Umjetna selekcija

- prirodna selekcija - pokretačka sila evolucije, preživljavaju one vrste koje se dobro prilagođavaju okolini
- umjetna selekcija
- proces kojim ljudi ciljano križaju jedinke zbog poželjnih svojstava
- mnogo brža i intenzivnija od prirodne selekcije
- jedinke dobivene umjetnom selekcijom nisu prilagođene na okolinu i ne mogu same preživjeti
- sve biljne i životinjske vrste koje danas imamo su nastale umjetnom selekcijom
- npr. kukuruz, banana, jabuka, brokula, kokoš, svinja, govedo, pas…
- udomaćivanje/domestikacija
- prenošenje vrste iz prirodnog staništa u drugo područje na koje se zatim vrsta nastoji prilagoditi
- nakon uspješnog prenošenja moguće je provesti umjetnu selekciju
- primjer: udomaćivanje vuka od kojeg su zatim umjetnom selekcijom nastale pasmine pasa

Klasično križanje
- začetnik klasičnog križanja: Mendel (provodio na grašku i maćuhicama)
- uzgojem u izoliranim i kontroliranim uvjetima se dobivaju jedinke željenih karakteristika

Tehnike oplemenjivanja
- provode se najprije kod biljnih vrsta
a) križanjem srodnih vrsta nastaju hibridi
- npr. križanjem pšenice i raži nastaje pšenoraž
b) fuzija protoplasta
- protoplast - biljna stanica s uklonjenom staničnom stijenkom
- fuzioniranje protoplasta dviju vrsta zbog čega nastaju poliploidi (povećana veličina ploda)
c) nasumična mutageneza
- uporaba različitih mutagena (npr. zračenja) za selekciju mutanata s poželjnim karakteristikama
- javlja se gigantizam - velike biljke, plodovi ili sjemenke
- npr. tako su nastale banane i lubenice čiji je plod veći i s manje sjemenki

Kloniranje
- klon - populacija stanica ili organizama koji su genetski identični
- klonovi prirodno nastaju nespolnim razmnožavanjem: mitoza, binarna dioba u bakterija, vegetativno
- u čovjeka su jednojajčani blizanci klonovi jer nastaju podjelom zigote na dvije genetički identične stanice
- vegetativno razmnožavanje
- vegetativni organ biljke se odvoji i iz njega se razvije nova biljka
- biljne stanice su totipotentne (zadržavaju embriogeni potencijal), pa je moguće da se iz bilo kojeg
dijela biljke razvije nova biljka
- zahvaljujući totipotentnosti biljnih stanica se mnoge biljne vrste mogu klonirati u laboratoriju u
uvjetima in vitro tj. u staklenim ili plastičnim posudama
- apomiksija - razvoj sjemenke bez oplodnje kod biljaka, npr. u maslačka
- pratenogeneza - razvoj embrija iz neoplođene jajne stanice kod nekih životnja
- npr. mužjavi pčela (trutovi) su haploidni jer se razviju iz neoplođene jajne stanice

Kloniranje životinja u laboratorijskim uvjetima

- matične stanice mogu biti:
- totipotentne - imaju kapacitet za razvoj bilo koje diferencirane stanice
- pluripotentne - imaju kapacitet za razvoj određenih diferenciranih stanica
- prvi pokušaji kloniranja životinja su se izvodili na vodozemcima, najčešće žabama
- npr. ako se ukloni haploidna jezgra neoplođene jajne stanice i usadi diploidna jezgra tjelesne
stanice punoglavca, iz takve stanice se može razviti cijeli punoglavac
Ovca Dolly
- prvi sisavac kloniran iz diferencirane stanice odrasle životinje: ovca Dolly
- dobivena reproduktivnim kloniranjem
- istraživači su uklonili jezgru iz jajne stanice jedne ovce i uzeli jezgru iz stanice mliječne žlijezde druge ovce
- napravili su fuziju jezgre od jedne ovce sa jajnom stanicom bez jezgre od druge ovce
- dobiveni embrij su implantirali u maternicu ovce i razvila se ovca Dolly koja je bila klon ovce čija je jezgra
uzeta i stavljena u jajnu stanicu bez jezgre

