1

ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΑΠΘ -

ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΕΘΝΟΛΟΓΙΑΣ ΔΠΘ
ΔΠΜΣ «Ιστορία της Ιατρικής και Βιολογική
Ανθρωπολογία: 
Υγεία, Νόσος και Φυσική Επιλογή»

Μάθημα:
ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ : Κα. Μυρωνίδου Μαρία
ΦΟΙΤΗΤΗΣ : Χρήστος Παναγιωτόπουλος
Θέμα Εργασίας: «Διαχείριση του πόνου το Μεσαίωνα – χρήση
αναισθησίας»

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2022
2
 3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ........................................................................................................................... 3
ΕΙΣΑΓΩΓΗ.................................................................................................................................... 4
ΠΡΩΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ : ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ..................................................................6
1.1 ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ......................................................................................................6
1.2 ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΝΑΙΣΘΗΣΙΑΣ.................................................................................................8
1.3 ΟΡΙΣΜΟΣ ΝΑΡΚΩΣΗΣ......................................................................................................9
1.4 ΟΡΙΣΜΟΣ ΟΠΙΟΕΙΔΗ......................................................................................................10
2.1 ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΠΟΝΟΥ..........................................................................................................11
2.2 ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΑΝΑΛΓΗΤΙΚΩΝ.................................................................................13
2.3 Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ..........................................................................................15
ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΠΟΝΟΥ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ.....................................16
1.1 ΒΙΟΗΘΙΚΗ-ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ...............................................16
1.2 ΤΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑ..19
1.3 ΠΑΡΑΚΕΛΣΟΣ – ΓΙΑΤΡΟΣ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ..............................................................20
1.4 Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΑΝΑΙΣΘΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΑΛΓΗΣΙΑΣ – ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ..........22
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ..................................................................................................................... 24
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.......................................................................................................................... 25
 4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η εμπειρία του πόνου, απέχουσα από την αμιγή σωματική αίσθηση,
επηρεάζεται δραματικά από τα διάφορα κοινωνικά συστήματα αξιών, τα οποία
ορίζουν και την εκάστοτε “βιοηθική” και, ως εκ τούτου, και την “ταξική θέση” του
πόνου σ’ αυτά. Έτσι, ο πόνος σε όλες τις κουλτούρες και όλες τις εποχές είναι
σύμφυτος με τις άνισες οικονομικές σχέσεις. Ο πόνος είναι ένα κοινό σύμπτωμα σε
σχεδόν κάθε ασθένεια, νόσο ή τραύμα σχετιζόμενο με την ηλικία, το φύλο ή την
κοινονικοοικονομική κατάσταση του ατόμου. Όλες οι κουλτούρες περιλαμβάνουν
την εμπειρία του πόνου, παρόλο που η έκφρασή του και η ανταπόκριση σε αυτόν
μπορεί να είναι διαφορετική. Ο πόνος αποτελεί ένα από τα κυριότερα προβλήματα
που καλείται να αντιμετωπίσει ο ασθενής.
Είναι ο πόνος που παρακινεί σε θεραπεία ένα τραυματισμένο άτομο, και με
αυτόν τον τρόπο προφυλάσσεται από περαιτέρω βλάβη. Επιπλέον ο πόνος είναι
συνήθως μια μικρής διάρκειας δυσάρεστη εμπειρία, η οποία εμφανίζεται για λίγο ως
ενόχληση και μετά αποτελεί μια ανάμνηση. Ο πόνος είναι μια προειδοποίηση για την
αποφυγή μελλοντικών ενεργειών που προκαλούν πόνο (Osborn & Wraa & Watson,
2012). O πόνος αποτελεί την υποκειμενική απάντηση του οργανισμού σε σωματικούς
και ψυχολογικούς στρεσογόνους παράγοντες. Όλοι οι άνθρωποι έχουν βιώσει πόνο σε
κάποια στιγμή στη ζωή τους. (Le MONE & BURKE & BAULDOFF, 2014). Ο πόνος
είναι ένα σύμπτωμα που εκφράζει τη σωματική και ψυχική δυσαρέσκεια που
αισθάνεται κάθε άτομο μετά από πραγματική ή δυνητική βλάβη των ιστών. Η
εκτίμηση του είναι υποκειμενική και προσωπική και η αξία του φαίνεται στις σπάνιες
περιπτώσεις της συγγενούς έλλειψης πόνου. Οι αιτίες, ο εντοπισμός, η ανάπτυξη, η
προηγούμενη εμπειρία αλλά και η κοινωνική και μορφωτικοί παράγοντες είναι αυτά
που συντελούν στην έκταση του πόνου. (Μυρωνίδου, 1996)
Οι αρχαίοι άνθρωποι θεωρούσαν φυσικό και αναπόφευκτο γεγονός τον πόνο.
Δεν είχαν καταφέρει να δώσουν βιολογικές εξηγήσεις στο φαινόμενο του πόνου και ο
πόνος με την ευρύτερη έννοια (σωματικός, ψυχικός) είχε αποδοθεί απόλυτα στους
Θεούς. Ήταν σταλμένος από τους Θεούς σαν συνέπεια παράβασης των ηθικών νόμων
και είχε σαν σκοπό τον εξιλασμό και την παιδαγωγία.
 5

Στον Μεσαίωνα (5ος-15ος αιώνας, από διάλυση Ρωμαϊκού κράτους μέχρι

άλωση Κωνσταντινούπολης) η φεουδαρχική κουλτούρα, που κυριαρχείται από αυτά
που ορίζουν ως αξίες οι κληρικοί και οι πολεμιστές, έχει συνδέσει τον πόνο με όλους
εκείνους που ανήκουν στον κόσμο ενός κατώτερου Θεού (παιδιά, γυναίκες, χωρικοί,
σκλάβοι) και τον θεωρεί εξευτελιστικό (αδυναμία). Όταν περιγράφονται, κατά τη
διάρκεια των πολέμων, οι περιπέτειες του ανθρώπινου σώματος (σφαγές,
ακρωτηριασμοί, τραύματα) οι αναφορές γίνονται πάντα από απόσταση. Θα έλεγε
κανείς ότι όλα αυτά τα θύματα δεν ένιωθαν καθόλου πόνο, αλλά παρέμεναν απαθείς,
όπως απαθείς είναι και οι μάρτυρες στις εικονογραφίες του 12ου και 13ου αιώνα
(αποκεφαλισμός Αγίου Διονυσίου – πρόσωπο χαρωπό, κανένα τρέμουλο). Δεν ήταν
αναίσθητοι, απλώς περιφρονούσαν τον πόνο. Έτσι, στο σύστημα καταστολής
εγκλημάτων προβλέπονται σωματικές ποινές για τον κόσμο των κατώτερων και
χρηματικές ποινές για την άρχουσα τάξη.(Καζάκου, 2017)
Ο πόνος ορίζεται ως μια δυσάρεστη αισθητηριακή και ψυχική
εμπειρία ,πιθανότατα συσχετισμένη με πραγματική ή πιθανή βλάβη των ιστών (Neda
et al. 2013). Η αντιμετώπιση του πόνου αποτελεί πρόκληση και παράλληλα καθήκον
των ιατρών κάθε εποχής. Η φαρμακευτική αναλγησία θεωρείται η πιο διαδεδομένη
μορφή θεραπείας, είναι αναγκαία έπειτα από επέμβαση, επιδρά άμεσα και είναι
εύκολη στην εφαρμογή της. Τα αναλγητικά χωρίζονται σε τέσσερις κύριες
κατηγορίες: οπιοειδή, μη οπιοειδή, τοπικά αναισθητικά και άλλα συμπληρωματικά
αναλγητικά όπως η παρακεταμόλη και η μορφίνη. Ωστόσο τα αναλγητικά
λειτουργούν πολλές φορές αρνητικά στον ανθρώπινο οργανισμό με σοβαρές
παρενέργειες όπως η ναυτία, ο εμετός, η αναπνευστική αναστολή καθώς και
βραδυκαρδία και υποθερμία. Μη φαρμακευτικοί τρόποι έχουν χρησιμοποιηθεί ως
εναλλακτικές μορφές θεραπείας του μετεγχειρητικού πόνου με στόχο την γρήγορη
και αποτελεσματική ανάρρωση του ασθενή καθώς και τη μείωση κόστους θεραπείας.
Σχετικές μελέτες έχουν δείξει ότι η μουσική με συνδυασμό τη χαλάρωση είναι πολύ
αποτελεσματικές για τον ασθενή. Οι μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις έχουν
αναγνωριστεί ως πολύτιμες, απλές και οικονομικές εναλλακτικές στην θεραπευτική
προσέγγιση της διαχείρισης του πόνου (Allred, Byers & Sole 2010) Οι τακτικές αυτές
περιλαμβάνουν μεθόδους προσέγγισης μια εκ των οποίων είναι και η μουσική.
 6

Τα αρχαιολογικά ευρήματα όλων των πολιτισμών μαρτυρούν ότι ανά τους

αιώνες υπήρξε συνεχής αναζήτηση για τις μεθόδους ανακούφισής του. Η θεώρηση
και η διαχείριση του πόνου μέσω των αιώνων αποτελεί ένα από τα πλέον
ενδιαφέροντα αντικείμενα της ιστορίας της Ιατρικής. Η παρούσα εργασία θα
επικεντρωθεί στη διαχείριση του πόνου στο μεσαίωνα με κύριο σκοπό να
διερευνηθούν οι βασικές αρχές του πόνου και των αναλγητικών. Αρχικά, θα γίνει
αναφορά στον ορισμό του πόνου των αναλγητικών, της αναισθησίας-νάρκωσης-
οπιοειδή. Στη συνέχεια θα γίνει ταξινόμηση του πόνου και κατηγοριοποίηση των
αναλγητικών. Ακόμη, θα παρουσιαστεί ο τρόπος αντιμετώπισης και διαχείρισης του
πόνου κατά τον Μεσαίωνα, το επίπεδο υγείας που επικρατούσε κατά το μεσαίωνα
αλλά και τα πρώτα πανεπιστήμια που έγιναν και αφορούσαν την ιατρική και με την
σειρά τους συνέβαλαν ουσιαστικά στην διαχείριση του πόνου, μαζί με τους
σημαντικότερους συντελεστές τους. Τέλος, θα γίνει αναφορά στη συμβολή της
αναισθησίας και αναλγησίας.

ΠΡΩΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ : ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ

1.1 ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ

Η λέξη πόνος εμφανίζεται πρώτη φορά στην ελληνική μυθολογία. Θεωρείται ότι
προέρχεται από τη θεά Ποινή, ένα δαίμονα που τιμωρούσε τους ανθρώπους όταν δεν
έπρατταν ηθικά. Έτσι ο θεός Απόλλωνας π.χ. στέλνει την Ποινή μεταμορφωμένη σε
δράκο στους Αργείους για να τους τιμωρήσει που σκότωσαν τον γιο του Λίνο. Άλλες
παραδόσεις λένε ότι ήταν γιος της Έριδας και εγγονός της Νύκτας και δόθηκε στους
ανθρώπους ως τιμωρία για την κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα. Από αυτή την
ελληνική λέξη προέρχεται η λατινική «poena» (ποινή) και στη συνέχεια η γαλλική
«peine» (πόνος) και η αγγλική pain.
Ο ορισμός υπογραμμίζει τόσο τη βιολογική όσο και τη συναισθηματική φύση του
πόνου. Αποτελεί πολυδιάστατο φαινόμενο με αισθητηριακές, φυσιοβιολογικές,
γνωστικές, συναισθηματικές, συμπεριφορικές και πνευματικές συνιστώσες.
 7

Τα συναισθήματα (συναισθηματική διάσταση), οι συμπεριφορικές ανταποκρίσεις

στον πόνο (συμπεριφορική συνιστώσα), οι πεποιθήσεις, αντιλήψεις, πνευματικές και
πολιτισμικές στάσεις απέναντι στον πόνο και τον έλεγχο του πόνου (γνωστική
διάσταση), όλα μεταβάλλουν τον τρόπο που βιώνεται ο πόνος (αισθητηριακή
διάσταση) τροποποιώντας τη μετάδοση του επιβλαβούς (δυσάρεστου) ερεθίσματος
στον εγκέφαλο (βιολογική διάσταση). (World Health Organization, 2012)
Αν παρόλα αυτά προσπαθήσουμε να το προσδιορίσουμε, αντιλαμβανόμαστε ότι
είναι κάτι ασαφές. Δεν είναι δυνατό να προσδιορίσουμε αν είναι αυτόνομη αίσθηση ή
συνυπάρχει με άλλες, αν είναι μετρήσιμη και πως, τους παράγοντες που την
επηρεάζουν και πως μεταβάλλεται στη διάρκεια της ζωής ενός ατόμου ή και
ολόκληρης της ανθρωπότητας.
«Ο πόνος είναι ανυπότακτος τόσο σε ορισμό, όσο και σε αντικειμενική αξιολόγηση.
Η ίδια αιτία, δεν προκαλεί την ίδια αίσθηση του πόνου. Η αιτία του πόνου και η ένταση
δεν υπακούν σε λογικές (επιστημονικά αναγόμενες) σταθερές. Δεν είναι πάντοτε
προειδοποίηση κινδύνου ο πόνος, ούτε η ένταση του πόνου συνάρτηση της
επικινδυνότητας της βλάβης. Οι πόνοι της γέννας π.χ. παρότι ανυπόφοροι, δεν
προειδοποιούν για κίνδυνο και ένας πονόδοντος μπορεί κυριολεκτικά να είναι
βασανιστικός. Αντίθετα, μια θανατηφόρα ασθένεια ενδέχεται να εξελίσσεται ανώδυνα»
(Γιανναράς, 2008)
Ο πόνος είναι ένα ερέθισμα το οποίο προκαλεί ( ή είναι στο όριο να προκαλέσει
ιστική βλάβη) συνήθως προκαλεί το αίσθημα πόνου. Η Διεθνής Εταιρεία Μελέτης
του Πόνου ( International Association For the Study of Pain) παρέχει έναν χρήσιμο
ορισμό για τον πόνο, σύμφωνα με τον οποίο «Πόνος είναι μία δυσάρεστη αίσθηση και
συναισθηματική εμπειρία η οποία σχετίζεται με πραγματική η δυνητική ιστική βλάβη ή
περιγράφεται ως τέτοια βλάβη». Ταυτόχρονα συνεχίζει με τον ορισμό και αναφέρει
ότι « η αδυναμία να επικοινωνήσει κάποιος τον πόνο δεν εξαλείφει την πιθανότητα
αυτός να βιώνει πόνο και να χρειάζεται κατάλληλη θεραπευτική παρέμβαση. Ο πόνος
είναι πάντοτε υποκειμενικός. Ο καθένας μαθαίνει τη σημασία της λέξης μέσα από
επώδυνες εμπειρίες τραυματισμούς στα πρώτα ηλικιακά χρόνια. Κάπως έτσι, ο πόνος
είναι μία εμπειρία που για μας σχετίζεται με την παρουσία κάποιες πραγματικής η
δυνητικής ιστικής καταστροφής. Σίγουρα, ο πόνος είναι μία αίσθηση που αφορά
κάποια μέρη του σώματος μας, που συνάμα όμως είναι και δυσάρεστη και σαν
αποτέλεσμα ο πόνος είναι επίσης και συναίσθημα. Έτσι, εμπειρίες που μοιάζουν με τον
 8

πόνο αλλά δεν είναι δυσάρεστες π.χ το τσίμπημα, δεν θα πρέπει να αποκαλούνται
επώδυνες» (IASP, 1979 )
Ο πόνος από την αρχή της δημιουργίας του ανθρώπου αποτελεί μία δυσάρεστη
αίσθηση η οποία τον ακολουθεί σε όλες τις φάσεις της ζωής του, από την γέννηση
έως και τον θάνατο. Ωστόσο αποτελεί μία εξατομικευμένη εμπειρία, το βίωμα της
οποίας επηρεάζεται από την ηλικία, το φύλο και το μορφωτικό επίπεδο του κάθε
ανθρώπου. (Firnasari,2014)
Παρόλα αυτά πολλές φορές είναι δύσκολο να γίνει κατανοητή η ένταση του
πόνου ή να επεξηγηθεί σε βαθμό πραγματικής κλίμακας. Οι τομείς οι οποίοι
πλήττονται κύριος είναι η ψυχολογία του, το κοινωνικό του περιβάλλον και η
επαγγελματική του σταδιοδρομία. (Σαρακατσιανού, 2012)
Έτσι γίνεται εύκολα αντιληπτό από τα παραπάνω ότι οι δοκιμασίες
προσδιορισμού της επώδυνης εμπειρίας επικεντρώνονται κυρίως στην υποκειμενική
και ψυχολογική φύση του πόνου και αποτρέπουν την συσχέτιση αυτής της εμπειρίας
με ένα εξωγενές ερέθισμα.

