Biomolekule

- ugljik - osnova živih bića, nalazi se u sastavu gotovo svih molekula koje grade živa bića
- monomer - svaka podjedinica u cjelovitoj molekuli
- međusobno povezani monomrei tvore molekule polimere
- monomeri u polimeru mogu biti:
a) jednaki (npr. u molekuli celuloze)
b) različiti (npr. aminokiseline u proteinima)
- biomolekule - osnovne molekule koje izgrađuju žive organizme
- ugljikohidrati, lipidi, proteini, nukleinske kiseline

Biomolekule Gradivni Osnovna građevna Uloga Metode

atomi jedinica dokazivanja
izvori energije, strukturni
monosaharidi Benediktov reagens
UGLJIKOHIDRATI C, H, O elementi, signalne molekule,
(glikozidna veza) Fuhlingov reagens
regulacijske molekule
izgradnja stanica,
biokatalizatori, regulacija
aminokiseline
PROTEINI C, H, O, N genske aktivnosti, obrana biuretska reakcija
(peptidna veza)
organizma, hormoni, prijenos
iona i molekula
rezerve energije, očuvanje
provjera nastane li
npr. glicerol i više tjelesne temperature,
LIPIDI C, H, O, (N, P) masna fleka na
masne kiseline izgradnja biomembrana,
papirnatom ubrusu
signalne molekule, hormoni

NUKLEINSKE pohranjivanje, prijenos i

C, H, O, N, P nukleotidi kemijske analize
KISELINE određivanje nasljednih uputa

Ugljikohidrati
- gradivni atomi: C, H, O
- uloga: izvori energije, strukturni elementi, signalne molekule, regulacijske molekule
- monosaharidi
- osnovna građevna jedinica ugljikohidrata
- pentoze: riboza, deoksiriboza (nalazimo ih u sastavu nukleinskih kiselina)
- heksoze: glukoza, fruktoza, galaktoza
- glikozidna veza - veza kojom se međusobno se spajaju monosaharidi
- disaharidi
- nastaju povezivanjem dva monosaharida
- saharoza (glukoza + fruktoza), laktoza (glukoza + galaktoza), maltoza (glukoza + glukoza)
- polisahardi
- nastaju povezivanjem puno monosaharida
- nisu slatkog okusa niti topivi u vodi za razliku od jednostavnih ugljikohidrata
- podjela prema ulozi:
- rezervni polisaharidi: škrob kod biljaka, glikogen kod životinja i gljiva
- gradivni polisaharidi: celuloza u staničnoj stjenci, hitin u staničnoj stjenci gljiva i oklopu kukaca

Proteini
- gradivni atomi: C, H, O, N
- uloga: izgradnja stanica, biokatalizatori, regulacija genske aktivnosti, obrana organizma (izgradnja
antitijela važnih u imunosnom sustavu), hormoni, prijenos iona i molekula
- aminokiseline
- proteogene aminokiseline - 20 aminokiselina koje izgrađuju proteine svih živih bića
- neesencijalne aminoksieline - organizam ih može sam sintetizirati
- esencijalne aminokiseline - organizam ih ne može sam sintetizirati, potrebno ih je unositi hranom
- čovjek može sintetizirati 11 aminokiselina (neesencijalne), a 9 mora unositi hranom (esencijalne)
- struktura: atom ugljika vezan za atom vodika, aminoskupinu -NH2, karboksilnu skupinu -COOH i R-
skupinu (aminokiseline se međusobno razlikuju prema R-skupini)
- peptidna veza
- kovalentna veza kojom se međudobno povezuju aminokiseline
- nastaje između aminoskupine jedne aminokiseline i karboksilne skupine druge aminokiseline

