‫فصل دوم‪ ،‬روابط کیمیاوی‬

‫مقدمه‬
‫به دلیل داشتن اجداد مشترک در بین جانداران‪ ،‬تمامی سیستم های بیولوژیکی از مالیکول های کیمیاوی یکسان تشکیل شده است و از‬
‫نظر سازماندهی و ساختار در سطح حجروی بسیار مشابه می باشد‪ .‬مالیکول های اساسی حیات یا همان ماکرومالیکول های حیاتی در‬
‫جریان سالیان زیادی بدون تغییر مانده اند و ساختارشان مشخص است و اجزای تشکیل دهنده آن نیز ثابت می باشد‪ .‬پس می توان گفت‬
‫سیستم های بیولوژیک توسط ماکرومالیکول ها سازماندهی می شوند که البته باید این ماکرومالیکول ها بتوانند با یکدیگر تعاملات‬
‫کیمیاوی و اتصالات ساختاری داشته باشند‪.‬‬

‫مالیکول آب‬
‫در اکثر موجودات زنده جان‪ ،‬بیشتر وزن بدن را آب تشکیل میدهد‪ .‬آب فراوان ترین مالیکول در سیستم های بیولوژیکی است‪ .‬مقدار‬
‫آب موجود در حجره وابسته به فعالیت متابولیکی حجره می باشد‪.‬‬

‫شکل ‪ -1‬ساختمان مالیکولی آب‬

‫در انساج انسانی مقدار آب از ‪ ۰۲‬درصد در استخوانها تا ‪ ۵۹‬درصد در حجره های چشم متغیر است و در حدود ‪ ۰۲‬درصد وزن بدن ما را‬
‫آب تشکیل داده است‪ .‬به طور متوسط بیشتر حجره ها ‪ ۰۲‬تا ‪ ۰۲‬درصد از وزن شان از آب تشکیل شده است‪ .‬مقدار پروتئین ها بین ‪ 1۲‬تا‬
‫‪ ۰۲‬درصد‪ ،‬مقدار لیپید ها بین ‪ ۰‬تا ‪ ۳‬درصد‪ ،‬مقدار قند ها‪ ،‬یک درصد و بقیه مالیکول ها مثل نمک ها هم یک درصد را تشکیل میدهند‪.‬‬
‫مقدار آب در حیوانات و گیاهان متغیر است‪.‬‬

‫مالیکول ها و آیون های کوچک در محیط آبگین با هم ترکیب و یک جا شده و ماکرو مالیکولهای بزرگتر مثل پروتئین‪ ،‬لیپید و قند را‬
‫می سازند‪ .‬این ماکرومالیکول ها نیز در اتصال به یکدیگر می تواند ساختمان حجره در موجودات زنده را تشکیل دهند‪ .‬مالیکولهای‬
‫کوچک شامل امینو اسید ها‪ ،‬نوکلئوتیدها‪ ،‬فسفولیپید ها و قندهای ساده می باشند‪ .‬عملکرد درست و دقیق حجرات‪ ،‬انساج و کل ارگانیسم‬
‫و موجودات زنده جان بستگی به ساختار و فعالیت همه این مالیکول ها‪ ،‬چه مالیکول های بزرگ و چه مالیکول های کوچک دارد‪ .‬از‬
‫یک پروتون بسیار کوچک تا مالیکول های بسیار بزرگ مثل ‪ DNA‬و کروموزوم ها‪ ،‬همه مالیکول ها در حیات و بقای یک حجره نقش‬

‫‪1‬‬
‫دارند‪ .‬اینتراکشن کیمیاوی تمام مالیکول های بزرگ و کوچک با آب داخل حجره ها و همچنین با دیگر مالیکولها‪ ،‬باعث انجام فعالیت‬
‫های متابولیکی حجره و تضمینی برای ادامه حیات حجره ها و ارگانیسم میباشد‪.‬‬

