;+/lIft If]qn] g]kfnsf]

cy{tGqdf kf/]sf] k|efj;DaGwL

cWoog–k|ltj]bg @)&(

g]kfn ;/sf/
/fli6«o of]hgf cfof]u
l;+xb/af/, sf7df8f}+, g]kfn
kmf]gM ±(&&–!–$@!!(&)
km\ofS;M ±(&&–!–$@!!&))
Email: npcs@npc.gov.np
 सं रक्षित िेत्रले नेपालको
अर्थतन्त्त्रमा पारे को प्रभावसम्बन्त्धी
अध्ययन प्रततवेदन २०७९

g]kfn ;/sf/
/fli6«o of]hgf cfof]u
l;+xb/af/, sf7df8f}+, g]kfn
kmf]gM ±(&&–!–$@!!(&)
km\ofS;M ±(&&–!–$@!!&))

/fli6«o of]hgf cfof]u, l;+xb/af/, sf7df8f}+, g]kfnsf nflu k/fdz{bftf k]zfut ljsf;sf lglDt dfpG6]g
y6\; sG;N6]G;L k|f=ln=sf tkm{af6 k+shs'df/ bf; -6f]nL g]tf_ / 6f]nL ;b:oåo s[i0fbQ e§ tyf
gjLgf >]i7åf/f tof/ ul/Psf] ;+/lIft If]qn] g]kfnsf] cy{tGqdf kf/]sf] k|efjसम्बन्धी cWoog k|ltj]bg
@)&( .
// I //
// II //
 ववषय सूची
कायथकारी सारांश .................................................................................................................................. 1

१. पृष्ठभूतम (Background) ................................................................................................................. 7

२. अध्ययनको सैधाक्षन्त्तक अवधारणा र ववतध (Theoretical Concept and Methodology) .................. 9

२.१ अध्ययनको सैधाक्षन्त्तक अवधारणा (Theoretical Concept of the Study) ........................... 9

२.२ अध्ययन िेत्र, तथयांक सङ्कलन तर्ा ववश्लेषण ववतध एवं प्रततवेदन तयारी (Study Area, Data
Collection and Analysis Methodology, and Report Preparation) ....................... 11

२.२.२ सन्त्दभथ सामग्रीहरूको अध्ययन तर्ा पुनराबलोकन (Literature Review) .......................... 12

२.२.३ मुख्य सूचनादाताहरू तसतको छलफल (Primary Data Collection)................................ 12

२.२.४. द्वित्तीय तथयांङक सङ्कलन तबतध (Secondary Data Collection ) ...................................... 12

२.२.५ तथयांङक तर्ा सुझावहरू तातलवककरण तबश्लेषण एवं प्रततवेदन तयारी (Data Tabulation,
Analysis and Report Writing) .................................................................................................. 12

३. थ पिहरू र अवसर तर्ा च ुनौती . 13

सं रक्षित िेत्रहरूको सं क्षिप्त पररचय लगायत ततनीहरूको सबल दुवल

३.१ सं रक्षित िेत्रहरूको सं क्षिप्त पररचय ........................................................................................ 13

▪ कोशी-टप्पु राविय तनकुञ्ज ............................................................................................. 16

▪ ढोरपाटन क्षशकार आरि ............................................................................................... 16

▪ अन्नपूण थ सं रिण िेत्र..................................................................................................... 16

▪ मनास्लु सं रिण िेत्र ................................................................................................... 17

▪ कृष्णसार सं रिण िेत्र ................................................................................................. 17

थ र अवसर तर्ा च ुनौती ................................................ 18

३.२ सं रक्षित िेत्रको सबल तर्ा दुवल

▪ सबल पि................................................................................................................... 18

▪ दुवल
थ पि ................................................................................................................... 18

▪ अवसर ........................................................................................................................ 20

▪ च ुनौती ........................................................................................................................ 20

४. सं रक्षित िेत्र सं ग सम्बक्षन्त्धत ऐन, कानू न तर्ा नीततहरू ................................................................... 21

// III //
५. जैववक ववववधता तर्ा वातावरण सं रिण सम्बन्त्धी नेपाल पिधर रहेका अन्त्तराविय सक्षन्त्ध र
सम्झौताहरूको वववरण ................................................................................................................. 25

६. सं रक्षित िेत्रका कायथक्रमहरूको ववश्लेषण ...................................................................................... 27

६.१ कायथक्रम सञ्चालनका आधारहरू .......................................................................................... 27

७. सं रक्षित िेत्रमा सावथजतनक, तनक्षज, सहकारी िेत्रको साझेदारी ............................................................ 31

८. सं रक्षित िेत्र तभत्र पूवाथधार तनमाथण सहजीकरणका लातग रणनीतत ..................................................... 32

९. सं रक्षित िेत्रले नेपाली जनताको जनजीवन लगाएत पयथटन, राजश्व, रोजगारीमा पारे को प्रभाव ............ 32

१०. तथयाङ्क ववश्लेषण तर्ा छलफल .................................................................................................... 36

११. नेपालका सबै सं रक्षित िेत्रहरूको समग्र अनुमातनत आतर्थक मूल्य ................................................. 36

१२. संरक्षित िेत्रहरूको राक्षरिय अर्थतन्त्रमा योगदान ............................................................................ 39

१३. तनष्कषथ तर्ा तसफाररशहरू............................................................................................................ 41

१३.१ तनष्कषथ ............................................................................................................................. 41

१३.२ तसफाररसहरू .................................................................................................................... 41

सन्दर्थ समग्रीहरू ...................................................................................................................... 44

अनुसूची २. नेपालको GDP Estimate गनथ वगीकरण गररएका System of National Accounts का
िेत्रहरू ............................................................................................................................ 49
अनुसूची ३. नेपालको संरक्षित िेत्र बाट उत्पाक्षदत क्षवक्षर्न्न सेवाहरूको कुल मूल्य (रु. हजारमा) ..... 50
अनुसूची ४. संरक्षित िेत्रले GDP मा पुरयाएको योगदान .............................................................. 51
अनुसूची ५. मुख्य सुचानादताहरू ............................................................................................... 53

क्षचत्र सू ची

चित्र नं. iv संरचित िेत्र भ्रमण गने पर्यटक संख्या र संकचित राजस्व .......................................................... 35

तालिका सूची

ताचिका नं. i संरचित िेत्र संग सम्बन्धित ऐन, कानून तथा नीचतहरू (DNPWC) ........................................... 24
ताचिका नं. ii जैचिक चिचिधता तथा िातािरण संरिण सम्बिी नेपाि पिधर रहेका अन्तराचरिर् सन्धि र
सम्झौताहरूको चििरण (DNPWC) ........................................................................................................ 26
ताचिका नं. iii आ.ि .२०७७/७८ मा कार्ायिर्हरूको आर्ोजनागत स्वीकृत िाचषयक बजेट ............................. 28
ताचिका नं. iv आ.ि .२०७७/७८ मा कार्ायिर्हरूको आर्ोजनागत खुद बजेट ............................................. 29
ताचिका नं. v आ.ि .२०७७/७८ मा कार्ायिर्हरूको आर्ोजनागत खिय{ ..................................................... 29

// IV //
 कायथकारी सारांश
राविय तनकुञ्ज तर्ा वन्त्यजन्त्तु सं रिण ऐन,२०२९ अनुसार २३.३९ प्रततशत भुभाग सं रक्षित
भइसकेको र यस िेत्रबाट तुलनात्मक लाभ तलन सवकने प्रच ुर सम्भावना रहेको ववतभन्न अध्ययनहरूले
दे खाएका छन। यसको द्वदगो व्यवस्र्ापन माफथत आय एवं रोजगारी वृवि गरी मुलक
ु को समृविमा
महत्वपूणथ योगदान पुयाथउन सवकन्त्छ। तर सं रक्षित िेत्रको अर्थतन्त्त्रमा उल्ले ख्य रुपमा योगदान
पुग्नेगरी व्यवसावयक व्यवस्र्ापन र उपयोग हुन् सकेको छै न। त्यसैले यस िेत्रले प्रत्यि र
अप्रत्यि रुपमा समग्र अर्थतन्त्त्रको ववतभन्न पिमा पुयाथएको योगदान बारे अनुमान गनथ र्प अध्ययन
आवश्यक छ। यस अध्ययनको आवश्यकता केवह हदसम्म पररपूततथ गने उद्देश्यले राविय योजना
आयोगले यो अध्ययन गरे को हो।

सं रक्षित िेत्रले नेपालको अर्थतन्त्त्रमा पारे को प्रभाव मूल्याङ्कन गनथ सं रक्षित िेत्रबाट प्राप्त 'आतर्थक' र'
'वातावरणीय' योगदानहरूलाई र्प ववतभन्न सेवाहरूमा वतगथकरण गररएको छ। यस अध्ययनले
तमतलतनएम इकोतसस्टम एसेस्मेन्त्ट प्रततवेदन २००५ (Millennium Ecosystem Assessment-
MEA, 2005) र द इकोनोतमक्स अफ इकोतसस्टम एंड बायोडाइभरतसटी २०१० (The
Economics of Ecosystem and Biodiversity- TEEB, 2010) ले उल्लेख गरे बमोक्षजमका चार
प्रकारका सेवाहरूलाई सैिाक्षन्त्तक वहसाबले सं रक्षित िेत्रबाट प्राप्त हुने सेवाहरूका रुपमा अवलम्बन
गरे को छ।।सार्ै National Income Accounting Framework मा आधाररत भएर आतर्थक
मुल्यांकन (economic evaluation) सम्बक्षन्त्ध सूचनाहरू सक्दो उपलब्ध गराउने प्रयत्न गररएको छ।
System of National Accounts (SNA) ले यस सम्बक्षन्त्ध framework, २००८ अनुसार सबै
वकतसमको आतर्थक वक्रयाकलापहरूलाई वगीकरण गरे को छ यो अध्ययन मुख्यत: सं रक्षित िेत्रले
नेपालको आतर्थक, सामाक्षजक र वातावरक्षणय पिमा पारे को प्रभावका बारे मा प्रकाक्षशत ववतभन्न
दस्तावेजहरू (secondary literatures) ववश्लेषणमा आधाररत छ। यसका अलावा ववषयगत
ववज्ञसँगको परामशथ र ववषयगत मन्त्त्रालय तर्ा ववभागहरूमा उपलब्ध तथयाङ्क सङ्कलन गरी सं रक्षित
िेत्रले पारे को आतर्थक प्रभाव अध्ययनको ववश्लेषण सवहतको तनष्कषथ प्रस्तुत गररएको छ।

नेपालमा ववद्यमान 118 वकतसमका पररक्षस्र्ततवकय प्रणाली मध्ये 80 वकतसमका पररक्षस्र्ततवकय

प्रणाली सं रिण िेत्रतभत्र पदथछन्। वयनीहरूको सं रिण सं विथन तर्ा व्यवस्र्ापन गने उद्देश्यले
हालसम्म १२ राविय तनकुञ्ज, १ वन्त्यजन्त्तु आरि, १ क्षशकार आरि, ६ सं रिण िेत्र र १३
मध्यवती िेत्र घोषणा भई सं रिण तर्ा व्यवस्र्ापकीय कायथहरू सञ्चालन हुँदै आएको छ। यी
िेत्रहरू मध्ये सं रिण िेत्र र मध्यवती िेत्र मानव बस्ती सवहतका िेत्र हुन।
् यी सं रक्षित
िेत्रहरू ले नेपालको भूभागको २३.३९ प्रततशत अर्ाथत ३४४१९.७५ वगथवकलोतमटर िेत्र
ओगटे को छ। सार्ै दुईवटा प्राणी उधानहरू स्र्ापना भई तनमाथणाधीन अवस्र्ामा रहेका छन्।
// 1 //
नेपालमा औपचाररक रुपमा सं रिण कायथ प्रजातत सं रिणहरू बाट प्रारम्भ भई क्रतमक रुपमा
पररक्षस्र्ततवकय प्रणाली हुँदै भु-पररतधस्तरमा जनसहभातगतामूलक पिततमा रूपान्त्तरण भएकोले
राविय तर्ा अन्त्तराथवियस्तरमा ववक्षशष्ट पवहचान बनाउन सफल भएको छ।

सं रक्षित िेत्रसँग सम्बक्षन्त्धत मुख्य सूचनादाताहरूसँग को छलफल लगायत सन्त्दभथ सामग्री अध्ययन
तर्ा पुनरावलोकन गरर सबल तर्ा दुबल
थ र अवसर तर्ा च ुनौततहरू पवहचान गररएका छन।

सं रक्षित िेत्रको सं रिण, व्यवस्र्ापन, सदुपयोग का लातग राविय तनकुन्त्ज तर्ा वन्त्यजन्त्तु सं रिण
ववभाग बाट आ. व. २०७७/७८ मा चारवटा आयोजनाहरू (राविय तनकुन्त्ज तर्ा आरि आयोजना-
P1; राविय तनकुन्त्ज तर्ा वन्त्यजन्त्तु ववभाग-P1; प्रकृततमा आधाररत पयथटन कायथक्रम-P1; र हाक्षत्तसार-
P2) सञ्चालन भएको दे क्षखन्त्छ।उल्लेक्षखत सबै आयोजनाहरूले अपेक्षित उपलक्षब्धहरू हातसल गनथ
सफल रहेको दे क्षखन्त्छ। वय आयोजनाहरूले सं रक्षित िेत्रको ववधमान नीतत, अन्त्तराविय सक्षन्त्ध एवं
सम्झौता, आबतधक योजना, यस िेत्र सं ग सम्बक्षन्त्धत ववतभन्न रणनीततक योजना/कायथयोजना लगाएत
आईपरे का स्र्ानीय तर्ा राविय समस्या एवं आवश्यकताहरू पूततथ गनथ सफल दे क्षखएकोले यस
आयोजनाहरूको सान्त्दतभथकता एवं प्रभावकारीता प्रमाक्षणत भएको दे क्षखन्त्छ।वय आयोजनाहरूको
प्रभावकारी कायाथन्त्वयनको प्रभावले गदाथ स्र्ानीय जनसमुदायको आयआजथनका अवसरहरू तर्ा
रोजगारीमा र्प वृवि भएको; स्र्ानीय समुदायको जीववकोपाजथनमा तनरन्त्तर टे वा पुरयाएको; पयाथपयथटन
लगाएत आतर्थक गततववतधहरू बढाऊन सहयोग पुरयाएको; वैदेक्षशक मुद्रा आजथन एवं सं क्षचतत बढाऊन
योगदान पुरयाएको र समग्र राविय अर्थतन्त्त्र सबलीकरण गनथ तनरन्त्तर सहयोगी भूतमका खेलेको
दे क्षखन्त्छ।तसर्थ उल्लेक्षखत सबै आयोजनाहरूको प्रभाव समवष्टगत रुपमा सकारात्मक रहेको दे क्षखन्त्छ।

सरकारी, तनजी तर्ा सहकारी िेत्रको साझेदारीमा उद्योगमैत्री वन व्यवस्र्ापन प्रणाली स्र्ावपत गनथ
र हररत उद्यम ववकास गनथको लातग नेपाल सरकारले अंगीकार गरे को ववद्यमान सावथजतनक-तनजी
साझेदारी नीतत, २०७२ र यससँग सम्बक्षन्त्धत कानून सावथजतनक-तनजी साझेदारी तर्ा लगानी ऐन,
२०७५ तर्ा सावथजतनक-तनजी साझेदारी तर्ा लगानी तनयमावली, २०७७ हालसम्म पतन सान्त्दतभथक
नै दे क्षखएको र यसका लागी तत्कालै छु ट्टै नीतत तनयम तनमाथण गररहाल्नुपने टड्कारो सं रक्षित वन
िेत्रका सरोकारवालाहरूले महसुस नगररसकेको अवस्र्ा छ। सं रक्षित वन तभत्र खास गरी मध्यवती
िेत्रमा रहेका वनको द्वदगो व्यवस्र्ापन एवं सदुपयोग गरी त्यहाँ पाइने तुलनात्मक लाभ भएका वन
पैदावारहरूको तनरन्त्तर उत्पादन एवं आपूततथका लातग हाल रहेको सामुदावयक वनहरूको काठ
केक्षन्त्द्रत वन व्यवस्र्ापन कायथयोजना लाई पुनरावलोकन गरी त्यहाँ ववद्यमान अन्त्य श्रोतहरू जस्तै
औषधीय एवं सुगक्षन्त्धत तबरुवा/ जडीबुटीहरूको समेत सवेिण गरी बृहत् एवम् उपयुक्त उधम मैत्री
द्वदगो वन व्यवस्र्ापन कायथयोजना एवं प्रणाली स्र्ावपत गनथ यस सँग सम्बक्षन्त्धत सावथजतनक तनकायले
सामुदावयक वनलाई प्राववतधक आतर्थक सहयोग उपलब्ध गनुप
थ ने दे क्षखन्त्छ।तसर्थ सावथजतनक-तनजी-
सहकारी साझेदारी अवधारणा अनुरुप उिममैत्री वन व्यवस्र्ापन प्रणाली एवं हररत उद्यम ववकास

