.nin harvan organiz·
mııları üzerindeki cıkilcrini saptamak konusunda çe-k hevesli~·diler. Bir·
kaç yıl sonra ve Schcele'nin 1; kitabı~·la, bu hummalı çılı§m:ı çuk iyi özetle·
ncrelc., solunabilir v~ :zehirli "havalar"ın bir tablosu c.ırtay-.ı çıkanlır. Sınıf­
landırma karı~ık, brma§ıknr, terminolnjisi henüz tam murmamı§tır ama
yine de birlcaç tcrim öne çıkmaktadır: Sabit lutva, sülfürik asit, y-.ınıcı
h:ıva, uçucu alkali ve kükürt ruhu (K,S 1, Fr., fo~ de sou{fre, naJir hulu·

17l H•na Jean-God~lr<u Uonhımly'nin S~"" ınıiı.t Jı ''ım rı dN lru ık M. Sdıtdc

vr T~ obr~ Jn rıı-'1.'~ dıo'.-.--nw sı.tr ltı d.ıcotntı tsJı«ts d .ur, l'aıU, 1785, adlı v•pın
çok d2 ha iyidir.
 HAVA VE JCO«U$MA TEHDITI 2 "1

uıın lıımya.sal bir kök, ç.n.). Giderek artan deneyimler sllrecinde herkes
~u dıırmaJ:ın c;oAalan ailenin Ü\•elerini lcolcu almn "iuyu"u vasıraSJVIa ra·
nınıl.ıın;ı~ı öArenmektedir.
I·1R!l\~r. ki\peldcr, rav~:ınlar kapalı kafeslcıinc:lc mücadele c.-dip, C:\lürkcn
1•1ııııı~.ıl mrkanizmaya baglı alı~veri~ler ve di;nü~limler urtaya çıkmakta·
.ıu l',ıJYdZ Priesrlcy 18 sulunarale kullanılan "unak h;ıvanın" hozulmaAını ve
ılellujl~tikc (Fr., d.!phlcWsıique, üzündc ııtc~ olmavan.}cıkı~:ı ulmay;ın, y.n.)
,\'ııl••nıı.al hava"nın (oksijen) zaranna, "flojistilcc hava" (azor) ilc "sabit
hıl\·ıı"nın (asidi karbon gazı) üretimini hesaplamı~m. Oksijen artık mü·
~rnııııcl bir ~kilde solunabilir hava olarak bilinmi~tır. in2ili: bilim ada·
nıııun flojisti~e olan balı, ak~kanın tahlilini duJlnı yarırncıfiını en~tellemi~·
ı ıı Priestlt!y aynı z:ımand..i hi tkiler alemindeki g::ıı :ıtlı~\·~ri~lerini Jc ine de·
mı,ıır am;ı fiJtoııentczin tanımını ram ular.;ılc yııpma unurunu lngcnhc.msz'a
1•ııııknu~ıır. Birkilerin ı~ı~ın etkisiyle nlufin nk!iijcn üretme Rüc.;leri her iki
lıilıın adamının da hayvanlar tarafından kirlerilen havanın t41m ıam;~nında
l•ıı.tlı:ı IHIHfıııJ:.ııı b:ıııi~J~ııJiRi MÖIÜijÜIIÜ lıoc:uiııa:-cmd\:ıtııi ııa~Janı~ıu 111 •
Yı~pılmı huluılar sa)"t:sinJe havanın, bir element va da bil~inı de~il de,
l~rı hır oranının niıel~ini belirledijti bir Kaz L:ıın~ımı oldulu llleri benim.sen·
ıııı,ıır.

t)tt yandan Priesrlev hir h;:wanın M~olıın:ıhilirlil!i"nin illçümlcıini yap·

mıuıın m\ımkün uldu~unu d:ı gösterrni§tir. Runı.lım sunr.ı r.ıhip Fontana
ııı.lyumcrrcsiyle hürün Avrupayı Jola~ır ve hir kah in Rihi bekler. Her yerin
lı.n-,ı,mın va§am için elvcri§li olduıiunuı;üylcyehilcccj:tini ileri sürer. Ama
lı.ıvııllı:ınklıj;!ı ya~anır, çünkü Halles scınıinin haVKSI daj:tlarJalci ha\•adan
lıııı; de wcri kıılır ıcihi 5(c)rünmenıektcdir; böylece ayJııta ba~lanan umutlar
l•••) çıkacaktır. Son çare olarak Icehanetler koku alma du\'Usundan bek·
lı· ı ıcı.: eletir.

t.:ıiı'üme Koludan
Enfeksiyunlann i~lcyiıjini anlamak amacıvla, çıkan ~azlıın kan~ık~ı~nı.
·~ tırilk kokularJaki helinizliği"XI )'Oiı: edilmesi bundan Mylc, or~anik olgu·
lıırıaıô:zlcmlcmc\'i iyiden iyiye bcnimscmi§ Razlar kim)·asının temel tıısan-

18) Prıroılqı . .Eııpı.'lırtıcto tı ..&.ınıuıw•u "'' tblfn~ ~ ıJ'•u•, l'ıım, 1777-11&1. "i cilı
17H 1777 vıllan :ııra.1ınıl.alci (:ılı~mabnn çevlrili.
19) Blu. J~c'lucı Gı.ııll~. a.ıı.m • •· 61.
101 A.ı y., •· lıl
sını olu~turur. "Havalan" incd~mck, aynı zamanda ya§am mekanizma·
larını incelemektir; "pnöm<uik" deney ~k li de buna olanak sa~lar. Ri lgili
çe\Telerde hu yöntem konımi edilemez bir lurlcu Ribi yaygınla1ır. Rize
ilginç güninen hir yön deiii~ikliitivlc, burada etkiyi yııraran clhcrte ölüm
korkusu ve canlı urganizmamn arAanlarının hirhirindrn aynlmasıdır. Ha-
va, hir ıtvn§ma lahmatuan ~eklinde, V3f1mm ürcdi~;ı ya Ja J!Cii~ti~ y~ı
ularak hiç bu kadar incclenmemi~ri. Orgıınil: maddenin çözülmesini pür
dikkaılc incelemek, yapılarınl~ "haglannmın", va~nan drııının ba~rol
oyunculujiuna yı1kselen hu "sahir ha,•ıtnın" çıkı~ını saptamak, kan~ımlann
balılarının çözülmesini ranı anlamıyla hisı;ctmcl:, bütün bun1ar insanı iir-
küti.icü bır ~kilde hüyülcr. Söz knnıısu ulan, bu gizemli ya~amsal dengenin
na~ıl kurulduaunu çü2ehilmek amacıyla canlı or2anizmanın i~lüm süreci-
nin izlcnmesidir.
Çürüme konusundaki ara§Urmalann rarihc,;eıdni d~ alan lıu ara~ıırmıı­
da koku alnıa duyusunun rolü bü\o11krür. &conH hu alanın kurucu ha-
balanndandır. Vaha XVII. yilzyılın ba§lannda mekanizmamızı bozan her
~yin unu az çok çünlyerelc çi\zü~ye24 dnwu ~türdi:Jünü savunmu~rur.
Bu 4_i;Özünme yeni biletimler uhı§turmalc amacıyla "birimlerin dil:r.enini
ramamen hnzm:ılcradır". Racnn'a tıtirc bunun lc.anıtı lcolcuyla ilgili deei·
~ımlerdir; Mylcliklc "ço~unlukla çürümenin ürünleri olan ıımhcr, misk
kokulannın çürüme sunra.~ında açıt-l çıku~nı göılemlemtırir 25 ".
Aslında çüriime leuranıının asıl arasının Alman Seeher uldu~unu he-
Iirt rnek p:erckir. Onun gözünde çürüme, içeride, dot.ıl ha~ ilkesiyle her
zaman ÇHtı~ıın sürekli bir hareker yaraımaktadır ve birimleri sürekli va·
kıcıdır, ve bu temel yanma kanın halsamsı 111 yapısı s.ıyesindc sürmekte-
dir. Mekanizma açısından bakıldı~nJa, bu iç harelccı kendilerini tutan
zincirlerden kurtulan moleküllcrin hareketlerinden ileri JıCimelcredir;
buradan da urgani2maların kötü ve içe ~lcycn kolc.ulan dl$nııkt:.uJır; lıu,
çürümenin en basit i~areti olardie ab~ı1anmamalıdır çünkü sürecin vazge·
çilmcz bir p:uçasıJır. Piıı lcolcu ve nem çürümeyi açıldam:ıkıa<.hr. ÜrJıanik

lll 8u kıınud.ı hkz. Pı.,rrr 11nmıorı, u "''w .W l.ı pnxııtJııcın • ı-. lıc.ırtıqw, P;~riA, J.·J.
rouwrrı. 1977.
22! Thıuvrnrl, aı.y., s. 1J.
21) Çoıamr nloııııı.Ja~i ar.,ıırnıaların ıarihlnl
ele aldıAı ~·apıb' HbiOifr rıaDtrdl.r: ).·]. ('.,,_
dıınr, Euaiı
vn I.J f*Jt~tJCrRı du ~ murı~ıln Pan.. IUI~-
14) Al·"··•· V.
ısı A,n
26) Hır h.ı•lı~ ıkvılle "flllllm.ıı.
 HAVA VE KO~MA TEHDITI 29

,.,.,ı, Imin sulu bölllmlen kalın irin v~ irin ~k linde çüzülürlcr, uçucul~mı~
ııl.ııı ~ünllc bölümler ieı-rnç mulclcüllerc Ji'ınü~rclc çıkarlar. Geriye top-
nı~ ~alır.
1ı!rr canlı vüc:uıtalcı her zamanki mücadele çür(imenin lehine Jl\-
nı•r'" . e~er teı-aJüfcn, hasta hcJcnı.lcn 4j;ıkan ya da a)T1tmalı:t;.~ olan çürük
tnl\oıı~malar, org-dnizma tar.:ıfından yutulur ve iç ı,ıiiçlerin dengesi buzulu Da,
.l.ıın.ırlıttın ulmnma~ı. vücut sıvılann vneunlaııması ya llll yar;.~lanmayla
~.ıııııı ;ılcıııı kesilirse, bu kangrenin, çiçek hastalı~ının, iııkorbütün, piı;
kuLulu ve çürük ate~lenmelcrin zaferi olacaktır.
Antiscptılc. yani çürümeyi Jun.luralıilen madde, balsamsı ~·a~am sıvı­
•ıııın I(Cçmesi gereken yolları açabilecek uçucu, !!iıcak, y~l, ıtırlı yapı­
lın .ır;.uınJa ar.uur. Uçuculuğu ve içe i~lcmc g:ücü fizerine temellendirilmi~
ul1ın ııırm tedavi edici yanı, Hippokrotes'i vebayı kolı:ulıırla Jurdurmay:.ı
V• 1ııdıen eski hir gclcncı1c Jayanmalı:tadır;ı_
Alman hilim adamının fhilc alanındaki diqfıncclcri L:nkulara iki de-
"'-'' hi'ııım:k.L~~:Jiı. Kötü koku dü:ı:rndc bmulcluAu iladc eder, ıtır VBiDın:.ol
ıl~,·yc: kapıJan açar. İlaçlar gibi heliniler de knkulardan elde edilir.
Oraanik nıaddrnin hn::ulmasının havadan ileri Kcldilini belirten
n.•yle'ün dü§ilncesini yeniden ele alan Hales hu gaz çılu~ım incelemeye
'l' öl~meye lc;.r~lr \'Crir. Bir pannalı: kiip dumuzlc.aru, Black'in Nsabir hava"
, ılarak :ıJianJırdatW 13 pannak küp Nhava" üreril·ordu. Buradan hareketle
ı, ur\iycrck çözün me çal~maları '\o'Cni bir yöne ka'\o'llll~ olur. (.:ürümt cllıene
lıır ayrı~nuıy\tı, elbctıc içerideki bir hareker sonucunda onaya çıkıyordu;
hu ,hırıınıdcı, lcuku yayıcı hasralık olarak nrraya çık.:.ın iskorbüt aslındır
vıılnızca canlı bedende meydana gelen çüzihımedir: ancak lıağlanmalarını
•. ı)tla'\o~dn, bölümlerin birbinnden kupnıa~ından .sonra Jıeriye kalan toprak
"eail havadır. Yapıların harc:ı uçucudur. Tuzlu, ya~lı. akı~kan dj!er top-
ı ıık bile~enleri ayrqrıkrım sonra lm~ka bilc~iklcr olu§tururkır.
1750 ydınJ:.ı Pringle'in çal~mulannı ve birkaç yıl sonra da Duhlin'li
lı:tmy:ıcı Mac BriJc'in~M çalı~malarını büyük oranda erkilcyen görü§ler
uıır hıınl:.ırJı. Mac BriJc'e g(~rc antisepti~in dön i~levi bulunmaktadır:
Kanın çti::ünmcsinc ya Ja lülcrin büyük oranda serbeslkalmasına neden

271 Anılk Yunan'da. ıınlı madddmn illı &nt>Qıni tıllliıu~ıımlı, giinqli ~ "''ıııtmay:m
tr~l.-r, mıırulhı ıcmbul~ edıJt.n ~mlı. ı,ürüyrn hıılııltnn lılr :ınriıerini ulu1ıundıık~ıt Rlız.
Mıırc~ DEtırnıw, !.n }.ırdin.~ d'ıYmis, lA M~dıalı.ııit dt:ı .m.mıı~ m GM:e, Pıırı., Öı\llıın;ıN,
11172. ',
281 )uhn PnnııJt.. Mbıırxrt sın In ~n~ tl~. 28 Hazır.ın 1750 ıııri·
hınJ~ ıılr;unmıı,ııır. 1\ıvı.J M:ıc Rridt, .bsaıs d'~.s, Pııns. ı766.
lO KOKI.JNUN TARIHI

olan "sabir hava"nın ııerheıit kalmasını engellemek; bütün iç lmrcketlc"t

iı;in gerekli akı.ıjkanlı~ı sağlamak; vücunan çürümü§ maddelerin atılunını
lcolaylaınrmak; ı;ıerekirse c;ürük maddeleri doital hallerine kıtvtı§llırmak.
lifleri sıkı~tıran peki§ririciler, aronular, tuzlar, kınıliana ve son çare ula-
rdk t.la hav;l Pringle ya da Mac Bride tarafındon antiseptik seviyesine
yi i kschilmiılerdir.
Bu ingiliz ke§iflcri kısa sürı!de Fransa'ya da yaydır. 1763'te Dijon Alc.a·
demisi Y3T14ma konusu olarak antiscptiklcrin incelenmesini belirler. Bu
\'arı~mada IXıiMicu 1 ıı hirincilik i'ıdülü alır. Oldukça ha~anlı hir senrez yapa·
rak bütün canlı o~anizmaların içerisindeki çürüme harekerinin vazgeç il·
mez bir özellik oldu~unun ve sürekli ııözctllmcsi gereken bir dengenin
hass.ısiyetinın altını c;i:m~tir. Yazar tehlikeleri saptamı§, sağlık bilimci·
leri yönlendirecek olan ilkeleri sıralam~rır; ıcelccckıcki stratejiyi kesin
bir ~kildc ranıml;ımıınr. Her ~yden önce, en önc:nlisi "sabit hava"yı
muhafaza ~rmdcrir, çünkü lıir engel olmadı~ taktirde ya§ant ve ölümü
ı.lü.u-:nlc:yı:ıı lıı:tvıt yaı•ısırKlı~ki m;ulc.lclerin alı§veri~ donJı:1]sOne karılmak
üzere kaçmaya eğilimlidir. Bu amaç do~nıltusunJa hazı tuzaklardan kaçın­
mak gerekir: 1) Yapılan olu~turıtn cisimciklcri seyreltm, dolayıSiyl:ı da ko·
ruma sinemini daha da ı.layamkıı;ız kılan ısı, 2) birimlerin birbiriyle nlan
ba~lanmn çözülmesine neden olan nem, 3) esnekiiiini kaybeımi§ bir ha\•aı
içerisinde kalma, bunun sonucunda da "sabit hava"mn çıkı~ını enKellc·
rnek daha da zorla~ır. Özellikle, sıvalara "onlara hareket kazandıran iç
devinimi" ~lcraran ve lıunun sonucunda da çürümeyi hızlanduan bu çürü·
mc bu~ulanyla enfekte olmu§ h:wadan uzak durmak gerekir.
Buna kar~ıhk. doktor gaz çıkı~ım engelleyen lıütün etmeniere önem
verecektir: ama hem sıvıların hareker ermesini sa~lan ah, çünkü bıı hava·
nın sabit durumda kalmasını sa~layacakur, hem koku§ahilecek sı\•ılann
atılmasını sa~tlayan bo~ahımın düz~ün çalı4maır;ını giilzcımeli, hem cig'cr-
ler . .ııözenekler, mide ve ba~usaklardan ı.la damarlar va.'iıtasıyla havanın
emiJimini kolayla,nrmalı, hem de kilüs \'asıtasıyla gaz al~veri§lerini daha
iyi lıir duruma getirmelidir. Bütün bunlar da d~ru besinierin seçilmcsiy·
le, balsamlı anriseptiklerin tercih edilmesiyle, sıcak aıomalnrın ya da fcr·
mantc halindeki kimi maddelerin hulundu~u buharh ortamlarda bulu·
nulıu~k sa~lamr. Böylelilde yeni Hippnkrntı:sçi kuramı fazlasıyla a§masuıa

29l llruıhrlo!my-CıımiiJ., 8oıı;•i.,u, Tnu•sainı Rurdenııve w GuıJ.. umc-Lamlxn Uodım'ın

bur.ad.a Jô:il edilenanılan tu ornılı Mı,lılı :ılıınıloı vııvımiAnmı111r: tuYICJdl sur~ aıllJ>4ftfWi.
Oiıon, 1769.
 HAVA VE ICOICUŞMA TEtıOin 31

kıırtın !ıklılcla haksız yere yeni Hippolcratesçi kur.tmla sınıriandınimaya

~11lı1ılmı~ hir sa~ltk
koruma politikası r;.ınımlanmakradır. Ü}'!la hu yeni
• ııı.ım havanın analizi, knku~muı miyasmalara kc:ır~ı mücaJele ve aroma-
lıı ı ın deıter kazanm.ısı knnulannı rcmcl almı§ur.
lit~lesi kuraml:tnn yayılması çürlik knkııların al~ılanmasıyla ilaili de-
"' ylcrin ve analizierin ç~almasını s:ıjtlanu~ur. Hepsini \•ermek yerine
lwı kunuyu ele ahm hıl~lıcıı yapıtları ele alnıale yerinde olacaknr. Bechcr
~ıırı i mc sırdSındaki ayn~nuının her D§amasında çıkan farklı kukuhm tanım­
l•nı;ıy:ı çcıl~nll§tır. Montpellier'de J760 yılında savumılan bir tezde F&lu
ını.:dcmc:;ini daho da derinle~tirm~rir. Ölünı·iin gcrçckle~ti~ ilk anda
• ınıilerinin "~arabın fermnnt:ısyunu" ularak ranımliıdı~ "rıulıınııı iıir ktı·
• u··'-~ omt~'a çıkar. Ardından "çt>Jlunlukla hoıulmu~ pcynir kukusuna ben-
•• H'n" dah:ı serr aı;itli hir lcuku çıkar; Gıudiln hu Imkuyu "asidi-aazlı"
ııl,ır;ık tanımlar. "Sonunda çürüme kukusu kendini gösterir. Ba~lanıııçta
•. ılnızca yavand1r, keskin tleğildir, ancak bu kötü koku insanınıçini bl-
,lırıııakulllıı J•• , J, lı i ı Mıımski u~amaJa ko>lu imanın ci!crlcrinc ~l(mcl.:­
ı rı lu,
sen lc§rni~ ve herhatla~mtjrır, Çürilme kokusunu otsu kuku ve ımı !:'er
~ııkm;ıı izler ... "; ardmdan yazar sonuç olar.ık ~unlan si\yler: MRu, doktor-
J.ırın hastalıkların lcokulannı dah:ı dc.ıetu hir §ekilde belirlemelerini ı;aM·
lnııııılıJır. n
la Presideme Thiruux J'Arcom•illc çiiriinıc kukusu üzerinı.le çall§an
hı lım :ıdamlan~ı ı.rüzel bir örnektir. Rnhcn Mauzi 11 , Azik tU[ltunu bu aris·
ı •• ~ ra ı hammm i~nenıini vur~ıılar. Gcçirdijti ıı;içek hasralı~ nedeni~·le her
tııı;ıfı yar-d izi olan bu hanım muılulujfu
bilirnde bulmu~ görilnmekteJir.
1'"~kan üç yüzı.lcn fazhı nıadı.lc üzerinde, her birinin çlirümesini l\nleyehil·
ıııa:k için c;alı~malann yapılacaıtı deneyierin yapılmasını fia~lıu. Ru çalı~­
rn;ıhır Ja tahlular hariç al[t yt1z sayfalık büyük hir y:ıpıua toplanır' 2 • Genç
~ .ıllın, nıevsirnlere, sıcalc1ı$ta, nem nrnmna, riizgara ve bulunulan orrııma
.:•)re farklı ortamlarda birçtık deney yapar. Hem §ChirıJc hem de kt1ylcrJc
~.ılı~ır. Biltiin bu bilimsel çalı~maların hir Kiince,;ini tutar. Thiroux d'Ar-
' ••nvılte knkular konusunJa qi hulıınmaz hir g('ızlcmcidir. Üzerinde çalı·
,ılıın madddcrin her birinin çürüme a~amalarınm ritmini sapramayı Çt11c
ı~ıt·mektedir. Bitmek rükcnmek bilmeyen bu gel ~tlenn ı;ürdülü aylar
h.ıyunca çuk dikk.ıtli Javranır ve ic;erisinde birçok mucizc~o'i gi:zcmin

10) Sonra kı ı:<)riı11erdto olduııu Qihi, U.rdane. a.ı._:t., 1. ll 1.

ll 1 Rtıbt-ır Mauıi. l"dı!o: .bı burı~tf ıiU xvırı- llid~• .l.. 271 vd.
121 Mmr llunxnı d'Arı:ıın-..ıllr. &wıı J..,. ~i-r .t l'lıiıınit~ dr lıı fii41~4Ctltlfl. Paru. 1766.
32 KOKUMJN TMll-0

bulundu~tı l:ıu lwlw ÇC§itliliR:i ka~ısında hüyülenir. Dt)~a burcıda, imgeJr.

mc, çürüyen maddelerin renk de~~imindcn ya dıı fcımama~yon lısıhıs•'"
dan ve fukurdıımıtlarındıın çok daha canlı, çok daha ilgi çekici bir ı.Üit"\
ı;unar.

Rıınıınlıı l:ıirlikıe ha~ka çalı~malıır J:.ı yapılını~ur. Oijon yar~ınasulıh

bir tL"Z sunan Godart 11 , çürümenin farklı safhalardanolu§an koku ririmlıır­
rinin ve kavanozlannın içerisindeki kokuların "ynnması" olarale adlandır·
dı~ı durumun kendisinı büylılediwni belirtmi§tir. Bir ba~lca llme::ksc Dr. 1

Raymond'd:m ' 4 gelmektedir. Fil h:ıı;t~ılı~ını ele ııldıgı kitabında ~n lı iiıe· :

rindeki çürümenin ~lcyi§ini koklayardk nasıl i:::lcJi~i anlatnıı§ıır.
Koku :ılmıı du~·usu Lockc, ardından Jıı Condillac'ın öğrerilcrinden cl·
kilcnerck, duyusal olaylara olan Jikkaı ve bu duyuların her birinin analtı ı
kapaı;itesi konusunda giderek daha titiz bir tutunı sergileyen bu harekeE,
ten yararlanınJ.§Ur. Genelde kabul gören görü§ün 11 ıersine görme, i~irme
ya Ja dokunma duyularına nazaran kolcu alma du)'USundan daha (;ızla
yararlımmı§rır ku~kusuz. Bu duyu, yeni blçimlenmelcıe cılan ve Pasıcur'nn
bulu~larına kadar sn~lılc konusundııki tutumlım yönl!trncyi sa~l:ıy:.ın s<ıa·
lıklı ve saalıksıı tanırnma J:u hir çerçevede dahil ol:naktaydı. Yeni Jo~·
m:.:ıkt:ı ol:.m klinik, görme, i~irme ve dokunma duyııl~nmı önem verirken,
yeraltı fizyolojisini ;ıydınlıj!a k<ı\'ıı§nırmak, sıvılann Jeği~imini kontrol 1
ermek ve "çürüme düzenini""' izlemek koku alma duyusuna dü~ccclctir.
S<\zcük da~arcığının kamıa~ıklıAı yeni ~ercklilil.leri de beraberinde
getirir; doktor lıu simgderin karma~ıklı~ıyla kokulann yol gösterici siste·
mi sayesinde ba§a çıkabilmelidir. Sa~lam bir ö~enme süreci sayesinde
kolcu verilennin ilcili serisini kull:ınmaya ü~enccdcıir: Bunlardan birin- 1
cisi gazlan tanımayı, Jola~'lsıyla Ja pis lcokuya yol a~ahilccck §evleri sap· i
tamayı sa~lay:~cakrır. ikincisiysc, fermantasyon ve çüriimc analizlerine i
ba~vurınaktır. Rıı da miyasmayı üneeden tespit ermt.'Yi ve orııanizma üze·
rindeki etkilerini sı:ıptamayı sa~layacakıır. Tıbbi söylemleri f.ızlasıyla a~an .
ve Prof. Hallt!'nin günlük yaşamını sürekli mc§gtıl eden bu sayısız lcoku
refcnınsları kar~ı.sında ~a~ırınamak elde de~l.
Amu, doktorların ve sa~lık bilimcilerin etkisi, bu alw devriminin tari·
hini onlara atfedecek derecede, me~ru bir §ekilde önemsenebilir mi? El.

ll) Aıı.)., a. 2H2S8.

l4) Alınrı13v~n: Gard~nc, a·R·)·• s. 220.
15) hl.sdc~dcr IMr.ılnlllan ulu1tunılmı Juyu i'ıı~nu~i.<ı Hunn• ı~meii...,Jırılmıt olan vr
ıel<mrlarııık, Plııınncu Jütun.:..nin bir mırdAI olan bır jl{ıl~
l6) (iahb~ . .ı..(.)., s. IZ4.
 HAVA VE KOICUSMA TEHDiti 33

••ur huvır. Daha güçlü bir etki yararmasında rol oyn:ımı~ olsalar da her
v ,, yıılnııca ça~da§larının duyarlılıkl:mnı if.dde emiklerini orraya koymak·
ı~'" ~oku alma du~'ll.su bir süre: açık bir ~kıiJe yülcscli§e geçmi§tir çünkü
ı· •tt•·uı öncesi miwlnjilerin tlu~urduRtJ "yeni endi§clcri"' 2 di~er duyulıua
• " ~tık daha iyi ayırt edcbilmckrcdir. Clr~ı~ıtnik ycı~ıtmın haMaı• yapL~ını
''" ıı edcbilmekredir. i~rc asıl olan da budur. Kulcu alma duyusunun
, ••rilmeyc ulıın ilgisi Mına crmelcrc ()lan Eski Rejimin dirlerinin psikolo·
•h•ıııdc engin 11örü~lcr ac;malmıdır. Ge~inilerin, aurulrulann, yelin, k:ınn
-tetl.ırının, pis kokulu ishallerin dikkatle incelenrne5ini ~a~lay:an canlı
, .... l~lr.i ölümün ı,Jeyi§ının süreidi izlenmesi yeni sılunrıl:ır d(ıeurur. Dqkı·
'•eıı ~okusunu temel alan içeride kı c;;üriimc dcrc.-cclerinin hesarılanrnasın·
~'· Incelenmesi gereken ilgi çekici bir ı.Jı~kı knluısu hassaııi}"eti dujinııık·
11Jıı
ln~:ıııın çevresiyle kurı.Ju~u ileti~inı
kendi dengesinin Jc JcA~mcsine
n•,lc·ıı nlur. Asılünemli olan ortamın nitcii,Ri, yükseklik, meUn, rüzg~rla­
ıın L in~i LllmnJı.ıtııcihi, ıcünlük yo:jıınun, ho,·o ortnnurun, bedenierin annos ·
l•rlnın sınırlanı..lınlm~ oklu!u dar bir meUnda ~erçeklettirilen incele·
mrltrin nitelikleridir. Bundan böyle tehlikeler ~unlar olacalcnr: "hozulmu1
ı,,, M", pis koku, ijrençliAin derecesi, çürüme sırasında aı;;ıaa çıkan pis
•~~~ulu molekül, baRlannı 18 lcaybetmi~ olan ama canlı maddenin yıkıcı
1"' ıınan dilekare deaer lıir ~dcildc amıaı "ha\•adalci mirdsma". Miyas·
ıııııııın bozucu etkisi lıitkilere, tez5ıahuıki ete, hüfclcrdeki merailere ka-
,Jııı uzanmakradır.
Ku ku alma duyusunun c,;ürülr: kulm~·a kar~ı olan ıiRisi, kendisini olu~ tu·
rıııı uııı;urlann, t)nce ha~lr:a \'atlıklorda bulunan, ardından da bir ba~ka5ını
• ılıı1tUf'dn unsurları sabideyemcyen -~te anahtar sözcük-, IUtatruı)·an, var·
lıı:ıı ı ~ılr:ınr~ını ifade etmektedir. Çürüme bir saar, unun la ilgili ar.t~tımlalar
ıJ,, ıurıh halıne ~elir. Bu noktadan itibaren kuku alma duyusu hassasiye-
ııııııı tek amacı tehdidi, enfeksiyon riskini tespit ermek dciı!ildir. Dı~kı
•·••uNu çok Jar bir kavram olarak ka11ımıza çılmakıadır. Bu hassasi\'CI
'.ıı lılı:l:ırın ve kendisinin çözlinmesinin ı;ürckli izlenınesi anlamına gel·
ın"kıcdir. Bizim için oldujtu gihi Oscar WiJdc'ın Oorian Gray'l için de
ı .. mlma gfızlc ~örülcbilcn hir ~ydir; Prof. Hall~'nin çaada~ları i~in cıynı

17) Jacques Guıllft111ır, aı ,., a. 61.

lll) Je:ın Etııan:l, .ı.ır.m. Yaz:ır miv.ıı•malarla ılaili kur~mın .Joı1u1unu, ıırlqımıııl -vr l~ı!N!Idr
ı• .,k'ün ı;alqıruı.lıııından J.+n c:l1imcıkl~ ııl•nınJıılıı kuramlarla nlan hııtlanrıııını rle ıılm"ıu.
lt.on Hıınr.l bu ııuraornaL.ır kuramının.mıı~-a.lmn vt 1-n:eklmraml:ırıvl.ı ~ra•ındakıt.ariu ar..ııru.
34 KOKUMJN TARiHI

zamanda kalelanabilir bir durumdur da. &1ylesi bir tutumu anlamak bt·
zim için zordur ve ımla~ılmadıj~mın bir ijareti olan ıılilme bizi, pis kukulaa
miyasmanın çlldırtması kar~ıı;ında sınamaktadır.
Jacques Guillcrme 19 çürümenin öme~n Schlcgel'de sıkhkla ~yı:a~~a
bir jCY olarak aJı;ıılandı~ını belirmıelctedir: bu da kl.rü kokuyla cchenne-
min derinl~ı arasında kurulan anlamsız l:ıaQianıı)ı güçlcndinnek~r:
Mii[On'dan Cowper Powys'a40 kadar birçok ki~i cchennemi buradan yolııa
Çikarak açıklamaya çalı~Dlljlır. Daha sınırlı bir tarihsel balu~la, Devrim'!
anlamak ya da dü~ünmek hileyen herkesin, kada•tradan alınan ::e\'Ht
birlikte ku~ku5uZ çürümenin cezbedici yönünü de dikkate almas1 geN•
kir41 • Çl1k önemli bir tariruel olı;ıu bir ~kilde yer almaktadir: Kuku~...
"tuplumsa1Jı$tm tipik bir yapısU\1 çizecektir"4 ı.

19) A.ıı.m.. • 61.

40) John Coo.pcr Powys, Motwvn. Rolıeıt Fav~ Cıı.ı.~ .• •· 4(lj) Chamforı'ı;ııı ııonra, ;ui11
~ıbo= d'A\'illıı'nm ...-.hrnnem lanımını hoııırlaımalctadır: "kôtO kcılıan ve hiç sc:vılınq'ftl ı...
~·rrdır."
4 ll Blı.z., romantıklcrtn tııkııııılı bır biçimıle 1\IOmiln b:ıtka bıryeni düny.ının ~~~iç.,.
Rerıelcli ulduQıına inannuılan. Ömrtııı Quııı~.,II1Rf-ln!JU'de Gau\in ve Clmourdın'tn OIOmıl.
O-ılı Unc.rden..- L.!ı MlfiCI!S de Hmıridı H~ı·d~ld Nu\lllh.
4ll JIIC\Iı.ıca Guillerıne, •-1-m., •· 62.
ı
~~ Jku Alma Duyusunun
1>~tırlılık Kutuplan

1rıl:rı'tJk tJe Miyasmarun A~olojisl

Jcım Ehrard XVIII. yüzyılın ilk yarısı boyunca e~ki inanc;ların, wprak·
tıııı rıııyıllln hava sızıntılannın tehlikeleri lc:onusundalc:i söylemlerde ne
Int'ce etkin oldu~nun altuu çizm.i§ur. Eluard buna örnek olarak rahip
ı \ı·~ 'u ı ı ~ru~lerine yer verir: uiçerdeki yanmanın etkisiyle toprak ra sürekli
· ıl,ıı.ık fermanrasyonlar ~ı.ıerçekle§mektedir: Bundan dolayı, yeraltının yapı·
!11111 !(Öre de~§en g<tz çık~lan meydana gelir; ama hiçbir ~Y bir fennan-

tııayorı kadar düzensiz olamayaca~ına göre, zamıın içerisinde, mekana

ıııııııl.ı .laho:ı az fıuklılık gösrennez 1." Boissicr de Sauvages 1754 yılında
~ıınuya açıklık getirir: "Yeryüzünün her \o'Crinden, yeraltandaki ısının etki·
m lt· -R~aumur derecesiyle 10"- belli miktınlarda buhar c;;ıkar. Bu lıuhar·
lıu, onlan durduran bir ~ey olmadı~nda yayılan ve :ılc§amları inen hava-
ıluıı duha ~durlıır ... "2• Muschembroeck'e R()re her yıl "topraktan ge·
lı ı ı ıızınrıdan"' ropra~n ayak karesi ba~ına dört lirre aln ons dü~mektedir.

11 Jran Ehr.trd, l'ıdlıı ~ nıi!UT't' ... , t. 710.

ll
" ....
8oli51eJ & Sauvaıım. 141-:Y·, ll. 51.
36 ICOICI.JI'\Uij TNIIHI

Aynca yerkürenin derinlikleri, bir "physica subr.emmea"" (toı,rabkı

fiziAi) lalıuraruamhr. Gizemli lcan~ımlan sayesinde, sürekli olarak b.....
sı ~azlar çıkarma i~lli~yle zehirli hava :ılcımlannı dengeleme e~limindt
dir'. Madencilerin deneyimleri toprakran sızan bu ruharlardan .,:ızıhww.ı
ne denli tehlikelere yol açııbilccewni kannlamalcndır. 6
Ramazıini de, adının bile köcü lcokulan çajirı~ıırdı~ı kuyuların 7 ~n·
dine özgü kokularının doıturdujtu lc,irü sonuçlar: açılclıtmakradır. T ~
ocaklan da tehlikelerle doludur; buralarda üzeliiiele "memıerden, ıiidn·
den ve hazı tatlardan yayılan ve belirgin bir ~kilde burun deliklerine ,..
beyne zarar veren mı~den gaılan 8 " çıkar. Dcnekta~ınd:m yayılan "katfl
lcolcu"ysa çok daha tehlikelidir. Ramazzani, Zibinius dafının y:ıkmlıarıo­
da, hir milden fazlll tıir mesafeıle i§çileri zehirleyen pc:trul (kaya ycııla)
kaynaklı kötü kokulu gazların çıkııjını respir elmi§lir9 •
Bu gözlemler t:o~rımda kaf1ıla~ılalıilccek tehlikeleri de orta)'a kuymakı~·
dır. Bu ba~amda, gelc.."Cclclcld s(jylcmler tarlaların sa~hia :zarıırlı olup ıılm
dıklan konusunda y~unloıjocolıuır 10 • 1786'do Knılıycl Tıp Alcı~dcmisi'n
sunulan bir tezde Chamseru, gaz sudıran topr~a vüzünü fazla e~p }'ale~
la§tmm hir köylünün maruz kaldı~ tehlikeleri açıklamı~tırıı. Baumes ı3·ır
i-K ilerinin uyurken burunlannı tarlaya dt..,
çevirmemelen ne en2CI ol ·
lannı isremi§lirı:. Köyleri n, rnpra~Jn hareker etmesiyle açıi!:ı çıkan u~ara
buharlara" siirelcli olarak maruz kalmalanndan er.dije Juymu1tur. E
toprak u~·gunsuz bir ~ekilde açılır·sa hiç ~lenmemi§ bir toprak açı~a çıka;
calcur ve bu da tehlikeyi ı.Lıha da artıracaktır. uveni dünyadaki Jc,ılnn.
ler, bakirve balçaldı bir topraktan çıkan ölümcül RaZiarın zavallı kurhar(
lan olarak korkunç ate§ler içerisinde yattılar!"ıı .

41 Breher'in 1669 yılında fraJikfun'ıa y.ıılıml:anan kilalıının 1dı.

5) ~u ~ve köro hııv:dıın ıemilleme hvramlıın. Aıbuchnol:'un ~vlı:mkrinln ırlN!
llni ol~unnakıadır, .._..,., lıı~k ~. '
fı) Blu. Robcn &vlı:. a..ı.,. j
7) Rarnazzini. E.uııi ,.,.Jn nwLJ<btı .In un~S~JN, Fr. çı:v.: 177i. 1.. .5ll. CPaılova"da 171J'ı~
y:IVJmlanan y;ıpıın çe..ımı).
81 Aı.,., t. 127.
91 A,.,.••. nt.
10) llltz. Ru lıiıarı. 1. 201 vd.
1ll M. De Llwıııırnı. ·~chcrchr• ıur la nycalorıie". Hisul'f"f!"' ~ ~ LJ Stı.-.ıhıl
~dr~inıı!.l786 .•. 167 ..d.
IZ) J.·8. Th&ıdore Rııum..,, Mhntıırr / ... / JNTLı~ııı: r-ı ıın ıJmnııınr7 ııaıl'nmo·nuıw.ı
•ııorllcı sıonı lcs mıMI.ın filM r~ulrmı dts ~ dı!s coaa ı~rıs.. ., 1789, &. 2 J4.
lll A.J.,., 1. 165. 181~'r.: Eıı..nıw Toonrll.-lıo..ı 11Uv.. ılerl ytlklım ele .ı.c..ııtır IEJtmc,ıa
d'~, Paril. 1815, 1. cllı," B41.
 ICO«U ALMA DUVUSUMJN DUYAIULIIC ICUTUPI.NII ;n

llund.m daha da kötüsü çarnuri u hir lllpraktan çıkan Jrcl%1ann verdileleri

-"ttiar~lır.Bu ıorralclar gerçekten de tchlik~lidir çünkü hiç durmadan
•· u... rıı;ı~yun Rerçeklc~mckıcdir. Volr~rra yalcınlannd:tlcı Maremmcs'dc
· '' •llrl·kli nlarale "püslcürük lı.üheler", "yeraln hava çılcı~hnı••• ve "yaj!h
ı.,._, henzcycn" (nleobitumeuse) bir maddenin varlıl!ıyl:.ı sürekli hareket
ı. -'t..lcı.lir. T uılu topraklar solunum için temiz olmayan ~r.~zlıır ve: Savi'nin
. mea yüzyıl sonra ( 1841) d~\ncm dC:\nem ortayıı çıkan afc§lcrin nedeni
...... Jlôsrerece~ .s.ıl!lıAa zararlı miyasınalar üreterek r<~ynıaktadulıır.
ı,ıııln~ın, h<~lujun ve ram oıurmamı~ yapıların korku yarann.ısımı
••·lrtı ııl;ın lıirçuk kanı hulunnıaktadır. Tehlikeli zemınlerin hersinde
•ttulikli önem ıa§ıyan ~y !iınırların aözetilmesidır. Tounelle'e göre, le·
....ıırn sonra Lisbunnc ve Messine'i yıkıp J!tCjiren 5algınların l-ıatka hir
•~lrcıı ulamazdı." &takhklardah çürümiit çamurl.uda açılan yarıkiann
ı. tılıh· niWjtumıası sürekli yinelenen hır durumdur. Rur.;ıdan da en ki\tü
••4uhır çlkmakradtr: Göletlerin dibind~n çılcanlar. Ga;ı: c;ılcı•ı korkusu
htN lfVIer daz~n ~·apılmadıgı c:ııdqc~iııi Ju;(uıımaktilJıı; St..umı yapan
'..-rtık c;ulcurlan, hımirinden ayrıl mı, dö~me, lcütü J~nm~ kaldınm­
ı ... ıvı hranm:ıml§ fıçı ve mahıenlcr.
Tnrrak yalnızca Jı1arı~oa hava yaymaz, aynı zamanda, ferm:ıntasyun
}ll ıı;OrUmc sonucunda açıjt.l çıkan maddeleri emer ve salclar; tehlikeli

J•ılıırın muhafaza edilmesini saAiar. Bir gün hu ühirn(üll::ıııharları dı§an

11 mııy;.a karar verecektir. Biriken dı,kı, çürüyen cesetler ve c;t')jf.'ılan çukur·

l11ın yeraltını kaplayııca~. doldur.ıcaeı, hatta yeraltını ıoıvıla,rıracaaı yö·

nunLicki s:aplanul::ıu dönemde en sılc r.tsdanan saphınıılıırdandır. Kirlen-
mı,. kuku~mu~ olan toprale kaybcı.lilmi• hir tuprakur. Gelecekte insanlar
W'l'rlrı«ek ~'tr bulamay:.ıcaklardır. Topra~ n pi.oı;likleri bünyesinde bannd1r·
tn•vl.ı il~li gec;mi§i kimi yerlerin kaderlerini etkilemektedir. Önceki neslin
hıuıhu.~ oldu~u çöpler ve ıınlclar, varhklaruu kanıtlayan çulturlar, canlı
ııtıııımızmalan çürüren ve ~·a~am denııesini bozan kl'ıtü lmlı:ular yaymakta-
.lıılo~ı Toprajtın hass.ısiycti konusunda ortaya anlnıı§ hilinc;li hilinç.oıiz urtıık
ııııın~hırın ıı:üçlcnı..l.irdi~i korku dolu hirçok inanç hulunmakradır' 6 •

14) r.ul Sav!. "Cnn•i«Uradon IUJ l"inslllubrhl dt' ı ;IIJ ı.Wu In Marmımr•". Arınıılts .w
ı ...... lC dt~. 1841, 6- 147.
1~~ A.J.,.• a. 278.
1fıl Kuoı ı;ım:ın llnce ]ran Ro,er ııır.atınJıın 141 kiıııhında t'ie ula1mı' olan lı;u:ınlık J.ıjr
... ,,Jur U! Scitnm dı: lıı ""'dım,, L.ı /Jrmh {nıtıç- d.. XVIII' llk.lt. Paris, 1961. 1 642-647.
lı "' lt.hıııaı.- Raıtıiıwı (Or L.ı n.ılllr« yapıııvbl hu evn:n~l yıqam truıuınln prurnıııonı..l.ıııı:ılann­
,ı.,, .~mu~ıur.
ll KDKUNUN TARIH

Toprağa yojtun olarak atık maddelerin sızdıjtı, dayanılmıız dcrt.'Calr

kuku yııyan dolayısyla da kısıı hir zaman içc.ıruindc tehlike yaratacak ycrlırt
bulunmaluaıJır. Montfoucon çöplütünün yukıniarında hala '\-erin alun·
da, civardaki lcu\•ularla Varofj)an kiıledp toprak tabakalarota ya da ~·criC4111
yerlerine zarar verecek derecede vollun ve sürekU akımların olu~r~·
gt'\zlenmekrcdir. Tuprıı~n "pis k'ıkulu kanallar" hanndırması ı.,relecelı: ..
ki yapıların "kuruldukları yerleri" dıe kirletme ıehlikesini ta§ıdıJı :ınl:ımt
na gelmektedirı 2 • Lavoisier 1780 )'ılında, Saint-M:arrin ve For I'Evcq~
hapishanelerini incelemekle görevli Kraliyer Bilim Akademisi'nin bir k~
misyonun ı;alı~malannı akranr. bütün bu hinıılarn "temel olan 1opr.1k" "ta;
mamen lı.ulm~mu~ ve ha.sı.alık yapıcı maddelerle dul:rıu~tur. ı çürüm~ ... ]
nın ger~ekle~tii!i böylesi bU: y~ından kaçınalmaz olarak sürelcU ıı:hlık4
ıa~lar çıkmaktadır. 111" Kötü kolcan hapishane, yalrJZca geçmi.§reki kirJ.\
li~nden dolayı terk edilmek zorundadır. Yeralrı hiicresi, anıları c_;ok i~
s.akle~yan bir ycn.lir. Kapalılık, grafıriler, hu yerlerdeki zamamn alcı~ını ve
vıırlılı.hmn birlıiriııl iılct.ligiııi urt.ııy:.t lcuym;tk[<ıı..lır. Hüc.:re ve zinı.l~nlad
da 19, toprağın ,Reçmi' dönemlerinden kaynaklanan kötü kokulann dah~
da voAun bir ~kilde hissedilmesi normaldir.
Ceset lcokulanna kar~ı \"apılan sert eleııirilcr, ki bunun üzerinde da h
sonra yeniden durulması gerekecektir, yalnızca orManilc atıklarla il~ili Je~
Aildir. Cu Ilikle, ropra~a i~leyen zararlı sıvılarm da bunda büyük etkisi var1
du..ıc. Devnm'den hemen önce, bütün ba§kent delik de§ik edilerek göze~
ndcli ve de~1kım yeralnmn ölümcül etkilerine kaqı ramamen ac_;ık hal~
gelmi§lir. Bnıno Forıier'ye 21 göre 1740'a dogru bu kanı saglıkhilimcile~
yönlendiren hir dizi kaygıyı da beraberinde gerinn~tiı. Bu dut Eski Re~
jim'in 5onunda daha da çoğalmıttır. Yerallındaki fennantasyon çökmek~
te ulan Şehri tehdit etmektedir. Evler M~lulclann üzcrindediru!: diy~
haykumaktadır Loui5-Sebasıien Merder. Çatlak tuvaler çukurları iilüm..;

11) M. Thoıın:E, .R4fllın ıUTiaU11rie dı Mon/dllalll, 11 K~ım 17411'de Kıaliyf'rTııı Alc:ademl;

•i'ıwlo. ulcunmu,luı, 1. ll.
181 17 IlliiVIl 17110 ,·ılını!~ Knıllyrr Hilım Alıadrmw"ndr J.ıuhıınırl. de Monıilny, ~ Rııry,
Tenon, TWı:f '~ ••ııonOr uvojıiı:r I3T3hnd~n hazırlanan npor. Mtmnırreı do! 1A.:adlınıt da
Samı:a, 1780, l.a\lcıillct, CEwn, lll. dir, s. 401.
19) RU. Vıcrnr HU)Itı'da zindanın ..,mı,.,ı,~ ~n \lı: #'Çmittm ~l~n-~c;milt~lı:i m~sajla­
n muh•l•za canı: rolü. Oııı:UIIclc dı: Qu<ıftl!·411f\11·1Jll:!l! ve: L"llnrrırn! qı.a riı adlı v:ırıdannda.
20) Rlıı. lbMirr dı: Sııuv,.s, d-I· :ll·· a. Sof.
Z1l l...d fıoıli..,..~ dt l't.ıl*~ jımilim ~ la /'aı dı I'Anntn Rtpnt", P•ris, Qıııdıı, 1975; Rlu na
Forttc:r, "Lı polıliquı: dı: l'eıpıııce p:ııruırrn", s. 32.
221 Lıuu-SI!t..ıırn 1\.kordrr. Tablt...,. dı Paris, AnuırnJam. 1782-1788: 1. (llı, a. 21.
 JCO«U AUıAA DUYUSlJIIliN OUYAALIUIC KUTUPlARI J9

• ,., •unııçlar duğuran k~ymalara neden olabilır: lc:tzalar ço~talmaktadır.

ı : t\'"\.ılltıı~u ra~mııhın vcsilesiyle Paris'in u~minınin incelenmesine ~lan·
ıo.-wıır: '; daha sonralan Saint·Jacque.s ve Saim-Ocrmain vııru~unun bi~
• -•• ııı dcslckler yapahrı•. Çukur ve hücrelerin olduJlunu hiiJircn ki~ilerin
.. ,, .. 'ıiuk fazlııdu. Bu ça~n in5anlan, arıkların verdi~i zanırlar konusun·
'• •Emlılerini suçlu hi5.~ctmektedirlcr: insAnn~lu tarihten Ktlen çOrümc·
,, ~ .,, lcorumasııdır.
n.ndan dıt lcolclama du\'Usunun duyarlılııtının, sızıntının gün yüzüne
' .......1111 hcklcdi~ini anla~ılmaktadar. Balçık va da daha doQrusu bale; ık·
ı...~, yiılcselcn buharlar cndi~li bir söylemi olıı1tunnaktadırlar. Bu knnu·
Le'lııCı;ıklamat.mn çokluRu ve incelemelerdeki titizlik ~aiırtıcıdır: G:utun
"- hl'lnrJ'ı hayran barakan da budurs. Pıuiıı'in halçııt 26 , kaldırımlar ara·
._;, tıırilmıi:j kumlardan, piıı lı:olmlu çC:'ıplcrden, duri(Un sulardan ve d14-
~wılan ol~an karmıı~ık bir kan1ınıdır. Arahalann tekerleri bu madde·
t"' hırl-ıırine kan§tınnakta, y:ı~ymııkıa, Lluvıulann diplerine ve ıı:eçenlenn
'"""IC' kokulannı 111\;ntlnıiıtk.taJıılııı.
nııl~~~ olan ilgi henüz tıitmcyc ha:ı.r dcıtilJir.
Parent-DuchAtelcr kaldı·
ııııılıır ll !en nde Inı rum u~ bul~ık suyunu, oluirunn;ıy:ı çalquaı lı::ötil
kuku
ılııı umin en iist nuktasma yerle§ririr. Daha güzel bir önıekııe, Paris bııiCiılc­
l•ı ırıırı yurulma: koleksi}'Oncusu ve incelcyicisi huyilk lı::imyacı Chcvreul
l•ııılıtılhın XIX. yüzyılın onasında gcrc.;ckk§tirilen miyasmıının uzun tarih-
{~•l•lıı. Onun için ~hirlerin kirlili~. geçmi~te tupra~a i~lcyen maddelerin

.' ıı Bnınn Fomı:r, ıa.ı.m., 1. 116-12'1.

.' 41 Rııhcon Fııvrr. f.a moıı ıUu lııliıunın.tl! tı L:ı ~~ frıın\~MM "" sakv .U,. l.w~Yı!t'es. PlJL,
1117". ' ı'o18.
,'\ı (iunın Baı:hı:LIRI (Lı ıer~ ..ı lcs riwfitı ~la wılıırır.!, Pari•. 1948, a. 129 vd.) içııı bu
~·''' nı•ddı:lı:n. nl.:m ı~nın lc•ıı111 l~ı yl'!n(ı tıulunınalı:tadır: pll k.ıılm~ lfiinJc: lıı.ıtulma, 16lı:·
llnı ıı .• loı e~kır.iır; pılhn:ııllulcı de: bu lıırlı rnadr.klcf't duAnı olon ~nkmcvko II,Kill obr:dc
rtlılıı~,. laıla çııl.ıpnı1l.u.Jıı Rıı lınnuob, aıttın yaraılılıtı (h~J. Yıılc.:ın, a. ı 14 vd.l bilim ııd•mı­
••• eııolııl .. rını ıf.Je ~rk niRn hb rlııan llftl'l!vl ıııtı~kım b•1k.ıı bir ıtt yaıam.ıvaaluır. Parenı·
1~ .. ı.,ıo·kı'ntn Y~iolm r:ını, CJıevrc:ul'iln incdıemelrn, Ch.pal'ın haı.;ıAın lıııllömımını IWc:n
, ... ı.ııı lıu bıltrv.;dııı ııııctı .Jılr fl'llnnrlcıedırlrr. Ama aynı ıamıınd.iı bıılçı.kların ıncclcn~i
.. ı • ., ı:dı1nwlrrl.- ..>lu ari«~ lıır holııt nlıc:liii 1ı11ımalcıadu. H;.ıua baıw bylr ıırliyıır lıı luıv·
ı. "'M takınııaını ve ona enıırl OOn.uun vah1i ilre~Jnı on~-. kuymalı.ıadıı.
! fı l 8lı ı. Ptcm Chauver, &5111 "" ltı pmfmıi dı! Pıms. 1797, 1. l 4 ve oullilı.le de L. -S.
"·- .. '· .ı.,n .• ı. ı:ilı, .. 211 w ).·H. Roneue, v~ JWJ' la~ dts tW1 dt Pm&. 1782.•. lot.
•.ı. •. "' w Ront ..~~or'in Paris sokakl:ıınnıl~ı çamur vr t.lçııda (Fr., mr..Lnct-) ilaili incelrmelrri·
'"" onrıuı;uD:la yııpıııJt ~ılı.JuJcLuı '<IJ'Illlnll hu tiOI'Ill\il VC:mlil oldulıl:ıın linemi cınııya luıymalıiD•
lıı l'ırıtr Pırn:ırd'ın alınıılııdııtı meıınıer, Lillr Clrlıi bıılçıklaıla ıiJıilı ıncelemrlrnk de ~~nı
-··•nı,ının vıırıım.ıdıluu lcanıdaın:ıılr.ı..du CJ..a ww "'"'~ d l...ıllır vıııu ı, Second l!lftlıiı't, P:ıris.
nı ..... ı," üay, ı96S).
40 KOI<UNUN TARIHI

i~idir elbette. Organik maddeler "er ya ı.la geç çe§nl: enfeksiyon cımcak·
ri ürerccclclerıJi.-l 7 ", Ayrıca "Paris kaiJınmlannı.laki demirli liiyah m.J.
deyi" 28 de kukiayarak analiz etmeye çalı~ır. Aldığı hirçuk numuneyi i'ııel
olarak kapatılnu~ camdan §i§t!lcrc koyar. "Tripes lctiprüsünün yiıkınındaln
Mouffetard caddesinin kHidırımlarının arasından vcalımdanLV" çamur~­
nekleri alır. Ürünleri uzun süre hek.Jerir ve kokularırm çıkması için tı)o'f1•
zamanı bekler. 20 Aralık 1852'de kapaklarını açar ve 20 Aralık 1846'•
almı~ oldu~u balc.;ıklı kar~ımları lcoklar.
E&ki saidıniann uzaktan yaninian gelmclcredir. Chcvreul "l·aııı hat-
cının ııııdıratıilirli~ni" ortaya koyar. Bir ayraç, dcsıek i§lcvi gören du\"M
aynı zamanda, maddeler için karma~ık yollarıJan bir geçit, ~cçıni~ttb
pislikleri, rıpkı ruprak gitıi muhafaza crme i~lcvi göımclcteı.Jir. Pis lctlkulu
havalann içine itlcmesini :iağiHr ama aynı zamanda da dıtan aulımıru J.
gcrçcldc§tirir. i1tc h;ırındırdıılı tehlikeler buradan ilcrlaclmektedir. Yent
Ju\'arlarJan çıkan havalar, Piorry'nin 10, her ne ka.:lnr kükürt kokıuıu•
benzese de oıel btr koku olarak nırelendtrdt~ bu n çı ve nem kukU!iU ıl•
tehlikelidir. Pari5're 11 yeni yapılmı~ olan binalar hayat kadınianna hırakıl•
malcradır. Bun:ı !il\'alan kurulamale adı verilmckrt.-dir. Yeni duvardan çıkan
gı.zlar nevraljiye, atr elcleın ya da kas raharsı:::lıklarına yol açmakray4L
Ha rta bu ııonın XIX. yüzyılda yapılan bir tıp tartt~masının konusu ulacaktv.
Duvarlar kokuları muhııfaza ederler. Howard, Saint·Pctersbourg ~
nanma hııstancı;inde, miyasmııların duvarlara i~lcrnesini önlemek içilt
yazın hasralann uda dcti~tirdiklcrini büyük bir mer:ınuniyede ya:makta·
dtt 12 • Philippe Passor'ya göre, eski tutuklulardan biri, Vincennes k:ılr.
burcuna iılemiı olan cezaevi kolcularını De"·let hapishanesinin lcap:uıl·
masından yıllar sonra ranımı§tırn. Bu tuhaf muha(:ıza kabiliyeri tehlikeli
görflnür: "Bir dole mr hapish:ınedc k:tngrene yakalanmı§ olan bir hasta,-.

27) E. <lıevnıul, •Mcmairc: tur plwieun ~acdoru chıınlquca ııuJ ınıı!r~ııenı l'h'~~ ~
cıı~• popu&eu.oes" (9 ve 16 Ka•ım 1846'd.ıı cıkunmu~ıur), Anııaleı d'~ı.. jılllıliqw ll dt- t..Wı.­
~. 18SJ, &.11.
28) A.ı.,. ' •. 36.
29) A. •., .••. 18.
c:n- . ,.
10) P.-A. Pı""'ı·· lks !ı.ıbır.:ır.ions tı dt l'm/fwcncc: dı! l.!ıın ıkıjJoııııı.ırı.ı sı.,· ı~
.....ıa.w. Pum. 1818, •• 15.
~•

Jl) L.S. Mercleı. 11.g., .• ıv. cllı, s. 218.

l2) ). Howıırd, fl4ıl dts ,motu. dt3 lı6fıııaıu tı ılı:ı m.mons dı! for:ı. Pan•, 1788 ( 1784 vılınd•
vatımlan.:ın ,-.ırıuın ~rvlı~). 1. c:llı, s. 240.
.B)I'hilippe l'u-.Da loırmmtı ıruab.lıTc:ı, de laır ınjluerM."e L'll ılı: kın <W<JiııG~ıı. lfl~ 1:
l:ıu lu.>rnıyl.a iiHili ul•nılı yımı 24. u,-l'aJa L~u Fnıncio Drvay'ı:ı L'H,.ır<"V ıJı..J tanııllts aıllı
YRI"IIIIU lı:&f\'Urm:.lkr:ıdıt.
 KOKU ALMA DU'/USUNUN OUYAIII.WIC JCunJPlAAı 41

' •• ıı,..ı ır Ancak h.ıı•r•ı kangrene yenik dli~mü~tür. iki yıl sunr-.t hatkıı bir
- ..ı ıı:nnnclı: için a}rnı odaya giren Jokrur aynı kangren kokusuyla, u
.,, ,.,,ıtru, kendine özgü, kokuvla kaf1ıla§ır. \4" Duvarlar, dokuların ayrı§·
......... t~ınc Rec;irmi~ri. Duvarları ve tavanları kimi ıaman ~ııljırrıcı derece-
"' ,, . .n kötü lcııkular kaplı~mııkrııdır. L\''lln ha.suıncsindc nn 5elciz ki§inin
•.. ., •• ..,.: yul açan bir lo~usa humması salgınının ardından, ~çiler ölülerin
.• '''''"'ı J~enfekre ediyorlardı; amac.; eski duvar harcı rabakalarını remiz.
ı. ı.i.u Duvorlar ve tavanlardaki stva kırıntılarını aldıkça daha da daya-
,...,... ı,ır kukıı yayıhyordu." Air uzman uhın la Pulini~re ".sıılgın o kadar
I•HU~ııılı:ı kadavrıı ndasına lı::ldar yayddı 35 " diye açıldayacalı:tır.
Nıııııt, bölmelcrdc, sonradan kabuk ba{!layan gözenekli, yıı~lı ve nemli
ııııtıı hır r.ırının olu§rnasına neden olur. Rundan sonra da duvarlardan
'''" •ı ı, ıhır;ık NHZ sızıntıları yııyılmııya ba~larıtı. üe~ıud, atalarımızın bun-
''' • lırılt'nı olarak Juvarlarına kalın yü n halılar w;tıklarını, hu~ünsc un·
..
ı.,. yrrlnc duvarları ince U~ıt va ı:la tiille kaplamakla iyi eJılnıediııini
, ...... kıııdır. Kabukların, aym zamanda da tçertstnde ma~-alann çoaalıp,
u~ı.lrrın üreyerek cırit attıkları ince t:ıhakaların yol açtıkları tehlilceler
Alıılıırak incelenmelidir: lıu tehlikeler bataklıklar, dıtkılar ve bin:ıl:ırla
il1tlt l•ııı;nlc yıı:zıda .kar§ımı.za çıkmaktadır. Pouchet'nin lareyebilen ince
ı .ı.ı• URl lıu olayı sembolilc ularak ifade elmek tedir.
Alı,ap da aynı tehlikeyi ta~maktadır. Duhamcl du Monceau 11 ıihi
llıkl •• Jc yeni ~cmilerdcki ı aze di~me kulcusunun yol açtıı:iı yıkımları
.,,.ı.um,m. Howard ah§abın ı;ıcçirı;ıenli~i kaf1ısında haytım kalmı~ur.
~uruıııe sonucu açı~a çıkan aazlar bir me§e kürüt:inün en iç böl,ı;ıesine
1 •. ı ... ı~lcyebilmekredir 19 • Worcesrer cezaevinin ah~p dü~meleri urunık­
...
lıılıımı ı ı solukl:myla kukuşmıı§tu 40 ". Kasap ve halıkçılann rezg:\hlan·
nu, ıııı;ık hir mekı.nda bulunan iirünlerinin kl~tü kokuları i§lemekredir.
lııııuıı hallerde ve pıı:ı:arlarda aynı 1evdcn §ik~yct edilmelctedir41 •

ı~ı rı.. Pııuoı. ıı,ı.,., 1. ıs.

•,, A.•., .••• ıs.
ltı) M1ıt.ıeu ~uJ. Esuıı 1"" lıı •~sion da /out.s ıl'~t cı Jı: UllıU cıi~"C tk wmt, ıvr
lo "'''"'"! ılr a.wrruı ııı corıılıı.sıılıllı In wblllını:n ı.pı'uıı y •ım/mrw, Anııırn.lam, 1786, L 17.
nı Duhamcl dıı Mnnccau, MIN!IU dı OOflSC'fWT l.ıı .ıanl.t! :auıı c!qıti(1Cl~t des ~Pr:'!Uii 3YII!(
ı, ''• ''"~~ Jı: punfıeı l'ııu ıle. ıalle, dn Jıortuuıı, Pııris. 1759, s. 131.
11'1) l.ınJ, Eı.ıGi - .In mııyıoıu l.rs ,.ı,.., Jınıllrn d CıırutftW lıı !lınlt' dn &"!"" dı!
'""', L:ındr••
' ..,., . 17.
N) J HowuıJ, Ewı dn pnJORı .. , .ı .•. ,., s. 14.
~()) J. HuwarJ. Hı.ıtıllft d.!ıjınııı~•ııa Lıtı:ı•YU dr l'Ewn~:ıı!. rari.l. VII. yıl, ll. cilı, •· 144.
it 1 Yıınlcnn ııeçiıııenlilli ıçtn de a,,,
durum ııeçerlidir anc.ıık tıu h:a,k:ıı lıir konudıır.
42 ICOKUNI.N\I TNiiiHI

Zehirli Ga<: Baıakhğı

Topraktaki bu karma~ık fermımtaS\'On ulayının ac;;~a çıkardıAı büır.:

gaz yayılımlannın içerisinde daha az karm~ık kolmlıır da bulunıub
dır. Uzun bir içe i~lemc döneminden sonra aç~a çıkan miyıısmalar dı~n
daha }'alem zamana dayananlar da vardır. Sallık bilimcilerin duyarlıheın
i4ıisini çeken bu açık tehdider, dı~lcı, ceset ve hayvan le~leri kokulanı.t
Öncelilde bir sapramada bulunmak gerelcir: Dı§kının bulundu~u ort:mtıl
ki koku yt,gı.ınlu~u. bu korkunç durum, kamuya açık yerlerde ~ürckli lll
scdilmcktcdir. Saint-Marcel varu~undaki i~rcnç akınuhır ba§kentc girip
de genç Rous.se<ıu'nun midesini bulandırır. Adalet Sarayınd.-ı, Louvre'd
T uilcries'dc, Museum'dan Opera 'ya kadar, "kötü bku ve tuvaJet k abi
lerinin pis kokul;ın pe~inizi hırakmıyor42 ". Kraliyer Sarayının bahçe~
rinde wyazın idrar lr.okusundan insanlar nereye otuncakiatını bilemiyrııı
Rıhtımlar kokudan Rec;ilmiyor, dı~kılar yollara, sınır ta§l:ınnın diplc-riıı
faytonlara her tarafa yayılıyor,. 1 •
La~m temizleyicileri caddeyi ki![ü kokularl:.i doiJuruyorlarJı<H; çüp•
e~ kadar gitmemele için bidonlan nchre bo§alııynrlardı. Poli~lerin bu ı;
l:.ilı:cti önlemek amacıyla koydukları kuralların hiçb:ri uygulanmamı§tır'
Çırpma atülyelcri ve tabakhaneler dı§kı kokularının yayılmasına ka ıkı.;
hulunuyordu 46• Paris ~vlcrinin duvarları idmrdan ~U'J~U. L.ıuis-SCbasdı:
Mcrcier "mcrdivenlcrin yanında, kapıların yanına, mutfakların neme
yanına birbiri üzerine tüneyen ve her tarafa olabilecek en kötü koku1
yayan bu tuvaJet yerlerinin bulundu~u evler'11 "den söz ederken ulduk1
korkunç bir tablo çizmektedir. Runun dı4ında, nkan:nı~ borular patlarnal
ta, evleri basmakta ve kötü kolcular, çocuklarm cch!nneme açılan l-ıoıjll
olarak gördükleri igTcnç tuvaler deliklerden sızmııhadır. Kısacası, "bil
min, sanaun, nl(xJıının ve ıevkin merkezi" Paris "k:ltü kukuların merk,
zi" olarak kar§ımıza çıkmakradır1ll.

42) 1\em: C...'hııuveı, a.g.y., t- 17.

4.J) L·S. Mm ter, Aı ,., VII. cih, ı. 226.
4-4) Alfr..d Franlı:lın'ın vııpııındıı bu konu avnnıılanvlo de mlınnıtıır.l..a ~w~ d'aı.tt.-t/r
VII. tth, s. 226.
45) Gcnrl haı:lıınyla Pııru polıslııln eıki~u luılm:ı.t.ı Ozn11r lılu. Aılcnc Fıır.ıır, VAorr daru
ıw .ı Puru ı.nı XVIII~ sıki.!, Gsllimard, 1979. 1. 193 ~ .• ve t"ızıellik~ de! 1. 209.
46) A~lınıb bu zann3ıbrlar kolmtmuı ıdıar lı:ullanm.ak~rlu. Bkı Ramamni, o.ı..J.,
149.
471 A.ı.:ı .• Xl. cilı. s. ~4.
~~ Picr,.,. Clıauvcr, a.ı.y., 1. 18.
 ICOICU ALMA DlM.JSUNUN DUYARUUK KU'IUI'IARI 43

l~ııtıc bumJan tınldı üzel hir durum söz lmnusu dcitildi. VcrsaiUcs'da
• •' ~~~~ ıırlnn saraym hemen r.ıkınındadar. "Park, bahı;eler, §310 bile
• .· ••ll l•ıır;ım lc.olc.malc.radır. Geçider, avlular. kollu bınalar, koridorlar
l• u n· ,Jı~kıvla doluydu; bakanların bulundu~ yerde hile, her sabah lıir
' .. 1 •.. ı, ·ıuml:ırı kesmekte ve ızgara y:ıpmalctııdır: Saint-Ciuud c atides i
ı •• ,.... pı~ ,ıılarla ve: ölü Icedileric dnludur4'J ... •; hayvanlar tıü-yiik galerile-
• 1 ..l.ıııc..•kte: kolcular kralın kapısına kadın çıkrnakradır. Devrimticn he-
.• _,. nıı, ~. Arthour JounR. §ehirlerin lmlcıı harirasını çizm~tir: Roucn'in,
'' ,,tr.ıux'nıın, Pamicr'nin: i~llildc Clcmınnt Fenand'daki kolcular ncfc-
.. ,, ~~·~ıııi1tir. Auvcrıcnc'nin merkezinde "i~rençli~i, lc.irliliAi, kötü koku-

.h•
ı.,,..Jıı, L.ır:ınlılua pisliklcrin içinden geçen dar kanallan andıran birçok
lııılunmakradır;.1 ". Bu alanda aslolan elbeue yenı bir duyarhh~n
. "'elt'U ..-ıkı~ıdır: daha sonra bu konu üı.erinde durmak gerekir.
l•ı,Lt konusundaki dü~üncder kesin degildir: tedavi edici özelli~i hi-
ı .. , ı,t'\'rt·~ı t:~r.ıfından §iddclle elqtirilm~rir. Her ne kadar Pringlc dı~kı
•··•u~ııylıı~• çurulc kuku tehdidini karı~tırmamı:ık Jlerekıigini 50\'lcse de,
.. ~ıl.ııdıın gelen lc:ötii knkulann ya\1lmıısının yarauı~1 tehlikeler kunu·
wııl·• lıirıı;uk söylem yer almaktadır.
llt·\'rimJen hemen önce ~ukurlardan yayı1an, özellikle laj!ımların bo-
,_-lıılııı.ı"ı~·la aı;~a c; ıkan solunamaz derecedeki kötü Jıazlan incelemek için
hırı,ııl ı:irı~imde bulunulmu~tur. Burada amaç iKileri nefe~si: Imimaktan
•ıııı.unı;lkh. A!ilınd:ı bu çah~m:ılar d~k1 kulculannın pis nldu~u in~mcı­
ıı• oııplıınıp kalnnljtır. Çatd~lar iı;in en önemli tehlike buradadır. G~raud
•·~1· \'.uar: "Oı§kılann hulundu~u yerlerdeki buhar hülün etleri ve özııu­
l•rıııı ı., •zar ı ... ı bu bozulma, tuvalederin yapıldıJ!ı yerlerdeki pis kolı.ula­
ruıı·ıın ha~lıca havası olarale S()ğurulmasıyla gerçckle§mcktcdir. ~ı· A\o·nca
I•Qııııl .. ~ahımlıın çevre için tehlike olu~tumlaktadırlar. "Hava pisleniyor,
... ı ..,•. hul~ıyor, \'D~ayanlar zehirleniyor, hasmlartehli.ke altmda kalıyor••·
&,1\ı-~lcr ölüyor, genç kızların renkleri soluyorS4.

t••ı Lıı Murandilorr C1764), ;ılınnla,wı Dr. Ca~. Matvn iıııırnrs d.. IJıı~"'· Pano, 1908, 1.

-,:ı Anhur jnunıı. VO). . ım Fıııııaı. raru, Colin, 1976. 1. 382.

\ll J1 >!ın Prnııık, ~..ıııoru ıur Id •~ .In mtrıı!n dan. ı... cıımpı rı dmu lıl:l .,mısaru,
ı," ı U,ır1nLi hii!olıı. 175~). •· 100. Pnnı:k, Humhei'Jll;mıiııı.lan 1711 )ılın.bıı iııharrn ıı:ıeıvlıl~t·
,.,.1. ıı ılcncyleı üzerinde durm111ı:ur.
,!)Aı,.s.l8.
·,ll l.alıun~. ı:r111; Cadet, r.umentier. Ob.\tn~G~Pu "" leJ /os~ d'~ı ~• nınyım.' ık
i• • ,,,,, ~\ ırıcotM.o/nımiS .dı la.r l~, raris, 1778, L JOfı.
'.ll Pıcrrc Oıauvet, a.a.,., 1. 1R.
44 KOICUMJN TARIHI

Bu tehlikenin dereceleri vardır. En list noktada yer alan da I'Cklemı

dı~kıdır. Öncelikle, bunların hirikmesindcn yani madJelerin yu~-ı..ı
masından kaçınmak gerekir. Oysa, Viller.s·Cottercts fermanından (I 5~
beri ~kentte uvJ.ıulanan çilzüm c.Je buydu. Bundan dolayı da rııvalt
çukurlan ı,ıcrc.;elcten büyük bir endi§C yaratmıilardır. Tarlurndaki bu h
hızlık §Chirdelc:i c;ürümcnin düzeninin bozulmasına yol açabilir. Role aır
hirde, köyde oldu~ndan daha tehlikelidir. Louis-SEhashen Mercier J.)t
lülerin tuvaletirrini tarlalara yapmalanna imrenmi,ir, buna kar~ın ~tioıw
liler tuvaler ddiklcrine oturarak piıı kuleulardan kaynaklanan ate~li l •
ralıkiarn yakalanma tehlikesi altındadırlar 5 ~. Thouret açık hava ve~­
ı~ınlannın Montfaucon havzasına yayılmı§ olan mııdddcri zarnrsaz kıiJı
~ını belirtmektcdir 56• Bu ~unu gösrcrir: Kokusal de~§imlcr olmtı§tllr. F.b
geçmi§lcki lx>klar bu kadar tehlike y-.ırauyorsa bunun nedeni bir "aynllftl
ve )'eniden birl~mc" oyunuyla "insanlanmızdan, besin lerimizden ve mo
hilyalanmı.zc.Jan farldala~masıdırY• Bedenin kokusLnu kayhcımi§tir. Çil
rümiqtür. Bu biraktırme sıstemını devıım etnrmek, bu remkınsizliain u~
lecek nesiJlcrc•• pahahya mal ulma.~ı demektir.
Hemen k>nra, konunun ilk bakı§ta §a~ırtıcı gibi gürüne n, ~ünkü okul
larda ögr~tilen lasalle nezaketinin yeni gercklililcleıinc ıcrs c.Jü~mektcydl
bir moda yaranıeı anla~ılmaktadır. Ama çocuklara benimsetilen sessi:l.iAü
gerekliliklerinin aynı zamanda ycti.§kinlerin endi4C~ dilekaderim kanııla
dıjtı dii§ünülehilir. Dı§lcı, XVI. Louis'nin saraymda 50hbet konusu nlur911
Voltaire Tann'nın insam kendi suretinden yapmadıaını dü§ünmektedir
çünkü Tanrı"nın bu tür ihriyac;lannı gidermeye ihti•1acı yukturtıO. Merci~
"kanalların dibine bakma alı§kanlıeı"ndan St'n emıi.§tıı-6 1 • Beaumarchais'niıı
Parades'ı (Gcçitler) bu etleinin yu~unlu~ıınu orra~a koymaktadır. Ayn
~lcilde Nougııret ve Marchı:ınd laj!ımcıyı sahneye ta~ıf"Z. Bilim ııdııml•
lcoku lcnnusundalci incelemelerini çotdlnrlar. Bcchcr .ıihi, dı§kının mid

55) L·S. MeKK'r, •• o. Xl. cilı, •· ~5.

~6) A.,ıı.:y., L
15.
~7) G!raud, .ıı.ı.:y. 1. 66.
58) An. •· cı6.
~Q) Runu Psı-rnı·[)u<hJıeleı llrıe •Onnelı:~ir, RıatıfiOJI 11<1" 1111 .ıımtliıırdiiOIU ıl mınııdwlt'
dıaru l.ıs foo,a d ııtl.:ırk:<!J ~ ""ııı.ıwı. ll cılı. •· 150.
60) DıicıMını..un, plıilaw~. "d.jectinn" mııdde•i.
61) A.ı.,., X. cılı. •· 2SO.
62) Nouprrt vr Man::hımd. u ud..wr ı;m>ıi*. 1177. Rıı ıyunun ~-n..nm•ına 11nil,
oLm tıulunııl.. ı knn ... und:ılıı ıırlıt'"" d..ı<ıl.ınn ve ~nıJııyarlılıatn ddkrinılıdnllbr nırelilıııtdiı
1"\ılııı "'"n~ı dn..., lltrrn~lll!ın "ru.ı.l.arıyla" müc.ı.:ldr rmırlıı:ir CX:V).
 KOKU /IIUAA DUYUSUNUN DUYARUUK KUTUPLARI 45

•eNiıliıran sürecini belirlemrl'e çal14ırlar ve bunu izleyen çalı~malar ayın

.. ,,..,._ ölü beden ara~rınn:~l:ınnıJ;.~ yni gl~rcrici nlı~cı~kur. Ha lle çukur-
ı •IAıı ·ı,; ıkan lcörü luıku ve buhınlanl ... J'Ifl' sıralar: bunu, "koku yayan"
•••••IH, pni\m:ıtik kimy.ıd:a adı geçmeyenleri ayırarak yapar. Hazırladılı
' Al" 111mmidi kLlkulann ~luk ra üst üste Jizilmclcri\•le olu~makaıdır
,., tel \';ıııılmı~ dı~kı kukusu, tuvaler kabini kokusu, tuvaler drliklt!nndcn
.t.ıı kukıılıu, la~m lcnlmsu) \'r her birı maddelerin giderele cskimclcri-
• •• hozulnıalıırına kar~ılık ~elmrkredir.
1\~ayasıyla d!..§kı konusu birçok ~i kap~maktııdn. Dı,lı:ı haraklıltı
• ....,u. la~uncılann ve çukurlanna ı.Jüıen kıtilerin ba~lanna ~elen kor-
,_,.._ hzalar, Monrtaucnn'da lcaybnlan ve hu~ulan,.. yolcuların lmrlmnc;
•NM"ı;ıl;ın ba§kcrıtm yeraltınıJan kaynaklamın end~lcri Jestekler nitelik·
...tar. Birilcmiş Jı~lcıdan knku~maı;J ve buzunnıas1 §ehrin varl.ı!ını bile teh·
tıhyı· arıruıkıadır. namba~ka bir bakı~ aç1.u~·la loui.s-~basrien Mercıer
..-&rı önüne serilen ve her tarafa, ba~kente kokusunu ya~-an dı~knun
• ..~ıaı ctitlilcçi mcsoj~n ohJnt ~i%meluedir: dıtlcıRını ho§ahm:.a&1 in.R:o~nlılc
'mımu lc.imli~nin sürekli hatırlatllmas1 65 •
()IQmün tarihi XVII. yüzyJ) uzm&ınlannda bir saplanrı halini ahr'ılfl;.bu
'ıttıı uzun açıklamahım giri§mektcn kunanym. Bununla birlikte surun
lı.ıku duyarlılı~nı birinci derecede ünemli kılar. Kimyacıların gözünde
"•ııt•ıı hava" bedenin harcı Ribi Möründiliilnden beri ölüm atmosferde
•~e ı kııkulanyla hirlilcıc Jnla4makı.adır. iç çürüme ve yaıamsal ilke urg:ı­
llllnııının içerisinde birlikte ya~amakıaJıılar; birincisi ölümün sürekli var
aılııııı•ını iağlar; ccsetlerJc:n çıkan ı;ıazlar ve çürüme kokulan Ja :.nrnosfe-
lln y,ıpısın:ı dahil olmasını sa)llarlar. Nesilden ncsile geçen ktıku~nıa vııl·
lllıt ıı topr.ık alunda KCrçekle~mez. Yeni bilc§imlcr ulu,rurmaya hevesli
•tııl•n hava" canl&lan çevreler, va§amsal dengeyi lıozma tehlikesini doıu­
rıu w: mezarm geleneksel engelini i§lcvsizle~ririr.

l• 1) J.• t-; Hıılli, ~~un Lı nılb.tı<! l'l ~ rf/tıı ~ nwplıiıismt Ja /n4litı d'IIWriOf.l, Parü.
1:" ·,. •· 77-8 1. Avnca 1..-ıt.orit- ve Thourcı'nin ~ı.ı.lı.nda adı ICc;cn l-.pttlıınııdıı da lı ...in ın«"le·
"" lo·ı hulunmalıcıdır.
rıot) Thuu~ı • .ı.u. L 21.
Ml 1 -S. Mrn:icr,ıı.ıı.)·, VII. cllı, 1. 229: "H2llıın tarldı bl~ımlı:rdelu o.lı:ılıılıırı •Cır.,lı:lıtllanlı
ı ...• ·l~rln, m.:ırlı:iılc:rin •oe prcNnlcnn !l(lızkrı önOnılıı:dir." Anealı XIX. ~ılzyıldıı Jı,lııntn kokutoıı
.. ı, .. ,. • ftılılılcır •i ı olac.knr; biı ~ınıdıtn Ja bunu ıanımbm.aya .;alıpukbrdır lbkı. hu ldıııp).
fıO) mı~. Ö:cllılıl~ l"tıilirre Arih. Uınrnme dtwrıı jjl rncm. 1978, Ph Chaunu. l..ıı mı•ı d
l".oru, XVJ'I, X\'W, :XVllıt llldn, 1978. PıMCııl Hınır~-rr. Ptılıa,ws ~ jjl nııın. 1981, Fnını;oiııe
1. 1-roııı'ın ıezıni dr cınuımam.ılı ıınrlıır. In lı.ımrıt(S d lıı ,.., ım Aıvou dia XVII' d :X\11~
••• 1•• 19H.
 Hales'in bu konuyla ilgilendi~ 1741'dcn beri, ölülerin h:ıvada ~ID
ukları kokular bilim adamlannın kokusal duyarlılıklarını gelişfimıelea
sa~l:unı~ur. 1745'te rahip Poree kiliselerdeki mezar kokııl:ınnı açıklıı
ayrıca bu kokuların ne denli duyusal rahatsızlık yarattığının da alunı çi
melcle yetinir111 • Bir yıl önce H~uenot mezarlarm açılmasısımsında 1111:
dan;ı ı:clen kazalan, hem havanın jtÜcünu yitirmesine heın de koku~u
miyasmalann l~.ayılm:ısına ba~lamı~n611 • Yüzyılın sonunda, a~ıj!a çıkan aL
kanın fiziluıcl özelliklerinin incelenmesrnden vazgeçi:ir ve Vicq d'Azvr ç•
iyi bildi,Rimil ikili bir yömcm kullanır. Mezarlardan çıkan gazi :ın inı.: ele~
ye baı;lar, Priesdey'in "flojistik hava~sı ve Volta'nın "yanan hava~ tikn
den uı.akla§::ırıık Black'in "sabit hava"sına yönelir. Gözlenen S(ılunum ı,ıil
lüklerini bu kötü kokulu gaziara bajtlar ilma tıpkı c;ıığda§lan gibi ı:ısıl tc h
kenin "ho§ kokulu bir buharda" oldu,Runu Jü§ünmeyc devam eder. G1
lar "dertıal öldürt1rken, di,Reri sinir sis[ernine ve açı" bir ~kildc bmJIIj
hayvaniann sıvıların:ı daha yava~ bir §ekılde etki etmektedifl9~. 1788'~
de Home h u gö~ü gcli,tirerck rdılilc~nin daha da büyük ulduRunu 4ijiinl
bu olll§umlann çoAıınlulcla birhirlerinden farldı ulcuklannı ve nedeıu
hıılmanın da çok zor oldu~unu l:ıclirlmi~tirl0 • Topra~a. ruprak altına ı ıyı
mu~ olan dulfal gözler bu JiCÜzel kokulu buharların ~uralarda l:ıiriknıcsiı
yol a~ar. i~te lnnoccnts Mezarlığı'na knm~u dükkaniann mahzcnlcrın~
meydana gelen ltazalar da bu liCkilde açıklanmaktalır 11 •
Kadavralar üzerinde çalı,maya ve incelemeye alı~ık olan Julcturl
ceset kokusundan edcilenmezler. Chambon'a Paris Fakültesinin Jcka
tarafından tıir sın:n·d:~ getinlen koku§mll§ l:ıir cesedin karaci~erinin Jilll
tcrilınesı sırasında 'f"a§llnanlar hunu açak bir §ele ilde lcanıtlamalctadır. n~
ıtdaydan birincisi "ceset açılır açılmaz açıQa çıkan çürüme knkusumı d
yanamayarak anında bayıhr, evine götürülür ve yermi.§ saat içcrisill4
ölür. Bir dileri ünlü Fourcroy, ~iddcdi l:ıir dt'ıküntüye yakalanır. Die
ikisi, Lagucrenne ve Dufrcsnuy, uzun süre kendilerine gclcmczlcr, h:rıl
sonuncusu bir daha toparlanamaz.
Tamamen dekanın inatçıla~nın kurbanı olduAu için öfkeli olan Cha1
bon'sa kımıldam;ıdan yerınde durur, mendillerine kokular döken koın

67) AlU l'orfto. J....m.s sı.ı r.. ~.,.,~dam~~~•. Caen, 114~.

68) Haııucnor•.ı...uııw~ ı11r !ts ~-' de• ınlııtmıııirıru, 17+4.
69) Viı:q d'Azyı, f5§jll :tur lö h rı Id ıldrııırn dn s.ıpı.lıunıs, 1178, ı. CXXXI.
70) L1e Homr, Mmv.o•~ ..,, ll"~•~ obJm qı.ıı iııt.ms.....ı ,.U.S #JılftK.~ lıı ~~~
lıı ''lllt dı PaıiJ, 1788, L ot.
71 l Rlcz. C'.ade ı dr Vauıı.. Mbıurc lll!ıımqur cı fllıysiqut sur~ cırıw:utrr des lllllıiUIIlS, 171
 ICOICU ALMA DU'IUSlAIIUN DUYAAlJUIC kUlUJ'lAIII 47

• Q~rll"rının anasında dersi bitirir. Sa~lıAını da, ku~kusuz, "geceleyin

" 1nc:-rrk a~ın derecede u~rlcmcsinin ~~ladıjlı heyninin ıt~ın c;al~ma~ına
• • iıı.hırıı~. Bechcr'Jcn bu yana Jokuırlar kıKfavnıdan çıkan ille lcoku·
ı· .. In ırhlikdilcrinden ı;ayarlar. i~rc yalnızca lıu nedenden ötürü sava§
1 • l•ı ının yakınları en tehlikeli yerlerden hi ri olarak P:örülQr.

~rıvr lıir ıck h<.ızulmanın ba~lamıı ~ekillerini sapramale kalmaktadır.

ı'l'f lmluıç yirmi vıl geçtikten sonra bu konuyla il~ıilenecelctir'.,, Ken-
... , ku~u,mu~ miyasınaların etki alanının s.rüzel kokulannkiylc ç:tkı~ueını
.. •1 •U ı ınekredir. Buradan hareleeric ı..lc havadaki kuku~rna cchlikclerini
' ••• , .. n.lirmeı;ini zurunlu lıcılan bir dizi koku ölçümü yapar. Rürün bu
ı ı& •ri ~.ılı~m:ıhır, hunu söylemektc yarar var, ~chirlcrdeki mczarlıklıır­
ı.., wııı 1\IU ı.;ukurlımndan yiikııelcn kukularla iiRili hummalı incclcnıde­
" · ••nıl'lini olu~wmıu§tur ı1.
lhı\'un lc~leri de lıu JuyarlılıAın gel~mesini sa~lar. Buna sılcınn da
· "·•llr. Şehirdeki nıezbahalar kötü kokuları birbinne kan§nnr. K:ısap·
•- •• ı. ıı't G<:ük avlularında, gübrenin lcokıısu, r::ı::ıcı ç<\plcr, nrı,::ınilc aulclar
ı ... ,,.ldıırdon çıkan mide bulandıncı gazlarla birlc,ir. Özellikle açılc
ı ., •lııııluk olulıc akan k:ın, suk.ılclardan hızla ~ıeçer, kaldırımları kahvı.!·
·.....,.ı lıır tabalc;,ıyla kaplar, küçük bo~luklıudıı da bile§enlerinc ııynlır.
H •••elılıı hirlikte, "sabit hava"yıla§ıyan ka ndır; demek Ic i h;ıyvıınsal atık­
'· •• h.;l'ri~imlc koku§maya en çtılc neden olan kanJır. Esnaiın yoluna ve
.• •rWıl.ııııııı i§lcycn pis kokulu buharlar en kötu en rahatsız edici olanlar·
'" hrr ,~yin. hütün yapdaml çürümesine neden olurlar'~". Sıklıkla, içv:ıe·
• .. " l l l linesiyle açı~a çıkan ve insanı soluksuz bırak~ın kokular mıdt! hu-
' ... fırıı ı lınku kan~ımlarının ı;on aşaması olacaktır. Aynca, §~hrin içinde-
•• nı•ıl•ııhalar ke.5in olarale lcaldınlmı~ur 16 •
l'•rı,·ıe Mnntfaucon ~\lgesi yine Je kokmaktadır. Yüzyılın ikinci va·
•ııı l•oıyunca ha§kenrin lcuzeyJo~usunda la~ım çulcurlıırıyla, hayvanlarm

l Jı ı lı.ııln Uınolr, NtM&'I!tlUJ &rııtna ıflı:Jaitn<', Jlaria, IRJ8, ll. ı:ılı. 1. 148.
ll ı ı ı Fı-.l~r~. T roıiı.! dt rnı!dtı:inodtıealuı d'fııiı!nt I*Jıliqıjı au ~ polıa dtt ıaıı~ ... 181),
ılh tl •.·ı.
J•ı hıı knıııı,lıı ılıcılı ul•nılı Pırrrr-Toıı1111111 "avier ıar.ıfıııdan ıoelıtıirilen ve lllOmeili
k..... ı'''" ... oc dcrden kıı~-n:ıklandı,tını ÖfiC: siln:n kurama dc:linmdc ..ıcn:kır (!illi' lts Jaı.,..,. Jes
.~ ....... "" ~ı:ıplltn t:lllll' In ııb.ıı del ırıhumıwııru cbıs l.!ı iı6'11!•, 177'i) .
. ·,ı 1' llo•nr, a,ı.y., 1. 11.
11.ı llL· O.uhmınn, Rallly. U\'oiJier ... , RaJıflml ~ rnbrıoım tl ~ıs Jıııuı tW.IC'I' lu
- - · .~ 1,,.,,., ... ,.r cJto Pd'liJ. S~ını·Muıtln aıdıle1i hoyunaı, Au m:ıilr caddrıundrn Monımnrmq•
ı ı ...... ~ ...J.n ıılnn on altı rnrdıalu ~nıliızlrrl ~alı.tm:ıkıadırlar. A)Tıc;ı !ı.ınl.:ınn dqınd:ı van
., ... H ... I., ıılıı tiM d.ıh:ı mcıl:ııııha v.:ırdır.
48 ICO«lJNIAiıl TNIIHI

parçalandı~ı arazilerin kokul:mnın birbirine kar14m:.tsıyla ulu~an k•

kokular kendini gösterir. Ardından yııkl:ı~ılc bir yüzyıl sürecek ulan k,
kunc; tehlike ~ehrin üzerine çöker. Montfaucon koku~ma ve pis kul
hatunın b~hmgıç nuktasıdır. Ardımtı:ın bu kukulıır, birnz da ha~·ali L~
rak, ha,kenti saracak ve kötü kukııların daha aı işledi~ zeminlere dot
bçma umudunu onadan kaldıracakn. Endi§C veren kanallann yeı:
rında oluşturdukları daiJıalar, kuzeybau rüzgarının etkiııini aza lı n~ kcı
kokular yavag yava§ ba~kentin kapılarına dayanan kuku1mu~ bir h:ual,;
kabusunu çizmcktcdir. Pis kokunun bir örnestini çıkarma kıımıı;ua
Thourel oldukça hcyecanlanmalctadu. "Büyük bir ~hrin dujkılan ~4
rak nirclendirilchilecek hu çöplerin ya da iiriinlerin ne olduklorını bul
bilmek için ve pi.sliğin, kötü kuleunun ve inııanl:.mn yakınla§masıyla olu•
bozulmanın ölçülemeyecek kadar hızlı çogalm:.~sınm fizik~) olarak 1

oldulunun bulunabilmesi için bütün pis koku sı:ıçan bölgeler dol;ışıl•

lı 71_"

Hayvan leti ve dıııkı kokuiQrı, sinmc ve toprol tarafındım :.nluıu

düngüsünil h3§laurl:ır; havayla roprnAın bu il~kiııi anık organik çtipleı
tarihinin ba,lımgıç noktasını olu1ruracakur. Bunun ~nu ancak ı: chenilili
olabilir; §ehir sonunda zehi~li gaz batalclı~ına dönü1iiri8• Yine de, tupraJ.
ve pis J!az çıkışlannın koku analizlerinin a~Tintılı bir ~ekilde inı:elcnmı
(bu çalt§malar helediyenin bu durumu acil olarale iözme isteltini orta
koymaktadır) balçık kukularını hafızalıırdan silmemdidir.
Tüm lıu koku refer:mslarının dı~ında su ku§lcu yaraımalcıadır. Knl:
dan :ıtnndırma yollarının iyice anl~ılmasını sağlamak için lıunu haurlı
mak g~rekir. Nemin kendisi de tehlilceler barındırmaktadır: lifleri scrbc
bır.ıkmalua, vücut sıvılannın birlikte akmasına neı.:en olmııktı:ı, ve dol
yısıyla da Pringle'c göre çürümeye ortam ha:ırlamak:ıadır 1 Q. Bunun Jl§ın
su huharı siı;le birlikte dü~en bütün atıklan toplar. Ak~am olu~an ~
tehlilcclidirııo. Fazla suyla yıkımmak, özellikle de gemilerde, tehlikeiii
çünkü pisli~in vnilun nlarıık bulunduflu yerlerdir. Jenizin tu2lu buhı
lanndan özellikle lcac;;ınnıak gerekir.

17) 1houn!l, tJ.f.), 1. 28. Şehirdeki ha.~ı:ılıkl.ardıı pı~ kolıula1 hınncı der«cdr ıol oynum1
tııdırlıu. Ru knnuyln olıllı olarak bkı. Emmanuel L! Rorı- Ladurle. ub vlli~ rnıxlerl'lt'•, L'l~
umaw'l11 J. cıldt, Pıın.-. Le Seııil, 1981, a. 292 \'\1.
78) Blu. ı..s. Men:ier. qallcia adı .-:çen yapıı ... 63.
79) flh OzeiiJiı:le. M.F., 8. Rıımcl. Lk l'influı:rıc~ da martJU 41 dts lc.ıtıg5 sıırl.ıı tanııi!
llıtımmc. Manll\'il, X. yıl ~Jr-.trnal dı mtda:ınt içın 1784 yılında ya:~m;ıyıı ba1lanmıttırl
8C) Miilotıın, 4.f.,.. ı. 62.
 ICOICU ALMA DUYUSUNUN DUYMLILIIC kUTUI'LNII 49

ı'""'' dur~un ımlar rchlikclidir. Hareket Cffi)CSi temizlenme~ini scıg.

'~-•ı. ı.ıı partikiillerinin arasındaki bo~luklara yerle~n nrg:mik aıık·
, ... , ... , 1\QLilür ve critir. Bunu Röstennek için H:,Jes Times sularının
• 4 ~lıı ill(ili olarak çok sayıda deney ~·:ıpcır. Uzun zamanJan hcri
.ı · •"' lıir tiçıdan, sımsıkı kap:ırılmı§ ul:ııı hir sarnıçran çok ıchlikcli
.• •·• t•vılmakradır. MRoclıdi.ıı·r limanında kralın De~ <ıdlı sava~ ge-
..... ılı Nı.ınımını çılc::.ınrkcn içi d~niz suyu dul u bir lıçı~-ı açan bir rayfa
'mııııl.ı bıılun:m ::.ırkada~l<ırının ııhısı yere '\o'ılulırlar ve çırpınmaya
.ı,,, ıudınJan hilinçlcrini yitirirlcr. Yardıma çatrılan geminin dulc:-
1• ııynı rahıusızlıklam maruz kalır: Ölunün aı!zından, ._umundan,
''""••ılım kanlıır akı'\o·urdu. Kararmıı ve ~i~mit olan ccııct o kadar
• · ,•ıtıtn,ii~lü ki incelenememi~ri bile.A 1"
1 ••'• •ıı ,J:ı felaketiere yol ac;ahilir. Bcziel'!i haslanesin in bahçıvanı, "ha h·
· • ••ıl11nııkta kullanılan suyun ( ... ) \'3\'dığı pis gazdan c;arpılır". Su Jur·
.. • e.,tı, yap~ kan Vt! "her zaman küpiiklil ve heterojen bir lahakayla
i , ""• , . "\':ıkl:ııjık y:ının s:o~ın boyuncıa ıac;ık hav::ıJ::ı yaydmı§ olm:ısın:ı vt>
• ı ,. hır•·•\ metre uzııklıkuı ulnıilsımı kar~ın zavallı bahçıvanı öldi'ırc·
. ı ' •'- t•ıkili bir huhar.Jı 1••. ) encsi .ıün sabah 'öliimcül' deronun
.ı • ''" nrle~tirmck için cesurca aelen hizmetiiierden bir r.thilıeyi soluk-
, ı,,~ • iıl kMd ar elkindi hAI!'ı8 2 • Olayı ımiatan rahip Bcrrholun mcr-
, '-•· d1h11 hızlı, ok:tan daha çevık ul:ı{ıanüsrü lıir zehirin s<n kunusu
· ' tıu•ı hcltrtmelctedir.
\ •.-ı.ırııı dökilldü~ü Paru'teki Bic\·rt~ ırmağının uzun :zaman simResi
• t ... , killll kokul:mıı verJi~ sılcınıı ımık anla~ılmalu:ıdır. Etrafta suyun
ı ••,~ .... nı lcnn:mtııı.yun ve çüriiıncnin kC:itü etkilerini çc$lnnaktadır, buna
l • , •., •~ıı ık havı:ıJa kurutma tehlikeyi azaltmaktadır. Kıırtancı güne§ ı;uları
· ·• .. h .. ~rıı, ııt•nı miya...malann atırla§arnk inmelerine neden olur. Öyleyse
.. , •· ,.,.,., l':L,Ceur'cü bir bolu~ açısıyla, kirlilik 81 olar.ık nirelcndird~miz teY
.,,.. .. hıııcroo,· ve Halle Seine'e dı1kük'll ve lıur.tda çc:Yzünen d~kılann ve
, ·''-''"nehri kirlennedikleri konusunda fikir hirli~nt: vcımu~lıırJır. Gerçek
'' t.6ılı 'Wl y.ımrnn hayvan lc§lcrinin kuku~ması, diiz ve: half!iıklı k&yılardaki
ı ... ifuıuıloır, sürekli aıtlan ve akııuıyla geri J.'Clirilcn atıkların yayılmasıdır.
1•ııııcıınluJ!un ve pislik birikiminin en iyi gözlendiAi yer Mbataklıklar·
'1u" 1nııdsi\Jen beri bütün bilim adamlannın tanımlamıty~ı ç:ılı§ııkları

• ll 1 h ılı.~mcl du MOil(;eau, a 1 ,., s. 40

IJI Unhııı 1\nthulnrı. Ur lıı Sdlıdınlo! ~ l'lli• dr.! nla tl~ parricuJitr~ı ~k lıı prtii:VRI',
':,•••ı•lh... 1786, i. 6 ve 7.
111 • ·~ıo."Y\C lıunıJa ~IJiı: lıızim on• )iıldcodı~mız anlö~md:ı de~ildiı.
50 KOICUNUN TARIHI

tıldukça yaygın bir kavrdmdır lıu. En küçtik bir su birikintisi bile reh"
lidir; dolayısıyla uygunsuz yerlerde çama~ır vs. yıkanmaması salık ve
rncktcdir. A1"3ları ayrılmı§ kaldırım rı~~larının arasındaki bo~luklar •
lıir sürü minik hataklıjjın olu~masına neden olur. ~ehirJe bulunan çuk
lan..laki ya Ja kö\•lcrde az ya da çok kendiliğinden olu~mu§ olan _ı.:illeıl
deld durgun sular önüne gl!:çilcrncz ~ik3yetlcrin artmasına neden ul
Tehlikeler sualamasanda kötü kokulu sular en ümc yer iılmakuıdır:
köriilen depolar, havuzlar ya da Icenevirlerin suya basurıldı~ı "balık 1
lanıliın yerler" dir.
Balı;; ık 'ıldukça ilginçtir; kendine air hir dünyan vardır. Mide bııla•
rıcı balçı~ın içinde femıantasynn halindeki bitkisel auklar, çürük orgaı
atıldur ve or,ıııınları birlıirindcn ayrılnıı§ bütün kuku~mu§ varlıklıtnn c.:c•
leri birhirinc karqm;ıktadır. Ycralıı, unun üzerini kaplayan ieıenç ıııı
ve sulu kidc ardsında sürekli hir buhar alı~vcri~i ı:ı=rçcklqir. Bıı kurinı
dönııü. sıvının yüzeyini kaplayan ince tabaka ya da kabuğun alı ındıı .ıı
!;Pklt'ıir. incelt'nıt' kıı§lctısuz bir Va§3m olduıtunu crtııya çı.lcarır, an(;alt
knku hu y.ı~ama ihanet etmektedir. "Durgun ya ..:la baraklık sulan hı
ateıte huharlaırınldıCtmla birÇl)k kurt, ba1ka birçok hayvan ve s3rll
tup1"3klı maddeler açıif.l çıkar". Ru sular "kendilerine yabancı olan lıir~
mcıddcylc, ~az çıkı~lanyla, buharlarla, rop1"3ktan, madenlcrdcn, h;ılçıU
dan, bitkilerden, balıklıırdan, çürümii~ böcclclcrdcn ve havayı sürcklı &
leten di~er maddelerin \'tıl aı;;u~ı gaz yayılımlarıylı; dolup tı4~maktadr
En korku~ bataldıklar, tıpkı Ch.arente kıyısındaki terk edilmq "~ar•
~bi, radı suyla nızlu suyun lcarı§tljt yerlerdir's. "Çünkü deniz, taclı ı.u
sonra iSiiip iiY"§iıcak olan birçok böcek ve balık ta§ır; ~ünkü bu tuzlu
tatlı su k:.ır~ımı o kadar temizdir ki ı ...
ı yağmur sulannda bile neredto
hep bulunan birkisel ve hayvansal rnulcküllrrin çürümesini hızlandınr.
nu fukurdayıp duran la~ım Jolu sular açı~ıt çıkanld~nda tehlike d:ı
da büyür. Toprağı açmak her zaman rehlikclidir; bitkileri biçmek, yine
bitkiler tarafindan kapatıl mı~ ulan nemli buharları gün yüzüne çıkarnı

84) )ılN!plı R:ııılin (1766), alınulayan Ranı~l. a.g.-y, •· fi1.

85) Bu konuyla ilııili olarak bkz. )ean·&lınsıe Monl::ılcon. f-JSlcllrc! des ırııınıis, 1824. ~.
yine bu yarnın 69· 78 ~y{alıınnJı~ "bııt.alı.lık.lıırıJ.ın c;;ıkıın ııazlarn yapıııı"yla ilaili kur01mlı
ı;;ııilıl konu~un.ia oiJu~ça a~T1nıılı w- iyi ora,tırılmı' bır ,ıızı hulı nmakıııo:lır.
Charrnıı:!'ın "pı"lan XI.X. l'ilzyılın lxı4ınd:ııı hiıçok y;uıo,·a •oıııı olmutıur. Rltz. A. Corl
"ııroııre• de l'icvnornic ııı:.ınıichine", HıUOirt cJı.ı Poifoıc. dı.ı ~m tl ~ PtJ"Y5 dım~:~~ldU, 1
lowe. Pri.waı, 1976. •· 191 vd, "e bibli~'<Jtlraf.,ıı 6. 411-414.
86) F~. a ...,.• V. cılt, s. 168.
 KOKU AlMA DUYI..&JNUN DUYARUUK KlJTUPlARJ 51

• •• •ukuhmn yayılnıasın<ı neden olu?;. ~hirdeki hir çukuru n tcmi.zlcn-

••ı, ıhl~ünmcdcn kurutulması !algına ~anak tutmak olacaktır. Yeni ku-
,.. ,.ılıır topra~ı sürmek imihar demektir. Bir su baskınından sonra su-
ı • •• ıı.•·kildi~i yerlere 2itmekten kaçın ılır, özellikle de hu topr.ıldar bal-
• •~ıo~.ı ve mevsimlerden de yazsa. Buna kar~ın. korkunç bir ikilı:m söz
'· ••••udur; bataklılıd:ır yok edilmelidir, hıkular rchlikeyi i~areı cıtiğindc
l.vlı:ıılclı:i küçük koylar rcmizlenmclklir.
"ı' .uıın yfizyıl
hoyunca kimyacılar lı u konuyu bol ht ıl i~lcmiıjlerdir. Bal-
•' ~ ıyılar 2azların ı;ıiizlcndiji lıa~lıca yerlerden hiridi.-"lll, ama l:ıu bi2im
' ooiJIIIIIZ değildir. XIV. Lmis'nin dtıktoru olan Chirac l:ıamklılclann 23-
, ·ılırı\l.ı yaydıkları ktıkular arasında bir ba~lanu kurdu~undan beri bi-
' •• "l.ınıhırının kolc.u alma ''e tileri oldukça il~ çelcmi~tir. Bıır.ıdalci h;ı,.-a
• .lut ı ~uların üzerinde "ipelcsi bir a~"IIQ dolcumakr:ıclırlar ve rchlikdi
ı lıııılıımalar suları harekerlendinndı:ledir. Dolayısyla baraldıkların kc-
• ., .. ,,ı., linüne geçilmcz kulmlar ulu~nıaktadır. Görme \'C i~iıme duyu-
,' kı olılıım:t duyııııunu Jcıucklcmck[cdir. "Kötü, kimi ZAmlin dn Jaynnıl·
.•. 1~• koku birbiri ardına dc\'ıtm eden HaZ çıkı~l:arının ne dcreec zchirli
• lot.lıırını haber vcmıckıedir 1- .. ] Bu hıkunun yapısmdan yola çıkarak
t. •• rlı•ııJim\cdc bulunabilenler bunu rarhun va da barur rozuna ben-
·ıııı,lt·rJir; kimileriyse kadavra koku!u ı;ıibi oldu~nu belimni~tiriXl".
ılııı, ıy'de kalm~ olan Fodere, Breone'nin wpis kokusunu w isrcdi~ gibi
.• , 1·-nır hrsacı bulmu~rur~ı_
lıııkı nchır kı~ılannd:ıki gibi, hav;ı çıkışları, durgıınhı§rıklan ya da
-*lı,,ı ııı.liklcri akşam vakıinde,
günc§in onları soğurduğu güncliizc gi1re
.iııhıı ıthlıkdidir; oysa kokular gündüz d;ıhıı çekilmez olurhu. Gün içeri-
,,_. •• ~oku ritimlerinin gözlem i BaumesıuQ·' mide bulandırıcı olan ~eyi
i•ıııt·ıı •-ı~lık.sıı t)larak nitclcndirmcye yöneltm~tir. Aynı ıemldnlilik be-
~·-••l··ı dı:: n çıkan kolcular için de geçerlidir. Her ~ey kokıı duyarlılıeının
,..ı.ı.ın ı;ıkmasına katkıda bulunmaktadır.

".ı ıı.u~. aı '1·· •· 99.

"'"lnıırnlıou'-! lırndi ;ıdııı.:ı h~paınJn flojı~ıılı, milınırlu ve (Ila oldutunu .:l~llnmdcccdır.
ıı, ı .. l ·..min lıilim adamlannın bıııalılıklıırdıuı c;ıkan gıuların ı~hlıkel~n ıırıınlıQı ıo:lr.lindekı
ı,,," :, ı orıı Jotrul.ınııılı:ındır. Eı~;~rıı:~1 sın Jrs t.q..<ı.ııwı., ıJımafnııt.nz •ur la f1rVI1rW I#A'w
1• .... 1. "' ,ı 1U1 lını.ı1 Jı.p - d"ıımAıooırJ fırır ·~~~~ ib SllhZ •W .wılaL ~~dı! lı! Clln\lrllflnda IIWl OLI
' . . . 1•"~".ı l'ı:ımbrr. Paru, 1187 (ilk olanılı 1779"Ja lngilır~"dc= b.:nılnnıcu]. s. 161 .
., .., llııumı.·•. a..ı '' •· 7.
-~ . . ., .. ~ .• 1. 7.
•ı ı "'•. V. cUı. 1. 161 vd.
' .ı ·" ! ~. • 196.
3.
Toplurndaki Hava Yayıbınları

Vüeul Kokwu

Withof 1756 yılında her hayvanın, her hireyi::l kendine özgü bir k
kusu uluuğunu belirtm~rir: bu görü§ daha sonrahın. Didcrot'nun le ~
de d'Aiemben (D'Aiembm'in di4.Jü) ildlı yapıtından da bilinen salgı hczlı
sistemi uzmanı Theophile Bordcu tarafından sık sık rek.rarlanaı:aktır. t\
tilc: bilimin miras bıraktığı bir inanç XVIII. yüzyıl sonlarındaki bilimı
up tarafından böylelilde kabul edilmi§ bulunmalc:tadu.
Bu konuda ba§lıca üç kam dirim.~lci (viıt.disıe'ı düıünceyi gereldl k
maktadırı. Bordeu bunları açık bir ~kilde tanımlamaktadır: "Canlı b
denin her organik bölilmünün kendine göre bir l3§ıım, davr:anı~. ;ılgıl
ma ve hareket tanı vardır. Her birinin, be~enisi. yapısı, iç ve dı§ ~·
kaku~u. ağırlıiı ve çoQalma biçimi kendine özgüdür. 2" Ayrıca, ikinci no
ta: Her organ "kendi etrafına, kendi alınDS/erine, kendi bölümüne, kc n

1) Df ~ı (ll·l·l• o. 85) 1786'ı:lıın iıılxırnı, mrlı:anlzma)ı yııyl:nn:a, pooıpıılorına vr l~c

rlllc avıranlann. llanh.e2'lr 1-lılilcır 'Ruıdeıı w lcn,ı'nın (blız.lıu iiıMp, 1. 13 ll oldlllUnu tırll
mqtir.
2) Th~ılr dr ~. R«Mc~ ııı• ln rıWaditı dıruıuqıı.ıı, 1. dlı, 1• .378.
 TOPl.UMlWCi HAVA YAVIUMINII 5)

• •••• IOfllnilnıilndcn bir §eyler katar, kcnJisinin ~erçekten bir par·

lu. t..- ııl.ar. knkuhıır, ,Raz ~ıkı~h.m y-.ıymaktan Reri kalmaz. ( ... ] ka~
• • , ....ıı •oıfrıı rengini ı:trafınJakilere de yayar" 1: böbreklerin y.ının·
• tı"- ,,u.ılı-.ı bcrueycn bir kolı:u ~:ayarlar. Son olar.ılc da gerçek
• -hı ••lıııı vücut sa\'aları sürekli olarak, organimmnın durmadan
· ı ....nı vr 'ınardı~ını ı:österen keskin lı:okulu "dı§kı buharı" 4 ra§ıthır.
· ........ ınır hiltiin excrera'nııı (dı~ lu, safrc~) aıılmaMyh-:ı son lıulac:~ılı:~
• • ., ~~~~ııl.ır, mensrrüasyon üriinlcri. ter. idrıır ve '-i~kt. Organiz~
. . .,Jııı ~.ını:ıllan sürekli bir ~ylcri dı§an almaktadır'".
ı.~ ... ,. ...lan Fdzla bir süre huyunca ı ıp bilimini etkisi altına alacak olan
•••••• hııııl.ırdır. Bricudc, Vitrey, Lımdre-Beauvaistı tarafından dennle-
..... ·"' .ılın:ın lm RÖr~ler,lı:oku biliminin (osf>lıre.sıcıltJgie) ah ın ça~nın
J. ı 1•ıııı l.ırına, özellikle de Dr. Hippnlyte Clnqucl tarafınJan 1821
ı. •uııııl.mım Trair.c! des odeur.s, dıt sens eı dı!.~ mgarıes dı! l'olfllCıinn
• · • ,,,.,. kuku :ı lma duyusunoi ve orır.ınlanna J;:ıir) alli ı va1ııtıt kunu
.. .,,. ~·ırmı dfırt ytl s..ınra, Fahze bu ıtını~lcri ıckrıtnJan gündeme:
. , ....,au·; 18M~'rc Dr. Monin insan bedeninin yaydıRı kokularla ıl2ili
ı ·\ .• ı.~vrımılı, birçok hclReve dayanım büyük bir yapu vavamlar•.
·•· lll 'ıvıl:ınmn kokulan kimi ~cyleri açık~a ortaya koymaktadir.
• • • • • 1 ~ukhayıtr.ılt erkek kanıyla kadın kananı ayırr edebiliyurdu9 • Anne-

' . •• .ı . ııının fizyolojik geli~ imini ızleme imicAm veren rcgl ürünleri f:.ırklı
• · • • · '' ıı a.ılııılıyorsa, bu Bordeıı'ye gt'\rc "~izli hir §eyler uldu~und;ın, men·
• •• ı •••~ l.ırı.la sıözle görilnmcl'Cn birçolı: hav:.ı çıkı~ının nldujtımdandır. 10 "
•., ~ .... "" mühendislerinin dtı§nndü~ü gibi hasir l-ıir Ica n fnzlalı~ nlayı
ı .ı! eıı. ııUcur ıııvdannın rcmizlcnnıcsiylc ilgilidir. Au inanç rcıd dönemin·
•
~ •ı ıı,jıııııı kirlernıc gücünün suslan ya d;ı tuzlanma~ erieri bozabileceQi

ll ~ • •; 1711.
•ı ~ t ' . ' ]81.
'ı ~:\'
~ı ı•, ırıı•lr, "Mt"nu•irt' ~ur lı::• ndeıır.ıı qox nnu1 eııhıılons, coru~rtı:s cummo: ~iıırw~ de la
• • .lı o nulıullc$". H.ısııme n ~t"$ d. ıı Sa.·~ &IJCk Jr mMrı:ınt, X. ctlı, 17119. J.-J.
ı ıo ı 1 .... ııkıın tjllt' ı~prnJcııı Ir~ animıııııı •·ıv-dnt."', Rtı-ııtı.l ~ d.: Lı SocXı.! ~
,,,ı, ,... • l'mu. VIII. cilı. yıl: VJII,a. 161 vd. ve 241 ud. A.·J. Lanı.lıH~aıı~'"· ~,..
....... ,, • .•o:·-"• des mal.ıtlıo. Z. b.ısıaı, fıırts. 1815, MO... sıııı-ıım J.,, ı>dru ...•. ıı. 419-412 .
. ı 1· h. !:Jmund, cıı.. rlroı Foılur, "Qunrlun.• &ııı Jıvrrocs hr:ano.:he1 dcı .cıcncc::ı mı!rllcalcs.
• •'i· · ··ılo v.ılrııı ıleuiJZne.. (oomj.ı par l'cxkurde la buuchr~· feı. P.m~. 11 ~i•ıın 1819.
ııı 1ıı [. Morıın, U) cıdtı.n dıı tl"llC lıvrnııın, Par11, l'luin, 188'i. Hıı ılı.ınrındt" ~ulıu htllml
.lı ıı jltııkınl! ıırlmrvr hı,lanıı,ıır .
.,, 11ı. ı .... kıı;ır. w. 219.
I•'J \o,ıı. 43S.
54 KOliUNUN TARIHI

innncı nı tekr..ud:m gündeme gctirmi:jtir. Y\•onne Verdier, Minot kasab

nın bu konudaki u;rannı gö%ler önüne semıi~rir 11 •
Safrada kötü kokular y;1ymaktadır. Süt lcukusu, kadının hireysel;
ramına i~lcmclctcdir. Hordcu'yc KÖre, bir 2cl git huckcti bu sıvıyı sün
canlı [utmalcradır. "Kadınlanmız rerlerinden süt salgılıyor, siit i~iyor,
çi~iyur, süt sümkürüyurlar, tuvaleı yuluyla da anyorlar. 11 " S ütün ,
'r'ala~ını ~nı~ bile oluyor.
Asıl temel unsurlardan biri de spem1in, y:mi bdtiin d~er vücut sıvı
rının ona güre bi!ı;imlendi~ "model'' ısıvımn tisdendi~ roldür 11 • Mcnl
rum itibarıyla ya§amın i'r.züdür. Organlımanın bütününe etki eder, kolr:•ı
bireyin hayvansallıAını if~de eder. Withora xüre meni sıvısı eri) ıır2anl
"besler" ve lifleri harcketlcndirir; "sa~lılclı erkeklerden yayılan lııı kc
kolcuyu 14 " üretir; t')'Sa hadımlar lıu kokuyu kayJCtmitlerdir. Au •..
smıinalis""~ (erlceksi hale) erkekle bedenle ruh arısındaki ha~lanııyı 1
rar. aracılde yapar. Kıllı erkeğin, bt~tJlımııyla, meninin kana ve urı.:anl
illcmcaiylc: olugan "kc:slı.in" kuluıııu Lik~imi uyandırmamahdır. Bricu
di~er vücut ııı\·ılannın tersine bu kukunun asla c.Jc~i~medi~inin ahını ~
ınekrec.Jir 1 tı. Haller'nin otoritesiyle destekledi~i 17 duku kokularının l-..
~ylere de i~lcdijti kuramı XIX. yüzvılda tekromJan uzun uzun ı,riind•
~elecekrir 114 • Nefsine hAkim olan papazların ya d:ı bckar ve kirli bir
yadenin ıneni kukusu romaolanla sürekli kaqımızaçıkacakur; jules V:ıl
1879'da hiiA bundan söz etmektedir.
Organların ve az çok vücunalci temizlik sonucunda ortaya çıkan ıil1
lerle belli urımlarda dolu olan sıvıların koku5u salıı kanalları yoluyla
yılırlar ı•ı. &rdcu'ye göre bunlar yedi ranedir ve hc:r birinin dikkat çel
ııcüçlü kokulım bulunmaktadu: "Ba~ın saçlı kısmı, koltukaltlan, ba~ın~
lar, ic.Jrar torhası, spenn yolları, kasıklar. ayak pamıaklanmn arası. 20 • i
kuların yojunlu~u. yogun hır ha}van.sallıRtn ve fıirey ile ırkmın ı,•iiç

11) Yvonn~ Vcnlıcr, fU{am ~ dın!. (~dt Jam, Gallımanl. 1979. Öı~lli.le <k 1. 20
12) A,.,, •· 411.
11) A.ı.)., •. o4ı4.
14) A..ı., .••. 412.
15) A-1·)·· s. 411.
16) flnc.uJr, ı.ı.J.,, a. U.
17) A De llııller, Elhıımıs dr ,ı.,ııı,ıp. PıuU. 1769, ll. cılı. •· 253.
18) Or. Munın'm adı ~en klı~hıının ırmrliru olııtıuımakıaılır.
19) AfUClıtrl"'ın hakıa oJ~ÇIIıylıı eter iyice ~lnJiıilml'2R ve ounıında urtaya çılı:ıın lını
ı.l1111n ııtılmaw n ::ım.ıın vilcuı ı.ıvuı lı.ulı-u1mııf• n~dcn olacaktır.
20) A.ı.... , •· 469.
 TOPLUMilAlCI HAVA YAYILIMIARI 55

• eueııurray:ı kuym:tkraıJırl 1 • Bl1yleliklc çok eski reılavi 'ek ilieri hilinıscl

· · ·•••" dııyandırılnıı~ nlur. Zayıf ve mımulı hayvımlann ~nç ha,·van·
.,.,, hulunJu~u ahırlarda iyile~tirilmcsi bir RCicnelui. Da\•ud ya1lılt1ında
- .,,ı.• çıplak Rcnc;; kızlar .ıördü~ünJc yeniden ,Rücüne kavu,nı~ınu
••-·IPI üıpivaccius Ja s.ürekli birkin bir ~en~ kadını aynı ~k ilde ıyile~rir·
..-, 1\ncrhaave de halsiziikten muzdarir bir Alm:ın rreno;ini i~'IIC§tit·
-.• t.:ımi ya~lı ö~emıenlcr c;;oculc:l:ınn hedcnkrindt•n yayılan havanın
•, ••~ ... ınr iyi ~eldi~ni helirrmckrcJirlcr~ 2 •
"'-'•·•1 kanılar bireysel hijyen konusunda hirçnk tereJdiırıin ya,anmcı·
• ıtr.k•n ulmu~rur. Tarihçiler ııtibi crnnloı.tlar ı.la küylülcrin çoc:uldannın
• ••t6.tlındııkı kirin antılmasına kc.sinliklc i:zin \'crmcJiklcrini bi~ok kez
• •ı-nıı,lcrdir! 1 ; bı:;"·lcııi u~·.~~:ulclm:.lların, Salerne kurallarından çok daha
.... • ~lt·n ııhlıi hi linç konw;unda önem ra~ıdılclarınının farkında de~ Idi·
ı. • \loı111pcllicr'Jcki doktorlar dikkarsizce kullanılan ~uyun zararlanndan
.• tlııtktedirlc-r. Sık ,ıkanmak, özellikle de han~·nlar h:ıyv~nsalhl!ın azaJ .
.. ", .. dnloyısıyla da cınııelısteQtn :tutlmı~sına nl·c.len ulmı:tktaıJır. &ırdeu
,. ""'"· 'kokulu" erkeklerin temizlenmeleri ve kokulardan arımiırılmalıırı
. "' ın,J~n m:ıhvuldulcl::~nn:t ~ahir ulmu~rur. "Derisi rcmizlcnmi~ti, kesitin
• •·ılııılı ular ve rcr lcukulan ~·ok cdilmi~ri ama cinsellik Jc yok olmuıjtu. :ı"
\ı •• ıı, ıAıcrd semnıaliı, dnla.,·ısıyla da çekicilik ~ücü "1-ıakımsız ve zamanını
IO!.It•nnı rcmizlcnmc•;c hıırcama~·an binwkrde daha fazladır"'". Bmdeu,
• l.ıılılcı i, özellikle lujtusalnra ve "terleyen" hasralara zararlı olan "temiz·
'• lcıl•ll" luınusunda dilekadi olmalarını önermektedir.
1\uıılıır SricuJe'ün ~ledi~ı öncelikli konul:udır: kimi kur:ımcıların ger-
, urıı ıle duyuların mükemmelliw 111 ve kamu alanının kukularJan annJı­
,,. .... ,,IIJına dejtiljtırmeye ç:ılı~tı~ geleneksel bir rmumu savunmaktadır.
SııiJ4ı kan.,ll:ın tamtınd:ın J~n aıılıın lılittin huharlar, kukular ı;unuç·
• ~• 1 ılıılı Jıırhınn ıki yüzyıl boyunca en akıl alanııtz örneklerini ele aldıleları

ııw tıııq'lld nrramıulu§TUmtakraJular. Snkrare~. yeni evli çifrlerin parfüm

• &ıllıınnıay:t ihtiyaçları olmaJı~ım çiinkü en hı~ kule u ların kendilerinden

'lı II.IH'ı.: CwhııU!l'tn R..ıppcm• ılı.ı j.lııııoıı<~ rf dı. IIVOfod ~ l'lwmun&' adlı yarıu iiz&!rint' y.;ıZ4Jı,lı
... ı.,.,.ı.L. p.,L...., nırl vıio:uılcnlmlan h.ıklcın.lıı ,~ı., Jrmfkıtdlı: "7~ıvıflıftv \'1 da ırklarda
ı .. L .ı .. olıh ı ~J hiMedillr; hayva1Uo31l~ ıftı;IO dlıl.:rık dalw ba!lunılu.·
··ı lnıırnhı.ıım. ll U. •· ISI
· '' !IL ı..., lciıarı. •· 2~o4.
ır ·••. ·:,, 1. XLVII.
'~ :, •••. 4211 .
.,,,' lnl<'tın r:ıhıp ]1Kqııın. lA! Lı wınıt, , ......~ wıılt .ı tı•d lo! mnrıdoı. r.,; •. li62, 1. 283.
56 ICOKUI\UII TARIHI

ycıyıldı~ınıbclinmi§tir. PIUlcırkhos'tan sonr.ı Montaigne de lskcndtr

vücudundan mcnek~ kokularının yayıldıtım bclinmiljtir21 : Hallcr'd
misk kukusu yı~yılıyurdu: Anııiklopedi'dc M. de lıı Peyronnie "yaz sıc•
larında sol kolıuk altınından ilginç hir miıık lcoku.m yayılan hir ~ylu
md&Aını" yazmaktadr~.
Bireysel onam, bugün çok iyi bilinen 29 ancak benim bu konuda ul
kurnma yerle~riwnın altını çi2mek istediJim anuopolojiyle ilı;ıili ı:une
lcre göre dcei~mektedir. Canlı varlılclann kokularının farldılık göstermı
vücut ~ıvılarının hilc~imlcrinden, organlannan çalııma ~clclinden ve arı
ma yo~unluğunJan kaynalclannıaktadır. Bu unsurlardan herhangi biri
etki cdclıilcn hütün etmenler birey tarafından sal~ılanan kuleularda .Ic
ıjilcli~c ~·ol açacaktır. "Ya!iadı~ı yerin hilvası, ~cçirdijii mevsimler. ıiilcı
ıi~i besin.lcr, tutkulan, çal~ma ~lcli, uj!ra~tığı san:.ıt türü, lcazJı~ ıoprı
son olarale da soludu~u hava, bütün bunlar ı:lı~arıdan aldıAı ve Mınrad
da salgıladıj!ı sıvıl:m etkileyecektlr; dolayısıyla da tarklı kokular ac;ı
çılc.ıcaktır. ıo- i~tc kımı ırkl~rın daha önce ''ar olmalan iizenne de~l
"bozulmaları" 11 üzerine ç:ılı.ıJ:.m :mtruıxıloji hıı §elciUe i§lemclcredir: vüc
dım kokusunu ıJcl!i§tinnck için yukanda sırdianan etmenlerden bir
dcği§tirmek yeterli ulacııkrır.
Çocukluktan yıı~lanınccıya kııdar, in.sano21u. cmJi~i dönemdeki d
süt kokusundan, Haller'nin kesinlikle tıılıı~mmül edemediği ya~lılq(ın da
yumuşak, daha az asidi kokusuna kadar wun bir kolcu.sal süre~ dcı
iki dönem arasında özellikle en çok dilekati çekengenç bir Imm crgcn
dc:~nemindeki tarlılığıdır. Erkewn kokusunu oldukça deAi.§tiren ve bir ı
genin ımra semnıalis'ini veren yeniyetme ç:ıRında kadıniann sürekli \
olım kokuları pek dc~~meı. "Gcvırck ve pele çalıimayan lifleri ~inıdi
'tıılnı:ca çocukluklannın clc§i kokusunu yumu§am ve terlerine yıınııı§
ve yavan lı ir Imk u kauır ... 11 ". Yine de rc~l dünemleri ve özellikle d n:
ili~lcilcr, ileride Jc ~örcccgimiz gihi zıımanlıı kokuı;al niıelilclerini dct
tirecektir.

27l X~nııııllnn. u&,.,,.,.,,, Mnnıaı.ıın~. F.i.I<ID, "~:le• ııenıcur.w, L. ru~. 1. 151.

28) Chev~lier de Jau~ouıı, "nnın" maJ.Ie5l.
29) Bb. Mıch~le Ducheı, Andı~ ~ı lıiırorn: oı• Sio!d.ı ıkı~~. r3m, Fl:ımnıMI•
1977. CJrrvQ! ı.llllcrnrlı ıırs~lı.iıor yazar l:oıu JeQıl biı~.. ılı .ınıropnloj.clen !ll"ııc ~..ıılnı.:.ı He•~ lııl
2&r.emıekr~ir (s. 409); bunu ldeverı ~rü"er Bufll'ıll ıar~lırıclan öıwrilenlcıcliı.
lOl Bncudc, u.ı )., •· XL VII.
11} M. Dudıı:ı, a.g.,, •· 201
12) Hh RtirıııJr, G.C-)·• •· LV •·ıt Dr. Monın,u.ıı.,, 1. 'il.
Hl Bnı:u,lı:. .ı 1·) , •· XLIX.
 TOPI.UMDAICl HAVA YAYILIMLARI 57

~ •oMılıırın mi:ı:<tca, saçın

ve tenin rengine güre il~inç bir ~ckiiJc çc~it·
•1• •1111rrnıcsi ııbbııı
konusu JcgiiJir. Sa(ra kukusu vı: kızdiarın ' 4 ter
~. •··· •r~ınlikle l'ark cJilchilirlcr, lcu~kusuz bunun i.izerinde durm:ıy:ı
.. . ' wulı. ruıkular vücut sıvılarını etkilerler; böylece de ki~iscllcokuyu
•~ • ••~ıi~ olurlar. Kimileri yavat :ıma derinden cık i ederler; m~;ınik
• ·•• hılt"''i y:ıva~hunhır, sa lgilamayı Jurı..lururlar. Ayrıc;ı sıkılır.:ınlann ku·
ı • •ı•m ••\•hcuilderi gilzlcnmi~[ir. Digcrlcriysc hızla ve ııarsıcı bir biçim-
I. ~ ••r•rhır, ter kokusunu Jaha ı..lıı kcskinlc~ririler. Satranının fazla ko·
• ,.,.. _.. "ınirli insanların nefeslerinin keskin bir şekilde kukm:ısın:.ı ne·
1. ., .Au. ~ırı korku lc.olrukaldannın kl~tü kııL:masın:ı ve dayımılmaz yel
·· ~~ •ukusuna neden olur. Oburların pis kukusu, 5Hrhu~un ck§i alkullü
1. l .... ,,o :ız Phihppc Neri'ye cehenneme mnhkllm n lan ruhları ça~rı~uran
....... ı,,..l;ırııı Mdenckscl pis kokulannı güc;lcndirmekre!dir. Böylelıkle
• ,,,P ·~~mc azizierin hO§ koktu~u innncı ser,ııilenmı~ olur 1 ~.
Alfolkl. \'otni hava, ic;ecekler, yiyeceklerexcrar.a')'l, ı.lulayısıyla da lci~iı;el
~ '·••ıı Jo:enlcr. "Zcnciler ve :::ianıuyt.·LIIcr tıpkı kirli Huııııııulu "'ilıi 11;:
t ' ' " lcakmıL!ubrlar. 16 " Bu insanlar ulduk~a hayvansal ilkel ıuplumu
. ~ •• ıll!derlcr. "Çok ıııcak tıir ycr,le zcndlerin rcri o kadar kö[Ü kokar ki
··•'••ı~~ı.l;t hir iki saniyeden fazla kalmak mümkün de~ldir. Kutuplam
. • ,, ı l·'t ıyan Finlandiyalalar ve Eskimc..ılar etmflanncı dıı)•:ınılmaz bır kuku
... •••... ı "': Kazaklarda da ••vnı ,iunım söz kunu!ıuı.lurı.ıı. Vircy §tiy[e Lle·
,, .'ı ı •lı•"Joloflar i,ıibi, Barı Afrika'nın kimi hülgclcrinı..lcki zenciler ısın·
14 hıı aııııı.ın pınıSHya benzeyen hir kuku yay;ırlıır. 1'1" ZcnciJcrle Beyazlar
• · ı•ıLjl·rdc hirlikrc yüzdüklcrindc zenciler vaydıkları koku yiiziinden
' , • ' hıılıldannın Jaha çok ilgisini çekmektedırler40 •

ı • ıı•, Vı~v. a.ı.nı .• •· 249.

ı ıı l• ıın !\uel Vuan~ı IEııı<~~ts /~MVJ'IIf', Pıın•,
1980, ., lB·-1~.) bu knnuya pıınn;ılı ha·
J el• ~yrı. ıı YIIJ'Itındıı, ı;ı"ıtıı :zaman kakıı nıılcmıı ve lıorulm.ı:lılı: lıirlikr~ "azt:liıtln lmku·
ı• 1' •ını .ılan bir bihliyogrıır;a ,-cr •lmııkıadıı. Bu konuylıı ilııilı nl.ımlı rı.. Munin'ın yarıımı
•· ·,ı. .,.ı Jll'rclı:lr: ıı.(.). ı. 61 Yıqark.-n ozız.- Trrvı!~ gül, ı..ıınt..ık w ı(lrııll kakll)udu, :aıirc
1111 ııu Cotj#ı:ın rarmk:ıl, aıi:c Caıhcıtnc mcnc~. azl:ıc Th4!r~.- d'A\·illa yodk'mln "<'
••,ı, alli. a:iıc L~.J\Ioinc (bkı. llut•m•ıu) ıur~ın lmlr.anJı. Öldulııı:on tuaraysa. Ma.t..lcinc ık
ı · • A ııı •:ıırnnc- ılı- Mun!l, Aıl.ı l'tıilırı:e Nhi, Azlı Parcmi~n. Aı:l: Umc:r. Am Franı;o~
• ı' ı.ıılı kokular y.ı,arLır. XIX. ~ilıylldıı bu olar ıuh J.,kınılan ıanınnJnn "l:ıiı n.-vmzun
,.., .. l.ıı .ı~ ıanıııılaıı.lı (Biu. [)ı. M on in. a.g.J., .. 61).
w.ııı.ıou~. <Lt·~·· ı. XLVlll
1/1 1·""''~· ~~ııvııi3. a.ı.v., •· 42l.
'"' ll ''lı'jll<"l, ı&.,C.'Y., •• M.
lll) A 1: nı .. s. 2-4!1 Bu ııuıkal...k '-'~l~ılt"rın lıolıul~ll\·l;ı ılıılı yapılan yı.ılı.ıılukl:ııı.lıı elde
.JiMtlı·ıı ı .......ı. ll'ı:l~-ırıkrin ıanı ~lo!raMia.rı hıılunnı:1kı:ıılıı.
~ıı H Clcı..ıııcı, ı3./l.J .• •. 15.
58 ICOICl.NJN TAllM!

Tüm bu saptarnalarda önemli ulan nokr:a, iklim41hıı, havanın nitcl

leri, hesınierin çürüme derecesi, kısacası arınma ır.clc.ımizmasından d
edilen verilcrdir. Samoyedler zenciler kadar kC:\aü lokmaktadarlar; illi
lerinin iklimi \'Ücur siYllımnı çahuk çürüımcz, am:< bu vah§iler çıiriRI
hesinieri severler.
Bövleııi hir incelerne elbette anuopoloıinın XIX. yüzy~l 5(munda g
çekle~tircceılindcn tamamen farklıdır. Şöyle lı:i: lrlı:, sef.dcı ya da hijyel
ulmavı1ı xibi rdcransların dı~ında Fransız urtarnının içeri.ı;inde de lll
Jeözlcmltr yapılır. aoquet §Öyle hlirrmeku.-dir: Eger t-ir Kaıak grulıu geç&
ten saatler sonra hAlA lc:olcıılan fark edilebiliyorsa, "daKiımrnı.zdaki iıı
c;ohanlan"nın bırakrı~ knkular için de aynı tl urum s.:l:z konusudur 4•• "K4
liilerin" lı:oku"u ~hirlilerinkindcn f.uklıdır. Kilylülerin vücut sıvılan da
az körfi kukar, "hidcilerin yapısına dahıı c;;ulc hcnzcı.'12 M En köril kok:ıh
et yemeyi sevenlerdir; ~imdilik hunlar ~chirlilerdir
Ki\ylerdeki insanların kokusu daha tarklıdır. bu ·(Ine beslenme ~ekli
ilinıili hir durumdur. "Hasat döneminde bu insani :If hir araya geldi,!titııı
etraflanna soıtan ve sarımsak kolcusu yayan Quercy ve Rııuerguc hü~
sinin insanları hemen fark edilir; hununla birlikıe, Au,•ergne hiilı:csil
insanları bozulmakta olan kesilmi§ ck§ıllüt knkmaktadırlar. 41 " Genel u
ralı:: ı;ıüney bölxelcrdelci luiylcrdc kokular daha Vt$ındur.
Ya§am tarzına göre ve kullımılan maddelere Jl:t:rC ~rapılnn i~ler ki~i
knkular §Crisinin ulu§masını sağlar. Aricude ~\yle ,.azmaktadır: Köyla
rimiz gözlemlendijinde, hepsinin, din adamlarının biierelerinin "zayıf
da verersiz hir beslenmenin n he linisi olan yumu~ak kokusunu ayın cdd
di,iii orta't-a çıkmı§Ur44 • Ardından §Unu sorar: "Kim hir laeımcıyı, hir tal
kacıyı,lıir ~amdııncıyı, bir kasabılı::okmund:m ıl'tırt edemez Ic ili ... ] ı~ il~
i:ılcycn bir miktar uçucu parrikal, hir hakıma hirlr§li~i vücuı ıuvılıur
birlikte neredeyse hiç dejti§mcycrek dı:ıan aıılırlar. J ... J47) Açıla çı le
koku bu i~çilerin kendilerine özgi} saQiıklı kukulanJır 4 ~." Aricude ycılıı

4d-ı Hı!lwııu.s ıııbi BuHon'ıın da lı.limayı ıımit anlamıyla ele ıılmıtnı: &rada ~-•1:•
lıölı!!rNn ı•lımı w nıc~ilı <k.c:Uiklı:rinı detılllfll r11mıuıJ~ ll~ l"al'uını ~ ınuniıı
l'lpl!l ru:ıN dıı bpamakıadır; yanı hrm •ltıtalnrW!Iıllan ddr t-dılc:n vrı11l'r hrm Jı: ın ...
nn aı.l.ı,ır.u;yun ı.ürt'4;lrri söz lıunumı.lur (blı:ı. Duchet, IJ.f.). •· U~).
•til A-1·7·• s. 66.
421 Brlc:uık ..... , .• s. LX.
41) An. •· ı.
44) A.n.•· u.
4Sl A.,., • •· 11-111. Noııııııt-ı v~ M:ır~hı~rı.J'nııı ~ıtllrri tu ...J.p~ .ım.ıil>lt), -;ıhnr ilıııc­
Jr l:ıı1Jmcı~·lıı lı~tıın lı.olıularını lı..ar,ıb,rumakt.ldır.
 TOf'lUMDNCl HAVA YAVIUIIIILNI1 59

. •• ılı·lı.lc:rine Ö%2Ü kı:ıkularını kaybetmelerinden dola~ı. bir~ok tabaka

... ••ııı ılı.ı~talandı~nı anlamıtnr. Rıınunl~ı hirlikre, hudurum hflim ~ıda m·
· ,,..~n lıl·rhangi hir rnplumsalsmıft:ın igrenınclerine yol açmam~tır. Ku·
•··•·etı wc'\:lemlenme!oi sumıcunJ:ı, yalnızca, Ramazzini'den heri saltlık bi·
•·, ıl.·ıııı nlu~ıunmıya çalı~ u kları §C~' ulan farklı nıc!olclc ı:ruplımnı ı~yırt
'-t ~ıııı· yı:li.!iini kazımJırnıı~tır.
/ıı. ıııhırın kolım~u aynı zamanda tıhhi sı:lisıcr~biliınin de konusudur.
ı 11ıt '• ıl ı.ıll.''.l Imkuyu simJıdcr §ınıfına ko~·mu~tur bilc 41'. Hasıalı~ın yayli-
••· •.ıı;thk kokusunu n kaybalarak yerini lcöıü lıir kokıınun alması ol:ırak
. ''' ,,JıJC"hilir. Hastalı~a ardından da ölüme götüren süreçte ktlıü koku
•• • r.~~ıvken sonradan alkalinli 1-ıır hal alacaktır4 ~. Al~.orwlanan knkul:ınn
•ı m~aııın.ısını zurlaıııran "sözelik Jagarcı~Jnın clcsikli~inc" hayıflanan
ll .,bı Lt·ndi zamanındaki rıbhın "birimlerin Y'dJlısını, ı.a~lıklı ya da ha~­
' l hı' lurını kule ularmdım ~·ula çıkarı:ık Jc~rlendirJi~ni" sapıaını~ıır411 •
l~ ıLııır y~lnı:zca kötii kukuların uzmanı olmııkln yctinıııcmdıctcdir;
·ı• .. ıı h ını ıı~ının ba~ucuna ~ciJi~indc yknklayıp dü~ünnıcyi" öArenmeli-
ı. ' c lıKelikle oldukça ror bir koku analizi yapmak :orundadır. Bunu
.• , .r~ı·ıı Jc haı;ranın ~·a§ından, cinsiyrrinden, mizacından, saç rengin·
ı , nınleRinden ve ej!er daha önceden hiliyors;ı ııaelıklıyken \':ır olan
~ ,.-,J kıılcusundan yola çılcamk n:ısılluıluıbilece!ini t:ıhmin etmeye c;:ıl~·
' ·• lıı.lıı Dtıkrur, ardmd:ın hiitiin bu ri~ lcokuların izleJi~i siin..-çten yar-
~ ••. ı.ılıı Bc:\yldiklc hastanın kukıısu hir te1hi~ knymıtsııu sa~lar. Kuku
·•·•lıll L.-..inlikle, yurtaya çıkı:ın ürünleri" ve ineilikle Jc nefcsi, Jı~kıları
. •ı ı ı.• -~ dA ~a~ırrıcı hir hiçimde haslun çıkanı 'incmscr. "Yam ve hütün
ı. hııı• .ıkınulannm pansumanJarında, ihihabın özdliJ!i hastanın sıüçlil
ıll~ııl.ııımn olup olmamasına, zor ya da uzun süreli eg%emzler \'apıp yap-
:ı•tıııı•m.ı, kötü bir rejim uy~ul:ımasına, sen içkiler ıçip içmemeııine, acı,
411ıı '.ı ,(;ı kurııhılmui yiyecekler yi~ip ycmemcııine, pis Y'~ d"' bataklıle
~~·ı•ıııın hulundugu hir onamda ya~)'IP yaJamamasına ha~lı olar.41c Je-
llltın• • cnlir. 5C..
1 ··ıııı :amımJıın hcri. rnplumJ;~ki hcı~ııılık kulcuı;unım lıclirıileri w'lz-
...... ~IL'•Iır. ö-..elliklc kli~·lcrJcki chclcr, hizmetiiiler hasıaJan çıkan ter,

•· · \un ~onu Prrı~'d~kl ..tuuıı"cln lcolckllı.•unundı J1 ele alınmı,ıır.

t. ' ı:.., k lG 161 ~onmu olan Jcnııenln ~ur lı ını~ hı ı polıılde hu:ıulın:a., •-e lınlı~1' lu hıılı~ır
' • 1.... ı. .... ~Ju.tıııııın Viicooun ıı,;ıne lt.ıdıır ıci~~MM~Iiı.
loo 1'. •lo!rıı. <l.f.~, L 470.
t·•ı t•ıwu.lr, ..... ,.s. LV.
, . ., llnu,Jr . .ıı-~. ~-LXII \T uınd~·~:nıv.ıll, dl.t;.) ••. 412.
60 .ICOWNIAiıl TARIH

dı~lcı,idrar, babıam, yııra, ya da hastay-.ı temas ec.:en c;amaiırların k~

lıırm<.hıki de~~imleri hemen doktora iletmektcdiılcr.
l<okunun neleri hclirrisi oldu~unu 2ösreren sonsuz katalu~lar ha:ı:u'
yan yazarların iıtimlerini teker teker vermek ~ereksiz ve sıkıcı ohıc.a~
Ancıak hcpı;i en hcter kuleunun iskorhüt uldu~nu sö\o·lemekredirler. "1
i~lc u~nl§1ın ki~iler kım~rcnin yol açııeı karmıa~ıK. yar.ılann kokusu11
vereınlilerin. dizanteri hasralarının, aj!ır ve pis att§li h:ıstalann her lıı
nin kokusunu ve hastane ve hapishanelerdeki are§li hastalıklara il1
fare knkusunu aYirt edebilmcktcdirlcr. 51 " E~cr lnhu5<tların ek§i ve "ili
kukıısu lcC:\tüle~irse bunun süt ate~indcn kayn:ıldandıijı siiylenehilir.
lçcri~in incelenmesi, hatta yalnızca basit bir st)zlük ı;ayımının ~·aı
ması ku§ku~uz koku k:tr§ıl:ılhrmal:ın alanın dah:ı iyi belirlcnmcsini
en çok kullanıldıılı dönemin muhtemelen Restaurnrion l"lönemi lıldu
lcuku hilimscl vokahülcrin yayılım alanının ölçülmeı-ini saflayacaktır.
Prif\Elle'in çalı§malnnndan bu ycına, birçok dokrurun uygulamala
koku~ma alanındaki bilimsel ı;alı~nuılar, knku bilimi alanında uygula•
anrropolojik çal~malnr ile popüler ve spunuınc tedavi yöntemleri aras m
hir uyum uldu~ı gözlenmektedir. Zaten gcçmi~ ha~rranı ulan vücut sı·
larını inceleyen tıp, çüriimenin yol ac;n~ı at~§lerin kur:ını1, Moıııpcll
JirimsclciliRt, Bc.ırdcu'nün tirgencili~i ku~kusuz tıbbi çevre\·i bir arııva J
ıirmL:kten uzakcır ama açık hir biçimde lci§isel kokıılarn verilen ônı."!ıt
ne kaJar yerle~mi~ bir ka m oldu~unu urtaya koymaktadır. Ü}osa kimya
lar §U ilginç azmı'yı incelemeye çalı§acaklardır.
Lavoisier ve SaJıuin, dcriden yapılan solunumlarla ilgili ineelemele
nin sonuçlarını ortaya koymadan önce, çu~unluda kıırı§ık, ncn•dc,
hepsi saçma bir yı~ın giri§ınl bilim tarihinin bu unutulmu~ ııay(asını ını.:~J.
eder. Orıaya birçok sonın konmu~[ur: Sanctorius iki yüzyılt1nce ı:ıJlıı
Kın kaybcdilmesi.ylc hesaplan:ım:ıyan bir terleme olayanın varhAmı onıı
kO}ınu~rur. Acaba dcriden atdan gaziann he.o;.ıplanm::ı.sı ve im::elcnmcs
Ic hunu tırıava çıkıırmak mümkün miidilr? Kukıılu buharların yu[Uidu
da aynı yolla kanıılıınanuız mı? nu tür hulu§lıtrın cnf::lcıi~·on ve hul<t§mar
i~l~vi~ini aydınlı~a kavuljtunıcağı dü~ünccsi yanlı~~ır.
Birc;ok kimyacı, hem Jc y.ılıana ııtdııma~w.ıcalc ohnları, bedenleri ka,
nnzlarlıı kaplı insanları
küvettcki suya yaurıruıy;,ı kanır verirler; lıüylclil
kollannd~ın. k<)lttık aldarından ve ba~ırsaklannd&n çık;ın havayı rcsı

51) H.A.P.A. Kıno>ın. 0., l'rıdmaı eı ..ı., l'Dı/lwriL'f! ıkırJdıoım an fecıınoırıio! ~. I'J
ı-.-.. ' :to.
 JOPLUMDAICI HAVA YAYILIMIARI 61

'"•" ıınuıı;lam~hırdı. 1777 ywlınJıı Milly knntu, Jelisinden yayılan2azlan

• • ..,..,t·k r..ınııçhınnı Rerlin Ak..ıdcmisinc sunar. Kuma göre bunlar ~sa.
ı ı.'" •"ydı. Cruickshank ve Pricsdcy de kontun yapr~nı ~rc;elcle;ıtirmcye
• ... ~· nrl~r. Ancak Prk~ılcy'in hu tür \'Öntemlere ~k gii'ı:~ni yuktu. 1780
.•,.a.. IORcnhtıu!iz t'lncc P;ıris soma da Aden'de, kc.ıllannJaki dcriden
. ·• .. , ıııızları int:clcr ve bunların Priestley'in "floıisıik hava"sıulduğunu
• '"' On dole m ya~ındakı bir genç km küvctc yatırır ve çıkan gıızın kendi
•· ~ ..4 ıılundan yaydanlar kad;ır kölii kukrueunu rcsrıir cdersı. &iylcliklc,
•'" hııvn"nın redavi edici özelliılinin hirönyafRI ulduttu ortaya c;ıkacakrır.
• ... .- lıu incelemc\1 gcli.§tirir' 1. On ill'l un dnkuz y~ ara~ ı çocuklar üzerinde,
-- alıı ıl:ı alfml§ aln ya~ arası erkekler üzerinde ve lurk ya~ında bir kat.bn
... ••·lı· tt·kr.u tekrar deneyler yap-.ır.I-I~r selerinde hava a5idı :tdını verdi~
·• ·•• l((ır~ bedendeki llujiııtiklcrin animasını ~lay.ın bir ga.z elde cc..ler.
Bılım~cllikrcn uzak, ama bilim adamlan roır.ıfınd.an l.ıerçeklc~ririlcn ilgi
,, ~-ı~nı~tırmav•ı ve bilimsel açıdan ulıı~turulması gereken diitüncc yapı·
1 '""' ı.ınıltlık eden yanlı1 ı;:ılı§m:ıl:ır yapılır. itı~lya'Ja, Voltı~'nın ö~ren­
ııı ~ılıın piskosposlıık kurulu üyesi Oatruni, zayıf ve saj:ilıksız vücudar-
ı ... \"ilyılan havanın hoıulmasını inceler... Dilenen ve az da olsa pı&Uit
''" hırkaç erkek çocuttunıı aldım ve hcllerine kadar bfıyük deri ç~nıa-
t·•
ı •• • ,Ja humt henzer lıa~ka ~yle re J:irmclcrini sa~ladım. Ç:ınt:ıl:m ınüm­
l·•ıı ul,lıı~unca ı;ıkıını. İçerideki ve diljandaki havanın iletijimini daha
•. ı •n~ıdlenıck için çantaların açıklıklannı {\rten Icefenler sardım ve ~uya

•-•lını; c;ımıalann içinde hapsol mu§ gençlt•ri l:ıu r.:ıharsız durumda kııla-
1.J 64 lerı lcad:ır uzun bıraktım; ardından çamalarda hirikmi§ ulan havayı
•••· ı..n kavanoılara kny.ır:ık od)'Omerreylc ölçülme:;ini sa~layan, alu huni
•'llıdckı ılık ı;uyla dolu ktivedcrc yatırdım.~"
lıınııes ve Oauoni hı:ığırsak ır.ızlannı ddc etmek için neredeyı;e aynı
., ..•·nıı kullamrlar. Jurinc cesetlerin içerisindeki bafırsalc ııazl:ınnı aynı
.. ..ııornlc elde edip incelcr. Amaç ba~rsaklardaki kütü gaziann zararlı
· •kı~ larını analizieric urtaya koymaktı~ 5 • Kuıkusuz l:ıu derideki hava alı4-
llııtl"rinden elde edilmi~ kannlardır; lc:i lıu ıimJilik yalnızca miyasmala·

\ll 1\u denc~·ler IT~~tnhouu'ıın öldı ııı:çl'n ,ı.ıpııında ~~ <~lm.ıkıaılır, ~- l~lvd.

