Medicinska biologija sa humanom genetikom – Prva parcijala

Citologija
Živi svijet se prema sistemu složenosti građe dijeli na:
1) acelularne oblike
2) celularne organizme
Acelularni oblici nisu dostigli nivo građe ćelije i njihova građa je na prelazu iz neživog u
živo. Oni ne mogu samostalno da žive, već im je potreban drugi živi sistem, takođe nemaju
samostalan metabolizam ni sposobnost samostalnog razmnožavanja. Tu spadaju virusi, viroidi
i prioni.

Virusi su acelularni oblici, sitne infektivne čestice, čije se dimenzije mjere u nanometrima.
Prisustvo nukleinskih kiselina koje imaju sposobnost mutiranja, kao i prisustvo proteina
svrstavaju ih u živa bića. S druge strane, virusi nemaju ćelijsku građu, nemaju metabolizam i
ne mogu da žive samostalno, i to ih svrstava u neživu materiju. Prema tim karakteristima,
virusi se nalaze između žive i nežive materije.
Virusne čestice (partikule) građene su od 2 osnovna dijela: jezgra i ljuske. Jezgro gradi DNK
ili RNK, a ljuska je građena od proteina, dok neki virusi imaju i dodatni vanjski omotač koji
je izgrađen iz proteina i lipida.
Virusne čestice koje su sposobne da inficiraju ćeliju domaćina nazivaju se virioni. Kada
virion uđe u ćeliju on postaje aktivan tako da virusna nukleinska kiseline preusmjerava
aktivnost ćelije na izgradnju virusne nukleinske kiseline i ostalih tvari koje izgrađuju virus.
Rezultat toga su mnogobrojne novonastale virusne čestice koje uzrokuju razgradnju ćelije u
kojoj su nastale.
Podjela virusa:
- fitofagi – sadrže RNK
- animalni virusi – sadrže DNK i RNK
- bakteriofagi – sadrže DNK ili RNK
- humani virusi – sadrže DNK ili RNK
- retrovirusi – posebna grupa, uzrokuju tumore, AIDS itd.
Viroidi – su jednostavnije građe, sastoje se samo od kratke RNK. Izazivaju neke bolesti kao
što je vretenasti gomolj krompira, patuljavost hrizantema, bljedilo krastavaca itd.
Prioni – su čestice bez genetičkog materijala. Napadaju nervni sistem životinja i čovjeka, te
uzrokuju kravlje ludilo (BSE kod goveda), Krojcfeld-Jakobovu bolest (spongioformna
encefalopatija tj. oštećenje i gubitak svih intelektualnih sposobnosti).
Celularni organizmi su dosegli nivo ćelijske organizacije. U celularne organizme spadaju svi
izgrađeni od ćelija, a grupisani su u pet carstava: Monera (prokarioti), Protista (jednoćelijski
eukarioti), Fungi, Plantae i Animalia.
Ćelija je osnovna morfološka i funkcionalna jedinica svih živih organizama.
Osnovne postavke ćelijske teorije:
1) svi organizmi su građeni od ćelija
2) ćelija biljaka i životinja sadrže nukleus
3) ćelije biljaka i životinja su homologne po razviću i analogne po funkciji
4) svaka ćelija nastaje od prethodne ćelije majke ćelijskom diobom
Ćelije su podijeljene u dvije grupe na osnovu prisustva nukleusa: prokariotske ćelije
(protocite) i eukariotske ćelije (eucite). Na osnovu te podjele, i organizmi se dijele na
prokariotske i eukariotske organizme.
Prokariotske ćelije nemaju diferenciran nukleus kao zasebnu organelu, dok eukariotske
posjeduju nukelus čiji je genetski materijal odvojen od citoplazme dvostrukom
lipoproteinskom membranom (nuklearna membrana).
Razlike u građi, ali i isti molekularni mehanizam koji upravlja životom prokariotskih i
eukariotskih organizama ukazuje na to da sve ćelije potiču od istog pretka.
Prokarioti
Prokarioti su najjednostavniji organizmi u prirodnoj sredini, a tipični predstavnici prokariota
su bakterije i modrozelene alge. Imaju genetički materijal DNK (nukleoid, ogoljena DNK,
bakterijski hromosom, bakterijski nukleus) koji je raspršen u citoplazmi. Takođe sadrže i
RNK, proteine i male molekule raspoređene po bakterioplazmi, a ćelije su obavijene
plazmamembranom, dok se kod nekih organizama javlja i ćelijski zid.
Javljaju se samo tri ćelijske diferencijacije: plazmamembrana, nukleoid i ribosomi na kojima
se vrši biosinteza proteina, ribosomi mogu biti vezani u nizove i tada čine polisome.
Ćelijski zid je građen od polisaharida i peptida, a ćelijska membrana je lipoproteinske građe.
Molekula DNK je cirkulatorna.
Prokarioti su slabo morfološki diferencirani, te mogu da mutiraju (bakterije), i imaju veliku
mogućnost adaptacije na različite uslove u životnoj sredini.
Eukarioti
Eukarioti su evolutivno mlađi, složeniji i veći. Posjeduju plazmamembranu, nukleus kao
posebno diferenciranu organelu, citoplazmatske organele i citoskelet. Mogu biti samostalni
organizmi (ameba, paramecijum itd.), a mogu da grade tkiva, organe i organske sisteme.
Organele su obavijene dvostrukom lipoproteinskom membranom. Citoskelet se nalazi u dijelu
citoplazme koji se naziva i citosol, a u citosolu nema nikakvih struktura. Citoskelet održava
oblik, generalnu organizaciju citoplazme i služi za transport organela.
Hemijski sastav ćelije: 67% voda, 15% proteini, 13% lipidi, 4% ugljikohidrati, 1% mineralne
soli.
Elementi koji ulaze u sastav ćelije mogu se podijeliti u 3 grupe:
1) makroelementi (0,04% i više): C, H, O, P, N, S, Ca, K, Na, Mg
2) mikroelementi (<0,04): Cu, I, Br, F, Mn, Cl, Fe,
3) ultramikroelementi (elementi u tragovima): Au, Ag, As, Ni, Pb
Organele su specijalizovane jedinice unutar ćelije koje imaju specifičnu funkciju i najčešće su
odvojene od ostatka citoplazme lipidnom membranom.
Organele se mogu podijeliti na opšte (nalaze se u svim vrstama ćelija) i specijalne (nalaze se
samo u nekim, specijalizovanim ćelijama, kao što su mišićne i nervne ćelije itd.)
Organele mogu biti:
a) amembranske: ribosomi, mikrotubuli, mikrofilamenti, centrosom i nukleolus
b) membranske
- jednomembranske: lizosomi, peroksisomi, Golgijev kompleks, ER
- dvomembranske: nukleus, mitohondrije,
Citoplazma
Citoplazma je organska specifična tečnost, koloidni hidrofilni disperzni sistem. To je viskozni
dio ćelije u kojem se:
- nalaze citoplazmatske organele
- odvijaju procesi biosinteze
- vrši pokretanje molekula i organela
- odvijaju drugi vitalni procesi
U centralnom dijelu citoplazme se nalazi jedro, a u ostalom dijelu organele. U citoplazmi se
odvijaju procesi kao što su biosinteza proteina, prenošenje impulsa, informacija, hranjivih
supstanci itd. Takođe se u citoplazmi odvijaju katabolički i anabolički procesi, čiju katalizu
vrše enzimi citoplazme.
Količina citoplazme je različita u različitim vrstama ćelija, u nekim vrstama je količina znatno
manja, ali je citoplazma visoko diferencirana (npr. kod spermatozoida).
Citoskelet i citosol
Citoskelet je struktura prisutna u samoj citoplazmi. On se nalazi u dijelu citoplazme koji se
naziva citosol, a citosol ne sadrži subcelularne organele i partikule.
Citoskelet održava oblik, strujanje u citoplazmi i migraciju ćelija, obrazuje kompleksnu
trodimenzionalnu strukturu, pruža se u raznim pravcima, osigurava kontakt susjednih ćelija i
međućelijskog matriksa. Ima važnu ulogu u mitozi, mejozi, endocitozi, egzocitozi,
intercelularnom transportu, transportu lizosoma, održavanju polarnosti ćelija itd.
Citoskelet je građen od mikrotubula, mikrofilamenata i intermedijalnih mikrofilamenata.
Glavni proteini koji grade citoskelet su aktin i tubulin koji su po strukturi polimeri, brzo se
spajaju i razdvajaju.
Razlikuje se membranski citoskelet vezan za membrane i citoplazmin citoskelet koji je
raspoređen po citoplazmi.

Mikrotubuli – su nosioci citoskeleta, cjevčice dugačke nekoliko mikrometara. Zidovi su im

izgrađeni iz globularnih proteina – tubulina, čija se funkcionalna jedinica sastoji od dva
proteinska lanca alfa i beta tubulina. Globularne jedinice se slažu u nizove tako da 13 nizova
zatvara plašt mikrotubula.
Takođe, mikrotubuli se udružuju i grade centriole, bazalna tjelašca, cilije (treplje) i bičeve
(flagele). Najvažnija uloga mikrotubula je u izgradnji teznih niti segmentacionog vretena čime
omogućavaju distribuciju genetičkog materijala u toku ćelijske diobe.

Mikrofilamenti – su tanka vlakna, najviše ih ima u mišićnim ćelijama tj. miofibrilima koji su
nosioci mišićne kontrakcije. Nosioci kontrakcija i mehanizma pokretanja mikrofilamenata i
mikrovila su aktin i miozin. Svi miozini mogu razgraditi ATP u prisustvu aktina.

Intermedijarni filamenti – obuhvataju tinofilamente, neurofilamente, glijalne filamente sa

fibrilarnim proteinima i vimetin filamente. Oni formiraju mrežu koja omogućava interakciju
između plazmamembrane, spoljašnje membrane nukleusa i citoplazmatskih organela. Mreža
ima ulogu u održavanju funkcije ćelije u toku razvoja, diferencijaciji i specifičnim funkcijama
tkiva i organa.
Ćelijska membrana/plazmamembrana/plazmalema
Plazmalema je visokoorganizovana struktura koja ograničava svaku ćeliju, definiše njen oblik
i veličinu. U morfološkom smislu, plazmalema je dvoslojna građevina trilaminarnog izgleda.
Osnovu plazmeleme čini lipidni matriks tečne konzistencije u koji su uložene globularne
molekule proteina. Za proteine i lipidne na spoljašnjoj površini membrane vezani su
ugljikohidratni lanci koji obrazuju poseban sloj glikokaliks.
Lipidni matriks je sastavljen od dva monomolekularna sloja (spoljašnji i unutrašnji) koji su
priljubljeni i predstavljaju jednu morfološku cjelinu. U matriks su uložene proteinske
molekule različite veličine i oblika što površini membrane daje mozaičan izgled. Zbog
univerzalnog karaktera ovaj tip biološke membrane je dobio naziv unit membrana. Ona se
sastoji od dva sloja, spoljašnjeg (prema ekstracelularnom prostoru) i unutrašnjeg (prema
citoplazmi).