// 2 //
गनथ स्र्ान र पररवेश अनुसारको खाका तयार हुन ु उपयुक्त हुने दे क्षखन्त्छ। यसका लातग सं रक्षित
िेत्रसँग सम्बक्षन्त्धत सावथजतनक तनकायले ववद्यमान नीतत एवं कानुनको पररतध तभत्र रही पररवेश
अनुसारको कायथतनती बनाई लागू हुन उपयुक्त दे क्षखन्त्छ।

सं रक्षित िेत्रलाई द्वदगो वन व्यवस्र्ापनको तसिान्त्त तभत्र रहेर ववतभन्न वकतसमका पूवाथधार ववकास
आयोजनाको तनमाथणका लातग नेपाल सरकारले हालसालै छु ट्टै तनदे क्षशका “ वन्त्यजन्त्तु मैत्री पूवाथधार
तनमाथण तनदे क्षशका २०७८” जारी गरे काले यस सम्बन्त्धी छु ट्टै रणनीतत ल्याउन आवश्यक नपने
सरोकारवालाहरूको तनष्कषथ रहेको दे क्षखन्त्छ।हालसालै पाररत गररएको यस तनदे क्षशकालाई
आवश्यकता अनुसार राविय गौरवका रुपान्त्तरणकारी तर्ा राविय प्रार्तमकताका पूवाथधार ववकास
आयोजना तनमाथणमा र्प सहजीकरण हुने तबरले क्रमश: सुधार गदै लाँदा बढी व्यवहाररक हुने र
यसका लातग ववतभन्न तह एवं स्तरमा वृहत छलफल गनुथ पने दे क्षखन्त्छ।

सं रक्षित िेत्र वरपरका समुदायलाई सं रिणमा सहभागी गराउने उद्देश्यले मध्यवती िेत्र
व्यवस्र्ापनका कायथक्रम सञ्चालन गररएको छ। राविय तनकुञ्ज र वन्त्यजन्त्तु आरिका १३ मध्यवती
िेत्रमा स्र्ानीय बातसन्त्दाहरूलाई आवश्यक पने वन पैदावरको तनयतमत आपूततथ गने उद्देश्यले गद्वठत
१ हजार ३६ मध्यवती तर्ा सं रक्षित िेत्रका सामुदावयक वनले कररब २ लाख ११ हजार
२ सय १३.० हेक्टर वनिेत्रफल ओगटे को छ। त्यसैगरी ८८ मध्यवती कबुतलयती वन
माफथत ४४०.६ हेक्टर वन व्यवस्र्ापन गररएको छ। सं रक्षित िेत्रको व्यवस्र्ापनबाट मध्यवती
िेत्र तर्ा सं रक्षित िेत्रमा बस्ने ११ लाख ४२ हजार ५ सय ९९ जनसं ख्या लाभाक्षन्त्वत भएका
छन्। आतर्थक वषथ २०७६/७७ मा जम्मा ५ लाख ५ सय ३६ जना पयथटकले सं रक्षित िेत्र
भ्रमण गरे का तर्ए। आतर्थक वषथ २०७७/७८ मा २ लाख ४४ हजार २ सय १४ पयथटकीय
सं रक्षित िेत्र भ्रमण गरे का छन्। सं रक्षित िेत्रबाट आतर्थक वषथ २०७६/७७ मा रु. ३७ करोड
८३ लाख राजश्व सं कलन भएको तर्यो भने आतर्थक बषथ २०७७/७८ मा १५ करोड ७ लाख
३२ हजार राजस्व सं कलन भएको तर्यो। सं रक्षित िेत्रबाट कृवष भूतमको उत्पादकत्वमा वृवि,
कृवष भूतमलाई आवश्यक मलजलको उपलब्धता, सं रिण कायथबाट बाढीपवहरोको रोकर्ाम ,
जलाधार िेत्रहरूको सं रिणले प्रततवषथ सम्भार कायथमा हुने खचथ कटौतीले आतर्थक ववकासमा टे वा
पुगेको छ। प्रत्यि रूपले सामान्त्य जनताले वषेनी घर तर्ा गोठ बनाउन चावहने खर, खाडी, तनगालो
आद्वद सं कलन गरे र आतर्थक लाभ उठाउन पाएका छन्।राविय तनकुञ्ज तर्ा आरिको आम्दानी हुने
राजस्वको ३०-५० प्रततशत रकमबाट स्र्ानीय जनतालाई प्रत्यि फाइदा पुग्ने एकीकृत सामुदावयक
ववकास कायथक्रम सञ्चालन हुने हुँदा यसबाट पतन आतर्थक ववकासमा टे वा पुगेको छ। नेपालमा
आउने पयथटकको ६० प्रततशत पयथटकहरू सं रक्षित िेत्रमा अवलोकन भ्रमण गनथ आउने गदथछन्।

// 3 //
उपलब्ध तथयांक एवं सूचनाअनुसार प्रावधान गररएको सेवाहरू (Provisioning Services) अन्त्तगथत
काठ, दाउरा, पात, पत्कर, स्याउला, जंगली फल/कन्त्दमूल तरकारी, औषतध एवं वनस्पततहरू, लोक्ता,
अल्लो एवं अन्त्य फाइबर, माछा ,खाद्य पदार्थ, मह, रबर, तनमाथण सामग्रीहरू बालुवा, तगटी, ढुं गा
तनमाथणका लातग माटो इत्याद्वद पदथछन्। नेपालमा रहेका एवम् सं रक्षित िेत्रहरू मध्ये प्रोतभजतनङ
सतभथसेसको सबैभन्त्दा उच्च मूल्य क्षचतवन राविय तनकुञ्ज (रु ७०९१ तमतलयन) रहेको दे क्षखन्त्छ भने
सबै भन्त्दा कम मूल्य रारा र.तन. (रु.१११ तमतलयन) पाइएको छ।त्यसैगरी सांस्कृततक सेवाहरू
(Cultural Services) अन्त्तगथत सबै भन्त्दा बढी मूल्य अन्नपुणथ सं रिण िेत्र (रु. २७९४ तमतलयन)
छ भने सबै भन्त्दा कम मूल्य रारा र.तन. (रु.२८ तमलीयन) रहेको दे क्षखन्त्छ।तनयातमक सेवाहरू
(Regulating Services) अन्न्तागथत सबै भन्त्दा बढी मूल्य अन्नपुणथ सं रिण िेत्र (रु. ३९४ तमतलयन
) छ भने सबै भन्त्दा कम मूल्य कोशीटप्पु वन्त्यजन्त्तु आरिको रहेको दे क्षखन्त्छ। सहयोगी सेवाहरू
(Supporting Services) को आतर्थक मूल्यांकनबाट प्राप्त नततजा अनुसार यस सेवा अन्त्तगथत सबै
भन्त्दा बढी मूल्य क्षचतवन राविय तनकुञ्ज (रु ७३१० तमतलयन) रहेको दे क्षखन्त्छ।

यस अध्ययन अन्त्तगथत प्राप्त ववतभन्न तथयांक एवम् सूचनाहरूको ववश्लेषण गदाथ समग्रतामा सबै भन्त्दा
बढी मूल्य सहयोगी सेवाहरूको रहेको दे क्षखन्त्छ।यस सेवा िेत्रको योगदान ४५% रहेको दे क्षखन्त्छ।
सं रक्षित िेत्रहरूको माटो तनमाथण, पानी उपलब्धता, nutrient recycling, भू-िय न्त्यूनीकरण माफथत
जग्गाको अतधकतम उपयोग, चरण िेत्र माफथत प्रारक्षम्भक उत्पादनहरू गरी कृवष तर्ा पशुपालन
िेत्रको उत्पादकत्वको बढी भूतमका हुने हुँदा यस सेवा िेत्रको योगदान सबै भन्त्दा बढी रहेको
दे क्षखएको छ।दोस्रो बढी आतर्थक मूल्य प्रावधान गररएको सेवाहरू (Provisioning Services) को
रहेको छ। यसले ३७ % वहस्सा ओगटे को छ। स्र्ानीय सामुदावयक काठ, दाउरा, घाँस, स्याउला,
सोत्तरका लातग प्रत्यि रुपमा सं रक्षित िेत्रहरूमा तनभथर हुन्त्छन। त्यसैगरी सं रक्षित िेत्रबाट जतडबुटी,
मह, फाइबर इत्यादी सं कलन एवम् ववक्री गरी आय आजथन गने हुनाले यस िेत्रको योगदान पतन
अतधक दे क्षखएको छ।तृतीय बढी मूल्य रहेको सेवा िेत्र सांस्कृततक सेवा (Cultural Services) िेत्र
हो। यसको योगदान १५% छ जस अन्त्तगथत सं रक्षित िेत्रमा आधाररत पयथटन सम्बन्त्धी
वक्रयाकलापहरू पदथछन।यसैगरी आ.व. २०७२/७३ मा सबैभन्त्दा कम योगदान ३ प्रततशत पुयाथउने
िेत्र तनयामकीय सेवाहरू (regulating services) रहेको तर्यो भने आ.व. २०७७/७८ मा पतन
सबैभन्त्दा कम योगदान ३.३७ प्रततशत तनयामकीय सेवाहरू कै रहेको छ। यसको मूलकारण
सं रक्षित िेत्रहरूको अवक्षस्र्तत धेरैजसो वपछतडएको भूगोलमा रहेको कारणले गदाथ हो भन्न
सवकन्त्छ। यहाँबाट प्राप्त पानीको व्यवसावयक प्रयोग नभई स्र्ानीय समुदायले आफ्नो घरधुरीमा
खानेपानीको रुपमा गने गदथछन्। त्यसैगरी अन्नपूणथ सं रिण िेत्र र लाङटाङ राविय तनकुञ्ज बाहेक
अन्त्य नगन्त्य वहसाबमा जलववद्युत उत्पादनमा प्रयोग गररएको छ।समग्रमा आ.व. २०७७/७८ मा

// 4 //
चार वटै वगथका सेवाहरू को जम्मा मुल्य रु.४६८७८५८७ हजार रहेको छ जुन आ.व.
२०७२/७३ को तुलनामा लगभग १० प्रततशत ले कम हुन गएको छ।

राविय तनकुन्त्ज तर्ा वन्त्यजन्त्तु सं रिण ववभागको एक अध्ययन बाट प्राप्त नततजा अनुसार आतर्थक
वषथ २०७२/७३ मा सं रक्षित िेत्रबाट उत्पाद्वदत सबै वस्तु तर्ा सेवाको आतर्थक मूल्यांकन गदाथ
यसको जम्मा आतर्थक मूल्य रु. ५२०८४ तमतलयन नेपाली रुपैया रहेको तर्यो| उक्त आतर्थक वषथमा
नेपालको कूल गाहथस्थय उत्पादन (GDP) २,२४८,६९१ तमतलयन नेपाली रुपैंया रहेको तर्यो| यस
वहसावमा उक्त आतर्थक वषथमा सं रक्षित िेत्रको नेपालको GDP मा कुल योगदान २.३२ प्रततशत
रहेको तर्यो। त्यसैगरी आतर्थक वषथ २०७७/७८ मा सबै वस्तु तर्ा सेवाको आतर्थक मूल्यांकन
गदाथ यसको जम्मा आतर्थक मूल्य रु. ४६८७८.५ तमतलयन नेपाली रुपैया रहेको छ र अनुमतनत
GDP ४२६६३२१ तमतलयन नेपाली रुपैंया रहेको वहसाबले सं रक्षित िेत्रको समग्र GDP मा योगदान
१.१० प्रततशत रहेको छ।आतर्थक वषथ २०७२/७३ मा वस्तु तर्ा सेवाको ४ वगथ अन्त्तगथत कृषी
तर्ा वन वगथको १.९६ प्रततशत (कृषीको १.०५ प्रततशत र वन िेत्रको ०.९१ प्रततशत) योगदान
रहेको तर्यो। बाँकी अन्त्य वगथ अन्त्तरगत होटल तर्ा रे ष्टुरेण्टको ०.२५ प्रततशत यातायात, सं चार
र भण्डारण वगथको ०.०९ प्रततशत र ववद्युत ग्यास तर्ा पानी वगथको ०.०१ प्रततशत योगदान रहेको
तर्यो।त्यसैगरी आतर्थक वषथ २०७७/७८ मा कृषी तर्ा वन वगथको १.०३ प्रततशत (कृषीको
०.५५ प्रततशत र वन िेत्रको ०.४८ प्रततशत) योगदान रहेको छ। अन्त्य वगथ अन्त्तरगत होटल
तर्ा रे ष्टुरे ण्टको ०.०४ प्रततशत यातायात, सं चार र भण्डारण वगथको ०.०२ प्रततशत र ववद्युत ग्यास
तर्ा पानी वगथको ०.००३ प्रततशत योगदान रहेको तर्यो।

यस अध्ययनबाट प्राप्त नततजाहरूका आधारमा सं रक्षित िेत्रले आगामी द्वदनमा नेपालको अर्थतन्त्त्रमा
योगदान बढाउन तनम्न ववषयहरूमा केक्षन्त्द्रत भइ कायथक्रमहरू सञ्चालन गनथ तसफाररश गररएको छ

• परम्परागत रुपमा हुँदै आएको खेती बालीलाई उच्च मूल्य पने तर्ा वन्त्यजन्त्तुले समेत कम
हानी नोक्सानी पुयाथउन सक्ने बालीहरूिारा ववस्तावपत गने कायथलाई मध्यवती िेत्रमा
तनरन्त्तरता द्वदने र उक्त कायथलाई र्प प्रभावकारी ढङ्गले अगातड बढाउनुपने |
• त्यसैगरी मध्यवती िेत्रमा ववद्यमान वन जंगल लगायत अन्त्य प्राकृततक स्रोतहरूको द्वदगो
व्यवस्र्ापन एवं सदुपयोग गनथ उक्त स्रोतहरूमा आधाररत उद्यम ववकास गने |यसरी स्र्ापना
गररएका उद्योगहरूबाट उत्पादीत उत्पादनको मूल्य अतभवृवि श्रृंखला र्प ववकास गरी राविय
एवं अन्त्तराथविय बजारमा पहुँच ववस्तार गरी तनरन्त्तर आपूततथ कायथ अगातड बढाउनु उपयुक्त
हुने|
• हाल रहेको मध्यवती िेत्रका सामुदावयक वनका वन व्यवस्र्ापन कायथयोजनालाई
पुनरावलोकन गरी यस िेत्रतभत्र रहेका व्यवसायीकरण गनथ सवकने सम्भाववत अन्त्य जडीबुटी

// 5 //
 एवं गैरकाष्ठ वन पैदावारहरूको समेत ववस्तृत स्रोत मापन गरी उपयुक्त उद्यम ववकास गनथ
उपयुक्त हुने|
• यसका लातग स्र्ानीय पररवेश अनुसारको उपयुक्त सरकारी, तनजी, सहकारी साझेदारीको
नमुना ढाँचा तयार गरी अगातड बढाउन आवश्यक रहेको |
• स्र्ानीय समुदायको कृवष तर्ा वनमा आधाररत आम्दानीका अलावा सं रक्षित िेत्रले पयाथ-
पयथटन प्रबिथन समेतबाट फाइदा पुयाथउने हुदाँ प्रकृततमा आधाररत पयथटनको प्रविथन कायथक्रम
सञ्चालन गरी त्यहाँ बसोबास गने जन समुदायहरूलाई पयथटन पूवाथधार एवं व्यवसाय सञ्चालन
गनथ soft loan, subsidy इत्याद्वद उपलब्ध गराई तनरन्त्तर प्राववतधक ज्ञान एवं सीप प्रदान गनथ
आवश्यक सं रचना बनाई सेवा प्रवाह गने|

// 6 //
१. पृष्ठभूतम (Background)