Lipidi
- gradivni atomi: C, H, O, (N, P)
- uloga: rezerve energije, očuvanje tjelesne
temperature, izgradnja biomembrana, signalne molekule, hormoni
- trigliceridi (masti i ulja), voskovi, fosfolipidi, steriodi
- trigliceridi
- struktura: esteri alkohola glicerola i triju viših masnih kiselina
- pohranjuju puno kemijske energije
- razlike između ulja i masti:
- masti - čvrsto agregatno stanje, veći udio zasićenih masnih kiselina, nalazimo ih u životinjama
- ulja - tekuće agregatno stanje, veći udio nezasićenih masnih kiselina, nalazimo ih u biljkama
- voskovi
- struktura: esteri viših alkohola i viših masnih kiselina
- biljni voskovi - zaštita od isparavanja vode iz biljke
- životinjski voskovi - npr. pčelinji vosak
- fosfolipidi
- izgrađuju stanične membrane
- struktura: alkohol glicerol, dvije više masne kiseline, fosfatna skupina
- ampifatska molekula
- fosfatna skupina je polarni (hidrofilni), a više masne kiseline nepolarni (hidrofobni) dio molekule
- stvaraju dvosloje u vodenim otopinama (hidrofilni dio okrenut prema van, a hidrofobni dio prema
unutra jer izbjegava vodu)
- sterioidi
- najpoznatija molekula sterioida: kolesterol (sudjeluje u stvaranju sterioidnih hormona)
- ugrađuje se u fosfolipidni dvosloj i time smanjuje deformiranost dvosloja i propusnost za male
molekule netopljive u vodi
- daje čvrstoću staničnoj membrani zbog krute prstenaste strukture

Nukleinske kiseline
- gradivni atomi: C, H, O, N, P
- uloga: pohranjivanje, prijenos i određivanje nasljednih uputa
- nukleotidi
- osnovne građevne jedinice nukleinskih kiselina
- struktura: šećer deoksiriboza ili riboza, fosfatna skupina, dušična baza
- dušične baze
- purinske - imaju dva prstena (adenin, gvanin)
- pirimidinske - imaju jedan prsten (citozin, timin)
- uvijek se jedna purinska baza sparuje s jednom pirimidinskom bazom
- komplementarne dušične baze: adenin - timin/uracil, citozin - gvanin
- tipovi nukleisnih kiselina: deoksiribonukleinska kiselina (DNA)
ribonukleinska kiselina (RNA)
Struktura DNA
- 1952.g. Rosalind Franklin izradila snimku molekule DNA
- 1953.g. James Watson i Francis Crick otkrili strukturu DNA i izradili model
- nukleotid građen od šećera deoksiriboze, fosfatne skupine i dušične baze
- dva antiparalelna polinukleotidna lanca omotana jedan oko drugoga
- lanci su međusobno povezani vodikovim vezama između komplementarnih dušičnih baza
- komplementarne dušične baze: adenin - timin, citozin - gvanin
- dušična baza je vezana za deoksiribozu na prvom ugljikovom atomu, a fosfatna skupina na petom
- novi nukleotidi se uvijek vežu na hidroksilnu skupinu na trećem atomu deoksiriboze, tj. na 3' kraju lanca
- lanac DNA ima dva kraja: 3' kraj lanca i 5' kraj lanca
- lanac uvijek raste od 5' prema 3' kraju lanca

Svojstva DNA
- pohranjivanje nasljednih informacija
- sposobnost udvostručavanja
- stabilnost strukture
- moguće promjene
- mutacije - omogućuju nastajanje novih gena (pa tako i svojstva) te bolje prilagođavanje vrsta na
okolinske uvjete