11\ Uıun l"'r ~azwnda ömcklo!nn R.'WI lncelmdillnl rlıizlıltle ele alıteakur Ounıw, "M~­
-~,,,.,. '"' lCA ~vanrııııes quc: l:ıı m&lrcinc pc:uı rcıvl'l' dl's Rudtnn~ırr.-. Hiııuirt otl Mlnvıirl!.ı dil
\ı \,. ıı ıı Ru..ılt dt W..Waw. J7sc;l. (ZB Aiuat01 1781'dc olı:unmutnırl L 19-100).
'41 Julcs-Ce""ı Gaııonl, A.ı.)-, 5- 132.
~.,, Junnc randinılan eeıçelılcıriıikn hıılına~ pzl.-ınııı an3lizl, Ntııuk velının edcnn
ı.. .. ııcııuıtıvl" ııı;.P çı~ ııl:ını '13\'Uiı.all 1\rrrtınller'nin dillılrıcdcrmı dotnıl•ınalcı:ın ~· bır i4e
, ıı~m•nııtıır.
62 KOKUNLfll TARIHI

n n quruldu~u inancuu güçlcndinnektedir; ama k:myacılar udyumcln'

bireysel kolnılan ayırt etmeyi lı~aramamı~lardır. Burdeu bunu lıaşauı
moda olan yeller Icemusundaki incelemeleric dalga geçer. Dokl<uun h
nu, bilim adamının aygıtıdır.
Yine de kesin bir sonuca vanJmıı gibidir: Kötü kokular org:ınizma ta
flnıJan Stıjiunılahilir ve ki§i~el Imkuyu etkileyebilir. Yetersız ve yersiz bir
run gibi giirüm::bilir ama y<J2un bir etki giicii vardır Bich:ıt da bunu p
önüne sermektedir: ".Kadavraların bulundu~ yerleıdc birkaç giin dı.llap
tan sonra yelimm buradaki knltu~mayıı ba~lamı~ cesedere benzer bir lcok4
lıüründli~nil fark ettim. Bununla birlikte, bu kokulu molcküllt!ri içine '
Icenin akci~erler kadar derinin de oldu~nu ~öyle ımladım: Rurun dı:liklew~
kapattım ve agzıma da dı~arıdaki ha\•ayı solumamı sajtlayan bir bnru u
rı m. Küçük bir ımatomi odaı;ında, oldukeja kok~nll~ iki kada\•ranın \·;ın
da bir saat geçirdikten sonrayelim npkı onlar gibi kokmaya lıa~lanu~tı.
l<iitü kokıılımn gizemli bir §ekilde viicuda girdiAinı slireklı ormya kı:ıı
undi RaZ c;ılcı!jl~n konusunda ilginç bir lcoku duyarhh~ &Ö:! konu&\1.
Buradan yola c; ıkarak d.a hıı§kasının kokusunıın yaraınAJ rahatı;;ızlıj!ı r;
min emıek mümkündür.

Ammun t.ıe Tiksinıinin Yönet~i

Vücurlann atmosferinin ili~ kiler tlilnyasına olan etkisi iki farklı Jü:la
de yer almaktadır: ilki sempaıi \'a da antipatidir; di~eriyse bula§ma ya
enfelcsiyondur. 1733'tc, Paris Tıp Fakültesi'nin dekanı Philippe Hecqıı
Saint·M~dard'ın çırpınmalarını, çırpınan insanları:ı yaydı~ cisimcikleı
yara tn~ ~Qktan kaynaklanan erotik bir uyarıya bağlam ı§ lı bile. J744 yı•
da da Hardt!y cin§e) arzunun, sinir liflerine etki edt!n ritre~inılerıJen k:
naklandı~ını lıdirrmi§tir. Devrimin hemen öncesinde lı~kalarının ku}
larından kaynaklanan çekim ya da iriciliQe olan inanç \'azınsal bir k,ı
ulal"'dk kalmı~rır. Öme~n sempatisılerin kurnmı~. Tiphaigne d~ la Rodı
,ııöre "erkeklerin ve katlınların çevresinde, "sempatik" maddeler adlı ı

.561 Aı-:y., a. 523.

57) Alınıılaynn Dr. Moıwı.a.ı.,.••. 239. Bu aöz~m. 8ic.lu['nınblll r.ınımı.Jılıhıelllın.lıj
da dah;ı da anlam lıazanmıılııaılu.
58) Heı:queı bınwunda ilin. Jean Ehmrd. a.g.m., •· 55: Han Ir,, Esııt...ıı••ı plr)sıqw des ı
dr-ı ..u~ f!f .ı..ı_ fiWIWt<ı'lıvrılS IBII.I wıluııı.ıırıı qı&'lnı.obı141YıJ, 175~, J.cilr,l. 44Q·4~J, lll'RifiAlll
ltonUMınd.ı. hh ~n Mauzı. ıı.ı.:y, •· ]Jl.JI4.
 TOPLUMDAKI HAVA YAYlUMLARI 63

.... , u ı p;ırç:ıcıkl:tr \':ıyılmakraJır ve tıu parç:.~cıldıır duyulannma elki

Jl ..,,ııı, hıı etki de sevgi va da tiksinli, sem(lati ya da anıipatiyi do-
...... ı.ıdır. Öyle ki örneğin kadının etrafındaki "ı;cmpatik" madde tıir
ı,'"' 11ıı:d ~~u~·gular hissermesini ı;altlıyursa, erkele lıu kadını sevecek·
1 ıııh,ıil{nc'c göre bu "ıiemparik" maJJc doleturların "ter maJJc-
' ı ._,, l•.ı1ka bir ICY JcAi~dit"'. Öyleyse her birey bir diAerine laflerini
• • •• un" ~·ada onları "yınan" sonsuz sayıda iplikçiklerle bajtlıdır"ı.
'·'~ıl-. -uı'nun Erorilca Bibbon adlı yapınnda aynı erkının mitolujik :~n­
ı .ı wıı ıtlnıakradır. Shııckerley, Satürn'ün halkalemnın kenJil~rinc özgü
• • "'• vu\'JıQını ve hunl:ınn "duyguların sinir uçlanyla" sıkı sıkıya hıı~lan·
', UııQumı helinnıi~tir 62 • Bıı kokıılar ba~kasının \'ÜCm sıvıınna kan§abi·
· . ı-tıl•ırl•ırınc benzeyen 5ııyıııız moleküllerle iki canlının "hııln birlc~me·
.,,,,•L.Iqir. Sattim'ün halkahınnJa yalnızcil duygular deJtjl biiRilcr Jc
ı. • • yıılıı)•la Yll\'ılınaktadır.
• ıL unun ı;;ckiın AÜC ü bir kJ ~ Aibi Releb~ir. AmaCasanova etki etr~ı­
ı ı ıı ,.fcorm«."lıtuodir 111 Kolcu a~lıc.ın önct"lt'nmt'sini, holiro:i7 iııtt'Ai nlıı~tıırm:~k.
ı .ı .. lıı lııı ııörme duyusunun durumu belirginle~tinnesi\•le yıınıltıc:ı olabı­
ll•ııı·'ıııadar di femmina'ınndan (di~i kokusu) etkilenen Don Jmın'ın
ı . ıı ııı.ı•l"la8ı 64 hu konuya i~·i bir ümcktir. IS02ıJe Cabanis kcıku almayı
.,, .... ,luyusu nitırak tanımlaydcakur. XIX. yüzyılın ı;onunda Mnnin ve
1 ·, t ı.ılııt•iııM bunu sürekli, yakınlık duyt(u~;u ulan1k gür~cckl~rJirt.tı.
"ılıııı ııdaınlan hir k~z Jaha basmakalıp antik d~ünceleri temel alma-ı­
'" \lı ~;ıJııı nasıl erkc~in i~tahını kabartıyorsa, erke~in aı.ıra semmaks'i
" ılıtı'ı lı;ırek.ere ~e~irmekredir. "Geli~menin ta2e k:m"ının "rütsü ve
, . ll· L.ııı~ık parfı.imü"yle F:nısr saraydalci kokusun:ı aç kadınl<ın ba~tan
. 'uııııtıır"'· Eril arzunun konumu gcrçcgi söylem~lc gerekirse daha br·
... .,~, ... Hal'vanl.mn azma modeli saplam ı olnıu§tur; Jnkrurlar htmdan
t uııııl.ıımınıııktadırlar; çekiciliıtin hüyük drımdıı regl dönemindeki koku·

\'jJ lırh.oı,ınr dr la Rochc., L'wrıoın d.!ı..ıdt 011 ~ l:ıılimt ıkı ~lıiı~. 174~. " 4'5.
,,,, AIf V .• •- 41'1.
ı.ıi At". • lll.
ı.' ı Mnalıcaıı, ErrAılc.ı Hilıiıı111, 1'181, a. 19.
•.ı ı J1.1..,ıınıru'ın ~~~ hlılümil.
•·1ı• •.• , ••d \llaıı:ıruın c;.ınılindım oLiuk40a ıyi ını.:elenmq hıı nlııu ("Od.x di fcımnuna" Onuuır,
' • 11)1·110)
• ·• ı·ı AuııuacirıGalopln, ll~ dı L:ıfmımtırlı smı olfacrifı.lllıu Jamuı.ır, tıı..lt ~nYCiııı·
• '• ....ı. ·o;ıojll<', P1n1, f_ Oenıu, 1886.
••·• llu konuyin ı~i olarıılı bkz. bu kihıp, &. 16].
":ı C·~chıı:, L! ~eeond Fawı, Gl!rard dr Nerval'ln çewi1l.
lardan kaynaklanJıg-ımı takılıp k:ıl~lardır. Mcnstrüa~yun oltlııkça ~
m~ık uldujtıı hilinen lıir olgudur. Bu dönemde ıı4;ı.itıt 4;ılcan ın:ıddell'l
anmrumın hir parçıt.sııJır; öyleyse hir ~ürüme gerçcldc§mcktedir; ama~
zamanda valiamın üzünün alcrardıgı keskin buharlar da içcrnıcktcdttlrt
Monrpellier bak ı§ aıı;L'iına R(\re bu dl;ncmdc kadın d<>Qanın ı.:aıılılıtına ıl
de etmektedir; ~c;lü bir hayvaruallığın ürünlerini h<~alrmaktadır; Jler
meye c;;aitnda bulunmakta, çelcici lcnkular salgılamakt:ıdır. Yirmi oDU
sonra Cadct de Vaux gcc;mi.şe dayamın sözcüldcrle kadının armo*ı1
yani "haz:nclerindeki y:ı~amın öz ünün yayılmasım sa~layan yönetici f,'lil
yüccltirken hu durumu c;;uk güzel özeder119 • Kııkuı;:.ıl dcnJledcn ~·ltLI
özel kadın türleri bu k~tlınl:ırdan ayrılır: Sanki dönxülcri lıu:mlnn~a.
sürekli re~l oluyor Jıihi hep hem kt'\tü hem de etkileyici kokan kızıl kd
lar, bir sürel~ine mcnslrücl kukıılardan ycıksun olan hanıilc kaJır*l
Genç kansuun reRI ı.ltincrni akınrılanna fıtZI:o~sıyla ilgi duyan Mid.W.
aynı günipi sawnanlardandır. Yine de, daha !iOIV'd bir ti:ıh.:ı bu konuya 1
dünmenıek için lıurnda belirtmek istediğim hir d~~P.i~ım si\7 lınnmıı ,.ı._.
1828 yılında kendini gt\stermeye ba~layan ve 1H47'de Puuchet t;ır:ıt..i
ortava kunan lıir gel~nıc, menstriiel salgılan yüzünden metalleri k:ır:ın:m
lı:uru etleri lx.ızan cadının yol :ıc;;u~ end~ ormdan ~aldı mu~ ur. KaJın , .
suzluk konumunJan yımıtıcı konumuna yükselmiitir. RcMI dönemi ı.
:ınık erkejn arzulan m harekete geçiren )l..'ni iıır anlam kazanml!jUr. jinclanl
gihi koca da bir kanama di\nJiiisüniin ve hugüne kadar erke~in dt:jlan.l
ımıa bıınd:ın büyle konr.rol etmek u.ınında oldu~u ~m li hir ya~anun l<wj
çisi nlacakt1r. Regl dönemi ve kokularına bilimsel açıklık gctirilmeshl
kadın yeni hir m:.uumiyet kazannu~tu amagizli güçlerini de k:ıylıctmi~•
Regl dilnem• dı~ındaki zamanlarda adet kanımı ~leycn ~n\Sall-ı~
lar di~r salgı kanııliarına koku ıııalarlar; bu sal~ılaı ~airlcrin ilizelerine 1
yan.sun~ur. 8audclaire'i ve l:ıüyük maja:zalann "bavasını koklayanı.
iıeklerken güzel Imkulu ı;a!ı;lar Pıtmy ve Bemis'in çok h~una gitmillif

681 YYtliiN' Vcrdıc:r bı.ırad:ın lı3.lının ku1mılı hır hawnın hlr ('lll"ı;~•• olduRu soniHII
varnı.ılctadır.
69) C adet dr Vaııx, "Dr: l'at:ını'"l'lwıc dr lo lemın~ el ek 1NII p.ıuaancr". lt!wo! ...ı.-..:lt.-.ı
1821, •. 427-445 (t. 44.5).
701 Rh Yvon...., v~ıı.lirr, • t .._ •· 52 vd.
71) Bb. jean 8nrie, "Une ~"~~«oluııin pıssion~·. Mı:ıtrıılık 11 ~ lo:ı /mımıt dı, Xl
lllftirıo. Pari&. F:ııyard, 1980, s. ISl-189. hu lı:oo"'l• llı:ilı olarale ayrca hh TIWrac Mon:au'n
bünın ~ıılıtmal~n.
72} f•my, "le cahııvı dr rtMI~ıır"; M. dr Aomurı (l..ts saıw..ı rı ln jnım. Pobftts, ı ı.
pcrilrnn ""'n •aıı; i'qOimnın l'•vdıaı p;niümll" dile ıırıınnrl.te.:lıı. ("L'ftf1.
 TOI'WMDNd HAVA YAYIUMlAAJ 65

~ lı .. ~ ıılııııın~tın yayılan ve 2Ömlege ı,leyen ter lctıkusunıın çelcıcıli~iylc

ı. ,ı, l·ııı.ıı~ tııkılye \';ırdır. M:ırie de Cl~veıı'e çolc Jii§ltiin ulan lll. Hcnri
'" "" ~""'"'' tıuyunc~ üzerini dcAi~ıirJi~i nJ:.ıJ:.ıki c;ama~ır kokuımnıı kule-
, ... 1 ııı 1\urıtllitlu kcıkuıı;al mesaJ, hir :.ınd:.ı yırıılım perdenin yul :.ıc;ııi!ı ka-
, ıhıııu .anıcıkıyc benzetilebilir. Prenıo;, ııpkı Wcncr'in kapının pcrv;~zın·
ı. ··•lı ıılıın ( :hilrlunc'un t~•blusuna A,ık ulrnası !(ibi ren kokusuna A~ık
'" .. ,,,.,,,' 1\~da hir sulran Rt'\zJclcrini, ter le ıslanrnı~ runiklerini kokla·
·• ... ,,~ırı.lu' ı. Goethe rahatça koklayabilmek için Madam Von Steın'ın
, . ıflıu ını.! un bırini aç tılını itiraf ermek redir 1 '. Aarhe)o' d'Aurr\·illy ranı.
,., lıııl•llvtllcncn k:.ıdın korkunç r:ıhihini N§t:.ın çıkannalt için unıt ~ıtinı·
• ıl, ıııı.lt'n bırını gi~ndcrir. Hu,•srnans (Le Gmwed kadınların kolıukalı·
ıııııııı ~ııku~uıııın lc.l!ndisini çuk ctlcilcı.liı!ini belirtmi~tir 7 ".
tı.ıhıı ''" ('lkilisi, metresinin MiiJlii.!ilcrinin üzerine ycrlc~ıirı.li~i çiçek
l.ıeıı·tıııııı yııydığı cazihcli knkulıu Ruusseau'yu1i tıpkı Pamy aibi Jarnta
l·tlltıı ı•tınt·lttcdir. Yusoluk ku.kusuna ya dauımanlar henüz deri fer~izmini
, ,,, , '""''kn önce Rc:stü,i 111 bıı§ton çıkoran ayakkobı kolcusun:ı ne demeiii
ı, ıı•tıllıaayun dönemi haricinde, vajinal kokulann cezp edici giiçleri ko.
"'''""'" hı.;lıir cinsel söylem bulunmarnııkrad.ır 7'~. Bu lı:unu m~rak uyan·
lıı ııı lıu ~!l..'t:dik, muhrcmclcn hir t:ıhııı.lur.
ltl!l'nlilt, kaıun yıl.jıırnmdalci kukusal sürecin tcn1cl l'l§ılnıası Jc~iiJir.
·. ·ıııı.• Vcrdicr hıııuı,lıir kez daha mantıklı hir ~ekilde önl{iirmüitür. RcJI:I
•ıı•ıttıııl.ın cr~ecn lcı:ı daha da çelcici kılar; cinsel KÖrevini hatırlatır ama
ılıım ,, ~ic.:i hir kcıku verir; kadına ~crçck bir kokusal nitelik kazandıran
ııl •ııt•ımJir; tıpkı çifdc~ınenin, bi"ok dqi hayvana özel bir lcoku sınme·
1ııı ••ıQiıımıısı aibiıtJ. Her yerde lcadınsallı~a son veren cinsel al1§vc~rir' 1 •