वन िेत्रको सं रिण, उपयोग र द्वदगो व्यवस्र्ापन गनथको लातग वन नीतत, 2075 तर्ा वन ऐन,
२०७६ कायाथन्त्वयनको अवस्र्ामा रहेको छ। नेपालको कूल भू-भागको 44.७६ प्रततशत वन
िेत्रले र 23.39 प्रततशत भु-भाग सं रक्षित िेत्रले ओगटे को छ। नेपालमा रहेको 118 प्रकारका
पाररक्षस्र्ततकीय प्रणाली मध्ये 80 वटा वयनै सं रक्षित िेत्र तभत्र पदथछन् (DNPWC, २०७९)। वन,
वनस्पतत, वन्त्यजन्त्तु, जैववक ववववधता र जलाधार व्यवस्र्ापनलाई समेट्ने यो िेत्र प्रत्यि रुपमा
पयाथपयथटन, जलववद्युत, कृवष ,पशुपालन, स्वच्छ पयाथवरण र वन तर्ा जडीबुटीमा आधाररत उद्योगसँग
पतन गाँतसएको छ।यस िेत्रबाट प्राप्त हुने काठ, दाउरा, जतडबुटी, हररत उद्यम र पयाथपयथटनको
ववस्तार समृविका आधार हुन।
् केही आधारहरूको सदुपयोग तर्ा सं विथन गनथको लातग वन तर्ा
वातावरण मन्त्त्रालय अन्त्तगथत ववतभन्न स्तरबाट ववकास कायथक्रमहरू सञ्चातलत छन्।

पन्त्रौं योजनामा वनले ढाकेको िेत्रफल 45% कायम राखी अर्थतन्त्त्रमा यसको योगदान उल्लेखनीय
वृवि गने दीघथकालीन सोच तलएको छ।सो योजनाले सबै सं रक्षित िेत्रहरूमा जैववक ववववधताको
सं रिण गने; गुणात्मक पयथटकीय गन्त्तव्यको रूपमा ववकास गने; सं रिणमुखी वन व्यवस्र्ापनलाई
द्वदगो प्रयोग गने; कृवष वनको ववस्तार माफथत जलधार व्यवस्र्ापन र पयाथवरणीय पितत सं रिण
गने; प्रततवषथ 13 करोड क्युतबक वफट काठ द्वदगो रुपमा उत्पादन गने; कुल तनयाथतमा वनजन्त्य
तर्ा जतडबुटीको उत्पादनको वहस्सा 10 प्रततशत पुयाथउने; र वनजन्त्य व्यवसायहरूमा 15 लाख
रोजगारी उपलब्ध गराउने लगायतका दीघथकालीन लक्ष्यहरू तनधाथरण गररएको छ।

आतर्थक वषथ 2076/७७ मा कृवष िेत्रको योगदान ३०.७ प्रततशत रहेको तर्यो भने उद्योग र
सेवा िेत्रको योगदान क्रमशः २७.४ प्रततशत र १०३.२ प्रततशतले ऋणात्मक रहेको तर्यो
(MoF, २०७७/७८)।

राविय तनकुञ्ज तर्ा वन्त्यजन्त्तु सं रिण ऐन अनुसार २३.३९ प्रततशत भुभाग सं रक्षित भइसकेको
छ। यस िेत्रबाट तुलनात्मक लाभ तलन सवकने प्रच ुर सम्भावना रहेको छ। यसको द्वदगो व्यवस्र्ापन
माफथत आय एवं रोजगारी वृवि गरी मुलक
ु को समृविमा महत्वपूणथ योगदान पुयाथउन सवकन्त्छ। हाल
यस िेत्रले उत्पादन, उपभोग, तनयाथत, राजस्व सं कलन, उद्योग-ब्यापार, रोजगारी, पयथटन आद्वदमा
धेरर्ोर योगदान गरररहेको छ। तर सं रक्षित िेत्रको अर्थतन्त्त्रमा उल्ले ख्य रुपमा योगदान पुग्नेगरी
व्यवसावयक व्यवस्र्ापन र उपयोग गनथ सकेको छै न। त्यसैले यस िेत्रले प्रत्यि र अप्रत्यि रुपमा
समग्र अर्थतन्त्त्रको ववतभन्न पिमा पुयाथएको योगदान अनुमान गने उद्देश्यले यो अध्ययन गररएको छ।

// 7 //
अध्ययनका उद्देश्य तर्ा िेत्र

यस अध्ययनका उद्देश्य तर्ा िेत्रहरू तनम्न बमोक्षजम रहेका छन्:

• सं रक्षित िेत्रले नेपालको अर्थतन्त्त्रमा पारे को प्रभाव अध्ययन गने।

• नेपालका सं रक्षित िेत्रहरूको सं क्षिप्त पररचय प्रस्तुतत सँगै ततनीहरूको सबल र दुबल
थ पिहरू
र अवसर तर्ा च ुनौतीहरू उल्लेख गने;

• राविय तनकुञ्ज तर्ा आरि आयोजना, प्रकृततमा आधाररत पयथटन कायथक्रमहरूका सार्ै राविय
तनकुन्त्ज तर्ा वन्त्यजन्त्तु सं रिण ववभाग अन्त्तगथत सञ्चातलत अन्त्य ववकास कायथक्रमहरूको
समवष्टगत प्रभावको ववश्लेषण गने;

• सं रक्षित िेत्रले राजस्व सं कलन, रोजगारी, पयथटन आद्वदमा खेलेको भूतमकाको समीिा गने;

• सं रक्षित िेत्रहरूले नेपाली जनताको जनजीववकामा पारे को प्रभाव ववश्लेषण गरी ततनीहरूको
समग्र प्रभावकाररताबारे सतमिा गने;

• उद्यममैत्री वन व्यवस्र्ापन प्रणाली स्र्ावपत गनथ र हररत उिम ववकास गनथको लातग सरकारी,
तनजी तर्ा सहकारी िेत्रको समग्र भूतमकाको सतमिा गरर उपयुक्त रणतनतत तय गने; र

• सं रक्षित वन िेत्रको द्वदगो ब्यबस्र्ापनको तसिान्त्त तभत्र रहेर राविय गौरवका रुपान्त्तरणकारी
तर्ा राविय प्रार्तमकताका पूवाथधार ववकास आयोजना तनमाथणको लातग मागथ प्रशास्त गने
व्यवहाररक रणनीती तयार गने।

// 8 //
२. अध्ययनको सैधाक्षन्त्तक अवधारणा र ववतध (Theoretical Concept
and Methodology)

२.१ अध्ययनको सैधाक्षन्त्तक अवधारणा (Theoretical Concept of the Study)

यस अध्ययनले सं रक्षित िेत्रबाट प्राप्त लाभलाई दुइ प्रकारमा वगीकरण गरे को छ (क्षचत्र 1.)।
सहज उपयोगका लातग यसरी प्राप्त आतर्थक योगदानलाई प्रत्यि र अप्रत्यि मूल्यहरूको रुपमा
मापन गनथ सवकन्त्छ। वातावरनीय योगदानलाई इकोलोक्षजकल सुचकको रुपमा मापन गनथ सवकन्त्छ
जस्तै वन्त्यजन्त्तु र वनस्पतत प्रजाततहरूको सं ख्या र ववववधतामा आएको पररवतथन ।

सं रक्षित िेत्रको योगदान

आतर्थक योगदान वातावरतनय

योगदान

• प्रत्यि मूल्यहरू
• जैववक ववववधताको
▪ • अप्रत्यि मूल्यहरू
वस्तुक्षस्र्तत सूचकहरू:
Provisioning
▪Services • पयथटन आम्दानी • वन्त्यजन्त्त ु प्रजाततहरू
काठ • पररक्षस्र्ततकीय
▪ • पररक्षस्र्ततकीय प्रणाली
दाउरा प्रणालीका ववशेषताहरू
▪ घाँस/पत्कर/स्याउला सेवाहरू
• वनको पररक्षस्र्ततकीय
▪ जंगली तरकारी ▪ कृवष तर्ा पशुपंछी प्रणाली
जडीबुटी एवं सुगक्षन्त्धत उत्पादकत्व • चरनिेत्रको
वनस्पतत ▪ खानेपानी पररक्षस्र्ततकीय प्रणाली
मह • तसमसार िेत्रको
▪ माछा ▪ जलववद्युत
पररक्षस्र्ततकीय प्रणाली
▪ जंगफल फाइबर • वातावरतनय सेवाहरू
• पहाडी िेत्रको
▪ खर ▪ काबथन सं क्षचततकरण पररक्षस्र्ततकीय प्रणाली
▪ तनमाथण सामग्री कृवष पररक्षस्र्ततकीय
• जैववक ववववधता सं रिण
प्रणाली

चित्र नं. i संरचित िेत्रबाट प्रिाह हुने आचथयक िाभहरू

// 9 //
सं रक्षित िेत्रबाट प्राप्त हुने वस्तु तर्ा सेवाहरूको वगीकरण गनथ ववतभन्न अध्ययनहरूले फरक फरक
अध्ययन ववधीहरू अपनाएका छन। सं रक्षित िेत्र व्यवस्र्ापनका उदे श्यहरूका आधारमा तत सबै
ववधीहरू सहज तररकाले लागू गनथ सवकने हुँदैनन। सं रक्षित िेत्रले नेपालको अर्थतन्त्त्रमा पारे को
प्रभाव मूल्याङ्कन गनथ सं रक्षित िेत्रबाट प्राप्त 'आतर्थक' र' 'वातावरणीय' योगदानहरूलाई र्प ववतभन्न
सेवाहरूमा वतगथकरण गररएको छ। यस अध्ययनले तमतलतनएम इकोतसस्टम एसेस्मेन्त्ट प्रततवेदन
२००५ (Millennium Ecosystem Assessment-MEA, 2005) र द इकोनोतमक्स अफ
इकोतसस्टम एंड बायोडाइभरतसवट २०१० (The Economics of Ecosystem and Biodiversity-
TEEB, 2010) ले उल्लेख गरे बमोक्षजमका चार प्रकारका सेवाहरूलाई सैिाक्षन्त्तक वहसाबले सं रक्षित
िेत्रबाट प्राप्त हुने सेवाहरूका रुपमा अवलम्बन गरे को छ।

मार्ी उल्लेक्षखत सैधाक्षन्त्तक अवधारणा बमोक्षजम सं रक्षित िेत्रले नेपालको अर्थतन्त्त्रमा पुयाथएको
आतर्थक योगदानको अनुमान गनथ उपयुक्त हुने भतन अवलम्वन गररएको हो।सार्ै National Income
Accounting Framework मा आधाररत भएर आतर्थक मुल्यांकन (economic evaluation) सम्बक्षन्त्ध
सूचनाहरू सक्दो उपलब्ध गराउने प्रयत्न गररएको छ। System of National Accounts (SNA) ले
यस सम्बक्षन्त्ध framework, २००८ अनुसार सबै वकतसमको आतर्थक वक्रयाकलापलाई १८ वटा
प्रकारमा वगीकरण गरे को छ। अठार वटा िेत्रहरू (अनुसूची २ मा सं लग्न ) मध्ये ६ प्रकारका
िेत्रहरू सं रक्षित िेत्रसँग सम्बक्षन्त्धत छन् जस्तै : वन तर्ा कृवष; मत्सय; खानी तर्ा उत्खनन्; ववधुत,
ग्याँस तर्ा पानी; आवास तर्ा भोजन र यातायात, सं चार तर्ा भण्डारण यस अध्ययनमा सं लग्न एवम्
अनुमान गररएका तथयांक एवं सूचनाहरूमा मत्सय र खातन तर्ा उत्खनन् िेत्रको योगदान आतर्थक
रुपले नगन्त्य दे क्षखएकोले बाँकी ४ िेत्रको तथयांकहरू मात्र ववश्लेषण गररएको छ।

इकोलोक्षजकल सेवाहरूको आतर्थक मूल्याङ्कन गनथ सबै भन्त्दा बढी प्रयोग हुने ववतध MEA
२००५/TEEB, २०१० बमोक्षजम तनम्म ४ प्रकारका सेवाहरूमा सं रक्षित िेत्रबाट प्राप्त वस्तु तर्ा
सेवाहरूलाई वगीकृत गररएको छ।

१) प्रावधान गररएको से वाहरू (Provisioning Services)

प्रत्यि रुपमा प्रयोग गनथ सवकने वस्तुहरूको उत्पादन अर्वा सं रक्षिक िेत्रबाट सं कतलत आतर्थक
मूल्य भएका वस्तुहरू जस्तै काठ, गैर काष्ठ वन पैदावारहरू खाद्य वस्तु एवं फाइबर, बालुवा, माटो,
ढुँ गा इत्याद्वद यस सेवािेत्र तभत्र पदथछन।

२) तनयामकीय से वाहरू( regulating services)

यस सेवा िेत्र तभत्र वायु गुणस्तर, पानी, जलवायु, रोग ( वकरा तनयन्त्त्रण इत्याद्वद) को तनयमन
पदथछ।सं रक्षित िेत्रले पाररक्षस्र्ततकीय सेवाहरू उत्पादन तर्ा तनयमन गनथ लगानी गरे को आतर्थक
// 10 //
योगदानहरू यस िेत्रतभत्र पदथछन जस्तै: खानेपानी, ववधुत उत्पादन, काबथन सक्षञ्चततकरण, राविय
तनकुन्त्ज/वन्त्यजन्त्तु आरि /सं रिण िेत्र को जैववक ववववधता सं रिणका लातग सरकारिारा प्राप्त
गररएका अन्त्तराथविय सहयोग।

३) सांस्कृततक से वाहरू (cultural services)

यस सेवातभत्र aesthetic, spiritual recreational, ecotourism, शैक्षिक सेवाहरू पदथछन्। उद्योग

तर्ा रे ष्टुरे न्त्ट तभत्रको मुल्यअतभवृवि ( value addition), पयथटन िेत्रसँग सम्बक्षन्त्धत वक्रयाकलापहरू
(tourist guard ,elephant safari इत्यादी) को मूल्य अतभवृवि तर्ा प्रवेश शुल्क, जरीवाना, सं रक्षित
िेत्रको राजश्व।

४) सहयोगी से वाहरू (Supporting services)

सहयोगी सेवाहरू लगभग तनयतमक सेवाहरू जस्तै हुन।

् तर सहयोगी सेवाहरू मातनसहरूले प्रतक्ि
रुपमा प्रयोग नगरी अप्रतक्ि रुपमा गने गदथछन जस्तै आतर्थक क्रीयाकलापका उत्पादन कायथ ,
कृवष तर्ा पशुपालन उत्पादन लगायत माटो तनमाथण प्रवक्रया (Soil Formation, nutrient recycling)
र िवयकरण तनयन्त्त्रण इत्यादी यस सेवा तभत्र पदथछन।

२.२ अध्ययन िेत्र, तथयांक सङ्कलन तर्ा ववश्लेषण ववतध एवं प्रततवे दन तयारी (Study
Area, Data Collection and Analysis Methodology, and Report
Preparation)

यो अध्ययन मुख्यत: सं रक्षित िेत्रले नेपालको आतर्थक, सामाक्षजक र वातावरक्षणय पिमा पारे को
प्रभावका बारे मा प्रकाक्षशत ववतभन्न दस्तावेजहरू (secondary literatures) ववश्लेषणमा आधाररत छ।
यसका अलावा ववषयगत ववज्ञसँगको परामशथ र ववषयगत मन्त्त्रालय तर्ा ववभागहरूमा उपलब्ध
तथयाङ्क सङ्कलन गरी सं रक्षित िेत्रले पारे को आतर्थक प्रभाव अध्ययनको ववश्लेषण सवहतको तनष्कषथ
प्रस्तुत गररएको छ।

दे हायका प्रकृया तर्ा अध्ययन ववतधहरू अबलम्बन गरर अध्ययन कायथ सम्पन्न गररएको छ।

२.२.१ अध्ययन िेत्र

अध्ययनका िेत्रहरू वन तर्ा वाताबरण मन्त्त्रालय, वन तर्ा भू-सं रिण ववभाग, वन्त्यजन्त्तु सं रिण
ववभाग, वन अनुसन्त्धान तर्ा तातलम केन्त्द्र, राविय प्रकृतत सं रिण कोष र राविय योजना आयोग
तसं हदरबार काठमाडौँ रहेका छन्।

// 11 //
२.२.२ सन्त्दभथ सामग्रीहरूको अध्ययन तर्ा पुनराबलोकन (Literature Review)
यस ववतधमा तबतभन्न समयमा वन तर्ा बातावरण मन्त्त्रालय राविय तनकुन्त्ज तर्ा वन्त्यजन्त्तु सं रिण
ववभाग, वन तर्ा भू-सं रिण ववभाग, राविय प्रकृतत सं रिण कोष, वन अनुसन्त्धान तर्ा तातलम केन्त्द्र,
तबश्व-तबधालय र अन्त्य सम्बक्षन्त्धत तनकायहरू बाट प्रकाक्षशत प्रततवेदन, बुतलटे न ,पुस्तक, शोधपत्र र
कर दस्तुर उठाउन गरे का ववद्यमान अभ्यासहरू, कायाथन्त्वयन हुन् बाकी सान्त्दतभथक र कायाथन्त्वयन
योग्य सुझावहरूलाई समेत अध्ययन गररएको छ। सार्ै यो अध्ययनतसत आकवषथत हुने ऐन ,
तनयमावली, कायथववतध, नीततहरूको समेत अध्ययन र पुनराबलोकन गररएको छ।