RNA
- nukleotid građen od šećera riboze, fosfatne skupine i dušične baze
- jedan polinukleotidni lanac
- može se slagati i namotati u složene oblike
- komplementarne dušične baze: adenin - uracil, citozin - gvanin
- mRNA (glasnička, messanger)
- prenosi gensku informaciju za sintezu proteina od jezgre do ribosoma
- transkripcija - prepisivanje informacija s molekula DNA na mRNA
- nalazi se u jezgri, a do ribosoma se prenosi u citoplazmi
- tRNA (transportna)
- prenosi aminokiseline do ribosoma gdje se sintetiziraju proteini
- lanac se spaja u „T-oblik“
- nalazi se u citoplazmi
- rRNA (ribosomska)
- izgrađuje ribosome zajedno s proteinima
- translacija - prevođenje genske informacije u slijed aminokiselina
- nalazi se u citoplazmi

RN
A A
DN
jednolančana molekula

dvolančana molekula adenin šećer riboza

šećer deoksiriboza citozin dušična baza uracil

dušična baza timin gvanin

 Vrsta molekula RNA Uloga Lokacija
transkripcija
jezgra,
mRNA (glasnička, messanger) prijenos genske informacije za sintezu
citoplazma
proteina od jezgre do ribosoma
tRNA (transportna) prijenos aminokiselina do ribosoma citoplazma
translacija
rRNA (ribosomska) citoplazma
izgrađivanje proteina zajedno s ribosomima

Replikacija DNA
- replikacijom iz jedne molekule DNA nastaju dvije identične kopije
- molekula DNA je temelj nasljeđivanja jer prenosi svoju gensku uputu u nove stanice stvaranjem kopija
- DNA ima sposobnost replikacije zahvaljujući dvolančanoj strukturi u kojoj su lanci komplementarni
- replikacija DNA događa se tijekom S-faze interfaze u jezgri stanice
- interfaza - faza u staničnom ciklusu, razdoblje između dviju dioba (mitoze ili mejoze)
- enzimi koji sudjeluju u procesu replikacije DNA:
- helikaza - odvaja lance DNA uništavajući vodikove veze između dušičnih baza
- primaza - inicira sintezu DNA stvaranjem kratkog segmenta RNA na replikacijskoj vilici
- DNA polimeraza - gradi novi DNA lanac dodavanjem komplementarnih baza
- ligaza - lijepi Okazakijeve fragmente
- koraci u replikaciji DNA:
1. Helikaza odvaja DNA lance uništavajući vodikove veze između dušičnih baza.
2. SSB proteini sprečavaju ponovno spajanje razdvojenih lanaca.
3. Primaza stvara kratki segment RNA na lancima tako da DNA polimeraza znala gdje početi.
4. DNA polimeraza može dodavati komplementarne dušične baze samo na 3' kraj DNA molekule
- vodeći lanac - razdvojeni lanac u smjeru 5' - 3'
- zaostajući lanac - razdvojeni lanac u smjeru 3' - 5'
- zaostajući lanac zaostaje jer primaza stalno mora signalizirati DNA polimerazi gdje da stvara
komplementarne dušične baze, budući da mora stvarati u suprotnom smjeru od uobičajenog
5. Na zaostajećem lancu nastaju Okazakijevi fragmenti koje spaja ligaza.
6. Nastaju dvije semikonzervativne DNA molekule
- semikonzervativne jer se svaka novonastala molekula DNA sastoji se od jednog originalnog
roditeljskog lanca i jednog novostvorenog lanca

Kromosomi
- kromosom - transportni oblik DNA građen od molekula DNA i proteina
- prokariotski kromosom
- kružna dvolančana molekula DNA
- nalazi se u prokariotima (bakterije) i nekim staničnim organelima (plastidi, mitohondriji)
- eukariotski kromosom
- jednostruki - građen od jedne molekule DNA
- dvostruki - građen od dviju sestrinskih kromatida međusobno povezanih centromerom
- svaka kromatida sadrži jednu molekulu DNA
- nastaje kada započne dioba stanice

Kondenzacija DNA
- DNA se namotava oko proteina histona te nastaje nukleosom (osnovna strukturna jedinica kromatina)
- nukleosomi su međusobno povezani golom DNA i čine nukleosomsko vlakno
- daljnjim pakiranjem nukleosomskog vlakna pomoću histona nastaje kromatinsko vlakno
- kromatinska vlakna se namotavaju i tvore kromatide
- dvije sestrinske kromatide se povezuju centromerom i tvore kromosom