1 lt llh R.ı.ııi.'UILI 1\ınhrs. fmpll"'IU d'IDI di.ıı.tıun dllll.ıııma, 1977, &. 227.
,., ı'\rellıldr l·J. Mmun:t ııOz roıırlttr.llr, t - sınl'oııuı dt l'ıur ı.Lını In ~l ronı.tı·
,,, .. , 17111. .. 41.
l'lll•w-kJCk Ellu. Lı ıdtctiıın ~Dt rlll::r l'lıommt, s. 126-
lhl llrtıorkırn dr XIX. vUzyılm ~<lllondıı lıomı fdılılt lıır hııyuı lı.uomır. Pııilıııloıı Fc:re hu
·.il"'" •"~rıılı bir luın:lıcı •alladıiını bcliımırlttrdlı Sııruıyulr kullanılııılotlıt ... )'\q\ID dOıeıı
11 •·•·luılar lınnrlımnılc:n ıırlrn luılıuLın ıoluyuta• vrn~<lrn ııü~ ••zanmıılmıdıriRr.
, /1 ''"'"" (i:amicr yay., 1966.... 201.
1~1 \ı~ı-}N.Vınt'Je ıtlyle.Jıti ınırrc,.
,·ı ı ll.lı.JıGım ~ia. lınnumın halka ac;ıi~RM~ \le axrindı: lwrıı.qulan ktılıular trrisinc dalııl
..ı.ı, .. , .ı ~~;ın Hrn~· t.tılkr'ın Trvp;.,w Jıı.ı ÜJtmcomr (C}flalc 1.-ır-·~)adlı yapnnt lwlılrmrlı
,;,,,, \ u..ıı hıı lıolıul.:ıınn ~ J43ın:Hinl lwlı:UYI hlr gı:çq tılmı1 alıırak ~~lı.tedlı s. 183.
llı. '1 juıı·l'ıııi'IUIL' SılV8 ("l'lasııerllllklll 00 J'un U8mll'lt' l:ı mantl!rr dnn1 l'"flril !lf'mlnal rol
~~~ •I'•Ytllrr". IJU.wıt.moru ır cıınsıdr.Dıru mot!dicına~ı ık MM. Clıiroc ır Silwa, 17-44) bu
••ııııı •orun uzun elr ıılm&~m, 1. cıh, L 188 .,.ı_
"lt b, lc.ınuvl:ı ılııllı rol.ualı lılıı. Ywwıne Knieiılehlrr'ln hün:ın ç..ıılqnı.:ıılan.
66 ICOICIJ.IUN TARitil

Bu konuyla ilgili sürekli ımiarıian hikAyeler kimi lci~ilerin kolu..

ııyırtetmc özelliklerini ortaya koymaktadır. Ru hikAyeler lıelli kural
ortaya lcoymanıalctı.du, e~er öyle olsaydı, her ~c! çok açık olmaz mıt
Söz lconusu olan cinsel faaliyet, spcrmlcrin kadının or~anlanna ve: vi•
sıvılarına i~lemcsi, dolayısıyla da mcni huharlımnm anlmasıdır. Lıe..
ri rus'un ~ülü~ü, i(:nç Abdcralılnnn hata yaptılJnı unayhyordu. 1684 \'•
da Journal des Sı.ıwnL5 bunu yazdı~ndan beri, bu konuyu ele ı~l:ın btlı
medikal yapıtlar sürclcli olarak yeti§kin kadınların kulculannı aynt'*
lcn Prag'lı din adamınuan söz etmektedir.
A~ırı çiftlc1me kadının vücut sıvısına fazlasıyla spcnn bo~ııi!IIMI
neden olmakta, sıvılan kirletme kı c ve dayanılmaz bir koku "';mıtmah...
İ i tc hayal kadınlan bu ~kildc lct~tü kokulu olnakradtrlaxll2• lu\•ea.
daha önceden lıunu sa\•unuyordu; XVIII. yiizyılın b:qında J. B. Sih•a 1
yar kadınlarının tehlikeli nlduAunu savunan hu kanıyı bilimsel ~­
dufnılnmayıı r;;alqtı'"·
Hasta beden. yıqarlcrn knlcııpn hrden Aerçdcten de lcöıil koktıl
zamrlı havalar yayar. Bu lcnnuyla ilgili olarak hayvaniann dunımuyı.a ı.
kunçtur. Salgın hayvan hastalıjı hüküm surdü~ndc insan da rl'hlih-t
dir. Y~rarlı olmaktan çok uzak. olan ahırhudalcı hava oldulc~a z;mırh
hal alır"~. Çürümeden lcavnaklanan ıue~lt!nmcleı leurarnı burada ditt
selci kanıların lersini s:ıvunmalc.cadtr.
Daha da kiirüsü hasra lıir ınsana \'akl~makıır. Hastanın t'U.ılaı
"belli oranda yayılarak, giysilerine, mobil~·alarına, udamn du\·arlan
yapı§an: a~r. yojtun, normı~llıavcttlan daha az esnek ve hareketli ola.
daire lcÖ§elerinde çok uzun süre kalan" lıir atmoıilcr ulu,rurmııkraJıı
Kötü lcuku tehlikenin var oiJu;tunu haber vennek içirı yeterlidir. 1799
Nice'e y~rle~mi§ olan Fransız ordusunu kırıp geçiren ordu~ahlardalci aı

81) Resıj( tdılıkla Onerilcn ve Laııncr puı.ırl.r.ı lpi1 kokulu) IO:clljtllnılcn Fnımı:ı.cn "pull
ücıl!ünli ıii~ırn bu oııimolı.ııJylöncrnıckıe.Jır.
81) A.ı.y, 1. 189. Trnınr ....Jııler. Chlıı. MarcellJiıicrmc, q.,,s. 171) lıt!ndlnı ıu~
lmdınl:ııda ıdcı bır kokuvıı yol ~~ııaını JüliünmrlııNıılcı. Cımcl ütlıilcre ar.ı veni~MII, ~ılr.ı
mpr::ıj!ın loılrloirinJrn aynlm•~ı, Lcmnoslul:ırda lı(llıu almaılu•uaı kaybın• ve lbr.~m.­
(Drmcırr bııyramı, y.n.) k..dınlıınnınJıı ılıı ıWı.a halil bir lıÖiü kolıunun ulutmalınl ncı
t~malcı::ııJır. nıt.ııtım kııdanvlaı aonınun bu yı'inıl XVIII. yilıyılda konu ~ılnıcmıtıır.
114) Bkz. 8oRirr &ı SııuYı~Fs. Jwrnııl ~ sm.'IIIILS, Şubıı 1746, ı.J56. Fod~n! dı: :ıılınııl:ıı•
d ı,. VI. alı,ı.l12. Y;ııar Vıvııriaıi'ıla hü~!lm tlln:nbir uılıı:ın 1\.-ıvw:ııı haoııal.ıiını.lan 161 o:ınıd:l4
ln•onl•ı. ·~ bıkol.a bu OkG!Icrln mı.klrıı~n yayılan lıôılllıavayı IOiuduklarınd.ı, k.l.
n 1ılılılda ,a.,mcı lxr h~imJc ı~~~Mkı~.lıwm:ıı vedh-:ırevw hiıiılııı: knruı .ııınW-ı ç~k~lır~i..
85) An .• v. cilı, L 298.
 TOPWMDI'IICI HAVA YAYIUMlNII 67

· .... l•ıyıınca" zavallı askerler, en çıık hasranın bulunc.Ju~u e\o·lerde,

ı ııııLo ,.., ,l.ılıa yu~un ularak kulum ~·anmaktaki foııfor ~ıazıı;ıibi kokuynr·
ı • • Fıı·l~ri. "tıuhımhıklan atmnı;;ferdcn" kıırtıılmrıdıldan siirecc nclca·
· '••••.tl«kılcrc bile yeniden h;ıst:.~lık buhı~tı~ını belirtmektedir.
""""· nıı~·nsrna ve pis kolı:ulan her :ıcvJen daha iyi uı~ır·"~. Buisı.icr de:
-.. ·ı, ..~ıalı~a yalcalanmUj olan hayvanın" hastalıklı nefesinden uzak
•'-Milli isrrmi~tir. Ölmelı:te olan bir lajtımcının solulu Jean-Not!
1 • &ı , .., hır ıırlı:ad:ı~mı ç:ırpar&l. Sululc, y~ımın varlı4tnı ve çelı:ıciliklerini
• ••'-•· "vıı~am!>al hava"nın •tayılmasını sa~layan sulunurnun kanıudır;
"ı .. mıııanda. çevreyi lcirlercn "fluji.~tilc hava"nın atılımını sa~layan,
.. , ...,,ı,ırında hirikmi!j olan pisliklerio saiRJ kanalı görevini de J,!('ırür.
• ıı t••ıı \'~ miyasnmnın egemen nlJulu havaJan lcurkulan hu zamanda,

......
,, -lhıı ııl.ın ilı.ıi ~az }'3yılımlanm, solutu ve beden kokusunu ayn tut·

,.. , ••~ ın.~anın bulundulu ortamlarda biriken havanın yol açtıAı ba'
....... lılılı.ırc dlınmalıdır. "Tuplum:.alg.tz çıl:ı-1l.ınnın"80 rchlılcc:5inin
- •tllıuı pıı; lı:olculu lc:tlabalıluıın, birbirine lc..tt§mı~ toplum ve hayv:ın·
. ı •., ıuıık durulmaııma neden olur. Bu durum, rupraktan çıkan huhar
'•••lrriııi ikinci planda lıırakır, yerini de cnı.liiCii çalı§malar alır. Daha
t ·" Arhuthnor ~ehirlerde yayılcın havayı ölçmeye çal~mı~tı: "Rir J().
" ltıı:lo.lı: en a~a,itı üc; bin lı.iıjinin salgıliidıAı ter kokusu utuz dört J~Ün
. ,,,,.,.ı. yctm~ bir adım l'Üksekli~de bir atmosfer olu~turacakm. Bu
,., lhı\'t~d.ı sekiz yüze bir yo4tınlulcra bulunabilir; buradan da üc; bin
· '"' lııı dl)ni.imli.ik araziye yaydı~mızda aynı maddeden ~elciz parmak
ı ı. ~ııı. Hu maddenin hüyük bir kısmı yuk ulmamı§Ut :ıncak lın~ luı·
, ... ı.,., ,ı ~ıoılcı~lımn~ sonsuz sa}•ıda y..ıyılm~lardır ve aynı ı..lüzlemdcki hütün
,. ,..,..., luıvıuını da kirlcıccclctir.9C" On yıl sonra Boissier ı..le Sauvage yeni·
"''' h...,l' yiipar: Şehirli tarafındım günlük sindirilen be~ inierin iki huçulc
'• •ll"lıı ilrc:tilcn ve "buhara dfınüljm~ olan"91 atıklar, dlı..lin on he§ adını­
~• 'nıı-aınJc, Jön adıın,}•cı.li parn\ak yüksckli~nde, iki huçuk kilo alır·
• '" lıı lıır kolon olu~turacaktır. Şehirlerde bu kolonun y~unlul!u iki

""'
•1 ı
\. '
ı,,.,ıı ..ni uRu ıns;ını ölılürür~ ılrı Rnu-Mıı. tııı konuda l'nmy;ııa ~~~. "Lıı ı.:urr
• • .. '' "" l'huıoirr d'unc idc:c en ıher.ıpcuııııuc: ıMdicalr", Tlıoln, J9S9, '· 87.
Mııı ı'·uınr Vrrdiıu. Miıw~'ı.l.a h;lylr bır ..... nı1ılın: "ııplu hulıqıo:ı lıır ha.•ııılılımıt gil-ıi
i'"'"'"' L·~ lı.r.Je,ımc hıılatmdı" (a..ı.y. 1. 46) demekırdirya,lı bir k~ın hlt arlı.adatJ lulıkınd~.
11'11 ...... ncuur. Olınwıam. "Les lnımuvablrt" Yll\'ınl:;ın, n cılı ••. 48 .

..... \" ~·· .. 241 V(' 242.

'ı' \ o .... 56.
68 ICOICJ.JNUN TARiHI

k.ıuna çıkmaktadır. Aslında herleesin kullanımına sunulan olan, ın

derisinin yarısını
gcçmemcltredir.
Sa~hklıykcn bile, bedenin yalnızca varlıw §ehrin havasmı kirl.uı
vermekte, vadinin havasını~ da bula§nutktatlır. Neyse ki, :ıml-ıalarıi•
ucaklardan kaynaklanan rüzg-lrlar ve hava karı~ımlan atmosferin han
nispeten tcmizlemektedir. Kalabalıkların sıkı~ıp kaldıijı kapalı urraıalıı
durum tarltlıdır. Gemilerde, hastanelerde, hapi.slumclcrc.Je, kı~lcılıırda,l
selerde ve gösteri s.ıık>nlannda, §ehri alt üst edecel:. salganJar ~ t.,rii:o;tc1111
tcdir. Kunımfi~o~l temellerini hildi~imiz lıedenlerin yıtalmasına kar11 ll
korku, ~hirdeki toplumsal çalı§ınalann yapılm,sını ve kamu alan~~
sa~lık bilimcilerin strateji belirlcnmelerini zorunlu kılacaktır; buıw
l..avoisier kimyası, ke5in nu rm lar belirleyineeye bd ar düzensiz l:ıir ~
gerçe kle§tirilecektir.

Sinıirıe tıe Hasıa Şelırin KokuJan

Bu konuda, pisliğin toplumda en çok ortaya çıkma §eldi olan :;ini

sembolü ön planda yer almaktadır ... Denizcilerde dilekati çeken ilk
kokularıdır; bu koku sintinc,k<man arontası ve onca ins.ıının kliçücillı
alana sıkı~masından kaynaklanan pislijin karı4ımını.lan olutmakıadıl
Ayrıca gemiler saj:!lık bilimcilerin ara§urma konu~u olarak ilgilerini ~cl
ilk yeniir. "Buradaki hava hapishanelerdekinden çok daha kötüdOı
demekrcdir Hales 1744 yılında. Vilcont Morogucs lıirkaç yıl sonra, kcr
sine göre iskorhütün inanılmaz derecedeki kötü kokusunu açıklamak i
yeterli gördiiQii karma§ık kokular bilmı:cesini çczmeye çal~ır.
Gemi "yüzen bir bataklık ur. •o9t Bordalardan giren deniz suları, vaıb\1
dan ya da bilnçsizce yapılım hir temizlikren sonr:.ı biriken durgun tadı
haladarı ıslatan, ah§aplan çürüten, güllelerin demirinin p;lsl:ınma•
neden olan su \le safra, siyahımsı ve ölümcül bir hılçık olu§tururlar. Y:ı
bu pis sıvılar sintinede birikerek en kötü kokulann olu§ına.sına neden

92) C. Forııeı, Mtd«into ıiiR'dlı! oı.t , .....,.nu .!lhnmu J'/rygihw., de~ tl dt ılınıı~
mftl.ım-c ~mn~. Paru. 1!IJ2. 1. cılı. J. H2. ll u meının, Inı ht1lılıın y..,r alan bil.ıcilNJc,., ı
ltll'lr.ı YIEı]Jıj!ını hcliıtmdı IIJ'I'rlıır.
93) M.•E. Halu. Llacnpann dı. '~' JMr lt IIIIM'I'I thtq...l ... Jırıa.ı mıı:ıutıt~ /<~.ı:ı.Wı
l'ııiP dr! ırımn, d.!t pruon.ı, dn lıııpııaıa <.. dts mıllsaru dı: #arcı ft dt tocw-.x, 1744, 1. 61 .
94) 8u ıözleı C. fo'll!r'll! •llllr, a.~·l• •· IIW. llunu Wf)'rll paraarallıırdıı. :~manın il:d
ı:ı,. DuhBmel "" Monceau'nun (dJ ,.ı birçok beı:imlem~nııı ~mfti '~pılmalııikhr.
 TOPLUMDAKI HAVA YAYIUMI..ARI 69

• ••"rl.ır. Pompahtr çıtlı~hrıiJıJlında daha da dayanılmaz bir kulcu ya·

. tuııulıı ve lııtlısu lca~ımı, terk edilmi~ tuzlu bar:ıklılı:l:ır kadar rehli-
•IU~ı. Denizdeki bitüm, kıyıJardaki sis. tehlikeli dcmirlt•mc yerlerinden
. .wu lm\lahır, geminin bir batalclıga dönü~mcsinc katkıda bulunur.
\ "" lamanda buralar fennanta!\ynnun en çok ulduılu verlerdir. Gemi·
•-4f'l~·ı ini ohı~hır:m tahtalardan ve kenevir halarhırdan, tızcllikle yeni
ı ·"•rmda, huharl.ır yayılmaktadır. Yiyeceklerin hulundu~u bölümde
.... lı lıır i nı;:.~ nı halsiz hırakacak derecede kötü kokular ve sıc::ık buhar-
, .••• ı lı ularak hiı-..scdilmekredir. 9~" Algının yanılm1asıyla hava daha
'' .. lır. Sıvılıtnn birikmesi enfeksiyonu dah::ı da tehlikeli kılnıakıadu.
ıu.ııııı llihi bütün ~cıninin y~amını sllrekli tehdit ctmckrcJir. Tuhaf
· ·ı~ ı )'ıtr:ıımaktadır. Arthur Gordon Pym'ln gemisi, Dnıcula'nın deniz
• ı, ·••Qu, LR'ıe d'ombre'dalci% (Gi\lge hanı) lmku§RlU§ kaCRO. rıi!ili~in
· l''""'lu~unu ~cikmeli nlar:ık nrray.t kuymıı~rıır. Yukınıdaki "lcnkulu
·•• ll'rımmte olmu§ içecek ve yiyeceklerden yııyılan hava11'" gemi kile·
.• ~ .. tl~ )'3)-,ını.. kı:tJ&r.
1 1ıl•rt· ve gemiye bindirilen ha}'Vanlcır, küme!> havv::ınlannın dı~kılan,

·...... nıurinıt halığı, (are ve lX'ıcek ölülerinin çurümesi, sandıklar:ı sız:m

• ••ılı k odalarda hiri'ken pisliklcr 111, gemi taytasının ve: yolcuların ko·
ı -ııı·••ırm neden olan bir yı~ın pis koku açı!:ı çıkarır. S~eak havalarda
.••.• hıııııunJaki tuvaleder, uayalcytJllan" ve iı.lr-dr l:ıirikinrilcri dayanılama·
.. •' ılttrc~cede kötil kokarlar. Rıınıınl:.ı ilgili tarihren bir iimck verilccek
...... IN2l'de Guadeloupe'a gübre tozu ra~ıyan Arthur'un mürcucbatı
1•~Hın k::ı~onun yaydı~ı iWenç lcukııdıtn dolayı cilürlcr. Pointe·A·Pirre
. ıUıuııııl:ı gemi hayalcı ~cmiye ıJönü~ür~11 •
,:C. .. ·ı yıtJnları, yımmayla çıkan buharlar bu lcarı~ıma son halini verir·
ı, 1 ( lrı deyin, iki ~\'Crtc arasının altmda, tayfalar sıkı§ sıkı~. nemli ve
,.,,. ~ı,·ııtı:tlcriylc l:ıirlikıc durxun bir havadauyurl:ır 100 • Öyle kürü knku·
• ı .tu •• ıınıh;ır aitzından .~~:eçenler nefes almakta zorlanıyorlarıJı. Şehri
•.,a. h'lı yerlerin pis kokulanna bir de geminin lcirlili~ cklcııiyurdu. Ge·

'\, ,'\ • .,., L 29.

w.ı 1. •oq'lh Conr~ l,.ıııv d'ı'lflllwt.
""ı h'll'lltt. tJf.,, ~ 186.
·•~ı A ı.Y., ayrıc.ı hlıı. Fud~r~. d·l·)o VI. dlı, s. 476 wi.
~•ı ı·.u.. ıu-[)uchiıotler, Rtdıccfıcs pııu• ıl!cw1111r l.ı c~ <!llıı naıııl'l' d'lllad..N,, ITI!ı Kf<Ait,
• ti• • .·n ıntr, d bınd d'ını hıaırı.tnr clııı~ dt pnudft1U, 1821. MiırenrhQrın v:ın11 ii!Or, aırri
,1 "".ı., ha-tal.uıır.
lı\ 0 1 ()uh~m~l dt Mnrı~cau "lıendlıı:rlcrlntn k<Jkıı•u" •tıa,•ııda vuk olamazdı" d~mrlı.ırdiJ,
1 • tıı.ı.
70 KOKUMJN TARIHI

mide revir bulunmakraydı ve kimi ıaman huraııı yüzen lıir has[ane,.ı

nü~üyordu. Hücrelerinde prangaya vurulmu§ tayfalar kalıyordu. ~~
bölümiindcy:;c Hales, Gine'li zencilerin bulundu~nu ve "mide k:lld•
dayanLimı~z kokular" yı.~ydıklannı belirtmi~tir 101 •
Bilim ııdamlcırı Remilcrdeki hu endi~ verici buhar çıkılilan nı incd~tı
lerdir ~;. Guçlü lıir ka~ımın açı~a çılcardıQJ lc.Arma§lk kokulan ıaııı"'­
ya ve ne derece tehlikeli olduklarını saptamaya çalı~mı~lardır. Kı ....
Tıp Akademisi'nden bir komisyon 1784 yıhnd:ı bu sonın ü2erinde Juıut
Vardıklan sonuç gereAi, denize açılabilecek durumda ols:ı.lar bile, koli
mu.ı ~emilcri yakmaya karar verirler. Melpmnene fırkateyni de bu ~eıb
ortadan kalkmı~ olur.
l<aradııvsn koku fclakcrlcrinin en kötüsü hapishanede yapnır. l(,j
koku ıutuklulann canlı ve tuplu lıir ~ekilde çürü::iüQü anlımıına ~cl mı
redir. insanın lcoku~tuKu yer, soyundan ı.relen çik"ümcyi ve güncel çü
mcyi lıir araya 2etirir. Louiıı~5elıastien Mcrcier'ye Röre Bicetrc'in kulcl
yalcla;ıık <kkiz yüz mcuc u"ctldılı.tıııı ithmılıiliyurdu 1 ->t. Carrouchc'un 1
unaklanndan biri dı§arı çıkıp temiz hava alabilmek için ölü taklidi yı
m~ur. Struenscc kontu boynunun vurulması için hücresinden çıkani
Aında baRırarak §C.Iylc der: "Temiz hava almak ne biiyOk bir mutluluk1 1
Vencdik'ıc Saint·Marc sarayının en ÜS[ kaıında hulunan korkuncı h:ı1
hanede, Casanova'vla garcliyanı arasındaki en büyük c;arı~malardan 1
gerdelden gelen kcılcuların yok edilmesiyle i]gilivdi.ı 06
1 urulclı.laruı temiz havaya ula§malan knnusu XIX. yüzvıhn b;.ı~laı
fazlasıyla mewıl em~tir; Oberman kendini hücrelerden ~akan çirkcfl
le ka~ıla~tırarak on yillık bir tutukluluk döneminden sonra parlak~
yüzünü görür 10i. Pizıuro'nun tutuldulım havaya 'lle ı§ıJla lc:ıvu§nıkh:ı.ru
muılulult ~arlulan söylcmi~ledir 1011 • Michclct yazılarında birçok kez haı
hane kulculannın tarihine yer vermekle yanalmamı~tır. Buglin hemen 1

101) flaln. a.c.,, L 'H.

1021 Vilıunt MorotlutS cııııı lllfllu bir lir~aıryrııle ı..ılunumLı ya da ı:trlcmc:vlr J~ıı ;ır
htıtıarlan öl~m~l!lr \IC: dı:ııırı aalan pil hAvanın vııld..,ılı. hrı ayak korıllik suya qıklcr nld
9UIIucuna v:ı~ıır (l"luluımrl ı.lc Mnnceau, 4-I·Y· 1. 44).
101) MllCqucr, U\'Oi•icr. fourcn.ıv "" Vicq ci'Alyr ele lıu lıDnıi.,'OOI d.:ıhildi.
104] A,ı.y., VOl. cilr, •· 1.
105) j. Hı:w.olro, &ııı *s jlnltırL~ ... , a.•.,., •· 214.
106l CoıiYnuvıı, Mbrıllm•. Garnler yay., •· 541 ve ~118.
107} Sftıancour, aımn.ııı, ı. cilt. 1. al.
1011) Breıhov~n'ın Fid.l..ı librl'rrCNı. ~~n \lC lll'arla\'lln ].·!'. Bouılly~ hllult.lular. F
co'nıın .. mrtyle blnıu ıı:ml: h.:ıY2 alırlar.
 TOPU.JMDAKJ HAVA YAYIUM~I 71

"" ıı\nı amaç için kullanılan

nemli ve kart'Iniıle m:ınasrırlar ne yapılına
,.ı.ııı ~~kilcn• dayanan yuk edilmez pisliklerinJt.•n ötürü, içeri Ririldi-
• ••., Lıllıı zorlayan kütükokular yayarl:ır. XIV. Louis'nin hapishanele-
. ı ı,..yan zavalhlar en kölü cezanın hu kötü koku nldu~unu söylemek-

• ·'''"
!
··-
7~4 yılındaHoward isyan eJcrek §(iyle dcr: "Dr. Hales'in de ç;ı~ı.Ja
1 •1oıtıılııılu gibi tutuklulan bu Jo{!al ya~amı.;ıl samimiyetten kurtrumanın
,., w.•lu hulundu 110"; lll s;ıptamada bulunur: "Hapishanelerin havası ziya·
· • • .lı-ıılcnn giysilerine bula~ıyor 1•.. ı pisliklerden ;ınnm:ılc için kullanılım
••• hiiC' burad;ı bir süre sonrn dayanılmaz bir koku :tlmakraJır." Aynca,
· ...,ı.lı.ınelcrin en büyük ~üılcmcllerinin kokuya olan duyıırlılıkları te-
•Ur 1ı:ıklemektcdir.
lıt·ıçet!i süylcmek ~crekırse h;ıpishandcrdeki kötü kukuların yarnm,
"lı lııL•·IIl~r. Howard ya:arken hile çuk eski bir g~"Cim~ dayanmakt:ıydı .
..... ııtı lı;ıva yayılımını ya da "hapiıılııme kokusunu'' vebadan sonra en
•lı~ di •ıJIIilın olarcık bJ(\mlcku:Jir 111 • Say(Hliu doluau fdakc:dc:r li.u~i
• ıııı l;ızlasıyla kamtlamakrauır; en ha~ta da 1577 yılınd:ı Oxfnrd'llaki
• 1uı. 1 ıı01res, lcar:mlık cclsclcr. Roland Jenkins isyıınkar sl\zlerinJcn du-
' ııl•ıırııda yarı,ıılanmışu. Böylelikle dinleyici ımionuna "neredeyse hcrkc-
Jıııı ı.-..nı kesen tehlikeli bir buhar yayılmıitı. Çuk az in$;111 bundan kur-
:ılıtl•ılnıı~ti. Oxford'da ~ yüz insan i.\lür ve iki yli:Jen f.ızlası da hasta la·
ıııı .~ lııt~ka yerlerde ölürler. 112" 1730 yılının mart ayında Taunton'daki
ınlıLı·ıııc oturunuarında da ölümler ya~anır. lvclchesrer'd:m ı:etirilcn
mııLiııl;ır büıün mahkrme salonuna mikrııp hula§tuırlar; "hakim, avukat,
~ııı IT lıirkaç yüz adam yayılan hu zehirli koku yüzünden ölilr. 111 "
lıı korkunç ururumiardan biri de ll Mayıs 17SO tarihinde Olu-&i-
ln'ılı .llt'rçekletcndir. Dinle-,·icilcrden önce dO§üncesi:cc tutuklular içe-
ı ı ı ıııılnıı~rı; hakimler odıı.suıa ve kapı ve hôlmclerin üstüne ac;ılrn,Ui olan
.ı. lıL ll' ri c mahkeme salonuna açılan bir tür odacık olan Mhail dock"a (sanı le:
ııııı ~ılyl'sı, burada sıınıkl:mn durduAtı yer, y.n.) açılan iki odada hirhiri
.ıı.lıı~;~ Jizilcn iki yü.z k;ıd:ır tutuklu bulunmaktaydı. Bu üç oda ''hirlcaç
"'" -lıı ccmizleruuem~n. Kııku~ma sıcakla hirlilc.te, salonda kııpalı kalma-

ı •ı ı Mle hele ı. HAlllrt'c dr Franct, XIII. dlt, '· J 17-J 18.

ı . • 1 How.ınl, Eıııı d.lt prisııru ... , 11 . , , s. ıı.
1t ll Huıı.rt naıındk, •- 914. nlınıı!..v.:ın l'ringll!, o&.-ıioru sur ~s rıwl.ı.bn ~ amıl'"
;. . , .uııpı fl dımsIn .,rnivJru., l'aril, 1793 h~nl bawn), i- 29J.
1l~llı ..e.y., L I9l, (SI<~M'un .,-,wlann.bn ~~ıla ı;ık.ırulr.).
1 ı 1) J. Hawan!, Mı des proon.s a ı.y, ~- 22.
72 ICOICI.JMJ\1 TNiHI

sıyla ve buna lıir de ınsaniann ter kokularının e~lenmesiyle d:ıha da ı

ml§tı. 1.•• 1iki ya da iiç avukat ve bir iCrif yardırr.cısı ölür. 114 " ''())dilli
asla bilinmeyen alt kademedekiler h:ıric;" toplamt:a kırkran fazla ınsar,_
dü. 11 ," Yine, 1812 yılında 116 Lons-le-Saulnier oturumları tam hir iıw~
d("ın(iıür. Lind .ıı:ibi, Pringlc'e güre de M~ıjestelerinin dummmasını ve•
Jusunu kınp .ıı:ec;iren enfek:siynnlarm urrav:~ ı;;ıkrıAı ver hapishııncle•
Priestlc.."Y'in bul u~ larınJan önce, koku§mayla cnaya çıkan bu knrk~
"hapishane rah:m1%1ı~ıyla ", birçuk insanın bir ar.a•ta .,relmesinden by~
lan an soluk yetmez!~ hirbinne ~tırılıyordu. 8i'im adamlan Rt-ngal4 •
"lc.cıırıınlık hir delige" kaparılan ve bolulan yüz kırk yedi ingiliz rııwklu~
trajik talihiyle 117 ,lcurtıanlannı hastalanduan ölünıcül murumlan hi rı.
kan,tırmalı.tııdırlar.
Hapi.shanelerJcki lcnkulann yol açhldan ate~lenmelcr, ne kadın l'Sic~
day.mıynrsa o kadaı tehlikeli ulmakradırlar. Rulc~Uarda bu htı)J~eleri 1~
ermekten ve y:ırııları yakmaktan ha~ka çare k.almamalcradır. Lavoi.sier'n
Saint-Manin ve For-I'Evequc'i .ııyııııı:ıiııiıı cru:ııirıa: Kraliyer Billmler ..o\~
demisine hazırladı~ mporun sonucu hu durumu onaya knymakrad• 11
Bir yüzyıl sonra, lmku~ma ve tutuklunun hücresinin lcötil knkUI
~ehirdeki i~cı;inin evini köylerdeki balcımsrz evlerin betimlemelcrine el
kavn~ olacaktır. Hiicrcler, XVIII. yüzyılda kirli yerlere kııflı yııpılan sc
c:lettirilerin bir modelini oluı;rurmaktadır.
O zamanın göılcmecilerine göre hasranenin koku or(amını lıclirle11
pis lmkulann karmrujıklıAı.dır 1111• Hasralann hızlı soluk alıp venncısi, pis ıe
leri, halgamlan, }"l''talardan akan irinierin ÇCiiıliliei, gerdel ve ~anJııiJ
den çıkan lirünler, ilaçlann h~ kokulan, yakdardan yayıl:ın kokular, bi
birine lcarı~ır ve öyle bir koku yaratır ki dolc.tnr saiJ!m rehlilc.eııini miimkl
olan en hızlı ~kildc ortadan kaldırmak için elinden gelen ınüc~ıdel
verir. Hasralann ciılliiycti, ya§l, meslekleri ve mi:açlan, baskın ha~ra
havalannın borımlıAı bürün bu pisliAi ~killendirirlcr. En lcörü.sll dhej
"hastane kokusu", ölümden önce gelen ve onu haber veren ceset kukuııi

114) j. Prinııfe, Oı~"..aıru ... , a.ı.,. ~ 29S.

ll~) Al"
116) faılew~.a.ı.,., V. tılı, •· Jll.
1171 Olaydan hirçoı. lı rı M."a rclılmıtıır. Arnıza!llilllda bkz. [r. Ranaıı ~ T u..-n .•\fttllll
-~~.ı,.~, 17116,o.l2.
JJlj) llkı., lıoı .iiHp, 1. ~6.
119) Burada h:ıpi1h~ııe vr hRII.ıınoı. aynnııııı ~;apmıılı. ı:ıırıhocl3<;ıd:ın hiru ysınlıt ul:ıLıılıı
yjnr dr XVIII. yllryılın IU!Iund• anlannıtı :ıyıtnt v:ıJ1ılmıw vıınlıı degıldır.
 TOf"'.UMDAid HAVA YAYlUMLARI 73

~. ~t\Hl kuku ltan~ercn c.ılmu§ orıııanlardan ve ölmek üzere olan hasta·

.• euılnıı~ ulıan yaraklara ııinm~ olan ter kokulanndan kaynaklanmak-
... •:•'
1e..ı.ıııclc~ yapilan Zi\'llrerler ve gcrçeklc~tirilcn güzlemler kanuı sajlı­
·-•• ll111lc:n~n herke!li için hir ha§langıç aıamıuıı nltı§tıırmıılcrı:ıdır; soluk
ı .... L.ı~ u. hikı\ycnin yıldızı nlmu§ttır. Ynnılmak hilmc\-.:n. ıcürühülcrc
• . '-' ıı,ııuıvan ve aydınlarma konusunda fazla cnJi~lcnmc~·cn Hnward,
ı • ••lıı ıl.:ıli incelemelerini ı.;oğalıır; Lyun ve Malta hastanderiyle ilgdi
., - .. uJ.Iu~u lıctimlcnıclcr bu konuya örnek olu~turmalı:tadır 1 ·ı Madam
· ttı, lı;ıuı~l&ıra ayrılmı~ olon Bic~tre bölilmünü ve özellık le de "P;ıri.~'in
,... .,. ~ t .uıılı:hAt" olan \'C kötü Icakunun "ins.ını hayıltamlc en merhamet·
ı • • {rıtıır :iyaretc;ilcrin bile nefesini kcsııgi" Saim-hançuis ku~~llllU
ı ... ,ı rı ınckten çelc:inmcmi§tir 112 • l...ouiıı-~tıasticn Mcrcier hürün hasta·
·• ~ ,,. ınıJc: lıuLın~hncı oldu~ nu cklcmckrc.>dir. Fraru;ui.'i de Ncufcruucau
"., •fiQıııJl' VII. yılda yayımlanan ar.ı~tırmal<ır Mınuc.:unJa bu Jurum kıı·
, ·ıltıınııtıır.
t •·l'l'lıfRin lıerimlcmelcr Tcnun'un hastanc~·lc il !rili incelemeleridir 1: '.
ll • ·•.rırlcıi wiyilc~timıc maki.nelerine" 124 dönü~türecek olan program he·
. · "·• Lrtı, buraları hastalık bula~rıran ölümdil makinelerdi. Ten un oku·
, . ••rıı ınerhnmedi davranmaz: Sandalyeden üreyen m:tdddcrin talı:ma
'. "-.ııı.ı•ı, ıüküniklcrin duvarl:ınn yapiliını buzması, ölmek üzere olanla-
. · 111\'l,•rıııin y:nakl:mı ya da mimlcrlcrc i1lcmcsi. Tıplcı hapi$hanclcrdc,
•• ~. lm~ı:ıııclcrdc de tuvalerler pislilc ydymakr-.ıdır. Üç knjiu~a ayrılmı~
• .. , ~K 1 ha~t.ı için yalnızca he~ tuvaler JeliRi lıulunmaktadır. Lazımlıklar
•, •"ıı hıı~~ıhılır. "Oturap nturulur: pislikler buralarda birikir. 2i,derek
u, •. a. ~·ııkınla~;amlc, rabana \'e yorahJar k~u~uyla aralannı yalnızca
• ,,... l·ıı ıJuvarm ayırdıaı kapıya kadar .ıelmektedirler. 12 '"
Mo·hlıvenlerden yayılan mide tıııl:ındıncı hava ve miyasmalar her yeri
t .... ın.ılmıdır. Terasiarn geçmekre, kugu§lann kö~lcrinc geçerek hi ri k-

ı 'ı •ı llıı • •"'" ıy;cr ~-rrl~ ul.an lrurlunı;; JU k.atıttm" lakırlforın rnı:ıoorlıat olm:ıkı:ıdır,
' • •' ı , , ~ ( ..-nnrır (Pul~ııaiıııı dı! l'oıııir cmupWSdrtı
dmu Ju lıafııı.ıwı:. la Jın-ı.ı rı ltı wu_.s
-· . 17tı7,s. lül "soluHın plll~nmittır. y~nılan lıolıı~yn hıltlanı!f~ır. ırılı:n Cl'lrtlr.nlı­
~ ı •• Jıı'
1 li 1 lıııttlır1r'ılırkılııııulu4l.:ııı .nı konulu cıldulund.ıı lr.okuo1l olııula a:dır: ~u durum ılım.;ıır
, · .'l ı...s. M~rcicr, <~1-Y· VIII. cıh, •· i \'e 8.
ı · tı J-R. Trn.ın un yaz:ııı, Mmıııım 'Ilir &rı lwfıiı.ruı ı.lt Pcıru, 17d8.
ı ' ll Mıclırl fOU(lllulr ... , l..ı!ll rıı.Jdıi*l .ı ırı"nr. ma onıı~ı M 1 - d ~. Puu, Pier·
" ..
ı, ı ....,, JQ79.
1 "ol lrnıwı. <11·1· 1. 201!.
74 JCOKUNUN TARIHI

mekrcdirler. Piıı kokunun kendı alcmt!'si (hasta!~ ölümcül bdirrilıı:ı

en yıı~un ulı.luAu a1am:a, y.n.) vardır: Pansurnan zamaıu; bütün Av
pı.'da bilinen hirikmc yerleri vardır: Sainr·Jerome ko~~ u ve do~um yaı
kadınların reviri. Saint·Jt':rôme kt>Au~u ameliyatlara a~T11mı§tar ve m
~n üzerinde hulunmaktadır; dolayısıyla d~ "hurndan yayılan ölii~
kokulara maruz kalmaktadır} 26" u Aynı tarafta ( ... )çok kötü hir kal
nun yayıldıj!ı bir atık su haznesi vardır. Buranın yanındaki, laraça ~dd
d ekı haznelere, tı:ıbanların arasından ve üzeilikle de do~mhancden :ı~
idrarl:ır, lcanl:ır ve ba~lca atıklar birikmektcdir. m• Buraya ki'ırii, Hjiır
kuku hAkimdir. Dogum yapan kadınların yataklan açıldıAında "ııpln
kuyudım ç•kıyonnuKasına, nemli, ı;ıcak buharlar Qlcar ve yayı)arnk ha
yı da aRırla§tırırlar. Öyle keskinl~§irlcr ki kı~ın sabahları oradan ~eçil
jtindc yatak hafif andanırsa buradan tiksinti duym:ıd:m geçmek nıiiml
de~ilı.lir. 1 uı"
Ba§ka yerlcrı.lclci hirikintiler de etrafa hastalık saçmalc:tadır: Din)l!
salonu, hapishanenın w:ınusı ve k~lcılar d~ında 1 ·., ııostcri salonlan da :ı
durumdadır. En çok §iUyet bumlardan gelir \'e ljüçlii kadınların zel
lcnmelerinden 5(lnımlu rutulurlar 110• Obemı.o.n Operaya olan ncfreı
~yle dil~ getirmektedir: "Ne derece temiz oldu~u bilinmeyen Iki hin in
nın solu,!!u sizi rcrletnıdctedir 1 11 "; ki.\rü lcokular, rahatsız olan scyirdl
kimi ıc:ıman tiyatrodan dı§an çıkmak zorunda bır.ıkır 112 . 17 haziran 1789\
itibaren Dr. Guillotin Kunıcu Meclis'in toplandı~ Menııs Pl:ıisil"!'i ~ılonı
dalti ''ııAır ve pis" kukul'U açıklamı~ur. Paris Mım~ge salonunun lwkı
da vekiliere kötü gelir; A~uııtus 1790'da )!enç Felix Faulion Tuilcriel
temiz havayı temkinsizce solumaya gelir, uma huraJa bir an hile Ju
mazı!llıio,

Şimdililc rnlcirlerle zenJ;:inlerin kokusu arasutda pek (or k hulunm;ım

tadır; koku~maya net.len olan kaL-ıbahknr. Hastanelerdeki ya da hapish1

126) Aı.J., e. 221.

1211 A.g.,., •· 22J.
128) A...,., •. 238.
129) K141alar ~lmadıın onı:~, fnıllllı orou~unu lunp ~çı~n bOyilk salgınlar 17-41 ~·ılı
kurma~ heyeıi ıar.-ılınd~n hnunın dıııgunlulun:ı ve bırılım...ı.,, b:ıllnndı (AndN! C:oıvi
L'.rmıa: frurl(dlx dı.t XVIflJikle au mintıım & C.ıwıı-.1. ı. ıoldıJı. ll. dlı, •· ım.ı
1101 L-S. M~rcıer, .ı ı y, vn. ı:ilı, •· 109. 8u nedı:nl~ baloyı pru~eaıu eder.
ıııı Au.• ı ı. dlf, s. 411.
nı1 A
1.,., s. ı9ı
112h· 1 Edna Hını.lie Lema~. "Lı vie pıııuıenn~ ~ d~J'uiEI de 89", L'lıuu:ı.,~. no: 4.11. 11
•. ıo.t.
 TOPLUMDAICı HAVA YAYILIMI.NII 75

..... lıı;rrı~ınddd yııtmla ıavııllı insanın pi.sli.iti, suylulara kadar sıçrama

1· • • ... ı ı.ı1ır: dindar lcalalıalıit.ı hulaı&an, z~nginlerin ceset kokuları da h :ı
·. lo~hlı Jc~iiJir. R.ıhip Por~c'nin 1745'te yayımltınan kirabından beri
, • · .... riııl~ kurku yaratmaktadır. Nede nı de ıyi lcap:mlmam14 mezar·
.. • ıo•t..lı VC' su ReÇiren tavanlara baiılanmalct:adır. Vultaire, h~nilz Vicq
• ·," yn~ken isyan ermekredir. Kimi mamı.stırlar, iimcwn A2dc ka red·
rı fUhr'"
ı..ftt·eılıınn açılm:ı.sı
mahkeme oturumları kadar tehlike saçmaktaı.lır.
• 41 d.ı ııpkı hılcrelcr gilıi .saiJı:ın hastalık yuva.sıdı.r. Philippe Ari~s
ı ....... •••rkunç kazılların yı:ı~anıJıKı hirçolr. olay yaz:m~tır 1 w_
,.• ,ılı· l'fl Juyarh ulunan imalathane kokuları vardır. Bn §eVi açıkh!a
L •• ·•••nnıak tıerckir, kolcusal du}oarlılık ı;ok sonrahm humlarda yu~unla~·
•"' Ayııı:c~, Imparatorluk'tan ônce, hapishane, h:ıst:me ya Ja mezar·
'' ~-•ıı,ııyl.ı aynı derecede tehlikeli tıldugu dii~üniilmcmi~ıir. Öylcyı;e
, ...... ı.rılı ııyufllla:zlıkhınnJıın kaçınmak gerekir. Tehlike saçan, hirçok
ı '-~'' lıııııraya gelmc.sıdır, çalı§an beden degildir. Atölyclcr ancak kötü
ı ~ ,, W•YLiıklannJa ıehlilceli olurlar. Auradı:ı kötü lcokuyla ha:n::ılık yapıcı
· ....."ı,, lcullanılnuıkıadır. Sanayinin ıararlan c,;OJlunluldn yaydı~ pis·
• ı· l1ılılıl• ele alınmakı.ıdır. BuraJa sözü edilen, en a:!ından Frnnsa'dıı,
. • •lııı yıı Jıı dum;ın Jc~ildir, söz konusu olan kötü kokul:ırdır. Oldukç:ı
ı'' ··•••lıolıJu~u bUinen Ramazz:ini'nin kitabında kuku çnlc önemli lıir yere
.ı,,..,,,, iıyle ki yazar bir gün kokul:.nn tarihini vazmak ~ibi tuhaf hir
, • • Ir ı ı .ıız etmektedir'"
ı~~o .. ,l.ın dul:.yı, mcslcJlc baitlı hastalıklann incelenmesi çok yüzeysel
ı ·lt•etıfıı Yalnızca fermantasyonla. yeralu çürümeleri ve huharlarla iyi
, .. ·ııırlc zorunda ul.m i~inin mcsle~i büyük tehlikeler ta~ımalctadır.
ı .,., .. ııldnrı, petrul i~lctmclcri ve kuyu açma çal~malannda çalı~an ı~ iler
1ıı ırlılı& ı• .ıhmdadular .;ünkü daha önceden de belirtildi~i ürere kiikürt,
'••••• "" aBCnik içeren ürünlerle u~a§makradırlar. Kuyu ;ıçıcılan mide
• ,,.~ıclııı, ı kenevirin kı.ırb:ını olabilirler; "içine ölüm saçan yaı:tlann i§IC·
"'' wıııı, .ııölyede (dokuma atölyelcri) çok kl\tü kokular yaymaktadırlar;
"'ır ... ık pis knkmakt:ıdırl:tr dnlayısıyla. iKilerin nefesleri de kütü knk·
lll .~ı."lır. 1 lb"

n.
ı ııı llııh:n Fa\Tt, ı:ı•• s. Z52 w Vulaıirı::'ın ııırıtıımylc ılııilı olaı-dk •- 2t;9.
..
ı ıtı l'hılıwr Am... ı:~ıooıınt ~""''"'IMI'!, 474-47'.i.
1 l'ıl CR•mnzlnı. a,n. •· 109) \Ir llııelllkl~ Je "y3z:ıılann hu k011uyb ilgili vazdıklan her
ıı.4' 1•1• " ıwu ıııerimıelc iiCemelctrdir.
ı ıııı " • • '· ~ı ~-
76 KOKUIIA.fll J ARlHI

Hayvan yağlım da mıım inıahırçılannın saA)ıkla-ını hozınaktc•dır. "1 lı

!erin pi.s havası a~-akkııhıcılım ve ıabGıkhanclerJe çalı§anlım ıchdit t:ıml
redir.''; remizlikc;iler kaynayan çamıı~ır tozunun yaydıR! •ölümcül hu~
lar''a maruz kalmaktadırlar 1". çama~ır tozlımndan havalar yayılt...
son vermek gerekir; yıkayıcılar ve banyocular ha.sıalık kapma ıı:hlilw3
le bır~ı k.ar1~a k:.lmalcıadırlar_ Hayvan kılıy)a u~rıı~an ~ller oldul
sa~lıkııız bir mcslege sahiptirler. Çırpıcılardqkılcullanmak[3dırlar; "sü•
olarak sıcak urtarnlarda bulunan, etr:ıfhmnda i:tnır ve koku~mu1 •
kokulım yayılım ve sıklıklı:ı yarı çıplak çalı§an hu iKilerin neredeyse h1
si a~ın zayıf olurlar 1111"; kuku~nıu§ molcküller kıının yapısını lıozar.
kötüsü de hayvansal atık ticareri yapı:tn çaputçuhrdır.
Bununla birlikte kokusuz. fcnnantasyonun ve; koku~mamn oltna
atiilyelerde çalı~an sa~lıklı iKiler de vardır. Fourcruy tanılından uıı.
lanan ve Parissier ile kısmen de olsa Pareıu-Duchı'hcleı ıarafmJan ,
zenlencn Ramazzini'nin ı;ınıfl:ındırmasında aslolan, i~len~n mal.ı:emr1
yapısı, onarnın hava~ının nndıaı ve ya)ılan buharların yapısıdır. i~ç*
sa;tlıklan, nasıl hcsinlcrine, içinde bulunJuldıın ldim:ıya, v~ miza:ı
ba~lıysa aynı zı~mıında yııkarıdıı hclirrilenlerle ,Jı: ilintilidir. Hiçbir
ınan selalcılerine, özel ~oqam ko~ullarına, bir sosyal sınıfa ait nlınala•
il2ili d~~ldir; ya da Jaho gü«.ı;lü nedenlerden ötüiii bilinmeyen hi~·oL;
bir gelecei!i olan belli bir ırkada baAiı de~IJir 1 ı". İ~c;inin içinde huh
dueu kotull:ır sürekli olarak kötil kokular yarotmaz; herhangi biri J.(ihi
kötü kokııl:ırJ:ın uz.ak durmak da c;alı~ana dü~mcktedir.
Henüı yüzyılm ha§ınt.fa L.e S:ıge, Gil Rlas'da Madrid'in kokularım:l
s()ı ediyordu; aslında Paris'inkiydiler; ama ~hrin lcnku görüntilsil hiç
zanınn Lmis-Sebastien Mercier'nin göstenJi~inJcn dah:ı feci J,oiiriirlll
m~ıir: "E~er bütün bu kııı;aplıuın, mezarların, h;ısıanelerin, hıgtmheJ
idrar nehirlerinin, J~kı yı~nlarının, deri bo~oama ıuölyelerinin, ııılıııU
nelerin ortasında; bir yıjtın odunun ve kümürün çıkardıw dumanın u1
sında; deri ve demirin ~lendi~i atölyelerden c;ılc;ır. arsenikli, kiikürtiQ
hitümlü gıızlann orraı;ında, biirün bu pislik yuvasında insanın nasıl ka
bildi~ni soracak olursanız: Atmuııferin kolcusumı üc; mil Ö[eden dul'

117) A-ı:-1·· L 116. Çam.ı.,,rhancl.,r.k"'l ~uyılan lmvıı, lti ılııli ıızun rO~ ~nılıı-.· Juy~
T~mınuz M<ın•"i•lndr. Paria"ll! r~miılildt ılııılı ~'1!11llıımllar l<ovııldui:unda, Kiılililı KunAelj
ç•mı•i'r mzu oohprlnn lwn~llnıl~ bir~ ıı.I:Avı=ı ı:elır.
138) A.,~-,., •· 14i2-IU
1191 Ylnr dr Mullıl!viler hı.ınıın dıtındadır (hlcı. hıı lıiı:ır. 1. IlC), ~ncalı bövlrti bir luın
llıııı'run Jın ıarihını.l~ na\11 !ıOı;lerıı.lıQi ılr bılınmı:lıırdir.
 TOPLUMDAKI HAVA YAYILIMLARI 77

•· ı" ·ılt·ıı olan ve dola~acak yeri olmayan, bu karma~1k ev yapılarınm

..... l • .ık 1~ır k:llmı~ olan bu agır ve pis hııvanın hüküm sürdü!lü çukurda
ı ı .,.uıılııtını sor-d~<"k olursanız; nihayet, ycti~tirdiAi hayvanını hır:ık·
. •" ıuıııı içgüdiiscl ulanık hızla k<ıçıı~ını \'C rarlalıırda hava, yc~illik,
·•• lıuı.ını çiçek kokan bı.)§ hir alun aramaya 2initini ~ı:örecek nlsa da,
, ı l•ı hııpi~hancJe nasılseve seve kalır diye soracak olursanız, hüli.in
.,ı ••• 111 yıınııı vcrirdim: Parisliler l:ıu nemli sisleri n, z:.mırlı buharların
, ı• tıaı\iıHırın içinde ya~amaya alı~mı~lardır. 1 """
ıı. ıııııılız sayfasına hapishanelcri, kilisdcri, Gesvres rıhumını.laki ı;ıibi
• , ~ıyı.ıııdakı pis sulan ve t'\zdliklc Je mide bulanı.lırıc.:ı Paris'in orrasın­
.•, ı ..aıırloırı, hu karma~ık kule u büUiniinü Je eklemek gerekir. 17 SO'den
• -•• ı '.ım h:ıli yeni duyarlılığın ııyrıcalıklı \'Cr leri olur •• Yeraln depu-
lu .ıuı ı.;iirük ııehıc koktılıın yayınlar. Yüzeyde, "pislik k:ıpıııının" bu-
• ..... ı.ırııfta, balık kokuları oradan ıeç~nleri bir and:ı çarpmalcradır.
• • , ı e· :ı:;llılarımı i§lcycn ko kul ar l:ıoıunmayı korkunç derecede çn~alt·
•• 1 .ı ..
· • ..!c·ııl\.ilcr Paris'telci, o güne k:ıdar de alınma mı§ pi~ kokuları incdc:-
., ııııı,ııler; bu da bu klınud:.ı ~klcnmeı.lilc derecede kesin hulfluların
, . •oııı·.ıııı saıılar: ht'\yldildc de htı§lukl.ın olan, kopuk kopuk, Icaklama
,, ·••ııı.ın yönetilen bir ~hrin ~rüntiisünü sunarlar; ancak, görsel m:ın·
· ..... ııı ınmıııılıilJnı ve uyumunu bizden csirgeyen bir voldur 1"12 • Şehrin
ı • ıı ıım ırını olıı§lUran yayılımları izlemek, bula§ıcı hııstalıklıırın geçtiği
••ll111ıı ~·~larını ı;aptanıak demektir. Şehir oneımının tıu yeni amacı,
ılı· ııl•a. ycnilenmi§ bir toplumsal anlayı§tn dn~masını ı;a.Qiavacaktır.
ıı-lılı•. 10syolojik proje oldukça helirslt.dir. Toprıtktaıı, sudan, Jı~kılar­
ı,,, ~ .ıdııvrıılardan ve birbirine k:ın§mı§ ~dcnlcrdcn çıkan kukular ince-
• ,,.,ı,,., doıha da zorla~tınnakt:ıdır. Koku§mu~ inı;anların ve nesnelerin
1. 64ı-. ıııd&ın ııerscmlcıni~ sa(!lık hilimcilerin acil görevi henüz metodilc
.. .ıl.ııı.ıınn:ıya imican vemlemclctcdir. Bu yeni anlay~ ancak XIX. yiiıyıl·
\ıl ~~~ı,.·, ek tir. Böylelikle uyJCulanmaya ba§lanan sttateji,lı:okud:m annmı§
. ~uıı lttırıııva sınıfıyla, pis halk arasındaki ayrımın yarıdmasmı saglamı~ur.
1lc\'timdcn hemen t~nce ba4k:ı projeler bulunm:ıktaydı: Miyasmalann
,.tıııı.ıııı ıchlikc\'i çoAalttıAı için lcokuı;al brm:.t~ıklıilJ mi:imkün olduıjunca

ıi"J l.·S. MeıciC'f, .ı.ı.,. 1. dlı, 1. IJ7.1J8. a)'llı konuyla ılgilı ularJk ı. 126· 130.
ll ll •.I'MÇ<lisc: Bmıdnrı, "La s1lubriı~ Ju &~nier de: l'..bnnılance A la fin du sl~cle", XVIII"
.... ı. il,:. 171-180.
ı ı· • lin lı.nnıırld ıl2ili nlaıalc. Bruno Fantrr, a.ı., .. bu ldı vı:rle~.
78 KOfCUNUN TARIHI

ynlc etmek gerekirdiyedü~iinülüyordu. Tehlilceler hc:nen ı.ınıllandmb•

lıdır. Mimar Boffrand ürünler ne kadar çalalırsa o kadar hal in~a <!dlln
sini uygun bulmaktadır 1 H. l<imyacılar lıirikmelerin oldu~u yerlerin !ai·
sunu incelemeye ı;alı§ırlar. Böylelikle Pringlc'in teorilerinin doAruı...
kanıtlamayı uıruırlar. Gi~imleri uzun süre yanlı§ görünür ve so-. w
mcz. Pricsrley'in elindeki odyonıctre, atölyclerin ya ı.la gemi sintincWı
nin kokularındaki koku§mayı ölçcmez. Vulta ve Gımoni hasta odabn
daki kuleunun niteli~ini saptamayı baıuraralc Priesdey'e Jı(ire biraz ıl.ıl
mutlu c.1lurlar; bu sonuca ula§abilmelc ic;in yanmanın hızını temel ahiL
Jurinc, y;ı1aklımn kokusunu titizlikle incelemeye fiBiı~tıktan sunr.ı pist'
lerin bir derecelendirmesini yapar 1-w; en üsrre bilim adamları ıaraf•a.l
artık her ~ydcn Jaha tehlikeli uldu~u dü§ünülen hiıcre yer almaktllııl
Ancak bilim adamları bütün bu ölçürolerin yalnızca "~r:ı§amsal hw.
"yakıcı hava" ve ukirec; asitininft kar~ılılclı ularak miktarl:mnın helilki
mcsini sagladıjlını kavraml.§rır bile. Miyasm;ı hAla saptanamam;ıktadır
Söylemi kalabalıldattıran durumlaıııı ._,c:~iılilijiiııi Uli<IYH koyan ve: ı.ıı
lam lıir fikir elde edilmesine olanak tarumayan bu hızlı ve yuınu§<~Cıln
durumun sonunda, geçmiıtekilerdendaha ısrarlıkolcuların XVI.l.ouis'.,
halkıımı hıqına bela olduğunu söylemekten kac;ınmakgerekir. Tek s<ıHII
sonufilar alsıı gi\rün~iihilimi ıılanına girer. Valdatık olarak yüzyılın urlöll
n nda. kokular daha bclir~in lıir §Ckiklc algılanma~"Ct bailanır. Sanki aniJı
tolerans e§i.lti dll§mfi§tür; ve bu durum sanayi arıklan §l'hir mtamını dı:
Jummdan önce ortaya çıkm~tır. Elbette bilimsel teorinin bunda iin.,
bir rolü olmu~tur. Do~uya ayrıcalık veren ve tarih8el kazalardan k;ryna
lana n hataları y.-dsıyan bir hilim tarihini uygulamaleta ,ıJduğumuzdan h•
göz ardı ettik.
Bir lıclirsizliiii ortaya koymak gcrclcir. Bundan öncekiler }'alnızca, be
bir yerdeki kokuscıl orıamın algılanmasını kanıdamabadır: Doktorlan
kim~-acıların ve politika yazarlannın yaprıklan da bud.ır. Örnekleri tıAı
Jeltildir ku~kusuz: Çok Rcni~ kap~mlı lıir süreçten ~~helenilmesine n
Jcn ulmnktadır. Yine de sılcınıı ve duyarlılıilın arttillll daha kesin 1
~lcildc ineelemele gerekir.

143) Frdnçoiıır Buuılon, a.a.m .. s. 116.

144) Jurinı:, 4.(.), "haııca yataklanndan "almıı, niJutu Omo:lı.lcıllncclcr, 1. 71 t:d. "ıçi"
ıruı.n ,.~An cvleıdc:ltı" ltolı:uların kirlilik derrc.elf'M 1. 9().Q 1.
 '
",.,,. uulmuz Olanı
~···•ıd,·ıı '1 'anmılamak

: ıu, rlıklc C:\ncmli l:ıır nolnavı l:ıelınmeliyiz: Uzmaniann uı;gul:.tınııya

, ,l·ıHıı ı, enfeksiyonun tehlikelerıni haber vermeye yönelik uyarı il·
"'';ı lııduJır. Havayı temızleme dü§len tehlikenin ivedilieini 5!Österir,
!"'-ıııı. ~ötO hava}-a bo~ılm:• kalıuslanna yol açar: verilen mesajı daha
• •ı!ıı l.ı,rırır. Konunun ivcdiliQine diHaı çeken Tc.mrnon, "ihtiyaç ~it·
•,' .ırııym, b~lccnt arııle bir çtlplükten ba§ka hir ~ey dcAil, hava pis
ı .ı. ıı~ııı 1., .J, ~imJiı.lcn ha2ı mahalleler o kadar pis ki sakinleri zorlukla
. ı, • .ılıynr·ı, diye haykırır.
l~ı ~ıımpımyıı Daniel Ruche rarafmdan ıeh4imi ayrmulı olarak gös-
·ıl. ıı ~ımyıı biliminin yüksel~ şıec;tiAi zamanlardaki (1760-1769) toplum
; .JıııılıRınc dahil olur. "Yararlılık illcesini• 2 ~ dönemde henüz kimse
: ol <ll ı ılı k ideolojisi"nden saz ehneye cesarer edemiyordu- henimsemi~

ı ı ılıınJnn bilim adan1lan veri toplar, biriktirir, kayda geçirir. Rilim

1ı l••ııncın. Mıı"'t''ı de rnıdtr 11oJ•f-ıı f>nıJırr.! leı rtoeJ dı Püris, 1789, 1. 60.
:ı 1ı,nı~l Rıxhr, Le ,'WkJ, dts l...ıınums m prıwjrıa. Acıı4lııııı! 11 ~m prııeıirıciıılu:,
., •<ı.l971t,J.c:IJI,L.l78.
SO ICOICUNUN TARIHI

adamları i~letrnccilik amacıyla sonu gelmez hir ı.löküm çıkarma i~iınr r

~irler: sağlığın idaresi ı.le zıırarlı kokuların döltümünün yapılmasına hı
kalır.
Seçlc.in aydın kesimden yükselen endi§~! c;ı~lıklannın etkisi gı.wctl
den fıızla büyütülmemelidir; gcni~ kesimlerin kötü kokul:ua ka~ı ..-
sı.mazlı~nı ve halkın havanın kötü ktıkularJ:.m :emizlenmesine dlrr
gösterdi~ni unutmıımnlc. gerekir: bu konulara a~'l"'ca dcwnece~z. \.•
lernciler kütü kokulara gösterilen h~örüyc §a~ırn1aya b:.aılarlar ve b..ı
alı~kanlıkla ili~kilcndirirler; bu ho~rü ı.Jcwranı§lardaki dü§Ü§Ü Je tJ"ai
rir. Ba~kenttcki balıkçı dlikkanhmndan de~ctc bpılan Lmıh,-S6t.eı
Mcrcicr "hiç kimsenin kokusuna dayanamayaca~ yemekleri hir tc~ 1
risliler yc:rM ', di\"e isyan eder. Chauvcl ise Parisli t6ccarların pis kub.t
alı§ ml§ olduAunu, öyle ki onlan hiçbir kötü kokunun rahatsu cJc~
4ini belirrir 1• Genç kızlar, lnnocents mezarlıl}ında üst üsre vıı!ılan 'cSIIi
den yuyıl:m kolcuların arasında dolaııır ve sohbet ederler; "hu kı:zlar •
nın bumunun dire~ni kıron ceset lmlculıın amsındlt lcurJdc ve giysi ;ıa.,.
lar ... "5 Saim-Eustache cemaatinde n kızlar, kötü lukulardan mhabll,
madan dua czberlerler6• Parisli papıızlar ccsc:dcrin ta~ınmasına k:ır~ı çı
mak iıı;in yazdıkları muhtımda halkın kolcuy:l kallı lıu aldınnazi~Ra h
olur'. Bununla birlikte bu lcthO kokul:ırla "çıldırtıcı birlikteli~in"8 o ı
mandan sonra tuhaf ka11ılanır oldu~u da duanıdur.
Daha da ötesinde, önceki metinler, Arthur Ymıng'ıın öyküsü Brbni
lıl:ınn Kıta Avrupa'smdakilcrin çoğunun kötü kokulara :ıldırı§ euuenıc
ne şa~ırdıklarını anlatu. "İ.Wltcrc'ye Kidin 1... lleoku alma duyu n uz h
ram etmese de en azından zarar göm1ez. ,q Young. P~zenas hanıyla illi
1unları yazar: "Ayaklcahısı, çorabı olmayan ve gül kolcusu olnıadıAı he
olan hir kuku yayan, :tlabildijline çirlc:in bir d~i yemeleleri getirdi; bu .ıra
aym yerde hem Saint-Luuis haçı ve hem de onunla laub-.ıli biçimde kor
§an iki üç tüccar vardı." 10 Ancak, onu d;ıha da §~ırtan §eY. Clcnnont'hı

l) A-.,., 1. cilt, a.. 222.

4) An.• •. ıs.
5) 1..-S. Meıder . .ı,ı.,., 1. cılı, a. 267.
61 Robc,n favrc:. tı.f.,., r. 40.
7)1lu lıoou hıılılcındıı bltz. Maddeine Foisil: ·~ ~ırirııdf.~ ılt-~anr la monau XVlll' '~
SC:ptılruıe•er auJI(liYll&lı.ırı• de .~pulıuJI!\ Jam le cimc:~R panı.iı:n Jcr Salnu-lni'IO(mlıl~. Ht
lıGMJ4W, !>!Uı:.ın-H•ziran, 1974. s. 122.
ll) Bruna Fonier, .:ı.ı.,.., 1. J4.
9) Arthur Tcıuntı. 111·1·1·· 1. 142.
ıcı A.n.. s. 110.
 ICJIJI..ANII.MAZ OlANIYENIDEN TANIMI..AMAK 81

• .. • •Illi ı olınulitur; "ıJı~kı dolu bu küçük soknkl:m da~lann o c:mlandı­

-ıı•ı •OpürmcJij!inı:k havaya yayılan mide hulanJıncı kokuhm tıra·
••tht~ıı kadarıyla muduluk içinıJ~ ya~ay:m bu adamcağızların 5inirle-
ı ... rıın olmamı saA"Iadı" 11 •
••hrıiJım bır gezginin bu ~:a~kınlı~ı hiuat halk çe\'fc:lcrindc .lc.olm~·a
, .,_nıınülün a:utlnıadıAJnı J!(i~teren i~arcılcri ~ııizlcmcmelidir. Burada
• J" ıld\lünı ardsında dtı2fudan bir hajt kurulmu~tur. Veba zamanında
., .. ~ık.ını 2 ve daha u zamım hile artık ~sk.imi~ olan davranı§hır bunu
•• • 171i 1 yılını.lıı Mcnuret, halkın "kirli havayı sulumam:t.lc., hastalık
o •.t('ır~·ciklı.:ri .lc.apmamak için CiOic u~ugını" hclirtirn. Pis kukulann
~ ..... \'clpazcsinde en rahatsız edici ve en fazla tepki çeken lmlcıınıın
, ......... uiJu~ı l{örüllir. Mercicr"nin sö:ı:ünü etti~ kayıtsıziri'ta ka~ın .
. ...... ı \'ilkın yerlerde ururanların daha o zamımiarda ~ik:1ycıtc bulun-
ı.,. huııu k:mırhu. Ölü kokusu ilc etierin \'c mctııllcrin çürüyü•ü ara-
, lı l&ııulıın ha~ sılcıntı~ı artırır, konunun atc~li biçimde diJe JilCtirili~ıni
o ·• L ,ı.nuı. Ölülcı iıı ıııcUuını \.iSnlıl.uınkinden ayırma iııreti ııürddilik
•• Kıınıuuyunun tarihindeki bu dönem bıı~in arrık kesin ol:mılc
._ lıoı.nıı,ıır. Maddeine Foisil 1672'de Trinit~ mez;.~rlı~ından yayılan
• &••·lan n.ıh:usı.z olanların ~ik!lyetlerini scq.rilcr 14 • Philippe Aries, Picrre

• ı ,..ıı \'C ölümün c:arihinde uzmanlıı~m~ bütün tarihçilcr, üzeililde Paris

.......ı,,, me:arlann kent tlı~ınJa lll§ınmasıyla il~o:ili kamp.ıyanın yo-
l ,.,mı vurı:uhtrlar. Mczarlılclıua yakın nıur:mlımn verdikleri dilekçe·
•••J..ıl,•rin tezlerini \'e idarecilerin hclirlcnıelerini d~rulamilktadır.
r..tk• ,.,Jcaeı 1 ~ esnafının dıı yönlendirmesiyle hareket eden h:ıllct:ın
·. Uı ,ık;\ycılcr gelir ve sununda lnnocenıs mezarlıgt 1780'dc lcapaulır.
fı • ·ııı kukulara tahammül e§i~inin dü§mesi çnk iyi alı,.rılanan ve çok iyi
·•••tlııııııı~ tarihsel bir ~erçelctır. Louis-5ehasticn Mcrcicr, bazen t;cli~­
ı •· ·· •...- hile, buna ili~ kin i~lcyi~i çtık iyi incclcıni§tir; una güre taharnmü-
ı ., JuılıııııMnın müsebhihi "lcimyacılarJır". "Yirmi vıl Cmcc insanlar içtikle-
, ...... ı•t·k dikk:ıt crmczlerdi; ama gaz türleri, a:'iit ve tuz c;;c~itleri ortaya
ı , ,,ı ılı t,~ri ı ...
ı herkes pis kukulara kar~ı sava§maya ba§ladı. Dilimiu:
.... u .,ıı yeni terimler rastamam zehir gibi ııh~ılandı: her yerde zıır.ırlı
· 1 •ı.ı ılıHar çckiltli ve koku duyu.suna aır sinirler ~~ınıcı hir biçimde

ll .\ a. .• }81
·ı ı 111, Inn Dl-lıı~.ıu, ı ... Ptur ıırı Q:ciıWıu, PaN. farıırd. 1978, •· 129 ~.ı.
ıli \ •. y., L ')).

•4ll\ ~m.,- Jll.

';ı ' A ...... k v~ux (Mııtnwıir.. lıiWlt'i&jw ... ) hu tiklreılc:rin lı.nınoluıu:ını ,;ıluırmıtııı.
82 XCIIUNUN TARIHI

hassaslaııtı. " 16 Ardından alaylar geldi: "Her ~eyi al:ıyn alan Parisliler k.lmt
calann havayı hokkahaz gibi bir kapran digcrinı! :ılctan§lımnı ve <.nrn ,
lcolcu alma duyuhmnı piı; kuleulu la~ım çukurlarında sın:..:ıyıtlannı !:~"••
çok e~leneceklerdir" 11 •
Bu yeni duyarlılıta. özellikle ı.lı~kı luıkusuna iliıjkin duyarhlıj!a ılttl
ranıkhklar çok bızladu. Paris'te eski tan l::ı~ım bc.l§altmıı yünıcmi. ttı
havalanJınna olmadan, ı;ızınn yapan reneleeler ,;e hı;alarla yapılan ı"...a.~
herkesi isyan eıtirir. L.:.•wm aletaran i§c;;ilerle lcon~ulan arasında sık ı; ık~
RH çıkarı 11 • La~ımda pislikleri kiirümck "korkunç bir ı~kence" 19 olar1
~ürülür. Evlerde ne zaman hir tamir i~i çıksa çal14malar hnyunca "ev ~.ı.
leri cndi~cyc kıtpıhr""0 , diye anlatır Ü~raud. Yulcan geçenler \'3yılan kd.
lardan yakııur. Artık bo~alıım ilji kamuoyunu \'akından ilgilcndimw
ba§lar. Yeni yöm:emJeri denemek üzere Krnllık Bilim Akademisi r;.ırıtıı
dan görevlendirilen Lavoisier, Fougcroux ve Milh• bir ıırnya gelirdilılı
haiL:r:m ki~ilerle lcnkııl:ır üzerinde deney yapar.ar. Montfaucon'da h~
nH n çöpiliider i~R:nmc nedeni olur 21 . 17S 1 yı: ında Saim-Maniıı :.c.. et
sakinleri ile Bundy Sokagında otu m nlar proteSlo ederlerl~.
Biriken çüp vıl!ınlan yeni duy:.ırlıga saldınr. Ronesse 1782 ~·ılında,.
lorı yazar: "Her geçen Rün artıtil §ilcayetlerc babn hiri snkaklann l'!ilcidı
hep temiz oldu~unu sanır. Ama i§in doifrunı lıirzamanlar insanların t.
ları §ik.ayet konusu ctmediklcridir.":' Yeni nlu§an yliriiyii§C çıkma nnl
s1 da hu ığrenmeyi armır. Tronchin'i.n 24 verdiğ. ÜKÜilere uyan ~riı.t(.U
kadınlar, herkesin birbiri üstüne yı~ıldı~ı arabalara binrnek yerine t~
havada nefes almaYI yef!liyorlardı.
Daınuıırs, mczbaha ve ic_; y.ag im:ılııthanelerin~ kar§ı. buralann ~·alc.ananı
murnnların yeni yeni tahammiilsüzlük gt'~terme;ıe ba§ladılc1annı beliruf

16) A.J.y., VIII. cilr, •· 140. Vurııı hillıl' ;alt.

17ı A.n-. •. J4 ı.
18) 17 26 r.-ınhlı ~ımtn~ o zumıını.-lıın hinnulcrın iltınc:ıM~ hohn=ı eı:mc:»nı ~·a~
radar.
19) Lıhonr, Genç a.kı V\: P~nncnıi.-r'nln s&.Q edılen rı:ılnin Lavoisier, Fuıııırrno
Mllly rar.ıiındAn ıncorlrnmftı.
ıoı A.n.. 1. u
21) ("'_...~rlurn Jcı hu, hiçbır !IOnuç ı:lde crmdui::in \'arun ~il.."YYklan f.ııla w(IJY ,;lt,•;ırıı •
celııır.
22) Thuurer. tJ.J.y., a. 4.
Bl A.ı.y., •- 28.
241 I:.Jmond ve julee Gonc.oun, Lı frrrırow ııu VJII" ~dr, 1862, •· 368.

lıt>Jiima orı ~ fıJild.,,_ dr ıw(, 1787, •- 9.

*'
25) Dıınıtıun, lWmnrrr JUr L:ı rw.e11iııl ~ı 1t3 IM)tft.l dl'lıııf:rn du mılicıt Ptnl!o,/.9 ı­
 KATI.N.III.MAZ OlANI VENiD€N TANIMLAMAll 83

''" -ııow• Bmıdon, kamuuyunun ;ınr;:ak 1750 yılından sonra Paris halinin
• ı a,tll durumunun farkına vardıAnu bdirtiru'. Tournon da bunu d~u­
•"' ıdır.
lrı · •n Lolmlar t:ını~ma yaratır; G~raud'nun da belirrn~ gihi, l:ı~ım
• -•L.ntıd.ın ve kır paı; içinde lc::ılmı§ duv~ırbınndan y:ıyıhm mitlt' bu-
.·· ı •• ı l..okular, imanlan öflcelendirir; "hirbç yılJan beri ıehlik~ saçan
.. t•lı ııazlann r~hlikesinden korkmam ız ~rektiı!ine dair uyarılar daha
ı - ııı' 1 . 1 "hu sonııı birçok kAv~a ve dü~manlı,ğa, hana da\•ayıı ne·
• · ılııı.ı~ ı.ıdır 17 ". Açıkça görünen ~y, ıırıık çok iyi bilinen bir Jü~ü~
••• 1 fıl'.'l~·~i. yeni olu~an lc:oku duyarlı~ının roplunıun üst katm:ınl:mn­
olı L.ı ımanianna Jottru yayı.lmasıdırıH. Daha önce ~rdü~müz ~bi
ı ..... ~-ıı lcoku duyularını inceleme olanaklarının ~elı~me~iyle kokulan
· • ..ıııtına yararlı ve 2ararlı olar.ık respir eden lı ir imge sistemi c"ıncr­
. ,ı. • ,,.··. Bu alanda "daha önce de olan ve dt·~~ime ugranıamı~ §eylc.•r
ı··'-" Lııl:mılmaz ulmıı~tu~". Tıp söylemindeki hcliuiıliklcr kukııyıı
• or-~,., t•ıkılcr atfeder. Bilimsel kur-.tmdan 2iyııde famazma J.,rihi ~(ıru­
., ,&oıııı giderek üne çıkması kolektif im~clcmc ycrlc~ir.
1~ ~l,lıldc Michel Fııucauh'nun, lıaHında a~·Jınlaucı y:mJar yazJ.ı~ı
...,•. \·l·lıapishaııc ka~ısında hal~ın duyduj:tu büyük korku1:urgulanmı~
•· · ••ıııdır. Bu o kadar canlıdır ki her tehlıke dııyularla al~lanır 11 . Dc.ımi·
••· 1·•1 tırre, bu konuya farklı bir yorum getirmi~rir 12 • Lır;:an'm izlt.'yı­
. .ı.lıı~ıınıı söyleyen yaz.1ra güre, ya va~ ilerleyen güçltı ve mı!rkczi l-ıir
ı. ıııı ~unılu§tı yeni bir lcoku J~neyimi ba~laımı§tıt. Bundan hüyle "ku-
ı .. •otıtl ,Jııyusıına ill§kin e~tim J~rudan sr.t'rcw (dı~kı) kar~ııı ıılacak-
, · ' 1 1 ı· 1 ltı kokusuna tahammül a2almı§. lağım çukurinnnın yapımıyiH
.. ılı·r evlere ı;;rmi~rir. Her koku srcrcus'a göre taıuınlandı,Qı için her
, w•u•ııııı Icendi imlc:iinlarıyhı dı~kılarını halletnıcsini hükme balilayan
,.._,u\ ·.mcrcts yt)nctmeliRi kötü kokuların kaybolma e~ilimınde oldu~u

• ' ~ .. nı., •. 172.

',lt 1 ~, 1. 1Q \'C 41.
• • '~'uN •lanınılı Mauıicr ~ılhon ıarnlını.lom vııi'J!Iılnnm~ıır.
·• l• ·ı~ Guillcrmc. a.Q.m., a. 65.
• l'ırrrr Ch:ıWlu, ulıntıl1yıın M;ıc.lckıne Foısıl. ~.Q.m., 1. J2l 6.~ yıınıiıın bu al•nıL
. ,-- .,..,.,.ı heçimdr IM!Iirkn~li nliıııahııJır; ı;iınklı ıarlh~i t.ıltünilyk ıanıkların <"ıznd­
t.ııl•lır.
111 lll . 8ruııc.ı Fc.ııtırr, .ıı.e., , s. 19. Y;;ı:z;.u juumıl J.. P,ıro'nin hir mn~~ksınr dııy~nı)'Of: 25
- I1HI
.11 1\ımlnlquco L..apone, flisrtıift J.. la meTJ.., PıırU.. Bourgois, 1979.
H -llı.J. ı. 60.
84 KOICUNUN JN!lHı

izlenımı verir. Buradu psikanalist, lucien Febue'in çok daha ~slıı

dayanan sezgilerini güçlcnJirınckıedir.
Bana güre dOn üm noktasını XVIII. yüzyılın onalarından ilil-ı:ırea 1
yan Imk u devriminin bu tarihöncesi öncelikle dalc ilgiliydi. Khuilı: ı:
ııızca mide bulandıncı ~i\zciilderden temizlenip arındırıldı. Ac'ıylelikl1
lin çüriimckten kurtulaca!lı umut ediliyordu. Kcku alma duyusuyla
ilk ba~taki seçeneklerin azalm:.~ı;ı ve ineilikle dı§k.ıdan söz cJccclt :a
"sözdiziminin muzır biçime cJtili(l bükülmesi" btınıdan k.ıynaklan•'
Koku gidermeyi ba~armak için kokul:.~rı belirlemek, incelemek, t.ıı
lamale gerekliydi. Bu konuda ne yazık lci sadeec hızlı bir taslak çıka
ulan Dnminique laportc'un yapm~ oldujtu sctpıamalar:.~ t:ıını1mea ı
hyoruınlS; Lapnrte kronolojiyi tamamen ihmul cım~. seıinledi~ ınaı
sal süreci lıelirlcy1p rarihlendiııne i§ini, tıplul..evcrricr'nin hc~aplanuı•
tenıivlc Neptün gezegeninin varlı~nı Röstermesi ~i, tarihçilcrc hı rak
ur. Belli hir tnrihtcn itilıaren -hanıt göre 1760 ile 1840 yıllan arasıl
sa~tlık'!iı "en i~n:m. i;ılt!ıc ım:yJan okuyan" hlr kahraman konumuna 1
selriJir'16. S:ı~lıkçı XIX. yüzydın söleyece~ "i'liımelc lıilmez temizlik~;
s1"nı hazırlar 11 .
Ku ku alanındaki devrim ~re~ k<ılculann, la~m çukurlannın desa
\'arıuır; pisliklerin yok edilmesi için bunlam ili§kin söylemler artar
bölüm ün konusunu olu~ruran, kokuya br~ı a~ırı duyarlık elbette J.:l!
dir, çünkü lmkudan annı.hnlm1~, bize ait bir çevrenin varatiimasını ;ır
laınaktadır. Siyaset tarihinin, yani dı§kılann halledilmesi konusunda
bir dönemi ba:jl:.ttan ,Rüçlü bir devletin bu süreci yOnetmi~ olmaı;ı uy
dü,üncelerdcn biridir: buna ili~kin tutarhlıeı gösıenneyi u%manlara ı
ka lım.
Aununl:ı birlikte hir zamanlar Mareel Mauss' .ın i~aret eni~ kil! i
ramının yükseliti J!ÖZ arda edilmemelidir: dı~kının üzel mekıına hap1
mesi olgusu bu lcavramm sadece bir yönünü ulu§turm:.ktadır:ı.-;. Rı
Fonier'nin vıırguladıj11 "bedenin uzamsallaAı 19 " Jlibi lıu da kötü ktıkl

141 A.a.y., s. ıs.

.15) Aolında .,itııhuun ıemellconu!ıı bu dqıldlr.
36) Aı.,., 1. 97. P1nını·DuchAıelrı'nın kiıabının sunııtıındı~ bu ıemayı uzun uı~
a.ldım: La Pmsıaı.ııorı ... , le Sl!uil. 1981.
}7) Dumınlque L...ııonr. .ı.ı.:ıı .. 1. 97.
38) Maseel M•ııu C~~~ dnllı~. r.U.F. 19RO.a. 16lllıu konuda Kanı
Jahıı ll-.ındr Fıchıe'nln tolllnQ vurııubmalcıadıı.
J9) A.ı.,., •· 41.
 KATLiıNilMAZ OLANIYENIDEN TANIMI..IIMAIC 85

, · ••luııınıfllııüzlügiin artmasında l5nemli ml uynaml§cır. Menuret ~c­

•. 4 ,l,ıvıımı~ olarak, veba salıı:ını yaşandı~nda "inı;an knkusuna"...-ı
.._,ııLuı ıiksintiyi örnek verir. Ki~inın kendi kokusunun iyi mnım­
• "· .l.ılı:ı voıun biçimde hisscdilmı~ olmıt!il di~crlcrinin kolcusuna
, ı.t41\l artımıı.ıtır; lm tepki hem kilisclcrJc CjÜrüyen zenginlerin
• "'' lıo•nı ..le kamusal alımda ıııkı~mı§ ter iejindeki kalabah~n lcnku-
ı , ..

• ..... '"' ·fedıwi,le Bulduklım Çareler

\\'lll \'IIZ1,'ılın orrosmda ıtırl:ırın lxıllu~ı ÇC\'rcnin kukusal \'c>ıunluaı,ı­
••-•vıı kııtkıdıı bulunur. "Kokulann" 4 ~ rcdavide kullamlması hunla-
.. ·•·ll• ıleAtılerini ya da en azından haz:uı il~kin de~erlerini yillcscltir.
· •-l• lııı ııvrım pek i}1 y.trılmaı. "liiks bir ı:ıarfüm ta~ımak " i, buhurdıın­ 4

. •" l •ulu tıthlerlcr

yakmak enfeksiyona ellJ:el olmale demektir.
ll ••• ll ,.,. rarf\lmlerin yanı sım, tedavi edicı özelliAc sahip uldt~ll d~ünü-
1 ••• ı·•~ ~ukular cc2acıhk risalelerinde hiiyiik hir yer tutar. Lcmcl)·'nin
~ılınJ1 yayaınianan ve uzun süre nihar gi\ren kiralıı huna bir örnek-
l'!ı, ıı!\'11 !'olm m Virey kokuyla ted:ı.vi yi\ntenıini iki kirapta i~leyecek-
1r"ııvi amacı lorry'nin 1781 yılana dotlru nlu~turdu~ ko ku sınıfl:ın·

' . • •., 'U.

1 1~ı·,·,.
M.aJamc Troii(J(IC (P.nu o!f f..J P<IRYm.! 61 /ıUS, 18l6), Kıta'nın kOtO lıolcusuıı·
.,.,ı haiJr fll,'fçdıkoımrlcı~ <iın dıı~'UMI "=•'rimi anlaro~y.ı çRiı,ır, bu ~min riıml
... ,ılıı
•• ~ .. ,Lıuu: 1-uklı (lÜrak lıWlrr~'dc:n dalu luılıdır. Öncü olan inceleme,llı:Luncn dııh.ıı
ı ı. .ı •., ı .lrt.ıclclc:mckıcJıı. "Duvıırlılıatn" .Jı,~crllııi:ıralı ~arnn.uı" :cnııınlıaın urntırı.Lın
• ıJ.i Ye' "dnailı~l'l''Jc:) duY\IIoırı r;ıhauu cdc:cc:k ıqlertn Jl'ııden ıuakla,mılma••rı.ı
A \.o • ıılıııl'~1! hıtlannıa~ınd:ın" MJnrıı lll!lnUJtır. Ho, ulmıı~·an ~'leri pmc~[en, ltıınıekım
""'"'"~ı.· n lı:urıuldujlunıuııl~ hunlıır halrlıını.lıı kıınııtmaırı.ımı.zdolaldu (s. lO ll" "[)uyul.ın
• " .. ı trTirrJ~n umlıl~. hlı hıluın:ı nı h u, ona dııyanılma: lılr iu.ounalıtl«ck IM'IIt'\'i
• - .. • ~ım.ı alı.ı,ıanlı~. muhıcmclcn lıuıınotlı.uıun kqdcl zihnının vaılılı ızılzcllqriımclc
.1., .l·ıl.- ·-tl ~~~n nukıaılır 4t. }06)." Anı:ı bı!llıi Jr incrlılırd:i hu ai'DIIngılıcıc'vı Ullfolllı.lıı·
. , ı'. 1. ,., ·ı•ı~rıııı;unıınıı liınilılr}-.:tc:lııir. 8nyl«.c: Bnt.ın~·ıdı bJm viı~ lırdronin nııızırlıj!ına
"'. . ·• oı .~ lllllı(ilrtıilecek a:ıtlıks.ııl hedefi lcıı.,;ıı ......~er.,lı ıncrlik 3rzto.. ınıı, ruhun Ince! aın.ı
:.ı. ı ı •,ıtııJ~ oqanmıımıı One -.ılımrııı:alıur. Orı.a lli'ır~ dilin ıemt:lc:nmesl mcUııın ıcmızlrn-
;fi •m•'""'•· umıı bunun ..lı ııonııcu ,)(acaknr.
t ı i nnalo. lı;ımlf•i "kalcu" (@m) $0ıiei}QQ XV lll \'ÜI\~Idıı ıı;ırfümll lf.ıdc edccckıır.
ı •1 ı· !. 8uc~. lodtırt~FLII'II'.ıl'ı<saırd.oı ıloıma, 1771, L 192.
ı ı' '··~•ıl,.. l.eiTI<'r,, l'lıım"'ınıfıtıı sn'lft..m.!llıı!, Paris, 1691.
• ·. · 1''"" &lt:t' •lınnl·man ıtoıdcn hııkıı, J.·J. Vırr~. "De l'cı~mol<ıQte, ou hıamlrc: naıurcllc
.ı .... ' llııJI..oıııı tk plı.mııaı~. May11 1~12. 1. 191-228.
86 KDKUNUN TARIHI

Jırmıt.5ının ana teması olacakur 40 • Kukuların ~ifalı oldulu d.:i~lincea.. •1

tikça~'a dayanır; XVIII. yi.lzyıldn hekimler Hippnkratcs ile Galı!!nos'.. •
ıııeneUiklc Kritun'a baivunırlar; Aetius Kriton'un ıcdavi yünrcminln J
nıdan mrların kullanıma dayalı uldu~unu belirtrr.i~tir.
Beynin ltoku nlma orı.:anına yakınlı~ yayılan knkulann hızını ve
cünü :.tçıldamaktadu. Lcmcry çuk a~ır kokulu, "çarpcı bıılsamlarla" e.
!ıman il acı önerir, çünlc.ü "buruna ho§ gelen kokular ince, u~uCIL 1
etkili parçacıklardan olu~tu~undıuı koku alma sinirlerıni crkilcnıeldei
maz, hütün beyne d:.ıgılır ve, hayvansal ruhların hareketini amrnrak ~
deki b-o~l~cımı çözcr" 41 . Bır yüzyıl soıua Hanını aym nedt.-nlcrle köta ı.
nun burundan teneffüs edilmesinin aAıu.fan alınmasından daha teblil
ulduj!unu d~nılar. Bc\'-nin buruna yakın olması (kllkuyla) "çaırr-lr
(s,d&aıion) yüzünden ôlüm tehlikesini arrırır411 • Su yakınlık n~dtn
koku duruma göre ruhu ~cnlenJirir y.t dıı lcarartu . .Kokunun ruhsal Jun
la ra olan ericisi 2i)revi hayvansal ruhiann Jnl~ımındaki olası Jii:t."twı&ı
leri düıchmck olan "bitkiııcl ı ulı lıckiıııligi"ni de açıklamaktıufır 49 •
XVII. yüzyıldaki ·m~kanikçilerc" ve ardılianna göre kokuların l,.
ni:mn üstünde bir de mekanik etkileri vıtrc.lır. Burundan alınan kokı
ya da \'ajinaya zerleedilen ınrlı yaAlar döl ~ataı(ındaki whuharl:m yok ı!~
ya da bunlam neden olur. l...emery'nin belimitti gbi, "gü~le ya dar
mc du4fu sürülen misk keJisi lcnkuııunun, miskin ya da koyu ambcr kO:
ı;unun rdhmi ~~~~ektiği ve huharlardan ve rütsüierden :zamanında 1
çckilui~nde rahmin eski yerine ycrle~ıi~ni, aynı biçimde aynı knk1
burundan :ıhndıtında da rahmi n yukarı Jo~u çıkntı dil§ünülmckt~O'
Gürüldüjtü gibi yazar Anrikc;alfıı özgü bir tedavi yC:Intemini yorumlıı•
tadır.
Bul~ıcı
has(ahk ve enfeksiyon lcar~ısında ılım iki yaran ''ardır: 1
zulnuı~ havanın üstesinden gelir: organizmanın dircncini :ırtırır. K.
önce havanın enerjisini hareleete geçirir ve hasralılın zehrini yok l·de
Bu konuda tıp açık değildir; çc.ıQunhıkla Aziksel bir niteliitin kaybı ile

.. 6l"Obııcnı.:ııiorıA 1ur lc1 parn~• vulaula cr cıdoranıe1 deıı mnlıcaınanu ıırb ~ •ulosr.ı
v~ıulneı unımalcs: c:xaaiı.e1 d'un n1emuu" dr !'.ı! u M.J...onv, par M. Hall4!", Hı.ııtıirt tl Mı!lll
dı! Lı Sotiı!k Rnoıa#to d.ı M~tıll!, 178<4·118~. 1. 106· 318.
471 Aı.y., •· 89l.
<tlll An·.••. 90.
49) P,lız. Rıımazzıni, ıı.•.,., a. 198.
50) A.ı.,., •. 896 w 91<4.
51) Rtırıııı.lo ~olı alı bir in.3n!jj II'Jrı: lınnu•ı.ıJur, lı b. ]eıı.ıı L"lclu-•u. 4.1· ,., &. 11<4.
 KAnANilMAl OLANIYENIDEN TANlMLAMAK 87

· ......n cıhı5ı varlı~ı arasında lcunıhm ili§ki dü~iinccsini devam eni~

' hwmııı neredeyse lıürlin hekimlerinin yapl~ı ~ibı Rlegny' 2 ilc

., tl• ııırl:ınn pı~ knkulu havayı remi::lcdilc:lerine ikn:ı olmu~lıtrdır.
' , ' .....,, lmrndn Oriin olarak lmkıılıır anlamıyla- ~~ndcli bc..-denlcrdc~
1 • '"'tlıır.lakı, giysilcrdcki, mal halyalanndalcı mıkroplan yn~ cı.fchilir.
, .. , ılın cırt:ılarına kadar, hastalıklan n bulaııcı uiJu~umı savunan-
'· t ••la,ın olmadığını savunanlar arasındıtki birrnek hilmc:ı: kavgaya
·•~ \~.ll'ni;: iilkclcrinJc karnnrina lıc:\lgelcrindc ~~ kullanılan arındırm<~
• ._ı l•ıı ~ckilı..lc açılclam.ı hulm:tkraJır54 •
ııı. lııı ,.,),•kı Mvıları
bozan pi~ kuleulu miyasmal;ınn etkisine kar~ı savaşa­
' -· • • lllıtt~cptikleri amydn
hekimler 17 50'ye d~ru lıazı ıurl:mn ıitıılı
'11t•ıNıl hihm..ılicl ol:ırnk kanıtlamaya yöneleceklenlır. Ru konunun
~ .• do,nıcsi hav;ı kinwasıylaıı:crficklc§ir. Becher'c göre daha önce de
• t .... ..ı ı: Jril-ıi kuleulu ma,ILidcr kandaki balsamlı özün Jula~ımım ko-
• '1 , . , hıınlar aynı nedenle çtıromenin ilcrlcmc~iııc J.: cııgd olurlar.
J .• •e~nt:ınal:tr ilc çe,•releri arasınd:ı h:~va yoluyla kurulan ili~kilenn
h'nw11, ııırın uçuculu~u nedeniyle du~.ıl hir "ı;abit hava• ham~ı;i
• •· •.ıı .ı.ı,ondürür.
ı ... .,ı,.·ın Iddiasma göre, mcrııin, kahır, yılan yaS[ı~. ~ıparya çiı;e~
ı ııııı. kısaca her tür kuku veren madd~. en erkıli anıiscprikrir~\
••--"
· ı ı.. Lır lı ha\'3}1 kAturl u sir kc ya da kokulu reçineyle temiılemc~·i
. '" · lıoını.ı: hekimler ingiliz meslckt~lannın izinden gider. Ruiı~sicu
· ·• ıo ,~ıı kırli ha\·:t~·ı,gi.indc birk:ıç defa sirlee k:ıynararak ya ı:la ıtır vaka·
• "'"ızll"\'~lııliriz" 57 • d~r. Uardane da aynı yômcmi ünerir. Bordenave
........ ıynntılanJınr~. Bordc:na\•e'la birlikte ııırların e ıki alanı çe4it·
· , • Kııkulıı antiscpıiklcr arasında pis kokulu enfeksiyona kar4ı direnci

. 1 .. 1 ı\~~~. Stt.'"'LI ,;oncıemanı

• •.. ll ı~ ı.- .•. 69tı.
la fıtawt ~ı.. ıanıı ·- ~iiiB ,_M. Vcıqı.m, .Pıu~.

1 1 lll lı.on~uısc HıJ.koJuı~. "l..ıı rnıtırcrinn tıınicı.lrr des L~(eı; &.nça.iaı!ı. All XVIII"
11 .. ...,. J'f-Wı Mud. liı corır., Tt-mınııı-l:y)Ol 1980, o. 441-467. 1~ da ~ık ill~mfc:n
•olııoıı.ı. ·p.ııfiinı' ve: ıı::akl"'urmıı yoluyla ,iırütülür.
·•· lll· 1 A. Ackrrluıcı.:hı, •AnrK:on~l•m hc:ruc:n 1821 unıl 1867". Rwllnin f1/ ılv
.. j .ı..ı~l...'tlll', 19<ttl••. 'i62-~9).
1 l'nnalc:. Mc!nır.ire ıur fes Jtıbıfmk'c'5 ... , cı,ı.)'., s. l1i·11~ ve 167 .
., ı· •• '· 69.
. \ı • 'ı. 67.
'i ı ı•.,.ı.·rı:ov~. "Mi!mcılre tur lı!! ı ant~ı~<."!\ , Dııuın Akıııkını&ı'ının 1&0 ccWen y,ırqmMı,
0
88 ICOICLJNUN TARU

ıırtıran uyarıcıve JlÜÇ vericiler. peklik yapıınlar vardır; hıınlar ::ararla 4

rcnin or~aniımaya ~rmeııini engeller; halsamlı maddeler de ôı'lltli
çüriimeye maruz kalmili sıvılann kıvamını düzeder w_
lurların ~if.dı etkilerine <llan inanem leurarnsal temeli kaıtn..,l
lı.ınlgan olsa da ııırlar davram§lannı bclirlcmifrir. "lıırlı~n 1--cnmwıı
insım" havayı lı..ukularla, aercktijıinde mısk, ambc:r ve mislc: kcdist ~ofı­
Ribi aju kokularla remi21er. A~ın partüm surrnek demek hıısrıılı.llli
korunmalc, havayı temizlemek demeleri. Durum böyleyken, kulilliilli
en azından V"rsailles sarayında sadece XIV. Lıuis'nin en~c:ll*hlı
Jı§kı Ribi Imkan ya da hayvansal kokulımn uzun ;,ir siire moda olı,..
§ı:l~ırmamalıdı..ııo.
Salgın luısralıklarpatlak verditindc insaniann kendilerini kuiUI
iı;in ırırlı
vaAiar sürınelerı bir gelenekti. 1800 ylınd.:ıı Papon hu eski u•
malıırı ~u ,ekilde tizedemiljtir: wHerkes elinde ı;irhli sünJıer ya da k&n
saplanm14limon, ulmazs.ılcolcu ınplan hulundumıalı ve ara sıra kı ıkı..
dır. Kıımı hakkında en iyi yanları yaz:ın yo:ıırltır koku topLııı ve !'ıulı
d.'lnların yanında 53Uil alma afiCÜ olmayanlara tiJIRÜ, meJisa UlU, n
cankö~k. nanc, hıl-ıeriye, portakal çiçcw, fesle~cr.. lcclcık, yaban kcl
lavanta c;içe~. defne yapraAı. rorrakal, liınun ve aıyva kahuRu ktl\"1&
lan ke5«ilderi ön~rirler; vcba sır.ıı;ında evlerinde her zamı~n bunı.n
lıulunc.Jurmalarını i~rlerlcrn~ı.
Ruc;huz kırmızı kar:ınlil c;içej!i koldamayı ve giysileri de ınclckGII:
kokulımdırmayı salık veriaA~. Kendine koku kalk am olu~turnıalc. aıtıf
kular 5iirmck, seçilen kokulan Imklamale uzun birsüre hastalıklam lı
korunmanın en iyi yi;nremi s.ı}•ılmUjUr.
Ru nedenle Umery her zaman ccpte "knku kutusu" tatımayı iineıııı
lınd muska içinde kAfur ta~ımayı ve ~iysilcri bununla kukulandı1111

59) Ru lr:onucl>ı balsam lı olan ile n!lılclı olaın, ıbeııç ulan ılu•ıilı~sııolan at.ıııııJakHllıı
her ı;omıuı kınl,e.JııJır. 8ilı~llıunmlar pratikıe hıı.arlılılılannı 'Yiıinrl .. r. Romlar bhiWd 4
ııinr, ı.ııbiriıw lıallfll, dalı .. nlm~:z:ı· hlı ~nııdıılıı lıin:miılrr aıhı 'ırlıın lbrüıw lwar 8eı
•R~nç dı,lcınm ıyiliqııncl <'lzellı.ı;ne irwruyorou ve lnlll!nhuuu'un fnlı'IIL'fltnc: \'Ôflrlılı KI'
bir analize ıılnpnr1ln.kn önl:e hektml"r lıa:!l hılsamlı lıhlıilcrin ıa:arlı rılıl'ini ;ı.,ıkl.ım-"
~~ EdmonJ ~ Julö (iuncnuıt, (A.ı.y.• •· 195) Rıııenu dnrmıınık ak~m wnı~
.Wr Sıılnı·ı:.prit tıırrLI'I(k yapılan ıörenın "nıi1kli ıt\in" nl;ınık adl:ınılıniOJ#I.liltni lıatı ..
r.
tıl) J•. Pupun, llt Jıı ,...u,... ~IJOqw• rnt'rmrrılıtcs ık u Jl6ru l'.llts ~.ı.. •.,.
trrt~­
Vllf. yıl, ll. cllı, •· 47.
~2) A.,.,., 1. 7.
fı]J A.ı.,., •· 8Q2. Ö:ıelliklr •!ıunıın ılah:ı 1ık lı11lılıınına•ılçnı" "p:içlülıulr:uau,·ld koıiı lı
yı rıkliulr1tWn" nıillı, lınyıı ;ımbcr, mll'k kalaat lookuau, cüıılıılıcrnolıı4an hır lur'lıının 1-ıılııı
rulmaAını flN'tl\udu.
 KATUINILMAZ OLANI YENIDEN TMIIMI.JIMAIC 89

_.., 'luytun de Morvcau, aralarında bulundu~ı askerleri örnele ala-

ı ....,.. ~ hir ~~c içind~ sirke bulundunı~~. 8mımes, hirçolı: lciıinin lcafura
_,,, 'tln~er ta§ıdJ!mı ve bunu "her :ın a~z ya da burunlarına runu le-
•. • lıchrttr; batalelık larda ç:ımur Jeliriiyen i!iÇ ilere de bunu önerir.
-1111, mezar kazıcıhmn:ı yanlannda ı;irlccli pamuk rıı~ımayı ve hunu
•. duv:ırlılılclannm ve ruh h11Jierinin zıırıu günnemesi için zaman za-
. •·•Lımaloırını 1167 titl\ider. fourcrny, hı~ i~ilcrinc hazı talimarlar verir:
·• ·• ıallın;ı hii'3Z lcafurla c2ilmiı.; ilc i di.!j ~ırmıs:ı~n bulunduRu bir keseyi
ıMimıı asarak irıccc:klcrdir. Yüzlerini UCurlu ab-ı hayat ya da knlcu-
, .. .,._ yılcıııyaı.:akhırdır'ot~~, XIX. yüZ\ılın ortalannda dahi tıhbi kim\':1·
111111ıncyc b~lamasmdan epey sonra, koruyucu ve ~ifah koku içeren
• 61..r raaanacaknr. Parent-Duhch.lltelct, 1826 yılıııd.ıl Anıdot la~ mını
. ·ııtıııMı 14c;ılere hu keseleri ta~ım:ıyı zurunlu hale ~tirirM.
· ı.Wıerıı saçılan lcnlmlarla Y"d da \M•dcılıın U:irsülerle havanın temizle-
••• ·1-;ııınlürdii. Halk öıelliklc sıcak sirlee huhanna I{Üvenirdi. Asetilc
·• ••·••ı~ıı. wa~ırrıcı biçimde, h-.:ıls.amlı nla1'3k Rt"'irülürdo···. Ayrıca kokorr,
·• ıtılllıiir mıınıu da vakılırdı; bunun d~ında kokulu a~aç. biberiye ve
ı. tıılııımlarının \'akılması da pek yay~m bir yöntemdı; cam ~i~lerdeki
• •. ••• eııl:ır da scrpilirdi.
'••hıı yakma ~'Öntemleri çok saVldadır; hunl:ırdan en ya~·gwn olanı,
,,, kllınlnıı~ kürek iistllne sırlee di~kme hiçimindcydi 11 • Daha ince·
·•'· '4~wııl.ım:ıl:ır nl:mık, sıcak kül üzerine koyulım p-.:ıstiller ya d:ı lculculu
.. ' ••vıliıhilır. Buhurd:mlıkl:ırın, özellikle ~iiınü~ ohınların kullımılma·
·\•lıılı~ hclırrir. Parfüm u~talilrt tütsü için iizcl yapıJan kokulu Bruj!es
ı . trlrl.·rl hazırlarlar. En lüh ~y partüm kurusuydu; bunlar, "a~zında

ot ı 1\. ıumr\un ıanılıl~ hı'ı,l«lır: A.ı.y., •· 224. Raraklık hlr Nl~dcn ıırçcn yolcu occlc
• · .t.o.ınıl.ı lciıkün l'almnıcak, bynanlıırı kolculu ocl.onn lıuhannı ı~inı.• ~t'h"C:clı. ıGrün
•· ııulı luık~ lıcr ırwdde" iı;«elı ve lıroinlılılc ıülıürui\jnü \lllımııyRı:alcıır (a .•.,., s. 226).
·lt ı 1• (111\'ııın tk M<ın·rou, Tıriili ılcs ıno~~~l'air, Paris, 1801,1. 149. Ona
ııı ... t, ı•ılıis1 lcu4lculu bir u'IJIIIlamatö:: lconu1uı.lur.
"''' \ •., . '· 224 .
• i' \ .: , ..... 2C9.
'"'' J,_.,ı..ı:zınt'nın yapınnın \'Un.IJDU, G·l·)·• ~ ]}2.
•· •• l'·•ıo·nt·Duclılı~lrı, R.ıpprn ııır ~ '"'~ dn ıoıınuu Amdnı. ıle loı Ro;fNtiJI', Sıııııı·MıınDı
•' •· 1"t~~ıw ~. 1. cllı. •· lM; hu lr:c.ı ~~r~clcrcn ık klor lr:okusu v•yan '"scctklrt' r• d•
· · . ! onuıudur.
•·' 1~ ıh.tmd ık Mtın.:ftlu, ı.~. ,c.,., 1. Jl2 \'ll
1' i 'f'l,ı•ııv. RRhip \'r Cnıneıır, "M4!moire •ur le• altirariorıl quc: l'ııır ~vr poı Jct
- ..bsıancc• quc l'on "'mplı.ıie cn lumıııauun .. • H.ıswrn rı ll.lftııı•rl'lo M l.:ı Sııc.ıtıt
,.> ~ M~J.,.....,, 1786, •· U4.
90 KOKUNUN TARIHI

kull:mılac:ılc kokuyu havada tuımaya yarayan tıır ızgardntn lııılı.,..

küçük ah§ar kutul:udır. Kurunun dibinde küçük hir açıklık vardır, t.A
dan içen yanan bir çöp uzatılır ve ko ku topakları yakılır" 72 . Kaı-.,.
böl2clcrinde bula~ıcı hastalık va't'an Do~'dan 2clen poı;talar hu .,t
"kııkuylıa ınındınlır"dı~'.
Bilimin ürünü ulan kimyasal maJdclerin nıtsü olarak kullanuru yı.ı,,
la§madan önce mikruptan arındırma i§lemi havayı binbır c;e§it kok.
doldurma cAilimindcdir. Bu ise o zamanlar Iyi havalandınlmayan e•<~~
deki lcolcuyu daha da a~ırla~tırır. H Hstıı odalarında ard ıç ve billeriye hı ıl•
durulur. Evin tamamını arındırmak için )!iri~ ka ı hııda tülc;ii yakmak yu
liydi: duman yükı;elir ve bütün katiara yayılu. Çckmece ve dolıtplar :,~
tılır, Jaha iyi kukuy:ı l:ıulansın diye (!ılı pım ortaya dökulürdü 74 • 172f
Marsilya'daki büyük veha s.,l.,'lnı sırasında ekipler birbiri ardına iiljj 1
ıütsiilcmc }"aparlar; bunlardan "ilki ıtırlı odar, ikincisi barut, snnıınc ı
arscnik ve k.ıımmina bölgesinde çok eskiden beri kullandagelen Je
maddelerle yapıldı"". O donemde Rahıp U!on Pa:-ftımu, Quatre Volr
(Dörr Hırsu) Sirkc:ı;i mucizeler yaraur 76 •
Rır kez daha gemiler ve hastaneler örnek oiJ~rıınnalctadır. ilk 1
Portsmnurh'lu bir hekim olon Rahip Linı.l kı.ılahalık -yiizünden kiltG 1
kan yerlerin anndınlmasını leurallara haitlamqtır 1 ;. T enon'un akt:ud
na JıÖrc Lind pılı pırtının tütsiilenmesinin dı~ında gcmi ambarların-'lı
hıtstıtlılc Ul§lyan güvenelerde fazla miktarda barut yakılmııı;ını ve "hfrı
bir duman" nlu4turulmaımu emreder. Kıta'da Mcorogues denizcileRI
nelik önerilcrini tıyrınııhınyla anl:uır: wGemilerirı güverte hölümleriı
en gizli kö~elc:ri ıtırlı dumanla dumanlanahilir: humın için demir bir k1
kor haline getirilir ve üstüne yava~ Y<tva§ reçine yada kattan, ardıç tol
mu, sirkeye batınlnu~ mp barut u, ya da diğer ucuz kokulu maddeler d~
lehilir. "78 Bu cm iriere uyuldu~unu biliyoruz.
Bi.itün uzmanL,r hastanelerde ıtulı tütsülerin kulanılmasını.la hemfııli
dirler; bazıları da XIX. y(lzyılın orralnrına lcadıu 1ürcn hıı u~·ı:uhmı*

i 2) Erıc,c~. "parfuınolı'ı:" maddai.

71) 1796'dıı Jado.aın ve Mııııet l.ondnılılıuıı )'CIIi anndıncıliMr.,lne j!lrton lıtmy.;ı1ııl ıirn..
~··lıılm.ıuı için ~ )'lpolmıt cüı•ll lııınh.v.ını •unıı.:ııkm.
74l R:uıwl'ııı cıınunl.ı.Jı,tı qlcn, A.f.,., s. 101.
7~l Papon. a.ı.y., 1. cılt, 1. U9.
76) Özıelliklc hkı. Fndl~• .A.(.y., VI. cilı.s. 1';9.
77} Tennn'un filırı de lıudur, •lml113n3n ıea, •· •U 1. Rahip lınd'i iyı hiltlıtını ıl"ıi >ÜI
78) Oulı.ımrl .Jıı Morıc.,.u umlırıdıın uluııılıınm11ıır, AJ.,., s. 118.
 KAJI..ANILMAZ OLANIYENIDEN TANJMIJIMAIC 91

·•· 1 • ""·'•· ,,lduı!ıı Jdhi ha~tanclcrJc de ardıç ve biberi~·e öne ~tkm:ık­

• ıı.-l~·hlc hir tapınma ritüeli olarak görülen misk ~e giinnük
... •• r.ılııııJan yayıJan ceset kokulanm basnrrm•vı ;ımaçlarj bilim
•.,, '••ılını .~ıüc;lü bir mikror kırıcı ve hır aray:ı gelmi~ inananiann
' 6ıoleı ·• kıır~ı kcınınnıası için güçlü hir koruyucu ularak dejlerlım·

• '• t- ••ı lar her yerde, haua hayvanlaniHki salsıın ha.\tcılık zamanlıı·
· ''"'•ıl.ı kullanılır. Vicq d'Azyr. ~üzlcmlcı.Jijli bu Jurumu clcıjtirir,..~.
l.tı wlıoı ~aiJ(ınıylıı savfı~ınıık iı,;in tıdun vakumn Hippokrates gibi,
• ı.. ~Anı kenti ha~tan ha§a tütsülcmek ~ibi §3§ırtıcı planlar yaparlar.
• ,.a,...&ııki lıüvük \'Cha salgınında tütsü kokuları Londra'nın biirün
.,,,,.., hilst;tlıktan korumamı~ mıydı?·~• Rir yüzyıl sı.ınr:t, &ıis-lc-Rui
• •ll•tn..f.ı ııynı anda yakılan :ırdıç kütüğünden Y'"'(lılmıll yüz yirmi yı­
•··· \ •• .uı yOJtı,ın duman s:ılı.'ın hasrah~ı alreuni§li~ 1 .
ı -••ııı.ı özgil nitdi~ylc lıazcn ürküren ta~ kümiirü Juımını h.ıriç,
· "' ıaı~ımlarıçuk sonraları rahatıoız etmeye ha~l;ıy;ıcakıır: ~iındllı.k
••• tlrılılınc§i zor olan ~V çiiriimc ve may;ılanma kokusudur, yoksa
· ·-·l •·~ u~ıı dı!jtildir.l<cntin gühcAindc kurulmu~ sıınayi kurulu§larının
.. ••• • ıınilc:rinc MÖn: kalabalıj!ın zararlı kokularım, çörıll1klerin pis tııı­
.. .,. vr topraltın öteden beri var olan kirlerinı remi:zleyehilir'l 1. Kentin
••4'nı konu alan söylem tek l:ıiçimlı dcQiklir; çevreye ili~kın düşlerde
,.,, .. ı ~;ıvısler yer alır: ;ınc;ılc. :ınalcronizme dü§mcyelim.
t ı t •ı veren mouldclcrin yakılması teLiavi yünrcınlcrinden biri haline
• ıı, ( il· ı ~c: Ci söylemek ı,terckirsc zamanla huna lıcnzer yüntcmlcr histeri
• ••• hıırıcinJc NeçcrliJlini yitirmeye ha~lar. "Parfümlcrin" u~ ucu olması,
• • ~H· Jıırcbilmcsi, burun ilc döl yatil~ arasında var oldu;:tu sanılan
.... • ıtılı l·.ı~ he kimleri, <ilçünün iyi ayarlanması kaydıyla, ko kuların spazm

1111 lll()l'ıt' Ouıpınlıarofırıdan ~lanıı: F.,..,_J dı dumır, lll. elir, ı. ll 1.

'•, Vıuııi'A~r, lıuı-=Orı.ı a.tr Lı r>l<lllitrt ~ ~ın/tı:tn ım~ p.mıi.ı!loı, Pııru, 1175. •· 7-8.
~ 11 · P.. l»tkınııı ~'C lı~luı m...d.kll'ıın hıılundııAoı ıkvaao düklulrtl•r itiı&ll' ııiiçliı blı •rıııel
!'""""'"""· ].-]. Mtonıırrr. A.t·'1·· s. 110.
•ı '1 lfuınr. ııoı M.flııaıRs dt Lı Svatıı! ~~~~dt M~Jtı:IIIC'. lll cılı, s. 44. alınııl.:ıyıın: llı.ıııınrıı,
ı • • i ()of. Oumana livııtJ'\'11 doAnılar: yınr vazar, "lıfıviik kl'nllrrln l~ilr-tmc:•lni tir \ine Mun
,.•• ı..ıııın lııxı;lııvuz" dio,~ va:z.:ır (a. 16]),
·• 1) 'ı'ınc Rııunl(.-s ııınlıın ,.. ıar: "8u o:ıQiılmı mıohıollf'IL'I\l• yt'l'inco ve: ılıırumıııw gı"llco lir~ç
.ıııılı11ı. ~•mcılnr• ..ılıuıKuiAr, ah-ı har.ıı. ı·at y:ı da nız ruhu d:ımınn.a a~ly~l~rl lı.unılu\"Ordıı:
'" 1"'" ılıı ,-.ran •·ardır: lw""'yı ıcmııknK'v.: vıınıyacalılar vr mah•llrlı,... ı, ..,ı:ııa,'tlculı:lardı"
;. ll ı~) Oııldııtbnnıl.:ın .dalııı ~;nurrul•n llııııiiM'll tunLınc:kı.r. ·u-ıc:lılı: lıcıııir hıçlırıdt vaııılmq
iııu.lıhlll lA' lıömürllnQn yakılması odun rülıcııınlnırt de önüne ~«clııır, bunun \'llnt ""' lıir
" •·•ı'·•tı dunwnlu hıılilıu: tıCalı nldul\ı lııı,ku Ri\4ıl""-n ~ ıllııınlıi vavılımları ulu1turxalırır."
92 ICOICUNUN TARINI

gidcrici özelliklerinden faydalanmaya yöneltir. Bö)·lelikle mii§tei'Üıntlı

nöbetlerini dindirdiklerini ileri sürerler. Kağulır. eski paı;:ıvr.ta- ,
di!er kuleulu maddelerin yakılması buharların çııcı~ını dindirir ve _,.
ten kesilmeyi ijnlcr. Yakalan saç rudrasından !;ıkan duman l~ynl 111
lendirlr. Peklik veren brı~ımlıır yalcıldı~nda nezle CR,!Cellenir. Ecza.aı
melankoli hasralarını tedavi ermek, unlan ne§elendinnek için knlcu •
seeikieri hazırlarlar; hipokondriy;ık olaniann gi~silerine kokulu ı-.t
dökülür. Yakılmıt zincifre frengiye iyi .ıelir"'.
Ağır kukularl:ı ilgili bu moda ve ıtırlı tütsüler yakılma.ın bir :ınıl.t,.
olmamı~m: düz bir çizgiyle dü§ii~e de gcçmemi~tir; bundan hcı1lca .__.
me ritmleri çevrclere gc."ıre de~§ir. Josc!phinc ile Cirecroire diim·mu. .
"Saray Dilbcrleri" mi.sk yakma modasını yeniden getireceklerdir; özel~
XIX. yü..ryıl b(.)yunca Rüriilen hüyük salbıınlar balsanılı huhıırlann kııll
nımını arcıracalmr. Bununla birlikte yak la§• k yüz yıl~ ır a,l!ır lculm dı~la..,
ıtırl:ı antma yöntenli cle§tirilmqtir; aynca incelenmesiRereken bir .,.'011
Jii~ü:ııOr hu.

Miskin ~lanması

Seeher'in J(llrüliünc R('ırc içinde hı\1~ canlılık banndır.m dı~ kının lt.,...
edici özelliAi vardı: dnlayısıvla dı§kılımn ınrlı karı~ımların h:mrlanm•
da lcull:ınılma.sı hiç de: tuhaf dc~ldi: özellikle L'Eau dı!~ Millc Fle~~n.
(hin çiçek suyu) azizierin va da itibarı yüksek kimselerin dı~kılarının kull
nılmaııı gibi. Bl\ylece bir kez daha c!lki uyJıulamıtlar güçlenmi~ oluyorJ
XVIII. yüzyılın unalanndan itibaren dı~lcıya atfedilen yeni zararh yöal
Jı~kı temelli üriinlere v~ genel olarak o ıam;ına kadar p:ut\imcültlı
kullanılan hayvımı;al mı~ddelere karıı takınılan tu"Jırdıı devrim yaratır
Pringle'ın ve Mac Bride'in deneyleri ınrları bir süre değere hındinı
nl~a da bu deneyler ıt\'lll zamanda hekimlerin misli, amberi ve misk ~
disi kokusunu ~üıiımüıj ve son dcreec ku§kıılu lininler olarak ı.ı<irınck
ne neden (.)lmu~tur. Bunların 2ararlı olı..lulclannı vıırw,ılamak ic_;in ıcl.ı
tekrar ve :ıharnlı biı;imde bunların dı~kısal nitelikleri üzerinde ..lurıalı
Rilim adaml:m hl'lj!ucu kokular ilc Jı~kı lcokusu arasındaki tehlikeli L~
zerlikleri ele vcrırlı:r" 1 • Royle'a ~öre kokusunu ka}bctmi§ miıık "yenidı

&41 Blcı. de 1\l~v. <1-1·', .1.. ll. cilı, •· 167. "Parlunu pouı la ~uerl.lı.m ıle l.ı v~mk-''
8~) örnek olan.k Chavl~r de J•ucı.ıun, ~~.ptd.w. "mu..:" n~.ı.. 1i6S.
 KATLANlLMAZ OlANI \'ENIDEN TANIMI..AMAK 93

,. ı~·· v~
.... ,,.; t,ıı
bir süre nemli k~lerdc kokusunu konıy:mık yeni-
i~.ı:ı:lliklc
evlcrJc bövle olur; bu durum miskın Jı~kıyla
1 l lııtllnıı .ıcöı.lcrir" 116 •
· · ·...... lrı INesini ba~kal:m dil uzarır: Acıyle ı~hırhuın ve aKıllan n
ı • ıı.,.nu J&ı bcUrriyordu 81 ; Virey, i1lcnmı~ ve bcnmari usulü ler-
, .... ıı.Qı.ımı~ insan dı§kısınJan yayılıın kukunun misk kokusuna
...,,, nııl· ·.o re~: Fr~deric Hcıffrn.ıınn lıul:ıenzcrliAi insan dı~kısında­
·• ., .l•ııQiıır. Ruelle tare dı~kısı için ıı~'tlı ~ylcri söyler; p:ufüm ıireti·
· • ,.,, .lı)~ısı kull:ınarak sahte: parfüm üretmekle suçl:ır. Harrlcy,
ııı ıı·•l•,ının. birkaç adım iiteJcn misk kokusunu ıındır:tn bır koku
'•"• ıııl.ııır. L'Eau de.'i MilJc! fkım parfilmü saıılıkçılann ve kinıyacı­
.,,~.~•lııılinc gelir. Avac;ıkiln bar avcının, avına yakla~madan ünce
....... 1-·: lıathıınaJı~ı için karaca yavrusunun çıkarJıjiı misk kuku-
ı.,. h 1Qulup öldü~ü bildırilmi§tir.
t• • ıhe.wc:'ın daha önce anl:mıkları, lmku tezini J(iiçlc:ndirir; ona ~re
.. ı .... .ı.n, Insan ruhunu yur.ır, kct'\ilı:ıl;uı Ju~uıuı ya da canlandınr,
• . • . , Ll·· uyu~ukhık yıipar. Bııffon'a fı!urc: nasıl haz duyulan harekete
·. ,, -, '"'ı d :ı hı~2zı bitiriıAQ; beynin koku alma duyusu bölgesinde hO§
' ı ·•• ı.uL ıı{!ır kokuyu lıirhirinden ayıran bir uy-.m C§i~ vardır. Bıı
ı ··.A41ı 1-a~ ağrı~ı h:ıfıf kalır; ilk olarak güçlü ve uy:.mcı ırır kokulan
• l • '••rho~luAuna• bile yol ac;abilir90•
· t "'••• Je ltı Rcnıe di Hongrie partümünün (Macarislan Kraliçesinin
''"•"'ll lc<1kusuna bir süre hııyr.1n kalan Madame de Sc:viaıl~, sonra-
ı • hmıın kendisi için tam hir uyu~rurucuya ılünü~tü~ünü söyleyerek
· ı · ı,_. dt· Gri~rnan'ı uyanr ve fazla kuklıııruıınasuu söyler91 • lutr)''yc:
.. , vııır mııı;k knkuım kadınların l'inir sistemini bozar. erkeklerin mi-
' ••ırııı.ıhrip eder. &cun ve Ramazıini'den~• sonr:ı Fmırcnly eczacılar
ulıırın yardımcıhırının knrkunı.; kazalara kurhan giuiklcrini belirtir.
ı \ ...ııı t•ııım5ında ulu§an mikroplardan korunm..ılc amacıyla ağır kukuln·

Nil ..O. U·
all tlı~~aiK'r de Jaucoun, a .•. m.
""' ı ·1 Vil"l'• Urı llClı!un ..•• a.ı.y., ..
~·ı ı llu lr.ıınuda. ~zc, cı .•.,.,
174 \'C: Hanlcy,IL,.... nı.
s. IS9. Yıızar &ff,ın'un l'ilrinı f'olvla,m:ız.
1 .ıı.' 1 1 1 Vırc:y, llı!1 aıl.ours ... , 6. Z'§4.

•ı ı Klıı. Poul Dorvc.Jııx, Hı.ırn'l1jjUıl: dı! l'l:aı.ı ık ı.. RıDıtdı HıırıcıY, 1921, '· 6. Blı!ınv. "·Jl·)·ı
""4. 1 ıo•r lbu dıf la R.:w Jc H1111ıırı.: luın .... ında Mprlı.(.ık lı.itı bu p.'lrtOm(ın aıtır luılı:usunu
• 1 • • ,. •ilrrklı koklar" Jı~e \llm~or. Ayncıı~;ıık 1.'1\"ıd:ılıi ker.1merini dr ,..,;ı, doker.
•ı.'ı Aı.). •· Jltl.
' 1 11 A .If., .. ~. 128.
94 KOKUNUN FARIHI

ra "bulanan".,. ebeler, dc.~urttuklan kadıniann isrerilcl~~mesine l1ftl

nlmalcla suçlanır. Hayvanlar da a~u lcokulı:ırın leurhim ulur: safran
lı::.uırl:ıra inme indiAi hile olur95 •
t•
Daha da kötüsü, birçok meseldc a~r kolcuların içinde en reW6
zehirleri hanndırdıldan kımıtlanmava çah~ılır. VI Hcnri pariiimill tl
vcnleri lcokladıaı için, Papa VII. Clcmcmius, kokulu bir mc~ıtlcye rJrft
t~nden fiızla yakl~tnıa için ölür. Fazla inandıncı bulunmasa da riwqıı
JiiÖrc Hindistan Kr:ıliçesi afet gihi hir kızı iskcnder'in koynuııa ~,ı,.
ama kazın tehlikeli uvu1tuructılaı kullanma ı~lı~lcanlı~ olduıtu için nd
zehirliymq. Bunlaruı yanı sıra banotu, kuduzbücegi, lcantarid,
ya da mansenila yüzünden ölenlere il~k.in 53\'ISIZ ~.ilcaycyi eklemek F
m•
kir96• Yanm yQzyı] ııc.mrn knkuların ıehirli oldu~u dü§üncesinin :;ıy1a.
ın için Orfıl:ı'nın otoritesi gerekecektir. Anlau~ınm: öyküler lohuwla
euafında, unlan öldürücü lcukulara hul:.mmı' hayasız ziyarctçilcr*n 1
rumale için kalın konıma du\•arları oluıjturulmasır.ı aı.;dd:.ımaklııd~.
Avncalılclı scçlıin rabakada l"'.J~ıı.~ltt:ıııizligin ilerlemesi rııhııtSIZ l..ıli
kötü lcokulara lca11ı tepkinin anmnsına ncJen olur. Al!u kokulu paı*
kokan kimselerin tcmiı:lijlinden ku~lcu duyulur. Misk kokusu cuafıakt
n i§killendirir. Kamusal alanda da durum 3\'nıdır. Howard, hastanel•
rcmizlik eksikliı:tinin üı;tünü önmek ic;in tütsülerneye h-.t§Vllnılm:ıstnıl
ycıkımr911 • Buna kar~ılılı beden tcmizli~ anlay~ının Kel~mesi ince ve =~
knkuların kulanamını yaygınla~rırır. Bedenlerinin tamamını vıka,.an
ya da suda çıplak yüzenler için ııQır kukulann kullanımı sakım:ahc:br. ı

94) ..
A.ı., 1. 221.
95) l·J.Vwy "De: l'~ıe·. L 206. Aıqlı mizııçlılı:llıkr lı:cı~dllrrlnı trhmli lı.ulı.ııb­
koruınalıdır; loıı n<!drnL. Vif\'y't ıılft bunlar Jıtkı lı:ulı:uou vııyaırlaı Ylru:: IIWN Jtmft.llı.ı (~
haJ...w) lconwuna dönmü.ı ol~ız. ltrmı; lı.cıkulann. özrlliklr atır uldulı:l:ııında .ıı~'fll :.ı~
rılcılorn yıımCibı.lccdı.Jm dotrudııı. Ramazıini "hiıçolc kez bu m um dllHinloııının ~·~nındl\f
kadının kiliii lmlı:u yüzünden ırıırri nôbederinr ıuıulı.lıılılannı &('ıtleı:ıiNim",diye lıelrııir: ."ı, i
L 1110-181. l!u nedcnlr k~lrm rhli oJdınlara ııccc çalı,ma•ın.lan ı.:ıkıımalannı ~m. Ldf'dl
horkim nl;ın Phımrı tQn:nç kolculaıın kolılanmalının ~·unırııcrılt rehllkeleri 1111\'111 dnhr (Dcorııo
ub .ımmıcrıdiuu).
96) Örnek olatak llolnırr dr Sou~-ap. 41·1·• 1. 56 ve ~llilıl~ Hırrıolyıe L1uqueı. a.ı
•· BC..'I9. ÖırUilık 11ıorıw Capeıellnlyt- o.Lıl.. nır: Mhııııırt ..,.ı ~t dn ~n. ayn:" T nllc
plnnlerinı dr <lılılıaı-r alır Rıı:ı:.ır L'l.oquer de ıüıüniln ölıı:!ürOcO c:tkılcri oldujlun11 ,lıtlll
la 1 y, ' J52), 1 iJl'alıll~r luılıu aiAmııı hak- tıelu: bu U't'\I.IIIIUCU ynııt Y8VIIIIcolı.u .ı.lm:ıı .:1~
l:ınnı ıiirrülrr. rOtOn mıı:nılclılarıııın lı;ıtdlannıı yııpıl.cın urupıidc: bu ııl\rilliir.
'li] A~:. l..·S. Mc:rcirr, .aı ••• ,.. VI. cilr, •· 47. "ICOJI'ının yanına br nllbctı;i nnırıur YC' ~l'l
lrıi lıulclar. SOMiıll nlar.ılı 111 aoruyu !iOIIIf: Hıı; kokunuı yok drAil ıni!"
9111 J. Huwv.J. Haruını cia ımnıqı.r..~ ~Atırım ... , ıj.J.l., 1. dlt, ı.. 170.
 ICATLANII..MAZ OtNIII YENIDEN TANIMI.AMAIC 95

~ "hny\·ııni ur~onlara çabucmk veemilim ~isremiyle i,lcyivcren" hu

t. '' ••~ımı amaçlı kokuları özenle seçmek ı,rerelcir911 •
• ' ~ •yılınJ..ın sonra, a~r lcolcu mnı.hısının yerine Jut..ıllık nındası ~cçcr;
· • ... •·•~eınnde arn k daha uçucu hale gelen beden htıkım RCreçlcri,
' . • ,, ..~ özleriylc lcnkul:ındınlan bedenin kcnJi lculcusunun ününe
-~· h;ı~l;ır. Sun ularıık aralarındtı hal.samlı lcnkuları da ver aldı~
•. ••elııı, Iii kse ve \'apaylıjt.ı ı epki duyulan bir dönemde hO!j kaf1ı1an­
l'lıkıııcı'dcn sonra Rahip Jacquin de sadece sirke, kükün ve ba-
,_,tıklı "parfümlcr" oldujtunu ileri sürer 101 ; nırlı knkuhan lancrlcr,
... ~··kuyu buca eden" a,iftelere beddua eder. R..ıhihin clc§ririsi hi-
' ... ,.kı:m çok ahl~kıdir: Ona göre "parfüm kukuları ıemlzlik için
' •' lthıt ~tık sapkın zevkler için y:.:ı da belli hlr modaya uymak için
,,.,~.,-tt.' Cantcciuli'ye göre parfümlcr daha çok arisrnlcrut bcjlcnisi-
'"-' •ı .luyuıml :tlgıl:uın birbirine kım~mı~ı;ın&ı kııtkıda hulunur: "sanki,
-••un J,urunlıtn sadece kcıltu almıılda: R{;z, balc.malda, dil de tal al-
• i • ~·uınııcıııcliyrJi" 1 n~. Ş<tıav ıuılıJu, tütünden yasemin koku~u çılcar,

ı.· • ..ı .. ı kukuluı.lur, bütün yiyecelc.lcr lcokulandınlır. "Bl.\ylece, lıirbi­

• ••tılll he~ duyu, ~ch\•er dü~künlerinin ruhunu sıırtlı, unlar dal:ıa§ka
ı • ntı ,Jü~tinemez oldu. "ı 04 Kokn ele~ririsi çuk d:.:ıha geni§ ula n yapay-
' , , ••ıı, ılclık, cffemine muda tarzı, h~aca "yozla§maya"ıc~ ı;!Ötiircceğin­
~ ~ ııl.ınılan eQilimlcrin hütününc cklenmi§tir.
r,,.ı.. ılenJc ycnıdl'n L:k1ncce~rni2 kuku dc\•riminin en temel veçhc-
.,,,ı,ırmc y:ıkla~mı~ hulunuynnız. Aıı vcçhe ulc:oku" cle~ririsi ile bur-
.. etınıyt·ıınin yülcscli§i ve ya,·ıiJ.1ı arasmda kurulan ba~lara ili~lcindir.
• ••••ıı ~rllmı::~inin k<\kcnimleki anlamı bir duman gibi kaybolur. Uçu1an,
' .• ı ... ın 1cy, savurg-.mlı~ı sim~ler. Elden kaçıveren ıev hirilcririlcmcz.

· •· \'ıııı "t"lr l'c.mtıkıp .. •, •.•. m., •· 216.

· '·· 1 1 loır tılırn ytnr r•lıı t-ir bveadır. rl.ltOII ll!\ola'te IJl'JitUklutu \'C: ham t:ebk.lr~'l:'ll
, ı.,u-ı .ılr.ur. Ywı..n Anrllr.~~·nJıı ııırlııruılı.ull.ınımı -ıahdiQın hahrrciı.iıJiı. •kulı.ular
-o ıl .. ,,,._uııuı t:.,...ıan o;ıhrıcı ~'.lnılıcw"· Cılll<'l hırJcpnrodr lı.olıunun yerine k.ıdar kısıılıyı.ıı,
· ~ .ı .... ""'lar laıl:ıdıı (Jean-rııı:rre Vcmanr"ın öru&O, Mıııccl Dfııımnı:, •· ~•• w sıı~11ı)
.,.ı" loı.ıım IÖIIDn!l tıtllimlı luıyv;ıruul k..1kıınun f.ılinmedi~ J.~ıdur; "•'ICO lıolıu bir
.ı .. • ·• ''" yana, Antilı~~·.ıa ııırlaı Rölcwl aıe,ııı vakınında olupnut ACaklılı. vr lıuıululı
•• "' ;,, •tlc1tlnlıruıı1r "ıl: bunl.ııı buzulrruıılılt ••m•lcı. tı:ı••!ln ele verilip lıunı&Mınd.ıı
·,ı,,,. ıııkjıı<·ı, Tr.ıı~ pluJ.ııı~ d ,.ılıııqw Rtr Ir ı...e, l'.:ııi1, 1796, 2 cilı.
ı· 1· .!,ııı J~cqııiıı, Llı! la WIIU, a~ı~ıorı.ııır ııulc d !<All Ir tnandt, 1762, $. 21)0 vd .
.'1 \;,.' 1. l~.
ı 1 ı ı ""'" cıulı. Lı jtıı.iJ.ıan.."l! .lt tol·mlmo!, 17 ~9. 1. lll.
l~. o\ ·~'
''' ııo. l.il!llf!IH Vııı•ıYiın, Lı cmbrı rrdl'f3ııl. 1. 117 vd.
9lı JCO«UMJN TARIHI

I<ııybcdilcnin geri kazanımı yoktur. Arıklar de~erlendirilebi.lir, Jı~le~ı

ta ı;cvrilehilir, a~'3a uçup Jliden buham çare yolı:nır. Bir burıu\'a, ~ıucw
biriktird~inin büyle uçup d~lmaı~ına kaılanamaz. Uyu~ukluk, ,i\ı~
lik ve zevk Jü~lı:ünlüAü ilc haRda~tırılan parf"ümler, çal~ma :ınlan
terstir. Kokunun tedavi edici üzelliiti hıuiç "ikind hir )'atarlı özel
~'Oiı:tur 1 .:ıo; koku iki açıdan ahlalı:d~ı oldujtunıJıın, önce hııyvımsı çap
larJan armlrruısı, sonra da miskle birlikte üreme içgüdüsüne yapulı :1
Jcrmelerin kaybulması gerekir.

ltırlann Gö:zclen Diqmesi

imdi, heleimieric ahlalı:çıhır hayvansal kokuların tehlikelerini \"UI
lamıılarından az sonra gaz kimyacısının elde ettiği rut~arılar "kulculwı
"nırlarıR tmlann tedavi edici özelliklerinden uzı~lda~tırmaya ha§lar.
Çcli~lcilı bir hiçimdc koruyucu özcl1i~in bilim~l ulımılı. :.uıı.ıulıuu
Marc Bride'den kaynaklanm~ giirünüyor. Fransa'da 1767 yılında (je•
lıesıirip arar: Parfümlcrdc phlogisrım yoknır, alesine parfı.1m bunu yok~-
1775 yılında Vicq d'Azyr, ııırla tütsülcmcnın hiçhirerkı.ı;inin ıJim-'
açılc.laruııı. !Uhip Jacquin, billci karı§ırnlarının ve cinsel anuyu :nt
k(.ıkuların hı:ıvadaki enerjiyi canlandırmaya uygıın olmaJı~nı doğrul.
Ama I:'IU ~öu:len dü§ü~ü bir kurama haAiama iji Gu~ de Mon•eau'ya
§Ccckrir. ltır y&ılcılması etkili bir yöntem de~ildir, çünkü degi§iklilc y1
ınamakıadır. Gerçek mıkrop öldürücü ilaçlar hazı parçııcıkları yok l"[l1
diQcr yandan çevrede, kimya analiziyle v:ırlı~ılcanıtlaııalıilcn yeni ı.:isil
olu!itunnalıdır" 110•
ÇuAu hilim adamı hu dü§ünceyi hemen benimı~er 11 • Parmenrier "ı
fumleri acilen ycL~aklayalım", diye çagrıda hulunur; Ch;ıpral, wy:ıyJılD
ralc kullı:ınılan çc~illi tütsüler ı~ııdecc kö1ü kolcuları l:nsunr", der 112 • T

106) RU. Vrbl.,n, 'Tlwr- dı ltı 'bsc ık loı:vr. Gıılllmard. 1918. 1. 101 (1. b:uun: 1$4
107 Aı·~·· s. ll.
. •.
ı 08) lnsına'fiııfı .•• , ıı.,., 8.
100) AıJ. •· ll.
110) liurtmı dr Morwau, a.,c.)., •· 93.
lll) Rııhip Dda~ııun"un yünlrdlliJ ~lı &a\'lda drney ııır1ı ınadıkleıin )'akılmıuınaı.
lıırletıı~ni ııC•tC'riı. Kım~11" bu olırunuıı vanıruıdan Ileri p:ldilinl ve: incelenen maddıı
tifııJı detc:r]rrini IIOr,RUlatnay:ı )'I!IIRC'WC<"tint 1:-ıdmrzler.
112) Pıirrnender v~ Chııpıal, alınıı: Guyuın de Mnrveau, d.&·J·• L 118 vı: 1J9.
 KATlANlLMAZ OlANI lENlDEN TANIMLAMAle 97

" ıı• lı~ını:siyle, rıpkı

M;llnuin'in konu üzerindeki risalc:;inin Je
•• 11lıı, ııırl.ırın tedavi edici nitdiklerinin rcddi ;urar. Aynı dönem-
-••••.nı~;, bitkilerin hava alı§vcri~lcri ilc çıkan kokuh:mn ho~luiıu
ı .,. •• ,Jıcıı .ır;ısınJa bir ib~i olmadıjiını ~i~tcrir.
·"' hıı kunumın ayrıntılarımı girmek Jıerekir. Priesdy ile lngen-
lll•llı:lc:ri, hıızı bitki kokularının kanıdanm~ erkilcrini açıkla­
" ı.ott•:, ııynı ~kiiJ\! hava analiziyle mıy.ıı;malar ayırt edilemez. Au
l• ~ınıılcri, parfilmierin kirlı havayı tl!mizlcmck için yetersiz ul-
1 ı 1.. ı11••" rnmamc.-n etkisiz de ulmadıtmı dliıünlir. Ru konuda haydt
ıt ı.,;.,, çiçeklerinin y.ıydı(:ı kokuların yının lı ulduHu inancını be-
• p ,,.• ıyur. Au çiçeklerin kulcusu, uzak durulması ~ereken çürüme,
· • '•••• ~ııkulımnın lcıı~ııı cılarak algılanmaya l:ıa~lar. Fourcroy miıılc
ıı ..ı ~(ıtiller, apartnıan dairelerinde \'apay kokular kullanılmasını
.ı- 11 ı ıınm öre yandım çayırların do~l ve balsam h kokusunu yüceltir.
•11 l~uıı~ı.l'itU 1 nun erkisi a~ılcur; ayrıca §U da hir gerçek ki, Julie 1nin
. ·ı .. ınııuı •ada:c dönemin up biliminin ötrcıiııinin ~"'ınclinıini yan-
ı .•ı.lır.
11 .le· ll.ıll~'nin yayımladıQl
resmi lcudeksc bu kopmayı kayda 2C~i­
••• ltl.uıı~lann ve davranı~ların henüz kesin c;iZRilerle belirlenmi§
· ;•tmı d.ı gt\!ilcrir 1' 4• Burada tıilim adamlannın ku~kuculuRu göze
, .•. Yıı:ıırlar, ıtırlı riirı;(ilerc olıın güvenin azaldıj!:ını yinelerler: koku-
l••l.n·ı ~Jici üzelliklerini yad.sırlar: kimy:ısalılaçlann zaferini över·
l\1ııuııl:ı birlikıc kendilerinde, yerle~mi~ alı§kanlık ve uygulamaları
ı., ..... ~ ırOcü Jc bulamazlar. Yazariann çtlJlunlukl.ıı ilcsir ı:ıdı altındı~
,, ·, •U •• ılkollü karı~ımlar halindeki en ince ımiara tahammülleri var·
•· .ı"\ \·.ııııınında pıırfümlerin kullanılmasını tc~vik ederler. Sonuçta
ı'" lll1ıırıl.ırına göre kokulann rolü lcıııkı maddesi olnı11kEan öteye git-
1\lı t~l" eczacılık ile parfümcülüğün birbiri içine girmi§ olmasını reı;­
' · ,t..,·,ını euimıekrcdir.

ı ı 11 111. Fcıurcru•;, l:ııc,cluptdio! nıtrudı.ıw. •au• maıi..Jeti, 1. 'i77.

11 ll ll ..llf. Len:ıux, H.,nry vr Rıc!Ynl, üıda du mtıiıcdi!WnU 011 pMrmı~t ~.
5.
Koku Alma Zeııkine İlqkin
Yeni Hesaplar

Seçkin çevrelerde ince zevkterin gel~mcsi, modadaki dq~i~iU

bilim adaruhuının agır kokulara artertilderi kötülüklerin onayl:ıntQı
saAiar. Özel mekanın kuleulu ortamı yo~nlu~u:ıu kayheder, :una
zamanda ko ku çe~iılcnir ve ince renklerle zenginleiir. Yeni davranı§ hi!
len bol oksijenli nıeUnlarıı duyulım hayraniıiı yarısını. İlkbaharı.la \in
lerden yayılan balsam lı esintiler ko ku alma duyusunu uyaru. Ticpolo'ı
iç melcanlann özgün kokusu kar~ısında ilkeleri kolayca görülebiJecek ·
bir koku alma duyarlılı2J kendini gösterir. Algılana e§iginin a~a~ya ı
mcsi dışkı kulculanna kar~ı tepkiyi artımıakla kalmaz, gitikçe daha 1
:zorunluluk ve kc!ıinliklc belirlenen u~arlık anla~ı içinde, kişisel 1--:ıkı
toplumsal i~levini vurııular ı. Rahatsızlık \'ermemck için ren kukıısurı
nlduAu gibi, kalıcı partümlerden de kaçınılmalıdır.

1) Ö!netln Rahıp JacqıJJn, .ıa.y., s.l8J: "Temiıllk duyuların ınulıtinl ~n .. uıreoc

"""' JıHııı ~ımduir; mplumıın ı~mrl enlrmlı!ıindrn bin bııdur- . ...ıualle med~nilıainıııc-,-ıl
ılı1••n olaısk bh Rııııcr C1uıntrr, Marie-Maddrıne üımprrr \'e Dnmınuıur Julla, L ic4.
4!rl fraıta du XVl< tlU XVfiJC !IIO!cı.., 1976,1. 143-44.
 ICOlCU ALMA lEVICINE ILI$IdN YENI HEW'IAR 99

1ı' .hr..eaılı·, yani XVIII. yüzy~l sununda en fazla alıntı v~rıhm Platner,
· .... hıllıılnıaı;ının yanıtııhilccejli
tehlikeleri sıralar. Kir gt~zcnclclcri
• • ...... -..ı ,·8ınrilı:ri ıuı.ar, ınaddelenn fermanrasyonunu ve çürüml."5ini
•' u •• ılıı kötüsü, derinin üstünde hıılunan "pisliklcrin lıirikmcsini"
· ,,.. ••. l,:uQunlukla miya!limalar:ı hrşılcuruyucu hir tabaka uluı;tur­
.- ....... ı .. n bu tiksindirici kahuk or.~~:anik denJı:e i4;in ıcerekli olan
,...,..,,l,ını en~teller. i§tc bunJan dolayı el ve yü:z sık sık yıkanmalıdır.
t ı. •tulıı ~hı Plamcr de imanlam \'Üzlcrini, eUerini ve a\-aklanm
-.ın ıaman"J da hütün vücudaram sık stk ~ıkamalanm önerir.
1 \ .~. • çuk ihtiyar lı, ama va\•ılması çok sayıdalcı engele rakıldı~ı için

· •· • •Inn hir bc:den temi:zlijti anlayı§ı Jreli~ir. Diriınciler (vitalisıe.~) ve

ı ·u~n rıpçıhır (JtJiro-mecanıcıms) dileleadi olunması gcrcktiltini 5Öy·
\ •• ı.ılı. su kullanmanın tek salcmc:.~sı Bordeu'nün lllttm 4;izdijti
ı,·.ıı knbı de~ildir sadece. Sık sık hanyu 'f<l(lılmaı;ı dokuları esnettr,
~ ·•• IU111u~ıtır ve U)"U§ulcluk y11par. Daha t'incc Buvle ve lancisi'nin
•••• ... lrtl gihı Halle Lle ı:'t'lellikl~ vdlil :,algııılıumda sabunun milıtrur
'·~•ıı ıı vurgul:u 4• Ahlakçılıır hanyudalci gev§eklikten. kaymı~ balcı§­
ı ·•· •• •rnJi bedenine yünclcn erotizmden endi §e duyarlar. O dünemin
.. ,.. u.lıılıırında mahremiyet b~tan ı;ılcancılı~ın tehlikesinden uzak
•· le': ,ıplıtklık tehlike içermektedir.
'•• .• ~ lııı tür uygulamalar sadeec dar bir elitic sınırlı kalahilirdi. Kuku
. ,u~11ıımı yeten kadar hllkim ulunanıamasıld~iı;cl tcmizliAin geli~ip yay-
' •ı•-ıım engel olmaktadır". O 2amanlar suyun ortak kullanımı giin·
· , ~.lı ı' Yü~ılsomında J~ en aıındım ha~ kentte" yayRJnln~an h:myo

"-<ııı ... un ıırrgikılitl Pluıncı'uı fıbi. oıı.,., L 189. Rmzeı biı kıınm. Mooryıın (Mulıı:aııl.
· - ~ ,., .,ıru~. uu.. JIW la tınfıuluııtııı dt la f.'ranc~. 1778, ll. kitap, a. 109.
• 1\oıım.-<, 11.1:·1·· t, 191.
ı.llalk &cfımlıtı .... d.J.)., t. ll 1.
1 ı• ıL I.Joıı MurarJ ve Patrkk Zylııeıman, Sa111tt11 s.mııııııım, ~• umnw '<~~Utilı, Parı.,
• 1 ı 19fl0, §. 27~·280. 8u kn1\Uda aync:ıı blu. J~•n·Mııunı:c Rı:ıerr, "M- ;ınd alıırr.
,&, , •• ., hlı·hiııtuı~-. Rtt~..: d'Hıuuıırr moıJrnııı ~• n ..~ıı. Ntun-~laziran 1980, ı

\1 1•,, knıııııJa D:ıniel Rcıche'uıı \'akın ııırıl1ll kııııhı: u

P.... jk dı: Pııru, bıraı öa'fTlntılaı~
•·'·'' ruıanııldan ba:ı hgJJı ~~c~ndr, iı2rlli .. l~ ıtıiatokr.ula~ ~·akın olanlarda r~r ve
o •·•ı ıo.ııun Jilılı.:ııc .ı~ nlduf:unıı Jli'ıııCctiyor (1. 122).
ı ı lıL · Rııunn l·nnler. "l malnur de l'rııu", XVU~ <lll!clc:. 19'17, ~. 193-201.
•111~ · Roncuc, OJ)·• s. 91. 1782'& tunlan a'oo,lrr: •(vJerden ııtlcn su 1111 bct yıl kadar
.. ı ... ·•ııınl~ ~cılı Jahıı (azla: Bunun nedeni lıuıün helıimknn .:slı.xkn oLiuQundıı çcılı dııho
• lı.ıoı.ılıkıı h'lı lineNikieri ban\"O ,'Bpınıının tıkluımn•ı Yr hu ulqlıanlıj!ın hııllı .tıasındıı
• ııl .. :ııu•ıdır: Oyle lıi \'l'ni ını-ı rdılr11 rvlcrin hrft1ındr lunvnlar v:ır ve 1\ıı.lı vıılı:d Ytnndr
1 00 KOIUNUN lARIMI

her §Cyden önce tedavi amaı;lı bir uygulamadır. Öte yandan Moheau'ı
da lıelinriti tilibi suyla yapılan temizlcnınt' sadece insan ı,;alı~madtll
yararlı olabilir; ~alqırkcn ter gözenekleri açmaya yctcrlidir9 •
Bununla birlikte, ilerille de~nece~miz 2ibi, :ıalk arasında kiıı•l
mizlik ı:ınlayı~ı orraya çıkmaya b:ı§lar; sınırlı çe·1relerde, en lazla kı
uyandıran bazı çevrelerde nonnlar nlıı§turulur; ukul 10 ve özellikle 111
kllmlann hücreleri, hastanclcr, kı§lalar ve Kaptan Cook'un gcmill·
zemli temizlik snatejilerınin denendi~ birer lalxıratuvara dönü~Or•.
Toplumun see; kin t:ıb.:ıkalarında yeni haılayan pnrfüm kullanilDI ~
likçi ki1isel temizlik ritleriyle birle~ir: Yinclcmek gc:rckirııe, hireyler u&
rindeki kokular yüzünde-n kiJisel bakımının kötü oldu~unıı ele wrm1ı
lidir. Tam aksine, benli~in tckli~ni gtl5tcrcn bireysel kukularm ~·arııt
atmosfer belli olmalıdır. Sadece öıenle sec;ilmi~. beJen ve ltarakıcrle uY1
lu bitki kokul:.ın, lci~inin çekiciligini v~ulayabi;ir. Stlf-locJunıc .l{ltalı
aynası) kullanılmaya ba~layınca kadınlarda ken,Ji kulcularını alma vııı
nedeme istdi .ııelisir. ince lcolcuların ~ilcolojilc ve toplums::ıl i:jlcvi, ,.
modalan haldıla~rırır. Bitkisel parfümlcrin kullanunı hakkında partbıı
[)ejean §Unları sc1yler: "Kendimizi bc~nnıemiz için bir ~yler ,·armalı
lxiylece ıupluluk içinde kendimizi daha iyi hisstderiz; ha~k.ılanrun
hoıuna gideriz. Olur da l:ıiz kendimizi hc~nmel&ek, ha~lca biri bize
ho~lanahilir mi!" 11 Bu g(izlem, Ruger Cluırrier'nın ders kitaplarına ilq
olarak altını çizdi~! ,Kibi, çok ünemli bır evrimi dnetılamalctaJır: (>zel~
l\tekini rahatsız etmekten lı:açınmayı temel alan bir medenilik ,lüıg(
aynı biçimde nanıistçf' taunini amaçlayan bir temizlik ilkeleri lıütüni
dl~ ilerlcr· 2• Kadınlar koltlanmak isterler; bu, .<cndilcrini ifade et
iradelerini ~tcrir. Kadınlar, bedenleriyle ilgili bu örtük gönderme yol
la, ydnsıma arayı§lıtn yoluyl:ı dü§lerden ve arzulardan olu~an bir hale YI
urlar. Kan1ılchkran çıkıp kulcuyla kurulacak bir anlanı'a dotlru !-!CÇiU
Son derece ayrınuh ve zarafet dolu yeni moda Robert Mausi'nin on
çıkardıltı bu Li!ıihsel olguyu ifade etmektcdir henüz: Kı§kırulan dıı,·ulan

hlıın kırulanuıy,ı ullcııı:ıın.ı.. b.n"ıVVU m !!nemli lxblanLm bın olanılı ~~a·. N~red
~r Jr.UVU\'~ hJrrr romilli uydunılmu~IUf, hu yQıdm bQv1l. ~"~~tdtkı hbmeıçilel Ml L•lafir
koçınm~yı bır:ıkmı,ıır. :wlu~·ıı, nıuıtaıtı ve h~ııa arahıllan )'llı:.amak lo; ın 'll lcııllımır ulnnı'la
9J A.n .... 110.
101 Olıuldw Jı.ı.iplinın ~rlqnrllmnı konUlunda blu. l'lıomiııiqlK' Jıılia, ~~ { :ıı.~
M.-M. ~. q.y., örrllılıle •· 145.
11) M. Dfjean, l'-.! du tdnın, Pııru. 1764, 1. 147.
12) ~ (:h.nit"l, ıı.ı.~···· 1+4.
 KOkU AlMA lEVICINE ILI$ıdN YENI tiESAI'lAR 1D 1

· •-. ,Juyumlara, varaylıktım Ju~allıia R"CÇitıı. Cinsel c;upım§ları ba§·

. fl ı t•u helli belirsiz i~tcktir. Yine ~jean, "koku alma duyusunu
·•• • ı ı nrk için 1... 1aRır ve köru kokular de~il. kendin ı hemen hdlı
... ,. t-ıdli belirsi% kokular sünllür", diye yazar 14 •
"• ... ~Yn:er ilkelerin uygulanması hayvaruıal kukulardan \'aZgl~il·
... ., 4ıM;.tr. Ansilclnpedi'nın 1765 baskısında "duyu llfRllnlanmız daha
.. ı.,., lmle geldi~nJcn hen", diye yazar, mislc kediııi kukusu ve misk
•, '''' ıınzdt•n dü~tii ve muda olmaleran çılcuı,, Fı~zla aiır uldu~unıJan,
• ~-4ulıı cldivcnlerc artık kimse lcathmamamakradır. Bu tür olaylara
• • • l•nıklıklar ııayısızdır. Le Cat, rnisk modasının Jıec;titmi belirtir 11'.
, .... 11ııı dereec ulaltan biçimde bu kokunun KÖZden dü4mesine gön·
· -·~ t,ııJunur ve amber kokusunu över 11 • Yine de ~ıh.ırrmamak gere-
• .lıoııc.•me ait tanıklılclann bazd:m dah:ı rurucudur. Hayvan hıızlı
.......... , yerin dibine hatınlır, ama öre yandan "§ahanc amber csansı"
..... , ,f,ımbrt nrytıl), geç de olııa Jcjter kazanır. Rıı yadsınım, ama kc·
. ..,, vr miı;k halA ı.aıılnııt~·ct Jı::vıım ctıij;Ciııc Jıeiin:, I(Üuümü~c luıJaı
'"' ,,ı,·u·k direnç rabu ve ınıunun gizli i~leviylc açıklanır 18 • Bu di·
• ııırllı~lc diklcttr ermek gc:rclcmektcdir.
..
ı, ..ı ....:Ic Elli5, miskin ~Szden dü§ü~ünü hale lı olarak seksoloj• tarihin·
.... ,nh hir ulay Aibi inccler 19• Ellis'e gört-, XVIII. y'iıyıhn sonuna kadar
1 ,.,,.,,o dönemde iddia edildiiti ~bi kendi do~llculculannı h:.ısrırmıtlc
'' ...,.ı, tam tersine güçlendirmek için parfüm kullandılarX'. Miskin
1 • ·-·ılenın kıvrımlarını ön rl:ma çıkaran korsenin i~levi ile aynıydı.

ll ~ • • • 1. 427.
•1 "•"' .•. 457.
" ·ı•.ııturn" madd~ Chr~·ali~ dır Jauroun t.ır.ıtından aynı Pllt açıklanır. "muK" m3d·

111 ı loııdc>-NicuLu Lır Caı, Tr.U .XS - 11!1 dı• Jııısuııru m ı,ımnııJ tl .In omıı m
.... ram, 176'1, ll. colr, L 25li. Mi•lı hüıün h:ınımlarda "e hını erlıelı:Jeıdr Ntdl\nrnai ve
- .... rınlrn olur.
llı Ap ,1. 91.
1111 .,,,. .~ unun ıt~vı drtitmıtnr. -;ünlıü huııon alıırlı~ ın::ıhau1 nlar•lı ıtırOlmckıcdir.
1 ..... ·' ~. . . u erlıebilıaın !imaı:u h31in~: aeldi; lw:ııınlık zıınwnıyla ol.ın ilıtlmıinı ınıruınuyla

ı •1ı ıı .... rludı Elliıı. l!ıwdn~ #Js,.:lııılqııir snwllc, IV. cllı: ·u ..ı!lecdorı tıexuellıı: che: l'hmıınr",
:ı. ı·ıtJ. • 169. Elli~ XX. voz,ılın hapnda yazrta da, undan ı.l1ha ônr:e uımanlıır hu ~.ılıunun
-·1 ı,.,..,ıql:.u Oııttındttlıi c1lırsıni Yurııtıl:ımıtJarı.lır. bjurnıl emzirmır dönemindır mııık kolı·
• lolı.f' ıllln.. n hirı;ulı: lıııdıruı il~ın Yaka htlirrtr. Elli yıl tnnra Ffft hürun parfilmler ic;in<k
i..ı. ı ı-ı ulaı aalrıl:nanuı bu p.ıırtom olduQunu lıddmr.
/1 11 " •. , , L l62.
Kolm bilim uzmanı Ha$ten'c 21 göre, o zamana kadar kadınlar tıu •
i~in. en atır ve en hayvansal kokuları veAiemi~lcrdi.
Bu bakımdan, XVIII. yüzyılda a~r h&)"Van :>azlı k(1kulara ritll•
azalması, dnsel kokulann "ilkel del(erinin" diittiiRü anlamına ılt1\
Havelock EIJis, Burdeu'nün lcararsııdütüncelcnnc lcaulıyor. Bunda•l~
batılı kadınlarla erkekler, rahatsız edici ten kokı~annı girtik~c Jııh1.1
la ustaca gizlerneye çalqacaklardır; hu, bil onlamd& koku duyusunun ı.-.ı
rolünü yadsımanın bir yoludur: ya da en azından uyan al:mınıa "
delittirrnek için bir tırsartır, çünkü anık samimi ilitki yi haher ve"'
~ey vücut 5algılannın alJr kolculan dc~il tenden y3yılan zarif kokelu •
cakur. Cinsel raleplerin rarihindc hu önemde bir devrim yıt~annulll
Freud'un yim1i iki yıl sonra yazacafı gibi, ın"anoAJunun cinsel isıelıL
uyandınnak için koku duyusunun sanıldıijı kadar iınemli olmııdıwnı•l
edilmesi dı,ında. B •
Aslında hayvansal parfümlcre gedrilen yıwığın bu kadar etkili uı...
d11 cinscllii1in de payınm ulduflıınu söylemek yaıılııulımn:. Ge nitall'di
bulunan sıvı salgı kanallannan dı1kısallcokusu -mislc kulcusu s:•lan kal
ııibi- bu ~nital org:ınlann yarattı~ urancı ve, deyi;j yerindeyse, haya ~
J.>usunu açıklayabilir: "Utanç duygusunun verdili sıkıntı, ayıp diiJOBı
vh., hayvan dıtkiSıınn yaydılı itici kokulardan kaynaklanır hiiyük
de•:ıı... İnRiliz filozof, bu sözleriyle Kilise Babalannın savumı~eld.
i•
tezi desrelclemektcdir; Harrley'in kuramı üstü kapalı bir biçimde ıı•
arnher ve mislc kedisi kokulannı yasaklar.
Kuramsal doartılanqını gördügi.imfiz ve son derece tu ha( bir bıiiUI
lılcra .I(Ürünen hayvansal kokulann açıkça dütüıc geçmesine "co,;ın•
"esanslı yağlann" ve ilkbahar çiçeklerinden yapılan 'kokulu sulann" blo
hir raAfıcı gömu~si e1lik ederl4 • XV. louis'nin sarayındaki usullere 1

21) lwan 81oclı H~~~. 1901. & y.ıpına ~~e Hawloclc Elliıı'ln r..-
kunuvıı tlı1kın mtıkrmmrl hir •ııvnalu;;a hulunut.
22) Hawloclı EUis. .z-c.,., •· 169.
21) S. Frrud (~ au l.ı c:M!Wım, ParıJ, P.U.F., 197:, a. 49 ~., SO. Jıpooı:l ı
yazar' "lr~~anın ayalılan iioıünde durma1ı vıı d:ı dııj!lulmaoı meıl~rın kaçınılmaz .....,.
~lanJII'ı nLıralı g!lnllür. Buradan iıiburn bir :lııı:irlrme olaylar diziıi lflıF: kohıul -Wl
dü~"'"' lll'~mrııı w lıaıı.lınlann .ııybı41 dönmıinde uz:ıkl.qmalan ~1 al«ıJann, ıcntıal ,,..
nn ajlrtlntırlüıl(lnr, ~nı daı cırurl u,anlmanın drv•mlılıAJna, huıadan cb aılenın kunıl•
w bı."ıyleblılr lnııııın mrdc:n~ıinln m batına jOtüıOr."
lJhı) Harılry. q.,., 1. cı![, 1. l12.
2-41 Dı!jc:1n. d.J.,., •· B vd. l!u fVriınl ııtvrcc:k mcxl;n;ınılalıııenk.krc: ilitkin c:vrimr kıtlııı
Jlrll!lıtynr: ince lıııkWıklar ı'lfıe ~ılıar, bu .ındıı (ulya mu.lı hJ1ıAm.la ZM~er lumınır.
 ıcotcU N.1tAA ZEVKiNE llŞJN YENI HESAPlNI 103

... '" ,_lı lı hir ko kunun sürölmesi gerekirdi. Gülsuyunun:• y-dnı sım
·•• ,....."k~, kelcilc ve lıiheriyc le o le ula n Ja ra~r 2l1rilrdil. .. Ltı van-
, • •·•"'t llıvc belirtır Maluuin, üzeilikle tuvalederdeve giysi Jolaplann·
....... ı:lcnimi vcmıesi amacıyla kullanılır. uvanta kukusu, KCncl·
· ıh.ııı hoauna gitfen hir kolcudur"·". 1760 yılına dujru 1:. Mare~al
. ,._.. olar-dk adlıındırdan partümler piyasaya sürüldü ve moda
• ıttıııluyarlının hizmetine sundu. Birkaç yıl sonrd adalardon Jıelen
• .-..ı.m, diJlcr bitki kokulanna egzotik birer c;c1ni kamuı. Kadın·
••tt• 1ır.ı erkekler de yeni eitilimlcre ayak u.,·durmaya çalıgıyurlarJı
..... ..,ı:ı kulland~ı krem ve parfümlerin kulcusunJan odasında ne·
ı 4.,.., Iii~ oldu~ genç Bavuis'yla alay ediyordu 29 •
•.• • ·• •••ular" beden.-.clrcmizlilc ritlı:ri içinde ~·erlerini alır. &1ıa Plat·
•-' ii:cre birçok hekim, sadece su ile remizlcnmcyi önerir ve ko·
· • • .,..,ı.ırd:ın kaçınılınasını isterıc. Onlan dinleyen pek yoktur. XVII .
. .... l. mı~ı~l:ı olan ve Dejc:an'ın da akrardıfll gibi 1764 \'ılında moda
·--' • ... li ıkaıı "L'Eitu J'.sn~" (mclclı: suyu) pıufümünün yerini meY'•e
• •. ,,, •ul•r, çiçek kokulu sabunlar ve macunlar, banyuda bedene sürölcn
• • .. ~~.ııı alır. Parfüm imalatçıları Imkulu rupaklar ve ısrarla ar:tnan
ı, ı ulıın, ele sürülecek pıKiralar ürctir 11 • A~ı gülsoyuyla çalkalama,
.. · kınkıı macunuyht ncfL-si temiılc:mc yay2ınhk kazanır.
' .. rılc.•hıyiltında misk kokusunun gözden dü§üjü kayda KCÇirilir.
"' •ıııııı·ıurızmindc beden temizli~i ve yıkanma gen i§ yer tutar. Burada
, ••• ı hı~;ımdc gülsu~·u temizlik tekeline sahiptir; ıcülsuyu Coquette·
~·-·ııiın ayaklarını, kalçasını ve "kokusunu" ıerahlaur 1 •• Oturak
· \ Jllllll! dfınü~ür. Casanova'nın öyküsü de sürekli aym kokunun kul-
, ~-...ııı ııö~terir; kadının gül!ıuyu ile yıkanması bir rit olarale anlau-
.. Aııık parffım sadece zevk sahnelerinde yer olmaz 14 ; arzulanan be-

·~ı ı •.ı .. XVII, y(l~ılda c;ok kuiLınıbYUrdu,lılu_ Aleıny. eLf·"·• •· 6117.

ll ,, ı'·· •. l7.5.
lı '" · l"lr. L R,uıı"' ~ Rı.~ıınt, H.-r dt la ph.ırrnıı.'lr d nıaorn In 4ıta,ll. cilr. 1. 4ll!.
Plı \ p. •· -441. f!6~ltu 1740'un ıııhn~n Prnı uıtloru Jn.eph de ju.,leu ıaıaiınJ:ın
ı .ı .... ~ ılmıııır
/lll ı ıollllr\'11, 41·), 1. 275.
lı•ı Hu Oll'llıklc- ft-ıurcrav'nın fllı.n.lır, "-1·), •· llllı.
ll 1 1\lı, ~)·, 11.1-J.• 1. 697 V~ ~~11, d.f.,., 1. JOJ.
.•
ı: ı ıı ıı( de Lı Inıunne, I.'AnD-)Idlint, bırı;olı yeıdr.
llıl)ıı ... k oLlmlı, Vcdcdıkli nhihew hııkkın.Ja: ·mıılı.ftllmel ııc:rdaıunı ııübuyu~lıı ~'lkadım".
ıı, ltll.

14 ı ı ot Jı,4(ırb~rr'in rumımında da l:ı6y~. Anıı:ıh lıisr.ı•rr, mdic.-ııM. 17%.

104 JCOIU'.IUN TNfjHj

denden uzakla~u; Mar~uis de Sade'ın erotilc meUnından da sili~

ur 1...
Dcrinin emme gilcünün sürekli vurgulanması, önlem almayı haki
kanr. Bu önlem kuleulu pudrayla telafi edilir. KulctJiu pudra, kullanıae
ki~iliiini ha~ ka herhangi bir ~yden çok daha fdı:la ele \•erir. "Kokul•ı
ralar, diye hclirtir ~jean, herkesin ze\'kine J(i1rc dc.ji§ir: içcriı;nde•ı ~
lar, pudralorı birbirinden farklı Jcılan ~edir" 16 . Mııre4al qi t<ırzı J1l
yakht1ık bir yüz yıl boyunca üniinü korur; bu puJra Marc§al d'Aıı•
rıırafından siisen, lcaranfil.lavanta, gül, portakal ve mcrcankü§kten yı
mı§ hir karı§ımdır. En fazla kullanılan pudr.:ılar, sıisen kökünden var
Kıbrıs puJrası, özellikle lcaranfıl pudrasıdır; bu pudra XV. Lluiıı diinnn
sununda yaygmlaı11 17 : bu ba~an, biıkisel kukubmn ba§aruını sin\ld
Bitki özlü kım~ımlann uyandırd~ h.ıynınlık dotal olarak çıçe•
yönelen ilgiden lıcslenmektedir. Modayıı.akip ec.icr. llari:sli h:ınımlar, :ı~
larda karanfil ve lcslcjen ycti.ltinneye ba~lor 111 • Hanımlar tuv:ıled ç
dolu hüyllk '-"ozolorlasüslcnir. Zarillcö~dınlaı, hanuııdiylc, ııım Jı:ıgon~
~. sümbül, fulya, mü~. tarla sarma§IW ya da dü~n çiçeği gibi kır çiç.
riyle süıılenirler. Menck~ye u düncrnde herkes rapor. Marie·Amui..
sarayda urraya çıkan bazı rutuın ve davranı~ları dczenleyip bunlan ı.­
dalci sc.ıylular için wrunlululc haline getirirJ'I.
Medası çolcıan geçmq attr kolcular y;qlı lcokomlar ve köylü kaJ.
ca lcullanılır. Hayvansal kulcu halka özgüydü. Lc:ıuis-5ehastien M•ı
"zarif bir kimse: asla arnher 1culcusu sürmcz", der4l. Yirmi adım ıı:al
mislc Imkan seks dü~lcünü ya1lı bir düıesle lc~ıla~an Casanova 1--ıayılı
gibi ulur 41 • Casanova ınersin ve hııhuru sadece büyücCınün külciirtlü ~
cil i~ ni kazanmak için lcullanır 4 ~. Ba~ran çıkancı güzellite sahip (:ı_~

1~1 Rcılıın.l ftııırhr., Sadt, FCMnn, Lı,rı/d, P:ırt.., le Sruıl. 1971. Saık'ın bedeni 1.1lınr ı
111 bııkqla ilrıılid!r; çiç~~~~· "" dı.tkı bıırail.ı ~~di!CC ~'Ozlatma aa-Inı ızl~mrlı oım vurılır •'
dılı mman, "bok" kuluna:: Sade parınrıl.,ıini nnıınlllllVIvııbiUr. hı~:btı yayılma çılım:aı, •
ıoyuı hiı ıahaıoııhlı brlirtilı ulabılir" C•. 140}. \'inr dr Sadr aıılaıuınJa tolutıı, opeım lı ulu
ve tlbtrll! kükQn lıolıu.suna gön.leını.,.J.. Nılunuldujlunu lıoıolııırlım Cblı:z. flurand"ın M~
161 Aı '1·· a. 423.
J7) A.ı.,., •· 4.11.
]8) 8ucho2. IJ-1·'1·· a. 17i 1. 1. lı.:llılm. Rurv.lan br,qlı:.ıı, 1..-S. Mm:iı::ı'nın ıanıklıQı, ıı J.1
cih, •. ın
391 Mme <.:um(lllll (Mbııaurs 111r l.ıı w ıW M<or.·Anıı-llı r.ıne de Frrırıa .:ı dt N•
1849, a. 97) XVI. Louiı nln .aıa,ında o:.ça .,ıçek ıalımıı mnila•ınıı y1yılrn.ıoını lıelını,u.
401 l.-S. Meıcıorr, a.ı-,, 1. ll. dir, 1. 1~8.
411 A.ı.,., •· 295. Aynı ıfır ıc:plu, a. 186.
421 An. ı. 18S.
 KOICU AlMA ZEVKINE ILişıdN YENI HESAPI.AR 105

ııtw. kıılhtnanlıırla Jalg-.s geçer: ıuna daha sonra lctilc:cnini ele ''creı:c:lc
••,e Y••Aı sürJüitünü itiraf edecektir~ 1•
t ·• ı ltcjım dönemi son yıllannda el it kesim ile iiRıli yaptı~ı stözlemleri
ı , oııtk-ıı
Alexandre Du mas, 1868 yılında "filozoflar dı~ında herkes göze 1
• •" 1 ı· dıyc he-lınır~. Edmund de Goncourt ile Hu•;smaru, XVIII .
. ,~, ııtizcl lcukul:uın yüzyılı uldujıı mirinin \'aygınlıt§ma~ına karkıJa
·.. ·•• Yazarların hu saptama~mın abartılı nlmakla hirlikre ~crçcklik
••tııl•ulıındu,Quım Ansiklopcdi'Jcn (~ren iyoruz. Böylece çevrenin ko-
..... ılnın uylifulaması ve c_;;cvrcyi ulu~turun nesneler misk ve misk kc-
• • • •" ııaıı özlerinin terk ed ili~ ini telafi ermeye me yledcr. Part"ümcülcr
.._.,..,.lı özdli~ olmayan, sadece "yanında bulundurmak için hazırl~
• • .. ~ıııı,ımlannı" 4 ~ ve "gözel pariümleri" önerirler. "Kokudan h~lan­
•, •• ~ .. ı rahatsız emıcmek için p:ırftımlcr kapaldı küçiik ~~~lerde ta~ınır­
~ • .lı"· hdirıir D~jcan. Minoacıle lmhurdanlıldarJa y-d da clbisclcrin
... dıkıll'n rosklillcrin içine paıfüme barırılmı§ pamuk saklanmh. ince
1• ırvlcınc ~ahip olanlar, lcoku hile~nlcrini inceleme sanaıında birhi-
.'- .,.,,,rlıu. Kralın lculhmJıjtı JYdrfumü kullanmak, soylulu~n bir ~iıırcr·
. ' •ıı.ı~ kabul cdilirJi. Caı;anova, XV. Louis'nin maiycrinJcn birisinin
· '•~l.ı edind~i bir parfümü yanından ayınnayacakur 4 '. Basrille hapis-
.. .,ıı,J~ ıunıklu bulunan Marquis de Sade, yazı~tı~ı ki~ilerden ısrarla
• .. 41eltw de~erlı "kokular"411 gt"\ndermelcrini isterdi.
• •lınr;ı str-dtcjilcrin vazgeçilmez unsurlanndan olan kokulu mendil
.• l.ı, XIX. yüzyılıt kadar aynen sürmii§liirof9. Parfum üreticilerinin yanı
· • • ı ıl··di kadınlar Ja "yanlımnda ıı:ı~ımak ilıcre kendilerine kcscciklcr'...
ı .ı .. lııılıudı; lıunlan menclqc pudrası ilc duldurur ya da üzerine haAfc_;;e
· .,, nıı ııoı sürcrlcrJi. Kuma~ torbalarda knkular özcllibni kaybcttijtinden
... ı.lı• ll'ıı~kıen yapalmı~ "İngiliz kesele ri" ya da Floransa ~i içi özel tat'ta
.. -lı ı .lıkılıp hazırlanırdı 5 ı. Bu Iceselcnn içine kokulu pamuk parçası ya
ı, ı. ıAı ıılıı pudr.ı konulup saklanırdı. Kadınlar, hu Iceselerden iç çama§ırla-

.,.,., ••. ııq,

uı 'ıluıınJrr DunuJ, "l..eı pırtumıı", ~ (Prrlr) Morıireur unlvt'ltoıı!l du 1011, 16 Elim lll6il.
tl• J..:,Jıu ~.Le P•ırfvnınır ~. 1761. s. 81.
ff·l ,..,,, .....
t;ı ~ı.,., •. .f27.
•~• Oınrk tılaralı:, XIV. nM!knıp IH~nn 178ll ~~XXIII Mtlnup 18 M... n 17!14), Lcıım
..ı., .ı,.'"''''~~'" dt Sadr, J.·J. Pauwen, 1961, •· 169 vr 222.
t'll 1 .o..nıwı. oıı.ı.J., 1. 41t;.
"''l•~nı;d,t.l50.
ll•ı ...;r.an ~~.,, ........ 7.
106 ICOICI.JNUN TNBHI

nmn altına bir kurdeleye l:ıaglayıp hoyunlımna asarlardı; aynı kc~lcıdı

dolap,komodin ya da yaıalc odası ma.sa çckmeceler:nin içine konuila
Gi~-silere de koku sütülürdü. Misk kokan eldivenlerin yerim Provı
ili ho§ \'e Rüzcl kokulu rldivenler aldı' 2 • Kokulu yelpazder g<iitiislcrt•
çiçek demederinin kokulımnı etrafa yayardı. Eldivcn kokusuyla k u nı i
uyum lmku~ııl kar~ımın zarafetini i~arcı ederdi. Fa:ı:la yayJim olınamı~
birlikte ingiltere ve Monrpellier'de bazılan kokulu lmmaı;tan elbise y:~ı
nrdı 51 • ince hir ı.evlcle knkulandınlmı~ bir kılıf ic;ind~ helelerilen iç çaa
~ırların giyilmcı;i cinsel arayı§lar tarzlannın f.ırlchla~masını aösıcrirst.
Ta~ınan her ıev. madalyonlar ve tespihler bile kokuya bulanabiliı~
Erkekler kadıniann yanında ı;igara ıçemedilclerinden yasemin, 'iÜrD
ya da portakalkokulu cnfiye çe kme kle yetinirlerdiJtı. Daha önce de bel
rij_!imiz gibi a~çılar yemekleri de kukulandınrlardı. '
Özel ya~am alanlilnrun atmosferi farklı kokularla kokıılandınlın.fı: Rı
lar kokulu kutular~ 7 • kokulu sepeder~" ve özellikle lcııllımım süresi tm
iki yılı bulan biıki bn!jlml:ın"' zen~in malilronclerdc kuku .,.ayardı 60 . Rı
ların imalall ııpkı pomadlann, kokulu tozlann ya ı.h suların inıalıiU ~
uım hir mutfak düzeni gcrektirmi~. kokulan saklama i~i ise mcslekı
parfümcülcrlc rekahcr edecek kadar hir cv i~çilij!ınc yol açmı~tu.
Beden rcmizli~ndeki kısıtlı J(eli~meler tuvaler od.ılan, ba,mn çıku
~anatmm tapınaklaıma diınü~ür. Tıpkı hanımiann ~üslendi~ ııd:ılarc'
gihi, kokulu hava mahremiycri artınr; duvar kaplama:an ve aynalıınn cı
siyle bütünle§ir. Rousseau'dan61 sonro Pa my'!;, Madame de Pompado11
ı;;aarı§ııran ve cinsel istekleri hareleere ~cçircn soyunma odasını .luy1
bir biçimde anlaımı~. özlemle anmı~nrb 1 . Buna lcar§ılık a~ın koku ~iısre•

~2) Bu ~uda biıçalı uonılı.lılı vanhr: E~. "parfum" mad~; 8uchoı, "·1·'
ll7. Ll Parfımııur • • t. 7.
53) Ll P~r~Dl., •· 1~2-15.1.
s.ı A.n. 1. ı SB.
s~ı &ıchnıı, d.J.., .••. 67.
561 Au.. •· ın.
57) Lr Pı~~ ,.,..ı, •· 1SB.
SI!) A,. "1., L 159.
59) A, ..,., 1. 1~-149.
60) A,.,.., L 202.
61) "Le C•hinc:ı de ıoıleıı.,·
62) &nık' '- 20 ı.
61) Goıbro d'Aııcoun ~. 1745). yi!N ba.um: J..C. L.net, 1980.1.226. Ya
p-e zaıaıeıle ı.c:oı;ılmıt ince pafümlmn k11llanımı lihenen "ocfu hunlann" Ö21ı:l sılıhW.
l:ıindır. Mme de ~y"nln tıiy•ılcr Tennidor vılcımını hamlaı.
 ICOICU AlMA 2EVICJNE IU$KIN YENI HESıV'I.Aif 107

••• llııı; de Richelieu'nün bilimden (aydıılanıp odalardan kaleularan au).

•tııı •mreuncı;iııin g&terdiAi Kibi, pek tuımu~a bcnzcmcmektedir.

' .,.,f.A.uns 'un Parfümü

llııyul:mı dayalı ahlak anl<~yı~ının huyruklanndan ilkı, duyunun kı~-

• "'lıQı lııdar ve duyguları hissetmclc amacıyla Koçilen duVlJyu alı;ıılıtmayı
o4ley.K alı biçimde hazır hulunmalc.ur. Nc5nderin seçimi ve dOzeni ilc
•~Wc·ıırn lııı duyular !!anatı Rousseau'ya ~re murlu olma ııan::ıtının ana
'• •lıı Bu zur sanat, tiksındinnese de en azından rahatsız eden duyular-
"''' ~.ııı;nıayı 2erclctirir. Oolayısıyl:ı güzelleolcuların zevkine v:mthilmclc
, '" lı.·ı ~yden önce pis, ~amu rlu yerlerden, koku~mu~ beden lerden, vadi
••ııı.t •ılcı~mı~ rarlo Jtihi birbirine y~sl:ınmı~ ~hir evlerlerinden uzak
• ..... lhlır. Köy ya~amınJan dil uzak dıınnalıdır-M: Girardin, "köyler bi·
ı.mıııı 'ıiulr.urun:ı dönO~mlqtür~•', der. MÜsı Ustc vıtıllnli kulübe R(_;rü •
..... ııJe yüzlerce ııefil ev Jıörüyorum, diye yakınır Obennan. Sokaldrır,
ı .. ılııı ve 1ehıc bahçeleri, duvarlar. tabanliır ve nemli çanlar, yıkınular,
ııtlvııl.u bu hirhiri içine ginni~ karrnaıanın sadece bir böllimü; burada
ı.· ·ıın hdınlar balJnr, lıürün çocuklar a~lar, hüıün erkekler ıcrler""".
l\ılylrce "toplumdiln ~ılc:ıın kokul.ır-.t•«ı: kar,ı henüı lıclirgin ulıruu.ı d:ı
,. ı~ ı.; c: kendıni hisseuircn hir ıepki geli~ir. Daeda 5ıezinıi mudasının yay-
r •hı1ııı.ı.. ına hüy\1k lcaıkısı olacak Rıımond de C'1rbonn~res'e Kiire "koku
. ..,.,.,.,,··ııc .sadece yatay düzlemde yapılmilktadır: lcoku alı,ıveri,i, nvada
\'ıı.hde yapyımlilnn sosyalle~mesini etkilemektedir; eli ı kesimden olan·
ı., .l.ııtıı çıkıp yüksek ıcpclere sııınarıık böyle bir lmlcu alı~ver~inden
1, nılını kurtınahilir. Yu kan dotru lcaçı~ sunucunda ise, ki§i kalabalıAın
• uııııl:tn sıynlıp kaçıır, böylece kötü kokuların etkisinden kurtulur.
lo·tı.cinler temiz havadan yararlanabilir. Evleri de ne kadar lıüyülc,
~ııı C' Ideri ne k:ıdar ge ni~ olursa olsun ,ml ann temiz hava gcrelcsinimleri·
·' 1·ıı 1ılıımııyrı yermez. Tronchin, hali vakti yerınde olanlara, gcziye çıkıp
:•• ., .ılmayı önerır ve hareketsiz kalmımın olası zararları konusunda on·

' tl lllıı. ı.c. lıiı•ıı •. 201 vd.

· '1 M -L. (jtraıdın, lA l..ı 'orııJ->Iil.iıın J..ı IJo•Ji<flel. Pan1, 1777. •· 59.
•4•' '•rııancour, Olınmarı. 4·l·l·ı 1. cllı, L 71.
•·.: Aı.-,
'"'' lll.mund. Obstn.11111ıın jdlkl d.ını !et P,,toıtrs puıır '""""dı 1uiıc d dts n~ıı..u ou• ı,.
'~··· ı :••) . 146.
108 ICOICUNUN TARIHI

ları uyanr. Her yaz, Didcnıt ile Sophie Volland Paris'ten kaç::ırla•
Chevrerre ya da le Grand Val'e diğeri ise lsle'e119 Ridc:r: Sainr-Prcux, hO ı
si zayıf olanların neden dat.ı çıkanlmada~mı nnhyamaz. h.:bıcfeeil
ha,l:unj!a ve henüz emeleleme a~amasında bulunan temiz ha\•a tera,.
177B VIIında Thouvemel yaymaya çalı~ır. jurine, "lenliz ha\•a hanyolıe
önerir. Henüz ranımı hclirsiz cılan ..hava küru" kavramı71 , tıbbi t~
yöntemleri arasına girer: sonr:.:.ki yüzyıld:ı hclcimler cinsiyece ve mil
göre hilimscl olarak geli~rirdikleri temiz hava redavi yöntemlerinı d
ileri düzC}'e gi)türürler12 •
Kalabah~ın kirlcnilli yerlerin ak~i olan d;ıl! ve hahçeler kıırıarı1ı
denıleıle donanır. ~raud, ~lıirdc ya§ayanlann giJchilecej!i ve allaçi
gölgesinde mıyasmalardan kurtulabileceAi parkların saytsının :ın ınlMII
s:thk vcrir 11 . Ama en üsriln yerler da~lardır' 4 • Yülsek yerlerde .,. •,
insanlan korkurabilir. Sau.s.sure, okuyucularını bu konuda uyaıır 15 . "E1
sınırında·~ içe çekilen nefes ukurudur ve insaniann oturduklan ve•
yayılımlarda n· arınnıı§IUH; bu tur yerler en gözüpek runstlen bı le koı
tahilir; i!wiçrc dağlımnın "yoz" köylüleri, çirkin lc:adınlan 78 , :zeU \lll
dü§ülc La Maurienne'liler dikkatli olmak gerektij!ini gilsrerirler. Arni
de~ilse bu yalnız kalmalar duyunun zevkine vannak için kaçınılmaı
Obemıan, çe~menin imltısından ancak sessiz da~ çdaklannda hııı aL
tni§tir.
Girardin "romantik nrt:ım" yaratabilece~lni düiündü~ü bahçe,
lencesini ii>yle tanımlar: "Hoyrarça ya da vahiice de~l. sessiz ve tek ba
girilmcmclidir bahçeye: amaç ruhun ba§ka hiçbir §q'ie ilgilenmeden, ke

69) Ruben Favıe, a .•. ,., ı. 251.

70) A.ı,.-y., "' •• 95.
71) Frıançou Daıogneı (a.ıı.m.) bıı "ı:oplumsal uyku kanına·. bu "duyııU!al kıt ııvlı:uı
(ı. 85), bu •daQiıınn can veren hııvu ıçınde: y.qıınan bu k~ndindm ~meyi· (1. 761 1-oilyt!
lnco:lllcle çOııümlırr. Zı~lrnn e-rjiı.inı rlr ~ırnır ~ulundalıı bu i• eAi açıklamalı ıı;uı Jıınıı
kunancı öılrm ve: ha\'aıal dlrili4 ~malann:ı ~vurur. ()~ ocu-ma ınodaıı Jııha ,...~ı
~ülıaelll"' ~n.,lılc davrnnı~nıa hııllıdır
72) Örn.,ltln. ~tio:nne TcounrreU.., a.ı.ow.. •- 27 1.
'Bl Aı.,., 1. 95.
74) H.nce Renroicc de Sau.ııwre, Vu,r.ııa d.ıru la Alpr.ı. Nnıchiıel. 1779, ı. cilr, ı.
"Deniz ııeırıyeııinılm lıq ya J. •lı ı ~-üz lıı.ı,uan (Fr. ıuiow: ılıi mrıı .. alıı kıK~m) ılıoha ,·iılıse
d~Jlann h11va~ı batka val•ılımlu ncdeni\'lc ku•urludur ..••
7'i) Srnanrour, ~aı. 1. ctlı, s. 54.
7tı) Rıınvınd. d.,.,., .. 141!.
11) Scnanrour, Olıırmıın, U. cilr, 1. 174.
78) H.-8. O. S.u~Wrc, lLf.Y., ll. ci lı, ı. 480 vd.
 ICOKU ALMA lEVICINE lı..ISICJN YENI HEW'lAR 109

u~lı.ı derin birduyı.,ıumın htl§luiumı hımkma~ını sa~lanıakıu"·''. Bu-

ı • '-lti ılı)~üniir YC ayJınlıır ktıku duyusunu hayvaniara özgü Jiye rutc·
h ... art ve B§cığı~ıönclcr Je koku duyusunun eıkileme gücii buyiiktür.
\he :ilrar vcmıcınck ic;in ~hvetin da,lada bir dayanak nokrasına ya
· , ....J.ın bir babaneye sahip olma&ıfi!erekır" der Watele~. Au uman·
, • • dıı or~ ilmi~ dot.ı" 81 gerekliliği :ı§a~aki yerlerin hilimc uygun l:ıiçim­
• •·.t.ıık1ırılmasmı gözden dü§üriirlccn çuk kı!ııılı bir kukular yelpa·
, . ,.,,.,, Bi\vk·cc yeni biç ilmi§ çim lcokusu o diinemJc en fazla bejtenilen
' .·••ıı luuis-~baı;tiım Mercierll2, Ramondll'. l..oaisd de Treogatc'tan""
ı' ·.,niıııcmır, çim kukusundıın alLiıleları hazzı coııjkulu hir anlatımla
-· _.unılcr. •sııaı dürJc dcıi:Ju, sabah scrinli~i \'e çim kokusuyla uyan-
'' ıtııiı nJıı, serin havada biçilmiıj c; imlerdi", der Olıerman ~,. Bu ~ay e·
~ • .J, nııKnı-ht.rl'in (yeni biç1lmi' yonca) ünü Kitrikçe arr:ır. Do~n ı;cvgi·
"' ·~·ndı$ti bu edebiyana full"a, menek§e ve yasemin kokulan en f.:ızla
. .l. .. ~1\c."lılerdir. Parfüm imalarında rcvaçta ulan gülün nıodası ııeçmq·
•. ~r&t IM' hu~ lcukulu mı:yvclcrin ı.iıugc::ıi haline ~elir.
ıı,..,c:lt"nn kulc:u zevkinin uk§ımdı~l yerlere dunü~mcsi tıir çcli~lcidir.
· .,. Oneelikle hir tablodur. Lianc Lcfaivre'in116 haklı olamk 5aptadı~ı
· '-•t.cr düzeni "1-mkı§ın mekımiğin ilc belirlenir. GörselliAi ve i~itselli~i
.....~ıı nın istcjii mimarları ~ı\inlcndirir. İngiliz tarzı bahçelerde. temel
' , ,t..,u hiycrm~i ic;indcdir, her birinin sırası bellıdir. Oirardin bahçelenn
· • lılıııı eden düzeninin daha :ın lık, daha canlı ve d:ıha zarif izlcnimler-
• ".t. ••non oldu~unu söyler.81 Hirııchfcld'e göre ( 1779) "birkilcrin ve
,U..,rnn hu~ kukulannı alan lcuku duyusu, havanın scrinletici erki:ıini
-•le-.un kabıı dokunma duyusuyla bir tutulmııdı~ındıı, duyu hiyerar~isin­
' '•• .. ıııaır.-ıda gelirlrtıl\; hundan dolayı sanatkarlar, "kuku duyuı;unu tama·
.... ı.,l.ımadan yapnlarmda kııla~oı. üzeilikle ı.lc göze hitapedecek biçim-

tı .~ı~ .. •. 128.
tll \\ .ıırlrı, l:s"ıi sur In jardiru, 1764, •- 14.
lll ı ııııırdın, IJ.f.,., bölümlerden binnin b.qlıJII ııD: lı:o>nusll(lur.
ll ı ~~,,X. cik, i. 72. "Yeni hı~ ilmi• yunc.ıının k11ku•unu oııvmc~n k111 pa ıliimierin en
, • ıı lodı1'11'/'1ır dcmelırır."
ııı
:ı4ı
"n. a. 88.
l .. ıoocl Jr Trt'Of;!lr, I.Joll,l'N.Il', 1181,1- lll.
N \ı ' H. Bu duyu Bc.ıııricc Le Gııll'ın ıninde ıııc:rltnmfttlr: (_'~ r~ Sctıancuı.ır,
• • 1 i Bi<;ilnıı, )uncu kuku~u ille fır!1i;lılı &imarlrıtn.Jcn hiridlr.
:ı~ .ı l.l.ıne Lrf:ııvıe, Alexander TIIOI'III, ·Lıı ~cmeme du :ıc:nılmı:nı o:ı Ir pu)~ ılıEt•ı~ıı·
.... wıı,. ~.l....!ıpıııı. 1779. ı. cih, •. ll!~.
&/1 . \,n., 5. 121.
''lı~ ı • '.CL Hınchlcld. J"lıftınc ılı: lan d.eı ııuıJııu, Lr1rızııı. 1719, 1. cılı, a. 185.
ll 0 ICOICUNUN TARIHI

de çalı§malıdırlar. Bu yiizden bahçıvan, Imiann ı.:lot1al güzelliili ni bıriirse!!l­

lcmdc sunmaya çalı~malıdır"~~'~. Burada önemi azalan çiçekler üncehJılt
gôze hitap eder; ille i~levleri kolcu zevkimizi tatmir. ermek ı.:lc~il ıcıdil
bir halı gibi kaplaınalc, çayırlan rcnklendirip süslcmdcrir. "Giz alıcı h..~Qf
ler"de dyarro sahnelerinin c;ojtalması Rörsclli$tin önemini lcanıı lar. ı-.
n n \'e daha çok suyun temizlik Jıücüne tanıklık edeıl i§itme duyusu J~
hazlar sıralamasında gömıe duyusuyla yan~ır. Etkili oldu~ herkesçe~
ne n Wharcly, rıpln jean-Maric Murcl gibi,lcnku duyJsuna hiç değı~
Ancak bu ilk Icesini ikierin ötesine geçmek gerekir. Koku duyıısıı, ....
ııu/aiRt türlerini arnmlak isreycn sanatçınm duyumsal palecine gı~
Parfiim ı.:luygulann harekete Jıec;mcsini kolayla~urahilir. Bu Jurumcb.
ayrı her duyunun hangi duvxuyu yarattı~ını sorRulamak pele ı.:cçerll ..
maz; bu "birbiriyle etki le§ im içinde olan duyu" arayı~ larını yadsırncık ,. .
du; oysa Hirschfeld'e sıöre bu arayl.§lar olmadan bahçeler duyularlll . .
tünOne hitap eden yerler haline Kelemez. "Yapraklan yeni ac;m~ a,AaıJIII
uzakları.l<ın gden ne~eli (;Jvılnlar, aynı anda holholon sesini, bir ç<~
~ı kırllsını i~ntiAimizde ve huram huram mcnck§C kok ısunu knkladıttmuııtl
hurası bize daha da çekici gelir" 9 ı. 1
Do.Aa bcıimlcmclerinde en fazlıt kullanılan söz.::iiklere hakıldıicır.JI
koku duywuna ili~kin belli yer, ı.:lavranı~ ve duyguların ön plana çıh.
görülür. Dinlenme isre~ olı.:lu~uııda koku duyu.su ıccıcldi olur. Evin ..;ı:wtt
!'i ve "dinlenme odası", be§iji ya da dinlenme k~sini barındıran ç. .
dinlenmeye davcr eden"~ 1 yumuıak yaraklar, bir vadinin kuytusu ve Jllt
genel olarak da "huzur veren kır kö§elen" hO§ kokulu bitkileric ya da le
kulu lıitkilerlc çevrili olmalıdır. Walıxıl'ün daha önce dikkat çckftb ..
k~ ulu hiç kimse Hirschfeld'ı.:len daha iyi ranımlama:nııur9l. Hır.;chtrld1a
.
89) A.g.,., lo. 186. _i
90) Thıımas Wluırefo,·, L 'ıın ~ ju'fMf lt:ı ıarJın., ~ ou 1~n ıkJ Jılrdıns o~, 1.,.
J"an.Maııe Mıırcl, 'Tiııt.JJV .b Jllrdıru, 1776.
YI) A.g.,., ı. 185.
9ZI ütnırdııı. ll.ı.,.. .. sı.
93) Hunıce W.olpılc, EUUJ "" l'.ın dı!!.Jıırtbru nııı~s. çev., 1784. HirM:h(eiJ (a .•., ••
elir, •· 94) tl"Yie yatar: "Insanın dlnlcn.l~ yerlcıdcdlr; hndlnı ıluiJnı:clcoriıw ~c hayal CIA•
bırolıaQı, dalcınctıi du,~'U\'il lcllcdıRt. kokulu çiçekler iaınilo,•a&Jnın ho1, babamlı ve tcrı.N4
kı.ılııılannı \'Dyıtralı; Y"fll m duyuyu l>llnun C<kıclı ~'8nınmııı lnı.,ılcıinl! ılitJı:in ıJuyumu .......
IIQI veılerde<liı. Oinl~nmeye ve ıı~ııma~a a\11lmli verler, .,;~l04ına odalan. )'l.'mıılı !o:!lonlan, h -
lar rMnck~Cnin, mD~nın, &ı:nk mcnelqcsinin.... ~bbuyun, bc:yaı nerııilm, bcyıı: : ........
oümhuliın, kanınliliıı, mtnik kaınnfilın \'B do Mısır r~ozeda•ırun, ... , rııl,·anın vb. ı:ııılı L.ulı.. .
dolaun. Bu kokuların y;ı.r:ııtıi!ı h:ıı açı~laıumaı lı~ımı.lı: lıuanın i9n<ic bır ıiıı dırilmc ''c .ai
glııli~ yaraııı v~ ruhun.ı bı~. onu yııvııtÇa uııı.m has c.luvııulan dCıilrOr. • ·
 KOKU ALMA ZE\IXJNE lıJs«IN VENI HE.§AIII.AR 1 11

. -lııtlı~ı mndcl, julie'nin lıahçeı;imlcn çnk Milmn'ın üstü kapalı olarak

••lle611, ilk kadın crkd çiftinin a~k ya~dıjtı cennet bahc;esi "wilJcmes.s