२.२.३ मुख्य सू चनादाताहरू तसतको छलफल (Primary Data Collection)

मुख्य सुचानादताहरूमा वन तर्ा वाताबरण मन्त्त्रालय, वन तर्ा भू-सं रिण ववभाग, राविय तनकुन्त्ज
तर्ा वन्त्यजन्त्तु सं रिण ववभाग, वन अनुसन्त्धान तर्ा तातलम केन्त्द्रका महातनदे शक/उप-
महातनदे शकज्युहरू, सम्बक्षन्त्धत शाखा तर्ा महाशाखा प्रमुखहरू तर्ा ववभागका महातनदे शक/उप-
महातनदे शकज्युहरूले तोकेका अतधकारीहरू लगाएत राविय प्रकृतत सं रिण कोषको अतधकारी समेत
तसत छलफल तर्ा फोन र इन्त्टरनेटको माध्यमबाट प्रार्तमक सूचना तर्ा तथयांक सं कलन गररएको
छ।

२.२.४. द्वित्तीय तथयांङक सङ्कलन तबतध (Secondary Data Collection )

यस ववतधमा चेकतलस्ट तयार गरर सरोकार राख्ने वन तर्ा बातावरण मन्त्त्रालय ,वन तर्ा भू-सं रिण
ववभाग ,राविय तनकुन्त्ज तर्ा वन्त्यजन्त्तु ववभाग ,वन अनुसन्त्धान तर्ा तातलम केन्त्द्रबाट तबतभन्न
समयमा प्रकाक्षशत प्रततबेदन, बुलेवटन ,पुस्तक, शोधपत्र र ववद्यमान अभ्यासहरू, कायाथन्त्वयन हुन्
बाकी सान्त्दतभथक र कायाथन्त्वयन योग्य सुझावहरूलाई अध्ययनको क्रममा secondary data को
रुपमा तलइएको छ।

२.२.५ तथयांङक तर्ा सुझावहरू तातलवककरण तबश्लेषण एवं प्रततवेदन तयारी (Data Tabulation,
Analysis and Report Writing)
यस ववतधमा ववतभन्न सरोकारवालाहरू र मुख्य सुचानादताहरू बाट आएका सं रक्षित िेत्रको र्प
सुदृढ सं रिण, व्यवस्र्ापन, द्वदगो उपयोगका सम्बन्त्धमा प्राप्त सुझावहरू र तथयांङकहरूलाई
तातलकीकरण र MS-excel ववतधबाट ववश्लेषण गरर प्रततबेदन तयार गररएको छ।

सन् २०१७ मा राविय तनकुन्त्ज तर्ा वन्त्यजन्त्तु सं रिण ववभाग माफथत गररएको अध्ययन अनुसार
ववतभन्न चार प्रकारका सेवा िेत्रहरू मध्ये सांस्कृततक सेवा सम्बन्त्धी तथयांक मात्र सं कलन गनथ
सवकने दे क्षखएको हुँदा बाँवक ३ िेत्रहरू ( प्रावधान गररएका सेवाहरू, तनयामकीय सेवाहरू र सहयोगी
सेवाहरू) को मूल्यलाई क्षस्र्र (constant) मानी सांस्कृततक सेवा िेत्रको मुल्यांकन आ.व.
२०७७/७८ को उपलब्ध तथयांक अनुसार गररएको छ र सोवह अनुसार राविय अर्थतन्त्त्रमा सं रक्षित
िेत्रको योगदान अनुमान गररएको छ।
// 12 //
३. सं रक्षित िेत्रहरूको सं क्षिप्त पररचय लगायत ततनीहरूको सबल दुवल
थ
पिहरू र अवसर तर्ा च ुनौती

३.१ सं रक्षित िेत्रहरूको सं क्षिप्त पररचय

नेपाल जैववक ववववधताको दृवष्टकोणले धनी दे शको रुपमा ववश्वसामु पररक्षचत छ। भौगोतलक
िेत्रफलको वहसाबले सानो भएतापतन नेपालको फैलावट समुद्र सतहको ६३ तम. दे क्षख ८८४८.८६
तम. सम्म रहेको छ। जसका कारण सानो िेत्रफल र छोटो भौगोतलक दूरी तभत्र पतन ववववध
प्रजाततका वन्त्यजन्त्तु तर्ा वनस्पततहरूको बासस्र्ान रहेको छ। यहाँ उष्ण प्रदे श दे क्षख टुंड्रा िेत्र
सम्मका वन्त्यजन्त्तु र वनस्पतत प्रजाततहरू रहेको छ। नेपालको भूगोल तभत्र ६९७६ प्रजाततका
फूल फुल्ने प्रजाततहरूको समेत ११९७१ प्रजाततका वनस्पतत, ६५३ प्रजाततका पुतली, ३९५८
प्रजाततका मोर्, २३० प्रजाततका माछा, ५६ प्रजाततका अभायाचर , १३६ प्रजाततका घस्रने प्राणी
(७९ प्रजाततका सपथ समेत गरी), ८७८ प्रजाततका चरा, २१० प्रजाततका स्तनधारी वन्त्यजन्त्तु
लगायत ११८६१ प्रजाततका प्राणीहरूको अक्षस्तत्व पवहचान भइसकेको छ (DNPWC, २०७५)।

यहाँको प्राकृततक वातावरणमा पाइने यस्ता वन्त्यजन्त्तु वनस्पतत र भू -दृवष्टकोण सार्ै समग्र
पररक्षस्र्ततवकय प्रणालीलाई सं रिण व्यवस्र्ापन र द्वदगो उपयोग गरी दे शको समृविमा सहयोग
पुयाथउने उद्देश्यका सार् ववक्रम सं वत 2036 मा तत्कालीन वन तर्ा भू -सं रिण मन्त्त्रालय अन्त्तगथत
राविय तनकुञ्ज तर्ा वन्त्यजन्त्तु सं रिण ववभागको स्र्ापना भएको हो। नेपालमा ववद्यमान 118
वकतसमका पररक्षस्र्ततवकय प्रणाली मध्ये 80 वकतसमका पररक्षस्र्ततवकय प्रणाली सं रिण िेत्रतभत्र
पदथछन्।

वयनीहरूको सं रिण सं विथन तर्ा व्यवस्र्ापन गने उद्देश्यले हालसम्म १२ राविय तनकुञ्ज, १
वन्त्यजन्त्तु आरि, १ क्षशकार आरि,६ सं रिण िेत्र र १३ मध्यवती िेत्र घोषणा भई सं रिण
तर्ा व्यवस्र्ापकीय कायथहरू सञ्चालन हुँदै आएको छ। यी िेत्रहरू मध्ये सं रिण िेत्र र मध्यवती
िेत्र मानव बस्ती सवहतका िेत्र हुन।
् यी सं रक्षित िेत्रहरू ले नेपालको भूभागको २३.३९
प्रततशत अर्ाथत ३४४१९.७५ वगथवकलोतमटर िेत्र ओगटे को छ। सार्ै दुईवटा प्राणी उत्र्ान अरु
स्र्ापना भई तनमाथणाधीन अवस्र्ामा रहेका छन्। नेपालमा औपचाररक रुपमा सं रिण कायथ प्रजातत
सं रिणहरू बाट प्रारम्भ भई क्रतमक रुपमा पररक्षस्र्ततवकय प्रणाली हुँदै भु-पररतधस्तरमा
जनसहभातगतामूलक पिततमा रूपान्त्तरण भएकोले राविय तर्ा अन्त्तराथवियस्तरमा ववक्षशष्ट पवहचान
बनाउन सफल भएको छ। राविय तनकुञ्ज तर्ा वन्त्यजन्त्तु सं रिण ऐन 2029 को पाँचौं सं शोधनले
जैववक मागथको सं रिण र सम्विथन सम्बन्त्धी र्प कानुनी व्यवस्र्ा गरी सं रिण कायाथलाई र्प
सं स्र्ागत बनाएको छ (DNPWC, २०७९)।

// 13 //
चित्र नं. ii नेपािका संरचित िेत्रहरू (DNPWC)

सं रक्षित िेत्रहरू तनम्नानुसार रहेका छन्:

तस.नं . सं रक्षित िेत्रको नाम वववरण

१. क्षचतवन राविय तनकुञ्ज स्र्ापना: २०३० साल (सन् १९७३)
राजपत्रमा सूचना प्रकाक्षशत तमतत : २०३०/०६/०४
िेत्रफल: ९५२.६३ वगथ वक.तम
मध्यवती िेत्र घोषणा : २०५३ साल मंतसर १७ गते(
सन् १९९६)
मध्यवती िेत्र िेत्रफल: ७२९.३६ वगथ वक.तम
क्षचतवन राविय तनकुञ्ज नेपालको पवहलो राविय तनकुञ्ज
हो।
२. बद्वदथया राविय तनकुञ्ज स्र्ापना: २०३२ साल ( सन् १९७६)
िेत्रफल: ९६८ वगथ वक.तम
मध्यवती िेत्र घोषणा : २०५३ साल
मध्यवती िेत्र िेत्रफल: ५०६ वगथ वक.तम.
३, सगरमार्ा राविय तनकुञ्ज स्र्ापना: २०३२ साल (सन् १९७६)
िेत्रफल: ११४८ वगथ वक.तम

// 14 //
 मध्यवती िेत्र घोषणा: २०५८ साल पौष १७ गते (सन्
२००२)
मध्यवती िेत्र िेत्रफल: २७५ वगथ वक.मी.
४. लाङटाङ राविय तनकुञ्ज स्र्ापना: २०३२ साल (सन् १९७६)
िेत्रफल: १७१० वगथ वक.तम
मध्यवती िेत्र घोषणा: २०५५ साल बैसाख १४ गते
(सन् १९९८)
मध्यवती िेत्र िेत्रफल: ४२० वगथ वक.मी.
५. रारा राविय तनकुञ्ज स्र्ापना: २०३२ साल (सन् १९७६)
िेत्रफल: १०६ वगथ वक.तम.
मध्यवती िेत्र घोषणा: २०६३ साल अशोज ९ गते
(सन् २००६)
मध्यवती िेत्र िेत्रफल: १९८ वगथ वक.मी.
६. शे-फोक्सुण्डो राविय तनकुञ्ज स्र्ा पना: २०४० साल (सन् १९८४)
िेत्रफल: ३५५५ वगथ वक.तम.
मध्यवती िेत्र घोषणा: २०५५ साल काततथक २ गते
(सन् १९९५)
मध्यवती िेत्र िेत्रफल: १३४९ वगथ वक.मी.
७. खप्तड राविय तनकुञ्ज स्र्ापना: २०४२ साल (सन् १९८४)
िेत्रफल: २२५ वगथ वक.तम.
मध्यवती िेत्र घोषणा: २०६३ साल काततथक १३ गते
(सन् २००६)
मध्यवती िेत्र िेत्रफल: २१६ वगथ वक.मी.
८. मकालु वरुण राविय तनकुन्त्ज स्र्ापना: २०४८ साल (सन् १९९१)
िेत्रफल: १५०० वगथ वक.तम.
मध्यवती िेत्र घोषणा: २०५५ साल माघ २५ गते (सन्
१९९९)
मध्यवती िेत्र िेत्रफल: ८३० वगथ वक.मी.
९. थ राविय तनकुञ्ज स्र्ापना :२०५८ साल, सन् २००२
क्षशवपुरी नागाजुन
िेत्रफल :१५९ वगथ वक.तम.
मध्यवती िेत्र घोषणा: २०७२ साल चैत्र १५ गते
मध्यवती िेत्र िेत्रफल :११८.६१ वगथ वक.मी.
१०. बाँके राविय तनकुञ्ज स्र्ापना: २०६७ साल (सन् २०१०)
िेत्रफल: ५५० वगथ वक.तम.

// 15 //
 मध्यवती िेत्र घोषणा: २०६७ अषाढ २८ गते (सन्
२०१०)
मध्यवती िेत्र िेत्रफल: ३४३ वगथ वक.मी.
११. शुक्लाफाँटा राविय तनकुञ्ज स्र्ापना: २०३१ साल (सन् १९७६)
िेत्रफल: ३०५ वगथ वक.तम.
मध्यवती िेत्र घोषणा: २०६१ अषाढ २८ गते (सन्
२०१०)
मध्यवती िेत्र िेत्रफल: २४३.५ वगथ वक.मी.
१२. पसाथ राविय तनकुञ्ज स्र्ापना: २०३१ साल (सन् १९७६)
िेत्रफल: ३०५ वगथ वक.तम.
मध्यवती िेत्र घोषणा: २०६१ अषाढ २८ गते (सन्
२०१०)
मध्यवती िेत्र िेत्रफल: २४३.५ वगथ वक.मी.

१३. कोशी-टप्पु राविय तनकुञ्ज स्र्ापना: २०३२ साल (सन् १९७६)

िेत्रफल: १७५ वगथ वक.तम.
मध्यवती िेत्र घोषणा: २०६१ भद्र १४ गते (सन्
२००४)
मध्यवती िेत्र िेत्रफल: १७३ वगथ वक.मी.
१४. ढोरपाटन क्षशकार आरि स्र्ापना: २०४४ साल (सन् १९८७)
िेत्रफल: १,३२५ वगथ वक.तम.
ढोरपाटन क्षशकार आरि नेपालको एक मात्र क्षशकार
गनथ पाइने सं रक्षित िेत्र हो यो क्षशकार आरि रुकुम,
बागलुङ र म्याग्दी क्षजल्लाको आंक्षशक भू-भागमा
पवहलेको छ।
१५. अन्नपूणथ सं रिण िेत्र स्र्ापना: २०४९ साल (सन् १९९२)
िेत्रफल: ७६२९ वगथ वक.तम.
यो सं रिण िेत्र कास्की, लमजुङ, म्याग्दी, मुस्ताङ
र मनंग क्षजल्लामा फैतलएको छ।नेपाल सरकारले
२०४९ साल श्रावण ५5 गते राजपत्रमा सूचना प्रकाक्षशत
गरी यस सं रिण िेत्रको घोषणा गरे को हो।
अन्नपूणथ सं रिण िेत्र नेपालको सबैभन्त्दा ठू लो सं रिण
िेत्र हो। यसको व्यवस्र्ापन स्र्ानीय जनताका सहयोग

// 16 //
 तलई राविय प्रकृतत सं रिण कोष बाट गररदै आएको
छ।
१६. मनास्लु सं रिण िेत्र स्र्ापना: २०५५ साल (सन् १९९८)
िेत्रफल: १,६६३ वगथ वक.तम.
गोखाथ क्षजल्लामा रहेको यो सं रिन िेत्र उत्तरमा तमत्रराि
चीनको स्वक्षशत िेत्र ततब्बतको सीमाना , पक्षिममा
अन्नपूणथ सं रिण िेत्रको तसमानासम्म फैतलएको छ। यस
िेत्रको उचाईं ६०० तम. दे क्षख सं सारको आठौँ अग्लो
च ुच ुरो मनास्लु (८,१६३ तम.) सम्म फैतलएको छ।
१७. कन्त्चनजंगा सं रिण िेत्र स्र्ापना: २०५४ साल (सन् १९९७)
िेत्रफल: २,०३५ वगथ वक.तम.
यो सं रिण िेत्र ताप्लेजंङ्ग
ु क्षजल्लाको उत्तरतफथका
गाउँ पातलकामा फैतलएको छ। अग्ला टाकुराहरू र ठू ला
वहमनदीहरूको तनतमत्त प्रख्यात कन्त्चनजँघा िेत्रले दुलथभ
वन्त्यजन्त्तुको वासस्र्ान, ववववध वनस्पतत र जनजाततको
सतमश्रण रहेको यस िेत्रको सीमाना तमत्रराि भारत र
चीन सं गै जोतडएकोले सीमापार सं रिण
(Transboundary Conservation) का तनतमत्त पतन
राम्रो अवसर प्रदान गदथछ।
१८. अवप-नम्पा सं रिण िेत्र स्र्ापना: २०६७ साल (सन् २०१०)
िेत्रफल: १,९०३ वगथ वक.तम.
दाचल
थ ु ा क्षजल्लाको उत्तरी िेत्रमा पने अवप-नम्पा सं रिण
िेत्रको पूवम
थ ा बझांङ्ग क्षजल्ला, पक्षिममा महाकाली नदी,
उत्तरमा तमत्रराि चीनको स्वशातसत िेत्र ततब्बत र
दक्षिणमा लास्कु खोला र नैगाड खोला रहेका छन्।
१९. गौरीशं कर सं रिण िेत्र स्र्ापना: २०६६ साल (सन् २०१०)
िेत्रफल: २,१७९ वगथ वक.तम.
गौरीशंकर सं रिण िेत्रको पूवम
थ ा सगरमार्ा राविय
तनकुन्त्ज, पक्षिममा लाङ्गटाङ्ग राविय तनकुन्त्ज र उत्तरमा
चीनको स्वशातसत िेत्र ततब्बत पदथछ।

२०. कृष्णसार सं रिण िेत्र स्र्ापना: २०६५ साल (सन् २००९)

िेत्रफल: १६.९५ वगथ वक.तम.

