s v u s

D y y

y
2
T y
M
TrƯêng ®¹i häc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n Hµ Néi

Khoa lÞch sö

Bé m«n lý luËn sö häc

PhƯ¬ng ph¸p luËn sö häc

(TËp bµi gi¶ng)

N P
 MỤC LỤC

Bài 1. Cấ ú

Bài 2.

Bài 3. T ấ

Bài 4.

Bài 5 L y

Bài 6 X

Bài 7 ì y

Bài 1. CÊu tróc phƯ¬ng ph¸p luËn sö häc

1.1. ý nghÜa cña viÖc xác định cấu truc ph ¬ng ph¸p luËn sö häc

- Khoa häc lu«n ®ưîc nghiªn cøu theo mét hÖ thèng, ph ¬ng ph¸p luËn sö
häc lµ mét ngµnh khoa häc nªn còng cÇn ® c tr×nh bµy theo mét hÖ thèng.
 - Khi ®· n¾m ®ưîc cÊu tróc phư¬ng ph¸p luËn sö häc th× cã thÓ qui n¹p
nh÷ng yÕu tè thuéc phư¬ng ph¸p luËn sö häc theo mét hÖ thèng, tõ ®ã cã thÓ lý
gi¶i vÊn ®Ò mét c¸ch chÆt chÏ, l«-gÝch.

1.2. C¸c c¨n cø ®Ó diÔn gi¶i cÊu tróc phư¬ng ph¸p luËn sö häc

1.2.1. §Þnh nghÜa kh¸i niÖm phư¬ng ph¸p vµ phư¬ng ph¸p luËn theo lý
thuyÕt ho¹t ®éng cña M¸c
- N¨m 1884, trong cuèn “ B¶n th¶o triÕt häc” , M¸c ®· ®ưa ra Lý thuyÕt ho¹t
®éng như sau: “ §Æc trưng c¬ b¶n nhÊt cña con ngưêi lµ ho¹t ®éng cã ý thøc, tÝnh
chÊt cña ho¹t ®éng nµy lµ tÝnh cã môc ®Ých vµ tÝnh ®èi tưîng. Do ho¹t ®éng cã
môc ®Ých vµ cã ®èi tưîng nªn cã chñ thÓ cña ho¹t ®éng” .

Trong ho¹t ®éng, chñ thÓ t¸c ®éng vµo ®èi tưîng ®Ó thu ®ưîc kÕt qu¶.

Chñ thÓ ho¹t ®éng  §èi tưîng ho¹t ®éng  KÕt qu¶ ho¹t ®éng.

- Trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng, chñ thÓ t¸c ®éng vµo ®èi tưîng, ®Õn mét lóc
nµo ®ã sÏ sinh ra phư¬ng ph¸p v× thÕ cã thÓ ®Þnh nghÜa phư¬ng ph¸p như sau:
Phư¬ng ph¸p lµ c¸ch thøc chñ thÓ ho¹t ®éng t¸c ®éng vµo ®èi tưîng ho¹t ®éng
®Ó thu ®ưîc kÕt qu¶ ho¹t ®éng.

Chñ thÓ Phư¬ng ph¸p §èi tưîng KÕt qu¶

ho¹t ®éng ho¹t ®éng ho¹t ®éng

- Trong ho¹t ®éng, ®Ó thu ®ưîc kÕt qu¶ ho¹t ®éng tèt, con ngưêi (chñ thÓ
ho¹t ®éng) kh«ng chØ cã mét phư¬ng ph¸p mµ cã nhiÒu phư¬ng ph¸p, h×nh thµnh
nªn hÖ phư¬ng ph¸p. Khi cã nhiÒu phư¬ng ph¸p, con ngưêi cÇn xem xÐt lùa chän
phư¬ng ph¸p tèi ưu, ®¹t hiÖu qu¶ cao nhÊt cho môc ®Ých ho¹t ®éng, tõ ®ã h×nh
thµnh kh¸i niÖm “ phư¬ng ph¸p luËn” . Phư¬ng ph¸p luËn lµ nh÷ng lý gi¶i vÒ
phư¬ng ph¸p nh»m chän lùa nh÷ng phư¬ng ph¸p ®¹t hiÖu qu¶ trong ho¹t ®éng
(nh÷ng lý gi¶i nµy dùa trªn sù nhËn thøc mèi liªn hÖ b¶n chÊt gi÷a chñ thÓ ho¹t
®éng vµ ®èi tưîng ho¹t ®éng).

1.2.2. CÊu tróc phư¬ng ph¸p luËn nhËn thøc và cấu trúc phương pháp luận
khoa học

Con ngưêi cã rÊt nhiÒu ho¹t ®éng nhưng ho¹t ®éng quan träng nhÊt lµ ho¹t
®éng nhËn thøc, ho¹t ®éng nµy g¾n liÒn víi tÊt c¶ c¸c ho¹t ®éng kh¸c.

S¬ ®å ho¹t ®éng nhËn thøc:

nhËn thøc
Chñ thÓ §èi tîng KÕt qu¶
nhËn thøc nhËn thøc nhËn thøc
ph¶n ¸nh

-S¬ ®å trªn cho thÊy, khi bµn vÒ phư¬ng ph¸p luËn nhËn thøc lµ bµn vÒ hai
vÊn ®Ò: VÊn ®Ò ®èi tưîng vµ vÊn ®Ò nhËn thøc.

§èi tưîng lµ mét thùc tÕ tån t¹i kh¸ch quan víi ngưêi nhËn thøc. CÇn ph¶i
lý gi¶i ®èi tưîng v× sÏ kh«ng thÓ ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ nhËn thøc chÝnh x¸c như thÕ
nµo nÕu như kh«ng cã sù hiÓu biÕt vÒ ®èi tưîng.
NhËn thøc lµ mét ho¹t ®éng bao gåm qu¸ tr×nh nhËn thøc vµ kÕt qu¶ nhËn
thøc (khi nãi t«i nhËn thøc th× nhËn thøc ®ã lµ mét qu¸ tr×nh, cßn khi nãi nhËn
thøc cña t«i th× nhËn thøc ®ã lµ kÕt qu¶). Trªn thùc tÕ hai c«ng ®o¹n nµy kh«ng
t¸ch rêi nhau v× trong qu¸ tr×nh nhËn thøc lu«n cã kÕt qu¶ nhËn thøc. Nhưng do
®Æc ®iÓm nµy mµ cã thÓ x¸c ®Þnh cÊu tróc phư¬ng ph¸p luËn nhËn thøc nh sau:

+ Phư¬ng ph¸p luËn ®èi tưîng: Bao gåm toµn bé nh÷ng lý gi¶i vÒ ®èi tưîng.

+ Phư¬ng ph¸p luËn nhËn thøc: Bao gåm nh÷ng lý gi¶i vÒ qu¸ tr×nh nhËn
thøc vµ nh÷ng lý gi¶i vÒ kÕt qu¶ nhËn thøc.
 Ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc lµ mét d¹ng cña ho¹t ®éng nhËn thøc.
Trong ho¹t ®éng nµy, chñ thÓ nhËn thøc lµ nhµ khoa häc, ®èi tưîng nhËn thøc lµ
®èi tưîng cña khoa häc, kÕt qu¶ nhËn thøc lµ nh÷ng tri thøc khoa häc. Qu¸ tr×nh
nhËn thøc trong ho¹t ®éng khoa häc lµ qu¸ tr×nh nghiªn cøu vµ kÕt qu¶ nghiªn
cøu. KÕt qu¶ nghiªn cøu ®ưîc thÓ hiÖn th«ng qua mét c«ng tr×nh.
Nhà khoa -  T

Cã thÓ diÔn ®¹t cÊu tróc phư¬ng ph¸p luËn khoa häc nãi chung như sau:

+ Ph¬ng ph¸p luËn ®èi tưîng: Lý gi¶i vÒ ®èi tưîng cña khoa häc.
+ Phư¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu: Lý gi¶i c¸c phư¬ng ph¸p nghiªn cøu tiÕp
cËn ®èi tưîng.
+ Phư¬ng ph¸p luËn tr×nh bµy: Lý gi¶i c¸ch tr×nh bµy kÕt qu¶ nghiªn cøu
thµnh mét c«ng tr×nh.

3. CÊu tróc phư¬ng ph¸p luËn sö häc

-Sö häc lµ mét khoa häc nªn cÊu tróc phư¬ng ph¸p luËn sö häc còng tu©n
theo cÊu tróc chung cña phư¬ng ph¸p luËn khoa häc gåm:

+ Phư¬ng ph¸p luËn ®èi tưîng: Lµ nh÷ng lý gi¶i vÒ “ lÞch sö” víi tư c¸ch lµ
®èi tưîng nghiªn cøu cña nhµ sö häc, tån t¹i ®éc lËp kh¸ch quan víi nhµ sö
häc.
+ Phư¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu: Lý gi¶i c¸ch tiÕp cËn lÞch sö cña nhµ sö
häc.
+ Phư¬ng ph¸p luËn tr×nh bµy: Lý gi¶i c¸ch tr×nh bµy kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ó
cÊu thµnh t¸c phÈm lÞch sö.
Ph ấ S
q ì q
 ấ ằ y
ờ T ấ
y â ỏ
y y x

ì y ấ C
ì
Bài 2. PhƯ¬ng ph¸p luËn ®èi tƯîng

Phư¬ng ph¸p luËn ®èi tưîng cña sö häc lµ nh÷ng lý gi¶i vÒ lÞch sö víi tư
c¸ch lµ ®èi tưîng nghiªn cøu cña nhµ sö häc, tån t¹i ®éc lËp kh¸ch quan víi nhµ
sö häc.
LÞch sö lµ g×? HiÓu mét c¸ch ®¬n gi¶n ®ã lµ toµn bé ho¹t ®éng cña x· héi
loµi ngưêi trong qu¸ khø. “ Toµn bé sinh ho¹t x· héi trong qu¸ tr×nh ph¸t
triÓn cña nã cô thÓ lµ toµn bé ®êi sèng vµ ho¹t ®éng vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n hãa,
tư tëng... cña loµi ngêi nãi chung, cña tõng d©n téc, tõng céng ®ång ngưêi nãi
riªng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn tõ khi con ngưêi xuÊt hiÖn cho ®Õn ngµy nay” .
ặ ĩ Mấ vấ đề u s (
NXB K X 19 0 “ q ì
xã ờ ũ â
ấ ẻ
y x ấ
â ú ấ ấ
q y q ú
â â ”

LÞch sö lµ ®èi tưîng nghiªn cøu cña nhiÒu ngµnh khoa häc, v× cïng tiÕp cËn
mét kh¸ch thÓ nªn ®èi tưîng nghiªn cøu cña sö häc víi ®èi tưîng nghiªn cøu cña
mét sè ngµnh khoa häc gÇn gòi víi sö häc cã ®iÓm tư¬ng ®ång. Tuy nhiªn mçi
ngµnh khoa häc cã môc ®Ých nghiªn cøu kh¸c nhau do ®ã mµ cã c¸ch tiÕp cËn lÞch
sö kh¸c nhau vµ cã ph¹m vi nghiªn cøu riªng.
TriÕt häc lÞch sö lµ mét ngµnh khoa häc còng lÊy lÞch sö lµm ®èi tưîng
nghiªn cøu. Kh¶o cøu lÞch sö, triÕt häc ®¨t ra môc ®Ých chñ yÕu lµ t×m ra c¸i
chung, c¸i phæ biÕn vµ c¸c qui luËt lÞch sö. §Ó thùc hiÖn môc ®Ých, triÕt häc cÇn
dùa trªn c¬ së ph©n tÝch c¸c sù kiÖn, t×m ra nh÷ng ®iÓm chung cña c¸c sù kiÖn,
ph©n tÝch nh÷ng mèi quan hÖ c¬ b¶n lÆp ®i lÆp l¹i gi÷a c¸c sù kiÖn ®Ó ph¸t hiÖn
qui luËt. Nhưng nh÷ng sù kiÖn mµ triÕt häc kh¶o cøu lµ nh÷ng sù kiÖn tiªu biÓu,
®iÓn h×nh mang nh÷ng nÐt ®Æc trưng cña lÞch sö. Sù kiÖn lµ phư¬ng tiÖn, lµ d÷
liÖu ®Ó nhµ triÕt häc chøng minh cho qui luËt.
Sö häc kh¶o cøu lÞch sö víi môc tiªu hµng ®Çu lµ kh«i phôc sù kiÖn, t¸i t¹o
hiÖn thùc lÞch sö víi ®Çy ®ñ sù phong phó, sinh ®éng, phøc t¹p cña nã. Sù kiÖn
lÞch sö mµ nhµ sö häc kh«i phôc kh«ng ph¶i lµ nh÷ng sù kiÖn tån t¹i ®éc lËp mµ
chóng lu«n cã mèi liªn hÖ, qui ®Þnh lÉn nhau t¹o nªn sù vËn ®éng cã ®Þnh hưíng
cña qu¸ tr×nh lÞch sö hay lµ sù chi phèi cña c¸c qui luËt lÞch sö. Do ®ã nhµ sö häc,
®Ó kh«i phôc hiÖn thùc lÞch sö kh«ng chØ lµm viÖc víi sù kiÖn lÞch sö, qu¸ tr×nh
lÞch sö mµ cßn ph¶i hiÓu biÕt qui luËt lÞch sö, h¬n n÷a lµ tham gia vµo viÖc ph¸t
hiÖn qui luËt lÞch sö.
Tãm l¹i, sù kiÖn lÞch sö, qu¸ tr×nh lÞch sö, qui luËt lÞch sö lµ nh÷ng yÕu tè
cÊu thµnh “ lÞch sö” - ®èi tưîng nghiªn cøu cña nhµ sö häc.
2.1. Sù kiÖn lÞch sö
Sù kiÖn lÞch sö lµ nÒn t¶ng cña lÞch sö hoÆc theo mét ý nghÜa kh¸c th× ®ã lµ
nh÷ng chøng cø cña lÞch sö.
Nguån gèc cña thuËt ng÷ sù kiÖn ®ưîc x ấ tõ ch÷ la-tinh “ factum” lÊy
tõ ®éng tõ “ facere” nghÜa lµ “ lµm” mµ ra. Như vËy nghÜa gèc cña sù kiÖn lµ “ viÖc
®· lµm xong” , vÒ sau cã nghÜa lµ “ hµnh ®éng” , “ biÕn cè” , “ ®iÒu ®· x¶y ra” .
2.1.1. §Þnh nghÜa sù kiÖn lÞch sö
Sù kiÖn lÞch sö ®Ó chØ mét viÖc ®· x¶y ra trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn x· héi bao
gåm nh÷ng biÕn cè lÞch sö vµ hiÖn tîng lÞch sö.
(BiÕn cè lÞch sö lµ mét sù kiÖn cô thÓ x¶y ra ë mét ®iÓm nhÊt ®Þnh vµo mét
thêi gian nµo ®ã, liªn quan ®Õn nh÷ng nh©n vËt lÞch sö ®ưîc x¸c ®Þnh. HiÖn tưîng
lÞch sö lµ mét sù kiÖn ph¶n ¸nh nh÷ng nÐt ®Æc trưng tiªu biÓu cho mét thêi kú hay
mét giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh).
2.1.2. C¸c yÕu tè cÊu thµnh sù kiÖn lÞch sö

- YÕu tè hiÖn thùc: mét viÖc ®· x¶y ra (biÕn cè lÞch sö, hiÖn tưîng lÞch sö).
- YÕu tè thêi gian.
- YÕu tè kh«ng gian.
- YÕu tè hÖ thèng cña sù kiÖn.
2.1.3. Ph©n lo¹i sù kiÖn lÞch sö
- Ph©n lo¹i dùa theo néi dung cña sù kiÖn lÞch sö.
Tïy theo néi dung lÞch sö thuéc ph¹m vi nµo cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn x· héi
mµ cã thÓ ph©n chia thµnh c¸c lo¹i sù kiÖn như: Sù kiÖn chÝnh trÞ, sù kiÖn kinh tÕ,
sù kiÖn v¨n hãa, sù kiÖn tư tëng...
- Ph©n lo¹i dùa theo cÊu t¹o cña sù kiÖn lÞch sö:
+ Sù kiÖn ®¬n gi¶n: M« t¶ mét thùc tÕ lÞch sö cô thÓ ®ưîc x¸c ®Þnh ë ®iÓm
nhÊt ® , trong mét thêi gian ng¾n nµo ®ã.
+ Sù kiÖn phøc t¹p: M« t¶ mét thùc tÕ lÞch sö diÔn ra trong kho¶ng thêi gian
dµi, kh«ng gian réng, cã tÝnh chÊt ®a d¹ng, toµn diÖn.
Sù ph©n lo¹i nµy chØ cã ý nghÜa tương ®èi v× mét biÕn cè vÒ h×nh thøc lµ mét
sù kiÖn ®¬n gi¶n song l¹i bao gåm mét hÖ thèng c¸c yÕu tè kh¸c. Như vËy mçi sù
kiÖn ®¬n gi¶n kh«ng nh÷ng lµ bé phËn cña c¸i toµn thÓ, cô thÓ mµ b¶n chÊt nã
còng lµ c¸i toµn thÓ phøc t¹p gåm v« sè nh÷ng sù kiÖn nhá kh¸c.
- Ph©n lo¹i dùa theo ý nghÜa cña sù kiÖn lÞch sö:
+ Sù kiÖn c¬ b¶n: Lµ sù kiÖn ph¶n ¸nh nh÷ng biÕn cè, hiÖn tưîng, nh÷ng qui
luËt chi phèi mét ph¹m vi nhÊt ®Þnh cña qu¸ tr×nh lÞch sö, sù kiÖn nµy cã ¶nh h-
ưëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña thêi kú sau.
 + Sù kiÖn kh«ng c¬ b¶n lµ sù kiÖn ph¶n ¸nh nh÷ng biÕn cè, hiÖn tîng kh«ng
cã ý nghÜa quan träng, thø yÕu trong mét qu¸ tr×nh lÞch sö vµ kh«ng ®Ó l¹i dÊu vÕt
g× s©u s¾c trong sù ph¸t triÓn sau nµy.
Sù ph©n lo¹i nµy chØ cã ý nghÜa tư¬ng ®èi v× trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÞch
sö, ý nghÜa cña mét sù kiÖn nµo ®ã còng thay ®æi, lóc ®Çu nã kh«ng thÓ cã vai trß
lín, nhng sau ®ã nã cã ¶nh hưëng ®Õn qu¸ tr×nh lÞch sö hoÆc ngưîc l¹i. Trong
mét sè trưêng hîp, sù quan träng hay kh«ng quan träng cña sù kiÖn cßn phô
thuéc vµo ®Ò tµi vµ môc ®Ých nghiªn cøu cña sö gia.
2. Qu¸ tr×nh lÞch sö