1.2 ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΝΑΙΣΘΗΣΙΑΣ

Ο όρος αναισθησία είναι αρχαία ελληνική λέξη, που αργότερα πέρασε ως δάνειο
στις άλλες γλώσσες. Προέρχεται από το επίθετο αναίσθητος και σημαίνει απουσία
αισθήσεων. Η λέξη αναίσθητος είναι σύνθετη λέξη από το στερητικό αν και το
ουσιαστικό αίσθησις και κατάγεται από το ρήμα αισθάνομαι – αντιλαμβάνομαι μέσω
των αισθήσεων– που και αυτό προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη αίσθομαι –
αντιλαμβάνομαι (Askitopoulou H et all, 2000)
Ο όρος αναισθησία είχε χρησιμοποιηθεί από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς
ως φιλοσοφική έννοια σχεδόν πέντε αιώνες πριν χρησιμοποιηθεί για να περιγράψει
μια φαρμακολογική δράση από τον Έλληνα γιατρό, φαρμακολόγο και βοτανολόγο
Διοσκουρίδη Πεδάνιο τον 1ο μ.Χ. αιώνα. Ο Πλάτων (427-347 π.Χ.) χρησιμοποίησε
για πρώτη φορά τη λέξη αναισθησία στο Φίληβο με τη φιλοσοφική έννοια της «λήθης
της ψυχής από τις αισθήσεις του σώματος». Ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) στον
ορισμό της Ηθικής περιγράφει επίσης την αναισθησία, ως ενδιάμεση κατάσταση
μεταξύ «ακολασίας και σωφροσύνης», και την αναλγησία ως ενδιάμεση κατάσταση
μεταξύ «οργιλότητας και πραότητας».
 9

Ο Αριστοτέλης στο έργο του Περί Μνήμης και Αναμνήσεως δέχεται ότι ο ύπνος
και η εγρήγορση είναι και οι δύο συνθήκες του «αισθητικού», που «ξεκινούν από ένα
κέντρο που εδρεύει στην καρδιά και ελέγχει τις κινήσεις και τις αισθήσεις».
Κατά τον ύπνο τα άτομα δεν αντιλαμβάνονται τον έξω κόσμο μέσω των αισθήσεων
και επομένως «έχουν αναισθησία». (Askitopoulou H et all, 2000)
Ο Διοσκουρίδης θεωρείται αυτός που χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τη λέξη
αναισθησία σε σχέση με τη χειρουργική, για να περιγράψει τις ναρκωτικές επιδράσεις
του φυτού μανδραγόρα.( Διοσκουρίδης Απαντα-4, 2000) Εντούτοις, μερικούς αιώνες
πριν τον Διοσκουρίδη, ο Ιπποκράτης (460-380 π.Χ.) και οι μαθητές του
χρησιμοποίησαν για πρώτη φορά τη λέξη αναισθησία με την ιατρική έννοιά της,
ορίζοντάς την ως «απώλεια της συνείδησης και των αισθήσεων», που προκαλείται,
όμως, από κάποια νόσο ή θανατηφόρο έκβαση και όχι από φαρμακολογική δράση.
(Astyrakaki E et all, 2010) Στο ιπποκρατικό έργο Αναπνοές η αναισθησία σχετίζεται
για πρώτη φορά με την αναλγησία, όταν ο συγγραφέας παρατηρεί ότι ο ασθενής
χωρίς συνείδηση είναι επίσης αναίσθητος στον πόνο. Σήμερα πλέον γίνεται γενικά
αποδεκτό ότι η γενική αναισθησία δεν αποτελεί μία δυαδική κατάσταση του τύπου
όλον ή ουδέν, αλλά ένα «φάσμα εγκεφαλικών καταστάσεων». Κατ’ αναλογία γενική
αναισθησία σημαίνει «τη διαδικασία απενεργοποίησης μιας σειράς από διακόπτες
που σχετίζονται με διαφορετικές λειτουργίες, όπως ο ‘πόνος’, η ‘μνήμη’, η ‘αυτόνομη
απάντηση’, κλπ» [29,42]. Έτσι ο ορισμός της αναισθησίας έχει αλλάξει. «Η
αναισθησία ορίζεται ως η αναστρέψιμη, προκαλούμενη από φάρμακα,
νευροφυσιολογική κατάσταση (γενική ή περιοχική), που κάνει ανεκτή από τον ασθενή
μία συγκεκριμένη χειρουργική επέμβαση σε όλη τη διάρκειά της, ή είναι η πράξη που
προκαλεί μία τέτοια κατάσταση» [32].

1.3 ΟΡΙΣΜΟΣ ΝΑΡΚΩΣΗΣ

Ο όρος νάρκωση είναι αρχαία ελληνική λέξη που σημαίνει «κατάσταση απώλειας
της συνείδησης ή ζάλης προκαλούμενης από φάρμακα». Η λέξη προέρχεται από το
ρήμα ναρκόω, που κατάγεται από το όνομα νάρκη, που σημαίνει «παροδική μείωση ή
απώλεια των αισθήσεων και κινήσεων, μούδιασμα» [6]. Σύμφωνα με το Λεξικό του
Γ. Μπαμπινιώτη ο όρος νάρκωση είναι ο «βαθύς ύπνος που συνοδεύεται από
προσωρινή απώλεια της συνείδησης και παύση κάθε κίνησης», έχει ως συνώνυμα την
 10

«χαύνωση» και την «αναισθησία», και ως αντίθετα την «εγρήγορση» και τη

«διέγερση» [64].
Γι’ αυτό για πολλά χρόνια το συνώνυμο του αναισθησιολόγου ήταν ο
«ναρκωτής». Η έννοια της ‘’νάρκωσης’’ δεν πρέπει να συγχέεται με την έννοια της
αναισθησίας, καθώς αποτελεί μόνο ένα από τα χαρακτηριστικά της αναισθησίας. Η
‘’νάρκωση’’ είναι συνώνυμη του ύπνου. Ο όρος της νάρκωσης χρησιμοποιήθηκε επί
χρόνια για αν περιγράψει τις επιδράσεις της μορφίνης και άλλων ναρκωτικών
φαρμάκων στον οργανισμό.
Επομένως, η αναισθησία χαρακτηρίζεται από την παροδική απώλεια όλων των
σωματικών αισθήσεων και επιπλέον από την απώλεια συνείδησης . Εν αντιθέσει,
«αναλγησία» χαρακτηρίζουμε την απώλεια αντίληψης των επώδυνων ερεθισμάτων,
χωρίς να επέρχεται απώλεια αισθήσεων στον ασθενή. Τέλος, η αναισθησία δεν
αποτελεί θεραπευτική μέθοδο, δηλαδή δε χρησιμοποιείται για τη θεραπεία ασθενειών.
(Ασκητοπούλου,2012).

1.4 ΟΡΙΣΜΟΣ ΟΠΙΟΕΙΔΗ

Το όπιο προέρχεται από την ελληνική λέξη οπός που σημαίνει γαλακτώδης χυμός
των φυτών. Το φυτό «μήκων η υπνοφόρος», από όπου παράγεται το όπιο, ήταν
γνωστό για τις αναλγητικές του ιδιότητες στους μεσοποτάμιους λαούς από το 3400
πΧ. Οι πρώτες αδιαμφισβήτητες αναφορές στο όπιο βρίσκονται στα γραπτά του
Θεόφραστου τον 3ο πΧ αιώνα. Κατά το μεσαίωνα ήταν ευρέως διαδεδομένη η χρήση
του και ανακαλύφθηκαν περισσότερα από 20 φυσικά αλκαλοειδή που βρίσκονται στη
ρητίνη της παπαρούνας οπίου που χρησιμοποιούνταν ως ισχυρά αναλγητικά και
αντιβηχικά. Το 1806 ο Serturner ανέφερε την απομόνωση ενός αλκαλοειδούς που το
ονόμασε μορφίνη από το Μορφέα, τον αρχαίο Έλληνα θεό των ονείρων. Έκτοτε
έχουν παρασκευασθεί και άλλα οπιοειδή με ευρεία εφαρμογή στην ιατρική πράξη.
Ταξινομούνται ανάλογα με την προέλευσή τους σε φυσικά, ημισυνθετικά και
συνθετικά. (Ματση-Μανωλοπουλου)
 11

2.1 ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΠΟΝΟΥ

Ο πόνος μπορεί να ταξινομηθεί σύμφωνα με τη χρονική του διάρκεια σε οξύς,

υποξύς ή χρόνιος, ποσοτικά σαν ήπιος, μέτριος, σοβαρός ή και πολύ σοβαρός πόνος.
Με βάση την φυσιοπαθολογία, ο πόνος διακρίνεται σε αλγαισθητικό (nociceptive
pain), που είναι φυσιολογικός και σε νευροπαθητικό (neuropathic pain), που είναι
παθολογικός ή ψυχογενής. (Portenoy και Kanner, 1996)
Ο ψυχογενής πόνος αποτελεί μια ιδιαίτερη κατηγορία που οφείλεται σε
ψυχολογικά κυρίως αίτια χωρίς να υπάρχει οργανική βλάβη για να συσχετιστεί με την
εμφάνιση του (Lee, 2014). Ο πόνος ανάλογα με την έντασή του ταξινομείται με μια
δεκάβαθμη ή αναλογική κλίμακα πόνου στην οποία το μηδέν (0) ορίζεται ως
«καθόλου πόνος» και το δέκα (10) ως ο «χειρότερος πόνος» τον οποίο μπορεί
κάποιος να φανταστεί. Μέχρι το νούμερο 2 της κλίμακας αντιστοιχεί ο «ήπιος
πόνος», μέχρι το 4 ο «μέτριος πόνος», μέχρι το 6 ο «ισχυρός πόνος», μέχρι το 8 ο
«πολύ ισχυρός πόνος και μέχρι το 10 ο «αφόρητος πόνος».
Όσον αφορά την πρώτη κατηγορία της χρονικής διάρκειας, ο οξύς πόνος είναι
η φυσιολογική προβλεπόμενη απάντηση σε βλαπτικό (επώδυνο) ερέθισμα. Σχετίζεται
με οξεία νόσο, τραύμα ή χειρουργική επέμβαση και οφείλεται σε διέγερση των
αλγοϋποδοχέων από το βλαπτικό ερέθισμα (μηχανικό, χημικό, θερμικό). Ο οξύς
πόνος διαρκεί μέχρι 1 μήνα. Αποτελεί τον πιο σημαντικό μηχανισμό άμυνας του
οργανισμού. Βιολογικά, θεωρείται σύμπτωμα με προειδοποιητική, διαγνωστική και
θεραπευτική αξία. Ο οξύς πόνος είναι συνήθως προστατευτικός και έχει κύριο σκοπό
του να ενημερώσει τον εγκέφαλο ότι σε κάποιο σημείο του σώματος υπάρχει κάποια
απειλή, βλάβη ή δυσλειτουργία. Η παράταση, όμως, του πόνου μπορεί να προκαλέσει
εκτεταμένες και παρατεταμένες απαντήσεις και να οδηγήσει σε ανεπιθύμητα
αποτελέσματα.(20,9,21)
Ο υποξύς πόνος (Subacute pain) μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα
“υποσύνολο” του οξέος πόνου. Σημαίνει ότι ο πόνος αυτός δεν είναι χρόνιος, αλλά
έχει παρέλθει η οξεία φάση. Ο υποξύς πόνος διαρκεί από 1-3 μήνες(22)
 12