// 17 //
 बद्वदथया क्षजल्लाको खैरापुर िेत्रमा प्राकृततक अवस्र्ामा
रहेको नेपालका लातग दुलथभ वन्त्यजन्त्तु कृष्णसार
सं रिणका लातग गुलररया नगरपातलका अन्त्तगथतको
१६.९५ वगथवकलोतमटर िेत्र लाई नेपाल सरकारले
२०६५ फागुन २३ गते कृष्णसार सं रिण िेत्रको रुपमा
घोषणा गरे को हो। िेत्रफल मध्ये कृष्णसारको
बासस्र्ान िेत्र ५.२७ वगथ वकलोतमटर वररपररको
प्रभाववत िेत्र ११.६८ वगथ वकलोतमटर रहेको छ।

३.२ सं रक्षित िेत्रको सबल तर्ा थ र अवसर तर्ा च ुनौती

दुवल
सं रक्षित िेत्रसँग सम्बक्षन्त्धत मुख्य सूचनादाताहरूसँगको छलफल लगायत सन्त्दभथ सामग्री अध्ययन
तर्ा पुनरावलोकन गदाथ तनम्न बमोक्षजमको सबल तर्ा दुबल
थ र अवसर तर्ा च ुनौततहरू रहेको
पाइएका छन्:

सबल पि दुवल
थ पि
• सं रक्षित िेत्रहरूको सं रिण व्यवस्र्ापन • अत्याधुतनक प्रववतध तर्ा तसप सम्बन्त्धी
एवम् सदुपयोगका लातग राविय तनकुञ्ज तर्ा तातलमको अभावमा उपलब्ध जनशक्षक्तको
वन्त्यजन्त्तु सं रिण ववभाग र राविय प्रकृतत िमतामा तनरन्त्तर ह्रास आइरहेको
सं रिण कोष अनवरत रूपमा कायथरत • व्यवस्र्ापकीय पदमा कायथरत
रहेको। जनशक्षक्तहरूको अनुमानयोग्य सरुवाको
• दुवै सं स्र्ा स्पष्ट कायाथदेश, दूरदृवष्ट र अभावमा व्यवस्र्ापकीय कायथहरूको
गन्त्तव्यका सार् सं रिण िेत्रहरूको सं रिण, efficiency र effectiveness मा
व्यवस्र्ापन, सदुपयोग लगायत सबै प्रश्नवाचक क्षचन्त्ह लाग्दै आएको
पिहरूमा पवहल्यैदेक्षख कायथरत रहेको
• दुवै सं स्र्ाको आफ्नै लगभग सबै वकतसमका • कायथरत जनशक्षक्तहरूमा धेरैजसो आफ्नो
आवश्यक पूवाथधारहरू तयार भई उपयोगमा क्षजम्मेवारीप्रततको जवाफदे वहतामा कमी
रहेको दे क्षखएको
• सबै वकतसमका िमतावान मानव स्रोतहरूको • record keeping र institutional
उपलब्धता रहेको memory सम्बन्त्धी अभ्यासको अभाव
• ववभाग र अन्त्तगथत तनकायहरूमा १९०९ रहेको
कमथचारीहरूको दरबन्त्दी रहेको • ICT को उपलब्धता रहेपतन यसको पूणथ
िमतामा उपयोग हुन नसकेको

// 18 //
• सं रक्षित िेत्रहरूको सं रिण, व्यवस्र्ापन, • सं रक्षित िेत्रहरूबाट उपलब्ध गराइने सेवा
सदुपयोग लगायतका सबै कायथहरू प्रवाह अपेक्षित वहसाबमा जनमुखी र
प्रभावकारी ढं गले सञ्चालन गनथ आवश्यक प्रभावकारी हुन नसकेको
पने सबै वकतसमका सं रचनागत एवं
कायथगत बजेटको सुतनक्षितता नेपाल • ववभाग र कोषमा उपलब्ध साधन स्रोत

सरकारबाट तनरन्त्तर प्राप्त हुँदै आएको लगायत पूवाथधारहरूको सन्त्तुतलत सदुपयोग

• दुबै सं स्र्ा सञ्चालनार्थ आ-आफ्नै स्पष्ट हुन नसकेको

नीततगत एवं कानुनी व्यवस्र्ा रहेको

• राविय तनकुञ्ज तर्ा वन्त्यजन्त्तु सं रिण • Performance मा अधाररत व्यवस्र्ापन
ववभाग, राविय प्रकृतत सं रिण कोष लगायत प्रणालीको अभ्यासमा कमी दे क्षखएको
12 राविय तनकुञ्ज, १ वन्त्यजन्त्तु आरि, 1
क्षशकार आरि, ६ सं रिण िेत्र र १३
मध्यवती िेत्र घोषणा भई सं रिण तर्ा
व्यवस्र्ापकीय कायथहरू सञ्चालन हुँदै
आएको।
• प्रधानमन्त्त्री, नेपाल सरकारको ववभागीय • Result मा आधाररत अनुगमन तर्ा
मन्त्त्री लगाएत ववभागको महातनदे शक मुल्यांकन लगायत दण्ड र पुरस्कार
सम्मका पदातधकारीहरूको अध्यिता सम्बन्त्धी अभ्यासहरूमा कायाथन्त्वयन पि
सं रक्षित िेत्रसँग सम्बक्षन्त्धत ववतभन्न ववषयमा दुबल
थ रहेको
ववभागको कायथलाई द्वदशातनदे श गनथ धेरै
वकतसमका सं गद्वठत सं रचनाहरू स्र्ापना भई
कायथरत रहेको।
• सं रक्षित िेत्रतभत्र प्रकृततमा आधाररत
पयाथपयथटन प्रवधथन माफथत हुन् सक्ने
सम्भाववत लाभहरू पूणथ रुपले प्राप्त गनथ
नसकेको।
• सं रक्षित िेत्रतभत्र रहेका कततपय होटे ल
तर्ा रे स्टुरेन्त्टहरूको तनयमन कायथ एवं
राजश्व सं कलन समेत सुचारु रुपले सञ्चालन
हुन् नसकी रहेको।
• सं रक्षित िेत्रमा प्रकृततमा आधाररत पयथटन
कायथक्रमका लातग हाल नेपाल सरकारबाट
प्राप्त भइरहेको बजेट पयथटन प्रवधथन
सम्बन्त्धी कायथहरूका लातग नपुग रहेको।

// 19 //
 • बेलाबेलामा ट्रेड युतनयनको सरुवा
सम्बन्त्धी मातमलामा व्यवस्र्ापनसँग
असान्त्दतभथक सौदाबाजी (illogical
bargaining)।

अवसर च ुनौती
• सं रक्षित िेत्रको नेपालको अर्थतन्त्त्रमा • सं रक्षित िेत्रको सं रिण व्यवस्र्ापन
प्रशस्त योगदान रहेको सदुपयोग लगायतका अन्त्य कायथहरूमा
• राविय तर्ा अन्त्तराथविय कानूनी एवं नीततगत राजनीततक नेतत्ृ वको हस्तिेप (illogical
प्रावधानहरूमा सं रक्षित िेत्रहरू को उक्षचत interference) हुँदै आएको
सं रिण, व्यवस्र्ापन एवं सदुपयोग गनुप
थ छथ • सं रिण िेत्र तभत्र वन पैदावार र
भनी स्वीकार गररएको वन्त्यजन्त्तुको चोरी क्षशकारी तर्ा अवैध
व्यापार
• नेपाल सरकार िारा सं रक्षित िेत्रमा • सं रक्षित िेत्रको तसमानातभत्र बस्ती र जग्गा
पयाथपयथटनको र्प प्रविथन एवं ववकास गरी अततक्रमण
राविय अर्थतन्त्त्रमा यस िेत्रको योगदान
बढाउन सवकन्त्छ भतन महसुस गररएको
• सं रक्षित िेत्र तभत्र रहेको वन िेत्रबाट • कमजोर भौततक सं रचना र साधनस्रोतको
बजारमा माग भएको वस्तु तर्ा सेवाहरूको अपयाथप्तता
द्वदगो व्यवस्र्ापन गरी स्र्ानीय जनताको
आय एवं रोजगारी समेत वृवि गदै राविय
अर्थतन्त्त्रमा यस िेत्रको र्प योगदान
बढाउन सवकने potentiality रहेको

• ववद्यमान कानुनको समयसापेि सं शोधनमा

वढलाइ
• मानव वन्त्यजन्त्तु बीचको िन्त्द
• प्राकृततक स्रोत मातर् बढ्दो मानव
जनसांक्षख्यक चाप
• वातावरण मैत्री र tourism
diversification गनथ सक्ने पूवाथधार ववकास
हुन नसक्नु
• ववक्षशष्ट अदालतको व्यवस्र्ा नहुन ु

// 20 //
 • घाइते वन्त्यजन्त्तुको व्यवस्र्ापन गनथ
कद्वठनाई
• नद्वदजन्त्य तनमाथण सामग्रीको अवैध प्रयोगका
नीततगत द्विववधा
• तमचाहा प्रजातत को व्यवस्र्ापन गनथ
कद्वठनाई
• वन्त्यजन्त्तुको व्यवस्र्ापन खुक्षम्चनु,
छयीकारण हुन ु तर्ा सं रक्षित िेत्र बीचमा
जैववक मागथ सहज नहुन ु
• काठ दाउराको व्यवसावयक माग पूरा गनथ
द्वदगो वन व्यवस्र्ापन पिततमा आधाररत
वन व्यवस्र्ापन प्रणाली लागू हुन नसक्नु
• बजारको माग अनुसार सं रक्षित िेत्रबाट
पूततथ गनथ सवकने सम्भाववत वन
पैदावारहरूमा आधाररत उद्योगहरूको
ववकास लगायत अन्त्य मूल्य श्रृं खलाहरूको
तबकास समुक्षचत ढं गले हुन नसक्नु।

४. सं रक्षित िेत्र सं ग सम्बक्षन्त्धत ऐन, कानून तर्ा नीततहरू

ऐन तनयमावली
• राविय तनकुञ्ज तर्ा • राविय तनकुञ्ज तर्ा वन्त्यजन्त्तु सं रिण ऐन,
वन्त्यजन्त्तु सं रिण ऐन, २०२९ २०२९
• सङ्कटापन्न वन्त्यजन्त्तु तर्ा वनस्पततको • सङ्कटापन्न वन्त्यजन्त्तु तर्ा वनस्पततको
अन्त्तराथविय व्यापार तनयन्त्त्रण ऐन, २०७३ अन्त्तराथविय व्यापार तनयन्त्त्रण ऐन, २०७३
• वातावरण सं रिण ऐन, २०७६ • वातावरण सं रिण ऐन, २०७६
• वन ऐन, २०७६ • वन ऐन , २०७६

• • हात्तीको व्यवस्र्ा गने तनयमहरू, २०२२

• राविय तनकुञ्ज तर्ा वन्त्यजन्त्तु सं रिण
तनयमावली, २०३०
• क्षचतवन राविय तनकुञ्ज तनयमावली, २०३०
• वन्त्यजन्त्तु आरिण तनयमावली, २०३४
• वहमाली राविय तनकुञ्ज तनयमावली, २०३६

// 21 //
 • खप्तड राविय तनकुञ्ज तनयमावली, २०४४

• मध्यवती िेत्र व्यवस्र्ापन तनयमावली,

२०५२
• बद्वदथया राविय तनकुञ्ज तनयमावली,२०५३
• सं रिण िेत्र व्यवस्र्ापन तनयमावली,
२०५३
• सं रिण िेत्र सरकारी व्यवस्र्ापन
तनयमावली, २०५७

• कञ्चनजङ्घा सं रिण िेत्र व्यवस्र्ापन

तनयमावली, २०६४
• बाँके राविय तनकुञ्ज तनयमावली, २०७१
• क्षशवपुरी नागाजुन
थ राविय तनकुञ्ज तनयमावली,
२०७६
• सङ्कटापन्न वन्त्यजन्त्तु तर्ा वनस्पततको
अन्त्तराथविय व्यापार तनयन्त्त्रण तनयमावली,
२०७६
• वातावरण सं रिण तनयमावली, २०७७

// 22 //
 रणनीतत तनदे क्षशका

• वन अततक्रमण रणनीतत , २०६८ • मध्यवती िेत्र व्यवस्र्ापन तनदे क्षशका,२०५६

• वन िेत्र रणनीतत, २०७२ • सं रिण िेत्र व्यवस्र्ापन तनदे क्षशका,२०५६
• वन्त्यजन्त्तुबाट हुने िततको राहत सहयोग
तनदे क्षशका, २०६९ (सं शोधन , २०७५)
• रािीय प्राणी उद्यान केन्त्द्र सञ्चालन तनदे क्षशका,
२०७२
• यासाथगम्ु बा व्यवस्र्ापन सं कलन तर्ा
ओसारपसार तनदे क्षशका,२०७३

मापदण्ड द्वदग्दशथन

• मध्यवती िेत्र) उद्योग स्र्ापना र • सं रक्षित िेत्रको कायथक्रम कायाथन्त्वयन द्वदग्दशथन,

सञ्चालन (मापदण्ड, २०६२ २०७३

कायथववतध प्रमुख नीतत तर्ा कायथनीतत

• वहमाली तर्ा पहाडी सं रक्षित िेत्र तभत्र • घरपालुवा हात्ती व्यवस्र्ापन नीतत, २०६०
साहतसक पयथटकीय सेवाहरू सञ्चालन गने • वन्त्यजन्त्तु पालन प्रजनन तर्ा अनुसन्त्धान
सम्बन्त्धी कायथववतध,२०६७ कायथनीतत, २०६०
• सं रक्षित िेत्र अनुसन्त्धान कायथववतध, • तनकुञ्ज आरि वा सं रिण िेत्र गैर सरकारी वा
२०६९ अन्त्य सं स्र्ालाई व्यवस्र्ापन गनथ द्वदने नीततको
• सगरमार्ा राविय तनकुञ्ज तभत्र होटे ल, लज सम्बन्त्धमा अवलम्बन गररने कायथ प्रवक्रया,
तर्ा क्षचया पसल सञ्चालन कायथववतध, २०६०
२०७० • सं रक्षित िेत्र तभत्र भौततक पूवाथधारहरूको तनमाथण
• लाङटाङ राविय तनकुञ्ज तर्ा मध्यवती एवं सञ्चालन सम्बन्त्धी कायथनीतत,२०६५
िेत्र तभत्र होटल, लज तर्ा क्षचया पसल • राविय तसमसार नीतत, २०६९
सञ्चालन कायथववतध, २०७० • राविय वन नीतत, २०७५
• वन्त्यजन्त्तुको अखेटोपहार व्यवस्र्ापन
सम्बन्त्धी कायथववतध, २०७२
• सुराकी पररचालन कायथववतध, २०७२
• सं रक्षित िेत्रको व्यवस्र्ापन योजना
तयारी कायथववतध,२०७३

// 23 //
 • वन्त्यजन्त्तु उिार केन्त्द्र व्यवस्र्ापन
कायथववतध, २०७३

ववववध

• राविय बाघ सं रिण सम्बन्त्धी नेपालको गठन

तर्ा काम कतथव्य र अतधकार, २०६७
• राविय वन्त्यजन्त्तु अपराध तनयन्त्त्रण समन्त्वय
सतमतत र वन्त्यजन्त्तु अपराध तनयन्त्त्रण
एकाइको सं गद्वठत ढाँचा तर्ा काम, कतथव्य र
अतधकार, २०६७

ताचिका नं. i संरचित िेत्र संग सम्बन्धित ऐन, कानून तथा नीचतहरू (DNPWC)

// 24 //
५. जैववक ववववधता तर्ा वातावरण सं रिण सम्बन्त्धी नेपाल पिधर रहेका
अन्त्तराविय सक्षन्त्ध र सम्झौताहरूको वववरण

qm=;+= ;lGw / dxf;lGw ;b:o ;lGw÷;Demf}tfsf] p2]Zo

ePsf]
jif{
CITES (Convention on राविय र अन्त्तराथवियस्तरमा दुलथभ वन्त्यजन्त्तु
International Trade In
!
Endangered Species of
1975 तर्ा वनस्पततको चोरी तसकार तर्ा अवैध
Wild Fauna and Flora) व्यापार तनयन्त्त्रण गने।