Uloga i značaj membrane

Membrana svojom aktivnošću poput filtera uspostavlja i održava razliku u koncentraciji malih
molekula i jona između ćelije i okoline. Kontroliše ulazak hranjivih materija i izlazak
otpadnih produkata metabolizma. Zbog specifične molekularne organizacije membrane, ćelija
može da prima signale iz okoline i da svojom aktivnošću osigura definisanje odgovora na te
signale.
Građa membrane
Membrana je veoma tanka, 2-8 nm i ne vidi se na obojenom histološkom preparatu pod
svjetlosnom mikroskopu; ono što se čini kao privid membrane su jače obojeni periferni
dijelovi citoplazme susjednih ćelija, njihove membrane i intercelularni prostor između njih.
Membrana se može posmatrati na elektronskom mikroskopu gdje se prezentuje u vidu dvije
tamne linije i svijetlim prostorom između njih. Taj bazični trilaminarni izgled se ispoljava u
svim biološkim membrana. Prosječna debljina spoljašnjeg i unutrašnjeg lista (lamine) je 2,5
nm, a srednjeg svijetlog lista oko 3 nm. Debljina membrane i njenih lamina varira kod
različitih celularnih tipova.
Spoljašnji i unutrašnji list membrane su infiltrirani česticama osmium tetraoksida koje
sprečavaju prolazak elektronskih zraka, te su na elektronskom mikroskopu tamni. Srednja
lamina je svjetlija jer u nju ne prodiru šestice osmium tetraoksida i zbog toga se srednja
lamina naziva osmiofobnom zonom, a vanjska i unutrašnja lamina osmiofilnim zonama
membrane.
Membrana nije homogena struktura, njen središnji dio ima drugačija fizičkohemijska svojstva
od ostala dva dijela. Tamne linije su hidrofilne, a srednji sloj je hidrofobna komponenta.
Hidrofilna i osmiofilna svojstva membrane potiču od:
a) hidrofilnih dijelova proteinskih molekula koji strše na spoljašnjoj i unutrašnjoj površini
b) ugljikohidrata glikokaliksa
c) hidrofilnih glava fosfolipidnih molekula
Repni dijelovi fosfolipida (koji formiraju srednju laminu) su hidrofobni i osmiofobni, a takva
svojstva ispoljavaju i dijelovi proteinskih molekula koji su uronjeni u lipidni matriks i koji su
u direktnom dodiru s repnim dijelovima fosfolipida.
Sve biološke membrane imaju zajedničku generalnu strukturu, hemijski sastav i molekularnu
organizaciju. One su zajednica proteinskih, glikoproteinskih, lipidnih i glikolipidnih molekula
koje se drže na okupu pomoću nekovalentnih veza i međusobne interakcije. Membrana je
dinamična struktura, tečne konzistencije gdje se moguća bočna difuzija proteinskih i lipidnih
molekula.
Hemijski sastav membrane
Lipidni sloj – lipidi formiraju jedinstven sloj u membrani i jedini su gradivni element koji
osigurava integritet i kontinuitet ovih membranskih bioloških građevina. Lipidi daju
mehanički oslonac i osnovnu strukturu u koju su uloženi drugi gradivni elementi, zbog toga je
lipidni sloj dobio naziv matriks.
U svim membranama lipidni matriks je izgrađen od dva monomolekularna niza (spoljašnjeg i
vanjskog) fosfolipidnih molekula. Ta dva sloja su međusobno spojena preko hidrofobnih
dijelova lipidnih molekula. U membrani, jedan monomolekularni sloj svojim hidrofilnim
dijelom je orijentisan prema citoplazmi, a drugi prema ekstracelularnom prostoru.
Kod većine eucita lipidi čine 50% mase membrane, preostali dio su proteini. Na jednu
molekulu proteina dolazi 50 molekula lipida.
U građi membrane zastupljena su 3 glavna tipa lipida:
- fosfolipidi (pretežni)
- holesterol
- glikolipidi
Ova tri tipa su nosioci mnogih funkcija membrane.
Sva tri tipa imaju amfipatičko svojstvo – njihove molekule su na jednom kraju hidrofilne, a na
drugom hidrofobne.
Fosfolipidi uronjeni u vodu obrazuju artificijelnu membranu sastavljenu samo od dva
monomolekularna sloja. Hidrofobni krajevi lipidnih molekula iz oba sloja, bježeći od vode se
priljubljuju jedni uz druge, dok hidrofilni polovi obrazuju obje površine umjetne membrane.
Debljina lipidnog sloja se kreće oko 5nm. Raspored i orjentacija lipidnih molekula membrane
je uvijek ista – hidrofilni krajevi iz spoljašnjeg monomolekularnog sloja okrenuti se prema
ekstracelularnom prostoru, a iz unutrašnjeg sloja prema citoplazmi. Srednji dio lipidnog
matriksa izgrađuju hidrofoni krajevi, repovi lipidnih molekula iz oba monomolekularna sloja.
Lipidi membrane su u tečnom stanju što omogućava proteinima i drugim molekulama bočno
pomjeranje. Bočno pomjeranje je ograničeno samo unutar jednog monomolekularnog sloja
lipida, dakle molekula uronjena u vanjski sloj ne može preći u unutrašnji i obratno.
Održavanje matriksa u tečnom stanju je od vitalnog značaja, što se osigurava prisustvom
nezasićenih masnih kiselina u sastavu fosfolipidnih molekula kao i učešćem holesterola u
građi.
Molekula fosfolipida ima asimetrične krake, sastoji se od glave i dva repa. Glava je izgrađena
od glicerola, fosfatne grupe i holina, te predstavlja hidrofilni/polarni kraj molekule. Za
glicerol su preko COOH grupa vezane dvije masne kiseline: jedna zasićena, a druga redovno
nezasićena. One čine repni dio koji je hidrofoban/nepolaran. Lanac nezasićene masne kiseline
na mjestu dvostruke veze je zalomljen što repu daje asimetričan izgled. Povećanjem broja
dvostrukih cis veza tj. povećanjem nezasićenosti masne kiseline, repni dio postaje
asimetričniji, kraci se sve više udaljavaju i molekula zauzima veći prostor, a time matriks
postaje tečniji.
Holesterol je pored nezasićenih masnih kiselina odgovoran za održavanje tečnog stanja
membrane. Svojom relativno malom molekulom se utiskuje između dvije fosfolipidne
molekule vezivajući se hidrofobnim dijelom za glavu jedne, a hidrofobnim dijelom za repni
dio druge molekule fosfolipida. Povezan tako on povećava fleksibilnost i mehaničku
stabilnost membrane, čineći je manje propusnom za male hidrosolubilne molekule.
Proteini membrane
Proteini membrane su neravnomjerno zasijani u vidu pojedinačnih molekula razne veličine i
oblika što površini membrane daje karakterističan mozaičan izgled. Proteini obavljaju najveći
broj specifičnih funkcija membrane, dok lipidi matriksa osiguravaju integritet i kontinuitet
membrane.
Po hemijskom sastavu to su čisti proteini, glikoproteini i proteoglikani, a u funkcionalnom
smislu imaju ulogu enzima, receptora, transportnih proteinskih nosača i aparata za
intercelularne veze. U topografsko-morfološkom smislu klasifikovani su na integrale,
periferne i globularne proteine.
Integralni proteini – su čvrsto vezani za lipidni sloj. Prema položaju u strukturi membrane
dijele se u 3 grupe
1) transmembranski proteini – probijaju lipidni sloj te jednim kraje strše na vanjskoj, a drugim
na unutrašnjoj površini membrane. Oba pola su im hidrofilna, a srednji dio molekule je
hidrofoban koji sa okolnim polovima lipidnih molekula formira posebne veze.
2) proteini sa ekspozicijom prema ekstracelularnom prostoru – hidrofobnim segmentom su
uloženi u hidrofobni list lipidnog sloja membrane, dok im hidrofilni kraj strši na vanjskoj
površini membrane i tu obavlja svoju funkciju.
3) proteini sa ekspozicijom prema citoplazmi – hidrofilnim krajem su u kontaktu sa citosolom
i tu obavlja svoju funkciju na citoplazmatskoj površini membrane. Hidrofobni krajevi su
uronjeni u srednji dio matriksa i povezani sa okolnim dijelovima lipidnih molekula.
Periferni proteini – nisu strukturna komponenta membrane već su za njenu unutrašnju
površinu labavo i tranzitorno vezani. To su proteini citosola koji su nekovalentnom vezom
pričvršćeni za unutrašnji citoplazmatski pol nekih transmembranskih proteina.
Gradivni materijal plazmaleme se sintetizuje u odgovarajućim citoplazmatskih organelama i
zatim se ugrađuje u membranu.
Lipidni sloj membrane je tečne konzistencije, pa se proteinske molekule mogu nesmetano
bočno kretati. To je moguće samo unutar svog monomolekularnog sloja (spoljašnjeg ili
unutrašnjeg). Proteini iz vanjske lamine ne mogu preći u unutrašnju i obratno, jer se
hidrofobni dio matriksa suprotstavlja prolasku hidrofilnih polova proteinskih molekula.
Transmembranski proteini se takođe kreću bočno jer njihovi hidrofilni krajevi u toku
promjene položaja ne mijenjaju odnos prema srednjem hidrofobnom sloju. Oni uvijek ostaju
da strše na vanjskoj odnosno unutrašnjoj površini membrane.
Ugljikohidrati membrane
Ugljikohidrati su sastavni dio membrana, nema ih u čistoj formi već se javljaju kao sastavna
komponenta složenih molekula. Pretežno su vezani za proteine i za lipide. S proteinima grade
glikoproteine i proteoglikane, a s lipidima glikolipide. U tim složenim molekulama
ugljikohidrati se uvijek nalaze na onom polu koji je orijentisan prema ekstracelularnom
prostoru (membrana), odnosno prema lumenu organele kad se radi o graničnoj membrani
vezikularnih struktura i membranskih organela u citoplazmi.
Ugljikohidrata nema na onoj površini membrane koja je u direktnom kontaktu sa
citoplazmom.
Za proteine membrane vezani su oligosaharidi i polisaharidi, a sa lipidima se udružuju
isključivo oligosaharidi.

1) Glikoproteini – sadrže 1-60% ugljikohidrata od njihove ukupne mase. Vezani šećeri su

formi brojnih tankih, krakih i razgranatih oligosaharidnih lanaca. Ovi oligosaharidi u svom
sastavu nemaju više od 15 monosaharida, i često završavaju sa sijalinskom kiselinom.

2) Proteoglikani – su mnogo veće molekule, njihova proteinska osnova i sama može biti
glikoprotein. Sadrže do 90% ugh. Šećeri su u formi nerazgranatih glikozaminoglikanskih
lanaca čiji broj se kreće u rasponu od jednog do nekoliko stotina, ne sadrže sijalinsku kiselinu.

3) Glikolipidi – imaju relativno malu molekulu, njihova saharidna komponenta je isključivo

od oligosaharida. Ugljikohidrati nisu uronjeni u lipidni matriks, već su kovalentnim vezama
pričvršćeni za onaj pol molekule nosača (proteina ili lipida) koji je na njenoj citoplazmatskoj
površini.
Procenat ugljikohidrata u membranama se kreće od 2-10% njihove suhe mase. Ugh su
ponekad obilni na površini prema ekstracelularnom prostoru i formiraju glikokaliks.
Glikokaliks sadrži glikoproteine i proteoglikane u strukturi membrane. Mogu mu se priključiti
i složene glikoproteinske molekule koje ćelija izluči u ekstracelularni prostor, a koje se nakon
toga adsorbuju na njenu površinu.
Transport materija kroz membranu
Postoje dva mehanizma za osiguravanje prometa materija kroz membranu:
1) transport malih molekula i jona
2) transport makromolekula
1) Transport malih molekula i jona
Postoje 3 mehanizma:
a) difuzija – odvija se kroz lipidni matriks, transportuju se male molekule i molekule topive u
mastima
b) olakšana difuzija ili pasivni transport – odvija se pomoću transmembranskih proteina
(kanali i nosači)
c) aktivni transport – posredstvom transportnih proteina
Postoji bitna razlika između pasivnog i aktivnog transporta; aktivni se odija nasuprot
elektrohemijskom gradijentu s mjesta manje ka mjestu veće koncentracije, te se za njeg troši
metabolička energija (hidroliza ATP-a), dok pasivni uvijek teče niz elektrohemijski gradijent
bez potrošnje energije.
Difuzija – obavlja se kroz lipidni matriks, prolazi mali broj supstanci topivih u vodi. Na
brzinu utiču veličina molekula i rastvorljivost u mastima. Male molekule dobro topive u
mastima najbrže prolaze difuzijom kroz matriks.
Difuzija teče:
- kontinuirano od nastanka do smrti ćelije
- istovremeno u oba smijera
- na cijeloj površini membrane bez prepreka
Molekule koje brzo difunduju su azot i kiseonik (topivi u mastima), CO2, etanol, urea (topivi
u vodi, ali su manjih dimenzija).
Voda relativno brzo difunduje jer su molekule male i bez naboja. Kroz lipidni matriks ne
prolaze naelektrisane čestice (joni) bez obzira na dimenzije.
Pasivni transport (olakšana difuzija)
Koriste ga molekule rastvorene u vodi koje ne mogu slobodno da difunduju kroz lipidni
matriks, a pritom postoji značajna razlika u njihovoj koncentraciji s jedne i druge strane
membrane. Transporteri su proteini u formi kanala i nosača koji svojim oblikom i položajem
osiguravaju prolazak bez direktnog kontakta molekule s lipidnim matriksom. Ovim načinom
se transportuju ugljikohidrati, aminokiseline, nukleotidi, anorganski joni Na, K, Ca.
Smijer kretanja molekula određuje njihova koncentracija na stranama membrane, čestice se
kreću niz elektrohemijski gradijent (iz manje u veću koncentraciju), ne koristi se metabolička
energija.
Aktivni transport
Odvija se kada je koncentracija molekula koje se unose veća u citoplazmi nego u
ekstracelularnom prostoru i obratno. Koristi se energija za savladavanje elektrohemijskog
gradijenta. Primjer ovog transporta je natrijum-kalijum pumpa kojom se osiguraca konstantna
koncentracija natrijevih jona u citoplazmi (manja) i kalijevih jona (veća), dok je na vanjskoj
strani membrane koncentracija natrijevih jona veća, a kalijevih manja.
a) Proteinski kanali – su građeni od jedne proteinske transmembranske molekule. Hidrofilni
segmenti molekule ograničavajulumen, a hidrofoni vanjsku površinu. Kanal se jednim krajem
otvara na vanjskoj, a drugim na unutrašnjoj strani membrane.
Hidrofobna strana kanala je u direktnom kontaktu sa hidrofobnim dijelom lipidnog matriksa.
Površina lumena kanala je hidrofilna pa kroz njega nesmetano prolaze molekule i joni u oba
smijera, bez dodira s lipidima.
U fiziološkim uslovima koncentracija K+ jona u živoj ćeliji je veća nego u okolini, a Na+
obratno, zato kroz proteinske kanale joni kalijuma uvijek teku iz ćelije, a natrijevi joni u
ćeliju. U funkcionalnom smislu proteinski kanali mogu biti akveusni (vodeni) i jonski.
b) Proteinski nosači – su transmembranski proteini koji u unutrašnjosti svoje molekule imaju
specijalno profilirana vezna mjesta za strogo određene molekule i jone. Neki nosači učestvuju
u pasivnom, a neki u aktivnom transportu, dok kanali učestvuju u oba.
Nosači konformacijom svoje molekule naizmjenično se otvaraju čas na jednu, čas na drugu
stranu membrane, te na taj način vezna mjesta za određene čestice se izlažu djelovanju
ektracelularne tečnosti i citosola.
Molekule i joni koji se vežu na vezna mjesta na jednom kraju nosača od njega se odvajaju na
drugom kraju, a sve vrijeme transporta materijal ostaje u unutrašnjosti molekule nosača.
Onemogućen je njegov kontakt sa hidrofobnim segmentima matriksa – što je svrha ovog vida
transporta, jer se radi o materijama rastvorenim u vodi.
Vezna mjesta u proteinu nosaču su profilirana tako da se mogu uklopiti samo molekule/joni
strogo određenog oblika i veličine.