Ο χρόνιος πόνος (Chronic pain) «Σαν ένα σύστημα συναγερμού που έχει
κολλήσει και χτυπάει συνέχεια ... έτσι είναι ο χρόνιος πόνος»(23) είναι ο πόνος που
εξακολουθεί να υπάρχει και μετά τον αναμενόμενο χρόνο αποδρομής της νόσου που
τον προκάλεσε ή παρατείνεται για διάστημα μεγαλύτερο των τριών μηνών, πολλές
φορές για χρόνια.(19,20) Ο χρόνιος πόνος συνήθως είναι παθολογικός πόνος και
θεωρείται νόσος. Οφείλεται σε χρόνια, ενίοτε ανίατη, παθολογική διεργασία, είναι
συνεχής και η έντασή του αυξάνει προοδευτικά. Διακρίνεται, ανάλογα με το αίτιο
που τον προκαλεί, σε καλοήθη ή κακοήθη. Η διάκριση αυτή αναφέρεται μόνο στο
αρχικό νόσημα που τον προκάλεσε. Όσον αφορά τις συνέπειές του στην καθημερινή
ζωή και στην προσωπικότητα του πάσχοντα είναι πάντα κακοήθους συμπεριφοράς,
επειδή μειώνει την ποιότητα ζωής του ατόμου επηρεάζοντας τη λειτουργικότητα, την
κοινωνική δραστηριότητα και την ψυχοσύνθεση του.
Ο χρόνιος πόνος όμως δεν έχει προστατευτικό χαρακτήρα και δεν εξυπηρετεί
καμία γνωστή, τουλάχιστον μέχρι σήμερα, σκοπιμότητα. Κλινικά αποτελεί ξεχωριστή
οντότητα, μια νέα νόσο (24).
Aλγαισθητικός πόνος είναι ο πόνος που προκαλείται από ενεργοποίηση των
αλγοϋποδοχέων, οι οποίοι βρίσκονται διασπαρμένοι σε όλα τα όργανα του σώματος.
Στην προκειμένη περίπτωση οι αλγοϋποδοχείς είναι φυσιολογικοί. Πρόκειται, κατά
κανόνα, για φυσιολογικό πόνο.(27,24)
Νευροπαθητικός πόνος είναι ο πόνος που προκαλείται από βλάβη ή νόσο του
σωματοαισθητικού νευρικού συστήματος είτε περιφερικά (περιφερικός) είτε κεντρικά
(κεντρικός). Μπορεί να προέρχεται από βλάβη σε κάθε σημείο των νευρικών οδών,
από τις τελικές απολήξεις (περιφερικοί αλγοϋποδοχείς) μέχρι τους φλοιϊκούς
νευρώνες του εγκεφάλου. Στον νευροπαθητικό πόνο οι υποδοχείς πόνου μπορεί να
είναι είτε φυσιολογικοί είτε παθολογικοί είτε τέλος να συμμετέχουν και άλλου είδους
υποδοχείς. Πρόκειται, κατά κανόνα, για παθολογικό πόνο.(24)
Ο παθολογικός πόνος μπορεί να συμβεί κατά την απουσία εμφανούς
ερεθίσματος, ενώ η απάντηση σε ερέθισμα μεγαλύτερου οδού μπορεί να είναι
υπερβολική ως προς το μέγεθος ή τη διάρκεια του ερεθίσματος. Ο ουδός για την
πρόκληση του πόνου ελαττώνεται σε επίπεδα που φυσιολογικά ένα αβλαβές ερέθισμα
μπορεί να προκαλέσει πόνο. Επίσης η αίσθηση του πόνου μπορεί να επεκταθεί από το
σημείο του τραύματος σε μη τραυματισμένη περιοχή.
 13

Ψυχογενής (σωματοποιημένος) πόνος είναι ο πόνος που προκαλείται,

αυξάνεται και συντηρείται από συναισθηματικούς ή στρεσογόνους (ψυχολογικούς)
παράγοντες, όπως η κατάθλιψη και το άγχος. Πρόκειται για σωματοποιημένο πόνο
που οφείλεται αποκλειστικά σε ψυχολογικά αίτια και είναι ασύμφωνος με την
ανατομική κατανομή του νευρικού συστήματος (π.χ. κεφαλαλγία τάσης, οσφυαλγία
και ο πόνος του στομάχου) (29,30,31). Είναι ένας λειτουργικός πόνος που δεν έχει
κάποια γνωστή οργανική αιτία(32).
Στη σωματόμορφη διαταραχή πόνου το κεντρικό σημείο είναι έντονος
παρατεταμένος πόνος, για τον οποίο δεν υπάρχει οργανική εξήγηση. Τα βασικά
διαγνωστικά κριτήρια της σωματόμορφης διαταραχής πόνου, αναγνωρίζουν κυρίως
ψυχολογικά αίτια.
Είναι αδύνατο να διαχωριστεί ο πόνος σε «σωματικό» και «ψυχικό», επειδή
αποτελεί ενιαία δραστηριότητα ολόκληρου του νευρικού συστήματος,
συμπεριλαμβανομένης της συνείδησης και της συναισθηματικής και
συμπεριφεριολογικής απάντησης του ατόμου. Το ότι η ψυχολογική κατάσταση του
αρρώστου παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην αντίληψη του πόνου αναγνωρίζεται και
με τον ορισμό της ΙΑSP.

2.2 ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΑΝΑΛΓΗΤΙΚΩΝ

Τα τρία επίπεδα της αναλγητικής κλίμακας που έχουν σχεδιαστεί από την
Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας (ΠΟΥ) σκιαγραφούν τις προτεινόμενες κατηγορίες
αναλγητικών φαρμάκων, οι οποίες είναι κατάλληλες για τη θεραπεία του ήπιου, του
μέτριου και του σοβαρού πόνου (Bajwa & Warfield & Wootton, 2006, Jacox et al.
1994). Υπάρχουν τρεις κύριες ομάδες αναλγητικών φαρμάκων, τα μη οπιοειδή
αναλγητικά, τα οπιοειδή αναλγητικά και τα φάρμακα «συνοδά» των αναλγητικών. Τα
μη οπιοειδή αναλγητικά διακρίνονται σε δυο κατηγορίες, στα Μη Στεροειδή
Αντιφλεγμονώδη Φάρμακα (ΜΣΑΦ) και τη Παρακεταμόλη.
Τα ΜΣΑΦ είναι μια ετερογενής ομάδα φαρμάκων με διαφορετική χημική
δομή, αλλά με τις ίδιες σχεδόν θεραπευτικές και ανεπιθύμητες δράσεις. Διαφέρουν
μεταξύ τους ως προς την ισχύ των δράσεων αυτών.
 14