• ·-~·-•~·. vahıi saadctlcrdir'H.
L ıLıı duyw;u tazel~ini koruyan ça~lrılı su oldu~ında gerekir ve duyu-
·• ·••••nıları uyandıru. Girardin, dere kenarlannı h~ kokulu aaac;larl:ı
, ••lı·ınC"yi (.lnerir9~. Me §eli Ideri n nrtasınd~ı, su lcayruıgının etrafında hi ren
•· •·~ıı uılar, ~ifıılı hirlcilcr, çamlann rcçincsi, havaya halsıtmlı bir knku
·~ruı; msıının cil}crlcrıni rahadarıyur't'lfı; insan hurada lıayal kurmalıdır.
''•• htdd. geznıeye çıkınılıırın dinlennıck için oıurmayı scvdiw küprü·
''" •·ll ııl"ınıı çiçek dikmc\•i üncrir91 •
-.~ılcrden üretilen parfümlı:rin b~tan ı;ılr.aran kokuları, sanayi \'e
.... ııiıı rııereldi olu~und:m destek alarak ~eli~ir. Kovanların yanındalcı
"·. t&.r t"ııe pe§indeki arılara sunduldan kokulu davetlenni abartam:ızlar.
• ·~•- lnvanra, mercankö~k çiçe~. siiA\it, ıhl.1mur ve kavıık allaçiarı
· •, n • hn§ bir kuku bır.ıkır, uzaklıuda solunım havayı lcokuya hularlar.
r.• •••~loı kukuhtr ve ~ic,jeklcr hul buluıııır.'tllll
1lnıioıl ve saitlılclı olan ilc ya~am:sal ulanı birbirine c~ tutan bu döne-
.., 1\·lm.'icrliRi kuleunun \'C ya~ı:ıy.m hiıkinin çekicilijfini rcmcllcnıJirir.
•'' lıtı\•anın kukuya Jayalı Juyumsallı~ını ıcüvence altına alır. Bazı kır
.ı~•~lt-ıınin içe ~leyen kolmsu sarh~luk yapabilir; tıpkı kadınların yüz
'"'"'ıH·riyle yapabildikleri R"ibi bu da cinsel hazza bir daver gihidir. Aılim
hııılıı ının sti\·lec.iıklenne gi\re t:nmin, bıdınhır ile kuklanan çiçekler
.....ıı .. l.ı~i o belirsiz ili~kiyi açıklayabilir99 • Kokulu c;;alılar, sundukları gölge-
ı• • r, \·.ılnızlı~ın. dinlencenin ve dü§lcrin hu mekanlan, insanın kcndilc-
, • ı ıtııııımcn hıraktıklan sa h nelere dön ii~ bilir kıılıı\'lıkla. Do~tımın knku·
ı-ı, t4 ll\'cı iksirinc Lliinii~chilir. Dolbrcu.o;e aıJınıJa hir suç chli,lcullanJı~

V+l Mllwn. PIIPadı~ wtı. V. Ku:ıp. 294. Aubia:r, 1071. ı. cılı, !. B.!l. Parı.ulııı! Lııı'un IV.
1 •' ''l'l,ın 'I;IÇtklcrin Yc çimenicnn koltlL~unu vücrlnr. Kör Mılıt)n t'lnl'c okuvucu•unun
• .....1 ıı-~lc!mini ~~lıtıırm:ı.ını i&ıer; knlculu ~alılar, ııüllc:r, \'3.1Cmlnlc:ı. mcndqlcı bc:ilb ve
. L. ,,. ıılar.ı~ Ac.l~m ılr H:ıvvıo'nın ıı1ldnrını lmnnJırnn j112li ~uyıuvu koku~-.ı bo&ıır.
,.,. '...ı:.~ .• '· 48.
·• · \O·· 1. ll2.
·,; ··~~.l.cılı,1. 51.
· ., w~ ... ı.,ı. <J.,. 7.... 14.
• '' lla\·dcıclc ElliJ, a.f.;t .• 1. 17.J. K;,ıdınlann en n.:ımu1luw bılc bır lwlcuyu o.Jemlmıc>lnc
.-ı ıılın.lr p.ı.,rını lcırar Ilc "rlll!r ıon~ c.lul-:ırlı~-uı hüıiln vüı:u.1u ııtr••r, böo,·lrliklr ha,ku
..... ı_,,,ı_, hı~,' ı:lit.tcrm~·ec~. hclkı de saı.lcct' !oCVıılll•lnc pterehllec~ blr m:ıhrem durunııı
., ·'· • ,uar XIX. ~'llzyıldıı bir ıclc bu nedenle ba.:ı ahlakçılann çk;cldc:ıe lancı okuduklıınru
112 ICOICUNUN TNiHI

birki özlü parfümü sayesinde aenç Kontesi ba41an çılı.am~, llriMn

h~-can dolu bir gece geçırmi~rir 100 • Ponalcal çiçe~, yasemin ve h•
kokuları S\•dncy iJe fciK:ia'nın ıı~klannı kokuyd bularlar 101 • Aitkilerin 1
ınındaki hcJoniım, haı pqindekı Libertenlerin ulufurduldan haz bl
mıylıı sannalanan bnl kukulu sahnelerin de örc~inc geçer.
in.ıiliı tarzı bahçe düzeni ile ilgili yapılan yorumlar ve uzun ıanıtm
okuyucuları y.ınıJunamalı, b-dhçelerJe çiçdt ycti~ririlmcsi Kerckıijıi Jfıl
cesinin ısrarla ~ündeme aeririldi~i unutulmamalıdu: Hirschfeld ile ü
din evlerin euııfında, bah~elerde çiçek yetiıtirıneılin (plc:asurc l!.ıll
burjuv;ı mud:ısı olduCunu vuraularlıır. Kadınların ve daha ziyade ı
kıziann heyecan ve CO§Icuhın bahçelerde, çiçeklerin arasında ~;,lhl
"ho~. ince, günül ok§ayıc1, serinlctici ve ruhu ferdhlatan lcukul:ın" 10l:
lamak için kadınlar buralara J.ıCiirler.
Bu özel yerlerde Jeelqen ko.ku alma duyusunun te~l i~levi d~ne
sizmi ~l~tirmek olur. Thec.ıtnım mundı'dcn, y.ıni toplumdan u:akl.e
iııtc~n, kır c,Jcriniıı göz alıcıl,all'idcıiın: lı.enJilcıiııilı.ıspuum, ıııct)Cıuı
çekilmit ya da dajta kac;m14 kimseler, Jean-jacques Roussc:nu'nun Rc!t
(Diqlc:r), Yuııng'un Nuiıs (Geceler) ya da Werrher'in iliraflarını ()ı.
benliklerini nlabiiJi~nce yoiun yaşamak isterler. Oysa varlıtın kaıı;;
ıınlııımalc için birebir olan kulcular zaman algıııınıı ililkin özel duyu, ..
gôrülür. Hal böyle olunca, peyzııj mimarlan, ıJ~ımınkolcu m.kviminit
lemek znrundadırl:ıı ..'' Peyıaj mimarlara, sahah, öfde ve aqaın için
bahc;elcrin olc.Jujunu ve bııhçc düzenlemeli ine giri~irken bunu R()z ünııl
bulunduımaları Rerekti~ni bilirler. Mimar ej!er ho~ luıkul:m öne c;ı•
caksa kolcusu a~am saatlerinde yo~nla~an bitkileri seçmelidir, lfll
bitki kolculan, günün biui~ni, alqamın yakla4u~ını gösterir. RaınıJ
göre Pirene d<t~lannda hnen lı:ımıızı karanfilın da~ c;ıkanlan bu l
duygulandınnasılıu yfızdenı.Jir 1 o.ı. I<ulı:u alma duygusu büyük ölçnde 1
simlerc RÜre ele alınır; bu konu çok fazla ~lenditinılen, bumda ii:«
durm..ıyaca~z.
Anı::ak yenilik, kukulann insanın duyusal hafızmında anılan G•
duma özellilidir. Rousscau'nun dcyi~iylc "hafızayl:ı iltıili ~östcrJıclc

100) loııı~tl de T~te, cı.ı.,., 1. 174 YI! 180.

101) AıKiıN de Nen:iaı, Fllhı ııu nws ~. )'l!ni hıısım, 1(79, •· 196. rııifı ı)ını
Moıl~rr. A.,P.., ll. cilı, 1. lfı_
102) Hın.:hldc.l. an .. ll. cılr, •· 16.
101) A,ı.,., •· 19.
)Qot) ~.y., L 16~.
 ICOICU ALMA ZEVKINE I~KlN YENI HEW'IAR 1 J 3

.,,._., tıu 1 ...,~; tanınan kokular ae.. mi~le ~imdiki zamanı aniden çarp"'-
, ı•ııııuu.ıllıi!ı yok etmek bır fitna lıcnli~in kendi tıuihini hissctmesi-
• Jırıııc~ıni saılar. Sürekli grli~n p-.ırfiim muda5ı, öteki'ne il4kın
--4-ııım.-:eve ~iinıel ho.,·uı kazandırırken, cdebiyaua kokunun tanım·
.... 46l.ı ..'<'liveren anılar kunusuyla i~lc:nir. Ömclder c;oılah•labılır, ama
., • nıııc~ le: yetincce~Uz.
t .ı~ ııl.ırJa geçmi~i anı.lıran ve! ne olduıunu bilmcdiQinı hır ~yler
ı -ı~nlıırLia sevgiyle bıı~landıkl:ırı yerlerin, pi§m:.mlılc duyduklım olay·
,,, 11mını caıılıındırabilecek en Küçlü §Cy, kulcudur. Sevilen yerleri,
·..... Jurumlan, kalpte çok derin izler bırakan ama hafızada yer etme·
• •lıııılıu denlı hatırlatan ha§ka hiçbir §CV yoktur. Mcnc~ kokusu,
. • • ..,nıı~te kalmı~ lıirçuk baharın co~lcu.!lunu yeniden y~atıt. Çiçek
. ~• ılıl.ımurl:mn hayaumın han~i muılu ulayına tanık oldutunu ben
hıaıııvurum. ama ne zamı:ın ıhlamur kulc.usu alsarn içimde derin uykuda
... lınıııılann harekete KCÇtiıini, y~adıjım güzel günlcnn anılarının
• •-.ılıQıııılıiıo.'>l!Jc::ıJiııı; lıwllıi.m ilc alıtlım ara5ında hir perde vHrdı ve hu
., a. tııır-.ılamak kimi kez muduluk koni kez de acı vericiyJi", der RamonJ
· · \'ılıııda 106. Obcrman rnek rup :ulc:ıda~ma Chesscl'de hulundu~ sırada
"' ı.ı:c bic;il~ yonca kolcuımndan söz eder ve Imkunun "çocuklu-
,.. --ııılıı ,._inde oynayıp zıplııdıAımız o ıcüzcl 5amanlık"ı Aözünün öniine
, ııt,lııııııı anlatır 107 •
1wr• ( .aımın 108 , lucien Febvrc ve Ruben Mandrou'dan sunrd'~. !iO&yal
· ft ..,., ıılgıl:ı~··m i~itme duyu.!lunun, ~ıerı;ek dünyayı anlamayı saı1layan
....... ,ıuyusuna ıK.-den üsıün uiJuıı:unu açıklar. Mndem Zı~manlarda Rt)r-
. ""ll•lnın özellilde adli ~lemlerin '\o'Ürütüldü~ü sırdda ilncm kazanır;
~'•melerdc görsel saptamalar hir zamanlar itibar g(iren süylc:ntilerin
. """' ılır. Du,·u tarihini belirlemekle birlikte uzun zaman ııaldı k:ılmı~
•• trtt.;rk vardır. XVIJI. yüzyılın ortasınc.lan itibaren, insan ruhunu etki-

ı.;·, ı Iran Sııuobintlu, w '"'"Jilı"""~ ~ rcıbsı.aclt, raru. {i:ıllim:ırd, 1971, •· 196. IQ7 ve
ı o"•. ı A ı~ , •· 88. Ru ı.'ımelı c;olı alı vrl'llınilru; Maiıv & Ilinon uralında n ırünlı:ıtıındıe dı!
•·
"'" 1 ,~ı. 15 ı. AnımsarııKıılı: lfll'~" Jı+n yamııcınıla lctl ~ımde onaya c;ıkar. ıJtnvınlıawı..-
111 ~ ~;ıiıtrılc: ~ Jlliıı..ır ~ıtlı:ınlıjtryl.ı anrw fiıürıınll ı;.ııAntnnr, dob)'LAYI.. yc-nıll!nftl ıiıtuıwanlıaı
·M.. "--ı.:lırlrı'nın i~J~ ırnulardn bunl111 (blu. "Françc• Oa~. a.ıt-m .• ı. HI vd.).
ı·m Ubrıman, u.
cılı,'" 58.
ı.-"1) Hııpahunekm ııvihiylr ılıılı olaıalı: E.H.E.S.S.'ıl! 19 Ar"llılı 1980'ı!l! '":IJIIIıın yuvarlalı
... ı ··ı ~.ıııısındalu l'lildirl.
ı,.,. Robcn M•nılrou.lnı,.,dııcuoo 11 Lı frllfiU rııııdl!mı!. E.ııaı dı! t;K-w:lıolop lıuıutıqı.fl!, Par11.
~ "' Mıı htl. 1061, •· 10 v.ı.
 ı ı 4 ICO«lA'IIUN TAIIIHI

leyen ve hareleere geCjiren en önemli etkenin lcolcu duyusu oldu~Na el

:süren bir esterilı alıım §elcillenmeye ha~lıımı~tır.
Sııint-Lamberr §Öyle belirtir: "Koku duyuı;u, g:1nne ycti~indea &l:ı
içten duyumlar, zihinden daha bajtınuız, daha doğrudan bir haz . .
ııQzel kokuları algıladıgımızda hemen zevk alırız; gürsel :evklcrse .&.
çok dü~üncelcre, ıılgılıman nesnelerin lcı~l::ırnıjtı zevklere, dııjt.._.,
um urlara ~lıdu ı.:<h."
Kısa ömürlü olmasıyla tarif edilmesi zorlatan koku, derin bir hifllı
niifuz etme ı:ücüne sahip ulmasına kar§ın gelip geçıcidir; lcoku, Ju,.
kinı~leri uyanr; lcokulann uyandırdıiı duygulardan bçmak olamabu.
Berimlernesi güç, gelip ııeçici kolculur ilc onların uy;mdırdıat belini:. .
yunuuz ve hencil anular arasında tuhaf bir ili~ki vardır. "Fulya, men
§e, sünıbül tehcr çiçekleri! Sizler anlıksınız" 1 10, di'e havkıru {)hı.."ftft
bu çiçeklerin hıraku~ anlık erkiden hem büyülenmi~ hem de ha)•al ı.
lıtımı u~ram~ bir halde. "Bütün \'arl~n bır tek nokm etrafında rupl.nı
,.-ı ı ı ol:ır::ak 2Örülcn, benliğin vartllu~unu en iyi hissettiren u:lr.. Ju\'11 ktı
al m:~ duyusudur. Kokularııı erlciııi. ~rcki hotlutu Çf.lt~tıran su ~ık.-..
dan f~rklıdır. Yazarın koku duyusunu, en azınJan s{ly[em düzenjnde, ~·
diJiinin çarpıcı biçimde jlÖrüldü~ü Rivt!riel d"un J1rtımmeur solııaire (1
nız ~e:ı:erin dü~leri) gibi bir yapnın önemi, muhremtlcn tarihçilerio ı.,
alma duyusunu küçümııemclerine neden olmu~rur 12,
Koku alma duyu.su her bünyenin farklı tepki gösrerehilcceAini ,llj
duyulardan daha iyi açıj!a vurur. An.siklopedi'nin "kuku alm11 <.h~u
maddesini i~lcyen yazar, kokuların solunması ıle buharların ulu~m..
da dunnası arasındaki balı ımiatırken "herkesin kendisine öz~ü. biliN
yen bir sinir sistemi vardır", dcr. Bundan böyle elir kesimde mislc. Id
suna lcar1ı bir t;,ıhammülsüzlülc KCli~meyc ba1lar ve: ~u da bireysel J..,.
lıklann ylikseldiAini gösterir. Günümüzde alerjik rcpki ularak ni[eiC!N
lecek bazı raharsızlılclar neredeyse bilrün bir yüzyıl boyunca bünye ta~
olarak yurumlıınacakm. Koku biliminin sesi çok çıkan yazarhınn1

1~ 10 1 Sainı-Uınhm, us Scıüıını, 1. l5. Ünlı; Rı'llırtt Mauzı, oı.g.,., s. 120.

j 10) ll. dlı .•.
2611.
lll) Rdıcrt MauJJ,
ll.f.,.• 1.. 114.
lll) Rı-.nu çıçrltla ıı;ın boumikçinin meı:ııkını duvar. Ülılaıa rtıLnetının nedeN kcl
maktan ~alı cnLırdalci dıizrnı hoyr.onlıkla izlrmrlmr, bır dı: "v«Jti ar:ırmııkr.. n çalı w' ıli .Jın
mrkıır". Bf..ıtrlce Le üall. ıı..ı.y., 1. cilt, 1. HI. Ol111ıurduQubitlu IBtcsi !ma:lilıle ·.uıırnsıl~
alta dA o an•VJ dotruılan ~uı J~ellrccek ~tvtn pme duyu oldupau dOt'Jnllr (). SıJn'llllll
••.,.,., 1. 197).
 ICOICU ALMA ZEVIClNl t~IN VENI HESAPlNI 115

1\lk HipJXllytc Cluquet'ye ~öre, kokulara kaqı Jıeli~tirilen tutum,

•.• ,,.,, ~n mahrcın ~~imlerini gösterir ve aynı zamarula bunları inı;ı-ın
••ıı-ııı~ ıQmüyle benımsctririr 11 1•
'•u OnıOrlO c;içeklerin geçici kokusu ile dı~kı kokusunu ve yıırımıjiı
• .,...., Juyguı;unu lcarıılıı~tımıak uygıın nlacakrır. C:.mlı içindeki c;ürü·
., ''" rumine ili~lcin algının ne denli !iıtplantılı olahileceıtini biliyoruz.
••·'-• 1\ımiıJc dayanılmaz kokuhu ta~ıyanılc ~ençlik içinde ya~amM,
......, ı,~lcırır Caraccioli 114• in."ianlıır, özel olar.ık 't'apılmıt ayrı tuvaJetlerde
• •• ~rmeyc haıılarlar. T uvalet k~ iye Ö'"~l hale Relince dı~lcı da iç mcmolng
4-•uıc dün~ür. Vcrsa.iUes'da yapıJan ingıli:ı usulü water-clc:IISCtS uri ıek
•. w1 •nJccc Kral ile Kraliçe Marie-Antoinettc'e aynlnu~rırm. Frım.sa
• ·• ıl.. Kraliçesi, ülkenin yeni tarz tck lci~ilik yerlerde hacer ~oıidercn ille
"'"'' ıılurlar. Au {\nemli aynnrı, toplumun hayatındaki uy"ulama ve
.._. ..ılıkl;ınn bireysdlc~mc sürecinin bir rıarçıt."iı olur ve lıu sütt.'Ç narsiımi
.,, "t'dt•r. Kıııa bir §Üre !ilınra her cenaze uyrı dcfncJilıncye ba~lanacalc,
•. ,-..' ceset kukulım kayhnlacaktır. Topluca çorumeye terk edılen has•
'•• tm Hirlü iyile~mcdijlinJcn bula~ıcı milcrop ra~ıyanlan ayn cıdalar.ı
'"t~ıınıc diiıjünccııi~eli~ir. l813'te Fod~r~. "aym odada varan ha!itaların
... ıLırınJaın yayılan bu~u havaya kantır ve miknıplann ürcmeııi için en
,, .. , unlılln ol~qur. Böyle bir onarndan hastalan kurtarnıale gcrclc" 11 ", der .
.\ym::ı koku alma duyusu, dünyanın ahengini ve dü2enini diAcr duyu-
" '-ılı Jaha iyi algıl:u. Dc:ıaal kukular, anlık nlu§lanyla, ülüm dü§üncesini
• ...._,.ı:l.ıııır.ın 117 ve daha yi hiir diinya umudunu olası kılan uyumu his-
- ...~, ~licç ici ~Ic" "ani ı.; ıtjlrıya " 1111 diinü§ür. Robert Mauzi, bu ili.ıj kinin
t.. e.lıııını aydınlarıcı lıir hiçinıJc incclemi§tir: "İnsan ile dl>la arasın·
a411 turlik in.,an;ı hir iç bütünlük izienim verir. Au ."iayede, kalp ile akıl
~ .... ıtl.ı kopan hait yeniden kurulur. Basit bir pmffim kolcusu hile kişinin
... 4ıı henli~iııin farkına \•amıaııın;a neden olabilir. Ru sayede Ben, dahıı
•. t \'nhancı k:~ldı~ doi!a ile hüti.inle§ir" 119 •
nıı hülilnle§me deneyimi içgüdünün açgözlülüjtü olmayan ama,
A•ı. lt·ı'nın ranımladıgı gihi, "Jı§ nesneler, du\·ulıır ile ruh durumu arasın·

ı ı •ı 1\kz. btı lıuap. t.. 184 \'d.

114) Aı.J., ... alınulllliln· Rnhen Mauzl. o:ı.ı.,., •· 195.
11 •ı Alfred l·nnldm, "·l·l·, !. J 1.
lllıl A.ı ,., VI. tılr, 1. '.i26.
lll) Srn.ancoıtır. c~ ... ll. cllı. ı. lt/J.
11~1 A.ı.,., ll. cllı,s. 268.1.
1ı••ı A,n.,1. 111.
116 KOICUMJN JNIIHI

daki mükemmel ili§kilere" 120 ait sanat olan yeni duyusallı!lı dile ı;ı«ı
Bövlelildc ortaya çıkan §ey, knlmsu en hanf ulan çiçelin bil~ "ı;a~..~
sanlar için yaratılmı~" 121 olduAu gerçeAidir. İnce zevklere sahip hi.,lc
hizmerindeki lcoku alma duyusunun ha§ döndürÜ(Ü gücünü ~ıwx.
kad~r etkileyici ıınla13n olmamı§Ur. İlkbahar ~içeklcri, seçkin rııhlıın •,
ha içtenlikli yaıama" yönelik anlık c;a!lrılarda bulunur. "Bir fulya ç-,,
açnııljll (des re le duvarının üstünde). Ru, arzunun en güçlü iiadcsidir: Vı
ilk kokusudur bu. insana sunulan bütün murlııluflu hi.s..~ttim" 122 • "ina
larm çoğu kokulu hir bitki ile mutlulut-ı eri~bilc:c~ni hilmez. Bun
nedeni, bi)ylc bir §CYin ııadece bir hayal olabilccc4ini dü§ünmeleri olıı
lir mi! BirçoAu hu iki algı türünü birbirine zıt J.:ihi görür. Onlan 1--irbl•l
ha~layan zincir halkıı:m1ı net gl\rebilen dahiler içinde birki kokusu ılıı
uinginlik aynı derecede birbirine zır mıdır acaba?" 21
Hafif taze kokusuyla insanda o ilk heyecıını uya:ıduan, dc~nın g~
armafıanı, nazlı kır çiçeklerinin güzclliiıini sözlerle anlarmak ulanalete
Ui2li anulanm1z.:ı •tılc ruron lur çiçeği lıolm:ıu, genç luz im~siylc l•.sJc
tırılacıtkrır.

•
• •
XVIII. yüzyılın sonunda 125 dailar ve bahçeler bir~ok ard§tırmaya Ica
olmu§hır. DaQiarla bahçeler, giizel kolculan, lcalabc:lık[an uzak yalnıt
ile birçok geıgini çekmi~dr: gezginler buralard sadece dinlenmek ve n~

1201 Alına: Robı:n M3u.ıi, a.ı.,., •· 119.

121 1 8kz. ho kiıap. 1. 18.
122) A.ı.,., 1. ı:ılı, •· 1ll.
121) Aty., 1. ı:iiL 1. 244·2U
124) Mareri Raymond ISmarıcoı.r. ~ t!.C n't..&Dıru, 1965) Senanwur'un \';1JliQ
bu du~'Ubl voluvl.a mutlu lu lı aravıtını inc~lcı. Kolı:uya llıııtl duy:ırlıık ıa kalhin ilk hıırduı..
~r kazanmatını aılrllı. Mareel Rııymund bu dunıuvu Nuvalts'rc beliıit anlamıyla la'lıl..l
~aıricc u Oall de nvnekır 11c lul~"Bnın Seruıncoııı'da ılu Allı nwo!IWiını ~nırmaıaıtını <ö 1
Şunlan ekliwır 11. 271): "Me~lıiP'/ı se~r \'onko çimc:nin alıına ~zlmd~nde •adece hıııı
kuku haline ııelır.· Senaneoor ıerç~ktcn de ~·de aıınu yazar: "Mc:nelı.tcdrn çıkan ılu
ht• lıcndmı •onar w aynı arıdıı bunu ~dd~; hı1ıına arııru ono, lıııA{ bir elirıli l:okı.ıııl
göıürmütrür, alır II'(IUlt"ür onu ve mrN!lı~fnın ,ııril-. b.,.Ui hizlm tehvrı J.,.:lilimız ~ııd
~unu da eklcvclım: Oıı)'111115ll etlqmelcrin ar•vı•ı ı. •.,ıısuna Hoffmann ızjlıi ıuıkuylıı ı.•
Rahtp Casıci'In 111111ımnııJanndıın caınle~n Senaneoor Huvsınaıu'ın Esıclnı~'inden vılı: ıi
Once bır koku klnwnlnı clü,lüyurdu CIWaıricc Le 0.11. A.J!.y., ~ ]]1).
125] Her hallikarda Ofıe_,"ın aiKalı l80l'ıc ,,.yımlanıııcıı~UD bc:lirtelim.
 ICOIQJ ALMA lEVICINE llJ~ICIN YENI HESN'I.AR ll 7

• • '"' ıııımak içın gclmcmi1lerdir. Kuku;ımu§ insan kalahaiJ!1ndan kaçı§

"'"',.ı. anıhın tareleme umudu verir, narsizmi lcörükler, C\'renin ahcn-
hı·a~nirir, ayrıca inzh•aya ._ckilmi§ ~§ı~n içini dökmesini ~ağlar. An·
1 rtıvıııJ mimarinin §ahescri olan bir m:mz.:ır:ıdan ya da kayalıkların
' • ~nJiiıücii gürüntüsünden çok yenı haz v~ radımı hhap eden, fulya
ri
ı o kokusuJur. Böylece ko le u esteriıti olU§tuğunda parfüm Üretiminde
. •ıl ıılacak olan ilkbahar kokuhın önem kazanmaya tı~lar. Şu :l§amada,
ı ... lııı ,ch\•etli kıvranı~larma uygun duyusal ortams :r.uıunak için \'ÜCU·
1 •• ııQıı lcokularınd:ın kurıulmak ve çevreyi kötfi kokıılardan ;,ırındır­
_,, önemlidir.
lıha

ti••ıalanm.ty:ı yul açan kirlili~i ve havadaki mikrnrlan yok etmeyi

· ••••·1• rı tıp bilimi, hircyin içine ~lemi§ çürümü~lügün vcrJ~ metafizilc
, • 1.,:, nanıizıııin yük.seli:ıi ve buna ba~lı ol am k gcli§en güzel kukma iste·
'' ı .. nlı~in varlıAını duyunın, evrendeki ahcngi duyumsaran du~al kolcu-
ı • ..,. ır·rcih edilmesi, toplumun henüz bclirt,.>inlc~memiı,i ve ayırt edileme-
••. ı.ıcklc:&indcn ileri ~lc:n korkular, hütün bu ~ıdi~mc:ler, XVIII.l1i::!YJlm
•· •otnll;ın itibaren olutm:ıya ha~layan kötii ktıkulan setderme stratejileri-
, •• ıcııluek önem lcaz:ınnı<tı~ım sağlar, k<\rü kukulardan kunulma :.ırdyı~lıtrı
.... ı.._ler.
s~ıvc.lıtrmız
tarihsel gcli~melerJcn anladı~ımı2 lc:ıdarıylıı, kötü koku-
' •• • ı ·~•~•In-tdar tahammül etmek zorla~mı~nr, hııAf kulwlu pıırfümlcr
"•lııulmu§tıır ve vücut tenıizli~ konusunJ<t belli hir duyıırlılık ulu~mu~­
•• Hu ı.lurumun ortaya çıkardıltı ve, hir )"drl<.lan kürü lcokuları:lan kur-
ılnuının yolu, diler yandan toplumsal davrdnı§herJ;ı meydana gelen kök·
• ı1 lıtr de~ti~im süreci olarak görülen rıhtıi !'i1yleınlcrin çot.ılmasının öre-

• u lı • bu çok biçimli alı.rı devrimi hüıün rupluınu etkileyecekı:ir.

 İKİNCi KlSlM

KAMUSAL ALANI TEMiZLEMEK

 ı

t., .lta.t Giderme Srraıejileri

\ııı.Jnırıı ~emnesi. Akaçlama. Havalandınna.

'\VIII. yfızy~lın sonunda temi:lik lcavKJiarının yükselmesiyle birlı'lcıe alt-

••• \ıllllm:ıhınn;t hız kaz.ındımıak znrunlu hale gelir. Ama bizim amacımız,
•,, .ılı1mal:mn dökümünü çı karnı~ k deı;ıildir. Önemli olan. duyu rıuihıni
, ··lrm•·k, hu konuda ~imdiye kadar yazılıp çizilenleri yeniden ele alıp
.. rrıl•nı..lim1ck ve ~nıqtcki uygulamalan J:iizden gt.."Çirmektir. O zamanlıır
,.,,,,il,ındınl<ın temizlik siya.seıinin, kirliliği ı;aplanıı haline ~tinniş, uzun bir
ıı ·.ııııtı vardır; bu siyascı AntilcçaA'daki bilimdenkalım ve XIV. yüzyıla
.~ fl ıı yeniden ortaya c; ıkan uygulamalan benimser. Ancak sajtlıj!o uy,ııunluk
ı. ,. ıı lııı yeniden uygulamanın ötesine ~er; tıbbi inançlann e"'rimi ve daha
ı~ •llı••ınde kimyadaki ~li§meler bu temiziiitın modem yönünü sa~amakrndır.
CıJupnakta olan s;ıl!lık !it::ıtejisı, salgın hastalıklann ortay:ı çıktı~ı ve
•lnlıQılcasıp kavurdugu dönemlerdeki gibi kesinrili de~ldir artık: sürekli
,,ı, wdir: saltlık !ilrııtejisinin amacı, benimsenen ilkelerin uygulamadaki
;ı UnlüAünii gözetmek ve alınan kararlara lıclcdiyelcrin ne ölçüde uyJu-
'111111 denctlcmcktir. "Kcnı sorununun kc:;ılcdili~i" 1 , "mck~mik kenı"e ili~-

ll l••n-L1audc Penot. ü~ d'ıınt L~ modtnw:. (Mrt au xvıu• ıı«le. 1975, 1. 9 ve:

••ı ıılııııılıır,
•· 04~. 950 vr 10.
122 KOICI.JNUN TARlı-d

Icin ilievsel anlaylıjın zafer kazanması, sc.ılc~lcl:ınn annduaJması ve ih11

giderilen yerle n n düzenlenmesiyle unaya çıkan "tnrlıımsa.l tenilili~~ tı
olan "topogr:ıfilc temizliRe" yöncltir. 1740·1750 yıllanndan sonra [e mJ:
dencrle)·en Saglı.lc denetçiliRi olu~turulur; bu ekipler haıarılan dolaYI•
nlmasa da en ıtzından "§effafbilailerininR kendilerini! sa~ladıet üne sal
uki§isel çıkariara aldırı~ ermeyen" hekimler tanıfından yönlcndirilir. K1
mezarlıkla bir ruımayı yeglcycn yeni nüfusbilimi lcc:ntc iliıkin bra•
lıAı artırır: bu durum roplumsı•l refahm aciliyetini ,·urıular.
Mikroplanlan --JnlayL~ıyla kötü kolcul:ırdan- anr.dırma, nrı.ıımilc hı
un tımıktıtı atıkları ıemizleyip ramamen yok etmek. akıp giden :ıı . .
ka11ı konulmaz etkiJerini, ülümı:in habercisi c.t~kıların, kirli adet kanu
lcilerin, cesetlerin hırakukları izleri silip nrradan kaldınnak ütopll
rasarıdırl. Kokul:ınn yokolu~u sadece miyasmayı berıaraf etmek delil :ı
:zamanda y~<tmın alc§ının ve varlıkların birbirini izlemesinin inkar c!
ıncsidir; ölüm sıkıntısına tahammül ermeyi sajtlar.
Kötü lculcul:udan :uındır:ır:~k remi:leme çnl~mRiannın en c11ki olı
toprakıan yayılan hu~ların havaya karı~masını erıgellemclcıir. Plı:ll
vari esintileri durdumıak, gelece~ güvence ah ı na al2cı~lc biçimde hu c
tilerin ıopra~a kanımasını önlemek, kötü kokuları cılabildi~ince eng~
melc sürekli u~a~lardır. Aaıaklılcların ıam:ımen kuru[u)arnadı~ı 'r'crlnı
takviyesi varılır, korkunç c;;:ıı.laklar suyla doldurulur ''e böylelikle lııııa
çıkan yu~un )'ayılmalardan kaçınılmaya çalı§ılır. lim:.ındakı ya da~
sonrasında sular alçaldııtında bir kanalda suyu turmak olanaksız halt'
line~. en iyisi buralara yeniden su dalmasını bekle:nektirl. Ch:ııı•
~1 ve bataklıle kıyılarını lcuml:ı doldurmayı t~nerir~.
Rahip BcrıiKılon ~ ıarahndan özenle kurallara h-Ai!anmı§ "kaldınıa
§Cmenin gizemli sanatı" konulu çalı§maya lcar~ı du~·ulan kaygılı mcıll
aym knrlcudan ileri gelir'. Kcnıin lcühürel alJrlıklı r;ıclcncjti Ruma ı
raı kaldırım yollara ili~kin dti~leri canlı tutar. Kal&rım dö~nıcle11,
zevkine hitap eder; bunun yanı ma, kaldırım di\şenmi~ yollarda ll
rahaıırafik alcqı s:ıitlanır, aynca bu yollar hcılsuyla yıkanmaya elv~rqJi

2) 1\lcz. (jılleıı ~. "UIOJ)ı.ı! c=ı H)~ııe", CGdnıın, 1980, 11<ı: 9, 120.

]) Bu Dr. ~adrr'ın fıkn uln,alı:m. "u Havre cnıı•ld~r.C ~~.A le mpporı lı~ıcı•'nııı
~d'~ p..lılıcıı...- tr~ M~C11~ ~. 184CJ. 42 ı:ilı. t. 15S.
4) Rlcz. Ra-l. d ...,., •· 251.
5) Bi:im lınnıımıız aı,;ıaınJıın Ölll!mh ulan lıu yıızarlo~nn luıll:ınılıl:ı ııwıJalıı •üreldi ''
hanoıdır.
61 A.,t-J., •· 69.
 ICOICU GiDERME STRAJE.Jıtı:RI 123

'•• .l. yni dt*melc üneelikle zemindeki çamurJan ya d~ su hirilcimiler-

..... ~uıııılnııık Jt!mcktir. Paz.arl:ınn ci\·arın.da bulunan JepolnrJıı zemine
·• ~~nmc.~i kaçınılınazdır7 • Özdlikle durıun suların geni~li~i hnlcımın­
~... uıh~lıt ;~ltınJ~ tıulunan Caen ~hrimle bldınmlı yollar süre kU ~niıjlc­
.,.. ycnilenir". inaihcre kaynaklı ulan ve Fransa'da daha yav~ yayıJan
. •••lıır: kaJdınm döıemcsi ku ll~ nı mı. aynı zorunluluktan ileri gelir. Kaldı­
" "dd&ı 1782l·ılında Paris'te, Fmıuız Tiyamısıına çıkan yolun (Od~on
.• •ı lı:enanna dö~enir.
• 'ıl<'nt"mJc sı.'\l·lemlerde ta§ dö~enleciliıti salık verilir: köyliilere evleri-
•• ~nılıile ıai Ji'ı;ıcmeleri önerilir~·. Howard, ha:nanc hin~lıırını etrafına
• ••• lit~ı yerine ı.lüz ıa~ Jö~enmesini önerir"'· Yüı numar.ılıırda pi~liğin
, ewıı ııncak ıa~ dii§encrck önlenir; buralarda ta~la k:ıplanıa ~i ~w,iırlıcı
,, ... ...ı.ırla yöncr}(clerc ha~lımmı§tır 1 1• Bıınıınl:ı hırlilcte, Franldin'in beli rı­
'.,. ııi~. yerlerin ta~lıı karr.ı.ulmasının ~·ın·dıugı hir !Kın ın da vardu. T ~
• ... ılıokularm c; ıkı~ mı c~llcsc de, :cminin ytı~ur sulanyhı remizlenme·
·•" -· ılı rı rir, yeraltı sulaııuuı \'cııilcı ııııcııim: ve hüylcL:c: c:ııki l:'ll rzulmıı~lulc­
,.,.,, h&·rtamf edılmesine engel olur cn~llcr; lcısııca Jur~un suhm artınr.
-...lıkçıl;tr lepra domorum'a (yerli cüz.zam) kar~ı Musa'nın lıııyruklannı
· .. -.at"rlcr. Eski sıvayı kazıyıp yenilemek. duvarları ka;:ımıtk, tnıırcılda
• • ..-ı~ çüriiınli~ tıirçuk maJılcylc dnlu olduklarından zemine doğruılan
,..,., rden brikctlcri kaiJırmak, sadece telmik birer i~lem deı!ildirıı. Ka·
...... illc;ı çekilmi~. hu~ımrnı§, beyc1zlaulmı§ duvarlar ya da cilal:mm~
.... A ıplam:ıları ha\1aJa dul~n miyasmıı.ya lc:.t!"§ı kalkan ~'Örevi ,Rörür.

lu nr.l,·nle alçı sıva \'nygın ularak kullanılır. çiinkii sadece göze hirap
.....Idr kalmaz, mıkropirıra karıı etkili bir knrumıı. sajilar. Tuhaffikirl~ri
U11 l~ırmu, gcli§rin.ii~i pis koku ,Riderici cihı!iını, du\'ar ve motıilyaıla
.. ,.ılııtd:.tr dhiselcrdc Je lcullanır 1 1• Howard, Cortc ha.~tane~indc böl·

Tl lı•N;ı.Mr &udon. •.J.I'II., L 1711.

..
•ı ı ohııı.o nı~nıo.nrılıı;ıyunu ıJı.-.mc 1~1l.ın kır:lı: ~ılda dllrt kr.: J~Qı,ıırllır,
lll \ını hic;lmd~ Raıımr•. .a.ı.y., 1. 178.
IL '1 II,JOriDrJ. Eıaı dt! poısuru ... , d,f-J., 1. cilr. 1. 47.
lll ~Ir. ı'llanılr.. 8 Kililim 1729unhlı Jll>lis ••mımıırı-.
1;ı 1~lt, lLe-:J·• VJ. cJiı, L 2'i6.
1 lı ı ~ftıı"' ,ı., .,nfrbi\tın ı.,lıJııılı oldutunılıı "kanın:aklı" olm:ı bvı;ıı.... la ~ynı ıoı<tr hıı't·
ıııiMınlcrtn illljliCiemi hunlan ~~m>.ıj!ı~ ı:r""l"r kııllaıımııya ilft. F~· {d 11 , .. •· 99) bıııy •
.. ı, ........a.:ılıır.ı ~.,-unl.uuı;,ı gıı:nq leman yOılcrinc 2r.lec:elı lıuhan .,nıırllcyrcftı ıo:kilıl.. hrqn
.,., ••lf'Cıei. iıiı Ilir k.,tJı hıını ıoılı.ınalanıu" 41nmr. Ec:acıLır kuku plcrici ıJı:inç cil:ıbr t'ılk1ır.
• -• ,,,.,., L 99l bu mıaı;la rulınıındann .i:ılılınl~hh~ lıır lıııynanlınıt hıld ...~,, h~ıır(yr
,., .... ~ ~ı.:ııyıp p;ilnı~!Z: ı;~ (ı.ı..ıı.,., VI. cılı. •· 112) lu.ııulannın 3rl:..t."§IJrı, ııllr dradı...,
_ı uı ıo.ın ııl\~ilmn. hocL'U111 v• ..-ırıi.~Lımı h.ıho.ııLuıdıaı ıufta lun. ·~lıır lcuDunır..., lıunulln.,rir.
1 24 ICOKlJNUN TARIHI

mclcrin sekiz ayak yülı:sclclige lc:.ıdar fayansla kaplandıRını mc.·mnuftlf

güzlcmlcr 14 •
Kötü lmkul:ınn geldili sintine a~ını t:ımamen tkayıp lc:ıpımna ili
d~l bir inekıir: hu ihmal eddecelc hir ıev de de~ldir; sanayi kıırulıı.tl
nın neden ulduatı kiriiiilc ve kötü kulculıua lcal"§ı saiıhkçılann 1-ıcn.,_,
len snatejiyi bu helirler 15 • Bilim adamlarının geli§tidi~ kapalı ınclcir.
da llretim modeli sayesinde kimya fabrilc:ı~ları, kent merkezinde kıwu
fırsau y-.ııkalar. ilerde yi1ncınıdilc leri n temelini lll u~lurdc ;ıle olan bu hılJ
ler, kanaliza.won sistemi yapımına da uyJI!Uinnacııknr. Rahip Renfa.ıj
la~m fıçılann usulüne gl1rc ıoplanmaınnı ister; hur.un için çe~itli Öll
lerde hulıınur. Thouret ise lajiım fıçılarmı ta§ıyan arahalann ~o~un..
alc,;ıyla sıvınd~nı bıi~rmelcten memnun olurıt•.
Su birikimilerinin ho~alulmasımı verilenlineme kar§m, suyun kı•L
mı henüz kesin kurallara hallanmamı~ur. T c:mizler:ıek demek, \'ılur
:.ınlamına dc~il. alcm;llmınk anlarnma 2elir: ünemli ul.m kirli sulann ak
ması, pisliılin tahliye edilml" ... ııiir Harvcy'in kan dob!iımı sic.teıniM
nciilc buluıundan sonra organisi.ııt hır ac,;ıdan. hava, m ve diı!er ürüN
hareket etme zorunlululu üzerinde dnmlur. Saalıksı:olanın lcaqın, ho
.lceuir; Brunu Fortier "aslında hareker halinde bulunan bir kitle, ~
maz" 11 , dcr. Fizyokratların bu ö~rctisi eieımorniye uy.nlıınır. Jean-< ı.
Perrot'nun heliruııli gibi, dola~ımın i~lc,·lcri ıml~ılll~ılınca hntwl
savvur da deği~ir: bu :..nlayış rıkamlclılıların açılmasını çabu.lcla~urır, •ı
lan yıkar" 1 ". D.:ıla~ım ilkeııi, kanalizasynn sisteminin kurulmasını ve 1
lecc piıılılclerin tahliye edilmesini re§vik eder. Akaçl:.~ lcemi birikinil
den antmak, hep var nlan pislik hirikıntilerini ;ılcıtnı:ık demektir; ka
gelece~ni knnımak, bu yapay bitilıinri yerlerinde sadece JoQanın v~
rahilece~i Jüıenlemeyi tdınilı yoluyin gerçekleitirmek demektir.
Kentlerin etrafında bulunan \'ebalı har:ıklıkların lcurmulm:.ısı gOrı
me Jıclir. 1760 yılında Voltaire, Fcrncy civarlarını temizletmeyc kı
verir. 1 ~ 1781 yıhmla Vuyer Marlı:isi, Rochcfon'u çevreleyen hatakhk 1

14l f..ı.ıı d... pri."ıns ... , 11 ...,_, ll. dlı, •· 15. Dıın.lel Roche U.~ l'tı.qM dt Pııns. •· 1iOJ
ltıııruınlannda duv.ar hıılıa.ı lıullanımın anaıliını ııoı~rlr, vuZ'I"I !i<.ınunda ıı; mc:k.ı\nlarııı 'lfo M
hu holılsr kaplar.
ı~~ Ab. hu luı:ıır. L 161.
16) A •. , .• L lO.
171 A.ı., .. s. 59.
ıs) A,..,., •. ız.
19) Robm Favır. a.n.. r. 2-49.
 KOICU GIDERME STRATEJILERI J 25

•. .- ~ıırurmaya Jriri4ir. Bernardin de Sainr-Pierre, aka<;lama yönteminin

... ~ •. ınınucusu olur(!. Bizim ic;in ~lcaldann lmrutıılma~ı (\nemli hir
•· ••ıılıır. Ku~lcu!iUZ yoUann remizli~ lc:aygılann en eskisidir. Jean·N,-ıel
.._tılL·n hu remizli!in daha XIV. yüzyılda veba ~lgınmnı ha~ görırcrdigi
- ..ılıırJıı, özellikle Narbunne'da nrıaya çıkrı~nı vurgularl 1• Yıllar geç-
'" 'tr;ııcjilcr de KCii~ir. 1665· 1666 yılları arasında salKin ha.~ralıi(ı korku·
. \ıııı\·n solcalclannın rcmizlenmeı;ini sa~arl; ii,Piilcr "kötü havayı• ya-
. ••• h· lcirlılik .,·aratan çamurun ve ~liplcrin kaldırılmasını emreder. 1669
... e. hanalıklar l:ıa~ ~ösrerince mikroplann üremesini en~lleyecek
~a..ıılr-r alınır; büyük ha§ ve kümes hayvanlarının keı;ilmesine karar
.....ıı hN evde kuyu kazılması ve hel:ı ~oapılmıı~ı emredilir. Amien.~'dcki
••tMııı ı'mlelc nlu~turur. PicrTc Dcyon, bcn~r uygul:.ımı~lııra Agemıis'dc,
.._.., \o" Anvcn bı.'llgL·Icrindc Jc ha§vuruiJu~unu gösrerir 1•

Yınelemele gerckinıe, XVIII. yüzyıkla s~lılu;ılıırın denerimi belirJ(inlc~ir

• ~ı anın her ııününe yayılmtt cjtilimi .ı.;•üstcrir. 1779 yılında Paris sukak·
·.oı"ıuı Ccmidij(i için vnntnuı o~ılu. Lı~ım sorunu sürekli tOfllljı1on bir
• .... ıı.lıırH. Çüplcrin toplarup atılması konusunda c; ok sa-yıda tasarı üreti-
~ 1ı•1•ıların hanelcre hapsedilmesinden sonra dı~kılann da ev i~lerinde
96ıltıması ara~nımacılara esin kayna~ olur. Oıauvet, lyon modelini öne-
' l.. ılcenrte "evlenn her kannda silprünrülcrin anidı(:! ~~ kasalar hulu·
-~ll\'ar lı:t"ıylcrdrn gdl•n köylüler her hafta, ı..ltlı.enli olarak çöpleri ll!JIIayıp
'61ırırlıır ... "25 • Tnunxm, dihinc çöpleri n hınıkılıldı~ ta~lann yerine demir·
.... ll; i boş hazneler vapılmasmı önerir; :ayrıca her evde, ı..luvarın dihinı..lc,
'•lırını hizı1sında "sürgülü kapılı bir bl'ılmc·ı6 yapılmasım da önerir.
Rdomu:ular aynı anda hem çöplcri, hem pislik kokulannı, hem de
••wrıl~ri ve toplumsal kirl® yok etme tasarıları ~li4tirirler. Benholon.
••• :lik Lı lerinde dilencileri çal14tınnayı salıle veriı-2 1 ; Chauvet, yoksullarltı
·•ıııliılerc temizlik i4leri yapnrmayı dü~iinüı-2 8 • L.avuisicr 1780'de Bcmc'in

·.•ı EIMI.itJ dr Lı Nıııwrc CI7S4l. •· 220-222. ~lınıı: Rolını FaYtr. 111.,., •. 2SO.
ll 1 J<'an-Nurll\ııahrn, u,ıı,,_, tt L.ı pınu m Frana d In fıtr)s nmıfWns rol mt'J.iı.rr·
.ı..,.,
-· .... 1975. ll. cilr, •· 179.
·ll l'knr l"lto)'On, Arıumı, ,.~,.ı.J.. prraalliıllt, 1%7, •· 22.
nı A.,.y., s. 21.
l4l &ı Nkımd:ın M. A. Chev.ılier'nln ıezlnde hırçolı heliılcmc vudır: "Nocııı::~ huUJtlııuc
•··• 1. neııuunenr cl~ ı. vılJe dr Pout~". Ar....,ı.., d'~ ı..ı..~ ft J.. Wdt.:n lq,*, 1840.
·~ı Aı.J .. s. 28.
ıoı An.. •· 16.
mA •. , .••. 90.
.~ı An. •· ~4.
126 ICOICI.JM.J'II TARIHI

ı:n temiz leem uldujunu ha~r.mlılda dile geıirir: MahkOmlılr "her ~•

snlealelarda, nlelanna zincirle l:ıa~landıkl:.ın arahalaıla dol~ırlar; :11-m •
halar;ı daha uzun ama daha hafil zincirierir ba~lanmı§ ruruklu kad.j
da vardu [ ... ] Kadıniann yarL~ı sukalclan supürürlcen diğerleri wph.n
ç(ipü arııhalann içine doldurur,_.,.._ Marhieu Oiraud ~ehrin lemizlılı ifll
nin tnpuza zincirlcnnıi§. numaralı tutukluları~ yapıınlmasanı öncrir.l-\ıııııl
·sokalelan süpOrür, tnplad1kları ~öplcri ise arkadaılannın dola~urd•l•
baların içine atarlar; aynı zamanda la~mlardaki çamuru, kuyu çöpt..
at, katır gilıi büyükbal hayvan le§lerini, a}'Jlca kedi kilpele gilıi ha,.v
lc~lerini de hu çöplerle biriilere kaldırılar-ie. Her aün içlerine C\'leriD ··~
lan ve d~kılann atıldıAı tıçıları alacak, yerine lyice Yikan mı§ önceki 1\)n
hçılannı koyucaklardwr.
Arlerte Far2e ve Pi<:rre Sady, ruvalctlere iliıki n sürekli tckrıulanaa •
le ın i inct"lemt§lerJir 11 • l'>ıgarı aluran yaCmur suyu bcrulannı y;ısaki8J11
(1764) yolunasında nlupn akıntıları kurulmak; çnrlerin ve pi~lit.kı
dı~anva arılmmıını yasalclaın:ılc A.:. ev '1nlcrın.in ııüptirOimesinl rorunlu h.
._>e tırrnek 11 ; gezi yerlerinin, köprü ve nh umlarının suyla l'ıkanmasım :lllıj
m;ık; her saha h, Icenarlanı komılmu' evsel arıklan ve çöpleri k:ıldıınıo
çöp tahliye rcknılderini yenileme k; kanalizasyon sistemini ya~·..'lnlat~~ftb
büriln bunlar olu~ turulmaya c;alı~ılan "pisli~lerden kunulma" :mı.ııcmU1 •
il Ice leridir.
Bo~altma sistemini ki.\kten Jc~§tirip yenileme k, ·1eni saAlık rınlitilu
nın en önemli konusudur. Nedenini bili)•oruz. 8 Kasım 1729 l3rihli ''""
Reyle usıa lagımcllar temizlik tekelini ele geçirirler. Buna kBr§ılık gid•
kesinlt'~n kurallara tabi olurlar. 31 Mayu 1726 tarihli yönergc ilt~~ ıı
maddelerin sulcalclardan geçen derelere, Seine nehrine ya da su b•;na•
nna bo~ahılnıası yasaklanml§llf. r emi:zlik ~ileri pislikleri toplarken J~
tıçı kullanmamaya özen aösıereceklerdi; aynca ReÇiileleri yerlen rcmll
meleri ve suyla yıkamalan zurunluydu; sadece geceleri çı-ılı~ahilirl•ı
Temizlik ı~c;ileri duAnıdan kent ı;öplillı:lerine girmelivdi; il sınısmda m
haneJerc uAramaJan yasaJcn. Aslında bu yi\neracye ookı)d~nda U't'~UI&I
lardaki suistimalierin hclırlennıesi ve .ızelecekreki y:.mkc;ıl~m dıığu,uı

29] C)tw,.ı!i, lll. dlt. •· 4%.

10) A.ı.,., s. 18-59.
]1) ~rrr Sudıly, "Le cycle dn immnndKn·, XVIII' si«lr, 1917. t. 203-214. A F,
"L'npııce ('llrinrn •u XVIll" ~~dr ... ". Eılırıulcp fr~~. 1982-2.
U) 8 K:a1ım 1780 ıanhlı cnıimamr.
]J) 17'10'dcn itlha~n.
 KOICU GIOEilME S.TRATEJilflft 127

1" t!dilmesi kolaydır; aynı tilçüde hu yasakçılık gelecekteki temizlik

"~'' .• rasında da uygulama alımı hulacakıır.
1177w \'llınJa laAım çukurlannın arıulması ilc ilsı:ili yarı~ma :ıçılmı~nr-
•••-.4en fazla bilim adamı'\ ve üstelik hiç de yaban."\ animayacak i~imler
t •••• roy, Guyton de Morveau, Hall~. Lavoisicr, Parmentier. Pililtre de
1\. ... , ... } bu rasanda yer alır ve en uygı.ın mikrnp kıncı maı.Jdeyi hulmak
- tyl.ı zarnrlı gaz 5tzmtılannı incclcrler. KC:\til kulmlann kayn~ını ynk
.. .lı, huyolla da akıulan pis sulan zararsız hale gerinnele gerekmektedir.
'" kullanmadan aukların rahliyesi için çöplı:iklcr ~ni~lerilmdi, lıun­
·-'-'' hazıhırı çarnma ve ev atıklarımı, hazılını da dı~kı ve le~lcr ic;in
•lt...ıtdır. Aa4kcnttc lıir yandan ııulc depularının sayısı artırılırken di-
•• tı~ndıın Saint·Gcrmain var~u ve Enfant J~sus, {Saint-Marceau varo-
.ı 1ılll kenar mahallelerde bulunan lajlm kuyuları kapantır (1781); o
-.aıthın bu vana Montfaucon latım bo~alnna yerinin tekeli ha~l:ır; bu-
• ••• warlıaının nasıl bir sapiann haline geldi~ini hiliyuruz.
In l-Yı•!ta h<Loı[alık saçan gaz wc: Mzımılr.mt ka~ı nıüt:ııJclc ~tım:k i4iiıı
.. ı.,.ırıl~n saelık pulitika.sı, en azmJan Pari!ı'te pek sonuç venncz. Sadece
· ·• ı•hliv~ sisteminde kayda dc~r hir ilerleme ulmu~tur. DiJlcr kunul:.ır­
' ı • •ılaıılaralıııkılınıa lcörü kukular ~·ujtunl~arak artn~ur. Roncsse 1787
...... kcnı ııukaklannın yirmi yıl önce o rıünlcü kadar kirli olmadı~ını
• •··. Aralıa :ıa~'lsmın artmaı;ı, "m~a" alcan olultiann kapanlması, ri·
-• h.ıne sahiplerinin knpı önlerini süpilnnelerini ihmal etmeye giitüren
- ~;lnlar bu c;eVTe kirlili~inin nedenleri ul;m~k gt"ısterilir. Geriye, hu
7•lınll•menin \'eni duyarlı! ıle ve ralerieric ulan ilgi.sini heliriemek kalıyor.
() :amanJan ıınnr:.~ lıııwıwndımıa, temizlik ıırr.uejisinin ckı;enini olu~·
• •• 1fcr ~Cvden önce lıu tür çal14malarda hava alumlarını kunmıl etmek
~Mıı. Pis birikintilcri aleaçiama rcknijiylc ruprajtın içine akıcma i~lcm·
.... -.Jcıı çuk havadaki dula~ımı saitlama Kavrctlcri, Juraunluk ve sabidilc.

••L
ı •..&ıııetı ilc il~eilidir. Dur.ıt-ın ve sabit kalan her ~ey, sessiz mezarların
topra~ını c;a~r14tıru 11 • Neo-Hippokraresçi havalandınna rekni~i bi-
...... ı do~ulamasına kavu§ur. Her ~eydcn önce havalandırma, havanın
ı. ot ı kı-tlili~ini ve mikrup kıncı <~zelli~ini i§ha~ına geçirir; hu da havalandır-

141 Hh P..,n•· Saddy, •-1-"'·· •- 206.

1\ll·. Ulf'ı'nfn kiıabında <ınrun errailıca ~trıtılenml4ıir. fRUa dGLI<IIIUJ, lamııes. ıırinı:ıın
'"''''~~' '· Pıııris. 1875, 550 •·
••-ılı-.~.,.,. ll.
t 71 Rııbrrı Favre'ın ıılınıılan~n klıahınd~ hu konuy:ıı lli1lıın Qık ııO.u:ls.ayfıılar lıulunmalııa­
ı • 1711 vd.
128 KOICUNUN T!ıRIHI

m:ının ılk yaralanndandır 1H. Ayrıca Halcs'inıY de vıırgulaml§ ııldutu 1

ıun'ltısfer harekerleri, durgun sulan harekete geçirerek sulann ll~rnizkm•
ııinive kötü kokulann d:ı~lmasını sa~lar. Nihayet havalanJırma :.ollUL.to
da ah karmanlarda bulunan kırlilik yaratan maddeler daAılır411 , "n..,.
ların ha~ıboıj dula~ımı engellenir" 11 , dnj!anın kendini rahatça v-*
medili yerde hastalıklı akımlar denetlenir. Ki~rü ~okulann ı.:idenblı
hava akımlarını denedemeyi kursal hir u~rıı~ haline gerirmi§tir.
Havalandırma saplantı5ı Michel Foucaulr'nıın ISrar lı~ üzerinde durdıı
halcı~ lcomJSunun sOreklili~ni sıı~layacaktır. Hava akımiarım güzlcınan.
ile hunl;.m denedemele arasında kesin benzerlikler vardır: Sumıçu 1
ikisi de kırlı ve durgun ha\'anın kapanıp kaldı~ı l«~lcre kıu§ı .,. •
sava§tır. Ancak hınumuz açısından lcokulann 2iderilmesi ile Jam11ıql,.
gözlcmlcnmcsi arasında kurulan lr.ıelardan daha önemli ~eyler ,.,.,.
Havalandımtıt konusu içine insan ~dcninin durumu kauldı~utıJa.
havada ba§kalarının kukulıuının da oldııtıu orray:ı çıkttiında h~
lcokusu arasında olu:ı.aıı v~: nııı:.i.tıııiıı u:ıııdiui ulu:ıturıtıı ııOrckli ı,;.,..
haılayacaknr41 • i~te bizim bu konuyu ele almamız ~erekiyor.
Uygulamada rii~~Arların kullanımı, makinatann \'C öneellikle kC:~
kullanımı ve 15ttm:ı araçlannın baca sistemleri hep hir arıtda var uıı..
miilir. 1713 yılında Gauger, Mecanique du [tl4 (Ate~in mekaniği) h·.q~
çal~masını yayımlar. O an için pratik uygulaması olmayan bu \~
kısa süre içinde bir ha~vuru kayna~ı olur. Fr:msız bilim adamının a~
dtAı ilk ICY· bütün udaları aynı anda ısıtmak ve hava andırmakn; hı.anu
~mine ile lr.ütüphanclcrin crrafında, aristokrıu hanımiann ve h:ı~tahl
odalımnda oltı§an hava akımını kullı~mırak yapmıtyı amac;;lıyordu. ( l;.q
ilk b~ra ld~isel mekanlan hedefler. Fran.m bilim adamı, ISlah çalı~m­
ve soylulann enteleklÜel utra§larını daha zevkli hale getirmeyi he~
Hava akımı ~·araıarak kadın hastalıklarını engcllenıcyi dü§ünür. 17
yılında Arbuthnot, aynı i~ giri§ir; ona göre "hava akımlarının dıı~ ~
lendirilmcsi" iıin sadece bir yönüydü; burada sadece :ıasta odası söz koı:
suydu .

.~) ]ean·Ciaude P~ hııvd de~lılitınin "rtılqnw)-e )öırdını:ı ulnıak dc:Rtl. ı.ı>t•B

iyıleımek" oLlueunu sl)ykr 1•·1-Y·· ll. cil[, •· 890).
19) ~ ıh.ı ı.ırnıı.Lıu..ı• .... •· 103-IOS.
40) ~raud. .ıı..ı.,.
41) Françoia Bo!euln. •Evo&uticn de: quelque• arrar~Rtes ıMdl.:o·•ııc;ııialea", Ltı rolıııı.-1
•· 208-
l'afı«e jıo.niıll'l'l ı:ı lıı (uı do I"A""ııoı R4ı-,
42) Bu konuda hkı. F. Ri!ı'ıln, a.~.m., L 228.
 KO«U GIDERME STRATEJILERI 129

• ı~ılın ikinci çeyre~mic meydana gelen dcğ~inılcr belirleyici olur.

'' ~ıaımla, ingilizeeye çevirJijfi Tcral ve Uaugcr\len esinlenen Desa·
"· merkezkaç kuvvetiyle çalı~an, havayı hareketlendiren rclccrlek
• u.J.. Ici hir \'Hnıilatfır sayesinde Avam Kamara.o;ını Mvalandımıayı
1 •••· ( :JmnJus Dükü kütüphanesine bu cihmdan iki rane yerlc~tirc­
' ·•ı. hu vantil:uörler bir ~eyrek yüzyılJan fazla hir süre kullıınılır. J739
. -~ S.ımuel Su[ton, binalann unasına k urulnm~ firınların hava çckc-
''•f'ndt·n yararhmardk gemilerde h:.~vayı Lemizlcmcyi önerir 4 ı. iki \'ı.l
.. llalcs ilc is\•eçli Manin TriewaiJ, lcörÜMÜ kulhuurlar ve mekanik
ullı.\rlcr yıtpıırlar.
ı ıal\'ılın ııununa kaJcır çc~itli havalandırma sistemlerinin meziyetleri
.-...;lı ı ve hu si.~tcmlcrdcn biri çckincelerle de olsa benimscnir. 174] yılında
.\ ~ıul.l'ın aleti İsveç falosunda ba§arı ka:ı:anır. Halc:s'in cihım ise birçuk
•••• .... ıı.ıtında i~ yarar, avnca Wincht:ster hıısıancsinJe ve Ncwgaıw
, ..... rtnJe kullanıhr 44 • Burada rüzıt.'r ulmadığınJan, esin ri çarının üze-
·• .... ıl!'ltirilt>n dl'ğirml•nlf' y:.ırıılır; hıı '~eğirmcn de ukııl V"d da hayvan
·•• :"''45 çaliıjır. Bu lc:ürük sııdece "masum hükümlülcr" ~in kullanılır .
... ••ı. ~cli~rirdigi Icendi cihazını Dcprford ve Porrsmouth'ra bulunan
• ,. ••ıJc dencr; 1741 \'ılından itibaren bu cihaz, inRiliz donanmıısın:ı
• 14t\,tı~ binaya yerle§tirilir4tt. Fransa'da Morojitlles Vikontu ile Duchamcl
-.&. "' c;ıu (] 7~9) yeni nlokinelerin reklamhınnı y;ıpıulıır, ancak hıt§3rılı
•·••çlotr; bu cihaziarı Kral'ın gemilerine ycrle§tirmcyi önerirler.
\-'mJ;ı ıahliye çalıımalan smısında körü kokuları yuk dmck i-rin la-
' •• lukurları bölgesine kunılan vımrilatörler, en azınJan Fransa ha~ken·
u6t. ıızun süre kullanılan re k ha,•alandırma cihazı olarak kalacalmr .
.. ... nufiıı alcı, i§lcm l'la§lamadan önce ı;alı~tırılır. Sözünü etti~miz ha-
..,,.,lımıa sistemi, içinde çukurun aiızına ycrle§tirilmı~ çok soıyıda kö-
. . .11 hıılunduğu tahta lıölml...Jcn ibaretrir. "Hava akımı, üç h<ıv~ boru-
..... •ııtılanır; hunlıırdan ikisi dilceydir" 47 ; kötü hava, ukoku Juyıılarının
• .,.ı.ı'', yukarıya do~u itilir. Yöntemin b;~msa su götürmez. Cihıızı RC·
·v•n·ıı mucide göre vanolatör sayesinde, "l:agım çukurunun tahliye cdil-
'.. , aırasında (... ] i~in ycıpıldıgı cv nereJeysc hiç fark edilmemektedir"~;

lll '1 ınnıd Suıuırı. Nuııwllıllllflılınrk ,.... , JlOmllt'" lı! ıııauııau gif <ID uııüxaııx, P1ris, J74Q.
l~l H..leıo. rA-~ dı. totnıil.ıttvr .... a.ı.,., ı. XVI.
lıl l'lc Genncı~. g ••.,., '· 2 ı.
tlıl Sunun. a.ı.J., •· ol.
fii Uıh.ıri~. Cade1 le jcune. Jlıınncnncı. a.,.,., '- 26-27.
4111 A,ı.,., •. 29.
130 ICOICI.JI\UII TNHHI

bu durum 1771:1 ~ılında cihatın etki1erini saptamak üzere kunılaa •• ,

yon tarafından doı do~ulanır.
Vantilatörlcrin t!n ilkel biçiınlcri olan yelpazdcr dı~ ında çc~itli yı'-ıl
ler kam\ı alanında ulduıtu 2ibi özel alanlarda da havayı tı::ıni:ı:lem•~
kullanılır. Bazı hekimlcr 49 , hasta ndalarında havayatemizlemek içilt'
c;a~llannı iyice :silkclcmeyi önerlr.lnJıtnhmısz, apanman dairelcı~ 1

cereyanı y-c~mtmak için biirün kupdanı1 açtimasını ö,tiitler'; lngento.

sık ssk rckrarladıAı bu önerisi, 1iddetli rarıı4malara yni açın. Runa ı.
Howarı.J bu yöntemi bcnin~r ve lngenhousz'ur. ~cli~cirdi~i yöntı
hastanelerde uygulanmasını salık verir ~ı. Bamtu ve T urhcıı, b:ıtaldt
etrafına kavak aaııcı, karaağclÇ ve kayın ai!açhmmn dikilme.<iinl örı
geni~ dal yapbuna sahip bu ajtac.;ların hıuekctli tepe dalları aıınoııftrt
katmımlanm arındırır~ 2 ; aynı amaca yönelik ularak h'\lil kokan ~
yatay pervaneli değirmenler yerlc4tirmeyi önerirlcr: haıta bu Jc~in.
özel arabalar il zerine yerle§tirip hareker ettirmenin kirli havası olan'
için de yararlı olacalını Jü~ünürler. Baunıes, ki\rüklü cihıul:ud.:ın ve ı;
ıus'ün öncri~i üzerine Drcsde'e yerle~tirilmi~ nlan de~mlCne i'ıena:­
havalandırma sisteminden yana oldu~nu bildirir~'. Monfalcon, Rre
hir heleimin "barı:ıklıklardan yayılan sızıntıların küıü etkilcrinı.Jen k<.ı
mak için en etkili yünreınin dans etmek olduljunu iddia ett~ini" 114 lıd
Kent içindeki arabalar §&§ıtlıcı çilzümlemelert konu olur. :\at
ar.sha çeli~kili bir aygıuır; bir yanı..lan, kaloıbalıkum çıkan kokulaıa ;
bir sı~ınalc gibidir, öte yandan, '1-ıRıl.manın, sıkı§maruıı meUnıdır, Jı.ıl.ı
la arabu}-a binenler için çok tehlikelidir~~; ı:ıynca sarsınu yüzünden sia
zorla~ır ve ıoiirelcli araba kullanan lci§ilcrdc damla h~stalıjlı ile mnu.t
gürül ür~"'. Kent içinde hareket h:ılindeki arabalar vmtilatür ~revi 1
bu nedenle aralm ı;ayı~ının artırılm:ıııı te§vik cdilmdidir~ 7 •
Pis kokulu hava rchlikeli olmaya bao~layınca çan vunı§lan ve ı up
l:.ın, atmosferin harckctlenmesi ve havanın temizlenmesi amacıyla 1111

49) Rıııtmes. 4-I·'J·ı s. 186.

soı An. •· 162-161.
51) HıııCJffr da~ ~ıtıams ... , 1. Cilt, •· 293.
52) l:lıınııu VI! Turbcn. a.,ID·• L H-57.
51) Af.-,.••. 162.
~4) A.J.)., t. 384.
'iS) nlız. Tooroon. a.,.-,., •· 24.
561 Mnıc Gacun-0\ıfuıır l~bnııtl.lu pıırlumcur, 1. lll) 1825'ıt tunu y.uar. "(Jııı uı
ıılıılmı1l her wkuııun lıır til" sırlıe bulundunnnı.ı h•ııdl yıır3nnaJu".
571 Rnıno Forurr. oı.ı-'J., s. 60.
 JCO«U GIDt:JIME STRATEJILERI 131

.... 1-rlli ba~lı yüntcmlcr olarak kalır. Navicr, urduların kesici silahlar-
...... ıı1tü~ diincmlerdc askerlerin ı;aJllık durumunun daha kötü uiLiuj~u­
·•'t'II'IÜr. Ceset ve ölü hayvıınların pis kukulanyla ıılu§Cin lılıtucu ha\'a,
• .. .,ııırıyla tcmi.zlenir~. Bu açıdan baluldıRJnda :r.ilah, çarpıcı biı biçimde
• .,.. ..:n hava antma siSlC~mi olarak çakar. Patlamalar atmosferi temizler
. utrıı Jean-N~) fliraben, XVII. yüzyıldan iribaren nırlı tfıtııülerin lcıı­
' -41 y11ılıı çnCunlukla ıup h:.tnıtuyla zenginlc§tiriiJi~ni hclirrirw. B:mme~
• 1.-ııı~lık lıı:\lgclenic mayınltı kötü kulmlan dtı~ıtmay;,ı niyetlcnif". Banau
lııı l"~rn, çe~itli top hatarvalarının üst üste pıulaulmaı;ının \"arHrh olıu:a­
' ... hılılııir 0 ı. 1773 yıltnl~l'l Dijon Saint-Eticnne Kilise:o;i'nJc cc5Ct knku-
.,.., J.ıtdması için harut y;ıkıhf'l.'.
'" ı~kımlarını denetim alıma alma iS[cjtiylc il$!ili her §CV havalandır­
•• a.ın de aeçerlidir. Hava ile su arasında sa~Jık konusunda bir etkile~im
•~·· Riizı:;lr ne h ir ve ıölleri temizler: batalelık bölı:elerde hava hareket-
.. •. euyun temizlenmesini sa~l:ır: b:ır;ılclılardaki suyu h;ırelcetc geçinnele
-• •• .alı ~in h,;,glımgwçrır. Bunun <tluinc çaALiyııınlıır i..c en iyi "ürüklcr ola-
·• l••rıllür. Su akımılan havayı da hınckere geçirir. Hıwalai'Kiınnıt ııaplan­
••, .ı.uuk noktasına ula~ım Bana u ve T urlıen, 2()11erin unasına yapay
·••~ıınlarırı •;apılmCISının ya da fıskiyc kurulmasının iyi nlaca~nı iddia
""''' Aynca, yemek odasındaki masaların her iki u<:un:ı birer minik
.•,,. hslcive konulmasını ve kavanozdaki SU\'U hareketlendirdikleri için
· ·•••,Ir kırmızı balıldann beslenmesini önerirle,0 1!
lılın su akmnhınnın hirlcıti~ ni!hir var~ılchınnın yakınlıgı, kentin sag-
..... katkıda bulunur. iyi dilzcnlcnc.Jiklerinc.Jc nchirlcr en etkili temizlik
., ... l.ırıdır. Scinc nchrini iki sıt,i!:lam duvar ııraıunıı almak, bö,·Jclilclc sürekli
'•" kurtarıcı etkisini güstı:nncsini s~ıKiıınıak, bu yolla pislilclcrin, zararlı
,._..ar-lcrin lc~lcrin ve çöplcrin akıp gitmesini sa~lamak Parisli sa~lık mc-
·-•lııı ının en sık gördükleri düıjlcrJcndir. Br uno forticr, suların Jencdcn-
..ı ııcre~li ve antma projelerinin çolclu~nu vurR~JJar'-4. Kanal içine alı­
,_.. ııt'hir akınttsının yaramw hava akımı tıpkı su akımlannın yojtunlu~
• lıı:ı gıhi özenle incelenmelidir.

'•lll A..,.. s. 6l.

.,.-,: A ı.y., ll cilı, s. 177.
lıiJJ A,.,., •· 163.
tııı An .. •· 68.
tıZI Guyıun Jr 1\.tc.ırvr.ııı, ı.&.f.,., •· 7.
•·i! A.ı.,., 1. ljJ \'d V~ 78.
,.. , XVlll' ~dt. a &-m.
132 KOKUNUN TARIHI

Havanın d~al hareketlerinin denetim alnmt alınmasına ve dli:ı:tNı

mesine \'t\nelilc yapılan ayarlanıalar, mekanik olar:ık ı;;al~nnlan hav" ~
rülclerinden ya da baca çekerlerinden daha fazla ön::m ra~ır. (il' mileti'
hana İnRiliz fllosunda y:.~ygın bir biçimde kullanılan ve vanril:.uör ı,ıOn
gören ıdc ~y. riizgarda savrulan ve MCmi çevresindeki hava dulcqta
hı:landıran yelkcndir. Sakin havada iıjc yaranıayan ve Jıemileri ya\'~
yelleenin bazı kC:\tü yönleri olsa da vanillatör i~levi gC:>rdüılünden )!ı~
cileri memnun eder: gemiciler yelleenin kaldırılmasına uzun süre Jim••
tir. Yelken bazı kamu binalannda d:ı kııll:ınılır. Howard, böyle bir ~ı
Maidınon hapishanesinde bulunduğuna ~aret eder'i.
Havayı hareketlendirerek haı~talıklardan korunmak koruyucu heb•
~hakimdir. Yüzyıllardan heri kent ı.lııjında rliz~rlı '/e atqle mmullllh
kolay olan tepelerde yapılan Mkulübeler", "evler" ya da utıar.ıkalar !-aiF•
nn ilerlcy~ini durdurmak için kullanılnu~u. Haı;talar hu baraJcaların ıçt..ı
toplarurdı111 • XIX. yüzyılın urral:uına kadar "havalandımm udıısı" ile "INe
l:n·l:ı tE-davi odıı~ı". lc:ır:.ıntinoı bölselerinin önemli yerleridir. Şüpheli üı~
ler amhalajlarından çıkarıJcJılcrı:ın sonra, anncı hava akımianna bırakti
Hava akımı kurnmlannuı Aydınlanma dı.mcmi minarisini ne dcrilieti
ledi2ini iyi biliyoruz. i~levsellilc anlayı~ı ile olutrnalr.ıa olm y.ırarcılık ; • •
kültür udaklı gclenelclcrle rekabet cnneye ha§lar ya da hunun :ın­
Jc~i~tirir. Proje sahipleri "havayı zapı etmek, dol~ımını siirdünnck ya
da~ıtmak için sadece mimari olanakları kullanmayı' ırı; dü§üniirlerı ll
çizilirken aulr. sularla [emiz sul:.mn lcar~mamasıms na!ıl özen ,;~teri.._
kirli havamn temiı havaya kar~mamasına da o denli dikkat cllilındıııj
Ainalar yapılırken eski zorunlulduklan benarafedecek bic_;imde .,-ap ılına..
Kuhbclerlc tavanlar lta\•alandırma sistemlerine dönüıür; mıyasmalan rwd
emmeye yöndiktir bunlar: buralania gürünmeyt.'n pis rul\"'d horrumlan ol~
uzmanlar da bu kokulan tespit etmekrızere çatı.! ara çık nlar. Yukanya gd
kulcu ne kadar y~unsa binanın nlirnan o denli beceriki i sayılır. Ru k,_
lyon hastanesi bir örnclcri,tııl. Soufllot, tlln(}Z biçiminde hir oda tipi gd~ll
~eldi elipıilc olan oda mn özclliti, havarun dur.ıjt.mla§tığı kuytu yericnn 1
maması, a§a~ıdan Ylikanya yükselen hava akımlannın ulu~ııl:ıilmcsitılt,..

6~) ı;:IGIJc-J jmsorıJ ... , G.J.).,I. 7.

66) Bu konuda tılız. Jrıın-No~l Birabcn, d.J.y., ll. cılı, 1. 170.
671 Fra~~ı~;nu Rı!Auln, L!.ı Mı~ tl ,...mr. s. 40.
68) De Cıtnneıl. •c" . 1. 24.
61ll Bu knnııda tıfu. Rwlr.ııd Eılın, "L'air dan.~ l'ıırh:ınwnr dr• Lumiirn", XVIIJt uı!dr,
9, 1977. •. 123- IJ4.
 KOICU GIDERME STRATEJILEII J :U

,...,,hm biiyle kemerler binalann alr kısımlannın havı~landınlmasını

. ••• havalann yeniden içeri ı;ıirmt."sıni cn~llcmeyi hedefler. Kemer aln
fl'~i temiz havanan içeraye ~ıinncsini sa~laJR"t gihi aynı ıoımanda ziya-
.. •,ıleri hııva Je~ikliklerinden de kurur. Kapıların ve pencerelerin geni~­
"''""·,i, ço~unlukla C:\nerilcn ııisrcm olım ka11ılıldı açıklılclann ulu~turul­
...... ~oridorlann hüyütülmesi10.kt''nü kulcul:uı içeriye çekrili dü§linülen
·• •ıı ıtpl kıılelcrin ve sarmal hiçiminde yapılmıı merdıvcnlcrin ele~riril­
·•.4 lıııvalan<.hrmay"' ili.ıkin saplantuun vurıııulandı~nı güsrerir. Mimar-
.. hııdruın ya da tavanarası kapılanna, hava Jelikierine ve vıızistaslar:ı
-•ıı verir. Temiz h;nra akı:jınısaitlama ihtiyacııNınma sc.ırunlarımn önüne
l't\ ~ı. Au yüzden Howard, gini kçe yayı.•mla§an c:ıtm ve pencere kullanı­
••rıı clc~ririr71 •
1,•mi;: hava saplantısı, turı-daın nemini çeken ve havasu kalan mahzc-
. .,, ,.,~ zemin kar odal:ınmn yarauıw tehlikeleri vurı;ıular. Andrum katlar
~ •~ııııır. Bund:ın dnlayı evlerin zemin karlarınm terk edilir Osr karlıua
. ·•" ,ılmcsi önerilir. &nımc.~·a gün:}'SC halk buna r.munlu hı le ıututatıilir'!.
h ı ını yasakçı görütlerin nrtAr.ı atılması, lee nt kur:ıllanıun yeniden J,riizdcn
• ,tı llıp cl ı: ııhnm~ısına yol a~ar. Sa~lık memurlannın önerilerine kulak
·ı~ıı. Kentlerin mimari yapısı bunu güstcrir. Caen kl!ntini incelediti
•••hıııda Jean-Ciaude Perrot, üst katiara J<W-u hir yüncl~ gözlemlediw-
. • lı·lırtir". Yeni yapıl:m hin;ıl:u esicilerinden çok daha ivi h:ıvalandırıl­
-..lıı.ıJır. Claude·Nicnla!!i l..cdoux himılann yük~k katlann;ı ula§mayı
·•tlıı~nn basamalcl:ınnı i.\vc övc hitircmcz: bunlar büyiilclük simgeleridir
·, ırmı: havanın elkisine olan Riivcni gösterirler.
1\ynı ncı.lcnlcn.Jcn llola)ı mobilya düzeni yeniden gözden geçirilir. Ya-
••• ••:ı·ll-ıir ilgi konusu olur. Howard'a göre ynragm yerini deği~tirmek en
·•ttnıli zonınluluklarcJandır. Yaraklann serin, temiz. hirhirlcrindcn ayrı
.. ııııl.ın önemlidir. Howard'ın dü§üncesine güre yahık);ırı odaların orta-
o4fııı ycrlc~tirmeli ve roprnlctan do~ıJım temasran kaçınmalıdır. Bunun
,., l'cnun, ızgara dü~meli, üzerinde ~ihe ulan dcınir yaralelar önerir,
vtıııkU ıolua yataklar nemi çekcr14• Daha sonralan ha mak tiri asma yatak·
lıu hııpishanelerde yaygtn olarale lcullanılacakur; asma yat;tklar, çalı~ma
tııı L;\m nı hoı:maz, h~"va Jriri~ini de kapatmaz. Frans.ı dı§ın\ill da çöziimler

lll] Huw:ırıl'da aynı ~tmdc ~n;ek ııaplıınııl:ua vardır, alınııl~n:ın v:ırırlar, h~ok !r.l~f.ıd;ı.
lll &.lı ıle.ı ,.UU.ıs ... , 11•••, .. ı. cilı, '· 7-ı.
r2) 11.,1-)., •· 184.
; ~~ 2. cdr. •· lı8tı.
i4l Alınrılanwn teı.
1 J4 ICOKlJIIUN TARtl-ll

önerilir; örnelin Anven kimsesizler vurdunda kullanılım demir ya1o6l

ı,;uk yülc~ektir ve odalann unasına ycrlc~ıirilmi§tir.
Bu pr.uik yararlam yönelik ütopyalar olu§lurulu-. Sa~lıkc,;ılarıa .a.
i1nemli emri olan y!Jılmanın önlenmesi sayesinde bırevlerin kuku ..,..
denetim alıımı alınabileceği Jüıünülür. le Rny, hananelerde lıcr , .
~n ba~ına örel bır hava tahliye sisteminin kurulmamnı,nerir 1 ~. ~...
h.ıstanul, yataetnda yalarken uda aılcada§lannın kolcularından erkila.
veedini dü~ünür; bunu sa~layacıık ~ey bir hariyer delil, hava akı~
dc.$u yönlendirilmesidir. Mimarlar lcapalı yataAın taıı karıııını i\ncftllı
Bu ani de~i~i.m.in i~ıırct ettili lasandım daha anlam1~5ı yoktur. Suat.
yüzyılda h;ıpishanc biierelerinin havalandırılmasılconu.sundaki ı:wt...
lanı kaynalclılc edecek ~y i§lC hu tasarıdır.
Bilindili ı,>ibi Aydınlanma ça~ı kenlçililc: <ınlayı!jlnı tasarı Jü=-ta•
benzer dii§ünceler edcilemi~ıir. l 762'de Ralıip jaçquin, satJıklı kent p
jesini halk ~rasında yayRınla~tırır ve lcenr, bir tepenin üzerine kuı~
yülcaek surlun n olmama:ıı rüLgiiı ın "y;,ıyılan ı;ıazları ve lcorü y:ıytllrM
silip süpürmcsinin 16 saAiar; kötü kuku lcaynı1~ olan tüm atölyeler (!..yi
kumat. deri, boyacılar), mezarlıklar, hastaneler, mezbahalar, ~ıırlann ı
~ına ra1ınacakm. imalathaneler kenar mahallelerde kurulacaktır. t.iın
sc.ıkaklar, yer yer çe~mclerin bulunduAu büyük meydanlar ha\'11 duı.­
kolayla,urır. ~raud, aynı nedenlerle, "kendcrimizin etrafına saran J
varlaı yıkdsm"' 7 , diye çatnda bulunur. Baumes'a ı;ıöre sokaklarm
takviye edilmelidir; bunun için ıcrk edilmi~ ev ve yıkınulardan y.uaıt.
=-
maleta yarar vardır 78 • Sayısız prujeye konu olan örr.ck hastane kQç~
relc karlı bir baraka, "havada asılı bir ada"79 gibidir. Mona Oznurun i nı:~
Jigi Claude-Nicolas ledoux rarzı ideal kem projesi, ciaianüstü ycwtw
li bir biçimde ele alınmı§. temiz hava odaklı dü§üncenin bir liriinidlr
Chaux'da kamu binaları "birbirinden haAım~ı:z ve avndır". Binalaıut
lev.sel göri.inürlütü, birbirinden ayn ve baltımlı olu~u. ki bu durum '
kısmen de olsa s:ıglıkla ilxili hir gereklil~e denk dü~r. kentin ~ı•
olmasının yanında bir anda ı;ıiirülcbilir olmasını, izleyicinin görsel ;:'""YY
ne hitap etmesini saglar.

74.il Blr.z. Ru:harıl Edin, :ı.ıı.m., •· lll.

76) A.ı.l, 1. 85 vd., saAlılılılı~nı ıabluau.
771 A.,.,., •. 128.
781 An.••. 184.
791 Rlu. Richımi Edin. :a.JI.m., s. 1U.
801 Ar.,., 1. Mnna Oroul, •.ıı.m.. 1. 1279.
 XOKU GiDERME STRATEJilfRI 135

t ı .Inı 10 Nisan 1781 t••rihli lıeyıtnı somut giri.:jimlcrJc bulunma istdi·

ı ... ıı Böylece kirli havayd kar~ ı yürütülecek olan bir sava§ım ba§lıuı·
.... ııııılannın Jnlıt~ıınını cngcllcmcınck için ölçnder ohıınınılur; hıın­
-•"lıle ~ı.ıkaklıtrnı ı;ıcni~ili~ne ve: evlerin ~·üksekl~ne ili~kinJir. Bunun
J ,,,.,ulımdı.ğını hcliriemek zordur. Bununla birlikte Maurice Garden,
ıı·_.mdc Lynn 'da ula§ım yollarının geni~lcriiJi~ni bdirtirın.

·~:n Önlemek, Mikmpıtın Anndınnak

lttt ın yoıtunlulltınıı azahmak lccnr tc5ililcrinin alanlarını yeniden bel ir-

.. , ... hıtvalandırına i~ ini ramamlaımımn, Re ni§ çaplı Ic oku yayılıml:uını
r .. tlnı .ı ltına alımının
ve lnplumJalci hastalıklı kolcularm ericilerine kc!t
"""'ıın arac;lı:ırı gihi ı,tiirünmelctcdir":. İnsanlar belli alanlarda kalahı:ılık
· , f~ıkl.ır halinde toplanarak aslında dog:ının dengesine meydan ulcur-
' • •• l•ıı durum düzenleyıcı norml;ırı saprayacak bır saglık biriminin olu,.
. •••ıı ııcrektirir. İnsan ve ya~am ı~l:mlannın Ja~ılımı konusu kokunun
.ı ... oldu~u önemi vurgularA'.
lıt.m lıcalah;ılı~nın daQtlımı, y:dyılmalann ölc;;üsünc ~re tanımlanır. Da-
ı • ••• ,. urtııya çıkardı~mız kötü kukulara kar~ı tahammfilsüılülc ve i~­
.,.,,... , \lcrlc!§im birimlerinin JaJlılıınmı belirleyecektir. Bunun alesine \'ıllar
ı -..uıuı hö\·lc hir ayr~urma belirli yerlenn belirli binalara tah5isisinc
, tı1ıı·ı ~kı ir; hem kamusal hem de özel alımlarJa çtıgunlukla hakim ulan
a. •ıı karu;ımlanıun aitik~e yok edilmesini sajtlayacakıu. Aııkların cvle-
nıt·l olması d~kısal kukulann belli yerlerde kııpalı tutulnıasıru saQla-
' ..... ~ Yo~unluk kavramı l:ıir yana bır.ıkıldı~ında, mutfak lcolcuları artık
..,•.• ı,• ı kolculanyla, hastaıle lcokıılarıyla yıı Ja hapilihane kokulanyla kan§·
,..nuıyıı h:t§lar.
' .ırım yüzyıl .sonra Villermc bir arada ya~amanın biiyük sıkıntı ve
~ııııı ıyi bilinmeyen tehlikelerine i~aret eden yeni gC:~rü~i.in toplum açısı n·
._,ı.luQıırduğu ı üm sonuçlan VUI'Jt\ılayacaknr&t. insan kalabalığının sıcak,
~h' ı ı verici ve r.ıhatlaıan çekicil i~ açıkça elc§tirilcre maruz kalacaktır.

•ll ~.burice Uı.rdcn. L)'Vft ı:tln L:y<ınri<ILI <DI 'XVIr' 'iı!ıı:le, 1970, a. 12.
~~ı Bruııu Fortio!t, Lı prılu~ ..•,s. ofl '11\1,
'• 1) A,ı.'/., a. 92.
!lotl Örnek olan k. l.ouııı· ~lll VıUemııE, Dn fının1U !ı!lin <41' 'tl.!tt ıtınuı ıdiD tjll'dks ılnıtaımı
ı-. 1 1,.... rı4Jtıırn .ı l'heıı!nt, ~ l.ı ıııuıult tl Uit:ıırntllı! palııı.ıw, Paris. 1820, V l:ıölıım. "Ch.uffııır•,
'J .,,ı
136 KOKUNUN TARlı-d

Howard'ın ~iddedc ele~ıirdi~i hapishanderin kıılab:ılık, sıcak ıırr;:n...

lconutlanna model tc~lc.il
edecektir; hıı konuya yenıden Jc~inecctu
Genrge5 Vigdrdlo'nunıc' akrıırdıklıuına göre, oda 'le yamlchane nH.,
diyeıini azairma giri~imleri, beden e~timi ve sıkı bi~ hiçımde uygulıM
toplu yaljam kurnilan yuluyla ılk olarale urdııda ha§lıımı~nr. Sonuç olıl
lcalabalı~ ılııjtıımak ya da mevcudıyeti azaltmıık için verilen çahabrı~~ı
likle tck ki~ilik yarale ya da tck mezar çevresinde yJ~nlaıu. Ço• .lı
önceden, Jean-Louis Flandrin yaracak yerler relc lt~ilik hale ~t·tiril ....
ve ceserll!r de ayrı ayrı detncdildij!indc elde edilecek yararlan di Ic ge...
ti 116 • XVIII. yüzyılda ~·aıa~n tarihi yatacıtk yerlerin rdc lc.i§ilik ııhua~-.
ma~ ı na ili§ kin uzun tarihin sadeec hir höhımOdür; dam önce, XVI. yıc,
sonlarına do~nı Philipre Penot bu sürecin Nışlangıcmı helirlemi4u•' .1
nüı azınlıkta kalan bır duy:ırlı~a sahip ki§iler için kolektif' yarcıklaM •
~ıle lı~ ve sıcaklıitı ı;adece digerlerinin lc:aılanılmaz lcoku ve y;ıyılımhın,
sından aön11ccektir. Tck kiıilik yarak, kıso:ı ya da orı:.ı ,-.ıdt.-de inı.:mın b'
kolcularını ,.-laha i,i lilllllllıtımıı !lıtglcır, nzel yaraklar Ben odaklı ll~
dü§lerin ye~rmesi için UYKUn birıcmindir, çünkü lceı~i ha1ına kıılı-.•
kendi iç sesini daha açıkça du\our; ayrılan yara k ayn oda dcnıclccir. E~
devrim ulma~aydı çocuk Mareel Prnııı-.ı'ıın Jü~leri tasavvur cJileiiWJ
Rllhcrt Favre'dan jacques Guillcrme'e, Michel Foucault'dan Bn
Forticr'yc kadar tüm uzmanlar, yeni normların belirlenmesinde hatbl
lerin kilit rol oynııdıjtı konusunda hemfikirdirler. Hastanderde rek k-.
yarale lar, hasıa.,·ıı aynlm!§ özel alana dônü~ür ve kamu alanının lıiri ....
den biri olur. Burada Tcnon'un118 önemi açıkça görülür; hastane ıı•
fcnon, mcrahuliznıa yoluyla lieıti§imin gcreldili~ni doiruhu. Her Illi!
kendi ısı slirccini rahatça ram11mlayahilmcsi için yaln12 yatırılm;ılıdır; ltı.
~'lSıyla ortalama sıc~ıklı,eın artnuıması için aynı yaı~ıt hirden fazla kitl Jl
lqmarnalıJır; bu sıcaldılc bir arada y.uan hastalar iç_, ı.ırarlı olacalit
Yine lynn hastanesi bu konuda Ja i\rnck olurunır. 1780 \'lllıı
Necker'in başhakan lı~ sır.ısınd:ı Hôtei-Dicu'de yapılı;n diiu:nlemeyl1
ki§ilik yataklar K«:lirilir. 15 Kasım 1793 yılında Konvansiyon ıncelin

85) Aı.y., •· 121.

86) Jran-L,.,it Flan.Jrin. f.ımill.ı. ,.,~ı.U. rııtrlllJII, ı.uWDliı~ ılal'lj 1.ı"'ıtıUII! vol!ll!, f'
H•chene, 197tı, ._ 97-101.
87) Phibppc P~mıc. J.a .kuKI tl lı!ı ılnlilll, ~ l.ı lıoı~. J',wı._ F.oyard, 198ı, t.
l)anıel Rııchr (u Pcıutıle ~ Pari.t, s. 1)J) XVII. ~ii:zyılın •onunda kiracı hallı iı;;hı,jr ._.
k.rndi \'llalı ııl.lueunoı lırloniı.
881 A.1.m., •· 16 wl
 KOKU GIDERME' STRATEJILERi 137

J ... .,,, lc:amr hu illeel-i zorunlu kılar; hu i.~ im;:m Haklıın BiiJirgcı~i'nin
- • tında geçilen hir uyı:ıılan\OIJır. O dönemde gdi.§tirilmeyc çalı~ılan
· ,., '"•kım hi:mıetlcri 1 aynı dü~üncenin ııonucudur; ki~i~·e ü:ı:cl hakını
•..,._ıılan o ka<lıtr Rcli~ir ki ~elecekte hir dt\nem hasrandere scerck hile
• tıle~ııcajlı uınuı.lu dojtarw.
XVIII. yüzyılın ortalarına Jo,Rru tek ki~ililc mezar isteideri dile ~edri-
-. • li er ceset ayrı kuyuya gömulOrse mezarlıklar daha az kokacakrır. O
.....ı.ır sadece temizlik kayg~ı;ından ibaret olan hu istek, daha sonra
•••ır \'l' ölüye S:JYI,II mc~dcsinc ı.li\nO~"Ccktir. Rir ~ııır.ıki yüzyılın lıa~ınd::ın
.,...,C'Il tck ki~ilik mezar uygulammıına geçilir, dulayı!oıyla hu, her lci§i~·c
~ .. vıuak projesinden Jcıha hızlı gcrı;;clcle§mi~tir. Ceı;erlerdcn mıuaıi sı·
••l•• Jr.ıiJ!alan y-.ıyıldıftını Liü~lincn Marct'dcn esinlenen V icq d'A2)'1'111 1
, ...ıJıklıırı huhıulann birbirine karl.§nmınası için ccscdcrin en az Jôrı
-~ mesaievle ~'Smülmesini önerir.
c"lncelikle söylemde kalan, cesederi ayn gömme ralebi Devrim önce·
...ıw hayata ~eçınlir. Bu bakımdan lnnocenrı; mezarhtınd:ılcı ölil c;ulcurla·
,.,.n ho~alnlması örnek oluınınır; 11unırt:'t hıı r:ı~ımayı Jestanın hir dille
...... mıım92.
·ı·rmi.:o: hava en iyi milcrop kıncı oldujtunıı Ri1rc, bedenlerden ve çiiplerden
. 4ıııı yayılımlar pis kokunıın tehJini açıkça ııcr,tilt.'diğinc R(lrc, pislik yuvA·
lmııı h:ıvaladınnak 1 aktarmak, ki~ilcrin hir araya v•lwlınalıırını \~nlcmck,
heıtın l:ıunlar :aten mikroptan arınduma i~lemleridir. Enfeksi~'on terimi
ı ... mar::ızi ı:lo~al ortam hem de kirli ha\'anın pis kokusu anlanunı ta~ıdı­
.,..&ım. ayrıca bir bula~ma biçimi ve or~anilc dengedeki bozulma ıınlamla·
"'•' ~ldi~nden anl:ım lıelirsizliaınc yol açar. Bıınunlr.ı hirliktc havadaltı
ıtft\~m;ıyw yok etmenin ve haV".t)'l remizlcmcnin OO§kıt yull~n da vardır. Ha-
•._,temizleme teknik ve hiliminin kendi rarihçeıoinin oldulu Nlinir. Ancak
l•ııırınJınna ~i ımiara ili~kin tarihe indir~cncmcyecck hir tarihe liahiptir.
XVIII. yüzyılın sonlarına doğru, Lavoisicr'nin ~·aptı~ı hulu§l;ır uygula·
tnıı\'ıı Kt.'Çirilm'"odcn t~ncc hem kötü kokuları JıiJerecc:k, hem lxıiucu ~ücü
•ı.ıhıacak, hem Je hastalanına riskini ortadan kaldıracak kolcu giknı:i

"ıJI Bu konuda bb. Michel Foucault, Ncıı.ıldi1Cc: dt M dııuqıt~. 196J, 1. J8 vd. v~ Rı.ıbc:n
1- 41 •. ·- 246 ...ı.
liiOI l"'ıilirpr Arı~-, l.'lvıınont ck...ını lr.ı mmr, •· ..M lld.
Gll Vıcıı d'A:ıyr. Es.vu ıur la lwıa .. , to. cxıılll, Mıırcı'nın llrvrdıli ••c on•vf..Jıaı noımbinı
ıı,.ıin ot.r.ılı.
021 ..
Th.>tıft'r. H.Jiıl)trn ıı.o• leı nlıum.ırMını .ı..~ tı dı!.-,.._, dt.ı SoDnlı·lfiiii'IMIU, 1189.
"' ••ım.ı Ar.ılık 1785'~n !:kım 1787\oc kııJar •Oımll!ıur
138 ICOICUM.J\1 TARIHI

madde ara\'l~larına girerler"\ Bu ara~lar kolcu giderid/mikrup kırıcı iin

lerin öne c;ıkmasını saAlar. Yapılan c.;alı~malar ve yüıütülen ranı~lllliA
önemli bir kısmı, dı§kı ve ceset kulcularını konu alır.
Yanma mekaniınwmm lc~fedili§inden ('ınce de at~in mikrup kı
özelliğine güvenilir. jcan·N~I Birabcn, XIV. yüzyıldan itibaren And~
bilinıadamı Hippokmtcs'in bu dü~'incesinin ne kac.lar yaygın ve 'icriCOJI
oldu~unu somut örncicieric anlatır. 1348 yılında Borceaux'da tcınizle~~
amacıylııı bütün bir semt yalcılmııtu; hir sonrr~ki yüzyılda ise heleJiye \'Cl
lılcri aym amaçla Troyes kentinde birçok evi yakıırımı kararı alut.
1709 yılının kı• ayları boyunca yoksulların ısınması için yakılan hü1
arcıler iskorbiir hau:ılıAmı cngellemi~tir, ya c.l:ı öyle olc.lu~u söylenir.
nedenle Navier, 1775 ~·ılında Fransız ba~lcentinin Jirçolc yennde J
yakılmasını emreder115• 2 AQustus 1720 tarihinde pad~k verım tıüyülı: \'ı
salaınında baba ve oğul Sicard'ların önerileri üzerine Marsilya fk·ll.•
kentin surları, meydan ve snkaklannJa üç gün huyunca ate§ v:~krırır: •
devasa ama bir o kadar yararsu tedavi ama!; lı are§"116 icenne odun k ıdıt
neden olmu~ru. Salgın hasralıle etkisini yilirdikten sonra, daha önce hıe­
lıınn ya m~ kulübe, loccl ve ~rakalann yakılması gerekliydi. Devrim ~••
da bile salgın hastalıkların Kt'ırüldüaü gemilerin yakddığını hiliyoruı.
Lancisi'den 50nra bataklık konusunda uzmı~nla~mı~ kiiiler l:ıura181
özellilde i~ilerin kururma ve boialtma çalı§ıniılan yünittüklcri ııırada ·;
sayıda arcı yakılmasını önerirler. Navier, özellilde cc~ derin mc;:cırl...:
çıkarıldııiı durumlarda errafta mudaica ate§ valcılması:ıı söVIcr. l.<ivutı
iııe 1780 yılında hapislerde ulu~an nıikruplu ortamı role etmek içitt
uygun olduğunu duıündüt?ü are~ yakma yllntemini ön.-:rir97• Duhı.ıınel
Monceau ise deniıcilerin giysilerini buhıulı özel kuruıma nıakinclı.ıı11
mikruptan arındırmavı dü~ünür 98 • 1788 yılında Thourer kurutarak gül
üretmeyi salale verir 99 •
O dönemde bilim adamlan aym anndırıcı nireliti suya alfcrmt'ti
çünkü suyun durgunlajmasıru önlemele daha ıurdur: ayrıca nem nııkı'-1

01) 8u ara~"' Ci:rrinr bb. Jcan·Noel H,;ıllıl', Rı.:fıt~ nır lı.ı lld.Diır •.• , s. 10.
Cl4) Jran·Norl Bıl'~l:ım. a.g.,., ll. 1. 176.
9~l A.n ••. S4.
96) Jr•U•·~~I .
Bir•ben. ıı.,., 1. cUı, s. 215.
C;ıj) U\'Oitier, Ütlwfn, IJI. cih, 1. 477 nu lwtuJun wnm•lr.onusumd.alıı luınımı yi!Zı11
onııy:a çılıııtı ıloQnıdur. Şunu d. bı:lınmelt ll ımJı ıOtaOli!!r aıqın .,...ııırlan ile "ıııırfıı-'ıı
y•rarl.ıınru bırlttıinnrlııcdir.
9111 A.n .. 1. 119.
99) Thorrı. &.rJ.ıjl011 sur la t.omw ~ Monıf-.uı, a. 7·8.
 ICOKU GIDfRME STRATEJiLERI 139

... ll ı ernc5i açısından, kumluktan daha tehlikelidir 11Xl. lavoi.sierhapisha·

. .,.., suyla yıbnmmıının i~·i nlil\:altını dile getirirken dikkatli olunmasını
... verir. Lavoisicr'nin ara~ıırmaları lionucunda mikrup kırıcı özelli~i
......~ ilk kimyasal olan kireçli suyun temizleme gfıcünc nlan giiven
....; Baumes da tıpkı Howard gihi kireçli suyun koku gidcrici i~clliAini
- 1\ve bitircmcz. Söndürülmesi esnasında kireç ıa~ı. etrafı milcrııptan
•tJınr. Ban:.ıu ve Turhcn, bataklık böl~lerindc kirec; kuyulanmn artı·
......ııı öncrir 101 • Marcorel'in du\·:ırlan yıkama ve sinnli~ kuleula n temiz·
"• Rnıacıylıt wcli~tirdi*i k~uı~ıın Narhonne'da tuvalederde nıucizc:lccr
...ı ır. Howard kendi ndasının duvarianna kireçli su püskürtür 101 ; önerdi·
• mıkroplan arınma yöntemlerinin ar.tsınd:t ilk ııırada kirec; vardır.·~·
1 ııbnrie ile Parmentier kirecin lağım çukurlarına lx~altılan rislik haz-
,...rının içine ııinen kokuyu temizledialini :;aptarlar 104 • Rouen Alc:aJemiı;i
a6tl1cri, d'Amhuumey'ye Röre, sıvılann içine kireç ilave edilince giihl'l:·
•wı vcrimlili~i dc.'\rr kat art<Jr. D'Amhourne~·. Nkarı~mıların içine kireç
.....ı.J~imh: cı~ki kukulann tam:.tmen kayboldu~unu, llluJ5an yeni koku-
owııı~c b:ıllcokusunu andırdı~nı" sc.'zlerine ekler 11''. Kirec;, cc~t kokula·
·- ıl.ı yok eder; kireç ha~"Varuııl maddelerin çürümesini hızlandırır ve
t..6ıoıılerden çıkan "ilk hava"yla lıirle:ıir: miyasmalan ıJa yok eder, bunla-
'"' ~~1." yükselmesini engeller; uzchirli yayılımlan"ıC6 crki~iz hale getirir.
b n· ın cr kisi ceset çilrüyünceyc lc.adar sürer. 1781 yılı nda Dıınquerque 'te
... ı..Nıın çıkarılacak ceset ic;in kirec; sütü kullanılnıı~. koku bir siire için
" okı lıasnrılmaşrırı 07 •
Kununun özüne geldim. 177 3 yılının ba~ında Dijon Sainı-Ericnne ki-
•...miıı mahzcninc gömülmüt cc.ııcılcrin çık:mlmruına karar verilir. Çıkan
•· ı&.ıı o kadar a~ırdu ki ne ya le ılan nitrat, ne buhurlar. ne ı ur h bitkilerin

h'()) Eftıeıı.- kuı••nını:ı 1uy1 aıfrdllcn fayda br h::ıriç. 179~'ır .al,ıına ~"ablanan Ru.~mılnı
~1• kuıs;onm~ suylA yılıannJı (Ouyıon ık Morvı:ııu • .ıı-ıy., a. 45).
l\11) Aı., .. •· 64.
l\ll) Hol(lın da~ latartu. 1. dlı, •· .B.
hHl "Hapiwnenln hrr h.'\lümü. lırr oda, ıı:mıı ıuııılnuısı "ııin g~:ıı:km ı.oQn.ic:lik h1kımın
•.ı. ınıklıirııı,; ~uyuylıı hrı ı-d en aı ık kez ıwulur yık.ınm•lı.Jır 1... J 1\ulııtıu h:ııırai!Qı olııın
'-..ııl.ır hır odada knktrıw s.iılarylr ıwulup yıluınmalı, kırc!ı,;k bc:~allablmab, ruullleıne yapılm" lı
ı.., l.ın,;ok lr.e: ~iıu:lenmıı:lidir; mcıbil)-::ılar, ha•tabnn ıcı~ılrri l'ınna :ııılm.:ıık, paı,;avıalıır YHkılıı·
., .. Kiılr.iın, rütün, ardl4ii btı ~mliCı rn i~i ~eklqörı:cck ı:ıluOicmryı•.all.mıhlir ", H,,.,.nJ,
1 . . .Jrı jmsoru .. ,, 1. ~9 \'C 62.
104) A.ıı.y., L }9.
10~1 Alınıı: Thoııi'C!ı, .R..ppm ııu l.ıı •••'l'it.., •· 14.
ll'fı) Navırr . .ıı.ı.,., 1. 46.
107) Guyııın de Maırvnu. ll.f y , ;.. 277.
140 ICOICUNUN TARIHI

buhuru, ne de sokakların t'\zcl hir sirleeyle (~ efes QuatTe Vı*:

[)ön Husıı Sirlee si, ç.n.) yıkanması i§C yarar. Civaniaki cvle:rde •;;ı~ıa,.
kokuyrı hul:mır, ate.li hastalıklar bauösterir. Bunun üzerine Ouv"-
Murvcau'ya ba§vunılur, o da 6 Man s=Onün alqamı, uç kilo tuz ilc
litre sülfürik asit lcons:mtresinden hir lcanıım hazırlar, sonra da klonı
ıısir yakar. Sonuç ram lıir lıaşandır: "Ertesi gün c:vi:ı içini h;ıv;ılanclan
için pcncereyi açtı~ mda dı~arıda lciitii lcokudan cstr L:almamı~" 108:,
ıcün sonra aynı i~lenı tekrar yapılır. Guyron, "çok kısa silreı.lc kirli luı•
arındıracak yeni bir yöntem hulmu§tu". Bi1ylccc Gııyton lcoku dcvri1
b.ı~latıyordu.
Yılın sonunda kentin cezaevinde humma yüzür:den oruz hir ımıM
ölmüştür. Üuyton rütı;ülerini \ralcmı.ıtır. Söylend~ine göre ertesi gün "h
lcokul:.ırı.lan
l\ylesinc rt.•mizlenmişri ki bir cerrahi öet-encisi hapishaDI
ortasına hir yıualc koyup geceyi nr-&b gcçinniıı:ir". Bir sonraki \'11 \
d'Azyr, höccklerin isrilao;ına uj!ramış alurları tem:zlcmck için ldnrlj
asit önerir'N. Hununbı hirlilcte liuymn de Morveau'nun hazırladalı k:ın
Consulat döneminden t)nce pek az lcullımılnıı§tır.
Miyasmanın maddclc§mi~ lıi.;imi olarak gi;rülen kule u o zamana k~
mikrup tehdidi olarak al~ılanmı~tı. Çürüyen her ~-ydc cıldu~u gibi ktı
larda ı.la "kayda de~er bir ö:::ümseme gücünün" bJiunduAunu dü10I
Guyron knkul:m, z~rı:ırlı erkilerinin lcimyaııal yöntemlerle yok ediJel·
cc~ bir madde ularak ele alır. Köıü lcokul:mn giderilme~i ha§arıya, '
yeni hir bedenin urtaya çıkı§ına imzasını arar.
Aslında artık kötü Icakuia n hasurmak de~i] yok etmek ııöz konusa
"basmılmı~ kokuyu pan;aları sürekli olarale ı:ıyn§an ~lirsiz bir brı~u•ı
rak ~ören bir kimyaca için lıu ~lcmin farkı çtılc bü.,üktür; oysa, kütO
kunun yok edilmesi koku veren organizmanın ya parçalanmasıyla ~·~
nitelikleri farklıla§an bir temele baAianmasıyla olaqan bir bilc:ıirnin su
cunı.la gcrçekle§ir". ııc Lavoisier'nin ya pt~ bult~Ş, dal:a soıuaları U u~
kurdmını güncelleyip gcli~rirme!i.ine yardımcı olacaktır; daha genel
biçimt.le Guyton, çürüyen ve miyasmalı maddelerin yakılmasinı lmlt:t
ran bütün olcsijenli ürünlerin kullanılmaııım salık verir.
Fransız kimyaemın çalqmalanndan habersiz oldu~u dli~iinlileıı
james CarmichaeJ,Snıith, 1780 yılında nirrik asit kullanım-ık ncred1

1011) ~:y., •· 10.11, avnn l.ıleven llıl ~ıınıı.

109) fruın..:Drm su ı ltı rıwrUı're ... , s. '1·8.
110) Guyron dr Mnrveıoıu. a.-.y., 1. 272.
 ICOKU GIDERME STRATEJIURl 141

'M•·• ııonuçlar elde etmeyi ba~arır. 1795 yalında kullanılan hu yöntem Jc

....... lı~ların kırıp ıcc;irdi~ Rus donanmasına air Pimm ilc: HnJt>l ~dlı iki
,.,.ll lt' uy~ulanır ve sonuçta "kötü lcnlculann dııltJiması ve havıtnın temiz-
"' .. , ııızelenmesini sa~lrır" 111 • Bir sunr.aki yıl James Carmichaci-Smiıh,
l·etıın nskeri hastanesindeki lcolculım .,<t~arıyla temizler.

Yi'll StTarejilerin Laboratuvarlan

~a~lıkçılar dikkatlerini kalabalık yerlere yo~unla§Unr; genel lıir Jü-

•uılı-ınc uygulamasının ivedili~ı üstünde dururlar. Bu latıorıuuvarlarda
t.un vücudunu ve belli ba::ı l:ıölgelcrini kütü lcokulımJan kurunııı yün·
••••lı·ri 1eli§tirilmeye çı~lı~ılır; hunlar yanın yiizyıl sonra lcüylü ve i~ilcrin
· •"-tınde denenip uygulı~nacalcur. Asker çadırları, gemi, ha5tlll1C ve ha-
,..aaıınc gihi yerler, gelecekte i)zcl ıılıınlıın sinen knkuları.lan kurtarmaya
, .. ..,a,·.tk yöntcımlcrin ı;ıeli!jtirildij:U ~·erlerJir.
Hıı ııurcçte askeri hııstıınclcrin uynad~1 kilit rol bır y;ma, üzeilikle
1tlltıl~'ın ctkisi'jle ille lti~iscl bakun kurallarının ordu da helirlend~ url<~·
,•~;ıkıyor. Columbier 1779 yı.lında,kötü kokulardan lturtıılıruılc için eric-
'" lı:ıHada en az bir defa iç çama~ırhınm, h:ıftada iki defa Ja ç.oraplarını
...... ıırmelerini ıster 111 • Yine de hu disiplin uygulıımalarınm üncmi ahar~
, ••ıııımalıdır. Yazılı tıılimarnamc, tüzük ve yönetmelikler bu konuda hiçbir
.... aunma.ı:; hur:ıı.lan Ja uygulamanın naJir uiJu~nu anlarız. Asker ka-
.,.lııııltendilcrini haklı çıkarmıık için ne yatakhanderin pisli!ini bahane
·"'• ne de disiplin kur.ılhınmn kaıı ulınasmdan ~ilc:'lyet ederler: hu da yö·
•ll• alerin ihmalldirlı~nı \'e aynı zamanda erierin özenı;izli~ni ı,•üsıcrir 1 :l.
IIL·kimlcre gilrt: konunun ivedi1i!i nedeniyle ı,remiler lıırer lernizlik ür·
_,. ıılmaı.ı gerekmektedir. 1758'den iriharen Und gemilerin sajtlı~ uy-
•~ılıı~nu kurallara ba!lama'ja çalı§ır~ 4 • Fr.msa'da De MufOKUCS Vil(()ntu
~ıı:cilikteki bu hijyeni en kesin terimieric tanımlar. Kötü kokuyu azalt-

ı ll) Dr. JaıMı (.;amıaı:~I-SmııJı. Olıstnoııtu suı lıı {ilvtt drı jlriwru, ,.., ~ ınayma ~ lıı
~"' • ..ıtı / ... 1 ıl l'aiıJt dı!t fıunll'lı"•u dı ,a~ nunqut, tı s.. r l'ııııliıt dt ceı jumı~<~ııan.ı tıaur la
.,,..,.,, ... , de:ı r.ıdeıırs 11!1 Mı rrU.unıts <:ımtı:ı,ıtıa, 1801, •· 88. Cnıicblıı.nlı Jıı ııpkt Guyı011 dt
i\.1. • ""'" 1ibt ok,tıenlı lıluridrilı ıtsiı ııırıulrn lıullanır.
lll) Rcı luınuWı t.lcz. Marul Sptvalı:, "L'hygıl'N! dc:s ııruupn !lı latin de I'Ancıen REııırnr",
H //1' lllclt, 1917, IIS-122.
1.
ll )) E•lıı Rı!ıım'in oonurv:la Fr•n&u mııhoıfulan tarihi umıanı ol•n Jc:an Chagnluc ıar-.ılınıl:ı.n
.tıı. ~-ıırtlen hrlırleınrlc:r.
1141 A. •. ._, ~ öıc:llilılıco haotalan düwıindütu dotnıılıır.
142 ICOICI.WUN TARIHI

mak için sinrint!lerin sık sık boplıılmasını önerir. iki ~üvene am•ı.
yemele ycnm~ini yasaklar; çöplcrin bckletmekııizh :uılmasım emn.lı
Gemi mürettcbatı yıkanmalı ve taranmalıJır: gemi kaptanı sdc ı;ılı: "raya
rın en·alannı açık havat.la bırakıp havalant.lırmalarını" cmrc.-tmelidt•J
Kaptan ux1lc bu konuda en üstün örnek olaralt görülür; ı,unua n
deni lcaptanın "scyirdt."Ykcn ~erek nesnelere JiCerekst mürcncbcna hul:ıt
her riir mikrop ta§ıyan pisligi rcmizlemcyi" ba§a~ olmasıdır 116 • üx
temizlik leurallanna titizlikle u)'lllU~tur: iyi h~ıvalarda üst gü\'crte~ lı
mak ve bananiyeleri çıkanr; lcapalı paketierin açılmasına dikkat ı.:Jı
e§YBinnn olabildi~ince hava almasına, gemi seyir halindeyken haval~
miyıısmalann da~ılmctsına özen gösterir. Erzctkı çürümeye ili~kin uJ.
önceden Jıt)rmck için dcncrlcr. Yedek yelkenleri vı: c;iirliyehilccek Jtl
örtuleri havalandımıayı cmreder. Yiyecekler gemi arnhannın Jihinc yerle
ıırilir; "yolculuk csnasındıt gemi ambarlannın a~ııyicc kalafaılctmr, h
delilc zifrle sıvanır"'''. Müreuebıuın yıt§adı~ yer ile gemi yükünün ıııub
f.wı f'nil~iAi hl\lmel~r uımaml!n :ııyrılır. Kapt:ın CooL ~misi, onıhnrlar.l.
yayılan miknlplu hava yüzünden mürettehaıı yulc olmu§ hayalcı gcmlıı
tam ka'luı nlo:ırak, ille sa~lıkh kentin örnetti olara~ kaf§ımııa çıkar. 1
gemide mürcncbat miyasma yayı.lmalannJan kurunmu§tur: hıırnda hi'
ve ate§ sudan gelen tehdidi hertaraf eder.
Karada i.se ümck olutıuran yer hastane, öncelikle de askeri hastan
lcrdir. Michel Foucaulı ve Franc;oiıı ~guin, askeri hastanelerin nasd hn,
akımlarmı dilzenleyecck ve nıiyasmayı t.lı§an ataeti bir düzcnck ulaa
ı;ıörüldülclerini gösrermi§lcrdir. 1767'den itibaren Bcissieu, izlenecek ye
stratejiyi açıkça bildirir: J lastanelcrdc yı~ılan yaraldar, havadan mik n
kapmakta ve ülmclctooirler; "miluopların yayılmasını c"'ınlemek için hali
ne odalannı ve salunlannı fazla doldurmamak gerekk; buralarda n bulll
hastahklarıı neden ulabilecek her ıe~·i wak tutmak ve buralann te•
tut ulmasını ı~a~lıımak ~erekir. T ehlilı:eli yayıhmlar ancak odalar haval;ı
ı.lınlırsa atılabilir [... J Kubhelcr, hir üsr kara kadar açılan tavan ddilı:ll
s~Jbada de~l ~minedc yıılcılan ate§, Suuon makines: ya da llales vanul
türleri" 118 havanın tahliyesini sağla~·al:ıilir. Temiz hava $tiri~ini sıığlallll

115) SııRırjwnı ()uhıımcl dc:u Monceau l!c:ıeıkr, ıLı·}·• &. 71 vd.

1161 Howard. Hıslilm' .. tmncifıata luıııreıs .... ıı.u .. L ll. di:, •· 408. (John 1tı\". .1
~oııanı mrlııubu, lO M<ıyu 1789).
117) A-ı.,., •· 411. Ololı:'un .rkadıqı Kaptan Fıımr.otıx'un L'~ hıdtlıınd.. lı«ıı
lıHv.ııtlıır ~lııienu. Hdaı.ımu dr ... ~-~ do< rrıuıldt, ~m. 1. cılt, 1980. 1. 102.
118) Ro&....ıcu, d.,.,., 1. 66.
 KOlCU GIDERME STRATEJil.EII 143

, .. l.•rı ve pencereler açılacak, hacalanla daha fazla hava JeliKi ulacak,

,, .... her yıua,i'!ın ha~ucuna birer hava lıurusu ycrlcıjtirileccktir. Son ohı·
... dıı tüt~ülcme yarılacakurııo.
Ytmıi yıl sonra Jcan-JI,;oel Hall~'nin tanımladıla srrateji öncelikle koku-
wı yıık etmeye yönelir. Kamu sa~lıAının babası, Boissieu'nün dile getirdi-
.. fiiOrleri yineledilcten sonra pis kolcukula ııürelcli mücadele= edilmesini
-..nınıır. "Hastalar soyunup yarmaluhr; y;nalc i~rtülcri ince kuma~tıtn yapıl-
-'• •ndalyeler iyice tcmizlenmcli ve lcaplımmalıJır; tuvalerler cu·.ıfı ku-
• ••ıınyıtcct~ -1Cicilde ycrlc~ririlmclidir; üzeilikle yemek yendikten ve ıı~ın.m·
-lur yapıldıklım sonra yerler siipürülmcli, büyük hir özenle suyla yıkan·
_.dır: yer döııemclcri Je tercihen lcuml~ı m10lananılc temizlenmelidir'"-'.
nu dü~üncclcr birçok projeye esin ltayna~ı olur, özellikle 1787 yılında
·'• .~~mic des Sciences (Bilimler Akademisi) mimarlara c;a~da bulundu·
..
.-..ı ızı. "Fabrikanın tamamını bir havalandırma düzeneii h&ıline t:crir·
.... w tasansı sunulur; hava akımına ili§kin ~m:tlar karlonl:trıt çtzilir. Aır­
~ • aVJ(It yeni :unınlulukbn if:ıdc eder; örnek olar.tk ingilrcre'dc Plymourh
eekrı hastanesi ile Grcenwich'te bulunan lnvalidcs hııı;t;mesi gc"ıstcrilchi·
"' · ' Soudıwurk'te bulunan Guy hasıııncı;inin tavanına ycrlc~tirilcn J!Öm·
- \'ilntilatörler, hir üst katın ~imincsinc ba~lıdır; bu haııtanede tu\'aleder
~ kuknmz, çünkü kapılcu açılıp kapanırken su püslcürtOiürız 4 • Fransa'da
·••i hast.ınclcr, Saint-Landry (1748) salonu, lyon hastanesi ve Saım·
ı .... , hastanesi venililcc;ilenn yararhmdılcl~m örneleler h;ılinc gelir. 1786
,.Hılfil C. F. Viel, Salpe~re haı;t;ıneı.inin tuvalcdt."rine !ili hnruları ve su
*fııılan yerlc~tirirı 2 ~; daha önce de ( 1784· J786) Ricetre'de hir ı.,rühre iirerim
•.-.ın. ı kiltii de olsa kendi kendini temizleyen hüyük bir siı;tcmi iılljil cl m~ıi.
li.t.~taların k<ıkulardan annJırılmım için hc:den tcmizli~i denetimi ve
•••ıılcı denetimi gereklidir. Ha\o·rılandırma yeterli olmamaluadu: bire~-sel
'-"'ntn~hırın da Jej!~mesi ~rckit. Bu yoUa hastane disiplinli bir ~r olma-
.. hatlar. Yönetmeliieler serde~ir. Gasport vakmlannda bulunan H:ıslar
lu.ı•n~si.nde kirli c;ama§ırlann Kl)oilmesi yaııalclanır; hasta gi\mlc~ dC:\rt
IUııolc bir ve c;artaflar da on lıe~ günde hir de~tirilmditlir. Bc.ınelcr, iç

119) Blı:: 74.

llO) Ennc'ıpN.r mt'~, ·~ır· ınoıdıJr.,j, ·~ıı ıkalılırıı:nııı eı de ırne tt dr mrr", 1. ~1~.
IZI) Bkz. l..aJiollN: cc D•ubcnaın'un ıaııonı. 2\l Haı:ir.uı 1787
1l2J RK:h.. ıd Edin, ~ .•. m. •· 112.
IH) &ıc,ı.~ IIVıl.ı~. a.~:.m., •.57~.
ı 2-41 Hcoward, H11ttlitc: dn pnncıpııa laı:dTtiJ ... , ıı.ı.,. ll. cılı •• n
125) Oh Pıenc Sadı.ly. ıı.ıı.m., ıı.. 209.
1 44 ICOICI.JN..\'11 TARIHI

çamaşırlar ile çoraplar haftada bir Jcii§tirilir. Erkek hıütalar, her Ü(j ,ııifta,
bir ma§ olurlar. Hasralann giysilerini c;ıhnmadan yatmaları l:nı,:ela.­
y.ınlarındakı pılı pırtıyı ünü olarak kullanmal:m, "yataltlıınn l'lr~
ya da ha§uçlannda ekmek, rcrcy:.ıAı ya da herhangi bir yiyecek ya da .,a,
moddcsi bulundurmalann yasakhmır 12 h. "Hasralar dotcıl ihtiyaçlan• ..
dece bunun için ayni an yerlerde gidt:rcceklerdiı "12 '. "BaQ!n§ ç~ııq. ı.ıilnl
tü" ho§gÖrülmez; tür un içmek va da kumar oynamak yı:ısakrır; dinld.
ne katılmak zorunludur. "Htç lc.imıoe kufür edemez. 'ı<asak sc)zler ~Jeı.t
beddua edemez, 5ıırhot ve kirli gczcmcı, yalan söyleycmcı" 1211 • (.~
hasranesinde "her hasıa girerken eski ıı:iysilerini çıkarıp temiz " " .
giynıek zorundadır" 12 Q.
Amac;, uygulamada biriilc saglamak ve eski aiL§kanlıklarJan kurtu._.
artık ana11ik ve rchlikeli olnrdk görülen reldifsiz da\•tanıtları ya!>;ıkla. . .
Bu açtlc.lay~eı örneklerde hll!!tane halk cırasını.Ja, ev ~artl:ınnda yayJPnl•
nlması henüz dütünülemeyccek bir bireysel hijyenin ü~renildiii ~·cd
Paris'te Hôtd-Dieu'de Tenon "lejien biçiminde tuval::tlcr" yaptınr. Hlilılt ...
nelere yannlan hastalar ve birlcaç ayncalıklı lı:i~i, yeni konforlu tut•
leri kullanan nadir kimııderdir.
Benzer projeler hapishane yenilikçilerinin de akıllarımı Rclir, ,,...,..
onlar bir ikilcmle kaqı kar~ıya kalırlar. Tuvaleri kullınanların h;uekc••
rinin kısulanJıeı bu yerlerde: su, hava ve in.san ııisli~inin akı~ı naı;ıl ~lt-­
malıdır? Durgunlugun ve sııbitliğin neden olabilece4i tehlikeleri, lmpiela
nelerin lcap-.ılı onamında nasıl ortadan kaldırmıılıdıd Hava :ıkıınlu­
Jenerimi ile tutuldulann dajtılımı nasıl yctpılmalıdır? Harishane lıin.-ıl~.,..
içini hııvalanı.Jırabilmck için hava delilderi çoitahılmıılı ve havala~....
hulilukhmnın aJzı geni1letilmelidir, oysa hapishanenin ramamen kapal1
olmas1 gerekir. Howard bu ikilemi çözchilrnek içın, hücrclcrt: kapı yeı•
pannaklıklı .kapı, metal pencere yerine parmaklıldı pencere lc:ıkıtı._
önerir. Ayrıca bez vantilutür ya da ıread-mill (kol ya da hayvan g i i -
ı.ıleyen dulap, ç.n.) iibl elle çalı1an lcörüldcr hapishane ~artlarında lft
uygun havalandırma sistemidir.
Hapishanderin içinde d~kının ıahliye edilmesi büyük bir sorunduı
Birey açık alana çıkmadan ıuvalet ihtiyacını iidcrmelidir. Bir sonrııkı

126) Hnw:ınt, HisiDI~r cleJ ~~Lı ..., a.ı.y.,l. cilı. •· 170.

127) A.,.,.., s. 172.
128) An.
129) A,ı.,., " 247.
 ICOICU Ci4DERIVIE STRATEJital 145

... l. ı,ıhm adamları.

bu özel soruna hijyenilc hir çözüm hulunm;.ıdan
·ı ~ııbıcr 1 "' 1780yılından iriharen h:ıpishane la!lımltınnın lculcusıınu
• ...., 11lanlan yarar. L.1vui.sicr bunun iı,;in h;.ıpislıanclcrin crr.ıfına, la-
_., ı ..,.ıltıhıbilec~~i hır kan;.ılın kazılması likrini urtayA auır. iki yıı dct
.,.,.ı, hır açılacak vanadarı çıkan ıaz~·ikli ııu kan;.ılı ıcmizlcycccktir:
' •.ıl;ıı çaııhırJ;.ı kurı aj!zı biçiminde aı.;ılan havalandınna Jclikferin-
.. ı..,ııı itıılacıık ve hinıının içine yayılmalan önlenecektir 111 •
ı ••hlı\·;ınların disiplini hastandere kıyasla hapishanelerdekilerin dav-
. ..,..ıııı daha !ioıkı denetleme~; sa~lar. Hapishaneler ve lıa1k;ı nedenler·
·'-"·•Yı Ja manastırlar, bireysel bakım lcıırall<mnın üaıctilJi~. ıcmi:lik
- •• uılı~ larının edinil di~ c'\zel yerler olmay;ı hoı~lıu. Artık sadece çalı§an­
.• ,,, 111nı· verilen ünt:min yanı ıılrd bt..Jcn remi:li~nc koruyucu hekimlik
., .... l.ın ıtnlam ıufcdilir. Howard, Ponsmourh ci\•arlımna Jemirlcyen,
1ı Alu ratıva n gemilerden birinden ı;öz ederken ~unlıırı süyler: "lutuklu-
~ .,,,,umartesi günleri sabahtım ııkııııma lc:.ıJar çanı~ırlaruu vıkamalarını,
ı 1 ---ıı ın.ılıırıııı, ~y.silı.:rini onnrıp yıımo )'Bpmo.lannı, tuıaq olmal:ınnı, Ice n·
• ""'" ~eki düzen vcm1elerini, Jrenlil'i yıkayıp temizleme lerini, yar.ık ve
•ıı;.ııni !llkeleyip havalandırmalanm isterim. Ru yu Ila tutuklulan temiz-
• ıılı1ıırmak çok önemlidir"' •;. Birçuk suha~·. "rc:miz insaniann her zaman
"•1111•1 ve en ahl:ıklı davtamm kimscleri uiJu~ınu. pasaklıl;.ırın i!IC 11\'nt
·•ueıd.ı kürülü~ ve Jiizensizli~e en y,nkın ki§ilcr nlıhılclımnt hclirler.
l.,mı: ve ıcrtipli" 1 '' ulma zc.ırunlulu~ıunun, ev ~lerinin i~n:nilnıesinin
•··~··' am;ıcı vardır. Daha önce sadece mikruptan arınJırmadan söz edil-
.. \''·ri erde anık ahlaki cAiıinıden ve içgüdülerin denedenmesinden dem
••• ıuı Günahkarın pis kokusu ille anlamıyla anla§ılır. Redenini yıkamayı
••~l suçlunun düzetmesini hızlandınr. Pitmanhk duy;.ın !ıuçlu, tuplunı
·•4ımlan \-'eniden vaftiz edilmeden l~nce eskiden unu suç urudelanna
.......ıvoın kötü lcukuloırınd•ın kurtular.ık yeni birisı uldu,A'unu kıınırlanıa·
.....
ll1 •llanJ:ı hapishaneleri humı ümck nlar;ık vcrilchilir. BuraJlllıer mah·
hınun kendi odaııı, ayrı tahta •;atağı ve saklama Julabı bulunur. Ingiliz
........ruıııc ttiztiklcrindc !ia~lıkla ilKili belli bazı kaygdann dikkate alın~:ht:ı
•••'·•tılmaluaJır. Lancaster hapishane tüzüıtünün Vll. maddesınde §8yle

110) Alu. lıu kıııqı. s. 1-47.

lll) Lavulıicr, 4f:.y., " 469.
! 12 ı Hnwani lfutnıYt dtJ Jınnı:Jik&l ~nru. "1· y. , ll. dlı, •· 271.
1W lJentovınre Htller'in ~3rınnın tıatlıl!ı. En-hu Y.nvılan. 1979.
146 ICOIQJNUN TARll-il

demr: "Gardiyan ınahlc:umot kömiir, sotbun, sirke, Orril, saman, ıcmlll

bezi, kum, fırça, süpürge, kova, lcien, el havlusu ve kömllr sepeti vctiı
hüylelikle mahkllmlar hem kendi bedenlerini hem de hapio;hanew ıe•
ve sa~lıklı olar.tk koruyabileceklerdir"ıH. Mahlcilm ~lir b>elmez eski 1l
silerini c;ıkarııcalc, yıkanacak ve Oniforma giyecckrir. Humm~dan koulr
mak için mahkümun kokul:ın yok edilmelidir. XII. madde: "<.lardı•
öze!llikle bir ya da daha fazla mahlcümun burun aündü• odalannı, v;ullıı.
neleri ve hücreleri her .ıün t~lc yemeitinden önce sırayla siipiinntl••ı
ve Salı, Peqembe ve Cuma ~n leri de yı.kamalannı safiayacak ı ır." Tc.·ın­
lik rakvimi i§ler tU[ulmalıdır. "Yüz ve ellerini YJkama)o"anlar, temiz ~u••
meyenler" hir öti]n yemek hakkından mahrum edilir (XIII. madde). ht
Jü.zKün tutuklulara Pazar Jıünlcri istedileleri hir yenıeleten ele rorsıf.f
luıklcı verilir; buradaki amac; "çal~maya, tcmizli!ıe, düzene, ihadctin silıli
lili~nc U!§vik etmckıır". Kıta Avrupa'sında da henzer hir biçımde rema
lik ve sa~lı.k kurallarına uygun hapi~haneler yaratılmıfır, ilrne~in Htl!llt
v~ d~ Romo'dıılci Capitolc hapi~hancl~ri bunlardamlıı.
Herkese ayrı yatak dü~üncesini savunan Lavoisierı n de yeni ).!CÖtı
mahlı:ümlann içeriye alınmadan önce yıkanmalannı, hana lı&ınyo Yil'
malannı gerekli görür. Havalandınna tarihinde ônemli hir a~amayı hd
leyen lıir huluı Lavoisier'den gelir: una göre her hücrede, biri .iu~
üstünde, dijteri kapı hizasında olmak üzere iki ayrı delıle :tçalmalıdır; hun
lardan ilkinden kötü lcokular çılcacalc, ~ajtıdakinden Je temiz h;tvll gir•
cek tir.
Hasta ve mahkumlara yönelik bu tör sallık ve temizlik modellelll
Vicq d'Azyr'in hayvan yeti§tiricilerine önerdili modeli kar~ıhı~tırmdıa
ginç olahilir: temiz, kolcuhırı.lan arınmı~ ahırlar, sa~lılclı, temiz ve ıcrdpl!
hayvanlar toplum saQiı~uu koruy-dralc davranııları düzenleme rste~inll~
ret cımelcıedir.

1141 Hmnrd, HH~~ıir<! ıL!ıı jrnncJixıla latams ..., d.J.,., ll. cılı. 1. 2~1.
mı A.•. , .• •· -174 v.:ı.
~ .ekuJar ve Toplumsal Düzenin Fi:ıyolojisi

Bilimi Kısa Ömürlü Alım Cab

t .• ;,..
•" l.ıvaisier Devriminin Sonuçlan

XVIII. yüzydın sonunda, hir .zamanlar Ramazıini rarafından dile ııeetirilen

,_,,, •nkuların d~al tArihinin yazılması tasarısı, Jıcrçclcle~lirilemeyecek
'ı. ılııtolmaktan çıkar. Kmllı~n \'llı:dmasından sonra duyumcu (sensuali.sıe)
~t..4ı resmi tckeli eline ~çirir. Yeniden yapılandınlan Enstitü'de felsefe·
... 180 3 yılına kadar "duyRUların we düıuncelerin çi'ııilmlenmcsıni" ince·
.,... rlc bölümler kurarlar. Aneale k()lcu hiliminin kurulması için bilimsel
• ~ı ımı dat.ırcıtJnın geliiririlmesi &:erekmektedir. Condillac 'ın dli~ünce leri
~ııılıuııund:t koku alma duyuııunu ifude edebik-cek hilimsel birdilin yara·
'''"·"'ı demek, o zamana kadar hirlilcte dü~ünülen hayvansallık ilc lcoku
ılı•ııı duygusunu birbirinden ayırmak demektir. Bundan b~ka lcolc.u alma
.~,., ıaıımı il i~ kin endi~ verici kai'Tlll:4ıkl~ bir bilim disiplini haline ~drmek,
lııınlıuı birer sistem haline Retirecek bir dil olmadan nasıl ba~anlabilir 1 1
ICısm:.ısı kokuları ranımlarna ve sınıflandırma çalı§rnalarının sayısı arı­
~ıııLıadır. Bunlar yeni oldu2u lcadar, sıleıeı ve fazlaca özneldir, dolayısıyla
148 ICOICU\IUN TNIIHI

elde edilen sonuçlar uzmanlan memnun etmez. Sllasıyla Limı~. Hal

Lmy, Virey ınrlara ili~lcın sınıf1aındırmalannı Slınarlar, ama bt.ı-:
hıçl-ıiıi hüıüncül degildir; kısa sürede, kolc:ıı almaya ili~lc:in ı:leniiNr
bilimsel dılin kesinlikleri içine hapscdilemcyeccgi ;ınl:ı§ılır.
En azından bilim adamlannın bildikleri kesin hir ~y \•ardır: lıırl
ili~kin inanç bir çüziimlcme hat<ısındıın ileri gelmekı~Jir. Daha iinCI
Rumicu'nüıı ( 1756), sunrn Prevost'nun ( 1797) knku v:rici maJdecik~
çembersel hardtctlcrinc ili~kin çal~malan eski duwnıaılııra ciddi hir lia
indirmi§ti. 1798'de Fourcroy her tür kokukunun "sadece koku \'eren lif
nizmanın havada ya da bır sıvıda çözünmesiyle olu~"tujlunu J. .
&-nhuller huna ili-ılcin ke!>in kanıtını sunacakllr. O zamandan sonr.a 1
ınadd ..·nin kendine özgü bir knlcusunun uiJuj!un;ı ve hunun o m;~
yuçucuhı;!una ve ç<~züııOrlülü~nc ha~lı" oldu,jtuna inanıhr. i\ Illi~
Theophrası~'un dt>Rruladı!I§CY bilimsel bir inanı§ıı Jüni.i~mü§hlt 1 .
Fourcmy'nın kuramının kazandığı zafer Uıvoisicr'ni:l kc§iflcrinin ~
lojik c:tlliini ll.aım;qılı.la:tllııı, YııuııııauiKulaıınal.:ıı"'\:~il.:ıuuluk alıp'
meye ili§lc.in olaulann anla§ılması aru.k iılcyiı biçimi açı$!a ~ıkarılmı1 d
tıo.ııılma olgusunun '\o"arauıat deh~de kar~ıla~ır; bunu:ıla birlikre yöM
dirmeye d&ıyalı zihniyetin yıkıma utraması enfeksiyon korkusunu ;uunt
lcolcular ka11ısınd;ı dikkatli olunmıısı gereklili~ni haklı çılc:ınr: M••
ilc lcoku yay:.m madc.k-cikıeıı Jah&ı fazla birbirine bc~yrn hir liCY var DIIL
Bir çeyrek yüzyıl hoyunca kimse Fourcroy ve Rcrrhollct'nin kur•
nnı SOJ'Mll\'a açmaz; Hippı.ılyrc Cloquct de tmlı:ıra karılu. 1821'dc R..~
soruyu yeni bir tarzda snrar: una Küre koku veren maddeler Yıl\'ılm~~i •
gazlı bir bile§im olu~tumıalıdırlar. Bunun için bir araca bir "vasııllya• •
yaçlan vaniır. Bu arnı; kükürt ya da büyük bir olasıWtJa amonyak lılahillıı.
gazın rnllinün de~er kazanması -Parent·Duchatelet ce bunu kabule
ve ıck örnek o dc~ldir- dı~hmllcnlculann yaranı!J sılemtıyı daha da arn
Röylelikle linne"'nin çall§malarından itibaren bilimsel hir L:okubıılı
güçlükle nlu§turulur. 1812'den iıiharen Virey bu hiliınc aic ~-çici bir h1ı
ço c;;ılc:arır ve Antikça~ verileri üzerinJe yapılan yeni ke~ifleri ~ii\ le~~~~
Aynı yıl Biitanyalı biiKin Prnuı ratları çözümlerneyi sağlayan ~yin Jc.,
alma duyusu oldu~unu ııöstcrir; Kıra Avrupa'sında ":ıunu Chı:vrı:~
do~ular. Nihayet 182 J'de Cloquet XX. yüzyılın or1alarnuı kaJıır h.-.

2) Rıılı.. ıurı, "C.ın•ıdenııuıo• 1ur l'•.rllnı.,•, Am~alts ık C.laıırw tJ ~ PJı,~. XV. '
1820, 1. 28, ~~ di~r •lınııl~r.
ll Uıcke lıu lniıamı Jııhıı Onc:e de One~'l'l\~4(1; bunu yupariten l<ıırteı)"Cn nıtclıkı. i
dı~"Um•:ıınalııliııılıell•leıı lllj;ıı..l~rn.a bl~ımını ~"'""''l••dıı (J. IJ.-..:kr, •·1·) •..., o41lı.•07).
 ICOICULAR VE JOPI.UMW. DUZENIN FllYOLOJISI 149

huh olarak kalacak etkileyici (>sphresil)lııgie (Kcılcu bilimi) va da Traitt

"nbrs (Kolcular;ı d:.ıir) ha§ lı klı kit alıını yayımlar. Bu kilap dev bir deri e·
_ ..; muaz.zıun, delice dcnclıilccck bir çal~manın ürünü olan ya("'lr hirmck
ı-..ı lıir yaamaya maruz kalır; hurada hilimsellce4iflerle sezgisel ı,;•kanm­
•• ~r .ıynca en inımılmı:ız ı.lcJilr.udular bir arada yer alır; hununla hirlikrc
let ııl'ıı:lük ya da d kitabı yazan i~in tam hir h.ızinedir, çünkli üzeilikle
•·4-ıı sa~lıjiı lmnusuyla il~ili maddeleri kupyalamalıın yererli ulacaluır.
ı 'luqudnin kitabı yayımlıındıl}ını.hı zaferiyle knkıı hiliminc olan il.ıiyi
.t..Nkleyen bu duyumcuhık biiyOk hir rchditlc kar§ılm;ıır. Açıkc;a Rön11·
.... Ribi lavoisier devrimi ı.luyusıd izlcnimi hir yana bırakıp Azilcsel ve
•.-va~al ancıli:ıe önedik verir. Bilginler ardyı§larını iki yönde siirdiirür-
'- Kımilen lıazı gereçlcrlc ele Jeelmcz miyasmayı avlar; önceki yüzyılda
,,...ırulmu~ ve zararlan hala akıldan çıkınayan o ~z kurkurucu pis koku
~•4iuQu üstiindc ara~tırma yaparlar. Berthollet çürümeyle çıkan ~azları
,-.ı•nlcr. Kiml·ac.:ılıu la~ım çukurlanndan vaYilan knlcuların tam listesi·
•• ,ı~ ımr; Buussln~aulr ve ba§k:ılıın ilginç aygıtiHrlil l>aııııklıklcıu.lmı \ılr.an
••ttlmılan toplamaya ve uçsuz hucalcsız çalı§ma ;ılanlarınJan topladık­
Iatı •rıslikleri" analiz l!tmeye çalı§ırlar. Chaussier insan nefesiyle ohı~an
... aan çözümler. Daha kiJialı nlan Rrachc:t hirey5CI kokuları tanımlayan
..,. • nefeslerin kinıyas:ıl hile~ imini hclirlcmcyc giri4ir.
Kııku ülçerlerini ellerine alan dilter bilim adamlan çe§iııli kamu alan-
l..ed~ıki havalının analizini Jaho da ilerietmeyi dencrlcr; bu tOr bir çalı~·
•M~Wı dah;ı önce Fontana ve Pristley de yapnu~h. Ru kumıda ilk anlımılı
• "ııolarn l..avnisicr ula~m~tır. "Çok sa\'lda ki~ inin uzunca hir süre hir
u .. l.ı hulunJu~ kapalı alanlındalti" hııva anorm:.ıl ülçüJc mzlıı karbon
... , ı~ermektedır4 .1804 VJlmda Humhtıh ve Gay-Luııs:dc.: lıuralarda oksi·
wwııı ıualdı~nı belirlerlcr. Runa lca'lılık Ma~ndic'nin u~radı~ süreidi
,....,ıııızlılchırdcın ıınnra, Paris'in çc~itli semderindeld ha\·anın bile~inıindc
..-ıımgi hir fark hclirlcycmcycn kimyacılar kenderin h:'l\'asını temizleme
... ıılorını yiririrlcr. Fnr~t'nin bclirtri!i Ri-bi "temizleyici madJelcrin za-
"'' (hunJan hi;yle) sınırlı alanlarda geçerlidir"~. Durn-ıs ve Bous.!>ing.IUit
ı.et.ılıml:.ın yeni hir analiz yönteminin geli§ririlmcsi lıu alandaki çalı~ma­
i•ıııı 18lO'Iu yıllardo yeniden cıml:.ınmasını sa~hıdı. Rıı s.aycJc özellikle

ll Rlc:. Lcbbnc, &dıcnlıt"s !UT l.ı cnrıı,Jnıı.ı.ıun ıJ..

l'an u~. ls-tl, s.. 4, ~u l"•Ptıı 10n::
•"'"'""~ ıor (~'10 ıtJıtTat1nm qul anı\·C'nr ~ ('alr d;ııu rluııcun arcurutln&:~ tKI w IRIU\'ft'lt (,.,.
-·'""''' rolunlı en K1C~t~". Hlsıoırr tl M<'nl<ım':\ dı l.a Sucft Hı~ dı M.ı.dtcint, 17t!l-11ll1
J)!t/J
'' A.,ı:-J, ı. 191.
1 50 KOKlJMJN rNilı-ft

Lehlanc ve Pcdc1 karbon Razı yoılunluğuna gö~ mckılmn tcnıizli• il"·

lerini lanımlamıtlardır.
H~ilir olunın bir anda tcözden dü,müı olduf:ur.u ~;yle)·emeya (A,
havıanın lcaydJAını, akııatnı hissettiren dokunma duywuna, hava h,ucı....
zorunlu nlara k temizlik :ınlanuna ı:ıclmed~nin bilir.iyor nlnıa.~ındut t.
re• b~vurulm:ız; bizzat lcuku almll duyusunun rolü de sorgıılamr, ~...
hıl~orınlcr pis kuleunun hoıulmut havanın tam e~cjıeri ulmadı~ını dt. . . •
lar. Bununla birlikte ~ündelik rıratiltıe alcı§kanın kalitesini lıildirell J.,.
vıne koku alma du~"Usudur. Özellilde büıün sımru kendine saklayan ,__
ya eklcnmi§ muJdeciklcr" olan miyasmanın bilimsel ~arlıeına ili~lıin ~~~
ınımcıunumtamıık gerekir. Bu tdılıkeli maddeyi "kim~-a bize ö~rcım...
tir 1, .. ı; :tma kınıyııda n daha hass:ts olan duyulanmız hi:ze :ıçı k biı;ı•j
ınsanın uzun &0~ lcaldıQı bir onamd:ı çOrümiil mad:kciklerin oldu...
gi~sterir~. "'Burnda ntülc.cmmel bir belirleyici olan kule u alma dıı~·u~u hftt.
miktarda bulundulu yerlerde yine bazı lcokulan bulmaya :;ürdiirdttb."t
duyular üzc:rindckı tutumu ayarlamalt ve havaya \'Cnile~ve devam ...... ,
I(C!rckt..ocektir. Hızzat Leblanc miydSilta varlıRJnı "itici bir lcolcuyla" hclli ,...,
Kırlı havanın ve renıizlenmcııi için tcerelcli araçlann anal.i:ine ,,.(._.,
olarale yapılm14 çalıamalar dilclcatlc okundul!unda bu ıır.tçliınn lıdillllk
ve duyu deneyimine batvurmalan kar~ısında lıilginler tlii~kırılılee.
utfamı,lardır. Grassi'nın helintiii Jeihi sonu~ ularak gtmilcrdclci amtıı.At
nn havalıandanlması ve mahk.Cını hücrelerinde havanan ıcınizlelliiiC*o
lcarar veren araç yine: kolcu :ılma duyusudur11•

Yararcdık w Kamusal A~ndalci Kokular

Consulat döncnıinden itibaren kamu ~~lıltı d:ıha tutarlı hale gciiQ ~\ı­
alanda ıdeoluglarm düıünceleri ve lizellik.lc Cabanis'in hclcimlerla"'"
lumsa) dü~nc: rehberlik etmeleri yolundaki isıe~i yönetici kesimde ...
kıııınıbulur. Saj!lık stratejisi de bazı konularda cskımi1rir. Yüo:yılın ~
!arına kadar lcoku duyusuna ililkin endiıe (nedenlerini blliynruz) rııh»
edicı pıs kolcuhua lca~a sava1ı düzenlcmiiıir. Parisiiierin ııaAialc kıırult..ıı
*tıılclcn 1ikiyctlerin c;oAunhı~u yine yakınlarda olan ç.Urilmü1 hayvıın

6) Pıony, Da ~. 1857••• s.
7} A.•. , .• L 91.
81 A.ı.y., s. 7.
9) [)ı Ja wnulıwıın ekı -..m. 1857, LS.
 ICOICUI.AII VE TOPI..UIIAW DUZENlN F1l'10LO.JI5l ISI

..., 11ill~ra ili~kindir. Sanayinin tahril-t<nhın kunusunJa göıııcrilcn iyim·

.,.Wr luır~ııı t-ıizzat uzmıııılar d~ pis kuku yayan ariliyelerden ~ikayeı eder·
~~ ltat kunudı.ı lıir Parcnt-Du,hatclct'nin ku~kııculuJlı,ı una l'iinehilmi~
• ......: ele~ tirllerin c..lc 2ösıcrd~i gihi hir istisna ularak kalır.
~cntin ortasına Jo~ru giuilçc anan akın WJı~kıların ve: çöpün
•ttllı yükselen dalgası"na 1 c ıl~kin bir famazma yaram. Bu fanta:ma
1..--.~ha.~tien Mercier'nin ıö;ıplantı haline getudi~ tehditlerle dolu ba-
·-''-' kcnr im~ıcsini yaratır. 1826 bu hakımdan ı;ım lıir c..lönüm ~ılı olur. O
t4 l'.,eıı'in çöpe bo~ulaca~ıntt ili~kin ön~örü ılk kez Uac..lc edilir; Amcluı
._.. ııkanır, Rl>4ucnc ve Chemin Ven l;.ıjiımlan tıkanmaya ba~lar; kcn-
,...••ıı uruısında miı..lc huhmdıncı t-ıir hirikinıi ulu~ıır; çöplükler sınırlıu­
.... ••1ııır 1 1• Tıpkı cskic..lcn iskelederin ._ıkımlıp ~hliyc edilmesi J{ihi '\öplc-
... e1ııırımı" 1 : ivedi l'apılacak i~lerdcndir 1 1• Kentin fizyolojisinin çöplcrin

ll11 1\u ~ıınuıLı l..ouı& C:h.·vıılırı. ClıWI!':I lı~ı d cluı!ıl!ı .J.ın,r.·ıH<'t oıl Pı.nu jimilanı ltı
· - ınılllrı! .dlol xrxc .uA:JO!, rı.-.ı. 19~~ ••• 168-ıııı.
ıı1 J·R Hıı::.ıı. otul. ~ı·~ Jn bı.-. tı ..In ımınıırıdtn dt Ptıııs. 1826. Yııııır o yıl
• ........ Lmılon ,.,.;ılını, Vııinr !l .. ~tını, ~YfKd Monırrıııı.ınınnı, fnumrııux vr bıtn ~ınırını
,_..,... 1-ıuQ.ın çöph:ılılc:nn lımı dı.pn.a ~ınmıwnı lıııc:r.
ııı V. Mnl4'<1fl. R.ıfJiuıls ,tnbmu ılll'lr~ ff<ll<lll.1 du Corut.l dt s,DıJ,.,ıJ. Pııru, 1828. •· 265
ı o: ı wıl1\•b ı!Jıjıı upor).
ı ~1 R -H o~nıını.l, p~tlıldr ıli'lı cdttıı~ıııın .ılınmr•ı ıwnuw.mJıı brlıımtı ,;bı. "h.ılıla
,_._,ın ı.ımanı ~~m~·. ("l'rııır hıoh~ ılu •rıııııldıcn. L";wrnrınrnı Jr ı. <ha .... ıl"rau."
1 ,.....,~.no: -43, 19112, 1. 97). l~ı ıchl.ıknı ı~nıklıklıırJ.ıı bcr ·~plwmıdır. Bu uıpl:.anıı XVIJ.
,..-.~ı w nmanın bir Jr..,. ,_ı., tl' brlıl~ Ic ı •oııu••l çöc:ümlrmr lımılı .ı.tuı au.R>Mı:ıtlıı
'-'-nın 'utlınıujtıınu t-ırlırrrn J:,iıJc~ NtvuN: C. J..ad\al<r Cf~ rııb:lıcııW dt f>.ıri.ı,
,.,J.. • 1191. Mund~u(Oil\iOpl!llilnDn kc.ılıu!u lı~Hıntl•; Dı~ .ı. Mor~.uı ı612'dr ~n;cklqtırl·
'-• lı llllılı~ını I-ner Sıwnı-l...uin- h••n ı;ılcına:ıını t<'lrJıı. hrıımlrr: Cfluır.rr d. ci.M.,..,..,n~ıw dı.ns lt
,__, dı./<liiOO... S.ıınt-l.JtnLı, ıs:ıl. •· 40): Baıı ~rrıwx :c:mirı dıılu~·ıa o kadar kaplı ki ıupnk
~· jl'lıilımıı,~ır." Dı~lcının hl'ı yrrJ., nınııı.ın.ı luıı'ı ılu\·•rlılıtın 1.1\"llllını rn lyı ~.. ruııan
.,._.,.Or.Fr1ı•H~ı.,'dıı (üwi~~ıı.rla~d'amdınml'tldl~ım.,
• .. ı~ıııt ınJı,tııu ... \8J2); !IOucrr-l)mı.r cıvıınn.;ı ılitltın brı:imkmrkn bunu pırrir: ·su.
~ h:ıılı. ın.crlml1 h~llı. Jntanın h:ı t-ır,ilıı~n t-ırn mahlciım rırt~ z•vdlılılan hır ~ırrlılı
-.an rUJilı:l~r toı;i~ \"141\'01\JZ. A1n.ıı !ılı«- cınfun Jı,kıyl.;ı oı;~vnıı h:iyülı: yaplanmwian
. . . drhl<"ı ~rricı hıı lt'i yulıııuı" h. )).
ı .. n, lıcılıulan h<ılılunı.l.a Mmr Trulkl(lt!'urı ••nılıı~nı dı:lry.-hlıru (d.I.J·• \. 146: "Au &\"lll
. _ bıı~b.ruu: vr burnuımı ıı.lı.Lı ııdd:ıd~cdı: hrr ıllı dı:htrı valcl nunı.ard w kolr.u\·l.a lı:Ufl·
~ hıı adım hılr ~IDın.Jllınu"), VıcınrC..wwJ.r•nı (lılu. R.-H. o..rrraııJ 1'1 ElweC'..anfi.n·
~-· Lı ftpdl"ID:WI dı! lıı ~Dır\. l.oıs ~ Jt ~ ıits .:.ldws ~-ntreı .ı P.ms ...
~FX' ıllı!l.:lt, JQ76. •· 19-20); Ayrıca S..Wıc ıan (Lı fıllt.....,. :ıt"2 d"or) Drnrlı v.:rdııllım. Bıqvur­
,fı4unı y.ııarbrılın y~ınızı:a 1-iri, Anıı~inr Cııillnı. C:.o~~&uı•ı dillll'minı..l~n hrıi JL,.Iıının lı•mıı...ıl
,ı ıo...l1n çelı:ilııx-yr b~aıfılını prrd: muılululı: d~..r (.Mtınctrr po.ır IlMI' .ı fhUIDIR da monm
• ıo•ııırı dı• Frcmç<IIS, 1827. 1. cılı.. •· ~Ol): hrlırlı hıı .,...rdrn n rtnvlcıalır: Pal.u& R.ı.,..ıl bııhı,;e·
.. ı ı. lıııhııiıoı;clrr XVIII. \'Oıyıl ıınnund.ln hrrt htfı lıolcıı sac;,~ Jqkıl~l\ian anııdmlml4(ıı.
Ullr keunın Jı1lıı cchı:nnmu lıc.ınuıunı.L.ı Pı~n~: Pk-rr.ud'ı. vr öırllı.lı:k biıluaı; wpla ıılu.nıın
tıı-.ılını.ı lıoı;ılarının hrnmırm...ını olıumalı ıır~lıır (41 ,.), bu q "brnıru•" vıı dt. "hrrrw11nto"
 152 ICOICUNLflıl INIINI

sistemli olarak ta~mması yoluyla hütün aııklardan kurtarılma.nats •

mıını ı.~lmi~tir. RnmanlarJ;.ı ı;aplanıılı bic;imdc hrıı lı.a~ımmı çıkan 1 " \'1
wplayıcıst r~ısan için en önemli rolü üstlenir gihidir: bu~ evlerde Çl. . . .
ayıklamak, düıenlemclı:, UfRanik auklan, kemikleri ve küçüklıa~ h~
ların le~lerini birhirindcn ayırıp eskiden de sıkı hiç i md!! denetlenen ~·
rım ~ini kuımrııuz hale ~ctirmekrcn iharertir 1 ~.
Çukurlarda biriken ve çürüyen dı§kıların değil ama ta1ma tchliı..
yani bunları ümcn ve yeralundan ta~ıyıp yok eden yetersiz \lııl:ı~ım....,
ıninin lıilincinı.: varılması Restaur.ninn düncminde, Lcntin çöplernk •
kendı atılclarıyla boğulan kenar mahallelerin ba~ker.t için temsil ~
tchdidin urtaya çıkmasına e1lilı: eder. XVIII. yüzyılın ;onundan it._.
tck ha§lann:ı kalmıı uzmanlar tarafından üngi\rülen lalım ıchl·~-­
yenidcn hclinneııi sorumluların ~\zünü knrkurur. Rir zanumlur ~
tarafından sıımıl:ın belirlemelere resmiyet kazandıran Saltlık Kuruhı ....
raportörü 1827"dc ~unları yazar: "Rı.ıgiin Paris'ten çıkın ve i.!ite~:li.Qinla.,ıll
seçin. çok sayıılıı ç~mıır, ı;öp yıJlını ~tlirllrııünüz, oynca her an r.ım bir~
kokusu rüzRAn ııhında kıılırsıru.::. Daha ıimdiden ~kentin dilrt bir v.,..,
dan ııuludutumuz rıis hava kendini belli cJiym 1... ] Üt\ı:lcr daha :ınıtl­
tepcsinc lmkmava fırsat lıulam:ıdan düny.mın en pis ~okıın kenıi nl-
tanınaca~z:•ıı O yıl Sajilık Kurulu dı~ bulvarların ken:ırlarına, kcm...,.
kezine dn~ru akan pis sulan Seıne nehrine alcıtaeale t~banı ta~ ~M~
gen~ kanallar açmayı önerir 17• 1828'de Kurul raportürü Thourct'nin ~
mi~ten gelen ı;csinc kulak verir: "'Paris'i çevreleyen zcm n uzak bir ıı~
\len bu ~renç I(ÜNcye bulanmqtır" 1 tl: aynca kentin ÇC\'tesine kentsel illll

Jmılcn lıılçülı ~na( ıanıhndan yaJiılır; bunlıı ıırabalanl·l;ı jlltzip hatl!ırıraı: "tıcw ıkılı p.ıra• ..
~·U. uu• da hirilı:rlrıliklrnni Fl.mıan Jl(lhıc" hazırlal'iln çıltçilı:re JII()Ciıürlrr. 18SO'dc 1. . . .
hJU ıımunu tuv•lctlcr ~-alı:ıur; "duvar l"yu diıilm~ hiı ..ç ıım:kl bu qi pOıdü; h.ıbl.al.
Bı:lcdh"C: Ajn:uı yanınıla bulun.ıın hir !.ilmJ~;H hcıı,ılllllınlı" j1. 51).
ç.ııı daha sonr.llıın Nı:ven'rJc w L'hariri!-M~C·lıııre'Ja J~l:ılar lı:onLL'I.Inda dık ~l!lırtls lı~ı
\"ellrr haklı:ın.l:ı lıln. üuy Tlııııllicr (Pt..• ımıı: IWrtıino olı.t qı.~ Ull 1JX• .ıift::lt m ,\i•--
1977, L H4).
14) Bb. l.ouia (lltov.ıJ~. an. ı. 461-461.
1~~ Rıı Jı,nıkl., bit.:. Al.::ıin 1-Hu!l': "CI:.ıiiiC nulrrcırrC!, cı., ..., Jan~n:u~~~:l", Hcdıı.•n:lı&l 1L..
ltirıt da faıJıı.,w. 1977. •· 79·1C2.
161 V. Moll!on. "·ID'. ll. ~ıle. 1. 46. Lrıı~·,ır ı....,·loilrrin ııcl.di~ ilf~ Surnı·."\P• b..ubıı•ıa
halı:kınd.ı krıııe dotnı kayan kcl\llr muhallcknn hul~ıın.lı~ rial~ llqkın nıplanrı~ı hulunıı
17) S;ııJılıı IIYinerln ve oxllıklc ll Mllrı 1822 ıarihlı aatlık yaoı;wnu tllh kaynaRı ı>laaa\'ıı
mıı. uz:.ıkl..ttlırma lllı~ın uvı:ulunın.uL Bu knnııda ftl•ı.dlnc- Bwncr·Kıı*l, •ı..... Jo·ı~ ılıı
la mıonr•. f'ıılıUıJIIC! dt l'lwıhıwı, " 9 1.
11:!1 V. ~on ..... , .... 7.5.
 KOICUlM VE TOPI..UMW. DÜZENIN FIZVOLOJI'SI J53

'''ll llllmaması gerelcti~ni de ekler. Kulrr.ı-morhuı; saiR'Inının ba~ ~ter­

.... ittlıcısaplanrıyı ~rıırır. 1Hl5't~ Kurul uzm:ınlan hanliyl\ ycrle~imlerinde
ıılilmı, pislikleri J,riirrneyc ı;;derlcr. üennevillier.ıı'de pis kokulu depohmn
•.ııııylımndıı ve uvlularda her yere ya~·ılnu~ ulduğunu R(_)zlemlerler.
•\,JınJa acrc,;dc yenilik sıkıntının \'Urgu)nnm.H!il dc~l yiiriirJii(Ut" nJı.ın
... m:ılık dil~iincesiyle pisli!in ve dı~lcının bir ııraıJa Jü~ünülme!ii, ı;atı~ıı­
....._... Jır. Miya.smadan duyulan end.lc:ayıp sapiantısıyla iki kauna c;;ıkıır.
'-"n~o maddelerden y:ırarlanrna konusu dikkati c;eker. Aualın ııeri kaz.mıl­
- yönlindeki istek lc:nku duyusuna f,ır&tcrilen dikkati :ırtırır.
Rırmckte ulan XVIII. yüzyıl hakkında söylcdilclcrimizin aksine dı§kı
, ...... ıındııki süylcm Uirlerini en fazla çe§iı.li arrık y:mul:ı ilgilidir. Mide
-..a..,.fım.:ı yııyılımlar artıle hem miyasmayı hem de ııçıjtı haber \'erir. "Ht•r
•· .~ıı koku kendcrı:lc kamu saJıllı~ına gil5tcrilmesi ıereken özen i ve köyler-
.ı. .j, rübre kaybını ifade cder" 10, diye (\zetler Mille hiraz ~mııtilcle~tirerek.
ı 1•1111(Öre pis lcolcu "öRelerin kaybı ve daAılmasını"ııı belirler. Tlpkıt)Uıfüm­
lo ı i'l tnı:l' kcılı:ulannın tılmlr edılemez olanı ve verimsiZ savurganhJlı ge.»·
ı.oiıoı.:~ı gi~i dı§kının itici lmkusu da kaybı prenr. Yararcılık ve tasarruf
1\•rrHlit; sa~lılc ka,·gısını güçlendirir: Her ilçü kokul:ırın wderilmesini
rtı il'lctirir.
(j~ri kazanma isteiri tıitmck tıilıncz hesapiımı yol açar. iktisal bilimi
ı .,ı ıyı he!>ıtha katar: kirların ve kayıphınn hc:iahını yapmaya gıri1ir. Daha
,,.,.~ılın ba§ında lnstitut'nün bir kurulu Paris'in bütün atığım Scine nch-
,,....ırm.ı fikrini redderm~ti; nedeni ise suyun tcınizli~inl kurumak delil
1.";~ lı·lıir işlemin yol açabilece~ savurı;ıa~ önlemckri21 • Parenı-Duchiitclet
ı.,L ılıınn t:l§ınm:ıııımn kentin olası gelir kaynaklarından biri olabileceııtini
lı•.:ıııılir; 1833'tcn ililııtrcn bu maddeleri demiryoluyla tahliye etmeyi tasar-
ı,.,. ıdarenin raiıma §irkederini ~'Önctmesini ıster; özel kişilere ~imelik bir
.,.. tıııiı bulunur: "Onlara para yım.lım1 yapın; bu ~irkerlcruen hi5sc :ıhn" 22 •
111 14'tc Paris 102.800 metreküp atık ta§ırmı§ ve ı;adece Montfaucon çöp·
'·•i!ilnc her ~·ıl yarun milyon metreküp c;iirı Mcldiw kaydcJilmi~rir.

1~1 Mille, "Rarııon ı.ıır Ir modr .:l'.waıniJ...mrnı Jr•vıllr• rn Anıılrtrm er ~n &UNe",

. _ , J'H'~ pı.blıqw t1 dı: Mo!~ ~lt. Tcmmu:·Ekım 18'i'i, •· 199·226, ... ııo.
lOl A.o .. L 2Qiıl. flu ~ırnlr t..r giim.•nın Jrtrrin.in "kolıu ~olıluQuruıp Jt.RıerlerıJırilmc­
• llfl'lıtıilni yımır Cl. 210).
ll) 8lcı Alcxanıfrc Pııımı.nudıAıdrı, Rafoprlll sur .lts oımt'laJrd&llwu d ırvrodıurr daru lt:J f-a
...-tt, !.!ur ımdı! ık ı~ <'1 le.ı ~ ık lo.ı ,1J1.. 4R l'dn.c (l.ohamıqıK' vr L"hrvııllırr'yl..
,•• ı ıd. 1815 .•. )71.
221 Alnantln! Purrtıı-L)ıKhılırlrt. ~ wr ~ nı-'C!UIU fmıcılrUi de MM S.ılmrın er
...,, rı t." pwr la ~ıac.ıamı ıln dıamormmo ... , 18H, L l9~.
154 ICOKUMJN TMIHl

Bcrrhcramllille kentindeki çöp endü.misinin otJZ hin frank aır

oldustunu heııapla.-2 3 • Sponi sifonun ve pis su kanallarının hcrıi...-..
siyle her yıl İngilizlerin iki yüz elli hin frank kayıplan olduAunu lıclutı
181)7'JcJoumaJ ae clumU! medictıle'ın {Tıbbi kımya dergisi) bir rcdalıt
332.000 metreküp pis suyun Scine nehrine aulmasım:ı 275.600 ton1
re lcaybma neden ulduWınu hesaplar. Bunlar sadeec bi ı kaç C:imektir.ll
örnekler psikanalisdcrin para ile stcrL"W arasındaki b:<~Cı güçlendin
sa~lar. Belki de istatistik rarih~ilcri ile iktisıu bilimcilerinin hunhın Ja
saha k:ınnab.ınnm uygun olaca~ dü~ünülür. Maldnıs'1an Picrrc L1111•ı
kadıtr izlerini sürehildi~mizi kayıp saplanhsıı\ arıkların ruplumsal fa:
loji.o;inin iyi iliernesine yünelik istek, insanlan ve mallan kayda .!!CIJUI
dohı§lmı.sağlama kaygısı bir l:ıütün oluıtunır. Bu tarihiıı herhangi hir t&
tunu gömıczdcn gelmek gcçmi~in ancak kssmi olarak anl~ılabiJinc,
neden olcaktır.
Aru.k eskisinden de ivcdilik kazarum kamuı;al alanın pis kok.ul.
anndınlması au~uı ~cı i lı.il.wıııılımıııı, uı:~crlc:m.lirilını=ı.i ve kull:ınlbnıı
la birlikte dü~ünülürl 6 • T asım ı;ahipleri bu bilinmeyen yararcı yönl1r
wplums:ıl tasıı.vvı.ır düzenine aukları geri kazanma ısrcgini b:anı.l
Çöplerin wplanması ve i~lenmesi konusunda ruplumsal arıklıırın kıı
nılmıısını salıle vemıede hemtlkirdirler. AtıAın dc~erlcndirilıncsinıılt 1
lımılan toplumsal çl\pün klınnı hesaplamaya bn~lıırlar: XVIII. yüın
sonunda sağlıkçıların sunduklan belirsiz projeler anık bilimsel lıc~
malara .konu t.llmaktadır. Aruk nıahkOmlar ya da dilen::iler deltil nıuhı
lar ve )CI~Irlar dü§ünülmekredir. Ya§lılıırçöp tophıyarcık mal olduklan n
rafın bir bölümünü c;ılcarahilccc:klcrdir. Aruk hayır i§l~riyle çöp topll
i~i ih§lcilendirilmekredir: geri kazanım sayesinde çöp sahipleri h:ırca
ları çabayı hanfletebileceklerdir. Artık l\rnclc olarale Berııe de~l ~
kent leri alınır. Bruges'de pislikler halktan ki§ilcrcc ve v<.§lılıırca kalllllll
Relcdiye cl arııhası olmayıtnlara el arabası verir. Böyle hir politika eıı
sinde Gımd ve Li~gc çok iyi temizlenmi~tir 211 •

23) Dr. E.-L Rcnhrnınd, M!ıru~ nır l..ıı '~.Mı~ l!ı dt:ı wnnııin IJiıblıa, 16'i8,
24) H. Spml, Dr la tıdııtll" IIIJ pass#, <QI jllb:!UIIIIı.ı /uıur,l'•ris, 1851ı, 1. 29.}nunwıl ık l.l
m66cıık'ln ı:ııhmini R-H. GuerranJ'ıJılııdırtılf'n nvıblnoıwk• Wf'r almılııadır, 1. 97.
25) Rh ünlü "drtulııi"lıuııımı.
26) Ru u~atl:ıı ııübre ü~ıımı Monıfııuwn'da batJıot.lıQı :r..mı3n3, XVIII. yöıyıla ıarihl
27) M.-A. t."hcvalla, adııtçen ıeı, s. 118.
2.11) Pirırr Pi... nord llıincJ lıııp•nnurlulı: dilneminde ~ ı.tletnıe.:iknnin bıll:.ınJılıl.
ıP!oı:ılııOn yaiDI h1ll11alcatiRnlan ve ,.,,Jı]nrdıın ul~•lı.ıllllıı.
 KOKUlAR VE TOPI.UMW DUZENJN FiZVOLOJI5i 155

( lıt·~·~licr ha§kcmte kadınlanı ve erkeklere yiinclik hcdava umumi

"" .ll•ılcrin yapılmıııoını ister ve hunhınn halmnını ~·olcsullııra bır-.ıkmayı
'..-.ıı " Ona göre mc ydancıları ve çöp roplayı<tlarını hayır işle rı daireleri
ı.&.knıelidir. Stains'in belediye ba~kanı bunu denemi~rir; meydanl:ınn
•••tcü.lmesi ~ini haytr bürolarına kayıtlı ki~ilere \'emli~ıir'-1. 183Z'den iri·
ı •., .. Che"alier hiç dunnadan taşranın her lcenrinı.lc.•, her kırsal y~rl~~im·
' loı ~rlerin u:z.ı~nJa hir al;ın seçip hur~larda çöpleri n konulacağı kuyu-
ı. l'iılm<tsını s<ılık verir. Aıından sonra çalı§nıtık için yoksullıu llnulmalı
· • \·trlc~inı hirimlcrindc Olunınlar bunların masnıfhırını ka~ılaınalıdır.
• 'tlını hir C§CWO y,ı d;ı i§C yamm;ız hir aıın ko~ulu oldu~u küçük bir ııraba
.. ııhdı. ve i~ ıı:ünlcrindc ycrlc§im birimini ve çevresini si4reiW dolaıjmaları,
ı~J,JııHm bütün pislikleri kürek ve süpü~)o·le almalan ve bunları birimin
, ~· • Ul'usuna gö[ürmeleri sa~lanacalcrır. H~ an 5iirecdc bu lL'T11it.lik büyiilc
'- Jlılc birikintisinin durmadan toplanmasını v~ lıunhmn bldınlm;ısı da
'"" C"Jilcn tcmizli~n ve sa~ lığın olu§tunılmaımu sa~htyacakurl 1 ." Yc nil ilc
• 6..1ılanhı Jı~kı toplayı~ıları muJdiııi izlcycıı lıu i;oaiıı ııiıdiı;:iııJc Jc~il
••rılcn çalı§ma riıminJcJir. İ~in ~ürckli yapılması hem çüplcrin tam
••·•k toplanmasını ve kesin tcmizli~i hem de pi~ kokuhırın giderilmesi·
•l VI! •a~lıklı ortamı sa~la~·acakıır.
lmaıı Jı~lularının toplanması daha da önemlidir, çünkü bunlar o 2a-
•aıuı Ja üstün atıklar olarak göriilmü§tür 1 ı. Sıvı ya da kan ol~un, insan
lı ı~ ••ı en zenj:tin ~tibredir. "Rir kilo sidik hir kilo has hugJayla c~ dc!lcr·
lhlır", der SpuniH. ()ı.ıminiquc Lapurrc amacı valilerin dikbrini bu ola-
.,ıııııı·.riı Jcgcrc çekmek ulan bir dizi anlamlı mcmi alınııları•. 31 Aralık
ı7 ı o ı arihli yöncrgc eskiden Paris böls:csindc hu Jıiibrclerin kullanımını
ı -vn haglamı~ ve re~vilc ctmi§ti. Aneale 1760 ilc 1780 arıısında tam hir
o4ıfı .. ı:-lik gôrülmü~tü. Eski Rejim'in sonunda kullanılan d~kının hacmi,
~..a.nılı~ı gelenek olan Flandrc bölıı:esi gibi bölgeler hariç birden dü§ntܧ·
lll Ardmdan bu gübrenin kullanum ginikçe artar'~; yararcılı~n yülcseldiQ;
ıil'ncmdir bu. iljilinin arıması Sa~lık Kurulu'nun genel bir politika helirle·

l~) M.·A. ChevaiiJer, adı ıztÇCn rez, 1. 107

101 A.ı:J • •. ll9.
lll A.J.)., s. 311. Vurııu ~ait.
12) Rh ht:nhhennd, ll.R·"·· hirçolı. uvfad3, D. lapon~ ı::ar:afmd.an alıntılannuıur
nı Aı.J·· '· 16.
Wl llisııım ~ !.ı lnL'I'llı!, '· 9Q vJ.
\~) au ;lılrıalanmıılarıı il~lı.ın lılcı. L l..iacr. ı:ı.ı.,., •· 81 vd. Yaı.ır hyaıl•nn ııclı.ıımın~ llı.ı­
~'" l•clıılm~l~nk de bulunu~·ı•ı.
156 ICOfCUNUN T......l

mesinc yol açar. Atıkl:ınn birbirine lcarı~ınasını, yani kaylıını cngdl..-

istc~i hu kurulu 1815 VJiında sıvı maddelerle katı maddeleri hirhiu••
a.,ıran aygıtlar öncrmeye irer36.
Geriye ln~ilizlerde hütün auklann :ıuldıg. lagım siuemt kalmıılral.
Bu çözümün Paris're de ~anlı ulnuu;ı için yüzyılın en sonunu h.ekle.,.
2erekecekrir. Bununla birlikte Resraurariun'dan itıb-dren tm yiln~rı•·
rarnfrarlan ortaya çıkar. Bu sistem zaten ha~kenuc b men ııygııla•dl•
dır: Askeri Okul, lnvalides, Bicerrc, la S;ılpetricre, L'Hôtcl de la Moruı.
la~mlannı Seine'e ~alan kanaData vernıektcdir. Muntfaucun'un pis !lul.
n kent Çc\•resindcki hüyülc l:ıfım kanallart yoluyla nelm:, daha sonra 111) 1
yılından 5onnı da yan bnoıll:ırla Sainr·Marrin kanuna akıtılmakta•
Bu hn~alrım sistemi 111~rada yüzyıl sonuna, hatta İkıncı Dünya Soı•
~ı'no kadar kullanılacakur. 1860'ra a~a~ Deulc lille kentinin la~m k~
olarak ün kazanır; umumi tuvalederin horıılım ve kc~imh~ınelerin :ıni: ..
tıura.,-a boıalır. İlrenç auklar kamıllarda biriidr ve kenti knkuya hcıl!tırı
Cuen'd•ı Odons tam btr osro açık la~ m ku yusuna donutnn.ı~rur; vnz "ıı.h
gündernde olan sonın bir "ytlan hikAyesine" d<\nerlb. 1876'dı:. Ncvera'._.,
Ni~vre artık sadece udevas.ı bir la~m"da?l. Kent alanının sistemli olq
miknıpran annc.hnlma.~ lıurada ancak yüzyd sonunda gerçckle~ıirilcHI~
Spnni'Jcn Gueneııu de Mussy hilrün ankiann l~ma vcrilıncs_.
yana ulanlar hu yönremin dı~kılann h:uckeıini ve do:a~ımını sa)11::ı,..._
cek ve dolayısıyla korkunç t-luratdnlık rchcJidini bcrmrc~( edecek rek _.,
uldu~unu sureldi söylerler. Bundan ha§ka laAım çukurunun aksine ka...a
zaı;yun, alcıntıları denetim al una almayı da sağlamaktadır: "l..a~m çııt.t.
n sürekli denerlenir. Bunlar ı;ıörülebilir, kolıı~· ve dürenlidir'"'Q, di~
tir Emile l'relıu 1882 yılında.
Durum hö)ılc olunca hu çözitmOn bir yüzyıl boyunc:ı rcddc...Jilm~ ııl­
nar;ıl açıldamıbil ir? (~nJjacquencr ıartı§lll:ının karmaıj:klı,Qını ve bu ~i_o;._.,
benimsenmesinin hazı çıkarlam nasıl zar.\t vereceltini a~ıkça 2ÖStcrınq..,-

16) V. Molton. a,ı.,., IIB5 lılıvl:ı ılıtil nıpoı, ~. 2]4. Ayırmn ııvıııılnrı fııııla "'Y'&.-
,"IIZI!nı:ıama ka~'lluklık etıft4Ur.
171 Pıımr ~rd, a.ı.).. s. 49.
38) Gııbric:l Dt.en. Hiw~ dt~ tı,;tn~. Privıll, 1981. s 199 .•e 228.
19> Gu, Thıııllıc:r. ıı.z.,., t. ]ot.
40) "R:ırp:ın J'bık- Tre,laı 1ur I'W."ıınııon ek~ Vlll.u~s hora ~es habıtııtiıw". l5 ....
lMI!2'de olr.unmu1nır: ~ l':lflına ~t alır: Dt i'rııııı:wııuı do ı~ t.arU la ı·illr dt Purıs, 1,...
1882, •. 29.
41) (iobarıl )atıııumıt"t, "Urhıını•me Jlllri•ıen: la haıalllr du ıout·\-l'~uı :lı lıı An du XIV
~lt", &..114: d'Hbınır• ~ eı etıntDIIIJiıraırı&!, l::kim-Ka.<~m 1919, 1. ~0~·'548
 KOKUlNI VE TOPLUMW. DÜZENIN FI2YOlOJiSI 157

lllıt aıeıc:min ev sahiplerıne uzun süre üJcnccck biiyi.ik bir yük ~cıirecejji
••tıl.ııillmü§nl. 1856'da lı:qkcnnc otuz iki hin hinıının sadece on lıinin·
" .. lıt:'ke suyu vardı. Kanıtlizasyun sistemi cıkili hir ha51u grubu olu~turan
ı.~ıını ~irlceılerinı ifhı.sa sürükleyebilirdi. Buna benzer eı1geller bilim
•'-nllıınnın talepleri direniı;lc kıu:aıla~maı;oıyı.lı belki a~ılabillirdi. Yine kcı·
•,. wıplanusıyla kar~ıla~ıyuruz. Chevreul tehlikeye i~arer e,ler4;: Atılcl:ırı
......hmıak, onları o:ayıflaımalıc.ıadır, temizlik kayı.rılan hu tehlikeyi giizdcn
•1\ıınıııktıtı.lır. İıırafın bir örneıli olan kanalız.ısyon sistenıi bir y-.ma,lıt~ını·
~.Ic ıı~aımak bile azor nıiktannı dil§iimıekıcc.Jir . .Bufthım i1ini yııp<ınlar
ı •.,.. lyı bihrler, yoksulhırın çukurlanndaki Jı§lcıları fazla sıvı uliln ı:cn,Rin
ıı..ılarına yej!lerler. BdJ,rrıınJ tam bir kesinlikle Jıı:kının Llc~rini ıuplum­
..t t;ıt.:ıkahu:ı göre belirler. llıı§kcnııc Jı:.ikılarııı azot ~·ojtunluıtuna göre
.• ,.ıtlı dallılımını gcrçeklc~ririr"'· Sukaklann ve kamusal alanların pis
~. ••ılıın.Jaıı anndınlma.,ını tc~ik ~o..Jcn varaıcılık aynı zamanda Pııriıı'te \'C
•••~ı~~~'nın birçuk kentinde kanafizasyon sisceminın henimsenmcsini lrcnlc-
••;a:l\tıı. (,A:Iqkili yünlclinin bclirlcnrnc:\i ıccrckc:n fal'klı ııunuçlıtrdar bunlar.
Hcnauration döneminde inı;an dı§kısılcimya sanayisinin hanımadı.lclc·
ıv.lt"n biri haline Aelir. Bc.ındy'dc, yeni laAım gülünün yanında hir (;ıbrikıı
••erıılıır. amonyak ürenncktcc.lir. &'lylcliklc tcnıiılik ve y;ırarcıhk bir araya
..-ıi~ olur. &1ylclildc d~ kıyı yok etmeye dair tasanlcır gcrçekle§ıı~ olur;
••• ıloı Sct~lık~ılan ıuvalcderJe Jı.ıkıları anında mükemmel 2übre haline
,ıııcbilccck madc.Jclerin kullanılınasuıa ııürükler 44 • Daha sonr:ı pislii!e
~ulı kimya büyük projelere esin bynala olacaktır, 1844'tc Gamier si·
-..ı L~k"Vecck gcni~ bir sanayi kompleksinin }oapımını dii~lcmckrcı.lir; hu·
ı ..• rımnunııpoüs (amonyak kenti) ;ıdmı vennc}'i dü~ünmektcdir~~.
1825 vılı mezbahacılık için hir dllniinı noktası nlur46• Bu Jcği~imin are·
~Ml e pis kokunun Montfaucuru c,;ılcmazını.lct o zamana kaJ;ır ı,•ürülmcmi:j
•• \'tıQunlup ul;ı§mı§ oldueunu helirimele J(Crckir. Panıjn ve RoınainviUe

42l Aı ,., •· 42.

~ l'ıkııcı4<1ıinrı <ID t~J darula ...ık ek P.ı•iJ. •· 67 vJ.
411 Bh M~ıito·l>.ıvy, 111 y;~pırta:
1\.. ~wam h:ıllı konnıncia wpLmıııı kııııhıı p~t ou aııj!ı '1\jtn ırıeırelı:üpk' doluız lı:ıkxlan. (irıınıl
ı ı· ırllaeımıınn ıçını.le mııırelı:iırcr ~rı mi~ ııramn lı:aı.lar Jüın.
44) Ürünlin aırli ımvuııııcu~ıı P:ı~nr·Duch5~1ct, rıkiıinl halka lumnl.ım;ık ıçın ~rnı bl. lı·
'uuloımd~ ıınınon ~nrnmrsini Onı:rtr
4~~ G:olıın Knnchel, In pnılıL.omn d'~ tl unt ,;ıı.. du l'lm Mnndt. P..ıu-NOITII,
", 11 q"Clc. Sım 1978, VI. hölıım; "C.:arumıcrion du n::scau d'lııuuıı p;.n!km au XIX~ •ıkı~·.
• '4ij,
46) Pıırenı·Duchllıcleı, I...1 ··hıınüıon d't,....ım.ıı.w dr l.ııil~ ,J.ı Po:ııU tm.i.f.ıetı n.s le ro:ıJı1ımr
ı. 1'~- tıı.lıü.. 1812, ~. lll.
158 KO«UNUN TARIHI

köylüleri süreidi tıu iArenç kok uyu lcoklarnaktadarlar. Kolcıı ı:idenne unı
nı Parent·Duchatelet kısa sOre önce mide bulandıııcı kukulara ...
ayrıntılı bir çal~maya giri~mi§tir47 • Cc.~afi yapa sayesinde \'olu L. . . .
tıu kokular çok §Okür ki ba1kenrin büyük bölümüne ul~amıyordu, 11
Cumbat sınırlarını ~al ediyor ve bazı rüz~rlann etkiliyle de kimi kn
Maraiıı'yi, Jardin de Tuileries'yi c:rkiliyordu; üç yıllhce Lachabl:'in .
biçimde yakındıeı ~ey de buydu 411 •
1B15'tc Sa~lılc Kurulu'nun çalı~malarına ilitic in rlrorunda
daha o zaman sorunu belirliyordu: "Paris'te her yıl ke;ilen on ik ı bin .,
M_..
sinırlerinı,lcanını, y<t~ını, kemiklerini ve ba~ırsalclarıru ı icari ul.ırak ••
da Inı IIanılabilir maddelere nasıl dönü~tOrmelidir ?" 49 31 Marı 1814'w
bin hayvanın idafı bir c;üzüm bulmanın ne denli lvedi olduğunu pı
nıi§ti.
182 t'Jen itibaren kimvacılar Pıtyen, Pluviner kardetler ve Bnul
yajların sıvılaıtınlar:ılc gübre haline getirilmesi ve letlerin edi l!.!tıl1llıii"DD
sdu~tırılma.'!nnıt iliilc in ularak buldur..lı~ıı üu:tiuı yömcminin onayını al•
lardı. 1816'da fnucques "kesilen adanneti, kemikleri ve h;ığm;;ıklannıJ
çeıidi renklerde sabun ve temizleme sıvısı yapmııyı" ~}neriyordu50. 1H
yılından itibaren Paycn'in Grenelle'e kurulan yeni iDlalathanesi hu ı
na~·idc devtim yaratır. Kapalı sistemde i§leme ve hayvan parçal1111
kullımımı iç kararııcı mczb-c~hacılık i§ini "önemli gelirle: sall:.~yım tıir .~al
etkinlijti" haline geririr~ 1 •
ua
Kirec;;le i~lenen hayvan ic; vaAian eskiden sürekli §ikayetlere ı.-.
olan hir samıyinin kulı:usuz olmasuıı sa~lar. Gene; Bammel'in ,nı.....ı
sayesinde hayvan kemikleri, leemik kazuıttlanndan ıuoonyalc nızu iirN
su arl[ma ~leri geli~ir1.1. Kimya sanayisinin ham madde ralebi d:ıha arı
çöplüjte atılan hayvan kemik ve ıırnlı:larının toplaomuını sa~lar; ......
çevre temizli~ine de katkısı olur. Plm,oinet fabrikası Clichy'ye kıınıiJ.tı
dım beri uarnlc ba~kentte kemikler büyük vıAıntılar olu~turmuyor ya
caddelere saçılmıyor"'l. Kaldırınııı alcan ve mezbahalarda pis kokıılılr 1

471 An.. s. ıoo.

4111 C. Lııchai5e. oıa.u., a. 119.
49) V. Molbwı, ı.Lf.:J., 1815 yılı, a. 89.
50) Rlız. Paıl!nı.Duch.lreleı, l..ııt clımwrn ... , •. 28.
il) Ru ynayının lı~ılannı h1!1apl-van J.•R. Monli:ılcnn'ıın vr A. ~Pulin~R'irı fikri ltiiii
T"* dı Lıı ~ ddru In ır-Jn •oılln. 1846
S2) lU:. V. Mo~. a.n, 1827 yılı raporu, 1. 16.
51) V. Molmn. a.a.J., 1825 yılı raporu, 1. 125.
 KOICULAR \lE TOPWIVIW. DÜZENIN FllYOLO.Jl<sl 159

•• hıı~vım kanı hundan hi>ylc leururma rcsiı;lcrindc i1lcnir, fabrikanın

m*rı ise stimlirxelerdc kurulan 1clı.er rafincierine ihmç edilir ' 4•
Uı 11maca kamusal alanın kötü kaleulardan arındudma.sa ~in~ sa~lık
• ,,..,nJan daha fazla dikkar çeker; bu alanın le,lerden, kandan ve lee-
,..,... ıırmdınlmasını sa~lar. Ba~langaçra kimya s<ı.nayisinin kiriiiile ne-
~. ui,Juj!tı, çevreye lı::i\tü kulcular yaydıgı dn~rudur; entegre sanayi mn-
utılıı ıııcli~mcsi, mikrup kancı kan~ını ve maddelerin de kullanılmiisı,
...,tkı: fcthrilcalar konusundaki hukuki yaptırımlar 5ayesinde bu zarar-
"' ıftnlcmeı.lc kıtticıda bulunur.
finylccc hir zamanlar çürümekrc ulan hal•van lc~indcn kaynaklanan
•••• vuva-1 yı:ıva-1 ~dcrilmc\'C ha~lı.ır. Gee;;en yüzyılda ayrmusıyh.ı ineele n-
_.. ulım ederin çüriime süreci o kadar hızlanmı§Dr ki dönü§ümün ~ni Re·
'wl• .ınl:ı~tlmı~n. Miyasm;ının ç<.~alması kolculann yok edilmesiyle l5nle-
., Mr:tıahacılılc bundan böyle dahoı fazla ilbrı çekmeye lı:ı§lar. Parent-
' ~ hlrdct, meydana gc!icn devrimdt-n erkilendittini saklan1a:. Hayvan
·•.tı ri lcukudıtıı ıtruıduıldıkııuı ııuımı ü-.u:ulc pııı'ıi"lıtnı ıtynlıı ve lı~ı
.... ,., Zl\'<lll edilmeden üretimtic kullanıhr~\ Bundan sonra yeni fabrika-
''" h·kd imkanı ~a~larOAk için h~kenHe yaYKin ulan kaça k mezhahacılı­
... C'nilııc J(Cc,;ilmcyc çalı~ılır. V:ıl iliitin ot adı~ kurullllr uyulacak yönetme-
~• '-rtııluırururlar. Bunun sonucunda "~oüksek bacah fırınların" yapılması
F_.. ıırıirilir; bunlar ır.ızlan "atmosferin \'Üksek katmanlann:ı"'i6 çıkanr,
ı,,.e., r et f:ıhribl:m kukunız urt:ım:ı ı.ahip ulur.
Inı an lcmJ:ıvml::ınnın samıyide dcgcrlcndirilcbilcccgi ı.hiıünccsi slirege·
.... ı ır tabuJur. Quartier L.ırin'de i~nim gören up C:~ ncilerinin incele-
.. ı... u kadavr;ıl::ırın ya21arını hu~a harcamaları yerine lııınlann fabrikalara
••" Olınesiııc ililjkin uzun yazıhır yıızan dindar Pıırcnr-Duchatelct lı u
·•vu ihlal c rm~ olmuyordu ~ 1 . Chr~ticn admda bir mühendisin ne yazık
tt 1ııı vr~n bir öngörüyle öncQ olarak nitdendird~ bir tasandan SÖZ etmesi
\ ... IBSI yılını beldemek ~rekm~tir. "Cenaze defninde tek amaç cansız
... ınıll•rin yararlı ürünlere d(\nü§tiirülmesi olmalıdır", diye yazmı-1nrı 11 •

\41 V. Mo~on. d.,l.y., 1824 yılı r1ponı. ı. 28lı.