U pasivnom transportu konformacija nosača se odigrava ritmično i bez obzira da li su vezna

mjesta popunjena ili ne, te je šansa za njihovo popunjavanje veća na onoj strani membrane
gdje je koncentracija određenog tipa molekula ili jona veća.
U aktivnom transportu konformacija se odvija uz potrošnju energije i to tek kad su sva mjesta
popunjena odgovarajućim molekulama ili jonima.

Postoje 3 tipa: uniport, symport i antiport.

Uniport – prenos samo jedne vrste molekula ili jona kroz membranu, to je pasivni transport
posredstvom nosača ugrađenih u membranu.
Symport – vezani transport dviju različitih supstanci rastvorenih u vodi, odvija se kroz nosač u
membrani. Obje vrste molekula se transportuju u istom smjeru. Energetsko kombinovani
transport – jedna supstanca se transportuje pasivno niz gradijent, a višak energije se koristi za
transport druge supstance nasuprot njenom gradijentu.
Antiport – vezani transport dvije različite supstance kroz membranu u suprotnim smjerovima.
Obje supstance se mogu transportovati istovremeno ili jedna iza druge. Primjer pasivnog
antiportnog transporta je izmjena hloridnih i hidrogenkarbonatnih jona kroz membranu
eritrocita. Primjer aktivnog antiporta je Na-K pumpa.

2) Transport makromolekula
Makromolekule kao što su polipeptidi, proteini, polisaharidi, strane čestice, virusi, bakterije,
eukariotske ćelije i njihovi raspadni dijelovi, ulaze u ćeliju endocitozom, a suprotan proces je
iznošenje makromolekula i produkata sinteze, što se naziva egzocitoza.
To su dva slična procesa koji osiguravaju nesmetan prolazak kroz membranu pri čemu se ne
narušava njen integritet, a materijal je uvijek izolovan od citosola, jer je smješten u
transportnim vezikulama.
U toku endocitoze membrana vezikule nastaje od ćelijske membrane, a u procesu egzocitoze
od granične membrane molekule u čijem prostoru se obavlja obrada za transport.
Ako je materijal namijenjen za egzocitozu, vezikula putuje prema ćelijskoj membrani,
fuzioniše se sa njom i nakon pražnjenja u ekstracelularni dio membrana vezikule postaje
integralni dio ćelijske membrane.
Formiranje vezikula i njihovo fuzionisanje sa ćelijskom membranom i drugim celularnim
membranama je fundamentalna karakteristika svih eukariotskih organizama.
Za transport makromolekula postoje tri srodna procesa: endocitoza, egzocitoza i transcitoza.
1) Egzocitoza – predstavlja iznošenje metaboličkih produkata i makromolekula iz ćelije. Tako
se izlučuje insulin, neurotransmiteri iz nervnih vlakana, histamin iz mastocita itd.
Lanac događaja počinje sintezom proteinskog materijala u granuliranom endoplazmatskom
retikulumu, odakle posredstvom transportnih vezikula dospijeva u Golgijev kompleks. Nakon
obrade i finalnog oblikovanja, od trans strane Golgi aparata se odvajaju vezikule s definitivno
formiranim sadržajem i dospijevaju u citoplazmu. Na osnovu dalje sudbine vezikula, postoje
2 tipa egzocitoze:
a) konstitutivni tip – novoformirane vezikule odmah nastavljaju put prema periferiji ćelije i
fuzionišu sa ćelijskom membranom. Ovaj tip teče kontinuirano i nisu potrebni podsticaji izvan
ćelije.
b) regulisana (kontrolisana) egzocitoza – odvija se u dvije faze
- prva faza – sinteza specifičnog proizvoda i pakovanje u vezikule koje se nakupljaju u
citoplazmi, faza traje neograničeno dugo
- druga faza – na podsticaj nekog hormona, enzima, neurotransmitera ili drugog stimulusa,
vezikule fuzionišu sa ćelijskom membranom i izlivaju svoj sadržaj u ekstracelularni prostor;
ova faza traje veoma kratko i može da ima buran tok, kao što je oslobađanje histamina u tok
alergijske reakcije.
2) Endocitoza – predstavlja unošenje materija iz ekstracelularnog prostora. Obuhvata dva
procesa:
a) pinocitoza – posredstvom pinocitotičkih vezikula ćelije unose čestice rastvorene u vodi,
čija dimenzija (vezikule) ne prelazi 150nm. U pinocitotičkom sadržaju razlikuju se dvije faze:
tečna faza koju čini ekstracelularna tečnost bez ikakvih promjena u sastavu, potpuno je
neselektivina, i receptorima posredovana faza koja je strogo selektivna tj. unose se samo
molekule za koje postoje receptori na površini ćelijske membrane.
b) fagocitoza – odlika fagocita (leukociti čovjeka npr.). Manifestuje se unošenjem krupnih
čvrstih čestica većih od 250nm. Fagocit prepoznaje strana tijela pomoću receptora na ćelijskoj
membrani. Pri uvlačenju tog dijela u ćeliju, membrana tijesno naliježe na njegovu površinu
onemogućujući ulazak ekstracelularne tečnosti. Osnovni zadatak fagocita jeste detoksikacija
organizma od štetnih produkata metabolizma i da štite organizam od invazije
mikroorganizama i stranih agenasa.
Zaključak – membrana je opisana Singer-Nicholsonovim modelom fluidnog mozaika. To je
dvostruka lipoproteinska membrana (2 membrane po 2 sloja). Lipidni matriks građen od
hidrofilne glave i hidrofobnog repa. U matriks uronjeni proteini (3 klase – integralni, periferni
i globularni). Semipermeabilna. Načini prolaska kroz membranu su difuzija, olašana difuzija,
aktivni transport, endocitoza (pinocitoza-tečne materije i fagocitoza-čvrste materije) i
egzocitoza.
Nukleus/jedro/karion
Nukleus je velika, često okrugla organela koja zauzima centralno mjesto u ćeliji. Sadržaj
nukleusa naziva se nukleoplazma i odvojena je od ostatka citoplazme nuklearnom
membranom koja se sastoji od dvije membrane, koje su odvojene perinuklearnim prostorom.
Dakle, postoje spoljašnja i unutrašnja membrana. Spoljašnja membrana je u kontinuitetu sa
membarnom endoplazmatskog retikuluma i na njoj se često nalaze ribosomi uključeni u
biosintezu proteina.
Unutrašnja membrana je povezana sa spoljašnjom u nukelarnim porama. Dvije membrane su
u fizičkom kontinuitetu iako su funckionalno i biohemijski različite.
Zahvaljujući kontinuitetu sa ER, nuklearna membrana može brzo da se širi i skuplja
direktnom razmjenom materija sa membranom retikuluma, što olakšava brze promjene u
membrani koje prate dezintegraciju i ponovo formiranje u toku diobe.
Svi tipovi RNK i ribosomi sintetišu se u nukleusu, a zatim prelaze u citoplazmu, dok se
proteini koji funkcionišu u nukelusu sintetišu u citoplazmi i moraju biti uneseni u nukleus.
Ova razmjena se odvija preko nuklearnih pora, od kojih je svaka sa obje strane omotača
okružena sa osam velikih granula – ta struktura se naziva kompleks nuklearne pore i ona
selektivno transportuje velike čestice.
U nukleoplazmi se nalazi sva hromosomska DNK koja je povezivanjem sa jednakom masom
histonskih proteina spakovana u hromosomska vlakna (hromonema). U interfaznom jedru
hromosomi su izduženi, dobro se uočava nukleolus koji se organizuje oko posebnog regiona
jednog ili više hromosoma označenog kao region organizator nukleolusa (NOR). NOR sadrži
kopije gena za rRNK koji su poredani u tandemskom nizu. Nukleolus predstavlja akumulaciju
prekursora rRNK (povezanih ribosomskim proteinima) i polugotovih ribosomskih subjedinica
oko NOR-a.
Glavna fiziološka uloga nukleusa je da upravlja sintezom RNK.
Funkcije jedra: sadrži genetički materijal (hromosomi), reguliše sve funkcije ćelije (glavni
kotrolni centar), transkripija, odgovoran je za diobu ćelije, kontroliše sintezu strukturnih i
regulatornih proteina.
Nukleolus
je važna substruktura nukleusa. Nukleolus je mjesto za transkripciju rRNK i struktuiranje
ribosoma, odnosno to je ribosomalni produkcioni faktor jer proizvodi veliku količinu rRNK
potrebne za ribosomske podjedinice. Nema membranu.
Nukleolus sadrži tri različita regiona:
a) fibrilarni centar (locirani ribosomalni geni)
b) guste fibrilarne komponente
c granularne komponente
Sva tri ova regiona su mjesta transkripcije rRNK.
U gustim fibrilarnim komponentama se inicira proces sinteze prekurorske rRNK, a nastavlja
se u granularnim komponentama. Proces transkripcije se odvija na granici između regiona
gustih fibrilarnih komponenti i granularnih komponenti. Nukleolus je obavezna komponenta
za sve eukariotske ćelije, broj je varijabilan, a zapremina i površina su konstantne.
Hemijski sastav: DNK, RNK, proteini.
Barrovo tijelo – je polni hormatin, neaktivni X hromosom u obliku loptastog tjelašca i nalazi
se uz nukelus somatskih ćelija. Kod žena Barrovo tijelo se nalazi u 80-85% ćelija, a kod
muškaraca u oko 15% ćelija, pa se kaže da žene posjeduju Barrovo tijelo (Barr pozitivne), a
muškarci ne (Barr negativni).
Centrioli
Centrioli su parne organele, mali cilindri koji leže pod pravim uglom u odnosu jedan na
drugog. Nalaze se u citoplazmi u blizini nuklearne membrane. Građeni su od 9 tripleta
tubulina poredanih u krug formirajući cilindar.
Neophodni su u stvaranju bazalih tijela, imaju funkciju da preko teznih niti segmentacionog
vretena vuku hromosome prema polovima, tj. imaju ulogu u organizaciji diobenog vretena.
Lizosomi
Lizosomi su membranozne organele koje sadrže hidrolitičke enzime koji se koriste u
unutarćelijskom varenju. Sadrže 40-80 enzima (proteaze, lipaze, fosfolipaze, fosfataze,
nukleaze, glikozidaze itd.) koji su optimalno aktivni pri pH 4-5. Citoplazma je zaštićena od
njihovog djelovanja jer je membrana lizosoma nepropustljiva za njih. Membrana dozvoljava
krajnjim proizvodima da izađu tako da mogu biti izlučeni ili ponovo korišteni u ćeliji.
Membrana sadrže transportne proteine koji pumpaju H+ jone u lumen lizosoma i na taj način
održavaju unutrašnjost lizosoma kiselom, tj. održavaju nisku pH vrijednost.
Razlikuju se dva tipa lizosoma:
1) primarni lizosomi – ne sadrže supstrat za varenje, samo enzime
2) sekundarni lizosomi – imaju različitu morfologiju što zavisi od vrste supstrata koji sadrže
Supstrat ulazi u ćeliju tako što biva obuhvaćen ćelijskom membranom, pri čemu se formira
vezikula koja se spaja sa primarnom lizosomom koji sadrži enzime, te se formira sekundarni
lizosom u kome se vrši digestija. Morfologoija sekundarnog lizosoma zavisi od supstrata,
veliki lizosom će biti posljedica fagocitoze, a mali pinocitoze.
Primarni lizosom nastaje pupljenjem i odvajanjem od trans strane Golgijevog kompleksa, a
enzimi lizosoma se sintetišu na granuliranom endoplazmatskom retikulumu.
U lizosomu se razlažu membrane, proteini i drugi dijelovi ćelije koji više nisu funkcionalni.
Svareni supstrat se distribuira u citoplazmu, a nesvareni (rezidualno tijelo) se egzocitozom
izbacuje iz ćelije.
Poremećaji funkcije lizosoma:
1) Hurlerovo oboljenje – ogromna akumulacija mukopolisaharida pri čemu se razvijaju
karakteristične deformacije kostiju
2) Tay-Sachova bolest – nedostatak hidrolaza u lizosomima, rezultuje mentalnom
retardacijom, poremećajem CNS-a i smrću oko pete godine života. Do poremećaja dolazi
zbog nakupljanja gangliozida u membranama neurona.
Mitohondrije (hondriosomi)
Spadaju među najveće organele i zauzimaju skoro 25% zapremine citoplazme. Imaju dvije
membrane koje se razlikuju. Spoljašnja membrana sadrži oko 50% lipida i 50% proteina
među kojima su i porini koji čine ovu membranu veoma permeabilnom za velike molekule.
Unutrašnja membrana sadrži 80% proteina i 20% lipida, znatno je manje permeabilna. Ona
obrazuje veliki broj invaginacija (cristae mitochondrialis) na kojima se nalazi mnogo čvorića
(nodula) koji su ATP-osomi i proizvode energiju. U samoj unutrašnjoj membrani se nalaze
enzimi koji učestvuju u vezivanju kiseonika i transportu elektrona i protona.
U matriksu se nalazi nekoliko kopija cirkulatornih molekula DNK koje se označavaju kao
mDNK (mitohondrijska) koja je zatvorena molekula veličine 16.569 parova baza – 37 gena.
Ona sadrži informaciju za 5-6 ključnih proteina unutrašnje membrane kao i za
mitohondrijalne ribosome. Između membrana se nalazi prostor. Kratak vijek mitohondrija (20
dana), razmnožavaju se prostom diobom, nastaju od promitohondrijalnih kesa.
Golgijev kompleks
Sastji se od kontinuirane serije spljoštenih membranoznih cisterni. To je sistem cjevčica s
proširenjima na kraju – vezikule ili vakuole. Funkcija GK je sekrecija, nalazi se u svim
žljezdanim ćelijama endokrionog i egzokrinog sistema.
Golgijev kompleks je građen iz 3 regiona:
1) cis region – nalazi se u blizini endoplazmatskog retikuluma sa kojim se fuzionišu vezikule
koje dolaze sa retikuluma
2) medium region – u kojem se vrši obrada
3) trans region – okrenut prema ćelijskoj membrani, na njemu su vezane velike sekretorne
vezikule
Materija ulazi na cis region, obrađuje se u mediumu i izlazi na trans region. Oko cijelog
kompleksa nalazi se niz malih vezikula od kojih su neke obložene proteinima, one
transportuju proteina prema Golgijevom kompleksu i iz njega.
GK je kontrolor kretanja makromolekula u ćeliji, jer mnogi tipovi molekula prolaze kroz
njegove strukture nakon sinteze u ER. Takođe ima vžanu ulogu u sortiranju i modifikaciji
molekula.
Endoplazmatski retikulum
Redovno je prisutan u ćeliji, nastavja se na nuklearnu membranu. To je dvostruka
lipoproteinska membrana, veoma izuvijana i izgleda kao niz međusobno povezanih kanala. U
pogledu funkcije i oblika postoje dva različita regiona:
1) granulirani ER – s ribosomima na površini, služi za sintezu proteina
2) agranulirani ER – bez ribosoma, vrši sintezu lipida i steroidnih hormona
Granulirani ER je prisutan u svim ćelijama osim u spermatozoidima, obilan je u
specijalizovanim ćelijama za proizvodnju sekretornih proteina, a sintetiše i proteine ćelijske
membrane i glikoproteine.
Agranulirani ER je fizički dio istog membranoznog sistema, ali nema ribosome. On prestavlja
prelazni region retikuluma sa kojeg se odvajaju vezikule za transport sintetisanih proteina i
lipida.
Ribosomi
Ribosomi su velike nukleoproteinske partikule na kojima se odvija sinteza proteina. Sastoje se
od velike i male subjedinice koje se reverzibilno razdvajaju nakon svakog kruga sinteze
proteina.
Mala subjedinica (ukupno 30S) sastoji se od jedne molekule rRNK (18S) koja je vezana za
oko 33 različita ribosomska proteina.
Velika subjedinica (ukupno 60S) se sastoji od tri različite molekule rRNK (5,8S, 28S i 5S) i
više od 40 različitih ribosomskih proteina.
S – Svedbergova konstanta, predstavlja odnos brzine sedimentacije prema gravitacionoj sili
pri konstantnim uslovima viskoziteta.
 Genetika
Nukleinske kiseline
Deoksiribonukleinska kiselina – DNK
DNK je polimer grašen iz monomernih jedinica – nukleotida, dakle polinukleotidni lanac.
pentoza (deoksiriboza) + baza = nukleozid + fosfat = nukleotid
Nukleozidi se na osnovu baze koju sadrže dijele na adeninske, guaninske, citozinske i
timinske.
Nukleotid se sastoji iz jedne azotne baze, pentoze i fosfata (koji nastaje od fosforne kiseline).
Heterociklične baze koje ulaze u sastav nukleotida se dijele na:
1) purinske – adenin (A) i guanin (G)
2) pirimidinske – citozin (C) i timin (T)
Heterociklične baze se vezuju na pentozu preko 1C atoma.
Nukleotidi se u polinukleotidne lance povezuju 3' i 5' fosfodietarskim vezama, tako što
fosforna kiselina povezuje pentozu na položaju 5C jednog nukleotida sa OH grupom na
položaju 3C pentoze sljedećeg nukleotida.
Molekula DNK ima oblik dvostrukog heliksa, sastoji se iz dva komplementarna lanca koji se
međusobno uvijaju u vidu spirale i povezuju hidrogenovim vezama (trostruka veza između
guanina i citozina ili dvostruka veza između adenina i timina).
Deset parova nukleotida čini jedan zavoj heliksa dužine 3,4nm, čija širina iznosi 2,0nm.
Rastojanje između dva para baza iznosi 0,34nm.
U jednoj ćeliji dužina DNK iznosi 174cm, raspoređena na fragmente u hromosomima).
Ribonukleinska kiselina
RNK je u vidu jednostrukog polinukleotidnog lanca. Purinske baze su A i G, a pirimidinske C
i U. Komplementarne baze su A-U, i G-C. Umjesto pentoze deoksiriboze sadrži ribozu.
Postoje 3 tipa RNK:
a) infomacionona iRNK
b) transportna tRNK
c) ribosomska rRNK
Sva tri tipa imaju različite funkcije u procesu realizovanja genetičke informacije
Hromosomi
Hromosomi eukariota se sastoje od:
1) DNK
2) male količine RNK
3) baznih proteina – histona
4) nehistonskih rezidualnih proteina
Ove 4 vrste molekula čine hromatin interfaznog jedra.
S obzirm na složenu građu hromosoma, njegovo izučavanje je izdiferencirano na tri strukturna
nivoa: I – morfološko, II – molekularno, III – hemijsko
I – Hemizam/hemijska struktura hromosoma
Hemijsku strukturu čini hromatin koji se najvećim dijelom sastoji od molekule DNK i dvije
vrste proteina (histonski i nehistonski).
Histoni predstavljaju strukturni dio hromtina i učestvuju u stabilizaciji pojedinačnih regiona
dvostrukog heliksa DNK.
Nehistonski (kiselini) su heterogeni proteini i imaju manji afinitet prema DNK, tj. više se
vezuju za histone ili međusobno, nego direktno sa DNK. Ovoj grupi proteina pripadaju
hromosomski enzimi DNK i RNK polimeraze, strukturni proteini i regulatori genske
ekspresije. Scaffold je neka vrsta skeleta koji obrazuju nehistonski proteini.
U eukariotskim hromosomima postoje 2 tipa hromatičnih segmenata:
1) euhromatični segmenti su disperzniji, svjetljiji, rano se repliciraju u S podfazi i imaju
sposobnost genske ekspresije
2) heterohromatični segmenti su kondenzovani, tamniji, kasno se repliciraju u S podfazi i
predstavljaju najvećim dijelom neaktivne sekvence DNK u pogledu transkripcije. Razlikuju se
dva heterohromatina:
a) konstitutivni – prisutan je u svim hromosomima u različitim količinama
b) fakultativni – predstavlja funkcionalno neaktivno stanje nekih hromosoma
II – Molekularna struktura
Osnovna gradivna jedinica strukture hromosoma naziva se nukleosom. Nukleosom se sastoji
od sekundarno uvijene DNK koja je povezana sa osam histonskih molekula (oktamer). U
sastav nukleosoma ulaze 4 tipa histona, H2A, H2B, H3 i H4, po 2 molekule = 8 (oktamer)
koji je obmotan DNK od 146 parova baza.
Svakom nukleosomu pripada i deveta histonska molekula (H1) koja se nalazi izvan oktamerne
jezgre, a služi međusobnom povezivanju nukleosomskih jedinica u vlakanste strukture višeg
reda.
Nukleosomno vlakno je sekundarna spiralizacija DNK, a čine ga nukleosomi zajedno sa
veznom DNK i H1 histonom.
Solenoid je skup nukleosomnih vlakana, supersolenoid je skup solenoida, a najveći stepen
spiralizacije je metafazni hromosom.
Dakle 1o nukleosom, 2o nukleosomno vlakno, 3o solenoid, 4o supersolenoid, 5o metafazni
hromosom.
DNK → nukleosom → nukleosomno vlakno → solenoid → supersolenoid →metafazni hrom.
III – Morfološka struktura
Svaki metafazni hromosom se sastoji od dvije hromatide. Hromatida predstavlja kompletan
hromosom nastao u procesu replikacije u S podfazi interfaze, i svaka od hromatida sadrži
jednu molekulu DNK. Hromatide su međusobno povezane centromerom, čiji položaj određuje
dužinu kraka hromosoma, što omogućava razlikovanje metafaznih hromosoma.
Krajevi hromosoma zovu se telomere (sekundarna konstrikcija). Hromatinske niti u
metafaznom hromosomu nazivaju se hromoneme, a lokalne oblasti jače spiralizacije
hromoneme naziva se hromomera. Hromonema i hromomera skupa čine hromatinski matriks.