2.2.1. §Þnh nghÜa

Quá tr×nh lÞch sö ®ưîc h×nh thµnh th«ng qua sù liªn hÖ vµ vËn ®éng cña c¸c
sù kiÖn lÞch sö trªn trôc thêi gian ®Þnh híng vµ trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh.
2.2.2. Sù liªn hÖ vµ vËn đéng cña c¸c sù kiÖn lÞch sö trong qu¸ tr×nh lÞch sö

 Sù liªn hÖ (qui ®Þnh) cña c¸c sù kiÖn lÞch sö

+ Liªn hÖ d·y (liªn hÖ chuçi): Lµ mèi liªn hÖ mét chiÒu. Trªn trôc thêi gian
biÓu thÞ sù liªn hÖ kh¸c thêi, liªn hÖ lÞch ®¹i: Sù kiÖn A cã tríc sù kiÖn B cã sau,
sù kiÖn A qui ®Þnh sù kiÖn B.
A B
+ Liªn hÖ ngưîc: Lµ mèi liªn hÖ ngưîc chiÒu. Trªn trôc thêi gian biÓu thÞ sù
liªn hÖ cïng thêi, liªn hÖ ®ång ®¹i: Sù kiÖn A vµ sù kiÖn B ®ång thêi tån t¹i vµ qui
®Þnh lÉn nhau.
A B
+ Liªn hÖ song song:
§©y lµ kÕt cÊu võa thÓ hiÖn mèi liªn hÖ d·y, võa thÓ hiÖn mèi liªn hÖ ngưîc.
Trªn trôc thêi gian, sù kiÖn A vµ sù kiÖn B ®ång thêi tån t¹i, t¸c ®éng lÉn nhau
nhng sù kiÖn A kh«ng ph¶i lµ nguyªn nh©n cña sù kiÖn B vµ sù kiÖn B kh«ng ph¶i
lµ nguyªn nh©n cña sù kiÖn A. C¶ A vµ B ®Òu tõ mét yÕu tè kh¸c sinh ra.
A B

X
Trong c¸c mèi liªn hÖ trªn, mèi liªn hÖ quan träng nhÊt ®Ó t¹o thµnh qu¸
tr×nh lÞch sö lµ mèi liªn hÖ lÞch ®¹i, biÓu thÞ quan hÖ nh©n qu¶, mét sù kiÖn cã
trưíc lµ nguyªn nh©n qui ®Þnh sù ra ®êi cña mét sù kiÖn sau ®ã ®ưîc coi lµ kÕt
qu¶. Quan hÖ nh©n qu¶ còng lµ c¬ së ®Ó kh¼ng ®Þnh vÒ tÝnh qui luËt cña lÞch sö.

 Sù vËn ®éng cña c¸c sù kiÖn lÞch sö

§Ó thÊy ®ưîc sù vËn ®éng cña c¸c sù kiÖn lÞch sö cÇn nh×n nhËn c¸c sù kiÖn
lÞch sö ®ưîc liªn hÖ víi nhau thµnh mét hÖ thèng. VËn ®éng lµ sù biÕn ®æi vµ ph¸t
triÓn cña c¸c bé phËn trong hÖ thèng.
BiÕn ®æi: Lµ sù thay ®æi tr¹ng th¸i c¸c bé phËn trong hÖ thèng, sù biÕn ®æi
nµy chưa ®ñ lín ®Ó ph¸ vì hÖ thèng.
Ph¸t triÓn: Lµ sù biÕn ®æi tÊt c¶ c¸c tr¹ng th¸i, c¸c bé phËn trong hÖ thèng
trªn trôc thêi gian ë møc cao nhÊt khiÕn cho hÖ thèng cò bÞ ph¸ vì ®Ó dÉn tíi sù ra
®êi hÖ thèng míi.
2.2.3. Mét sè quan ®iÓm vÒ sù qui ®Þnh cña c¸c sù kiÖn lÞch sö trong qu¸
tr×nh lÞch sö
ThuyÕt v« ®Þnh: TÊt c¶ c¸c sù kiÖn lÞch sö ®Òu x¶y ra ngÉu nhiªn, kh«ng qui
®Þnh nhau.
- ThuyÕt v« ®Þnh cùc ®oan: TÊt c¶ c¸c sù kiÖn lÞch sö ®Òu kh«ng cã tÝnh qui
luËt, lÞch sö lµ ngÉu nhiªn, kh«ng cã qui luËt lÞch sö.
- ThuyÕt v« ®Þnh «n hßa: Cã sù kiÖn lÞch sö mang tÝnh qui luËt nhng ®¹i ®a sè
sù kiÖn lÞch sö x¶y ra mét c¸ch ngÉu nhiªn.
 ThuyÕt quyÕt ®Þnh: TÊt c¶ c¸c sù kiÖn lÞch sö ®Òu bÞ qui ®Þnh bëi mét nguyªn
nh©n nµo ®ã (quyÕt ®Þnh luËn ®Þa lý, quyÕt ®Þnh luËn v¨n hãa, quyÕt ®Þnh luËn
kinh tÕ...).
+ ThuyÕt quyÕt ®Þnh cùc ®oan: TÊt c¶ c¸c sù kiÖn lÞch sö ®Òu cã tÝnh qui luËt,
®Òu ®ưîc quyÕt ®Þnh, kh«ng cã sù kiÖn ngÉu nhiªn.
+ ThuyÕt quyÕt ®Þnh duy vËt biÖn chøng: Cã sù kiÖn lÞch sö mang tÝnh qui
luËt, tÊt yÕu nhưng còng cã nh÷ng sù kiÖn ngÉu nhiªn. C¸i ngÉu nhiªn ë ®©y chØ
lµ ngÉu nhiªn bªn ngoµi cßn bªn trong còng bÞ qui ®Þnh.
Mét sù kiÖn x¶y ra mang mét tËp hîp c¸c nguyªn nh©n, trong c¸c nguyªn
nh©n cã nguyªn nh©n chñ yÕu vµ nguyªn nh©n thø yÕu. Nguyªn nh©n chñ yÕu bÞ
t¸c ®éng bëi qui luËt, nguyªn nh©n thø yÕu kh«ng bÞ t¸c ®éng bëi qui luËt.
2.2.4. Vai trß con ngưêi trong qu¸ tr×nh lÞch sö
QuyÕt ®Þnh luËn duy vËt biÖn chøng cho r»ng lÞch sö ph¸t triÓn theo qui luËt,
nh÷ng sù kiÖn lÞch sö träng ®¹i ®· ®ưîc qui ®Þnh, tiÕn tr×nh lÞch sö diÔn ra mét
c¸ch tÊt yÕu. VËy vai trß ho¹t ®éng cña con ngưêi cã ý nghÜa g× ®èi víi lÞch sö?
Lý gi¶i vÊn ®Ò nµy cÇn ph¶i bµn tíi c¬ chÕ cña ý chÝ tù do c¸ nh©n vµ vai trß cña
c¸ nh©n trong lÞch sö tõ ®ã thÊy ®ưîc mèi quan hÖ gi÷a thuyÕt quyÕt ®Þnh duy vËt
biÖn chøng vµ ho¹t ®éng cña con ngưêi trong lÞch sö.
2.2.4.1. C¬ chÕ cña ý chÝ tù do c¸ nh©n trong lÞch sö
C¸c nhµ triÕt häc phi m¸c-xÝt phª ph¸n chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ë chç
cho tÊt c¶ c¸c hiÖn tưîng lÞch sö cã tÝnh qui luËt, ho¹t ®éng con ngưêi kh«ng cã
t¸c ®éng g× như vËy lµ dÉn ®Õn thuyÕt ®Þnh mÖnh lÞch sö.

Quan ®iÓm biÖn chøng cho r»ng, con ngưêi s¸ng t¹o ra lÞch sö, kh«ng cã con
ngưêi còng kh«ng cã lÞch sö. Nhưng ho¹t ®éng cña con ngưêi bÞ t¸c ®éng bëi
nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu, bÞ giíi h¹n bëi c¸c qui luËt tæng qu¸t cña tù nhiªn vµ
x· héi. VÒ mÆt tù nhiªn, con ngưêi lµ mét thùc thÓ sinh häc, lµ mét bé phËn cña
tù nhiªn do ®ã ph¶i chÞu sù chi phèi bëi c¸c qui luËt tæng qu¸t cña tù nhiªn. VÒ
mÆt x· héi, con ngưêi lµ s¶n phÈm cña x· héi, chÞu sù rµng buéc cña nhiÒu mèi
quan hÖ x· héi (gia ®×nh, hä hµng, huyÕt thèng, quèc gia, d©n téc...). Con ngưêi
lµ thµnh viªn cña x· héi, ho¹t ®éng cña con ngưêi lµ ho¹t ®éng x· héi kh«ng thÓ
t¸ch khái nhãm, do ®ã ho¹t ®éng con ngưêi cã giíi h¹n bëi quÇn thÓ vµ nhãm.
Con ngưêi ho¹t ®éng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nã gÆp chø kh«ng ph¶i trong nh÷ng
®iÒu kiÖn nã chän. Nhưng giíi h¹n nµy kh«ng tuyÖt ®èi nªn mét mÆt con ngưêi bÞ
giíi h¹n nhưng mÆt kh¸c còng ho¹t ®éng ®ưîc ý chÝ tù do.
C¬ chÕ cña ý chÝ tù do:
Con ngưêi ho¹t ®éng cã môc ®Ých, cã ý thøc. §Ó thùc hiÖn môc ®Ých, con
ngêi ph¶i lùa chän mét gi¶i ph¸p nµo ®ã trong phư¬ng thøc ho¹t ®éng. Sù ph¸t
triÓn cña lÞch sö lu«n ®Æt con ngưêi ®øng trưíc sù lùa chän c¸c chiÕn lưîc, c¸c
gi¶i ph¸p. Muèn lùa chän ®ưîc gi¶i ph¸p tèt cÇn nhËn thøc ®ưîc qui luËt. Con
ngêi cã kh¶ n¨ng t¹o ra tri thøc ®Ó nhËn biÕt quy luËt. Khi n¾m v÷ng ®ưîc qui
luËt th× con ngưêi cã thÓ lùa chän ®ưîc nh÷ng gi¶i ph¸p tèt nhÊt cho môc ®Ých
ho¹t ®éng cña m×nh. “ Tù do lµ tÊt yÕu ®ưîc nhËn thøc” .
2.2.4.2. Vai trß cña c¸ nh©n trong lÞch sö
- Quan ®iÓm phi m¸c-xÝt ®¸nh gi¸ vai trß c¸ nh©n trong lÞch sö b»ng nh÷ng
luËn ®iÓm cùc ®oan kh¸c nhau nh sau:
+ LÞch sö lµ ho¹t ®éng cña c¸c c¸ nh©n (nh÷ng nh©n vËt lín). Sù ph¸t triÓn
cña lÞch sö phô thuéc vµo kh¶ n¨ng cña c¸c c¸ nh©n. QuÇn chóng nh©n d©n lµ ®¸m
®«ng thô ®éng, tu©n theo.
+ LÞch sö bÞ qui ®Þnh triÖt ®Ó bëi c¸c qui luËt cña nã. C¸ nh©n kh«ng cã vai
trß g× trong lÞch sö.
- Quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö:
 LÞch sö bÞ chi phèi bëi c¸c qui luËt nhưng vai trß c¸ nh©n cã ý nghÜa lín
trong lÞch sö ®Æc biÖt lµ c¸c c¸ nh©n lçi l¹c, hä ®ưîc quan niÖm nh sau:
+ Ngưêi khëi xưíng: Më ®Çu cho mét phong trµo hay mét lý thuyÕt.
+ Ngưêi phèi hîp hµnh ®éng: Tæ chøc vµ tËp hîp hµnh ®éng gi÷a c¸c c¸
nh©n, t¹o søc m¹nh tËp thÓ.
+ Ngêi dù kiÕn hËu qu¶ hµnh ®éng: Dù kiÕn hËu qu¶ hµnh ®éng trªn c¬ së
nhËn thøc ®ưîc qui luËt, tõ ®ã v¹ch ra hưíng ®i ®óng ®¾n, phï hîp.
Tãm l¹i c¸ nh©n lçi l¹c chÝnh lµ ngưêi t×m ra chiÕn lưîc ®óng ®Ó ®Èy nhanh
tiÕn tr×nh lÞch sö. Kh«ng cã hä, lÞch sö vÉn ph¸t triÓn nhưng diÔn ra chËm ch¹p
h¬n. Vai trß quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn lÞch sö lµ quÇn chóng nh©n d©n.
2.3. Qui luËt lÞch sö

2.3.1. Qui luËt vµ qui luËt lÞch sö

Qui luËt lµ nh÷ng mèi quan hÖ c¬ b¶n lÆp ®i lÆp l¹i tÊt yÕu c¸c hiÖn tưîng
kh¸ch quan trong tù nhiªn, x· héi, tư duy con ngêi.
Qui luËt lÞch sö lµ qui luËt diÔn ra trong sù ph¸t triÓn x· héi loµi ngêi.
2.3.2. C¸c qui luËt lÞch sö
- Qui luËt ®ång ®¹i: §ưîc biÓu hiÖn th«ng qua mèi quan hÖ gi÷a c¸c yÕu tè
®ång thêi tån t¹i, chÞu t¸c ®éng bëi luËt tư¬ng hç.

A B A

A B
B

C
C
 - Qui luËt lÞch ®¹i: §ưîc biÓu hiÖn trong mèi quan hÖ gi÷a c¸c yÕu tè kh¸c
thêi, chÞu t¸c ®éng bëi luËt nh©n qu¶.

A B

- Qui luËt ph¸t triÓn: BiÓu hiÖn mèi quan hÖ cña c¸c yÕu tè võa mang tÝnh
chÊt lÞch ®¹i võa mang tÝnh chÊt ®ång ®¹i. Trong mèi quan hÖ nµy, sù biÕn ®æi cña
mét yÕu tè sÏ lµ mét kÝch tè cho sù biÕn ®æi cña toµn hÖ thèng.

A B

B1
A1

B2

A2
...