Broj kromosoma u stanicama čovjeka

- tjelesne stanice imaju diploidni broj kromosoma 2n = 46 (44 autosoma + 2 gnosoma)
- spolne stanice imaju haploidan broj kromosoma n=23 (22 autosoma + gnosom)
- homologni kromosomi - par autosoma (tjelesnih kromosoma) koji nose gene za ista svojstva
- čovjek sadrži jedan par gonosoma - spolni kromosomi (žene: XX, muškarci: XY)
- tijekom spolnog razmnožavanja potomci nasljeđuju haploidan broj kromosoma (n) od svakog roditelja

Ženski kariotip Muški kariotip

Genom
- genom - skup svih gena u nekom organizmu
- genom sadrži gene i veliku količinu nekodirajuće DNA
- gen - kodirajuća DNA, sekvencija DNA koja sadrži informaciju
- genom čovjeka čini oko 20 500 gena

- eksoni - dijelovi gena koji nose informaciju

- introni - dijelovi gena koji ne prenose informaciju
- kod eukariotskih gena su eksoni isprekidani intronima
- u prokariota nema introna, a geni su organizirani u operone

Stanični ciklus
- procese koji se događaju u životu eukariotske stanice možemo podijeliti na četiri faze: G1, S, G2 i M
- te faze zajedno čine jedan stanični ciklus
- stanica veći dio života provede u interfazi koja obuhvaća G1, S i G2 fazu
- G1 faza - počinje odmah nakon nastanka nove stanice, stanica raste
- S faza - replikacija (udvostručenje) molekule DNA
- G2 faza - priprema stanice za diobu
- mitoza je posljednja faza staničnog ciklusa tijekom koje se stanica dijeli na dvije identične stanice
- nakon mitoze svaka nova stanica iznova započinje stanični ciklus

Mitoza
- dioba tjelesnih stanica pri čemu nastaju nove tjelesne stanice
- važna za rast, razvoj i obnavljanje starih i istrošenih stanica
- iz jedne stanice nastaju dvije identične stanice
- sastoji se od 4 faze: profaza, metafaza, anafaza, telofaza
- nakon telofaze nastupa citokineza (dioba citoplazme stanice sa svim organelima)
te nastaju dvije identične tjelesne stanice
 Profaza
- kondenzacija kromosoma
- kromosomi su slobodno raspoređeni u stanici
- centrosomi putuju na suprotne polove stanice
i tvore diobeno vreteno
- jezgrina ovojnica se počinje razgrađivati

Metafaza
- niti diobenog vretena zahvaćaju kromosome
na području centromere i raspoređuju u sredinu
stanice

Anafaza
- niti diobenog vretena povlače kromatide iz
svakog dvostrukog kromosoma prema
suprotnim polovima stanice
- svaka kromatida postaje samostalni
jednostruki kromosom

Telofaza
- diobeno vreteno se rastavlja
- ponovno se formira jezgrina ovojnica
- jednostruki kromosomi se dekondenziraju

Mejoza
- dioba kojom nastaju spolne stanice
- gametogeneza: spermatogeneza u sjemenicima, oogeneza u jajnicima
- neophodna za spolno razmnožavanje
- iz jedne diploidne stanice (2n) nastaju četiri haploidne stanice (n)
- nastale spolne stanice su genski različite, što omogućuje prilagođavanje potomaka na nepovoljne uvjete
- diobe mejoze: mejoza I (broj kromosoma u stanicama se prepolovi) i mejoza II (mitoza)
- profaza I
- bivalenti/tetrade - dva sparena homologna kromosoma (sadrži četiri DNA molekule)
- crossingover - izmjena dijelova kromatida između bivalenta (time se razmjenjuju i geni)
- razgradnja jezgrine ovojnice
- metafaza I - niti diobenog vretena raspoređuju kromosome u sredinu stanice u pravilnoj ravnini
- anafaza I - razdvajanje bivalenata, dvostruki kromosomi iz bivalenta putuju na suprotne polove stanice