~ •1 Parrnı-Ouch4ı~kı. RuPJıt>ru !Ut In riiiUIIl'lllaJIIIctdh J.ı MM ~ Pa,rrı d c•_ .. ,
-11,,_, pul• • ll. cılt,"- 29~ v• Pmtt"t 1... 1J'un mpp.wt [... 1 ~ur lıı.aımıructllırı <l'un do.
,...• ı d'~IWl\llo4C pour ı. ,.iJ~ı: de P.uu, ~ ~. ll. c ılı. ı. J 10.
V.l Mı.ınlalulf'l ve PıılırWno, d •. ,., L 224.
t7J rJı"ıı-J\ıch.SitiPI, 1Jr l'irı/lwrı.~ df 1'4\WIIIIı..wmtnt dt• .wfl.!ı ıko da.ırı IUI. 1f..ıııi,lıw ~.
: . lı, •· lZ-24.
ili) 1. Ch~tien, La odtom dt Pan:ı, 18fll, L H
160 KOICUNUN TARIHI

Klorür Devrimi ve Alumltmn Denetimi

Pis lcoku ve gaziann Jueru nnalizine dayanan koku giderme i~lcM··
bundan böyle hilinısel ylinrcmlerle yapılır ve hızla ~el~ir. Günlük ıı_...,
üuyt<m tarzırütı;üleme 50 , ama nnd:ın d~ önemlisi, Kent d'Armi&'nm ••
lathandcrindc J788 yılından heri üretilen ja\·cl suyunun (çamotll ..,...
kullanıma yay~ınlı~~ı~. Dijon'hı kimyaemın Rcli§tirdiQı ürün d:ıha .,..
yapılan iki bulu~ln daha Ja gclil,iir. Eczacı Labarraquf klurun yerini! .....,
kimürünü kullanarak ~ürümenin ilcrlcyi~ini durdurma cılımağalıulur.l~t.
nün kcı;in denemesi 1 A~stos 1823 yıluıda l'apıJır. O gün 5llal 7. 10'J. 1•
mezar açılır: büyük Oıfila oropsi yapar. Aneale ceset kukusu J<ıyan... •
ı:ilıi dc~ildir. Laharra4uc, sud;ı eritilmi§ kıreç klorür piiskünülmeur.ı•
rir. Sonuç "tııım bir ba~n"dır, "iılrcnç koku anında yok olmu~tur""• 'f' •'
Dclaviıu, bu Jcncl•dcn ~ercldi derıılcri çık:mr. Vali ''hct§kentin açı~ ....
tüm tuvalct, pisuvar ve bula~ılchanderinin" klorüriii suyla .ınnlmaurul•
yunır. 1824 ydu\dıl L:ıb.:ırroquı:, ln.~~ıMın tl l'w.ıgc: de! 11ırryawlicrı, ~.,..,_
k mı.ryen de ıra•.ıailler
sans feıiıliı~ (Ba~ırs;ık i§leımclcrindc ç~lı§an lK•
için knkusuz çalı~ma
ortanu sa,Riamaya yt"ınclik yöncr~e) hazırlar.
XVIII. Luuiı;'nin ölümünden sonra labarraquc'ın gcli~tirdiil iii..._
ba§iltısı do~rulanır. Ölen kralın ce~edi ç!lrüdü~ünden inanılmaz dnt
cede kolcu~ur. Bumın üzerine ccıacı çawnlır. Ça~lan eczacı, k~
suya haıırdıKı hir çar§ıtfla cesedin üzerini c'\rıcr ve arada bir c;aJlahll üı­
rine klorürlü su p!lı~kürtmcye devam eder. Bôylec~ ceset knku.. 11•
olur 6 ı.
labarraque'ın kuUand~ı temizlik gercci, büyük çaplı temizlik i~
vazgeçilmez ı.rereci olur. 1826 yılında Amelot la~ımınır. ıemizlt..ııen i~. . .
d hisele ri Lab:ınaque ripi temizlik gereciylc arıtı1u 6l. Temmuz HBO-
lanması sırasında t\lcnlcrin cesetleri koku4mamalan :çin bu ,-eni ıııi•••t
kırıcı ka~ımla yılcanır. TrnisGlorieuscs.ı,:ünleri klorürlü suyun da :.ıa.
kutlar. Dr. Torchc, MarchE Jes lnnoccnts meydanının alnna ve ı...ou­
sütunlarının ön tı~rafına kazdırdı~ı lı•Qım çııkunınu hu kaniımla ;nı.

~9) Ooilıı lıc:lı.lmlt!n hııahndan

rif L'oueu cırı xoc• 1Ü, 1979, lll. ı:llr," 1141.
JltTUt ulçü.Jc uVII\ıhınır. Blız. Jacqıteı LNnanl, Lo,...,..
60) Rnın~r d., R.ı..,ITIIlıı.l. ı.ı.J.:J., s. ll, •· 286.
61) A.·G. Lalııarraq~.... (ıbsrmıwns S\lr l'rırıploi Ju clılun.ıres, 1:125, s. 5.
62) Maxunc: du Camp'ın akcırdıAı ve tu \'apırıa ~·;ıyımlanmıt ul..-ı L.ıılıwr.ıqu.,'ın ..,.
La LJı~ ~. 1915, .. 280.
6]) P.ıırent·Dudı."ıelt!l, Ralıfxırı ı111 ~..,.,.,.dt. ~u ... , ~., pu}ıbqw, 1. "Ir. • ~
 ICOICULAiil VE TOPLUMSAL DÜZENIN FIZVOLOJISI 161

••• 1\ırlc:.ıç giin sunr.t Parcnt-Duı:hau:lt:t Labanaque karı~ımını kul·

..... S:ıınt-Eustachc nıczHrlıwna alclacdc ~ömulen ceııetlerin y~ydıgı
• ""' yıık etmeyi ba~ırır. iki \'ı.ldan az bir süre sunret knlcrd·morbu.s
•"' ı:ı.ıdak vcrdiAinc..lc bu de~rli kan~ımla bu kez bütün Pari!ı buyd~n
• • •••ldınlımıya ~alı~ılır. Gisquet Icesım yerlerini, kasap ve §:.trkütcri
-.e" vr tahtalarını klortiriii kan§ımlı~ yıkama emri verir; ı.vrıca "~irkcf
• ,.j11ınd:ın, çukur ve hcnJcklcrdcn y:.ıyılan pis kukuları~''' ~onadan
ı ıllnııık" için lclurürlü kıtrujiOl kullımmavı cnırcdcr; bunun vam sıra,
• ,, ~r poızarycrlerindc Jö~mc ta~ları ilc sokak lc.aldırımlarını, yull:ır·
•·• ı ._.ılı urları yıkattırır.
ı.t-amuıuc'ın bulu~u ~ycsinde, büvük sorunlara yol <tçan lcadavra
•• ·"'•r.eır.i surunu çi~zülür. O zamana kadar anınlerde kurkuuç bir kukıı
• t.AuıaM16 • Bundan dolayı tıp öW"encileriylc il~ctiın üyeleri morgda her
•• ı,L~ncc ~ekmekreydi: bazıl;ır ise hastalılc kapmakran kurkuymdu.
· ~-tırr Latin civarlannda, arli StıkaklarJa insan ve hayvan lcadavra kesim
. ıwıı vardı, hu nedenle etrafa ;ıtğır kukul11r yıty1lıyorJu. Koçnk kesim
--ı &rı ı hıaliyedcrinin yasaklanması ve Tıp falc.ühcsindc kadavralann iize·
• .. vııtınlıJı~ı masa ve amcliyar yerlerinin klorürlü karl§ımla yıkanma)'ll
• .,ı..ım;ısıyla knku sorunu da çôzülmü§ oldu; bu reform ba.§kcntin bütün
'• auıhallcı.inin anndınlmasmı s~ladı" 1 •
ı·~'(' hasl.andcrin a~ırkokulan kala\•ordu. La~trr.:ıque buralarda da
Jtttı O ünlü sodyum oksir lclnriir bn~ımını hazırladı ve hemen sonuç
•• U:manlar, hazırlanan lcan§ımın "canlıların çiirümeı;.ini durdurdui!u·
·•• • ıddia ederken ;ıh:ırtmıyorlardı. Kangrcnc yol açan ~rhun luıstalıS!tm,
~. ve zührcvi haslalıklarını, hastanelerin ulat.md~ı kirli onamını ve
~ .. _, hastalannın ta~ıJığı mikruplan n hu "Jczcnfektanla" etkisiz hale
•'""ıclc, yani kötü kukııları ı.>idcrmck olasıydı.
~ ba~ka önemli lıulıq Salmon'un 1825 yılında hazırladıw lca~ımJır.
f ••tııır uı:ıınun mikrup kırıcı özelli~i eskiden hen bilinirdi: hayvan atık·
~ıııı ıuprakla karl§tırıp yüksek ısıda pi§irdikrcn sonra her türiii "çiirük

,,.., Tnxhr, *'

Noıia /Wıı~ ıın la ınlıumıı.r.ını jmXUII.ITtı /rıik:ı ll"~ Jılrıı:" du 171ıın-lııl
•••• 'ıll tiluno, 11137; ve P~nı-rıuchaıe~. Nntd SUl ~ı ınhıunı.ııiııtiO ~· lt-J alıurııaı:ions qui
wu
"' , w lıtıoı rl Pcıns, rl Lı Jrs twrımımb ~ ıwikı 111.30, ~- 81.
,.,, Mtmıııııı Jr M. li~. 11140. 1. ciJı. s. 425--427. A~TICB lılu. Rlıuıdınr 1\ım:r·ICritııd.
.. '' •' 10!1.
fıfıl 8h bu kıCIJI, '- 41 vr V. Moltun, II.C.,., 1821 vılı rapnnı, s. 264.
67] ral't'nr·l)udı.keleı, ll! /'ilıflacnu dı! J'ıu~l dn fdllı:l Jr dw<ı(Uoıı, 18] 1.
NI) l..aNınquc. ILC·l· s. 5. Yaıı.ır uzmanl.ıııın ~lrmlrtıni alınulamakı.ı.lıı.
162 ICOICUM.fll TAIIMI

ve koktJ4mu1 organizmaYJ 1169 anında kokusuzla~uran h:ı\"''<msal NM ı

lum,ımı \"apilırdı. Bu i~lcm sonucunda elde edilen mıtddc verimli hır ,-
re çc§ididir. Salmon sa~ lık gt'rcvlileri ilc iktisatçılan hulııtnınnaya h.,-
"Pierrotin'in ııraha5ınaR 70 kapan mı§, Un ~bw dan.s la \lic'nin (Ral:.. '.
ıamda Bir Bı.ı~langıç) lc::ıhramanlıırının burunlilnnl yakan o tm:lan, ıı...
nımı sakıncalı ve ilkd ilan eder ve tarihin çi\pli.iitılne arar.
XVIII. ytizyılın unalannd:ın itibaren Jı§lcısal ankiarı .uınJıı~ ,.
onlarc.ı yol dencnir. 1856 yılında Sponi 1762 yılından bu yana ~ü;ft.,.
Ic n ı ilm projelerin dökümünü çık~ınr; bu sav• en az elli ycdidir 71 . YııkW..
bir yüzy1l boyunca en iyi hilim adamlan bu konu ü~rindc dii~ilnOr, \-...•
deneyler yaparhır; dı~kılmlcularını ynlc: etmek için lıinız olsun kafa r.ı ...
manll;ı kimyac1 huhınmadı~ııu Sl1yler~k ahanm~ olmaYJZ1l. Önce h._..
r:ırçalarından elde edilen sıvı, snnra demir sülfat bile~imi eticin :;un•
verir. Bu karı~ınılar sayesinde arık horu ve rislilc: bnall:anııı ı~·ı...,._
i§çilcr rahadın. lyon kentinde yüzyılın onaJarına d~u çotu :am•n •
ncolc nl:ır:alc gösrerilcm "Gübrt! Şirketi" hiçbir qilcAycte konu ulıımJ.u­
ııün f:o~aliyetlerini sürdürür; "lıir ma~anın içerisinde açılan kuyu, ..,,
mii~ıerilerin gelmesine ve alıtvcri§ yapmasına cnael dce;ldir". 12 A.••
1849 tarihli buyrukla laJlım boru ve çukurlarının çinko klori.lr ve ı.ıllılıl'
anndmiması zorunlulu~u ~ tirilmeden önce, ba§kcnıtc hu kumıda ki ....
me henüz yavaıu. Mikrop lcınc1 ve lı:nku giderici ürün.lerin c;l'~idc._ ~
t.-lması burada en iyi çözCimlerin uvxulıınmasım geciktirmi~c lıcnzell. ..,
dir. 1B17 valulı.l:.m itiharen Neuve-Saint-Auwısıin Slıka~a yapılan ve ....
va\'111ayan umumi ruvalederin model alınması hemen gerçeklc~mr._•
Kalahalık verierin körü kokulardan annm:.ıııı, ha"a akımlanrun knnlft•
lüne hııglıdu; sadece havn dohııımını !;a~lam:ak yetmez, hava .ıkımUII•
.lendirmek de gereklidir. Bu olmad:m lcuyı:u yer ve ki>iclenle havanın •
rakdnlaıJması ve kuleunun aAırlıı~ması engellenemıez. H:.ı\•alandınna , . _
da kaydedilen apm., budur. ingiltere'de Trcdgold'unBçalı,ıması, pt3IJIIRiıt

69) V. Muliun. a.u.. t. 1818 ,'llı r:ıl"•ru, 1. 428.

701 H. De llıııbııc:. LJıı ~ dıau ~. &W, Lı ~-. Sema dr la w flm«, 1. cılt, •· rı
(l'Oıkc;;eıl: Y~ Ilir A<qlarıııç, çn.: Taluin YUc:~. YKY. 2001J.
71) H. Sponl ıı.J.,., a.. 8.
72) J(aynalı~ııJa~~tz.c.ollılde bou~tlnıı:ıulı. O'An:ec, Oupuym:n. fouıuuy, Hall.ı!, L~
Pau:nt·Duc~let, ~rtMnııec, Paven. Thouıc:r w Tribucher'nln ııdl.an »"ırCıiOr. rlu ..._.
h~ ı. H. Spnnı, 11 J.,., •· 10.
711 8k:. Thnmaa lrc,jgold. ~ dı! l'ıın dt c'-lf~ « d'~ In tdifıı.~ :.Aa ._
-•ı.ı d lıııbrr.ımon, lu mııraı/<~ı:ıınn, leı hclfıı~~o~~a. lt:l sr~•· .. , Paris. 1825.
 KOICUI.AR \If TOf'UJMSAL DÜZENIN F12't'OI.O.IIsl 161

"' ,J Arcct ile Kıta Avrupalı kurarncı Pk ler'nin <Ua§hmıalan, bu yeni

· e••otrYe ·• i~·uet eder.
1• Arc~r'nin yniundan giden mi.ihcndis Grou\o·cll~. "istcdii!imiz hiçim·
' "•lol'temeyccc~miz bir telmik i§lem hep haşarısızlı,ea mahkı1mJıır" 7 ~.
1. ICulı h:ıv:tyı dıgan çık:ın1ı k:.ıııalıl'erlcrde hııva ıtkımlımnı J~ı yiln·
.. '-•ıl' k demek kuleulu orııımları düzene sokmak demektir.
l~l'flc bir projenin kapalı dc\'TC: sistemini uy.ıculaması ~rcltir. "1-la\--,ula-
' ......,ftlcrc hııJllı kalan, rüzgarlara, kapı ve pencerelerin açık ya Ja kapıılı
_,_ıno ha$!1ı olarak de~i~en ve havaland1m1a sisteminin un~ulanmadı­
, ... "'d~ iyi bir havalandırm:t yönteminden SÖ:! edilemez" 1 ıi. Grnuvelle'in
...-,"'-i Ribi, d'Arcet olu§turulacalc "t.ıiiçlü hava akıminın J~~§medcn
• , • ..,n)'e ugr:tm:td:m hiitün te~adütl akımlara hılkinı olması için ycıe­
,_.. • ılllz~nlı ve güçlü araçlar gerekti(tini" anlaımııtır.
r-. anun'un tam kapalındası huna bir ümckrir. inııiliz dnluuncrcmlilc·
•• • .....ındc tedavi cdchilnıek ve: bc:;ylclikle unların güne~· hl)fJotCicrindc u: un
._, 1 1lmııl:ınnın t1nünc gcc;mck için, hastalarına hoı bir oda sıcaklıı:tını
,.,.,..il'ı'J çalqu; bu amaçla IÖnUneyi lc.aparmayı, c;•ft kap• ve çi.h pencere
..,...,.yı ve bir c,;e~ir insan Için ıs1tmalı sera yarnnmıyı dii§iinür17 . Au kcı~ul­
,_..,.,ıllamak vaıamlarda t:tm bir devrim geriktiriyurdu. D'An:cr'nin 1821
,... ~l.ı t:f!li~riniili yeni tip mutf:ılct:t kap• ve pencerelerin :tçılmaınna gerek
oı61 ııı. Bilim adıımı !ji~yle hcl i rı ir: "Ev hanımı eski alı~kanlııtından kurtulıt·
· ..... E~ki ıip mutfaklarda ı üm kıtpı ve pencereler aç•lırdı, çiinkü hoğulma·
~ 1\in içeri faziM miktarda temiz hava girmesini sıı~hımala~-dı; içeri ~ılan
......n ve zamrlı ı.:azlann etkisini ancak böyle azahabilirdi; ancak bi:im
·Uoll'ınimizdc 1... ) sürekli ha,·a çekilir; mur:fakta h.h:;bir buhar kalmaz'"~.
[)'Arcet aynı nedenlerden dolayı sifon lcullanımmı ve kapalı al:ındn
••Mrl Qretimini över. Yeni havalanduma sisreminde ıümine ile :tteı nc:ık
-'rrini fınnlım1 ve kaz:mlar.ı i'ı1rakır. Düı yüzeyler :..kımlannın komro·
'-'" kolaylıı§tırdıCJ için si.oıtcmin mantı~ ema.,-enin ve cilanın avantajla-
,.,, i-ilir; hıınlar iizcrinde hava da su c.la kc.ılayca kıtyar J;:ider. Y\i2yıl ııo-

aı ,fAn:dnin ldıatıının ııırtt böiDmıl: C:oll«ca:ın de -J

7.. ) Bu ıla M;ıunct l'>ııuınas'run brlirkmesiru ı~vrınnbnJınnalı.ı...Jır (limoıll! flrıh'*' ,lı-:.
-~ lll cilı, •· ~22-~ZJ); buna Jliırr lıav.. lanılıı~ hı do."ınmı<lt l!ldı,vnemı,ar.
J.-r.
,. , .ılflııt, dtı tm{ır:n ı:c ıkı ll'ltl&wn$ IIOII'Uo.-..Lire\, 1. ı:ilı, 184\. s. vu.
76) A,ı.y., ••nr.ı~ı ııLnıı ıla bumıla.
fElıaı/ı d l'as.wunLı~

HI Thonw TralaoJd, <~tı·'Y·· •· 271.

7!11 [)' Arceı, "RaJllllırl ouT dro 1... j {oumrmııx ,ı., ~llbine ulubrrıı rı ~c:<mııllıiqu••". 1821,
.Jınuon ... , d·l·l·· •· 111.
164 kO«UNUN TARiHI

nunı.i:l deanandda?cenr (temiz ve uygun) olarak 2Öt:ilcn ~nyonun "'"

Resrauraıion döneminden itibaren ifade edilen, bu akından dtittnAM-
istelinde yer alır 1".
Havalandınlacak yerlerde d'Arcct iki ilkeyi gc."'ızetir: ''Bir yand111 ,.
kullanılarak havanın emilmesi, d~r yandan ha..ıunm dcrııeli ı~
bunlardan sadece ikincisi ycnidir. Aynca d'Arceı'~ göre koı.uı.t tu
edebilmek için ram yanma saQianmahdı.r; kurdufu ve ~(irekll ö~
dumanlan yutan hnnlar aym tür lı:aygılara yöneliktir.
Hapishandcr sılemtıyi artırmayı sürdürmektedir. Ba~lca lıiçbiı ~
hava dnla§ımt böyleı;ine bir önem tıı,ım:ım:ıktadır. Bu yiizden Vii••
havalandırılan hlilmenin mudaica önceden !lınırlandırılması ı::cre•ı•
dü4iinür; kötü lcukulıırın yeniden içeriye sızmaııını onlemelc. için hu,..
eır.tfı duvariarta çcvrilmdidirS 1• T utuklulıınn anlcl:ınnı yaydı~ kolu.....
giderilmesi, ~'apılması gereken ikınci önemli i1rir.
Hapishane içinde hücreler kule u giderme tekniklerin ili~lcin de~t'
uyJful:ındı~ laboratuvorlnrıt di.\nüıür. En yelkin lı.iıııyal:ılan.hın (0...
Leblanc, Pkler, &ıussıngault) olupn lcunıl üyeleri, pis kokan bir hücreiW
kolı:usundan annnwı ve havanan temizlenmesi için ~relı:en süre ile 19'1"
giren temiz hava miktan arasındaki oranııyı kolnılann ~ırlıtına ı..t\ire·....•
ler. Kötü kuku kaynagt l:ızıml~ın etratına roplanan bilim ad:ımlan, ......
sununda "havalandınruı ve tüm hücrelerin temizlenmesi ~in ı~mcl ii. .
bclirleyecek"11.i tabloları olu~tunnayı baıımrlar. Havalandınnayı l~lidnt
cek ~V bir ki~ inin y-~aması için gereken oksijen milctan ile delil, [uıuW.
lann pi.~ dı§lcı kokularım onadan kaldıracak hav-.t aleanının yob'lınh.....
Öitrcncilcrin leri ve lı.irli elbiselerinin erkisiyle haYasız lcalmı~ hir ~.
yapılan aynı deneyler sonuçta ki1i bıı§ına saatte altı merreküpün ı...t·
temizlemek için yeterli olduju anla§ılmı1ıırB 1 . Bıı da Slatte on iki mct. .

NI R&.Nd:.ı aynı ~mnbıın ıı:ııılıınwıl ıımuılknle ıwıl l!(ılfıMııld.P,i incekiN'lı ---.,

ııumıı llnni"W"f; BIIY lıup;ılı boiFdc fahi.elı• eılıinlıl!ini u mM ~Mn dqinlrmr ,,.~ni ,,_ı,.
lrn.JiıJitınl bıliyoıuz_
80) rhıli~ GruııvcUe, l.:cılltıcıinn ... , 41-1·)·, s. vı.
sn vıııc~. De. prvoru ...• .ı.n..•. ııı.
82) Clım.ıffaıt 111 '-"!aa.Dın dt lıı ~ Forcc par l'fıilifıfı. Üm~Wrlr. ı. 25.
81) Hu konulııra illflıin ul~ralı bb. Fc!lhı l.cHıınc:, Rr.lımlws sur l:ı aımflı,_ .. dt fqjor,. . .
1842. Bn yıııak ud:ııtında, l..ıı hurur rvı ..,Jonundıı. Ulı:nlıul ır.ınılında. iöoılınrıne'un bir .1~
mill~ı ~·JiNndr, prn sıılunund.ıı Cfav.ırı ıalıwtul, 1111krn hanlarda ve J~rdın R.ıı~ıal'ın lıa ...
YnJıı \·.ıpılan Çll~m.-ıl:ııın ~nırıi. 8u \"C:rlrrin her hln l~ın "yerin Jı..,pesiırsl bl~ a\'ılı, •IIAIIil
111nm~ ıüril" Uıınheıo'un hııv.ıl'ılı;ftlıır f!j:ft "hav,.lıını.lınnanırı olı.IJ' ol.-lıı:tı" h.>lınılm.qelr (1 ll·
Odıının h:ıVl!Nnın t•hlilılı:onuııundalılı:. E. Pft:hrı, lnsıftiCtıon url"asf<lini.u~ınmı des-
l'""lılll"l!' ıtf ıüı scılltı d'm.ıt, 11146.
 KOI<UIJIR VE TOPLUMW Ol.llEMN FIZVOlO.Jtsl 165

.,..I'Liıvanın yeri~ kin kalcıhal.gın oldugu bir ycrJdci her rur ku kuyu gider-
.. .., v~rec~~ni ~of('\5terir. Bu yeni nonnlar dünemin mühendislerine esin
\ ,....., u lur. Mazas hapishaneı;indc Oruuvclle, tuvaler borularının yar-
ı.w.la M~~" çekilen pis kukuların d~anya atılmasıyla bin iki yüz hücreyi
....ıcmeyi" baprır. Duvnir Adiiye Sarayında ramamen farkh hir yl'n·
.,., t-;ı,vurur ve sifonlu oturaklar yerle~rirerek iyi sonuçlar elde ~de,&'.
\ .... Hcı::kc'in ica1 eui~i mekanilc vantilat(\r 1851 yılından iribarcn
. •ewvlerinı.lc örnek alınır; Duq~riaux 65 bunlar kar~ı.sında hı~yranlı~ını
~ Jlt'llrır. Brüksel'de Pctiıs-Carmes c:eıacvindc kurulan hava ülçmc
M hLı cihazın lci§i h3ljm:l saauc kırk sekiz metreküp temiz hava ürctti~ni
.-.rır; oysa idare sadeec yimli metreküp temiz hav:ıı talep crıni.ıri. Özel-
'*" 1111l~riı.lcn g\irüncn yelkova ni ı hir ltadran, ~e 2ündü: "hava akı4ının
••\rL Munlu~ınu RÖ'itcrir ve bu y~unlu~u birden se k ize kadar deei§en
,.,,h derecelerini JC(irebilmck için kadıana ~yle bir b.ıkmak ~·ctcrliJirrt86.
''*"emme ilkc:sini kullanınasa da vanrilatör, d'Arccı'nin dütl~rini l{l'f·
,.U•·1rimı<:ye yorar. Ayorlannbilen sürekli l\lçı:ılelıilcn, herJaim lcontrul
~•~hilcn hava akı~ı. vücut kolcul:ınnın yok edilmesi için gcrckliJir. Ay·
,... , dü:rı:tin c;alı§ması, h<t~n.'iınl göstcrmekrt.-dir: "Dcneylcrin yapıldıJiı
.,..,! lıoyunc:ı lımdr~m üzerim.leki yelkm•an neredeyse hiç Jc~iıjmeden dört
.a, h.·~ dereec ardsında kcılm~tır"K 7 • Bu tip hir ayJı:ıt 1856 yılında Beaujon
...... ınc.;i lıinıtı~ına kurulur. Sunrdki yıl, Van Hccke vanrilatörO, Toıılun'dıın
• A\ft·nnc'e 500 tutukluyu "taıııyan• Adour gemisinde mucizeler y:muır.
f\• v:mtilatiir mıycsindc cerrah~ı. bütün ~'Oicuhılc huyunca hir tck hasrıt
•lf'Oru vcmlcmi:jtir.•
1\ununla birlikte kapalı yerlenn, havalanc.hm1a yöntemiyle kötü lcuku-
lıır,l;wn anndınlması, sorumlul:mnın yoldu~undan l'akın{iıkl:ın hir arm-
ılıınııı disıplinini gcrcktirir. 89 Okullarda ve cvlerdc90 bu tür bir disiplin

K41 Rh Dr. llra.ui, Rı:ı,.,.ırı 1. .. / Jllt' Lı .ıırumıcıım n l'.u~<.~~NS.\t'mO.'nf ~ r.ıtrincs rı fnt.srs

ı .... ı~uı, 1858, •· 12.
HH Duqx!ıliıuıı, ·~xır:ıiı Jv rarıron •urlc:s dc:wı syuc:ınu ok vmubtlllCl ~ı;alılin ili tım.·
.ı •••ır Janıla J."fUorı cdlul111rc dct ft·mmn. ıli Rıuıı.,ı~·. Anrı.Jir, d' H~ 1~ ıı.lt ~t.!dıdnt
ı.-,. J.- 1A~ 1. 1. cı h. 1. ·W~ vol
116) A.ı.y., 1o. 461.
147) A-.,., '· 461.
811) C CitAul, «"b wnnl~non de1 rıavlıeto, 11151. 1. 21.
191 Blc Uı:ne~vc w Rrunu Cıırri~re. "S..nıı<: eı hnı:iene aoı ~ dr Rreıı au XIX"
•• .Ir", Annalt-ı dr Hrt~ rı dtJ PtırS de Hlutıı, 1981, no: ], •· 3<49. 1!122 ~ılııw.lıı ııılllıendu
1'' •llt dt b Rnchc: Zindan lwnu1undoı ~nlıın yıı~'(ll': "ın'llllnlnr Rc:crlc,tn wv.ıılc:ıc: ı:itmr ıahmc:·
"'"' l:aılmmı\'"· Lojım 1-aıı&uru ıı..lc:tdı o;q ı«m~nde lıalıynır, :m.ahn Içine ltlıvor ... ".
9Cl Blı:. hu lıiıar••. 216.
166 KOICUNUN TARIHI

henüz kazanılnuıdan çok önce rcmizliji saAI:.ıma gdyrcderi ve pislık ,. ••

lan aynı yere toplayıp atma gere~. çe§itli yurrlarda ıaıırtıcı llisipll.ı .-
kanlıldan ve ılginç u~·gulamalann onaya ı;ıkmaı;ına neden lllur'l, l .....
de Cailleux'nün kurallım iyi bir.:r örnektir. Ginırd de Cailleux hıı .. ııh
kıcılar hasr:.ılanna gündüz ve Kece aynı saatlerde ve belirli yerlerdr ..._
let ıhtiyaçlıırırıı gidermelerini ölfetmck için demir koliara baQI:ıww
emrini verir. Örnek alınııcak bu tuvaler cjtirimi sonuç verir. Yapı&.. ••
lcmll!r bunu gösıcrmi~tir ... ruvalere çıkma sıklı~ı konusunda haa. .
akıllım ram olarak y~rinde nlm:.ıdı~ için tcmiılik :.ılı~anlıklan cdn_.•
kamu hinalaru1a ı;ıelen tliAer nonnal insanlara uygulanmayan lıaskılıır"'
lobilir, çünkü hastalar itaat etmesini ö~enmclidirn9'.
Aynı yıl Dupom:hel Annalts J'Jı,Rfbıe publiqıcc'tc (Kamu hijyeni 1ıMıl
lan) yayımlaJıaı etkileyici prc.,jesindc umumi yerlerde viikselen Jı§kı ....
lannı yuk etme, ayrıcu ıcçhizann yapısıyl:.ı uynayarak disiplin U'llll'.._
isrcgini bclirtir91 • Duponchel askeri ko~u~ ve hastancieri kütü ko~
dan anndırmıık için sarmal biçiminde t\zcl hir lrııle lu\•alet kıın-..•
ôncrir; "minılrc" biçimindeki hu baruk yapı ~emi tuvalerinden ve • • -
d'Arcer'nin evindeki güvercinliğin biçiminden csinlenmi1tir; lıc~lr!IU
k~inin üzerine hiçbir pislik bulu1mayac:ıktır. Anık hastanın ya da ••
rin kirlcrcbileceQi zemin ya da duvar diye bir ~V yokrur; hasta oya 1
;ısker neredeyse havada asılı duran oturaklara demir kul1ara ha*'-•
foluray3 da meralden bir geçitren Kirilir.
D'Arcet SaQiık Kurulundan meslekta~lan, özellilde r.nkadaiı Pa..•
Duchlheler gihi, bütlln sanayi iılcnnelcrini sagl~a uygun hale ge~
d~lemektedir. D'Arcet kirli havayı emerck ve thıha da ötc:ııinde ~-..
yutan, giderli fırınlıu ve ocaklar sayesinde birçok im:ılatbaneyi ködl ~.
kulardan anndırır ... ruull:ınn nefes alıp vermesi ve terlrmelcrindcn, dıııJ\
la rdan, de~ttirilen dcrilcrden,le~lcrden ve ko kulann flnnantasynnu•t..
dolayı" 414 hav~ız kalan ipekhöceai i1liklcri Olivicr de Serres'i ka,.&.
dınr. 183'5 yılında d'Arcct huralardalci kötü lcukulan da •1ok etmeyi ı,....
aynı yöntemi kullanarak altın ve t.,ıüm~ i~lcrmelerindc. daha sonra ulla.

Q1) Blıı. DuminiQııe l...ııpnn~. -cunınbutlon poıır ıınc hasıulrc de b mı:rcle. u nıcd a-
:uıln, 1810-1880", Onw:dr! AıW,ac.ı. -4. cılt. Temmuz 1977, •· 11-18.
92) Alıntz: C Or..ı. R'J41fJorl ..., d.r.,., •· 17.
911 f:dmnncl {)ııpoııchel. "Nou\lr.au oy1t~mc: de l.. ırnw.·~ pour le• grarıdı o.'ııobı-e..·
puhllu eı notıınıınc!nl rıoıı• le cı;ucmeo. le• hı'lpiuıux miliıaırrıı "' lrs h.1111iceıı c:ıvil• ". .-'-ı6
J'~ ~ ır ıle Mlıd«ıınrıq.:.k, Haz:lran 1858, ı. l56·l62.
94) Ph. Groım~lk, C'..ollecDan ... , .ı. ı. :w., •· ııııw.
 ICCICULAR VE TOf\UMW DÜZENIN FIZVOLOJisl 167

..... lırtınJc çalı~ma ortamını us;~~lıklı hale getirmeyi· ha~ıınr. D"Arccr,

- •rwmde, yaydıgı aQır kokularla v~rand~lıırı isyan noktasına ~ti·
''',.,..leri n bemcr h;ıvalandımla ııiMemleri~·le "anndınlınasma· önayak
••
._... tre c havıılandırmıı sanayinin temelleri atılır ve kölü lıcokular, uzun
_,.., ııuanlannİYd~larına dert oldujtundan bu sanayi geli4i~. Bıı alan·
ı, f ıo~mıı ııçık bir gecikme içinı.lcdir. ingiliz meı;lektaılanndan l;uklı ula-
' iııııı Avrupa'si mimarları, fuik biliminde kaydedilen gcli~mclcrdcn
·• lıMherdar delillerdi; !iayıları azdı, mühcndiııl~ri küçümsüyorlarJı ve
· ~" ve es1er~e daha {azla önem vcriynrlardı. Rumıı ~zisi ısırma ya ı.la
·-u •ındırma sistemlerini yerinde incelcyip l'ıi!rcnmclc amacından çok
~.lık kaı:anJırdıgt için yarıılırdı; havalandırma suh·.ıcılann i~iydi; ayrıca
••N~ binanın I:L~nmı nadiren havalandırma esas alınarak yapılırdı ve
.,., Gncc verıJi{limiz timekler de istisna gibi ı;ıörünmektedir. Hav;ılan·
.. ,... ılk c ve bilimini Jilcli~tircn kuranıcıları kimse dinlemezdi. lnş:ıa[ mü-
• ..ıuJi~i lıiliıııuiyuıJu ve Lu nedenle mimarlar ilc i~aatçıl;ır araaında
ı ı•ı.lınasyon ~layacak ve ~leri yfirütecelc yeterince etkin inia~u mü hen·
t.1 ~ııJrosu olu~mam1~n. İnxiltere'de kıımu hinalanmn neredeyse hep.~i.
·&.nn ço~u ve birçok ı.ıemidc h:ıvaliınJırma sistemleri kuruldu; bunların
ıe~uı: birçok eksi~ vardı; lıüyOk lccnrlcrde inıaat miihcndisliAi bilimine
11111 ln§a edilmi§ sadece hirlcaç bina Je(1rülclıilirdi. Paris'teki burjU\'3 ve
• .,lu miicJavimlerin saaclcrcc kapalılmldıldarı ŞIÖS[Cri salonlan sa~lıkçıla·
.... ~ıkkatini çckiyurdu. Avizc içierinin bu i~ için kullanan d'Arcer siste·
,.,... havıılımJırıldığı Vııryeıe salonlan kısa süre ie,;ınde ve gen~ iilçüdc
•..,.. c:dilcn bir ınoc:lcl olu~[Urmu~tur.

G5) Fr.ırıcoiıı Gırrın, Huınat ıı:rır.-.rıııqw dr laF~ XlX"-:x::<• Wdr. A. Üllın, 19111, ı. 6'i.
3.
Siyaset ve Zararlı Etkileri

Yasanm OltqıuYUlması ve Kolcu Almaıun ÖnceJiti

Fransız Devrimi'nden Pastcıır'iln bulu~larını yaptı~ı dilneme 1...&.
uzanan süre içinde kamu remizliıli ı;cprli esinieric yiirutülmüş gihi ~
melctcdır: olu~nırulım saglık yönetmelikleri Eski Rejim döneminde bft,
edılen önlemlerden çokça yararlılnmı§tır: bunların cıkileri de ç.utunW
la t:ırt~ıhr nırelikredir. Aync:ı çevreci zihniyetin oluıma süreci~.-·
mezarlara, S<mra ha\"a ve kulcu kirlili4i yararan kalabalık ycrlenı hft
alınan tavtrlar yollan belirlem~. belirli bir duyarlık, hina ve nı~
mndelı oluşturmu§mr. Böylece, XIX. yüzyılda olu~an ve çok c:rke,...
kökten bıçımdc modemiteyc ait oldu~unu ~yleyece~iz s:~nayt kııt.._,
tıırı;olc bakımdan ı;adcce bir sonuçtur. Daha önce de silylcdigiau: fl•
yenı olan, kararların wrarhlıAJdır. Consulat düneminden itiharn. t .
btr yasa yavai yavaı uiU§fllmlur. Bir yandan çevre kirlıliAiJUn :rır;ularww
ne olabilect:ğı saptanırken öte yandan izlenmesi gereken saglık l"'lenl ..
smın normları beltrlenir. Yeni Sallık polirikası, mikfO?tan armd•n.. \•
iı~malannı artırma c~limindediri bu yeni politika, kamu hinalannın ••
toplumun tantamını kapsayacMk hiçimdc gcni§letilir.
 SIYASET \lE ZNrARU ETJCILE.Rt 169

'•t~•~ıı yöncrgclcrc hajtlanına tarihi ~ıktu. 1790 ve 1791 yıllannda

··••• ı,l~cmclcri ve tcmizliklc il2i1i iki yasa kabul edilmi~rir. Bunlann
• .• ·ıııırlı olacaktır; bu yasal:udn saı!lı~ aylı:ın kunılu§lard ılı§lı:in her·
ı ... ıt-ıır 1ınıflandırma yoktur: sanayi kurulu§l:ınnın çevreye verdi~ z:trotr·
• • "' ıncdenmi~ ne de tanımlıınmı~rır; hu Jıırumda mahkemeler ç~rcsiz,
IJft t-..·lirsiz ve keyfi k:.~lnıı~ıı. Bu yasal önlemler Eski Rejim'in crkisi2
. -• ..lıımıın bir rclı:rarııJır.
•irınc Bölgel'i Sa~lık Kurulunun 18 McssiJor XI'Jc (7 Temmuz 1802)
ı .......-,.la hirlikıe belediye idaresi ı.:ı~l:un bir dan~ma ve denetim or~­
' • u •ur; Kurul yeni ras:uılara olanak sa~lar, ama daha kesın bır yasanın
... ıılıınmı:~:ıım ister. iı,;~leri bakanuun isre~ üzerine In~rinır'nün fizik ve
..... ııııuik sınıfları26 Frimaire XIII'te ( 17 Ar:ılık 1804) s:ı~lılı: nonnl:mn:ı
.....,,·;ın ve tehlıke arz eden kunılu§l:ınn hclirlcnmc.·sini (\nerir. Yalda~ık
"' ,,ı boyunca heledi}•c id:ıresi i§lerini Inı yöncrnıcliğc göre yürütiir. 12
~ .... , 1806 yılında Vali IJuhnis'nın ı:ıiJıjiı karın doi{rulrusunda §irket kur-
·-•• ı•u~y~ıı i~ ııJıuıılıuııııt ctkiııliklcı i iiııu:ıııiaıJc: l.ıiiJiı iıııJt: lıulunma ko·
,, (•ı 11\'lirilir. Buna Rörc yapılmıtSı pl;ınl;ınıın i~lctmc ya Ja aıölyenin plan-
ı.' •ıınulacalmr. "Sanat chiJicri" ilc bir polis lcomiseri binalan gezecek
• ·lrııctlcycccklcrJir. Ar~unnalann sonucunda ise "uygun" ya da "uyJ.•un
• rıı· hiçiminde turanak düzenlenir.
180Q yılında soda imalarhaneleriylc: ilgili §ilcAyetlcrJcn Jolayı, içi~lcri
ı •• .ı m yeniden Jnstitut'yc: ha§vıırur. Frimaire XIII'ı:e (Ar<~lık Hi04) ka-
ı.J ,·,Iilen rapordıı hclirsizlildcr v<~rdır. Yirmi yıldan beri imalathanderin
••tr~ li ~""" Circtimi kamıK>yunu o denli rahatsız etler ki sanayi tesislerinin
~ııır içinde kurulmasını kalıııllenmck artık zıırı.lur. Mezbahalar, sakatalc;ı­
'"'· ı~yaj! imalarhaneleri tehlikeyi günı.lcınJc cutar. Bununla birlikte ka\'~­
'- ıııcrJivcninde daha üst basamakı:a ba§ka kurlu~lar vardır: Ülkedeki
.rtıtlcrin dörtbir yanına yayalmı~ ulduau .si~ylenen Prusya m:wisi, knyu
ıuıl ..ıl ve sıübre tozu imalarhaneleıidir bunl:u. Bilim adamlan, tlcnıeçlcrin­
,1.·. ·••ırli 5r.~Ziann zarnrl:ınna tlah;ı a::ı ycr vc:mti§ ve hastalıklı ınikruort:aniz­
ııı.ıl.ır r:ı~ıyan kirli hav:ının yımırıı~ı tehlikenin iizcrimtc Ll~ha fazla dumlU:ı
ı ,J ... ıl.ır da impardrorluk Jöneminin ha~ıııda ço!lı:ılıın ıar.;va~. (sülfürik asit),
~ııı-:ıııı. amunyıık tuıu, özellikle de soda inmlaılmnclcri kamuoyunu epe'ı'
ııılıaısı: etmektedir. Metal kııplmmı üreten ~lctmder, kur§un, bakır \'e
• ı\ .ı Rihi metallerin kullanıiJıAllıütün :ltölyeler yakınlarında kı yerle§imlere

·ıır .ır veren lcurulu~lar lisresinde yerlerinialırlar ı.

ll Rh ~aalık ICurıılu. ş;u,... ı J ..rlrmni. V..lılıla Artıvı. Jıftlrl ~ııllımım.

1 70 ICOKUNUN TARiHi

Bizzat Fransa İmparaturunun davranıilan bu yenı tahammilteeaıl~

gi~rerir gihidir. GreneUe'dc kurulnıu~ olan pirojenc r.ıg üretilen t:ıbnt
d;.ın tüm Saint-Cioud semtine l'ayılan mide bulandırıcı knkular ytmı
den rahatsız olan Napolyon fabrika atıklarının nehre ~ulınasım _.
lar 1.
Sanayi tesislerini incelemekle görevlendirilen lnstitut'nün ki my• ~
mü wmanlan, Paris'ıek i bütün sanayi tesislerini gösteren listenin hazıı l.ıı
ması için emniyet müdürlüğüne baıvıınır. Yapılan incel~melcrin :;c.1n.-w
da uzmanlar sanayi kurulu~lan için bir ycrle~im ha:z1r arlar; bu 1 .
Ekim 1810 tarihli .kararname ilc onaylanır ve sunr.llci diizenlemel• ....
göre yapılır. Kralın1815 tarihli emri hulıeiRcnin içcrit.ni gt'ni§leucdı
Bütün bu ınctinlcrin alnnda aynı felsefe vardır; bu febcfenin <ına hıuJ,
incelenmelidir.
Vönetmeliklerin esin lcayna~ sanayidir. i~ yeri sahiplerini kıskM"
kötü niyetli kimselerden korumak, onlara rahatlık s~lnmak ve lı<•·
i§1erini büyütmclc için en uygun ortam yarannak en öa1crnli aııı.r1~wıu. lıWII
bilginlerinin kendi siizlerir;lc, sanayiyi urtama uydurmaya, kent orblla
sanayinin varl~ını dayatmaya ~.ılı~ırlar, rıpkı bir zamanlar, "etkinl&lntoı
errnfra hulunanları rahatsız eden" kazancı, hakırcı, fıçıcı ya da doı....
lara tahammül edilmesinin dayatıl mı~ olması gibi. Eski Rejim dö~
sonundıt qlctmcleri ~hir d14ına ta§ırna yolundaki ta~rı unutul.._,tı
Var olan h~rü, kimy:mın, "ate§in kullanımınan ili~kin ka~·dcttillı~
lerncieric zararların azahılacölRJna olan inançla desteklenir. 1809 ı-'
raporlarda bazı soda ve Prusya mavisi fabrikalarının hiçbir r;ıhahld
yaratmadan çal~tı~ kaydedilmiırir.
Az çok up kitaplımndan anlayanlar ya da Eski ~jim'e ait saithk ı.tı
lanndım haberi olanlar ~in ım~lıksız ortam tammlııması artık ~ok k~
kalmaktadır. XVIII. yüzyıl liOnu kimya uzmanlarının karamsar -~öVlcı
kavholmu~rur. Bunun yerine bir süreliline biiRinierin si.))lcmlerine i~.._
lilc hakim nlur. Bundan böyle sadecepaslı metal ya da çürüyen bukilımlı
yayıinn hastalıklı miy-.lsmalar ıçin "zararlı" saf..ıu kullanılır. Gerçi "~
miktarlarda hayvan eti ya da bitkilerin çürurülerclc ~lendiği tth~
saAI~a zararlı kurulu~lar" olarak gc.>rülür+, aneale esas olan sajllıt.ı zarıı

zı Pir.wrv. ~~.~., ..... 38.

)) Arktır Farıır. "'-- :~nuant maladet de leur rr:nail". Anıwlc; 1:. S. C., ı::,·Jıll-9
1977.
-4) lc;itJenl\ahnlrtı raporu; l'li Elılm 1810 ııvthlr lıaramomalr ~lar. t\lınt~ t
MaxtıM Vemı:ıı.. T~ prauqı.r d'~ ındıı.ınwlle t1 ~ .... 1860, •· 14.
 SIYASET \lE ZARARU ETKJU:RI 171

ı .,.ııımnın yerine d~ha çok rahııtsızlık kavr;ımının al mı~ ulma:sıdır. Kim·

.....ı ı:ııılann çuJ1unlu~ıı "yiiksek ısıda ıılu~turulduJlu" ve sılula~urılabilc·
•tlırıı RCrekçcsiylc ~a,Aiı~a zararlı olarnit Jlôrülmü~ bcnzcmemeluedir.
\lll. yılın Frimairc :aymda jArahk 1804) yayımlanan bir rapora göre "ba·
ı -.•ııı i~·i yapıld~Qında asit, amon.,·alc tuzu, Prusya mavisi. satiim tuzu,
ı .. ,.: kur~un fabrikalarının, kasap dlikkiinl:ınnın, ni§:ısta ti.hrikalarının,
·.-...klıanelerin ve hira (haua sülfurik asiı) imalıuhandcrinin çevreyi
'• • oız ermcyccc~nin" il:m cdılm~si gerekmektedir.
Rıtlı:ıtsızlılc: kavramı hile çuk az belirtilir. Ru kavram kötii kulc:ıın ycr-
lııttllııJc etmekle sınırlıdır: bu da hizi pek ~a~ırtımımalıdır. ı~ Ekim ısı o
••'-lı luırarnamcnin ı. maddesi açıktır: ·i~hu kar.ımanıc yürürlü~ Jıit·
.. trıı 10nra havaya ı;a~lıksız ya da rahabız edici kokular saçan imalat·
~ ıı.·c atölyeler, idari makamların izni olm:ıdan açılama:z." Üürülrü ko·
.....uM yapılan ender atıflar sadece kamuoyunu hc.lFrlii olmaya d~vcr
'1._..' Duman henü2kim5enın dikica rini çcktru!z. Toz ilc de lcımııc ilgilt>n·
- · llııklı ularak otlmulıı.Jıtımıı: yıu:ıı;uda g<M-üntüyc ~IHir herhangi bir
... vcluur: göz zevkine aykırı ya da gün ı~ı~ını kararlan unsurl;;ıra dikkar
.Ainıeı.
~lcliklc sanayici, kendini ııınumuyl;a güvc:ndc his!K:dcbilir: ama saı\a·
'"' ıuımık ııahihi dcjtildi \'e sadece bu durum sanayinin batjı~ ~imde
fiilitınesini engeUeyebilirdi. Kesin sına\·, ıarann ölçüsü sanayi kurulu§ları·
- y.ınınJa bulunan arsaların sat!.§ .,.ada kira bedelinin dü§mesi ulmu§tur.
• ..-rkc;e sürekli tekrarlanır. 9 Şubat 1814 t&ırihincJc sanayi halcanı, 1810
•-""•lı S:ıelık Rakıınh~ karamamf!sinin imotlarhanc sahibi ilc mülk sahibi
. .ında ulasa :ml~mazlıkhırı önlemek dü§ünce5iylc çıkanldığı nı MÖrf!cck·
.. •c.;ıkça 5 • i1çilcrin .ı;a~lıjı çok fa2la dikkate ıılınmamı§lır; yctlunlardaki·
•••• durumu ise ikincil bir kayJ(l ularak kıılır.
15 Ekim 1RIO ıaıüıli kanımamc, birçok ıayruıtıyla ı:amaınlaıur. 1832'den
••""ren Trc!buchcttarafındıın bir araya getirilmi~ bu metinlerintamamı
""' 1ür sanayi, her bireyin konumu için açık ve aynntılı bir rıro.,rrnmnıı
olı14rurmakcadır. Yeni diizenleme kıınılullan üç sınıf:• aymr ve önceden
~u ı .ılma siı•rcminin g~ndle§tirilnlesini öngc1rüri; aröl)•derin ve dolayısıyla
Hıı.ulıınn ve h:.tsarıotrın denetimsiz biçimde <trtmasını c~cllcnıek için
l•lı denetim si.~temi olu1turur

~~ Alınıı. n. Vrrnı.ıor., cı .ı)., 28.

fılV. Mnl~. q.,., ll. cllı, a. ıv.
7l Tchli.lıdı yıı ılıı .-..ılılı..tır ..J.,ınıc~r. ııvııuruuz kuıulı.ql•r 11" ,barrlcri.
172 ICOII~ TARtil

SaAiık kurulları yeni yöncımeliAe uyulup uyulmad1~m Jcnerll!r. ll

ile 1810 \'lllan arasında krallııın belli ha~h kc:nrfennde bu kunıllı1
olııjıurulur.
Kumllarda mühendiıılcr, kimyagerler ve hekimler bir araya gelir. Bl
ki~ilcrin eticinliideri tüzü~n ulu§turulmasınd., gözerilen ilkelerle uyut
dur. Kurul üyelerinin sc~ledılclen uzlıqrım1acı tutum unlann ı;ıla hıı
nerim uyKUlama e~ilimindc tam yetkili orJrc~nlar ol:nadıklann ,.,&ta
SaAiılc kurullarının görevi, öncelikle kötü lcukulann yarattığı rahal•
ya U§ Urmak ve buna ili~kin kaygdıuı gidermek, sanayi lcurulu.§larının .,a
dakilelin huzurunu ı.aAlamakur. Bu uzmanların zararb atıkların ~·ılcı~ı
nusundaki ıyimserlikleri kimyanın ilcrlcy~ine olan inançran ka~11ıılıl.ı
yordu: ancak bu iyimserlik bilim adamlannın aklından hiç \lkl'llıt
kemin dı§kı~ıa ~lmasına ili~lcin kurlcuyla çeli§ir. Az:z Aııbri."rinua'ıııı
renlerinden cdcilenen, emni\•ct subablan ~J:'ılmaı:ının ııcrckli oldu•
Ic ısaca köıülülclere ka damlması gc:rekt~e imm mı~ olan ıı•ı~lıkçılaıliOIJ
rü ulu~turınaya çalı§mı~lardır. Aydınlık aynı zamandc. temizlik .ınlaın
J(eldiAi için kaçale iilennelerin pe'inl! dü~mü1lerdir: a~Tıca ~iri~imde hu1
mak için kamuoyunun §ilcıtıyct ve dilekçeleric ba~vurmasınıi:'Cklcmill•~
Yetkililerin atadıkları s:.~glıkçılar mOfeui§ olanaktan .;nk hakem rulı
üsr..lcnmi4lcrdi.
Kamu alanını kirleten sanayi lr.urıılu§lıtnndan yavılan pis kokul1
giderilmesi konusunun neden yavaş ilerledigi anla~ılmaktadır bövl•
yaııa koyucunun körü kokulara verdiıli önemle hatdaıjnıayan hir ba11
sızlıktır bu. &~kentte sa~lık kunılunun nnayladıaı çok 5a)'ıda ;ılcılaı
uygulama bulunuyordu. Bu uyguhımaların çoğunda Mirki§i kıırubl C
leri kimyasal gaziann s~ıdcce bunları çok yakından soluyan fahrika ı~ ı
için tehlikeli olduAımıı helirtirlc:r. Bu isr i~letmclerin lcıpatılnıası ıçl11
terll dc~ildir. Yine burada da "sa~lııa zararlı" kavramı sadece yakın ç
re için kullanılır. -Raharsız edicr nitelemesi fabrilcıılarda çalı§anla• ı
geçerli nlamautı, c;;Onlı:ü i~iler :dı§kanhk nedeniyle zararlı eıkilcıi ve rut
sıziıieları fark cımezlerdi. ÖrneAin 1809 yılında ldmyacıJar lnııtitut'ye ~·
hiiJirirler: wSülfiiıik, nitrilı: ve lclc..ıridrik asit, ha&it ve oksitli asil ıahn•ı
rına girildiıliııJc hu maddelerin kolmhm hemen alınır, :>ysa i~iler hu
ku lan helli belisiz alırlar ve ancak ihmalkarlık edip ga:ları f.ı.daca MJI
lı:ına rah:.usJZianırlar". Monfalcun ve Pulini~re 1846 y1Lnda daha Ja ı
t{iderelc ~~yle söyler: "i~ilcrin c;;otunlulcla ç:ılı~ma lc<liullanna alı:;ııklaı
 SIYASET VE ZARARLI FTJ(Ilf'Rj 17l

. ,... ermek .,ıerekir; çuk azı ~ildlyer ernıekredir, çulc ıızı yıı4amaya mah-
,,_ uldu~u saglıkııız c.ırr:.ımın f:.ırkınJaJır"~. Samıyinin c;al~anlann soıtlı­
• • ıın•ıl erkilcdi~ni ölçmek isratikçilerin i§idir. Duyarsız i~iler bu du-
__ ., dticrlcnJircm~z.
'lrknik ileriemelerin ustaeli övülmesi sayesinde kurul üyelen, sanayinin
....,.n yerlerine ~·altın böl,qelerde kurulmasını kamuoyuna Ica bul ~rtinne­
.. ı._ırm~larJır. Bu konuda süreç neredeyse hep :ıynıolnm§tur. Yenilikler
••• e.hatsı: eder, sonra bunhırn rdzl olunur, ardından örtük biçimde ka-
ı.a...ılır. XVIII. yüıyahn sununda re&Jcdilcn, 1839'da zararlan ilan t..Jilen
~mOriinc :llııılmı~rır; böylece buharla çal~an mı~kinelen:: tahammül
,..,~tır. "Asirlerin ı.lı~mınlma~ı", :sunra da aydınlatma ~ozı ürerimi ve
,.lına~ı için de aynı süreç ~ıeçerlidir. Parcnr-Ducharelet"nin ravn, Fr-dn·
.. •'= lcötii kukulara knr~ı yeni taleplerin yayıtınla~masına k~ı~ın kentlerin
•rlılı piıı kalmı~sınıı neden olmu~ olan bu ho~(1rüye hir ünlclctir.
Anı:alc, luıstalık saçan kötil kokulara ka11ı yürütülen sava~ın tarihi
.. ~-c hukuki metinlerde bulunmaz; bu tcırih Juy:.ııınzlıgııı kıt~ıı.Jqlı uıh:ı·
.tır. ılıan~t de~ldir; bu tanh caynı zamanda iddialı projelerin ve çoAunluk-
• lı.ıy.ııı:ıla~ kaçan .bvg;~lann da tarihidir.
ı onımlat ve impar-.norlulc dünemlerinde kısmen ba~rılı olan Paris
·-4ııldannı tcınizlmc J.,riri~iminden 50nra Restaumtion dönemı, hepsi ger-
,.ııllc,ıırilmcm~ de olsa hüyük projelerin dönemi olarale ortaya çıkar. Hij-
.... blrılftarlannın siwsi istekleri Annales d'hy~t! publıqııe eı dt mtdtcine
~- (Siyaı;al hijyen ve .,·asal up yıllılclan) türü y.tyınlann ha§laı..h,!!ı dö-
,.mdc ( 1829) olduAundan daha güçlü hiçbir dönemde dile getirilmcmi§·
111 1 • O dönemde ko~~ ve hıapishan~ gihi kalahalık yerlerin tcmizlijtini
•llıımak ıc;in bazı swucjilcr gcli§tirildi 1',_ Bununla birlikte kanaliznsyon
lıqnıalann:ı ka11ı verilen sa\'alıın bu çabaları a4j;ıkça serJCilcmcktedir. 1821
ıılında ki\rü kolculan dayanılmaz hale Melen La Bi~vre 11 , kasmen ıslah
aıılılmi~rir. la Roqııeue, Chemin Vert ve Amelot la~mlarının temizlen-
"'ftı, daha önce de: l((irdüAümiiz gibi, yeni havalandınna, riluOJemc ve
.. ıındırmıı y<lntcmlcrinin Jenenmesi için bir fınar olmu§tur. Vincennes

8) A.,c.,., a. 17l.
9) Blu 8.-P. Ucu~~~. ·onnt~ . .ıati:ıııiqıw '" hy~ ,.. ıNıqu.ı M~U la M<ın:a.rdur
. ··nrııaırr". Aınıtıll'l ~ kmılf'dlılıit lıisıı~. 1977. 1. 242.
10) BU. lııtJabra ilqlıln olMalı, V. Mııla.ın. oı.ı., .. 1829 yılı. 1. 12\ vıl. Ve, harulınnd~
·•ıtlın olar•k. '- 141-150.
ll) Rk:. Multoun, ""-·', 11!21 yılı. L 185. 8ıı lınnld l':ırenı-J..)uch.bd~c. HA1ıttrlın tı can-
.• ı, tolluu .ıın loı riıvrı do!~ ou ıln üobrlıru. rı .., In IIIIJ)riU d dl'llıl'laıom- ınn roım ... 1822.
1 74 ICOKUMJN TARIHI

ve Oichy'de bütünsel temizlik planlan, artık özcll:lrlc tchlikelı ulı.hı.

dü~ünıilen Icenar mahalleleri temizleme isteıini orrayıı lc.uyınakmdır.
I cmmuz Monarşisi"nin ılk yıllım bır dönüm noktası olnm§hll. : 1
yılındaki kulcrd·morhu.~ salgını büı ün krcıllık ölçeğinde bir arı nd ırma•
rejisi gelqtinneli zorunltı hale geıinni§ti; hu amma planı, daha ... ınr• ~
gürecepniz l(ihi, kalabalık tnel alanlaırın kötil kokulardan arındınl•
sürecini ~latır; bu, daha kısa ~ir suredc ır;a~lık yöncrgclerinin olu,.....
masını te§vik crnıişıir.
Au arddayeni kaygılar ortaya çıkar. Louis Chevalicr, Lmıis-Pı.,,.
döneminde kenrlcrdc güzel görünıü taleplerine dah~ fazla ünem veıPIJ·
jtini belirıir hakh olıırak 12 • Röylece halk arasmda yenı bir ortak duyarlı&.
nhı1ur. Nefes! e ilKili olacı.ılar -ve verem- zihniyeder Ü:ıl!rindeki lı~ki...,.·
wJçlendirmi~ıir. Ancak aynı J,,nmdc rıı1kömüru kullanımı aniden aruw...
\Vii kinson tanı dökümhanclcrin sayısı çu~almı§ ve a-.ızla aydınlatma l1dlh
senmi§ri. Buna lıa~lı olar.ık Panıı'te ~kômürü (1839) 11 ya da buharl1 'f
lı:jan mııkinelerle, loıirıim ve lcauçulc fnhriluılarının 3\ılı~ıylot il~lll ıı.a,-­
§ikayct dilekçesi verilmi~tir ( 1836) 14• Duman hu ke• kukusu neo.....•
deAil koyu ve l§ılı. l(eçinneyen rengi yüzünden, ıam da ı§ıJiın aranıiıt ...
dönemde, insanın dgcrlerine dolması, evlerin cephclerini kımırım• ·
havayi kapatması nedeniyle kayaı vcricidir.
Rununla hirlik[e artık iyimserlikleri azalan yöneticiler ve ıızm•...
eli kolu baAiı ı.Jurrnuyorlardı. Uzun zamandan beri polis yerkilileri ve ..
manlar yüksek tu~loı bacalann ve ikinci olarak da yübck tlııvarları1 d.
manın ve buhann Jı~an ta§iUak r.aharsız etmesini e~llt.-digini Jü...,.
yorlardı. Bundan lıaıka dumıın yutan fmniHrın ne kaUar etkili ol. . .
deneyle kanıtlanm~uı 5• Ru aledcr taıkömürünün, tütün arhklannın·~
ması ve ~tkerin ~lcnmesi SI1'3SUlda c.;ık:ın voAun dumaniann ii~le.rindeı.
gelmektedir. Bununla 1-ıirlikre idarenin gökyüzünü kırılayan siyah dııo

12) A..g.:y., 1. l7l \'d,

1ll 'lııp:ada yrnı htllrm uhanımill•nzlülc5()nralu ııım,.nJr• ra~ıla1. S..vrn"MIH'4'rr
ırihıren lııra ıuaun ~oar.ııııtlı 1ıkA~ırı:lcr f.ııl~lıı,ır (Cıuy Thuıllırr. a.ty., ı.
J8-19).
14) Lnaıirt. dr L.aımav (Mmıt Emılc de <iınınlin'ln Illiıma aılıl IU7'dc bu kolmau,.
\'rn:lr <ılnwından ac:ı hlçımde \'OIIkınır: "Her •n llrcnç hir ltulıuYJibolıılınunuı 1.. 1hıılvul•·
her kı~ır•ınd .. ı uhaf biçlmlı lt-. boylu klsılrrın snn:ltli ~liAı bc~1llt oc:alcl:ır luriındc de' ...
h2anlıır ~i'inüz• (Ltıımı ~. 1816·1810, XIX. ııx:kruıı. s. 181). OoııUnıqcR ' -
Ilk gri.Jilınık ga:: lıokıüunun ~'OQUnlujuna ta~ırır (Fmmrnıın. ~ 1862. Ln I'C d. f'all•
1972, 1. 112.
15) Dalu 184JO'ckn lınce Fourdwmbaulı'.:la, ılumaru ve roruu amlumalc için ~ın ......
hulunulm1.111Ur (Ouy Tlııılllwr, IJ.f·h 1. 15).
 --'«ııı yıuanıjtı kirlili~ etkin hir çô:ı:üm hulabilmcsi için 1854 yalanı
•'lıfnıck gcrckmi~, ama bu çabalar Ja b~:ınsu olmu~tu.
, .. ok o zamandan itibaren eski ka-;gılar kamu alanlarının berimlen·
..-:k kolcuya ıli§lcin aynnnlann armıasıvla yeniden onaya çıkn. 1846
.-&. Monfalcon ve Polini~re 16 211 k:uegnriye aynlan ~•Aiılcstz, tehlilcclı
• ••rmaya dvcri}~iz kurulu~un "salı:ıncalarını• lıir hir sıralanu~tır. Ru
-.,.J.ınn nicel incelenmesi, körü kokuların ilk sırdda yer ald•wnı ~;s.
_, ~lıı~tcdeki yapılann % 69.4 için hu nlumı;uzluk hdinilmi~ti) 1;; aynı
•••lt 11ürültüyc (% 2, 7) ve tuza (% 2, 7) 111 k<ır~ı duynrlılı~n oz oldutıu
..-.ülft'ordu; ancak dumanın bvgı verici bulunduiıu (21,5) aörülüyor·
~ Jn,clemiıj oldu$tum belgeler ile 1866 tarihli saltlık lc.aramanlcsindc
ı ..etılım sakıncalar kar~ıla~nnldıAında evrimın yava§h!ı gl\rülür 19; hu
~.eplııtnrma I,'Üriiltü, tm, {\zellikle de dum:ın;ı kar~ı duy:ulılıgtn sürekli
""..-ıı göstcnnclı:tcdir.
ICmllık Ji~nemindeki siyaset, Juyarlılıklımn evrimini açıklamakıadır.
'"' l"ıc St: im:: lıül~ıı:ııi V<tliliji!iııc ı.:cıiı ilcıı n.. n lll ı l<ıuıımımıı, P<tı iııı 'iıılı.<ıuııı·
Ip ı azalım;~yı-ı çalı~cıcalcttt. Uvı:uladığı ~hircilik anla~·ı~ı h'lmcn merkez·
'-"1 ~ııranlı~ı daJtıımaya ~-öneliktir. Hala i~cnç kokmasına ka~ın -bu-
.,, ııedeniıu biliyorw- Paris'te, kamu alanlannın kötü kokularına il~kln
•••rlılıL: dü•ü~ ,ıııeçmeye ba§lar.
llausmann'ın siyaııerinin h:ılclı nlarale "anndımmy;ı ih§kin roplum.~ıl
t4.ıtumi" gibi llkunma.o;mm 20 ve eskiden lcenuc nercde-;ı;c tck (\içimli

ı6ı A.n .•. 327-HI.

17! !'arı.• ı....ttdi~ınln "'ıllık,ıı lconııtlanna 1-oQiı..:ın lıurııl lıolıu lıonıısunıın llnc.eli.Rinı v~
. - ••\111bnn ~oüluclilc ıı.:çı:itıN ıkıerulam:.ıkwır 18SC'd.: kurulan lıu lıunıl1111 üyclrı::i ~nce­
~ ı.u ııuru ... ırarlar: "Kurul •Hjjlılr..ı! ltc.ııiLırıJan nryi anlam:tlıdır ~ 1... 1 hu lııını.ıdn SuQiık
t •ulu ~~~ hrmlikinllı, lıonrlann h:ıv.wnı hoz.:ııı lı~tıi kokunun olduju, a.,nca nemin, rıWilln
....,. h.avıınuı ~ lfllın ıız oldullu he!l~rde ı.aAiıluu omım vııı Jcmckıır." Ruppurr ıtntra1 dn
-""dt Lı wııımusıon 1 1 prnıJıını I'CIIIIWr 18.51 (Pario, 18'52), L 1.
lll] Rusıf-"r ~dt! ınn.ıwı du (Aın.ıtiJ dr S.Uubıiıt'de hıı ubatlll 11!47'de oıtııı\'1 Qlıll,tı
..alw (bb. •· 1075 vd.).
IQ] J..:ı.ıl.lft Unn..rd. ıtlınıılan:ın ı:r:ı., L 1151.
lO) Georııe• Knaehel. "·1·'1·· a. 242-241 ve li:ıh~l l>urıuv ve (ieorJ:n l<n:ıfbel, {;NU
• ı ,..,.,••u~ ssııın&sK"mCnl urlıam m f"""" dt 1800 d 1977,1nsııruı d Urbı.ınJsmc: de Pıırit. Haıın·
ı~ıın'• pr, dit~ \'aJ:IIGeur•• Kı"whrol ('L 242). burıuvıorun ırmaalıılaralt öne: .,;ılı.ııjtı, lliZC!IIq·
· ,.ı.. .. l:oir l.eııı v:ırdır ve hoır~ıı hl~hir ~y duyul:ıra r.1h:ıısu eımemelidır -hu d.a ldıli, t'Oiuul,
, "' ı• lw&:ulu olım JeYicrtn dıtıın ~ıılmıuını ııerclr.rtnr-, bunun yiiiWlda bir de "lı:rnı-ulmııyun·
.••. ı.. Hıı""""'ann ••nali~HI\"n •iaıemını lıunun wain ıliıtlrmıl Vr \'1imırmanlan vrıalıınd.ıın
• .,..ıını.wı ,i(i40nm0tt0ı. YC'Inım k"•ırıcıdır; d""ılann uılm:ı hiçımı rorluınııııl ~ lli.ilerinn
,. u ınıını dılc ııcılrcliQı vulundalıı llldıa (a. 46) çuk Jaha ~vnnnlı bir ~lcmryı ~·~lııımıclııc·
•ıı Mununla ı.trlıkıe ıanho;;ılerin çll!qnulan w <'ı2ı:llilı:lr Jc:ımnr Gıı.ıllard'ın w Jan l...r '\ ıoıııııınq ın
176 ICOICUM.J\1 TARIHI

olan kokunun t<ıplumhilımscl ı~çıdan Jagılımırun yapılabiliyor •llm.ı•

n~deni yaklqık yinni yıldan beri ~nanc.Jcjp§imdiı. Yubullu:mnJ• ~
ve kolcu§ma konusundaki duyarswı/ıına çekilen dikkat bu ı..ırihtea w
könl kokan meUnların y.-r.unaı endi~yi orıad:ın kaldırıyurdu. Etı11
kuku duyarlıtııı 1oplumun tüm kesimlerine yayılıp olabildi~nce c§lı
mcdikçe, anrmaya yönelik taleplerin elemeye tabi ıutulması ~cre•lti
inandıyordu; öre yandan lıurjuva sınıfına özgü KClişmdl.'!rin k•ıvdcdfı
yerlerin mikrnplardan anndmiması ise temizli~ vurgıJiuyordu. Bu ycı
de pislilin hacmi azalıp Icakunun yntıunluQu düşünce ahın attır)rdı
Jönemde kayıuız i§çi kalabalılının bulunduttı biı"ıalann kol}ııllannı
lqıirmc çahşmaları mülk sahibi iej;in masratlan büyük ülçüde attınyu
Kar arayı§ı, sonraki lx>lümlerde incelcyccc~imiz lcokularm hu ıorılıu
~lımım peki~ıirmcktec.lir.

Ç-31ı,malan ııde-nelulcl unrln ı•ıncı lm(lllı•ıorluQun bek.iıve illrrinın ~arııuna n••ıl blı tl
c;ıı.ardııtuıı ve ~nlulıla dıı llllVIlll lı:az:ın.Jıj!mı pıııırmqlcrdır. Yoluullann ve ın.ırı-1
d11111n aıılmıı1ı çuk ••lı yln.,l.,nnwsıne kııı1ılılı: ııtlı: o lı:aıı:lar dıı kesin a:jlildır; ..... ~.ın:ılilı
ruıemının anuı. yQıyd sorıundo ıafrr lıuııındıQını b~ruı. Kıaaca VIII. bolııc biı vanıı 1
olmııyan lı:encln .,:ibrtine veılqmiırir.
Zl) Danlcl Roche (Collc.ıqu., lnını:o-qu&kob, E.H.E.S.S., Mayuı 1981) hu lıunuıla ıııı
lıcxıulundalıi yukııımırlaruı bırlılı ıırmılrııle a,nı (Jimadıtını belınır. Bıı~lı~ bD ı.onuda r.
Duı:hAteler de F..,dr1111 ııuluıaın.J• rcza~ı alArıılı (tlirllldıdı:cek tu ~ cıı lıu arnelevm "m
bir rnııhalled..Iunuenin Jılılıarını ~lınıı:vecetlni v:u..lıbnılıı itte bu ıammmQI t:1ilıl.,ıft ıl
_.,alojj~ lıaııvuıur.
 ÜÇÜNCÜ KlSlM

KOKULAR, SEMBOLLER
VE TOPLUMSAL TEMSiLLERi
ı .Jttns ~e İ f4kilerin Anlıımı

lııvoisier'nin bulu~l:myla arılımlar yapan Ic imya mram-meUn fig(lrünü

••• dU: edip eski hava kavramından uzı:ılcla§ırken, kuramsal bir lcaym:~
, 1\e~lc~ir. Ru kayma koku bilimindeki hi lgileri n ha§arısızlıjta uıtraması·
... kıı~ın koku algıl:arına yeni anlamlıu yükler ve lcoku mesajiarına bek·
ı..ıııedik derecede önem verir.
ı abani.s'[e, ilk ba§ta, algısal tutumun elc~tirisi göze ı;arpmaktadar: "İyi
1• 11\olu, incelemelerde hiçbir duyuya d~erine göre B\TlCalık tanıyamaz."
t \ııyıılar süreidi birbirlerine baAiıdırlar". Gül kokusu kimi özelliklerini
~ııı anda onaya çıkan di~cr du\•umlann hir araya gelmcsiylc" 1 kazan·
•••ıaJır. Oysa Condillac bu durumu haksız yere yadsımı~tır.
Özellikle, "ımcalc organiann hütün genel sisremlerinin önceden ger·
\1 ~le~drdiklcri eylemlerin gücüyle harekete gec;ebilen ve yine ancak tııın·
laıın C;i anlı hareket etmeleriyle var ulahilen du~·ular kaçınılmaz ularak
•l~~ıılageld~ aibi algılanırlar ve az çok en normal e[kileri poyl3.1ırlar. Böyle-

1) Cabanı.. ~ dx plı,sıqw ~ı dı. maralar l"lııımnıt. 1844 ,,ı. mını. ıbtrıncı htuım
"21 •. 5Ui, ~27 W! 52B.
180 KDKUNUN TARiHI

Iiiele algı sisteminin duyarlılık

derecesi ve tetikleyici sistemle ulan _.,
ili~kileri özellilde her bir duyunun ıılgıladıw izlenimlerin ô:cllikll!•aı
dukça etkiltınektedir. "2
Kolm alma duyusu ise hir{iok organla "\•akın ili~lciler" ıçenWtJr.
bu ili~lcilcr u derece \'llkındır ki, kendisini semılati duyusu ol~ra• ~~~~~~
ettirir. 1ada ol:m y::ıkın ba~lantısı önceden hiliniycrdıı; huna hun,,
hağırsak kanalı arasındaki ili§kiyi de eklemek gerekir: birçok karU1 t...
lı.Qı knku \itimini ortaya çık:ırtmaktadır. Aiess'ten 1 yüzyıl ünce, ~
du physiquc el du moral ıJe l'htmınıe (İnsanın fiz~ ilc ahialcı aı.al&fti
iliılciler) adlı yapıtın yazan uzun polemiklere yol açan bir ol~unun, l.
zanyla genita1 organlar arasındaki ili§kilerin, alnnı çizınektcdir.
ühanis, duyu orır.ınlarının kendi ııralarıml:.ı ve dıjer urı:anlarl• cf.
turdııklan ili~kiler üzerine kurulu yeni bir duyu kitabının hayalıni ~
maktadır. Bu "duyulann tlzyolojik tarihi"4 uygulamada, Mainc de R...
Juıcmal (Günlük) adlı y:ıpınnda ele ııldı~ı uduyusııl varlık tıilimt"l
çolı: do uo:ıık delildir ve yeni hılcıi a'Cjıları getirmckLcJiı. Mctı ıııklı ı ,)ı,...,
olu.mııya ~~~lı~ıın koku hilimincJcn a~TJimakradır. Dolayısıyla lıu Je-t
nin uzun silren dul}lunluk dönemine ~§ınnamak sı:eıekir\ Rcstau.. ~
dönemi doktorlarının benimsedi~ Condillac sisteminin" sonu gclar. ı
rctzlannın ve dirimsekili~in J!Ccikmeli ularak yenider. ka::anıln...-.
ilgisizlijti yalnızca hızlandırdıımı da eklemek gerekir.
Ama, uki§isel hayann duyularda saklı olduğunu"; dü~ünen Cııt.
kukuyu varlıklar arasındaki sempati ve antipati algısı olarak nir.AaıJ
meku:dir". Tıpkı y11kın tarihlikoku bilimi gibi, lı.i§isel kukuların ve au•
ferlerin kendilerine özgü yapılan üzerinde durmaktadır. Anık kuku-
lılıkları y34a, cinsiyere ya da iklime göre {lelerlendirilmemektedir. K.,

2) A.•.,., 1. 528. Bunıda Malne de Blr.ın ı arafından nlu,ıurıılıın, lılhıııı:nc:n paıli ~

nııı.ınl.ınn bdlı ııkııvırelerinı "llftlly\111 aJıı anu.ındaki aynmı lı;ııırlHnnıık prrlııir. D-..ı
1r-.cy •lııtı ke1ın, rulı kar~ı.nnıdı. aı,;ıl~n lıir du'{1Jm olıııalıı Jl(lnnekrcdr. Au konuıla hb...
Pirne llichanl. l..itıtnırwrr ~ı wrı.ıaıi'ırı. •· ll Z w 28.
ll Wilhelm Flir••· l.n rdıııııı~ıı tnnr lt ııtt n la 01J11111t.5 pua {tmiıvlu J""'""""' ••ı.ı
sıcnifıroıılın ~.Le Sruil, 1917 Cl. hwm 1897).
41 L Peu.w. Cabıırw'ln adı ııeçıen }:lpııın.Jıı~l glıı,ı bölümü.
5) Haveluclı Ellis töYle c:kniC'kledır: ·ı:uı yıldan faıla hir •"~ huyı.nca bu .ıl:ındlı ı~..U
hiç gt"litmt lı:aydniilmıeıll ı ... J lınltu lınnu•u nıhaHonulıırl,;ı ılıllr~kre lur:ılulmı,ıı.", o01
1. 89.
6) "Duyu illır.ınin vap,.ı~la, relr.lnınlu araıında hlçhir lıaAJanıı yolcrur" ıliyıı hdilu.a
Toonelle 1815're ı:anı,m:ıy.:ı ~ıer vrrmfl.!c:n, dJ.) .• s. 479.
71 An ••. 29J.
sı A,n... Hl vd.
 CASANIS VE iı..J~U:RIN ANI.N.41 181

••••lrrini ve kolcusal y:ıpısını belirleyen yine kendisidir. Dr. Foıımier

• .wııııııre ks Sciences rnedicalcs'dc (Tıp bilimleri sö:ı:lu~l) lcolı:u lcunu-
••W \luyuhm daha ki~isel olan ha§ka bir orlrc'n yoktur" dl!mclctcdir9 •
'-ııluyunun inceliRi habitw'ıı KÖre ~i~melctedir. "[}d~ ,;n:ıyo~l ili.§kilcr
., ı lU Ilde yı:ışayanfardil hi tki kotUSU daha h~lcimdir, buna kar~ın y-ııhani
.-.w• aürcnlcrdc~~ hayvan bedenle-rinin çürumü1i kür ii kulcul:m daha
ı..ıh111hr" diye \'Ur~ulamaktadır Vin:y 1c; Dr. Kirwıın uygıuhı~manm kes-
' ... kııkul:ırı tahammül edilmez ve: tehlikeli k ıldığını eklcmi~tir 11 • Tıpkı
'" -'"' •ntropoloji de hitkiscllcnkıınun iiJ.,ri çcktiılini ve hayvıınsal parfüm-
• f* thıOn azıılı.lıeım c.iuQrulıımalctııdır.
1\ı1yldikle lıir ha§ kıt çe li~ ki açıklanmllj olmaktadır: Kolcus.ıluygunlugu,
• '•hıyla Ja c;cvrenin kokudan arınmasım ka(11i:ıyan oldukça güzel olan
.... ,J.ır<ı olan duyarlılık, taın tersine, uzun hir ö~cnme dünemi ~rekıi~
.,,., ~ııkııların incclcncbilirlilc kapasitelerine güre gcli§ır. Vitrev .. Kıımçat·
•-• i•pirtulu nıclisa suyu ya da kolunyaJan (Fr., cau Je Colugııe, Köln
·•111, pı.) ba§ka bır §ey kcılı:m:u.lıklıırını, ııyı;ıt u~l..um 1.u1.u;ıınu~ balık ya
.a. ~ ııı .ıya vurmu~ balina kokusu yaydılclarını" hclirtmektedir 12 .
Ayııı ~ekilde, gece giinJi.iz ya(ilı kukulımn sindiRi pis bir atmosfcrdc
.... ıyi~ ç:tlı~:ın bir insım ıı~ır lctllcular .,·ayar, kokusal uygunlu~umı kay·
••••, org:ınhmn gcli§inıini yünctcn ödünleme yasası gere~ lcnlun gücü
•••tııırı mükemmel c;alıljmaı;ına enAeller. Bumun kL"slcinligi el i~çiliği yap·
•••rımlara öz~ü hir ö:zdliktir. Orianhır ar;ıı;ını.laki qirsizlik yalnızca bi-
,.,.,Jt"ı arıısındaki e,itsizliti yansıtm:ıkmdır 1 '·
l~nı::e pek uymasa da, burjuva tanı bir lc:oku \'<'ınctimi ve ~üzel koku·
ı• ll ı ııııtünli.i~ü üzerine leurulu bir ıdgı ~mr~sısistcınini olu§ruran bir yı~n
• •ıı hulunmııkmdır.
1\ı~isel :ıtnıosfcrin mükcmmclliji ve kuklaının hassasiyen k~inin ince-
'-ı ıı urrayıı koymakta ve çıtlı§ırkcn aç~a çıkan terin yadsındıR;ını kanıı la·

•ıı flh Hipf'lılyrr Cloqurı, ıLf.:y., •· 4~.

ll'l/kı ndtun ... , a.ı.:y.,1. 256. Lluo,"Usııl yulunlulı. t~nır vr ıiawımq Jn•qıh-M:ıı1e de:
ı.. ıı.lıı'nun ıla brlınt!Qı ıııhı anmıpolojınin arJtlınna alanını olu,ıurmıı.kt.ıdır. Bu lıonuı.loı
!ıl • l• .ııı lAJPfl\i vr ]<!an jdmin, Awı ~M lcwh~ frm11,;uı~. Pııru, l...r Syı:~.
ı•-.ıı. 141,1.
ııı An. s. l2-J4.
11) Do!' ~ıın ... , ıı.J·:Y··•· 2~tı. Coolı:'un ı:OzlemlcrınJcn ~•ınlenmı~ııı K.ınu Hırrı.ılyı~
ı ı. ··ı•lfl ı;ıralınd.an vernden ek :.ılınnutuı hlı.ı. Aı-l .1. 117. Miclırl Tutunltı'nın ı\~ı.Corc.ı adlı
ı·ı··anılaki t\kxıınılı~ lci,ıliıtı 'it'lp lıulrkıırı,-ırv.:ıı.suılur vt pi• lı.ıkulan çok l)11naliJ edclııl~k
.. ı .. rrüılu;cw: Mrrt'mlıır, çrv.: Yasar Avunç. A~Tihll YM,ınlıırı. 2001).
~ 11 ~4ıchcl l..lvy, Trıak' d'~, 1856, ı. cıh, •· 9!.
182 ICOICUMJN T.MIHI

maktadır. Algının bu tiliziilli daha da a§ınya kaçabilir, hallll ırlıı.

boVlldara ul114abilır. Kolıu algılama bozukltJRu olan genç kı:la1 ~ _.
dunımdadırlar. Bu lcorunaklı, uygun dünyoda kokusal mesajlar çnk .._
i\nem ra~ımaktadır. Burada lmku, mükemmeliiilin masumi~ll d~•
diii hrtenilcri yönetmektedir.
Algı larihi bu çeli§kileri bir kez daha onaya koynaktadar. K•"
analiz, ı~lgdıınn yaptıklannan yerini almaya çalı§ırken ve kolıu bilıı.- •
rumaları ilerlerken koku alma duyuı;u, XIX. yüzyılıı Jamgaaıaı ...
bölümlerine ayrılma ve loplunıııal uygulama sürecine ıirmcktedlr. K.,.
ailevi, roplumsal annosferlerin bu zekice oyunu ihtlı:1eri yünetı_,. •
dırncı olmakta, ili~lı:iler gibi, iticiiili düzenlemektc, çekiciliii yônltll)
te, sevgiiiierin birbirlerini bejlenmclerini. saAiamakca ve wplum1.ı ;ılf
yeni bölümlerinin olu§umuna katkıda buluMlaktadır.
wf-akr Salgılan

XIX. yiizyıllc:olcu tarihinin dönüm nokwa, Pasreur'un leuramlarının

..ıı~ ı uyandırmasından çok önce, toplumun kokıılanna verilen önemin
.ı.~ı ek artı§ıdır. T opra~ın, Jurıııun suyun, ölünün ve sunraııında çürümü~
;tflı r~ lcokusuna giderele daha oz gönderme yapılırken, sajlılchiliıncile·
rwı i Dlliy:ıtlarında, romanlarda ve henüz yeni yeni ortaya çıkan toplum
~ ınn:ıhmnda, insan y~runın bu nairıcı lc:okusuna giderek daha fazla
•1ııı~rmc yapılmı4tır. Bu alanda, \'a§amın toplumsal u.ıama transferi,
l.4h.anis'in Riri~imlcrinin bir ifadcsidir. Uzarnın ve insanların yeni tanım·
lıırı, hu bilim adamının amacını dc~~lirmesine neden olmuttur. Kolcu
ll!llllemcilcıin.in. incelemeleri, :ı rtık, birbirimfen ba~msız kokulanyla, has·
••nel!!rin, hapishanelerin, kalahalık mekanlann, pis kokulu insan vııtın·
14ıının tekelinden lcurtulmu§tU. Yeni merak konulan, ırıcfillik kokusunu
u.. lclu~mmalc, \"<.lk.'iulun ve bunlann hayvan inierini andnan konuılannın
111• kolculannı lcc§lcımektir.
Toplumsal uzama geçi~. stratejilerin yenilenmesi znrunluluıtınu ~·
ııııni4tir: Kaınu uzımnndan özel uzama raktık hir gcc;i§ gcrçckle~ıirilmi~ti
l11lr. Piorry, 1810 ilc:: 1836 yıllan ara.sınJa Framıa'yı 5aran sabıın hastalık·
larla ilKili rupurlan nkudulctan sunr.:ı, "sokalclann ~cni~liltrun. " ' -
~zcllqririlmesinin, ~hi rlerin temizlijtinin, çarnuri u alaniann kuM.._
sının yararlan üzerinde ısrarla dursak da, temiziiiint en lıtzla LlilıılAt .-
ınc~i Ktreken yerin, d~arı~laki duv:ır deiil, oturdu~tJrnu: mekAn,~.
vuri(Uiuyor(uz)•• yaım~ur; Pa.s.sor. on be, yıl sonra, bu çık:mam•fl•. . .
ça iyi hir biçimde özetler: "Bii~·ük hir ~hrin tcmizliti, temiz iizel lu...
l:ırın toplamından ibarettir":. Kısaca~• sefalctin lcalhW'ıdeki pblillll ...-
dütmenin zamanı gelmi~tir.
Ru yeni proje, burjuva toplumunun ha~ında, kolcunun, yal•an• t.
hil~~n ularak yer aldıQı, kısa bir süre içerisinde de iyice RCri 1ıhınd•l.Mıt
davr-.:ını~ ve tasavvurlar sisteminin ulu,rurulması prc..icsiyle lıirlikte "''
m~tiir. Toplumun giderek ı.laha fazla larklıht~hQının, kültürel k;u..,_
larUl Miderek daha da lı:arrnıt~ılcla~rı~ının bilinci nt" vanlınca 1, koku ~~~~·
malan daha fazla de~cr kazanmaya ba1lanu§tır. Biiylece ötekinin U.
su, önemli c:llı.;ütler konumuna yülcselmi~tir4 • Charl.!s,Uonard 1~
R:.ıhac'm, lnsanlılc k'nmcJ,as.'ndıtlci ki\ylülcrin y11 Jcı lıe~yat ka~
y~~am kotullarını rıınımladı.Qı gibi burjuvaların ve küçük hurıu•al....
ruplumıoal konumlarını, ~·aydıldarı kolcularla nasd hüyiilı ilir ınahlıw•'­
tanımladıfını gösrcrrni§tir.
Tüm erereta'dan (safra, di§ kı) yayılan knkuhmn yok. cJilnıcsiylll, ._ •
en derin kimlieıni ortaya koyan beden lwkııları ~rbest kalnu~ıır.......
a~ır kolcuımnı..lan usannu~. bir hirey olarak kendini urtaya ku\·;ıın~
ı.,ıüc;lllitünü ya~yan, dokunma yasaeının i~ncsini sürekli teninda ...
den burjuva, mahrcmiyetin bu ha~ndürücü mesajianna lcar§ı ı..tiıılftu
daha da ha~ııla,mı§tır.
Bu hassasiyelin toplumsal anlamı çok ~•çı le bir bic;irrde unaya çılnlft
Raharsı:hk verici hir koku saiRJiam;ımak, si:i, kötü lı:nkular yııyaa, ~

1) Pkıfl)', •J:ııuuır du Rappınıuı J.,c ı!rııdlnııa qul nnı ~en F111nı1:e de 11110 • 111•
lu k O ı.OOı 18]6•, Miı>nrn ~ 1'~ Hu,.Jie dt ~. VI . .:ı•. 1817, a. 17.
21 Aı.y., s. Z6.
.JJ 8u •umr,-lıı ılııılı ulanı• tl. ı. Mnuri'e Aııulhon. J..11 c~:lr dtıru lı.ı fr~r lııM,ıımillı 1r t'
•.
ı~. ~.....ıı: d'ııı:rııı murıı.tnı dı: IUCıcılıiliri, r.rı A. Collııı, •. 79.
4) Mıne Gınııdin'ln 21 Ekım 1817'dc bcUllıir bramıaılılıl~ vdı.laıının lıı1lerc ,ı,.,..
dOklen de hoınloı drı:til ııuıll1' (Uwin dr uıınay, İ..lllr- rıınuıınnrs. ı. 190): "EIIrnn ~
vanlar lw1 zmıan rllrnnı ~ılıa~ıınlardıın nrlırı nlec~!•lerilir ve dlcıinl rıkıt~-.nl>11 .ı. her ı­
clleıinı ~,kaııuıvıınhın ktı~ok l(lXtccklcnlr. Bu ı•ı•ınl hı~hıı ı11man l!jılqıırrmcwn• . ..,.,.
:am.ı.ın blıllkıı yı~~yuın;ıılaı (•.. ) çılnkü w alı cdilı:IDC"'ı'rc"k hiı ~ wı~ır. o da tıkMinlll 'Aoo
dauıııLımayııı:ak hlı FY \ıııdıı o ıla q.atılannıat.lır! •
~ı Cluı.&s-UunaN l'lf'lfl.,,, Tmu und mwl in Jw~·· ı•ıı•d... Arlıon;ı Cnı"rnııti" ,.,_
118 ....
 'fOICSUtUN ICOKUSU 1 85

, .. ı:On.ıh ~ihi piı;. kulcan tirelci halktım ııyınnalcta ve bu halka rc\'a aörü-
.,. hrr muameleyi Je hir andıı ürrülü bir bic.;imJc haklı ktlmakradı.r.
ı .... ~çı sımfın iWcnç koktu~unun alum c;izmek \'e bu insanların sadece
... tılılnııyla hile salgın hasralık tehlikesi ta4ıdıklannı vurı:ulamalc. hurju·
.,.., haklı olduJtunu dii~ündüAü hu terörü desrelclemrlcre ve vicdan aı:ı­
,... hıınnnilktac:hr. Böylece hoyun e~ı§le miknıplarLian arınmayı öu.leı·
"til tn simgt·~l hır ımelık sırarcıisi una'la çıkmııjUr. • 1uplum'lal felaket·
-.-... ~ulcu~mu§lueıı"' imı.,~si, hıı lcukuıjmu~lıık kendisim ister ha~lcaldın
aeet •ıtlgın hastalık hiçiminde ~l5rcrsin, iKi ~ınıfmın lıir kere lı.okulann­
ı., ınındınlınca disiplinli ve çalı~kan "laı:aılJ sıörü~ünü gctirmi~tir.
lıp çevrelerinin M"\ylcmi de lıu ~ılgı!oal Ja"·rantı evrimine ayak uydunn~­
••· Yeni olu~makra olan anttopoloji ve deneysel toplumhtlım çıılıtmala­
,.,.. larsalan Tıp bilimi, Nco-Hippolcraresçili~n remel ilieelerinden haııla­
ıwlılr kenara bır.ılcmı~rır. T oplgr.ıfik i\zellikler, tupmgın türü, hııv-d Jıını·
•••· rOzgarlann }'Önil gilıi olgular yav"4 ya va~ helirleyicı ulm<tkran çıkmı~­
.. .,;; u:mıanlar, ywgtnl~manın zarArlan ve dı~lcılann anlc alanlannın tılriı_ilk
--.ının tehlikesi üzerinde hiç olmadıK! kadar durmaya ve özellikle de
....ıcıin sıtl.,lıkiılclanna" hüyük 1-ıir iXleın at:lcunc~oe 1:-aıılaıaWjlanhr. 18J2'de-
•• kıılcra·mnrhusı;all(1nıylıı ilgili rapor bu saplamalada sonuçlanır". Dok-
HI;ır ve toplumlıilimcilcr, salgın hastalıklan körükleyen toplumsal bır J.rnır
._.uJunu fark ermi~lerdir: Kendı ı~enç pisliklerinde lcolcu§:ınl~ır sınıh.
J:qkının neden olduııu derin endi§C:Yi 1imdi daha iyi anlayahili~'<mn:.
1"ttıı ola~ının eı:emen sınıtlard:ı nasıl kaygı verici tıtkınıılı hir h11l altlıRı
...,Idi yinelenecekrir. Fizynlujimizin, hurjuvımın yadsınıayıt çalı~ıııtı', ka-
~·ıılm.az hir tirünü olan hok, zalim hir geri ı.liinüıjlc, hal'algijcümüzü ınc~ul
otiiiC'kte V(.' hcdendcn :ııyrıJma çahaJannı lıc.ltD çıkarıp en \'3klll jlt.'Ç~ini
·•llııya düktiijtü or~anik r~mımula aramuda bir bal olu~turm:ıktadı.r.
\'k:tur Huıcn, aulclarla il~ili rarihst'l sö}·leminden hemen önce, "Pislikle
hrduAumu: bu samimiyer ho§umuza gitmekte ve nıhumuzu ı..linlendır·
Nt'ktedir" itirafında bulunmu~tur 1 .,_ Pıarenr-DucMtdct ve hıt§lca ıtra~·
ıınııııcılar, ~hir arıklarının meL::mn:m;ısını, he.~ yere, dü~nlt•nm\.-ci \'C

6) VIIC'IUI' Hu8J,L.a Mehalııln, C'.-nırr Yaymlan. 1%1. ll. cill, 1. Sil

7l RL Jn. 2. Hrr :.ım.m ~in •vnnııl•m.,ı. iy..Jir. Y:ı~,nl:ırıı ~krıtınıafa, lıır vun,la J8lwı
·~·•n tııı Mnru11i dı'ıneml "tıp t(li'OIIr.ltllcrinin" ..Jıın çatı olm111tur.
lll Dr. Hrnn 8e~·•rı.l t:vafındıın w rı.lılmL1fıı. M.'rıınırr .oır '• cı~ııırlfiJiw ıow'dıcıılr dı.ı n.·
~~dıPam ., 1~42.L ıoı ...ı.
IIJ 8r:ı.lrnnw düzml dıtında. blo::. jr.ı-l'ııııl Aron, u MdrJıırwy ,,.. XIXW Wı!ı.it, 1<;176.
ıoı Ltı Mutrrıbln, an .. ll. cılt, .. ~12.
186 ICOIClA'IIUN TARIHI

AuJi:u&tinusçu bir yakla,ımla kcıj(ermcye çall§mı~lanf.r. Şehrin karna •••

lu~na yapnklan yulcululna kar~ılanna çöp i§çilcri çıkmqnr. Bir keı~
dl§lu, toplumsal tasavvurlan belirlcmekt~dir. Bur;uva sınıfı, ~·:.it.,...
unutmak istediauti yoksula y::ınsıtmalıtadır. Bu sıruJın h~llı.la ıiP!~t.....
pıslik halclı.ınd:ı dü~undiilı:leriyle baQianulı olarak yapılanmqnr. in~~.l­
lccndi pislifi içinıJe yuvarlanan ierenç hayvan, hir ınodcl uhıştulur •
halde, yoksulun pi.~ lc:okwu ile hurjuvanın lc:olcudan arınma ıstclinl...._
rinden ayrı dü~ünmclc yapay bir yalıla§ım olacaktır.
Bu noktada ~riye dönüp halemak gereklidir. Bildi~niz Mihi, X\'Ul
yüzyıl anırupolojisi. beden koku.suyla ııaplantıh hir hiçimde il~ilcı.....•
~den kokusunu, yoksulluk k~ullarına hatlanıadan, hava k~ull11ı..
beslenmeye, mesleRe ya da mizaca bııJllama gayreti giis:crnıi1rir. Anııot­
lo,daı bu dünemde, ~lıların, sarho~lann, kangren ha.sıalannın, Sanı&......,
leri n ya da seyiııl~rin, ender ulardk da yolcsullann kokulannı incel e......
dir. insan yığınl~nnın pisli~. insaniann iç içe Y'dtamaları ttçısından W
nızca bu aıoıdan bile büyük hir r,.hlilce oluttunn.'llct:ıdır. Hatta H..ıwMA
yoksulun eaahndaki havanın, zenginin errafındalc i ha'lladan J"'ha h..t.p
olduitunu ~lirrmcye kadar ıirmi~rir. Ancak buradalızgQn bir ku..._
varlığının ;ılrını çizmemi1rirıı. Bu sapıamanın amacr daha çok m,.,.
tan annma tekniidcrini eletmomik duruma ttöre helirlemekrir 12 •
Bu arada dönemin Tıp bilimi bazı kişilerin hayvan gibi kolcnııUaa
1c:1hi.sini lcuymu1tur. Uzun sürrdir sefaletin en son sınınnda çlirOye• hlı
lcörü kolcmakladu çünkü nrganik sıvılan henüz yeteıir.ce olgun la..-..
ve "insan türüne öz~oıtı hayvansaliıle drreccsi" 11 yüksek qiktc kalmıtcat ....
lciai insan aibi lcokmuyorsa bunun nedeni ı;reri lcalmı' olması JcAtJ ...,
türüna tanımlayan hayal e~ijtini a§4!manu1 olma~ındandır. Bu ıtL..taıAa
delllerin ve bazı tutukluların pnrıresi, yal~ında kıvnlıp yatan, ~
yataKını gübrelilc çevir~n ve sidiji gühTe suyuna kar.1an, zincire ....
köpek modeline oturur. Au portre, labm ıluılculu-cul.am ımdelini de kıc­
pislilc bulıınmı.t bu insan figürü, bir anlamda, Temmuz Muna11isi'nin 1..,
kiltil kokulu, ~i sınıfının portresini de şelcillendirmi~ıir.

ll) Hısıııln1 dı! prn rıııaa l.ı:ıı.ırıb ..• .ı.n .. ı. cjlı, •· ıcı.
12) Rıırml'in &ıt!rdi!ı. d .•. ,., •· 211·Z7Z. Mıluopıan arııulınnııyl:ı ılııtJı nldulu;a ılllftC la
ıurılum~llm lncr~1idır.
111 E~...,_...., "Alr ıktı J.4.iıauıı dı: erne et dr mrr", .. '511.
11,.) l..ouıı;~ Mmırr'nın bazı uytalaımın lllnnlki uııımlnıol1nnın '''nuylıı ıılıııt
uiAralı önde ııtn!lınl hrlırıııltm: bu d;ı 1\.tnı:iıer'nln. Sainı-~rt.n:el lıoıt•bauıd.ılcı h,.,,.,.J\111....
pllnd.llc.>pıldılı ıllıtütıı nrdrnivle ~n çelıil.:l~~tni .I,Öitei'IIICl:redıı (hb.n ımı:l RıxJw. u .....
dr Pt~.nı. 11-~.y., " 100. v-. Tır t.lımınin <'Bel ~...,amın liNilanndi dur.ılı~..ımı d• katıul.tııı.
 't'O«SULUN ICOtCUSU 18 7

~VIII. yilzyıldan snnra baıka ır;ınıtlar da hu çerçeveye 2irerler; öncelılde

ı...Wr h;ı~ır n~§ir olan hayat bdınlannm \'arlıklan, c;;öplerin ve rıi~liklerın
1t..iM1 kııllcma.sıyla ııilikle~ir. t.'hauver, Anr:mı;::ı'da !il.ık:tkl:.mn killdınm
·..._.,l:t Jiiıjcli,la~unlann üsrlt.>rinin ürtülü, Jı"lulann ızg.mtlarm ardın,f;ı
•...ıı.sukakların "çiçek ve Küzcllmlculu ajaçlıula lcaplı•u uldu~nu süy•
..... ıen 5lJnrd urtalıkta tek hir hııyaı kaı.lınımn dahi ulmıkfıjını ekler.
''"hudilcr depisinsan Asıürünü temsil ederler. Kötü kukulannı, kar;.~ k •
.. a..ını niteleyen pisliklerine borçludurlar. Chauvet UBu ihranilerin bir
-.ıı ıopl:ındılclan. gllvenli~ni ve disiplinint sa~ladıldarı mekAnlardan
ıMıbın ('L~ kuku l~zcllikle çok etkilidir 1'" demektedir.
a.· .ııııııçular da zımaarUrlar arasında en lc&'\tü kulcan meı;Jelc grubu
t.tk dikkatleri çckmckledir; mide bulandıncı dt§kı ve l;lü kokusu onla-
... ~ıtlliiindc ~killenirıt•. Zamanla Ydi8m kn~ullan ve ıcmi:lik düzenı ıyi·
.... Jc hizmetçiler de lcöıü lı:okanlar arasında yer almakradırlar; 175~'rc
~-.in hizmetçinin kaldı~ odalun mümkün oldu~u k~ıJar hıavalanc..lır·
- I(Crdc:t~ini söyler 1'. 1797\:lc lluldand, hiımctıwinin li<XUiıı.ldt u ı oili.·
..t.ın uzak nıtulmasını emretmi-itir 1".
XIX. yüzyılm ba~anndan knlem-mnrbuıı salgının sonrasına kadar sO ren
.a. ...nuk·, pisliı}i içinı.k oturan E~·üp• modeline lıaAiı olarak, mndem za·
. .1lıırm la~ım-kukulu adam imgesi, tıir mite tli~nüıür. Turlunual <trıı~hr·
-.l.ır, öncelikli özneleri ular-t~k ~hrin paryıı rakımını yani piı;likle içli
Aflıulanları, çamur, ı;iip, Jı:jkı ve sckslc uğra~nlan hclirler. La~mcılar,
... .ııatçll:ır, rnczbahaı.Ja et ve Icemik parçalayanlar, a,·akyolu ıcmizlikı;i·
ltrı, çöp toplayanlar, tarak (deri) atölyelerinde çal~anlar, ı.Jcncyscllop·
ı.ımhilirnın üncülerinin dikkaderini çekme}'i N§amu,lardır. Paris'teki ha·
n~ı kadınl:ın üzerine werçekleıtirilen ve çok önemli sonuçlar Jıetiren cpis·
~ılujik bir ıtrd§tınnayı daha önce de özelliicle vurt:ulamı§tlm. Parent·

ı u "•-~ • t:
nı A.,o .• •· 8. Ru ırma, lı.ran,...·Jıı Alım ~ıtt'ıla ulılıılıÇI faılıt ıtknmıtıır. IHiız (oıllra
ı ·•ı•"'~~'~=· :ı.ıı.m •• •. 117).

,., ......
161 Rı&ıt~J~WZjnı, 411.,.,., •• )8].
.~ \\
18) C ·F. Bu(eland, Ül '"""'~ ,..l'41011k pwW.I\(tl' lıı tiıe ıil! l'lı.ırrrmt, 1818 (1. hısım
1:ı•111.:ıı 1797), 1. 472: Çoc:uk11nn •..ıuın.ı., hıımcıçklcn. gı:cı:: lxnluları beılalcrdı::n W! IOba·
''·' Rttaiına lıunırrı.ın ı~ln aaıl1n ç•m:qıro1n lu.;wnak prrlılıdıı. Bunuı-ıla lıulilur ı.. wplumaaJ
·-wuılann hizmrıçilerinlrı ~~ kotullarının ivılqmetoin.t! lıir ~1 olıııtıııımııdı~nı d.ıhrlır·
•lım; blız. D. Roc;ht-, lA:,_,. ık Panı. •· 76 vd.
• Eyüp, ..-uz çılr<i ıçındr, lımılı rıulı!inının iı,;ındc ııtur.oralı ~ıhıınlıınnJıın Yf:ll' Jıı~n
•·•ıtltn ~~~n .alır 1clu:u toc:rl~ lınıvar (ç n.).
188 kOICUNUN TARiHI

DuchAtelct sekiz yıl huyunca hu ar.l§unna ü:rerinde çalı§mqur 19 • Sıı~

Kunseyi'nin aqivlcri (Jkunduğunda bu konuya verilen önem a~ıkça ı,.
ya çıkm:ıkr.ıdır.
Au ıu;ık iimekler (iıerinde tckr;ır tc::krar dunnale ~rinc hen hatkı
ncieler sunmaya çalı§ııca~m- Kendi ininde çiirüyen runıklu da hu alan•
sonulı!(!lnu.oz tcmal:ırdan biridir. Ku§kusuz kuramcılann Ki)zfınde hu ....
çoktan c5kimi§, gerilen.lc lcalnıı§ bir konudur. Ancak cezaevleri~~~·
ilaili incelemeler 1~ bu temanın h:\ la varl~nı sOrdürdüjünü ~üı;t•a•' ı
dir; bu nedenle bu tcmıının lı ir ronreyc dönii~mii~ olması §~ırtıcı Jdll'
Dr. Couu, Reims hapishanesindeki zindanlardan bi:ine yapuiJ ~~·
~yle anlanr: Bu zindandan içeriye ,;rer girmez, lofizüme çarpan 1..-du·
U

kok uyu hAla duyuyorum sanki, bu kule u~· la hoğulacak gibi ı ılmu~na 1
Elimden geldigince yumu~ak ve sakinle~tirici bir ses tomıyla içeııiwwo •
lcndim, gührc y1~ınının :mıı;ından bir kadının lcıll·dsını vava~a k:ıldlntııf,
gördüm. Kadının kafaııı, birden bana sanki kesilip ~u ~lihrd~ .a.
bir kaJa Jı:ilıi KÖ'Üıu.lü; lıu zavııllmın
hedenlnln .ııerl kalanı rıiı;likrcn r
zükmüyordu". "Çdc az ve ince giyinmi§ uldu~ı için kendi pislil;inin i\11
bulanarak sert geçen mcv:;im soğuklarınd:ın konınm.ıya çalı~ıyorilu ·
1822 yılı bo,·unca, kötü kokan meslek grupl:ınnuı an:ıfiJ:ürlerlnL
çaputçular, Sa(:lılc Konseyi'nin hazırlıımı§ oldıı~ju or. yedi rapora lu
nldıılıu 22 • Yetkililer, bunların ~hirden turıladıkları •ütün çüpü, lqe
kemikleri yı~dıklan pis kokulu depolan ~hrin dı~ın1:19kamıaya çalı­
Bu dcpuhmlaki çüplcr Jah:ı liC.ınra ayrtjmı..lıyorlardı. Yalmzca "bu~
ruı çapudannı" toplııyanlar Konsey'den izin alabildilcr; çünkü hıınbıı ._
ka sal5ıın ha.stıılık hula~nrma tehlikcııi ta§ımıyorlardı. Sefalctin k~"
çapurçulann üzerine:: siniyordu ve bunun pis kolcusu simJıesel bir-
kaz:mıyurdu. Eyüp'ten ve çürüyen tutukludan farklı olarak, çapurçu, im>
Jı~kısı içinde çilrümüyordu; halkın pisliğinin iıu yapmacık tigürO, .._
lıırının gübreııi üstlinde ya~ıyordu.

19) l"al\'ni·L">udulırldnın eserinın ounum bolOmO, Seull Yayml;_n, 19111.

20) Öo,c,Uikle ]c::ıın-Ja~ıın Dannun, "Suu• Lo R..~ıııunıtlı.11ı, de! uııııs ıondımr la ı•l•
vivr ~ priooru", L'~rnııussıbl.e IJnsorı. Paris. Le ~uıl. 1979, I.IB-146ve H~~~ Chı!•. i
dıı d&aı ıır.ntırnıiairr: Lı prlitın dr Ch urtres JUJ»nt la pn:ml~rt: moiılc! Ju XIX" •ı~de", ~ ·
de l'hısıtıaıı d'hisıoirr <k loı fM'Io'ot! tl dr l'ııfıiniorı. Toıııı, nn. fl. 1981, s. ~3-67.
211 Vii~ ıııniındıın alınolıınm~Dr, Dts prı.ımı .... , ıı,g.y., L 2i w 26.
22) V. Mnleon, D.jl.)., •- 22~- A~nc1 ç.ıpuı.çunun kllcQ ltnkııAıın~ vr fı:ırrlnr •ın"'- ll!
i~le~en pb lı:ukulına '3rılan ROnJrrmrlrı h:ilauriJır: ömqtln Dr. Moreau, d.Jı-:- .• •- ~ 1.
L..acha~• .ı .•u .. s. 190-192. ümuniSJIOIU «s~ ın.~t~. ın ı. 1. 12. P. Pi\ı..aı ... ,
3. Ullr'lt y1JIUI~ul,ır 1~111 hlr..:!. l"kom Pio!ır.ın.l, a.ı :ıı, 1. S-4.
 YOICSUWN ICOKUSU 189

·.-·uve-Saint-Medard Sobe., Triperer Suka~ı ve uı.ıhası Buula~crs

••-ıtı'nda, "ü::~rlerind~ ne gömlekleri ne çuraplım hatta kimi zaman·
'-'•'• ne :ıyalclc:ıhıl:.n olan, JYciÇı:tVr.alıu içinde hirrakım insanlar 2e:zinirler
, -"ıt'ldc evlerine, dierinde §ehrin çöplülclcrindcn topladıklan çerçC:~plc
_.... lıım dünerler. 1... 1 Kütü luıkulan ki~ilikleriyle öyle öuie~le§ir kı
ı.-lılcri de ~:ici J(ührc yı~ınlanna benzerler. Burunlan sürekli gübre
... l:ırının pc~inJc, li(Jic:ıklardıı gezinen lıu lc.~ilcnn ha~lca ıürlü kukma·
htı yu da h.-ı§lca türlü olmalan beklenebilır mi ıatcn!"ll Evlerine diindük·
ı.u,.lc de pis kokulu çöplerin arasında, pis ve ktitü kokulu sıımcın ~·ıAın·
ı.ueııı Qstlıne yatıp büzli§üp kalırhuJı.
1\lıındi.ne Barrer-Kricgel, Condorcer'Jcn EnRelıı'c, Villcrme'den Victor
1... •'\'a, yoksulları ziyan:ı ederken ndcııleri kesilen bütiin bu ziyaretçi·
.,"" "çaruıçunun hu çöp evi", "cehcıuıenılc.onutu", "daha lmrlcıınc;; \'e
Ww acımasız hamhıı~ka hir hayarın bu pi& kokusu", "kôtü Vl' §eyıani
"lrrin bu cbcdi yurdu" 24 kar§ısındı:ı neredeyse hüyillcnmi§ oiJulclıuırıı
.... , ıııi~ıiı. Kulı..u ara~uunalarının genel ı.avn ve cchc:nncmin piıı kuku
... .ıı:ı yııpılan bunca gönderme bu sapıı;ımıtyı dalı11 kuvvetlcndirmcktc·
... ~ı lıiziın konumuz da hu çiı1,ridc yer almaktadır. ister dı~kı ister hayat
'alınlı~ı ya da çoıpurc;ululc olsun büyiilcnmcdcn tiksiıui duymava varan
'• 'kınu ı:elme:;: gidi§ gdi~lcr hu lcunmlalci hüılin söylemi, sa~lıkbilimcile·
... ve ardıtırmıtcılann tavırlarını dü:zcnledi~i gibi düzenlemektedir.
qcinsellcr de, asimda bunu ı;()ylemeye sıerelc. bile yoktur, çı:~lükle
l4r nc~ir ulanlımn pis kokulanna dahil olurlar. Anüse de~in ne varsa
••.,, ~imgcııi ulım 15 , her zaman tuvalederin yıtk.ınl:mndıt bulunduğu iz-
Atnımi t~ıyan e~insel de h.ıyvanlann k.oku~mw;luğunu payla§anlardandır.
1 •lıcr'nin de belirtti~i ~hi, :.A-r lccıkular sürünen uğlımtının kokusu,
Nlıık ve dı§kı karı~ımı hir lmkudurl 6 •
Bu n1r incelemekrc daha az konu olmu~ denizcilere gelelim. büriin pi.<;
.ııkul:ınn kayrm§tı~ı devhir kazıını andıran gemi, kısa bir süre içerisinde
h•\'nl:ındırma ve mikrupran anndırm:ı tekniklerinin deneme al:tnına dö-

ll) Jantın dc:s l'lanı~s·in IBııkı Bahçesal Sııtlık Xurulu ıaralın.Jan haıırlanan rapanınd.:ın
ılırııı 8 Ka~ım 18)1. ~ d'Hyııoıt ~re dt MtMdnı ~. Ocak·Niıı•n ıım . ._ 200.
24) l'ııliUıfUC':\ dt l'lıııbıı.ıı, .ı.g.y •. '· ı ~0.
2ı;) R~ı. )c::an-Paul Aron ve Rc,ıc:r JCe-nıp(, ""Canıım mo~·. 1... Pnıi.ı tıld ı.lbııtmiWıımı tlıt
lı •~adtııı, 1978, e. 47 vd.
26) JOCde. ~ dtıa prosıınıllıJIU. 1887. "Ru ı ür yerleııkon
ft,Jııı C•rlıcr, f.ıudtJ dı! rııııholııriı:
••ııl.ın lınkular, pc:k çu6: utlanl:uun ;ır.ıdıb ..nıııllordıın biriı.lır, ıınlaı iÇn \":U~Imez blı zevk.
ııı · ~ . .105 v~ 170. Etımn hu holıimü, hır ıoelı.mı h.ulmın konusunu olu~ıumı.ıkc.ıı.lıı. P:ım. Le
'"omoır .., 19111, lıaalık: l.a JlnlıSıizı•ııorı ~.....
190 ICOICIHJN T~l

niqtiilllne göre, bu geminin salcinlerı ulan tayfalar ll:ı önem1i bir a)n•t
olarak kabul edi1ehilirler. Çtınkü gemici, tıpkı Anlwr'un mıjik ı;unu - ·
mide bulandıncı kolculımn kurbanı nlmıt tehlikesini h<!rlccnen dııho..,.
la t"4ıyandır.
~nizcilerin ve ~mi leri n hijyenleriyle ilgili ara4tımıalıı~nn v:ızaa- ..
konuda oldukça ac;ıknrlar: Gemi ıayfası pi5 kokar, liluinıi \•enr. "7~
ve c~lenceye çok düıjkilndürler; sarhn~ olmaktan büyOk bir mııdııılall •
yar lar; ş.-ırap, alkol, sıı~nmsak ve yernderen çok hnıland ldan kC:1t0 Ic ni ..
bir sürU yiyeceJ1in kolcıısu, harmunlanmıt tür ün kokusun.ı karl:jır; J.!ıyal"'
ter, kir ve karran lc.nlmıakra ve lıınlannda durmak bile çok zor cılı1ub.
du.•.:i Ya uzun cinsel pt!rhi.z dönemlerine karlanmak zaunda kalan"'"
~ü~kli mastürbasyon yupmak durumunda olan ~aüçlü ve ~hvedl" ..-
cinın yaydığı rıis lcolcu, yoğun arerm salxılanyla ikiye lmlanır.
Ne mutlu ki gemici gemi ıayf:ısı burada halkı temsil ctmckredlr- ,.-6
iyi kulcu almaz. Suhaylarının mide bulanhhırını paylatom çünkO ~
n o derece keskinlf'!jmrmiıtir. Or. h:ırd dn, Avcyrun'daki ~;,ılı.:ai lıjUC. .
kendi dı§kısından iW"cnmedwni :~apıamarnl§ mıdır? 21 Sajtlıkbilia••
pislcnku ile toplumun belirli Icesimlerinin lcoku duyulannın zay~l ulıı~­
iiKili kurdulcl:m baAJar hurjuva sırulanın knkudan an nmaolgusunu J.-.
lemektcdir. Gemicilerin ııörü~lerinin "keskin ve net" ddu~nu (çü..,
gemiciler en fıula görme duyulannı kullanırlar) aneale f:rtınalann ve ı.,.
ate1inın gürühüsü nedeniyle Militme Rüçlüklcri" oldutunu k.ıhul ......
sck, çok fazla lcullanm:ıdılcları için ~koku duyulıınnın fazla f.!eliPifiNI
ulduQunu da lcahul etmemit xerclcir; örnelin günlük illtrin sert ve ç~•
olması nedeniyle dokunma duyulım da ıncelikten yoksundur ve tar ahne
duyuları ~·edilcleri kaba saha ve lczzcucn yoksun yemekler ncJcnhrlr ..
iyice kürelm~tir. "2q
~Denizciler duyu urR~nlannı laz)u çalı§tınnazlnr: Büyük bir ihtiıa•llt
sinir sistemleri fizilcsel çalılmalarının zorlujtu ve serdili nedeniyle k•
la~mı1 ve dü~ünsd etkinlilclerin :ızlılı nedeniyle de körelmi~ıir. " 10 •.)w.

27) C forırrı, Cl.l ,., L 127.

28) 0.. hard. Prt!fi!Wf roppm ... sur Ir -~ı~~t d.: I'Aueyrorı, •· 88. Dr. lıard, ı:..ı ıluy-le
po!rltfıfı.ı i!lrrnımıı*kl bır ynlıounluktan y:ı Ja bil clı..ıklilr:r~n lı:.ıynıılı:lıuıdJını Jilıunnıl!•• ılu
8u rapo~. hı.ı biı •ılır (Ince 11ılrnv Gineıtc ur.ııfı~n yenıdtn basılnııtJıı. Vıı:ıor d.:!"~"'
dmuoot tn/11111. --... J>Miuı!'l m/tıN jow., l'ıına, Le Sycrımorr, IORI, Blu..... l..ıınr. ~".W iiP
a/ A""'"ırı, Hıırv.ud
lJnlvoenill'll Yayınlan, 1976.
29) c Fcırxrı. au .• L 126.
10) Au-. •· 128.
 YOICSULUN ICOICUSU 19 J

,.. htr remici hüyük bir ul:.ısıhkhı, ilkbahar çiçeklerinin iç bayıcı, kc~kin
•· 6 _,ıırın:ı Juyanız lcalmakıadır: Kır ve dnAa manıar;~lanndan uzak kal·
._. 1\in "hu manzımılarm içimizde uyandırdıılı he~ ve hüyült.i duyt{Uian
"-•khilecek kaJar ince Juyulara sahip Jc~ildir ımık•ıı. Büyük heye·
-'- du~'3mayan ıemici, ince ve narin hislere de sahip olamaz. Bu rop-
.... ııı d~künlü~ü. daha do~rusu duyusal açıdan sakadıtı. dü,ünce ynk·
•••lulu ve duyxusal iJkellik ~etirmektedir. Subaym ruh durumu da a
,,...mo (çelillcili bir bic;tmde) gemicilerin, hu subaylam ka11ı duyduklöd-
·• ..,.rı s.-ıygı da, gemi tay{mıımn hu duyusal z:ıyıflı~mı çuk <~çık bir hiçim·
~ unoty:ı koymaktadır.
ICol~ra-nıurtıus salgınının enesinde, ahlak incelemeleri ~iderek 4iU~a·
'-'m, iKi ııımlının sefaler i, rnplum •ıra~tırmalarınm en {avori konul:mn·
..,, hıri ulmu~tur. Artık sim~l <ılarak pislikle ve çöple özde~le§ruılen
l~ııoplumsalsınıfların sefilli~nin ve pisli!inin üzerinde durmak yen·
•· ııcnd olarak bütün hollc rab.ılcasının pis kolctutıından sl~z edilmL"ye
ı..;l,onnu~tı. llinn~tçilcr, bebek hakıcılan ve u.~al.l.u L:ötü lıcolı:uyorl11r·
A.IJ. c;;Onkli i-ıçi sınıfının kokusunu burjuva ailcı.inin i-ıa~na sukuyurlar·
... 1\ıı d:t bu insaniann maruz kalJıitı dı~lanmavı d~ruluyon.lu; yalnızca
·,. ı4imdc kalmalım gereken" hchc:k bakıcılan hu d~lanmamn kurbanı
•••vurlard1. Aauhc:n Jc, ncvnlZu nedeniyle, halktım ~lcnlıu "lxx.lrum
•oıku5ıı" kı.~r~tsında hu sınıfın Jı~lanmasının ayrıcalıldı ramlı.larından bıri
teM.ı~tur. Mmc Buncnfant'a 2 Mayıs 1842'dc yazdılı bir mekmpta "Geri
·hıü~ volculuıum ~ok iyi Jteçti, rabii üst kar kom~ularımın, yolculue:ı
._.~ uken Rônnu~ oldu~ n uz i-Kilerin, yaydı~ pi.~ kokulan saym:ızsak. Gece
, •• ~ az ll\-'tıdum ve kasleerimi kayhcttim"u, Huysınans da hu kukulara
'•"lı rahcımmübüzlüaü en uç noktaııına güriirenlc:nlcn biri ulmu~tur.
Jacques Uonard, up süyleminin dilsel incelemelerini yaptJb sırada,
...tiiJpis/ynksun/pis kokuhı/pis kukutınak süzcüklcrinin bir arada çuk !iı.k
~ullanıMı~mn alımı <;izmi~tir 14 • Yakla~ık hir yimıi be, yıl, halkın ahlak
.,viycı;ini ~·üksehmc, halk sınıflarını birbirine alı~rırma, eRilme ve
t-ıııünlc~tirmc çabaları meyvelerini vermeye ba~layana kadar, pıs kokulu
•1\ı suufl ana örneklerden biri olarak kaldı. Aliıle hava, ı,ık, genıı ve
rilksek tavanlar, bahçeler :engin ııınıfın iniııiyatiAndc kalırken, yuhulla-
ıt.. kap;ıh ve kar;ınhk mcUnl:ar, alçak rıl\'anlar, agır hava, piıı kokulu

11) A.ı.,., •. ll,.

lll Ometın P. PasJtJt, a ...,., s.. 1.
11) Ou•tavr Flııubrrt, ÜJn81ııırıdanct, u l'lraiJr, ı. dir, 1. 10 ı.
J4l Sdfti ~ ın. lll. cilr. ı. 1140.
ortamlar dü~mekteydi. Birhirini tekrar eden bu kaynaklann lıiımelı: ııa ••.
mek bilmez ~~lemlerinin en :.~çık ıt.ıdeleri olan. Saelık Kurulu afli~.
den ve 1848'd~ Kurucu Meclis laratından hazırlatıl:.~n ıanm ve cı...Jiuuı
incelemelerinden i~zellilde sin etmek gereklidir.
Konuya ıiık ıuı:o~n pek çok imge, setaletin bu biçimd~ ıanınıJ.nm.••·
~eıirmı~tir. Örnelin h:ızı sanatçıların sc:faler tanımlamaları hu ın"UI*'­
cıkisinde kalmılltır; yoksulun kötü koluısu, bu sınafın, ihmalden ç•.ıl. '
a.~lında bütün excrew'dan kunulnıa çabalarının yeıersi.ıliAJ hunu kand•
maktadır, maruz kaldı~ı kötü l'a~am ku~ull;ırmın ilildeTMc qlt.~nm 1••
sonucudur. Klltü kokulu özler, topntaa, a~aca, taşıt qlediklcri ~ibi
derisine ve özellilde de aiyı;ilerine ışlemektedir. Dr. H)acinthe I.A.dıııt•
i..,_
"Pompairin'in dulcuma fabrikalarında, çocuklar ra~iıikıir" ya:m~ar. "\t·
culchırın bu durumunu, bu fabrikalarda kullanılan yoğun mıktardalı .,.
ya~ nedeniyle sa.ıllıksızla~n ortam h:.ıvasıyla ac;ıkl:ı~yah~iriz. Bu yal ~)
cukların giysilerine öyle .sint'r Id onlara yaklaşn~nuda ı;ıln Jcreca A••
kötü hir lcoku duvarsınız" 15 • Secondixnv cinkıım~ fabrilc:ılan d:ıı c,;ıılı: .t
hksızdır. Çocuklar acına~ı durumdadırl:.ır. "Onlan yaıta bulanmq pit~'
ralar içinlle :ı~rülyelerinden çıkarken Körebilininiz". Jacquı!s VingtrM. 1\•ı
Koleıi'nin, çok a~r makine yı~~ı kukan lambacısınJan ~renJiğinl ı~~t~ı~
"der'". Yine 1884 yılında, Dr. Arnold, liJie'in yc.ılc:suJI.arınm ''yaı..•
i~lcriyle delil pi." vr dar s1~ınakları (yuksulun konutu yuk:ur), onları~
releycn ve içlerine ql.ryen kırlililc, yıtkınlanndan uzalda~ıırmaları için ..
zamanlannın ne de ar.u;lımnU\ olduiiu ve hatta aldıldan el}itimin }...,
sizliği nedeniyle bunlardan uzalc durmaları gerekriAinden bile habeNı
oldulclıtrı anklarla bir arada bulunmaları nedeniyle de zeı:ginlcrden..,..,
olduklannı" 37 belir~tir. 1. Dünya Sııvqı öncesinde, Ku!ey h:ilgclllltt••
çalı~mıı k~ullanyla ilAili ularak yünittülü geriye dönü§:ü bir inceı.~..
sırasında Thicrry L..eleu, "Dokuma atlllyelerindc çalı1an kızların, ıruıb
nelerden akan s1v1 nedeniyle 'chirot' (ç:ıpaklı) olarak aJ~ındırılJıld••••
ve 'yün koktuklıırını' ve bir dokuma i~isinın sokakta yalnızca koku•..C..
hile ranınabilditinl; bu kukunun derilerine ~lem~ oldul'!lınu" 1 n. Ya.JII

15) Piem: ArcheA 1<0111hnılan alınıı.bnmıtıır. "L.. mi<lıcıılilınion de•l)r ıx -~vrea au nulili
du XIXr aikle" 8ıJJ ek la Soc. Jf.,ı eı S.."ltnl ıM5 llnA·St..ft!, 1979, Oç :ıvti.ll:ıi• ,-;ı~·ınıı.•
hlllt~n. no. J, 1- 261.
]6) Juloe.. Vallb. L'l!n/urıı, "Fullu", •· tiS.
171 Almııloyıın: l'ıcnıe l"ierr..ıd, ll~ıl edilı=n ıeı. ı. 87.
Ji'-ı Thlerry ~lru, "Sc~net de la \tir \jUuılıııcnnc:: 1~• lcn•mc• de Lı vaU~e dr l.ı L,.
1870-1920" H&ırıım ılı-A ~ma~ Jıı Nord. 1981. ı. 661.
 YOICSULUN ICOICUSU 193

,.,.. ıı·r romım da, helli hir zamansal ka•mıayla, bu i~ilcr hakkındaki
.. ..ı.ırın ve tııı i~çilcrc kar~ı duyulım tilesiminin örneklerini sunar. Hir
· -.end.ı, hiıc l'abrikııJan 5ilz cdiliyurs;ı, hunun amacı, lı{cncldc, sanayide
. .Ae.ıı.ıyı hctimlcmcktcn c.;nlc, bu mekanın pis kokusunu n ahuu çizmek
" tııııQuı:u :sıcaklıaı ronımlamakur 1 ~'...
ll.ılk sınıflannın üzerine sinen aca ttlı:ün kokusu da ana ('\meklerden
lftltr .. xvnı. yüzyılan sonlarında, tütün kukusun.a tah:ammill e~ei oiJulcça
.,.\";ı inmi~ti. Ancak Cb'Cmen sınıfhann gaz ve mahzcn hıkularamı ka11ı
.Aeınınülsiizli.ietindcn hir Jerecc yük5ekti. XIX. yüzyılın ilk yarısında tü·
•••· (16p<ı, pum ve sonraları siı.ıarı1 biçiminde, kamu mekanlarına eııenıcn
"'11ya ha~lamı~ıı. ilk hakıııta, bu olayın, o sıralarJa sürmek tc ula n ku ku·
..,, •rındırma sürecine kar§lt bir süreç oiJu~ düıjünülcl:ıllir. Ancak l:ıazı
Wıııırlarııı o dönemde dumanın mikrop arındarıcı yararları oldu~una
-..w.hklaruu unutmamak ~rclc:lidir. Esin askerler, muhafız biriili eski er-
-... 1ömilrge askerleri ve gemiciler hu lcokuyu en fazla y-.ıyıanlıırdandır 19 •
n.. tarihten Sıı.mra da, tütün ııiirclcli olarak belli belirsiz hir konumda
... rlenc.hrilir. I<ukusu kah.ı sahalıılın ifad~sidirıc v~ sa~hkbilimcilerin
•.ıQu hu kokuyu reddederler. Michclct, tütüni.in cinsel ineği öiJürdüıfınü
•., kiKiıniarı yalnızlıjia itıiğini söylerken, Adulphc Blımqui, bu uyu~turucu~
....ı. kadınlam ve çocuklanı yasaklanmw;ını i<ötcr, çünkü "hu alı~kanlılc,
ı ..un haliıbozu.ldulcların ba~langıcıdır" 41 '•.
ltrenme duy~usunun Renelde toplumsal bir boyutu da vardır. For~t.
ı oı ün çi~eyen gemiciye halcareder yatdınr, çünkü tütün kokusu, gemici·
•rı n netesine, ellerine ve giysilerine ııinmd:redir. Ancak ı.lahı• sunr:ı sakin·
lı·1ıı ve §Un lan yazar: "Aslında
bu, bir tür rahatlama yuhııJur; tahammül
l'ılılmesi gerekir; "nasıl biz kafclcre, balulant ve riyarroya gidi~·orsak, nasıl
tııı cdcbiyarçı Vuhaire'le rahadıyo~. nasıl bir hilim adamı soyur hir soru-
W\1 çözmekle uiira~ıyursa denizciler de ıüı ün çilniyurlar" 41 • Emcst Bnurdin,

~7..., 1 Marir·I-U~ Zvlhrrhrııı·llnı:qu;ınl, -L'oovrl~r ıbn• le• romaN ııopubimı du Xl x~

.... ır·. Huıllfm ıkı /crrıma du Nord, L 629
38) flu lı:unu lıu hn,lılı Ilirında ~le nlınamarauık lıııdar ~ni1 bir ı.,ını.ıJur: konuyla ıltıoli
. Lır..Jı Hı ı. Ned Rival'ın v;akuı ıaın:ınlı Clt'rl, l'ı:ılıııc, mımi• do< ~np.!. Hısltlire Gı ~7nım tr da
'••"ın.tn, l'ııris, 1981.
)9) E.r..-c 1\uunJın, Lı plı,ı~ılıp dt'' futrw, 1. 21.
40) Rln. M~uııc .. A.ııulhon, ıı ..ıı.,., ı. Sl. L RMı:ıın'ın ıb dlıttlnctsl htıvle.lır, C1ı1m ı!Uı~
llı'ı(llhı<-. 1828, J. cdt, ı. S46 Yıl.
4l,ı..) Mi.ı:lwleı, Hısırarr ~ Francll!, Xl. (llı, 1857, •· 285-287 ~'l' Adıılıılır ~lanquı, 0...
~' '"'~ 1!11 frıına flı'-t..ıı l'.aııll!lt IIHB, 1849, i. 209.
.. ,, A.ı,_. 192 ve: 2'H.
194 ICOICUNUN TARjHI

Physil.lnp di! la fumee. (Dunuımn flıyolojisi) atiiı kiıahmda ~u sa\•1 •''-

•Yoksulun hayalini süslcyen yalnızca rütündür"'11 •
Ancak türünün zaferi nym zamanda liberaliımin oaferidir: to....,_.
la~manın crkek.si yi\nllne ~ret eder, hir süre sonra J:ı hu lıardcı!IID •·
olur. Askere alma tı!§kilatı Ribi, zaten y.1yılımmt büyük uranda lıu tC'......
horçludur, tüCiin de C§itlilcçi, "vaıano;cverci" crdemleı kazanır. Bu ıt~••
da, rütün, soylu semfa yükselir. "Tücün içen lıir adam ancak tiiıün ifı•tı t•
adamla e~ittir 1.•. ı Zengini de yoksulu da tütün sanlan yerlerde hiı~
rini yadırgamadan yan yana gelirler"• ı ve yalnızca iıu nıck~nlarda bır., ••
gelirler. ·ı ürüne "en sıkı destck kurucu hükümetren gelir" 44 ve ıiu ..,..
zaferi, Temmuz Monaqisi"ylc ilan edilir. Ancak bizim için ilne.&l ,.._
tütünün lıu zafer doluyu yııyılımının, i1çi sınıflarının köıO knktut-1,.
ilan edildi2i zamanlarla ayru dtincme denlı: K'!lmi4 olmasıdu.
Kötü koktuklım için, i~ i sınıfına lcal'§ı duyulan tik:iintinln _.,.,.
anııı, doktorların ve ,·oksullan ziyaret edenlerin ımiardarında :rı~··~·
ulm~tlctadır. Yeni yeni nrr~v~ çılcan 1-ıu tıahAmmülsO:Iü~in olunın liu..h
...
çizilmcmii olması da ilginçtir. O gO ne kadc.r tkıkwr, rihinti ya Ja
duy~ılarına yabancıolarak kai:lul edilirdi; yalnızcı~ cn~k~iyon ka,... ..
i.,.....
denivle lıazı önlemler alırdı 4 ~. Ama XIX. yüzyılın ikinci yansınd•. ,....
kokuları nedeniyle, halkın hazı sınıfianna kar§ ı Juyula:ı tiksinri ,ekı ....
den dile getirilir olmu~tu; bu if~atJa söz lc:unusu olanın ı.ıhımıınliJ.+ıMiııı­
anık dile acririliyur olmasi nu yoksa yeni bir tür samir.ıiyct mi .& uld•••
bilinmezdi. Doktorlar için, hasta ziyaretleri, her gün k:ıdanılmak zt~4
olunan bir tür i~kenceydi. Monfalcun ve Polinil!re "Buralarda ııc"-e,.
tutmak zorundasınız. Bu miknıp yuvalarına gimlCk imk~nsızdu; lıir "''-

42) s. 86.
41) A.ı.).,•. 292 "C 294.
44) Aı.,., a. 7~.
4'il Ru koııııda ra~m~·L)uchl~lcı'nın tuıumu çok ıınlamlıdu. Ör.lemledc ılıtil ..._. •
llmel \•rrınek: Fodbı!'nln llı}Qılerlnc ı:ün.- ·Hııulllar ziyıı~ı cdildıttrıılr, JıılcıuılıınD .....
tılıı sıkı düllmelemcl.,n ltl'lıelmıorkıcdlr [... ) kr•inlılıle ııılıarüldcnnl \'Uinunı .. lıJııl.aı __.
~nde bır mrndılc: tilktırıllmrlıdir vr haıuınclccdı: cıldııl!u Pıı. ciL... ını.., Mlrwb •ı.lrclıll .._
bir clht-&1 hulıınıJunnalılar ı ... ) Y:ıı:ık örttilünü a.,;ıınlıkıarı IClt'll':ı, lwhnın ılıerint .........
ve h.anadan Rel~n lıu>kulan ..l!umııdım llrıu lv Rıre helı.l~lıılliicr. asında lı.ıoıanın ......
,lon uzıtlı ılumulı ve: h.uı:ının atıınılan bıı:llı lıtı mreaıe.le durulm.aı.ın• ôzc:n R(1•ırrıt....._
l.a.f.'l., VI. cılt,'- lll). Hıut• beden~n oıı:ıık dunılınasa,•l:ı ılalll nınd~llcrden biri tıudıı
Hapuhancleri, h:ısı-drıelrri, lı>1nıınrtnalan sorıelılı ıiy>~rrı eden Ho-rd lu, lıe!nıli.Wrıl lı.111•ı
ıuluı1undan •Orc:ldJ obr.1k koo.luAunu ırlr•( cftni11ir. Haıtıı h.iylr ılıııu..ı.rda y:.ruhi~ bol'
ncksınlıuııuturıu ~ie!Jnltllr. (f:lo.ıl des jlnltım ... , 11.1., .. IJ. edi, L o44il; H-11rı deJ ......
lızt<~MJ, tı.ı.y .. ıı. dlı, •. )09.)
 YOICSUWN ICOICUSU 195

•• ~~tıırl!r eden dulctur, h;m;ınm udaınndalci iet"cnç kulcııy~ dayanam;ım:tk·

·•" ıı·ıı;ercsini karı ya da pencere kcrulnnda yazınaktac.hr"-16 Jcnı~lerJir.
Yuksul ınܧIcrilcrinin ıtksinc, Jokıurlıu hayvan kokuhırına da raham·
-hı..lcmio;urları..lı. Dr. Joire 1851'dc §Unlan yazm•~ur: "Au eve J.ıirerkcn,
..,..l.ıki ijtrcnc; koku ka~ısındrı sarsıldım. Boj(m;u ve tahammül cJilmcz
ı ••uku, en i~rcnç Jeührc kuku.sunu andırıyordu; aralık bırakılan kapıdan
••ttyc hnva girmesine kar~ın, koku her yere ya~·ılmı~u özellikle de hasra-
- \'jlta~ının c; evresinde volunla~ıvordu. Hana kadının vanında kaldı~m
••lıoyunca, aazımdan ve humurodan mendilimi hır an bile çckcmcdim .
...,..... kar§ın ne evin sakinleri ne de hasta bu kurkunç lcokud;ın r-.ıhaısız
...... ııil.,i Jum1Uyurlardı"<4 7 • Adulphc Blamıui, Lille'dekı mahzcnlcrden
....-, igrcnç kuku ve buralardan cuafa dağılım pis insan kokuı;u ka~ı­
·•lıı aan;ılıırıtk tııı "inM~n çukurhmnın"411 gir~inde Jumlc:ı;amı~ıır: "iruan
-vcuelcrinin" k;ıyna~tıj!ı hu cchcnnemlertlcn birine inmek '"durumun·
6e ald~mJa" ancak bir doktor ya da bir polis e~l~nde inebilrnt.§tlr.
Atölyenin ~inde, gemi 1(\lvcrtcsindc. hasta oda,.nda, kokuyu algıma
... ya da daha do~usu kokuya l'ahammül e'ijti rophımsotl sımfı belirle·
-lırcdir. Burjuvanın pis kolcular kar~ısında geri çckilqinc, ı.i<1kunma fo·
••ı de e§lik crmi§ hana duyulan rilcsinri, bu fobi~·i haklı çıkamı~rır. St~ tes·
'-.-.ııı kullanımının kökeninde kadın haualann iffcıine duyulan sa~·gıdan
Wı.ı çok ha~ranın pis kukusu yatmı~kraJır-4'1.
Gözcrmc:nc ya dıı nkurmamı hatta ~n::tmcnc:, Paul Gerhud öWctmc·
.,, naMlıınti·kahramana~ dönü§tüAünü çok iyi göstermi~rir, kar~ı duyu.
'- rik:ıinti, beden ntcsajlarıyla onava koyulan mesafeli duru~la bulilere
"ıııorlendirilmelidir. Eski burjuva ötlrencilerinin anılannda sperm ve acı
ıOılin kokulanvla yer eden bu t:ıtmiruıi:z m(l2min hek:lrl:ır, yilkselmc hayal-
ltıını gerçeklc§nrmelcten ~ci:. kalmıtl:tnlu; ruhhan sınıfın htılkıan gcl~n
&ın· leri gibi", onlann da bu pis kukulan nc:rcden geldilderini sürekli ola-
ııı~ haıırlatmıtya devam ermi~tir.

461 A.g.,.• "' 90.

471 Dı:s l•mcntJ Ju pııu"tf cı ık l"ou••rwr c~ 10uo!.! nıPJ'Url ıle 11ı~no: publı­
•··~ rı 1"1"~.. dan• lrs "'llr• indı.ıa.ırtrllr\", Annııln d'Hyıııtn< ,._,..rı dr.lıl M&-~.
'l.V. ci lı, Oı::ık ı Hı; 1. 1. 1 lO.
48l Adulplx Blanquı, cı.ı.,., •· IOJ,..e 98.
411) Mıchı:l FıJllcaulı. Nim!llflt:tt ılr Jıı clırııqw, •· 167.
~~ Paul GrrlıOO, l..cı .:nrıd.iıiıın -..mıı.ıift! aı Frııııa 111.1 xıx• ~ ,Pari•. PüF, 1961j, 1.

~1) Bu lıunu,la ılııilı olarak. la 1-~ dı l'ıeılılıt Moıırrl hılıılyr•indr PN.ıı Arch•rwıll'ıun
·•~c .. nln kı'llıu•u nldukç• anlamlı hlr pıerıırd;r.
196 ICOKUNUN TARiHI

Ru ijrcnme duygusu yava§ y:;wa1 halk ~ınıflan arasında da y.ıvıı.,

ba~lar. Bu yeni Juyarlıhk, geedcrini bu dayanılm:ız d mesai~indu ~ı- •
mak için çaba harcayarale R~iren i§Çi sınıfına da ula§ır. Kültil ri [ ••-
Kirqimlcri de o RÜnekadar bilinmeyen holucu sıkım:lar ~etirir: hıı ..~.
tı, ha~ kasının yakınında ol malda duyulan sıcaklık duygusunu rc:cJ. .._,
kadar vanr. Demiı)'{ıllannda i~ i olan Nomcrt T ruquin, i~ .trk:ıdatlu.t.L
yayıJan §arap ve tilrün knlculan nedeni~·le midesinJn lıulandıemı iar~ .~
ve yatalını ba~kıı bir adamla p:ıyla~nıalt zorunda lcaldı;!ından artılı '-ııt
bir insanm kendisine dokunmasına rahammül edeme~ni, hund.lrı ...
d~ini itiraf eder51 t..

Kııfes tJe in
18U yılındaki k.tılera-mnrbus sal.cınının erresinde, mrrı~maJ•• ..
konusunU ha) kın yasaJıjtı lcnnııtlar ve hunların bolucu AITlltlJ'fer)llrll ~
turdu. En kötü kolcular hiverarıisinde "evin barak lı~ aı:dınr ~r hava.... •
te hir kanalizasyonlannın yerini aldı. Bu iyi bilinen olay üzerinde l:ulııı .ı..
maydcaAtm. Sadece hirlcaç ömelc vermelde yetinecetim. Şclıirlerd• ,,.,.
~ızlı k yaratan, halk Immıdarının ortak hölümlerinin pi.ıılcokulıırıdır. ~.
Ja ajtır cle§tiriJcrin esası, pislilc. ve dı4kı kokularımı yönelikci. <.;ünka •·
ortamlarda dı4kı ve çöp henüz özelleıtirilme~lcrdi. Bu nedenle pim •••
elc:ttirileri, konurlann ve ya§am yerlerinin iç içe olması dc§tirileriylt ıını••·
kalıyordu. Ru ha~lamd11 s~hlcbilimcilerin söylemleri tam bir mnnold~ ..
içindeydi. l.achaise, Hatin, Bayard, Adolphe Blanqu~ Passot, I.«AA•
'J etrai.s, l..edain ve batkaları sürekli olarak hirbirlerini ıcinar t'lli}'OII.r •,
da birbirlerinden alıntı yapıyorlardı. Psikor.arihin ilgi alanına J.!irel»>ft•t
bu taltıntılı ele~riri kısır döngüsünO aynntılı bir hiçimdf incelemek .....
olac.aknr. Marie~Helcne Zylberhcrııı'in g('ısterdili gihi pupOier nımanLu .&.
bu mide hulandırıcı, rah:.ıtsızlılc verici herimieri Icendi açılarından kull...
mı~lardır; aslında bunda §aıılacalt bir yön yolccur çiinlcü ltilnemin ,._.,
ları toplumbilimcilerin ımı.ınrmaJanndan esinlenmiıle~dir'ı.ı-.

'il···ı Nudırn 1 ruquln, Mmııwrn. uit, ra'ftlllnr d 11n ~".ı lm.ot751ıı r....ı..•..,ı·.ıa
0

1888, venllkn lu•ım M•iflM'. 1977, •· 129. (Au c:lmclı: 1852 ,ı.n.ı..ndr) t.;ıırılr ıliiili ı'IIIIJ
bh. Jacq~ R.a~rc:, Lıı Nı.il Mı prrWım, F;r;ıml, ı Qfi ı.
~21 P. I'Aııooı, ırı.J.,., •· ltı.
\~ A.•. m., •· 627-628. Özellikir blıı. Llle mah:rnlrn,ın n ııv~lannın 1-ırıiınlı·u lll
Euplırıaw,lıuaırrtd"vrv ~ı-. 11168.. Maıhiı.Jr Jr flı.--.ırdıın ve l.cs ~N.· L ,.,.._
 't'OICSULUN ICOICUSU 197

,,._ıık ve dar kanallarda donmu~, k:ıiJırımlıırJa kunımııı,, duvarlara

• - . •IJilt kolmııu, yulcsuhın evine ~;irmek için sonu gt!lrnez ~i hi ~rüncn,
•.. •• ıı:un bir geçitten geçmek zurunda kalan ziyaretçileri son derece
4••..: etlerdi. O zamanlar, "~ıoksullann knnutlarına ancak bu dar, karan·
' '"~"ık geçidt.~r\l,•n ~eçcrclc ı;ıirchilirdiniz. Konutun bürün katianndım
....., 5fllıi ho§anan, her türden pislikle dolu, yalfı, ank sulan da hir Jcre
_., hu ııcçitlerdcn ıcc.,;ip sulcajta bo§ahrdı" 51 • Yoksulun pis kilkulu konu-
· - ıııımck Jcınck vcrahına dairu bir keiif gczısinc.· çıkmak demeleri.
\ ... ~K' Blanqui, Lılle böiReı~inin iç avlulannı ya da Rmıcn'lılann sefil ve
- ....ıtlarını büyük tıir itina ve dikkar gösrcrcrclc incclemiljtir: Parenr-
• •• hl\ıcoler de bu incelemeden esinlcnerek ~hrin kamılizasyunlıuında
•• ,. tıc-:ıleri y;ıpmılirır. L>uchlhelcr, knnurlam ıciJen pis ıccçirlerln açıldı­
• .~. kıır.ınlık ve nemli küçük iç avluları, zemininin pisliklerle kaplı oldu·
••lnıvulara hcnzerm~rir. Yi~cck, içcc.:dc .,;öplcri bu kuyularda c;iiri~melc­
·• hıılıı~ık ve çanıa~ır ıı;ulan buraJa birilcmekre, pis kokulu bütlln atıklar
•-..·.aıva yıgılmakta ve bu durum, evierden ~·ayılan pis kukul~m dıthiıl §idı.lcı·
~ıor.lırıncktcdir. Bu tür bir tasavvur siteminde, mcrdivcnlcr Nl§tıhnıa ka·
~'m ~b·i gö~kte, mide bulandıncı hir §CI:alc hu merdıvcnlcnlcn aşağı
, .. l.ır.ı bo~lmakta ancak her k:ına kare hic;imli aralıuda hızını kc.!imc:ktc:
... buralarda dı~kıl:ırla çcvrelcnmi~ tuvalederin pi.!ilii:ini ve kiisnüllüjtünü
•'tlil\'il lcuy:ın aralık hırakılmı~ kapılardan J~arı süzülcn au.klarla besien-
-kı ı!' ve ı;t"Jt1alarak voluna Jcvıım etmektedir. Dr. Bayard, Paris'teki 4.
•·~~nın mcrdivcnlcrinden küçük bir de: re Jıibi akan "arık sulann ~ınhıııı·
.~,·hill ii kıılalchırında çınlııJıjtını belirtir -;.ı. Biltün konutların ri.~ kokulan
t.ıtvine kcırı§arı~k baskın ~nel bir koku olu~nıruyurdu. Dl§kı kukusu has·
kın olamk hissediliyordu: ya)mzca fl~ınlugu belirli yerlere gt";re dcw4iyurJu.
"''noktada kokuları ince ayarla hırhinndcn ayrıı,tırmanın imkanı yokru.
Könutlann içerisinde ram hir Jaiıımklılt, alcr cdcvat vı!lıntısı, pis ~ysi
~ı· hula~ık karm:ı~ası hüküm sürerdi. Yoksullar ~ncldc hayvanlarıyla bir-
lıkıe hu doıitınıklıgın ortasında hir yere "siıırniı,'" olurlardı!~; burada kafa·
11ıula uy;man iınKC. in im~ııindcn çok kı:ıtes iınae~idir. "Yoksulluk d:ır hir

5 J) Adıılplw 81:moıııı, • c • s. 71.

~41 A.•. , ......9.
55) Blı:. C.l.achaue• .ıı.1 ,., " 19B. ~ lıölılo.-w Sollık Kurulu'nun RRro.,..l:ın, ~llılıbılım·
.ılrrın 't'·lıır!l!rJı:. havv.an hıılıındunıllnall'(b ılıılı l..1vl!'ll3nnın .. dım:k annt1mı pıcnnqaı-, bun·
ı.., :ır.ı..ınd.ı '~ (IIIIO·UilO) ve: .iornw (1849·11!51!1 l.-.uuı1kları en fıul1 ı..lıkkan ı;dı.. nlrrdır;
I~S9'dan IOIUII, bu Nnrı.dtloınn vı•rJı.t;ı r:.ıharwzlık daho ola lada hıo.w.lılır nlmıı,ııır; ha,'\/ an uvı·
""'" 'olnubnrna<ı ı.ırnmı,tir. IIII!O'dr lt~prk hannakl.:ıınndan tıltloıııı:r rdilmr,ıı: bıı~Lanır.
198 XOICU\IUN TARIHI

kafese ııkılmı.tıM~. Bu kafes, havasızlı~ı daha da ~·uılunla~u,....J..Iw•

sızlık lccnc.Jini o kadar fazlı~ hi~~ttiriyurdu ki bilim adamlan h;ı\ı..W.....­
için Icesin ölçürl~r belirlemi4lcrdi. Kötü kuku, kok~u~lu~un vnrt..
i§aret etmekren çok havasız kalma, bo~ulmı:ı tehlikesini i:jaret crnıcl~
yeni önlem ve denetim biçimlerini açıklayan derin mr psikulojilı &n.
mü gi\steriyordu.
Ru alandaki söylem, darlık ve ~ıkı1ıklık Ozerinde 'ı'L~ıınla~nupıl. l'•••
ya yatılan yerin tx'lııculu~, avlunun derınlijtiylc ve uıayıp giden .,,ı
!erin darlıgıyla daha da vuıxulanmalcradır; bu mclcanlar, .ıçıkWJ..• ••
Ken~ nıcUnlara al~ık burjuvaların içinde, alnan aha biirün Jıet......
leri yönlendiren bir bu~ulm.ıı hissi uyandırıynrdu. Asına kınında ;•t..t.
nin içinde c;alııan z.ınaatçının h.$Jcu atmosferi, havanzlılc liıbi•u• ~
da tiddetlcndirmdı:teydi; alc;ak tavanlı budrıımlar, kapıcının bir ~
Kibi lcıvrılıp yaın~ı konutu, tüccann dükklnuun dar arlc;ı bölümleri, L. . . .
cini n ya da manifaturacı c;ırolının küçük ve butucu çalııma t>da•ı hu ..
cl~ıirilrrin od;aAmı ulutnıruyorlurdı.
Paruiyonlann ve yunhmn durumu daha da körüydü. louis CheVIahe
ta§radıtn gelen Jlfıc;menlcrin lı:öıO kokulannın uyandaroıılı
riksinrinla ıılııe.
çiımqrir 11 • Şehiriiierin Limousin"den ve Auvergnat'dan Kelen me,._..
ıKilerin üzerine !linm~ toprak lcnkusumt lcaflı duyduklan bu ıiksınll ~·
küçümseme, köylülerin ~ehir ya~mına uymalarını uzunsGrc :orlatlınıı •
"aynmcı~M en açık göstergeleri ulmuitursıc. Martin Nc:daud, ( :reua'ıtıı.
gelen duvar ~ileri nin, ndalannın lcötO Iceicwuna duyarsı!!lıkları k<ı~
çok sınsdmı~tu. Picrre Mazerolle aibi Haussonvillc Viko:ıtu da bu i~•
kaldıklan yerlerden yn~n hir domuz salarnı ve pcynir kolcusu ı;ıcld••
belirtmi4tir.s9.
Üsıclilc Limousin'Jcki yatakhaneler yine de düzenb savahrl.udl. t.ı
pansiyonlarda ~celeri hüküm ııüren karma~ıklık burjuvanın hay:ıl.,ka.
malzeme olmayı sürdürüyordu. Ziyaretçiler, bu iç içe ~çmi~lik, hu rıl,..
tılcı§lık nedeniyle bunalıyorlardı. Au konutlar, insaniann pi.~likl~ k·
kadar iç ic;e viJ.Illmalan nedeniyle hayvan barınaldan nı andınyordu; buı•

..•
S6) l'ıılfry, liıım:ıiı .... .aı.,.,
11.
57) A,ı.y., L 182.
~lll Blıı A. (AxHn. "La P.ıysan.• de Pa.. ". ~ fnını;~. 19K'I, na. 2, L ı fiJ ı /ll>
u.-.
59) Mnrlln Naı.lııud. Mbıı<•e• M Uı.ııııanL .aırıı:1tn AII'Çnrl •ıaıJÇOn. Maı na! t\ıııılhıın
Jıın ıloxnlc:nıı:n .,_..,.basım, 1976.1. ı Ol. O. J'Hau•tonYtlle, •t.. ..... a Paru. t.. ı~ır-ıı-.
ncımadr, la ııNJc, dı nutr .-ı lıı vtc pupubtR:", fUw.: dn Dna-~. Elıım 18111, •· tU
l'lcrrc Maıerolle, üı lllllht M P.ın.. Lr1 ..-ılsıfla. 1874, •· 28·31. XJX yüzyılın ıllı ~·~_,.
,.,,..,nı:wnınlıı peynın ıııörmrıdcn tı:lmeoi lıır ....alanıı midır acahııl
 YOICSULUN KO«USU 199

-a. hrrke~in rahatça çifrlc~ıiği hile :ınlaulıyorduıııı Victnr Hugo, mma-

.-&.. Jacre.~5adc'dıtki hayali pansiyunclerle il,ı:ili oları~ le "bu kitiler hirhir-
.,,., ıotnıyurl:.u mı? Hayır hirbirlerinı kokluyurlar y-.alnızca .. 1 yazmı~tır.
r.ırry, halk kunutlarıyla il2ili olarak "Aır m.ı;anın kalmaM için çok
t"IIL \ılan ııdalar, pele. çok ki,inin birle~riei gen!§ salunlar lc;ıdıu zararlı
•,.._lar d<~uruyorlar" yı:ızmJ4nfıl. Ru urtarniında haı;tanın udıuı alüvyon·
•• •1.ak xibid&r. "Ekvator umıımlanndaki 1-ıaıaklık lc.u~ullarının hepsini
ı., ıftlmlarda da bulmak mümkündür" dcmi~tir Dr. Smith•·J. Böyle yer-
...... kötü kokulu yübek :uc~ vakalan tetikte beklemektedir, hu are~li
._ .. ıklann ursaldık ve tutuklukla birlik re sinsı bır hiçimde ilcrle~·cn
.._,m rılcamlclıAından kaynaklanap kaynalclanm:u.lı~ ard§tınlahilir"".
l•.. lı kuku genelde i~ J(Ücünün enerjisini alan havıtsızlı.lc surununil i4aret
...,,, Aslında rcmhdlik de "sa~lıksız konutl:trdaki kc:\rü hava lcu~ullımnın
ı .) neden nldu~u Rüc;süzlük"ff~ halinden ha~lca bir §CV ddildir. SaQiıkbi­
._llcr ve: dulı.torlar, yoksullann kunutlarmın havıtlandırılması Rerelctı­
tNacızbirlliti~·le bcltrrtler. H:ıv;ıl;tııJırnıHk v&: l.ukuluıJ.ın acındınnalı: clto-
.....ılc açıdan da olmazr;a ulmaz kuıullardu. Andral, louis, BmıillauJ,
• ,..mel ve ba4lm p."k <;;<ık ara~urmacı, sd,~ıkhJın ve ha\•:ısızlı~n külü
f4ılcrini ülçmck için uyı,•ulanacak ar(~zlcm yönlemleri ü:erindc çalı~mı~·
t.Nır. 1\;ıudelucquc'a J(Ürc sıraca• hastalı~ının b:qka bir nedeni ul;ımaz.
k,.r.ı üzerine yapılan ııra~tırmalar "hasralılc helirtilcrinin ajtırlık derece-
"'" ııöz kunusu kunutun küc;OklüJlü arasında neredcy~ kesin bir il~ki
••ıÜJ~uıuı) g{\ıstc~"fıtı; hastalıi:ı "ölilmciil ve hulıı.ııc( nitc::liti atfeden
.~ büviik hirolasalıklıı bu konurlann küçilkhi~ ve sıkı§ıklı~dır. Vıllemı~
~ •.iırr.ınııı pansiyonlarda çuk daha ajtır ya~anJı~ının altını çizer: en ınlnliık
,., en kalabalıle m;ıh:ıllelcr en (azla ölüm vakasının KôrfildüAü ycrlerdir.
Havalandırma kotullannı ülçmck ve sıkUjıklıJın kötü sonuçlarıyla il·
.,ı. ön sapıamalarda hulunmak st'1z konusu oldu~unda koku verileri, fizilc
..lıminin araçlanndan daha y-<narlı ve daha etkili ulmıı!jlardır. Bununla
bıhkte kctnıu alanlannda ulduJu gibi buralarda da aydınlık lcanı:ısı haskUl-

60) Rlu Paruil•.,larld ıl.ılı ~nlu~dere, SıtaıJ1141.1(' dt l'ırııı....uv d Pııns mı.lı.ını d ımt -ıu&
ı.uıt '""&ı C:ı...n&N! ıN~ puı.t ı,, <111>1&1 1847·1~. 1'-.ırı., (.uillaumin. 1851.
61! Vkıcır Hı.wı.ı. La n-m...illt•m d. Lı '""''· "Fal.io", •· ııo.
62) P. Pur,, .li.ıJn.ıiı ... , d.f.:!., a. 17.
6JI 81u Jc-m Bone. M,rlıd.ıcıt• drtl'lıhedıu .a. :xrx• tiiC~. ı:ıar~ı. GııliJfl:, 1081, •· 111.
64) Örn. Dr. joıd. ıı.ıı.m .• a. Jl8.
lı~l A.,.,..• ı. JZO.
• Tıp dılıNir knılula (~.n.).
lı6) P.-A., J>ınn,, Ila .lı.Jbıc.ıııııru "-1·'·· •· 74.
200 KOICUNUN TNBHI

dır; gôrselli~n rarıı~ılmaz üstünlü~Qnü KCliren buyü~ \icw~im bu .ı. ..

da kendini aöstcrmi~rir. Baudclnc:que, karanlık yerlerin kı:ısl:ırda eww•l·
yumtJFtklık, ~~mc ve gcv~mc yarauıtını bclirtmi~tir; •tctcrli ı~ık ot..._
sı, lum dul.ı§ımını yavatlannaJua ve Jean Stambinslci'nin h;ıya~l...
etkısinde oldujlunu hclirui~ Kenç kız vııkasındaki gihı çok :ığır bir w, •.
vakasana neden olmaktadı,ıl 7 • Karanlık, gl."Ce hayvanlannı karanlık ve._,
sıız yaratıldar yctrıa~; llf.ia uygun bir ı~ılc saiılık, rı;alı§llla ~evki v~ rıe ..
istek getirir. Mic:hclet'yc gö~ bir kocanın en önemli gore"i, çoc. .
genç anneye Mn~ ve mutluluk veren iyi hir lconut"f>!"'• s<ığl:unaluır.
Çiftçinin temizlikten uzak olma5ı ve tt!r kukusu oldukça c51ci tc-.ı6u
dan hiridir. Sanchu Pança, Dulcinca'nın ter Imkulu kolıulc :ılı hın01• '-.
lin i kurar ümeAin69 • Rmı~~eau 'nun çagd~lan da bu rü~den ~ılc:lyeıin.~
yoksun kalmamı~lardır. Thourct'dcn L.mis-Sehastien Mcrdcr'y11 bl·
hemen hemen bütün yazarlarda, ıehri çepeçevre sannı~ ta~rarnn ~
lı uyularının uyandırdl.llı tiksintiyi aörehiliriz. Bu acı elctririlenJe lcö,W.I
duygusu y~n olarak kendini ht-Ili emıektc!dir. 17 lJ'cc n..1m4u.ıılııl rtl
reli~e çok yakın olundujtundan dem vurmalcra ve ~ürümü§ L:eren kt'u-
nun korkunçluKtın u :ınlatnmkradır"'· Priesaley ve lnacr.houszı.ıibi .....,,,
macıların hulu~lanndan önce, bir aAacın yakınında bulunmak koıvııı ~·
dırırdı: agacın zararlan, çiftçiyi tehlikeye sokan yerden çıkan l'ıuiUI'-tl
hirliktc anılırdı. Gübrenın etkisiyle ki\tü kokan bahçelerin h14va!laı ~.
lumak da tehlikeliydi. &n:lklılc ~ibi kasaha da k.('ıtü kocular ürdiro)''
Tiim bunlar bizi Julie'nin Bahçesinden ve Jean~Jacques'ın hayalllik
den u2..,kJara R(jtünnektedir. ille bakı§t:.ı lıirbiıine kar~ıt J.,i\rünen iki ı..
vur !>Istemi Mylclilıle birbirine gı.oçmekrcJir; bu i kılilc sun!'aki y1izyal huyıı..
ca da lcannaıık kır-köy imaesini hesleme)'i sürdürecektir;!. Ancak u IP•
lerde, bu lcııf1ıdık, sadece görünü~tedir. Rousseau'nun ve :ırdıll;lfUia.,-.
lere çık:ırdı~ kır, ~ içe Yoll<'lyan küyli.ilcrin ve kıı.<ıah.mın kötü kok..._..
uzakta, yalnızca bahar çiçeklerinin hoı ve ~üzel knkulannın -ulu.....
balsam kokulu hir onam ul:ırak ka11ıınıza çıkmakt•uhr. Kısacası ku, y:ılnt
kalmak için yararılm14 aihidir; gezain, kırda yalmzca karıalı çiJdilt cvı..--.

67) "Sur l.ı .:hloıuıc", Sanı. Htırnımuımıı ;~ıı.ilı drrııının mel•avı•ı, 1981. •· lll-130.
68) Or. jolrt, a.ıı.nı .. i. 296.
61l 1'") J. Mıo:hı:lıeı, lA fttn""' (1859), t'lammanun. 19tll, a. 90.
69) Cervanı"- Dr.. Qı«lıMk . , 1. bılhim, 8ı.ırdas, 1946. L 219.
70) .~ ..... ololi-448.
7ll Blıı. d.ıhıı K:ınrakı bo:llüml('r, s. IOb-107.
;ı ı Hamı Ol...ı. hlıı. IWııoe-Manr L•iRVC, u ,,U.ııı ~. A'ın-Sı.ıd, 19110.
 YOkSULUN KOKUSU 20 1

aııttnnenlere, ah~ap köy evlerine. olsa olsa küçük köylere ve sadece lıir
.. ulmak kaydJVIa çobanın varlığına rahammül cdclıilir.
ll:i\ylünün ve ki\y )'<t§amının ı,u iı.lealımgcııi XIX. ylizyıl boyunca ı..le­
_..,, l'dcr. Kır gczil~ri v~ ilcunografı tm im~cyi cıuılı rurmayı ha~ıuırlar~ 1 •
l~hırl:mn dokıınm:mın ve kukhınııtnın hııla~ıcı nlahilcce~ giinliilc has·
•••lyarcrlcrinı..lcn farklı nlara k, )C(ızleme ı.lay-,man etnuluji mesafeli Juru~u
''": çıkıırır; hiiyldilclc riksinti ı..luVJıuıou en aza inı..lir~cnir. Sıanatı.ı;mm fır4,;ıa
ıwhesi, bizi, gcrçekli.kten ~im~ düzlemine kolaylıkla ~ec;;irir.
Bununla birlikte, kısa süre içerisinde saf havayla sarmalanan d:ı~ zir-
,.,.inin anri·tezi olarak algılanan ka5aba, bir süre sonra melankolik ve
6ııı.ınlık hir imge~·e lıürOniir. Vadinin dihindc toplumun bütün kukul:ırı
etııy;ılanmaktıtdtr> yulcu, yamaçlardan ııynlmamalıdır. Obcrman alçak
1ıı1ıraklarJan kaçar, Dr. Rcnassis, huıılan kesip atmale için u~d§ır. 8u
lllttinllcr çuk da ı;onuçmı lcıılmazlar: 1756'dan beri, Huwanf, Ctrdingron
•ıı,·liilerinin, una göre, vcth~ilcr ~bi \'a§aı..lıklan • eı;anıur içindeki sazı..lıan
kulııbclcrlnl'' Jeülcr)•üzlü küçük kır evlerine çcvlrmeyt ba~arnu~m 74 •
Ch:ırles-Uonard Pfci.ffer, Balzac'ın köylülerle ilgili olarale eserınde
ıırt;~ya koydu~ riksmti ifudelerinden kolc.ularl:ı ilgili olanlannı derlem~rir.
llıı örnek \'erirsek: "Sokak müdavimleri u kadar garir ve iftrcnç knkuyur·
ı.,dı ki, kukulan hütün yemek salununu duldurmu~ru, son derece ince
Jııyulara sahip nlan Mınc de Momcurncr huna ı.laha fazla dayanarnayıp
,lı ı·ırı çıkmak zorunda kaldı; oysa Muuchc ve Fuurchon daha uzun süre
,.,lund;ı lcalıthildilcr:''
Bab:cıÖn u Mc:LkL:m Lk Cmn/JtıKiıl! (Ki~ Doktoru, 18]3) \'C L:J J•ı.ı:ysans
lkö~lülcr, 1844) adh eserlerini yazdf!e dönemde, kasabalarm mikrop yuva·
lıırı oldukları dü§üncesi bir süreder onaltieta dönen bir söylemi beslemek-
t•ydı. Giin geçmiyordu ki Saj!lık Kc.mseyı..nde herhangi hir t:ı1r:1 Mlgesiy·
lı· ılgili hir r:ıpur olnınıruısın, kt"ty ya§amı ve köylüler üzerine bir duktora
ırzı y.tzılmasın, Temmuz Munar.jiı;i ya dıt ll. Cumhunyct düneminde köy

711 lllız. Nrıl Möt~: Wtlllaııı.., lıllı.ıtıt.(ıt"<ıuı Untvrrı.lt<!~l Kulnlı\·tımıı t.lldln•l. Eylill IlMI.
lluna k.ıı 11ın. ~.,ı Nı~u:ıda ~rı;;c:klc:1tırilcn rtnoıır.a6k ~c lerde. tuplunı ~ıq•mll·la ılgili ııö:·
:enıl.. r v~ dı.uluıık·ı.ırlumııal ıırıı~ıımınları tıu kı"ıte)'\" hırakılmıtm: Tıp ııKelemrlcriylc ha)la,·an
nmuı ~nın..,.ılojl yadıı.ınır. (Alcı. Mlln~ Oııouf, "L'tnnnılı.ın ıle: l'~thnoııtırhıc funça!Ac.-: Ir
·ıııcniorınallc de: I'Ac.adl!ınlc: cı:ltiquı:.", Ann;ılu fi ..S.C M.an·Niıan. 1981. 1. 211).
74) Rlı.ı ~ R..ıhcrıs. De ltıJbiıuuı11ıs ~ .:lıwo ,_.,..ın, 18'i0, •· 10 vıl. Anhuı \'ı.•nliC.
C:ıımhuufll ktı,·lülırrinı, Hunınl:ırl.. •ilrtıL,.tıımı.ııır (cı.ı..,., L 229). TanhyaıımiNn lctoy Y'~tamı
ı ..:tmlcrmin llıcriııc: çölten bcnıı:ımı:lcr bu b~ımdc köle salmql.ınlır ~ bu ~ l.:inı: ul·
ılulıı;a ilıcırw, tı.,.kıı hı ewnJr ık ı-.-ılıynnu, EIJ2t..'ll Wrher. Prwarw ırwı F~
m fA p~!IIJIU, 9. cıJı, 1. 12 J.
202 ICOICUNUN T,t,Rjı-d

ortanundaki körü hijyen kn§ullarmı yeren bir anket yaııılmasın. Bu r~at. ••

le bu Jilnemde Fransa'daki köy ~mıyla ilJıili yazılan rurlum~~lı...W
çalı§malarında bu rOr sıkınıı vt! ~ilcAycılcr hüyilk bir ver k:.tplamal,.,._
Ben de XIX. ylizyılın ortalıuındıı Limousin'li kc:~ylülerin kiltü hiil• "
§UII:ınyla ilgili yııkla§ık yimıi sayfahk bir incclt=me haz.rladım 76 • Ru ~
tanımlamalan hurada özedemeye çal~malc yersiz ve boı hir ırAyret. ı i\•
ca krır. Yazarlar da, çok da mas um niyeder t~ımadan,lıurj uva lı g\nl11te ı
lerin hu incelemelerinden yararlanmqlardu. Bu imgder si~tcnıinl11 ,.,._.
lerini çinilmlemcye çalı~m:dc ve özellikle remel tıırihM!I ulgulorın, tıl'~
bir olasılıkla, hiç dcw§mcyen gerçekler deeil geleneksel gerçeldilin 1-•
hir tahammül e1iji ya da yeni bır algı hiçimi olduklannı güstt-ı~ Jırılv
y;ırarlı bir çaba olacokıır. Aydın sınıf içindekı bu duyusal dcwılm, •~
de~imin ııydın söylernde yı:ıram~ gel-git, sonraki Jiincmlerde h-....
devrimini getirecek, modcmliwn yolunu açacaktır.
Sonuç olarak tasavvurlardiizleminde mm hir tenı d~·nü~ yaııanaı:a~i •
Ha~as ~Chirlilerin tııı bd ar çekindikleri ç:ımur YC rt.li~ bDıüıı lı.ıı in•"
mini kaplı~yacalctır. Köylfl, aeçm~te oiJu~undan daha ~zia, gübre k"'•
üzerine sinmi~. sidik ve hayvan pisliğiyle içli dı§ lı ol mu§ •tı14ralı"yla ~
le~cclctir. O güne kadar kotmu alanındı~ki kokulann sürekli olarlll .w
getirildij!i ~hir pisliklerinden -yav~ yava~- sıynlacaktır. Bir elli yı] ••·
ra ıehir, yokı;ullarındıııı kurrulmayı baııanr. Köy ortamıvlıı ili~lci1l ten:...
döner; ~hir paranın hüküm sürdöeü, arınması mlimlc.ür.ulmayan bit ııı•
kana d~nü,ürlcen köy de yoksullugtın ve kolcuıjnmı dı~kınm ııimgesi ni•
Ki\y yaşamuu yücelren idt"olnji de, bir yüzyıldan fazla bir !>iirt~dll .,._
menlere lcar~ı takanılan tavuların ve §ehırli turiı~tlcrin ya da \'nlcul~·
davranıilannın açıkça gösterdili fenumenolojiyi sorgı~amakta yeıırı••
kalır=~. Şehir ile köy arasında yeni tür hir ili§kinirı lcurulduıtunu ,ı.:üı_.
için her yere suyun tıqındıQını, ınekanikleııri~mizi, temizlik ;lledf'ttnlı
yaygınlqtığını ve çevrecilik pn)pagancJasının haııladıtı lllinieri ı,:öl'IIICtla
gerekecektir. Aneale bu yeni iliiki konumuz lcapsanunıJ.ı Jcjpldir.
Ana örneklerin çok ozı, hizi, Ttmmuz Monal"§isi döneminde kıiyiDI•
rin inierini kc~lcdcnlerin sürekli yinelediideri tanımlarc. ~iı iirınet.ll\llt

76) Afch.ibmı=ıı mnıJnnııt.., ümaı&Jin .ac XJXC ~v. PariA, 197'i,l.dl:, L74·94.l'u ı.­
Gııy Thı.ıUiıet'nin lııı;ıbı d:. ayılınlaııcıJır, Asp«a dt l'korıtmlr nillml<li.v •• XIX" sıkle, F-
A. C'~ın. 1966.
77) Bh 11ominlqıır L..ponıı, Htsrııift ~ '• fliC'f~. 1. -f2.
78) l"'t!tft' Roımıl wııfınd.m in<:rknlr, La "C"#nO!m /rlJf1ÇIIIJ ılt Md. ıl Puanı. P;n \
Colin. 1968.
 YOKSULUN JCO«USU 203

1\e ..·ıylc:m kısa sürede kilitlenir, en önemli nt..Jcni Jc arıık okurun bu

..._.. lerden bıluıu~ olması~hr. Dr. Piorry'nin yapnu4 oldu~u inceleme,·le
..,ı •. , önüne serdi~ gibi 1836'dan beri durum budur 19• Yerle~im yerleri·
••• ,lul~ı ve sık~ılclıJlı, iç içe yn4amn, kınanlık ve 1~ yerler, hınıasızlık,
'-Liırım olmadıAı için ııiirelcli nemli k:.l:m rupralc, dum:ın ve is, hula~ılı:
., ,.ım:ı~ır kokul:mna kan§an hayvan pıııliai knlwl:.m, koku~mu§ ve ma·
\.ıt..nnıı~ kokular salan ahırların ve süı ~leme yerlerinin hemen yakın·
ı..nı kurulım evler ~enel manzımıyı olu§turm;ıktaJır. Uyu.,·anın terini
~r gibi cnıcn kıılın udü§t:klcr", nefesleri insaniann nefesine karı~an
uu! hayvanlar, tavandan .sarkan bir yı~ın Jomuz eti ~zlcnıdlcrin en sık
~ver ettikleri konulardır, köylülerin kirli olu§undan çok ender .,·akuulır.
ıtıf6nemde en çok rabarsızlık duyulan hayvaniann kokusudıır, bu verle·
..ıl(l:ellikten ve ferahlıkran yuksun olma.o;ı henüz dile getirilen ~ik9yerlcr
w~a degildir. Yeni yeni ulu§:.ın nunnlar Yı:! kurallı~r henüz kilylülere
..,...:hmmamakladııA'; küyiOden, yalnızca,laJtınu ve kümcs hayvanlımnın
.-lıkll"rıni evinin yakınlanm.hın uzakla~tırması ve kapı ve pencerelerini
•lına kadar açması istenmektedir.
Bıı ~·ü;:yılın ikinci yarısı hoyunca, yoksulun kokusu, üzerinde çok fazla
hırulan bir rahatsızlık olmadı. Hijyen konusunda kaydedilen gel~meler
... ha~lamdalci rahaaızlık.Lın atıklarla ilgili raharsızlıldar çerçevesinde rut-
hı Köylü, ra~rada, ıı:zun bir süre, 1ehirde, me\'ı;imlik ilçilerin, hizmerçile·
ıııı, ll§iıgın, t'\zellikle pis i§lerle uer<ıpn iKi sınd.mın c:lmcgin Kuzey MIJ,ıcııi
\lpaldılannın" (tlolcumacı kızlar) maruz kaldıklan, geçıni§lC kalmı~ hir
.ı .... ınmı§lıkla karşıla§mı~ur; hu d~lımma da daha çok alay yoluyla ifade·
•Ini hulmu~tur" 1 • Poı-BmciiJe'daki ı;ervis menJivcnlcrinin herimi ni, hu hak ı~
•\ısıyla yorumlamak wcreklidir: bu rıınımda, hic;hir biçimde ciddiye ı~lına·
ııı1yac:ak hir halkın talihsiz \'arlı~ından söz edilir.
Bu dönemde özellikle dilencilerin ve serserilerin pis ko kul an belirtilir;
lıu da iKi sınıfının kokusunu n anık tehdit edici kokulardan biri olmaktan
\ıknıtını J.,ıi'ısrermektedir. Goncourt'lam güre, ma.,ıshc.'keginin lcukıısu "v:ı·
lılikrC', dilcncilcrin, körrtı alnnd:ı y:uanlilrın, k{irck mahkOmlannın ve

79) F.uruıı ... , a ..ıı.,., hir~olı •ııvtada.

1!()) O. Thulll~ «P011r ~ lıısrntre dil quoııdı.m ... , 1. bol), c:n aıındıın XX. yazyılın N.tına
• .,j ıı Nl\·~s'dr lı~lüler~ ~<ınci ik tuı~~:n ı'lnlı:rııknnın qe ,,mun.azlıtıyla ılpı bır ın:ınl!jlll
••• ııl..lu~ınılan ~ codft.
81} Allıert yaı.ıkhiındc:rin ıç ~ llt\11UJiıaı. FftÇ burjuvıı ıçın, k..dcuyıı dıı~ıılı bır dql•ıruınırı
.llı 1\mrldrnndc-n lıırini ulutııınnakıııdıı. Pırn.. ~.. ·ı ılınıı eden •nldVıt ılıı hı.ı nlmıı,ııır; IKı
·..rıhırn ıcnr.a lc.,ndini ycnil.,mclr: zorunda lıalm'lıır· Oık.z. &na uYJPdrQcı P.aul-Unin [lumonı
·•ıııfınJım ııln~rınl~n ya,ıml.. nmamq mclııuplannı1)
204 ICOICUMJN TARIHI

tutuklulann k.okusu olarak da hilinir"1u. J~te yeniden mahkum knı.-­

gcri döndük; bu d{lfl2ü i~Çi Sinıfının bnna~dc. kukusuy)a l:'llluı..ı..t.. ft
rarihtcn sonra bilim adamlannın özellikle me§ııul olı;caldan kuku, alı.
ra dayatlı koku çeiidiliti olacakttl- 1• Ama hu, b~ka Jir r:ınhtir.

Sefaleti Yola Getinnek

Temmuz Munartisi dönemine gelirsek, bu dönemde, ynk~ullann ~ ..
tuj!u ifadesi bir kez yer lıuldulcı:.m sonra konu hu kc2 yoksullan lcuı..f.
rından anndırmaya ya dıı daha d~ru i(;ldeyle ,miArı mikroplan :uM. .
maya aclir. Artık önemli olan, ölümü haıırl:uan ve "ruhun atc~inı·• ~
niden yükseltme tehlikesi ta~ıyan or.ııınik lı:okulardan, mide bul-ı-.
lı:okulard<ın kunulmaktıH 1 . Durkheim'ın dııha sonra I!Ciirccell il\~
ra"' lı:ar~uı, hijyen saitlama giri~imlerinin ahlaki gereldilikleri pek ı;a-' '' ·
dile aıetirilir olmııirıı; özelliicle c..le XVll. ve XVIII. yüıyıllcııle~ ilbrill ııiM.ı&
hu giıi~ımler Mc~nı Muna~i (1815-1848 Muna11isi, ç.n.) sınır.ındau&.6•
ça açık bir biçimde nnaya lc.onıılmu§tur. H alicı hayv~n gibi kukma~ • •
kurtarmak, onu dı~.lcıl.ırJan belli bir meıoafede rutm:ı~. toplum paee, ..
siyle birlikce gcli~n tedavibiliminin hir parc;ası oldu. Mıkroplaıdtn ...
nılunc.:a ~idJcr de azaldı. Hijyen her yerde egemen oldu, 1821 tarihM·
lilınr:ı Sallık Kurulu'nun mponi\rii olan Mul~on "Ruhun kuo;urlartnl ~..,
1••• 1temizlik le dnst olan bir halk düzene Ri mı i' ve disiplin ahına alliRet
demektir• y.~znutrı~. 1820 yılınd.ı da Gerando ~unlari helinir: "TemillM
bir lıütündür, korunma biçimidir: zihin açıldığmı ve mulmhıza~ ~t•
teren bir i§areuir: yerli halkın temizlikten ne kaJ.ır lıihalıcr ya~
g\'\rünce ilzülmekreyiz. Bu, bu ıa"allılann yakalanmıt ulliı~ ahlaki Ç(*tl•
rünün üzüntü verici hir belirtisidir."81

82) J.)r. E. Mmin ıanfın.Jıın ıılınııl.annuıııt, ll-l·)·• •· 72

811 Bb. C.aıl VOI(.l...tcms w•l'~, l'ıariıı, 186§. Kinıbncia '1' ra kulıu\unun d:ı ~•
nr öıP indiıkieri vaıılır, hım ırlılıır oö: konıau ııl.luQund.a nt kııd.ır trmıı ~ lıokuJan mn...._
olununa ol.un hu ıen kokıı"ı :.la lınlıolma:. 1\ıı kulıu ı;;~ıidilili, .ı~u ır lı ıçındır dr.~,,·,._,.
nrn, lıc$knınc rejımınc: da'lıllt kolınlarla lı.ıuıtıınlnwn:ılıdır j ... J Sıyah rlı:ın lccnJi~ i\IIJı "''
lwlıu."'· nr lıaJ.r YJiıanıiU'ılll lılııınılsın y:ı da al .nan br.,jn t(lnl nr ulunıı olııun aynı Lılır. ,.,.,..
lt~ ı ~'nlri lır~ı ıııbi lr.ulıll't'(lh:l hu lıoku ılıı t(lre :ııııtır ... •
• Rubun pıahı, rıılmn ıu.ıaı.. "ince hmıulılı", nrem anlıımlan da "ardır (.;.n.).
84) A. 8l.ını.ıuı. ıı.J.)., s. 1~1.
B~) Luc. llolıımokı. Pnmt: *•ııhı ft mnodle do! clıaSI', 1969, •· 110
1161 1. cdt, s. 199.
87) Dı! (1b;ındn, u owtı'ı<• .ı.. pıM""· ]. iwım, 11126, •· 227.
 YOICSUWN ICOICUSU 205

Ylrmı yıl sonra bile Monfalcon ve Pnlini~re gitıi yazarlar, kütü kule ma·
-•111•vi hayal ermdı:ten hftlfi vazgeçmem~Icrdir: "Tcınizlik ve aıla yerin·
•. ırmi:!: hir hav;ı sulumakr:m ııonrd, if<.; i sınıfının iyi y·d~ma.~ım 5.\t~la·
,. _,. olan temel ku§ullardır"; iyi hir iiÇin in knnutunda "lüks yuktur uma
..t.. .u:lık veren çirkin K('ırüntiilcr ve ki1tü kukular da yt)lctur""H. "l~i
.-.lı miktarda temiz hava aldı21nJa ve günlük ihtiyaçlarını karıalayacak
e-a.r •uya sahip uldu4tındaı daha iyi davranu ve kazancı daha hereleerli
.., KonutunJan h<>§nut olan i!iÇI, remiıli~ne daha fazla özen giiJSrcrir,
t.ullara daha fazla dikkat eder \'e .:örevlerini yerine gctinnc kunusunda
W..ı özenli olur."119 Hiç yumlmadan çalı~an lı:üçlik iııçi, kötü kokmı~z ve
"--lne'e aıık olan Zola, "bu cv Icadınının kollarının güzel kokuı;unu"
,..,·.:
henüz b-,mv<ı yapmak sin kunu:su dcitildir, hana be·
'-ınıınl:ı tıirlilctc
tı... tcmizlieindcn daha yeni yeni söz edilir t)lmu§tur; beden remizli~i
ıÜıkça kesin sınırlarla belli sınıflar.:ı ayrı~ bir ,ııerekliliktir: neredeyse
,.lııı,La ı.ıA.ulı.lıu, kömüı tozuna bulanmı~ ~(örler ve aoylu ınnıfliı yakın
.,.lilfılııolan hizmetçiler yık.anmakt&ıdır. Ya~ardan annıhr, sinmi§ ku·
•..ı.ırdan kurtulunur, temizlenilir en fazl:.ıııı "yüz yıkımır•. Bu noktada
••llerin kokulanndan anndınlmasının ne kadar (\nemli bir mücadele
.•tutumı belimnryc gerek bile yoktur. Temiı olmak demek, rcmizlenmi§
.. kolculıınndan anndırılm~ giysiler giyrnek dcnıcktirQ 1 • <.Jiysilcrini te·
w;tılcmek, uzun bir süre, halk ara5ında, tıcdem tcmizliAinin ilk ~uUann·
.~ tıiri nlardie Rôrülür. Cadet de Vaux 182l'dc:11; }'akası kirli pelerin,
~ırlı ve çirkin cllıi5C, h;ıllc. tabakasından kadının, çirkin görünmesine nc:-
ılrn cılur ve kar§ı cinsi erlc.ileme yerene~nin büyiik lıir kı~mı hrıylecc yok
·•lur" di\•c yazmııtu.
Şehırlerde, "htllk sınıfının" pi.~ligin<len kurtulmak ve iç a\•luların laj!ım·
l•rını kıınıtmalc en i'memli uınınlulukhırdan hiri olarale K(irülmcktcydi.
1u\·aletlc:rin kısmen inellc§tirilmesi ve mcrdivcn ımılığına hakan cvlcr·
Jrlu lcullanıcılar.t anahtarlar Jajtıtılmasıyla ilerleme kaydcdilmi~tir011 • Bu
ı•ll anıda, "privacy" (mahremiyet) çabası üneelikle b~lcalannın kokulann·

88)A.II-Y·· 1. Ql vr 1. 89.
89) A.ı.)'~ ı. 119.
9C) lA~ de """'"· l..ı:ı Pl~•ıdc, 5. ı 026.
91) 1\kz. Philıf11'1' Prmıt, ıı,ı:.:ıı .. L 227.
92) Caderde Vaux, "De l'a~ de 1~ l'rmmr cr de llil puilııancc•, Rn.ı.e aı..~~.
IKll, a. 4JS.
cm P. r-x. a..ıı.,., •· 20.
206 KO«UNUN 1ARIJ.ıl

dan ve c;öplcrinJen korunmak ran, Jı~lcıyla iç içe olma·,. yalnızca ,._._.t •

mız grubun dı§kılanyla sınulandımıayı bai3rmuk, oJa,ı .;:ıhnelenlmı .. ~
durar.ık iffetini korumaktan ibareui. T uv;ılederin ycrleıim yerle.U..•, •
yakımmı yerlr§tirilmcmesinin sa~lanması,lcarı1arının sürekli kapalı ıwı•
ması, aııklann d~an ıttılması için aıık borulannın di\~nmcsi gibi ö ....
ler,lcütO kuleulardan kunulm;ık ve bolciardan arınma ~ini 1-:t~anyl• \~
rnek için yerine gctirilm~i gereken ilk önlcmlerdi. İııı.anlann i,'C\alt •
iıemcsinin .Je engellenınesi KCrekiyordu ve iyi lı ir kapıcının eni'ında ""'
görevi de buydu. Passot, gcrckıi~inJe kapıcının d~anya küçük hu n•·
kuyabilece~ndcn ve atık kanallamu lıir plaluıy)a kap:ttahilecctiı* • ••
eder~. Kısacası, bütün bu c;abalı:ırın tck amacı "ortal nlanlan" ..,_.,.
olar:.~k "özel olıın" durumuna getirmeleri. Duvarları, ııııklann buuA ...
nüfuz ermesinin önüne geçmek ~in kircçle temizlemek ve sık sık ~-..--..4
2ihi önlemler alınıyordu ve bu önlemler diAcr önlemlerle tamamlanııt-••~•
Aneale bu i.\nlemlerde ilerlemek için suyla ha§ır n~iı olmak ı::enotlfW\.1
\'r bunun önündeki enJıeller de• hilinmelcıeydi.
Ta~rıtdı:ı ve pek çok küçiik §Chırde, d~kı kokuhınnı karıı ı.ıiri..,_ ._ •
mücadele, J(übrelilc &.-ıhipleri ve kııllanıcılarıylıı belediye görevlilerinA ...,,,
karııva getiren nldulı:ça uzun sürecek bir sava_ıın da ba~lııngıç i~areu.6t.
Bu sav~talı:i dircni~ Ic imi zaman oldukç~ §iddedcmli hana ıınuırs~ ...
kaynaklanan bir saldırg:.~nlık halint! dönü§tü4X. Bu savdlla genelde l,.,
beden tardf saAiıkbilimciler oldu; sa~lılclıilimciler Jı;übreliklerin çukura..
gömülmesini bir türlü sa~l:.~yamadılar. Kireç kullarumı, yeni çuk...,_,.
a~ılması, hirqik duvariann ~'lkılması ve evlerin birbirlerinden a\·niiiUI....
~aAic:ınm~ı. köy evlerinin mikroplardan arındırılm:uı için alınan ~~nt...
leri olu§turdular'l6.
Geriye nıuc.icllerin gerçekletirilmesi kalıyor: Mulhouse, BrükS~~I ~ •
Paris'te ve Rochechouart'da ilçi kentleri kuruldu. Bu kendcrde hc:r ı iiı ..
lcınlıaın ve iç içcliitin fınüne geçmek. :.~ile mahremiyetini kc.ırumak, ku..._
l:ırdaki ve merdivenlerdelci ac;ılc saçıklıAın önüne geçmek için VillttW'
gibi saj!lıkhilimciler ve bu lcenderin kuruculan tarafıncan yiirikılltfl .,
celikli suateji sürekli ular:.~k vurgulanJıllll. Ancak §UDU da lx-lirmwl"'•

94)Au.... 21.
95) Rlu. 1. 249.
96) Rlız. Pıorry, Dııs lıalıi&ızııoıu ...• ı:ı.J.:y., 1. 93.
97) Vlllennr, "Sııı In ella!• ouvnı!l"l'l", Anndia d' H~
po.blıqı~ cı dt Mr~ ._.
Oulı 1850. 4J. dir. ~llilıle •· 216-2511
98) Alı% Örnetin R.-H. Gu~n-aoo ve E. Coofıırıı·Arııandoruı, a.ı., .. s. 31-41.
 YOICSUWN ICOICUSU 207

.a,,~.;.ı anlımılı hu ahlak ve sııjtlık hedeflerinin etkileri ulı:lukça küçük

• ._ .. kııltlı.
l'u:im konumuz açl5ımlan, halk ycrlc§imlerinin denerimi ve ~özctimi
W1u hüyük bir önem arı etmektedir. 1832'dekı korkunç salgın, )'eni hir
.-.t~~·unin doatnasına neden oldu. Bu korkunç felaketın haheriylc, ıruıhal·
• kı•misyonlan olu§tmuldu; hu knmisytınlann gi~rcvi, bütün evleri ziya·
•• ı•ımelı:, hastahjta neden olahilect"k lctl§ullan dcneılcnıclc ve ev sııhiplc·
•eııı srQvcnlik ünlenılcrine uymasını ~:-ııılamııkıı. Gerçekten bu komi~yun·
., ~:,)rcvlerıni yerine ~etirdilcr; Lüksemhurg mrıhallcsimlcki komiıi't'Oil
•••ıvJ;m kısı~ bir siircdc dulcuz \'ÜZ yimıi dün evi zi.,·aret eni. Vali Gisquer
.,. ı\rgüılcrdcn \·ıılcla~ılc iki hin rııpor aiJılc.lanm belirtmi§tir 19 •
M.ın~ üıc~indc, l848 yılında G~ral &ard of Healrh'in (saQiılc genel
-.JOrl~ü) kurulmasından çok önce, halk konutu "saJiılc pc.ıli..dt'ri ı~mıfın·
•·ıı drnedeniyordu" 11xı. Yerel komirelenn lıelırli yetkileri vanJı. Lomfra'Ja,
..CIIctli~ler e\•leri ::iyarer ederler ve "temizlenmesi, lcire~lcnmesi, çöpler-
~·ıı enndınlma.~ı gcn:kcn evleri, k.ıılJırımlıt ~nm~i ~ereken ın·lıılorı
... ,ı.ı m:ıhzcnlcri, su saAI:mmaııı gereken, kuruıulınaı;ı, hav;ılandırılnıası
r~rkcn konudan kı~cası daha sağlıklı ve ıcmiz kn~ullann sa~laıunası ~-
14 Lt n ~erleri hclirlcycn" 101 nuıl;ır hırakırlardı. Doktorlar da bu u~·arıJa­
rıı ı ne luıdrır ~c rinde olup olmadıldarmı deneller ve onların onaylanyla ev
Mlıihinc en~ on be§ .ıün içinde yerine KClirmesi gerelcen t;.ılimarlar veri·
lırJı. 1853 yılanda mOfetri§ler bu biçimde 3147 evi yani umdra'daki ev-
le·ı in % 20'sini ziyaret ettiler ve 1587 "uyan" da hulundular.
Fransa'd:ı sa~lıksız kunurl~ırla ilgili ul:.ırıık, Sa~lık Kurulu'nun 1846
,ılından hcri ı:crçeklc§lirmi§ olıJu~u çall!jmalarla hazırlanan, Paru'ıc 20
~~~~rm l848'ı..lc ilan edilen polis ıalim~ıtnamcsi\•lc ()n ko~ull:ın lıdirlcn·
, lılııen kıllCI bir süre Stmra resmi olarcık ilan edilen kanun 13 Nisan 18SO"de
vılriirlüğc Kinn~ri. 1\;ı~mimarı Vogü~ Markisinin tormülüne göre, bu ka·
ıııın, konutlar üzerinde "daha yakın bir gözedeme ve denetim" 102 sistemi
~ıırulmasını amaçlanıaktaydı. Kanun metninin ekinde belirtilen gi~zc·