Kod čovjeka se razlikuju metacentrični, submetarcentrični i akrocentrični hromosomi, dok

telocentrični ne postoje u kariotipu čovjeka.

Kod metacentričnih hromosoma centromera zauzima medijalni položaj, p i q krak su jednake

dužine.
Kod submetacentričnih hromosoma centromera se nalazi submedijalno, p krak je kraći od q
kraka.
Kod akrocentričnih hromosoma centromera se nalazi subterminalno, p krak je mnogo kraći od
q kraka.
Homologi hromosomi su hromosomi identični po obliku i veličini, ali različiti po porijeklu, iz
svakog para jedan hromosom potiče od oca, a drugi od majke. Oni se nalaze samo u
diploidnim 2n ćelijama, tj. u somatskim, dok ih u spolnim ćelijama nema. Prvo javljanje
homologih hromosoma je u zigotu, spajanjem spermatozoida i oocite II reda.

Gen
Gen je dio molekule DNK građen od nekoliko desetina hiljada do nekoliko stotina hiljada
nukleotida. Gen predstavlja najmanju morfološku i funkcionalnu jedinicu u procesu
nasljeđivanja, odgovoran za sintezu određenog proteina.
Gen se ne može dijeliti i unutar njega ne može doći do crossing overa. Gen može da se
mijenja (mutira) dajući novu varijantu osnovnog gena, tzv. mutiranu varijantu.
Geni mogu biti:
a) dominanti (AA-homozigot, Aa-heterozigot)
b) recesivni – aa
c) kodominantni AB
Svaki gen određuje po jednu osobinu. Gen je određen tripletom baza na DNK molekuli koji se
zove kod/kodogen/šifra.
Kod je triplet baza na DNK, kodon je triplet baza prepisan (transkripcijom) na iRNK,
antikodon je triplet baza na tRNK koje su komplementarne kodonu.
Genom je skup svih gena u haploidnoj strukturi tj. gametu.
Genotip je skup svih gena jednog organizma sa nasljednim uputsvima za formiranje njegovih
organa i njihovih svojstava i funkcija.
Genski lokus je tačno određeno mjesto gena na hromosomu.

Replikacija DNK
Pod replikacijom se podrazumijeva proces pri kojem iz jedne molekule DNK nastaju dvije
identične molekule DNK. DNK su jedine poznate molekule sposobne za autoreprodukciju.
Svaki lanac koristi vlastitu strukturu kao model za replikaciju. Prije procesa replikacije lanci
se despiralizuju, a vodonične veze između komplementarnih baza se razdvajaju te jednostruki
lanci počinju da se repliciraju. Na taj način u svakom ciklusu replikacije na stari lanac
komplementarno se vezuju odgovarajući nukleotidi, tako da se obrazuje novi dvostruki lanac
DNK, koji se sastoji iz jednog starog i jednog novog lanca. Ovakav način replikacije naziva se
semikonzervativni.
Replikacija omogućava i kvantitativnu i kvalitativnu količinu genetičkog materijala. Za
replikaciju je potrebno:
1) DNK molekula
2) S podfaza interfaze u kojoj se proces odvija
3) enzimi
4) slobodni nukleotidi
Replikacija mora početi na specifičnim mjestima replikacije i uvijek teče u pravcu 5' → 3'.
Dvostruki lanac je suprotnog polariteta tj. u jednom lancu C atomi deoksiriboze idu od 5'→3',
a u drugom lancu 3'→5', pa se i replikacija odvija u suprotnim smjerovima u dva lanca, ali
uvijek u pravcu 5'→3'.
Replikacija se dešava molekularno (na nivou molekule) i enzimatski (uz djelovanje enzima).

Enzimi koji učestvuju u procesu replikacije su:

1) helikaza – omogućava rasplitanje DNK lanca
2) topoizomeraza – omogućava da lanac ostane raspleten, sprečava zaplitanje lanca
3) RNK polimeraza (primaza) – započinje replikaciju formirajući SBB proteine (prajmer,
RNK početnica) do STOP signala i formira ribonukleotide koji nisu potrebni (potrebni su
ribonukleotidi), pa dolazi nukleaza koja zasijeca prajmer
4) nukleaza – zasijeca ribonukleotide
5) DNK polimeraza I – odnosi ribonukleotide i primazu, te ugrađuje deoksiribonukleotide
6) DNK polimeraza II – nema funkciju
7) DNK polimeraza II (Kornberngov enzim), nosivi enzim, najvažniji u procesu replikacije,
donosi odgovarajuće deoksiribonukleotide
8) ligaza – spaja komplementarne baze (Okazakijeve fragmente) starog i novog lanca
1. Usporeni lanac
2. Vodeći lanac
3. DNK polimeraza I
4. ligaza
5. RNK početnica
6. primaza
7. Okazakijev fragment
8. DNK polimeraza III
9. helikaza
10. SSB proteini
11. topoizomeraza
 Ćelijski ciklus
Ćelijski ciklus predstavlja život ćelije, tj. period od nastanka ćelije diobom pa sve do njene
podjele. Obuhvata dva perioda: interfaza i dioba.
proliferacija (mitoza) >> << apoptoza (smrt ćelije)
Interfaza – metabolički period koji traje mnogo duže od diobe. U interfazi se odvijaju
najvažniji procesi u ćeliji, u interfazi ćelija kontinuirano raste do diobe. Sastoji se od 3
perioda.
G1 period (prva pukotina) – presintetička faza kojoj ćelija kopira organele, raste, nastavlja
sintezu proteina, lipida i ugljikohidrata. G1 je najduža faza gdje ćelija donosi odluku da li da
nastavi ciklus ili da ostane u fazi mirovanja Go. Ćelije u ranom stadiju embriona mogu
preskočiti G1 fazu u cjelosti.
G1 podfaza je prva kontrolna tačka, a kraj ove podfaze se označava kao „tačka bez povratka“.
Broj hromosoma je 2nI.
S podfaza – sintetička faza u kojoj se vrši replikacija DNK i duplikacija hromosoma –
replicira se cijeli genom! Najvažnija faza – elemenat pripreme ćelije za diobu. Zajedno sa
replikacijom DNK mijenja se struktura hromosoma. Rezultat ove faze je da se svaki
hromosom sastoji od dvije sestre hromatide povezane centromerom. Sestre hromatide su
hromatide istog oblika, veličine i građe, a različitog porijekla.
Kod čovjeka S podfaza traje 8-10 sati. Mnogi proteini se sintetišu, uključujući i one koji grade
diobeno vreteno. Mikrotubuli formiraju centriole u blizini jedra.
Broj hromosoma je 2nII.
G2 period (druga pukotina) – ćelija se priprema za mitozu, pojačava se sinteza proteina, traje
najkraće. U G2 počinju se kondenzovati hromosomi. Svaki hromosom ima dvije hromatide.
Ćelije čovjeka imaju 46 hromosoma, u ovom momentu to je 92 hromatide, 92 molekule DNK
i 184 polulanca DNK.
Prokarioti nemaju ovaj period. Broj hromosoma je 2nII.
Mitoza – M faza – kariokineza
Mitoza traje relativno kratko, 1-2 sata i može se podijeliti u 5 faza: profaza, prometafaza
metafaza, anafaza i telofaza. Mitoza po završetku stvara dvije ćelije koje su po genetičkom
sastavu identične matičnoj ćeliji.
Mitoza omogućava: višestaničnosti, rast organizma, zarastanje rana, regeneraciju tkiva.
Sastoji se od kariokineze (podjela jedra) i citokineze (podjela citoplazme). Mitozom nastaje
sve somatske ćelije izuzev gameta. Prestaju sintetski procesi i ćelija počinje da se dijeli.
1) Profaza 2nII
Prva faza kariokineze koja označava početak mitoze. Hromosomi su prvi put vidljivi pod
mikroskopom, hromatin se spiralizuje i kondenzuje u hromosome koji su pojedinačno teško
uočljivi, ali se vide zajedno isprepletani u klupko – spirem. Svaki hromosom se sastoji od
dvije sestrinske hromatide koje su spojene centromerom.
Na polove ćelija odlazi po jedan par centriola koji su se duplicirali u G2, počinje formiranje
diobenog vretena, odvija se dezintegracija nuklearne membrane i nukleolusa.
Diobeno vreteno je bipolarna fibrilarna nit, postoje 3 vrste niti:
- astralne niti – mikrotubule oko centriola
- hromosomske niti – na koje se kače kinetohore hromosoma
- polarne niti – idu od jednog do drugog pola
2) Prometafaza 2nII
Ova faza počinje kada se nuklearna membrana dezintegriše na veliki broj sitnih spljoštenih
vezikula. Hromosomi se i dalje spiralizuju i počinju se kretati prema sredini ćelije (buduća
ekvatorijalna ravan). Nukleolus potpuno iščezava.

3) Metafaza 2nII
Metafaza je najtipičnija faza kariokineze i najkraće traje. Diobeno vreteno je potpuno
formirano, hromosomi su maksimalno spiralizovani i kondnezovani i dostižu 1/12 dužine
polaznih hromosoma. U ovoj fazi se hromosomi mogu pojedinačno analizirati, nalaze se u
ekvatorijalnoj ravni i preko kinetohora su vezani za niti diobenog vretena. Na ovaj način se
formira metafazna ploča.
4) Anafaza 2nI
Anafaza počinje čim se centromere podijele i kinetohore razdvoje kod svake hromatide.
Hromatide se razdvajaju i svaka odlazi na suprotan pol ćelije – hromatide postaju nezavisni
hromosomi. Prema svakom polu odlazi diploidan broj jednohromatidnih hromosoma.
Razlika između jednog istog hromosoma profazi i anafazi je u količini DNK i spiralizaciji.
Na kraju anafaze hromosomi leže u dvije grupe na suprotnim polovima diobenog vretena tj.
ćelije. Svaka grupa sadrži isti broj hromosoma koji je bio prisutan u početnoj interfaznoj
ćeliji.

5) Telofaza 2nI
Počinje dolaskom hromosoma na polove ćelije. Zadnja faza u podjeli hromosoma. Počinje
despiralizacija – izduživanje hromosoma, formiraju se telofazni nukleusi, nuklearna
membrana i nukleolusi, te se odvija razgradnja diobenog vretena.
Citokineza – je fizički proces diobe koji dijeli citoplazmu matične ćelije u dvije nove ćelije.
Kod biljnih ćelija formira se ćelijska ploča, a kod animalnih ćelijska brazda – kontraktilni
prsten koji je građen od proteinskih niti. Prsten se formira oko ekvatora ćelija odmah ispod
ćelijske membrane. On smanjuje ćeliju na ekvatoru pritiskanjem membrane prema unutra i
formira brazdu. Na kraju kontrakcije prsten se smanjuje do te mjere da postoje dvije odvojene
ćelije, svaka vezana svojoj membranom.

Ključne tačke ćelijskog ciklusa

1) replikacija DNK i udvostručavanje svakog hromosoma u S podfazi interfaze
2) razdvajanje sestrinskih hromatida u anafazi
Suština i značaj mitoze
1) diobom jedne somatske 2n ćelije nastaju dvije 2n ćelije genetički identične i međusobno i u
odnosu na matičnu ćeliju (ravnomjerna raspodjela genetičkog materijala)
2) održava se kontinuitet genetičkog materijala (kvantitativno i kvalitativno) u svim
somatskim ćelijama jednog organizma
3) održava se broj hromosoma karakterističan za vrstu u svim somatskim ćelijama
Amitoza ili direktna dioba je dioba jedra bez vidljivih promjena karakterističnih za mitozu. Ne
javljaju se vidljivi hromosomi, a redovno izostaje i citokineza. Kao rezultat amitoze često
nastaju ćelije sa dva ili više jedara. Amitoza se javlja u visokodiferenciranim ćelijama (jetra,
bubrezi) pa se smatra da je ona svrha umnožavanja genetičkog materijala bez prekidanja
specifične funkcije ćelije,
Endomitoza – razdvajanje hromosoma unutar jedra kada izostaje dezintegracija njegove
membrane i citokineza. Umjesto podjele citoplazme, jedro sa dupliciranim hromosomima
prelazi u interfazu. Jedino normalno tkivo čovjeka u kojem se odvija endomitoza je placenta.
Poremećaj mitoze u kome se genetički materijal duplicirao, ali se nije podijelila citoplazma, a
u ćeliji se nalazi udvostručen broj hromosoma naziva se endodiploidija, a takve ćelije su
poliploidne.
Endoreduplikacija ili politenija, nastaje kao posljedica endomitoze ako se proizvodi
dupliciranja hromosoma međusobno ne razilaze. Tada nastaju politeni ili džinovski
hromosomi.
Kontrola ćelijskog ciklusa – kritične tačke
1) Stop i go hemijski signali u kritičnim tačkama indiciraju da li je prethodna faza procesa
završena, a to su:
- tokom G1 faze, a prije S faze postizanje određene veličine
- tokom G2 faze, a prije M faze tačnost završene replikacije DNK
- tokom M faze (u metafazi) tačnost bipolarnog povezivanja kinetohornih niti i raspodjele
hromosoma u metafaznoj ploči.
U S podfazi nepostoje kontrolne tačke.
Kontrolne tačke podrazumijevaju provjeru pravilnosti odvijanja prethodne faze prije početka
sljedeće.
2) Unutarćelijski signali: ciklini (zavisne kinaze), proteini koji inhibiraju CDK, MPF (faktor
aktivacije M faze, reguliše ulazak u mitozu, pokreće kondenzaciju i raspad nuklearne
membrane, reorganizaciju mikrotubula u diobeno vreteno).
3) Vanćelijski signali: faktori rasta, mitogeni i hormoni.

Apoptoza je programisana ćelijska smrt koju uzrokuju dvije vrste enzima kaspaze:
- kaspaze pokretači – primaju signal za aktivaciju druge grupe kaspaza
- kaspaze izvršitelji – aktiviraju enzime koji razgrade ćeliju i njenu DNK
Apoptoza je jedan od osnovnih kontrolisanih mehanizama kod višećelijskih organizama.
- Prirodna, genetički programisana smrt ćelije.
- Uzrokuju je različiti agensi koji oštećuju ćeliju.
- Mutacije vrlo opasne za organizam npr. tumorska transformacija.
- Organizam štiti svoju originalnu genetičku informaciju tako da potiče samouništenje
potencijalno opasnih ćelija
Mjesto mitoze u kliničkoj praksi
KI-67 indeks – je proliferativni ćelijski marker koji se eksprimira u svim fazama ćelijskog
ciklusa, osim u G0. Općenito je korišen kao način za određivanje malignih potencijala tumora
i kao prognostički marker kod bolesnika s malignim neoplazmama (tumori mozga,
gastrointestinalni i pankreatični neuroendokrini tumori, limfomi i karcinom dojke).
Gametogeneza
Gametogeneza označava skup procesa koji se vrše u nukleusu i citoplazmi jedne
nediferencirane germinativne ćelije iz koje će nastati diferencirani gameti.
Proces formiranja muških gameta naziva se spermatogeneza, a proces formiranja ženskih
gameta oogeneza.
Gametogeneza se sastoji iz 3 faze:
1) faza razmnožavanja
2) faza rasta
3) faza sazrijevanja
Faza razmnožavanja (mitoza) – iz primordijalnih germinativnih ćelija mitozom se formiraju
specijalne ćelije – gonije (spermatogonije odnosno oogonije) koje sadrže 2n broj hromosoma i
slične su u oba pola sa ovodnim ili okruglim nukleusom.
Faza rasta – gonije se povećavaju i diferenciraju i primarne spermatocite odnosno oocite. Više
je izražena kod oogeneze i tu postoje dva perioda – previtelogeneza u kojoj ćelije neznatno
rastu, to je period sinteze nukleinskih kiselina i prekursora vitelusa, i vitelogeneza koja
obuhvata period akumulacije vitelusa, ćelije znatno rastu i diferenciraju se u primarne oocite.
U interfazi koja prethodi formiranju primarnih spermatocita i oocita, DNK se replicira i
genetički materijal se učetvorostruči, što označava precinu duplikaciju gena.
Faza sazrijevanja – u ovu fazu ulaze primarne spermatocite i oocite. Sastoji se iz dvije diobe,
a proces se naziva mejoza. Prva dioba se naziva redukciona, u kojoj se 2nII broj hromosoma
redukuje na haploidni nII broj. Druga dioba je ekvaciona i slična je mitozi, a u njoj nII prelazi
u nI strukturu hromosoma.

Mejoza I – redukciona dioba

Profaza mejoze I – je složena i dijeli se u 5 podfaza
1) leptoten – na početku hromosomi su vidljivi kao fini konci, a kasnije se spiralizuju, postaju
deblji, kraći i lakše se uočavaju. Na njima se zapažaju hromomere (lokalne oblasti jače
spiralizacije) čiji je broj, veličina i položaj na homologim hromosomima konstantan.
Hromosomi su na svojim krajevima spojeni sa membranom nukleusa.
2) zigoten – hromosomi se još više skraćuju, homolgi hromosomi se približavaju i počinju da
konjugiraju. Spajanje često počinje na krajevima kojima se hromosomi spajaju sa
membranom nukleusa, a zatim se nastavlja cijelom dužinom hromosoma – ovaj proces se
naziva sinapsis, a kao rezultat sinapsisa nastaju bivalenti (spareni homologi hromosomi).
Između homologih hromosoma postoji sinaptički kompleks baziran na proteinskim
molekulama.
3) pahiten – počinje kad je sinapsis kompletiran. Hromosomi je još spiralizuju i kondenzuju.
Svaki član homologog para se sastoji od 2 hromatide, formiraju se tetrade. Neki bivalenti se
vežu sa nukleolusom (akrocentrični hromosomi, organizatori nukleolusa).
4) diploten – homologi hromosomi počinju da se razdvajaju jer nestaje sinaptički kompleks.
Zbog odvajanja (repulzije) homologih hromosoma jasno se vide 4 hromatide (tetrade).
Odvajanje nije potpuno, oni ostaju spojeni u tačkama koje se nazivaju hijazme, koje
predstavljaju mjesto genetičkog crossing overa. Na hijazmama dolazi do izmjene genetičkog
materijala između homologih hromosoma, između nesestrinskih hromatida (najčešće između
dvije unutrašnje). Broj hijazmi je različit i zavisi od dužine bivalenta.
Crossing over je razmjena genetičkog materijala između nesestrinskih hromatida homologih
hromosoma. Homologi hromosomi se prvi put javljaju u zigotu. Sestrinske hromatide postoje
od S perioda interfaze do pahitena, od pahitena pa nadalje nisu sestrinske jer dolazi do
razmjene genetičkog materijala u crossing overu i one nisu identične po genetičkom sastavu.
Uslovi za crossing over su:
1) konjugacija ili sinaptičnost koja može biti efektivna (dolazi do razmjene gena, formirane su
hijazme) i neefektivna (nema hijazmi, ne dolazi do razmjene gena)
Konjugacija može biti procentrična (prvo konjuguju regioni oko centromere) i proterminalna
(prvo konjuguju distalni dijelovi hromosoma, bliže krajevima homologog para)
2) sinaptonemni kompleks koji se nalazi između 2 homologa hromosoma i građen je iz 3
dijela: a) centralni element, b) lateralni element, c) lateralni element. Kompleks omogućava
homologo uparivanje očevog i majčinog hromosoma, a onemogućava apsolutno nalijeganje
hromosoma jedan na drugi
3) repulzija
4) hijazme – fizičke veze između homologih hromosoma na kojima se vrši crossing over.
5) sinteza zigotene DNK (neophodna za sinaptonemni kompleks) i pahitene DNK (za crossing
over)
Formiranje hijazmi je enzimatski regulisan proces u kojem se zasijeca i spaja DNK –
Holidejeva teorija.