‫شکل ‪ -۰‬مقدار فیصدی آب در هر کدام از انساج بدن‬

‫مالیکول آب جز اصلی و حیاتی تشکیل دهنده بدن موجودات زنده می باشد‪ .‬مالیکول آب دارای خصوصیات فیزیکی و کیمیاوی خاص‬
‫می باشد که آن را به عنوان ماده ضروری برای حیات و برای بقای موجودات معرفی میکند‪ .‬آب در بدن موجودات چند استفاده مهم‬
‫دارد که به شرح زیر میباشد‪:‬‬
‫اول‪ -‬آب منبعی است که طی پروسه فوتوسنتز استفاده و مصرف میشود و اکسیژن لازم برای تنفس را فراهم میکند و اتوم های هایدروژن‬
‫آن به منظور تولید بسیاری از ترکیبات ارگانیک استفاده می شود‪ .‬این استفاده در فوتوسنتز‪ ،‬صرفا برای حجره های فوتوسنتز کننده گیاهی‬
‫است‪ .‬می توان گفت آب در پروسه فوتوسنتز به عنوان ماده اولیه مصرف میشود‪.‬‬
‫دوم‪ -‬به عنوان حل کننده و فراهم کننده محیط تعامل در بسیاری از تعاملات بیولوژیک عمل نموده و به عنوان تعامل کننده یا محصول‬
‫بسیاری از تعاملات کیمیاوی می باشد‪.‬‬
‫سوم‪ -‬آب می تواند فشار اسمزی مشخصی در حجرات ایجاد کند تا شکل و فشار داخل حجره حفظ شود‪.‬‬
‫چهارم‪ -‬آب قادر به جذب گرمای زیادی است و به این شکل از تغییرات حرارتی شدید در داخل حجره جلوگیری می کند‪.‬‬
‫پنجم‪ -‬آب میتواند نقش انتقال دهنده مالیکول ها و مواد را در داخل حجره و در داخل بدن انجام دهد‪.‬‬

‫همچنین آب بعنوان یکی از فاکتورهای محیطی تاثیرگذار بر روی جانداران است‪ .‬بسیاری از موجودات زنده در اقیانوس ها‪ ،‬دریاها‪،‬‬
‫دریاچه ها و رودخانه های آب شیرین زندگی می کنند‪ ،‬بدین معنی که آب محل زندگی برای بسیاری از جانداران است‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫مالیکول آب یک مالیکول قطبی یا پولار‪ 1‬یا در حقیقت یک مالیکول دو قطبی است که از یک اتم اکسیژن و دو اتم های هایدروژن‬
‫تشکیل شده است‪ .‬قطبی بودن به این معنا است که یک سر مالیکول دارای چارج مثبت و یک سر آن دارای چارج منفی است‪ .‬یک انتهای‬
‫مالیکول آب دارای چارج جزئی مثبت و انتهای دیگر آن دارای چارج جزئی منفی است‪ .‬مالیکول های آب در حالت مایع و جامد از‬
‫طریق روابط هایدروژنی به یکدیگر متصل می شوند‪.‬‬

‫انحلالیت‬
‫آب به علت قطبی بودن حل کننده بسیار خوبی است و قادر به حل کردن بسیاری از مواد مختلف به خصوص ترکیبات قطبی و آیونی‬
‫میباشد‪ .‬مالیکول های آب‪ ،‬آیونهای ترکیبات آیونی را به سمت خود کشیده و آنها را از یکدیگر جدا می کند‪ .‬آب نقش بسیار مهمی در‬
‫تسهیل تعاملات کیمیاوی دارد که علت آن انحلالیت بالای آب و تمایل اتم های بعضی از ترکیبات به تشکیل آیون در محلول آب می‬
‫باشد‪.‬‬