दुलथभ तर्ा सं कटापन्न प्रजाततको अक्षस्तत्व र

अवस्र्ा आँकलन गरी सोही अनुसार सं रिण

IUCN (International Union
for Conservationof Nature)
@ 1975 कायथक्रम बनाई लागू गने।

महत्वपूणथ एवम् ववशेष प्राकृततक िेत्रहरूलाई

ववश्वसम्पदा सूचीमा समावेश गरी ती िेत्रहरू

UNESCO/WHS (United
universal Outstaning Value को सं रिण र
Nations Educational,
# Scientific and Cultural व्यवस्र्ापन गने। सन् १९७९ मा सगरमार्ा
Organization/World
राविय तनकुञ्ज र सन् १९८४ मा क्षचतवन
1978
Heritage Site)
राविय तनकुञ्ज ववश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत

भएका छन्।

ववतभन्न महत्वका तसमसार िेत्रहरूको सं रिण

व्यवस्र्ापन तर्ा बुविमत्तापूणथ उपयोग कायथमा

Ramsar Convention 1987
$
टे वा पुयाथउने।

जैववक ववववधताको सं रिण यसका

अवयवहरूको द्वदगो उपयोग तर्ा यसबाट प्राप्त

CBD (Convention on
%
Biological Diversity)
1992 हुने लाभहरूको समन्त्यावयक बाडफाड गने।

// 25 //
 दुलथभ बन्त्यजन्त्तु, पाटे बाघको सं रिण

सं रिणमुखी कायथक्रमहरूबाट
GTF (Global Tiger 1994
^
Forum)
स्र्ानीयबासीहरूको जीवनस्तरमा सुधार गने।

एक्षशया िेत्रमा भएका सं रक्षित िेत्रहरू सँग

समन्त्वय, Best Practices बारे मा अनुभव

APAP (Asia Protected 2014
&
Areas Partnership)
आदानप्रदान गने।

SAWEN (South Asia दक्षिण एतसयाका आठ वटा दे शमा हुने

Wildlife Enforcement
* Network)
2016 वन्त्यजन्त्तुको अपराध तनयन्त्त्रण गनथ समन्त्वय र

िमता अतभवृवि गने।

ताचिका नं. ii जैचिक चिचिधता तथा िातािरण संरिण सम्बिी नेपाि पिधर रहेका अन्तराचरिर् सन्धि र सम्झौताहरूको चििरण
(DNPWC)

// 26 //
६. सं रक्षित िेत्रका कायथक्रमहरूको ववश्लेषण

६.१ कायथक्रम सञ्चालनका आधार

सं रक्षित िेत्र प्रणालीको सं रिण कायथक्रम तजुम

थ ा गदाथ द्वदगो ववकाशका लातग प्रकृतत सं रिणको
राविय रणनीततक प्रारूप २०७२, नेपाल जैववक ववववधता रणनीतत र कायथयोजना (Nepal
Biodiversity Strategy and Action Plan), राविय वन नीतत, २०७५ र वन िेत्रको रणनीतत
२०७२ िारा प्रततपाद्वदत तसिान्त्त तर्ा सरकारी आवतधक योजनाको दीघथकालीन सोच र द्वदगो
ववकाशको लक्ष्य अनुरूप गने गररएको छ। त्यसैगरी तराईको बाघ पाइने सं रक्षित िेत्रलाई समेटी
तराई भू-पररधीय रणनीतत र कायथयोजना (२०१५-२०२५) तर्ा क्षचतवन राविय तनकुञ्ज र अन्नपूणथ
सं रिण िेत्रको भू-पररधीय िेत्रलाई समेवट क्षचतवन अन्नपूणथ भू-पररधीय रणनीतत र कायथयोजना
(२०१६-२०२५) नेपाल सरकारबाट स्वीकृत भई कायाथन्त्वयनमा आएका छन्।

आ. व. २०७७/७८ मा सं चातलत कायथक्रमहरू

आ. व. २०७७/७८ को आयोजना गदै बजेट ववतनयोजनको क्षस्र्ती

आ.व. २०७७/७८ मा राविय तनकुञ्ज तर्ा वन्त्यजन्त्तु सं रिण ववभाग र मञ्च कायाथलयहरूमा
सञ्चातलत आयोजनाहरूमा ववतनयोजन भएको बजेट दे हायबमोक्षजम छ।

आयोजनागत ववतनयोजन बजेट

स्रोत: राविय तनकुन्त्ज तर्ा वन्त्यजन्त्तु संरिण ववभाग, २०७९

चित्र नं. iii आर्ोजनागत चिचनर्ोजन बजेट

// 27 //
आ. व. २०७७/७८ मा कायाथलयहरूको आयोजनागत स्वीकृत वावषथक बजेट

आ. व. २०७७/७८ मा कायाथलयहरूको आयोजनागत स्वीकृत वावषथक बजेट तनम्न अनुसार छ।

कायथलयाको नाम आयोजनाको नाम

क्र.सं राविय तनजुन्त्ज प्रकृततमा

राविय कु ल बजेट ?
तर्ा वन्त्यजन्त्तु आधाररत
तनजुन्त्ज तर्ा हाक्षत्तसार
संरिण पयथटन nfvdf
आरि
ववभाग कायथक्रम
आयोजना
1 कन्त्चनजंगा सं.िे. 409.41 28 0 0 437.41

2 मकालु वरुण रा.तन. 689.28 38 59.95 0 787.23

3 ;u/dfyf /f=lg= 602.42 313 30.45 0 945.87

4 कोशीटप्पु व.आ. 835.29 35 50.7 243 1163.99

5 पसाथ रा.तन. 1048.77 108 59 203.66 1419.43

6 गौरीशंकर सं.िे. 50.34 6.5 0 0 56.84

7 लाम्टाङ्ग रा.तन. 763.31 186 71.7 0 1021.01

8 क्षचतवन रा.तन. 2 1 3 3 .9 6 5 8 6 8 7 9 0 .5 4 3650.44

9 रा.तन. तर्ा वा.सं. ववभाग 94.78 2351.18 53.4 2.6 2501.96

१० क्षशवपुरी नागाजुनथ रा.तन. 853.19 107 67.7 0 1027.89

11 मनास्लु सं.िे. 48.24 0 0 0 48.24

12 अन्नपूणथ सं.िे. 131.93 0 0 0 131.93

13 ढोरपाटन क्षश.आ. 603.81 0 0 0 603.81

14 afFs] /f=lg= 1057.22 23 895.5 191.23 2166.95

15 कृ ष्णसार सं.िे. 219.32 8 0 0 227.32

16 बद्वदथया रा.तन 1727.91 120.01 1135 239.83 3223.15

१७ शे-फोकसुन्त्डो रा.तन. 531.77 51 19.25 0 602.02

18 रारा रा.तन. 476.95 31 892 0 1399.95

19 खप्तड रा.तन. 541.59 26 57.25 0 624.84

20 अवपनाम्पा सं.िे. 550.09 75 0 0 625.09

21 शुक्लाफाँटा रा.तन. 1032.43 67.79 986.2 186.64 2273.06

22 राविय प्राणी उधान 0 666.56 0 0 666.56

23 भानुभक्त प्राणी उधान 0 678.76 0 0 678.76

जम्मा रु. 14402 5577.8 4447 1857.5 26283.75
स्रोत: राविय तनकुन्त्ज तर्ा वन्त्यजन्त्तु संरिण ववभाग, २०७९
ताचिका नं. iii आ.ि .२०७७/७८ मा कार्ायिर्हरूको आर्ोजनागत स्वीकृत िाचषयक बजेट

// 28 //
आ.व .२०७७/७८ मा कायाथलयहरूको आयोजनागत बजेट क्षस्ततर्

आ.व .२०७७/७८ मा कायाथलयहरूको आयोजनागत खुद बजेट

रु= nfvdf

प्रार्तमक ववतनयोजन बजेट सम्पणथ

क्र.सं. आयोजनाको नाम खुद बजेट ?
ता चालु पूँजीगत जम्मा बजेट
nfvdf
क्रम
राविय तनजुन्त् ज तर्ा P1 8759.2 5643.0 14402.2 0.0 14402.2

1 आरि आयोजना
राविय तनजुन्त् ज तर्ा
2 वन्त्यजन्त्त ु संरिण P1 4102.0 1475.7 5577.7 0.0 5577.7

ववभाग
3 प्रकृततमा आधाररत 1471.5 2975.0 4446.5 3962.5 484.0
P1
पयथट न कायथक्रम
4 हाक्षत्तसार P2 1634.5 223.0 1857.5 0.0 1857.5

जम्मा 15967.2 10316.7 26283.9 3962.5 22321.4

स्रोत: राविय तनकुन्त्ज तर्ा वन्त्यजन्त्त ु सं रिण ववभाग, २०७९

ताचिका नं. iv आ.ि .२०७७/७८ मा कार्ायिर्हरूको आर्ोजनागत खुद बजेट

आ.व .२०७७/७८ मा कायाथलयहरूको आयोजनागत खचथको क्षस्ततर्

आ.व .२०७७/७८ मा कायाथलयहरूको आयोजनागत खचथ{

खुद बजेट (रू. लाखमा) खचथ (रू. लाखमा) खचथ प्रततशत

क्र.सं. आयोजनाको नाम
चालु पूँजीगत जम्मा चालु पूँजीगत जम्मा चालु पूँजीगत जम्मा
राविय तनजुन्त् ज
तर्ा आरि 8759.2 56♙3.0 14402.2 7235.1 4384.1 11619.2 82.6 77.69 80.68
1
आयोजना
राविय तनजुन्त् ज 4102.0 1475.7 5577.7 3752.9 611.2 4364.1 91.49 41.42 78.24

तर्ा वन्त्यजन्त्त ु
2
संरिण
ववभाग
3 84.0 400.0 484.0 80.2 307.9 388.1 95.48 76.98 80.19

प्रकृततमा 1634.5 223.0 1857.5 1338.2 181.1 1519.3 81.87 81.21 81.79
4
आधाररत
पयथट न
कायथक्रम
14579.7 7741.7 22321.4 12406 5484.3 17890.7 85.09 70.84 80.15
जम्मा

स्रोत: राविय तनकुन्त्ज तर्ा वन्त्यजन्त्त ु सं रिण ववभाग, २०७९

ताचिका नं. v आ.ि .२०७७/७८ मा कार्ायिर्हरूको आर्ोजनागत खिय {

// 29 //
राविय तनकु न्त्ज तर्ा वन्त्य जन्त्तु सं रिण ववभाग बाट सं चातलत आयोजनाहरूको समग्र
प्रभाव मुल्यांकन

सं रक्षित िेत्रको सं रिण, व्यवस्र्ापन, सदुपयोग का लातग राविय तनकुन्त्ज तर्ा वन्त्यजन्त्तु सं रिण
ववभाग बाट आ. व. २०७७/७८ मा तल उल्ले क्षखत चारवटा आयोजनाहरू सञ्चालन भएको
दे क्षखन्त्छ।

१. राविय तनकुन्त्ज तर्ा आरि आयोजना (P1)

२. राविय तनकुन्त्ज तर्ा वन्त्यजन्त्तु ववभाग (P1)

३. प्रकृततमा आधाररत पयथटन कायथक्रम (P1)

४. हाक्षत्तसार (P2)

मातर् उल्लेक्षखत सबै आयोजनाहरूले अपेक्षित उपलक्षब्धहरू हातसल गनथ सफल रहेको दे क्षखन्त्छ। वय
आयोजनाहरूले सं रक्षित िेत्रको ववधमान नीतत, अन्त्तराविय सक्षन्त्ध एवं सम्झौता, आबतधक योजना, यस
िेत्र सं ग सम्बक्षन्त्धत ववतभन्न रणनीततक योजना/कायथयोजना लगाएत आईपरे का स्र्ानीय तर्ा राविय
समस्या एवं आवश्यकतहरू पूततथ गनथ सफल दे क्षखएकोले यस आयोजनाहरूको सान्त्दतभथकता प्रमाक्षणत
भएको दे क्षखन्त्छ।

त्यसैगरी मातर् उल्लेक्षखत आयोजनाहरूको कायाथन्त्वयनले सं रक्षित िेत्रको सं रिण, सम्वधथन एवं
प्रवधथन सम्बन्त्धी सबै उदे श्यहरू प्रभावकारी ढं गले हातसल गनथ सफल दे क्षखएको छ।

यस आयोजनाहरूको कायथन्त्वयनले सं रक्षित िेत्र तभत्र रहेका वन िेत्र लगाएत वन्त्यजन्त्तुहरूको

सं रिण, व्यवस्र्ापन एवं द्वदगो उपयोग गनथ सफल रहेको दे क्षखन्त्छ।वय आयोजनाहरूको प्रभावकारी
कायाथन्त्वयनको प्रभावले गदाथ स्र्ानीय जनसमुदायको आयआजथनका अवसरहरू तर्ा रोजगारीमा र्प
वृवि भएको; स्र्ानीय समुदायको जीववकोपाजथनमा तनरन्त्तर टे वा पुरयाएको; पयाथपयथटन लगाएत आतर्थक
गततववतधहरू बढाऊन सहयोग पुरयाएको; वैदेक्षशक मुद्रा आजथन एवं सं क्षचतत बढाऊन योगदान
पुरयाएको र समग्र राविय अर्थतन्त्त्र सबलीकरण गनथ तनरन्त्तर सहयोगी भूतमका खेलेको दे क्षखन्त्छ

तसर्थ मातर् उल्लेक्षखत सबै आयोजनाहरूको प्रभाव समक्षस्टगत रुपमा सकारात्मक रहेको दे क्षखन्त्छ।

// 30 //
 ७. सं रक्षित िेत्रमा सावथजतनक, तनक्षज, सहकारी िेत्रको साझेदारी
सरकारी, तनजी तर्ा सहकारी िेत्रको साझेदारीमा उद्योगमैत्री वन व्यवस्र्ापन प्रणाली स्र्ावपत गनथ
र हररत उद्यम ववकास गनथको लातग नेपाल सरकारले अंगीकार गरे को ववद्यमान सावथजतनक-तनजी
साझेदारी नीतत, २०७२ र यससँग सम्बक्षन्त्धत कानून सावथजतनक-तनजी साझेदारी तर्ा लगानी ऐन,
२०७५ तर्ा सावथजतनक-तनजी साझेदारी तर्ा लगानी तनयमावली, २०७७ हालसम्म पतन सान्त्दतभथक
नै दे क्षखएको र यसका लागी तत्कालै छु ट्टै नीतत तनयम तनमाथण गररहाल्नुपने टड्कारो सं रक्षित वन
िेत्रका सरोकारवालाहरूले महसुस नगररसकेको अवस्र्ा छ। सं रक्षित वन तभत्र खास गरी मध्यवती
िेत्रमा रहेका वनको द्वदगो व्यवस्र्ापन एवं सदुपयोग गरी त्यहाँ पाइने तुलनात्मक लाभ भएका वन
पैदावारहरूको तनरन्त्तर उत्पादन एवं आपूततथका लातग हाल रहेको सामुदावयक वनहरूको काठ
केक्षन्त्द्रत वन व्यवस्र्ापन कायथयोजना लाई पुनरावलोकन गरी त्यहाँ ववद्यमान अन्त्य श्रोतहरू जस्तै
औषधीय एवं सुगक्षन्त्धत तबरुवा/ जडीबुटीहरूको समेत सवेिण गरी बृहत् एवम् उपयुक्त उधम मैत्री
द्वदगो वन व्यवस्र्ापन कायथयोजना एवं प्रणाली स्र्ावपत गनथ यस सँग सम्बक्षन्त्धत सावथजतनक तनकायले
सामुदावयक वनलाई प्राववतधक आतर्थक सहयोग उपलब्ध गनुप
थ ने दे क्षखन्त्छ।

यसरी स्रोत सवेिण भई त्यहाँ उपलब्ध तुलनात्मक लाभ भएका वन पैदावर पवहचान भईसके पिात
भएको स्रोतको द्वदगो सं कलन एवं व्यवस्र्ापनका लातग सावथजतनक सं स्र्ाले अन्त्तराथवियस्तरका यससँग
सम्बक्षन्त्धत मापदण्ड एवं तनदे क्षशकाहरू तयार गरी संकलनकताथ/उत्पादनकताथलाई तालीम प्रदान गने
वा स्रोत सुतनक्षितता गरी सेवा प्रदायक सं स्र्ा माफथत सेवा प्रवाह गराउने। यसका लातग सामुदावयक
वन समूहले स्वयम् इच्छु क उपभोक्ताहरूको ववतभन्न सं कलन/ उत्पादन उप-समूहहरूको गठन गनथ
69