Wl Mtm..-ı Jr M. <..i.ı. ltı40. 1. cllı, ı. 42J-424.

100) Millc. a.g.ın.. •· lll
101) A,.y ..•. 211.
102) E.mrry'nin 12 T mımu: l~'de 1undullu kanun l3sanıını 1avunmıılı !çın 13 Temmıu
.o!lnU. Mecliıı'u: ,·ııpıııtı lwnutm.ad.ı oo blçım.lc brhnmıtıir. Tıırııtırmlnnn H:~:inuı svınılıılıı
ır.ıHmnı:.ının t..ıoıınlm:uıııın aniınıJan ilıi haJıa •üııluıı:; anl;ııılmı:ıluaılıı. Anı:ıınlc de Melun
l1nun ıaunsını 17 T ~mmu:'J:ı Mınmuttuı ve bu ı:uan. Ri.1n.ccy'ln ll Aralık 1849'dllwırlııınq
ldulu r.pun da lwnu ulmutıur
208 ICOICLN..f,l TARIHI

rim fi1i '"', kmmt içindeki tuvalederin durumunun incelenmesini \'e ı- •

dan yayılan kokulann saptanmasını lcapsamaktaydı. idarenin, h... .._
bahçesindeki hay\'an hannakları Ribi yoksulların konurlanm da •-•~
mesi ve lıunlan lconınıl altında tutması gerekriı!ini d~ünen PcıiMtt • •
Monf.ılcon bu tasanyı büyük bir memnuniyf!tle kat~damıt olıU.&.t · 1
Passor kendi açısından polislerin i1çilerin tuvalerlerini Jcııı:tl~ · •
tuıanalc ruımaya da yetkili olmalarını uıemi1tir 105 • Ancak hu .........
uygulamasında çok ba.ıcınsız olunur; bu konudaki büıün incd•uda ..
noktada fikir biriili ic;;indedirler 1 ~.

IOl) Kcılcra-morbus salpnmın enelinde Pariıı'ıe ııcrçı:kJctriıtlm !Xr •ınıtcurmeıla n

Mı .. au hırı ev ıçin Ilir lıı h.uırlsımıtrv. l~andinc BArrrı-Kıi&.'ll!l fa,., .• •· 110 vd.) L-•ı ..
balı:ı' açıs.ıyla bu dllnenıl, IOfUtiUrmıı yünırmlert ıarihindıl! hır dön)m ıwlmua ol•nı• ~ııtv
ecrnrlı.ıı: h.lı:lıodır.
104l An..• 92.
105) A..:.,., 1. ZC.
106) Bb. P.:ırı1'le ılıili cıolaralı: R.-H .. Guerrand, of.1.J·1·· 1. SS vd, A. Thalamy, l'.lııt,..
dt l'lıalıil.rı, 1. 59 ve: ~zetıı•ı., O.nıellc: Rııncil:re, •L.:ı Int du tl Juillet: 185<1 1ur leal,._.•• ıı
ınuluhn".o. ı.... philanuupha c:ılır ıırohlc:mıl! iDKJiulıle de l'h.ııhıtaı dJ pauvre.•, .....,., a. 117
207. Llle'le ilaıli Pıc:nr Pııl!rrlrd.ll.l·'·· L 92 vd.; NavemaiJ'de lı:an•nıın '""ü ""ıcııla...ı.ıııJ
lıı ilııili Ouy Thuilllc:r, II.I·Y·· 1. 145 wl
t '""ısı~ Kalma Fobisi t1e Kauınrual Koku
:XVIII. yüzyıluı nnalannd;ın beri, özel mimari, konutlard:a r.ıh:ulılc sag.
~ınuı k ve yeni gerekleri kar1dayabiJmek iııte~yle, ortanılıann i.i:cllcitirilme·
.ınr ve her ortamın qlevinin ayrı ayrı belirlenmesine iizen göstemıektev·
ılı. Yeni lmnudarda ve mimariıle projelerinde, birbirine açılan ,ıJalardan
,.:ıeçilirkcn, koridorların 5ayısı anınlarak ev içinde daha f.ızla özerk
.ı.m sa~lanmasına çahıılm~tı. Temsil alanlan, mahrc!miyet alanlarından
•vıılmaya ba.§lam'-'tı. Claude Nicola.s Ledoux, iyi havalandırılan bir or-
ı.ıınd;ı yalnız ba§ına kalmayı, hem fızilcsel hem de ahlaks:al açıdan bir
t•davi :wrunluhı~u olarak bclirlcmi§ti.
Bu evrime zı.manla y~ni duyusal gerekler de cklenrnı~ıir. 1762 yılında,
l'~pa: Jacquin, cemaatini, konurlardaki kötü kokulıırla mücadele etmeye
w mıııfıılclım temiz ııırmaya çağınnı~n.-1. Odaların içinde, çok !azla su ve
w~rnik kullanılmaması, duman c;;ıkı~ının 5a~lanmaııı ve ev içinde köpelı:
111 da kedi bulundurulmaması tavsiyelerinde bulunmu~; ytuval~derin"

•unudardan uıakla~tlnlmasını ve perdelerı n a~ılc rutulmasını salıle vermq·

ll Edmond "e Jıılet de Guncuun, M.ıtvıı.o s.ılr-.rı, hımm 10118. •· 15.8.

21 At..,., •· 2Q.t-5 w C.·N. ı....Jıı~ııı haHınJ•, Mun~ 0JIIIıl, •.•. m., •· 1279-1280.
210 JCOKUMJN TARIHI

tir. Pap:~z jacquin'in kitabı okundueıında, kii tü kokulardan kunuln • ,...

§imlcrini ve stratejilerinin olu4rurulmasını ramamen XIX. ~·iizyıl• -
meldc hata yapaldıtını. hireysel hijycnin, ~ok daha cnc~. ~·ün~lıct •••
dikkatini çek mi§ oldu~ nu ı,ırörüynruz. Ancak 1832 yılından ~onra, ll •
l:.:ı ilgili olarak daha canlı ve etkili alımnl:mn verilmesi, daha ısr~rca,.a.
nı:uı, konseyierin bu ~e tut:ırlılık ic;;inde c~lmcleri ıuplıımsal 1"' ... ~ ,
nin oldukça hızlı hiçimJc ilcrlcdilini hize gi\stemli~rir.
Ru konudaki yenilikler, bir kez dahıı, burjuvanın hem halkla ••-
daha (azla mesafe koymak ve kendisini halktan daha :yi kurumak ı..w~ •
halkı daha yakından denetiemek isteliyle aynı dot-uluıda ılcriNo~
Konumuzu oluıturan kötfi .lcukularJan .lcurtulm;ı ı;ıayreıleri, ina.n6e
hınudarın:ı çelcilmclcri,t\zel alanın ulu~turulınası, kı.s.tcası, XVIII., .. ,,.·
da ba§layan, Ruben Mauzi'nin "burjuvanın mutlulueı:, evinden h:-.A • ı.
yerde de~ildir"' 1 tanımıyla vurguladığı "ehlile~mc·cvcillc~me· harcke eu.
gcliıimı sonuçlarını ~etirnıi~lir. "Ev lıijyeninin" sağlanması lfclVreıle" ı
bu gayretlcr, zamıınla beden hijyPnin ve "aile içinde lıijycnin" ~iiA~
sı g-dyrctlerinc dönüimü~tür, kı~mu y~anund:ın çekıl~in iirekl y~ı ..
oluırumm1rur. Bu gifi4imler, üıel alanının doletur aözetimi alrına Jtt••
sine hağh olarak yeni lıir konur hiçiminın oluımasına '/Ol c-ıçular. E~•'
yoksulların kötü kokularından ve tltljıdıklan tehlikelerden malcaı, :fi"' ·
içinde ya~ayan burjuva, o dönemde muda olıın ruusis :cvklcrin ••~·
vardılı kudar, yeni duy;ırlılıwn mcydan:ı getirdiği du"(lısal alı§ve••••
ulu§turdu~ tıcden dilinin inceliklerinin de farkına vıınyordu.
Papaz Jacı.ıuin 'den sonr<ı çolc önemli pele çok geli:jnıc ya~anmı1ı ıı. 1•
voiııicr sayesinde ıırrık havayı kirlerenin, hava harekcr:eri olmadılı Ht•
nilmi§ıir. Bır ortam içindeki havayı, kirlennıcktcn koruyaaık ıılao tC!I ... ,
hu havanın ~-enilenmcııic.lir. Bu tarihten sonra. orgJnizmının nıcel Vl' ıı .. ı
ihriya~larınm ka11ılıınnıa5ı için, her konutun havalıındınlmasına, •••• ..
sının yenilenmesine çok ünem verilnıi§rir; bu gereklilik de 1-ıircylell!~
nonnların belirlenmesi sonucunu g«:lirınitrir. Pislikleden annmak .._.,
hava harelccıini ııaglam.alc yeterli olmamaktııdır artık; r~miz hava ıc!ln·
lerinin satlanması ve atıkların akı~ rejimlerine daha fazla dıkkat C<.Jil... ·
acrekmdcredir. Dr. Bayard'a Küre, Ramlıutcau sukatınuı ka:ılmas1 ~""'
cunda, kamu alanının daha fazla havalandırılmasınd-m çok, birlıl!~...
komlju konurlann yararlanabilccctli hava rezervleri ohı~tıınılmu§IU1 1

ll A.ı.,., •· 281.
4l Au.• •· 90.
 E\AN KOICUSU 211

t ııteıı ıçine gcldi~mizde, körü kokulard:ın an nma gayretleri, ev içinde

...., ha\· <ının yıt§ıtmsal üneminc, dah:.i ünct: ulnı:tdıitJ lcad:u udalcl:m·
. - Me1ru Munaf1i düneminde ıuplum, 1\tıluk almakla ilgili ()layların
._,.,.. kulak verir ulmu~rur. Solunan hıwanın kaliresiyle ilgili yeni
ı •41Aya ~ık:m MCrdclilildcr, havalandırılmamı' urtarniardan kıtçı§ ve
• .,, •alıın her ortamın kokusunun uyandsrds~ı rilr.sinti, hasralık korku-
- ·".nuııı çıkaran verem hasralılının bir türlü önüne KCÇilemiyor ol-
.,... ııı ıık çok daha dotrtı biçimde tanımlanan ve pek çok benzetmenin
, ·-• ular.tk lıir ana örnele nlu~tur.ın hav:ısız kalm~1 h.lbiı;i, h.,ve~l:mdırmıı
ı • ,.,.rını öne ~ıkar.ın kt~ullar olmıı§lar v~ özı:llılclc "ilimsel çevrelerde
.. ~ J:ıha da fuzla vurgul:.mmı§lardsr. Louiı. Chcvalicr, ruplum ularak
· ,, ... k:ılma korkusunun, lıir ~ehri nasıl yeniden hiçimlcndirdi~ini, or·
•_..ı, yapılannın ve hu yapılan n :ıçıklıkl:uının nasıl yeniden düzen·
.....,...,c ncJcn uldujtunu ptı:rmi~ıir: Sisi n neden olduı;tu yeni hir korku
ıınew l~aret etmi§tir: "Delphine Gay sis için "Korku duyulan bütün ko-
...U.ıı en ı~renc; kan~ımı ı ... 1 kaldınmı çarı~·la bırle~rıren bütün bu
•-•n ...
ve lıııh<ır h..lcwıu ı ı §ilminenin iç geçirmelerinin ve l;~gıml:ınn
.• _.rınin c:ıltinıciil birlc§iminin meyvesi canavar" ~·azm~rır" '. Gü\•enli
,,. ,, , ... sı~nahilmc rüyası ilc "havaınz bir orraınJtı kısılıp kalm:ı" saplan-
•• er.uıntla gidip gelen ruplum, "hava ban}·nsu" yapmayı düşlcmekredir;
-..le. hıila klurozlu kı:hırını ve lıitkin kaJınl<~rıııı ürkek hir hic;;inıdc de
~ ~apatnıayı sürdümıektcdir.
lC ımu alanında oldu~tu kadar özel alanda da, du~·arlıJıklar "ö2el alana
..,_, ..6 çerçevesinde dderlcndirilmcye ba~lanmı~nr: d~kılar, beden sal-
~ lı:i~iyc ;lit cıl~ını ihl:ılsuçunu ijlemekte, ki§iye ait alana utanmadım
•--"rctlirlcr. &§lcasırıın v·ıkınlıeınJan kaynaklanan kc:;rü kukul.ıra fa•
t....,..il C§igi giderek ;;ıiagıya inmi~lir. Chaussıcr, hııharla§ıtrak hııvaya
._,..,..terin kaçınılmaz hir hiçimı.le mikmp saçrı~nı hclinmcmi~ midir!
Özel alan içinde de ailenin knkuı;u mhatsızlık ~tcrir olmu~tur. Ru konu·
·•• 1tl40'Iara dujtru yeni hir alarm \•crilm~tir. Erdemleriyle onca üvülen
*·tehlike sac;malr.tadır; özel bir hijyen aerektirir. Pasteur öncesi bilim
\•vıt•lerinin bu dfı§üncelcrinin, ha~ralık kalırımı ve hastalık kapmaya
.~.• ri~li olma kaygılan gihi çok fada ıncelerneye konu olm u~ kayJ,rılarlcı
·lfıjı,ıii~ine dikk<U çekmek gerekmektedir. Ancak bu ünü~mc üzcrind..-
,ıık fazlif Jurulmamı§rır.

~) Alınıı: loııl~ <.:Mvalier ııır.iınJan alın"lanm ..m, •· 179.

6) m·mıı üuffmm. Lı md~ m ıı:mc dt la wı: quudııetrıM, 197J, ll. cılt, s. 62.
2 J 2 ICOICUNUN TARIHI

1844'ıen Stmra döneminin en büyük sa~lıkbUimcilerinda tm,

Dr. Mi<:hel l..evy, okurlarını "ailenin hirlikre soluduitu havanın•
lanna ve "ailenin çıkardı~ ga::laro" lcar1ı uyarmı~rır7 • "Ailenın 1ı ılı ..
hava· aile'Yi oluttur.m bireylerin aynı konul içinde ayn ayn sol-
havanın bir sentezidir tıpkı 4Chrin havasınm ruplunısaılsal21ların ıı-rlt
dan ibaret olması gibiti. Sa~hkhilimcilerin irnaelemı, özel 0\lanıa, ~
i.;in de rehlike olu~turahilecek tehdiderine yönchni§tir. Bu keı 11
nusu olan, solunacak yelerli hava olmamasayla ya da ıoplurNII ı.
eksikiiliyle ilgi~i olmayan, yeni, ö:rel hir rrhlikedir: hıılkın kötü ~
l:ınnın herhangi l:ıir biçimde nüfuz etmesine gerek olmadan da ...
birlik ce soludu~ hava"' kavw duyulan durumlar y:ırauıl:ıillr. Ah 4
hal!ı ve kaluım nedeniyle aynı türden pek çuk köıü kokuuun 'ı'ılılnu•
cılu~ım humide bulandanca hava, ıdc ba~ma hasıalıA:ı neden olabılıı·
ortanul'9 admı verdi~miz bu "Yil§arn h:ıbilUs·una nüfuz eden "ail•w
varlılılc, aile mizacı" i§te lıu biçimde ulu~makıadır. Ailenin "ev aıı:
i<;indl! lıirilcl'n lcörü lcolı:ul.:ın de!li~· ıulcu§ yapmaaı" ı.uııucunda, hat
kendine özgü bir kokusu ulu§makta ve her aile, sürekli cılara.kırı.
(!den "özel aile hastalıklarına• sahip olmakta ve hu h;ı~ralıklı Juı~
duvarlara sinen kolcuların erkisiyle daha da §iJdedenmcktedir.
Michel Levy·ye kulak verirsek: "Mescleyi bu lıiçinıde unaya krı,ılıf
nıuzda, iç ic;e ~eçmi~likten ve cv içinde ısınma ya da avJınlannıa ,
kullanılan ~zlardan vb. kaynaklanan hava lcirlili~n; ddilııyna k•n
aelc:n, aynı ulasılıldan ıapyan pc:k çolc bireyin kendine :ıit on::ımda ııl ...,
duAu etkilerin lcaqılılclı olarak alı§verqiyle ortaya çıkan kirliliAf ~\z ~ncı
hulunduruyuruz." 1•' M8ir arada ya~mak, aynı orlalllda \'a~ayanl••• ••
lci~iısel orramlannı da tehlikeye armakıadır; evin ic;in:le, haıı bireylaır
bunların hir zamanlar yalcalanmı~ oldulchırı ha5tahldıırdıın kaynaklıall
hasralıle durumlarını daha da ~iddedendircn ve her.üz bu hasııılı• lı
yakalanmamı~ l:ıire~·lerde de hasralıle cehllkcsini artıra:l kar~ılılılı bıı ılı
Kunlulc haliyle denaeler saRfanmaktadı ı. "11
Birbirine hasralıle bulaınrma tehlikesine ainneden, ıile ıı;;inde hijnl
sajtlanmasıyla ve aileo,i olu~turan her bih!yin soludu,itu h:ıvarun buhqıcı.
nslci olmailiın serbesıçe yayılmasına i:zin veren örerk mekAnL.,nn y:ır.ıı1lu

7) PaNor r.ırafmdan .ılınnlanmıttıı. •• ~, ~ 16.

8) Mıc~l Uvy• .:ı..ı.y., 11144, 1. dir, ... ti+4.
9) A,c. ,., ... ~4 ~. bu paraıırdfta lft olım ilrelıl hiıün kısa aluınl~r l'lh.
10) Aı.J·
ll) A.ı.,.
 EVIN ICOICUSU 213

,&. "ev Içinde solunan havanın" :ıararl:ınnın yuk '-.JilmeMyle mümkün·

• Aıle i~andekı lı:oku ve hava alı§VCri~i bireve ait liıel hir mcUnın
...,ıırulmasını grrektirmclcccdir tıpkı roplum ~cnclindeki kölü koku·
-t• 1l'hir dı~ına kaçmavı ya da aile konutuna çekitmeyi ~rektirdiıti
,.. Avııı aile içinde nlııa hile ha~ka birinin yayıJ~ körQ kokulara lc:ıflı
..._.,. hıı tahammülııüzlük, XVIII. yiiz~rıl onalanndan sonra giderek daha
"'·~ıla~an bireysellik hareketini hulandırmı~nr. Herkese ayn hir y.ıtak
4ftetlcn sunra herkese ayrı bir oda zaferinin ruhumlan aıılmı~tır.
\ncak o dönemde halk sınıflan için hu istekler 2Ö'Z ardı cdilmi~rir;
... ııcırmlara uyması ve lcalıphır.ı girmesi amaçlanan iKi ailesi, birbirine
_..,oturmaktan k;ıynalclanan lci.\tü lcnlculıırın biriken etkilerine maruz
w.t.Aı, h;ısralık tchlıkesinden kurtulllUI ~ansına c;;ok f.uln sahip olama·
•t'l•· {)gl;uun sıraca hastahjtı (ı;crofula), lu:ın klorozu (knnsı.zlılc) klmU·
~. •ııkıı onammın bir rıarc,;ası nlmu~tur bile. Yoksulun kötii knkmaııı,
••mı hozuklu~yla ind'-'11c~tirilmi,tir.

··-tı.üilimcilerin Israrlan ve Yeni Du:yarbLk

v~nı dii~ünceler ve saptamalar, cv urtarnını ve lıu ortamın kokusa)
..t •.-.:8int v~nidcn biçimlc04.1im1~tir: yeni ilkeler ~tim~. Vidalin 182 s·re
1••••· d'hygime dome.uique (Ev hijycni) adlı kitabında -Bır konut, hiçbir
.•ıı•ıın, tck ve ydlıtılmı~ nldu~u zamanki kadar sa~ıklı olm:ıı· dcmi~tir 1 ;.
•••rlunl.,.al kokuların karı~umndan ve bit~ikteki "aile on:ımlannın" koku
ı-.la,ınıından kaçınması Rereken evin kendi~idir. Bu kaygı, in~iliz evle·
,_. hayranlık duyulması sonucunu ı.rctimıiıjtir: ingiliz evleri, çiltliktcn,
,..ı.lc.Andan, küçilk i~letmeden hana bürodan uzakta, özerk evlcrdir.
l.tıllc'ın belirttiali ı,ıihi, luruird'da, bir evin sadece tck hir aileye kiraL.·ın·
ıııuııı uygulaması ha§an~-a ulaımı~tır 1 1•
Temiz hava rezervlerine yakınlık ve ruıva auklanrun kontrolü en önemli
ıl\nlmıl~r arasında yer almı~tır; hu konuyla ilRili oldukça ı;ıeni~ ç:ıph ar.ıı·
ıırmahır yapılm~tır: hu konuya leluar dönmeyece~m. Michclct, Michel
oıucault'dan çuk önce, bu hijyen zorunlulukları ilc evicnn önünün ve
,l!vrcsinin ~ık olması ve ahlak lcayı.'ll:ın arasında sıkı ha~lar uldujiunu
...-laccrm~rir. Michelet, Eski Rejim'in hüyülc maliyetli binalan için "hava·

IZI '· lll.

ll) A.1.m .. 1. 1911.
214 ICOICUNUN TARIHI

lımdınna, remizlik ve gözetim bu üç k~ulu sa~lamak H)nııırand. '"' ~

~~rünmektedir 1... ] sonu ~örünme:z koridorlanyla hı. l:tbirrndl!ı, ~ .
ler, gizli mcrdivcnler, küçük iç a\·lular, çatı katları ~·e kork..aı.U., •
çındar ba~rlarınd:t binlerce macera saklamalcr:ıdır", Jiye ya~ '
Ev içinde kapalı knlrnl:j lcokulan ve h11v:ıyı temi:zle!mclc hu ~L-t .. • •
sa~lılchilimcilerin en önemli gi~inılcri olm~tur. Ara~unnacıl••·••• ~
L:uların hiçbir hava ııkımı olmadan k:tpalı lc.ıldıklan mekanlsun ._... ~
masını hiç çekinmeden s:ılılr: verıneye ba~lam~lardır. Konutlarıll~l•
kuku olausu bugüne hu dt~ltuda ula~ml§ttr. Yeni kay~ılar, ... ıyi• •
mclcfln tonımlamasınm yapılmasına neden ulurken,lııı nı~kilnlsrnı .h•~ ·
lcnmesinc etki ctmiı gö:zlemlt•rin, saptamal;ı.nn çoldu~u, ortam kcıa 1
nıın giderek Jalııı yolun hir biçimde saxlıkbılimcılerin ilgisim çd ...
gC:iııucrmiJtir. Bu ilRi, bize, en azınd:m bunca çc~itlillk Ye karmap ~"' 1
bir dükilm yapabilme olana~ sunmaktadır.
Ö:zd alanda. duvariann içine itleycrek, kıımu alanında uldllfıoe••·
daha f::ııiH rehlilı:e soçan kt\tü lcolı.uhıı, hiç olmadiRI k~dar k ayıılı h:ı~ı ~ •
üzer~ ıuplamı1tır. Aslında bu yeni ıakınnyı besleyen eski bir ıc:.,.-.L.
"Hava dula~tınının zorlukla saelandı~" \'e luılu~.m her tur .•apkıniiJı l••
ıJi~i dar oda, gizli lcö~. duvar dihi lc:aygı."ı. Çocukların uyuduldan ye ıl" l
ki tuv~lederin pisli~. ev sahibinin d aracık lıürosundaki tuvalcnn piii.,L-
yan§makradır. Knridurl:u da menlivenler gihi c'.\zel bir ilııi gt>rckrtnnl!l•
dir. Koridnrlara öıellilclc dikkat edilmesi ıııcn:knıckredir ~ünkü blitiııı •· •
akı,ı bundardan geçmektedir. Dur~un hava. knriJurl:ınn dura~nlıtı. 1 ••
lcokusu ve lu§lu~u içinde htıtün tehlikeleri bajtrınJa ta~ınıalcta ya Jıı ı.
koridorlarda ani hava ı~kımlan meydana gelmek ı c ve hövlcce retıla • \
cereyanlar ulıı~m:ıkradır. Mcrdivenlcrsc, ei!er dilekat edilirse, ıııcı~ ..
lerin, evlcrc.Jeki kiltfi kokıılar için bir tlir acil çıltı~ gt\rc\oi iistlcndı~ı.,.
giirülmekrcdir. bill ün bu lcuku kan~anunın yuk edilmesi önemlidir; :ı'-t:
bu tür yerlerde kar§ı cinslerin k~Ilıl34malannın da öniine gcçilrelı~k
gizli saklı k~lcrdc yürütülen ahlalcsızlılc da knntrc.1l ahına alınmalıJıı
W Ilkel kulübenin ydnm yamalak gerçeld~tirilmi§ hiılürdcrindcn"' \k~,
koca odası, genelde çok pis kolcmaktaydı ve kolcrıı salgın: sınısında i\l(lnl
cül etkileri ulmu~tu. Bu mekandan kalıcı kokulan uzak rumııık J.:en:kın.ltı
zcvkin ve mahremiyctin bu ılık mcldinı yeni bir yasıılelama Jo.ılJ:alına "'
dı~lanmay-• nıııruz kalmı~ ve tıu bölümün lı:ıstahlc ta§ıyıın nemli nrıaını

14) Jules Mich.. l~ı. 1Lsıoirr dt. t.. ~t. 11161. s. 194.
1S) Pi<ırı,, Du lıoılıııaı.ııms "'·l·l·· o. 126.
 EViN KOICUSU 21 S

-.e'-! ı de~tirılere lcunu ulmu~rur. Rıı mahrcm hölmcyi öteki hi~lümlcrden

· -"•~ ıçin kull:mılan perde yuksul konutunda hile y:ısalıclannu~ru. Amk
tt.lıııın hıle kukuııundan çelcinilir nlnıu~tur; kolcularla ilf(ili yapılan araı·
,fMı!,ır, her c,ıy.uun kendine özgü hir kokusu olduıunu orrcıya çıkannı~rır.
1U•plann v.c komudinlcrin cv içinde bir yı~ n olu~rurm:ıl:ın, fmdılcf.uc­
.,, ••ın ya da ı;ıçımlann önünü açmaktadır. uoahası hu dulari ar temiz \'C:
-.ııli ıutulmadı~ı takdirde burada biriken hava hozulınakta ve kimi
11M01111hırda bu dolapl:ırdan ki\tü kukul:ar çıkm:tkradır ki bıı Ja ha~lı hıqına
1• ıc-hlilı:e demekrir" 16•
1hıfel:ınd, lm~rüyil yaraklar için "kütü kukulıırın etrafa yayılJıaı bir
•rup yınmsıdır ve hlitün bir yıl hıırada yaımıık zorunda olan zavallı, bıı
•• hır glihrc yuvasının tiııt\indc uyumakıa, en korkunç etkilere maruz
hlnmktan kurtulanıamaktadır" 17 yazllU§W. John Sindair de bu kC:\tü ktıkıı
••·••ını §iJderlc clc~tirmc:lc.tcdir 111 • l..onde bu kumıda daha yasakçıdır ve
..,,~ ve avak örtüsü kullammının lc:aldınlmasım sıtlık vcnnckre \'C sal·
. . rı harekete ge~icen 101 ve masrilrha.~yuna ce~vik eden yatak tıniiierinin
~~~ll.ınınuna §iddetle karıı çıkmalnadu. Oünahın kt"ıtı1 koku.'iu, bedenin
tk .ık ve nemli lmkul:ırıyla mayalanır. Sindair gece uyumoıdan önce Ke·
•dık giyilmesini i\nerir, gecelik kullanımı n ıl{1ncmdc oldukça ~-aygındır;
ııııı:ıılc "gc:ccliein kul ve yaka Jü~mclcrinin açık bıralulmasını tembihler
,nnlcii gece kan dulaııımını hi~hir §CY ensıellememelidir" 20 •
Görüldüğü ~ihi evlerin kendilerine özgü lı:okularıyla ilgili hılgilcri, yuk-
•ıılıın ini hakkındaki kaba bir biçimde dilr Kl'ririlmi§, incelikren yoksun
ııuıınılıımalıırdan cdinmekreyiz. [)~kalcnkuııu hu çerçeveJ.e ısrarla vurJ(u·
lıman lcukulardan biri olmakran çıkmalctıtdır tabii kimi odalarda kulhmı­
lıın JCCCe l:ı:ımlı~ lc:okusu dı~ındıı, bu hı\IA hir ı;urundıır. En kiitüsü mut·
l11kran yayılan kokudur. Hi!mctçilcr, uzun hir süre burjuvaların hassas
.luyularını rahatsıı eden bu hula§ık ve ank kolcusu i~inde y~nu~lardır.
Yozyılın sonunda da bu nlCkıindan yayılan kannaliık kokular, tilc:sinti uyan·
.tırm;lya dc\·am ermi~tir! 1 • Knmıju evlerin havalandırma delıki eri, evycnin

161 A...,., ._ S7.

17) A.,t.,. .• 5. 470.
lll) l'nncipıeı d'lryııtrıt rxrnııu • cııok til! ı.anı~ eı til! /mıw ı.w J.ı. sn }nlın ~"'· L.otıı•
Oıhc-r, 18H. ·- 574.
19) C WnJr, ı.ı.ı.,., 1. cllı," 4\1~ vd.
~....~, •.' \li
2 ll Anne Marrln-Fııpr, Lı pl..ıı.-.. dtı lınnnn. l.ı ıhnıııa..'iıJ fmıiıunt 4 l'miun l \UJ, l'ıuu.
( Jr.L!61!1, 1979, 1. ll ı.
2 J6 ICOKUNUN TIIRIHI

alnnda yığılan çöpleri n biriktiAi hpalcsız çöp hiJunları, süre• li 'ı~ ot••• ·
için hep nemli lcalon. errala rurulıcr lcukusu yayan b.ıla~ılc hezl v• ...,
rince temizlenmeyen hizmetçinin hütün hu kokulara brt§an kull-··'
ulutan kolr.u§mu1luk yılını, hurjuvıı konutundaki hdllc kokusu ...-
ı.lukça Lasa bir sürede simgesel bir önem kımınan hcı midir.
SaAiıkbilimcilcr, dikkatlerini üzeilikle kınlgan RCnc;; kızın L~....
yönehnıi~lcrdir; hu kunuda Ccsarine'in ıavrını haber veren ·~ılı, ( ,._
Birottcau'nun d&l\'ranı§ı örnele olu~tunnalctadır. Bir ortmmn ha•-- · ·
n uç olarale ölümcülltokular yayabilir. Ve ro ~alcriı;inin loı.tiiıncOII~ •. · ·1.
sının havasının kötü kuleması sonucu ôlür; uykulımnda çiçckledn •· • ·
.5undan lx~larak ölen kıldın ya Ja kızlar sayılamayacak kııdar fıit••··
Toplumdaki kiıni gelitmeler yeni tehlikelerin Ju~tısına yol .ı~nu,ı.
ancak ne murlu lci lcokular hıı tehlikelere koı11ı bizleri uyarmalcı-..•1
SaJllıkbilimcilcr, defalarca, Ouy Thuilücr'nin çuk endeı ularak ~ii. ., ...
elekliXinc yerlqtirildi~nizı s(iy)edili aobanın yayd~ı »ıcak sac luı~..-.
nun: 4 , a~lıntb bu koku s.:ıyesinJı;; kitrbunJ.iukı.itin yayilımı :~uıhr, 11t • ı
hndan yayslan kömür lıuharım koku!unun2\ ingılizlerm mclankolı~ .~.
nımlanm bu buharın zardrlı eddsine alft.adcn bir Öll)'arxı lıulunm•L:tı••·
§ıtmdanlarm iç yafı kokusuruı lcarı§an ya da zamanla bu kokunua ,..., ••
~ocçen gaz lumbaınnın kokusunun16 ve ev hayvanlcırının kokulan ıbnto•
de dunnu~ ve lıu kolcularmlcötü etkilerini vurgulanıı~lıu:lır. E"·cil h~'''"'
lar konusundaki en :ı[:ir ele~tirilcr köpcklen çok kedi kukusu ü;:cr .... ~
y~unlıı~mı1ttr. Jean·Pierre Chalin~. Roucn lnırjtı\'asınJa, ayak)Ml...,,,
yarılan )'erlerden uzakla~rırılmaya oldukça RCÇ bır dönmıde lıa~laaA.- ..
ve böylece bunların r.ıhatsız edici kokulannJan uzak dJrulması gen-L ..
ğinin oldukça geç fark eJiiJijlini helinmqrirl 7•
Herkese ayn yatak dütüncesi ne hası;.melerde ne de hapi.~~a,
yeterince yuyılaınamı~. bir ilerleme kayJedilmemL~ olsa da aile içirı.ı.• •

22) l'lorry, Dn lı.ıhıi<WUIU .........,.••. 85.

lll A.u.. s. 104,1.Anle.a.a.y., ll. cılı. •· 122. Hl!t ı~loi dr dıanın dôl'lllnılma: lwkuoaı~l•
söz c.-ımqlrnlır.
24) A.ı. '1· • ... 4 ı.
H) Gııv Thulllıer Niwrnau'ytc ileılı olaralı lıadınlıırın ı:ı.ıııulıın ı-~~ ı-,..._~ •·
..deı; ımıcıl.ın vıııak ıandırl:ırıylıı dıiı4ılrmelı !ore~Mmı.ilc:rdlr. (A.JII "·· •· ·OJ. Rh Dıı. C~
cı.g.,.,
•· 67 vd.
161 Dr. l. Ruııan'a tıörr ·nıılıroıılu ~ulıu" (11-1·)·• ll. cilı, a. 44).
271 Yeni dııyarlılıklım ~"rh!n yrnl bır hah!lc .. ı. 1-·P. Ch:ılinc:, fA 8oı.1)1'!ııl~ ,,,....,._• .,,
'XIX" ıi«:k, Paru IV" de ırz, 197•1, •· 80~. ·Oda l~inJC' ıl\ 1nın rmıılma•ı y...ıılcnr; ,....,..,
~olıular ~ ~yıılıhbıbır, l'lrf'l'i lıllıQ lıolı:uya ncdrn olnuıkı;ı.lır"
 N!NkOIClJSU 217

'•• hııcvın ayn lıir yara~mın olması gcrek.hlil}i, burjuva sınıfında herkcsın
,.- ıurunJıı uldu~u hir zorunluluk olarak kı:ıhul ~ı\imıeye baı;lamı:jnrZh_
l"ı nedenle sajlıkhilinu:ilcr, !iajlık ve ahlak kuıjullıın ularak, urtale mc·
••Aıırda uvulnıiL'iı gereken zorunlu kumilan tanımlamaya çalıljllll§lardır.
\'--ıl~m Avrupa çapında ses ~tircn büyük usta HutdanJ, yarale odala-
ı tt.&. yalnızca hizmete; ileri Je~il çiçekleri ve kirli c;ama~ırlan da uzak tut·
·-' a:crıelıeti~ni söylem~tir; daha lı:ısa bir ifadeyle olası biitlin kötü lcoku
'•tMıtldannı Y<lk erme~'i emreder. Özellikle çnculchmn otunma ,ıJillannı.f;t
. ..,ılm:ımal:m gerckıi~ni N:lirtir. Birkaç yıl sonr:.., L.mde ıalcınılma~ı
.....,...,.n tutumu özlü süzlcnyle 6zerler: "Nefes aldı~ınıız hava\·ı hiçhir ~\'
ı .... ıne~in, ne de solunmu§ hava kalsın yaraRın çevrc~inde. Ne hir lam·
•·•rv lıir at~ ne ha)'Van ne de çiçek. Aıı;ık kalsın c.:ihinlilc sununa Jclc··9 •
"ıııı:tlıklıiliıncilcr bu özelmekan için saauc on iki iJ:i yimıi metreküp
--~~ ııcrcktiAini bdirtirlcr; bu oran, mek5nan olduk~a büyiik olmasını
Wı.ı~ı çok uzun bir süre de pencerelerin ardında Jmdar açık blm:ısını
.-rkıırmekcedir. Doktorlann önerisi yat:ılc ndasını ı;ok:ıktan gelen mık·
.• .-, ve sakıncalı lci\tü kulcıılanl;ın ulı.lu~u lcuı.lar ev içindeki köril kuku·
l•l;ın Ja uzak tmmaktır.
1-v kulcularına g(lı;terilcn bıı ll§ln duyarlılık sajtlıklıilimc:ilerin tutum~
l«ınJan mı kaynaklanmaktadır l'ulcsa sa;tlıkbiliıncilcr \'eni hir tutumun
~ıN:rciliı(ini ve yuyıcılı~ını mı oı,•apmaktadırlar! &.lcbiyatta ikinci varsa-
tiıflıın d~ru olduAnn u gösteren oldukça c; ok sayıda örnek vardır. Leonard
f'lıeılli:r, Balzac'ın da mekan kokulannı sıkça i§lendifjni sap[arM· Au yaza·
ruı ıııerlerınde murfakJarla iiJııili ~k çok ranımlam:ı v:udır (Un debuı dtın.s
•• t'k', l..t Ptrl! GınitJt, l'~rre Grassou, lA nu&isrm Nudngen, Les Cmnidims
~~~ .. .._ ıat~tıir ... (Y~Liıncld Bir Blı~lcnıgl\, Gorit" &ha, Nuciı-ıgtm &uıluljı,
1 )fıın hilmez oyunculari). Balzac'ın, cv~·e kukuı.ıına, kiiıü 1emizlcncn
'"lıdarın knkuııuna (MaJarnı: d.! la Chanıent!, l"lrıiriC ... (Mct~l~ımc de lıı
1 lıantcnc, Çayla k1) bürolan n kendine (;zgü kukusuna (Lt.ı Mmson du

lBl fodl~ (d.f.,., V. cılt, ı. 441 Mantl~·· !w ı anetınıle \ıJ!lıın lYni .Joemu1 bcbc:lı.lcnn her
''" ııoııı hır b.!tılı. olnııı.ı ~~!NiııiQuwı alıını ~·%JNtlır YI! "Franw lmpnraıuc-lu~tmun hüıün lı..-­
,. "'"lr~ı diı:wnı. hn •'*'"'dnın lımılı nd:ıı.ı varJır, .1ncalı. bu <ıoı;Lıbrın IIJıiı Jcar-ılı dti!ildlr, hu
".ıUnl~rdıı haw rahatça ~lııa II)'IU unıan.U hrr ~rıo:ı her an ııı:c;e Ye ııünı.lüz pı:ı·
,.whıJIIll!lı.IL'Iiir" N. 'dı. s. t!8). Çıınlıiı ... .ı rıoııun huJıır: havolln.Jırmo\'lt~llrmt'll.-n lınlnı­
'" .,·ırmalı, maMiırmo)'""' lıuııırol alıınJ.-ı ıut:tr.ılı., ~ ıçtiiQı w homavlııüel ilitltıleri on:ııcbn
• .• ldırm;ılı: oldulı.ı;a inc:c bir ıkfllll: Jf:lclıtınnclı.tetliı.
29) Dr. C. L.un.lr, d.,l!.y., 1. (llı, •- 404.
JOl Ve mı ,_....,-,~iınıi, w C.mıo!ıfit lıwııairıt'clc kıılıu~la ıltilı ~~J"ınJmnrlerin oıiJulı.~a ıinz w
•rnnnlı bir dölı:ilmilnil ~unaralı. lı.anıdııml.iiU-
218 ICOICLWUN TARiHI

chııı qıü plltu) ka11ı oldukça hass&'i oldu~ ortaya ı;ıknıı~nr. ~llıkle ~
roların kokıLo;u, pek çok bckar insanın uer.tk yeri ulduRu için bu kııet-•
ana örnelelerden biri nlmuılurlı. Balzac, eski otellcrJclci hav.ılanıı,~­
udaların kendılerine özgü kokularıyla (a.J."f.) beden ısı sıvi~ ısınan , .. ,...
iç bulandırıcı kokusunu hidıirinden ayınnıtyt lıilmiıtir: "~ı;ki dil§emı ~.,.
halılann ve toı kaplı dolapların yaydılı acı ve sert kokuyu" ı anna•...
(L'Ehxırdt lonıut "ie !Uzun ~am iksiril): pek çok ~ez ölü c)Liaslnın •·•
kokusunu incclemi§ıir. Varlıklarm ve nıeUnların önü~tliAQ duluru•-
sahip olan &wc ndalan n kendilerine özgü kokuları ile bu (ıJala1d1 ' ...
yan insaniann miwçlan ar.ı~ında lıaj!lantı kuımu~tur; lıu noktada, t.. ~.
nur içinde h ükü nı süren hasralıklar ile "ailenin birlik re ~uludui'J hın._.
(\ı~ünJüğü ar:uında ili§ki kuran sa~lıkbilimcilerin içgiidülerini pa~"-e-
Bu nedenle c'~ıelliklc Paris'te haz1 daireler güzel kolmakıad1r. Sc..-.,.
ya da Sü5lcnme odaları ve hollcr çiçek lmlcarlar (Us Emplny~. La .~
dıuhıır .. . {Memurlar, Kedi Evi)). Buralardııki sand1klar Imkulu aı._.....
vıırılml§tır ve içinde gen'i lı.ı:ı: c.cyizlertnin buhındugu konıı11.linlelln , ..
mccelcrinden yayılan L:olı:uyla oda, mis 2ibi kokmaktadrr (Mem,ıin • •
deux jeunes manees !Yeni eviderin ~ünlülcleriJ).
&lzac, h:m yan-özel mekAn1ard:.ıki lmlcu ortamını l:.ınımlamalct~tt t••
zaman bü~'Üic hir zevk duvm~J~tur: Ec:zanc, konser ya ds oolo s:ılcır.b:n. .....
lar, duru~nıa salunlan'". Bıtlzac'm en riksindi~ koku pansiynnl::ınn le~~
ulmu,lur 11 • Pansiyonlar "kapalı lcalm~lık, rutubet, pis yal kokar; qu~l••

lll Kllc,;lilı m~mııı ıçin"Qrllmkntullan, haYMUiwrldnrl:ınn lnlıuıun.lan, h:ı\'ı.-....4

ulın.dıjtı ,ıJıılardıı ...lıqqı k:ıbn ml ...Jaıl.ımn Jd.....,ı..Jıın, Ugıı ve ıniR.Iı.lıqı k<•lı.wu. ..... -.
nııılıı:ıJır" (l'fı,lWılrwt.lti'E~. 1841,1.44).Gaborbu (l...nrıs.ltb•ırau. 1862),an._•
lıolı:ubnı lıllyıllı yer ~mıtırtı (lılıı. Guy Thııtllırı. Lı w quoıidıtruıır d:ııu Jc, rrıınıf.lba ... '"'
sıklr, Pari.'- 11176,s. 1~. 16 ~ 41). Ktılut o;ılıınlcıı ~Jn oldulu ırıbHıuıaıl.ıı da rm koııaa- •
tblı.ı çok yöracl kakulwır • Alaac~'lann büm!u lahana Prtwinc~1ıkrllı baro~u •ıınm:... Jı,.l..e
19001ere Jr.ıtru nıemur 13\ııllnda biıylllı bır ıım• olunaı hllrolımn lıolııı ••ııınılıınndıı drıı11 "
~ı,ıml~ı mr,-dana gelmi.tıır: uc:m .,aı(umler ve çif;;elıleı lılıtü lıolılll\ havuı ı.ı:rlrı.... vw C.
Thuill!ı!r'nin ·ı8&1'dt: l:ıeliıulli lıörO lwlıubıı· ~lı uhnıı1ıur. Daha t"ınak dooı:mleıddidr1ııı ...
.ı., NııuWın Jı:(\ri} lwlıuıu daha ~lı tnll• ~ ~kArb!alı.lıınmıiUJ. BuDıın n.,.lcnlrrinl ı.ıı.,.
12) nu1Ut1f18 ı.aJooJannın .0(0 Jıolcu<U, ...... IliR Jı:aynaJıJ:ınan oeflliiJn \'ll! Jct\di lt.oJı- .
•~dulı:ç:ıı du~arlı, ırQçlfl duyulan nlAn lc.ıvmalc tabılc.ıııma hulıııması :ııı;ı.onılan hr .u1.1 •'"'-• • .ı ..
ıııımnlıtadır. bu ıar.ır, "aırtJı hummadıın·ıı~,hwl bynalclıınan, ~ok ı::ıılı:i zaııı;ınlaıd:ııa ~ • ._
lıir lmıtcıınıın ıızıılı:ı:an miro1aı nlallllı lıaqımııa ~ılııruılıtııdır. Bkı. jtAn-l..oııis L'll:tınfrıla kıaı ''
tılre Once y.;ııyımlnnan çallim»ın:ı, Lı IKSti.'ıl! cıu XIX' sitıi:lr. l...n IIIUj!Ur.ıtı, 1981, 1. 171!.
tl)u Pl'tr IJıınııı. Lı PlhıJe lııurmı, lll. cih. s. SJ. En lcötüı.ıl ce lwlrjlrrin ı..__..
nnın lıolıwııdur (bin . .ı.-u Laıııllrrt, ~ok· aafhd:a). XIX. yilıyılda ertl dııyıırlılrJın ~
lcöıfl lıokulu pal\.•lynnların v•raıtıaı uıamın llnrml hiıı;hlı ı;ımnn yrıcıtncr vıırı:ıılınma•ıııı .
Tiluınrt uv:ıındıran bu lııılı:unun lı:avnatı ıılaıalc hr lerı J:ııha bu ııan•iyınlonn karma olm.ı•l·
n pıerllıniplr. Knlrı pansh'lllllanntb Ju•"'lılaıdan v:ıvılan lıörO lcolıu.ıır, hlznıet 1"-"......._
 EViN ICOKUSLI 21 9

•• nıırubet kemiklerint:e ~ler, giysilerinCe ~iner; buralan yemek (Jdalan,

fftttt~tçı odalan, bürolar ya da huzur evleri Ribi kokarlar. Pansiyonlann
~ ... ıııu, nncak, genç ya da ya,lı her pansiyonerin sııi generis kokusu ve
...t.lı nc:ı:lc binlerinin nlm;ısı ncdeni)•le havay·d )'ilyıL-ın hastalık kokusu·
,• ., ulu§lurdu~ı bu mide bulandıncı ögderin nitcl ve niccl hir incdeme·
...ı yupahilecek bir yünrcm ~clişririldiwnde dcı!crlcııdirilrhilir". Air kez
u .. yazann ve ı~aı:lıkhilimcilerin ~'ırü§lcri un<~k hir nuktada l•ıılu~makradır.
l'astcur devrimine kııı.lar, ~iirscllij!in tıneminin her geçen KÜn ı;ıiLicrclc
•tmasına kar§ın, mekaniann ve qyalarm lccndilcrinc üz~ü kukulannııı kıu~ı
"'" duyarlı olunmu~tur; bu duyarhh.lc kimi zaman olıJulı.c;a çarpıcı hir
l~ıde dile getırilmi~tir. Baudelaire'Je, Goncourt'larla hatta Huysmans'la
.,.ıı Incelemeler S:l)'esindc, bizi, "d:ıirenin nıhunun"H arayı~ından daha
... "ıc:yc, mekAnlar ve ruhun çc~itlı Mileri (sırmmıuıg) :ır:ıııımL-ı uyum s:ııl·
'-''"' ıı ra•;ı~ına gütüren ncvrorik kc ilin ioıüıün güzcrg<'lhı gilzlcr ôn(inc scril-
...tctc~lir. Adolphe ıııncanın odasının kapalı kalını~lık kukusu ve UJTru(O
wındcki av kı:i~lc:ünün luıkusu, küçiilc: Mcıdclcinc ~ikulauılıırın ya da Ouer·
~~tııntcs'taki otelin kaldınm kulc:usu kadar ı;aıpıcıJır ve bazı ıüçlü duy-Rula-
lmuyanmasına neden olınaktadırMı·ı•. Yakl~ık bir elli yılsonr.l, B~ıchclard,
nıahremıyet uzamının bu duyusal olu§umunu incelemeye çalı~acakurn.
lıtunc;ı hir süre k()lcunıın retildedi~ uvanuı durumlarında özel bir yere
•ııhip olacak hu yeni ı.luyarlılı~n dueı.ı~unu ve iıle~ini r:ırihlendirehilmek
k.na oldukça l'ınemli b>i'ızükmekıcdir.
Bir ~bireyi ulu~tur.ın her udanm kendine öıgü hir kukusunun nldu~u·
nun kc~lcdilmesi, telcil kokuların öne çıkarılmaı;ı ve tercih cdilme.si sonu·
cunu ~tim~ ve aile ortamının hun:ılncı kıımı;ı~ık kukuı;undım kıırı ulmak
ı~ ın .ıayret gösterilmeye haıjlannııı;tır; cv luılı.uloırının lıirhirine karıı;ıp kcımla·
1•k bir bütün olu§tunnalarının önüne ge(ilmc.,•e çalqılnıqur. Bir arada, iç

qılıııtııliıll·anl \lnıfYIIuılı.ı.r.ıın.ı, maı<tiiıba•yı.'ll \'"dJ18R ıı.-.:rımrnın ya ,Lı rıo."\l.rt~lnm ~ o'ıı1rrn·

• llrnn )'ıı~-dıklım 1pem1 kolı:wwuı ka111~kradır. Erkrk knkwu nlaralı: niırkn.:lırilc:n hu mide
~ıılanolın(J, aAır lıulıu. kıı.lına nl:ın ııçlıaı ""IIY'I lıo..,m.1kıaılır
l4l CharJea 8au.icl;ıire, "L'tnvir:ınnn aıı vtıyııgı!!" (dn~"aZı ,ııı).
w·ı Jnvı-~ne Rıı h:ıf\1, ""IIUI cı Ic m.lllll.: fo'IUilık, 1974, •. 101
nJ Rlrı. ~ p,~ da! l'npııc~. P..ı~ r.L!.F., 19')7, s. 12 ~Bl &:hrlnrd "m.ıh,..,miyrtı
. .~1 ~ıkn &.d kokulu, rrlı:ll dolapları". "düzenin kaynııtı" htrki kokulu dol:ıpl:ın tuıkuyiA
llwrr. "Mrv!timknn ı:ıım.~"-"11 Jiizrm", l•vanıayla JolııJII.ınn vutıını ıılanın.ı ııirmitıir Lıvaıu::ı,
llniilrrin 1.11tihac:l hiyrr-aqbine Rc:rpon'v:ıri hlr Lım::ıın ııkı1ın.:ı, yalnıı.c:ı dolapl:ırı J~hıl rımi,ılr.
8ııJ<" ol<"nıiJıılliı ıtil'rı l'ınlllrn kııllanınııJan llıncc: ıyice lavıınu.~ .ılmalannı beldemek Ftrk·
ıııt: midlıl" 11ı1zen n blılı.t lcnlıul.ın arıuın<la kurulan bu hata ılilr.k.ııı rımrlc ı:errlnr: 'oooln.lu
h.ı~.... ~nl•rvı kukulannın rrdJı hc:r ~loıkn ôncr blzr bu lıolıuluuı Jüıeıulzlill f t .tıtuııklıfı
~•tn1ıırma•ından lcnnalıbnmalıımolıı.
220 KOICUM..III TARIHI

içe geçmiı hir halde ya~amalc gibi kolcuların birbirine kanımass ,J;~ ı •• · o
açıdan Ica bo sat,a, açık seçile lı ir olgu olarale Jıi~rülmcyc 1-ıa~lanmqı•. ~ ..-
lr.almı~lılc, havasıziıie kokusundan kunulduktan sonra, köHI kokııbP '
kunulmanın v~ urıamı mahremiyet in ince kukulanna özel bir md lı •··
line gerinnenin tek yolu, kokuları birbirinden ayın ccnek ve en ..~ıı· •
lculan helirli höl~eler içine haps.:tmck olmu§tıır. Bu a:anda urtavıı \j•
yeni rahanunülsüzlük. kendi5ini en çok beden lc.nlcuhınnın ve ince rıııt•
lerin kanıımına kaqt K(isterilm~tir: knkulann birbirine k::ırı~mıuı11ıı ""
rnek, modıı:rn mutfak.lann, hanyolann ve ruvalederin yeni ı,rörevi 1dm.., ••
Insaniann tek ba~larına lcaldılclart bu ı ür mahreın yerler, yatak ıklıt­
ve oturma odasının kolc:usal olarak temiz kıtlmasını sağhmıınr: bu ll.,,..
özel hir mekAnın içinde yeni hir koku esretiRinin d~msına yni ac;ınll\••
Mahrem meUnlan "üzclle1rirmeyi amaçlaydn güzel kolcu sımıuı, rı&JII• ...
imalabl'llht gerçekk. ~tirik'll çekinKen ileriemeleric hırlilm~ ~~i~mqm. l\ı1 ••
rey olarak üttokilerdc uy,;mdınlan izienimlerde inedik aranması, h1ınln..,
rrywll~in on:ıy:ı çı.lcımlması f t vuıKıılanmasa uyg-ısı, koku ~;ınaıı .. u o •
zanaannın ilerlemesini ~lıun~rır. Her iki gereklilik de aynı k~ullara htwo •
c!lnıckredir ve hanımlam özel süslenme odalannın ıc,,lcdan ile bu uJıılııtt
sinen kadın kokusunu ayri ll\ fl incelemek saçma ve bt~ h:r çaba ol~.Alftr·
0

l<nkulanndan arındırılma~oa çalııılnn özel uda, bu sürecin ı-inıJII!II •

MU§tur; özel odalar. mahrem kokulann mekanı ularnk bı.iirlcnmip' 1 ha
birinden ayn dü~mü~ A§ılclar, bu sı~ımkra sevdiklerinin kokusuyla tt_., ı
lıulurlar 111 o Özel odalıırın, nıhun aynasa nlarale gürtilmelerinde kolc~ .....
biiyük payı vardır. Tek ha§ma a~lan:ıbilcn ve ı;ı:izli zevlclerin t;ıdına \':ırıl.•
hile n bu sı~ınaeın ince ve narin havası, ha~rvansı niteliidi lcarı-lcuca v:ııo•l·
nın yerini alnu§tır.

Alqkmılddar t1e Normlar

XVIII. yüzy~l sonunda gemiler, mahzenlcr, hapishaneler ve lıasrm:a
ler, havalandırma ve mikropinrdan ıtrındırma tekniklerinin gdi~tiriltlı(

16) Dalu •unralıı bOI!imlentr bu lıonura ı:ekrnr d/lmoccl!iı, L 220 vd

m 8aı.:helard (La 1'~ ık l aflıJcr. •· 44. 47 ve •· 110) "~Am ol.aı3lı ıelı b"ffna L.tlı~~n
0

mekAnı nlaralı Jct-:rlcndlıılen"o I!Y ir,;ındıt "Niiı w ırlıil ınrrk ..zlerin" •rwqını ı"~vik •...ıen \•
V'JC•ılun ıelı. ~11111 ~l\llılıp yalnız kalabi.ld~ en liı.,;ilk lıll11=nin hde biı ·ı.xıa· '·'t·ılaı.l•n
ınıın(ını Jlt'lllrn "tıtınıuıiın ıllelllli" ırmı~<ını onayı;ı ~ını .. ıır.
J81 Ab. dahıı :ıonnki hi~üml.-r, L ı11 wd.
 EVIN ICO«USU 2 21

·ıl ı •ıli uarlıır g(irc\•ini ~'lrmü~lcrdir.Bu konuda daha önce de gördüaümüz

tAııılııh;ı sonraki yüzyıllarda da bir de~ildik olmamı~m; temizlik alııkan­
~~.ııının belirlendiAi ve yeni bihmsd bilgiler •1•!ınd:ı h;wahmdınna nnnn-
ı..ıııuı ranımlandılı mek:lnlar 't'lne hur:;ıhın ulmu1rurı<ı.
Hnward'a hır kez daha ha§vıır:ılım, :mcalc lıu k<"z hapi!lhancdc dej!il
•rıı~ık kentmin giri§indcki karanrinıt yerinde bulu§ıılım ve nıcmıırhırın
·~tl ın ımndırdılı bölüme ~irelim. qvaların ı;arılıp sarmıılandıRı balyalar
.....ı.la ılilip luılcılıp yer dc~ıirmcktc, hıırcket cnirilmcktc ve lıir uraya bir
...,ı.ıvıı dümfürülmclctcdir; yatak ünüleri ac;ılmakra, iyice siJkelenmelcte
••ını zaman da ipiere scrilmektedir; kürlder iyice silkelt'nmekte, dt'riler
lııh Olmcktc, bütün c:~yalar havalandmlmakmdır"1 •
liu nelerada odaların remi.zh~yle il~orili Charles LonJe'a 11827) kultık
~,·J&·Iım: "Ç·u~aflar, yat:tk ürrulc:ri, yoıtaldar, yastıklar her gün silkclcnme-
lı,lıı ve lıu i§lcm sırassnda lc:aflılıklı pencereler açık bırakılarak oda içinde
til ll' kli bir hava akımı olması sa~lanmahdır." 4 ' Yataklıırı, en azından yılda
tıır drf~. Mhast~dıga neden olan hayvansal artıklarıJan remi::lemck" için so-
ı•••l:ırla düvcrek rcmizlcmclidir. Jnhn Sindair de, ~ünlük remizlik alı~kan·
lı~ larını he Iirtrnekten tceri durmam~tır: Yataıcm 1tokulardan ve havasız·
lı.ıoın bynakinnan körü erkilerini, odanın pencerelerini açarak ve çal'§af-
l;ırı, örrüleri ve perdeleri havalandırarnk" 42 yok ermek ı:ereklidir.
H~walandınnak, sop:ılarla dövrnck, lcııiJırm;ık, silkelcmck, !iÜpiinnck,
l•ralı kalmı§lık kuk.usundan kurtulmak için yapılan bürün bu harekerler
r•mi::lık :tlı'jkımlıklannı ulu~runnakradır. Amaç, me kil nı tcJ2Iardan arındır­
ıııak'u kadar, qyal:.uı ve odaları piı; havmian, körü lcukuJan arındırmak
\'1' mekanlım mikruplanndan temizlcmcktir. Toz, örümcek a~an gibi, ha-

vaınzlık,kapalı kalnu~lık belirtisidir. Toz, ku~kusuz pek çok bilimsel çalı~­

nı:l\'a kunu olmu~tur 44 , ancak bu çal~maların amacı daha çok tozun için·
drki k.iıli ve mikroplu özleri sapmmak olmu§nır. FoJRet'nin l.'t'rnilcrdc sü·
rekli olarak süpürge kullanılmasını em rennesinin ncı.kni de ula~ıl:1mayan

39) 1\ıı lı.ıınuyu J:ılut !\nce hiJ~"n ı:ın!ıiyle ılııtlı hölumJ.. rlr .ılmıtnk. hb. hu kır-dp, &. 140
~.ı. AIK·.ak hu hı'\liimık m1•nırıLuıbn ıırın.iınnadan söz trınıımi,rik, bıı hôlümde inıı:clı:l'ft:CQI·
ııuı QüniOk alıtk:ınlıklmn doluıu ul.ııcııılmr.
4C) 1-Wmt dn pnrıcır-- iut.ıırııı, .ıı.,n., 1. cılı, 1. 'jQ vd.
41) A.,~~.:y., 1. cılı, •· -IOfı "C 407.
421 An. a. sn
i]) Cllll'j' Thuıllıc:r l.ıı_ı J , 1. 41) 190Q'Jrrr .k.ııı.Jar, l'l"l''''UII nkuiJanndıı \'l'Örri 1ürf1nt1CRIII
hiı knnlnı.lu,Runıbn w .der.
44) Piorry. (Drıı lı<ıbilauoru ., a. 341 bu konuyla ılııtli bv liıorc verır, bu lısrcdr IWilı(•ll(••• .k
Chlı.·auncı.J'On 1ı<lı dıı lfl"(;mrltıccl.iı
222 ICOtCUMJN TARIHI

verlerde biriken çöplcrin ve pisliklerin, yıAın olutturmalarımn önüne~·

mektir4 ~. Bu kunuda hir tarih yanl~lıQına Jii~memek ve XIX. yüz~ıl.&.••
temizlık alı~'kanlılıdanyla Pasteur devrimiyle ortAya çıkan t\ızlan:lan ,;.,.
mn nevrozunu özde§le~timıekte çok acı!!leci davranmamak gcreklı.ı..
Bu kc.ınudald en önemli giri§im, rneklinlarda rahat nefes alınm.... •
uzamsal nnnnlann belirlenmesi ulmu~tur. Arbuıhnot, bir ki~inin ,.,.._
siz kalıp bogulma riskinin ulduılu minimum hava hacmini hdirl..,...,
çıılı§nu~ur. Howard, kı!·sin lıir biçimde, hir hücrenin on ayak (ya·~·
ularak 30~ cm., ç.n.) uzunlu~unda, on ayak yükseklit,nJe \'C sekız;''""'
1244 cm., ç.n.) eninde olnmsı Rercktigi.ni belirtmi§rir, ancak hu kuralı •• •
rulama gere~ duymamı~tır 46 • Tenun, hastanelerde, odal.ınn yiiksekJ.,.,
hastalann durumlan na, hastalıklannın nirelikJeriııc gı.'\rc ayarlanmıllı '"''
tiAini \'urı.rı.ılamı§ttr; "atetli hastalıklar". öteki hastahldara güre daha 1-•·
havolandınna gcrcktirir 47 .1.avuisier, J786'Ja. küp ülçülerini \incrnıAfıe •
Bir sonraki yü:yıllla da, havcı~ız kalmalda ilgili incclcırıelerdcki il~rl•••
leri n ardından, bilinı ııJamlan ''uz-Am ile bı:Jcn :ırı:ı&ınJaL: uyum',.... ııur.ıw ..
rını helirlcmcye gayret ctmi1lcrdir. Ancak lıu gayrederi, ilerleyen ~ncolırı
de, gerçek hir Sisyphus knyast haline dönü§mii§tür. Ül;limlerindekı t.
lirsizhklere ka11ın Lel:ılanc \le P~clet sonundu fikir birlif:ine \·annıll•ı.'­
Bir ki,inin saatte altı ilA on metreküp havaya ihtiyacı olduğunu <.apı .ı: ...
larJır"". Ev temizli~ ll2manlarmın bclirlct.ligi. oran hudur~ 1 ı ancak u:mıu"•
hu kunuda temlcinlidirler: Uyuyan birinin, her tür bilim~J l'\lçiim tclcn•
nin dı§ında, tm mi ltıann en ıız iki katına Rerclc$inim duydu~unu Ja hclttı
mi~lerdir. Türnevarım yöntemiyle Monfalcon ve Puliniere, ııhırddı i!'
atın saauc yinni metrckür havaya ihtiyacı uldujtunu ~ııpı;m"U§lardıl 12 .
Nefes ıılmak için ihıiyııç duyulan havayla ilgili norr.ılarn yapdan t..
günderme ler, en uygun bü~·olclü~ sahip ortamı göstemıdctedir. [lt~•

451 A-l-ll·• 1. cilı, 1. 191!, Jrvıım cdı!r: •tvr y.:rin. her ~~Jrı .Opirülm!:~a ı:ı:rclı:llılir, '"'~"
iıtnn ,ılllannın. ü.•ılerinın, ıınbnnın, :ırblaııııın Ja .opıırillme•i IIC'R'kir. En ~ult Jılcbı 1ılıl
mesı gereken yerler, ltıyıJıı lı:~. lcamnlıkıa w arlıalar\lıı lı.almı' ,.,rJcrur."
461 fmrtırre ılt!o trıırıı:ıPtıu:ı Lllıltc'ıt ... , ~~~ .., .. D. cılt, a.. 228.
47) Tennn, tbzjj ttlılom masur-yıi.btlı l.ı~oıau Wti, L 186 vd.
4111 Bk:. llrn .. 1. L"lu~c:n ıı.nd Hc:dıeıt S. Klıı.lur.c:ln, •Anıume l..:ıurc:r:ı,l.ııvoWa!r'~<OIIIII
bııtıan• ıo ırırdicine .111J rııblıc hmlıh", li..JiaUı •1/ ıht lv.sım"'J of nınlıcıııe, !9, ı ~'iS, s. ı~.
49) fra~ul6 ~ıin, "E~uludorı dr ı,;ıuc:lı.ıtıı!l llralt~Pft ~IOO·'PiriMJe.s", Ll Pulıuııa• Jr,
1afıdt:~ ... , ,. , •·
ıııımsam oa.ı. 2Jfı.
'iıJ) E. Pfclı:ı. bıstnıcıitırı ıwr l'.waırwı<mrN ,j.., ~J prinwııın ..• 1!146. F4!1iıı l..ı:blııı ..
JW,M,~ sur lt.ı <~ ılı! l'an <vnfrtıJ, 1842. •· 21.
-.;ı 1 Öıırllıklc P. l'aıı1001, a.f.'J., •· 16.
521 A,.,.• L 6S.
 EVIN ıcoıcusu 223

_,, ı,irhesaplamaya göre: Herhangi hir mekanda kapalı kalan hirinin

•~~iinim Juyduğum hava hacmi hu urtanıdııki çc~irli ııkıml~ırın yc,iun·
....... güre Jcği~mektc:dir; aynca gereksinim Juyulıın nıilctıır, ki§iyc, sı·
...ııaa ve nem Jercccsine göre (arklılık göıitcrmektcdir. Pklet. sornur
.-cr üzerine yapt~ı bir deneyde tümdengelirn yöntemiyle 'u sonuca
....~ur: Otuz l"ataklık bir hasrane ko~ıı~unda Jıerek duyulan optimal
-.ıı hacmi, bin üç yüz otuz lıeı merrelc(iprür. Piorry ve Monfalcnn hu
.... ı ev ort:ımına tıııımı4rır.
IJ:ui sıstem, sa~hkhilimdlctin hu hesaplaınalarını vakit lc:ayhctmcdcn
\Mo.:Cı geçirmiırir. Poliııin 20 Nisan 184li'Jc ı.lııyurJuitu hir kararmm1ede,
-. hircye on Jiirı mcrrckiip hava hacmine sahip bir ortam ~ajlliınmııııı
..,_i \o'cr ;ılm~ur. Ayru sene, Paris'te Scıalık Kurulu'nun bünyesinde oiU4·
•ılan SaAiıksız Konutlar Komisyonu, bir ev içindeki her odanın bir
Mnln ihtiyaç duydu~u on üç meneküplük hava hacmine sah1p olması
.,., kri~ini belirrmi~tir. Gaz flzı~i hilimdahnın da XVIII. yüzyılda scıglıkhi·
•·ılertn Onerilerinin ıı41ghım ıcmcllere day;ındıgını dngruladıguu bclirl-
..k gerekir. Piuny, oda tavanının un üç ya da on tiç buçuk metreden
W1ı alçak olmaması gcrdı.tijtini, aksi halde, insanların "en hafıf ve en
~tkı;ız ~azların uda içinde dula~rıw karmanı1ıki•" havayı sulunmk du·
ruıt;d;ı kalacaklarını yazmıljtır.
AslınJa bütün bu bilgiler c;o~unlulda kuranı ı.lüıcyindc kalnu~lardu.
h•ısa'da, daha önce belirn~iz stratejilerden esinlenerek olu~tunılan
o4ulamalann bir lisrc~si )o'apılmamı§tır. Sa~lıkbilimcilerin buyrulclan, her
~~•mın ~le\ınin ayn ayn helirlenmesini ilc hizmet, <ıi}ırlama ve mahrc·
lllyl't mcldlnhınnın hirhirinı.lc:n :tynlmasmı gerdcriren konfor isrc_ei' 4 ve
lıı.~lmcll·rc aynlnu~ mddiniann Jaha da artınasmı geriren k~r arayııı bazı
ıılıirlcrdc geleneksel kunııı planının yeniden biçimlcndirilmcıo;i sunucu·
rıu KCiirmi~ıir. Örncjtin Fnville'in 1894'tc hcıimlcdi~ tipik Lillc evinde,
hrr 4cy kC:\tü knlcu salgılannı Jı§an aracak ~kilJc düzcnlenmi:ıtir: "Mut·
lıık, çam~ırhanc, tuvaledcr ek bir binada bulunrn:ıkmdır ve buralardan
\ııydan kötü kokular, evin içine giremeden, avluda ya da bnhçede d:ıw·
lııı gimıektedir."~5 Buna hen:ı:er hir evrim de Toıır.ı'd:ı gerçeklc~miıjtir; hu
rvlerde, çok e!lterik olmayan yeni hir yapı, "öıcl uJalann" otçıldı~ küçük

H) A~., .. .._ 89.

\.tl Ru ~ılın ıkincı ~'2ruında, minurl.•r ut]ılı. k~lbnyb çnlı f'ula ilııt.lenınc:mi.t. konur
.~ın.k ~:.ı,am lu."1iı~ vr rıı.hııılıaınoı J,h. fıul• ılııı etı..ırımıtlcrıJiı. llirı'W!n hu ıanhırn aonr.ı
•:anıiınııı ,Jnımı htı ·~ı ,ılar.ık rlr aluımıttır. l\lız. A. Tiıalıım,·, l'nlıuqwl dt l'lıalıır.u, •· 50.
ssı Aıınr Thıal.ımv ıınhndıın ıılın~ "-1·:0 ' 1 54.
224 KOKUNUN TARIHI

hahçeye uzanmaktadır; Kifittc muıfagı, birinci ve ilcınci kaıl:udıı ııe-,.

leri vı:: çamaıjırhaneleri kapscımalmıdır.
Yü:yılın ~ında ol~turulan bazı prototipierin ünemt bu ;u,;ıc.!= ı, •',
namaz; J,telecck vaat eden modellerıJir bunlar. Önemli olaylarla ~
olan rarihçi, dammJ.ihuda 5ürcgelen bazı es le~ kahplan ve kl~lerl çn..' ı • •'
VUr"KUJaJ~ınJan, yeniJiJcJerin y~IV8§ ilerleyen izJcainigcçid hir körfll~lt t.a.•
cdemeyip güzden kuc;ırı:ıhilir. Nicclı:.~rih aynı ıam;anda hifl•ysciUiın Jr-
hidir özellikle l:ıireysdlik tarihi, öncül i§arcrler urtayıs ku~·dutuada.
konumuzia ilgili olardk lıu alanda en gi~imci \ilkenin iııgilterecılıl•··
sl'JYleycbiltriz. int.•ilizlerin getirdikleri çözümler, her ne kadar bu ge~ r i ,
edilı;c de, Fran.'ill Ja beliıli ycniliklerin duRımısına yni ııçmııjOt. M:.tlliOiıt• ••"
"kim.~ lıu gerçc~ inld\r edemez: Konut içinJelci kütü kuku 1... ı kıınıu ...
lı~n:.ı yiinc."lrilm4 bir lchdittir. "~sı.. Mille, inı,ıiliz srmtcji.o; mn uç ilke ııı .... .
kurulu oldugundan söz eder: "Özellikle mudakta ve rm·alederdl!, •ı ... ~'
su \"C her i4lcve bu nnıslulc•Jculhmum,lajtımlıırın bo~ahımının a.o:.ıılıılln.o­
ve ~ni konfor sallayan rn:lkinelcrin lıııllanımı; bu konLJ Françolıll~.
tar:.~fından ayrınnlı bir biçınıde inccleıımqrir'i6. kısocası, sıvı aııklarıa ı,..,.ı
tım ~lcmlerinin düzenlenmesi, hava akımının kunrrulü, Jüzcne sokulll••
pistikierin otomatik olarole lx~~jalnlması i§lcmleriyle hirliktt yürüıülm.l••·..
Yüzvıhn ortalanna dojtru, Londra'daki üç yüz bin kumıra su ge ı i~ ı
Glas~ıw'd:.t "Zenginlerin evlerinde, her kaua bir tuvalet, sıcak ~u v• ı,,,
vardı. Daha ortalama büyüklükteki ~hirlcrde, tıeledi~·c vergisi ~;ı,._~
su d.ı~tım ıchekesi ve Jof:nıdan alik su sistemi «kanaliı~syon) ;ıynı ,,.,.,,
J~nebiliyordu. Böylece altyapı, mplu olarak duzcnlcnmit olu1~.,,,
Ru.ıby'de bin yüzevden "~di yüz ila yedi yüz elli kadarı 'liikümlillllıl-•~·
yerine getinnqlerdi; bu evlerde arbk iki ayrı mushılc vardı, l-ıiri mud-.. •,
Oteki Je nıvalcttc lıulunuyordu~i". Croydon, Warwick ve L"'nuvrm'de .~
ilerleme lıcaydcdilmi§ri.
Yirmi il:i otuz yıl içinde Britanya adalan ilc Avnıpa kıtası ;uoısındıaı ·
uçurum Riderek büyümü~tü~tı. Temızlık knnusunda lcinıı Franml•uı ıı.
kındılı umarsızlık, 5U kullanınundan kaçınılması, vücududan vayıl•rı ~ıı

~~bu) i\ .•. nı... ~ 224

5(ı) Fr•nçoiıı Beıuın, "l..c1 JnKhı~ qbıws du confon", L'lfıJ.wıe..., ı,,,.lıı_ lh
dırtthc::ı, 1977. no' 29, •- 1~5-IA6.
57) Mıll4:, LR.m., '- 219 ve 221.
S81 Mıne Tıolluiıc 1816'd~ (111-:Y·· 1. 102) ·~cıı )'liCalaııı'dı! ııemıtleıı ııvnlırkm~~~.o.lıtıı•
ı.r anıyı lıııbıtı)onrııırı. ~~;mlı hı yolcu, ıllı drnız yuiculujpınıı ICr~rlı:letnırn bıo ""~"'• \Oftolıaı
cc...pl.ıı hma ı;ut ctkfııjı~ıı. ~ • Amım ne lı:01lcull( bır kula.ı!" drmıtcı vr bunıımu nıcndılı~·
lmpı.ırnu111 Revdt-nJı"Bu (A,ıupıl Kıbıllln lı:,ılı..., hıyım" orvııbnıvcnNtıı ,.,. holılıydı", l'ımllı'•
 EViN ICOICUSU 225

• •·• br~ı daha fazla tahammül, J~luların ve pisliklcrin üzcllc~tirilmcsı­

... u. ıın sümıesi ne yeniliklere ka~ı kör bir küçümsemeyle n~ yobullukla
• dı· ,-hirle~me çalı~malarının yavaıflı~ıyla açıklanabilir. Bu davranı4ları
...-!,·~·en w lcnnuı;u roplumlann ins:ın hedenine, nf),r:milc i~levlere ve ko·
• .ltıoı k<~~ı ra lı: ındı~ tutumdur. Ancak hu lı:umıJ;~, tarihçilelin hu ~den·
. ı.·ı•lııımın t,.'t!Çmi§ine yeterince cğilmcJiklerini sö~·le~·chiliyoruz yaln12ea.
1\ıık ı;u sisteminin açılmaııının rcddi" 1, su dawrım ~bckesinin yayılı·
._... , yavrı~lıw. lc:unfur sajla.,·an makinelerin ülkeye wcç ~cli~i. Fransa'da
.,1\d:lc§tirilcn yeniliklerio havalandımıa ve yeni ev mekanlan hulmak
, . ~alı~malarla suurbnması sonucunu gc~tir. Örnejtin bu :ıc;ıJan
teııı Murard'm ve Pamck Zvlberman'ın1 .:ı 1827 tarihli bulu~ları olan "ha·
"'"'' od;~lar i~ısı" (aynı i§levleri ohm bölümleri hirle1tinne dü~(incesi,
\ • 1 l'ıncmli hir ycniliktir. Ru hulu§. aynı yıl, Arcct'in l.'>eS(.'riptiım d'une
•· ,lt· buin (1\an~·onun hctimlcnmcsi) adlı 'J'ayınınJa ilan cdilmi~ıir. On
'"'' vıl sonr-.1, Piurry, lcinıyacıhtrın ve mühendislerin uymak zorundH ol·
.t.ıkl;ırı yuktimluluklcri ~u hic;;im,tc özctlil•nrdu: "iyi hir mutfak, Iniyuk
lnı:tlı, tııvanı yühelc tılnmlı ve d<ı:jenıclerlc kaphınmılj ulmalıdır, iyi tc•
•:lcıuncliJir ve he nı tavandan hem tabandan ha,•alandırılnıalıı.Jır•; "oca-
hıı iisrüne bir davlumbaz yerle§tirilmeli ve bunun açıldı~ı htUrli bir hava
•••ını sa~layacak \'e kömiır ..:azının ve artıkiann dı~an~·a arılmasını ~r·
\t·~ll'§tiıilccek ıd:ilde ayarlanmı~ ulmalıdır .. •~ üsriinı.lc çentilcler ohın
\•lll biçiınli bir cam lc;~pak evycnin kulcusunu bastırıtc:tktır.
Sul'Un az hulıınması ve atık bo~ahım sl~teminin ulmayı§ı nedeniyle,
.....ıııklarına bir çüzüm getirmek zunılllia olan saRiıklıilinıdlcr, miihcndi~·
lıL hil.l(ilcrini sununcı kadar lcullanıyurlardı. Bu durum linemini ispaıl;~­
ııı.•kta sıecikmemi~ti. 185B'dcki komisyonun hu sorunu ıı;özmı:klc ıı:örcv·
Ir ndırdilli raportör Grassi, raporunu ~u bic;irnde sonuçlandırml§rır: "'1 u·
\'oıleder bir evin en remiz yeri ulmalıdır''fı~. nu
noktada biraz geriye gıdıp
l'.ırenr-DuchAteleı'nin l,'lrilimınden !il\z ermek yerinde olacaktır. Parent·
1luchatdet, ht~m iKisini, i~ i modeli ular:ak sunmak istemi§ \'e bu yerle·
rın dü:o:enlcnmcsinin üzel rnekanın kukulanndan ıırındınlmaııı sonucunu
ııerirmcsini hcklcnıi~lcrdir. fımarhanclcrdeki ve kamu yerlerindeki IU\iıl·
!rı lerden ı;unra, hurjuval.ırın ruvalctlcri ıı~lıkhilimcilcrin en fdıla dikka·
ı ini çeken ve en tazla Jcncyim kazanJrlcları .ıyncalrldı yerler nlmu§lardır.

59) L,,,., h.ın~.

tıı.'ll "H~·ızi~ne corp<ıRllıı cı cıpace Jomc:•nquc. la .alk de l:ı.aiN·, •· 192.
61) Des lıab.wrıııru .... U-1·:!'· s. IJO ve IJI.
62) SciııV ..J.kn r.ıçM., 1. !19.
226 IC()I(I.JNlJN TARIHi

Grassi bu konuda "orura4Jn üstüne, nwaJcte girecek lcı~ilcrin hunıııı,... ·

ne çıkmasını ve hu bölümün adının ça~qurdığmJ:ır. farklı hir hıt•• ·
alm:.tsını cngelleyt.'Cek lıir enael k<ımılmııh ya da lıir tür <ttulc yapıJmllıııiıı. ·
yazmı~tır. Bu yerlerin temizliAi "hir gö21!rim ve disiplin rncı;elesldlr
Tuvaler al~lc:anlığının ve kurı~llımnın okulda öğretilmesi sonu.. ,.l
lıelirlcncn tutumlar inel alanlara da yayılm1~ ve bu kunuda ZCftlll• •.
şıcni§ hir edebiyat olu~mu~tur"t. MüfcUi§ler ve sa~lakhlimdlcr m••'-
bdirliyorlar, donanmu scçiyorlar, pek c;ok deney gerçcldc~rirlyall•ı •·
lı:urallan uyJ!ul:.ty;ıbilcn okul müdürlerini ümek glisteriyorlardı. (~.....,.
~union soka~ındaki erkek ukulunun müdürü birkaç gün içinde.:·~·,
lt!rinin tuvaler oturaldanna tü neme alı§kanlıklarındıtn v.u:ıı:eçip hu vt"tttt·
otunna alqkanlıjiı edinmelerini s3Riıtllll§tı 6 ~. Bu konudaki özel bır ıccıı'l •
ligin alu süreidi c;izilrni.§rir: ÖWctmcnin ktlrsiisündcn ruv~lctlerin hem u
vanını hem de tabanını g<"ırebiJmesi gcreldiligilı6. Roger-Henri CJuett•'
kızların pansi}'Onlanrxla Jisiplinın çok daha katı oldu.Aurıdan söz L·rmrW-
dir"· : (~NmPnleor lw ôArencilerine dovrunıglıuına dikkal ctıııcklerılı.....
sunda sık sık uyanda bulunmakrııdu: bir hanımefendi. :lzyolojik ıhtı,'ll\
lanm kontrol ve denetim ulunda tutarak, bedenin lıiitıln hcıeyanlıa•••
day;mabilecc:lcini göstermek zonındadır.
Sajtlıkbilimcilcr, ruvaledcrlc il~ili donanım hilgileri ve önerile1 •-•
mekle lcalmanıı.!j yeni lıir erek Je uhıııunnu~ları:lı. Bu yeni ~reAtı •~

61) A.,.,., s. 29 ~·e ıo.

tı-4) Selne bılartı 11862-186~ ...nrlrnl SY&hkm llon.ol.u KıımiJ~"'OWnun ~alı,mal•• ı.·­
cunıU ~~ıııl.uı Rtıppmı.. Jıı Pııru. ~Ilinin tm miic:.ıdıılrsiylc: ll;ılı ~k ~ok~~~ yer :ıll'l.. ıl W.
Alaıuıtc3 nıwlrd~c: ve o dllnemJc: kullanılin nıvalc:ılc:~ lıMr~ıaıın dc~c: •sıc:m:ırılı bır ı nt. ~
Ir ~ilrQıalmotnır; h:lrd~ nı«IDI ~len ıınıurlanıu okul ôlferinılnr ba,tl:1ınıtJardı. Rtlll ı u_..
bellıknmı~i lbb. •· 79); lıl.ıı~nın proııroUDı, n.ıvalrderin "lıııp.W bir allluya ,-.·rl<'lllnl....,_
llrı:.kı lılnalıırJan B\'h n.ıtulmalan, kur~,. lıal<nııııl1n. lilz ötJtnc:i içın ıki IU~'llleı ulmaoı, ..._,
bi~ımdr h.ıvıalandınlnıa•ı ve hııvu alıımının IOR!IıltoliNIA!nı" CnpQyorJu hu ııı~-.ıleda ılıe•~
lu.qı ııçılan uvıquı "Oı:nc:r:ıl" nlar•lı ka~ıl ~ılc:n bpecının tun wnımlduJıınd;ı .-1....:•1 • ••
dc:vomlı ol·nk ııtmlıkn«elıleıdı. rıloı nlcul olaılk Rudlly .-ılıatı 77 nolu okul lıeliılrıııınıt''
Çllnlıii hıııuda ~~ bU lıanım nıvıılııılc:n düz.enlı ol.ııralı. ıırıruzlc:mclı.r~'liı (ı. 12).
Bcı belııelrıdc: Jıklı. ..imlıl çclıcn (hlıı. ı. 14) llnc:rilc:rin tınn ı.lrrrcL' knn ve nc:t hlr hi~,,..~
ifade .,ılilnıq olm:nıdır. (>lıullarJa ılk ~nmdnı clııha ~alı 1.1r1B öltttinılmlıı ~ "~''"•ı.t.
&Urülmflttlıı. bunu lıaı~~JL kı: nlıııllaıı erlıl!lı olıuUanııdıın daha ~h o.mu~ıur.
6C))I • .J.4.
66) N: •. 1. 20. l)Qminlquc: UJ'OnC (Ornlı:m~ Anıal,ıirn, o.ıı.m., ı. 224 ·.ıd.) ~ :aın111lı •rı••
'"m l'l~rak ômc:lı prrilebtkcck bir meıınılrn ıı01 eder. Mü(c:ıııtkr. rapuılannda .ıkullıııl.ılt
lıöıü luılıul•rdıın !ık aılı ,ıUyeı t'lml'lııedırlc:r; ha~ta lıımi duıumlarda ninolun lı.ıı,.ııılıl. lftıııl
mQ~ıür.
671 Rtıııc:r-Henıi
(:iuftranJ. "Pcdıe hiarıııı-e ılu quoııılkn: l'.ını~ncmrn daı la chasM d'eııaı'
Uimni~. no. 41. 1982, •· 96-W.
 EVIN ıcoırusu 227

Ml'ller, bir daire içinde önemi giderek artan gerçek hir Mliim. ayn bir
4 ular.dk ı,'Örühndiydilcr. Vicruruı Jüncmindc ingiltere'de ve Charles
• (i.mlle'ün68 Je lıclirni~i ~ibi Wilhelm Almıınvu'sında ı..loru~a ul~an
• .,mı~~·i..m lliksü, Ul\'alctlcrin hu ~a~ırtıcı ve önemli atılınılanyla aynı
--.n....Jc 2cli~mi~rir. Ur.assi, muc..lcl olu§turacak [ll\'3ltri ~u biçimde ~n­
._uktadır: Klnzcuc bir sifon bulunmalı, relcne bölümü st~ramik ya da
,.m,klcnm~ p~m~ topraktan yapılmalı ve hunı biçiminde olmalıdır. Tu-
... lerin tabanı da, oruraklar da ve oturaklann kııpaiJ J:ı me§eJen ..,·apıl­
...a,t... Y:ıkına }'erle~tirilcn "i~mc ycri-çi~likn (pisuıır) gece kullanılım
-.....lıklann ho~altılması için gerckliJir. Böylece sidik kokusu daireye
,.,..may:.ıcakrır. Tuvalerler knkudan sifon ya da bir hava ı.r.alı~ sayeı;in·
6J •rındırılacaktır; ya da en azınJ;m lıığım çukurunun tepesine yerle~ri·
••• hir hı-ıvalandırma hı.ıru.~u kiirü kukuların dı~arı~·a aulm.lsını sa~la·
,.ııkıır. Çoklu nturakhır \'C "biıbirlerinden sadece uzun ve ı;ıeniı bir
ttiMavla a..,ı:ılan ala rurka tuvaleder" yasakn~. ÜC'.\rüldüeü kadanyl:ı, hn-
pıılıım yerlerinin eskısi 2ibı birbınne yakın olmcısına ve dı~kı kokularının
latıcıne karı,masına amk rahammill cJilcmcmcktedir hıura bu tiir yer·
lrttn yıkılmaıu her ~ydcn önemli ı,ıt\riilmekteJir.
Anc:ık uygulamalard bakarsak Graıısi'nin modeline uy2un tuvalctlerc
.,.. endl·r r.t..-.tlanmaktlldır. T a~ra l:ıiıhıclcrindc, J14kılıırın c..lılian.,"H hı.ı~alul­
•tı hana yullam diikülmcııi burjuva çcvrcsinJc bile 1\i\IA ya\'gll\ bir uyıu·
'-ıııdır. 1849'dıı Huvrc'Ja?ı>, yalnızca zenginler için in~a edilen yeni evler·
e ıayaltyulu çukuru bulunmaktadır; Paris'te ..,·akl:ı,ılc bir yüzyıldır devam
..k: n bu uygulama, t~rada bir ilerleme olarak g(~rülmckrec..lir.limoges'da,
M.aıı~ne meydanında, Belediye Sanıyı'na yüz metre uzaklıkta, XX. yüzva·
lın ba~ında hAl~ hı.ı§alrm:ı k:,mallan kullanılmaktadır.
Modem ruv.ıletler çok c..lahı~ geç bir dünemdc ortaya çıkarken, tuvaler
k1bınleri daha yeni yeni kullıınılmaya lıaıjlımmıliU· incclcdijtimiz dönemde
vcni urtaya çıkmı§lardı. Yiizyılın sonuna du~ru xcn~ ölçüc..lc yay~ınl~maya
ftiı1ladıklannı.la hileıı "i<,;inJc bir kloıcttcn ve bir ma~rapadan ba§ka bir §ey
~lnıayanısıtılmayan ycrlcrdi"; Jean-Pierre Chalint, Roııen burjuvaııından
hirömck verir, kimi burjuvaların masanın al n na sürülmil~ bide'lerini (1;.1h:.ı-

68) Clıaıln ıJc: U.ulk, ulusların miz.ııçlıaruıı ~imkrken, Alll'lllnbnn "ıhııy~laı ı~in ııuıılı
·•nı~Lu Jılın..," ,Jq~nnlıkları ulduj!unılıın ııoz t<lrr. Vnı l'olmlk dt mlliı!r, 19}4, Plnn. 1911, ı. 27.
691 A.Q.m., •· 29.
701 Lecadrr, •·l·m, .. 256-257.
111 A. Dr Ft:ıo.ıllr IEI94'dr ~rlrtım
,.rlrnnın kutuilanrta Ilaili hir ~ıa,rımıada lılll: ripl
rvlrıdr. ıu~lerlerin il~ hmı olduklannı belınir (A. Th.ı.Lııny, Polıuqıın dt l'fııJıııaı, ._ H).
228 ICOIC~UN TARlt-ll

ret çanagt, ç.n.) unurup gitliklerini söyleril. Klo:r.encn yayıJan koku .. t ,~

fümc batırılmıi ııiina:erlcrin iç bayıcı kokusu, hu tür yc:rlerin hava•ı•ı ı ı
da a~ula~tırmalc.tadır. En azından artıkodalara sabun lculcusu vavılı..,...
dır. Tuvnlct kal:ıinlcrinin ııeç urraya c;ılcı~. rızerinde <iunılmast gercıA ,., 1 ••
olgudw; muhrcm yerlerin öıelk~ririlmcsi silrecindc i'irıcmli hir adımı .- .
eder. Aynca XIX. yi.izyıl ev ya~anıı tarihinin de en önemli olayını olu,,, ....
Tuvaletlerin lcolcudan anndınlması, hanyolann ya)·Jr~ınla~J1131ı•ılıılo \. t
sonra gerçekle~ir ki hunu da h.ınyo al!ikanlıklannın ya·;gııılaıjıtıalılll ·,-
urmamak gt!reklidir. Ranyo alı~kanl~ı. uzun lı ir süre, :enginleria, •ı• ,.._
otellerinin ve lüks genelevlerin teleelinde kalmı~nr 11 • 1900'de Alfn:d 1'- •'
Paris'te yalnızca kirası yülc.!ielc evlerin ban~·oları niJueundan ı~öz r.&.•
Harelı.crluılindelci bedenin çıplalclı~ı. tuvaler jestlerinin ı :ı m bir ~ıh ••'-
içinde gerçekleilirilmesi ve her tür müdahaleden uzıık hassas ma&.m .. • •
gihi olgular sunııc.unJıı, uzun hir süre hu tür yerler bi~ scfıthaı L:oku•••
donanmı~. l:ıu sefahar d:ı mu~luklıtrn i•len~n Leda ligürlcriyle J.ılııa •
vurgubnmı'itu.
XIX. yLizyıldacndcr rastlııdıfımı: banyolar, ulduk~a a~ır mobilya!.. ,
dt~nirlerdi ve sıcalc tutan kaplamalarla lconınurl~rdı ve n~Jcnini hı"_,
mil üzere. genelde oldulcı;;a geni~ mclc:Anlardı. Sağlılchilimciler lıanyBMıl•
lerininsaçtan yapılmasını salık veriyorlardı çünkü mcrr.ıerin [eknrylı•••
tıırma olasılığı vıırı.lı. Ranyolann açıklıklannın iyice ukanmasını öneriıln.l
çünlciı duvarlardan yayılan kötü ve ıehirli kokulardan hu biçımde ka'-"'
l:rıhilirdi ve özellikle- de ııajlam kapıların ve duvarların hu odayı ne••lt.
ve kötü kolculardım konım:uı, uzak turması gerekme~tcydi. XX. yi.IJ~•
h;qınJ~. geleneksel mobilyalann banyolardım çıkanlması ve l-ıaRf' .. t•
boru hııtuyla sa~lam hir düzene~e hallanan sa~lıldı dc·nanımlarla ~
me5i lıanyulıınn kötü lcnlcıılardan arındınlmasını sa~ladı. Daha suılfl•·
dönemlerde, "dean and deccnt• (ırmiz ve uygun) 7! :ıiıelilcli ~ct..,lnt
uzarnlar uygulanmaya ba§landı ve bu da banyolan n mik ruplardan ve lcııtı
lcokulardan arındanlmasını ve temiz ıuıulmasını gijve:ıce ıtlıına aldı'•

7ZJAn,L~7.
i1) Anıoinc Calllnı (IIJ.,., ll. cilr, 1. 100), 1827'den ltllıamı. hanyo ~cı ırmı.lıtı
al~k.ıınlıl.lannın V•llPIIIapnaıınJa ~ııdınlnrııı ıoiOnün ahını çı:zer.
741 Alfn:d l'\c1nl, E-ı-ıuun ik 1900. Ir baları J'111ı ~wft, VI. dlı, ·H~ıcibw", •· J.
o/
7~) l..aWR!nce Wrichr, (.:ı-ı tınıJ dturır. l'Yw Jmanıııinı lwıı,., rlıdııııdı- cınd ılw nı ..
•-~oıets·. Londra, 1960. Ru ~rdc: C•- 2061 Victoriıı .Jllnrnıinc air In h ıuv.lcıla:rı Jll.-~ftalırıaı•""
kılunınıoltıııdır. Scrami.lerin ddmml\'llOUncb alıı:JI\"ll vıııır.Jtı ve nıııvi nunnh·.ılar Lullıınılı•ıfw
Bu lülı~ ~lrr lli1Ulndald b:qctet, olı lıwru hııınlan M\•lr:elıııdm olupn hunıt-i<;lmll Ua •Illi
76) Bk:.ı. Uon Mu111ıd ve Paırlck Zylh!ıman, .ı... , .. 1. 291.
 •
\talıremiyet Kokulan

Burjuva konunında "pntıat."y (mahremiyet) kavnımıyla c~ zamanlı ola-

•-': Ilerleyen yeni knlcu degerlendirmclcrimle, kadının ön plana ı;ılctı~ını
·~ lllellilde vurgulanan hir özneye di"mü~tüj,tünü görüyoruz. Bu sıralarda,
•• yanJan kolcuya ba$!1ı R(isterxclerin voRunlulunu azaltmaya öte yandan
leı JÖSrergcleri yeni bir dclerlcndirmeye tabi tutmaya yönelik heden dili,
•u~ ı~yardan ıteçirilmcvc b~lanmı~u. Bu dönemde onayaçıkan ve görsci-
IIQılusnlay-.ın \'tlSaldar, kokulann toplumun gözönde ~~~ıırtıcı bir biçimde
~~ıkııclmcsinc yol açm~lardı. "Kadının havası" seksapelinin muğlak i\Rclc-
ınıJcn biri olarak görülmeye b:ı4lımmı~u. Genç k121n halcin:li~inin yüccltil·
....i. evli kadınhı ve bunun aile ve rorlum içindeki rolü ve erdemleriyle
feilı yeni r:ısavvurlar, untunsuz istekleri hastumaya \'Cl ac;mı§lardı. Kadın
Ar çiçek arasındaki yeni ittifakın nrıaya ltoydulu ~k oyunu, kokulann
t•vı'va tıir halcl gerinneden arzuyu canlı tutma roiOnü üsrlenmesiyle daha
ınce ve zarif kurdilara hil~lannu~u .

.. Dayanıklı Temizlik ·•
Tıp alanında ortaya konulan yeni gcl~melcr h~talıklan önlemek amacr;·
lıı pi!ili~ onad:m kaldırmay'd yönelik i~nlcmleri baktı çıkarır.lavoisier'nin

ıl Camre•~e de Bndı tAtıl .dı, Apı he CavLıı: dı. Cııvııın. ~ dr Ornlia'in llı)'encııı
olm"' ur). Du - - - - .,. Fıunct ODI )(f)(' wdt, ı ll Jll. 1. 210.
210 KOICUMJN TMIHI

ve ~guin·in rerlemcnin sonuçlannı ortaya koymalanndan berı ı. .•

meyi önleme kaybıısı giderek anan hir önem kazannn~ıır. Brous1ilh. •·
lojiylc tli,-ili incclemelerinde, ter salgtlayıcı organlarm ~.·mizli~ ,. ~ ı
önem arfetmi.§tir, bu orjllıınlann "miknıplarJan ve pisliklcrderı 1 ,.,...._ ·
ması" hir görev kabul edilmiitir 1. Tıp çevrelerinde, gend rcınizll~ ·~
lı!l'ında bedenin belirli bölümlere a~·rılıp bu biçimde renli:le~ r •• ~.
kabul görmdı:redir. Bu açıdan balcıldıitınd:l temizliklcr.ne en l:d.l •'-''
edilmesi gereken uzuvl.ar ve urganlar, eller, al•aklar, kı.ıltukahı... ' •--
lxilgeleri ve cinsel organlardır. Brmıssai.s'nin derinin rahri§ ulman.-.. '
nusunda özellikle l!rar etmesi sonucunda, uksimeralik asil ru:lan01ı ',lı
nıiJıttı kozmctildcrle iiRili yas.ıklar daha da §idderlenmi§lir. Artık rııı•,..•
larakonunlsa da erkisi hAla oldukça belirgin ulan duyarlılık olgusu. .. ~• .a
ça titiz ve ince bir lernizlik sonucunda dcrinin duy;ırlılığımn i}ilqu••·
lcceQi ve dokunma duyusunun keskinl~hileccği d~üncesiyle hirlıltte . l
alınır olmu~rur4 •
Reden esreriaiyle ilgili kunıllarda, titiz ve ince temi7litin üneml ~··•
daha da fazla vurxulanmı~tır. Sedef ııaydamlı~na ve panltısına .~ahır .Aıo.
beyaz ten, ari.srolı:ratlann güzeliilc ölçütü ve knı:meıik ihinlcrinm t.do>.,
olmayı hal~ sürdümıektooir. Yaklatık bir yüzyıl bo~·unca, "Pumpıı.....
reninin gü:zeU~ine ve seJcfli zamb-.ık saydamlığındaki bir te ne sahip uı. ...
en önemli eııtetık ö(ç{itO olmayı süıdünnüı\ cslcfik kum lan, he~ tu•-
rünen bölümlerinin y1kanmasını, güne~ altında fazla ge::~ım~~ .. ''
,Rölgelık yerlerin tercih edilmesini ve "elli hurlu, yumuıak. ı.:anlı ve~;.· ·
eller için de cldiven rakılmasını salık vcnniırir.
Yoksullam gc.irgü ve terbiye lı:azandınnak demek yuksullan :ıda. • ·
rnek demektir. Burjuvayı yılcanmaya ikna etmckse onu, tu;ıluansal sınılıtı.ı
sahip uldutu erdemiere hazırlamak, al~unnakor. T emidik, hanklın tt•
on üç bilgelik ilkesi içinde, ahlak ve Utenen iince onuncu sırada ~elnw•

2) llııwrı...,; Xliclı.ı.ıeın, a.ıı.m

3) lkı ~nı bir ı.:rimJır. lık lıcı, Bn~ lıullannıqw.
4) Pftapr.l'nın hijycnl, ıemıılık VC! ~lılı el kiıaplarında llnll!mlt yer ıuım;ı~ı.ıda- ......
'"·1·'·· L cılı, •· 510) ılolıunu1un ıemızlıQuıin ı'lnll!mınlıar:ırla vurııul:amılıır
\) Loul• Cluw "tl!n her :ı ınan ııul ve zanıh3kla ı.wulmı~~ ııthı lınlımalı.dır 1. _.1 n:,., •-
~. w · - bir- ,af bir parlalılıtıoı f t ~ sahıp olmalıdır" drmelıtıdir u.a
r.ılı·-· • ı..
~. 1860 '- 90 91).
lı) A.ı., ... &-~.jean Picrrr RıdıanJ (l'ı.nAm ıınapwmı li! :O.Call.ınM. 1961 s. 92 vt IJ ·
yıldıziann luniUZ lı.ıır h.!~·dılı lllliftı~·lc batlantılı. "rııfbr-,.ı:zlıtın lfllll.ll• ve lıcyaı çi~ıı ~ı:r.­
ım dı:ıjlu.-ı lcunulannd.ı nldulı.ç.ll\nrmli j§elipnıılcr lc:ı\<drurıljılı. Sinlji'CSC!II~r iıu :ıc:dd rmlr- ••
~lıılrncJirıdc nıawl erkıli cıklutunu bılil'(JrUz. JwtyJJ..nnt d.. lıv bı:v:ı.zı rrnaın pzell~ni.,.......
 MAHRfMIYEl KOKlJI.NII 231

.a.••. "Sııjtlık getiren, düzenlilik, saflık, ılımlılık gibi ~~lı ldı alı~kunlıklan
f~cn hijyen, tek b~ına, bu yi\nüyle gtizclliltin ruhu ulmu~ıur; çünkü
w. .Attcrli avantaj sa~lıkh bir hcJcnin cscnli~n<.icn ve sa( bir ruhun etkısm·
a..ıul~maktadır" 1 , Vidalin ekonomi ve temizlik ar.ısındaki §a~ırtıcı ili§lcı·
..... ııını çizer". Temiz ulmak en gen~ anlamıyla, \'iyeceklerin ve giyecek·
._., \:ırçıır edilmesini cnRCIIcmc:ktc, c;<~lcrin belirlenımsini, kunrnıl al·
.,.. Alınnı~sını ve hatta yok edilmesini kolayla§tınmıktadır; lıu alanlar·
~~ ~rarlarct ka11ı verilen mücadelenin arilçlannd.'ln lıiri olmaktadır'.
t Ml'nmcmcyi ü!lrcnmck, her türlü miknıp rcma.smdım u~ı~k dunnak,
..ııın acrera'dan bedenini sakınm:ık en i.\nemli hazırlıkrır.
lltcrli ulma konusundaki ıı;r:u, hılindiiti gitıi, ~den hih·cniylc ilgili
.....,ıamaları hem re~vik etmektc hem de sınırlamaktaJu-. Koku oldukça
.,.,._bir biçimde bir yasaklar agt içinde a~lannıaktadır. Richard Senneu,
~·,r'-orıa dönemi burjuvasında, kamuya açık yerlerde gaz çıkarmak k;ıygı.sı
t.drnıylc olu§an fııyulojik ve ruhsal buhranJardan .söz eder'<~. Aslında
••ffi:. ve terniye kurallnrıylo ilı;ı:ili el kitcıpl~nnda hu t:ırtatm:mın pek fazlıa
..lı g~çmcz; huna kıt11ın bu kitaplar, bizi, tamamen yeni hir kuku duyarlı·
..,.ı~ kaJlı kııqıya bırclkırlar.
Bradi Kuntesi 1838'Jc "hizmctçinizdcn unu
•hat:ıız \..Jccck isteklerde bulunmayın": hastalık dunımları Jı§ında "ayak-
lı.ıhılannı:zı çıkarmasını iı;remcyin" ~·a::mı,tır 11 •
Beden hijyeninin ilerlcmcııinin üniinc çıkarılan pek c;ok engel. bu ı;ınır­
~malıınn lehine gcli~n pek çok olxuvla birlikte varlıklarını sür.:lürmektc·
~ır; Ome~n evlerin dü~enmesi ağardan alınmaktadır, lıu olı.ru da dokmr·
Lınn suyun diizensiz kullanunından kaynaklanan çekineeleriyle vurRulan·
nıakt;4llır. Bu önlemler ve yasaklar listesinın uzunluAu ve önemi, ı.ı~i(Jık.
~.,iJimcilcrin söylemlerini $1a~tınnı~tır. Tuvaler ve hanyu ı~lı~kı~nlıkları
.ıvlık dönemieric düzenlenmeye çalı§ılmı§m. Ayda hir detııd;m fazla yıkan-

6bul Wıımıır Snmburı, u Rour(fJIU. P::ıru, 1926. •· 134.

il Mınıı t:elnan. M.ınucl d.tı ddmtı di l'arı Jt l~l. ııın. •· 100.
~ "''· .. IW
Q) Grrıııvinr Helcr (Pmpft en ardır) Vııud lı:anrunurlu ılaili <ılar-dk, ayın amac~ t"\nclllc
ltratrıtyi çok açık bır l-ıçımJ(' orı:ı,• lı:oym"4'"'' bu .ırare~. lıvi.;n:'yi. 185C"Jc:rı ~~Jnra, '"'
ıcnıi2lılı Jr,·~n vapmıırı lwdrtlt'miottir, ıı:mWik • .ııbackArlıtı ~clrditi ıçın büıiın rnJrmlrN hunvr·
Mill~ IOf'lav:ın tilrün birc:rdcmulanılı bhul ııdılı~ır. (~..,He: kı. 8ıııncl Dün~"::l ~av.qı"nıı
bd~r beden ıemulitındrn çnlı i<; ırmi:lıjtıııt' ~·.;ıni nıh rc:mı.:lıp ilonıım vc:nldilını ılır p l f t ·
mbittr Bu knnuJa hlu. Maric:-H~~nc: Guılloo: "L'ııpprıınull!o• Je hı prtlfl'\"fıı! .:ofJIOI'C!IIc ı'll
l'aril dans la ıkuximw nıı:ıiılıf!. du XIX" R«lc". O.E..A. ıeıi, l'ariıı VII. 1981.
10) Rio:hıır..l Srnnrıı, "yqfl 1\aqalık" (lıilJ hast.ıılıtı. ç.n.) ••·wm.undıı, ı.... ıyıtırının dt l"ınııııııı.'.
P:ırt&. Scuil, 1979, 1. 1-15.
lll A f.'t., L 180.
232 KOICUMJN TARIHi

mayı s;ılık veren uzmaniann savısı çok azdır; Hufcland haftada hu .,.,.
ma yı s.'llık vererek oldukça cüretkir davrımmJittr. Haua FricJland• t-
yoların uvgun.o;uz bir bi'ıjinıde kullanılmasına iıir.ız etnıeo.ine k.ır~ID\._.,.
lıınn hahada iki il ıl üç lccrc 't'11cannıasına izin vermi~ıir ı ı.
Suyun içine uzanmak belirli (elılikeler gctimıekted:r; bu nedeni~'"'·
yoda kalı~ süresini ve banyo sıcııklışcını cinsi)"\:te, vaıa, rulı~mıyeat, ~
Jurumunil, mevsimc gl\re ayıulamak gerekmektedir. l!anyo briinlillli, •·
dan lıir temizlik al~kıull~ı ularak şıörı:ilmemc:kıedir. büıün nrg&~u.._.
üzerinde derin etkisi ulan bir uygulamadır. Ruh Joktor:aruun ve .ı ll~,
lann oldukça üncrdi~i hir uygulanıli olmasının yanı sıra çifı ~·i)nJOiuıt-tı•
k:mularca.mıa kadm-Ju~um dokıurları tarafından kaygıyla k.ır~ılotn•a ••
ternillik uy~uhmıasıdırı 1 • Delacoux susyere tabi§esinin kısırlıjiının ~··
fazla banyo yapma!lından kaynaklandıtım bclirımi§tir. Ddacoux'y• .~
"bu uygun.suz bakıınlar· 14 nedeniyle anne olmak mudulu~undan vu~-·
kalan c;ok sayıda kadın vardır. Daha ktitüsü, banyu gü:ı:eUiği ıchdh cı..'
tcdir; çok sıic lıanyn yapan kadınlar "soluk beni:zlidirler ve Johrun ''"
oln1al.ıtn dil ~üı.cncklerinın açık olmasınJan çok,lıol heslenip ~l·rnan.•
rinde n lcaynalclanır-ı ,_ Çolc sık yılcanırsa l(enç kız zayıf dü~hilir.
Tourtellc yemeklerden sonra, bünyenin zayıf oldu~J durumlalll• ••
.uleı döncmJeri huyunca hanyo yapılmasından kaçınılınasını '-'~"•
Rnstan hanyo yupıldı~ndn hcyin kanaması tehlikesinden kaçınmal ı ......
ha~ın ısiarıimasını salıle verir 16 • "ikinci ürpenncden" hemen sonra ~•*••
çıkılmalıdır, dilclc.aılicc ramamen kurulanmalıdır ve odanın nemlcrıı•
sine ulanak \'ermeden banyo ynrgunluJCunu atmak için bir k:ınepeı- '"
süre uzanmalıJır.
Ranyoda kal~ süre5ini azaltan ve hanyu y.tpmaktan almaıılıam kmıl•
yan du~ un zaferini ilan eımcııine kadar banl'O yapmaya hep ııtipheyle \':~

12) ['J..M. Fmflondcr. llr I'I.Nc.mrın JılıY'illlW dt l'h<>lllm~. 1!ll S, 1. 5"

ll) 1804'tlc P.·J. M:ınc: de Sainı Urliirt (Laııu ~ f~. a. 169) t"nlan onrnueılıı··ıll
"':ıdemh alnı:.ının ununı ı~ ~hverln ıılııl lıantııncı ~\"lılıeıi ~raı.ında ıewJdllıte bl.lıl•ıl•
!olu lı ....,lziL kunımııt dııdaklı, yrrııi: aıf;ımıtlarLı. IUiiiMlJt ,OıiO ~ıw; h y.-ılnı.z lı.oılıııM ıuoı
w unJU.Ini m.:lankolık holyabra lı.'lflııru: u:ıun •Ottli aıcalı hır ban,.ı, croıtlc or~ Juvıt
lannı uyaru Vt' .t.+ıruıı hıı ııyncahldı çoı:ulunun ira,.ko,ini ıa,ıfiıııır". Hu nııkıı.ıJıa bir :.;ım•n
~vnnu voflmak ~relıiı~. "lıcX~I lııh-cniııdt'n" "m~.U~; hıjyımine" lll'!l:it•n...,. lr.unutu ulılıı ...
sbylmehillr.
14) L'"ldacuuıı, H,ıibw d... [tmmtJ. 1819, 1- l2) '"' •· 214.
1~~ A,ı., .• 1. 226. Pa~nı·L)ııchı\ıeJ.,ı, lafıitelt'I'In ıkıl,ıun ~tli olm.-ılıınnıçok eılı t..ınyo Yil'
malııruuı h+mJ.~m.
16) A,r.,., .. '507.
 MAHREMiYET KO«U~I 213

._,,,, Çıplı~klıldı~ ilgili y:ısalc.lar, banyonun yaygmlö14masını da c:Jnlcmi§tir.