N
N t về s s - uv về s đ
v s t

Bà i 3. TÝnh chÊt cña nhËn thøc lÞch sö

3.1. C¸c quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ kh¶ n¨ng nhËn thøc
 - Chñ nghÜa bÊt kh¶ tri cña Kant cho r»ng con ngêi chØ cã kh¶ n¨ng nhËn
thøc ®îc hiÖn tîng mµ kh«ng thÓ nhËn thøc ®îc b¶n chÊt, chØ cã thÓ thÊy ®îc bÒ
næi cña lÞch sö mµ kh«ng thÓ biÕt ®îc chiÒu s©u cña lÞch sö.
- Chñ nghÜa thùc chøng cña Comte cho r»ng con ngêi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc
®îc sù vËt hiÖn tîng mét c¸ch trùc tiÕp, trung thµnh ®óng nh thùc tÕ nã vèn cã.
- Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng cña M¸c cho r»ng con ngêi cã kh¶ n¨ng
nhËn thøc ®ưîc sù vËt, hiÖn tîng nhng nhËn thøc kh«ng ph¶i lµ b¶n sao cña hiÖn
thùc kh¸ch quan mµ chØ lµ sù tiÖm cËn víi hiÖn thùc kh¸ch quan.
3.2. §Æc ®iÓm cña nhËn thøc lÞch sö
LÞch sö lµ mét dßng ch¶y liªn tôc trªn trôc thêi gian ®Þnh híng tõ qu¸ khø,
hiÖn t¹i ®Õn t¬ng lai. NhËn thøc lÞch sö trong khoa häc lÞch sö lµ nhËn thøc phÇn
qu¸ khø trªn trôc thêi gian tøc lµ nh÷ng c¸i ®· x¶y ra (nhµ sö häc kh«ng nghiªn
cøu c¸i cha x¶y ra mµ chØ dù b¸o c¸i cã thÓ x¶y ra).
Gi÷a nhµ sö häc vµ lÞch sö lu«n cã mét kho¶ng c¸ch vÒ thêi gian. Nhµ sö häc
kh«ng thÓ quan s¸t trùc tiÕp hiÖn thùc lÞch sö v× hiÖn thùc lµ nh÷ng c¸i ®· qua.
Nhµ sö häc kh«ng thÓ lµm l¹i lÞch sö v× lÞch sö lµ mét thùc tÕ c¶i x¶y ra mét lÇn vµ
kh«ng lÆp l¹i. Nhµ sö häc chØ cã thÓ nhËn thøc lÞch sö dùa trªn nh÷ng dÊu vÕt cña
lÞch sö ®Ó l¹i trong c¸c nguån sö liÖu.
3.3. Nh÷ng khã kh¨n trong nhËn thøc lÞch sö
Cã mét sè quan ®iÓm phñ nhËn hay nghi ngê tÝnh kh¸ch quan cña nhËn thøc
lÞch sö. C¸c quan ®iÓm nµy ®· lËp luËn nh sau:
Mét lµ, thùc tiÔn lµ thíc ®o cña ch©n lý. HiÖn thùc lÞch sö lµ thíc ®o ch©n lý
cña nhËn thøc lÞch sö. Nhng hiÖn thùc lÞch sö cña nhµ sö häc lµ c¸i d· qua, c¸i
kh«ng cßn hiÖn h÷u, do ®ã nhËn thøc lÞch sö cña nhµ sö häc lµ nhËn thøc gi¸n tiÕp
mµ nhËn thøc gi¸n tiÕp th× kh«ng thÓ kiÓm tra ®îc sù chÝnh x¸c nªn kh«ng thÓ
kh¼ng ®Þnh ®ưîc nhËn thøc lÞch sö cña nhµ sö häc cã ph¶i lµ nhËn thøc kh¸ch
quan hay kh«ng.
Hai lµ, nhµ sö häc nhËn thøc lÞch sö th«ng qua vai trß cña sö liÖu, song trªn
thùc tÕ, sö liÖu víi t c¸ch lµ kªnh truyÒn ®¹t th«ng tin lÞch sö tõ qu¸ khø ®Õn ngêi
nhËn thøc lu«n thiÕu thèn. Do ®ã, hiÖn thùc lÞch sö mµ nhµ sö häc kh«i phôc
kh«ng bao giê ®Çy ®ñ nh nã vèn cã. MÆt kh¸c, sö liÖu b¶n th©n nã ®· lµ s¶n phÈm
mang ®Çy tÝnh chñ quan cña ngưêi lµm ra nã. V× thÕ c ở

Ba lµ, lÞch sö ®ưîc t¸i hiÖn th«ng qua l¨ng kÝnh nhËn thøc cña nhµ sö häc.
Tuy nhiªn b¶n th©n nhµ sö häc trong khi nhËn thøc lÞch sö lu«n bÞ t¸c ®éng, bÞ chi
phèi trùc tiÕp bëi vÞ trÝ x· héi, tri thøc häc vÊn, t©m lý c¸ nh©n vµ hÖ thèng gi¸ trÞ
mµ nhµ sö häc ®ã thõa nhËn, g©y ¶nh hưëng ®Õn kÕt qu¶ nhËn thøc. V× thÕ bao
trïm lªn sö häc lµ s hñ quan.

3.4. TÝnh kh¸ch quan cña nhËn thøc lÞch sö

3.4.1Một số quan điểm khác nhau khi đề cập tới tính khách quan của nhận
thức lịch sử
N XIX ờ S qu
LVR xây ã ấ y q R
ằ q ũ y ờ ờ
ù q “ ó đã t
t tr t tế” W w T
ấ ờ ễ N
ấ y ễ y C ờ R
ĩ q y 1/L
q ì ấ
 ú x 2/K ẫ
N
ỏ xã é q
3/M q ù ẫ y

ì y

T ờ S t XIX
ờ S q ặ â q
L S ấ ờ
S ẩ “L s đ ợ t r từ t u” L’
f
T ờ S
xây q ấ ĩ
K x
y ì
q

T ờ S t XX ỏ
S ”
q ” ấ y q
1/ B q ấ
ở ờ y
ở ờ 2/ L q
ì x
q ở
 ấ y ễ q ở ờ “m s
đều s t t ở ” ặ “m s đều s đ ”

T ờ S m XX xây
ấ y q
ờ 1 K - â ẩ ;2 T x xã ;3
V K ấ S
ấ q ờ
y ù S q
ở T ấ ì ấ ấ
ở ì â ờ T ờ
T
q q
ì q ã Vì S
ẳ ằng, v ết s u ất để t r s
S â q ằ
q
q q ì
q ENC ờ S
ĩ “ qu trì t ô ừ t độ ẫ u ữ
s v s , s đ mt , ỏ v tr ờ ô b ờ ừ ữ
t v qu ”
Q ì ì â y
?S ằ
q ờ q
ẩ
 y x y
ờ ú q

T ờ S mác xit ờ ở ĩ
M D ở y ĩ y y
L S x ẳ q
â C S
x
-L q ì xã ờ ã ễ
q q
-K
q y q ì â
ấ
-N ấ ấ q
ấ â Cũ xã
ấ ấ
q ấ T ờ
ờ ấ ì
ù q ờ
q L ờ ấ
x ở ây ấ

3.4.2 Lý giải về khả năng đạt được sự khách quan trong nhận thức lịch sử
N q y ?N
ây y
N ức ịc ử rực ếp v á ếp
 NhËn thøc lÞch sö kh«ng ph¶i chØ duy nhÊt lµ nhËn thøc gi¸n tiÕp, mµ cßn
cã c¶ nhËn thøc trùc tiÕp. Trong nhËn thøc trùc tiÕp, nhµ sö häc ®èi diÖn trùc tiÕp
víi lÞch sö, kh«ng cã vai trß th«ng tin trung gian cã nghÜa lµ kh«ng cÇn xem xÐt
vÒ ®é tin cËy cña th«ng tin. VÝ dô tríc mét chiÕc trèng ®ång hay mét tÊm bia ®¸,
nhµ nghiªn cøu cã thÓ thu nhËn trùc tiÕp nh÷ng th«ng tin vÒ kü thuËt, mü thuËt
®óc ®ång, t¹c ®¸ cña thêi ®¹i s¶n sinh ra nh÷ng hiÖn vËt Êy, hoÆc ®äc mét bé luËt,
nhµ nghiªn cøu cã thÓ biÕt ®îc t×nh h×nh luËt ph¸p cña triÒu ®¹i ban hµnh bé luËt.
§ã lµ nh÷ng th«ng tin trùc tiÕp, cho phÐp nhµ sö häc nhËn thøc trùc tiÕp lÞch sö.
S¬ ®å nhËn thøc lÞch sö

NhËn thøc lÞch sö

Gi¸n tiÕp Trùc tiÕp

TrÝ nhí Sö liÖu Tri thøc TrÝ nhí Sö liÖu

cña ngêi gi¸n tiÕp ®· tÝch cña nhµ trùc tiÕp
kh¸c lòy sö häc

Sö liÖu Sö liÖu
thµnh kh«ng
v¨n thµnh v¨n

Trong nghiªn cøu lÞch sö, nhiÒu khi nhµ nghiªn cøu ®øng trưíc thùc tÕ lµ
thiÕu tµi liÖu lÞch sö. §iÒu nµy râ rµng lµ cã ¶nh hưëng tíi viÖc kh«i phôc lÞch sö.
Trong ®iÒu kiÖn nµy, nhµ nghiªn cøu cÇn kh¶o s¸t triÖt dÓ c¸c nguån sö liÖu, cÇn
sö dông nhiÒu ph¬ng ph¸p kh¸c nhau ®Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng thiÕu th«ng tin.
Thùc tÕ cho thÊy, lÞch sö kh«ng bao giê biÕn mÊt hoµn toµn vµ kh«ng ®Ó l¹i dÊu
vÕt g× cho hiÖn t¹i. V¶ l¹i, kh«i phôc lÞch sö kh«ng nhÊt thiÕt bao giê còng ph¶i cã
®Çy ®ñ th«ng tin lÞch sö. Víi mét sè sù kiÖn lÞch sö c¬ b¶n, nhµ sö häc cã thÓ
phôc dùng ®ưîc mét h×nh ¶nh lÞch sö ®ång h×nh víi thùc tÕ. Ch©n lý trong sö häc
lµ ch©n lý tư¬ng ®èi.

r ức ừ ử ệ
K xé ở ã ễ
q q
K
V x y
ấ q
T q ì

L ---- S -- N
L q
N y x Vì
ấ ặ q y
q ĩ q y q ì h khôi
S u t s qu ất s
N
S
S S
ấ ờ ờ
S
ấ ờ ờ
T
ấ V q ì
ẹ ờ
ẩ ấ
 N y ú
ú K ì â ã
S xây ở “ ấ
” ấ C y ờ x ấ
ặ “ ” C y y
ấ ì ì ũ C
ây ễ â
r ức ử ệ
T ởq ờ
N
ấ N q
y tr t s u T q
ì T ờ y y
y K q
q ở q N
ấ ì xé
x
Q ì ỹ
ễ ì é D q
ì ú
y q y ở ú
q ì
Q ì y ễ ờ
q ở L
y ì
y x N y hông
 q q

T
ấ xã â ặ
C xã â
ờ xã ờ T q ì
y
ngành) làm k q y ù
ì ấ ú y
ặ q ì
K q q
T ằ “C y
q ằ ĩ ”
C ủ ể ức
B ù q N
y y ấ ặ
ũ
ĩ N
q q ì Y
q ấ q ì
ặ â
N y x
q y â ằ x xé y
ã q ì ờ

Y ấ
T ờ â
 ấ ở G ;
; â G y â
q q ì â â
ẩ ấ x â
ấ ờ N ờ â
x ấ y
â
G ây xã ờ ờ
xã C xã ì xã
q y T q ì
xã Q ấ
ấ
N ấ ờ ù ấ T ờ
ấ ở â ờ q ấ y
ờ ù x V
q ấ ù
ở q T y ờ
ấ ặ ở T ở
ặ x ấ ấ ã
q ỏ
ờ ấ ẵ
xã ễ ở C ú ằ
ờ ờ ấ ằ
ẫ ì ở
N ờ
K ũ ặ
ặ T S
 ờ x T ẩ

G â M ờ ì â
â ở ì T y ù
â y â â

N ì y ờ
B ây ờ
y ờ x xé xã
N ì y q ì q
q N
y ây
ở q

T q
y y q q q q ì
T y ì q ằ
q ờ â
C â â

Ch©n lý trong sö häc:

Ch©n lý trong sö häc chÝnh lµ sù ch©n thËt cña c¸c mÖnh ®Ò lÞch sö vµ cña tù
sù lÞch sö (tr×nh bµy toµn bé). Sù ch©n thËt ®îc hiÓu lµ gièng víi thùc tÕ hoÆc phï
hîp víi thùc tÕ. Cã 3 c¸ch hiÓu nh sau:
1. M« t¶ chi tiÕt, bao gåm nh÷ng mÖnh ®Ò ch©n thËt, trung thµnh víi thùc tÕ.
2. M« t¶ kh«ng chi tiÕt l¾m, kh«ng chøa nh÷ng mÖnh ®Ò m©u thuÉn víi thùc
tÕ.
 3. M« t¶ kh«ng chi tiÕt, kh«ng chøa nh÷ng mÖnh ®Ò m©u thuÉn víi thùc tÕ,
®ưa ra c¸i nh×n tæng qu¸t quan hÖ ®ång h×nh víi thùc tÕ.

N
-N ữ ó tr t s

- tr tr t từ s u v tr t s u tr t
s

OẠ ĐỘN N IÊN CỨU K OA ỌC LỊC Ử

4.1 Các a đ r đ cứ k a ọc ịc ử
M ì ờ ằ

Câ ỏ ặ ấ Xử lý thông tin đáp ( q y ấ

T ì

Đề phê phán K ô p ục íc đáp

→ ử ệ → ựkệ → ựkệ →

T
 Đề ấ
ỏ ờ ũ â ỏ ấ

ằ ấ
y x ặ ấ
x x ỹ ỡ “L ấ
”
ằ T ễ
ằ â ẹ ấ
P p á ử ệ
N q y ì
ngoài là phê phán kênh còn phê phán bên trong là phê phán thông tin
ằ x x u, phê
ằ x y T
ù ẫ
ằ ờ y

K ô p ục ự k ệ q ằ
ờ â ỏ C ì ãx y ? ây â ỏ ờ â ỏ
y ờ â ỏ N
ằ â ây
y

íc ựkệ ằ ờ â ỏ T x y ? Câ
ỏ ờ â
ấy ờ
 đáp â ì y q
Trong q ì ã â ỏ ỏ
q q ì ì y
ấ ặ C ấ
ì y ờ â ỏ C ì
ãx y ? Vì x y ?N y x ?
Q ì
r ức ừ ử ệ v r ức ử ệ T
ặ
T q ờ
ờ y y
…

Tri t ức ử ệ

Tri thức y Tri t ức k a ọc

Tri S Quan Tri Tri Tri Tri T

khoa lý pháp và
x thông khoa
con quát chung
ờ khác
ờ

Lý yế câ ỏ v đáp
4.2.1 Lý thuyết câu hỏi
* â âu ỏ t e ộ u
T â ỏ ặ ờ q
â ỏ
-Câ ỏ C ì ãx y
- Câ ỏ T x y ?
-Câ ỏ y N y x ?
V K ẳ ở
ĩ ã ờ â ỏ K y â ẫ
ở ĩ ã ờ â ỏ K
ở ĩ ã ờ â ỏ y
M ì ờ ặ â ỏ
* â âu ỏ t e ì t
V ì â ỏ
â ỏ ở
Câ ỏ â ỏ ờ y
ờ V T B x y ?
ờ 1954
Câ ỏ ở â ỏ ờ
V N T 1945?
q ì ì y

C â ỏ ở ằ â ỏ ở â ỏ
V Tì y ấ ú xã V N ờ T ? ây â ỏ ở ì
ì y ờ â ỏ
T ờ T ỳ ?T ờ T q ?
N â ỏ
â ỏ ú Câ ỏ â ỏ ú â ỏ
 ờ ú ì ặ â ỏ ấy N
â ỏ y ờ ì …?
4.2.2. Lý thuyết giải đáp
G G p
G
T ở ây
ặ
ã x y
G
ờ y V C x â V N ỷ
XVII N
â ỷ XVI â ỷ XVIII ì â
ỷ XVII ằ â ỷ XVI XVIII
C ú ờ
y …
ì y T
y ặ â q ì G
y Lờ ấ
y ờ G y ì
N ú ằ
y ã ẫ y ở ĩ y ì
ặ ặ
y ấ ẫ ặ q y Vì q ì
y ẫ Q ì y ờ
q G 1 â ờ
G 2 q ờ
 N
Nộ u đ tr t độ u s

B . Lý thuyÕt sö liÖu häc

Sö liÖu häc ®· cã mÇm mèng tõ l©u ®êi, tõ thêi cæ ®¹i, nhng nã chØ thùc sù
trë thµnh khoa häc vµo nöa cuèi thÕ kû XIX ë ch©u ¢u, díi sù ¶nh hëng m¹nh mÏ
cña trµo lu chñ nghÜa thùc chøng. Thêi ®ã, sö liÖu häc ®îc gäi lµ phª ph¸n sö liÖu
(Critique des Sources). Ngµy nay chóng ta x©y dùng sö liÖu häc trªn lËp trêng
m¸c-xÝt, nhưng kh«ng g¹t bá hoµn toµn nh÷ng thµnh tùu ®· ®¹t ®ưîc cña khoa
häc nµy tõ thÕ kû XIX.
5.1. §Þnh nghÜa vÒ sö liÖu