Genetičko inženjerstvo/tehnologija rekombinantne DNA

- temelji se na ugradnji stranog gena u genom stanice
- obuhvaća molekularno-genetičke metode pomoću kojih je moguće mijenjati nasljednu tvar
- omogućava izolaciju, umnožavanje, sekvenciranje, ugradnju gena i proučavanje aktivnosti gena
- sekvenciranje - određivanje redoslijeda nukleotida gena

Enzimi u modifikaciji DNA

- restrikcijski enzimi
- izolirani su iz bakterija koje ih sintetiziraju radi zaštite od strane DNA (npr. virusne DNA)
- cijepaju dvolančanu molekulu DNA na fragmente određene dužine
- koriste se kao „škare“ za rezanje molekule DNA
- ako dvije molekule DNA režemo istim restrikcijskim enzimom, obje će imati iste ljepljive krajeve
- ljepljivi krajevi - krajevi na kojima su nukleotidi slobodni
- enzim DNA-ligaza spaja ljepljive krajeve molekula DNA

Kloniranje gena vektorima

- postupak kloniranja gena pomoću vektora:
1. izolacija strane DNA
2. izrezivanje željenih gena pomoću restrikcijskih enzima
3. ugradnja tih gena u vektorsku DNA pomoću enzima DNA-ligaze
- vektor - plazmid bakterije ili bakteriofag čija je uloga prenijeti rekombinantnu DNA
- vektor ulazi u stanicu domaćina klonira gene, tj. umnožava se stvarajući mnogobrojne kopije DNA
- na taj način klonirani su mnogi ljudski geni (npr. gen za proizvodnju inzulina za liječenje dijabetesa)

Inzulin
- ljudski inzulin - prvi ljudski protein proizveden uporabom rekombinantne DNA
- postupak dobivanja ljudskog inzulina:
1. izvajanje ljudskog gena za sintezu inzulina pomoću restrikcijskog enzima
2. rezanje bakterijskog plazmida istim restrikcijskim enzimom
3. enzim DNA-ligaza spaja ljepljive krajeve gena i plazmida → nastaje rekombinantna DNA
4. transgena bakterija sintetizira inzulin prema kloniranom ljudskom genu
5. inzulin se izolira iz bakterija i pročišćava
- prije korištenja rekombinantne DNA, inzulin se izolirao iz gušterače svinje ili goveda
- složena izolacija i pročišćivanje, mala količina dobivenog inzulina, skupi postupak

- osim za dobivanje inzulina, transgene bakterije koriste se za:

- poboljšanje rasta biljaka - proizvode toksin štetan za nametnike, ali ne i za sisavce
- razgrađivanje nafte - bioremedijacija - primjena živih organizma za uklanjanje onečišćenja u okolišu
- kao biofiltri za sprečavanje onečišćenja zraka - npr. uklanjanje sumpora iz ugljena prije sagrorijevanja

Biotehnologija
- multidisciplinirano područje koje povezuje prirodne znanosti i proizvodnju različitih produkata gena
- osnovni zadatak: istražiti i definirati uvjete pod kojima se mogu proizvoditi važne kemikalije pomoću
(mikro)organizama s visokim prinosom, relativno jeftinim postupcima te jednostavnim procesima izolacije i
pročišćavanja željene kemikalije

GMO
- engl. genetically modified organisms
- transgeni/genetički modificirani organizmi
- nastaju genetičkom modifikacijom
- transgene biljke
- najčešće se koristi plazmid bakterije roda Agrobacterium koji nosi plazmid Ti (engl. tumor inducing)
- bakterija ubacuje svoje gene u genom biljne stanice i tako je transformira u tumorsku
- koristi se u genetičkom inženjerstvu za unošenje stranih gena u biljnu stanicu
- uspješno proizvedene transgene biljke otporne na nametnike i herbicide ili imaju poboljšanu
nutritivnu vrijednost (kukuruz, soja, pamuk, duhan, krumpir, riža)
- biljka duhana genetički je modificirana tako da se pojača ekspresija već prisutnog gena koji je
odgovoran za otpornost na gljivicu
- trangene životinje
- genetička modifikacija životinja je kompliciranija jer životinjske stanice nisu totipotentne
- unošenje stranog genetičkog materijala moguće je samo u embrionalne ili matične stanice koje još
nisu diferencirane
- najčešće se ubrizgavaju strani geni u jajnu stanicu