•••tl orıııınları kımılamak hir sunın ular.;ık görülm~tür. Mnıc Cclnarl
t arlıırma Mkurulamıı i.~lcmini tamamlayana kadar gözlerinizi kapatın"
~ı.ınJc bulunmWjtur 17 ; ~U\'Un uy~unsuz bir ayna ı1levi göreceiti dojtru-
'- llr. Marie de Sain•·Ursin Renc;; kızın hanyudaki mahcuhiyerini vur2u-
.., 'Deneyımsiz kı:ı:ımız, yü:ü kızanırak, suyun kriı;ral sa\·d:ımheındaki
Wt>ıl:ınmn içine d~ süzülür ve buradıt yeni hazinelerinin imgesiyle
••ıılııtır ve Jahcı da lcızanr,. 18 • Yazar, kadınlarm iffctinin sort,rulı~nm:ıın
~ l•odcn hijyenini saQ'Iamaya yönelik uygulamalara huzırlık ~üreci ara.,ın·
ı.ı.ı C:l:nmcınlıh~ oldukça rumturaklı sözlerle do~ulamaktadır 111 • Arı~di
a..ııl~!tl "c~cr size yapmanız süylcnmişsc han)'U )'3pın; yoksa ayda yalnız·
r.ılıır kez yıkarun. Bir banyo küvctinin içine uzımmıı iste~nde nedenini
ioıılıuı.:Ji~m bir b~ı~luk, ıslaklık ve ~''§Cklik hissi var ve bu his 2enç
lıı lr.ıza hiç yakı~mamakraJır"· 0 •
Au :ıçıdan bak ı ldı~ nda bu konudaki v<>Mun ve aaır söylemler ilc h:ınyo
"''l~:mlı~ııun uyı;ul:ınm:ısınd:ı göııterilen O§&n tuıumluluk anı.ııındakı geri·
lınıı
anlamak mümkiindür 21 • Doktor öncrdiAi için banyo yapılmıtkıadır.
llan~·u ul5a olsa bir tedavi yönrcmi ularak R('ırülmektedir. Banyo ritüdinin
~ trm.il~ıklı~ k:.ıqı~ınıJa ~a~ırıp kalm:tm:ak elde de~ldir! Su r~uunası, ger·
,Irim önce dolJurulup sonra lxı§ıtltılması, saç hanyo küvcrinin ya da tcknc·
•iııın suyla daldurulması ve ~onra hu suyun hı.l§alıılması. biirün bu rirüel,
\•ma~ır ya da bahar tcmizliAi gibi her ~cyi ba~lanı,'lçtalci Jıınımuna geri·
ıo('ll hüyük ev illetinden sayılır.
Ru nedenle bedenin bir kı5nıının yıkanmasından ibaret ulım hanyo
•lı1lcanlığımn yaygınla~ması i~nemli bir yenilik olamlc J(iJrülmii~tür: bu
Ilir hanyn alı§kanlığı yaygmla~ıncıt d:ı ayak banyoları, cl banyuları, oturma
t.ınyosu vc ~·ıınm hanyn uygulanı.al:ın J:ı Y"dVWnla•m~ur. Temiz kalmak
•omısunJaki özen, \'eni hanyo Jilzcni, uyulmasıa.oereken kurallarm sık~a
ılılc ı.:etirilmesi, burjuvanın banyo alı~kanlııtı e~iıiınini hiçimlendum.i§tir.
1\ruussaiı'i'nin kurarnlarmda önemi vıırRulanan ııalgı fizyolnjisi, tuvaler ve
ıtmizlik alı~kanlıAının rirueUni Mlümlcr halinde Jü:cnlemdcıc ve heledi-

111 Au.• .. n
18) A.ı.1 .. s.ll7.
19) Bu konuda, Marie·Fr.ın,;oiJe liııormıunı, La ırı»wk (ıll.t ı·~ ık j,ı Jnmt Jıl/l doru la
l'll<lnJUU d~ ık Lı (m Ju 'XIX" liı!d.ı Cl du dotlıt.ıı allı x:x• -~. ytibelc lioııru. ır:ı n.E.A.,
l~ .... 1081
20) Aı.,., •· 210.
2ll 81ıı Phd~ Prrror, .ı.ı y, 1. l28.
234 ICOICUM.IN TARIHI

ye yt)nerim Litopyasını ve uy~lunuıı;ını Ja rehdit eder b:r hale lıiirlln,.. •

tedir. Burjuvanın bedenini tcmi.z tutrnaı;ı konuııund:ıki l!il'arlar, s;ıJllı•ı...t.
cilerin belirlediği gibi §ehir ııtılclannın düzenli bir biçimde ~·ok ~dıt.... .
aynı projenin yııni mikrur kapma, hasta ulma rehlikc>i kadar çı .....
sılcıım:ı rehlilcesiylc de onayaçıkan pislik ve au k tehdidi ni ıırtadJn '••
Jırma rrojesinin bir pıırçasıdırlar.
losyunlann c;o~lmao;ı ilc hcdcnin helirli bölümlerinin \'ıkıınmuı ••'t
kıanh~nın yaygınla~masa aynı doğrultuda ilerlenli~tir. Parfiiınün :ını~ •••
gunsuz hir Orun olmasıyla öne çıkan ve bunun yerini al:ın lıı~OD, 'tf/tiJ •
ovma uyJıulamalarıyla :ımsındald onalc noktalardan fa~dahınmıt ve cıe ..
landancı erkisi nedeniyle de süreidi salıle verılmi~tir. Bu konudaki bt"
çe~irli temizlik ve ıuvaler :ıh~kanlıklarıyla da kısa sürede ıı:anıqıır. ~4il
lannı pomada ovmak mudası da lcaybolmu~tur 2 • Buntn nedeni aı;ı~, ..
Saçiann temizliiti, saçları ııç:mılc, düzenlı olarak sık di§ li bir rarakla uu.
yıuak, fırçalayarak ve uyumadan önce örerek saJllıınrnakıadır. S..l~'"­
ııp nlı:ıılıınıın V:~~ıll sünnelm..Jir, ı;açl:ır yık:ınmomoktuJır. Mmc Crlt~­
tozdan kurtulmak için saçların kuru hir hezle silinmesini önl·rir 31 : hı
hanmıcfcrn.ii Jikk:nli olmak kaydıyla t1lsa olsa, ııaçlanna bir ~iingerle ~ ...
bazlı losyon lardan .sürchilir. Şampuan kullanma alı~k·ınlı~ ancak lll. (.'ı•
huri~oet döneminde ~oaygınlnımııtu; saçran yayılan lcnktılar o güne ~ •...a..
Icadınların en önemli üzelliklerinden biri sayılmı~tır ve bu nedenle lc.ı.l•·
ların çok fazla parfiim ~ürmelcri yasaklannu~ur.
A~z hijyeni de giderek daha fazi :ı \.-ıır~lanmı~tır; nd'esin kııkmn...•·
için l..unde hürün di§lcrin lı er J!Ün düzenli olarok t1rc,;alanmaııı gcrelcııRtr••
süylcmi1rir. umde genddc ulduitu üzere sadece ön di4lcrin dc~ll hOt-•
d~lcrin fırçalanmı~.sı ııerekti~ini ilzellikle vurgula11Ujtır·•. Mınc: (~Inat,
kokulu dil tuzlan kulhınılmasını t'1nerm~rir25 •
Temiz kukmak, ö:r.enli ve dıklc.atli bir hijyen ıılışkanlıaından çok Ri'f·.ıltı·
rin lcalıtesi ve temizliğine haeh görülm~tür!t•. Bu al:;ınd:ılc:: Nel~ıne, :;ımlft.
sal dlizenlemeler ve dönemsel anlımlarla kendini gösrcrm~tir. Sajlı~lıı

22)llr.ııdı Konınl, ~.,., •· 191.

21) A.ı y., 1. 8-12. Saçiann y.ıj!ını nlmak için 1ıaı;lan vumuna qruın. hul .. mavı 1\rırnllaıuı
clıleyclim. Dr. lll<llıvrnın (~ıt JıtfJNiair~ ~ l'ı&ıa,ıır eieı ooomen oln 11101ı:ı/«ıuru dt l .ilı ı'l llao
Jls-u>"'-"u du Nord. 1842, ı. 271 ulıurlannıı ~öıc;lıumı arad~ -ır:ıti~ ıl ık ••bunlıı ouylıı •·ıbmJ •
nnı önerir.
241 A.J.,., ll. cılı, •· 5.
25) A.,.,., •· 21.
26) Bu "l!llrünmrı Jıiyı;inın" hu.lı lı4r biçiınd~ t·a~1:Jnl•...-ım, (Wc,:. Thill~ l'rrrat, .ı.r'
a. 2'91 knnumuıl• ılaıili tılarak (ıılı <W'I.,mlı hir ol•v olaralı 11"\rdOltllmüıiı lıcolin.,lını.
 MAl-IREMivET JCO«ULARI 235

~ilcr hı1ftalık de~~im ısrar etmektedirler. Çama~ırlann

dünemlerinde
a.hıı sık yıkımması 11 , ıemiz ~ıiysil~rin
güzel knkuhınna uhm duyarlılık,
\lln~ır lc~nlcrinin, sandıklann ve çekmeederinin güzel kokul:ula knku·
'-'Jınlmasını getinniltir; bu açıdan hakıldı~nJa, hu uygulamalarm yıay­
,nıı~nııL~ı hcJcn hijycniylc ilıcili u~·~ulamahmn yaygınla~masından çok
"ll"' gerc;eklc:~miıjtir~ 11 .
Ancak burjuva sınıfında bile bu yeni davraıu§ biçimleri uiJukçu ya\·~
lııı bıçimde yaygınla§maktal·dı; tuvaler sayı.sının azialt bunun göstergcle·
rındcndir. Tahret çan:ıı1t anc:ık y\i:zyıl sonunda yaygınla~mı§tırl"'; ingil[e·
rr'Jcn getirilen ııJ,'un (lcgcn) kullanımı uzun hir ~üre snophılc, z(ippelik
•ıl.ırak ııitclcndirilmi~tir. 1900'dc Parisli iyi 1:1ir burjuva, düzenli <ılarak
ıı~ııldarını yık<ımakla yelinirdi yalmzca 3". Dünemin Jukıutlarının, tabii
cm•anterlere dayanacak olurı;ak, oldukça fazla sayıda yarım küvcrlcrc
•.ılııp ulm.alanmn nedeni ;.ıslımla hu Jukturhırın hijyen mücaJele~inde
ılincü rol üsdenmderiydiı 1 •
An1a yalmzca aydm sınıf içind~ kabul ~r~n Ülücllcı i halk.ı Jay.ııtm.alı.
1ııenii! söz konusu değildi. Halk, hem ahlak hem de ttmizlik ~hijyen açısın­
ılun s:ıkıncıılı lc:amuy:ı açık hıım:ımlarl~ı mücadele enn~ikçe Icendi pis ya-
ılında, kir tlaSI içinde dcbclcnmcyc mahkllmJu. Guy Thuillicr, Nivemai.o;'de
l~~~:den hijyenine y<;nelik remi:r.lilc alı§kanlıkhırının anc~ık J910'c.lım ~nr.ı
yay~eınla~bildiğinı gö:stermi~tirıı. O güne kııJar okulda, kı1laJa ve ı.pur
ıı:lciplcrinJc \'erilen ~tim çolı: yüzeysel kalm~tır; tarak lcullımılması için vc-
ulcn mücadele, ~cuncnin yapu~ıtemizlilc denclimlcıi. Mmc Fouillec'nin
u TOUT de la France par deıcx. cmfanu (iki çoRu~un Fransa turu) aJiı escrin-
de verdi~ öjtüıler bunu :ıçılc~a ~sıennekredirı 1 •
Aununl~ı hirlikte, burjuva sınıfına yönelik normlar, pek çok karesıoride
kar~ımızoı çıkmaktadır. Bu alanda, hapish:.ıncler de p;ınsiyonl~ır kadar ince-

271 Rkı. Guy ThuiUier, oı,ı.y., a. 12.ıll vd.

28) Rüvolı hııııl""ılılı:la Mnı••'dııı.l• M~le(ılmu~ııı; hh Y. Voeıd..,,ı~ı.,., •· 111·1 12. a.:n
~ır kıı içın. vrnı lcıımaıl.uJan ya.,lan güarl lı.okular. ıoerzJirrıJ.. Jll!lı;eklr11irılrn ~ .. iıi!Jrriminin
m llr\o-kll yanl~nnJan btnnı olu,ıuımı&lııadır.
29) Gu, Thuıllırr'e ~ l.lt •. •· ~ll 1900'Joe Nt'\'rn'ık lıuıııı.,. wıılının kullıınJıAı hııvrnılı
bd cr ık çulı: l'3YifUI dcıtildi; ~alı hunlar, I'J20'dı:n ıınnnlıll1b •ınıllandıımalar l~ınde ,·avııınl:a­
ıııhıbnı.tloerdir.
~Ol Anne ~hnın·FUJ!Ieı, ıı.,ı:.:p•• 1. 110.
ll) JııaJUl'.ll Uunaıd, ı6rij tdıltn Crt. }. cıl1, s. l.ıll611.
J2) ll..ı Jı.onuJAJıl 1lrrlrmr, Jlrnıı Yr hıiyı'ılı RIIIVU Jııivrtlrrini IkiiDI ınuıl dRI<'YI uıQiar.ın
rmayr sııç nwhcmcıınin vaYIID\I.qmasıyb ~rçoelı.le,mitdt. lltlrilldtılii K!hi yrni ~rekdnlmleı
ku~ldar ıır.ıaın.a yeni uc;unımlar açmayı •iiNüıtnl'lı.ıc:.lır.
ll) Nı::. (juy Thuıllicr, 4.f.) .. '· ~4·~~.
236 KOICUNUN JARIHI

leme lalx.ıratuvım görevi görm~lcrdir: ön ünemler i.\ncelikle lıı.JNl.a,.L

uygulanm~ ve yeni gerckııinımler açısından oldukça t'\mmli ııvı;ıl&an...._
denenmi~rir. 1820'dc, Villcrm~. mahkünıların saçlarını her gün rarıını-"
nnı, sabah yüzlerini, gün içinde pek çok kez ellerini ve haftada lıir ni-..
iizen! de ayaklarını yıkamalarını istemiirir 14 • Haliada bir \'a~·ıını., ...,
tıir lcınizlik bölreninin faydalanndan sı.'\z etmı§ ve yeni ~lcn mahkcı.-.
nn yıkanmasını ve idarenin mııhkümların saçl:mnı kısa kcı.ıirmelerl ı..-.
sun da ısra rcıulmaııını önerm~tir. Sajtlıkbilimciler hir yüzyıl sun ra c'~ ı
lerden de aynı üıcni gösrermelerini iııteycceklcrdir daha fa:l:ısUll Jrtıl
Burjuvanın bebeklerini emziren "~~dtılı" süt annelcri, ~be~n aile'"'
lerinin uymak zunında olduklanndan çok daha karı v~ kuin hijyen lruel
)anna uymak zorundaydılar. Doktorlar süt annelerinin a~a hir kez yık.tt•
nıal:ırını, her K{in ~ızlarını, mcmderini ve cinsel or5eanlarını ı~·ınizJrn.,&.
rini i\ncriyorlardı 11 . Bu kadınların köylerine döndüklcrioce cw'-"vrdrrv.At• ·
insanlar üzerinde ne ölçüde etleili olduklannı s..'lptamak oldukça ı,:üçew
aneale ht-Ili hir ı•rlcile"ri olduAu :ıçılctır.
J'a~rada, ı..ehirdc yıkanmanın te lı: rcmiılik uygul.ımasıoldu~ ı.ıcwnrt
sel olarak yüzyıllıtrdan beri pislik içinde ya~\'3n ıoplumsal ~ınıfların, ~.ald ıL
hilimcilerin yönerııclcriyle hiçimlenen dc~rlcr ve ~stergclcr ~is,[emlnl! .ı..
hil olmaları, suyun ıcmizlikıe kull:ınımmı gündeme JıCtimıi~lir. Ru konıl\ı..
hı\19 çolı: iyi incelenmemiş önemli bir ı;üreç, yüzyıl urtalannda ml-,d.••
gelir. Minnr ömeii heraçıdım önemli bir örnektir. Bu lc.urr.iiniin ıılprdı...ı
üzerine, yeni bir su mimarisinin kurulmasıyla, yalaklardan. sarnıçl..a­
gürgcn yem tclcnelerinden, çamaljırhanelerden ve çe~radcrden utu..u
büyülı: l-ı ir kt,nıplcks olu~turulnıWjtur; böylece 187 5'te l-ölgcdeki huldfı
su kaynaklım ıslah edilmiJtir"'; artık terk edilmi§ bulunan kuyu ve ırctfl•
ha~larmdan uzak la~ n kadınlar, yeni çalqma alanlannan ortaya ç·•~
toplum 'r~mıım kattlırl:.ukcn, ev ve beden hijyeni, olduk~~~ YdV:l§ olmıılıi­
hirliktc. ~hirlerdc kilıarlaııp, inccle~n k.vm~ık 11Uatcj~ini hir kez U.
uvgulamııya koymu1tur. Bu nrıamlard:ı, 5U kaynaklannın kontrola ~tınl-'
ya~m alı§k:ınlıklarında ''eni dfazenlemcler yapılması sonucunu ~~·ıimıiıı-e

14) Dr:ı fırUOrJJ ...• 1.1••• )., •• 14.

1~1 Fııy-Sıılloia. l.n nuııtTica d l'cıri&"" XIX" ı.ıtıı:lt. P:ırı.. Payu-. 1980. L ı 16.
fanny
•6) hvnnı: Veıdler, ~-'!' .. 1. 122-128. Üııl' Thu~r Nı..~rnato'ı.lıı de lyN .. ıu:ıu- ıJıU ...
~ekrr. 1820-18)() ıanhlerindıtn .oora, unı Nı ·~•matırhanc pullıibsı" ytlıaıl-. ~ ..nua..•
1a1r..ıı lı:tımünlnmJr, •u bvnaklıınnın kıırıırolll hıılı hlr •ürrc;l~ 1840 w 1970 r..:ınhleıı ••-
dıı ııc:n;elı.le1drilmitıi. Yııw J~. ou.ıemlı vr ıuıadı lıu iallıktıilim p~ıııluııı, nı:alı 1S ::ııblı I~J
hnunııvla ylırllrlııtc ıırçelıılmqnr (a..ı.,., •· 14 vd.).
 MAHREMiYFT KO«ULARI 237

Kolculıır ue Zara/etin Yeni Tasawurlan

~c~ru Munar~i'dc, bcycfcndilcr, "dandy" rolü o.,·namayı ya da "soyut"

.•,klar ya~aınayı sürdürselcr de koku sürmeyi bırakmı~lardı. En f.ızl:ı hafif
l•u tütün kokusu y&VJ\'Orl:ırdı 17 , bu dunımda d,, kııdınhırd:ın uzıık dumuty:ı
, ,Jqmahvddarı.". Arn k :ı:am;m çalım ;ınn:.~k, b>i~reri~ yarımıılı r.tmanı Jc~il­
.ıı: mod:.t ve giysi tarihçileri hunu açıkça göstcmıi§lerdir. Yeni erkek :ara-
MınJc, ne imıJ:ır ince uldu~u hilinmcktcdir, kokunıın hir rolü kalmamı~tı.
\'Dlnızcıı, ince zevkin ve i1zcnli hir hijycnin fıncmli hir gil5tci}Ccsi ularak
~ .1hııl edilen hiçhir kiirü knku yııymıııru.ık iilc;ütü hala ()nemli l:ıir ölçü ı
''larıık J,r('ırülüyordu. Giysilerden belli belirsiz yayılan temi:ı:lilc kokusunun
•ımxcsclli~inc ba~h olarak, burjuva suııfı amk b(Uün kokulanndan :ınnmı~
wc: maskcye ihdyacı olmayan bir sınıf olarak rammlamyor<tu.
Erketin hayat ölt'etmeni ulan ve "e~inin s:ıhıp uiJukl:tnmn ve k:.tzan-
ılıldannın me~nı rükeridııi" 14 ulan k:.ı.Jınsıı, hu tarihten lil.ınra, habııııının ya
ıJ.ı ~m ın zcn~,rınhgımn ve toplum içinıJeki konumunun temsilcisi Rtlrevini
ıı~dcnmi~ti. Güzel ve pahalı kuma~lıu, canlı renkler, K\l!ileri~ ve lüks ıırtık
hdına iizRiiydü; hu Iii h, hiiliin savruklu)tu ve abarrıyı Ju~ruluyur ve bdı­
rıı c;alı~nııık ve emclc vermekten uzak bir süs bd:ıej!i konumuna çıkarıyordu.
Kule u düny.JSında, zarafet kuraDarı daha da inceliyordu. Yüzydın sonuna
~adar, kullanılmasına izin \'erilen kolcu ,·elpazesi oldukça kı!iıtlıydı: muda-
daki kısa süreli çalkannlarn ka~ın. yük~k sınıf Maric-Anminette'in sara-
yın,b belirlenen estetik kur.ıllanna uyu~•un:Ju. Me~ı Muna~i hoyaınca Jok·
tori:ınn sahlc vcrdigi lmku hijycni \'erihnck istenen mesajiara b~lı kalmayı
•ürı.lür,lü ve d~anın yumuşak, hafif kokuları i1ne çıkarken misk kcçi!ii,
ıımhcr ya da mis k kcd isi kukusuıcihi hayv;.ansı, rıiır knlculı.ırdan kaçınıiJı.ı.J.
1\u yeni :zımıfcrin lcc~fıylc, knzmcriktc yeni bir uvJıulama da b~lam~
uldu. Güzellik bu tarihren sorıra, "lcmiz, saf zamfetlc"• 1 ÖUieile~tı. Bu yeni

l7J Mnı~ lllıal\lıne rfore ia.,e.'l., L 117) 18)7 Paris'indı: ~ir ı.q,_.f~ oldukı;.a ~'Utun bir
N~imdc dlıQn lr.ukı~btlildl.
\ll) Hlıı:. Lı (~AUK ltl<lfi'YU"-''ın kııhr•~n<~nı Paı'tn ,Jııvrdnq ,,_. dü.Ona- ln,ellbne; K(lftre•
Lıı:tn~h'nın ııe:ılnıi :u·aha.~ının ha\oa1ını lıo:Jnaltıan, ar:ıhılYJ kOtü l:olııutmı~kııın cnditc eder.
~ünkü b4ra: öner ~tr yapnılıı sıp ..., ~mı:ıılr (u ~~. ll. cılt, ı. 2181
}9) Vdün, "·1-)., 1. ~6. 58 YC' ın_ 1\ıı lnttıud~, lıb. I'tıılil1'"' l'nroc, .ı.~.,., ht~ .oıa~1~ .
.fO) lt!l'>'dr.M~(~.Dufnur(4f.)'.,l. Jl veS3. Köln kolı.ınv-dıtnınvoc mıdısa kokwunurı
!'ını= çıktıtu» ve IIU!IIr. kuku.unun .rıı~ rl~nd:.ı lıııldıQını ıı..lınıı. Mm., Crlnıın 181l'dc (a.ı..,, •·
lll "millıı, amhrı. pmııkal ~~rf:ı .-r •ümhı11 ı:ıhı ,.,., kolıııl;ınn ıamoıt'llf1l 'a•~klanm:ı•ı ıettrktı·
Rıııi" or.ıırn~cıı.
41) E. Touncllc. ri.I-Y·· 1. cılı, 1. 41-4.
roınuu, farlarm (tıeyaz ve kırmızı), pudralann tamamen ortadan k;ıllııe"'.­
e pomatlannda ölçülü bir hiçimdc lculhmılınası S<muçlannı ~crirhJurılıı'
\i

Tounclle mudanın ve hijyen in bu yeni zonınluluklanm ~nk iyi bir ı,~~ •

i"lzcdem~rir: "Gerçek knznıcıikler, temizlik için kulhınılan su hazlı lt~ ••
hır ve sütlcr, ya~lar, ispenneçct, lcakao 1~tt~jı, sabun ve balcm yaiJ wihı ·~·
temizlemek ve yumu~&rmak için kullanılan vücul yajt'an ve siltl•""•
özellikle "hiçhir ulesitmetali k ürün kullanılnıamalıdır"~ 3 • Artılt i"ıııcmlı 14 ...
maskclcrden, hıpalardım lcurtulmalc, derinin nefes alnııısını sağhım.ı~ \.
gi\zenclclcri açmak ur; bt'\vlcce kadının havasııazelenccek, yenilenl!lt~ ••
Tüm gc.1zlemcilcr bu diincmde parfümlcrin :~rka planda kaldıUntıu
helinirler; rrofesyoneller de. öme~n Rimnıcl gibi en hüytiklcrdea ... ,
hile bunu \logJlılamakradu 44 • Hanımefendiler cv lcukıılannd:.ın da m•-
ıni§lcrdir ve o güne kadar, lcnku duyusunun in~:elnıesini saglayan kc.a •·
harmanlama al!§kanlıitı yuk olmay-d ba~lamı§tır'n .louis Claye'nin 18~l',,
belirni~ .ribi h-.ınyo kukulan da aynı hic;lmdc k:ıybolmaya yGz ıııtmutuır•
Pudrnnın bırakılmasını.lıın sonra, saçların m~sıl kolınılım hrılacaiJ lu•••
ııunda ilir tart~m;,ı kopnlU§Iur: yalnızca en süslüler47 (kokctler) hitJA rudt t
kullanma cüretini gi\srermi~lerdir.
Zarafet kuralları gereRi ~enc; kızların parfüm kullanmdan yasaluı: ı:v
lenmek konusundaki isteiclerini çok açık ve c;iA hir biçimde urtaya kny~ıt•ı
lecek hu uygunsuz davranı~ iffeıli ge~ hir lma Y'dkı§Urılmıynrdu. &:;yl•ı•
en kesin ve en hl'lirgin ayrıcalıklarından hirine zarar vennq, hale! ~eliılllll
olmayacak mıydı? Makyaja da hiç gerek yoktu; ericek sperıninin, Ozgtln,
safkukııııunu henüz bozmadıRJ, ulaı;amadıJ!ılıu narin bedenden, J:x.IIJ ~·
lirsiz s:ıf ve hafıf hir Ic oku \'ayı lması yercrliydi: "B:tkirenin yaydıjtı yumutı••
mcrcanlcö~lc lcokusu b.:itün Arap parflimlerinden çok daha ı atlı ve f,..:tp1n·
düriicü hir kokudur" 48 •
Hiçbir hiçimde rıarfüm dn~nıdan tenc sürülmemeliydi. Yalnızca lt:ılıl
kokulu partiimler -~ül, plantin (mu:zgillcrden, anc~k meyve ularak rükcııl
mcyip, pi§irilcrck yemc~i yapılan bir bitki, ç.n.), bakla ya da çilclc kokulu

-42) l!nclı Knnıetı. 4-,C., .• 1. 214.

4 ll A ,., .• 1. cilı, ı.. 414-415. R.ı.ııan ,la ~ru ılkiNrdiı, .ı .•. , .. •· S28·S29.
44) E~n~ Rlmmrl, Z...: lııır.ı dr pırfımu, Rrınırlk!, 1870, L 25 Cfmmıı.ua bMıml
451 An ..•. 1so.
+lı) A« 7·· 1. 75.
47l ı.....iıl dt Chaulieu, Martt {l.ıon için hAlA pudrn kııllanmalır.ııfır ı~ ılı Jna
~· mıınhs, •. 181).
48) A Dı:bay,l~ı rıı.rfurııı tl ı., {Wn. •· <IQ.
 MAHii!EMi'IET KOICU~II 2J9

,.eerıılcr- ve K(iln suyu (kolnny.ı, ç.n.) lc:ullanılabiliynrdu1'1. Red~n ve

,ert•nı arasına lıiç ulmadıAı kıtdar kesin v~ n~t bir mesafe luınulmu~ru.
•• .,ınudaki kuralların kaulığı, uiJukç:t k!\rh hu sekrörün ve ürün yc:lpa-
•••n gerilemesine yul açnıı~rı. Her ne kadar çıemaıırları, çelmıecclcrc
.. n ....an hu~ kokularla kokulandırm~k hılla ı.,ıeçc:rli hir kuralsa da elbise-
""· kuına~htn kukıılandımıak kesinlikle \o'ilsakrı. ince, hu~. t:tth kokular
-~ni~ mendile~ ve birkaç aksesuara sürülchili\o·mJu: Yelp;.r:e, balularda
.... nılan küçük çiçek lıulccrlerini sarmak için kullanılan dantd, en kihar·
l• ıçin, cldivcn, ııadecc haıpanna~ rakılan yarım clı.livcnlcr ve terliklcr.
Ancak bu yeni ya..o;aklar için teselli t.odici ödüller de getirilmi§rir. Pıırfıim.
· - en•alann kulc.uJıınJınJmasınJa JcuiJııntlır olmu~nır, bu C§Ylllann güzel
•••usu, ı;ahip olan banunın ayrıcalığını vurgulamak ra ve ortaya ko~rmaktu­
.... Bund:ın böyle parfümün görevi, hir mücevher kutusu 2ibi. yaratuAı
•~~~~~ Jünyıısı~·lıı, kadının özel havasını vur.ıulamalc, una de!er kazandır·
M kı!o<tcaııı uzl:ı~m:ız ı,>liriilenle u:la~makur. Kadın ve p:.ırfilm arasına
~•uulım bu luıMHS nıc~afc cazibenin yeni lı.uı dlıJıı; c:ıuı i:ımı i~tc bu nuk-
•l.ı iffctsiz iffct nildieini lmz;ınmaktadır.
Bu kaım~ık proje, hayvansı knkuL,nn terk edilmesini dayatmaina ve
i•ı day:umayı, halcia fıiıkarmııkrıt<.lır. Çiçek kukulan modası, ten kukulcırıy·
ı. rckaber~ sıirmeJen, kııdının ve çiçcAin ilginç indiıkının yankısmı Jlietirir.
Lunde, 1838'de "koku, dujtanın kokularıyla ve giine1in ilk ı§ıklarıyla
ııılenmeliı..lir" 51 ı.lem~rir. Bradi Vikuntcsi de aynı fılcirdedir: "Özel olarak
hazırlttnan ıı.ırfiimleri size yasaklıyorum; uma dojal çiçek kokulıın bana
•ullımılııhilir gibi geliyor tabii hiçbir biçimde rahatsız edici olmamah-
l.ır"~z. Bu noktada zar.tfcte damgasını vuran, kokunun d~allı(tı lc:.tJar
•ullanılan Jm:un ne az ne çtılc )'eterli miktarda olmasıydı. Kullanılması·
ıı.ı izin verilen parfümlcrin ve hıılif kolcıılcınn listesi ikinci inıpımıwrluk
,f,1nemiortal:mnda iyice nctle§ir. Parfüm im:.ıl;ıtçıl.:uı 1860"a ı..l~u, ürün·
lerıni Jııha ince biı zevkle imal etmeye kar.tr \'Crı..liklerinde. mendilleri
~okııl.mı..lırmak için hazırlanan prcparatlann yelpazesi oldukça sadeydi;
Rinımcl'c gt\re lıu yelp:ıze aln temel knlcudan olu~ınaktaı..lır: Gül, yasemin,

-19) Rlıı. lnndc. "·U·· ll. etle, 1. 50l.

~) 1-lnvıc'l'ü dlnındrn olan Mını.• Crlnıın (a.f.,., 1. 91) ll; ~''mleiıe , .., ~unplanı -ı.ırlcıı~
obnl;ı Koln ltolonyıuı dlml.aııl.:ıtılle~:ftlnı" töyler.
SI) A.,ın. 1. cdı, •· 59.
52) A.g.,., &. 2ZO. Aynı ılkcler, A. Dıtlıııcooıı'nun l819'da onavl:ıdıtı p.:ırtVm lbt1!11ıni de
yönl.·nJirııılldr '"·1:·)·· 1. 213) ve Mrııt." l~ln;ın'ın 1811'&, onay \·rrdıti luce içın de aynı du·
nın ı ıı6z lwnu.wJur (ıa.f:., .• 1. 92).
240 ICOICUM.f\1 TAAIHI

porı:ılcal
çiçcJi, aroma akasyası (kokulu akıuy:ı ya da aleasya çıçejl, ili·" •
mcnek~ ve sümhiilrembcrH; bu al n temel kukuyu hirlc§ıirer11l ~ ,4 •
demederi ha:ırlanıak rarfüm imalatçısının i~idir. Pom21 ıınalaunıl.ı t
altı kuku Jı~ında fulya çiçeAi, nergis, rezena, lcylak, akJikcn ve !Al-
yasemin kullanılahiliyurdu. Bu üriinlcrin basit kuram5al :ıırunlululdıt~t
bır sonucu uldujtunu Jiiiünmemck J(creklidir: De hay 1861 'de Parı~li u•h
lann "sinirlcre zararı ulan. uyancı, alu ve rahatsız edici knkulan
dıklanru ) ... ) ve yalmzca masum partumler hazulaJıkla:ını" belirli,....
.,_..ll
Ça~tda~ ~zlemciler de lımkulara bu mcs:ıfeli yalr.la~.mı ~ıo~rul1rl ..
Dukıorlar, XVJIJ. yüzyıl sonunda unııya atılan ve hu mrihtcn sonra mılırıı.
lu ularak kabul edilen hayvan kokularının zararlannı ortaya koyarı "''
savlıın yincleyip durmuşloırdır. Bu kukul:ırın neredeyse yck olınalan••
hüyük hir m url uluk du~·mu~lardır. J"emiz havıırd duyulan .'CCrcklilılı dr ı.,
kokularıt olan gü\•cnsizli~ ik1 kat arrımu~nr. Hayvan hazlı kokularnı, 1.
kukulan siircnlenn ruh hıdlcrindc, bu ld~ileri cinncıe v;.~rdıracalı: hiçın•\
köıü etkileri olmalıırma kııqı duyulan kaygıl:u ~iderek J:;ha do ıırc~..
ve bu durum, psikiyacrinin gcli.§imivle a.,·nı hızla ilerlcm~rir. Dr. Rıw.u •
1826'da "parfümlerin a§uı kullıımlmasl sonucunda her türden nevrc1 •.ı..
~ııhilir" diye yazm~tu-55 • "Histcri, hasralık hasta lı~. melanknli en sık ra•tl.ı
nılan ctkilerdir". 1 chlike, hamile kadınlarda oldugu gibi, lc:nkuyla ilAılı ••
dereec §id~..lctli sapkııılıklann hana kakuzminin• kurb:.mı olan lcluruzlu IL"I\
kızlar için çok daha hüyükrür. Dr. Ohry, bu konudaki ttzinde "yanınıt
boynuz kokusuna ya Ja daha az ya Ja dııha çok zararlı ve mikroplu b,,,~.
kokulara tahammül ermek le kalmıyorlar, htı liir kokulıın üzeilikle koklaaı••
isriyurlar" diye y-.tzml§nr'i6. Bu t\mekler, lcloruzıı yakalanına ul:ı!iılıklan yWı
se k genç kaların parftim kullanmal:ınnın uygun ~ı,ıörülmcmrsine yetmi~ı ıı
Zardrverici, ho~ucu ve yojtun etkili kokulann kııhcd~ tcmasl,lıkudlın·
nı uyarmıı kay,Rısınıta~ıyan tıp söyleminin bir parçası olmu~ıur. P:.ısteur ıırı

H) A.a.,..... 369.
54) us pıırfsnru t'l L.-s ~urı, 4a.~.. a. 42.
~~~ Dııı:rtıınnııirt d.: M.!di.:ınt (Nchrr), "Kuku• mad~i. f'J'kdWıdcr ılr alnı kOdi t'rkıı..t,.
5llz ermıotir, 4.,.,. 1. 70.
• Kllrü lı:ol.u hnlüiiJtall'MU •lını lol.lı~·.n bir tür knku duvuau bo;ı:ulılua- (~.n.).
~6) Z.·A. ~. ~ JVT di..ımtı brıındıcs da~ rıatdıcııkı, a. ll Mnıc: CclnrHı •"'
olr.url.ın k;m bu ıı~ı n:c;eıelrrı ıoçıklarrutnr. ·..-ıınJuk. ıavıflılı, 8'"fzlrrUı c:ıı~aızlılt, ıciu,;t01lll~
:ısalıılik. •iniılt'ri ııı ya dıı c;ok ~ya da &.ıl••nıluıııulan killlerin hu ı ür lıulıul.ıı atırı kullıınao
l.ıın I()Ouc;unda pOim ul:ı,t.uı rah3t•ıılıltlıırdır• ("-ID·· •· 91]. A llehay (lhııtııt ~ ııı.ııru •'
ıkı pifdı, ~ lıı Jltll"IDW d 4t lıı !alL, 18.51, 1. 20) paribınili cldıvrnlrr lmllıınılnu.~nıuılolı \mıııl'
hunlann k:ı::ılau 'l"''•~abilc~~:tındrn Illi ~r.
 ıııtı,C'klc~tin:cc~ dc\•rimdcn kmı bır süre ilnce, hu konudakı sert ele~tiriJcr
ft'flil-ıir y~unluk kazan m!§ lardır. Parfii m kull:.mmay:. iste Ic li olmak, "köril
~ u~ırsuz i4aretli du'\o'Umlnr"~; ara'\o'l~ında olmak dcm~krir; Mh:ı~ıho~ ve
~ı"tfi" hir e~timin aöstergcsidir ve sinirleri kütü etkilemektedir; hu riir
.mıl:ır, lıd~ileri, ''femini.ı:rnt'" itmckrc:Jir, luisnüllüj!ü te~\'ik ctmckteı.lir.
hrdicu'nün "kukıı ralcmnhlan-kokuculan", "s:.~pkın" kurhanlarm Kidc·
ı.lı u:ayım listesine katılmakradırlar. Zaman nlikroplardan annJıncı to·
rtık lo~-vonların zamanıdır.
A~ır kokulu parfümlerin mikmp yayma tehlikesi tA~ıdıkları için yo~n
·ılıırak clc~tirildi~ Jlincmdcn çnk daha ahlı~kçı hir yakla§ım serai.leyen
t-.11 psikolojik strateji, Hippol~1e Cloquet'nin kalın cildi kitaplannın omıya
~~jik ışından beri, rarfüm lc.ullanımının kuku bilimi olarak nirdendirilme·
linl' neden olmu~tur. Deneysel psikoloji, koku dııyusuna özel hir ilgi g&·
tcrmcyc ~;ı§lamı§tır~~.
Ancak bu olgularla yerinmek kolaycılık olacaktır; Jc~allmku moda·
•nın ve kı~kınıcı hayvan h•ı:lı tenkuların tortumdan dı§lanmıısının çcık
llııha farklı bir anlamı vardır. Zardfetc v~ inceliQe yönelik bu koku tutum·
t.m bize toplumsal pı;ikuloji hakkında hilt,ri wmıcktedir ve bu bilgilerden
il:ellilde birini öne çıkarmaya çıılı~nıaJan, fazlıt irJclenmemi~ birkaç yo-
rum üzerinde duraca~ım.
Roherr Ma uz i "Burjuva zcnginli~ni kendini güstcmlCk için kullanma·
mııktadır", hu zenı,ıinlik, ona, var olması için gereklidir" yaznn§tıı-59 • Bu,
parfiimlcrc lc.aqı yi\nclen dü~manlıtı ac;ıkJama~·a yetmektedir. Dahıı önce
de hclirttigimiz gihi rarfilm, savnıklu~n sim~sidir, bu durumda savur-
lunlık geri Jilnülmez hir kayıptır ve niccl açıdan kabul J!Örmcnin önün·
deki enı;:cldir. Ancak bu sav, XIX. yüzyıl hurjuv;~sına c;ok rahat u~·gula­
nama:. Burjuva artık. Werner Somhart'ın bcliruiti gibi, yalnızca görev
adamı, dünya zevklerine ve hatta her tür duyum~lhtct dü~man lıir ah·
l:ıkçı de~ldir. ToplumJalci konumunu mc,rula§tımlak kaygıııının pcnçe·
sındc kıvrandı~ı iı;;in, bundan böyle 54.1ylu hir kana sahip olmanın, soylu
bir ku~~ın parçası nlmanın hayalini de kurmaktıadır ve suyluların, ari!i·
tokral ıı.ınıfın pcrva~ı.::h~ma imrenmekte ve bu pcn·asızlıtı taklit ctınc~·i
giircv hilmekrl•dir. Yılhu geçtikçe, burjuva sımfı, toplumdan Jıılanan
)Jnıf ulmıtktım c;;ılcar: ~ösrcri~ v~ llikıı konıı~unda roplumu yöıılcnJirdi~

57) Dr. Akllllndn: Lıyer, IJırocnrıdire fhdıızmbrt, Jdı!IO. "Kulmlnr" mıııl.lroi.

~8) R.J. Anroınıı= Cuıııl:ır, lnfl".ımı:~ d.-1 pınfwmJ cı dcı odntn s"r ltı M""JfJfZiMs .ıı kı
h~~l'S. 1905. Yaıar bu tocıruyu irdelemrkı ....lir.
~Q] A,ı.:)., 1. 271
242 ICOICUM..t'\1 TARIHI

bile söylenebilir; Anıin CaJdesi"nin mudalan, gösterili ve ihlit-- ~·

~ından, Saint·Germain Bul\•,.n'nın ince zevkine lcar~ı üstüniii le ~.at•.
Sımırm1 bu ipuçhmnı izleyerek en iyi ac;ılclamay:ı \'itrabiliriz. 1'...-... ·
Munafli'sinin onaJanna kadar zardfcrin ve Kt"lrgüniin kurallan 1....,.1,
helirlcnm~tir. Philippe Perroı, bu unıımda §Ckillcnen ı;adelili i•w ,._.
ran ilı,lcilerin. zarafeı kurallarını nasıl helirlcdiJini çok açık bir bı,,...'-'
Mtistcrmiltir. ~stauraıiun döneminden sunra, ttırılunsal sıml...t. ...
daha ince ölçütler le hclirlcnmeye bıı~lıımtihr ve g&ter~elcr daha~ • u
m~ılda~nu~nr; önceden tahmin ediJcmcyen kaymalar ha§ ı:üsttfMifll'
Yeni ıcmizlilc :ılı~kanhldan zen~orıni fakirden ayırırken, zenginicnn ...-
na dahil olmayanların aiRJiamay.:ıcaklara kimi ülçürler de ~c:n~inledn .A~
yasını basamaklandımu~ur. Kokulıırdan alınan mesajinın aruk ,.. ,..,..
~n giden zarafeıi, i§te bu karma~ılc :ıynm stnıtejisinin bir rarça•ıul....
ıur«'.
Aynca, :arafcıin ve inceliJtin yeniden tanımlanJı2! bu ıın....S...
luılııılann:ı <ll:ıın b:aAiılılc ve haY"•on bazlı p•ırfünllc:aiıı kii\iinueıunne 1•
'".t
Rcstıuıraticın olarak da ynrumlanabilir; yeni koku zevkleri, ctnık k~•••~
makta olan Eııki Rejim'de muda olan zevklere geri dönl:iü ve Kınttl\""
Jim'in simResi "misk ıelı.crlerinin" olmas;.ı hile Dirccroire (Dirclcru•rl-'·
neminin "a~ırı z~rif ve ince kuketlcrinin" \'C sonnwan ı,rönncJcrinin :ıloıa~ı
zevklerinin reddini ifade euncktedir. Bu ~vklcr, imparatorlulc ı.ıtrayu....
güstefitine ve ahartısına karıı gcli~in ııimR"elcri nlnm~lardır. M(.,_Wau•
hirhiriyle erkiJcıimine t.r(\ndermc yapan ve hu nedenle çcli§lcili \'::UsayıM..
ra yni :~çan açıklamalardan daha çuk bıt§b ögelere ağıılık VL•ren ~..
maların daha sa~lam ve ıutarlı olduklarını Jil~ünüyorum.
Kııdına atfedilen büıiin erdemler içinde XIX. yazyıl en çok ıfteo ..._
c;ıkarmı~ur. Parfüm gibi makJaj yapmanın da yasak olması, ı~hlak, g!•..t
lik ve estetik tigelerinin bir arcıya geldili oldukça lmnn.ı1ık hir ııwn~ı
sistemi içinde Je~rlendirilmcliJir. "Abaruh olmayan r~mi..zlik, he&Jn••
ve ruhun doQ:ıl erdemlen ve ı;ırıtler, sevimliJik ve iftet ko:mctiklerln .,,
l(üçlüsüdür"6 1• Ovulmtl§. }~anm~ etin yolun kokusunu, a~r h;ıı--.t.
aılır kukulan ve mi.slcli rudralan suı;yere fahqesinin süsltnme odasılltı • •
do ~ecnclcvlerin salonlarına bırakmak gereklidir. Etini salan kadın tc.,._
modeli, zarafetin uınmını Japmayı kulayla~hnnakur.

60! Mmc c~ınırn, IJU kuııuyla ilalll oLıralı. pottoml~rde, !lAiınlılıAın Ye tırııcbnlıQIII L,. ...
Jilinlj!lnı; bıılıı lıukul•nnın h•vv•n ballı kolıul~ı.J.an J.ıhıı çııbulı u,ıutunu: bu ıli..Jenlıı ....
l""ı"Omiln dah;ı t.üyUiı hır h•K.:Jma ~rrlıııı.Jıtını v~ zeı~nl~ ııı'IMcnliJiaı vıııı.~ıLıın,.aı
61) L Rv•mı. üıım eW..~ıiLIIffi d'lr,ıibv, 1. cdı, &. 528.
 MAHREMIYET KOKUlARI 243

ll.afif kokulu taze çiçek-kadın sifnaesi, ~lü ıluv2uların

kuntrul ahın­
" ıuculm:L~ı kunusıındaki kararlı irade~'i de orraya koymaktadır. Ha6f,
._ı, hu~ knlcular, yalnııca ruhun b:uit bir yansımasından ibaret olan
... ııı beJcnin imgcsidirlcr. İn.~mn içindeki hayv:m~alhtı i:-asnrmavı ve
,,., cı:in irkilcrini dindirmcyi amaçl~~·ıuı uiJulcc;a iddialı hir ~tr:ırejinin
re-t ..Jırlar. Kııdının Rül, menck§C! ya Ja z;ımhak ulrnası istenmcktrdir,
._..ıılllı.lc bir kcJiJcil gil:ıi vah~i ya da mi~k dn~talı ulmamalıdır6 2 ; c;ic;~klerle
.-ımJıeler, etoburl:.uın dön~P"t!ı.Ündcn alınulaının imgeleri Müzcllik söyle·
•ıdrn ihraç ederler. Hana bitki dun~-asında bile, imxclcrin ma5um tar-
... ıçelclen ya da sebze bahçelerinden alınula nmasına dikkat edilir: samuı­
,.ııırın, g:ırip ve ilginç yabani bitkilerin ya da zehirlı çiçeklerin kafa ka-
ı..rıc:ı egzntizmi de hpı Jl§an edilir. Genç kızın çevresine örülen ve alay·
ı lı~H kHçmamak için uzun sürr incelemelerin dJ§ımia tutulan bu silik,
,.,...; simgeler arka planlarmda aıılında uldulcça büyülcyici ve iddiah hir
......ılıı~rımlıı sün.><:ini l(i:zlcmelucdirler. Kadın, Me~em Ana'nın sun:.ıgı •
., ıı;lçelıdendirdi!i Ribi çiçcklensin: ~ıırurılı elemele ynrtulanıun sunakla rı·
.. Ilderken hazırlandıRt Ribi donatsın lıcdenini; ,·u~:.ınıını, erdemleri~.Jc,
• kOd;l~ a};nindelci ilı:onları süsleyen c;ic;ekler Jıihi c;ic;eklcndirsiıı. süslesin
.. Jıa~"';ın ~kıe·dııının :ı:i,ıınlı~ söz konusu bile olmasın. Kanım.ı.u:a, I ap ~·­
"mlcrinc t:ızla önem verilir htmlann incelemeleri öne c;ılcarılarak, bu or·
t•ınl:.ırd:.ı çuk daha önemli olan, din ..el ve :ıhlak~aı t~t>rilerle hezenmi~
ııırt kavramının ctkiııi göz ardı edilmemelidir.

Irden Dilini inceleyen Bilimadanu

Aslında esas olan ifferin derin anlamını sor.ıı:ulamakrır. Göreeel i soRu k·
luk, zarif ça~. heli1'5iz iıuhranlann itirafı, Ktnc; bakirenın bilinmemesi
lQ!rclccn günahın ha~ döndürücülüeü~ g(\n~rme \"apan yüz kı!arıkl~ı
..lınJa lımimiann v~rdiji ince mcs:.tjlann da dahil uldu~u oldukça ince ve
h•1ı-.ııs hir ı;cks srnıteji.<ıini ortaya koymaz mı?6J Rakirenin yaydı~ Ju~al,
.,,( kukuliır ve havalandınlan tuvaleller tuzaklıırın en eruti~i dcgil nudir?
"Parfümler, iıuaıun içinde son dcreec Küc;lü \'C canlı hir ktılclıım:.ı iııteği
ııy.:ındıracak biçimde i41cnmclidir."64 Dcbay, i.ffetin hu crutik bilimini bir·

62l Nn ]rıın 1\ınr, lt.hı.lnrp:ı

.. , oı.ı.oy., • 51.
61) Kb. Mldıel Foı.ıcauh,l.-~ uıltırıu dt ldl.l)ll', 1977. 1-otı~ulı ~i;ıdı. rTiırk14~: (~
f.VU. fir\': Hııh.. Tut.n, Ala. lq86, 1 cıld.
tı4) U! rııırf-u IPI In /ltı.n ... , d.l• l·, •· ~.
244 KOKUNUN TARIHI

kaç !K'1zcüklc lıu ~kiiJc {~edemckredir. Hu yeni srrıucji ;erçevc5ıııd• '

Juyusu yeni bir roliiııılenmi.ıtir. Çııılaklı~ın hüyülcyici l'tkllerınj,,,
daha ince, daha karıalı ve daha zarif erkilen olan <ıncak çok Jal •• ,
kala kıırı~ııran kokumın bu ince çaW1ı;ı cezbenne arzuıııınun l--cllıt.ı.
li~inc hel kı de çok dııhıı hızla uyunı sajtlamakradır. Çünkü hu çaln ıo
miyet görüntüsü :ılnnd:ı olmanın :ıvanı:;ıjına sahiıınr. Hıfıfkolcıılıtr ·••
mü~ bedenin gönderdi~i Hljk mc~ajları, iffcre, kurseni:l ıılıında ıl"rf,..
ııma bir o kııJar da c.lfraya çıkarılan hana vurRulamın ~uvarlalc h•d· '
daha fazla Rı~hı:c dil§tinne: ellıette.
Kolcunun ince rasııvvurları. yüksek sosyetenin yeni ;ı!ı~kanhklar.,..ı.
likıe geli~ir- belki de bu :ılı~kanlıklı:ıl"'.ı l\ncülük eder ..~i revsel kııkı,. •· ·
özgünlü~üne hiçbir zaman bu dönemde oldugu kadıır 6nem \'t>rilaweov·
Bilimadamı B•ırrucl bireve i~zgii kokuları [an ımanın hir yünrcmını •• ...,.
~ndan st\z eder; kan lcnkusuyl:ı il~ili hulgulannı adli p llise .m nar-~ f •
m..ık izlerinin lmll:ınılnuısından önce koku izlerinin kull;ınılma•ınıı.,_• •
Ru öneri, .kimlik rarihinin lıiliıııııe)-en btr sa~fasıdır.
O dönemde doktorlar, cinsel salgılıırm knkulımnın, döllcnmn·lt ı~
rollerini yadsrm<ıiClaJırlar. Çilnkü Rnsran'ın da saptaJıaı ;:ibi kuku ha~ • •
l:mn ürcmesinde erkili olmaktadır ama "hu olay, inı;anıiiriinde aynı~ on
de ı;ıerçckle~memektedır"66. Londe'un dc...Ji~ne göre emtik i~lev doku••••
la acrçeklcıir 117 ; yalnızca dulcnnmak hirini uyarabilir. Hippcılyre Clı•tt••
hayvanda, kokunun "uldukça ~iddcr..li hir biçimde her aııl:mıdaiı 11"'.
lcabamıjtını" söylemektedir; ancak koku, insanda "hafıf du~·u~rııdlA•
mt!ydana JI:Ctirmektedtr yalnızcaaı. Bu nedenle, antrapoing Blumc:ıılt. ı
v~ Soemmering'infıG iddiilianna göre hayvan cinsine e!l yakın ıtlı ,.._
zencilcr, kokunun cinsel etkisine en fazla duyarlılık gÖ$teren ırkıır.
Ev uzammın merkezine yerle~tirilen kadın, cinselligi sahncYI!Iı-:-e•
dır; ıahii i.ftetin izin \'erdi~ ölçüde:, yapınma oldukça ince hes•ıpl:u.•l•
erotizm ölçüsü katar ve hu u::ıarnı bir ı;imgeler ormanımı dünO§tünJı ~
dönemin imgeselli~i bunu çuk ivi göstermektedir. Balz.tc Plı:vsiolıı,w lt.
mariag~ (E\•Iili~n Fiıyolnjisi) adlı eserinde bunu ort&\'3 kıı.,•nı:ıktadırı ~ı.

65) M. &nuel. "M~ıııolre sur l'r.ııiıittıV:e d un ımııclpr ptupn: i caracııi'Nı:r le s:ııııı ,..
]1,.ınıme e ı cdul ıln div~rw' eapke• d'anım.. uır:", Arvııı1a .ı·~ ıUıWw n ,Ir ~~~ ır
~. 1829,. 2tı7·271.
66) Lliı:ıinnnııirr. , (~her), "Koku" nıilldcJW.
67) A.u .. ı. cilt, •· 5Q.
lı!Jl l:licı.ııvı.rnr ıUJ Scimc~ ~ (l'anclr.uocke), 1819, "lr.ıılıu" r.ııJJc.si, 1. 219.
69)llıı:ır.ianl'llllt'~ dı Mıtdlcrw!, (~t..ı), 1840, ~an. "lı:ulıu" m~. 1. 2\7.
 MAHIIEMim KO«Ul.NII 245

• u• • olmamak kaydıyla, bitki kokıılım yarale ndasının ve kadının süs·

•.., cxfaıııııın güzel kukm~mnı ımjtlaı,oıbilirler. Ancak misk, zambak ve
ıJ.tı etım~ül yı~salmr ve gülden uzak durulmalıdır.
1'-hıırdanlıklar hala Rcnc; lcızm dünyasının bir parçasıdırl;ar 70 • Knkulu
ı...ıllı•r ramıımcn nrtaı.lan yok olmamı~lnrdır;, ama hunl:tn daha çok
•..e• cıd.ılarmda bulundurm:ının iyı ohıcaet dü~ünülmü~riir. Yeni moda,
• &-'u 1amdanlardır ı!, bıınlann kull:ını§lı olmalan masumiyederin i gar.ın­
·'"-•~ dunımdadır. Artık c~as ulan cezlıcrmek phmını kııllanı~lılık hııha­
... ardına ı.rizlcmduir. Ömegin c;aına~ırlar hijyen kuı;ulu gere~ kokulan-
Wrlıır. Mektup ka~ırlım ho§ kule ular yaymııkıadırlıır; bu lcokunun aslın­
.. hu lcfi~ırl:uı kullananlardan gelen dujtill kukular t)IJuklarını dü~ünmeve
••"· kar~ı çıkamaz clheuc.
llıılz;u::, parfümlerin masum bir biçimde kokulandırdıCı giriJ hullcri·
.., ve sWilcnmc oclalonnın tasvirlerinde yerenekli lıir \•irtii\~zdiir 13 : Mmc
'wumcrvic:ux'nün kokuları inct'likle hir hic,;imdc i~ltycrclc urtaya koyJu~u
..lı ne, Augusttne'ln kafa!nnı lmn~unnı~ ve unun S~inı-Lkn~ :ııuk<ıJiiıııJ;ııı
.. kumaş tüccarının kızıyfa ytilcsdc sınıltan l-ıir arutnkratı clylr.ın Jcrin
-.aırumu hiitün :.ıçılciJbyla g\lrchilmcsini saJllamı~ur- Süslcnmc odası, Babac
Wnva..;ının kuku kuthuJur; çünkü t-ıu ~·azann bütün romanlannda, 1(\jzel
...kıı si'ızcülc ve imgeleri. çiçek!1cadın/P:ırisliigençliklaıık lcadın/:.enwn,
ı.miZI'fcrdh ~ihi sine ük ve sıf.ıtl:.ırla birlikte kullanılırken kötü koku §ilzcOk
w.· ımgclı:ri, sılu~m~/pis/y~mıt/voksul/y~ll/halk sc:'\zcüklcri ve ııı(arlanyhı
Nılılttc kullanılm~ur.
Ku~ ı;cibi çiçe~in de arkada~lııls maııum lıir :ırkadaihknr. RraJi Kumesi
"bu, kadınlara özgü dı..ıalo'll hir te\•lctir" 74 dcmiitir; fı-ıhi~lcr t-ıilc içine J~tük­
ı... , bataklı~ın içinele bu zevklerini kurumaya devam ederler. Nm•alis'tcn
Nr·n·al'e ketdar hiitürı Romamiklcrc ~üre, sonsuzlu~un c;airılarına açık,

10) l.&ıuiM: .k Chııulıeu'ıııln ç~vııınd<! hır lıuhurdnnlık \"arJır IMnll<ltm tl.! dtıa jturıa
llllmh'ı, ·- 211).
i ll Chapıal, ı:ı.ı.y., ı. 109.
721 A. Ddııı~·. P;rrfvrn.ı .. , tı.J:.y., •- H.
711 Rııbac'ın Lıun. d'Ahıınlft in J:urtlennden c~tnLtııdijtı bilinıntkı:cdir. Antoın.: Cııllluc l~
r•ııe (.ı.g.,., 1. 11-4), Di~CIOII'c dönemi. sü,lcnmc L'-'ıdanııoı toırı,;elı. ı~inı ,,ınutılr ve iılrl­
lı~k Jc ~ mdc~ııl:ııııı ~ıy.uııl rullt•rin~ ılılılı:nı ı;clı.mılfir. Kıuılilrlrrin ıncıd.:ı uiJutu dl\ncm dı!
hıı Jiii"I<'!Ddu. Rıııun Mortl'lniın Jr 1\'ıı-. ~\l.f!nmc .~.a~a ılıııb ııl.ıııık 18.57 de "K.ı.lın uını
enl.ımıyl.ı 1-ııı:ıd.a lı endini lltlsr.cnr .... ve ı.dıli bır ık 'r\llllı. odaı.anJıı" ık•nıitıır ([A •..e . . .,, .ı
Pam. '· 89).
74) Ar-), &- 221. "Kadınlar, çı~clı:lcrl. u.nl:ı murlu bir r:ı~rl.:ınııyla lu111lattıklıın k•ru~:ıicrı
ıphı he,e.:an ve mu ı luk la lıaııaJarlar" (Jules J•nın. l!n lft ıl P.ıru, 1!l+t, •- 2 JS).
246 ICQI(UNUN TNIIHI

soyut ve gizemli genç kı::, tıir tarla çiçeAi gihi ~iirin i'ıtesine ııartilınll••" 4
açar. Çiçek le kadın ar-.ısındaki lıu valcınlık, hu Ri2emli li}'Um, ~i-.,. .. •
dön~ümc neden olur ve kanna~ayı da berahcrindc getirir; Aut~l•, .
silueti bir çiçek bahçesine dünii~mcden çok önce Scnancour sırad•· 1
lı ir meneqc için ~un lan \'azmqtır: "Arzunun binıı kııygıyla k:ı•a.-1 flı'-· ~
i!i ve geçicili~i ve hay<ttın ~luAunun ün bilgisi. Belli hdirsiz ı;evnıc .,,, •
JıiZii scvilme arzusu. Bafılılıklarda incclik" 75 Miclıelct, lıahçıvaa "-"' "
iitclci adamlarm y.ıpııRı ı,rit-i koparıp almıık ve kulc:usunu içine çcknt~ • ·
d unuale yerine "nazlı çiçeği, kuparmadan, d0Jlt4sın:ı uyııun" lı içi md• • · ~
meyi ve sulamayı önerir. "l<imisinın 3§ll'3 ihri)·acı vardır, ona ha~ .• ••,
daha verilir; lml!i genç ve 't'alıanidir. Bu nazlı çiçek, n:ırin \'e l;ı:!4.-dıl, tt•
men suyu emer h~ ka bir sıvıyn ihtiyacı vokıur; h u çiçeRe hayat sı;_.''"''
t:.m batka bir ICV yapmanı:a ~re k yoktur [ ... ı ıqk pnlcni rii:~'-r.b ,.. • ' ·
lur; hu polene iyi hakm:ılı, bunu il~ korumah, özelliicle dr dtillelnetaiıt ·
ErkcQin meyve vcnne mudulu~u ve ncı;csi, bütün ıııc; ~·ıııınılclnrıı:ıı 1\-
mımım v•• uyunılu bir çiç<!kle iki kutına lcatlamr.
Çiçellin unaylannuıı;ı yt.-ni bir olaudur. lngenhousz'w1 ti ııt ılieniıda ~•#• .
mcsiylc, bu m."J.Sumiyet dcıitnılanır. "Çic;clderin ve ~-:ıprnklann :al'"'drlı u ..
hırli gazlar salgılaması, lmlnı salgıl:.ımalaru1ı s:ıl!layan ııi5temJen tan ..••
tarkh bir sistemdir: Birinci i~IC\" ne bdar kaygı verici bir i~levse iki~~~: ... ,,.
~ısı )!er~ o kadar ma!iumdur, zarıtrs12dır." denıqtir. "Rilicilerin kulc.a..ı.­
saldılclan kötü ve zcırdrlı brazlarla hiçbir orıak yönü yulmır" 76 . Ru ço• ,,_.,.
ve hayari bir ayrımdır; yc~un lc.olcu veren bitkiler anık en h:hlilcell bıı~t\ı ı
olarale kabul eJilmcmckrcdir; çiçeklerin biricilerden daha zardrlı oldu~ ı.
Ja d~ru deQildir. Bitkilerin )-anında uyuınamak, bulunduklım yerle•••·
içinde haval:ındırmalc ve evin içinde çok Ren i~ )'arraklı Ht.lci hulu...._,.,
mak tehlikeden kaçınmak için \'eterlidir. Hana ı§ıltılı çic;ckled sc.ıı.. ••
kadıniann sinirlerini aüı,;lcmdircbilir. "Daınan;ız bir birki, ıunıu~ak lıiı w••
le)rici, sakinlqıirici, tazeleyici ve masum bir urkada~tarnıtıı.ı. Anca• ,,..._
çok ahlaksal hir kaygıyla, Michclet "genç harumcfendinir." çiçek. bulccıl .. ı
nin zı~rarlı oJahilccck kafa Jc.arı~lırıCI etkilrrinden" uzak luıulnıaSlJlllhN
u

~eni leuranılar çiçcgc ani bir Ji'ınii§ yapılmasım Melirir. XVIJJ. yl&•ı•f
bahçelerinde çiçe~in yeri giderek azalnııttı: yoksulların hahçde~...!n.
çiçekler en iyi ihtimalle sebze hahçeı;inin kcn:ıırl:ınnı süslü~mlardı; knk w·.

751 Marcelltıymcınıl'dan abnıı, .:ı.ı.y., 1. 1~7.

7';,.'1 ]ul~· Mlchı!l~ı. L..:ı {I!FIVM, lli·I·Y·· L 242-ZU
761 J. 1..-nhoıw. ııı ,., s. LXXXVlll
71#-1 ]ulc1 Mıdır~ı. L.ı /l!rriJrıC, ...,., .• a. 127 ve 128.
 MAHIIEMI'I'ET KOICUlJ\11 24 7

~ftiL·r. in~rilio: ramparkların yapay maruarasında daha öne~ de ~iırdlifü­

-*' ııil-i, yalnızca aksesuar rolli usrleniyorlardı. Bu çiçeklerin gürcvleri,
,..wllıiti ve ~irmenin soylu duyumlannan yarartt~ı izl~nimlcri hiraz Jııha
•.._..ıamakran ibareni. XIX. yü:zyıldalci Jn~:ıl ya da güıı[cri~li tıahçclcrlc
Wl ilk incelemeleri ulcuı:lugtımuzd:a ioıu lcmıuJalci ~rçc~n. ncrctle.,~ hic;;
•fl!rllediw görillmckrcJiri7• Au ı~lımda, 't"cnililcler, ~ni~ ve lıüyült p:ukl:ır­
Aa dc~il serdda ve kilçtık lıurju\'a bahçelerinde ~ecr-.cldc~ir.
XIX. yüzyılda scracılı~m J(cli~nıcı;i \'c vayılınasa özel v~am mrih~ileri­
,., dikkıtrini çckmL'Vi hale cdt.'Cck bir konudur. Pek çok örnele vardar: lcı~
t.h~jcsi, cJ.,rzotik hiıkilcr için bütün yıl sıcak tunılan seralar, porralcal hah-
~•lrriııin mim~ıı;ı, bitkilerin s~uk me\•simleri arl:ınnalanna yamy<~n ılı­
lllim ilclinıli seralar. Uzun bir süre ;ırisrukmsinin ve yük~k soı..)'etenin re-
~•linJe kalan seralar, özellilde ingilıcrc'de 18 , Orta Avrupa'da ve Frdn~'da
ll.lrrek çot."ılmı~tır.
Uımanl<~r scml:tnn konurlımı yakın hir yerde ulmal:m hatta kmıutlaru
l•ıı~ık nlmahm konusunda ıı;rıucıdırlar. Sernlara :ı;ui!u~a çıkmadan ya da
vu~mııra yakalannııtdan ~itfebilmck ~eercldiJir. Mimarların rasarladı~ı.lıco­
•ıılar güzer"Ahının haı;it hir a~ııma.sı olan sera, p/easıtrt groıtnd'a yani Fmn-
uı'ı.laki dcyi~iyle "pntagcr-flcuriste ya da jardin-fleuri.'lte" yani sehze hahçc·
tlnc yıı da çiı.,;ck bahçesine açılır 19 • Sera konmun hir m::ınıı.sıdır ve özd
yıı~anı :ılanımn bir mekanıdır. Her mevsimde lmlhınılahilen l-ıir ı.ıe:ıinli
~~ri olan ve bu nedenle çiçek tarhlannın ve bı~nkl:.ınn ycrle~tirildiiti sera,
11ıli buluımalann ve mcıceralı rnndc\·ul:mn yeri nlıır. Scrıı e\' içindeki
denerimin gev~di~. urrmfe~n kalktı~ı ycrtlir. l<iiçiik kaçamıakhınn mcltit·
nıdır. Yaz mevsiminde, ılılc havalı sera, dinlenme ~·eri, ukuma l'llfıasa, yemek
ı.,Jası hana J;.ms salunu ularak kullanılabili,.-tı:.

77l YiM dr hrllı hir rvrimın !.rtl ı !.rllui: ~rerlcrini 3llll3kt.lyl:; her ~~i doQu~;a bu111ımıllı.­
ı.an ··~:~n lnıramcıl.:ır. çimcnliklcrr kokulu c;ıçdıkr rkılnu:-"nı önerir ıılmıı,br.Jır: ll'b, mü~.
nıırnclqc, ıru ~içrll, ç;ıy c,;ı~ı:ll. KL>Icul•r:ı •·ı-rılrn hu oncm, lı.n·ı~l~n.Jınn11nın "-ırıın ,."cniPrrtlc:
.t.h.t .b vur11ul>ını,,ır ulmamı.Jan ka,·n:ıklanırlillıı~.ııı. ·Nehırlrrin krn.:ıırlannda kokulu bıdri·
lrrl<" 1if.ıh nıl.:ıı hlriılrınln Içi nı: ııirmclııcdlr ~ lıalsamlk lıolıu1u, lıl>lculıı ıı:amlurın re!~Rr lınlıu·
ıun.ı lı:mpakrıı. hiiYI'ı Jl(lıcllr.olıut.ır ı.ımıalıu w ci~rlrri ll'miılrmrlıtr.lir" (J. Lııh. 1)(. Id
... ~nı••ıiı... ı kı ı-nu rı ı.ınlau ı-unrr..,..r•. 1817, L gs),
7Hiln,ıilıc~'ııln !ı.ı .ılan.talı:ıl\nciıloao h.:ılıkında, lık:. E.dmonJ Tcıutr, Tı.ıN.u. ık Pan.ı.
1!152. LIS4.
i9) ICnnr Alı:!x~ndrc ık unınle. fNtcrıfıl:itlll dı-s IVNWnlltX )IIJdırLI de Lı Fnınu tl du .ses
·ını:ı'tns rlıak-ırw... 1~. ı. 210.
80) 1!157'dc Murtc:rıun de: Boııuc :ıaı( h.:ınımrfrnJınin ••luıının ııınımını .-.ı ollız.:iılılrrlc
loıurıı: "Cftn~·· ~ılıın tııiıün h.ıllc:r !.tr ... nıya ~ılı .or. Kılın Jrorı v:ı .Ll~ lı.-: llur2ıı h.:ırumbnn ve
ı.,..,·lrrııı ,'Jmdrvj, ı-ıyıınu ~:ıdıU.:ın lı~ı\lı tıir oalcıruı Jlıniiiııinllüı" (d.,., . ~. QO).
248 JCOICUIIUN TARIHI

Scmuc; ol.ırak, seralar tehlike 1~ıyan yerlerdir ve "marazi ~lurunal.••

lcnnırul altında tululmast JCCrckir. Sitkilerin olb'lınla~ma sureçlrrı, t-.1.
lopraklannın Retirdijti pi.~likler, eAer Jik ka di ulunmazııa, burasınııc.4_,.. •
bir bahçeye dön~türehilir, konultın yanı b~ınJa hir mi~~d5m.l dr,. ..
ol~turabili~ 1 • Bu alanda havalandırma hir zorunluluktur.
Zamanla scrcılar burjuva sını.fmJa da 'ı'aygınl~mıı;lardır.l868'dcı 1\.ı . . . .
Emouf seralar için "buteün toplumda hi ra: (!nemi olan hl~r 1-ıahçenlrı '"' ~
maz bir p11rc;ası ulmu,lardır" diye ya.mn~ıırıı. Bu düııcınJe&~, Fr••..,· l•
Cu~e'de bc:Limlcncn salon,scr.ı mndeli hir muda haliıle i!dmitlır.
Katlın ve kokulu çiçek arasında, seranın hagrında kurulan hu ı ı- •
lik li iııihak. en azından Orta Avrupa'dıı, kısa hir sürt~de epey ~·Hywnla111..,.
Kimi a~ın c1meklerJe, scralann büyi.ik ülc;üde 'ı'ayıiJıeım. nc'!rcıJcv-ı h(tıeu
daireyi kapladıJını ıcörüyoruz; seradan yaydan c;ic;clclcr ve bitkiler m" ı'•
\'enleri ve duvarları sarıynr, .süslenmc W<~lanna kadar b"'ri)t:ırdu: cv un.
mı bu çic;ek-l:ıidı:ı dekuruyla c:;zde~lcıi'ı·nr ve ev, bitki ve çiçek kükulıuıt'~
duluyorJu. DoQ;.ıbilimci Rnrv ılr S:.ıinı,Vinccnt'in, ISOS'rc Viyana'y.ı ••
Jiginde içine dü~rüte ~~kınlıtd kulak verelim: "Zaril lı~tnımetendılırt•
nin çc~ınun dairelennin seralıula donanmı~ uiJu~nu, kı~ ın bile rn .,._e
çiçek kulcuları.,·lı~ dnlu ulduklarını br(lrmek benim için son Jercce h~,.,
verici ve ~·eni bir sevinç olmu,nır. Özellikle .Kuntcs c• .. 'nin ha~ıı
rücü ~üzcllık1eki süslenme odasını hatırlıyorum da; giri§ ho!ü, ıatulal•ıı6•
ve birinci .kıtta ormanan y:uemin çic;cklt·rinin hu~ ve cerp edici kukul.
rıyla Junannıı§ll. Buı•ı<lıın. Afrika çalılıklannın, urrı~ncalar:n, çuk l''""''
hulunım kıımdyalarm ııra~ından ve mcnck§elerin, her renkten ııafnııt
çiçeklerinin, sümhiillerin ve ha~lca türden c;içclderln c;imcrılcrin ü:erln&
ı.crpi§tirddi~ büyük \'C! dü.: saksılara ek.i.lmit cnder bulumm lıir sürO kü~ıııl'
ııjiacın arasmda n geçerek yıır.ak oJasına varıyurJumız. Ka11ı k.:~Je hanvu
hulunuycırdu, hunı.§ı Ja papirüı; ve iris çiçcldcrinın mermcr hanyo lcOvr·
lini ve su borularını sıtnp samıalıu.Jıgı bir sera içindeydi. Ay~ıca her küte
Jıijzcl c; içeidi bitkileric s&islrnmqri ... "lH
XIX. yüzyılın ilk yanınnda önceleri Vll~lı: burjuva sınıhna olmak ıi::et•.
orra ve alt lıurjuva sınıfına Jıı yanelik hclli hir balıı;c estcti~rıin ~cli~me1•

B1) C. 1\ııll~., M.ırwd conıpkı ıl~m.ıw d pruri.ıw ,fa. ı.ırdnt-r, Jl;ın,, R.weı. 1829. 1. ulı, .ı
:n
112) 1\ının Emuuf. L'An d.ı!:ı ı•mknı, ]. ha•ım, o. 2 •s.
81) Bok:. EJnu.ard ~. Tnıiır ~.ıl .k loa cnt.,.ıso,. .In f*m:s .ıı ;.mltr•. 1819, .._ 192.
114) Anhur Marı,eın, Hisııll"r: deJ jıırdıru, <Dil'IL'IU n~. 1887, •· 17:. M...W Ja f.l.
nı ılin 'do!!n .ılınııl•nmJIW, 1. cı h, 18 \of.
 MAHIEMilU KOICUlARI 249

~lıJını görüyoruz. Bu geli§me. yabancı

parkiara fazlaca önem veril-
.., r"IC\.Ic."nıylc .ırlca phında lc:ıld•ltJnı dü~ündii~im,
konumuz açısından
ü.ılu;a üncmlı hir gcli~mctlir. Bul")uvanın lıothçc:ııi, küçük mck!lnl:u için
••ler ürcrmcyc: çalı~an bahçe mimarlarının çalı~m:tll4nnın hir ürünüdür.
lltı mlnıarhu, giizel mım-zanılıır yı:ırarmııya çalı~ırlı:en Jol!::ıvla rdcaht-re
.-... nenin ıııülünç ulaca~ını Jüliünmü~lcrJir. "Burjuva evinin hemen va·
~ıntla, bir Jönümü J(CÇmc\'C:Il alanlarda" Jılcrçckle~ririlccclc bir çiçek
....._esi ve ''küçük aAaçlık" (bu alanda tek manzam hu ulahilir) uyııun
... ıhtlect.>lc tek komposi.zl'Onlardır" 11 '. Bu kadar dar mekanlarda, projelerı­
..., hem düzgün bir zemine nrurmas1 hem bütün Aörlcemiyle 2Öze hitap
.-.r~ı hem Je uptik lcur:ıllannJcm e.•inlenmc5i miimlı:iin olmadı~ndan
ıı.hçc dü:ıenlcyıcileri "ncıeli ~ahnelcr" yııraunakl:ı ycrinmi~lcr ve lıu s<ıh·
.kr ~~·esinde, hahçdcrin ba~rındıı. kulcu t.~csine Jikkare alınmaı;ı ge·
ırlu:n hir yer ııtfctmi§lcrJir.
Bu çaf~nlil, Gdhricl Thuuin'in parklardaki çiçek yıjimlıırına, c.;içc:kliJılc.·
uve çimeniıkten ı.;oJtaharak bir çeki düzt:n vcrıJIQI ı.lt\nemJe uıınıımlanır.
~~ncılerinJrn birkaçı, özellikle Baılly, ,Aenel olarak düzen sa~amakr.a
rıırlanıl;an burjuva bahçesinın çe\·resine ustasından ö~rendi~i teknikleri
1•1ııl:ımı~ur.
. Zımılct ve incelik isteyen ev sahihi •ırtık, (\ncelikle çiçek hahçesinı,
huatandım ayınnctk zurunJaJı~. Ah burjuva sınıl1nın, uzun ııüre ~~.tygın
ulıan bir alı~kımlı~ınJan, çiçekleri valnızca çiçek tarhlarımı ve hosran kc·
nıırl:ırımı dikmek ;ıl~kanlığındım \'R2geçmc~i .,'Crckıncku...Jifl7• Çiçek hııh­
~esi ı.;itlcrlc, bostan da duvarl~rla çevirili nl.acııkıır: yani hu ilc i bahçenin
hlrbirinr karı~rırılmaması önemlidir. Konutların bit~iAindcki hu yerlerin
11derek yapılanması ve farlclıla~ması, bunlarınair oldukları C\' mekanının
d:ı yo~unla~masına, deJlı~mrsine neden olmu~tur. Alexandre de l.aborde,
l&ti'Je Cı;içdc oohçcsiyle ilgili ulıımk "Amı ~-.apıya hattanan ba.§ka bır daire
lil-ıi" Jcmittir"''.
Bu bahçeler evin içcrisi gibi Jü:enlenirJi. Avnı lcur.tllıır g..ı;crli~·ı.li. 8u-
uıhırı "sun ı.lcrecc" ı c miz tuuılmalı ve ortam "zarif ve JiizenW olmııılıyJı.
Bu hahı.;clcr "sanki hir daire gibiydilcr, Juıt.mın yapmacık hir takliJi ol·

115) .M. BulıııN. L'.m dt l~ ır o:ioıı:mt!'r du joırdııu, ll. dlı, 1. 22.

86) J..C. lcıudoo. Tr.W dt lııı cıırııpo.ıiııun ~~ dt l'o«"IIWII drs ,.,Jııu J'ımıcmtıU, 18J\l, 1.
1114.
!171 ~imı: Roland ın anl•rııtına allrı:, çocwklıılı.ıncla ~nııl uvııııl:ıma Mı ~çımdevmit (t.4ı.l­
ırnıe•ııo.ırl.l('ljl.i<'fı. ~rı;ııl\' ~ Fnınw, 1966, •· 205).
118) A•' •· 210.
2!i0 ICOICUMJN TARIMI

maktan çok doğal e§yalann iyi hir biçimde düzenlenir SC!rgilrııJılt .,

~aleri gihiydiler"1111 • Tırmık ı~üpürRCnin yerini alnu~u.
Am:.ı hu çeli~ltili hir pnljrydi: Bu birki dairesinin titiz(ırtamındll ,.,,
lan KC:inti, mtlmkün uldu,eunca uzaulmalıydı. A:.ıhçe ycrle~iklite rnılaı•lt
euncıncliydi, yiirüyQ~ imkAn vermeli, nefesi açmalıydı. Bu h.ıhçde1, '•·
sil re sonra daireıei ~eçidcrden olu1an Iabirenilere diinii~tüler; hu f'\lf._.
Thouin modasının i.irünüydülcr; Thouin, çiçek serıerlerini ve c~k ho• 4
çiçek t:ırhhırım çn~:ıltı:ırak çult cslci z:.ımanlara dayanan Fnnsı.z ı :ını hala..·
hc.1lümlendirme ve bahçelerin çe~itli hirkiı;el kalcma i§leriyle silslciUI• .,
gclcone~nden lc.upınak istiyordu.
Gczinri)i uzarmak ve arııda sırada mula vermeyi kuhıvl:ı§tırm... , ..
uldulcça kı1rm~ık hir hiıkı mimarisi ulu~rurultlu. Büyük ~'tt(lrdkb htı••
lcrlc ı;anlanan tellliz havalı ve neAs kuleulu gi~lgelikler, bitkileıle ilrO~"
geçitler ve hnller birbirinin içine geçmi~ lcııpalı rneklinlar (ılu~rııruyı •ıl•.,."
ve gezinenlcre i~zel ve mııhrem :ılanlar saMlıynrlardı ve tabii hıı ~~~ı
itJ~tli hı.anıınefc.>n,Jiler için sokıncalı dııruınlıtı yar.umıyoı da dcj!ildı. l'lıı
mekc\nlar, zamanl:ıyülc.sdc: .5('15yercnin seraları ~ihi a1k uy.ınunun ııal•••
!endi~ bulu~ma nolualarana J(;nı:l~liil~r. Böylece hıırjııv;ının özel ,.,...
mında, bahçelerdeki lıu ~itlcıin oynadı~ rolün ilnem: ve büyOkltıtı•
,Vderck belirginlc~li ve kesinle~li~. "Gül pembesi küçük Jııd:ıtın, clı•l.
olmadan mudulu~un ille me~'Velerini tanı~ı. ihrafın tadına ille kez hokı.a
yerdir burası. 1191
Mc~ru Monar~i'ı\in hu çuk bilinmeyengeçici yc~il mcHnlan,ı:ılrnr-..
zamanla seralann yaygml~ması, dekoratifbitkileriçın yapılan nıc:ıııllı,
1ilcl~rin ~nJlalması, dahasunrada ydpay bahçe mudasıyla yok olup ~nın.
lcn nedeniyle çok az incclenmi§lerdir. Aslındiı belli hır htki arkealajlı
pn,jesine sahiptiler.
Bu hitki yupılaımı tımımlamak için hir söz dajt-ırcı~ t.reli~milm ..ııı''i
Boitard'a KÖre Franmc:1daki "bcrceau" terimini yani "hetik 1--ıçiınindt~ı
çıırdak" terimini "üı;tü kapalı Keçitler" için kullanmalıdır; bu hülüındc-~ı

89) BaUh·, tt..ı.,., ll. cilı, •. 47.

110) Aunılll <ırn~ olar:ı~ [)unınll 'ııln romanının kahr.ımMnırun vatamınJıı luh~.:niD nrı-·
.lı.lı ml ıfııılrnl~lir, u mtıiNIIr d'Hmrittıe Glrıwd. Gerıı; luıın ru\·.uııun ymumıı h.ı .ı~ıJIIt ı ..
lııiJıJınılM oldukça anlamlıdır: "Doı1nıldıı, kutloıın "ıkımal•nnı .llnl~i. ~·~eklcnn k<ıkı-""
iclnc ı;ckıı, Jll'ılıı.-kı drlitimlrn ~VMUI ... •. I"L'Im;ıa,~n.ıir.,". Gı.ılltınard. 1081, 1. 112).
91) llı:ıılllv. GJIY.• ._ S7.
t~ıl\ıetlll'd ın tl:ıh:ı l'tnu rricnrulannı v~q niJulumu: cııcrindc yerıılın c.ınımlaırt lı u ll•
nacaau.
 MAt-IREMIVET KOICUI..ARI 251

t.lkilcr kuhbe lıiçimindc lıudanır, günci ~ılcl:4nnı ve mhii "merilkh bak~~

ları" J(c~irmcz. Ru minyatür ~ziııti, bıtsil hafd bir tahı;.ı çımya dolıınıın
lııınımcllcriylc, yaseminieric ya da fılnaharlıula J,'!ülgdcnir. (icncldc yuvar~
luk bir biçinlc sahip ulım, scı~lam IHta lc;ıplamalarıyla lci:ıpl:mmı§ nıcıal
~Oçük bir kubbeyle üstü kapaulı.m bölüme Fransızcaliii "tunnelle" yımi
\ ırd:ılc" denilmekredir; daha önce sözünü ctti~imi:;: hi tkiler bu bt'lliimii
ılı 1:ırrnalarlıır. Fransızca "repowır" denilen "dinlenme veri" i5C ~cnelde
t.ır hüstün ya dıı bir heyleelin yıınına konulmu~ basit bir t~ banktan iba~
ıı:uir; in.,rili: tarıı hahçenin gilrkcnıli rn;ınzaml:ınnın alçalcgönfıllü taldi·
ılıılir. Rıırdda da küçük lcylak \'ıl Ja san ~ıllcım ııaıaçlan gi.llgelik görevı
l~rmcktcJir. En iJJialılıahçelerJe, bunlar dı§tnda, hu~ ~i§c hic;;imli saksı·
l.ır. bitki bölümJcri, bir Jııns salonu. yemek sıtlunıı haua yt!~illiklcrJcn
ulut-ın bir tiyatro sahnesi hile hulunur.
Melci\nın darlı~ dikkate alım~a. burada ~rçcklc~ririlcn ~zintinin
~ör.;cl :ı:cvklerden çok kolcu duyusunu o~ayacajtı açık ur. Bahçenin ünün-
ıle uz:man tıır manzı~r.ı nlmadıgından hem göze hem Jc buruna hitap
ecmc !,'Örevi çic,;cgindir. &ıhçc rnim;ıriıoı modası su fıslciyelerini, havuzla~
rı, su h:t\'Zalannı J:Ctimledcn önce burjuvanın bahçesi, ku~ların cıvılrısı
J~mJ.ı SCS.'iiz hir mckcin~tı 91 • Bc~ilc biçiminJc:ki dinlenme yerinin ortava
ko)·dujtu duyular diinyaı;ı, hu mekana neredeyse rümüylc hakim~ii. (~nç
kız, çh;ek bukedcrini kulıclıwarıılc JcJ:il hahçcde ReZinerele "gizemli kıılcu·
lan", "gizemi" ve "suadan çh;cklcrin"'1 "'"' dilini hirhirindcn ayırt etmeyi
öercnchilecehi.
Uzmaniann c)nerdi~ bitkilerin ve çiçeklerin kukuhmnın inc.cli~i. hu~
günün ulcurunu çok §:t~ırtmaktııdır. Ho~. rarlı ve hafif kokulu türlcrin
haskınlığı, çiç~k parfümlcrinin ncrcJeyM: yıın·telcel haline aelmi§ üstün~
lüğüyle iJrtli~nıclctedir. Rıı tarihten ııonm giderele tahdanndan aialıva
kayan pek çuk ha~rul oyuncusu vardır: Mıımpcllicr h:1pishanc~indeyken
Mme Lafari{C'ın süreidi ımJıitı rczcde çiçe~ 94 , ~u çiçek çıık güzel ,)lm:ua
da son dereec ~üzel hir kukuya sahiptir, yuk~ulların çiçcei ulmayct aday
namende ya da mürdümük, feslc~en, ak~am5ef'ası, kmıuırnn. Ancak hıır·

QJ) Blu. Mu.kırc Mıı.onun'nun lıahıı;etJndı:lıı lıut cıvılıılınn:ı.

91...l J. Mıdıcl~r. Lı ( - . • 1" . •· 129.
94) Mme Laf.u~. Hewu\ dı pnstm, 1851, •· 92. Elı~ c,;~vır~rclı uoynıtdıiJ ve lıulıuaunu
i~ını~ ~dtriQı ~z.:ık ~ıı;cJinın ıadılıulıwu Mmc St:uiC!\'ılle'e, ı-ıılılnın hünı..lı~i çi~elı lıao;mna
l:l'ımiilrn c,;oculu h.ıııırl.oıır. Roı lınlıu illlı.ırııınd.o o l.oıJMr '11-Jiıınılur Id bir sOn: tonn :ani h.ıınım·
lar lı~ndwni ziy:ıreı eırnelıım lı34;;mll\3~1 hotlarlur (1\n~ D'Auı~~·ill,·, "l...e Jeııı..,.. J.., ~~net
J'une ı:ıanıe ık whuı", La dM.ıbvlıqı.u, "Follo", 1971, •· 2 19.)
252 KOitlJMJN TARIHI

juva bahçesinin ıki kraliçesi hahi rahtlaruu kunııruılı:taduhır: <.iccc... ••

ve Fren k menck~Cııi 95 •
Çiçek evlerin ic;;ine k:tı..lar girm~tit, artık hanımların giy5i'er~ \'ili-
ca bir aksc!!uar, bir süs c~)·ası olmakla yclinmemelucdir; "gmq t.:ıhlll ~
sılılcJım• Junatmakta, "pencere önü saksalanm" ve "\·c~ilhlder ııı;ın•••
~>en~ vuzolan" §enlendimıcktrdirw..Bu saksılan ~ller, ya~minler, n-.
çiçekleri, rcz"-dcler ve zarafcı halcemlerinin ı;alık verdiAi ıncr.ck~ler 5lı~lır
mcktedir'n. Aneale egwtilc hidcil~nn fazla lu~kırııcı oldulu dü~iinülm•lı.
dir ve Frnn~a'da evini bir bitki sergisine dönü~türmck hald iyi kıu~ıl.-ıa.o
bir üzellik delildir"~.
Ilcinci Imparatorluk zamanında, yeni giyim mudas1, kadınm çiçc.Aın
süs ularak kullanmasını getirdi. "Eihi.'iCI~ri süslemck içın ~~ c;ıc;clcle1 kul.
lanılırdı J••. J bu c;h;cklcri, lwl ve etek Icenınlan na, özellikle dr etek kcnıu
larana yalnızca hrfırlara ve kıvrımlara de~il iki ya da üc; sıra hoılindt eli'
eın önüne de koyuyorlardı.,ql) Saçlar büyük l-ıir ustalık ve ineelikle güllcrlt,
san tebbc:J,•Iıırla, miiaelerle, \'ascminlerle. unıırm::ıı beni çiç~lcleriyle sa.tır
niynr ve aeııç hımımefendilcrin yt:izlerini raçlanJınyorlardı 100 • Buna k.ıflth
zardfer kurallan nljıun hıınımlann raze çıçek taknıal:mnı )'asaldıınıı~ıı. (ı....
kız ve c;ıc;;elc.ler arasında sallanan uyum ya4 ilcrlcdikc;e bo:ulnıak~tda
GcnçliAinden ve tazeligtnden gelen kokulan kaybeden hıınımlıınn JlB\1•"
)'apmıı çiçekler dü~mektcydi; hatta hu y::ıpma c;iı;elclcri bile ölc;ülQ L:tıl·
lanmal:ın ı,rcrekmekıcydi.
Çic;eklere duyulan bu yeni hayranlik çiçek ticaretini ıJc \7aıılandumıt
ı ır.
Paris'deki cııki Quai aux fleurıı (Çiçek i5kclcsi) artık yeterli ~dmemek
tcydi; haftada iki gün mcydanlard:ı ve bulvarlarda çiçek pı.t::ırlan kurul

931 Bailh "Kimın hıhçcsinde ınrnrki" ,dı. ı ur ki~ ol iye ıonıı (<11·'1·· 1. 1141 ..".~~oını ~
l(ll!lntu, "c;~kliklert vı: ıı;ııı;r~ ... ~ıJcrlnl en (ıoıla .cl•lrtm biı.ılrnlrn hiıklır". 'Şe-bho," Yil.:.
"buhurdan" çirı;rklendr llnlennıku.ul:.ınnın ııüxlliklc!nıv hı.•çludurlar. Kuıı.t lırr~ ~ümhüldf.ı,
~açınılır.
96) Elh M. fWı;ırJ, I.J! jardlrlll!r dıu (tndTD. J..ı <I~YWtııtıllı t'll Jııı JıtlıU jr:rJıı.., 18.!1
97) Rı..di Kurued. t1.1·'1·• L 221.
Q8) Marcell"'ıırııno:. ıc:nul;ınııı ııeı;ıci bir ıanm .ııtlıt AJ.mi• hah,clı:ril·le ılonnııın Vııru.ıınlı
kadııılıınn anuk killıllrilnü, ı arım kDiı:üritnfın anti-~ ulıııak •urur. XIX. ~Ozı·ıl:la \lihrl.ınıl
hı.lınl:ıııııın ınrwul u&Juldan ı;il;rlılılı vr ıııılı11 kılküriı Wnlarvı mmanbnnı lll' ladıd tı.,.ı.~•·
dilının bır •irn.ft•ı ulahıliı Ne mııılıı ~ı bu l•ıt uımanl.ır e,lrrınin ~~tk anl;amJıı ırcı~ı f.'lolllhll·
leıi,lr ıı:hıfı ~Jtlmckır.lır.
99) AbranUi Joılumlu M mr Ameı, u
ı\ola~ Jr.ı rnııdn ıl dt l'ındıarnr, t Mayu 18'i~.
100) Mme Amrı t<)Yir , ..ızu. •lmpııaıuriçc JUn olarıılı ~ulı ıcfu,rl bir a.ııc; y:ıpaıırıqn Sııçlaa
•lnının vııbrısına ~u ırıplmımıa ve ıaze tö•ıı:ı:lılrrlc: •ü•lrnmitıi Bıınuıı ~in Iri "~J1apal'•
ıomurculıbn ııcçılmıttl·"
 MAHfiEMivn ICOICUIARI 253

mnktaydı. Paris'in hütün dtı\'UL,n nk~adı~na dikkat çekmek iıtcycn Mme

1 rnllupc 1815'te yeni kurulan bu yerler için "kendinizi muhte~ın hir
'"';;cl hahc;cııindc sımmanız için gt)zlcrirıızi karamanız \'ererlidir" demi~·
ııı ıcı. Giderek kalııhalıklıı~an bir rnplıılulc bu r:ızarlıtn 5ürekli ziyaret et·
nıelueydi. Temmuz Momı11isi'nin hıı~ınJan beri, ki\f'rülc:ore, ideeieiere va
J•ı k;ıldınmlarn bir alal' çiçekçi kız yerlc~meyc hotıjlamtttı 1 l-:ı; hu kı::!l:ır,
ı~hlakçılar içın yenı bir sorun ol~turmu~lardı.
Saksı çiçc~ ve hııket, toplumun bütün sınıllanna yayılmıı;nr; "tavan
.ınısını ııii!ıll•mck isrcycn lcüçiilı:: i~c;i kıuı kadar herkes" Jenıi~tir Dehay'"'.
1 1 ıuıl de Koc h, i§Çi kızl.ırla ilgili, ılarak "ender bulunan çiçclı.lcrle ill(ilcnmi·
~urlıırdı: §Chbuy ya da rezcdc murhı c.ılmalanna veriyordu; bu çiçeklerden
demet demet alıp v:ızularımı kovuvorlardı; hu çiçcklenn bir h:ıfı:a kadar
dayanmalan ve güzel kulc.rnıılan ycrerli\·di"ıeıt diye yıu:mqtır. Çiçek rakmı~
terzi çtrn~ im~si Jıiı..lcrclı. ~·ıı.,"JCınhı~ıvorJu. Dı.ıt.d kukul:ırl:ı brfizel kokan
kOçiık ı)(ta, simgesel alanda, pis \'C körü kokulu yııksul konutunun ya ı.hı
kdsıuıl t':thnk:mın :ınrı-tezi olarak sunulu~·ordu. l;ic;cklerin varlııtı, ne§eli,
c;alı§lcan ve lerniz lıir genç kıza UVRUn ~alı~ma yerini i§aret cdiynrJıı 10n•.
ÇaTılar ıthındıt hile olsa çiçeklerin v::.rlıjtı erdemi simgclenıcktcydi; ancak
perde ııralı~ından 14ık alan tıir bukct, uygunsıız bir 2(isterge~-e de J,"ınü§C·
hilirJi; ~izli çalı~an fahiı;clcr t.le çiçeklerin dilini hilmekre~·di.
T~rnda ~içc~n rulü dtıha hdirgindir: gene; lcı:l:ınn örnek aldıkları
modeller burada da masunı çiçeklerin -,·ııl'J.ıllllıı§masına neden nlrnl11turı 0 ,;
~\·ı,ıi ve il~yle bud:ınan bu taç yapnılclılar, r.t:hzc I:Ydhçelcrinin kcn:ırlan·

1011 A.ı.y.. ll. c ılı ... 170. TıJblrını dı f'um'~ıııJ..., 1852'd~ ~.. ~'UIII.ınml.ltu, Trxlrr, olduk~1
Mynnlllı bır biçimde, çiçek ncarı:ıinln ıelı,imıııJcn vr ~ ... bııh~clcnnın ıüzcDıQınıkn IIÖI ~ımııdr.
Malıilc tu~~nı.k lı'!ı;iıJijııı~mlar, ona, c1kiden oldutund:ın çok dalı.ıı hüvfılcvtcı ~ımıtıir
Mme Ameı. •riJoJıı llflı~rMının "'ııi-" \'aıotmm \Ic ıPJI lı\ılı.ulann.:.ı hrqm.kıadu· Ta:nlltflr
Cu ~~. .. ıs Temmuz 18'5~). lmrı.ıraııırlıık h.ı,.ramı n~ı"Nc ıırr~~lıııııiıı.r ıerrçelılqsın
hıı1 "~ rıuıı lwlı.ıılıır ı~ınıJe ııcçmtlı.ıi!!ı.llr.
102) Blı:.lla... ın, "l.r rnnrll!ınr-ll P.dru.·, l..r !l,j, ...~'cAI rubVııaı Jc f'ans. 1834, ı. ciır, 1. 209.
ıOJl /..rı parjvrru .. , "·I·'J.. s. Z16.
104) Paul ıJı: Kndı., '"Ltot .ıır-lle. ", l..r l't<J~Aıeau ı.rbltıııı dt Parls, ı. t.llı, •· ı74.
1\wln de murıJiımiılı·namrndr \lll! ıczc:Jc ~ıı;rttnın ıp; ı hzın vr ıemi::lilı.c.;inm "en sevdi,tı•
ıı;ıc;rldcr \.Wııkı•nru ve kı 'Oiçc:lı.lerin lcolı.ıı1unu ·ı~c"a dıl'\·• içlennr ~"lııılıkrini" ııınl~ıır. Genç
luz uyıınır ~"Drıınııı. lı:n~ıılı: h;ıl-ısnıne kotm.ıktildu (G 1 :ı .. •- 211). 18~2'de Ttıdcr Cıı..c.,., s.l ~ 11
i~l kızın rezeıW ııevliaıvk vr i~ncının ıM ""'"""~'''"r Joılınnıoıtoylc ııla~ eder; "duyııuo.::ıl
pjyü• heınteıulnc bır saksı trhlooov wnne,ı IrKltı rımrlcıalır.
104h'l Au hmuda, blcı. Mııne·H~ı~ne ZvllxıbcrA·Hocqu.ıııd, :ı.ıı.m., L fi14. ,-;ıı.ıır rom.ın
~·:u;ırl.:ınnın ~l.;;rı1• vr lı:u,a vrrdılılcrı önrmılli.,.ıt•ımıtıır.
ıım Ywnne Vcrdıer, .ı,., ~. 185. .
254 KOKUNUN TARIHi

n.:ı dikilen çiçeklerin ani bir biçimde yuk olmasına zemin hm~•rlar. '1 ..,,
ruhhan sınıfını da erkileyen ve Ars papazının model nlu~ıurı..lutu lıu -···•
birki modası özellikle genç kı:lor:.ı ı..layanm:.ıktadır 1 ~. Mcl)·em Ant'~..,,
çocuklan ve hizmetiileri sunakların çiçeksiz kalmaması için u~r-dtac.ı~ 1•
ve c~r Presbiteryen bahçesi verersiz kalırsa, yeniden ckmckk• •••~
kolay hir §CY ~'Okrur. Yunu gününe acidiRinde sayvanın J!ôlgeledırı '''
ları çiçek yapraklanyla dı'~emcden önce çiçek ~perlcrinı doldurmak ı••
da kolayı yuktur.
Burjuva hahçderinde, oldukça i:t§ırhcı söylemieric çi·;ek \'e .ıcn4i • ••
;ımsındaki zaril yakınlı!ın altı çizilir. Piyanonun oiJuJlu gibi, :.,mbak, .. ı
ve menek~c de, sırda~l:.tr olarak, ilk heyecanların sabırsız iç ı;clci~lf'IC'Iıtıı.,.
payla}abilirler. Z.ımhak beyaz örtüı;ünün alıında lc:arma~ık Juygul:ırı p
lcsc dr, lm duygusıtl ve ma~um lturrulu1 yoluna kim bir ~V di\•ebllir ~ ı•
Gilliar fırrınaya yakalamp, gö\•desinl tehlikeli mercanlara sipcr eder~....
seliller pis kokulu Jacre.oısd(~'da vıtılırkcn, Jı!Üzcl kolcuk küç Ok h:ıh, •
D~ruchcttc'in ruhunun :ıuluk ttlıp vert~lnl du\•umsamakta ve L>eruchrtıı
.
ve GiUiat'ın ifteıli a§klaruıı haıtnrıdıı hOyütmckıcdir. Vicror Hu~. ~
Imm çiçcldişlini kendisinin sulndıwnı belirtir; amca5ı "onu l:ıir kadın ul ...
ııı için deıtil bir çiçek ulması için ~~ti§timıi§rir" 1177 ; ak~mü~ri hahçe~ ı,;ı~
tıeını.Ja "bu ~'llgcliğin çiçekten ruhu l{ihiJir" 101 A~k. bahar boyunca, haat
çcnilı ve genç kızın amsındaki sessiz diyaloııun §ifrelerini -.üzen { iiiiin ı 'ıu
saAduyusunu iyice hilcylcr. "Deruchcttc'in tophl~'lp kokladıjı çiçeklrw
ıııörc, ı;ıcnç kızın pnrfüm zevkini anlamaya çalı,ıyurdu. Ger.ç kızın en ~··
tercih cUi~ koku, gündü:ııcfaıııydı, sonra karanfil gcli~'lırdu, hanımeli iiçılh
eli sıradaydı, ardından yasemin geli~·urdu. Gülımcak hc~inci sırayı alıvur
du. Zambağa bıtkıyor ama koklanııyurdu. Bu çiçek seçimlerine ıııöre Oilllııı.
Dt'!nıchette'in nasıl biri olduaunu kafa!lında kurdu. Her kokuya bir erde! nı
atfcdiyordu. "1011
Tarihçiler,}aL"Tessaae'Jalci yı~ılma teması ve insano~lunun, kt·rıdi kayA·
sıyla vaıadılJ Promeıhcu!ı dcne~imi üzerinde uldulcça fazla dıırmuP8rdu
Denıchcne'an soluk alıp veri§krini dinlemcJilcleri için, toplumsal oyunıı
yöneren bu btiyüle)'i.ci ve çılı.ıın lıurjuva sınıfının ıilyalarını ve isteklerini
yanll/j yurumlı~mı~lardır. Rczedenin, z.ımba~ın. Jıülün rarihi, kömürGn ıa
rihi kadar ü~ticidir. uonun için (Lı Fosseu.se, - Köy lJolron4 wmanırı

IC6) Nıı. LA f.ııa.t ~ I'Abbı! Mııum'ııin N4ın.la ~·ın kır yapm.ınıı.

1071 ~l Tr.ıt..ulleWT'l dı w'"''· "Fobo", a.. 151.
1081 Aı.y., ı. o1112.
109) A.ı.~. ıL 171.
 MAl-lllEMIVET KOICULARI 255

Wmtmanlımndan biri, ç.n.) hoılıir kokııyu snlunı.ık, hiç tükenmeyen hr

~Mktir; hütün çk;eklerin ruhu mı kıthartan yaAnuırlu bir !'abalun arJını.l:nı
.-ın, hlitün bir o~:iin, hiç hıkmaJan bü)•iik bir csrikli~ içinde rezedelerin
Wusunu içine çektiitini gördüm". i,rc &ılıac, J!:Cnç kı: ilc dofanın solu·
.. arasında kurulan bu ~izcmli uyumu, bu biçimJc fant.IL5tik hir ha\'a)•la
... imlemektedir 110• Kokulu c;ic;elJerin mrihindeld kavramlar ve zevkler,
llbıci İmparatorluf:un sonundan ıtibaren alt üst olur; III. I'apolyon'un
'''1\'ık crıili yeni p:ırk csreti~, hürün bahçe kültürünü yönlendirmeye
hıı~lıu. EJoııard Andr~ 1879'da "gilzel ycırr..tkh bit~ilcre olan h;ıyranlık
•••H tıir siirc içinde, çiçeklerc duyulan hayranlıkht hirlikıc ilerlemeye b~·
~ı" 111 diye yazmı~ur. Türlerin ~-çiminde anık kule u t1zcllikleri 1:-ıclirlcyici
ıleaildir; gör.icllik ani hir Jc~i~ikliklc haskın ölçüt ulnm~tur. Birkilerin hir
••ıı\'il ~eldiklcrinJc ~i~rkemli bir ~örı;cllik scr)(ilcmcsi ve dcknratil \'t\nleri
nnem kazanml§tır. Renkli bitkiler en fazla bc~cnilcn türuür 11 ~. Ewımik
l1dcıl~r çoQalm:ıktadır: bahc;e üreriminin sanayile~mesi, aıerçek "bitki ima-
lııtlannın"1" ort:ıya çıkı§ı bıı yenı modanın ıaferinı getinr. BurJuva sınıfı­
nın en zenginlerinin yeni hayr:ınlık odaklan hıtki ı~ergileridar; devasa sera-
1.-rd.ık i hcl§ kokulu birkiler eski zanı;tnlarJaki masumiyetlcrini knyhetmi§·
lrrJir. Zarafet ilc bitkinin evliliAi yeni tıir ~kil ı:ılm~rır. Simgesel sanat,
1\lfons Mucha'nın hakimiyeti kurmasından çok daha önce, re k çuk ümek
\'Cmtc~·c ba~lamlljlll hile. Arııle açılırı saçıhın Yil da küriillik tohumlan Sıl·
~an kadın, s:ınn~ıklara dolı:mmalua; olaRanüstü çiçcklcrlc sammlımmayı
.:':melcte: :amlm~ koklamaktan kaçlllmamasuıa kar~ın artık onunla sır·
Jaılık v•ırmamakradır 114 •

l'mfüm Tarihindeki Kısa Süreli Çalkannla-r

Bu h:>lümdc p;ırtüm sana~inin tarihini <tnlarnıaya c;alı~mHyctcıtl;: elbet·
te; bu konu tck ha~ına birkaç ciiJi dniJuralıilir. Ku~u t~ırihiylc duRrudan

110) l.ıı M.ı.dt~'irı ~ (~, Xl. ctlı, ı.. 477.

lll) A_,.,.. '- lll.
112) A.ı.y ..• s. 687·717.
lll) A. Alph.md ve Barun Emoıı!, a ,o .. ı. J26.
114) Tıı.tıııda (bkı. (:J.ıudın.ı nımoınlarınıı) ıımç kızın we çyaın nuuum blı l:ılçınıdc: Oıdqlq­
lllöi. l'aria'ıe ~ıın:ııelen modav.l lr:ı11ıı olara• v-.ırlı!Jnı •iırdünndı:tcı.fır; ayrıcıı, 5lını:eoe"l san.ııım
~ ~ız ilr hı.'l kokulu ~~rk w,.,ınılwlrJ ınce ~·alunlıiJ illcmı:~"' ~ı.ım cıtijlinı bcUnınrkrc: fa)Üa
•·•1\.lıı; Inı konud;ı TI->doır Ftınıanr'ın nınunı w.- Effı 8n.,•ı'in ha~~ \~ckknrun ino:c ••ınaeYI·
lıtını ortaya ku,-du neri Ornek olupunır
256 ICOKI.JMJN TARIHI

haAiımulı birkaç önemli ulaYin alnnı çizme iste~indcyiz y;ılnuu 'lı · ı

Luuis'nin tahta gcçnıc5inden Cory'nin komııusizyonlanıuı lmd•t , •.
ınınd, hafif çiçek kokulannı öne çıkannı~u. Bununhı hirlikte, her rıııı ~ • -
belirli döngülerJen söz ermek hu a~mada çok duen,ı n masa'tla, w-\a...L
"'e koku ilc güzellik zevlclerin<.tc me1•dana Relen kısa ~üreli \Oik .. ı.~tı.
yalnızca belirli L:ukulann kahul gürdü~ monuton hir çizgida il,·rtn.
genel modaLia, çc~iılı kcıpu~ dönemleri onayil çıbrmı~larJır; liı~· t ••
elli yılda bir, anıher ve misk kokularının, kı~a süreli kt•ntrataklan ~"'
rıkl~rıın görüyoruz.
1 erör Dt\nemindc, kokulann seçinılerinde siyasal wı.o;urlar helat._~ ... ,
olmaya ba1lad1: Yeni hir nitelik kazanan parfüm, hir ba~lanma, k.tbı.Aı•
me, itcifalc gibitergesi haline geiJi. Samson pumadımı 1-ıi:irüııü'f'•WNr. ~
sizin varanı;evcr dü~iincclcrc ııahirı ulc.Ju~ınuz anlamına ı!dmek~ \ lh
"Sürgünc ve giyurine, mendilinizi ve götüs süslemclerini:zi :amba~ . -....
ya da R.rinc kolonyasıyla kokulandırar.tk cesurca kıır§ı ı:diyorduma:· •
miııtir 1 h.Thennidor ayından 50ıua, Devrim sonrıuındaj~kııt-cnlem '""'
olarale urtaya çıkan siislü, zarif delikanlılann lcullandıAı ağır p:ırlüm lı... ·•
lanıı 6, muhalefet uldıWJnuzu belirli}·urdu. 1810 Devrimi. aynı ıiirdl!n l•
lcoku bra$!hlı~m ortaya lcnymu§ıur ve Sa"'m crıruuıur.ıonncl (amıyaııaiMf...,ı
ve ~mn ~.s rrcıis joumh!s (pnlı Oç gün sahunu) gihi sabun ıııarkaiMu ...
yiikscl~ini getinni~tir 117 • Dirccroire döneminde ve daha sonra c,,_~
ve lmpararorluk c.Jı~nemlerindc, hayv;ın bazlt ağır kukubnn geri Jllıellı
ailnü görüyoruz. Aristokradarın tclcr:ır ortaya ç•ltnıalan ''e ımparaı01ı..
soylulan Kibi yeni bir toplumsal sımfın ortaya çıkı~ı parfüm ~:ınayw• ...•
atılıma geçmesine ned~n oldu. Yunan ve Rı.ıma kühürlcrinin ~:eniden •••'·
nlu~uyla,lcokulu vücut yaQI:ın, banyo kukulan )"eniden öne 'lıkıılar. "Al ...
dan çok d:ıha fazla pcıraya s;udan. antik vaa arnk bütün sm;lıuda ıı •• ~ ...
oldu. Herkes sac.;lannı bu yı~jtla ovuyordu. Mmc Tallien, çilek ve lr...t....
kokulu hanyosundan çıktıkran ııonnı, süre ve parfüme buınlmı1 süt..- t
le bütün oc.c.Jcnini YIIV~ \'liV3~ ovJuruyordu.,ııtı. bütün gUfKÜ t;.UUklllı:lllı-

ıı 5) A.n. •· 24.
116) Cbud.! Rilıoıomc ("L'~ .lu lNM mu....din", I....J HAtılwion (7oını;CUK. 1909, <Jı ııl
Hazımn, ~ J85.J90) tııı •ııciijiln ılk ba1brda IAtuoı,. 17021 Lyon mııh:aız 1-ıılııtınde•l :ıı.l •
leri hı!llnnı.. k ~in lıuUanıldıj!ının. 41Crlıı Mnlaınlannın da ııilr ~ıcutu. buıil: ,.a d:ı Nnlıa lu..,,.,
ıılıtutunu; bu nlan n iinemlııupluluklar cılutıuran cıınıhurtyeı:çllrr, drvnmı:ıkr C.Arahndan. kilçlır
~ndıtinı lıı:IJraıııtıir. 1\ıı slııculı, ılli!ıkr ı:ıra(ındıın urarlıı lıul~v:ı ~vıım o•llniJdr
117) Mıne ~lnı:ın. Mırıaot4 du P4rr/ımwur, 18]4, •· 225.
118) UJUII 011)'0!. ILI·:Y·· $. 15.
 MAHREMIYFJ KOKULARI 257

t.linti~nc güre, Tuileric~ !.araya XVI. Luuis'nin !ıarayınm kuktuAundan

\.-A daha f::ııla rıarflim kolcuyurı.hı. Her salıah iınparaıurun unuızlarınc.ian
•t ha~ından a~ağı, en zarif Imkulu Köln kulun\·alarından bir küejük ~~e
h~lnhrdı. jusephinc'in misk. ambcr ve misk kcJbi kokusunu ~ok sev-
•'- biliniyordu. İınparatori~c ayrıca Maninik'rcn parfümJer geriniyordu.
Mıılmaison'daki süslenme odasınamisk lcokıısu o kadar sinmitti Id al rm!§
yılsonra biJe bu odada halit 3\'lll koklr,ıı duy:ahiliyorJunuı 119 • qlerin C:W!I
aıc.ıkruplanm olcudugunuzda cin~l ili§kilcrinJc heJc:n kukulannm ne ka-
d.ır önemli !-ir rol u~'lladı~ açıkç:.:ı giiriilmcklcdir. Kuku alanındaki bu yük-
·~k Juyıulılık, sallhklıilimcilerin bclirrtikl~ri RCrekJiliklcrc ters dü~mektey·
dı w Niculas Rest if in Rül~ulu erotizmden kesinbir biçimde :rıyrılmakra.,·Jı.
Rc~raur.ıtiun dl1ncminıJc daha üncc de g(irdü~ümüz l(ibi "knlm" sulı(­
bın nluı,jınu.ıtur. Bu J.:incmı.le b~öııdüren lcokuların dü4manı •ya~lı ha-
nımların hükümranla~ru" 120 görüyoruı. Valognes'da mi:ik, Touffedelys'li
ıenç hanımların dünyasından çık:ırılır. laraferin anılc ya~lanmı~ helcçi·
lı:ri, hı:ıfif lıitki kokulrınn:ı nl:-ın dütkiinlüklerini tnnınl:ınruı seçinneye
ıtalı~ıvurlarda. Mm!! Aradi, 1838'Je, bir vc:far mc1hiycsi ~·azar gibi "pıu­
lilmiin mudası gcçmi§tir. Kadıniann sa~lıklan için tehlikelidir ve hn~ kar-
aıl:ınmaz çünkü Jikkat çekmcktcdir" 121 yazmı§tır. Vdiu eden bü1o·ükan·
nesinin dairesine sinmi~ olan "poudre ı\ la marechalc" (Marc§al marka
Jllldr.t, hk:ı. bu lcirap s. 10.1) kuk~u Luuisc de Chalicu'nün çoculdu~tına
dönmesine neden olm~turıı 2 •
Bununla birlikte tütün kokusu geri dönmü~ ve Ufur kokusu da biiyük
bu moda yamrmı~miH. Doktorlar özellilde de bu kuleunun kuruyucu
erdemlerini siireldi öven Rmıpail tarafındım yoksullara linerilen kJifur,
di§lcr :mısmd:ı kınl:ırak çi~niyor, sigımt gibi içiliyc.lr, roz haline gcririle-
n:lc haı;tıılann yaraklarına serpi§driliyor, hasralann beJenierini uvmada
ya da lapa olarak kullanılıyordu.
1840'a dc.>ğru 121 koku yclp-.-zeı;i karma~ıklcı::iim•§llri bu dcıti§im, çiçek
ilc tütünün kar§ı kariıya teelmcsiylc sunuçlımır. Erkek modası olgunla§ır-

119) Ch.ulr...-leonaıd l'lrı~. "·«-1·• 1. 27

120) Aleııandrr rıunw, a.ıı.m.
121) A.ı.:r .. .._ 211.
122) Mhııni-ra dt ~ ~ mankı. u l'l~iadr, 1. cilı, s. 200.
12]) A Ot!J:o~·. Nı-N~~ ırı.ıııwl Ju pıır(ıınınn..:lııırıaıt, 111~.1. 10.
1241 M~ Oınınlın (d,ı.,., L 129), .toıtnılutıın ır1~ edili5ini, aNn~: zaraftrln rlqtirilır
olunıqu, w: tlnır.i)'Cdonlijü çulı. ;ıc;ılı. bır btçım.Jr 18]0 ıoınhınc ycrlrttınr. Şuıııı .la h.!lineliın,
hehı;e ~ülıünınün JlUilo11111'iın:ı ._Jlın Y.mll' h.iıl.i flllrmln vr l'lllnımrlının h..t'ıl knlml;ınn• baAiı
kalmı111r-
258 kO«UNUN TMltil

ken oldukça vava~ hir süreçle yeni bir koku esrcriA'jnin (•taya çıktıJ•
~~:örüyoruz. Belki de hunun nedeni uykuda meydana KCiehil«ck hazltd ılı,
kclerin altıru çizen Neu-Lamarckçılı~tın crkisıdır 1 ' 1 • Sonu~ ulıuak nıı Q
yıl sunra, partümler lll. Na pulvon'un sarayında zaferlerini ilan cunitlcr.lıt
lll. Na pulyon bu konuda amcao;ının izinden giımi§tir. Ancak bazı tiırlclılıi
lıır da yuk Jee;ldir 1u', Ürünlerin maliyeti, üretimi ve ra.:arlanmasıyla ıli!
li veriler parfilm samıyınin kısa bir süre içinde biiyük bir ge i~im ı:östrrdt
fiini kanırlamı§tırm. Kimyanın ..:el~mcsi, huh.ıırla§tıncının (\'aporizıııııı
c;.n.) kc~fi ve Jaha liOnrak i dilnem lerde, hazulanan ürünlerin banyo ~uyua
da yayalmasını ~ğlcıyım hiJrufcrin ke§n bu atılımı le§vik eJen kcı~ullardH
Köln kolony.tSı dı~ında imalat Paris "'e londra'da topl,ınmı§tl. 1H6l
Fuan, her iki ba~lccnııcki parfiim sanayi ıçın hır zafer ilaıuvJı 11 H. hp.ın
ya'd:ıki, Almanya'daki, Ruliyıı'daki ve Am~rilca'dalci fabri~alıu yalnııc
lıu ~kentlerde Oretilenlere benzer ürünler üretmeicle yerınıyorlarJı. f1
careıımla~m:1lannın imzalanmasıyla Ren ötesindeki f:ısun üretim de Jw,
mu.ırıı. R:ı:ıoı lcunılıı!jl:..r gt'rç~k bir ~Jelitmc giM;tenni§lerdi. ~H58'de V.-IIJ
Kurulu~u·nun Neuilly'dc hir f:ıbrikası, Sainr-PcrcnhurR. Httmburg, Rro•
sel'de Jc ~u hcleri vı:ırJı. Paris p:nfüm sanııyi bütün düny.ıda~i h:mnnadllr
lerlerekabet ediyordu; dilnyanın J~rr hır yanına parfüm ihra~ edivurdu
En önemli hammadde yerleri, Grassc bl\lgesi, Nice ve en )!!Üzel knkıılı
hiVamaların l'eti~ti~i lnMiltcrc'yJi. Yüzyılın llnoılanndan son:a, Do~u ııu
rcıı yl~n de~~tirdi; ticaret, Osmanlı impararorluCu'nun aleyhine i§lenır~
hıı§ladı. Aruk en f.ızla beQ"enilcn gülsuyu Paris'te urcıılil·ordu 129 •
Ui40'1ıırd.ıın sonr.ı parfüm preparatları, gcl~mcyc devam eni. Yiik•l'~
p-.ırfüm sanııyi, gck·cdctcki ~arılarına hazırlanıyc.ırJu. Kıırrçı iddialarır.
olı:lukr;ıı ger; hir ıamandıt bu hiçimele reddedilmesinin nedenlerini ac.ı;ı~l•
yabilecek ıarihselniJilulıırın lisresi uldulcça uzundur. Bu ncdc:ılcr ;mlaırı,J.ı,
yeni moda mesleklerinin öne çılcı§ı. Bıın:ıparte'ların Tuilcries'yc ı,:erl d11

125) Bh ~· V~R"Ikı, a.ı.,., •· 167.

12li) AınNr ~ mlıılcin midediJiti imımaıcırlıık ..ınıynıuı en ~-n lcıırallı.ındıuı biJtycll lııı
reı. ı:ır.ı~ı vr ı~i lıir ;th)alc anlıınıınoıııı:li~uruu. Bu lr.unu.d.:a, (iuerl:ıln'ln hülciimı.lar k;ın lı:.ızırlııılıtı
~tÜ l'l~azri:~ ol.r:lıı~ç.;ı lyı hor •'rnrkrir. 18~~ vılıntlıı r.:tnu bu zi)-:ın:ı •ıra.•ındıı Kul-.ıı
Vlcıcna ıar~fından lcullanılm paıtilm, )o(lkaelc ~nıftan ulııa dıı, P"lc çolr.lan 11,111. mısk kut•ıı~u
.:alıınJ.ı .. almı,uı. Tuilrrin'nin :.anflıoınımlıuı bu nolıt:ının :ılı ını ~imırlıır '-lhınulılr. ••rmıtJrıolıı
CAbnınta dotumlu Mm~ Amrı, ı~..,,,.,.,., du mı-. .... ,1 Hıııır.m 1855, J. 4).
127) 1\u ""PI>~malar, ıt)'TııtUianna burada ftl wrmcdı!imi:z ni.:rl biı in.:e~mı:nln !<lnu,J.ı
ndır.
128) 8lc M.·L. lltıle, Rapfıııf1. uıncr11111n1 lo p:ırlıımc:rlt', 181191,;lusloar:u.ı Fuar, 21t !iınıl
129} Ll.ıı.ı. Clıiı~e. d.,.,., s. 56.
 MAHREMIYET KOKULARI 259

nu,lcri. ı.;derck iinlcncn egzoıizrn ve kozmupoliıizm :.kıml~n ya da XVIII.

,.O:yıiJ~ıki partüm zevkini ~eri ~tirmcyc çalı§an AlcxanJrc Dumas'nın
voJnılmak bilmez çabııları s<ıyılııl:ıilir; Goncourt'lann ve XV. Lı.ıuiıi'nin üslu-
l•unun ön~ çı.lc.masıyla harckctlcncn koleksiyonc uların .ıiri§imlcri Je aynı
Jııtnılrudadır 1 10 • Artık burjuva hiçhir knmplck~c kapılmııdıın soylubırhı
ıcbber edebili~·ordu ve sim,l!esel deAeriere sahipıılalıiliyorJu. "impıınHm·
lu~ hayr.ımının" anlamı da böyle lı ir şeydi. Parfüm, lühe ve esri.kli~e yönel-
tilen clc~tirilerin kısa hir slire için yı.ımu~am::mnd:m yararlandı. Dahası bu
w ni melez esrelik ımlayl§ı yeni lıir dünemi iş;ırcr eui. Bmıdelaıre ram uyu-
tunılıır, hir uyııarlık ölçütü olımtk giirülllr tıiJu. Partüm "ulutlan, in~li2
ı.ır.ı pcri Ö\•külcri sahnelerini kukuhındırJı. Paris'te L'AjriclUTie oper.ısının
ılk galası sırasınJil bu uy~ulamııyı taklit etmeyi Jü~lcycnlcr uldu' ' 1•
1858'd~. Worth, Paris'de "hautc couturc"ü varatıı 112 • Worth'un, ince
lıır :evkle dö~enm~ h~ kokulu scrıılara dün~cn scıhınlıırı, bir anitırnda
ll1~\enme ndalı:ınnı hem raklitediyorlar hem Jc yeniden un plmıa ı.,;ıkcınyur­
lıırJı. Ancotk tıu rcırihlerde Pans're ve Londra'da parfilm ~anaytslnln çok
bul·iik isimleri kendilerini kanıtlamı~lardı bile: Askınson, Lubin, Chardin,
Vıolcr, legrıınJ, Pie!>SC ve özellikle Guerlain. Rukerler ~:ıdeliklerini kay-
I'Iı ımi~lcrJi. 186Q'[a Chıyc, Violct Evi'nin kıırııculannJ:mdır, hu preparat-
lann Jön illi he~ senelik <ır:ı~tırmalar .ııcrckrirdi~ndcn r.öz eımekteydi. Ru
~ni estetik henüz clyurJ:.ımıl·la ilerliyordu; E.oiki Rejim'in parfüm im;:ılat­
''larının koymu§ oldukları çok katı kuralları csnctmektc ve yayıimaleta
1orb myordu.
Parfilm imalıırçısı, bir ld~ilik olarak öne çıkmaya ba~l:ımı§lt. !8')5'rcn
10nr:ı, Pk"lisc hir koku yelpazesi önerdi 111 ; yeni .,.eJpaze bu i§te payı olan
ldm.,~,ıcılann yüzünü güldlirJü. Parfiim im;ılatçılan artık uyumdan, mükem-
mel hirliktelildcnlcn (si~iloru, vanil'lo·a, ıxın;ılcal çiçe~). uyumsuz çiftlerden
(ıı~lhcnt, karanfil, kekik) söz cdcbiliyurl~rdı 1 }4; hmscf'\':Hu;ırJaki u~ral:ı­
ıın sözlerini kullanıyorlar; ancak kuram.~al reçeteler ünenniyurlar ~adece
uy2ulamalar üzerine kon~uyorlardı. Ko kuların i§lcnmcsi h::ll~ ~ırnnı hatta
Kizemini korumaya dc\'am cdivMdu. Parfüm ~i~clcrinin ~iderek daha ince

UOl Bkz. Alben Pıoi~. ·ı...e. helmmcs ıl'ııffaıl"rr' rı ~ an• rn Froııncr au XIX' -ek",
Aı:ld de ı... R~clw ('n ~~ JOCdtı, no 28, H..uiran 1979.
lll) l:u;l!rn~ Rimrnrl, 11-11 'Y·· L 24.
132) Philippe Permı, ıı.n, •· 325-Uil.
1Bl S. Piesw, Du oda-un,~ Jı<trfvnu ıt dn cv~~. 2. bımın. 1877, ı.. 4-l!l (1. haoım,
1..-ınılnı, 18~ 5: Tlv: Arı u/ıxor/umrrı ].
114) Bl: A. De~·. sıııa edilen bvnalı, L 107.
260 KO«UNUN TARIHI

bir revlde i~lcnm~si, yenı hırsiarı ~ret ediyordu. Kristalin s.msuzl ..u. •·
kunwılcınlganlı~yla hırlikte anl::ıın kazanıyor ve 8irotreııu'nun Jcıu..,...
hrça darbeleri, tebessüm eırimıeye hazırlıınıyurlarıJıllS.
Sonuç olarak IR84're modem parfüm üreticisinin modelini olu§ıı .....
Huysmııns oldu. Des Esscinre~ hütün telcni,ıc sahipti 116• En ünemli va •·
hüyük üretimi, oldulcçıı düzenli hir urı,ıoanizma~ı andırıyc.mlu; hir he, u
giivdesi vardı: Des Esseintcs lıir reçete uygulamazdı hiçhir ::ı~man; aııı, .. •
bir esinin kendini alıp götümıcsinc izin v~rirdi; bir dekor kurarda ('\~•
öncesi"). hir atmosfer varatudı ("insan öziinün yaeınur sc:pintisi"), ....
duyKulan uyanJırırı.Jı ("rer içindeki gülümo;emclcr, güne~ içhdcki m..-ln
parf\ımü), moJeml~n hürün kurollıınnı uyjılulındı ("imalatın nct-·ı
Yimıi yıl kadar sonra Cory "Origan·ı yarattı.
Pmftlm söz dıı~arcı~ının gel~mcsiyle birlikte yeni estetik :nmnluluH.
rı ortaya çıktı. Ürün yelpazesinin geni§lemesi, uyumlu birlikıcliklerın .ua
yı~ı. !tinsel imJı1elemi de güçlendirdi m. Bu tanımlamaların a~ırhgı, nldııLt ..
sade §iirsf'l hir m;ın!ara ort:ııya çıkııırJı, ılnc:ılc, bu m.ltuıım içinde: lıirL~
büyük grup dilekat çekıyordu. Bukctlerin Jilini konu~anlar, tarla çiçrU,
rlnin uçucu, haAf kokularının ön plana çılcı~lanm d~rulooılar (l 'hna-
JuRUJwo·uçup Niden an). Mene~c. gül ve lavanra, parh1m söz daprc*"'
hakim oldular. ~u h~l:.'i serapiarını koruyordu. Rimmel'e ı;ıöre b....
nedeni Niebuhr'un lJescTiprion lk l'Arabiı:'sinin (Arahistar.'ın betill....
nıesi) ba~arısı ve Mısır'la ilgili yazılım sayısız ge:ı::i \'fiZI!ilydııJS, Flalllwtt
Nil ltıyılanna yerlc~tilcten sonra, çöl kuleularının oldukça aynnnh bıı ılıl
küm ünü \'<~rmıin 119 . İstı.ınhul'daki paz.ıırlıırın tasviri haremin lıilyQaıııılı
daha da anınyordu. Ane ok bu mı ramamen lca~n olarak, p;ırfüm ı>ı~ı.ı
si, doAu gerçeklerinin oldukça ruhsuz bir imgesini sunuyo:Ju. EJ.... ı
ve Jules de Goncoun'lann Anatolc Basache'la ilgili ya:Jıklannl ~

ll~) ("Jtll.! /rm. l!l~ıl'de, ~l' bu hııııdnlın (t'ıllıılcn ueları dıızlr,ıiıwıd: içııı hıı.­
lan, ayv:ı çckırdrllcnn hellll<!sinJc.. cldı! edilen bir ıüı lı..ı.ulu lıuıımeulı ün1nıl, ç.n.) ~ (11111.
ıpel lllıleri Için. diiı, Jc.ııe, yııvııriııl, "meııır 1.111", "ut.;urırıu", "leman", "hını" IlC "n\ai•N" \o
çinılı Jlilıfum . .lerı önerir ... f'~, B. N. V. 401'ıc ~r~~klctdıll"n uıJajl•r XIX ·•
XX. yO...,.ıllarda t:ıılılı lmnlaı evimnden ıupl.man r~ıeleı kolel..iyuıııı
116) Kulııı il1lubu, kolı:u cllmlroıi w PQribm ım.ılaıçaıyla ilı:lll nl~r;ıık lı~. O. Mı:ım ... t
Bourdon w E. RoudnW•Iuı'nın ııon deT"eCc fıOırl rwnnr, 1. rnıinu~ ıkı p.rıjun..ı. 1974.
117) BC. cin. 127.
138) Linenın nrJ1 Moıkm 1~ Sıırınlni'ın Voyo,ıı: m~ ve ''"lcıı'ınkılrı ı,.
l ..... ııc ıııııu~t~. 1867 Fuunnda llrıırılo SaraYI nın rekoıuıriiLJ~u nueu noı..louuıııı v•tiYI
ldl11lo1611W luıılr.ıda bulunmutrur, hoı ınndıı ulında dııh.a Kınm Sa~fa4ı'vla 1-<ıtlanıtb. Mnw An..,.
h:ıl:ı gjılı .ııtılı lwll~nıl•a .ı. hııl1111n ıı~n dllrıilfünıl hu ••n dnnrnıc ıııfcdrr
11Ql ~.1. dlı, s. ~~81'1 Oculı lllSOl ve:~ ll~ Oulı: 18~.
 MNiiiEMIYEl ICOICULAIII 261

1 kıınstanrinopolis'in sı~dccc ismini duymak hile, zihninı.Je, enfes kukula-

nıı ve §iinel bir dün~oanın iç içe geçtiği hülyalar ııyanJırırıJı (... ) Eı.ıu del
Sulıarıcs'lar, saray pastilleri ve Türklerin ~ırtlannda duyumsadıklan güneıle
ıl~rili anılım tekrar uyımırdı" 1 4Cl.
Söz.o;cl birlc~imlerin çuitu. aristokrasi.nin ve Mkim ailelerin itibarını
·• ta)·.ı koymaktaydı. Yüksek sınıf partüm sanayi, bu noktada, Avrupa sa·
ıuylarıyla lcurdu~u yakın i1i4kileri de açıala vuruyordu. Bu sanayinin iirün-
krlnın vay~nla§ması, özellikle de lll. Cumhuriyet di\neminde, kr:ıliyct
çiftlerinin büyük ünlerine dayamyordu. Siyaı;al alanda his~dilcn gcc;;mi§C
r:ı:lem, lükıı arzusunu yeniden uyandınn~u; hu arada prensesierin yeni·
den göz önüne çıkmahmyla da ürünlerin zcnRinliği sağlanmı~ oluyordu.
f,, lu.ry dub ya da Bouqueı de l'lmiJı!Taıricc, Pcnnmı&de de Tripk: Allia,~&:c gibi
~iimlcri kullıınanlar, kendilerini, hiç Jcj!ilı;c imRclemlcrinı.Jc, soylu kan
t~ına sahip ailclere kaulmllj olarak duyumsuyorlardı.
Yirnıi ya do otuz yıl kodar sonra, koku estetıjtı sıradanlqmaya ba4la·
mı~u, kokulu sabunlann uygun Ayarlar ve lc01ullarlıı "atılma.u, l<<lln lco-
lonyalannın fabrikalarda ürerilmeye ha~lanması, parfüm imalatçıhınıun
llrünlcrinin d:ıh:•
mhat da~ııımının yapılmaııını saQiayan tuhafıyecilerin
yaygınla.ması, mWjtcri yclpı~zc.~ini gcni~lctti. Parilim ~i,dcri dukwrlann 111
ve ta~radaki küçük k.itriplcrin masalarınısiislcr uldu. Güzelimkulu salıun­
larm toplumun her kesimine y-c~yılmasmdan önce, Kiiln kulunyolannın
tııplumun en ah tabakaianna kadar inmesi, artık yoksulun Ja pis lc.oku-
larına kar~ı snvaıj ac;rı~ının ifadesi oldu.

140) E.ımond ve Jııles de Goncoıın, M.ın.ıut w~ .•. nı.

141) Jııı:o.ı~ UııınArd, - i l edilen ırz, lll. cı h. 1. 14fıll. Pla~qrv. heledi'l'r hatkanının ç.;ıl!jm:ı
oda~ıru •Oslc'j'l:n pufüm l•trlcn Anıoine Macquan'ın batını diındiiıilr; Rouııuıı'Ll ar.ılanndaki
rupunwıl mı:•ıılrnin hr ..~. bılin.-:ınr uru'"' aont~~; ••l.ınık w,-..nı edu tx!Jcıinı b\ftJ..r (l..ı
fm'IJ.ı~ .kı Hnıı,tnıu. Lı rlo!iade. ı. cilı, •. 271-272).
4.
Esriklik ve Par/üm Ş~esi

Zamanın Nefe!i
XIX. yüzyılın ba§ında 1 aydın çevrelerde hükii.m sürer. dııyulan11 ~~ ,
flni çılc:arma akunı, duyulan n mutluluk ve keyif veren iiıcllikleıinr ..,.,
derecede önem vermeyi getirmi§rir; özellikle ı~ra ve lm ortanur.J..., J
ınak üzere kokulann verdili csrikJik ve ke)<iflen söz eden pek ço~ kı.,
nak bulunmasi bu konudaki en a~ık gôstergelcrdendir. Balzac, duYIUit•
rın ve it kilerin lcaynaQ1 olarak dat-adaki kokulu n gösreren ve yeni uy.ııııeıı
hu duyarlılığın en iyi örneklerini vennitrir. Çiçekler, yeri Icesilmit uılır•
u~s Mm.rru.ı, El VtTclugo), kır ya§amının uyandmhğı karına~ık kolcula·•
(!n Paysans, Mtrıwtres dt dcwc jcune5 mt.ıriee5) ve ormandan Y•l)'llaD Jıı,
le u lar Balzac'ın kahramanlannda her zaman için arzu ve isıele ııyandn•ııt.
lardır. Blondet "tüm bu güçlü, keskin ve yDgun lcokular içinilc dulma.ıı~
ve ~ize yenı dü§ünccler haııa belki de 11eni lııı ruh ıiflemc:lcıcdir. Bu hıı ..
döndürücü geç itre, gözlerimin önünde canlanan etekleri rüzsılrda dala•l•
nan pembe bir elbise" demijtirl. ilkbabann kendisine ge:irdiAi kokulıııı
içine çeken genç kadın, birden yazgısının bilincine vanr 1.

... . ...
ll lll. Charlc:• de: Rbmısaı'nın plemlerin~. ~elf ftlll&tt,
~
ll Ltı Pa,ımu. La l'ltı..ı~. IX. ctlı, •· n
P:.ııril. Plnn, 1958, 1. •ılı .

1) u Gw~ au ....ııa.ı.r. cılt: IX. •· 6H.

 .ESRIIClJK VE PARFUM ~IŞEsl 263

Kumsalların ve tarlalann hirbirine k:tn~n kokulan ı.ıcnç folaulıcn'in

l•••1ını döndurür: Denizden yayılan tuz ve ynının kokusu, utlcırın ve güb-
renin kcı;kin kukusu genç adamın Cmis,.';cl'yc üziemini kahartır. Gcc;;mi:je
nzlcm ı.luygularuıa, c.Jıikı 4 ya da cc~eı k(1kulurına kıır~ı duydu~u romamik
lıır çrkim ve hliyiiliinm~ dııy~ısu cklenir ve huduygular birbirine karı~ır.
Yimıi yılsnnra, Goncnurt lr.ardc~lcrin kahramanı Anarole Basoche, Jardin
de~ Plımıc~'da (Bitki Bahçesi) memur olarak çalı§rnakra ve "hayvansı hir
muılululc" içinde .,·üzmehedir. Bu kahramanın davranı§lan, a~r knkııla­
rıı acri dönü~ün bir ifadesidir \
Koku alma duyusu artık, hen'in ve çc ..·rcdeki dilnyanın hir arıula v;u
nlu~unun göstergesi "uçucu !j<ık"ıan çuk, mahrcmiyerin ve çevrenin hir-
hınne p;.ncılcl dcgi§irnlcrine tercüman ohıyurdu. Havanın dc~i~kcn ve
arçici durumlanndan kaynaklamın knkular, diHaı çclımteye ha§lam~­
lıırJı. Giinlerin, mcvı;inılcrin bir saatten ütckinc dc~en koku yelpazesi,
Ruu~au'd:.ın sunraMaine Jc Biran'ın olu~turmaya çalı§rı~ ruhsal me-
tercolojinin Jc l(aJcslydl. M:ııne de Bıran'ın, Condillııc'ın felıı.c:tcsinJcn
kııpnıı.ık ve insanın ruh halini çözilmierne isregı, unu, Ncn-Hippokrarcs-
çi zihni.,·ctin yerle~mesine uılr.ı~h~ deneyıocl psilmloji alanına Rötürmii~tü.
1815'te "eylemleriyle ya dı~ olı~sılıklarıyla son d~rece delti~ken duyula-
tım \'ıır" diye yazmı~nr. "Kimi günlerde en ufak bir kokıı heni derinden
etkilerken, öteki günlerde (ki hunlann ı;ayısı dah:ı fazla) hiçbir ~ey his-
sc:-rmiyorum"6. Kokularla kendinden ~cçriai Rünler onu o kadar mudu
eder ki lı u giin leri nnı eder: I.J Ma)'IS 18 15: "Soludu~um bu Jı:Üzel koku-
lu hava için çuk nıuıluyum". 13 Temntuz: 1816: "Hava çok güul koku-
ynr"1.
Bununla birlikte, artık y:ı~lanmı~ olan Senanenur hir kez daha mev-
sim kokulannın de~~ımleri ilc ruh h :ıllerinin dc~i~imlcri ara~ınJaki büyük
uyıımun ıılnnı çizer. UMcnck~ ııtıntıaharJa da çiçek açar. Aynı kuleudur
ancak ha~ka hir muıluluk ve Iceyiltir ya da daha Juj(ruı;u mcnclqc bu kez

<4l lllu. (:Dr=JwınılıDil'~ ~.ılı ewnntk lı:ı%1ı3rdı!~inln ll3:lljını bc=lı:lc:mrliylr ~ı:ıll ~ibll. Bu
•mılarda, Cnn~:ıe'li ıarU hanımclenJIIrr, Tulk mahkrn~ndt :a11ııllı l.af:aıııı!in l\alınalılann­
Jan çı.lı...n pn lwkuyu 11ılu,url.oıJı.
51 "r\.>tıı tlfiU hiıün Ju,,.l~ll\'l.o ""rm.alaını,ııı
[... ı Krndi.qni luı~ıtl, nr !l(!rrhıliyur N!
ıırleı al.ahili~·ıxne de du\·.biliyurdu." • Anınolc: havıııJalu o;ıı.;•·~ ~ÇIII't ~nıııııııiııı'lann lıuloularını
Ju)-du 1... ı bııhç.:drtı JıiıincC" humunu m hujulu aıomıılı luılıular. •,,.u,1e dt ııynıpht" (hlı ıiJI
~qidl, "MaıJm·• Rluoh" ya d.:ı "R.o.a Alh:ı" ıilnl, ç.n.) aüllcrinin haJit kolıulanıuı lr.:anıan 11ahıı
k,ılı:ular ve mbk lıolı:ulan çaıptyoruu" Mımt1ı..- Salıırıua. •· 425.
fi) M:.ıınr ~ Rlrun, }uumu.l, Vrin, 1. cilı. 1. 79.
71 A-.y., -. 77 ~M.
264 KOkUNUN TARiHI

farkh duygulıtr uyandınr, ha~ka Jüıüncelcr esinler, dııha az ~o:;mlı ulm• ,ı,,
J:ıha içıcn, daha hiilyalı daha kalıcı hir mutluluk sunar."~
Bu tarihten Sllnl"d ko kuların tıeçmqi anınısınması &ma tema hıtlinl .ı. ı
Maine de Biran, cserll!rinde, kalp ve beyin arasındakı i\r:üyQ kultlıı-.
geı;mi§i huKÜndcn ayınm mesafeyi yok eden \'e özvarlı~n niirü~"""
bilincine: vanlmasıyla ııt'\lt'J more (bir daha asla) melankulisini uyanJıı •••
bu ıı:arip duyuyu i§ler. "Kuku duyusunun neden olduj!u d.ıygulaı• .....,.,
anılar, du~·gıılanmızlıı tamı:ımen aynı doğayı payla-1ıvor ulmahlar; hırlıL
re lik duygusunun olu§turduğu iç izlenimlerimiz ve kokulaı ar;ısınd• "~
derece özel hir yakınlık vardır. Aniden içimi:dc tarif edilmez dııygıı14
uy·.mdıran kokular, npkı ~nçli,::imizde duyuınııadıklanmız ıibi, hu1,rüD .lı
H§a~ yukarı aynı duygulan uyandımlar içimizde; güzel kulenlar \"ayan ttı
çahlıktıı hissettilimiz gihi hAift genç ve :ı~ı~zdır. i~ıc kalp, heyındea ı,.,
tım~ız olarak Ol•ununu burada oynar: örtü kalkn~da, kayıphmrruz aklııııı·
za gelir ve: melankuli nıhumuzu kaplar""
Sairll"rin !1/\7(\ eniideri bu hireysel Jcncyimlcr kısa biı :oı•lre i\inda I-
limsel hir gcrçcge dön~ürler: 1819'da Diı:timuıaire des Sciences'ın (Rılnıo
ler Sözlü~ti) yı:ızdı!Jna ~re, lcolcu "ı~ırlı arulann" duyusudur 1•'. Ancak kııa..tı
gl\ren ~zel lcokulann yelpazt.ısi gibi bu anıların da yelpa:csi ı.mıılıtlır
1821 'de Dr. Hippolyte Cloquet, alıık:ınlıklarının tersine. duygus•l htı
biçimde "OrmanlarJa bahar mevsiminde yayılan knltul:.u anık \'at ulu..
yan scvgilı bir arkada§! h:nırlarırlar" itirafında bulunnıu§ıur; "geçı...-.
güzel günlerini ho:ııırlaıırl.ar ya da ıciecek için mu du planlar \'arıılm..ıtu
sa~larlar ve hırs bu aldatıcı k:.u:ırları zchirleycmcz" 11 • Daha kuru hir wn•
la Dr. Acrard 1840'[a DiclllJrınaire de Medt:ı:ınt~'dc 12 (Tıp Sii~lü~ü) "koku
anılan canlandırır ve hülyalara sevk eder" yazar; daha az bılimselıılme
yan bir tonlll da B.,Jzac Luuu Lımben'de "Öteki ı.Juyulardan çuk ,!:ıl..
du~rudan lıir hiçimde beyine etlıi eden bu duyu, dc,ti§imleriyle Jii~üıtnw
mg-.mlanmızda izi tıt\rünmez .sarsınıılarıı neden oluyor olmalı" n Jcr.
1ennyson, 1hnmas Moore ve h-d§ka pek çok yazardan s:lnra Geurwa
Sa nd Ja anılann hazzına kendini kaprırır. Duygusal açıdan taıınıcı wı:tun·
lut-ı sahip bir metinde kolcunun kcnJisinde uyandırdı~ anıyı aımcsıne Vf

81 Sı!nıın~ooır, "Promt'I'I.Jo.lr rn nc:uıift", Le Mıırcım dı. XfXW sı«::t. 1821. lll. cilı, s. Uı4.
9) juuml. 1. (.lll, L 1~2.
10) "ICnlıu" madde1ı, L 229.
lll A-ı:·J·• •· 112.
12) (~her), "lıolı:u alma Juyu1u" moıddrııı, L 19.
ll) Xl. cil ı, 1. 607.
 ESRiiQJII: VE PAIIFUM $i$E51 265

~.ır olm;ı duyi(U.Suna haalaro "Bc:~~·lecc, ~içe k açın~ J(iindüzscfalannı gürün-

cc bıma (annem) JeJi: "Kokularını içine çelc, bal kokarlar; bu kokuyu
unutma!" Kolcularla iiRili ilk anım budur ve heTkcsın bil~ ama açıklaya­
ırıadıfı l{ibı lcokular ve anılar arasındaki haQ nedeniyle ne zaman ,ııündüz­
cfıılannı kuklasam gc.'\ziimün Oniinde İııp;mya'nın da~lan ve hu çic;;elı:leri
ıl~ Ice!~ rupladıwm yul kenan geli~·nr" 14 o

"Yeniden canlanan ~ıcçmi~in bu2iin lıizi sarhll~ eden,

Derin ve büyülü zevki"ndcn 1,

t6z ermek bu tarihlerden sonra son derece ola$tan bir hale gdmi~tiro Bir
ftrnek daha, ancak bu kez, koku duyıısuses duyusuyla bulıkle etle i ermek o

tcdiro 1870'de Alphunse Kmr "Çnculclu~umda sevgili babam, 182 l'delci

Barseluna veha scılgınıyla ilgili olıırak o günlerde çolc sık çalınan uldukc;;a
Ozlinrü verici, hüzliniO hir eı1,ıi çalanlı. Şimdi ne ::.ıman hu iki masrayı
mınidımsam (o •• ı hurnuma rezedc kukusu RCiir - aynı §Ckilllc ne zaman
hır rezcdc kokusu duysam anında Barselnna'dalci veha sab~ınını ve o RÜn·
leri harırlarım" 111 •
Du eski lemanın son örneklerinden biri de: Gaston Lcroux'nın roma-
nında Roulerabille'e polis soru~lUrmasını ba~l:mıran siyahlar içindeki ka-
dının parfümüdiir.
Ru konudaki incelemelerin dcrinligi kununıın s,ıidcrck sıradanhı.ım.-ısını
Rctimıi§rir. Charlcs-UonarJ Pfeiffcr hu konuda, daha önceki dönemler-
Jeki timelcierin sıtdeli~yle çeliiCn "oldukça karmajık bir anı" dünyasının
olu~tuğumı sapramışıır. Madam.! Rot.~ry'dcn alaca~ınuz kısa bir alınrı hunu
dııhn net hir biçimde :ınlanmmı:z1 kolavl~uracaktır: "Emma, Jı{;zleri yan
kapalt bir halde, serin rüz~n iyice içine çekti. Dc~ldıklan hülyalann için-
de öylesine kavbolmu~lardı ki konu§muyorlardıo Sessizce ı;aalayan nehir
Kibi kalplerine akan eski aünlerin larh anıhmnı, yabani yaseminierin yay-
dı~ kokulann ~'llmıı~lch~n.'l henzer hir yumu§aklıkla duyı.ımsu•;orlar ve
çimcnlilderin üsrüne c~lcn durgun sc.'~ dcrden daha mclıınkulik ve dilh:ı
yn~un gi\lgelcr anılarımı üşüjiiyordu. ~n

141 üeoı~ s., .. l,llnı..- dt""' ıit, Lı l'lrı ... lc:, 1. .:.Jiı, •o ~·57.
IS) L'hıırlc:s Bauı!ı=laırco "Lr Parium"o
16) Eıı~ne Rırnmo-l'ın sım.ünll eıııjlj ~rın önaıluQ. •· vı.
171 M.IJ.Jı"" A<,.,.,.,, Lı l'loı"aa.lr. 19~1. •o 471. K;ımın,ılı dnılu.ı 1-.ttl.ı hrı"ımdı: fmıwr!VIW'
.Lıman'un ltoı.hnmıanı Kapcm Ilettin. •ulan kokladıauıda vaunı li:oıııılra'\'11utırlar. "bmanın
~~~r~nlıQını.la ıınııtulınııt hı ~nı.lnr hınlrn lll.'ll~n hbnmı.-z u~'\lnJılıır Aır l.(lıil anı hnJenlıln. ,ııtızünnn
266 KOICUNUN lARIHI

Sevdilinin varlığının bile ona ya~ıamayacatı dııyuınsal :evldt'n .....

lar aracılıaıvla hatırlayan Dominiquc'in haızı dnha in~ hir hazdıı ~4t
beui~i se\•giliııi Madclcinc'l~ ilgili olarak §U itirnfta bulunur: "Durul•"-
ya da halinin en ufak (;zelhlderi, ~zlerim kapalı olduıtun.:la dahı ıe.-•
varhAmı bütünüyle bütün renkleriyle hissetmcmi sa§layan ;cvdiJI hıı· .,
...
wrik koku ı 1 bii tü n bunlar bende §a~ırucı bir açıklıkta canl1ırıı,,.,j.,
ancak bana onun varlı~ındıın duyduğıımdan daha farklı bir .u:y«:ım • •
nyorl:ırdı, sanki okıanmaktan ho~lanılan bir iizlem, bir mchnkolı .:ılır ..
A~kına lcar~ılık hulaınay:m ve hir lci\~oc sıjtlnan i~ık için seslerin, Jıl\rO....
lcrin ve knkuların haz verici anılarını canlandıran kı~. en se\'Jiti ,._....
olmu~tur.
Baudelaire'in en sevdi~ konulardım biri ulan, parfümün kabı.:ılıııı"
ebediyc:ti teın:lsı, kokulara, yc~un bir çaıtrı§ım KÜCÜ k<tzandınn1111r. 1a.
iruana eski ıt§klarından, sevdiklerinden Reriye ne kalır ki? Bir r.ıı Ibi•
§i~e.si dibinde lcalmı§ belli lıelirsiz hir koku, hir dulaba ya aa hir mil!!..,.
sinmil bir luılcıı 10. Kimi lcı:ılcular ise tek b!lilnrına cıılci biı lltJiuıııu yıı ...
uygariıla yeniden canlandnabilirler. XVIII. Lmis'nin Saint·~;loud'u.lıı.
da, XVI. louis'nin Versı~illes sarayının di§kı kokularını hulm&ktan ,a~IIM
dönmiiJ sarxın vaılı bir hanımefendi, Viollet,Je-Duc'c, bolı: kulu.....
kar~ı aristokratların takınmı' oldukları bu ilaisi.z tavnn nna ~nçlik ,.a
laruu haurlattıı!ı ve bcllc~inde kaybulup giden Eski Rejim günlerınil aı•
landudı;ıı i tiratında bulunmuırur·ı:ı. Geriye dünü§ ve geçmi§C bakı~larl~ll
çok etkilenen l'h~ophilc Gautier, "ruhunu alıp KÖtürmcsı" ıçin anıl~
kolcuların "Knınir sa~lamlıtındalci" da.,·:ınırlıklı:ırına gü\•cniyılfdul 1 • l ~Ç·

ı'!nOndr ~nnlandı Yr .un kı hlri mılıınnın 1akbnJ~ YaJO'ı'U ..ıllı:ynrm<q ~hı JDtiJt ·.ınal ... J ~nıo~ a
~ıınlıınan hu anılarınher wnan Ilir n~nı vardı . .nmuı ve hıuiı nedc:nleı; bu, yıjlıınlukll lılı ~ ..
kuyılu, ııllzrl bir kolıu.Nr zıınwn )'lnınJa ~c:n hır kadının ellwnin ı:tcklc:rinum ,·.ıvılaıı h oilt
rarfun• lınlıuwnu ııolı.ısa, ununılmıı1 bır a'lrü nlay ~'\"Ndrn ı:mbıuynrdu! Sılı .ılı rskı r~ıfılııı ı•.•
ı~rtnlndihını.le nrlıAındıuı pıırç.1loıı buluyc.ırclu: Ye çevıırııindr ıır:bıc:rı hOrtın o lıooltıılar, ~·•••·
rın, ıorblıınn, nlrıın, ıno.ıhılyıılann ıaılı n Kı lıokulan, uı ak~mlarının ra ılı. ~Kalı. lr.,-"ııl aıı
lu1 a4ımlaıınan ııotuk lıdıul•n ka(lülllda uukl.nJıı lul.uı anıları (ilnlıını.lıııvuıdu hrt .w•. ın
.ta ... • IGu\· dr M:ıııf"SHnC, Fart Ctımnll! la mını, Ro.ııün Eıırrlerl. PaN.. Conaıd, 12. l'llı, ı. 1211
U!l Euy~noe Fn~ıin, Damın~. 1862, a. 88, UYrc ele 1\ıc:hc: I""Uaımı.
191 Pari<! nı IJNlarçılaıı, ııri\'111ÇIW d:ı hunı.o an1amı1l1rd.ı Ye mü1ırrilımDr "nıezaı ı 'll
hıçımınde ııcııfüm t~telrrt hazıılıımıtiHrdı. Bu pıırfüm ıitdı!rıne kaybedilen lı.ıJının rıı.ıiUnuo
kunuluvordu.
20) Violleı·k·Duc. r.ıı.ı •.wwln! .ı.: I'An:lw«ll&n', VI. cılr. 1. 164. FreJiric YC R.~n·ıı'
Fltlllalrıtbleau'ıb Rf'ZIIltrkcn bu "yfızyıl •nkulaııru" duymııaJar.lı. bkz. jun·Pırnr Rı. hıırd, lJ•
lhlllıtrl! ı ı ırruaritırı. 19 54, l. 190.
21) "le piPcl de ınomi........ "Ama Mm:eiLı", Rft:.llı (.ırı~. Granı.. ı , .•"'l'llan. IQSI, •
184vı=251.
 ESRIICtJIC VI! PARFUM $1$ESI 26 7

ıni~in lıu arındanlmayan tüuüsü, z~manla alay etmekteydi; kutsanmı§

ıı~çnıi§.yererince duyarlı olan her mllminin ~.o>t~zlcri önünde, kutsal huıtu­
lorın arasında ayaila dikiliynnlu. uZamanın acı ve kc~kin kukulan".:: her·
ke~i ah ü.st ctmc:lctedir. Parfünı imalatçılannın hazırladıklan kirapçıklar,
ıarih kitaplanımı ha\'asını ta~ımaktadır; hu lciıapçılclarcfıın hirinin yazan
olan Claye, kokulann U\•andırdı~ı güçlü duyi(Uiarla ıcec;mi~in ba~öndü·
rOcülii~iiniin birbirine karı~tı~ını açık bir biçimde belirtir. Des Eı~ı;eintcıı,
1eçmiırekı lcoku onamını, bilimsel olarak yeniden canlandararak gcçmi·
1i canlandırmaya çcılı§mı~hr; geçmil ve buıün aynmı )'eniden yaratılan
~ulcuyla onadan lcalkmakıadır. Havanın solunması, ben'in biltüruü~­
nü,lıirliğini ı;~ladıı; gibi zamanın da Mrünlügünü ve hirlilini s."titlamak·
taJır.