Od gena do proteina
- geni određuju strukturu proteina, tj. poredak aminokiselina u proteinu
- kombinacija tri nukleotida je najmanja jedinica koja nosi informaciju za jednu aminokiselinu
- genski kod - niz tripleta nukleotida kojim je zapisana poruka za protein u molekuli DNA
- transkripcija
- prepisivanje genetske upute iz DNA u mRNA
- započinje nakon razdvajanja lanaca DNA
- sinteza mRNA na nekodirajućem (zaostajućem, 3' - 5') lancu DNA pomoću enzima RNA polimeraze
- mRNA prenosi informacije u obliku tripleta kodona (identični kodirajućem lancu, komplementarni
nekodirajućem lancu DNA)

- procesiranje mRNA - nakon transkripcije iz molekule se izrezuju introni, povezuju eksoni i štite krajevi
molekule prije ulaska u citoplazmu
- translacija
- ribosom prevodi kodon mRNA u odgovarajuću aminokiselinu
- počinje start kodonom (AUG) i završava stop kodonom (UAA, UAG, UGA)
- tijekom translacije između aminokiselina se stvara peptidna veza
- tRNA prenosi odgovarajuću aminokiselinu do ribosoma
- tRNA na jednom kraju ima vezanu aminokiselinu, a na drugom antikodon (komplementaran kodonu)

1. U jezgri se sintetizira mRNA na koju se prepisuje poruka s DNA (transkripcija).

2. mRNA izlazi iz jezgre u citoplazmu i veže se za ribosom.
3. Ribosom prevodi poruku u aminokiseline (translacija).
4. tRNA prenosi aminokiseline do ribosoma gdje se sintetiziraju proteini uz pomoć rRNA.
Regulacija i aktivnost gena
- stanice mnogostaničnog organizma se međusobno razlikuju
- diferencijacija stanica
- proces diobe stanica i njihovog postupnog usavršavanja za pojedine zadaće
- specijalizirane stanice imaju različitu građu, oblik i kemijski sastav te obavljaju različite zadaće
- do diferencijacije dolazi selektivnom aktivnošću gena
- sve tjelesne stanice sadrže istu genetsku informaciju, a razlikuju se prema aktivnosti različitih gena

Regulacija aktivnosti gena kod prokariota (E.coli)

- Francois Jacob i Jacques Monod 1960-ih otrkili regulaciju aktivnosti lac-operona bakterije E.coli
(kod prokariota geni su organizirani u operone)
- lac-operon
- sekvencija bakterijske DNA koja nosi uputu za sintezu enzima za metabolizam laktoze
- metabolizam laktoze podrazumijeva transport u stanicu i cijepanje laktoze na glukozu i galaktozu
- uključuje tri strukturna gena čiju aktivnost regulira gen regulator
- kada je laktoza prisutna u podlozi:
- laktoza se veže za represorski proten i time ga inaktivira i uklanja s DNA
- RNA polimeraza započinje transkripciju gena
- sintetiziraju se enzimi za metabolizam laktoze
- kada nema laktoze u podlozi:
- represorski protein se veže za DNA te inaktivira sve strukturne gene
- ne dolazi do sinteze enzima za metabolizam laktoze

Regulacija aktivnosti gena kod eukariota

- strogo kontrolirana, zbiva se na nekoliko razina
- može se odvijati u različitim fazama razvoja organizma ili zbog različite funkcije različitih stanica u
organizmu
- npr. u bijelim krvnim stanicama čovjeka su aktivni geni za imunoglobuline, dok su stanicama jetre ti
geni nisu aktivni