सक्नेछ। यसरी गठन भएका ववतभन्न सं कलन उत्पादन उप-समूहहरूलाई ततनीहरू आबि भएका
वस्तु अनुसारको सम्बक्षन्त्धत तातलमहरू सावथजतनक तनकाय सञ्चालन गनथ सक्नेछन्। यसका लातग
सावथजतनक तनकाय स्वयं वा तनजी तनकायसँगको साझेदारीमा तनजी तनकायसँग उपलब्ध मानवीय
स्रोत साधन सीपको प्रयोग गरी गनथ वा गराउन सक्नेछ। तनक्षज तनकायले उद्यम वा बजार (राविय
तर्ा अन्त्तराथविय) ले माग गरे बमोक्षजमको वस्तु उपलब्ध गराउनुपने बाध्यता रहेको हुँदा उत्पादन
गनथ खोक्षजएको तबरुवाको गुणस्तर दे क्षख सं कलन, प्रारक्षम्भक/ द्विततय /अक्षन्त्तम प्रशोधन, प्याकेक्षजङ्,
लेबतलङ, ब्राक्षन्त्डङ र बजारीकरण सम्मको कायथमा तनजी िेत्रको उपक्षस्र्तत /सहभातगता /तनयन्त्त्रण
हुन उपयुक्त हुने दे क्षखन्त्छ।

यसैगरी एउटा कुनै मध्यवती सामुदावयक बनबाट मात्र उद्यम सञ्चालन गनथ आवश्यक पने कच्चापदार्थ
आपूततथ गनथ सम्भव नहुने हुँदा कच्चा पदार्थको आपूततथका लातग ववतभन्न सामुदावयक वन समूह एवं
उक्त समूहतभत्रको उप-समूहहरूको आवि भएको सहकारी सं स्र्ा गठन गने वा भएको सहकारी
सं स्र्ामा सामुदावयक वनका समूह/ उपसमूहहरूलाई आवि गराउन आवश्यक सहजीकरणको कायथ
सुरुमा सावथजतनक तनकायले गने। यसरी गठन भएका सहकारी सं स्र्ा स्र्ापना पिात यसलाई

// 31 //
सुचारु रुपले सञ्चालन योग्य बनाउन चावहने सुरुवाती पूवाथधार एवं प्रणाली स्र्ावपत गराउन सावथजतनक
तनकायले आवश्यक प्राववतधक /आतर्थक सहयोग लगायत सहजीकरणको कायथहरू गनथ पने दे क्षखन्त्छ।

त्यस पिात सावथजतनक तनकायले सहजीकरण गरी आफ्नो रोहवरमा तनजी सं स्र्ा/ उद्यम र
सहकारीबीच कच्चापदार्थ तनरन्त्तर उपलब्ध गराउने ववषय लगायत गुणस्तर, मूल्य इत्याद्वद ववषयमा
सम्झौता गनथ सहजीकरण एवम् यसको तनरन्त्तर अनुगमन, मूल्याङ्कन तर्ा पृष्ठपोषकको कायथ गनुप
थ ने
दे क्षखन्त्छ।

तसर्थ सावथजतनक-तनजी-सहकारी साझेदारी अवधारणा अनुरुप उद्यममैत्री वन व्यवस्र्ापन प्रणाली एवं

हररत उद्यम ववकास गनथ स्र्ान र पररवेश अनुसारको खाका तयार हुन ु उपयुक्त हुने दे क्षखन्त्छ।
यसका लातग सं रक्षित वनसँग सम्बक्षन्त्धत सावथजतनक तनकायले ववद्यमान नीतत एवं कानुनको पररतध
तभत्र रही पररवेश अनुसारको कायथनीतत बनाई लागू हुन उपयुक्त दे क्षखन्त्छ।

८. सं रक्षित िेत्र तभत्र पूवाथधार तनमाथण सहजीकरणका लातग रणनीतत

सं रक्षित िेत्रलाई द्वदगो वन व्यवस्र्ापनको तसिान्त्त तभत्र रहेर ववतभन्न वकतसमका पूवाथधार ववकास
आयोजनाको तनमाथणका लातग नेपाल सरकारले हालसालै छु ट्टै तनदे क्षशका जारी गरे काले यस सम्बन्त्धी
छु ट्टै रणनीतत ल्याउन आवश्यक नपने सरोकारवालाहरूको तनष्कषथ रहेको दे क्षखन्त्छ।

नेपाल सरकारले तमतत २०७९/०१/०५ मा नेपाल राजपत्रको खण्ड ७२ सं ख्या २ भाग ५ मा

वन्त्यजन्त्तुको आवातजावतलाई सुरक्षित तुल्याई वन्त्यजन्त्तु दुघट
थ ना कम गनथ तर्ा मानव र वन्त्यजन्त्तु
वीचको िन्त्ि न्त्यूनीकरण गनथको तनतमत्त वन्त्यजन्त्तुहरूको बासस्र्ान र वहं डडुल िेत्रमा तनमाथण हुने
रे खात्मक प्रकृततका पूवाथधार सं रचनालाई वन्त्यजन्त्तु मैत्री बनाउन वाञ्छनीय दे क्षखएकोले राविय
तनकुञ्ज तर्ा वन्त्यजन्त्तु सं रिण ऐन, २०२९ को दफा ३३ ले द्वदएको अतधकार प्रयोग गरी नेपाल
सरकारले “ वन्त्यजन्त्तु मैत्री पूवाथधार तनमाथण तनदे क्षशका २०७८” बनाएको छ।

हालसालै पाररत गररएको यस तनदे क्षशकालाई आवश्यकता अनुसार राविय गौरवका रुपान्त्तरणकारी
तर्ा राविय प्रार्तमकताका पूवाथधार ववकास आयोजना तनमाथणमा र्प सहजीकरण हुने तबरले क्रमश:
सुधार गदै लाँदा बढी व्यवहाररक हुने र यसका लातग ववतभन्न तह एवं स्तरमा वृहत छलफल गनुथ
पने दे क्षखन्त्छ।

९. सं रक्षित िेत्रले नेपाली जनताको जनजीवन लगाएत पयथटन, राजश्व,

रोजगारीमा पारे को प्रभाव
ववश्वको कुल भूभागको ३०.८ प्रततशत वन िेत्रले ओगटे को छ। जनसङ्खख्याको आधारमा ववदे क्षशन
गदाथ प्रतत व्यक्षक्त ०.६ हेक्टरवन िेत्र र ४२२ वटा लोकहरू पदथछन। नेपालमा जारी बुट्यान

// 32 //
बाहेक ४०.४ प्रततशत वन िेत्र रहेको छ भने प्रततव्यक्षक्त ०.२ हेक्टर वनिेत्र र १११ वटा
रुप पदथछन्। नेपालको भू-धरतातलय आधारमा सबैभन्त्दा बढी वनिेत्र मध्य पहाडमा छ भने
सबैभन्त्दा कम तराईमा रहेको छ (MoF, २०७७/७८)।

जैववक ववववधता एवं पररक्षस्र्ततवकय प्रणालीको सं रिण र प्रकृततमा आधाररत पयथटन प्रविथन गने
उद्देश्यले १२ वटा राविय तनकुञ्ज, १ बन्ने जन्त्तु आरि, १ क्षशकार आरि र ६ सं रिण िेत्र
समेत२० सं रक्षित िेत्रहरू स्र्ापना गरी दे शको ३४४२० वगथ वक.तम. अर्ाथत २३.२३ प्रततशत
भुभाग सं रक्षित िेत्र प्रणालीअन्त्तगथत व्यवस्र्ापन गररएको छ। सार्ै १० वन सं रिण िेत्र अन्त्तगथत
१ लाख ९२ हजार २७.४३ हेक्टर वन िेत्र व्यवस्र्ापन गररएको छ (DNPWC, २०७९)।

सं रक्षित िेत्र वरपरका समुदायलाई सं रिणमा सहभागी गराउने उद्देश्यले मध्यवती िेत्र
व्यवस्र्ापनका कायथक्रम सञ्चालन गररएको छ। राविय तनकुञ्ज र वन्त्यजन्त्तु आरिका १३ मध्यवती
िेत्रमा स्र्ानीय बातसन्त्दाहरूलाई आवश्यक पने वन पैदावरको तनयतमत आपूततथ गने उद्देश्यले गद्वठत
१ हजार ३६ मध्यवती तर्ा सं रक्षित िेत्रका सामुदावयक वनले कररब २ लाख ११ हजार
२ सय १३.० हेक्टर वनिेत्रफल ओगटे को छ। त्यसैगरी ८८ मध्यवती कबुतलयती वन
माफथत ४४०.६ हेक्टर वन व्यवस्र्ापन गररएको छ। सं रक्षित िेत्रको व्यवस्र्ापनबाट मध्यवती
िेत्र तर्ा सं रक्षित िेत्रमा बस्ने ११ लाख ४२ हजार ५ सय ९९ जनसं ख्या लाभाक्षन्त्वत भएका
छन् (MoF, २०७७/७८)।

अन्त्तराथविय महत्वका १० वटा तसमसार िेत्रलाई रामसार सूचीमा सूचीकृत गररएको छ जसमध्ये
६ वटा तसमसार िेत्र सं रक्षित िेत्रमा रहेका छन्। सगरमार्ा र क्षचतवन राविय तनकुञ्जलाई ववश्व
सम्पदा सूचीमा सूक्षचकृत गररएको छ। ववगत 15 बषथको वन्त्यजन्त्तुको तथयाङ्कको ववश्लेषण गदाथ तर्ा
बाघ तर्ा अनाथको सं ख्या कररब दोब्बर अनुपातले वृवि भई २३५ बाघ र ४४१ वटा अनाथ रहेको
दे क्षखन्त्छ। सन् 2000 मा ६१२ गैँडा रहेकोमा सन् 2011 को गणनामा ४३४ मात्र रहेको
पाइयो। सन् 2014 मा पुनः वृवि भइ गैडाको संख्या ६४५ पुगेको दे क्षखन्त्छ। यसैले 2018
मा कृष्णसारको सं ख्या ३२३ रहेकोमा सन् 2020 मा आइपुग्दा ३४६ मात्र रहेको दे क्षखन्त्छ।
यसका सार्ै ववतभन्न वन्त्यजन्त्तुको पतछल्लो गणनाअनुसार ४७६ वटा गौरीगाई, १९८ वटा घररयाल
गोही , ३०१-४०० वहउं क्षचतुवा र २३५१ वटा बाहथतसं ह रहेकाछन्।

दुलथभ तर्ा लोपुन्त्मुख वन्त्यजन्त्तु सं रिणका लातग 16 वटा बाघ ,गैँ डा, हात्ती, स्याल, वहउं क्षचतुवा,
तगि, वफजेंट, सोंस, कस्तुरी मृग, सारस, लाटोकोसेरो, अनाथ र गौरीगाई वन्त्यजन्त्तु प्रजातत सपथगन्त्ध,
पाँचऔले जटामसी खयर,तसमल, दार, मौवा,र हल्दु गरी ७ वनस्पतत प्रजातत को सं रिण कायथयोजना
तयार भई कायाथन्त्वयनमा रवहरहेको। आतर्थक वषथ २०७६/७७ मा २लाख ६० हजार ५ सय
३५ जना ववदे शी पयथटक सवहत जम्मा ५ लाख ५ सय ३६ जना पयथटकले सं रक्षित िेत्र भ्रमण

// 33 //
गरे का तर्ए। यसैगरी वनस्पतत उद्यान र सदर क्षचतडयाखानामा ववदे शीसवहत 11 लाख जनाले
भ्रमण गरे का तर्ए। आतर्थक वषथ२०७७/७८ मा २ लाख ४४ हजार २ सय १४ पयथटकीय
सं रक्षित िेत्र र वनस्पतत उद्यान तर्ा सदर क्षचतडयाखानामा ववदे शीसवहत २ लाख ३३ हजार ५ओ
जनाले भ्रमण गरे का छन्। सं रक्षित िेत्रबाट आतर्थक वषथ २०७६/७७ मा रु. ३७ करोड ८३
लाख राजश्व सं कलन भएको तर्यो भने आतर्थक बषथ २०७७/७८ मा १५ करोड ७ लाख ३२
हजार राजस्व सं कलन भएको तर्यो (आतर्थक सवेिण, २०७७/७८)।

आतर्थक वषथ पयथटक सं ख्या सं कलन भएको राजश्व

(आन्त्तररक/ बाह्य) (रु. हजारमा)

२०७७/७८ २४४२१४ १५०७३२

२०७६/७७ ५००५३६ ३७८३००

२०७५/७६ ७०६१११ ७३९८९६

२०७४/७५ ३४९१९३ ३५०५४४

२०७३/७४ ६०४०९१ ५५२७३६

२०७२/७३ ३८९२२३ ३५०२०३

२०७१/७२ ५१७०९५ ५३८७१०

२०७०/७१ ५५८५७७ ५३०८५२

२०६९/७० ५१०२०५ ४७१३३८

२०६८/६९ ५०२०९२ १८३९७४

२०६७/६८ ४५५२३७ २४८५०४

२०६६/६७ ३८१७८९ १४०३८३

२०६५/६६ ३४९१९५ १३५४२८

२०६४/६५ २९१०४० ११७८९८

२०६३/६४ २४५९१० ९४५५७

ताचिका नं. आचथयक िषय, पर्यटक संख्या, संकिन भएको राजश्व

// 34 //
सं रक्षित िेत्र भ्रमण गने पयथटक सं ख्या र सं कतलत राजस्व

संरक्षित िेत्र भ्रमण गर्ने पर्यटक संख्र्ा र संकलित

राजस्व
८०००००
७०००००
६०००००
५०००००
४०००००
३०००००
२०००००
१ ०००००
०

पर्यटक संख्र्ा (आन्तररक/ बाह्र्) संकिर्न भएको राजश्व (रु. हजारमा)

चित्र नं. i संरचित िेत्र भ्रमण गने पर्यटक संख्या र संकचित राजस्व (DNPWC)

तसर्थ द्वदगो आतर्थक ववकास र वातावरण सं रिण कायथमा सं रक्षित िेत्रको महत्वपूणथ भूतमका हुन
आउँ छ। वन्त्यजन्त्तु सं रिण हुन ु नै वनजंगलको सं रिण हुन ु पतन हो। वनजंगलको सं रिण बाट
प्राप्त हुने वातावरणीय सेवाहरू carbon sequestration, hydrology functions, ecotourism
र conservation का सार्ै landscape beauty आद्वद पदथछन्।

सं रक्षित िेत्रबाट कृवष भूतमको उत्पादकत्वमा वृवि, कृवष भूतमलाई आवश्यक मलजलको उपलब्धता,
सं रिण कायथ बाट बाढीपवहरोको रोकर्ाम , जलाधार िेत्रहरूको सं रिणले प्रततवषथ सम्भार कायथमा
हुने खचथ कटौतीले आतर्थक ववकासमा टे वा पुगेको छ। प्रत्यि रूपले सामान्त्य जनताले वषेनी घर
तर्ा गोठ बनाउन चावहने खर, खाडी, तनगालो आद्वद सं कलन गरे र आतर्थक लाभ उठाउन पाएका
छन्। सं रक्षित िेत्रमा ववगत पन्त्र वषथको पयथटक र राजस्वको तुलना गदाथ बसे तन पयथटक तर्ा
राजस्व बढ्दै गएको दे क्षखन्त्छ। सार्ै २०६९ सालमा वृवि गररएको राजश्व वृवि बाट अझै राजासँग
वृवि भएको छ। प्राकृततक सम्पदाको अवलोकन गनथ सं सारभरका ववतभन्न दे शबाट आउने
पयथटकहरूबाट रािलाई तबदे शी मुद्राको आजथन गनथ ठोस योगदान पुग्नुको सार्ै स्र्ानीयबातसन्त्दाले
रोजगारीसमेत पाईरहेको दे क्षखन्त्छ।

राविय तनकुञ्ज तर्ा आरिको आम्दानी हुने राजस्वको ३०-५० प्रततशत रकमबाट स्र्ानीय जनतालाई
प्रत्यि फाइदा पुग्ने एकीकृत सामुदावयक ववकास कायथक्रम सञ्चालन हुने हुँदा यसबाट पतन आतर्थक
ववकासमा टे वा पुगेको छ। प्रत्यि आतर्थक आजथन ववतभन्न सेवा सञ्चालन जस्तै होटे ल, लज
सञ्चालनबाट बसे तन अरबौं रुपैयाँ आम्दानी भए रहेको छ। जसले कुल ग्राहस्र् उत्पादनमा योगदान

// 35 //
पुग्न गएको छ। नेपालमा आउने पयथटकको ६० प्रततशत पयथटकहरू सं रक्षित िेत्रमा अवलोकन
भ्रमण गनथ आउने गदथछन्।