Sö liÖu lµ g×? Cho ®Õn nay ®· cã rÊt nhiÒu ®Þnh nghÜa vÒ sö liÖu, phÇn lín ®Òu
gièng nhau vÒ néi dung, chØ kh¸c ë h×nh thøc diÔn ®¹t, c©u v¨n... §Þnh nghÜa vÒ sö
liÖu ®· xuÊt hiÖn trong nh÷ng quyÓn s¸ch viÕt vÒ phư¬ng ph¸p nghiªn cøu sö häc
cña thÕ kû XIX. Ch¼ng h¹n nh nhµ sö häc ngêi §øc E.Berheim (thÕ kû XIX) ®·
viÕt trong S¸ch gi¸o khoa vÒ phư¬ng ph¸p sö häc: “ S lµ nh÷ng kÕt qu¶ cña
hµnh ®éng con ngưêi, nh÷ng kÕt qu¶ nµy hoÆc tõ mét ý ®å cã trưíc, hoÆc tõ b¶n
th©n tån t¹i cña chóng, ®Æc biÖt cã Ých cho nhËn thøc vµ kiÓm tra c¸c sù kiÖn lÞch
sö” . Như vËy, t¸c gi¶ ®· coi sö liÖu lµ tÊt c¶ mäi kÕt qu¶ do ho¹t ®éng cña con
nguêi t¹o ra.
Trong quyÓn NhËp m«n nghiªn cøu lÞch sö cña c¸c t¸c gi¶ ngưêi Ph¸p lµ
Ch.Langlois vµ Ch.Seignobos (xuÊt b¶n n¨m 1889), hai «ng cho r»ng “ Sö liÖu lµ
nh÷ng dÊu vÕt do tư tëng vµ hµnh ®éng cña con ngưêi tõ qu¸ khø ®Ó l¹i” . Hai
c¸ch ®Þnh nghÜa trªn ®Òu gièng nhau ë chç coi sö liÖu lµ toµn bé nh÷ng kÕt qu¶
ho¹t ®éng cña con ngưêi t¹o ra tõ qu¸ khø. Chç kh¸c nhau trong hai ®Þnh nghÜa
trªn lµ E.Berheim cßn coi nh÷ng kÕt qu¶ ®ã cã ý nghÜa dïng cho viÖc nghiªn cøu
lÞch sö. Ngoµi hai ®Þnh nghÜa næi tiÕng trªn, tõ thÕ kû XIX ®Õn nay cßn cã nhiÒu
®Þnh nghÜa nhưng nh×n chung chØ kh¸c chót Ýt, ®Òu nãi lªn tư tưëng cña nh÷ng
ngưêi ®i trưíc.
HiÖn nay, chóng ta thÊy r»ng c¸c ®Þnh nghÜa ®ã ®Òu ®óng (dÉu kh¸c nhau vÒ
c©u ch÷) nhưng chưa ®ñ. Bëi v×, c¸c t¸c gi¶ tiÒn bèi chØ nãi ®Õn nh÷ng kÕt qu¶
ho¹t ®éng cña con ngưêi mµ kh«ng nãi ®Õn mét yÕu tè hÕt søc c¬ b¶n n÷a cña sö
liÖu lµ cã nguån gèc tù nhiªn. MÆc dï c¸c yÕu tè cã nguån gèc tù nhiªn kh«ng
ph¶i lµ s¶n phÈm do con ngưêi t¹o ra nhưng l¹i liªn quan mËt thiÕt ®Õn c¸c ho¹t
®éng cña con ngưêi, bëi thÕ chóng còng ph¶i ®ưîc coi lµ sö liÖu. VÝ dô như c¸c
bµo tö phÊn hoa mµ c¸c nhµ nghiªn cøu t×m thÊy trong c¸c di chØ kh¶o cæ. Tõ dÊu
vÕt cña c¸c bµo tö phÊn hoa nµy, b»ng phư¬ng ph¸p ph©n tÝch khoa häc, ngưêi ta
cã thÓ kh«i phôc l¹i thùc vËt thêi ®ã ra sao, qua ®ã biÕt ®ưîc khÝ hËu vµ m«i trư-
êng thêi ®ã nh thÕ nµo. Như vËy, c¸c bµo tö phÊn hoa nµy ph¶i ®ưîc coi lµ sö
liÖu, bëi chóng gãp phÇn vµo viÖc kh«i phôc l¹i hoµn c¶nh sèng cña con ngêi.
HiÖn nay ®Þnh nghÜa sö liÖu cña Topolski ®îc coi lµ ®Çy ®ñ: Sö liÖu lµ mäi
nguån nhËn thøc lÞch sö, tøc lµ mäi th«ng tin vÒ qu¸ khø x· héi, bÊt kú chóng n»m
ë ®©u cïng víi nh÷ng g× mµ th«ng tin ®ã truyÒn ®¹t. Qu¸ khø x· héi ë ®©y ®ưîc
hiÓu mét c¸ch réng r·i gåm c¶ nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn liªn quan tíi cuéc sèng
vµ mäi ho¹t ®éng cña con ngưêi. HoÆc nãi theo lý thuyÕt th«ng tin th× sö liÖu gåm
c¶ th«ng tin vµ kªnh th«ng tin.

5.3. Ph©n lo¹i sö liÖu

 Sö liÖu võa ph¶n ¸nh, ghi nhËn thêi ®¹i, ®ång thêi còng lµ s¶n phÈm cña thêi
®¹i. V× vËy, mçi thêi ®¹i kh¸c nhau, cã nh÷ng lo¹i sö liÖu kh¸c nhau. Khi nghiªn
cøu vÒ c¸c x· héi cæ ®¹i trưíc ®©y (khi chưa cã ch÷ viÕt) th× ta ph¶i dùa vµo c¸c
sö liÖu tõ di chØ kh¶o cæ (c¸c hiÖn vËt ®å ®¸, ®å ®ång, ®å s¾t, thµnh qu¸ch, mé
t¸ng,...). Khi x· héi ®· ph¸t triÓn h¬n, xuÊt hiÖn ch÷ viÕt, ta cã thªm lo¹i sö liÖu lµ
v¨n bia (kh¾c lªn ®¸), ch÷ viÕt trªn thÎ tre, trªn da hoÆc c¸c lo¹i giÊy cæ... Thêi
cËn vµ hiÖn ®¹i, khi khoa häc kü thuËt ph¸t triÓn cao h¬n, kh«ng chØ cã ch÷ viÕt
trªn giÊy cßn xuÊt hiÖn ch÷ in, råi c¸c phư¬ng tiÖn míi kh¸c như chôp ¶nh, quay
phim, ghi ©m trªn b¨ng tõ, lưu gi÷ trong ®Üa cøng vi tÝnh... TÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã
cho ta nh÷ng lo¹i sö liÖu kh¸c nhau. Như vËy, sö liÖu lµ s¶n phÈm cña thêi ®¹i vµ
khã cã mét c¸ch ph©n lo¹i sö liÖu dïng chung cho tÊt c¶ mäi thêi ®¹i, y
ờ â

5.2.1 Phân loại sử liệu theo đặc điểm hình thức

Sö liÖu vËt thùc
§©y lµ nguån sö liÖu quan träng nhÊt ®Ó nghiªn cøu lÞch sö c¸c thêi ®¹i khi
con ngưêi chưa xuÊt hiÖn ch÷ viÕt. §ã lµ c¸c lo¹i sö liÖu b»ng vËt thùc (dông cô
lao ®éng, ®å dïng sinh ho¹t, vò khÝ cña ngưêi xưa, b»ng c¸c lo¹i chÊt liÖu như
®å ®¸, ®ång, gèm, s¾t...), c¸c thµnh qu¸ch, nhµ cöa... thu ®ưîc qua c¸c di chØ kh¶o
cæ. Tuy nhiªn, khi ®· xuÊt hiÖn ch÷ viÕt, kÓ c¶ ë thêi hiÖn ®¹i, ngưêi ta vÉn ph¶i
dïng ®Õn nguån sö liÖu vËt thùc khi nghiªn cøu v× vai trß quan träng kh«ng thÓ
thay thÕ cña nã. Ch¼ng h¹n như khi nghiªn cøu lÞch sö qu©n sù qua c¸c thêi ®¹i
th× nh÷ng nguån sö liÖu ë ViÖn b¶o tµng qu©n ®éi, ®ång thêi lµ sö liÖu vËt thùc.
Nguån sö liÖu nµy lµ nh÷ng “ m¶nh” cña lÞch sö. §øng trưíc c¸c nguån sö liÖu vËt
thùc, chóng ta cã ®ưîc nh÷ng th«ng tin trùc tiÕp vÒ lÞch sö. Gi÷a ta vµ lÞch sö
kh«ng cã ngưêi th«ng tin nµo cho nªn nguån sö liÖu nµy cho ta nh÷ng th«ng tin
rÊt ®¸ng tin cËy.
 Sö liÖu h×nh ¶nh, ©m thanh

Lo¹i sö liÖu nµy cã tÝnh chÊt ®Æc biÖt lµ ta cã thÓ thÊy ®ưîc, nghe ®ưîc b»ng
h×nh ¶nh hoÆc ©m thanh qua c¸c chÊt liÖu kh¸c nhau (h×nh vÏ trªn giÊy, trªn v¸ch
®¸, h×nh vµ tiÕng trªn phim ¶nh, b¨ng tõ,...). Nguån sö liÖu nµy do tÝnh chÊt ®Æc
biÖt cña nã mµ ngưêi ta ph©n thµnh mét lo¹i riªng. Khi nghiªn cøu vÒ c¸c thêi ®¹i
cæ, nÕu chØ dùa vµo nguån sö liÖu vËt thùc th× chưa ®ñ mµ ph¶i biÕt dùa vµo c¶ sö
liÖu h×nh ¶nh. Ch¼ng h¹n như ta muèn nghiªn cøu vÒ mét trËn ®¸nh thêi cæ ®¹i ë
mét ®Þa ®iÓm cô thÓ, nÕu chØ dùa vµo c¸c vËt thùc cßn lưu l¹i (thu ®ưîc qua kh¶o
cæ) như cung, tªn, gi¸o, m¸c, khiªn, ®ao... th× ta vÉn ph¶i dïng ®Õn trÝ tưëng t-
ưîng ®Ó h×nh dung, ph¸n xÐt.
Tuy nhiªn, nÕu như trong di chØ ®ã cã thªm bøc tranh ngưêi xa (kh¾c vÏ lªn
®¸ ch¼ng h¹n) miªu t¶ l¹i trËn ®¸nh ®ã th× râ rµng viÖc nhËn thøc cña ta trë nªn
sinh ®éng, cô thÓ h¬n. Nhê sù ph¸t triÓn cña khoa häc kü thuËt, nh÷ng h×nh ¶nh
vµ ©m thanh cña lÞch sö ngµy cµng ®ưîc lưu gi÷ l¹i nhiÒu h¬n, hiÖn ®¹i h¬n, cã
thÓ c¶m nhËn ®ưîc như chÝnh m×nh ®ang tham dù trong chÝnh sù kiÖn Êy. Bëi
vËy, sö liÖu h×nh ¶nh rÊt quan träng, c¸c nhµ sö häc tõ trưíc ®Õn nay ®Òu ph¶i sö
dông ®Õn nã ®Ó nghiªn cøu lÞch sö. CÇn lưu ý r»ng, nguån sö liÖu h×nh ¶nh khi sö
dông vÉn ph¶i cã sù phª ph¸n.
Sö liÖu d©n téc häc
Nguån sö liÖu d©n téc häc ®Ò cËp tíi ®©y kh«ng ph¶i lµ lo¹i dµnh riªng cho
ngµnh d©n téc häc mµ lµ nguån sö liÖu cho c¸c nhµ nghiªn cøu sö häc nãi chung.
Lo¹i sö liÖu nµy còng cã thÓ lµ sö liÖu viÕt hay b»ng vËt thùc. Sö liÖu d©n téc häc
lµ lo¹i sö liÖu gióp c¸c nhµ sö häc nghiªn cøu c¸i qu¸ khø cßn ®ưîc lưu gi÷ l¹i
trong c¸i hiÖn t¹i. Ch¼ng h¹n như tõ nh÷ng th«ng tin thu lưîm ®ưîc, qua kh¶o
s¸t d©n téc häc vÒ mét d©n téc nµo ®ã, kÓ c¶ ngưêi Kinh, th× ta cã thÓ suy luËn
®ưîc nh÷ng g× ®· tån t¹i vµ ph¸t triÓn trong qu¸ khø trªn c¬ së nh÷ng c¸i cßn
hiÖn diÖn ®Õn nay. Bëi v×, như chóng ta ®· biÕt, nh÷ng g× cßn l¹i hiÖn nay trong
t×nh tr¹ng tµn dư th×, thùc ra trưíc ®©y lµ ë trong t×nh tr¹ng ph¸t triÓn, phæ biÕn.

Sö liÖu ng«n ng÷ häc

Ng«n ng÷ lµ ®Æc trưng riªng cña x· héi loµi ngưêi, chØ ë con ngưêi míi cã.
Nã lµ phư¬ng tiÖn chñ yÕu con ngêi dïng ®Ó giao tiÕp víi nhau vµ lµ ®éng lùc ®Ó
thóc ®Èy x· héi ph¸t triÓn. Ng«n ng÷ ®ưîc truyÒn tõ ®êi nay sang ®êi kh¸c nhưng
kh«ng ph¶i truyÒn theo mét c¸ch nguyªn xi mµ theo nguyªn t¾c cã ®µo th¶i, thay
thÕ vµ ph¸t triÓn. Nãi chung, mçi thêi ®Òu mang mét dÊu Ên ng«n ng÷ riªng cña
thêi ®¹i ®ã. Cã nh÷ng tõ ng÷ h«m nay ta ®äc ®ưîc trong c¸c s¸ch cæ, nhưng
kh«ng hiÓu ®ưîc chóng cã nghÜa lµ g×. Thùc ra trưíc ®©y chóng cã nghÜa, song do
sù ph¸t triÓn qua nhiÒu ®êi, l©u dÇn bÞ mÊt nghÜa vµ trë thµnh c¸c tõ cæ. Khi gi¶i
m· ®ưîc ý nghÜa cña nh÷ng tõ nµy, sÏ cã ®ưîc nh÷ng th«ng tin lÞch sö quý gi¸.

S u truyÒn miÖng

Nguån sö liÖu truyÒn miÖng bao gåm tÊt c¶ nh÷ng th«ng tin vÒ lÞch sö chưa
®ưîc tËp hîp, cßn lưu truyÒn tù nhiªn trong d©n gian, vµ cã nhiÒu dÞ b¶n kh¸c
nhau. Sù tån t¹i cña c¸c huyÒn tho¹i, truyÒn thuyÕt, tr¶i qua nhiÒu thêi kú ®ưîc
bao phñ lªn mét mµu s¾c huyÒn bÝ, tuy nhiªn tÊt c¶ ®Òu cã cèt lâi lÞch sö cña nã.
C¸c nhµ sö häc cÇn ph¶i biÕt tËn dông nguån sö liÖu nµy ®Ó nghiªn cøu lÞch sö.
C¸c huyÒn tho¹i, truyÒn thuyÕt, trong ®ã bao gåm c¶ s¸ng t¸c d©n gian, mçi thêi
®ưîc c¶i biªn ®i chót Ýt, thÓ hiÖn ưíc väng cña nh©n d©n thêi kú ®ã. V× vËy, ®èi
víi c¸c nhµ nghiªn cøu khi sö dông truyÒn thuyÕt, ph¶i biÕt bãc t¸ch c¸i phÇn cña
nhiÒu thêi ®¹i thªm vµo sau ®ã. LÊy vÝ dô truyÒn thuyÕt “ Th¸nh Giãng” . Cã chi
tiÕt cuèi truyÖn, Th¸nh Giãng sau khi dÑp xong giÆc ¢n ®· lªn nói vµ cưìi ngùa
s¾t bay vÒ trêi, ®iÒu nµy lµ phi lý. Trong thùc tÕ, con ngêi ta kh«ng thÓ bay lªn
trêi ®ưîc, dï lµ mét vÞ anh hïng. §©y chØ lµ chi tiÕt thÓ hiÖn ưíc väng cña nh©n
d©n mong muèn cã nh÷ng ngưêi anh hïng kh«ng mµng ®Õn c«ng danh, ®Þa vÞ sau
khi ®· lËp c«ng lín. Song nh÷ng chi tiÕt kh¸c l¹i rÊt ®¸ng dÓ c¸c nhµ sö häc quan
t©m. Ch¼ng h¹n nh c¸c chi tiÕt “ ngùa s¾t” , “ roi s¾t” , “ giÆc ¢n” ... Ph¶i ch¨ng lµ tõ
thêi Hïng Vư¬ng ®· xuÊt hiÖn ®å s¾t? Vµ giÆc ¢n ë ®©y lµ giÆc nµo, cã ph¶i thêi
¢n Thư¬ng, ë phÝa B¾c Trung Quèc cïng thêi?

Kh«ng Ýt nhµ sö häc cho r»ng vµo thêi Hïng Vư¬ng chưa thÓ cã ®å s¾t, cã
ch¨ng chØ lµ ®å ®ång. §å s¾t lµ do ngưêi ®êi sau thªm vµo. Cßn “ giÆc ¢n” chØ lµ
mét bé téc l¸ng giÒng nµo ®ã ë gÇn chóng ta, kh«ng thÓ lµ nhµ ¢n Thư¬ng, Trung
Quèc v× ë c¸ch chóng ta qu¸ xa x«i, vµo thêi ®ã chưa thÓ chinh chiÕn sang nưíc
ta ®ưîc. Nh÷ng chi tiÕt nµy tưëng chõng như lµ hoang ®ưêng, song qua nh÷ng
kÕt qu¶ kh¶o cæ häc gÇn ®©y ®· chøng minh nh÷ng yÕu tè ®ã lµ cã c¬ së lÞch sö.
VÝ dô như viÖc khai quËt c¸c di chØ dưíi ch©n thµnh Cæ Loa (vµo trưíc thêi ®¹i
An Dư¬ng Vư¬ng) c¸c nhµ khoa häc ®· thu ®ưîc nhiÒu ®å vËt vµ vò khÝ b»ng
s¾t.
HiÖn nay chóng ta cã rÊt nhiÒu cø liÖu ch¾c ch¾n ®Ó nãi r»ng ®å s¾t ®· xuÊt
hiªn ë nưíc ta tõ thêi rÊt xa xa, Ýt nhÊt lµ cã tõ thêi ®¹i Hïng Vư¬ng. Như thÕ,
chuyÖn “ roi s¾t, ngùa s¾t” trong chuyÖn Th¸nh Giãng lµ cã c¬ së.
Sö liÖu viÕt
Tõ khi cã v¨n tù, th× cã thªm lo¹i sö liÖu viÕt. Cµng ngµy, sö liÖu nµy cµng
nhiÒu. Khi nghiªn cøu nh÷ng giai ®o¹n sím cña lÞch sö, sö liÖu viÕt cßn Ýt, nªn
ngưêi ta ph¶i thu thËp tÊt c¶. ë c¸c giai ®o¹n sau, do sö liÖu viÕt ngµy cµng trë
nªn qu¸ ®a d¹ng, phong phó, ®ßi hái cÇn ph¶i cã mét phư¬ng ph¸p tuyÓn chän.
Víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc kü thuËt hiÖn nay, cã thÓ thu thËp nguån sö liÖu
nµy mét c¸ch dÔ dµng h¬n b»ng nhiÒu phư¬ng tiÖn tiªn tiÕn nh tin häc, kh«ng chØ
lưu gi÷ trªn giÊy mµ cßn c¶ trong c¸c æ ®Üa vi tÝnh...
 Trưíc ®©y, muèn nghiªn cøu c¸c nguån sö liÖu viÕt, ta ph¶i vµo trong c¸c
trung t©m lưu tr÷ trªn giÊy mµ cßn c¶ trong c¸c trung t©m lưu tr÷ tư liÖu hoÆc th-
ư viÖn, tra phÝch, lÇn gië tõng ph«ng hå s¬, ph¶i ®äc mét sè lưîng lín, rÊt mÊt
nhiÒu thêi gian. B©y giê viÖc ®ã trë nªn ®¬n gi¶n h¬n khi cã m¸y tÝnh trî gióp,
“ ®äc” hé, ph©n lo¹i theo yªu cÇu nghiªn cøu... Tuy nhiªn, dï cã c¸c phư¬ng tiÖn
hiÖn ®¹i trî gióp ®Õn ®©u th× ngưêi nghiªn cøu vÉn ph¶i lµm viÖc trùc tiÕp víi
nguån sö liÖu viÕt, ph¶i biÕt ph©n tÝch, ®¸nh gi¸, nãi c¸ch kh¸c lµ ph¶i cã phư¬ng
ph¸p nghiªn cøu vµ xö lý.
Trªn ®©y lµ 6 c¸ch ph©n lo¹i sö liÖu theo ặc i m hình th , tÊt nhiªn chØ cã
tÝnh chÊt quy ưíc. Do ®ã, khi nghiªn cøu mét ®Ò tµi, mét thêi ®¹i nµo ®ã, chóng
ta ph¶i biÕt ph©n lo¹i tõng lo¹i sö liÖu phï hîp víi tÝnh chÊt vµ ®Æc trưng cña ®Ò
tµi vµ thêi ®¹i Êy. BiÕt c¸ch ph©n lo¹i sö liÖu ®óng cho phÐp kh«ng bãt sãt nguån
th«ng tin, ®ång thêi cho ta biÕt ® îc tiÒm n¨ng khai th¸c th«ng tin.