Razmjena gena bi se dešavala i bez crossing overa, zbog nasumičnog razdvajanja hromosoma
u anafazi I i slučajnog razdvajanja dijada u anafazi II, ali bi tada različitost bila manje
izražena.
Tipovi rekombinacije gena su:
a) homologa rekombinacija tj. crossingover
b) nehomologa – transpozicije i site-specific (samo za specifično mjesto u genomu)
Transpozicije:
- premještanje specifičnih sekvenci molekula DNK sa jednog mjesta na drugo
- transpozaze – enzimi koji vrše transpozicije
- transpozoni – pokretni genetički materijal, obuhvataju 45% hromosomske DNK kod ljudi,
doprinose spontanim mutacijama, genetičkom rearanžmanu, horizontalnom prenosu
genetičkog materijala, često se povezuju genima, vrše insercije u gene, često dupliciraju gen u
dužini od 2-20 baznih parova, ako se transpozoni insertuju u sekvencu mogu povećati ili
smanjiti transkripciju, ako zakači germinativne ćelije prenosi se na sljedeću generaciju, mogu
biti DNK transpozoni i retro elementi.
5) dijakineza – hromosomi se i dalje kondenzuju, a hijazme zbog toga zauzimaju terminalan
položaj. Nukleolus se odvaja od hromosoma organizatora i dezintegriše se, a počinje i
dezintegracija nukleolarne membrane. Broj hijazmi u dijakinezi je do 3.
Metafaza mejoze I
Membrana nukleusa je potpuno dezintegrisana, formira se diobeno vreteno, a bivalenti spojeni
hijazmama se postavljaju u ekvatorijalnu ravan. Bivalenti sadrže po dvije nepodijeljene
centromere i svaka pripada jednom homologom hromosomu, orijentisana je prema uzdužnoj
osi vretena.
Anafaza mejoze I
Homologi hromosomi se odvajaju na hijazmama, ne dolazi do podjele centromera i cijeli
hromosomi (dijade, univalenti) se kreću ka suprotnim polovima diobenog vretena. Na ovaj
način diploidan broj hromosoma 2nII se redukuje na haploidni broj nII, dakle količina DNK je
još diploidna jer se svaki hromosom sastoji od dvije hromatide.
Telofaza I
Odvija se rekonstrukcija haploidnih nukleusa, nastaju 2 sekundarne spermatocite ili polocita I
i oocita II koje ne ulaze u interfazu jer se ne vrši replikacija DNK između dvije mejoze.
Pojava interfaze implicira na to da se vrši dopunska sinteza RNK i proteina neophodnih za
kompletiranje mejoze.
Mejoza II – ekvaciona dioba
Profaza II – traje kratko i odmah nastupa metafaza
Metafaza II – nuklearna membrana iščezava, formira se diobeno vreteno i hromosomi se
postavljaju u ekvatorijalnu ravan.
Anafaza II – počinje diobom centromera svakog hromosoma, hromatide se odvajaju i kreću ka
suprotnim polovima diobenog vretena
Telofaza II – nastaju 4 gameta (4 spermatide) ili 3 polocite II i ootida, svaka od nastalih ćelija
dobija četvrtinu od početne količine DNK koju sadržava primarna spermatocita/oocita od koje
su kroz dvije uzastopne diobe nastale 4 ćelije. Formira se nuklearna membrana i nukleolus.
Značaj mejoze:
1) održava stalan broj hromosoma u vrsti, što se obezbjeđuje procesom redukcije 2n na n broj
hromosoma
2) osigurava nastanak gameta
3) genotipska i fenotipska varijabilnost što omogućavaju dva mehanizma:
 a) odvajanje homologih hromosoma i njihov slučajni raspored u kćeri ćelije za vrijeme
redukcione diobe
b) rekombinacije segmenata homologih hromosoma nastale procesom crossing overa u
pahitenu i diplotenu
Ključne tačke mejoze:
1) uparivanje (konjugacija, sinapsis) homologih hromosoma u zigotenu
2) crossing over u pahitenu
3) redukcija broja hromosoma (razdvajanjem homologih hromosoma) u anafazi mejoze I
4) razdvajanje hromatida svakog hromosoma u anafazi mejoze II
5) rezultat – haploidni gameti
Spermatogeneza
Spermatogeneza je proces nastajanja muških spolnih ćelija spermatozoida, odvija se u
testisima i traje 64 dana. Proces spermatogeneza počinje u pubertetu i traje do u duboku
starost.
Spermatozoid se formira u nekoliko faza i to procesom spermiogeneze (preobrazbe). Nakon
mejoze i za vrijeme spermiogeneze nukleus gubi tečnost, skuplja se u kompaktnu tamno
obojenu masu. Ćelija se polarizuje sa Golgijevim kompleksom na jednoj strani, a sa
mitohondrijama i centriolama na drugoj strani. Jedro se izdužuje i nastaje akrosom, koji skupa
sa jedrom čini glavu spermatozoida i služi za interakciju sa jajnom ćelijom. Na akrosomu se
formiraju vrat i rep, a dio citoplazme sa Golgijevim kompleksom se odbacuje, te je
spermatozoid kompletiran. Akrosom sadrži hidrolitičke enzime kao što su hijaluronidaza,
kiselina fosfataza, neuraminidaza, esteraza, proakrozin/akrozin itd. Prilikom oplodnje kada
spermatozoid akrosomom dodirne primarnu opne jajne ćelije, dolazi do akrosomske reakcije u
toku koje se ovi enzimi izlučuju procesom egzocitoze.
Rep spermatozoida obiluje mitohondrijama koje su vrlo važne jer proizvode energiju za
pomjeranje repa i samim tim za pokretanje spermatozoida u tečnom mediju.
-Androspermiji – spermatozoidi koji nose Y hromosom
- Ginekospermiji – spermatozoidi koji nose X hromosom
U ejakulatu se nalazi 2-6mL sperme i 60-100 miliona spermatozoida po mL. Dijagnoze na
osnovu spermograma su:
a) normospermija
b) oligospermija (5-20 miliona/mL)
c) asthenospermija (smanjen broj progresivno pokretljivih spermatozoida)
d) teratospermija – abnormalna morfologija spermatozoida
e) necrospermija – puno mrtvih spermatozoida
f) azoospermija – nema spermatozoida, može biti opstruktivna i sekretorna
Aspermija – nema ejakulata
Minimalni zahtjevi za plodnost:
- 20 miliona spermija po mL
- 40% pokretnih
- 60% normalne veličine i oblika
Oogeneza
Oogeneza je proces nastajanja ženskih spolnih ćelija – jajnih ćelija, odvija se u jajnicima.
Oogeneza počinje u embrionalnom periodu (6. sedmica intrauterinog života), odvija se
diplotena i ulazi u fazu mirovanja. U pubertetu kad žena polno sazrijeva, mejoza se nastavlja i
ćelije počinju sazrijevati.
De Graafov folikul – oocita koju oblaže sekundarni folikul i između njih se nalazi folikularna
tečnost. Nakon mejoze I primarna oocita sazrijeva te dolazi do pucanja folikula što se naziva
ovulacija. Nakon toga nastupa mejoza II koja ide do metafaze II. Ako jajna ćelija nije
oplođena, mejoza II se završava u metafazi II i polocite se odbacuju mentruacijom.
Dakle u De Graafovom folikulu se odvija mejoza I pri čemu nastaju oocita II i polocita I,
zatim nastupa mejoza II do metafaze II i ovulacija (jednom mjesečno). Ovulacija se događa u
zrelom de Grafovom folikulu. Ruptura zida (prsnuće) zrelog folikula i oslobađadje oocite II
koja dospijeva u prošireni dio jajovoda (ampula).
Ciklične promjene u jajniku
1. Folikularna faza 1-14 dana, razvoj De Graafovog folikula
2. Ovulacija 10-14 dana od početka menstruacije samo jedan folikul se razvija u De Graafov
3. Lutealna faza 14-28 dana ispražnjeni folikul nastavlja razvoj pod dejstvoj LH – žuto tijelo
(corpus luteum), žuto tijelo stvara estrogen i progesteron (čuvar trudnoće). U slučaju oplodnje
žuto tijelo (hormoni) održava trudnoću u prva tri mjeseca.
 Aberacije hromosoma
Skup svih hromosoma u jednoj ćeliji označava kariotip vrste. Hromosom je tijelo koje prima
boju, materijalni je dio naslijeđa koji se nalazi u ćelijskom nukleusu. Za čovjeka broj pod
normalnim uslovima je 46 hromosoma u svim somatskim ćelijama, osim u zrelim gametima
koji nose haploidan broj 23.
Diploidnu garnituru hromosoma čine parovi hromosoma koji su isti po građi, obliku i
genetičkom sastavu; te homologe hromosome čine jedan hromosom porijeklom od oca i jedan
porijeklom od majke.
Svaki hromosom posjeduje dva kraja, gornji p-krak i donji q-krak, a mjesto njihovo spajanja
zove se primarna konstrikcija – centromera. Odnos krakova određen je položajem centromere,
što definiše oblik hromosoma:
a) metacentričan hromosom – p i q krak jednake dužine (1, 3, 16, 19, 20. par)
b) submetacentričan hromosom – p kraći od q (2,4-12,17,18,X)
c) akrocentričan hromosom – p krak izrazito kraći (13,14,15,21,22,Y)
d) telocentričan hromosom, p krak ne postoji, nema ih u kariotipu čovjeka
Kariotip je skup svih hromosoma jedne ćelije, formula kariotipa 46,XX (ženski pol), 46,XY
(muški pol). Pod normalnim uslovima sve somatske ćelije imaju jednak kariotip. Za čovjeka
je karakteristično da jedra somatskih ćelija sadržavaju 46 hromosoma, od kojih su 22 para (44
hromosoma) autosomi i 1 par (2 hromosoma) XX ili XY spolni hromosomi (heterosomi).
Svi parovi su homozigotni, osim spolnog para kod muškarca koji je sastavljen od dva
nejednaka hromosoma X i Y, pa je taj par heterozigotan. Hromosomi čovjeka se razlikuju po
veličini i obliku.
Svaki poremećaj broja ili strukture hromosoma uzrokuje teške poremećaje funskije, koji
izazivaju višestruka oštećenja fenotipa.
Aberacije su promjene u genomu koje obuhvataju cijele setove hromosoma, pojedinačne
hromosome ili njihove dijelove. Aberacije se dijele na:
1) numeričke aberacije – odstupanje od normalnog broja hromosoma
2) strukturne aberacije – promjene u građi hromosoma
3) aberacije autosoma
4) aberacije spolnih hromosoma
5) konstitucijske aberacije – prisutne već u zigotu (naslijeđene od roditelja ili nastaju u toku
intrauterinog života), mogu biti obiteljske i de novo.
6) stečene – nastaju tokom života, prisutne samo u ćelijama nekih tkiva, a ponekad su
privremene (prolazne) indukovane nekim mutagenima.
Spontane aberacije su rijetke, 1-2%, indukovane su češće i nastaju djelovanjem:
a) aneugena – agensi koji indukuju numeričke aberacije
b) klastogena – agensi koji indukuju strukturne aberacije
Aberacije hromosoma su prisutne:
- 0,6% (1:160) novorođenčadi
- 60% ranih spontanih pobačaja
- 5% kasnih spontanih pobačaja
- 4-5% mrtvorođene djece
Posljedice hromosomskih aberacija:
- spontani pobačaji
- neplodnost
- rođenje djeteta s višestrukim malformacijama
- mentalna zaostalost
NUMERIČKE ABERACIJE HROMOSOMA
1) Polipolidija – označava povećanje cijelog seta hromosoma, tj. umnožavanje kompletnog
haploidnog seta. Za čovjeka su karakteristične triploidija 3n=69 i tetraploidija 4n=92.
a) triploidija – može nastati različitim citološkim procesima:
- poremećajem mitozeu gonijama tj. pojava endoreduplikacije u gonijama
- poremećaj mejoze I ili II – nastaju diploidni gameti
- dispermija – oplođenje sa dva spermatozoida (najčešći uzrok triploidije)
b) tetrapolidija – nastaje uglavnom u postzigotnom stadijumu, supresijom diobe zigota kad su
hromosomi udvojeni, a izostane dioba citoplazme
Poliploidija je štetna za čovjeka i uglavnom je letalna, jedan od mogućih činala je nesklad
između broja hromosoma majčinog i fetalnog dijela placente. Poliploidija kod čovjeka može
biti i normalna pojava, prisutna samo u nekim tkivima (placenta, jetra u toku regeneracije). U
tim tkivima i ćelijama poliploidija predstavlja zaštitnu adaptaciju na česte promjene genoma,
naročito na pojavu strukturnih aberacija koje se javljaju u ćelijama jetre i drugim tkivima.
2) Aneuploidija – označava promjene broja hromosoma jednog para, nastaju usljed grešaka u
mejozi i mitozi (nerazdvajanje hromosoma).
Nerazdvajanje homologih hromosoma u anafazi I može nastati zbog (uzroci!):
- asinapsisa
- desinapsisa
- starosti roditelja
- genetski determinisane predispozicije
- aberacije diobenog vreena (nefunkcionalnost centromera)

Mehanizmi nastanka aneuploidje:

- nerazdvajanje homologih hromosoma u anafazi I mejoze I
- nerazdvajanje hromatida u anafazi II mejoze II

Asinapsis je pojava kada dva homologa hromosoma ne konjugiraju i ne formiraju hijazme.