‫مواد از نظر انحلالیت در آب به سه دسته تقسیم می شوند‪:‬‬

‫‪ -1‬مواد آب دوست‬
‫موادی که به آسانی با آب تعامل میکنند و در آن حل میشوند‪ ،‬هایدروفیل یا هایدروفیلیک نامیده می شوند‪ .‬نمونه آن قند خوراکی‬
‫مانند ساکاروز و نمک طعام می باشد‪ .‬اما همه مواد و ترکیبات موجود در سیستم های بیولوژیک آب دوست نیستند‪.‬‬

‫‪ -2‬مواد آب گریز‬
‫موادی هستند که در آب حل نمی شود‪ .‬در حقیقت این مواد توانایی تشکیل رابطه ها و ساختارهایی را دارند که در آب از یکدیگر جدا‬
‫نمی شود‪ .‬این مواد را مواد هایدروفوب یا آب گریز می نامند که به مقدار زیادی در موجودات زنده جان یافت می شوند‪ .‬لیپید ها و مواد‬
‫غیر قطبی نمونه هایی از ترکیبات آبگریز هستند‪.‬‬

‫‪ -3‬مواد دوگانه دوست‬

‫موادی نیز وجود دارند که به خاطر وجود دو ساختار متفاوت در یک مالیکول خاصیت دوگانه دوستی دارند‪ .‬یک قسمت آن خاصیت‬
‫آب گریزی و قسمت دیگر آن خاصیت آب دوستی دارد که به این مواد آمفی پاتیک یا دوگانه دوست می گویند‪ .‬مهمترین ترکیب‬
‫دوگانه دوست مالیکول فاسفولیپید میباشد که در ساختار غشای پلاسمایی وجود دارد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Polar‬‬

‫‪3‬‬
 ‫رابطه های کیمیاوی‬
‫نیروهای جاذبه بین اتم ها چه قوی و چه ضعیف باشند در واقع مانند قوه هایی هستند که مالیکول ها را به همدیگر متصل نگه میدارد و‬
‫باعث تعامل و اتصال بین مالیکول های مختلف می شوند‪ .‬اتم های یک ماده توسط رابطه کیمیاوی که نوعی نیروی جاذبه است به یکدیگر‬
‫متصل شده اند‪ .‬مقدار انرژی مشخصی که برای شکستن یک رابطه کیمیاوی و از بین بردن این رابطه لازم است‪ ،‬اگر این انرژی زیاد باشد‬
‫رابطه قوی است و اگر کم باشد رابطه ضعیف است‪ .‬الکترون های لایه ولانس تعیین کننده تعداد رابطه های کیمیاوی است که یک اتم‬
‫می تواند تشکیل دهد‪ .‬رابطه های کیمیاوی در ساختار ماکرومالیکول ها و تعاملات بین مالیکول ها به دو دسته تقسیم می شوند‪:‬‬

‫الف‪ -‬رابطه های کووالانت یا اشتراکی‬

‫روابط بسیار قوی و سخت هستند که اتم ها را در داخل مالیکول به یکدیگر متصل نگه میدارد‪.‬‬
‫ب‪ -‬رابطه های غیر کووالانت‬
‫در واقع رابطه های ضعیف و سستی هستند که مالیکول ها را به یکدیگر متصل می کند و در حقیقت در بین مالیکول ها تشکیل می شوند‪.‬‬

‫رابطه های کووالانت‬

‫از به اشتراک گذاشتن یک جفت الکترون میان دو اتم رابطه های کووالانت یا رابطه های اشتراکی تشکیل می شود‪ .‬در جریان تشکیل‬
‫رابطه کووالانت‪ ،‬هر اتم ظرفیت الکترونی خود را تکمیل میکند‪ .‬رابطه کووالانت از قویترین رابطه های کیمیاوی می باشد‪ .‬یک مثال از‬
‫رابطه کووالانتی اتصال دو اتم هایدروژن در یک مالیکول گاز هایدروژن ‪ H2‬است‪.‬‬
‫هر اتم هایدروجن در لایه والانس خود یک الکترون دارد اما به منظور تکمیل نمودن لایه والانس به یک الکترون دیگر نیازمند است‪.‬‬
‫تکمیل الکترونی لایه ولانسی‪ ،‬مالیکول را پایدار تر می کند‪ .‬اتم های هایدروجن شرایط یکسان برای پذیرش الکترون دارند بنابراین هیچ‬
‫کدام یک الکترون خود را به طور کامل در اختیار اتم دیگر قرار نمی دهد بلکه یک الکترون خود را به اشتراک میگذارد‪.‬‬