4.2.2 Phân loại theo sử liệu trực tiếp và sử liệu gián tiếp
V â ú h
â
ĩ

S u tr tế
T ì ờ ờ
B â ặ
S ũ
K ờ
x y
 V T N Lũ ì ằ q
xé ĩ ú y ỹ
q T ờ y
ặ B ũ
ì ì ì ờ L
S u tế T
ì ờ ờ
K ờ
x
y

V B Đ ts ýt t N Sỹ L
ì Đ ts ýt t ã q
N Sỹ L T ờ y ờ
x x x y
N Sỹ L

5.3. Phª ph¸n sö liÖu

Phª ph¸n sö liÖu lµ mét trong nh÷ng kh©u quan träng nhÊt cña qu¸ tr×nh
nghiªn cøu lÞch sö. Tõ cuèi thÕ kû XIX cho ®Õn nay, c¸c nhµ ph ¬ng ph¸p ®· chia
viÖc phª ph¸n sö liÖu thµnh hai b íc:

Bưíc thø nhÊt gäi lµ phª ph¸n bªn ngoµi, tøc lµ bưíc x¸c ®Þnh niªn ®¹i,
nguån gèc, tÝnh ch©n gi¶ cña sö liÖu còng như kh«i phôc v¨n b¶n ®óng ®¾n cña
nã. Ch.Langlois vµ Ch.Seignobos cßn gäi lµ phª ph¸n bªn ngoµi lµ phª ph¸n uyªn
b¸c (d’ Ðrudition) vµ chia lµm hai kh©u: phª ph¸n kh«i phôc vµ phª ph¸n xuÊt xø.

B thø hai gäi lµ phª ph¸n bªn trong, tøc lµ x¸c ®Þnh c¸c th«ng b¸o vÒ c¸c
sù kiÖn trong néi dung sö liÖu cã ®óng ®¾n hay kh«ng.
 NÕu ta coi sö liÖu lµ bao gåm th«ng tin vµ kªnh th«ng tin, th× sÏ dÔ dµng
nhËn ra r»ng phª ph¸n bªn trong lµ phª ph¸n th«ng tin vµ phª ph¸n bªn ngoµi lµ
phª ph¸n kªnh.
Muèn phª ph¸n th«ng tin, ph¶i biÕt kªnh cã chÝnh x¸c hay kh«ng. Kh«ng thÓ
cã nh÷ng th«ng tin ch©n thËt trong mét tµi liÖu gi¶ m¹o. ThÕ nhưng, trong mét tµi
liÖu thËt, chưa h¼n mäi th«ng tin ®Òu chÝnh x¸c, nãi c¸ch kh¸c vÉn cã thÓ cã
nh÷ng th«ng tin kh«ng ®óng. V× vËy, hai bưíc phª ph¸n nãi trªn ®Ò ra cho sö liÖu
lµ rÊt cÇn thiÕt.
§Ó hiÓu thÕ nµo lµ th«ng tin vµ kªnh th«ng tin, cã thÓ ®ưa ra mét vÝ dô sau:
Chóng ta biÕt ®Õn mét trËn ®¸nh nµo ®ã x¶y ra trong mét kh«ng gian vµ thêi gian
cô thÓ, tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu nµy lµ th«ng tin. TrËn ®¸nh Êy ta l¹i ®ưîc biÕt qua håi ký
cña mét vÞ chØ huy th× håi ký võa lµ th«ng tin võa lµ c¶ kªnh th«ng tin. ë ®©y
nh÷ng ®iÒu kÓ trong håi ký lµ th«ng tin vµ b¶n th©n håi ký lµ kªnh th«ng tin. Khi
phª ph¸n sö liÖu, muèn biÕt ®é tin cËy cña th«ng tin (ch¼ng h¹n nh÷ng sù kiÖn vµ
®¸nh gi¸ trong cuèn håi ký) th× chóng ta ph¶i ®¸nh gi¸ ®ưîc kªnh th«ng tin - tøc
lµ b¶n th©n ngưêi truyÒn ®¹t th«ng tin trong håi ký. Trong nh÷ng trêng hîp sau
®©y ngưêi viÕt håi ký (tøc lµ kªnh th«ng tin) sÏ lµm cho th«ng tin kh«ng cßn ®é
chÝnh x¸c n÷a, ®ã lµ:
- TrËn ®¸nh x¶y ra qu¸ l©u, mµ trÝ nhí cña con ngưêi th× cã h¹n (nhí sai
ngµy th¸ng, sù kiÖn ch¼ng h¹n).
- Kh«ng gian vµ thêi gian trËn ®¸nh qu¸ réng, ngưêi kÓ l¹i chØ ®øng ë mét
tÇm hoÆc mét gãc ®é nhÊt ®Þnh (dï ®ã lµ vÞ chØ huy cao nhÊt).
- V× mét Èn ý nµo ®ã, th«ng tin bÞ sai l¹c cã chñ ý (ch¼ng h¹n như ngưêi kÓ
muèn bµo ch÷a cho sai lÇm cña m×nh, ®· “ uèn n¾n” th«ng tin lµm sao cã lîi cho
ngưêi liªn quan víi sù kiÖn)... Qua vÝ dô võa dÉn ta thÊy r»ng khi sö dông sö liÖu,
dï sö liÖu Êy lµ lo¹i nµo ®Òu ph¶i ®ưîc th«ng qua c¸c bưíc phª ph¸n bªn trong vµ
bªn ngoµi sö liÖu.

5.3.1 Phª ph¸n bªn ngoµi

Phª ph¸n bªn ngoµi lµ phª ph¸n tÝnh x¸c thùc cña sö liÖu. ViÖc phª ph¸n bªn
ngoµi th«ng thưêng ®îc tiÕn hµnh qua 5 kh©u sau ®©y:
. X¸c ®Þnh niªn ®¹i sö liÖu
Trong thùc tÕ nghiªn cøu, chóng ta biÕt r»ng bªn c¹nh nh÷ng sö liÖu cã ghi
niªn ®¹i (n¨m biªn so¹n, xuÊt b¶n...), cßn cã kh«ng Ýt sö liÖu l¹i kh«ng ghi niªn
®¹i, hoÆc cã nhưng kh«ng chÝnh x¸c.

Víi ngưêi nghiªn cøu lÞch sö, vÊn ®Ò x¸c ®Þnh niªn ®¹i cña sö liÖu lµ mét
yªu cÇu cã tÝnh tuyÖt ®èi. Mét sö liÖu kh«ng cã niªn ®¹i th× còng cã nghÜa lµ
nh÷ng th«ng tin n»m ë trong ®ã kh«ng biÕt ®· x¶y ra vµo thêi kú nµo. Râ rµng, sö
liÖu kh«ng cã niªn ®¹i lµ lo¹i sö liÖu kh«ng cã gi¸ trÞ nghiªn cøu.
Như vËy, muèn sö liÖu sö dông ®ưîc cho c«ng viÖc nghiªn cøu ngưêi ta
ph¶i tiÕn hµnh x¸c ®Þnh niªn đ¹i. Vµ ngay c¶ sö liÖu cã ghi niªn ®¹i còng ph¶i qua
kh©u kiÓm tra l¹i. Nãi chung, thñ tôc cña kh©u kiÓm tra niªn ®¹i còng gÇn víi quy
t¾c x¸c ®Þnh niªn ®¹i.
§èi víi sö liÖu, cã hai lo¹i niªn ®¹i: niªn ®¹i tuyÖt ®èi vµ niªn ®¹i tư¬ng ®èi.
Niªn ®¹i tuyÖt ®èi lµ niªn ®¹i cã mét “ l¸t c¾t” thêi gian x¸c ®Þnh, cã thÓ lµ ngµy,
th¸ng, lµ n¨m nµo ®ã... Cßn niªn ®¹i tư¬ng ®èi lµ niªn ®¹i kh«ng cã “ l¸t c¾t” thêi
gian x¸c ®Þnh mµ chØ cã thÓ pháng ®o¸n vµo mét kho¶ng thêi gian nµo ®ã víi mèc
®Çu, mèc cuèi, mèc trưíc vµ mèc sau... Trong trưêng hîp sö liÖu kh«ng x¸c ®Þnh
®îc thêi gian tuyÖt ®èi th× Ýt nhÊt còng ph¶i x¸c ®Þnh ®ưîc thêi gian tư¬ng ®èi -
tøc lµ kho¶ng thêi gian sö liÖu ®ã h×nh thµnh. Tuy nhiªn, cÇn lưu ý kho¶ng thêi
gian tư¬ng ®èi x¸c ®Þnh cµng hÑp cµng tèt. §Ó réng qu¸ l¹i kh«ng cßn ý nghÜa
nghiªn cøu n÷a.
ViÖc x¸c ®Þnh niªn ®¹i cña sö liÖu ®ưîc tiÕn hµnh theo nh÷ng nguyªn t¾c sau:
* T×m niªn ®¹i mét sö liÖu qua c¸c tµi liÖu kh¸c:
§©y lµ mét c¸ch lµm phæ biÕn ®ưîc nhiÒu nhµ nghiªn cøu vËn dông. Ta biÕt
r»ng, mét sö liÖu ra ®êi th«ng thưêng cã mèi liªn quan víi nhiÒu sö liÖu vµ tµi
liÖu kh¸c ra ®êi sau ®ã. NÕu sö liÖu ra ®êi trưíc kh«ng cã niªn ®¹i th× ta t×m c¸c
tµi liÖu ra ®êi sau cã liªn quan vµ cã niªn ®¹i. Trªn c¬ së niªn ®¹i cña c¸c tµi liÖu
liªn quan, ngưêi nghiªn cøu sÏ x¸c ®Þnh niªn ®¹i (tuyÖt ®èi hoÆc tư¬ng ®èi) cña
sö liÖu ra ®êi trưíc ®ã. C¸c tµi liÖu liªn quan cã thÓ lµ qua gia ph¶, thư tõ trao
®æi, di chóc, hoÆc ë thêi cËn, hiÖn ®¹i lµ c¸c thư tÝn, c¸c bµi viÕt, bµi b¸o phª b×nh
®¨ng trªn c¸c b¸o chÝ nãi vÒ t¸c phÈm sö liÖu Êy.
* T×m niªn ®¹i trong c¸c ®Æc ®iÓm bªn ngoµi cña sö liÖu:
§Æc ®iÓm bªn ngoµi cña sö liÖu bao gåm c¸c yÕu tè như giÊy, mùc, h×nh
trang trÝ häa tiÕt hoa v¨n, h×nh con dÊu... TÊt c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm Êy ®Òu mang dÊu
Ên của mét thêi ®¹i x¸c ®Þnh. GiÊy viÕt như thÕ nµo, mùc viÕt (hoÆc in) lo¹i nµo,
råi c«ng nghÖ s¶n xuÊt c¸c vËt liÖu ®ã ra sao, h×nh trang trÝ cã ®Æc trưng g×...
Nh÷ng yÕu tè nµy ®Òu g¾n chÆt víi thêi gian lÞch sö cña nã. NhÊt lµ ®èi víi c¸c tµi
liÖu gèc, c¸c ®Æc ®iÓm bªn ngoµi cña sö liÖu l¹i cµng cã ý nghÜa quan träng. Qua
viÖc ®¸nh gi¸, gi¸m ®Þnh c¸c ®Æc ®iÓm nªu trªn, ngưêi nghiªn cøu cã thÓ x¸c ®Þnh
®ưîc niªn ®¹i cô thÓ hoÆc kho¶ng thêi gian sö liÖu ®ã ra ®êi. VÝ dô: trªn mét v¨n
bia kh«ng cã niªn ®¹i, song nh×n h×nh con rång kh¾c trªn bia, ngưêi ta cã thÓ biÕt
®îc v¨n bia ®ưîc dùng tõ thêi nµo (con rång thêi Lý kh¸c con rång thêi TrÇn,
thêi Lª, thêi NguyÔn...).
* T×m niªn ®¹i qua ng«n ng÷ vµ v¨n tù cña sö liÖu:
 Ngoµi c¸c ®Æc ®iÓm bªn ngoµi sö liÖu, ng«n ng÷ vµ v¨n tù cña sö liÖu còng
mang dÊu Ên thêi ®¹i s©u s¾c. Như vËy cã thÓ c¨n cø vµo nh÷ng ®Æc ®iÓm v¨n tù
(ch÷ viÕt) vµ ng«n ng÷ cña sö liÖu ®Ó x¸c ®Þnh niªn ®¹i ra ®êi sö liÖu. Trong c¸c
®Æc ®iÓm cña v¨n tù vµ ng«n ng÷, nªn ®Æc biÖt chó ý ®Õn c¸c yÕu tè như: d¹ng
mÉu tù, tõ “ hóy” , tªn ®Þa danh, hÖ thèng tæ chøc hµnh chÝnh, chøc tưíc cña quan
l¹i... Sù thay ®æi c¸c yÕu tè trªn qua c¸c thêi ®¹i gióp nhµ sö häc cã cø liÖu ®Ó x¸c
®Þnh niªn ®¹i sö liÖu.
* T×m niªn ®¹i qua néi dung sö liÖu:
C¸ch cuèi cïng ®Ó t×m niªn ®¹i cña sö liÖu lµ th«ng qua néi dung (tøc lµ th«ng
tin) trong v¨n b¶n sö liÖu. Ta ph¶i t×m trong sö liÖu c¸c hiÖn tưîng lÞch sö (kinh tÕ,
chÝnh trÞ, v¨n hãa, x· héi, ngo¹i giao,...) cã niªn ®¹i ®Ó tõ ®ã suy ra niªn ®¹i cña sö
liÖu. NÕu cã mét v¨n b¶n sö liÖu nµo ®ã nh¾c ®Õn mét hiÖn tưîng, sù kiÖn lÞch sö cô
thÓ th× nhÊt thiÕt v¨n b¶n ®ã ph¶i ®ưîc ra ®êi vµo sau sù kiÖn Êy.
X¸c ®Þnh t¸c gi¶ cña sö liÖu
VÊn ®Ò x¸c ®Þnh t¸c gi¶ cña sö liÖu, tuy kh«ng ph¶i lµ mét yªu cÇu tuyÖt ®èi
(như vÊn ®Ò x¸c ®Þnh niªn ®¹i), song ®©y còng lµ mét yªu cÇu cã ý nghÜa rÊt quan
träng. §¸nh gi¸ ®é tin cËy cña th«ng tin cã nghÜa lµ ®¸nh gi¸ ngưêi th«ng tin. Mµ
ngưêi th«ng tin tøc lµ t¸c gi¶ sö liÖu. §©y lµ mèi quan hÖ cã tÝnh h÷u c¬ gi÷a ®¸nh
gi¸ th«ng tin vµ ®¸nh gi¸ kªnh th«ng tin. ë ®©y vÊn ®Ò ®ưîc ®Æt ra lµ trong hai yÕu
tè: x¸c ®Þnh hä, tªn ngưêi th«ng tin vµ ngưêi th«ng tin Êy lµ ngưêi nh thÕ nµo, th×
yÕu tè nµo lµ quan träng h¬n? VÒ vÊn ®Ò nµy, c¸c nhµ phư¬ng ph¸p luËn ®· chØ ra
r»ng: t×m ra ®ưîc mét c¸i tªn riªng thùc ra chưa cã néi dung g× c¶, mµ vÊn ®Ò lµ ph¶i
hiÓu vµ ®¸nh gi¸ ®ưîc t¸c gi¶ Êy lµ con ngưêi nh thÕ nµo? Gi¶i quyÕt ®ưîc vÊn ®Ò
nµy th× viÖc x¸c ®Þnh t¸c gi¶ sö liÖu míi cã ý nghÜa khoa häc.
X¸c ®Þnh t¸c gi¶ sö liÖu cã nh÷ng nguyªn t¾c sau ®©y: 1.X©y dùng mét b¶n
kª c¸c ®Æc ®iÓm ®Æc trưng riªng cho c¸ nh©n t¸c gi¶: ng«n ng÷ (thèng kª ng«n
ng÷), tư tëng, ch÷ viÕt (bót tÝch cña t¸c gi¶), c¸c chØ dÉn tiÓu sö t¸c gi¶ chøa ®ùng
trong sö liÖu (quan hÖ x· héi, lµ b¹n ai, hä hµng víi ai...). ẫ
ấ ặ ù â 2S
ặ ã
ã 3 N ì