Ονομάζονται και απλά ή μη οπιοειδή αναλγητικά, διότι δεν προκαλούν

εθισμό, δεν έχουν ψυχοτρόπο δράση και δεν επηρεάζουν τη συμπεριφορά.
Αναφέρονται και ως περιφερικά αναλγητικά, επειδή προκαλούν αναλγησία διαμέσου
ενός περιφερικού μηχανισμού, που σχετίζεται με την αναστολή του ενζύμου
κυκλοοξυγενάση (COX).
Τα ΜΣΑΦ μειώνουν αποτελεσματικά τη φλεγμονή, τον πόνο και τον πυρετό.
Περισσότερα από 20 διαφορετικά ΜΣΑΦ είναι πλέον διαθέσιμα στις ΗΠΑ και
αποτελούν μια από τις ευρύτερα χρησιμοποιούμενες κατηγορίες φαρμάκων, στον
κόσμο (Simon, 2003). Ίσες δόσεις ΜΣΑΦ έχουν την ίδια αποτελεσματικότητα στην
ανακούφιση του πόνου. Παρ’ όλα αυτά, δεν επιδρούν με τον ίδιο τρόπο στους
ασθενείς με συνέπεια να είναι αναγκαία η δοκιμή άλλου ΜΣΑΦ, εάν με το
προηγούμενο δεν έχει επιτευχθεί το επιθυμητό αποτέλεσμα στη μέγιστη χορηγούμενη
δόση του (APS, 2003). ΜΣΑΦ μαζί με παρακεταμόλη συνιστούν το πρώτο επίπεδο
αναλγητικής κλίμακας (ΠΟΥ) για τον ήπιο και μέτριο πόνο και μπορεί να
χρησιμοποιηθούν σε συνδυασμό με παρακεταμόλη και οπιοειδή στο δεύτερο και
τρίτο επίπεδο, για τον μέτριο έως τον σοβαρό πόνο. Η παρακεταμόλη είναι το
φάρμακο που χρησιμοποιείται και κατατάσσεται στα πρώτης γραμμής αναλγητικά για
τη θεραπεία του ήπιου, οξέος ή χρόνιου πόνου (Smith, 2003).
Τα οπιοειδή είναι φυσικά, ημισυνθετικά ή συνθετικά παράγωγα του οπίου,
που σχετίζονται δομικά και έχουν δράση παρόμοια με τη μορφίνη. Παρά το γεγονός
ότι οι παράγοντες αυτοί χρησιμοποιούνται για περισσότερο από δύο χιλιετίες,
παραμένουν εκ των ων ουκ άνευ στην αντιμετώπιση του πόνου. Τα οπιοειδή δεν
δημιουργούν νέες οδούς δράσεις, που δεν υπήρχαν προηγουμένως στον οργανισμό.
Δρουν διαμέσου υπαρχόντων μηχανισμών, στα ίδια επίπεδα όπου δρουν και τα
ενδογενή οπιοειδή (οπιοειδείς υποδοχείς) στο ΚΝΣ και στο περιφερικό νευρικό
σύστημα. Εδώ και αρκετό καιρό έχει αναγνωρισθεί ο ρόλος των οπιοειδών στην
ανακούφιση του πόνου (Bajwa et al., 2006). Όπως όλα τα αναλγητικά φάρμακα, τα
οπιοειδή θα πρέπει να χορηγούνται μετά από αξιολόγηση του πόνου του ασθενούς, σε
συνδυασμό με σημαντικά ευρήματα από το ιστορικό και την κλινική εξέταση του
(APS, 2003).
Τα οπιοειδή θα πρέπει να προστίθενται στα μη οπιοειδή και στα ΜΣΑΦ, και
να λειτουργούν συμπληρωματικά στον πόνο που δεν ανακουφίζεται μόνο με
αναλγητικά (APS, 2003). Η αναλγησία που επιτυγχάνεται με τα οπιοειδή είναι
 15

εξαρτώμενη από τη δόση και στην κατάλληλη δοσολογία τους, μπορούν συνήθως να
ανακουφίζουν όλες τις εντάσεις του πόνου.
Παρόλα αυτά, υπάρχει μεγάλη απόκλιση στην αναγκαία δοσολογία για κάθε ασθενή,
προκειμένου να επιτευχθεί η ανακούφιση του πόνου. Η δοσολογία των οπιοειδών θα
πρέπει να αυξάνεται και να μειώνεται σταδιακά, ώστε να επιτευχθεί το καλύτερο
επίπεδο ανακούφισης πόνου με το μικρότερο ποσοστό παρενεργειών.
Με τον όρο «συνοδά» εννοούμε τα φάρμακα που η πρωταρχική τους ένδειξη
είναι άλλη από τον πόνο, αλλά εμφανίζουν και αναλγητική δράση. Η χρησιμότητα
ενός «συνοδού» αναλγητικού καθορίζεται από τα χαρακτηριστικά του πόνου ή την
παρουσία άλλων συμπτωμάτων, που μπορεί να υπόκεινται στη δράση του.
Χρησιμοποιούνται ευρέως στην αντιμετώπιση χρόνιων επώδυνων συνδρόμων
(κακοήθη, μη κακοήθη), συνήθως μαζί με τα κλασικά αναλγητικά.

2.3 Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ

Ο πόνος αποτελεί δείκτη της ποιότητας των συστημάτων υγείας. Η σύγχρονη

θεώρηση του πόνου ως μια πολυδιάστατη, βιο-ψυχό-κοινωνική κατάσταση η οποία
για να αντιμετωπιστεί επιτυχώς θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη της όλους τους
παράγοντες και να αντιμετωπίζει το άτομο «ως όλον»(33).
Οι στόχοι είναι η επαρκής αναλγησία η οποία είναι η ικανοποιητική
ανακούφιση του πόνου χωρίς την εμφάνιση αξεπέραστων ανεπιθύμητων δράσεων
(αποδεκτή ισορροπία αναλγησίας και ανεπιθύμητων δράσεων). Στη συνέχεια η
κοινωνική επανένταξη. Η θεραπεία θα πρέπει να στοχεύει στην κοινωνική και
ιδιαίτερα στην επαγγελματική επανένταξη, που είναι εξαιρετικά σημαντική για τον
ασθενή. Η αντιμετώπιση του πόνου πρέπει να συνδυάζεται και με ενεργητική
θεραπεία. Δυστυχώς, ο πόνος υποθεραπεύεται. Οι φραγμοί στην αντιμετώπιση των
επώδυνων καταστάσεων οφείλονται στους εξής παράγοντες: ο ασθενής και το
περιβάλλον του, οι φορείς υγείας και τέλος η Πολιτεία.
 16

ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΠΟΝΟΥ ΤΟ

ΜΕΣΑΙΩΝΑ

1.1 ΒΙΟΗΘΙΚΗ-ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

Κατά το Μεσαίωνα, η ανάπτυξη του ανθρώπου εξελίχθηκε μέσα σε ατμόσφαιρα
θρύλων, μύθων, δεισιδαιμονίας, μαγείας, θαυμάτων, αστρολογίας και μαντείας.
Ακόμη και διάσημοι σοφοί της εποχής πίστευαν πως οι ασθένειες και ο πόνος
προκαλούνται από τους δαίμονες ή αποτελούν θεία τιμωρία για τον εξαγνισμό των
ανθρώπων. Μπορούσαν επομένως να θεραπευτούν μόνο με ιεροτελεστίες, προσευχές
και άλλες παρόμοιες πράξεις.( ΓΕΡΜΑΝΟΥ, 2017)
Με την απαξίωση της αντιμετώπισης του πόνου, ήταν επόμενο να μη σημειωθεί
καμιά περαιτέρω πρόοδος στον τομέα της φαρμακευτικής του θεραπείας. Προς το
τέλος της Μεσαιωνικής περιόδου η Ιατρική άρχισε να αποδέχεται τον πόνο και
προσπαθούσε να τον ανακουφίσει μόνον όταν αυτός γινόταν επικίνδυνος για τους
ασθενείς. Η συμπεριφορά αυτή γίνεται κατανοητή μόνο μέσα στο ιδιαίτερο
πολιτισμικό πλαίσιο της εποχής. .( ΓΕΡΜΑΝΟΥ, 2017)
Εκλεκτό αγαθό του εμπορίου συνέχιζε να αποτελεί η «θηριακή», που ήδη από το
13ο αιώνα ήταν διαθέσιμη σε έτοιμα μείγματα. Για την ανακούφιση από τον πόνο
χρησιμοποιούνταν «αναισθητικά σφουγγάρια» εμποτισμένα σε όπιο και ξύδι και για
τις χειρουργικές επεμβάσεις αλκοόλ συνδυασμένο με όπιο. .( ΓΕΡΜΑΝΟΥ, 2017)
Στα χρόνια του Μεσαίωνα, ένα μεγάλο μέρος των ιατρικών γνώσεων και
πρακτικών της αρχαιότητας αφέθηκε ανεκμετάλλευτο και χάθηκε. Κύριος λόγος για
αυτό ήταν η σύνδεση της ιατρικής γνώσης με την ειδωλολατρία, η πρακτική των
αρχαίων γνώσεων θεωρούνταν «μαγγανεία» και διώχθηκε λυσσαλέα κυρίως από την
Ιερά Εξέταση, στη Δυτική Ευρώπη. .( ΓΕΡΜΑΝΟΥ, 2017)
Κύριος φορέας της γνώσης συνολικά αλλά και της υγείας ειδικότερα ήταν η
Εκκλησία, με τα διάφορα Μοναστικά Τάγματα να παρέχουν νοσοκομειακές
υπηρεσίες με τις «αδελφές του ελέους», δηλαδή μοναχές με καθήκοντα
νοσηλεύτριας. Εκκλησιαστικές σχολές παρείχαν την μόρφωση των εύπορων, κατά
κανόνα, νέων που σπούδαζαν την ιατρική μέσα σε ένα θρησκοληπτικό πνεύμα με
στόχο την παροχή ιατρικών υπηρεσιών στους επίσης εύπορους, ενώ οι λαϊκές τάξεις
κατέφευγαν σε τσαρλατάνους και μάγους που μέσα από τα ψήγματα ανακούφισης
 17