‫در مالیکول آب‪ ،‬اتوم اکسیژن در لایه آخری خود دارای ‪ ۶‬الکترون می باشد که با به اشتراک گذاشتن دو الکترون از دو اتم هایدروجن‬
‫الکترون های ولانسی خود را به ‪ ۰‬رسانده و تکمیل می نمایند‪ .‬الکترون های لایه والانس هر مالیکول هایدروجن نیز به دو رسیده و لایه‬
‫والانس هایدروجن نیز تکمیل می گردد‪ .‬لذا مالیکولهای آب دارای ساختار پایدار می باشند‪ .‬رابطی کوالانتی یا اشتراکی را با یک خط‬
‫پیوسته (‪ )-‬نشان میدهد‪.‬‬

‫در مالیکول گاز اکسیژن )‪ (O2‬که ساختار پایداری دارد دو اتم اکسیژن وجود دارد که دو جفت الکترون خود را به اشتراک میگذارند‬
‫و باعث تشکیل رابطه کووالانت می شود‪ .‬هر اتم اکسیژن در لایه بیرونی خود دارای ‪ ۶‬الکترون است و دو اتم اکسیژن برای تکمیل لایه‬
‫والانسی خود دو جفت الکترون به اشتراک میگذارند و رابطه کووالانت دوگانه تشکیل می شود و به شکل دو خط موازی در کنار هم‬
‫(=) نشان داده میشود‪ .‬همچنین کاربن در مالیکول کاربن دی اکسید می تواند دو رابطه دوگانه بین کاربن و اکسیژن در طرفین اتم کاربن‬
‫تشکیل بدهد‪.‬‬
‫در این مالیکول‪ ،‬کاربن چهار ظرفیتی فقط با دو اتوم رابطه برقرار کرده است اما تعداد رابطه ها‪ ۴ ،‬رابطه کووالانت است‪ .‬زمانی هم که‬
‫سه جفت الکترون بین دو اتم به اشتراک گذاشته شود‪ ،‬رابطه کووالانت سه گانه تشکیل میشود که به شکل سه خط موازی در کنار هم‬
‫نشان داده میشود‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫هایدروجن‪ ،‬اکسیژن‪ ،‬کاربن‪ ،‬نایتروژن‪ ،‬فاسفور و سلفر از فراوان ترین عناصر در بیو مالیکول ها هستند‪ .‬این اتم ها با استفاده از الکترون‬
‫های لایه والانس یا مدار بیرونی خود که دور هسته را احاطه کرده است رابطه های کووالانت تشکیل می دهند‪.‬‬

‫تفاوت بین رابطه های کووالانت و غیر کووالانت در دو موضوع خلاصه می شود‪:‬‬
‫‪ -1‬در رابطه کووالانت تشکیل رابطه در داخل یک مالیکول انجام میشود اما در رابطه غیر کووالانت تشکیل رابطه بین دو مالیکول انجام‬
‫میشود‪ .‬در رابطه غیر کووالانت دو مالیکول میتواند مثل رابطه آیونی به یکدیگر متصل باشند و یا مثل رابطه هایدروجنی از یکدیگر دور‬
‫باشند‪.‬‬
‫‪ -۰‬در رابطه کووالانت بین دو اتم متصل به یکدیگر الکترون به اشتراک گذاشته می شود اما در رابطه غیر کووالانت هیچ الکترون به‬
‫اشتراک گذاشته نمی شود‪.‬‬