Tãm l¹i viÖc x¸c ®Þnh tªn t¸c gi¶ lµ mét viÖc lµm c«ng phu, cã c¨n cø khoa
häc, ®ßi hái ph¶i vËn dông nhiÒu ph¬ng ph¸p kh¸c nhau. Tuy nhiªn kh«ng ph¶i
bao giê viÖc x¸c ®Þnh t¸c gi¶ còng thµnh c«ng. Nhưng ngay c¶ khi kh«ng t×m ®ư-
îc t¸c gi¶, viÖc lËp mét danh s¸ch ®Æc ®iÓm cña t¸c gi¶ còng cã lîi cho chóng ta
trong viÖc phª ph¸n ®é tin cËy cña th«ng tin.
X¸c ® đÞa ®iÓm t¹o ra sö liÖu
VÊn ®Ò x¸c ®Þnh ®Þa ®iÓm t¹o ra sö liÖu, tuy kh«ng ph¶i lµ mét yªu cÇu tuyÖt
®èi song l¹i cã ý nghÜa rÊt quan träng ®èi víi viÖc ®¸nh gi¸ ®é tin cËy cña sö liÖu.
C¸c th«ng tin nªu trong sö liÖu th«ng thêng c¸ch kh«ng qu¸ xa víi ®Þa ®iÓm t¹o ra
sö liÖu, cã khi hai ®Þa ®iÓm trªn trïng lµm mét. Tïy theo kho¶ng c¸ch xa hay gÇn
mµ ngưêi nghiªn cøu cã thÓ ®¸nh gi¸ ®ưîc c¸c th«ng tin hoÆc sù kiÖn nªu trong
sö liÖu ®ã tin cËy ë møc ®é nµo. MÆt kh¸c, x¸c ®Þnh ®ưîc ®Þa ®iÓm ra ®êi sö liÖu
còng cã nghÜa lµ biÕt ®ưîc mét c¸ch ch¾c ch¾n nguån gèc, xuÊt xø cña sö liÖu.

VÊn ®Ò x¸c ®Þnh ®Þa ®iÓm cña sö liÖu ®ưîc tiÕn hµnh theo c¸c nguyªn t¾c sau:

- Dùa vµo c¸c yÕu tè ®Þa lý, yÕu tè ®Þa phư¬ng cã trong sö liÖu ®Ó x¸c ®Þnh
®Þa ®iÓm t¹o ra sö liÖu. YÕu tè ®Þa lý bao gåm tªn ®Êt, tªn nói, tªn s«ng... YÕu tè
®Þa phư¬ng bao gåm phong tôc tËp qu¸n, ng«n ng÷ (lêi ¨n, tiÕng nãi, c¸ch ph¸t
©m,...). TÊt c¶ nh÷ng yÕu tè nµy Ýt nhiÒu ®Òu ®Ó l¹i dÊu Ên trong sö liÖu vµ ®Êy lµ
c¬ së gióp ngưêi nghiªn cøu x¸c ®Þnh ®ưîc ®Þa ®iÓm ra ®êi cña sö liÖu.
 - Dùa vµo c¸c ®Æc ®iÓm bªn ngoµi cña sö liÖu dÓ x¸c ®Þnh ®Þa ®iÓm t¹o ra sö
liÖu. C¸c ®Æc ®iÓm bªn ngoµi ë ®©y chÝnh lµ c¸c yÕu tè như lo¹i giÊy g×, lo¹i giÊy
Êy chØ cã ë vïng nµo, råi lo¹i mùc cã ®Æc ®iÓm ra sao, ®ưîc in b»ng phư¬ng ph¸p
nµo, lo¹i con ch÷ nµy chØ cã ë nhµ in nµo, v.v...
- Víi nh÷ng sö liÖu biÕt ®ưîc chÝnh x¸c tªn t¸c gi¶, cã thÓ c¨n cø vµo tiÓu
sö, n¬i sinh sèng vµ mèi quan hÖ cña t¸c gi¶ Êy víi x· héi ®Ó t×m ra ®Þa ®iÓm t¹o
ra sö liÖu.
X¸c ®Þnh sö liÖu gi¶ hay thËt

Lµm gi¶ lµ mét hiÖn tưîng phæ biÕn xưa nay, trong mäi kh«ng gian, thêi
gian... dưêng như víi tÊt c¶ mäi thø, mäi lÜnh vùc (t¸c phÈm nghÖ thuËt, ®å dïng,
vËt dông, tiÒn b¹c...) ®Òu cã thÓ bÞ lµm gi¶. Trong lÜnh vùc sö häc còng kh«ng
tr¸nh khái hiÖn tưîng nµy. Víi ngưêi nghiªn cøu lÞch sö, khi sö dông sö liÖu nhÊt
thiÕt ph¶i x¸c ®Þnh ®ưîc ®ã lµ thËt hay gi¶.
Cã kh¸ nhiÒu ®éng c¬, môc ®Ých khi lµm gi¶. Cã khi v× ®éng c¬, môc ®Ých
xÊu (mưu lîi vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ), nhưng còng cã khi v× ®éng c¬, môc ®Ých mang
ý nghÜa tèt ®Ñp (ch¼ng h¹n lµm gi¶ ®Ó ®¸nh lõa ®Þch). Tuy nhiªn còng cã nh÷ng
trưêng hîp kh«ng xuÊt ph¸t tõ mét môc ®Ých cô thÓ nµo c¶, mµ ®¬n gi¶n chØ lµ ®Ó
ch¬i vui, thưëng ngo¹n.

VÒ h×nh thøc, c¸c nhµ phư¬ng ph¸p chia viÖc lµm gi¶ ra hai lo¹i: gi¶ bé phËn
vµ gi¶ toµn bé. Gi¶ bé phËn tøc lµ võa cã phÇn thËt, võa cã phÇn gi¶ (phÇn ®ưîc
thay ®æi hoÆc thªm vµo ë trong nh÷ng c¸i thËt). Gi¶ toµn bé lµ gi¶ tõ ®Çu chÝ cuèi,
m« pháng, “ nh¹i” l¹i theo mét c¸i cã thËt, hoÆc thËm chÝ kh«ng hÒ cã thËt (ch¼ng
h¹n như bÞa ra di chóc cña mét nh©n vËt nµo ®ã). Như vËy, viÖc x¸c ®Þnh sö liÖu
gi¶ hay thËt còng cã hai lo¹i: gi¶ toµn bé vµ gi¶ tõng phÇn, gi¶ toµn bé thưêng
khã ph¸t hiÖn h¬n c¸i gi¶ tõng bé phËn.
Mét sè nguyªn t¾c ®Ó x¸c ®Þnh sö liÖu thËt hay gi¶:
 - X¸c ®Þnh gi¶ b¶n gèc: Sö dông h×nh ph¸p häc, so s¸nh bót tÝch, hoÆc tiÕn
hµnh c¸c xÐt nghiÖm ®Ó xem xÐt c¸c ®Æc ®iÓm bªn ngoµi cña sö liÖu như dïng
giÊy g×, mùc g×, h×nh con dÊu ra sao... Tõ kÕt qu¶ xÐt nghiÖm sÏ cho kÕt luËn lµ
c¸c lo¹i giÊy mùc Êy cã tõ thêi nµo, cã cïng niªn ®¹i víi t¸c gi¶ sö liÖu kh«ng.
- X¸c ®Þnh gi¶ b¶n sao: Dùa vµo néi dung cña sö liÖu. Nguyªn lý chung:
N¾m b¾t ®ưîc nh÷ng ®iÒu kh«ng phï hîp (yÕu tè ngîc) víi thêi ®¹i vµ t¸c gi¶, tøc
lµ t¸ch nh÷ng líp muén h¬n so víi thêi ®¹i t¸c gi¶. C¸c c©u hái thưêng ®Æt ra khi
c¨n cø vµo néi dung sö liÖu ®Ó x¸c ®Þnh sö liÖu (b¶n sao) lµ gi¶ hay lµ thËt gåm: 1,
Cã sù phï hîp gi÷a ng«n ng÷ vµ v¨n phong trong sö liÖu víi thêi ®¹i vµ t¸c gi¶
kh«ng; 2, Cã sù phï hîp gi÷a tư tưëng biÓu hiªn trong sö liÖu víi tư tưëng cña
t¸c gi¶ vµ thêi ®¹i t¸c gi¶ kh«ng; 3, Phong tôc tËp qu¸n biÓu hiÖn trong sö liÖu cã
phï hîp víi thêi ®¹i t¸c gi¶ kh«ng; 4, Cã sù phï hîp gi÷a thêi ®¹i t¸c gi¶ víi c¸c
chi tiÕt trong sö liÖu như tªn ®Êt, tªn chøc quan, hÖ thèng ®o lưêng, tiÒn tÖ...

Tãm l¹i nh÷ng s¬ hë thưêng lé ra ë nh÷ng chi tiÕt muén h¬n thêi ®¹i t¸c gi¶
mµ ®ưîc g¸n ghÐp vµo trong néi dung sö liÖu.
X¸c ®Þnh b¶n gèc cña sö liÖu

X¸c ®Þnh b¶n gèc cña sö liÖu lµ x¸c ®Þnh v¨n b¶n ®ưîc ra ®êi ®Çu tiªn cña sö
liÖu. Mçi t¸c phÈm sö liÖu ra ®êi, trong qu¸ tr×nh tån t¹i ®Òu cã sè phËn riªng cña nã
vµ kh«ng tr¸nh khái sù thay ®æi “bé mÆt” thËt ®Çu tiªn. Sù thay ®æi nµy cã nhiÒu
nguyªn nh©n. Víi c¸c sö liÖu cæ, phÇn lín lµ do qua nhiÒu lÇn sao chÐp, truyÒn tông.
Víi c¸c sö liÖu cËn vµ hiÖn ®¹i còng bÞ thay ®æi hoÆc do chÝnh t¸c gi¶ söa ch÷a, hoÆc
do kh©u biªn tËp, hiÖu ®Ýnh, xuÊt b¶n (qua c¸c lÇn in Ên, t¸i b¶n).
Chóng ta biÕt r»ng trong nghiªn cøu sö häc, sö liÖu gèc cã mét vÞ trÝ, vai trß
hÕt søc quan träng, nã lµ c¬ së ®Ó kh«i phôc l¹i bøc tranh ch©n thËt cña lÞch sö.
Víi nh÷ng sö liÖu ®· bÞ sai lÖch, thay ®æi, th× viÖc dùng l¹i bøc tranh lÞch sö sÏ rÊt
khã kh¨n. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i lóc nµo chóng ta còng cã trong tay c¸c b¶n gèc
sö liÖu, nhÊt lµ c¸c sö liÖu cæ. Do vËy ®Ó nghiªn cøu, chóng ta ph¶i tiÕn hµnh kh©u
xö lý, kh«i phôc l¹i b¶n gèc cña sö liÖu. Nhưng trong nhiÒu trưêng hîp kh«ng thÓ
cã ®ưîc b¶n gèc cña sö liÖu mµ chØ cã b¶n sao vµ c¸c thÕ hÖ b¶n sao. C«ng viÖc
cña nhµ sö häc lµ ph¶i t×m xem trong sè c¸c b¶n sao, b¶n nµo gÇn víi v¨n b¶n gèc
h¬n tøc lµ b¶n sao sím nhÊt.
Mét sè nguyªn t¾c tiÕn hµnh kh«i phôc l¹i b¶n gèc cña sö liÖu (hoÆc b¶n sao
sím nhÊt):
+ Muèn kh«i phôc l¹i b¶n gèc cña sö liÖu, nguyªn t¾c chung lµ ph¶i x¸c ®Þnh
®ưîc nh÷ng chç sai trong sö liÖu (tøc lµ chç sai sãt, nhÇm lÉn, lçi sao chÐp, in
Ên). Trong v¨n b¶n häc, c¸c b¶n sao kh¸c nhau gäi lµ “ dÞ b¶n” , c©u kh¸c nhau gäi
lµ “ dÞ v¨n” .
+ Trưíc ®©y, mét sè nhµ v¨n b¶n häc ®· ®a ra thuyÕt gäi lµ “ sai lÇm chung”
®Ó ¸p dông cho viÖc kh«i phôc v¨n b¶n gèc. Theo thuyÕt nµy, c¸c b¶n sao kh¸c
nhau cña cïng mét tµi liÖu nµo ®ã nÕu cã nh÷ng chç sai lÇm gièng nhau th× chøng
tá c¸c v¨n b¶n ®ã cã chung mét tµi liÖu gèc. Tuy nhiªn, thuyÕt nµy qua ¸p dông
nhiÒu khi tá ra m¸y mãc, hiÖu qu¶ kh«ng cao.
+ Cã mét nguyªn t¾c kh¸c ®ưîc nhiÒu nhµ nghiªn cøu ¸p dông lµ ph©n
nh÷ng chç sai lÇm thµnh hai lo¹i: sai lÇm v« ý thøc vµ sai lÇm cã ý thøc. Sai lÇm
v« ý thøc lµ lo¹i sai lÇm cã tÝnh ngÉu nhiªn x¶y ra lóc sao chÐp, kh«ng phô thuéc
vµo ý thøc cña ngưêi thùc hiÖn. VÝ dô cã mét b¶n gèc cÇn sao chÐp l¹i, ngưêi sao
chÐp chØ ®Æt cho m×nh mét nhiÖm vô duy nhÊt lµ lµm sao chÐp l¹i thËt nguyªn xi,
nhưng sai sãt vÉn x¶y ra. Cßn sai lÇm cã ý thøc lµ lo¹i sai lÇm cã sù can thiÖp ý
thøc cña ngưêi sao chÐp trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn. Víi sai lÇm v« ý thøc thưêng
x¶y ra ë mét trong bèn kh©u lµ: ®äc - nhí - ®äc thÇm - viÕt. Do vËy trong sai lÇm
v« ý thøc ngưêi ta l¹i chia ra lµm 4 lo¹i nhá n÷a lµ: sai lÇm do ®äc; sai lÇm do
viÕt; sai lÇm do nhí; sai lÇm do ®äc thÇm vµ sai lÇm do viÕt.
 Sai lÇm cã ý thøc xuÊt ph¸t tõ nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau cña qu¸ tr×nh
sao chÐp. Cã thÓ ngưêi sao chÐp muèn thay ®æi phong c¸ch v¨n häc cña t¸c gi¶.
Còng cã thÓ lµ hä nhËn thÊy mét ®o¹n v¨n, mét c©u hoÆc mét ch÷ nµo ®ã cña t¸c
gi¶ viÕt cha hay, ngưêi sao chÐp ®· tù ý söa ch÷a, viÕt l¹i theo ý mµ hä cho lµ t©m
®¾c nhÊt. Còng cã khi v× lý do chÝnh trÞ, ngưêi ta tù ý bá ®i hoÆc söa l¹i mét ®o¹n
v¨n, c©u v¨n nµo ®ã cho phï hîp víi nh©n t×nh thÕ th¸i lóc bÊy giê.
+ Cã mét lo¹i sai lÇm kh¸c n÷a kh¸ phæ biÕn vµ mang tÝnh trung gian gi÷a
sai lÇm v« ý thøc vµ sai lÇm cã ý thøc, c¸c nhµ phư¬ng ph¸p gäi lµ sai lÇm do
hiÓu l¹i. Nguyªn nh©n cña lo¹i sai lµm nµy lµ do ngưêi sao chÐp kh«ng hiÓu mét
th«ng tin nµo ®ã trong v¨n b¶n (mét ch÷, mét ý hoÆc mét thuËt ng÷ nµo ®ã...), hä
cho r»ng th«ng tin nµy lµ sai vµ tù ý söa l¹i theo c¸ch hä cho lµ míi ®óng. Cã thÓ
th«ng tin ®ã lµ mét tõ cæ, trưíc ®Êy cã nghÜa, nhưng nay kh«ng dïng n÷a nªn ng-
êi sao chÐp kh«ng hiÓu ®ưîc, hä thay vµo ®ã mét tõ míi cña ®ư¬ng ®¹i. Còng cã
thÓ do tr×nh ®é häc vÊn cña ngêi sao chÐp cã h¹n, hä kh«ng hiÓu ®ưîc nh÷ng tõ
khã, nh÷ng tõ mang nhiÒu ®iÓn tÝch cò nªn tù ý söa ch÷a.
§Ó x¸c ®Þnh ®ưîc b¶n gèc hoÆc b¶n sao sím nhÊt cÇn ph©n lo¹i ®ưîc c¸c
d¹ng sai lÇm trong c¸c dÞ v¨n. Tæng hîp dÞ v¨n vµ ¸p dông nguyªn lý sau:
- DÞ v¨n nµo khã hiÓu h¬n th× sím h¬n so víi dÞ v¨n dÔ hiÓu h¬n.
- DÞ v¨n nµo kh«ng phï hîp vÒ mÆt lÞch sö, vÒ mÆt phong c¸ch víi phÇn cßn
l¹i cña v¨n b¶n hoÆc néi dung tư tëng m©u thuÉn víi nh÷ng phÇn cßn l¹i cña v¨n
b¶n th× coi ®ã lµ dÞ v¨n muén h¬n.
Tãm l¹i, phª ph¸n bªn ngoµi sö liÖu gåm cã 5 kh©u tr×nh bµy trªn ®©y. TÊt
nhiªn, kh«ng ph¶i sö liÖu nµo còng ph¶i nhÊt thiÕt lÇn lưît phª ph¸n qua 5 kh©u.
§iÒu nµy ®ßi hái ngưêi nghiªn cøu khi sö dông sö liÖu cÇn nh¹y c¶m ph¸t hiÖn
ngay vÊn ®Ò, thÊy nghi vÊn ë kh©u nµo th× ®i s©u xö lý ë kh©u ®ã.
5.3.2. Phª ph¸n bªn trong
 Phª ph¸n bªn trong tøc lµ kiÓm tra vµ x¸c ®Þnh ®é tin cËy cña th«ng tin trong
sö liÖu. Phư¬ng ph¸p phª ph¸n bªn trong gåm c¸c nguyªn t¾c sau ®©y:

Dùa vµo gi¸ trÞ nh÷ng mÖnh ®Ò do ngưêi th«ng tin ®ưa ra
Nh÷ng th«ng tin trong sö liÖu ®óng hay sai; ch©n thËt hay gi¶ dèi phÇn lín
®Òu phô thuéc vµo nh÷ng mÖnh ®Ò cña ngêi th«ng tin - ®ã lµ nh÷ng ý kiÕn ph¸t
biÓu, ®¸nh gi¸ hay nhËn ®Þnh cña t¸c gi¶ vÒ mét lÜnh vùc hoÆc vÊn ®Ò nµo ®ã. NÕu
ngưêi nghiªn cøu kh«ng kiÓm tra mµ tin ngay vµo nh÷ng lêi nhËn ®Þnh cña t¸c gi¶
th× sÏ kh«ng tr¸nh khái sai lÇm. VÝ dô mét nhµ sö häc pưh¬ng T©y cho r»ng Mü
thua trong chiÕn tranh ViÖt Nam lµ do lÝnh Mü kh«ng chÞu næi khÝ hËu nãng bøc
cña ViÖt Nam. §©y chØ lµ mét nhËn dÞnh cã tÝnh ngôy biÖn. KhÝ hËu ë ViÖt Nam
nãng bøc lµ ®iÒu cã thËt, nhng ®Êy kh«ng ph¶i lµ nguyªn nh©n chÝnh cña viÖc Mü
thua trong chiÕn tranh ViÖt Nam.

Dùa vµo th¸i ®é vµ phư¬ng tiÖn th«ng tin cña ngưêi th«ng tin

Tøc lµ ph¶i xem xÐt th¸i ®é, phư¬ng tiÖn tiÕp nhËn th«ng tin cña t¸c gi¶. VÒ
th¸i ®é, ph¶i xem xÐt t¸c gi¶ cã tá ra kh¸ch quan, trung thùc, mang thiÖn chÝ khoa
häc hay mang tÝnh cay có, ¨n thua víi dông ý xuyªn t¹c sù thËt. VÒ phư¬ng tiÖn
cña ngưêi th«ng tin, chóng ta ph¶i t×m hiÓu xem t¸c gi¶ ®· nhËn c¸c th«ng tin b»ng
c¸ch g×, ®iÒu kiÖn tiÕp xóc nhËn tin ra sao, trùc tiÕp chøng kiÕn sù kiÖn hay qua c¸c
ph¬ng tiÖn trung gian kh¸c, ë gÇn hoÆc ë xa n¬i x¶y ra sù kiÖn...
Dùa vµo tri thøc, sù hiÓu biÕt (vÒ tr×nh ®é chuyªn m«n, nghiÖp vô) cña ngư-
êi th«ng tin

Chóng ta biÕt r»ng nhËn thøc mét sù vËt, hiÖn tưîng thưêng phô thuéc vµo
tr×nh ®é, tri thøc cña ngêi xem xÐt. Nãi c¸ch kh¸c, cïng mét sù vËt, hiÖn tưîng
nhưng mçi ngưêi nhËn thøc vµ ph¸n xÐt theo mét c¸ch kh¸c nhau tïy theo tri
thøc vµ tr×nh ®é cña tõng ngưêi. Ch¼ng h¹n như ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh n¨ng, t¸c dông
cña mét lo¹i vò khÝ míi cña ®èi phư¬ng, ngưêi nghiªn cøu cã trong tay cïng mét
lóc hai th«ng tin: mét bµi b¸o cña mét phãng viªn nưíc ngoµi vµ mét b¸o c¸o cña
mét kü sư tõng tham gia chÕ t¹o vò khÝ ®ã (gi¶ sö thu ®ưîc b¸o c¸o nµy qua t×nh
b¸o c«ng nghiÖp) th× râ rµng vÒ mÆt chuyªn m«n, b¸o c¸o cña ngêi kü sư cã ®é
chÝnh x¸c cao h¬n, s©u h¬n nhµ b¸o.
Dùa vµo hÖ thèng gi¸ trÞ cña ngêi th«ng tin

HÖ thèng gi¸ trÞ nµy bao gåm nhiÒu yÕu tè như vÞ trÝ x· héi, t×nh c¶m, quan
®iÓm giai cÊp, lËp trưêng chÝnh trÞ... C¸c yÕu tè nµy cã ¶nh hëng s©u s¾c ®Õn nhËn
thøc vµ ph¸n xÐt cña ngêi th«ng tin. Song, ë ®©y cÇn ®Æc biÖt lưu ý lµ khi ®¸nh gi¸
hÖ thèng gi¸ trÞ cña t¸c gi¶ (nhÊt lµ mÆt quan ®iÓm giai cÊp, lËp trưêng chÝnh trÞ)
nhµ sö häc cÇn ph¶i cã quan ®iÓm lÞch sö trong ph©n tÝch nhËn ®Þnh, tr¸nh gi¸o
®iÒu, ®Þnh kiÕn. Ch¼ng h¹n như kh«ng ph¶i cø giai cÊp thèng trÞ th× ®ưa ®Õn nh÷ng
th«ng tin sai. Như vËy, quan ®iÓm lÞch sö lµ ph¶i xem xÐt trong giai ®o¹n nµo th×
giai cÊp ®ã cßn ®ãng ®ưîc vai trß tÝch cùc, tiÕn bé trong lÞch sö, vµ ®Õn giai ®o¹n
nµo th× nã trë nªn lçi thêi, ph¶n ®éng. Dï t¸c gi¶ ®ã thuéc giai cÊp phong kiÕn, ®Þa
chñ hay tư s¶n ®i n÷a, trong thêi kú giai cÊp Êy chưa trë nªn lçi thêi, ph¶n ®éng th×
vÉn cã thÓ ®ưa ®Õn nh÷ng th«ng tin nhËn ®Þnh ®óng ®¾n.

Dùa vµo th«ng tin “ cã ®Þnh hưíng” hay “ kh«ng cã ®Þnh hưíng”

Th«ng tin cã ®Þnh hưíng lµ th«ng tin nh»m vµo mét hay mét sè ®èi tưîng
nhËn tin nhÊt ®Þnh. VÝ dô: bøc thư lµ th«ng tin cã ®Þnh hưíng nh»m th«ng tin cho
ngêi nhËn thư. Cßn th«ng tin kh«ng ®Þnh hưíng lµ th«ng tin kh«ng nh»m vµo mét
®èi tưîng nhËn tin cô thÓ nµo, hoÆc cã nhưng rÊt réng. VÝ dô như nhµ sö häc
Ng« SÜ liªn viÕt §¹i ViÖt sö ký toµn thư lµ nh»m vµo nhiÒu thÕ hÖ ®éc gi¶ cïng
thêi vµ mai sau biÕt vÒ lÞch sö ViÖt Nam. Mét ®Þnh hưíng nh»m vµo qu¸ nhiÒu
®èi tưîng vµ réng nh thÕ th× coi như kh«ng cã ®Þnh hưíng. ë ®©y chóng ta chØ
xem xÐt vÒ trưêng hîp th«ng tin cã ®Þnh hưíng.
 Víi trưêng hîp th«ng tin cã ®Þnh hưíng th× bao giê t¸c gi¶ truyÒn tin còng
nh»m vµo nh÷ng môc ®Ých, ®éng c¬ nµo ®ã, vµ v× vËy th«ng tin cã thÓ ®óng, cã
thÓ kh«ng ®óng. Cho nªn ë ®©y cÇn ph¶i xem xÐt c¶ ngưêi th«ng tin vµ c¶ ngưêi
nhËn th«ng tin. BiÕt ®ưîc ngưêi nhËn tin lµ ai, lµ ngêi như thÕ nµo víi ngưêi
th«ng tin th× ta sÏ ®¸nh gi¸ ®ưîc nh÷ng th«ng tin Êy ®¸ng tin cËy hay kh«ng.

Trªn ®©y lµ nh÷ng néi dung vµ phư¬ng ph¸p c¬ b¶n dïng ®Ó phª ph¸n bªn
ngoµi vµ bªn trong sö liÖu. Như trªn ®· ®Ò cËp, trong bưíc phª ph¸n bªn ngoµi, cã
nhiÒu yªu cÇu ph¶i thùc hiÖn, song kh«ng nhÊt thiÕt sö liÖu nµo còng ph¶i lµm ®ñ
qua c¸c kh©u, c¸c c«ng ®o¹n. Ngưîc l¹i, trong phª ph¸n bªn trong, c¸c kh©u cÇn
xö lý Ýt h¬n nhưng kh«ng thÓ bá qua mét nguyªn t¾c nµo. §©y lµ ®iÒu cã tÝnh b¾t
buéc mµ tÊt c¶ c¸c nhµ nghiªn cøu ph¶i thùc hiÖn khi phª ph¸n sö liÖu.

N 5

-N t về s u
- ế s u tr tế v s u tế v

6 XÁC ĐỊN Ự KIỆN VÀ IẢI ÍC Ự KIỆN RON K OA

ỌC LỊC Ử
6 1 Xác đị ựkệ
 X y ờ
ã V x
ẳ q ấ
ằ ờ â ỏ Cá ì đã x r ? ây â ỏ
â ỏ x ấ ì ờ â ỏ y
ẫ ờ â ỏ
B ã
q T ờ S
q x
ãx y T ờ S
q ì
C ĩ y
q
y
Sở ĩ y ì
ã q q x
ì ẩ ấ Mặ
q ấ
ờ ờ y
C x

6.1.1 Phương pháp trực tiếp

ấ
q T
ở ây
ặ
 C x T
â ấ ây
ấ
ờ è ấ
ù S
T
ờ
x y
N y x K s u x t v
t ô t tr s uđ ợ đ t t ìs m t ô t đó
ó đế t t tr t tế
N y x ấy ấ
ấ đề t ất x
x
x y
C ằ ù
â N y ằ

ấ đề t , y ì x
C q ằ
ì ì
ù ì x
T ễ x
ở ì ấ
Vì ì ã ì
l ẫ x
 T y ờ x
ù
1T ờ y
có y
2 T ờ x y ì
ẳ

3 T ờ x â ẫ x
ây
6.1.2. Phương pháp gián tiếp
x
x ở

C y
ấ ấy
K ấ ấy ì
x
- T ã

- y T ã y

- L ấ
T y ù
y ờ
ì
gian
 T ằ ũ x
ì
y ễ y y y S x ằ
ì y T ì
x ằ ĩ y V
ở ấ é y ở
ấ ằ
6 íc ựkệ r cứ ịc ử
G ờ â ỏ T
x y ? Câ ỏ y ặ ã ờ â ỏ ấ
C ì ãx y T ì ờ 5
1.G t mô t : L q T ấ ỳ
ũ M ì y
ờ â ỏ X y ?T ờ â ỏ ã ờ

2. G t ts L q

G C ằ

3. G t ấu trú : L q x ấ ú
x xé ấ ú
ấ ú ây ờ ặ ì
xã
4. G t đ ĩ L q ĩ ằ ờ
â ỏ L ì? L ? ờ â ỏ T ờ T ỳ ? y
T q â ? ĩ N ỳ
ì? N q â ì?
 5.G t u â L q y â ẫ
x ấ Ở ây ờ
ũ â q q

Q y
A B

V yA ãq Bở ?C y
â
-G y â q
A B A x ấ ì B x ấ
ũ x ấ S ờ ờ
ì mất mù b . Mấ ù y â
c x ấ
-G q y
A y B ĩ ấ ú Ax ấ ìB
ũ x ấ y ì
Bx ấ A
-G q
A B B x ấ Ax ấ
B x ấ A x ấ
y ì A x ấ B
-G q y
A y B B x ấ
Ax ấ x ấ A
x ấ
-G q ì ì
 A B A ở
B x ấ ì ì X A â tộ rẽ, X
là xâm, B là mất )
T y â ì ở ấ
q y

N 6
tr tế v t ế tr x đ s
s

Ba 7. PHƯƠN P ÁP LUẬN RÌN ÀY

Phư¬ng ph¸p luËn tr×nh bµy lµ nh÷ng lý gi¶i vÒ c¸ch tr×nh bµy kÕt qu¶
nghiªn cøu cña nhµ sö häc.
Qu¸ tr×nh tr×nh bµy kÕt qu¶ nghiªn cøu cña nhµ sö häc gäi lµ tù sù lÞch sö.
7.1. TÝnh chÊt cña tù sù lÞch sö:

- Tù sù lµ kh©u tr×nh bµy cña tÊt c¶ c¸c ngµnh khoa häc, lµm nhiÖm vô m«
t¶ kÕt qu¶ nghiªn cøu (trong c¸c ngµnh khoa häc ngoµi sö häc, yÕu tè thêi gian
vµ kh«ng gian kh«ng cè ®Þnh)..
Tù sù mang tÝnh chÊt lÞch sö lµ tù sù cã mèi liªn hÖ chÆt chÏ víi thêi gian.
Thêi gian cña lÞch sö ®îc x¸c ®Þnh qua niªn ®¹i (niªn ®¹i sù kiÖn) vµ ®ã lµ thêi
gian cña qu¸ khø (thêi gian ®Þnh hưíng).
- Cã hai lo¹i tù sù lÞch sö: tù sù biªn niªn vµ tù sù sö häc. C¶ hai lo¹i tù sù
nµy ®Òu tr×nh bµy c¸c sù kiÖn lÞch sö trong mèi liªn hÖ chÆt chÏ víi thêi gian.
 Sù kh¸c nhau gi÷a hai thÓ lo¹i lµ: 1, Tù sù biªn niªn tr×nh bµy c¸c sù kiÖn
theo ®óng trËt tù thêi gian, ®©y lµ thêi gian ®Þnh hưíng mét c¸ch cøng nh¾c. C¸c
sù kiÖn ®ưîc m« t¶ ®éc lËp, kh«ng cã liªn hÖ g× víi nhau; 2, Tù sù sö häc còng
tr×nh bµy sù kiÖn theo thêi gian ®Þnh hưíng, nhng thêi gian cña tù sù sö häc cã
thÓ ®i ®i l¹i l¹i trong mét kho¶ng nµo ®ã (ch¼ng h¹n ®Ó lµm s¸ng tá mét sù kiÖn
cã thÓ nh¾c l¹i mét sù kiÖn trưíc hoÆc sau ®ã, hoÆc cã thÓ ®ưa ra nh÷ng mÖnh
®Ò dù ®o¸n tư¬ng lai). Trong tù sù sö häc, c¸c sù kiÖn cã mèi liªn hÖ víi nhau.
7.2. Nh÷ng thµnh phÇn cña tù sù lÞch sö