Desinapsis nastaje kada se sinaptički kompleks ili hijazme razdvajaju prije vremena.
Posljedica oba ova uzroka je da dva homologa hromosoma ulaze u metafaznu ploču kao
univalenti, pa se njihove centromere mogu orijentisati prema istom polu diobenog vretena što
dovodi do formiranja aneuploidnih gameta. Nerazdvajanje hromosoma može nastati i zbog
nperavilnog funkcionisanja diobenog vretena izazvnog fiziološkim faktorima koji utiču na
polimerizaciju i organizaciju mikrotubula.
Zaostajanje hromosoma u kretanju u anafazi može biti uzrok aneuploidija.
Nerazdvajanjem hromosoma nastaju disomični i nulisomični gameti. Gameti s abnormlanom
hromosomskom konstitucijom mogu da učestvuju u oplođenju. Kada se aberantni gameti
spoje sa normalnim gametima nastaju trisomični (2n+1) i monosomični (2n-1) zigoti.
Oplođenjem trisomični i tetrasomični gameti daju polisomične zigote.
Primarno nerazdvajanje je nerazdvajanje homologa u I ili II mejozi.
Sekundarno nerazdvajanje je pojava kada u toku nerazdvajanja hromosoma u anafazi I dva
hromosoma migriraju prema jednom polu, a jedan prema drugom polu, pa nastaju disomični
ili normalni gameti.
3) Miksoploidija (mozaicizam) – podrazumijeva pojavu u organizmu dvije ili više ćelijskih
linija s različitim hromosomskim komplementom porijeklom od istog zigota.
Nastaje usljed grešaka u mitozi i postzigotnom stadijumu, ili nerazdvajanjem hromatida i
zaostajanjem hromosoma u anafazi.
Nerazdvajanje hromosoma u zigotu rezultuje pojavom dvije ćelijske linije sa različitim
hromosomskim konstitucijama.
Ćelijska linija sa monosomijom autosoma završava letalno, a mozaicizam kada se otkrije
sastoji se od jedne normalne i jedne trisomične linije (46/47).
Fenotipski efekti mozaicizma zavise od zastupljenosti i rasporeda normalne i aberantne
ćelijske linije. Ako je aberantna konstitucija neznatno zastupljena tada i ne dovodi do vidljivih
fenotipskih manifestacija.
Proliferativna miksoploidija – nastaje poslije embrionalnog razvića, posljedica je poremećene
mitoze u toku procesa starenja ili se susreće u neoplazmama.
Sindromi kao posljedica numeričkih aberacija:
a) autosoma: Down sindrom, trisomija 21
Edvards sindrom, trisomija 18
Patau sindrom, trisomija 13
b) gonosoma: Tarner sindrom, 45,X
Klinefelter sindrom 47, XXY
47, XYY – supermuškarac
47, XXX – superžena

Down sindrom, 47,XX(XY)+21, trisomija 21

Trisomija 21. para je najčešća autosomna trisomija, incidenca je 1 od 700 živorođene djece, i
incidenca ova aberacija je znatno veća u momentu začeća. Više od 60% trisomičnih fetusa
spontano abortira, a oko 20% su mrtvorođeni.

Fenotip: karakteristične linije obraza, veliki jezik, rijetka kosa, kratak nos i prsti, mentalna
retardacija, kongenitalne anomalije srca praćene u različitom stepenu izraženim anomalijama
drugih organa, imunološki poremećaju. Povećan je i rizik za pojavu akutne leukemije i
prijevremeno starenje.

Samo distalni dio drugog kraka (21q22) tj. 1/8 do 1/5 hromosoma 21 značajan je za
patogenezu ovog sindroma. 21q22 je kritična regija.
95% slučajeva ima prostu trisomiju 21, u 1-2% slučajeva se javlja mozaicizam i klinička slika
je slabije izražena.
U 5% slučajeva trisomija 21 nastaje zbog translokacije, kada je jedan roditelj nosilac
balansirane translokacije u kojoj učestvuje hromosom 21 ili translokacija nastaje de novo u
mejozi jednog od roditelja.
Edvards sindrom, 47,XX(XY)+18, trisomija 18
Incidenca ove trisomije je 1 od 6000 novorođenčadi, dok 95% fetusa sa ovom trisomijom
završava spontanim pobačajem. Među živorođenom djecom preovladava ženski pol, jer se
fetusi muškog pola češće eliminišu spontanim pobačajem.
Fenotip: odlikuje se multiplim anomalijama, skupljeni prsti, nerazvijene uši i nokti, mala
čeljust, kraniofacijalna dismorfija, anomalije mozga, kod dječaka testisi nisu spušteni, srčane
mane i mentalna retardacija.
Ova djeca umiru brzo posle rođenja, oko 10% preživi prvu godinu.
Glavni uzrok je nerazdvajanje hromosoma u mejozi roditelja, rjeđe nastaje zbog balansirane
translokacije jednog roditelja, a još rjeđe se javlja mozaicizam koji uzrokuje znatno blažu
kliničku sliku.
Patau sindrom, 47,XX(XY)+13, trisomija 13
Incidenca ove trisomije je 1 od 12.000 novorođenčadi, samo oko 10% ih preživi prvu godinu.
Fenotip: multiple malformacije, rascjep usne ili nepca, nerazvijene i zatvorene oči,
polidaktilija, mala glava, mentalna retardacija ili epileptični napadi.
Najčešći uzrok je nerazdvajanje hromosoma u mejozi roditelja. U 20% slučajeva jedan
roditelj nosi balansirane translokacije, u 5% slučajeva prisutan je mozaicizam, a u 75%
slučajeva prosta trisomija.
Tarner sindrom, 45,X
Incidenca ove monosomije je 1 od 2500 novorođenih djevojčica, uzrokovan je nedostatkom
jednog X hromosoma, što koči seksualni razvoj i uzrokuje sterilitet.
99% plodova se spontano odbacuje. U 50% slučajeva prisutan je mozaicizam ili strukturne
aberacije. 80% prisutan X od majke (spermatozoid je bez spolnog hromosoma, nerazdvajanje
u spermatogenezi), 20% prisutan X od oca (jajna ćelija je bez X hromosoma, nerazdvajanje u
oogenezi).
Fenotip: nizak rast, karakterističan izgled lica uzrokovan mikrognatijom, kratak vrat uz kožne
nabore na bočnim stranama, štitaste grudi, otekline između prstiju, manjak estrogena,
nedostatak ovarijuma, srčane anomalije, amenoreja, neplodnost.
Klinefelter sindrom, 47,XXY
Incidenca ove aberacije je 1 od 1000 novorođenih dječaka. Uzrok disomija X hromosoma
muškarca (trisomija gonosoma). Dodatni X hromosom je u 60% slučajeva od majke
(nerazdvajanje u mejozi I ili II), i 40% od oca (nerazdvajanje u mejozi I). 15% su mozaici
46,XY/47,XXY.
Fenotip: relativno visok rast, evnohoidna građa tijela, ginekomastija, nesrazmjerno duge ruke
i noge, atrofija testisa u kojima nema spermatogeneze – sterilnost, javlja se i laka mentalna
retardacija.
Varijante: 48,XXXY, 49,XXXXY (polisomije X, izraženija mentalna retardacija).
Supermuškarac, 47,XYY
Incidenca ove aberacije je 1 od 1000 novorođene muške djece. Uzrok sindroma je
nerazdvajanje u mejozi II kod oca, što uzrokuje nastanak gameta sa viškom Y hromosoma.
15% su mozaici 46,XY/47,XYY.
Fenotip: somatskih anomalija nema mnogo, najčešće se javljaju poremećaji ponašanja,
hiperaktivnost, nedostatak pažnje.
Superžena, 47,XXX, trisomija X
Incidenca ove aberacije je 1 od 1000 novorođenih djevojčica. Uzrok je nerazdvajanje X
hromosoma, 65% slučajeva kod majke u mejozi I, 24% u mejozi II, 8% kod oca u mejozi II,
postzigotno nerazdvajanje 3%.
Javljaju se 2 Barrova tijela. Može biti i 48,XXXX.

STRUKTUNE ABERACIJE HROMOSOMA

Ovaj tip aberacija je posljedica rekida i poremećaja linearnog kontinuiteta hromosoma.
Prekidi se javljaju spontano, a mogu biti indukovani mutagenim agensima.
Hromosomi se mogu prekidati na bilo kojem stadijumu ćelijskog ciklusa, G1, S, G2, u toku
mitoze ili u toku mejoze.
Hromosomski prekid je prekid u G1 fazi kada se hromosom sastoji samo od jedne hromatide.
Hromatidni prekid je prekid koji nastaje u G2 fazi samo u jednoj hromatidi, a ako prekid
zahvati obje hromatide u istom lokusu nastaje izohromatidni prekid.
U spajanje prekinutih dijelova mogu biti uključena tri različita sistema popravke. Ako ne dođe
do popravke, prekinuti dio bez centromere se gubi u narednim diobama, a ako je više od
jednog prekida u ćeliji nastaju strukturni prerasporedi hromosoma koji mogu biti
intrahromosomski (kad se proces odigrava u jednom hromosomu) i interhromosmski (kad se
prerasporedi vrše između 2 ili više hromosoma).
Za razliku od normalnih krajeva hromosoma (telomera), prekinuti dijelovi imaju hemijski
afinitet za međusobno spajanje. Da bi se dva prekinuta hromosoma spojila moraju biti blizu, a
vrijeme za povezivanje prekinutih dijelova hromosoma (tj. preraspored) je ograničeno.
Razlikuju se 4 osnovna tipa strukturnih aberacija:
1) delecije
2) duplikacije
3) inverzije
4) translokacije
Uzroci prekida i prerasporeda hromosoma javljaju se u malom broju ćelija svakog čovjeka, u
prosjeku 0,8% ćelija. Uzroci mogu biti jonizujuće i UV zračenje, hemijske supstance
(alkilirajući reagensi, analozi nukleinskih kiselina, purini, antibiotici, azotna jedinjenja tj.
radiomimetici, vrše prekide u G2 fazi), virusi i genetički uzroci (Fanconijeva anemija,
Bloomov sindrom itd.).
1. Delecija ili parcijalna monosomija
Delecije se mogu svrstati u dvije grupe:
a) čiste delecije – posljedice prekida na hromosomu i gubitka prekinutog dijela bez
centromere. Ako se javi samo jedan prekid na hromosomu to je terminalna delecija, a ako na
jednom kraku postoje dva prekida pa se dio hromosoma između prekida izgubi to je
intersticijalna delecija.
b) kombinovane delecije – kombinacija sa duplikacijama, nastaje usljed balansiranih
strukturnih prerasporeda kod roditelja, inverzija i translokacija.
Delecije autosoma su uvijek štetne.
U homozigotnom stanju su letalne, jer je većina regiona hromosoma neophodna za normalan
vijabilitet jedinke.
U heterozigotnom stanju (najčešće) mogu biti letalne zavisno od značaja izgubljenih
segmenata koji uzrokuju fenotipske efekte ili funkcije gena na neoštećenom homologom
hromosomu, jer se štetni recesivni geni sada mogu izraziti u fenotipu (pseudodominacija –
izražajnost recesivnog gena u jednostrukoj vezi).
Ring hromosom – predstavlja deleciju u genetičkom smislu jer nastaje nakon prekida na oba
kraja hromosoma kada se izgube telomerni regioni koji obezbjeđuju stabilnost hromosoma
(održavaju linearni integritet hromosoma). Prekinuti dijelovi bez centromere se međusobno
spajaju u prstenastu strukturu. Nađeni su u svim hromosomima čovjeka.
Najizrazitija fenotipska karakteristika ove aberacije je poremećaj rasta, major i minor
somatske anomalije i laka mentalna retardacija. Na izrazitu fenotipsku varijabilnost utiču:
a) veličina deleciranih segemenata
b) stabilnost ring-hromosoma (stabilniji su oni kod kojih je učestalost izmjena sestara
hromatida mala)
c) vijabilnost ćelijskih linija sa aberantnim ring-hromosomima
Ring hromosomi u nizu slučajeva ne predstavljaju deleciju u genetičkom smislu već nastaju
fuzijom telomernih regiona jednog hromosoma. Ovakav ring utiče na fenotip svojim
ponašanjem u diobi strukturnom nestabilnošću i pojavom kontinuiranih sekundarnih
aneuploidija koje uzrokuju smrt ćelija. Smrt ćelija dovodi do izrazitog poremećaja rasta, baz
major malformacija, sa malo ili bez minor malformacija i lake mentalne retardacije.
Ovaj fenotip može biti označen i kao ring-sindrom jer ne zavisi od hromosoma od koga ring
vodi porijeklo.
2. Duplikacija ili čista parcijalna trisomija
Duplikacija je prisustvo dijela hromosoma u višku u hromosomskom komplementu.
Duplikacije mogu biti:
a) tandemske – na istom hromosomu jedna pored druge
b) reverzno tandemske
c) terminalne
Tandem duplikacija predstavlja povećanje određenog segmenta u hromosomu, može nastati:
- insercijom iz segmenta iz jedne hromatide u drugu poslije 3 prekida u sestrinskim
hromatidama
- insercijom segmenta s jednog lanca DNK u drugi
- insercijom segmenta iz homologog hromosoma
Duplikacija nastaje i nepravilnim crossing overom kada se homologi hromosomi asimetrično
sparuju, ili nepravilnom razmjenom sestara hromatida u mitozi i mejozi.
Nepravilan crossing over pred duplikacije u jednom, dovodi do delecije u drugom
homologom hromosomu. Primjer takve tandem duplikacije u jednom i delecije u drugom
hom.hromosomu su geni za hemoglobin čovjeka, koji su smješteni na 11. hromosomu.
Delecione varijante hemoglobina uzrokuju jaku anemiju, a varijante sa duplikacijom su
normalne.
Duplicirani segmenti mogu biti susjedni u istom hromosomu, a mogu se nalaziti i u različitim
hromosomima kao posljedica balansirane hromosomske aberacije jednog od roditelja.
Duplikacije manje oštećuju fenotip nego delecije, ali duplikacije određenih genetičkih regiona
djeluju slično genskim mutacijama i mogu uzrokovati jasnu kliničku sliku, a u drugim
slučajevima fenotipski efekti su blagi. Duplikacije su značajne jer obezbjeđuju dodatni
genetički materijal potencijalno sposoban za nove funkcije (divergencija gena).
Izohromosomi i telocentrični hromosomi
Centromera hromosoma se dijeli uzdužno u anafazi mitoze na dvije hromatide. Nekada može
doći do greške, da se centromera podijeli poprečno (crosswise) pa nastaju telocentrični
hromosomi koji su nestabilni, a u sljedećoj replikaciji nastaju dva metacentrična
izohromosoma koji se sastoje od dva identična duga ili kratka hromosoma.
X hromosom je posebno podložaj pogrešnoj diobi centromere.
Izohromosomi mogu biti i dicentrični, oni nastaju na izolokusnim prekidima hromatida
jednog hromosoma i spajanjem prekinutih dijelova. Izohromosomi mogu nastati i prekidima
sestara hromatida iznad i ispod centromere i prerasporedom prekinutih dijelova (dokazano
kod čovjeka).
- izoXq- najčešće
- izoXp- letalan zbog inaktivacije normalnog X
- izohromosomi autosoma su veoma rijetki i uglavnom letalni
- izo17q evidentiran u leukemijama
- izohromosomi akrocentrika ne uzrokuju promjene fenotipa kod nosilaca
- produkuju isključivo nebalansirane gamete