βοηθούσαν στη διαιώνιση δεισιδαιμονιών και προκαταλήψεων. .( ΓΕΡΜΑΝΟΥ,

2017)
Οι μεγάλες επιδημίες στα μεγάλα αστικά κέντρα, κυρίως λόγω έλλειψης
συνθηκών υγιεινής, αντιμετωπίστηκαν ως τιμωρία των απίστων από το Θεό για τη
διαφθορά των πόλεων κατά το πρότυπο της ιστορίας του Λωτ, στην Παλαιά Διαθήκη.
Ο πόνος και η οδύνη αποκτούν έντονα θρησκευτικό χαρακτήρα καθώς ο ασθενής
τιμωρείται για πρόδηλα ή άδηλα αμαρτήματά του από τον ίδιο το Θεό.
(ΓΕΡΜΑΝΟΥ, 2017)
Βέβαια, παράλληλα με το σκοταδιστικό περιβάλλον, υπήρχαν φωτισμένες
μορφές που σε σκοτεινά υπόγεια, κρυφά και συχνά κατά την αναζήτηση
ταπεινότερων στόχων, όπως η «φιλοσοφική λίθος» (που θα μετέτρεπε κοινά μέταλλα
σε χρυσό) ανέπτυξαν την αλχημεία, πρόδρομο της χημείας και της φαρμακευτικής. Σε
αυτές τις αναζητήσεις, ξαναμελέτησαν κείμενα του παρελθόντος (κυρίως ρωμαϊκά)
και ήρθαν σε επαφή με το μυστικισμό των Αράβων που κατείχαν τις γνώσεις
Αιγυπτίων και Ελλήνων, οπότε οι αρχαίες γνώσεις επανήλθαν στο προσκήνιο. .
( ΓΕΡΜΑΝΟΥ, 2017)
Τη διάρκεια του Μεσαίωνα, δεν σημειώθηκε περαιτέρω πρόοδος στον τομέα
της φαρμακευτικής αντιμετώπισης του πόνου. Έτσι, διατηρήθηκε η χρήση των
φυτικών βοτάνων (πρακτική γνώση) όπως η αρχαία «θηριακή» ή Theriac, όπως
έφτασε να λέγεται, ο μανδραγόρας, το κώνειο, η ευθαλεία η άτροπος, ο υοσκίαμος.
(ΓΕΡΜΑΝΟΥ, 2017)
Κατά το 12ο αιώνα, αρχίζει να ενισχύεται η πεποίθηση ότι το κέντρο του
πόνου είναι η καρδιά, όμως μέσα στο 14ο αιώνα, υποστηρίζεται η άποψη πως οι
αισθήσεις εδράζουν στον εγκέφαλο. Δυο από τα πιο γνωστά φάρμακα της εποχής,
ήταν τα φυτά μανδραγόρας και κώνειο. Ο μανδραγόρας είχε κυρίως υπνωτική χρήση.
Το κώνειο ήταν κυρίως καταπραϋντικό, όμως η πιο συχνή του χρήση ήταν σε
θανατικές καταδίκες.
Κατά τη διεξαγωγή χειρουργικών επεμβάσεων δεν εφαρμόζονταν
αναισθητικά και έτσι ο ασθενής αναγκαζόταν να υπομένει τον πόνο. Παρ’ όλα αυτά
όμως ήταν αρκετά γνωστή η χρήση των αναισθητικών σφουγγαριών, ιδιαίτερα σε
δυτικές χώρες όπως η Ιταλία και η Γερμανία. Επρόκειτο για σφουγγάρια που
προέρχονταν από τη θάλασσα και εμποτίζονταν με διάφορα εκχυλίσματα φυτών όπως
 18

κώνειο, μανδραγόρας, ινδική κάνναβη ή όπιο. Η χρήση τους ενίοτε είχε σαν
αποτέλεσμα το θάνατο ασθενών (proj- lykandro.wikispaces.com) (Εικ.1)

Εικόνα 1:Χρήση υπνωτικού σφουγγαριού από Άραβα γιατρό

Διαδεδομένη ήταν επίσης η σε υπνωτικό adiutorium (βοήθημα) που

χρησιμοποιούνταν από χειρουργούς με σκοπό να μην αισθάνεται πόνο ο ασθενής.
Κάτι αντίστοιχο με τα σφουγγάρια αυτά ήταν τα αναισθητικά καταπλάσματα και οι
επίδεσμοι που εφαρμόζονταν επίσης σε στόμα και μύτη.(104) Ακολουθώντας τη
θεωρία των χυμών του Ιπποκράτη, η ιατρική του Μεσαίωνα στηρίχθηκε πολύ στα
καθαρτικά, τα εμετικά και τις φλεβοτομίες.(52)
Στο επίπεδο της αλχημείας/χημείας, το 1275, ο Ισπανός γιατρός Ρέιμοντ
Λούλους, πειραματιζόμενος με διάφορες χημικές ουσίες, συνέθεσε ένα πτητικό,
εύφλεκτο υγρό που το ονόμασε «γλυκό βιτριόλι».
Ήταν ο αιθέρας (γνωστό πτητικό αναισθητικό σήμερα) με τον οποίο
πειραματίστηκε, το 16ο αιώνα και ο Παράκελσος, ο οποίος διαπίστωσε ότι η αιθέρα
προκαλούσε στα κοτόπουλα όχι μόνο ύπνο, αλλά δεν ένοιωθαν και πόνο. Βέβαια η
χρήση του σε ανθρώπους ως γενικό, εισπνεόμενο αναισθητικό καθυστέρησε αρκετά,
έως το 1842, οπότε αντικατέστησε το χλωροφόρμιο.
Μέχρι εκείνη την εποχή ο πόνος είχε μια σχεδόν μεταφυσική διάσταση και
γινόταν αντιληπτός ως "τη θέληση του ασθενούς να ανταπεξέλθει της ασθένειας",
συνεπώς όσο μεγαλύτερος ο πόνος τόσο μεγαλύτερη η διάθεση για ζωή. Την πρώτη
επιστημονική προσέγγιση στο θέμα του πόνου έδωσε ο Rene Descartes το 1644 που
ανέπτυξε την «θεωρία της εξειδίκευσης». (specificity theory).
 19

Σύμφωνα με αυτήν ο πόνος είναι μια διαφορετική αίσθηση από την αφή και
τις άλλες αισθήσεις και είναι ξεχωριστή οντότητα όπως η όραση και η ακοή.
Αντιλαμβάνεται ότι ο πόνος έχει τους δικούς του υποδοχείς στην περιφέρεια, την δική
του οδό μέσα στο νευρικό σύστημα και τη δική του θέση στον εγκέφαλο(105).

1.2 ΤΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΩΤΑ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑ

Κατά τους πρώτους αιώνες του Μεσαίωνα, η δυτική Ευρώπη, ερημωμένη από
τους πολέμους και τις εισβολές των βαρβαρικών φυλών και ταλαιπωρημένη από τις
επιδημίες, παρουσίαζε εικόνα πολιτιστικής καταπτώσεως. Η ιατρική τότε
περιορίστηκε στα μοναστήρια. Όπως μάλιστα γράφει ο Garrison, όλη η πέραν της
Ιταλίας Ευρώπη, ακόμη μέχρι τα χρόνια των σταυροφοριών, βρισκόταν σε
κατάσταση βαρβαρική και το επίπεδο της χειρουργικής ήταν κατώτερο εκείνου της
περιόδου του Τρωικοί) πολφού! Η δυαδική ιατρική των Γαλατών και των Κελτών
(που κατοικούσαν στην Ευρώπη μέχρι τη Βρετανία) είχε χαρακτήρα καθ' ολοκληρία
ιερατικό και μαγικό, καθώς βρισκόταν στην αποκλειστική δικαιοδοσία των Δρυϊδών,
μιας συντεχνίας μαγισσών. Στην ιταλική χερσόνησο επίσης η άλλοτε ακμάζουσα
ελληνορωμαϊκή ιατρική βρισκόταν σε χαμηλό επίπεδο μετά την εισβολή των
βαρβαρικών φυλών, των Λομβαρδών και των Γότθων.
Στα μοναστήρια βρήκαν' καταφύγιο τα θύματα των φοβερών επιδημιών
(πανώλης, λέπρας κ.λπ.) και των άγριων πολεμικών συγκρούσεων και οι μοναχοί
ήταν οι πρώτοι γιατροί που, εμπνεόμενοι από αισθήματα φιλαλληλίας και
αυτοθυσίας, ανέλαβαν με αυταπάρνηση την περίθαλψη τους.
Περίπου στις αρχές του 13ου αιώνα τα νοσοκομεία, κατόπιν αμοιβαίας
συμφωνίας, περιήλθαν, από τα χέρια των εκκλησιαστικών αρχών, στις δημοτικές και
τότε ιδρύθηκαν' τα λαμπρότερα αστικά νοσοκομεία, όπως το Hotel Dieu στο Παρίσι
και το Sanio Spirito στη Ρώμη (1204), που έλαβαν τη μεγαλύτερη ανάπτυξη τους το
15ο αιώνα, προς το τέλος του Μεσαίωνα. Η μοναστηριακή προέλευση των
νοσοκομείων υποδεικνύεται από τις ονομασίες τους, που είναι καθαρά χριστιανικές,
όπως τα νοσοκομεία Santa Maria della Scala στη Σιένα (898), Santo Spirito στη
 20