Yaıak Odası Tüı.süsü

Bilimadamlan, herlce~ın Icendisine ôzş:il bir kokusu olduQunu t;artı1ma·

sız hir biçimde Jc.~ıl:ıdıHınna gi~rr, hedenini koklamak, kokusaJ dc:~im­
lerini hiı~sctmek de, vıırlı~ının tıilincine varmak ıJemt!krir. Ergenli§e ula§·
mı~ hcdeninin lculculıırını içine çekerek P:ıulinc Quenu k:k~ınlık bilincine
vıırmtltır 21 • Bu utıüyük kızın" kendini be~enm~lik duygusu, ü:zcrindclci
b::ık~ların verdi~i hazla oldujtu kadar yalnızkcn kendisini kuklarken duy-
du~u haz la da tatmin olmaktadır.
Kafatasıbilimi (frenoloji), bu saptaın:ıl:ırın Ju~ruluğunu orra~·a lc:uyıır;
"kule u, tıpkı soy, renk ve ses gibi varlı~ın ayarıcı özelliklcrinJcn, ifadeleri n·
den lıiridir" 24 • Bu bilimdalinın özellikle Baudelaire üzerindeki etkisi bilin·
mcktcdir. iyi huylu Birmreau ıtriyarçılık mesle~ini sec;erken kötü ruhlu
Ruguin uçiirük" çıkar.
Hijyen kunusunda ısr.ırcı cı lan r ıp bilimi ve Kafatasıhilimi, ernrik d av·
r.ıu~laru da yün \rctirler; eı.,"'er kuleunun varlı,ltın bir parçası uldu~u dugruy.
s:ı ba§ka birinin kulcusu Ja b:qdündürucü anlamlar tıt~ıyahilir. Toplumsal
dı§lanmarun nedeni olan koku aynı biçimde yakınl~malann da nedeni
ohıhilir. Koku mesajlarının incel~i, beyaz bir ten, temiz ve halcımlı bir

22) llwics Haııdclairc, "LA: 1-'bcon".

21) Emıle 7.olıı,l..ıpı dull'ft', t. 857.
24) T. Thıri. I.Mıımıııı<~~rr dt !Jiırtrı.rluıv ~• Jr ıılı:ısıuıııv'OllllrUI! ct I'VS<l,tll' des lllfi.11<'S, dn ~
Jı. munıJı.. ıl.t.ı nuııııuun, dt.ı prrt.ı do! f.amı1lt ~.. 18.36, 1. ll 4.
268 KOICUNUN TARfHI

~örüntü, l:ıir kadını kulelama isıe~nı içinizde uyandırabiJir ...1 Sevilen~~,,

nin lcnkusumın hanrlanması, içinizde çc~itli arzulann ve özlernin uy.mıııt
sına neden olabilir. Bu ineeliidi yaldıı4ım yalnııca burjuva :r.ınıhnd• k•ıı11
lıg.nı bulur. Sevgilinin kokusuna duyarlı olmalt uıt§lc c~nmi" prt'JIP'8JIIllll
dahildir. 26
Ru konuyla ilscili olarak, Balzac'ın eserleri hem dönemir.in ::arafet ~~~
rı~llıtnnı urtaya .ku,•mı~l:m hem de bilimsel inanı~ları vur~ulı~mal:m aı;l\tıı,
dı~n l'ıncmlidir. Kulttıların verdi~i ba§di'ındürücü mesajlımlan ctkil~n••
romam:ı, L)s dans Lı V~e'yi (Vadideki Zamhı:ık) wperfumc ar;peııl"17 ~n lı •·
nisin~ diinti§türür. ·Beyaz dbisesini ~yle bir havalandımak i~t~r 1ıbı
birkaç adım anı 1... ] SevRili Zamba~m! dedim nn:ı, her Z:lmım dimı.lıl
ve dokunulmaz, her zaman yıtlnız, miı; kokulu, magrur ve hcnıheyazJ•·•
F~lix de Vandenessc, Cadet Jc Vıtux'dan edtilcnmi~ henıi;ıor. Bal:z.ıc'ııı
üykülerinde kadın bedeninden yayılan dolal kukulıu, çiçeklerin narıli
ve hafif lcokuhmnı hanrlamitı için ceıp ederler; nice! hir in~·elemı~vlıı
hııkarıı.ak, en fazla ~ııçhırın ltolcusu üıcrinı:Jr durulur, ilcinci ul.ırak hcJc:
nin ~-eni hiıyen kuralları gen:~nce temiz tutulması Rerelcc:n ve ac,;ık hır;ılu1
masının ve lculculanndan söz edilmesinin Icadının iffeti ııçı~ndan hır 21
ran olmayan, ınplumsal ili~kiler içinde kalıul Rfircn kısımları wclir (huyun,
Liekohc, bel, kol, el, yuz): hu arada çok ender ulmalda birlıku: k..ılça '"
heden kokulanndan da söz edildi~ olmu~tur.
Erotizm alanında, eski a~k sahnelerinin sıraJun akM:ıötıarlarınd•• 1•
çek l:ıukerinin yerini dolduran, lu11Jın ve çiçek arasındaki ~iırsel \'.ılcınlık
BııııJelaire'le birlikte giderek kaybulmaya ba~lar. Kadının ııilücri dönü1011
geçirir; aruk kadın lcnlcularından, tülün ardındaki bir sahm..Jen ı;öz ı:<kr
sıibi söz t!dilrnez, ~k yata~ının nemi ve sıca~ıyla azmı~. çıplak tenin ko-
kusu, cinsel uyan anlamında, iffedl bedenin i\rrolo kokulanmn yerıni
alır. Görsel hcnzermeler de ortadan kalkar. Artık kadın bir umbak delil·
dir: da~llnııii saçlann, erin, ncfesin ve hatta lcıının kuleularının lıirlıırıa•
karqıı~ "arorna urmıınından" 1 ' yayıhan kokulu bir bııker, kokulu hir ınl'n·

2,) tlasr-.ılılrh aıOodtle rdrn $eV&ıhnin kcıkıı1u, 8cııbty d'Aurc:vllly'nın ııııl!<'k'lldlıl ~lı
!bı c=der. J.lllllı.ı, lıu fı=l:.ıkeıın unıklıJ!ını, her "-"'1\kn çok h., lı.nlıular yııpınıılı:ıadı·. • Aı~~la lljlll
d~kı tMvullı suraıınıla, en-ılen kuılını .amıalay.ın ellıi.scntn y:ı4am dulu wılulı.lannı hi<.ı•ıırıı,
olm.ıılı .. ." (l.lıı l>'ifTC mariı!. Gııllim•ıJ. Fllllo, 1. 221).
26) Sainl~·l~uve'ün romanı, Volui:U. GtorF SaNl'ı (Uiia) ve B.ıbac'ı ll..t L'fl J.llll ı.
Vdllh) cılıılem.it \11! onlanı ıiınr~ ol"'ıumı~ım.
li) (..1wtefo.Uonzıd Pl~fier'nın de-Mi, ll.f.)·• •· 4Q.
211llı t,_ Jııns lrı Vııllh. IX. cılı. s. 1114.
2Q) Charleıı llııudrloıırr, "Lı d-ıc:vc:lurc:".
 ESRtKLlK \lE PARFUM $1$61 269

dil. bir bohc;a \'D da bir koku torbasıdır. K:ıdın lcokusu a~lc odaı;ının ve
yarağının ermik m;ıhremiyerine damgasım vunır. A§k yat:ı~nın "tütsülü·
2ü"x-, yulcluCundıı yerini, ck~im!.§ tütün ve J;,ıhası ho~ tıdalann kül kolcu-
sunun duldurdu!lu hir lcoku fuıkiycsiJir. K<tdının hcdcnindcn yayılan lcn-
lcular ya~anılan yeri canlıındırır, buraMnı kulcıılarıı dayalı ıallı bir çckiıjmc­
ııin sürekli ı;.ahnclcnJi~i hir ıiy-.ıtm ı.ııhncsinc tf\)nü~türür.
Raudclairc'in ljiiri, modanın aıtır lculcular.ı citi]inı ~)stcrJi~ni ve sau-
lıle selesin etkisini 2ttz:ler önüne sere!'r. T erli bedenin çckicili~i, ~airin hay-
vansı kolculara duydu~ hayranlık ve mahrem bölgelerıo rcmiı nıtulma·
masına kar~ı duydu~ı riksintill, Kenelevlenn kokulannı ve titiz hakım­
Iarını cv ortamına tılljır 12 • Elc§linnenler, erotizm melciinının bu biçimde
dc,ri§tirilmcsini affctmezlt•rJJ.
Çeli§kili ular-.ık Zola kütü lculcar:H. Jacques Passy'nin kolcıımctresin­
dcn.IS gt.>çirilcn romancı iyi bir pcrfurmanıı g(Jilitcrcmcz. Leurold Rcrnard
hu verileri yadsır; Rcmard, Zulu'nın rumanlarındaki lc.uku ,~CtinıJcrmc5ini
ıı;nüıali:ıLlıiJ youaıın yı~..mu yüULcmlclinJcn Lhi ol;,ıııdı.. yo1umlıu. v. ~··
MocqtuJrl serisinin ayrmulı bir incelemesi sonucunda Alain Denize ı daha
kesin sap[amalar:ı varır. 17 Zola, Pasreur önceııi Tıp bilimanin kokularla
ılgili takınnlannm rercfımanlı~nı yapllr. Kamu ve ı'\zel al:ınl:ınn lcukuhı­
nnın, zenginlerin lcunuru lcad<u yokıııullann kunud:ınnın Ja lmkul:ınnın
tasvirini yaparken, 1835 yıllarındıt hilyük kuler:t-murbus salgınından he-

JO) "l:tıaruun d'aprh·mıJı"' .

.11) Blıı "lıı prrırrrı~ .Jr:. Jrmniı.rll..o hrl.-."
J2) C'>aellilıle Mauııauanr ..-,, rımi4nr (L "Ami PıJııimcıel.
H) Şoıınn p;ırıiim, hay.Jı ~·ulcululı, Ortll:fmtl.:r ve .ı.nılar ı~l.mruı ~·aJICıtı 111~-..u ııooJ.-r.
m~,-r ...,.lın~r lııınlar h2ım lııınumuıu .ı~alı.ıadır. Yalnıı.ca RnuJrlııı~'in lıüriın duyuların bır·
hırfne l..-ın1nQı, en Usr aeviycJelıl ruh grhotJuj!unu araV141nın,
uzun hlr direcin urdıll nihııı
hedef ulılrak kabul cJıkl:ıilrc:<"lını sll)'lcyrhılııiz: l-ıu "'r«lrı lılcrını
M. A. Ouıix'nın (M A.
'1-ıaıx, Lı ·•ırrrsJıondaru .:kı am dıuu ı..,._ .-rınırmıomıanr, 1919) "r )ran rummirr'nın (LJ
"'' IlklUt rlt Bııuı.f.ıbrt. 19 ~2) alı i çıl~alannd.ıı li\Mılliriz. A\ııca. J'arfı:im!ln NlfiMirlutu, c~·
Jı,~a ~unun. Buudclııın:'ln c;.S~L.uııun ruıkuıı uiJuQu ıemııbnlan hııi uiJulu ve dıılııı
uncrk.ı am,ıımuııın nnaya lıc"rtd~ı ı:ohı, l.olnılann ınllllfllan yulcıılııl.laı:ıtqllll rrmr•iııin 1\op-
lull\lö"lllmıel~min hir rarc;.uı oldulu belinilehilir (•. B 1).
J1) lola'nuı ac-rknıll.k lwkuııun rulo konuouııdu Lılık-r Juluou ırıı.·t'ı..- ~ııpıi•Niır. &
lııınu, h.ııı öıırl ı;ıılı.,nal.ııın lnnııounu cılıuıııırm~tur hilr. nu ....... •nıl«r kıln bıı iıızo:ı •·rnnrlı·
14:' yerlnrceıtım.
15) Dı. Edoua11l Toulıı"ll", E.,.,..& rrıM..,,..Jtı,._-lvılo,ıqıcc: .ur In r<Jiılııoru ı.ltla "'ı-'nnniJ irı~l
lt.ı".dı.. rıııııı: l.ı """"'ıjuılur fın* Znia, l'.ri1, 1896; •· 161-165 vr Iil-I H.
16) Unp-ıld llem:ırd, La ı>dturı dııru ltt mmomı di. Ztıla. r:artl\oi:.
17) Alııın llenbeı, Ld mrss..-n dı. .:O!J" d.ıns ı, ~-Maı.'l'tan· yülı~lı lıa•n• II.'"Zi,
T...n, ICJIII.
270 KOICLJNUN TARll·d

men önceki dönemlerde sa~lıkhilimı::ilcrin söylemlerinde ortaya kur.W

lan korkulan ve 5aplanulan ac.;ıAa vurur.
Aynı yazcırın insunların kendilerine üzgil lcokulanyla ilgili son Jl!ln:~
ince ve avnnrdı tasvirleri ~bu bölümde çüzümlemc~·c çalı~ı~m ~ec;DIIIf\•
inanı~lardan cı~inlenmcku:dir. Yazarın, sisıcmli hir biçimde m~k!ınlar, du,
gular ve aıjklar arasında kurdugu baıtlıır, saj!lıkhilimcilerin. mimarilifiri
ve sanatçılan n uzun "'e sehatkar çalı~malıırının bir sonucudur ve mahM
ıniyet alanının koku bölmelerine ~ynlması sonucunu .ıetiri:. c~dinll ..
Marjuline'in cilveli uyn~malan gibi Rcnee Saccard'ın turkulu ~ri~imlc:rıı•
de kokulıır ,·önlcndirir. Maxime'lc aralanndaki a~kı hcsledi~ nıck.inlarwı
h.ıvası, genç kadının duygulannı ve arzularını etkiler; en haşdöndOrO••
duygulan ve hazzı, kukulann birbirine kanljtıaı serac.la ıadar.
Ancak Zula'nın eserlerini yalnızca J(cçmiı hayranlı;ıının yünlea.Jh
di~i söyleyemeyiz. Kokular,lcahrnmanlarının :ırzularını ve en derin J~A
ı:ıılannı açığa çıkararak, unları ya e,·leınc irer ya da durdurur. Le~
Remard, RoiCROfl·Macquarr'dı~ki kı!iil~rle ilMili ol:ır:ılc "eylc:nlcrinhı ••
Javr:anı,ılarının sonunu ve başlangıcıni, bilinçli ya da bili~c ularalı:, t-
lirlcycn, c;otunlukl~ kolculara dayalı lıir izlenimdir"J8 saptanasım y:ır·
mıştır. Genelevlerin ag.r ve ~ırı ~cv~lc atmosferini ~vlere ra~ıdı.Rı i~il•
BauJchıirc'i affeuncycnler, Icekulara yülcledi~ draınarik anlamlar nodr
niylc Zola'yı da affctmc:ler. Romancı, dü~ün~el ve csu:tik duyular uiHn
görme ve i§itme duyularıyla, hnlcilerc ve hayvaniara ait duyulan yanı
doleuruna ve kukiama duvularım ayıu dü:zlcmc çekerek, en büyük ha4ka~
dımını gcrçckle~ıirmi§tir.
Zola'nm Jünyaınnda cczp etmenin duyu~l ko~ullan, toplumsal ~mıf·
IHra !,'t">re de~kcnlik gt\sterir. Dokunma duyusu halk tabakasında kar~ı­
lı~nı görür; ta§rnda oldu~ı lcadıır ıchirc.Je de, gözler Cinüne serilen ıcn11
ve bedene dokunmak hütiin arzulan uyandım ve erkek, diıisinj tuıup
ka\•raınak, elde etmek üzere hareleeec ~çcr. Burjuva sınıfında, arzu \'t!
duyMu alı~vcri§ini yönlendiren kolculardır. Gözler önüne scrilmeyen., amya
en~Uer koyan ve en hafıf dulcunu§tan bile Ic açan bedeni hayal t"tmekt•'
baıjka c; are yukıur .19 Öteki cinsren yayılan kokular, i~ le mc \ aj;rrı~ımlaıı
yükler, arııdı~ki yalcınla~malan onaya çduınr ve kanı kaynanr. A~ılclaı
lııı~öndürcn romantik ortamın suç nnaklı~yla, gizli anl~nıalar ~·~par­
hır.

l8lAn. L 8.
J9) Ru luıııudakl en .;ıırrıcı drrwlı. Mulf.ıt Knncftı'nın dllzc:nlı!ıdjAı pnrıidr, erlı::ldeıin ı:ızlıu
~wpııklan korıutmııl:ınlır IN~JM. lll. holüm).
 E5Riıu..iıc VE PARFUM ŞIŞESI 271

Arndamı Yeni İdareli

Halkın Jukunına duyusuna verdi~ öncelilc, a~k O\oı.ınuna '11U4tk hızın·

Jı~lci \'C geçicili~ndcki salı.Jınlan geririr; lculcu mcııaJhınnın inceliliyse,
burju\'a rarzı a~k uyunıınıın ı;indirc sinJire ilerleyen rirminc uyar. r.ırtüm­
lırin uçuculuJlu, tat ıtlma lluyuı;umı atc§ler, zamanından önce lallıl:m hazın
l·~öndürücü zevkini ça~ıınr; a~k süylcminin Jcv;,ımsızlı~ını, kırılgan­
lıtını siıll$!eler. SevdiAlnin kokusunu salıırla içine çeken it~ık, .ııclec:ckre
~~~anıhıc;ık ok~a\oı§lann incel~ini hayal eder.•' Kokulam dayalı ıı§k oyu-
nunun hamleleri, röntgcncilik gibi, arzuların idaresinde yeni bir ça~ı i§<UCI
1dcrlcr. Güzel kuleulu bir eşyasının koklanmasr, sevgilinin hayalini, her·
hangi bir (ott$aftaıı çok Jaha fazla c:.mhmdınr. A!jıfın bu biçimde uzaktan
kukhmrnası, Flaubcrt'in Louise Colet'ye olan her zaman geç kalan, uyKtın
zamanı h~ bulamayan, billük ptirçük a§kını harulatır. Fre~ric Murcau'nıın
Mmc Amoux'nun yalcuılannda ulmaklı~ vetinmesini ve l~on'un Emm:ı'nm
vorlı~uun y:ınsımıılnnnn,..• Juyıınmu:mu uıhnmmiil cdilchilir lerlım gizemli
dokunu~ıın arayı§ı.dU. Mektuplar, yMı§malar, tc:rliklcr, mcndillcr,lc:ukulu
cldi,•enler ve ı;açlar yo~un ve büyük bir koku sergisinin parçalarıdır. Kısa
hir siin: içinde bir ritüelc dönii§en bır alı~kanlıklar, görane duyusuyla kuk-
Iama duyusunu hirlc~tirirlcr; bu alı~lc..nlılclar, son dereec özenli ve aynn-
rılı biçimde ranımlanırlıu; 1846 yılınJan A~ıstos ve Eylül a\o·larından kısa
notlar lıunu açıkça ortaya koymakraJır.~ 1
6 .AAustus: "Tcrlildc:rini, mcndilini, saçlarını, yüzünü hayran haynın
scyrcdiyorum, mcktuplannı tclmu tekrar okuyorum, misk kulcularını içi·
me çekiyorum."
S-9 A~ıstus: "Terliklerine yeniden l:ıalı.um (... ) Sanının unlan senin kadar
seviyorum( ... ) kokulannı içime çekiyorum, nıine çiçe~i kokuyorlar, sana
ail bu kuku ruhumu duldunı\o·or."
11 AJlusros: "Rüyamda elbisenın lcıvnml;mnd:ı, ı;;:ıçlarının uçlarındaki
minilc huklelcrdc ~zindim. Ever, or.tda senin yanındaydım! Ah! Ne kadar
~üzel kukuynrlıırdı! Giizcl sesini, kokusunu içimc çc:kri~m omuzlannı ne
kadar hayal ctt~ıni bir hilscn!"
13 Atusros: "Eldivenin burac.Ja. Çok ~üzel kukuyor, sanki hala omuzla-
nnı ve çıplak kolunun yumu~ak sıcaklı~ını kulcluvorum."

4\ll Bla. Llrır Paıc d'.ırrwıu~'da Dr. Dıı:lıule'nın H4!l~ııt Or.vıJje"dn'ı na.ıl ınvl>tdıbJıa.
40,.1 Bh )eıın·Pio!tll! Ric:h.u.J, Ltzbrınnt tl stma~AU~ı, 19H. 1. 189.
411 (.:Oım.ıpıa"'-:t, U l'tri.ıdr, 1. cilı.
272 ICOICUNUN TAllM

14-1 ı; A~stos: '"Söyle bana, hlli mine çic;eai kukusu kul.anıyor, nı,· ı~ ·li
lerine hu lcokudan damlauyor mu!mn? Elbiselerine silrü~or musun, '•• ..
hayır kolcu sürme, en güzel paıfiim senin Icendi kukun, ht.·Jenindea, ~ı u•
den yayılan kolcu. n
27-28 ARustos: "l<iic;ük purralc:ı.~l çiçcli için te~klcürlcr. Mektuba11 •••
Rihi runakal çic;;e~ kolcuyunlu"
] 1 A~tusroı;: "Küçük portakal çiçekleri için yine te~klcür L..Jerim. Me·~·
ların punakal çic;ew kolcuyor."
Ve hir lıukcr biçiminde, 20 Eylül: "Binlcrc.c C:~ücilk koııdur~•.,...,
1... ) arada sırada lc.ukulannı içine ~clctijlm saçlarını sardıjiın ~u u111ıı
ld\Qn sac; ma§alarına, mavi yırtma!ı;lı lcüçülc terli~inc, çünkü saç ruıam&..
nnı ancak hurada lutı~hiliynrum; cldivenin ötekinin ıçinde, nıadııJ,.. •.
yanında, ve onun yanuıdıı mektuplar."
Mektupl.mJa, lcolcularıt yapılan aöndermder, a~k kıılmrdı~l yıı ...
a~kın daveti daha da fazla Icendisini hissctıirdi!inde, ıııidcrdc çoıt.l)11111l11
ve yo~unla~makıaJır. Y:ıkl~ık hir rllı yıl kadar sonra bu riir t•rnrilı: ~111v,.
nı§lıtr, lctilizm ya dı~ ncvrotik davranq bıçimi ularak nıtclcndirileeıi:ILIIt
Zamani:~, bu tür davnını§lar ancak rsi.lciyatrik hir çevrede iıiraf ~Jıw.t.­
hir hal alı~ca.lı:tır. Zola, )~k t.ıiwe (Yaı;ıma SC\•inci) adla roınamn,ı. hı
temayı ana kunu$U )"apar, yozla~ına sunucunda ncvrotik dı\·ı-c~nqlar ~t•t
gilcyen birinin knkularla illiili haskın ar.zul11n, romanının lc:t'lr.U$U nlu~tııtı•
l..uui~'in yayd~ ~oıünebakan kokusu pele ~uk kere kahramanın cylrn•
geçmesine neden olur. İyi huylu V~roniquc'in, genç çifcin a~kını P:ıulllw ·,
sı.1ylcıncsini saglay.ın da, onun ileriyi KOrmcı~ine neden olan Jı:ı koku Ju.-.
suJur; Lmıisein ıınuııugu cldivenin ko.kuııu, haftalar hoyunca :zav;ıı.
lazare'ın acı çekmesine neden olur.
"Saxe dcrisinden eldivenin aüçlü bir kokusu vı:ırdı; genç kı:ı:ın en 'iul.
se\•diii giinebakan lcnkusunun vanilya knkusunun Julcunu~lanyla ~·un••
~adıaı hayvanın, özel, vah~i hir kaleuydu bu; bu güzel lco;{U)ardan !141h
dereec yolun bir biçimde crkılencn, bu çiç~k w ecluıkulamım "'ı~nıaııı.. !
dolayı ıyice duy~lan katma§ık~ın ve yuğunl~n La:zare, krndini kayh.-
diyor, cldiveni akzına götürüp, anıların hııuını doya dnya rmiyordu 1 t
Yalnız lcaldı~ında, cldiveni eline alıyor, lr.ukluynr, öpü~'tn, Louise'i hı'IIA
kollanndı• ruttu.Qunu ı;ımıyordu ... ·~!,"ötekinin yakıcı arusıyla kı\'ranm•• ·
tan" 4 ' hnıhın:ın Luare "bu gerçek kôııniillük" Içinde tükcniyordu.

42) lA J.• dr Vaorr, •· 1019.

411 A.ı.J.
 ESRIICUIC VI; PAIIFLIAA $!$ESI 273

Deri kukusunun afrodizyak etkilrrinin srk50loji 5()ylcmlc:rinl' konu

cılmm;ından kıs.ı hir ıo;ürc önce-H, lcuku duyusu, lerndi kendini tatminin
ha§!ias alıınına dahil nlmtJ~lU hile. Ancoık d:ıha önce Edmond de Goncoun,
Zola'nm Lsz:.ıre'ına hir lmkıtrde~ vcrm~ti"5 • Ch~rie, henüz kü~ük bir kız­
~rn bilr, parfümlcrc deli nluynrdu. Hana tıir mi!ık ruhumundan yasak
lr\•kler nll\•ordu. Y:mıjtına l"attıfcında Mi:zlice tıu ruhumu knkluynrdu. bütün
~d,•ni kııııılana kadar bu kaleuyu içine çekip kcnLfiMni kaylıcdiyurdu.
1:Ju:rie, dünyaya gelmesini sonradan deliren ıınnc~inc lıurçlııyJu. Evlen·
nıck i:ucmiyordıı; lıu kumıl:uda cahil oldujtu için, erieeldere ~erek duyma-
dan hamilc k:.ılabilcca:gini sanıyordu. Edmond de Goncnurr'un en ilı,rinc;
.. hramanlımnJ:.tn hiri olan hu genç kız, doktorların mastürhaı.yun takın·
,tılılarına biı;ti~ kötü yazgıyı va§adı; asıl ulanı ya~amad:ın yalnızca vclc.il
,ha:larla yetinerek. ba~lca bir ha: tatmadan h.4kire olaralt öldü.
Bu roman yayımlandı~ı :urada, psikiyarrlar, yinni ya da onız yıllılc. bir
u~a~la, lı:oku fet~izmini aç•lclı~maya çıılı~ıynr)arc.fı. 1857'dr T:ırdieu, bü·
yok ahdesdertnl yapan kadınlan kukhm1ııktan hu§lamm Mkukucuların·
bu i~cnç alııkanltklannı ranımlamalc için Latince devimler kullandı*.
On yıl kadar sonm, pnlis memuru Mac~. kulann "saç lülelcrine du~ru
~ıaiJmp Jukunııp kaçan" y.a da mendil çalan bu "kokucuların" iiJıinç dav-
ranı~lardan süz crmi§lir; bunlar, büyük mat.ızoıların kapı i\nlcrini mcs·
krn rurup, hiç dc:Ailse birkaç saniye için bile ols:ı, ı;cüzel kolcular yayan
narin boyunlan Imiciamak için ~nç kıziann iisılcrine ııtlıyorlardı 47 • F~r~.
ar:zuların uyanmasında kulculann rolünü incelemi~ 411 , Rinet, frri§i2m lto-
nmııına eıtilmi§ ve Resrif'in Javrunıı;ını irdelcmi§tir49 • Scltııolug Fliess, özel-
likle de H:~gen ve daha sonra da Haveinde Ellis, cinsellik üzerinde kuku·
nun bu l~ncmli rolilnü incelem~lerdir; ancak lıu konuya daha snnra gi·
rcccfjz.

441 Ha•"t:kıd: ~IL• ı.ar~fın.l.ıın i'artlrnmıt. cı.ı,., '· 169 vd. HIIFn &n kokwunun cil'loll!l
"'ııanlaıın lı.oku•unu <;ıılrqrın:lıtını dü,(Jnınrkıe.lir.
4'11 c:Jıinr. 1889.
4fıl ArııhmUe T3rdırıı,l.D ~~ cııo ırıırvn. 1867 heunu, a. 1111.
47) G. MIK~. Lı pula pa~. L'n jtıli ııwındt. 1&17, .. 261, .. 266, &. 272.
41!) Charlrıı F~rl. l..a paılınlı• dotJ ~. 1891, 1. 08-+U ve L inıaı.:ı -1. n.nlı.ıinrı
~ dwıılwr.ıicrı. 1890, &. 126 vd. vr 210 vd.
49l Alln..l f!jntı. .t:ıudıı dı ,._wdıoqic ~"*· ı t~~~~t. ·~.ı ~rtx:lıiomr .ı-r-IUI·, ,_ "·
Morrllr;ın okiuiu kııJar Manızan içm ~bu lıuturlann. voılatmı4 ~nk delilık ~lınıl~nndrn
bin .>ldutunu Mltnmltıir. f!jnrı lıı,;ın llnml1.i nl~n. lr:ıılunun "lr:olıu" frıitudnılı:, davuulm.ıı: lılr
ıılııYI! nrdrn ulmıuıdır. 8tı ftı:itut. kclıu•uvla lcrndftınf hı1yiil~.. n lıııdıııı izlınark :ıonındııJır,
ı..,.Jı:;ı lll'll,;~ yulııur. ~'ye ıJjn! c.ı ...,, &. 4)9), Uln8rUIY Dım nl:ıır~k ıb hu rwJc.nJ.. lıanJAr·
da ~·lwın lıulan Jıııvi~nrdu.
274 KOICl.JIIUII TARIHi

Huysmans bizi hu alana ı;olcmakradır. Des Essc!inresin, h;ırırlsnııuu

parfiım imalatçıstmn yerinin ııanar dünyası oldueaınu §6vlüyorduı , .. ,
sevgililerinden l:ıiri, en sapkın knlcu fet~i.zmin büHin htlimlerinl ~\M·
riyordu. "Memelerinin ucunu güzel kukularla ovdunnakran ho~lanaa Jm
ıı:esi.z ve ası:ıbi bir lcadındt; yalnızca sı:ıçlan bir taralclı:ı tar:ımlıjtında ya .a.
okşayı~lar içinde, rer kokusunu, in§Hat halindeki evin (ireç kokUluını
y:ıjtmur ya da yaz mevsiminde fırun:.mın havalandırı.hKı ıozun knkuiUI••
soludu~unda b;qdöndürücü, c;ılaın hir mgazm ya~ayabiliyordu. "'10
Huysmaru'ın kitabı, özellikle, bir yüzyıldan fazla bir süredir ı.lc.~~o:nı-•
nlarale kabul edilen knku hiyerar~isini sorgulamakradır. Des E.,~inı ....
ynpnııı çiçekler kolcksiyonun;ı soıhiptir ve dnğal güzel kokuların ıı;elıle ı
olduğunu kabul emlemektedir. Sanayi kokulanmı huhınm~ Pantin ıı.,••
bölgesi unu büyüler: Des ~inres, d~ayla yeni ili§lciler ku nı lmasını iln.
rir, modcrnliwn kule u larını yücelı ir. 5 ı
Huysmans romamnı yazd~ı sırıılıuc.ia, lcnlcu tarihi rcın.:llerinden ti:ıllıı
nıyordu; koku diinyaııı, clr'\n~min l:ıuslcın kay(,"al:.ınnın etkisi altına ı,-inn~tll
Gaınon l.eroux'nun c:serlerinde saur aralarında, suc; ~nc:tiği ve gcrilc.'t•
tehlikesi J(ibi lcayJ:~Ian olcuyabiliyoruz. Roulerııhille, ona h:zmet t•alen hn1
vımsı lcolcuyu, eıkiyasının gcçmi~ine borçluydu; ha,ıdöndürücü kcıku ••
annesinin e!jı~iz aüzellijti, açıila kavu~tum1ak zorunda nldu~ adli Mtl•ı
çözmek için onun yerlerde ~üriinıncsini, topratı kolclıım:ıınnı tngcl~t•
mi4tirn.
DaN in sonra1ı anrropoloji, ırkların ve ernilc Jtruplarır. özgün kale.&.
nnın öne çıkmasına neden olm1J4tur. Jean Lorrain, Champ de: Mar.s ıc ....
hasmdakl Fuor için tuplanan zencilcrin lcolcu~undan ljtrenirn. Rc!ıillııııı
hu kuleunun Amerika'da ırk ayrımcılıKını te4vik ettiAini ~;y)cmitdl YI
"apanheid-ırk aynmcılığl" rolitikasırun temelini nlu~turdu~unu ileri si ı ı
mü~tiirS4. "Buche" (Birinci Dünya Sava~ı'nda Framıızların Alman ı:ulccı
lerine talcnklan lalcap, y.n.) lcokusuna vatanseverlerin ha~ b1Jı111Wını

501 A rrlnm, 11!84, 10/18, ı. 20.1.

51 l Blcz. l'ıerre Coınv. "Lı dnınıctlon du couple N~ıur~Sociol!cl dana I'A Htlxıtm de- J K.
Hııyıqıuın.ı". Fnı~o~ Gailbıd, "lk l'onııııhvsl.ı ll l• pıeudo-ııftyus: l'eanıple d'A H~tır-·
Rumıınrilml, 1080, no: lO.
52) Lt III)SUfı dt lıı ('1,.unbor }1111111!. Le L.ıvre de Pochr, 1960. 6nı~n ı. llo4.
51) )Nnl.nmıın, Lı til!,~ Uııımıtıl Kmnıklrrl, 18Q6.JQ()2), ~ Tcmnııu 189fı, •
106-107. "kanı lıar.:ıhanın ~OtO kukusu" Uaenııa:: "'Tuılu ım:~·ıııjtı ve hil'lr'r kn~uıwnu ııv..lınrı ün.
ci lıulmı.u lınmalı Jllt(ırlrr.Je clııh.ı mıJc bulandın(l oluynnju". GorüldQIO ııilıi lıııaıı ,lo.·~ı•ıı
'54) l'lr. ~rillon. "l'lycholoııte de 1olf'acuoo: l• falanatinn ullııctı\'1: r:.vı leıı .111im•u• • ı
dı.ı:2 I'MmmE", R...- ~ l'lrvıır-. Ekım 1~ ... 98 vd.
 ESRIICLIIC VE PARFW SISESI 275

bekleyen Dr. Cahanes ingilizierin son derece silik, latsız ruzsuz bir kcıku­
lan oldujtunu belirtir. Duktora I(Öre hu kdm udalara o kadar siner ki
yıllarca çıkmaz; kimileri bu kokul'U, bu hallcın yusunlarla, deniz bitkile·
riyle içli d~th olmasana atfcrmektcdir, kimileri de hu lcukunun nedeninin
kullandıklan deri bavullar oldu~unu söylemektedir. Japon bilimadamı
Buntori Adachi, B:mlılann kötü lı:oktuklarını söyler ve Dr. ~rillon, ırk­
çılık konusund:ı, son noktayı, "iArenç kokulann üstesinden hiçbir şey
gelemez" diyerek koyar~ 5 ; bu saptamalar, onu, kokulann edcisini yücelt-
meye ııötürür, una göre knku, ırkın knrunmaııı için özel hir araçtır: "Bu
ailenin sajlam temeller üzerine kurulması ve aile haglannm güçlenmesi,
kokusal }'Ilk milk-ı ve aile üyelerinin birbirlerinin kokulıırına lı::ar§ı duydugu
seropariye raru1llnw biçimde sıkıı.:a haJ11ıdır".
Sonuç olarak geriye daha az tehlikeli bir konu kalıyor: Houhixam'ın
Qutlques Flcurs'de (1912) ya da Guerlain'in L'Hewre bkue'sünJe (191.3)
un:.ıya koydueı,ı güzel kokulu kadın ça~ı~ımı. Yük.sek sınıflam hitap eden
ırriyarçılılıe §8')'C.'!Iindc, )'eni bir lmlcu :ı:arafcri anlay14ının yapılandı~ı görül-
mektedir, aynı sınılarda da yenı hir sahnede, bey:ız tenli kadın ve onu
çevreleyen hitlci dekorunun simgeleri oluinı:lkıadır.

SSI Al·l'·• s. 306. Dr. Bl!nlkın bu c;aiJ.ImaRınm 'r':lyımlarıın..wyla 191~ yılında ılnlrnır: Lı
llmnudrme [Jıı.U ~la mı.~ ..ıı-.ınc.~t, forrqr _pu~aıı.,.5 lı;,ıvrıımını gdıljlirdiktcn sonra jom1r ııınnı:ı·
nicıd (Gennen pıo kolıu1u) lı~vr;ıımını ı;rl~ı~tırmı1Dr. Daha I<Jilla, \1!lıllııım Fııııl.lmer, 1~ ııdlı
runwunda ırk Jwkıaunu Oıw: ~ılıar-aknr.
5.
uTerli Gülü~ler"'

Pasteur teorileri zafer kazanmadan önce kokudım arındınna ı-tr.UI!JI•

leri kamu alanlannda, hinalımn kirli urtale lxllümlerindc ve :t·nginhnn
evlerinde uYI(Uianmlljtii. roplumun çuJlunlutu uyw.ılanmalctıwlan gi~
yadsıma k iS(e mi~ tir. f oplumsal alanda, yeni disiplinler aneale lıastıı~~~r
ler, hapishaneler ve lcı~lalar vasuasıyla öjtretilebilmcktedir. Sa~lık yaMl.
nnın okul projelerine girebilmesi ancak 1860'tan önce olmu~ıur'; ~imdtlı~
söz lumu.su olan okuma, yazma ve s..'lymayı öerermekrir. Ardından, askerU
yasası, okul yıı-tamı kU~jullannın birömckleıtirilmesi, Pasteur dii:jünce•ıaıa
gücü, de~er göstergelerini ve önceden tanımlanma~ lU tumlarm yavat yav111
~·ayılmasım saıtlayacalclardu. Dolayısyla ~clcnekscl dıtvranı§hınn Jcvaım
etmesine ve kolcudan anndınn:r~ya yiinclik giri~imlerc lcar§ı direni§ ı.,•iiıltr
rilmesine §a.ımnamalc gerekir. Belediye divan üyelerinin ve .ağlık hilb
cilerin ıühre, cüruf ve pis havayla mücadelelerinde ya§adıldarı hayal ~ı
rılclıkları, duyular konusundaki bu eski rejime olan ballılı~ ~östeırnd.
tedir.

1) J.•J(. Hu~mı1n1, bkı. 1. 212.

2) Bu lınnuyla ilaıli nlaralı bkz. llmoosln bölanınıklıi rRııım malzrllll!lı!ri lıvotull.an ı.ıılıtm"
lanmı.ı, An:lı.:ılmıt .ıı rrıOO.ınuı.ı, 1. cllı, L .H7-.l62.
 TERU GULWER 277

DışkJ Kcmusundaki Zorlu Mücadele

İnsanı bokran, giihredcrı ve pisilikten uzak tutmayıamaçlayan ve uzun
süredir doeı-ud:m hcı§ahım si~u:mini hcnimsctmenin ımk1hısızlı~nı urt~ytt
koycın pulirikalara kar~ı Fr.m!>a'dıa gösterilen ~iddetli direnq birçok ~k ilde
açıkl-'ntthilir. Bu durum, öncelilde Bau.lı bilim rıd:ımlannın J~kının tedavi
t!dici uiJu~una dair antikveRüçlü inançlan temeline Jay-.mmakraJır. Mııd·
rid'dc, Aranda bakan.lıJtmdan önce d~kılar !itık<~aa ;~tılmt~ktttydı; Chauvct
Jnktmlıınn, dön milden fu:la hir :ılan:ı )".tyılıın bu pi~ kuleunun kamu sa~ı­
,Wnı knrudu~nu ileri sürdüklerini hdirrmckıcJir 1 • Lıj:,ıım kukulan olmadan,
'\akında veba olunur<~" diye ek lcnıck ı edir: en azındmı kimi bilim adamlan
böyle dli~iinrnelcıcJir. Ha rta içlerinden çoiu sai,cının kınp ~irdi~ §ehirle·
rin solc:ıkl:ınn:ı Jı~kılan y-..ıynıayı C:incrmi1tir. Fourcroy Icendi ııdın:ı ~u silu.fe
etkiyi surgulaml§nr ancak henüz hunu açık.;a yadsımay:ı c~aret L.Jt."'llcm~ıir~.
Durum el vcnli~nc.lc tedavi uygulamalarını bu tlir in:uu~lar \'iinlcndir·
ınckrcydi. ll. Charles döneminde, vebalı koco kukuyla y~ııc:lıilııı~ı.. i~hı
yerkiJiler Lundra'daki bürun mval<.'t çukurlannın kapaklamu açtırnı~lar­
Jır. Hippukrotesçi dü~ilnceyi rers düz eden hu uylllılamayıı 1787'dc Eııcyc­
lıı~die mc?lhodıqı1e'te (Yi\nremli ansiklopcdi) gayet dJc.li bir ~k.ilde l'er
vcrilrnekredir". Rir yüzyıl sunra Parcnı-Ouchatclct pislilclerin tcda\'i edici
ö:ellilderinı ÖVIlll'l'C devımı eımcktcdir: ona göre bu nitelılc: ba~rs:.tlc iKi·
leriyle l:ı~mcılıırın sajtlıklı imanlar olmalarından anl<ı§ılmakradır 7 • Üç
vcremli kadın bu pi<ı maJc.lclcrlc çalı~urılaralc ıyale~mi~tir. Parent kendi·
lcri~·lc gürü~mü~rür: "Sa~lıklı ııörünümleri ve cilılerinin tazeli~i Jikkar
çckiciyc.li". "Bir uz\'unu yoda kolunu la~ımın Jcrinliklerinc JHldıral:tilme
ccı~arcrini gösteren birçok Icadının ha~lca yullıula çare hulıınıaJıkları ro-
matiznıa ya da ba~ka lıir r:ıh:ıtsızlılcıan lcıtynaklanan bacak nArdarını
~çirm~rir" diye eklemclctcdir.8" Mnnrfıuıcon ha,·za.sına akan sular çevre·
deki atlara iyi geliyurdu9 • LigL'r, 1875 yılında 10 Bond\' Jıühre fabrikası çöp·

)) A.a.,., •· 7. 1-rıın,·.ı hiılıiim~ıt ı... lıonu~b ıl8ili olarak "''""PI llnı"tNr•·~rtnl' J•ııı~ır.
4l A,.,., •· 8.
~ı A..r.:.-..•. .561.
61 R.-P. Cun~. m:oJalr "aır rı .ıılmı.llrh~ıe·, •· ~7, l 787.
7) rdl\"ni·DııcMııclcı. ilmelin "Euai ıur lc1 ckıoKıu~,. cr ~ura dr la •·ille Jr l"'ıri,ı.", H~
pıılı!iılı.ı, 1. cilı. ı. 25l.
81 ~ fııJU• dKııııt-rir l.ı (cNJC'II!I ı.. n.ıllm! d"acadmu l7iı ırııw H~ p.Jılıqw. ll.
cılı, •· 274.
•.,,... ,a.ı.y.. .._ 26.
9) lbıııırrı. SupP!m....ıı ıJit r<ljıfııııı ""kı,
10) A.tı,.L 12.
278 KOIClJNl.JN TARIHI

lü~iiniin civarlannda kolcranın hiçhir zaman kıyıma yol açnıadı~ını lleinı

mi~ıir. AyrlCa, kimi uzmanlar dı~kı kukıılıırının kesinlikle rahatsız l."dlc
olduklannı aneale pis nlmadıklarını hclirtmckredirler.
Pi.ıilijtiıı hulatıcı ıchlilcelerine inanem hirçok duktt>r arasında r~bet Ul\•
remeycn lıu kuranılın pisli~n yararlı~ı olduAıınıı Jii~ilnen h.1llc: rarafındım
destek Jl:Örmc:kıcdir. Bailly 1789 yılında, kasapların, siirekli sa~lrklr olma
larmı, kestikleri hııyvanlann lmn, ya~ ve ba~mıak kolmları'lı .ııc.ılumaları·
na haAiadıklarını hc:lirtmckredir 11 • 1832'de, berbat çiiplliğün i~çill!ri dı~• ı
Iminılarının ~aıılılc:larına iyi ~IJi~ni fark edince ~a~kullı~ıı u~nulıır 12 • Yirm•
yıl sonra, hu lcunuva ayrılan hir ara§tınna sırasında Brichcreııu la~mıı:ı·
ların, maruz kaldıklan dııjkı lcolculımnı s:ı~lılcsız olarak Jcj:!crlcndl...--
diklcrini sapıamı~tır 11 • Ayrıca ~·azar hu iıçilerin kulayiılda $C!\o'~ili hıılabı­
ldildc:rinin de alıını çizmektedir.
Aneale dı§kının ha§lca destek~ileri Jc hulunmalcrıedır. Giibre t(iccarla·
n, tarımla u~nı§ımlar ve kimyacılar dtjluyı kukulıırdan arındınn;ımn onu
faL:irlcirircce~lni Miylcycıck kcırııı çıkmaktadırlar. Kalitenin ıJu~mes1, ;ılıcı·
lım utılkla§brmakta ve ürün deaerinin dii~mesine nt.>dcn nlınakradır 14 • Au
nedenle, 18S8 >;1lında uzmanların ünerilerine kar~ın, Lillc hclcdiyeat •••·
rafındı:ın cmretiilen ~ukurlann dczenfeksiyunuyla ii,Rili önlrmlcr ı.cklcyl
uJlramrltır 15 •
Burjuva tarzında Imkulardan arınmak :zen~in olmayı ya da en a:ından
refah olm;ıyı gerektirir: ri i§c;;ili~inin gerclcsizliğini ortaya koyar. Fakir olan,
kokuların Içine ~ledi~ pis adam ıtirazlarını du~rula\•ahilmclc i~in hayal·
tıı kalma isteııini de\'reye sokmaktadır. Köylüler onlar içir. \'a~geçilml•
olan g(ll:ıreyi kapdannın önünde ııalclamaktadular 16 • Şehirce c;apurçular
lıdcc.Jiyenin aldıla önlemlere kar~ı çakmııl:ırdır 11 • Temmuz f\ıt..,naf§isindlll•
önce, piı;liklcrin temizlenmesine hız vennek isteyen emniyet n1iidiirlüiOaa
kar~ı ciddi ayaklanmalar çlkarma~lardır. Çöp yıJlınlarını zer kullanaral

lll An.•· 586.

12) P:ır~nı-DuchAırlrı. Ul .-lıanı~ ci'~W(t'- .. , dn. 40.
1]) 1:\nchrırau, Che,allirr. Fuman, ~oı~ tur lcs \-idarıgeun". Aınıal.n d H,~ ı.-Na.
•ıdt Mftkınoı ~.XXVIII. elle, 11!42,1. 'iO.
14) Chevırulılr ılgilı nlıııulı bkz. bu ldı:ap. 1, H7; w V. Molaın, "'·l·)·o ,d 11!39, 1. -t9~.
ı S)l\:rıhcrand. ıı.sz.,, .. 7 w rınr., Pıtormrd. ıoılı ırçoı:n ~~. L 'S4.

l l-·
16) Yulıaıı· Vıyıınıı'da lıilçıilı bir k;ı,abıı olan Sainı·PnC!.fıt·lifuure bcledlvulnJelcılı<ıylıllar
·~lıktan nı-•ı ..ıı.r knlrmdan daha iyidir" deın~tıır. ~ııranın ~lldlllr &iJrr giilıl'll:lert
nnaılun luıldum.U: ıreıçelcletmrli ımU1101z hır llnlrmdır. A. Cnrfıin, Arclııauw rı ınuolo miıJ.
d-l!·)·o1. elle, 1. 77.
17) Al•ln Fauıf, Pıms C'.mhııtt·p!\'Mnı, 1. 107.
 TERI.J GOl.üşi..ER 279

muhafaza ermeye kar.u vcmtı§lerdir. 1812 yılnun 1 Nisanından 15'ine k;ı­

dar18, çaputçular pislikleri temizleyen arabaların geçi~lenni engellerni~lcr
ve yeni yuk ar.thalannı yakını~l:.uJır. Ayaklananlar, dezenfeksiyun ~alı~rna·
lanndan endqc duyan kalabal&Aın da yardımını alm~l;m.lır. Kinrlu suyun
fazla kullımımı söylentileri artırır: bazıları için hunlar scçkinlcrin insHn·
ları tildümıe tc~bbüsleriydi.
Piı;liAc ulan bu sadakati d:ıh<ı iYI anlamak için ku~kuı;uz Jı.:jkının ço-
cukluk Jönemi psikolojisindeki mitine haıjvumıak ve (llii.:jcnin Rcl~imindc
anal dönemin (\nemini göz ününde lıulumlunnalc gerekir. Emzikli bebek
henüz annesini günneden unun kokuı;uyla \'arlı~ndan h:ıberdar olur: lwku
ve i§itrne arasındaki farkla mesafeyi l"ılçcr; ve son olarak da yaydıktın
knkular !iıt)•esindc kadınlan crkclı.lcrden ayırt eder. Emzilı:li bcbcgin Jı~kı
koku~u annesini çaRrı~tımı<~ktadır; anneyle :ır:ı!iınd:ıki al~vcri1lcr sır.uında
l:ıt:-bck uah kısımdan duyulan bir §CV üretir ve üııt kısımJan duyulan lıir
~eye maruz kalır 19 ": meme ya da hihernn. XX. yüzyılın Nı~ınJa c;ucuıtun
-.•ııl;ık pupoyla dola~masmı ve ihtiyaç duyduğund" dı~lmmı yu du çl;ıin.i
yapınca etrafındakiler t:ır.ıfından hemen ıcmiılcnmcsini enı;ıdleyen tn-
Miliz usulü kundakl;ımanm yay~ınla~nı~m~·la, ilcrlc~iıu izled;Jimi% tuva-
lct giderme yönte!minc sun verilmi~tir.
Cinsel haziann uyanmasında kukuların rolünü yine de yııdsım:ım:.~k
ı:erekir. Rıı konuda Y\'unnc Vcrdicr, Chitillonnais'deki unmm ı§çilcri
konusunıla "erkctin crotik Ju~·arlılı~ının olu§ıımunda dı§kı kokularınm
nılünün~ altını çizerken ilı;ıinç bir yöntem izlemckredir 2c. Gcçmi~ yüzyılın
ıuplumunun cinsclliltiyle il~ili biitiin bildiklcrimizi, gdi~mi§ hurjuvalar·
Jan eklc cdi)•orw, ki bu insanl:tr kendı riksinıilcrini payl~mayanların
iticilerini anlamak ıçin y:mlı~ ins.ıınlardtr. Tnplumun büyük c;u~nlu~unun,
ayrıcalılclı sınıfların emirlerine knr§ın, keskin ve mide bulandıncı koku·
lara olan Ri}çlü hot~mlıheı. toplumS<tl ~ikoloji tarihine bir ı;ıiri§ yolu bul-
mayil yardımcı olacakur.
Bu d<"ınemc egemen olan söylem dı~kı~·hı illiiili davranıııyla güdüyü bir
:.~raya getinnektedir, yani çocukla toplumu; bunu da dı~lcıyı gürsel \le
kokusal alandan uzak tutmuk ic;in ı;ıerekli bedensel disiplinleri henimsenı~
olan e~timli, olgun burjuvaziden ayırır. Aristokrdtlar lıir süre, nezaket
kııralhınnın hu konuyla il~i ~relcliliklerini yerine getirmekte oldukça

181 Ouo.ıueı, ~"""""'· 4-J." .• 1. dh. s. 4'iK-465.

191 8lcz. Fraı~e Dnlro. "Fnııancc". ~otriı!rrı, no: 5, •· 12, vr rn1ıüıı bu J111raxnıl k;ın '"
10-17.
20) A,z. v. •· 129.
280 ICOICUNUN TARIHI

r.ıhaı davrımdılı:l:ırı sınu.Ja halk KÜD oruısınJıı pislikle nlan lıı*ını uıı,ıt
lcuymu~tur: burjuvazinin arınma hedefine karıı bozunmadan l'an.l •••
rını haylı:umı,ıurz 1 • Kimi dı.ılcı ydpma bic;;imleri, Camavııl Sa"'a§lannı rrııl
lendiren dı~kı ve çüp anna eylemleri ya da lı:imi zaman lc§hirlc hirlı~ıl
alenen gerc;;cklqtirilcn yellenmcler halkın fazbılıldan dı§anya ıııma 1111•• ·
lerini urlaya koymaktadır, ki hu Ja çukurlardaki hırilcme sü;eciııin b.
anıiıczidir: hu abartının dı~kı diıiiplininin ve daha ge!ncl hir şekilde ııi\vl•
rnek RCrelcirse "bedenin co~lculu i~lcvi1inin silinmeı;inin 22 " reddini urıu~
lcoymuhadır; rabi eler bu a1ırılıklar, yslımcıı, ır.ıyrcıli ç;ılı§malana ııa
rdcli kıldıjtı g~çici çözümler dcjtilselcr.
.XVJJ. yiizyıJın ba~ınJa b~lama,ı olan dilin kokulardan annmUI ~u~
tiahıı ac;;ılr. bir ~k ilde gözlenmektedir. Küfür hu cilirimsiz a~aj!ııııhakanın,
lcukııdan aru1ma suınejderi sı:"ız konusu oldulunda doruk ııulctasına ııla11l
y.ı:ın söylemini daha da belirginle.ıti1'11M!ktcdir. Rilim ;ıdamlarının kıırlı:tınç
ıchlilcclcrini ortaya lcnydulcları pislikler burada yt1~un ularak yer ;-tlnıalcr.ı
dır. 'Kirlılık, a~""'ma, pislik kokLL'iU, la•ı. \':ırııhn ma~lde, :ırılt, Jı~kı, çüt•
yııltnlan, c,;ırlcet kuyulan, la~m. binbir ~k1lde ortaya çıkmaktaJa. in~<ın
dı~lu.!ıı burada ya.lm:ca hir tür pıslilc. ııuJlın f:uldı bir türüdür. 2101
Pisli~n yardrn~ büyük eılci belki yalnızca, yönetici sınıfı ıstda cJcıı
bu koku~mıı ıakınllsının tuplumsal bir ~eklidir. Ama bu ha~lca hi~ rart14ı•1
konusudur. Dominique l..aportc "kralın saf dilinin•, "d14lcının ı.itdil <:ılıı
rak yer aldıAı'" "a~agı tabakanın Jilini· de luıpsatlı~ını söy)cmi~ıir4 . Car·
mıval'dalci dı~krlar. kukusuı lajtım ro1alnnıı luımısunu ciddiye almardll,
kütürlcrın yayılması hir i~levin .lr.ahulii uLır.tk vorunılanahilir. Kukuya k•ıfJı
rolcrıınse~ilderinin tıırlclı oldulunun bilincinde ol.ın halk hu ayrımı kahul
ernıelr.t~. kendisini kukudıtn arındırnıa çıılılmalıırından ıız.'lkta ı uı mak11
ve bunu ~1stcrmektcn de çckınmcmcktt..Jir. Disiplinleri retldertikçe. pil·
lik atımı ya dannun sözlü if'aJcııi de böylelikle: kunumlannı urtaya koymak·
ıadır. Setil lci~i. pısli~ini at.arak, ııpkı atı~Jyla ulan ileti4imini ~ngelle~~~ı~~~~l

21) nıu. Pkm Rııı.ı~u.l.a diıııınııuı, 1978. ı. 574.

22) Alın Fııurc:, ll.f.), IL 167. Lik'de (l'lrrr.. l'lrrnın.l, d-I·)·• IL 148) helr..l.l)oe dıli'an Ulorı.ı
••ı yıllıırca "duvarlara ıi)ICnlıer" dftlıkkrınc kliJlı miı(adrlr rıınaaL=rdlr, Ilanci )rt;~owaıorlulı
Jı\nrınındı: tt"hrr ~rlqııriiL'fl LfC:IN! yrrl.:n bir ınınıyı de her:ıhmn.k (ıll!rinnı.ıır: '\unıı P.dil
mud:uın.;ı ı:ı:we •~tmek adı Ycrilmıtıır Cı. 51)
Yını:, 1881'Jc Srmor SoııJiılc Kunılu"nun r.ıporlarınJa (•. 284) f6vlc ymnulır»ılır. "'Yctlcı
ırmııl...nil"''· ıuvil.tı lı.ıbınlcnnın haznelrn ı.kQJI" "l:kııılı: ol~n 1... 1 ıluyııu, dh•e.:cjınıb o kı
ıcmi:lilı l~liiıliısO. • Ama hö,lc hiı te~ v1r mı lı il
23) Al.ııln Fau~. cı.ı:y, s. 74.
24) uı.,._ ~Lı~- ... n
 TERU GÜLU$L.ER 281

gibi, lu:ndiı.iyle
olan ilcti,~imini de cnrıı:cllcycnc meydan nkumaz yalmıca;
d~kı.ı;al konumunu hareketleri ya da siiı:leriylc dc,;tcklcr.

Havalandınnaya kar~ı çıkınale lcukudan •ınnc.intruı gıri4imine kaf1ı dıre·

ni~in ilj;indc ~'Cr almaktadır. Şimdilik insanda m:muk kavramının pek yer·
lc~mcdiii kt\vdc, aile tupluluğunun havayi, insıınlar ve hayvanlarlahirlikte
ortak ~luması, tıpkı urt~k kullımılan V'dlakların da helirııiti gihi, ~~~ın gel-
d~i g&termcktcdir. Bilindili üzen: ıık,andım otururken hawanların Ja
yanlannda bulunması, kobul gören hatta aranan bir durumdur. Dukturla-
rm, genç hayvaniann bulundu~ ahırların havasınm yararlı oldulu nu w un
süre ~vunm:ılan bu davrnnı~lan desteklemektedir. XIX. yü:yı.lın ~utda,
hu havanın tl't.l:t\'1 edici uldu~ diqüncesi oldukça sert rartı~malara yol aç·
ırıı.;ıır. S.ığlılı biliım.ilc:"rin c,;tıgıı 1-ıu ~rtl§c ~hcylc: yı~kloqm~lardır; Pans'li
uzmanlar rarahndan yazılmq ulan ı ur ımaklar bunu açıkça nrt:tyct knymak-
tııdır. Ancak hu teiirii~iin hala yanda~lan bulıınmakıaJır, s;ıyılan da az
Je!ljiJir. Koku biliminin bü~·ük patrunu Hippulyle Cluquct ~aAhk bilime
olan bütün ba~lalı,itını ürtavn koyarak hu Jıilrü~e immmakrac.hr: Ahırlardaki
h.ıva, hayvaniara re miz bakaJJı,itı sürece: saıtlı.ıta yar.ırlıJır dcmckt"-dir~. Sıtı1·
lık konuımndaki ııJlivler, bütiln XIX. yüzyıl OO)"unca, dirimsclci hava teda-
vilerinin nldıılcc;;;l fıızla önerildiklenni ortaya koymaktadır. Bilçok tüber-
kiıl,n hasrıısı, hayvanhum y;.~ydıklan havayı solumaya 2Önderilmi§lerdir.
Toplumun, üzeilikle de dip kı:l§elcri çuk scvı::n ܧüyen y.ı~lılann, ha-
\'ahındırmııya kar~ı çıkmalannın nedeni anht~ılmakradu. Fud~r~ "hıılk
lt~~pah perde ve cımıları çuk seviyor" dcmekreJir16 • C~ı::ncilerinin kuku·
laruu soluruayı çok SC\'Cn Y'd§lı (~etmenler ~ınıiın penceresini açmak
isrc:mezlern. MKapalı yerlere alı~ık ulan ru\'ıılh i:ıc;ilcrinıiı:, hurdlardan çı­
kıp da hastanriere ya da çalı§ma yerlerine gittiklerinde içerisinin hava·
hımlınlmasından hic;; h~lanmazlar" diye belirunekteJir Howard 211 • Dr.
ugr.u 1818 yılında, Halles mahallesinin ya,lılannın odalarına ha\'alan-
dırmııyı reddertiklerini belirtmi~rir'"9. iskoç 5aelılc bilimci Dr. Gregory,

Z~l An. •· 115.

26) An.. VI. alt, •- '39.
27llrı~nhoııl2, cı.J.)., 1-h ı., kiıap, •· 'i7·'18.
28) Hismine del prinapıııu lcıtıtrtu .... o:ı.ıı.,.• ll. d lı, s. 262.
291 n. HC"nn 8ıır•nl ~hnulamqtır. 11-1·' , •· 81!.
282 ICOICUNUN TARIHI

soruna oıuriter lıir çüzlim hulnnışrur: "Ynksullan ziyaretıne, \ujtunlıı~l1

bastonun ucuyla pencerenin lıir ya da iki kanadını lcınna tmri \'c~u-1
ba~lardı" 10 •
Böylesi bir tutuma hnstene ortamında da rasrlanmalctadır. Lyon ha!\111•
nesi doktorları "hava sirlcülasyonumı kar~ı önün~ geçilemcz bir i'ınyaiJIYI
sahiptirler .... rampelune'delciRihi,l...undra'daki kimi haııtımc.lerdeJc ~11-
lilerı yıkam.:ıya ve pencereleri açmaya karşı lcoymakradırlar 2•
Havalandırm:ıya lcaJ1ı bu direnii tümden rcddediı; ir;ıJ,sinin içlnıld
yer almııkıadır. Haı.tanc yönetimi rarafından yürütülen kimi ~üntcmlcN
daycılı giri~imlcr uzun süre haı:;ırısızlı~.ı u~ayacakttr. iner hapishane iıııt·ı
hastane olsun, tarihçileri n yııkın :r.am.ınlania gerçelde~tirdikleri çalı~mıılıu
düzenleyici SÖ)•Icmin scrıliğiyle davranı~l:.mn ha~lcaldımı arasındald JC"ıı·
Kesiziilin olunı c;iznıcktcdirlcr. Disiplinlerin ıafer k;~z;mmcısının beklen·
diiti kurumlar bünyesinde Ncrçclclc1cn ka~"§ı gtiçlerin ~rtliei ~o~rrilcc;e dnlı11
açı le hır aelcilde ortaya çıkmaktadır. Rcı;raıırdrion döneminde. l...yun §Ch ri·
nin :ıivillcimsc,.izlcryurdunda 11ı.., yaıılıliıiı ııi.c;uıt i~ıripuyıııumıkta, ÇlX:tıklııı
~rrafta k~U§lUnnaktadırlar, revirler~ kahvehane havasına lııiriinm01Ier·
dir. Sayılarının artmasından dolayı bırçok insan aynı yınaltta ~·aımak ve
aralanndcıki mesafcll'ri daralımale zunında kalmıştır. Onarnın kirlili~ndnı
is\o·an eden dolcrorlar tarafından kı~kırnlmalan 53\o'eSinde, Ttmmuz Mo-
nar~isi döneminde hastanelerin ıcmizliRine dahil da sıkı önem vcrilmi§tlı.
Böylelikle \'Önetim dü::cni ve remizliği ~.{tlamak için ı;errçe milcadeli
crmi§ıir. Saatler yerle~tirilir, düzensiz ziyarcdcr yasaldanır, tuvaledere
nöhctçiiC"r lcıınulur. Yarım yü:ıyıl Jiiiccikmeylc çahıı "C:'ıfiıerilir ncak hir kez
daha, Eski rejimin reformculannın gerekli gôrdüğü, hava ve su yııyılımla­
rıvla f,a~ etme knnuı;unda kayda de~r bir ba~arı sıı~lamımaz.
1uplumsal .,·elpazcnin di~cr tarafında, burjuvazinin bulunduğu 'y"l.'rde
de havaJandınnaya kal)ı Jireni.§lcr ulurama b~ka nedenlenJeı: '~türü. Yeni
l'a§am biçimini de hentherinde getiren ailelerin 1.'\."lerine çek~mesi, )lide·

JOI Abntılar•n Fnnçoı.. ~ııııln, ·s.ıvoinı dr la villr rr Jr In mai:O(ın au .Mıııı du XIX._

si«le". Poliııqw de l"lwıhııt.ır, 1. 259. Uuy T uülicr (lınur . - lıısı.ıi~., ., &,ıı:.J., L 19), XX. ~ılın
hıı,ınıia ~ ...c,~'ll i~ılrrin nr hüyük hrw~" luıpalı ~crlrnJe ~alqıılılannı brlirtınelırediı. Yazou
pıııtoıılarbı ııı;ılcnn t.utlklrrinl hraı~n ve ırmi:r.lılı roliılııısııun lıııpıu nlma nrd~nbıı ıı~ılı'-·
,.,. )-:ırdım(l obın hir dirrnı1l haıırlaımalı:ıadır.
J ll Howard, HJslnino dn tmncilıı~~a J..ııcırcu , au .. ı. cılı, •· 15J.
12) An. 11. dlı, 1. 52 vr 1-:taa ,M, pri.ıtıru ... , ı.ı.ı:y., ll. cılı. •· 26.
l2h.., Olivırr Fııııre, "Hotıııal. ianl~, !IOCM!~: le• tınıırııc.es elvıla <k Lynn tbn• lıı ıırrmi~ı•
mniılı! du xıxtft .. !Uok:lf'", llao.ll.rıırı dM G!nın d'lw.u.ıfır &ıırunıqı.ır rı ıOQJ/r de L:ı rqnı ı-..ıotlldllt,
1981. no: 4. 1. 45·-41
 mu GIJlÜ$U:R 211

relc artan narsisizm, rahatsız edici tcnıas ve ~ayRısız kokulrıra lcaqı fuhi,
hütün hunlar solunumla ilgili gcrekliliklerin tersini söylemcktc..-dir. Oda
konusunda, sa~lık bilimcilcrin, yınaklann konuldu~u k;.~ralı mck~nhırı
ya.,;ıkla~ Ribı pencereleri sununa kııd:ır a~tıran temizlik gereklilikleri ilc
perJderin, örrülerin v~ çıı11af1arın kat kar ç<llt:ılmıısını da hcrc~hcrinde
RNiren özel ya}-ımın nunlıılu~u arasındaki hassa.~ ıJenKcvi kummya ı;alı~­
u.lclarını glSrdük. Tcmizlikc;i kadıniann ııym:ıl:ırı gerekiiii ımılıklarla havıı­
IAndımm itlcminin kurallarının ranımı, sokaklardaki miyasmalann içeri
ginncsinc cn~cl nlarale uyoıyıl sunu" cvlcrim.leki sessiz atmosferin tcmız
kalmasını ~ağlayacaktar. Görünmeyen ve i~itilmeycn hızmetçilcr sayesi n·
ıJe Des Esscimcsnevrozlannı ı,rizlcychilir ve nefes darlıılı çekmeden kulek-
ı.iyonhınnın tadını çık:tr.ıhilir.

Kirin Yararlan
So~yal çevrelerdeki nezaket lmrallannın yayılma ivmesini dikk:.ırle
incdc..'melc çnlc ,;ncmlidir. Böyleı;i hir çalı~ma ku~lcusm birçok sürprizi Je
her.tbcrinde getirecektir. Tiriz hir J<ıktur olan Freud, rakmıı 't'alcasıulma·
Jan odasıyla bürosunu il't1ran lc~tı çıkma fikriyle bile çılgın~ dl\nerken,
hurjuva 5ınıfından hastasının mcrdivenlcrindeki h:ılıya tükiirmck i(jin
ıcreJdüt bile ermemekredir".
T emiz1i~n. §Chirli hııstaı;ının "aura seminıılis"ini zııyıtlarmasından en·
di~ dıı\"nn Th~urhile de Burdeu'nün önerilerini hatırlıyoruz. Fakirierin
bu kad:ır çok ürcmcı;ini vücutlarının keskin kokularının ııfrodizyak erkisi-
ne haglayan yine aynı ki§idir 14 • Howard, AmstenJnm hastanesı dokıurla·
nnın hey.tz çama~ırları temiz ularak gürdiiklerini helirtmekredir 15 • Aynca,
sa~lılc hilimcilcrin banyo konusundaki rcreddüderi da lıilinmclcıcdir; hal·
kın biiyük ç~unlu~nıın lcöıü kuleulu ulan pisli~n yararl:ırına inanm~ı­
ları, cıruk ~ırtıcı dcjtildir.
Françoise L>ux ve Pierrc Richard, binlerce arasiizün\i l:ıir araya geti·
rcrek yapmı~ uiJukları incelemeler sayesinde 16, kc'\ylülcrin, l:ıurjuvaların

JJ) Siıımıınıl frruıl, L"in1$&mrı Ms ~- Pnriıı. P.U.F .. 11167. •· 209-210.

14) A.ı.,., s. 426.
nı Hl.ırrıin'dn jınnı:ipıluılatarru ... , ·~".ll. dlt, s. 3S4. Oy.. his rcınrakı vıııvılcb halk
~~~ıüınıl• nldu·~H ~11\'X!Riıt\A(Jık nbn ~r in•nı; ııOır lııonuRudur. ÖmC!Jljn, A. Coılıuı. An~rrw
rtl ınnılmu~ ..• d.(.,., 1. cılt, s. 80.
36) f••nço~ııe W.ı• vr Pırm RJdı~rJ . . •seı dı. coıps, l<l78.
284 KOICUNUN TARIHI

kur.tllanna gösterdilderi direni§, aynı kc<~iıılilue ama saptanmas1 çok Jıılıı

~üç lOierans normlarının oldutunu ~tenni~rir. Bedcnı;el tcm:zlik lcunu·
sunda, eskı nbbi inançlar üzerine kurulu ~~lı{t".ı Je~n kamıs1 ~ vahtl n
hadılı leuruma isteti 1', lı u nuktilda nezııkct leurnilanna sayJ{I ıluynıa ~a·
nusuyla çatıljm~ktadtr. &~lum si~teminin çal~ınası davranı~lan duzını.
ler; arasüzieri ne geıtirtınin ne de yelin tutulması J!CrckriJ1ini söyler; iJrarını
yapma isteiinin yaf1lmasuu 5ajtlarlar, hijye-nik lıir i§lcm olarak JcAil ,lu
scrinlemenin hir yolu olarak gtiriilcn banyonun etrafında bir ~·as.aldıı1 ıli
t\rerlrr; nadiren kımıd1ldan brdenı;cl kukuların cinsel istek ııyandıncı ~~·
kilerini lcaydcderlcr. Temizlik haklunJııki atasilzleri, kirli ı;1vılan:ı atılımını
ya da bJi\mlek kokuı.unu yücelten ve ~mcnin Je içmek ıribi L'rLckler aıa·
ııımlaki ilcrqimi sa.ıtlaJığını t.ınım~\ktan çekinmeyen etik bir :ii)~·lcml harın•
dınr. Daha da §oı-ııırucı olan, birçuk amsözü, Jn~ruı.l:m ya da ınctaforilı: hı
biçimde, ~ikanilistin parayla ı.lı~kı :ı rasında kurduitu h:l~ı ort ayı; kııymıılıı.
ta dır. Dııha ünccı.len Luc Bnlran.ski'nin 18 alum çizdifi tıu nornıati( ı. i~ tc·
min uyumu ulcul ...e ::ıl:ıy tiU'ılt'ındım arnııçianan Jı.:Ri~iınin gecikme nede·
nini aı;;dclamay.. yardımcı olmaktadır.
Kir, güzclli~n lcur.tlı heva:lıAJ sağlayabilir. Yalnızca kir, kızgın ~ne,l!
maruz kı:ılmı' köylü kadmın esmerli~ni koruyalıilir edehilir. "Kirin alrınd1
Jlü:zel bir cilt olu~ur 1q." "Çocuklar ne: kııdar lcirliyse o lcı.ıJıu s~Aiılclı olur·
lar. -ıc" Menstrüasyon di;nemi hijyenini ve Jaha gentti bir ~kild~ bdmın
ö~l temiz li~ ne lca~ı çıkan. hirçok kez vazılan .,·a....akhın burada ·ekrar ~1·
me·yc: gerek yok. Daha az yinelenen ama etkisi azalnı:ımt§ olan kimi dinı
uygulaınalar~laki gecıktirici rnliinfı de helinmclı ~rclıir. Renoit Lalırt: dıı
upkı pisli~c: hayılan Çöl Rahiplcri-Tannlıın-P~res dıı D~sen•ı ~i Icendi
hcı.lcnınin bitleriyle hcsleniyordu: Philippe Ari~s "lcirin yararlı oldu~una
inanıyordu• demcktcdir 4;. Elli yıl sonra, aynı ı\Wetiyi savunan Jean-Marie

nı fnıiY,jıJD 1\lııııın (adı geçen m.:ıkalc. Prılııi&IWCJ .u

l'lı.ılıi&.ıı. 1. 257) ı.ınunla:lıll \'C UYJ~UI•·
nlHiaıdıın vub çıhrdk lıannaltk biJ bılılinıııl'mrl nlılıtı hudur. Allıolü lt'YIIIrlı, bır ıır.D va~ına
k:ıııı ıulcruu., ı;~lıpruına,·a nlan rtilım. ciNcllıolnlılılar, .uhlı:ı:ııı ııl·lalılılı. lıı'\l.hl'51zlilı: •rdyıtl,
biiııln bunlar hu mnınıuı ıı.inc ııinnelıı.rdir. "Val\tı bcdenoel mlı.ulılı"lurlılıtı çııbadan f::ııla rnlr-.ı
nlilııwllıu de lı:ır-ur; L-ılıuoal l'OilunluAun w lıanıılılıQın lıunınmacını ııaj!Lır. ı,..ıinUdilrnelı -. ..
neıı rc(alı cluınomı r~fnmııınıı lıa11ı ı;ılıar. Julel Renaı•l'ın Rnııııuc'u ".ancak f10Pılor 1-ıılvlal
Jcaılilindc uh.aı yürıınOr" dc~lııedır; ittl' hıı ,'11ıdm dr ro:ınııılnn 111\mcli ~drııııi,ılr.
ıli) l'rııııı tm..-ıaıı!ll t'l moıvı~ dr cLıı.wı, 1Wı9, s. 8) vd.
19) Lmt~~ bölııe.ıint .;ılı t.ir owOzO. A. Ctwfıln, Arı:lıalmıt" ~ı mudrnuı.ı .. , 1. .:ılı, t. l! 1.
·10) ı:rııı~ L•ı• bu yıualcların lıir lıunıının ltle":ıelltiliııi ıınayıı lıuvını.ı.ııur; ~o.:ulılana
kululurının Idrini almayı rr.Jı.lrırnck bıncıldaıb lıunım• lıa'llPiından ııa,..,~lılanmıılıudır.
•41) <:islk-• l.ııpouac . .ıı.g.m., •· 104.
42) L'lwırnrnr *"''"" Lı lııot'l. L 412.
 TEILI GUUJ~R 285

Vianm!)' Jc a)·nı dü~ünccyi payla~mcıktadır. Ars papıı.::ının abartılı d~wra­

nı~lıırı lıu tip unııml:mn dahı~ iyi :.mlaıjılmasını saAianu~ur. Aı:i.z rnhibın
kamçıladıiı. i~kcnce clt~ ve bdavra diy~ adlandırd~ı bedene iyı bakma·
nın ne anlamı var ki! Gcçnıi§teki büyük çiJecilerın modeline talcıl:.m ve
legcnde doree (YaldazlJ de5tan) kirabından esınlencn Anı r.ıhihi kimsenin
içiyle il2ilenmesi istemez. Giysilerinı fakiriere verir, cübhcı;ini ı.leei~tirmcyi
reddeder. Onu tek ilt.ıilendiren "Tannyla ilgili i~lcrı.lir". AJçak~;nülliihiklc,
terk etmekte acele cnigi bu ülü ix-dcnin kunulu~unıın hahc:rcisi ulan
mide lıulandıncı kukumın arava.§ındadır. Jean-Mıırie Vianncy, okulunun
laı}ım çukurunun bn~altılmasına katılır. Pislikleri çukura dök~cek olan
aracı kcndiı;i kullanmı~hr 4 ı. Etraiını.laki insanlar di~lerinin kırli olduAu·
nu ve ndesinin kC:\tü koktu~nu belirtmektedirler. Ars rnhıbinin davranı~ı
Ciulxmha'dan gelen kolcunun ne kadar lcörü nldu4tınu hatulatmakta-
ı.lır44; bu durum, bedensel remizlik konusunda birçok rankıırçı okulun
ned~n direni~ gösterdiklerini ıınl:ım:ıy.ı y:ırJımcı olmaktadır.

Bumun Pervası~

Aurjuv;:ı lcımıllannı reddeden alaycı söylem, upkı devrimci söylem Kibi,

yeni istrcnc,;likleri ~ı.lcf alm~tır. K~kırtıcı ısran ve d~kı ile pi.~ kokular
üzerine vo!unlrujma ~kJi, durumun öneminı nnaya çılcarmalu.adır.
Gene; Fl.aubert'in nezaket kurotilanna k:.ıqı m~ydan okuması onu, kabul
edilen fikirlerin ~elecekte yad!itma.oıı tehlikesine götüroccktir. Koku dilin-
de ram anlamıyla gerçdc bir yagmaya davet etmektedir; '\izmelere ishalli
kak:.mı y.tp, J'L"nCcredcn i~. btılc diye bağır, SIVl sıç, sen mur, ı;crt sigara iç
1••• ı insaniann bumuna doğru gcwr" diye t~t vermektcdir JSMan 1842'de
lloıitu Erncst Chcvalicr'ye~\ Rubclais usulü liscli isyankor dilinde bok ilk
sıraJa yer almaktadır; nczakcten yopu~ı konu~malarda bile boka haıvur­
nıaktoın geri kalnıa)".ırak, ~tan tadını çıkardı~ ve genç arkada§lannın
i§birliAiy]e felakete yol açmayan skandallar yarahruı. Emekçiden yayılım
kokuyu fazl:ısıyla ihci bulan am<ı nar.ıisızmin ortaya çıkı§ında anal dönem
erotizminin öneminin bilincinde olan Haubt:rc hoku, hen'in simResi mer-
tebesine yüksdtir-16.

of!) A. Cnthin, "Uı vic excmpl1in du curt d'An", ı fiuıor,.o, M•vu 1980.
-f-4) lJiiJa ~Uiı't', ~Jı ~t'n mıılalo!, 1. 108,
o)Cj) Cnnt~ıcr.\, L cıh. 1. 97.
-461 E~ Clv:nllitr'v-= y.wl1n ındı.ıup, H EJcım 1841, 1. c:ilı, ~- 86.
286 ICOICLWUN TARIHI

Kızların agızlannın bozukluı;ıu, "kaba sözlere" kar~ıulan rahat rurumlaı

ve Azyulojik ihti)•açlanru ba.stırmayı reddermeleri, olgunluk ç<ı~ına gel· ı~
l Educariarı senıimerıra.le'm (~ EiiıimiJ yazannın hO§una wJcccktir'7. J\t1
tutumu onu, pis ve cinsel ili~ki için binakım ili~lı:ilerde bulunan hurjuval.ı
n n maruz kaldıiılını çekiciklilclerin lcükcnlcrini sorı:ulamaya yüncltm.. tır
()rganik zamanlar Miı.:helet'nin kabusu olmu~rur, i~ledi,ıi ~cli,ip l,u.
yuycn ve yok olan etin rarihıdir. Tarihçi luıku~ma ve d!§kılır k:u~ısın.lıı
irkilmemckredir; bunhırın, tamam~n bedenden c;ılıcır ı;ıkm:ı; henG2 Jı~h•
yeni tiksindirici olmaya ba~lad~ı cını bclı:lemektc:dir; hayatın akl§ıru arıı,.
tumoılı:ıııdır. Bu durumda, tiılrihçilcrin en büyü~ünün .ıeenç Arhcnals'inııı
regl dünemini yüceltmesine ya da ilhamını bretirmesi için tuv;dederdekl
misk kolculıırıııı dolu dolu cijcrlcrine çekmesine ~a~ırmanıak ,ı.ıcrekır•.
Vall~s'yse h~kaklıran hir rutum sc.l(ilemi~ı ir. "Burnunun pcrvıtsw~•··
yalnızca bir k~kırucı de~ldir, ölümün büyük c ıleisı de~ldir. Eunu .ıürmt'~
içın f.n/anr (Çocuk) yıtpıunı okumak yeterlidir. Yazar kokusal (azibeaiııı
onıaya lco~'11laktan hn~lımmalır::ııtır. Jacques VinRfraıı bunu nezakenıı:n
çuk uzak hır yere koymaktadır: "Gc.'~zlerimi, burun dcliklcrim ve kulaklıı·
nmı kncam:ın açıyorum 50"; ya da yine: "Burun deliklerimi ulahilditian
açıyurı..lum ' 1••. • I<ııisel leriteriere giire, genç erkek, nezakeı kurallarınil
bakmaksı::ın, mc:ıday:ı ~öre tanımhınanı..lan çok uzak nitclilclcıe sahip ol.:ın
kendi kultu hiycr.u~isıni olu~turmaluadır. İçgiidü ve dotayı y\icelımrvı
ıstetı, ~om ve RÜCe olan a~kı, toplumı~cıl ili~kilerin bulund·JRu ~:crlcrin
buitJiu atmosferini terdh etmesi, ki bütün bunlar yalnızca Mübre, t~hır,
lııılçık, ya~ ve pc:ynir, meyve hahçesi ve meyve kokulan üretirler, unuıı
için en çekici parfümlcr ulmasını saalar. Balıaral knkulannın ü:ell..ikle Je
mlikcmmcl kokular içerisinde en tahammül edilmez olan r:al-akhane ku·
kusumı sevme!iini mas~izmine~ 2 ya da toplumsal cazibcye olan lıa~lılılma
dayandırmak mümkün müdür? Bunu ayırt ermek ejolc zor.
"Breuil'ün böyle lcokmasının temelinde j ... ] eqi kukusuyla tıirlilıre
tabakhane yaımakı:ıdır. Keskin, hardalı andıran, tabiri ~izse urum!ıu
kokusuna hayılıvurum, rıplc:ı rutuhette çürüyen ya da terlerini ~iim.ıuı
lcıırutan deriler ~ıibi. Puy ~hrine varu vamıaz, hur:.ya tekrar ;{cl.:lijjimd•.

471 81ız. Jcıın Paul Sarıtt, L'ıdıuıı J.r Lı /aı~. lll. cilı, L 521
411) Bıı ~ıwıu~·u ılgilı ularak. Gillft L..ırıuul:". a.ı.m., ı. ll 1.
49) Jul~
Vallk, t'E. .ıı. ~ 102.
5C) •· 257.
Aı,.
51) A.u L 121.
.52) &amu llıdirı oormlr O:.cnndc duımu,ıuı, "Fuliu" ~ııyınıruı sunut.
 FERI.J CiıÜlÜ$LER 287

Breuil'ün tahalehane lculcusunu hayal ediyor ve duyuvurdum - bu atölye-

lerden biri yolumun iizerindc huluııduJlunda, ctrahru çevreleyen iki mil
içerisinde kokusunu alıyurdum ve burnumu bu tamdik kolcuya dugru
çc:viriyordum. n\t
Jacques VinJCtras'ın kokulara ltar~ı olan tutumu, kendi devrimiyle ya-
kından ilintilidir. Kolı:unun, di~er duyulardım çok dııha iyi bir ~kilde
anılarını canlandnd~ acılarla dolu iıir gcçm~ sahiptir. Genç adanun
hataralarında koku :1\'lrt edici hir güce s:ıhiprir,lxJ§Iuklım duldumıaktadır.
Tıpkı Zola"nın yazım siirccindeki gibi, yazar anılannı kokuyla anmı.sanıa
yöntemini kulhmnıakradır \'c bunu bu konudaki ustalı~ını gözler önüne
!ermeden gcrc.;cklc~rirmekrcdir.
Puy'dc Pımncsac mııh;ıllcsindc bir bakkal vardı upazardalci din~o>in lcu-
kulımı, tuzlama morina hulıkhmnın, kütlü pe~nirlerin, içya~. yae ve kara-
biberin yaydıji~ h.ı~ucu, sıcak. sert bır kokusu vardt. Her ~c:ydc:n iyi haur-
lı:ıc.Jı,ii:ım adalılar, lculübeler, y:ıp~kanlıır ve fiime foklar ar:tsında en bıukın
ulcın ınorinaydı. ,...,.
Şehirden a•;nlırlcen hafızada bir rek kolcusu kalıyordu: Dü;ıumrıai1"e
dl!5 Sciences 1N!dic~5 (Tıp bilimleri sözlü4ü) psikulntılıuının ı.la arzu er-
li~ ı,>ilıi halsarola hiçbir ilgisi ~·okru. "Yalnızca kötü kolcan bir çukurun
yamnd.a uklueumıı ve Riizel knlcmayan odaran ve bitkilerin arasından
yürüdiieümü hıuırlıyurum. n~~ •
ÇocuittJn kukululur.ı kar~ı olan tutumu gelecekteki d:ıvrdn~lannın l:ıir
i~arcri nitcliaindcdir~". Şehir çılu~ındalci sebze tarlalannda ekili olan so-
tdnın kokusunu sevrnemesi "bahçelerde iyi niyetli bir ~C kilde çah§ntıt)'l" 57
rcddcui~ni göstermektedir. Yctiıkin Vingtl"'ds, devriminin lfd:zerelcrinin
baskısında kullanılım mürc"kkcp kukusunun gi.izclliJ!iylc ahırın halsanıla
kokulannı ballda§Urmakradır. Burjuvayı boğan her ~yi hcninucr. Dev-
rim yeniden (..ulunan köy ve içl(iidülerdir. Valtcs, Cumhuriyeti gübreyi
sevc.ligi gibi ~vmcktcdir~11 •
Gelenek yuk ulma~-acalcur: kuleunun yarattı~ c.;ab'l§ım, kar§ı lcoyu~un,
ve içgüdü ile h.aylaz çocuklukların nedenini sav11nan ermenierden biri

51) A.,c.y., •· 87.

54) A-~·'·· s. 7J.
55) A.a.y., ı. 87-.ıiH.
'i6) \'a~r lırndi nJııunlulı ~i hırçıniJiuu k~lqcirmclı iııuxlıii 1ılıecr.
57) A.a.y., 1. 119.
~8) Aı.y., •· 111. Cumhunyrı maılıa.c:ılılt lıunııiUnd:ı Coq-Hlron C3ddcli: "llQiırc lı.:ıku·
ou l.oıd;ır ıtıııcl. Ri ı :ıhırdalıi lınlıu kadar ııcıık bU kulıu1u var."
288 ıcoıcu~ TARIHI

olma görevini bırnkmaz. Mon .d c,aflı (Takside ölüm) lti13bının k.ıhranu·

nının, yanındaki dı1lnlara olan tahammül li ve dı~kı konusundaki diı;i!ıltn·
den kaynaklanan her lt!ye kaJ1ı olan takımılı lcorkwu, Henry Millcr'an"
deneyimindeki rürlü rürln Brooldyn ve kadınlannın kokuları, liunirı
GrasslıC taratandan aniatılım cüce Matzc::rath'ın büyük annesinin eıeieie­
rinin güven verici armnsferı, bu direnuıi her •evden daha iyi ortaya kuy·
maktadır.

59) Trafoi<ıutde ~nlf, ·~.e LıVR ~ Pnclıc:". 19SZ,I. ..

1~9-162. Türkçeol: o,ı lı ~nen·
ccsı, çev.: Aylin Sıı~tür, Can, 1991.
601 u rdlllbııMr, hlı,;olı uytada. 8unıı brplık. bdın knlnılanyl:.ı ılııılı olınlı. J•nıe~ Jnyce"un
81oom'a yülıl..di~ı bOıiln lllriıier (lı'hsx, Cmllımanl, 1948, ~ .J68.169, Türlıı;etıi. Llyıws, c;ev.:
Ncvur Erknwn, YKY, 19961 unın bir nereıorlıı k•rıılolu olutıurmakradır; Duhl:n'in lıııc;Giı
burjııvıı11 "bumun ııe•v:ısızlı!1ını" bilmıoyor.
Çözüm:
u Paris 'in Kokulan ''

1880 yazında kötü ltoku bütün Paris't sarar; lcoku o kadar yolı.ındur ki
bütün halk bundan söz etmeye ba~lar. "İnsanlar birbirlerine 'duyuyor mu·
sunuzr Ne kadar pis kokuvor!' diyorlardı. Büyük bir rorlumsal felaket gi·
biydi. Paris insanı çıldırmı,tl, vali sıkıntı i~risindeydi, bakan kızgındı." 1
Bu felaketi ele alan yazılar insaniardald i~enme derecelerinin anla1ıl·
masını sallamaktadır 1 . AIKınUl ne derece eski oldujtunu ve eski sıkınrıla·
nn dayanıklıiıiını ortaya koymakradlrlar. Halk d~al olarak, bu felake·
rin kamu alanlanndaki pislik ve dı~kılardan ileri geldilini dü§ünmckteydi
ancak haksızlardı; kimse sanayi anklannı suçlamıyordu.
Ekim ayı boyunca basın zincirinden boıanır. Seine böiKesı Sa~lık ve
Temizlik kurulu ve Belediye Meclisi sorun üzerinde epey önce tar~mı§·
!ardı. Vali çoiunluğu doktorlardan olu§an bir komisyon lcunnakıan söz
ediyoniu. Bu olay üzerine yazılan yazılar ve i'ızellikle de uzmaniann raporu',
kamu alanman deıenfekte edilmesi slnltejilerinin J(Öreceli ba§amızlıRım

ll Emılr Tıfbıın ~ I'Jw.c.-.rı *s"~~---· t. 25.

*
Z) Örn~ n. J. <lın!t~n. Ln ndtım p,_, •· 8
ll A.ı.,., L 10 vd. ve Alfred Dı.ırand·a~~. (~11 da •ılo!un dJj sm:iı:e ınıDWJjWI
d.! Pcıru cıu sıqrr ~ Jmritı dt wlllfkn1 Jrr~Sdn~~Jp.ır MM. A. Gmmf rı H_.,l, 1881, birçok
·~fada-
290 ICOWI\aJN TARlt-d

urtaya ko~'tmıktadır. Yeddlilerin koydukları kurallara ka~ın, pislikler vı~·

larda hirikme}'C devam etmekte; kimi mıthallclcrde dı~kılar :1~lA ~·ollııra
dölcülmektedir; çocuklar sokaklara idrariarını yapmakta; l.ı~mlar ~ır
gündüz mikrop ı.açmakt:ıdır. B,,~kentte kullanılan aıhınn sarısının harl•
aronası belediye meclis ilyelcrinin i§le-rini daha da zurla§hmıı~kıadır; ı ımn
hii.~ duraklarının cırafındalci çirkcf çukurlan her J!~cn !(Ün artmakUldır
Champ de Mars iWcnÇ sularını Grcndle ve Gros Caillou'ya doğru ttkıı
makıadır. Bu durumların sürekli yinelenmesi, ortak kullanılan 1-oinaların
he ı imiemelerine de girmelerine neden olmu§tur: Pirıe'nin tuvale deri, tıpkı
J:Üzcl sc mllerin hizmet persondin in kullandığı gibi, halktan ku~L:ul~ındnu­
yacalc kadar a§ın hir dereceye ula~mL1ıır: ya popüler binalata ne deMI!II'
Ne \'ar ki, bu bilmek bilmez §ilc5yerler Temmuz Monarıiııinden he ri hıc;t:m
~yin de~mediğinin düıünülmesine ne'"ien olmaktadır. Ama P:uaeur'Orı
yaratt~ı devrimin, eski duyarlılıkl:ınn ve toleransların yenken ınasay•
y.ınnlması ~rekliliiini de beraberinde getirdili apaçık ortadıadı ı. Cumhu-
riycı'in zaferiyle biılilı.tc: ıwuı.:ıüı üıı ıwdnı..ı.:ıı, Belediye MeciJslndcki ~iddeılı
rartı~malar, halk tanı~masını ve a~ırı alıarıılı tutumların ser~lcnme1lnı
kürüklemi~tir.

Pasteur Öncesi Mirnlojilerin Çöla:Qü

~ Paris'in lc:olc:ulan· olayı Pasreur l:ıulu§larının ne kadar hızlı ~ayılı.lıfının
bir kanındır. 1880 }'ılında hiçbir ıızman yeni kurarnlan ele almaz. Miva~·
ma bilim sahnesinden inm~tir4 • Kendilij!indcnortaya çıkan ku§akJn hiç·
bir savunucuau yoktur. Bilim adamlan bula§ıcı milcroplann hsralıtı Jıı
heraberinde geıirdi~ kanısına vardılctıtn sonre~, kötü kulcu ve ölümcOI
tehdit kavr-.ımlan dü1Uncelennde ayrı yerlerde durm.ıtkta~-dl. "Köta ko-
kan her ~n 6lı.lürmedi~ni ve her öldürücü ~yi n de ki'ttü kukmadılıaı
söyleyebiliriz" 5 demektedir yönetici Breuardel rartı~ma s1raınnda. Erteli
yıldan itibaren Dechamhre Sözlü_eü kokunun hastalık yapıcı özclliginın
hldınlmasını kabul ctm~ıir6 •
Aynı dt"'ınemde balçı~ın ve içine pislik i§lemi§ tropra~ın ölümcül cıkile·
rine inanmaktan da ve~ilmiıtir. l}.thaııı, Kupemilc usulü bir fikir deği·

4) Bunun dıtınd;ı ""llllı11 :ı.anıan "1reJincc: mılcıup lıimi zaman milınırlu mıyıı1ma ~~~nı·
.Jiandınlmıııv.
5]1Jıı l'ıllıu-u.ıını dn l'll~ .. , 1. )6.
6] Oı. Fflln(uil-frıını:lı, "ollaıcııon· nwdr.a. •- 09.
 Çöıt:IM: PARIS'IN ICOICUI.ARI 29 J

§imiyle, :ırrık, Schloesing tarafından c.maya atilan ve Pasteur'ün kendisi·

nin de kothull•tıiei siizücü t'2cllilclcrı yüceltilmeye h:ı~hınmı~tır. Toprak
hı:ıstalık yapıcı cimenieri tunu~una göre, ıurr~kran gelen :ıkıntı ve hava
sızınnların Ja havanın temiz kalmasını saglamaluadırlar. P. Mi4ucl, la~m·
lardan Jıclen havanın "hı-ıııuılık yapıcı maddeiC!rin hulunı..luW-J buharları
içcrebiiL>ct:~ini; bunların mikrup r.aııımadığını:-- J.,ri).'itcmli§tir. Yeni hulu~lar
eskiden beri Relcn mezar korkusunu bcrtamf eı..lcr. 1879 .,·ılmdil bir kum is·
yon bôl~nin suçsuz olduAun.ı karar verir. •Topr~a JitÖmülü olan ve lxızul­
malı:ta olan maddelerden gelen gazlar her zaman bakteriden uıalmrla~"
demekıedir Charduuillet 1881 yılandalcı yazısında. Bu sırada Prof_ Colin
gömülü hayvan cesetlerinin z;uarm olduklannı k:ınırl:ımaktadır.
Artık uzmanlar, durgun sulı-ırdan yayılan havalann miyasma t;l~ıdıldan
dii~üncc~i nin de çok \'ll nlııı olduğunu savunmak tıtdırlar. Mi4ucl 1880 yılın­
Ja ~öyle hclirtmektedir: "Organik maddeler içeren. çürümenin sun ~anıa­
sındaki su, içerisindeki )'lJlınla mikruhun hir tanesi hile huhara geçmeden,
neredeyse kuruyuncayakadar buharl~abilir. Hu buhıınn vc.>Kunl~amouıyla
olu-§3n sudan yüz wamlık bir miktar elde edilebiln~tir. Çıkt.Jb yerdeki J(ibi
pis kolc:u~·urdu ama içerisinde bulunan bütün miyasmalardan arUUlU§ll.""
Pis kuleunun h;ıst~ılılc yapıcı nllünün ortadan kalkması, Icakunun klinik
göstergebilimden de uzakl~m:ıııına ivme katar; doktor lmkul:ınn ayrıca­
lıklı inccleyicisi ulmaktan çıkmııtır. Çünkü bu alanda, ait cıldukl:m orta
sınıhn hclirıııin iizcllijti ula n giderek ttrran incilik leri, paylaımak:tadır. Anık
lı.uku konusunda uzmım olan Idroya miihendisidir.

Bununl~ hirlikte r.ıhauız edici kuleulardan lcurnılmak için bilim adam·

larınca önerilen çareler, ölümcül bir darhc almı§ ulıın P;ıııteur öncesi mi,
ruloiiierin CRemcnliğindc tanımlanmı§ olan sU'·.uejileri sürJürnıektedir
ve: hu kesinlikle hir pcırı:ıdnkıı dcı;rildir. bütün uzmanlar, artık tifoya neden
(llduttu bilinen "d~kıların kesin bir ~kilde unadan kaldırılması 10 " için
birtakım yolların bulunmasıı;ıcrek~i konusunda heınfıkirJir. Ayrıc:ı, Pe·
ru'nun gilbresi, Şilinin nitratlan ve kimyasal gübreler insan gübresinin

7) t.bnt-lla\..,, lk J'nıacw.u.ın drl ,~ •...• &. 65.

81 Phıllppc A~" uırııhndan •lmnlanmııru. fJ 1·:1·· •· SB.
9) Mari~-Ony, ııdı ııı:ı;"n bildı~. 1. 64.
101 l!mile Tr~l:u, 41 •.f.,., s. 19.
29.Z KOICUNUN TAJBHI

kullanılmasını c:ngellemekredirler. Yine de, iki dezenfeksiyon yiintemı

birbiriyle: çelqmeluedir. "Paris'in lcokulan" komisyonundaki doktorların
raporlannda mükkemel bir ~kilde özerlenen birinci yöntem ka~b çukur·
lann yapılması rc:knijinc dayandanlmakradır. Bu yöntem, hirçok mikfOI'I
üretehilecek maddelerle, bunlardan korunması )~!ereken inı~anlann ya§-ıdılı
yerler arasındaki teması kesmeyi amaçlamakradır. Bu yl\nremde temel
alınan akınnlann ıslah edilmesi de~, sızdınmıılık, hı.,.ahma ve rompıı
kullanımıdır. Burada su, sulandırma unsuru olarak delil, temizliit unsuru
ularak JeÜrülmektedir.
Komisyonun projesi, tamamen kapaulması, bunun için de ı:ı.cıalden
yapılması istenen tuvaler çukurlannı muh:ıfaza etmeyi ön~örmekredlı.
Bakır ve çelik bu alanda da bir zafer kazanır. "Atıklar tuv:wlet çıkı~lann·
da hava ya da toprakla kesinlikle temas etmeyen, çeperleri metalden
ııızdırmaz hanılardan J!C:Çecektir. Bu borular bir araya gderek l:ıj!ımı ~e­
hirden uz.aga, bu maddelerin gerekli d~nü~ümlerinin yapılaca~ fahrib·
lann bulundugu yerr ulaınracaktır"; emme ya da lı:ısma tuhınbalarla.
hı.llljaltma ya da ba~ka yönrc:ml~rı~ sirkOlasyon sajflanacalctır 11 •• Tuvaleı
4J:ukuru hurdda, ijleme fabrikasının 5011 süreç oldulu bir kapalı devrenin
yalnızca ilk basa mağını oltı§IUrmakradır; tabii sistem, Pasteur'ün de önROr·
dOAü Ribi atı~ dotrudan denize dökmedilli sürece. Atı~ görü:ımez \'C
lc:okusuz kılmak ve toplumun bu maddelerle remıu;ını mmamen keı;melı:,
i§t~ knmiı;yondaki doktorların Jıcrçeklc§lirmek istedikleri imUm12 proje
buydu.
Birçok uygulama bu amaçtan esinleıuuiıtir: Belçika'daki Licrmur siıı·
re mi. ya da yine Bcrlier tım•fmdan 1880 yılında Lyon 'da yapılan pnömatik
bo§illıım 1chckcsi. Belgrand da 1861 yılında ba~kent için böyle bir çözüm
düıünmü~tü.
Bu yönteme kal'§U nlar-o~k, hizmcr veren mühcndiı;lerin yabanc U)'gula·
malardan daha iyi ve una yılı Uhıslanuası Hijyen Kongresi'ndeki fikirler-
dım daha K(içlil olan dü~üncclcri yer almaktadır. Ru ilcinci yöntem kıımis­
ylma dc~tiri imicanı sajf)amaz: Doktorlar tanılından ünerilen çü:limll!riD
bozulma riski v:ırdır; karma~ık pompa ve muı.luk ~i:ı;temlerinin ~iirekli dü·
zenli lıir ıekilde çal1§111:ısı gerekrinnekredir; kaçındmaı olan tilllliratlar
dayanılmaz derecede kötü kolı:ular açıf:a çıkmasına neden olac::ktır.
En iyisi aııklann hızla akmaı;ını s:.ı~lay:ıralc nıilcropların ç~almasmı
önlemektir. Mühendislerin yönteminde kinetik temel alınm~nr: sudu-

ı ıı A. nuı.oo-cıa,~. cı. 1., ••. ıı-ıı.

 Ç02ÜM· PARIS'IN KOICUI.Mf 293

mazlıjta delil ririmlerin a~ına dayanım bir yöntemdir. La~ım selinde

~ürüldcnen dtıjkı zararlı ~rkisini kı~yhcJcr. Çukur, havalandırma lıurwu,
hu~ahım, amonyum sülfat fabrikası artık olmayacak, dcpular t;ımamen
kalduılacaknr, ama "bc.l§ahım mümkün oldutunca hızlı lıir ljekildc, içinde·
ki maddeler hiç Jurmaksı.o:ın 12 " topralın borunma i~lemini gcrfieklqıire·
ceti anrma alanlarına yiinlcndirilmelidir.
Mithendisierin yüntemi, Pasteur öncesi dönemde İngiltere'de y:ıpılan
lıulu§lara dayanmaktadu. Man~'ın t~relci tarafındaki hilimadnmları dı~lcının
bir tehlike y:.ırauııadı~nı ve ilcinci günden ôncc çok kötü kokular yay·
madı~nı kanıı..lam~lardır; hu süre hareketle birlikte daha da uzaıılahilir.
Nchirierin kirliiili üzerine ingili%lerin yapm~ olduklan çalı§mal<tr, la~ım
sularının zararsız olduklarını orta.,·a koymu~rur. Kıra iizerindc Frcycinct,
bu ihıi çekici ııygul:.ınmi:llara otoriter aAırlı~ını lcnymu§tur 11 •
1860 yılında ger~klc•ririlen Londra'nın hüyülı: laeım ~Chckesi bu gö·
rü~lerden esinlenilcrelc ulu~turulmu§tur. Ru siıırem Brüksel'dc, francforr-
sur-le -Main 'Jc, Dı~nzi~'de h bul gönnii~riir. P.•rlin'de de J(Crı,;eklestirilmek
üzeredir. &~k~nlı~ını Virchow'un ydpUAı bir knmi.syun kendisinın ü.stün
oldu~unu sôyleyerek son noktayı lı:uyrnuıjlur. Rirlc~ik Devletler'dt! oldu·
Qu gibi inwiltere'de de, sorun dotruJan l:ıo~alum, avantaj ya da dezavan-
tajları üzerinde tartı~mak dcAil, "scparatc system" yani y:ıgrrıur suları ve
arık sular için iki ayn ~bekcnin acrekli olup olmadıe-nı ııapıamalcıır.
Bir su akınn~ına :.~n~ın doğrudan ~lnlması, elbeue, kamu cılanı ve
fncl alaniann lcnkudan anndım'a teknikleri içerisinde en etkin nlanıdır.
Fransa yönetiminin buna uzun süre ka11ı çıkması, ~hirdcki pis kolcula-
rın varlıCJnı her iCVden daha iyi açıklam;ılctadu.

Durgunluk ya dtı Sulandnma

Ru Kccikme, kendi içerisinde oldukça helirı;ıin
bir tarihsel olayı içer·
melcıedir. Saltlık bilimcilerin birbiriyle çel*n projeleriylc, toplumun fikir-
leri ;ırasınd:ı büyük hir uyum \'ardır. Bu alanda, durgunluk ve kapalı hazne
stratejisiyle. sulandırma hareketi stratejisi birniriyle çeli~mcktedir. Kapalı
~i.stemin ate~li savunudanndan olan Prof. Rruuardel, a~nı zamanda fuhu§
ve genelev dlizenlcnıelerinin de en sert savunucularındandır. Kapatma,

121 A.n.... 23.

11) A..ı.y., •· SO.
294 KOICUNUN TARIHI

ve yönetinl kumrolünlin bu geç kalm~ öncüsü m~l s:ıhiplerinh çıkarları

üzerinde durmaktadır: i~lcımt'cilerin, la~ım lıo~alrm~ı §Irketlerinin, kaça k
ct ve lıinkmiıj dı~kı satıcılarının :ıvukadtAını y..ıpnıakrı:ıdır. Reformcul••
ıarıtfınJan abartılması dolayıı;yla iki davasanı Ja kaybeder.
Harekt!rin ya da sulandınnanın taraftarlan prnjelerinin c~itlikçi nıc·
ziyctlcrini de (\\mekten geri lcalmamakt;u:brlar. Bu proje aslında, "her·
kese su· gilrü~ünü de içinde h;ırındırmakıadır. Bu projenin •,-;ınmcıl:ın
gelir so.~hıJıkları lıimılanna aboıımaıı yapıımıayı reddeden mülk ı;~hirılc·
rinin bencilliklcrinı ı;crr hir §ekilde uzun u:un cle~nrmektL-ılirler. Köln
knlun,·aları ve parfiinılü sabunlar yayılJıkhm ı;ırada, Paris kent çöplii.i!ü·
niin Cumhuriyetçi mühendislcri, zenginin dıikısıyla fakinnkinin aynı ~c·
kilde mu:ımele görmesini clc§llmıekredirler; kendi dü~üncclerinin Jo~u
olduğunu ~oıt\stennelc için, madllclerin içeri~inin ve ıır~aniza~ynnumın SOS·
yal ~ınıllara ve semrlere J:Örc farklıhk g('ısterd~ni bclirtmckrcJirler.
Bu noktada Paneur devriminin toplumımi yansımalan ve ı;tr:ııejilerine
olan etki.!iini de belirtmek eerekir. Mikrnplıı m•ıddenin hı..::la ya}ılmaıll ille
kez Villcnnc'nin uyguladıılı epidcmiolojiııin sn'l.rıılanmasını zorunlu kıl·
m~nr. Daha yaygın ulan ve daha az fark edilen iilümcül tehlike yalnızca
daha endi~ \'Criı:i hir hal :llmı§nr. Maric·I>.ıvy hüriin sulara ''ku~lcuyla
yakla§ılmalıı,• demektedir; ve lıuna §unu d;ı eklemek gerekir: bütün hi·
rcylcre c.le böyle yakla~ılmalı. Farldı toplumsal olu§umlar ar:ı~ında var
lılmı biyulujik Jayaru~ma hıırada giderek anmaktadır: bilim adamlan bunu
iyi hilmcku~c.Jirler. "Büyük §Chirdcki ortak ya~am insanların ~irhirleriyle
dayanı~maı-ını s:ı{:lamaktadır ) ... 1 Bu urganizmalar (mikrup) dı~andakl
havaya kıırı~ıyor ve her rara.fa y-.ıyılıyur, llairclerimize, cijlı:rlcrimize, içe·
cekleriınizc, yiycceklcrimize 1... ]. Bir ~hrin rcmi::li~, bu (ak ir mahalle·
lere karıı saldırgan hir tutum sergilendii.ri sürece sajtlanam.a.z 1 ~." Bunlar
yeni alann ~ckillcrinin gcli~rırilmesini ve ruplumscıl temizlik stıatejilcri­
nin yemiden yönlenJirilnıc.sini gerektiren kımılıudır 111 •
Yine de rutunuardilki modcmligi :ıbartmamııya Jikkat etmek gerekir.
Yenilikçi silylemlerlc yctinilıJiğindc, ağır basan Junımh:ırı reddetme teh·
likcı;i}·lc lc:a~ı lcaı~ıy&ı kaluımııktatlır. Anık kir ve tozda c.:lı:ı bıılundugtı s.ıp·
tanım ınikroplu maddeyle kirlilik ıtra~ınd:tlci haıt hep Jogmacı gibi gilrün·
mektcdir. Mari~·Davy 1882 yıltndil, fakirierin ya~adıldarı yerlerde en rıis

141 A.Jı ııeç~n bildi~. •· ~-

1~) An .. a. 69.
lfl) Bu lı:onı.ıyla ılgili olanı!.. l..it.m Mı.ıtaıd \'~ raıı;cl. Zvlhrrn,ın. ıı.Jı ı,"«rn el ~aımıı11
rlporlwr, C.O.RD.A.. 1980.
 (;0ZUM: PARIS'IN KOICULARI 295

l;ıltJmlardaki havadakinden elli all m~ keı daha fazla milcrnp bulıınduJlunu

hclirtmi1tir 11 • Pis lc.oku ;ırtdc 6liiıuciil hir tehlike arz crmcmektcılir ama
hastalık yap1c1 etmenlcrın varlıfını bild.irmektedir. Mide huhınJırıcl halk
pislik tckelini kayhctmi~rir ama en tehlikeli nuktada yer ulınaktadır.
Yozla~ma endiıcsi anık burjuva ailelerini Jc s:umakuıdır. Bu konuyla
iiJ:ili olarak annnııal hir urı.ık kanı uluıjmaya ba~lnıı§ttrı 8 : Mikrop halkın
!canım sevmckte ve burada ç~almalcıaJır; körü \'e pis yerlere y:ıyılmı~kra­
du; bu h:~lgder suk<ıklar, \'Oksul evleri ve aluncı kadardır. Pmlotcr sınıf.
la temas ctrii:indc burjuvalar yalnızca bula§ına tehlikesiyle kar~ı kar~1ya
kalmıyorlar, aym ~amandn biyolojik hir Jc~ljimin kurham da ulııhilivnrlar:
Toplumdaki pislikren çık:ın virüsiii nmJJe mtikemıncl kanında. kalmm-
sal kusurlam yol açacak ~kildc dc~ime u~amak için hütün imkiniara
sahip olacaktır. fhı demek uluyor k.i 2elecck neslin tanuınu risk ;ı ltında­
dır ve genetil< miras htızulma tehlikesi içcrisindcdir.
Eski miyasmaya g(\re tehlike daha yaygınla~mı§tır ve mikrup daha
ı;ci:zli olo;:ı ,ia, rnplumsal hölümlenmc çok daha keskin bir ~kildc kendini
gö.~termeyc dcvııın etmektedir. Fuhu~ konusundaki yeni düzenlernelerin
ortaya koydıı~u yeni saydamlık incelemesi, tam anlamı~·la rnplumdaki
sistematik sa~ltk uyiiıulaması üzerine kurulu büyük çııplı hir suıucjik adap-
tasyon un en belir2in ilmc~ini ulıı§turınakradır.

Sondeyq
"Parıs'rcki knkulann" hill:i var ulması bekodiye uygulamalarının ne
derece yava~ ~k.J~ni göstemlektcdir. Birinci Düny:ı S:.~va~ı i1ncc.sine
kadar, ve duRtudan ~alum sinemi 1889'da oyl:mmı§ ve Achcrcs su
kemeri 1895'te tamaml:.mml§ olmm;ına ka11ın ha~lccnt yazları Mlakötü
lc.okmaktaydı. Sımfl:mdırılnıı~ lıöiRClerin ba§ müfeui~i Admn, her \'ll fe-
lıılccti haber vermi§tir; haırıı en pi.s kokan günlerin linesini hazırlamJ:.irır.
Ancak hiçbir ~ey yapılmanu~ur; hana 1897 yılınJ:.~ <ılu§turulan hizmet
bile yeniden düıcnlcnmcm~tir. Tek rük kimi kasahalar, ahlak z.ctbuasının
yol açnQı lıalcı§ açısıyla,
belediyelerin hcccrik~iz oldu~ Gilriİ4ünü a~ığıı
vunnayı istcmcktcdirler. 191 1 y:.ızı boyunca kriz hau:östcrir. Kuku, üzel.
li kle ı~k§ıtmlnn sokakta dol:ı§anlann nefesini daralnnaktatiır; uzmanlara

17) s. 611.
ll!) Blu A. Q.tıın. "l'hm!dosyphilıı ou l'ımpı.,l:ıl., ıı:dcmııcınn •. &rıııınuımt. 1981, no: 1.
296 ICOICUNUN TARIHI

göre, "bir boyanın, ısmmı§ organilc hir madde"nin kokusuydu hu 19• Au

lı:ez Vcrncuil sayesinde suçlu bulunur: Kokuyu yaratanlar, kuzey böl~ıe­
sindek.i banliyödc bulunan suni gübre fahrilcalarıydı 2c. Emektar bölsıe.
dünkü tiksinç Montfaucon gibi kötü Icakunun lcayna~ olarak suçl:mmalı­
tadır. Mide buland1rma sıralamasında sanayi, di:jlunın yerini almı§br. Böv·
lelıkle, yeni bir ekolojik duyarlılık olu§makmdır.

19) O. Bnııdou.ard, ~ Sin la oılam dı Paris, 1912, 1. 6. yazar, ~ıııtlaı'llhıılmq böl·

grleriıı detenunl. yapı:uı biriminl899 ıarihli, raporlanııa yer wrmelcıedtr.
20) Ru liıhnlı:.bırdan A.uhervillicra"dc: an lıır, Sainı,Denis'dt ılıı, lvry'de llç. Vtu,"de ilıl w
l':ırt.l'ıe lıir ıanc hıılcınmalı:ıadır. Hlı.z. Brouıırdcl ve Mıı1ny, Traı~ıt tl'lıYP'JU!, XII. cilt, "HYJii~ne
ıı:lnirale da vıllea ct dea •ıııılomhıırioıu communala", 1910, 1. 161.
Sonuç

XIX. yüzyil insanlan, tarihi, arıularının çığlıklarıyla sa~u ~tmi§lerdir.

Demokratlar Cumhuriyetic MGüzcl"ın hayalini Lturnıu~. Michelet Tuplu-
mu yararm~. sosyalistler in.~nlığın mudulu~nu resmenni~ler, positivist·
ler wplu eeJrimi t>nemıqlcrdir; ancak, umutlarm ardına gizlcnmi~ ba§ka
söylemler de vardır, ômcğin miyasmalar, misk ve fuly:.ıı. Hayvanlarm aj!ır
kokuları, uçucu partüm iticilikle ~nmeyi, sempatiyle çekiciliKi anlat·
maktadırlar. Lucien Febvre'in buyrulclanna ka~ın. tarihçiler algıyla ilgili
bu tür belııcleri yok saymı§lardır. Suffon'a gi>rc hayvansaliılın anlamı
olan, Kant rarafından esreti~n alanından çıkartılan, daha 50nralan fizyolo--
jisder tarafından gcli§imin l.ıasil önemsiz bir atığıularak görülen, Freud'un
anal dönemle bagl:ınusı olduAunu dü~ündütü Ltokunun alan dı1ı hıralnl·
ması, kolculann yer aldı~ı söylemin yasaklanmasına neden olmuırur. Bu·
nunla birliklc, çevremizin kokusal scssizl~inin ı;ıeçmi§i nlan algının geli-
~imini durdurmak aruk mümkün deıliJdir.
Kesin eylem, ı 750 ile 1880 yıllan arasında, Pasteur öncesi mitolnjile·
rin ıater kazandıkları dönemde gerçckle~ir. Erekse!, yalnızca gerçekle
ilgilenen, hatanın rarihsel sonuçlanna lenezzül eımeyen bir bilim tarihi
hugüne kadar yadsınmı§ıır. ı 750 yılını~ düRru, Pringle ve Mac Bride'ın
lc.olc.u§mu§ maddeler üzerine yapmı§ oldukları çaJı~malar, pnömatik de·
2 98 K()l(lJNU'.I TARIHI

nilen kimya dalının c;;ıkı~ı. kentsel hasralık dü§ii yeni endi~leri du~urmu1·
tur. Oı~kı. lıalçık, la~ım çukuru, ccM:t inı;anı ~~kın:ı çevirmekrediJ. Tnp·
lumsııl piraınillin repesinden 2den !ilkıntı rıis kokuya ulan rah::ımmülsüz·
lülü dıaha da rımıandınnaktadır. Mide hulandırıc.ı tehtkti un.ad~n kal-
dırmak içiıı, pı~ kokıı k:ırm;ııasını c;;özecclc ve miyasnıayı tespir rılecek
ulan koklanıı.lır.
Kokulnrın c~i bulunmaz gözlemcileri olan zamanın hilimadaml:rın, §Ch·
ri, lmku alma duyusu tarafından dü2.enlenen, salamın fılizlcndiRi pis ev-
lerin kurku saçuAı bölük pt~rçük hir yer olar-ık resmemı~lerdir. BL pislik
haıakh~ınc..la bcl!lıılan elider toplumı;al ha\'a y:ıyılımhınndan uz.:ıkh§arak
lıalsam kokulu kırlara kaçarlar. Bur;ıları.la kendi benlerine hirap eden,
nc:ı.ıer mnre (bir daha aııla) Iii ri nin doAmasını sa~la~·an, kendi \'arlıklarınm
ve dünyanın uyumunu urtaya çıkaran fulvayln kar~ıliliJrlar.
Hayvansal, "dıtkısal" bynaldı, karaca yavruı;unun geniıal ve kukuıı­
mııt Icesesinden c;;ılcıın nıisk de ıilcsindinne~·e ba4lamı§Ur. O ı.la ıchlikcleri
:uıınnıılcradır. Kadın lcnlcusuna varınıış olc..luQu c;:a~ı~ınılar cınu rahHmmill
edilemez kılmaktadır. Yeni wüı:cl koku mudası sarayı bundan kurıamıak·
ra, bu sır:ıd:ı dıı uy2tJianan hisj\"Cnisr sıratejilcr lc:ımıı alanlarını temiıle·
mcyi ve knkuhud:ın anndırmavı hcdctlemcktedir.
Ccscılcrc hayılan ve birkisel lcolculan küçümseyen Devrimden sonra,
miskin ,..:ri dönü1ü ııinıgı..-sel hirde~r kazanır. CoioRne kolonyası~·l:ı t!ilanlan,
hayvansal p-.trfünılcrin huhanmı hanrdan leraliyet c;ifti ~lsu~·undan vaı­
geçmi§tir. Rcstauratinn koku alanında da gerçeklc§mi~tir. Saim-Gennain
kenar mahallesi bu anlıınıda ldurozlu bir kızın ölünxül duyarlılığını orraya
koymııkradır. Birkisel p-.ı~rtümlcr yeniden he~eni kazannu~ıır; amaçlan
lcıulınsı iıkileri yat~urmalc ve yeni uygulamayı ifade ermekıir.
Aynı z;.ımanda, tehlikeli bir insan bataklıgının endi~ verici v.ırlıjiı,
tehlikeli miysmalarla kaynayan pislik ve lajtım çukurunun yerini alnu~ur.
Sıkıntı y,:ıratımlar sırahımasında v~amsal ilc tuplum:ı;al arasında bir geç~
ı;ıerc;;clı.c~ir: halka, içgüdü, hayv:ınsalhk, organik pis knku kalmı§tır. Flau-
bert prolercrlcrin umnibüslcrini kıluyabilnıelc. için uykusımdan ulmu~tur:
Adolphe Blanqui dokumacı Ulles'hlerin yoRun olı.lu~u "insan çuhırla·
n"nd;ın yayılan pis hava kar~L~ınJa ~a~lcınlıtıa u~amı~ıır.
Bundan böyle kok.u, yeni hir açılclıkl:ı, bilinen hiyerar§ilcrin kamaa·
§ıklıgını al•dınlıea kavu~turnıayJ kendine görev edinmelidir. Sefalcıin sai-
KJiarından yılan burjuva, giderek artan öneminin temıts yasaklarını ı.lcn·
~clediji, dulaylı c;;clcicilik ajanları olan lıcı.Jen.o;el meııajlarn dikkat eımek·
redirlcr.
 SONUf,; 299

Halkın kolc.usundan çok uı.ık uhm, -hızmctçi uzun süre kııiJıkran

sonra, bir köylü 2eldikfen sonra, ya da hir i~çi heyeli uiradıkran sonra
içeriyi htwalandınn~lc gerekirdi-, lıurjuva:zi evdeki kihii kukul;ırd:.ın lıc­
cerihizce ~nnm~k1ıuJır. Ayııle yulu, mınf.dc, ru\•ııler kcıl:ıini, kendi ısrarcı
koL:uhınnı yaymayı yava§ yaYa§ hırak;ıcaklıırdır. l...ı:ıvoisicr kimyası hava-
l;ındımı:mın kesin kurallarını bclirlcnu:yi ııaAiamı§m. Salon ve süıılenme
odası yeni ve karma~ılc kukusııl sahneler için elver~li onarnlar ulııcakl••r·
Jır. Rahatsız edici knkular artık, özel ya~mın [apınakhın uhın cv urta-
ınınm merkezinde, özel ya§am alanı y:ımrıın ,ıJ:ılan day.amlm;:ız kılmıı­
~·;ıc.:alclar.
Novalis'in rüyalanndan l:ıeri, çiçek, genç Ic ız ve kadın ıucısında siml(e·
leri e öriilii !öe!lsi;: l:ıir diyalog olu§nlll§lur. Miikkemcl hir dnvct nlan bitkbel
parfiim kendi sü)·lcminc incelik kaımaktadır. Rcdcnlcr arasındaki mesafe-
yi kunıyıu·.lk arıunun Jı§<~ vurımıunu ve kadınsal isteideri cesaredendir-
mdctcdir. Rurjııva hahçclerinin halsanısı yoUan 3§k söylemini yenilemiııtir.
Hallc arııı;ınJı.ı crl.tclc ciruclı;ıüdüsÜ\•le lce§nni !!'lindE' tıır~rlc••n, ~~ılı: e•r~c·L:
sarhu~hıjiu iinccı.Jen Eatmaya gelir. Sevilen varlı~n, ince ve sabırlı ııohı~u.
arzunun ve ok.şamaların gelecekteki miikcmmclliginin siircklilifıinin ııaii­
hıyıcısıdır. Dilerinin bedeninin kokusıı.l hı4f12ada yer etmesi, ıııtkuyu ~·ımıt­
makta ve özlemi beslemckrcdir; nevrutik birikime neden olmııkraJır.
rıı~anda, klcıriirün kullanınw;la hızlanı.hrılan, ınıt:ıın y.ımrlı hale 2etiril-
mesi ve sanayinin zardrlıırına kar§ı olan yeni t.ahanunülsü:zlülclerle canlan-
dınhın ~okakların kokııdan anndırılması, belediye meclis üyelerini tarmin
crmcmcktcdir. Bu L:i~iler fakirleri tcmizlemeyi, "pis kolcıılannd:ın ıınnJ~r­
nıayı" amaçlamcıktadırlar. S~lı.lt için teh1ike olu~nırnn ri.s cvlcr, ukul, kl§-
la, spor rcı;islcrindcki du§larm denetimmin gi.\rcvlcrimlcn biri de hıı nla-
ukıır. Ancak bedensel [emızliwn gcrçckwn ha~ıınya ula§ması için uzun
süre beklemek ııterekecektir. Şimdilik, Hllrilniirdcki temizlik, özellikle de
büyük tuvaJetini yapma disirlini konulannda çaha K()$tcrilınektcdir. Bu
onamda kolcud:ın :ınnJımııı, zayıf direni~lcrlc lc:ar~ı kar§ı~·a kalmaktadır.
Eski algı ve heecni §emalım arı ık unuculmu~lıırdır; holıitus, serbest orga·
nik eylemlerin nosraljiııini ya~atmaktadır.
Koku alma duyusu. ınikroplardan aru\may:ı iJi~kin rüya "'e yeni r:ıham·
mülsüzli.iklcr hakkında oldukça bilgilendıricıdir; dı~lcının amaruı:: ı,ııeri dö-
nü~i.inü, l:ıı~m destanlanru, kadının lcııtı~ıtll~tınlrn.tsını, bitkilcnn simgc·
sel ifadelerini di~r duyular içeriı;indc en i~·i knku açıklamaktadır. Ça~da~
tarihin büyük olaylannın yeniden yunımlanmımnı zorunlu kılmaktadır.
Bu büyük olaylar da, narsizmin yiık~li~i. c)ıel alanlara Jujtru lc.aparuna,
300 ICOK\N.M'<ıl YNIII-d

ilkel rahadı~n yılcılması, büyük topluluklar halinde birlikte y~ma kaqı

olan tahammülsüzlüktür.
Farldılatma ve karııthk, havanın, lcirin ve lıokun iki ayn kttvmmınd•
lcölde1melncdirlcr; arzu ritimleri ve gü:z.cl kolculannın birbirine lcaflJI yö·
netimleriyle hareket etmektedirler. Bunu çok iyi bilmeden, XIX. )Üzydda-
ki toplumsal çau~malann ne derece bilinçdqının derinlilderinde ,auJ!ını
bilmek ımkinsızdı, clcolojilc rüyanın bugünkü benimsetili.ıi de daha fazla
açıklanmazdı.
Basiı 1cylere saygı gt,sreren ancak duygulann tf-ddesine uzun süre ka-
yıtsız lcalrnı§ olan ıoplumsalıarih, Darwin dönemindeki çıeıından çıkmı1
antroplojinin incelerneyi bozdulu gerekçesiyle önemscnmeycn temel tep·
kileri artıle susıurmamalıdır.
İsim Dizini

Aclı:crbeı:hı, E. H. ın. Carbonni~rft, Ramond de 101.

Arhurhnot, Juhn 21·25. 16, 67, 128, 222. C~~~tan,Yvet lll.
Ari~•. Philıppı: 45. 75. 81, ll?, 28~, 296. Chaline, Jcan-Pie~ 216, 227.
Clupaıl91, 96, 122, 245.
8ııchrlard, Gaııron 19, 219-220. Clutnler, Rtwer 98, 100.
Balıac, Honı.ır~~ m. 162, ı84. 201.218, Cluıussler 149, :zı 1.
215-236, 245, u:z. 269. 277-278. 287, Che~ıılier,Loul.t 16, l'il-152, 155, 174.
295,298. 198, 211.
Baudelaft,Owles64, 219,216,265, 267· Chaıreul, E. 19, 40. 14B, 157, 278.
269. 277. 28J, 286-288, 290. Oa)'t, l.ouu HO, 238. 256, 2~8-259, 267.
~leguin. Fran~• 128, IJ2. 142. 222, 2B2. acıquer, Hippol~·ıc 15, 53, 57-~. 94. 115,
284. 148-149, 181, 241.244. 264. 281.
Bınıben. Jnn·Nofll25, m-m. 1J8. Candıllac 14-1'5. 12. 147. 179, 180. 261.
Biran, Mıııne dc 1ll. 180,
261-264.
Blaııquı, Mılphe 191, 195-197,204, 298. Darwin, Charles 274. )00.
Bcıiuic:u, ~li my-Ca~ 30, 87, ı42· Dldcroı, Deni.s 52, 108.
ı4l Dıımıu, Alc.xandıe 105, 149, 164,257,259.
Bordenavt, Tou•1aintl0, 87.
Rıırdcu, TWoplulc de 52-55, 59, 60, 62, EJır.ırd, Jun 14. 16, 22·23, 25,]]. H, 62.
09, ıo2,281.
Farp, Aılelle 42, 126, 170.
Cabanı.s SS, 63, ı SO, 179-ı82. 185. Feb.,.re.l.ucıen 12, 1'5, 17, 84. 1n, 297.
Caillc:ux, Girard de 166. 1-landrın. Jean· l.ı.111la ı 16.
3102 ICOICUMI'ol TARIHI

Flııubc:n. Cıu.toı\11!
191, 260, 263, 271 , 285, Mac Bndı:, David 29-lO, 92, :i97.
298. Mandıou, Rııbı:rt 12, lll.
FcıcUft, F.-E. 47. 50-51.66-67, 69, 72. 90. M.aıw, M.ı"el84.
115, 12], 194. 217, 281. Mausi, Rııben
ll, 62, 114-116,210, 241.
FOIIil, Maı.lele~ 80-81, U Mı:ıı::iı:r, Louu-~haaıieıı18-4C. 42. 44-•45,
furrier, Bruno 18-19, 77. 80, 83-84, 99, 48. 71-74. 76-77,110-81, Of, 104, 109,
124, U0-111, J35.1J6. 151-152, 186.200.
Foucaulc, MN:hd 71, 81, 128, ll6-ll7, 142, Mıdıı:lcr64, 70.71. 111, 19.1. 200,211-214,
195, 211, 243. 246. 251, 2H6, 297.
Frtedlandrr, D.·M. 2.12, 240. Mlller, Henry 65. 288.
Mmı::eau, Ouhamd du 41,40,611-70, 89·
Gıırdıınc:, J.·J. 28, 11-12,87. 90, 129, 1J8, 142.
Qraud, M:ııhıeu 41, 41--44, 82-81, 108, Munfıılcon, Jcan•&.,ıisıe 50, ll>, 1Sll-159,
126, 121!, 114. m. ns, 194. 205, 2oa. m.ın
Gerhnd, Pııul 195. Mon:~ Jcan·Marlr 110, 271
Goncoun, EdmunJ de 105, 271. Murard, Unn 90, 225, 228.
ÜorK:•-..ın,Julı:• de 209,260-261.
Gonc:oun, Jules "'l F..lmund 82. 88, .Ul1, Pa~nc-DuchArrleı, Alr ..nJrr 19, 44. 69,
219, 259-260. 261. 76. 84. 89, 148. nı. 153. 157-162,
Orqınan, M :ıda mı: de 9]. 166. m. 176, 185, ı87-ı8ti, ı94, 197,
Guı:rr::ıınd, Rı-.rr-1-kıın
151, 1~. 206, 208, 225, 212, 277·278.
226. P:ınnenıırr 41. 82, 96, 127. 129, 119. 162.
Gulllenne, )ac\juı:l 15, 25, 27. )].}4, 81, Paatı:tır, l...oub U, 26, 12-H. 49, 168. 181.
116. 211. 219, 222, 240. 269, 276. 290-294,
297.
Hall!!, Jean·Nilt'l 11-12. 14-18, JZ-31, 45, Pfeiflcr, Charlrs-Uıımard 184. 201, 217,
49, 67, 86, 97, 99, 127. ı 18, 141. 162. ın 265, 268.
HIJII)Oiı:raıı:t 24. 29, 59, 86. 91, 118. Piurd, AlfreJ 228.
Hııward, ).40-41, 70..71, 71, 94, 123. IJO, Palinikı:.A.dı: 41.158-1~9. ın 17~.194,
IJ2.1J3, 116, 119, 1·42-146, 186, 194, 205, 2a!. 222.
201-222, 281-281. Pnmrımlnur, Madame de 106. 210.
Huy»ınıııns.jnıUKaıl57,65,105,191,219, Priı!illry, Pı~p~z 25, 27. 46, 61, 72, 78,200.
260. 274, 276. Prırck 29-)(), 41, 4B. 60, 72. 78, 87, 02,
141. 297.
]ıKqı.ıenı:ı, Gı:nrd 156.
RıJU~o~eau,Jean-Jacques 15, 18, "2. 65, 67,
lacan, Jacqı.ıeı 81. 97, 106-107, 112, 114, 200, 26.1.
lapwtr, Domınique ll, &1, 84, 155, 166. Ruzwr, Pi1A ı:re de 121.
202 ı 226, 28Cl.
l..::ııvoiııiı:ı, Anıoırıı:-Lauıı:nı 21, 25, 18, 47, Sady, Pırrrı: 126.
60, 68, 70. 72, 82. 125, 121. U7-140, S.ını-MıJard 62.
145-149, 179, 210, 222, 229, 299. Schleael 14.
Leduwı, Cl:ıudı:-Nıcnlııı.12, IU-114. 209. Senııncour 67, 70. 107-109, 115-116, 246,
Levcrrter 84. 26J-264.
Uv,, Michı:l181, 212. Scrre1, OIJV~er dı: 166.
Loclıe, John 14-15, U, 148. ~vJanti, M:ıJıınıe dı: 93.
l...onain, Jean 274. Sindıııır, John 215, 22 1.
 ISIM DIZINI lOl

Trnnn, J.-R. 18, 1l. 90, Ul,ll6, 144. 222.
Thouin, ( ioıhriel 249·250.
Thoııret, M. .ıs. 44-45. 48, sı. 124. ın.
ll9, 152, 162, 200, 217-
Tlıuılher.Ouy 152, IS6.174. 202-20J, 201,
216. 218. 221, Zl5-2l6.
't
Vallfs. jules 54. 192, .286-287.
Vaux, Cııdrt de 46, 64. Bl, 2~. 268.
Vrrdıer, 'Yvmmıı \4, 64-65, 67, 2J~-2l6,
ZSJ. 279.
Vırq d'Azyr 46, 70. 7S. 91, 96, 137. 140,
146.
Vınına•, Jacques 192, 286-287.
Volta 26, 4li, 61, 78.
Vohıun: 44. 75, 124. 191.
Wılde, O.:ar JJ.
Zula, Emile 20~. 267, 269·210. Z72 27l.
287.
Zylberman. Patnı:k 225, 294.