Dicentrični hromosomi
Ova aberacija se često sreće u ćelijama na koje je djelovao mutagen u G1 ili G2 fazi.
Dicentrični hromosomi nastaju posle prekida i prerasporeda dva nehomologa hromosoma ili
dva homologa hromosoma.
Ako se prekidi vrše na istim tačkama sestara hromatida jednog hromosoma nastaje
izodicentrični hromosom. Većina dicentričnih hromosoma je rezultat prekida u G2 fazi i
translokacije između hromatida dva homologa ili nehomologa hromosoma koji formiraju
kvadriradijalne figure u diobi.
U nekim slučajevima dicentrici su stabilni u hromosomskom setu čovjeka. Stabilnost je
obezbijeđena ako su dvije centromere postavljene vrlo blizu pa hromosom funkcioniše kao
monocentričan ili ako se jedna centromera odmah inaktivira.
3. Inverzije
Ova aberacija nastaje posle dva prekida u okviru jednog hromosoma i obrtanja segmenta
između prekida za 180o, te se remeti linearni raspored gena u jednom hromosomu.
Paracentrična inverzija je inverzija u nivou samo jednog kraka hromosoma i ne obuhvata
centromeru. Najčešće na 1,3,5,6,11,14 hromosomima).
Pericentrična inverzija nastaje prekidima na oba kraka hromosoma, kada segment između
prekida zahvata i centromeru. U pericentričnoj inverziji se mijenja položaj centromera ako
prekidi nisu na istom rastojanju od centromere. Nosioci inverzija su uglavnom fenotipski
normalne osobe jer ne postoji genetički debalans u ovoj aberaciji.
Štetnost inverzije izražava se u potomstvu, zbog specifičnog ponašanja hromosoma u profazi
mejoze nastaju aberantni hromosomi koji se prenose na potomstvo.
U procesu mejoze homologi par zahvaćen inverzijom treba da konjugira kao i ostali, ali je
jedan segment hromosoma invertovan (u obrnutom redoslijedu) u procesu sinapsiranja, u
zigotenu se fomira inverziona petlja koja obezbjeđuje sparivanje homologih dijelova
hromosoma. Postoje 3 mogućnosti sinapsiranja:
a) u invertovanom hromosomu se formira petlja oko normalnog segmenta u drugom
homologom hromosomu
b) u ekstremno malim inverzijama nema sinapsiranja u regionu inverzije
c) u esktremno velikim inverzijama ne sinapsiraju dijelovi hromosomi izvan invertovanog
segmenta
Ako u pahitenu dođe do crossing overa unutar inverzione petlje, nastaju dvije hromatide sa
genetičkim debalansom (rekombinacijom) tj. hromatide sa delecijom i duplikacijom segmnata
koji nisu obuhvaćeni inverzijom. Hromatide koje nisu učestvovale u crossing overu biće
neizmijenjene – jedna sa normalnim redoslijedom segmenata, a druga sa invertovanim
redoslijedom segmenata.
Tako heterozigotni nosilac inverzije formira četiri tipa gameta:
- jedan tip sa potpuno normalnih hromosomskim komplementom
- drugi tip sa debalansiranom invertovanom hromatidom
- dva tipa sa rekombinovanim hromatidama (sa anomalijama).

Rekurentna pericentrična inverzija – mijenja oblik hormosoma, mjesto loma u

heterohromatinskom području oko centromere, bez naročitog kliničkog značaja.
Paracentrična inverzija – kao i kod heterozigotnih nosilaca pericentričnih inverzija, u procesu
mejoze homologi hromosomi se sinapsiraju, formira se inverziona petlja u homologom paru
sa inverzijom.
Ako dođe do crossing overa u inverzionoj petlji, dvije hromatide koje su zahvaćene
inverzijom daju sljedeće aberantne rekombinante: jedna hromatida biće sa dvije centromere
(dicentrik), a druga bez centromere (acentrični fragment). Hromatide koje nisu učestvovale
ostaju nepromijenje.
U narednoj diobi acentrična hromatida se gubi, a dicentrični hromosom stvara velike teškoće
jer se između centromera nalazi anafazni most koji se lako prekida na bilo kom mjestu i
sekundarno nastaju defektne hromatide.
U jednoj porodici majka je nosilac paracentrične inverzije kratkog kraka hromosoma 5p.
Jedno dijete je naslijedilo hromatidu sa delecijom segmenta koja uzrokuje sindrom Cri du
Chat, a drugo dijete skoro potpuno normalno naslijedilo je duplikaciju jednog segmenta 5p,
pošto je prekid bio na drugom mjestu u anafaznom mostu.
Hromosomski materijal distalno od invertovanog segmenta uvijek pretrpi deleciju u procesu
crossing overa i formiranja dicentrika u inverzionoj petlji.

4. Translokacije
Predstavljaju izmjenu segmenata homologih i nehomologih hromosoma. Razlikuju se tri tipa
translokacija:
1) recipročne translokacije – izmjenjivanje segmenata između dva nehomologa hormosoma,
vrlo često u grupama D i G, evolucijski važne jer vežu gene različitih hromosomskih parova
te tako sprečavaju njihovu nezavisnu segreagaciju.
2) Robertsonove translokacije – obuhvataju akrocentrične hromosome (13,14,14,21,22.),
mogu biti homologe i heterologe.
3) nerecipročne translokacije

1) Recipročne translokacije
Nosioci recipročnih translokacija su uglavnom fenotipski normalne osobe, koje u procesu
gametogeneze mogu formirati gamete s abnormalnom hromosomskom konstitucijom, zbog
specifičnog ponašanja translociranih hromosoma i njihovih normalnih homologih hromosoma
u mejozi. Homologi hromosomi u zigotenu obrazuju sinapsis, precizno se sparuju homologi
segmenti, što važi i za translocirane segmente, pa zbog toga sinapsiraju četiri hromosoma.
Normalni i translocirani hromosomi formiraju krstoliku strukturu – kvadrivalent koja
omogućava sparivanje homologih segmenata između ova četiri hromosoma.
Kada se sinaptički kompleks dezintegriše, hromosomi ostaju povezani hijazmama i u
diplotenu se vide u obliku ringa ili lanca.
U anafazi ova četiri hromosoma se razdvajaju, na način razdvajanja utiče orijentacija
kvadrivalenata u ekvatorijalnoj ravni diobenog vretena. Orijentacija kvadrivalenata zavisi od
dužine krakova pahitenske krstolike figure i od broja i rasporeda hijazmi. Postoje 4 načina
segregacije ovih hromosoma:
a) alternativna segregacija – na jedan pol ćelije odlaze oba normalna hromosoma, a na drugi
oba translocirana hromosoma, pa će jedan tip gameta imati normalnu konstituciju, a drugi tip
će imati balansiranu translokaciju
b) susjedna segregacija-1- nastaje kada se homologe centromere razdvajaju i na suprotne
polove ćelije odlaze po jedan normalan hromosom i jedan hromosom sa translokacijom
c) susjedna segregacija-2- homologe centromere se orijentišu prema istom polu ćelije, pa se u
gametima nađu normalan hromosom i njegov homologi hromosom sa translokacijom
d) 3:1 segregacija – nastaje kada tri hromosoma odlaze na jedan pol, a jedan hromosom na
drugi pol
Na osnovu ova 4 načina segregacije, kod nosilaca balansirane translokacije očekuje se 50%
potomataka sa nebalansiranim kariotipom i abnormalnim fenotipom, 25% nosilaca
balansirane translokacije i 25% genotipski i fenotipski normalnih potomaka.
Hronična mijeloidna leukemija (HML)
Posljedica je hromosomske abnormalnosti, u oko 90% oboljelih javlja se tzv. Filadelfija
hromosom. Kod HML sejavljaju lomovi tj. odvajanja segmenata na dugim q kracima
hromosoma 9 i 22. Zamjene mjesta između segmenata: segment odvojen sa hromosoma 9
prelazi na hromosom 22, a segment 22. hromosoma spaja se sa 9. hromosomom. Nastaju
neprirodno dugačak 9. hromosom i neprirodno kratak 22. hromosom, pa se ovako izmijenjen
22. hromosom naziva Filadelfija hromosom. Filadelfija hromosom – recipročna tanslokacija,
razmjena genskih segmenata između dva hromosoma čime se fomiraju 2 nova derivate
hromosoma.
Robertsonove translokacije
- je jednostavniji tip translokacije koja se vrši između akrocentričnih homologih i heterologih
hromosoma i podrazumijeva spajanje dugih krakova akrocentrika u jedan metacentričan ili
submetacentričan hromosom, pa kariotip ima 45 hromosoma.
Nosioci ove aberacije su uglavnom fenotipski normalni, jer se u procesu translokacije gube
samo kratki kraci akrocentrika koji sadrže gene za rRNK što ne utiče na fenotip.
Takođe može nastati posle prekida u blizini centromere, na jednom hromosomu iznad, a na
drugom ispod centromere. Tad se formira jedan monocentrični hromosom sa dva duga kraka
homologih ili nehomologih hromosoma i jedan minutni hromosom, koji se izgubi u sljedećoj
diobi – centrička fuzija.
Prekidi u oba hromosoma koji učestvuju u translokaciji mogu da budu iznad centromere u
nivou sekundarne konstrikcije, pa se formira dicentrični hromosom sa translokacijom.
Alternativna segregacija – dva neizmijenjena hromosoma migriraju ka jednom, a translocirani
ka drugom polu, što stvara normalne gamete i gamete sa balansiranom translokacijom.
Susjedna-1- segregacija daje gamete sa disomijom hromosoma 14 i bez hromosoma 14.
Spajanjem ovih gameta s normalnim gametima nastaju translokaciona trisomija 14 i
monosomija 14, obje konstitucije su letalne.
Susjedna-2- segregacija daje gamete sa disomijom hromosoma 21 i bez hromosoma 21.
Spajanjem ovih i normalnih gameta nastaju translokaciona trisomija hromosoma 21 (Down) i
monosomija hromosoma 21 koja je letalna.
Robertsonove translokacije remete mejozu muškarca i dovode do infertiliteta, najčešće
prouzrokuju oligozoospermiju.

Sindromi kao posljedica strukturnih aberacija

a) autosoma
1) Wolf-Hirschornov sindrom 46,XX(XY), del 4p-
Odlikuje se mentalnom retardacijom, izrazitim poremećajem rasta, anomalijama lica.
Strabizam (lutanje oka), spuštene vjeđe, rascjep usne, loše formirane uši, duge šake i stopala,
promjene na skeletu, visoko česlo, očne jabučice izbočene, razmak među očima izrazito širok.
Ove aberacije u 90% slučajeva nastaju de novo, a 10% slučajeva je rezultat mozaicizma ili
translokacije kod jednog roditelja.
2) Cri du Chat sindrom, 46,XX(XY), del 5p-
Sindrom mačijeg plača. Delecija se javlja sporadično, a u 10% slučajeva je posljedica
mozaicizma i roditeljske translokacije, inverzije ili ring hromosoma. Novorođenče se
oglašava monotonim plačem. 1% djece ima mentalnu retardaciju, anomalije su mikrocefalija,
antimongoloidni položaj očiju, uši nisko postalvjene. Region koji je odgovoran za mačji plač
mapira se u 5p15.3, a region za ostalne kliničke karakteristike mapira se u 5p15.2.
b) gonosoma
3) Angelman sindrom
Oba hromosoma od oca, tj. nulsomična jajna ćelija oplođena disomičnim spermatozoidom.
Zastoj u razvoju, teškoće u govoru, mentalna retardacija, ataktičan hod, bezraložan smijeh.
Aktivni majčini geni.

4) Praderwilli sindrom 46,XX(XY), del.15(q11q13)

Oba hromosoma od majke, aktivni očevi geni, nizak rast, pretilost, male šake i stopala,
hipogonazidam, mentalna retardacija. 7 funkcionalnih gena.