7.2.1. MÖnh ®Ò lÞch sö

- Lµ mÖnh ®Ò cã chøa yÕu tè thêi gian, kh«ng gian vµ liªn hÖ mËt thiÕt víi
mét hay mét sè sù kiÖn lÞch sö.
VÝ dô: Ngµy 2 th¸ng 9 n¨m 1945 t¹i qu¶ng trêng Ba §×nh - Hµ Néi, Chñ
tÞch Hå ChÝ Minh ®äc Tuyªn ng«n ®éc lËp, khai sinh ra nưíc ViÖt Nam D©n chñ
Céng hßa.
Thêi gian: Ngµy 2 th¸ng 9 n¨m 1945.
Kh«ng gian: Qu¶ng trêng Ba §×nh - Hµ Néi.
Sù kiÖn lÞch sö: Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®äc Tuyªn ng«n ®éc lËp.
- CÇn lưu ý:
+ Cã mÖnh ®Ò liªn quan ®Õn sù kiÖn nhng sù kiÖn Êy kh«ng cã thùc trong
lÞch sö, ®ã lµ mÖnh ®Ò hư cÊu, mÖnh ®Ò gi¶ lÞch sö (thưêng gÆp ë tiÓu thuyÕt
lÞch sö).
+ Cã mÖnh ®Ò liªn quan ®Õn sù cè t¬ng lai cha ®îc thùc hiÖn th× kh«ng ph¶i
lµ mÖnh ®Ò lÞch sö.
+ Cã mÖnh ®Ò võa liªn quan ®Õn sù kiÖn ®· x¶y ra nhng còng cã liªn quan
®Õn sù kiÖn chưa x¶y ra, ®ã còng lµ mÖnh ®Ò lÞch sö nhưng lµ mÖnh ®Ò më
(chưa kÕt thóc).
 VÝ dô: Tõ n¨m 1988, chÝnh s¸ch ruéng ®Êt ®æi míi cña §¶ng ®· lµm n«ng
nghiÖp ViÖt Nam ph¸t triÓn vưît bËc, sù ph¸t triÓn nµy sÏ cßn tiÕp tôc trong
nhiÒu n¨m tíi.
7.2.2. MÖnh ®Ò ®¸nh gi¸
- MÖnh ®Ò ®¸nh gi¸ lµ sù thÓ hiÖn th¸i ®é cña nhµ sö häc ®èi víi c¸c sù kiÖn
lÞch sö, nh©n vËt lÞch sö.
MÖnh ®Ò ®¸nh gi¸ mang l¹i hai th«ng tin:
1, Th«ng tin vÒ c¸i thùc tÕ ®îc ®¸nh gi¸.
2, Th«ng tin vÒ hÖ thèng gi¸ trÞ cña ngêi ®¸nh gi¸.
VÝ dô: Cïng mét sù kiÖn nhưng hai nhµ sö häc Lª V¨n H vµ Ng« SÜ Liªn
®¸nh gi¸ kh¸c nhau.
Lª V¨n Hưu b×nh: “ Lª §¹i Hµnh giÕt §inh §iÒn, b¾t NguyÔn BÆc, tãm
Qu©n BiÖn, Phông Hu©n dÔ nh lïa trÎ con, như sai n« lÖ, chưa ®Çy vµi ba n¨m
mµ bê câi ®Þnh yªn, c«ng ®¸nh dÑp chiÕn th¾ng dÉu lµ nhµ H¸n, nhµ §ưêng
còng kh«ng h¬n ®ưîc” .
Ng« SÜ Liªn b×nh: “ Lêi bµn cña Lª V¨n Hưu l¹i ®¸nh ®ång §iÒn, BÆc víi
hµng lo¹n tÆc khiÕn cho ®¹o nh©n lu©n kh«ng s¸ng tá víi ®êi sau, g©y mÇm tiÕm
®o¹t ®Ó cho nh÷ng kÎ cã quyÒn lùc tranh nhau b¾t chíc quÐt s¹ch c¬ng thêng v×
thÕ kh«ng thÓ kh«ng biÖn b¸c” .
- Sù ®¸nh gi¸ lÞch sö kh«ng chØ th«ng qua mÖnh ®Ò ®¸nh gi¸ mµ cßn thÓ
hiÖn ë chç:
+ KÕt hîp ®¸nh gi¸ ngay trong mÖnh ®Ò lÞch sö.
+ BiÓu hiÖn qua ng«n ng÷, ng«n ng÷ cã tÝnh biÓu c¶m, b»ng biÓu c¶m ngêi
ta cã thÓ ®¸nh gi¸ (vÝ dô sö dông ng«i thø ba sè Ýt).
+ H×nh thøc ®¸nh gi¸ phi ng«n ng÷: im lÆng lµ mét c¸ch ®¸nh gi¸, chän
®Ò tµi, hiÖn tîng còng lµ mét c¸ch ®¸nh gi¸.
 + §«i khi toµn bé sù miªu t¶ ®· cã ý nghÜa ®¸nh gi¸.
7.2.3. Kh¸i qu¸t lÞch sö:
- Kh¸i qu¸t lÞch sö lµ mÖnh ®Ò lÞch sö nãi ®Õn mét sè sù kiÖn lÞch sö gièng
nhau ë mÆt nµo ®ã vµ kh¸i qu¸t ®iÓm gièng nhau ®ã.
- §Æc ®iÓm cña kh¸i qu¸t lÞch sö:
+ §Ò cËp tíi nh÷ng sù kiÖn cña qu¸ khø.
+ Chøa nh÷ng yÕu tè thêi gian, kh«ng gian.
+ §Ò cËp tíi ®iÓm chung cña c¸c sù kiÖn.
+ Kh«ng cung cÊp nh÷ng tri thøc ®Çy ®ñ ®Ó thùc hiÖn chøc n¨ng dù kiÕn.
VÝ dô: “ TÊt c¶ c¸c cuéc khëi nghÜa n«ng d©n ë ViÖt Nam thÕ kû XVII ®Òu
thÊt b¹i” .
Sù kiÖn: C¸c cuéc khëi nghÜa n«ng d©n.
Thêi gian: ThÕ kû XVII.
Kh«ng gian: ViÖt Nam
§iÓm chung: §Òu thÊt b¹i
C¸c tri thøc trªn kh«ng mang l¹i chøc n¨ng dù kiÕn.
7.2.4. Qui luËt lÞch sö
- Qui luËt lÞch sö hay ®Þnh luËt lÞch sö lµ nh÷ng mÖnh ®Ò kh«ng chøa yÕu tè
thêi gian, kh«ng gian, cã kh¶ n¨ng dù ®o¸n vµ ®· ®îc chøng minh ®Çy ®ñ (nÕu
yÕu tè thêi gian, kh«ng gian hµm Èn th× ph¶i trong ph¹m vi rÊt lín).
- Ph©n lo¹i qui luËt lÞch sö:
+ Qui luËt phæ biÕn: Lµ qui luËt ho¹t ®éng trong mäi h×nh th¸i kinh tÕ -
x· héi.
+ Qui luËt tæng qu¸t (hay phæ qu¸t): Lµ qui luËt chØ t¸c ®éng trong mét
hay mét sè h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi.
 + Qui luËt lÞch sö thø yÕu: Lµ qui luËt chØ t¸c ®éng trong mét thêi kú
nhÊt ®Þnh cña mét h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi.
7.3. Phư¬ng ph¸p lÞch sö vµ phư¬ng ph¸p l«-gich:

Phư¬ng ph¸p lÞch sö vµ phư¬ng ph¸p l«-gich võa thuéc phư¬ng ph¸p luËn
nghiªn cøu võa thu«c ph¬ng ph¸p luËn tr×nh bµy. Trong phư¬ng ph¸p luËn
nghiªn cøu th× n»m ë trong t duy, cßn trong phư¬ng ph¸p luËn tr×nh bµy th× biÓu
hiÖn cô thÓ.
7.3.1. Phư¬ng ph¸p lÞch sö trong trình bày lịch sử
- Lµ phư¬ng ph¸p tr×nh bµy tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö víi mäi tÝnh
chÊt cô thÓ cña chóng.
- §Æc ®iÓm cña phư¬ng ph¸p lÞch sö:
+ M« t¶ tÝnh mu«n mµu mu«n vÎ cña lÞch sö, t×m ra c¸i ®Æc thï c¸i c¸
biÖt ë trong c¸i phæ biÕn.
+ Tr×nh bµy c¸i kh«ng lÆp l¹i bªn c¹nh c¸i lÆp l¹i.
+ M« t¶ nh÷ng bưíc ®ưêng quanh co thôt lïi t¹m thêi… cña ph¸t triÓn
lÞch sö.
+ Chó ý ®Õn nh÷ng tªn ®Êt, tªn ngưêi, kh«ng gian thêi gian cô thÓ.

- Kh¶ n¨ng cña phư¬ng ph¸p lÞch sö: T¸i hiÖn lÞch sö mét c¸ch phong phó,
sinh ®éng, mu«n mµu mu«n vÎ như nã vèn cã.

7.3.2. Phư¬ng ph¸p l«-gich trong trình bày lịch sử

- Lµ phư¬ng ph¸p tr×nh bµy lÞch sö trong h×nh thøc tæng qu¸t nh»m môc
®Ých v¹ch ra b¶n chÊt qui luËt, khuynh híng chung trong sù vËn ®éng cña
chóng.
- §Æc ®iÓm cña phư¬ng ph¸p l«-gich:

+ T×m hiÓu c¸i b¶n chÊt, c¸i phæ biÕn, c¸i lÆp l¹i cña c¸c hiÖn tưîng.
 + M« t¶ sù ph¸t triÓn tÊt yÕu cña lÞch sö.
+ ChØ ®Ò cËp ®Õn nh÷ng nh©n vËt, sù kiÖn, giai ®o¹n ®iÓn h×nh vµ ®Ò cËp
qua nh÷ng ph¹m trï, qui luËt nhÊt ®Þnh.
- Kh¶ n¨ng cña phư¬ng ph¸p l«-gich: Cã thÓ nhËn ra c¸i míi ®ang n¶y sinh
mµ dù ®o¸n hưíng ®i cña lÞch sö.

7.3.3. TÝnh thèng nhÊt cña hai phư¬ng ph¸p:

- LÞch sö (kh¸ch quan) ph¸t triÓn phong phó, ®a d¹ng mu«n h×nh mu«n vÎ
bao gåm c¶ nh÷ng hiÖn tưîng ®Æc thï, c¸ thÓ, ngÉu nhiªn, nh÷ng bíc ®êng
quanh co nhng theo mét xu híng ph¸t triÓn tÊt yÕu vµ cã qui luËt. M« t¶ lÞch sö
ch©n thùc lµ ®· bao hµm tÝnh lÞch sö vµ tÝnh l«-gich.
- V× lÞch sö ph¸t triÓn mét c¸ch cã qui luËt nªn phư¬ng ph¸p lÞch sö chØ ®¹t
®îc kÕt qu¶ khi t¸c phÈm lÞch sö to¸t lªn c¸i l«-gich kh¸ch quan cña sù ph¸t
triÓn sù vËt, tøc t¸c phÈm lÞch sö ph¶i cã tÝnh chÊt lý luËn.
Ngưîc l¹i v× lý luËn ph¶i thÊm nhuÇn chñ nghÜa lÞch sö nªn phư¬ng ph¸p l«-
gich ph¶i ph¶n ¸nh trong t¸c phÈm mét c¸ch ®óng ®¾n tiÕn tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö
tøc lµ t¸c phÈm lý luËn ph¶i thÓ hiÖn ®ưîc b¶n chÊt cña lÞch sö.
NÕu kh«ng cã l«-gich th× lÞch sö chØ lµ mï qu¸ng vµ nÕu kh«ng cã lÞch sö
th× l«-gich chØ lµ rçng tuÕch. T¸c phÈm sö häc lý tưëng lµ ®¹t ®ưîc sù kÕt hîp
nhuÇn nhuyÔn gi÷a phư¬ng ph¸p lÞch sö vµ phư¬ng ph¸p l«-gich.

¡ng-ghen viÕt: “ Phư¬ng ph¸p l«-gich kh«ng g× kh¸c lµ phư¬ng ph¸p lÞch
sö vÒ b¶n chÊt mµ c¸i kh¸c lµ phư¬ng ph¸p l«-gich tho¸t khái h×nh thøc lÞch sö,
tho¸t khái nh÷ng c¸i ngÉu nhiªn, phư¬ng ph¸p l«-gich cho phÐp nh×n thÊy b¶n
chÊt ch©n lý mµ kh«ng sa vµo hiÖn tưîng, nhng muèn cã ch©n lý ph¶i cã nh÷ng
sù kiÖn lÞch sö” .
7.3.4. TÝnh ®éc lËp tương ®èi cña hai phư¬ng ph¸p:
 - TÝnh ®éc l©p tư¬ng ®èi cña hai phư¬ng ph¸p thÓ hiÖn ë chç tïy theo yªu
cÇu cña ®Ò tµi mµ sö dông ph¬ng ph¸p nµo nhiÒu h¬n. NÕu ®Ò tµi chñ yÕu nh»m
tr¶ lêi c©u hái c¸i g× ®· x¶y ra th× dïng phư¬ng ph¸p lÞch sö nhiÒu h¬n; NÕu ®Ò
tµi chñ yÕu nh»m tr¶ lêi c©u hái nh÷ng lý thuyÕt nµo cã thÓ x¸c ®Þnh ®ưîc th×
dïng phư¬ng ph¸p l«-gich nhiÒu h¬n.

7.4. Tæng hîp c«ng tr×nh:

Tæng hîp c«ng tr×nh lµ thiÕt kÕ ®Ó x©y dùng c«ng tr×nh sö häc. Cã ba lo¹i
m« h×nh thiÕt kÕ c«ng tr×nh sö häc lµ m« h×nh cÊu tróc, m« h×nh diÔn tiÕn, m«
h×nh biÖn chøng. Khi x©y dùng c«ng tr×nh sö häc cÇn lùa chän mét m« h×nh phï
hîp víi néi dung vµ kÕt cÊu cña ®Ò tµi.
7.4.1. M« h×nh cÊu tróc:
- M« h×nh cÊu tróc thiÕt kÕ ®Ò tµi nh mét hÖ thèng bao gåm nhiÒu bé phËn, c¸c
bé phËn cã mèi liªn hÖ víi nhau vµ ®ã lµ nh÷ng mèi liªn hÖ ®ång ®¹i.
- M« t¶ lÞch sö theo m« h×nh cÊu tróc lµ m« t¶ c¸c bé phËn t¹o thµnh hÖ
thèng, m« t¶ mèi liªn hÖ gi÷a c¸c bé phËn víi nhau vµ m« t¶ mèi liªn hÖ cña
tõng bé phËn víi toµn hÖ thèng.
- Sö dông m« h×nh cÊu tróc cÇn x¸c ®Þnh râ c¸c bé phËn cña cÊu tróc vµ lu ý
®Õn tÝnh vËn ®éng cña tõng bé phËn trong ph¹m vi cÊu tróc.
- ¦u ®iÓm cña m« h×nh cÊu tróc lµ kh«i phôc ®îc sù kiÖn (®Ò tµi) víi ®Çy ®ñ
c¸c yÕu tè cña sù kiÖn, thÊy ®îc vÞ trÝ cña tõng bé phËn víi tæng thÓ cÊu tróc.
H¹n chÕ cña m« h×nh nµy lµ khã tr×nh bµy sù vËn ®éng cña sù kiÖn trªn trôc
thêi gian.
7.4.2. M« h×nh diÔn tiÕn:
- M« h×nh diÔn tiÕn thiÕt kÕ ®Ò tµi như mét sù kiÖn bao gåm nhiÒu giai ®o¹n
nèi tiÕp nhau trªn trôc thêi gian vµ trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh.
 - M« t¶ lÞch sö theo m« h×nh diÔn tiÕn lµ m« t¶ c¸c giai ®o¹n t¹o thµnh sù
kiÖn, m« t¶ mèi liªn hÖ gi÷a c¸c giai ®o¹n, ®ã lµ mèi liªn hÖ lÞch ®¹i, cã tríc cã
sau, cã sím cã muén.
- Khi sö dông m« h×nh diÔn tiÕn cÇn x¸c ®Þnh ®ưîc c¸c giai ®o¹n lÞch sö,
c¸c mèc lÞch sö, c¸c ®Æc trưng cña tõng giai ®o¹n lÞch sö vµ thÊy ®ưîc mèi quan
hÖ nh©n qu¶ cña c¸c giai ®o¹n kÕ tiÕp nhau.
- ¦u ®iÓm cña m« h×nh diÔn tiÕn lµ c¸c sù kiÖn lÞch sö ®îc ®Æt ®óng vÞ trÝ
cña nã trªn trôc thêi gian. M« h×nh nµy cho ngưêi ®äc dÔ h×nh dung ®ưîc tiÕn
tr×nh lÞch sö qua c¸c giai ®o¹n m« t¶.
H¹n chÕ cña m« h×nh diÔn tiÕn lµ khã m« t¶ lÞch sö trong ph¹m vi kh«ng
gian réng vµ khã m« t¶ nhiÒu sù kiÖn cã liªn hÖ ®ång ®¹i.
7.4.3. M« h×nh biÖn chøng:
- M« h×nh biÖn chøng thiÕt kÕ ®Ò tµi như mét cÊu tróc vËn ®éng trªn trôc
thêi gian, trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh. §©y lµ sù kÕt hîp gi÷a m« h×nh
cÊu tróc vµ m« h×nh diÔn tiÕn ®Ó m« t¶ lÞch sö.
- M« t¶ lÞch sö theo m« h×nh biÖn chøng lµ m« t¶ cÊu tróc t¹i nh÷ng vÞ trÝ
kh¸c nhau trªn trôc thêi gian. T¹i nh÷ng vÞ trÝ thêi gian ®ã, cã sù thay ®æi tr¹ng
th¸i c¸c bé phËn trong cÊu tróc.
- Sö dông m« h×nh biÖn chøng cÇn chó ý ®Õn tÝnh vËn ®éng cña cÊu tróc, ®ã
lµ qu¸ tr×nh tõ thay ®æi ®Õn biÕn ®æi tr¹ng th¸i cña tÊt c¶ c¸c bé phËn trong cÊu
tróc dÉn tíi sù ph¸ vì cÊu tróc cò, h×nh thµnh cÊu tróc míi.
- M« h×nh biÖn chøng lµ m« h×nh lý tưëng trong tr×nh bµy lÞch sö.

N :
N t về s v
tr trì b s
 ÀI LIỆU AM K ẢO

1 V Tấ 200 Một số vấ đề ý u s Nx Q
N

2 N L 2011), u s Nx
N

3. J. Topolski (1978 , u s B T
y N

4 V T 1995 s v , Nxb
K Xã N

5 V S V N 19 0 Mấ vấ đề u s .
Nx K Xã N