‫شکل ‪ -۳‬انواع مختلف روابط کووالانت یا اشتراکی‬

‫رابطه آیونی‬
‫یکی دیگر از روابط مالیکولی‪ ،‬رابطه آیونی می باشد که جز رابطه های غیر کووالانت است‪ .‬در نتیجه جاذبه بین ذرات کاتیون و آنیون‬
‫که به ترتیب دارای چارج های مثبت و منفی هستند ایجاد میشود‪ .‬ترکیبات آیونی از اتصال بین ذرات کاتیون و آنیون که با هم متصل‬
‫میشوند‪ ،‬تشکیل میگردند‪ .‬کاتیون و آنیون دارای چارجهای مختلف هستند و بدین ترتیب میتوانند که به یکدیگر متصل گردند‪.‬‬

‫رابطه بین آیون های سدیم و کلرین یک رابطه آیونی است‪ .‬اتم سدیم در مدار آخری خود یک الکترون دارد‪ .‬اتوم سدیم نمیتواند با‬
‫کسب ‪ ۰‬الکترون از اتم های دیگر لایه والانس خود را تکمیل کند‪ ،‬بنابراین یک الکترون لایه والانس خود را در اختیار اتم دیگری مانند‬
‫کلرین می گذارد‪ .‬اتم کلرین ‪ ۰‬الکترون در لایه والانس خود دارد و به یک الکترون دیگر برای تکمیل آن نیاز دارد‪ .‬یک الکترون مذکور‬
‫را از عنصر دهنده الکترون مانند سدیم میگیرد تا لایه ولانس آن تکمیل شود‪ .‬زمانی که سدیم با کلرین تعامل میکند‪ ،‬الکترون لایه والانس‬
‫سدیم به طور کامل به کلرین منتقل میشود‪ .‬سدیم به کاتیون با یک واحد چارج مثبت تبدیل می شود و کلرین به آنیون با یک واحد‬
‫چارج منفی تبدیل می شود‪ .‬بدین صورت است که رابطه آیونی شکل می گیرد‪.‬‬

‫‪5‬‬
‫این آیون ها به علت داشتن چارج های مخالف یکدیگر را جذب می کنند و این جاذبه الکتریکی موجود در رابطه آیونی است و آنها را‬
‫در کنار یکدیگر نگه می دارد و ترکیب سدیم کلرید یا نمک طعام را تشکیل می دهد‪ .‬فرمول ساده نمک طعام یا ‪ NaCl‬نشان می دهد‬
‫که نسبت آیون های سدیم و کلرین در آن یک به یک می باشد‪ .‬زمانی که ترکیبات آیونی مانند سدیم کلراید در آب قرار میگیرند‬
‫تمایل به جدا شدن از یکدیگر و ایجاد آیون های تشکیل دهنده خود را دارد‪.‬‬

‫شکل ‪ -۴‬نحوه تشکیل رابطه آیونی بین اتومهای سودیم و کلرین‬

‫آب‪ ،‬حل کننده بسیار خوبی است‪ .‬به دلیل قطبی بودن می تواند بسیاری از مواد از جمله مواد قطبی را در خود حل کند‪ .‬مالیکول های‬
‫قطبی در حل کننده های قطبی و مالیکول های غیر قطبی در حل کننده های غیر قطبی حل میشود‪ .‬در هر مالیکول آب چارج جزئی مثبت‬
‫که بالای اتم هایدروجن وجود دارد و چارج جزئی منفی که بالای اتم اکسیژن وجود دارد‪ ،‬باعث قطبی شدن مالیکول آب میشود‪ .‬حضور‬
‫چنین چارج های جزئی در مالیکول های حل کننده مثل آب‪ ،‬باعث جذب کاتیون ها و آنیون ها‪ ،‬خصوصا آنهایی که در یک مالیکول‬
‫آیونی قرار گرفته اند می شود و در نتیجه مالیکول حل میشود‪.‬‬