Ρώμη, Hotel Dieu στο Παρίσι, Saint Bartholomew (1137), St. Gregory (1084), Holy
Cross (1132) και St. Thomas (1215) στη Βρετανία κ.ο.κ.
Η εμφάνιση των πανεπιστημίων στη Δύση αρχίζει από τον 12ο αιώνα. Από
την αρχαιότητα και μέχρι τότε υπήρχαν ιδιωτικές Σχολές, που πολλές φορές έφεραν
το όνομα του ιδρυτή τους, π.χ. η Πυθαγόρειος σχολή, η Ακαδημία του Πλάτωνα ή
κάποιο χαρακτηριστικό όνομα, όπως Ποικίλη στοά, Περιπατητική σχολή κλπ. Τα
πανεπιστήμια, που εμφανίστηκαν τον 12ο αιώνα είχαν την ονομασία Universitas. Την
εποπτεία εκπαίδευσης τόσο στις μοναστηριακές ή επισκοπικές σχολές, όσο και στις
Αυλικές σχολές είχε ο κλήρος με δασκάλους κληρικούς και με πρόγραμμα
μαθημάτων επακριβώς καθορισμένο. Κατά τον 14ο και τον 15ο αιώνα, τα ιδρύματα
παρείχαν γενική εκπαίδευση (studium generale, studium universale) και
περιλάμβαναν 5 σχολές: θεολογίας, κανονικού και ρωμαϊκού δικαίου, ιατρικής και
φιλοσοφίας. Τα πρώτα Πανεπιστήμια είχαν και ορισμένη φήμη ειδικότητας, πχ το
Σαλέρνο φημίζονταν για την ιατρική. Επικρατούσα γλώσσα ήταν η λατινική.
(Σκάλτσα 2015)
Το επιφανέστερο ιατρικό κέντρο του μεσαίωνα υπήρξε η Σχολή του Σαλέρνου
στη Ν. Ιταλίας. Δεν είναι γνωστά ο ακριβής χρόνος ίδρυσης και οι πρώτοι δάσκαλοί
της. Λέγεται ότι ιδρύθηκε το 631 από μοναχούς ή το 848 από Άραβες ή από τον
Κάρολο το μεγάλο το 802 ή από 4 πρόσωπα: έναν Έλληνα τον Πόντο, έναν Άραβα
τον Ardola, έναν Εβραίο τον Ellinus και έναν Λατίνο τον Salemus. Πρώτα ιδρύθηκε
Ιατρική σχολή και αργότερα και φιλοσοφική. ένδοξη αυτή Σχολή, επονομάστηκε και
ιπποκρατική πολιτεία (Civitas hippocratica). (Σκάλτσα 2015)
Ο φαρμακοποιός της Σχολής ορκίζονταν να εκτελεί την παρασκευή των
φαρμάκων σύμφωνα με το εγκεκριμένο από την κυβέρνηση συνταγολόγιό της, το
Antidotarium. Έτσι ο φαρμακοποιός απέκτησε την αρμόζουσα θέση του και νομίμως
αναγνωρίσθηκε. Ο ιατρός σπούδαζε επτά έτη έπειτα ορκίζονταν ότι θα υπακούει στο
σωματείο, δεν θα πληρώνεται από τούς πτωχούς και δεν θα συμμερίζεται το κέρδος
των φαρμακοποιών. (Σκάλτσα 2015)

1.3 ΠΑΡΑΚΕΛΣΟΣ – ΓΙΑΤΡΟΣ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

Ο Παράκελσος, ο «παράξενος» γιατρό του Μεσαίωνα, που γεννήθηκε στην
Ελβετία το 1493 και πέθανε στην Αυστρία το 1541, σε ηλικία 48 χρονών. Το πλήρες
του όνομα, Theophrastus Bombastus von Hohenheim, αντικατέστησε με το
 21

Παράκελσος, επειδή θεωρούσε ότι ο ίδιος ήταν ίσος ή και ανώτερος από τον Έλληνα
Κέλσο του 1ου μ.Χ αιώνα. (Γιαννάκου, 2017)
Σε ηλικία 16 χρονών κατάφερε να σπουδάσει την ιατρική επιστήμη στο
Πανεπιστήμιο της Βασιλείας και πήρε το διδακτορικό του από το Πανεπιστήμιο της
Φεράρα στην Ιταλία αν και διάφορες απόψεις το αμφισβητούν. Πολύ σύντομα, σε μια
προσπάθεια να εμπλουτίσει και να αυξήσει τις ιατρικές του γνώσεις, ταξίδεψε σε ένα
μεγάλο μέρος της Ευρώπης, στην Ασία και την Αφρική. Ταυτόχρονα, επηρεάστηκε
πολύ από τις πλατωνικές, ερμητικές και πυθαγόρειες αντιλήψεις ενώ αν και δεν
δεχόταν τον τίτλο του μάγου, εντούτοις ασχολήθηκε με την ταλισμανική μαγεία και
την αστρολογία, τις οποίες γνώσεις χρησιμοποίησε και στη θεραπευτική του
θεωρώντας ότι η υγεία του ανθρώπου είναι συνάρτηση τόσο της εσωτερικής
κατάστασής του, μέσα από την ισορροπία χημικών στοιχείων όσο και της εξωτερικής
επίδρασης του μακρόκοσμου, τον οποίο θεωρούσε ότι κατά κάποιον τρόπο βρισκόταν
σε μικρογραφία ή σε αναλογία με τον άνθρωπο. (Γιαννάκου, 2017)
Η άποψή του περί της ισορροπίας χημικών ουσιών μέσα στον ανθρώπινο
οργανισμό αποτελεί στις μέρες μας μια βασική παραδοχή της ιατρικής επιστήμης,
όπως και η αντίληψή του περί συγκεκριμένων διαιτολογίων για την ενίσχυση του
οργανισμού. Περί της ισορροπίας των ουσιών ισχυριζόταν όχι λανθασμένα πως όλες
οι χημικές ουσίες είναι εν δυνάμει βλαβερές και είναι η δοσολογία και τα επίπεδά
τους που καθορίζουν το εάν κάποια από αυτές θα είναι ωφέλιμη ή βλαπτική. Η
σύγχρονη φαρμακολογία και θεραπευτική αντιμετωπίζει διάφορες παθολογικές
καταστάσεις στηριζόμενη στη βασική αυτή αρχή και οι θεραπευτικές ουσίες
χρησιμοποιούνται σε πολύ λεπτομερειακά υπολογισμένες δοσολογίες, ενώ σημαντική
ήταν και η προσφορά του στην ψυχολογία, μιας και φαίνεται να μιλάει περί
υποσυνείδητου νου, κάτι που κατά την άποψή μου είχε ξεκαθαρίσει αιώνες νωρίτερα
ο Σωκράτης. (Γιαννάκου, 2017)
Ο Παράκελσος εξακολουθεί να αποτελεί μια από τις σημαντικότερες μορφές
του Μεσαίωνα και συνεχίζει να γοητεύει τους μελετητές τόσο του εσωτερισμού όσο
και της επιστήμης. Ήταν ο ίδιος που υποστήριζε πως μέσα στα κύτταρα του άντρα,
στα σπερματοζωάρια, βρίσκεται σε μικρογραφία ένας άνθρωπος, τον οποίο ονόμαζε
humunculus και πίστευε πως με τη χρήση των σωματικών ουσιών της γυναίκας ο
άνθρωπος αυτός ολοένα και μεγάλωνε, μέχρι που εννέα μήνες αργότερα έβγαινε στο
φως του κόσμου μέσα από τη διαδικασία του τοκετού. Η άποψη αυτή, αν και σήμερα
 22

θεωρείται φυσικά ξεπερασμένη, επηρέασε την επιστήμη για αιώνες. (Γιαννάκου,

2017)

1.4 Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΑΝΑΙΣΘΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΑΛΓΗΣΙΑΣ –

ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ
Αν και ο πόνος θεωρείται ως αμυντικός μηχανισμός του ανθρωπίνου οργανισμού,
η Ιατρική δε σταμάτησε ποτέ να εργάζεται προς την κατεύθυνση της ανακούφισης
του ασθενούς που υποβάλλεται σε ιατρικές πράξεις. Η ανάπτυξη της θεραπευτικής
και της αναλγησίας ιστορικά πέρασε από πολλά στάδια, τα οποία διήρκησαν
αρκετούς αιώνες. Στην αρχή η θεραπευτική και η αναλγησία ήταν ενστικτώδεις και
εμπειρικές. Αργότερα θεωρήθηκαν δαιμονικές και μαγικές.(217-218)
Τη σκοτεινή περίοδο του Μεσαίωνα, χειρουργικές επεμβάσεις χωρίς πόνο,
ήταν αδιανόητες. Οι απλοί πολίτες θεωρούσαν το σωματικό πόνο ως ένα είδος
δοκιμασίας, ή τιμωρίας εκ μέρους των Θεών. Στο στόμα των ασθενών συνήθιζαν να
τοποθετούν κομμάτια ξύλου, υφασμάτων ή δέρματος, ενώ παράλληλα τους
χορηγούσαν ισχυρά οινοπνευματώδη ποτά, πριν και κατά τη διάρκεια των
χειρουργικών επεμβάσεων. Οι φυτικές ουσίες που χρησιμοποιούνταν ήταν ποικίλες.
Απάλυναν όμως ελάχιστα τον πόνο. [227, 228]
Κατά το Μεσαίωνα, το όπιο περιέπεσε σε λήθη στην Ευρώπη με αφορμή την
απόρριψή του από την Εκκλησία και την απαγόρευσή του από την Ιερά Εξέταση. Η
επανανακάλυψη του οπίου στην Ευρώπη και η εκ νέου είσοδός του στην καθημερινή
φαρμακευτική πρακτική, θα έρθει πολύ αργότερα με τον Παράκελσο, ο οποίος το
1525 αναμειγνύοντας όπιο και οινόπνευμα παρασκεύασε το λάβδανο, το βασικότερο
θεραπευτικό εργαλείο της ιατρικής από το 16ο μέχρι το 19ο αιώνα. [236]
Την περίοδο του Μεσαίωνα ήταν γνωστό ένα εισπνεόμενο αναισθητικό, η
Spongia soporifera. Επρόκειτο για σπόγγο που παρείχε μικρής διάρκειας αναισθησία
ή ύπνωση. Εισήχθη στην Ιατρική σχολή του Salerno στα τέλη του 12ου αιώνα και
στις αρχές του 13ου αιώνα από τον Ugo Borgognoni (Hugh της Lucca). Ωστόσο, ως
μέθοδος αναισθησίας χρησιμοποιούνταν και στην Ιατρική σχολή της Αλεξάνδρειας
τον 7ο αιώνα. Ακόμη καταγράφεται, η προετοιμασία της Spongia soporifera, σε
βιβλίο του 9ου αιώνα που φέρει τον τίτλο “Antidotary Bamberg” το οποίο
φυλασσόταν στο μοναστήρι του Monte Cassino. [250] Ο σπόγγος που ήταν
 23

εμποτισμένος σε διάλυμα οπίου, μανδραγόρα και κώνιου, αποξηραινόταν και

αποθηκευόταν.
 24

Ελάχιστο χρόνο πριν την χειρουργική πράξη ενυδατωνόταν και

τοποθετούνταν κάτω από τη μύτη του ασθενούς. Με την εισπνοή των αερίων που
εξέπεμπε ο ασθενής έχανε τις αισθήσεις του. Μετά την επέμβαση ο ασθενής
συνερχόταν με την τοποθέτηση στη μύτη του ενός σφουγγαριού ποτισμένου με ξύδι.
Η μέθοδος αυτή χρησιμοποιήθηκε από τον Teodorico Borgognoni (1205- 1269), και
από τον γιο του Ugo di Borgognoni, γνωστός ως Theodorik, ο οποίος την κατέγραψε
στα εγχειρίδια του. Ήταν τόσο αποτελεσματική, που υιοθετήθηκε από όλη την Ιταλία.
Ξένοι γιατροί, όπως ο Henry de Mondeville, που ήρθε στο πανεπιστήμιο της
Μπολόνιας, υιοθέτησαν αυτή την πρωτοποριακή τεχνική, όταν επέστρεψαν στις
πατρίδες τους. [87]
Η χρήση του συγκεκριμένου σπόγγου συστηνόταν ακόμα και από τον
Γερμανό αλχημιστή του 1500 Hieronymus Braunschweig. Είναι αβέβαιο γιατί τα
χρόνια που ακολούθησαν αυτή η γνώση δεν χρησιμοποιήθηκε, προς όφελος των
ασθενών. [4, 251] Η παρουσία του υοσκυάμου, ιδιαιτέρως του μέλανος, ήταν έντονη
κατά το Μεσαίωνα. Το θεωρούσαν ως ένα από τα πιο ισχυρά δηλητήρια και το
τοποθετούσαν στην ίδια κατηγορία με το όπιο, το κώνειο, την μπελαντόνα και το
μανδραγόρα. [252, 253] Γνώριζαν, δηλαδή, ότι μεταξύ άλλων προκαλεί παραισθήσεις
και τέλος ένα μακρύ, ανήσυχο, έως και θανατηφόρο ύπνο. Παρ’ όλα αυτά, δεν
παραβλέπαν τις θεραπευτικές του ιδιότητες. Συχνά το χρησιμοποιούσαν
αναμεμιγμένο με μανδραγόρα, κρασί και σπόρους οπίου για την παρασκευή
αναισθητικού ή υπνωτικού φαρμάκου. [252, 253]
Τη μεσαιωνική περίοδο Άραβες και Πέρσες ήταν οι πρώτοι λαοί που
χρησιμοποίησαν αναισθητικά φάρμακα εισπνεόμενα ή λαμβανόμενα από το στόμα. Ο
Ferdowsi (940-1020), Πέρσης ποιητής περιέγραψε σε ποίημα του, το Shahnameh, τη
διενέργεια μιας χειρουργικής πράξης με αναισθητικό που παρασκεύασε ιερέας από
συγκεκριμένη ποικιλία κρασιού. [254]
Το 1000 ο Abu al-Qasim al-Zahrawi (936-1013), Άραβας γιατρός, γεννημένος
στη Κόρδοβα, δημοσίευσε το τριαντάτομο βιβλίο του στην Χειρουργική που έφερε
τον τίτλο El Tariff (Η Μέθοδος). Θεωρήθηκε από τον Guy de Ghauliac (1300-1368)
ως ένας από τους δέκα σπουδαιότερους χειρουργούς της περιόδου του. [87]
Σ’ αυτό γινόταν εκτενής αναφορά στην χρήση γενικής αναισθησίας για την
πραγματοποίηση επεμβάσεων. Το 1020, ο Ibn Sina γνωστός ως Aviccena (980–
1037), Πέρσης γιατρός και πολυμαθής, περιέγραψε τη χρήση των εισπνεόμενων
 25

αναισθητικών στο βιβλίο του «The Canon of Medicine». Ειδική μνεία γινόταν στον
υπνοφόρο σπόγγο για την πρόκληση αναισθησίας σε χειρουργικές επεμβάσεις. [255]
Ο Raymundus Lullius ο οποίος είχε ανακαλύψει τον διαιθυλεθέρα ή αιθέρα το
1275, ο οποίος ήταν ένας κοινός διαλύτης και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως γενικό
αναισθητικό, συντέθηκε για πρώτη φορά το 1540 από τον Valerius Cordus, ο οποίος
το ονόμασε έλαιο από γλυκό βιτριόλι (oleum dulcis vitrioli). Όμως τις αναλγητικές
ιδιότητες του διαπίστωσε το 1525 ο Aureolus Theophrastus Bombastus von
Hohenheim (1493–1541), ο οποίος ήταν γνωστός και ως Παράκελσος. [256] Το 1300
ο Guy de Chauliac (1300-1368) εισάγει την συμπίεση των κύριων νευρικών
αρτηριών, ως μέθοδο αναλγησίας.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ο πόνος είναι από τους μεγαλύτερους φόβους του ανθρώπου από την
δημιουργία του, αλλά και το αρχαιότερο ιατρικό πρόβλημα. Κανένα άλλο πρόβλημα
στην ιατρική δεν έχει αποδειχθεί τόσο δύσκολο στην επίλυσή του, όσο η
αντιμετώπιση του πόνου. Ο πόνος είναι το πιο συχνό, το πιο ενοχλητικό, αλλά και το
πιο χρήσιμο σύμπτωμα. Αποτελεί υποκειμενικό δείκτη μιας απορυθμισμένης φυσικής
ή ψυχικής κατάστασης, μια πολύ εξατομικευμένη εμπειρία που είναι δύσκολο να
οριστεί ή να κατανοηθεί. Ο πόνος είναι μια μαθημένη εμπειρία, που επηρεάζεται από
ολόκληρη την κατάσταση ζωής κάθε ατόμου. Ο χρόνιος πόνος, όμως, είναι
δυσάρεστος, μαρτυρικός και επικίνδυνος, καθώς τροποποιεί τη φυσική κατάσταση
του οργανισμού. Οι αντιλήψεις σχετικά με την προέλευση του πόνου και οι
θεραπευτικές του προσεγγίσεις υπέστησαν στην πορεία της εξέλιξης της
ανθρωπότητας πολλές μεταβολές. Από το Μεσαίωνα έως σήμερα, ο άνθρωπος
προσπαθεί να ανακουφισθεί και να απελευθερωθεί από τον πόνο με όποιο μέσο
διαθέτει είτε με την επίκληση του μεταφυσικού μέσω της μαγείας ή της θρησκείας,
είτε με φυσικές μεθόδους όπως η χρήση βοτάνων, θερμότητας, ψύχους, και τέλος
μέσω της ιατρικής επιστήμης με τη χρήση φαρμάκων και επεμβατικών τεχνικών.
Παρά την εξέλιξη της επιστήμης παρατηρούμε ότι, σε όλες τις περιόδους τις
ανθρώπινης ιστορίας και σε όλους τους πολιτισμούς, συχνά οι άνθρωποι
 26

εξακολουθούν να προσφεύγουν για την ίαση και την ανακούφισή τους από τον πόνο,
όχι μόνο στην ιατρική επιστήμη αλλά και στη θρησκεία ή τη δεισιδαιμονία.
 27

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.