‫رابطه های هایدروجنی‬

‫نوع دیگری از رابطه های کیمیاوی در موجودات زنده جان‪ ،‬رابطه هایدروجنی است که جزء رابطه های ضعیف غیر کووالانت در نظر‬
‫گرفته میشود‪ .‬زمانی که هایدروجن با یک اتم دیگر که دارای قدرت الکترون خواهی بیشتری است‪ ،‬در یک مالیکول قطبی مثل آب‬
‫ترکیب می شود‪ ،‬هایدروجن دارای چارج جزئی مثبت میشود‪ ،‬زیرا الکترون آن به اتمی با قدرت الکترونی بیشتر نزدیک تر می شود‪.‬‬
‫رابطه هایدروجنی میان یک اتم با چارج جزئی منفی مثل اکسیژن یا نیتروژن با یک اتم هایدروجن با چارج جزئی مثبت تشکیل می شود‪.‬‬

‫اتم های شرکت کننده در رابطه‪ ،‬ممکن است بین دو بخش از یک مالیکول بزرگ یا بین دو مالیکول مختلف باشند‪ .‬مالیکولهای آب‪ ،‬از‬
‫طریق تشکیل رابطه هایدروجنی در آب به طور گسترده با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند‪ .‬رابطه های هایدروجنی به آسانی تشکیل به‬
‫آسانی نیز شکسته می شوند چون رابطه های بسیار ضعیفی هستند‪ .‬این رابطه ها در تعیین ساختار سه بعدی مالیکول های بزرگ مثل‬
‫مالیکول ‪ DNA‬و پروتئین ها بسیار موثر هستند‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫در مقایسه بین رابطه های هایدروجنی با رابطه های کووالانت‪ ،‬رابطه های هایدروجنی دارای قدرت بسیار ضعیف تر می باشد‪ .‬قدرت‬
‫رابطه هایدروجنی بین مالیکول های آب در حدود ‪ ۹‬کیلو کالری در هر مول و قدرت رابطه کووالانت بین اکسیژن و هایدروجن ‪11۲‬‬
‫کیلو کالری در هر مول است و این نشان دهنده ضعیف بودن رابطه هایدروجنی می باشد‪ .‬نقطه ذوب و نقطه جوش و همچنین توانایی‬
‫بالای آب در حل کردن بسیاری از مالیکول ها به خاطر تشکیل روابط هایدروجنی است‪.‬‬

‫شکل ‪ -۹‬روابط هایدروجنی در بین مالیکولهای آب‬

‫اتصال بین مالیکولی‬

‫آیون ها و مالیکول های موجود در داخل حجره ها با هم تماس داشته و به هم برخورد میکنند‪ .‬اگر غلظت دو مالیکول زیاد باشد به نسبت‬
‫بیشتری با یکدیگر برخورد میکنند‪ .‬زمانی که دو مالیکول با هم برخورد می کنند ممکن است اتصالی بین شان تشکیل نشود و این مالیکول‬
‫ها بعد از یک تماس از هم جدا شوند‪ .‬چون بین آنها رابطه های پایداری وجود ندارد که به شکل پایدار به یکدیگر متصل گردند‪ .‬دو‬
‫عامل می تواند این اتصال پایدار را برقرار کند‪:‬‬
‫‪ -1‬تناسب شکلی و مکمل بودن مالیکولی شبیه به تناسب قفل و کلید‬
‫‪ -۰‬وجود چارج های الکتریکی و سایر رابطه های غیر کووالانت‬

‫اتصال پروتئین به‪ ، DNA‬اتصال انزایم به ماده اولیه‪ ،‬اتصال پروتئین ها به یکدیگر و غیره همه به خاطر علائم پایدار کننده مثل اتصالات‬
‫ضعیف و تناسبات شکلی می باشد‪.‬‬

‫‪7‬‬