सं रक्षित िेत्रहरू नेपालका अमूल्य सम्पक्षत्त हुन।

् यी येस्ता िेत्र हुन् जसको एक पटक ितत भएमा
फेरर त्यस्तै अवस्र्ामा ल्याउन सवकँदै न। ततनको सं रिण र उपयोगबाट दे श र जनताले
कालान्त्तरसम्म प्रशस्त फाइदा पाउने भएकोले उनलाई जोगाएर राख्ने र बुविमतापूवक
थ प्रयोग गने
कायथमा अग्रसर हुन ु अतनवायथ रहेको छ।

१०. तथयाङ्क ववश्लेषण तर्ा छलफल

उपलब्ध तथयांक एवं सूचनाअनुसार प्रावधान गररएको सेवाहरू (Provisioning Services) अन्त्तगथत
काठ, दाउरा, पात, पत्कर, स्याउला, जंगली फल/कन्त्दमूल तरकारी, औषतध एवं वनस्पततहरू लोक्ता,
अल्लो एवं अन्त्य फाइबर, माछा ,खाद्यपदार्थ,मह, रब्बर, तनमाथण सामग्रीहरू बालुवा, तगटी, ढुं गा तनमाथणका
लातग माटो इत्याद्वद पदथछन्। नेपालमा रहेका एवम् सं रक्षित िेत्रहरू मध्ये प्रोतभजतनङ सतभथसेसको
सबैभन्त्दा उच्च मूल्य क्षचतवन राविय तनकुञ्ज (रु ७०९१ तमतलयन) रहेको दे क्षखन्त्छ भने सबै भन्त्दा
कम मूल्य रारा र.तन. (रु.१११ तमतलयन) पाइएको छ।

त्यसैगरी सांस्कृततक सेवाहरू ( Cultural Services) अन्त्तगथत सबै भन्त्दा बढी मूल्य अन्नपुणथ सं रिण
िेत्र (रु. २७९४ तमतलयन ) छ भने सबै भन्त्दा कम मूल्य रारा र.तन. (रु.२८ तमलीयन) रहेको
दे क्षखन्त्छ।

तनयातमक सेवाहरू (Regulating Services) अन्न्तागथत सबै भन्त्दा बढी मूल्य अन्नपुणथ सं रिण िेत्र
(रु. ३९४ तमतलयन ) छ भने सबै भन्त्दा कम मूल्य कोशीटप्पु व.आ. रहेको दे क्षखन्त्छ।

सहयोगी सेवाहरू (Supporting Services) को आतर्थक मूल्यांकनबाट प्राप्त नततजा अनुसार यस सेवा
अन्त्तगथत सबै भन्त्दा बढी मूल्य क्षचतवन राविय तनकुञ्ज (रु ७३१० तमतलयन) रहेको दे क्षखन्त्छ।

११. नेपालका सबै सं रक्षित िेत्रहरूको समग्र अनुमातनत आतर्थक मूल्य

यस अध्ययन अन्त्तगथत प्राप्त ववतभन्न तथयांक एवम् सूचनाहरूको ववश्लेषण गदाथ समग्रतामा सबै भन्त्दा
बढी मूल्य सहयोगी सेवाहरूको रहेको दे क्षखन्त्छ।यस सेवा िेत्रको योगदान ४५ % रहेको दे क्षखन्त्छ।
सं रक्षित िेत्रहरूको माटो तनमाथण, पानी उपलब्धता, nutrient recycling, भू- िय न्त्यूनीकरण माफथत
जग्गाको अतधकतम उपयोग चरण िेत्र माफथत प्रारक्षम्भक उत्पादनहरू गरी कृवष तर्ा पधुपालन
िेत्रको उत्पादकत्वको बढी भूतमका हुने हुँदा यस सेवा िेत्रको योगदान सबै भन्त्दा बढी रहेको
दे क्षखएको छ।

// 36 //
दोस्रो बढी आतर्थक मूल्य प्रावधान गररएको सेवाहरू (Provisioning Services) को रहेको छ। यसले
३७ % वहस्सा ओगटे को छ। स्र्ानीय सामुदावयक काठ, दाउरा, घाँस, स्याउला, सोत्तरका लातग
प्रतक्ि रुपमा सं रक्षित िेत्रहरूमा तनभथर हुन्त्छन। त्यसैगरी सं रक्षित िेत्रबाट जतडबुटी, मह,फाइबर
इत्यादी सं कलन एवम् ववक्री गरी आय आजथन गने हुनाले यस िेत्रको योगदान पतन अतधक दे क्षखएको
छ।

तृतीय बढी मूल्य रहेको सेवा िेत्र सांस्कृततक सेवा (Cultural Services) िेत्र हो। यसको योगदान
१५% छ जस अन्त्तगथत सं रक्षित िेत्रमा आधाररत पयथटन सम्बन्त्धी वक्रयाकलापहरू पदथछन।

यसैगरी आ.व. २०७२/७३ मा सबैभन्त्दा कम योगदान ३ प्रततशत पुयाथउने िेत्र तनयामकीय

सेवाहरू (regulating services) रहेको तर्यो भने आ.व. २०७७/७८ मा पतन सबैभन्त्दा कम
योगदान ३.३७ प्रततशत तनयामकीय सेवाहरू कै रहेको छ। यसको मूलकारण सं रक्षित िेत्रहरूको
अवक्षस्र्तत धेरैजसो वपछतडएको भूगोलमा रहेको कारणले गदाथ हो भन्न सवकन्त्छ। यहाँबाट प्राप्त
पानीको व्यवसावयक प्रयोग नभई स्र्ानीय समुदायले आफ्नो घरधुरीमा खानेपानीको रुपमा गने
गदथछन्। त्यसैगरी अन्नपूणथ सं रिण िेत्र र लाङटाङ राविय तनकुञ्ज बाहेक अन्त्य नगन्त्य वहसाबमा
जलववद्युत उत्पादनमा प्रयोग गररएको छ।

समग्रमा आ.व. २०७७/७८ मा चारवटै वगथका सेवाहरू को जम्मा मुल्य रु.४६८७८५८७ हजार
रहेको छ जुन आ.व. २०७२/७३ को तुलनामा लगभग १० प्रततशतले कम हुन गएको छ।

चित्र v: पररन्धिचतकीर् प्रणािीबाट प्राप्त चिचभन्न सेिा िेत्रहरूको आचथयक र्ोगदान

आ. व. २०७२/७३ को योगदान (प्रतिशिमा)

प्रावधार्न गररएका सेवाहरु (Provisioning services)

सांस्कृततक सेवाहरु (Cultural Services)
तर्नर्ामकीर् सेवाहरु (Regulating Services)
सहर्ोगी सेवाहरु (Supporting Services)

37%
45%

3% 15%

स्रोत: राचरिर् चनकुन्ज तथा िन्यजन्तु संरिण चिभाग, २०१७

// 37 //
 आ. व. २०७७/७८ को योगदान (प्रतिशिमा
प्रावधार्न गररएका सेवाहरु (Provisioning services)
सांस्कृततक सेवाहरु (Cultural Services)
तर्नर्ामकीर् सेवाहरु (Regulating Services)
सहर्ोगी सेवाहरु (Supporting Services)

41%
50%

3%6%

स्रोत: चिल्ड सिे, २०२२

चित्र vi: चिचभन्न आ मा संरचित िेत्रको कुि .ि.मूल्य मा िारिटा सेिा िेत्रहरूको र्ोगदान

आ.व. २०७२/७३ मा योगदान

Agriculture and Forestry Electricity, gas and water
Hotels and restaurants Transport, storage and

4%2%
0%

94%

स्रोत: राचरिर् चनकुन्ज तथा िन्यजन्तु संरिण चिभाग, २०१७

// 38 //
 आ.व. २०७७/७८ मा योगदान

Agriculture and Forestry Electricity, gas and water

Hotels and restaurants Transport, storage and

4%
11%
0%

85%

स्रोत: चिल्ड सिे, २०२२

१२. संरक्षित िेत्रहरूको राक्षरिय अर्थतन्त्रमा योगदान

मातर् अध्ययन ववतधमा उल्लेख भए अनुसार नेपालमा System of National Accounts (SNA)
अन्त्तगथत सबै आतर्थक वक्रयाकलापहरू १८ वटा वगथमा ववभाक्षजत गररएको छ। जस मध्ये सं रक्षित
िेत्रसँग सम्बक्षन्त्धत वक्रयाकलापहरू ववतभन्न ६ वगथ अन्त्तगथत पदथछन्। दुई प्रकारका आतर्थक
वक्रयाकलापहरू मत्स्य र खानी तर्ा उत्खनन को आतर्थक मूल्यांकन नगन्त्य दे क्षखएकोले ववतभन्न चार
वगथ अन्त्तगथत सं रक्षित िेत्रबाट उपलब्ध सबै वस्तु तर्ा सेवालाई वगीकृत गरी यसले अर्थतन्त्त्रमा
पुयाथएको योगदान बारे तनष्कषथ तनकातलएको छ।

राविय तनकुन्त्ज तर्ा वन्त्यजन्त्तु सं रिण ववभागको एक अध्ययन बाट प्राप्त नततजा अनुसार आतर्थक
वषथ २०७२/७३ मा सं रक्षित िेत्रबाट उत्पाद्वदत सबै वस्तु तर्ा सेवाको आतर्थक मूल्यांकन गदाथ
यसको जम्मा आतर्थक मूल्य रु. ५२०८४ तमतलयन नेपाली रुपैया रहेको तर्यो| उक्त आतर्थक वषथमा
नेपालको कूल गाहथस्थय उत्पादन (GDP) २,२४८,६९१ तमतलयन नेपाली रुपैंया रहेको तर्यो| यस
वहसावमा उक्त आतर्थक वषथमा सं रक्षित िेत्रको नेपालको GDP मा कुल योगदान २.३२ प्रततशत
रहेको तर्यो। त्यसैगरी आतर्थक वषथ २०७७/७८ मा सबै वस्तु तर्ा सेवाको आतर्थक मूल्यांकन
गदाथ यसको जम्मा आतर्थक मूल्य रु. ४६८७८.५ तमतलयन नेपाली रुपैया रहेको छ र अनुमतनत
GDP ४२६६३२१ तमतलयन नेपाली रुपैंया रहेको वहसाबले सं रक्षित िेत्रको समग्र GDP मा योगदान
१.१० प्रततशत रहेको छ।

आतर्थक वषथ २०७२/७३ मा वस्तु तर्ा सेवाको ४ वगथ अन्त्तगथत कृषी तर्ा वन वगथको १.९६
प्रततशत (कृषीको १.०५ प्रततशत र वन िेत्रको ०.९१ प्रततशत) योगदान रहेको तर्यो। बाँकी
अन्त्य वगथ अन्त्तरगत होटल तर्ा रे ष्टुरेण्टको ०.२५ प्रततशत यातायात, सं चार र भण्डारण वगथको

// 39 //
०.०९ प्रततशत र ववद्युत ग्यास तर्ा पानी वगथको ०.०१ प्रततशत योगदान रहेको तर्यो।त्यसैगरी
आतर्थक वषथ २०७७/७८ मा कृषी तर्ा वन वगथको १.०३ प्रततशत (कृषीको ०.५५ प्रततशत र
वन िेत्रको ०.४८ प्रततशत) योगदान रहेको छ। अन्त्य वगथ अन्त्तरगत होटल तर्ा रे ष्टुरेण्टको
०.०४ प्रततशत यातायात, सं चार र भण्डारण वगथको ०.०२ प्रततशत र ववद्युत ग्यास तर्ा पानी
वगथको ०.००३ प्रततशत योगदान रहेको तर्यो।

यस अध्ययनले के पतन दे खाउँ छ भने सं रक्षित िेत्रले उत्पादन तर्ा सेवा िेत्र भन्त्दा तुलनात्मक
वहसाबले प्रारक्षम्भक उत्पादनहरूको मूल्य अतभवृवि (Value addition) मा बढी योगदान पुयाथउँछ।
सं रक्षित िेत्रमा उपलब्ध पानीको जलतबद्युत उत्पादन, तसं चाई एवं अन्त्य व्यवसावयक
वक्रयाकलापहरूमा लगभग नगन्त्य उपयोग भएको पाइएको छ।

यो अध्ययन rapid appraisal approach को रुपमा गररएको छ र यसमा सुक्ष्म स्तरको तथयांक
सं कलन भन्त्दा पतन उपलब्ध सूचना तथयांक एवं दस्तावेजहरूको पुनरावलोकन र मुख्य सूचना
दाताहरूसँग छलफलको आधारमा प्रस्तुत गररएको छ।

// 40 //
१३. तनष्कषथ तर्ा तसफाररश

१३.१ तनष्कषथ

सं रक्षित िेत्रको आतर्थक मूल्याङ्कन एवम् यसले अर्थतन्त्त्रमा पुर्रयाथएको योगदान सम्बन्त्धी तथयांक एवं
सूचनाहरूले यस िेत्रमा आबि र नीतत तनमाथण तहमा रही कायथ गने व्यक्षक्तहरूलाई प्राकृततक स्रोतको
द्वदगो व्यवस्र्ापन, सं रिण एवं उपयोग कायथका लातग आवश्यक तनणथय तलन सहयोग पुग्ने
दे क्षखन्त्छ| सं रक्षित िेत्रहरूबाट उपलब्ध हुने ववतभन्न सेवा िेत्रहरूमध्ये सहयोगी सेवाहरू, प्रावधान
गररएका सेवाहरू र सांस्कृततक सेवाहरूको आतर्थक दृवष्टकोणले तनकै महत्व रहेको दे क्षखन्त्छ |
तुलनात्मक वहसाबले तनयामकीय सेवाहरूको आतर्थक रूपले महत्व तनकै कम रहेको पाइएको छ |
यसको प्रमुख कारण भनेको सं रक्षित िेत्र तभत्र उपलब्ध पानीका स्रोतहरूको उपयुक्त व्यवसावयक
उपयोग हुन नसक्नु तर आवश्यक पूवाथधार सवहत सहज पहुँच भएका सं रक्षित िेत्र एवं शहरमा
खानेपानी उपलब्ध गराउन सक्ने ठाउँ मा र व्यवसावयक रुपमा जलववद्युत उत्पादन गनथ सवकने
ठाउँ मा यसको योगदान महत्वपूणथ हुने दे क्षखन्त्छ| प्रारक्षम्भक अध्ययनबाट अनुमान गररए बमोक्षजम
सं रक्षित िेत्रले आ. व. २०७२/७३ मा समग्र GDP मा २.३२ प्रततशतको आतर्थक योगदान
पुर्रयाथएको तर्यो भने आ. व. २०७७/७८ यसले १.१० प्रततशत योगदान पुयाथएको छ|

१३.२ तसफाररसहरू
यस अध्ययनबाट प्राप्त नततजाहरूलाई केलाउँ दा केवह सुझावहरू आगामी द्वदनमा सं रक्षित िेत्रले
नेपालको अर्थतन्त्त्रमा योगदान कसरी बढाउन सवकन्त्छ भतन तसफाररसको रुपमा प्रस्तुत गररएको छ:

• तनयामकीय सेवा अर्ाथत जलववधुत तर्ा खानेपानीका लातग सं रक्षित िेत्र तभत्र रहेका पानीको

सतहले सुख्खायाममा लगभग १५ प्रततशत पानी उपलब्ध गराउने हुँदा जलववद्युत उत्पादन र

खानेपानी ववतरणमा तनजी िेत्रसँग सरकारले सं रक्षित िेत्रको व्यवस्र्ापनका लातग र्प केही

राजश्व उठाउन उपयुक्त हुने |

• एक अध्ययनअनुसार कृवष बाली तर्ा पशुधनलाई हानीनोक्सानी बाट जोगाउन क्रमश सरदार

६ र ९ प्रततशत खचथ व्यहोनुथ पने दे क्षखन्त्छ तर सं रक्षित िेत्रमा बसोबास गने घरधुरीहरूको धेरै

समय र प्रयास कृवष बाली र पशुधनलाई वन्त्यजन्त्तुबाट हुन सक्ने सम्भाववत िततबाट जोगाउन

केक्षन्त्द्रत रहेको हुन्त्छ | त्यसकारण यहाँ बसोबास गने स्र्ानीय समुदायको जीवन र्प दयनीय

एवं सं घषथपूणथ बनेको हुन्त्छ। तसर्थ अन्त्तराथविय सं स्र्ाबाट सं रक्षित िेत्रको व्यवस्र्ापन तर्ा

// 41 //
 सदुपयोगका लातग प्राप्त रकममध्ये केही रकम त्यहाँ बसोबास गने स्र्ानीय समुदायको

क्षजववकोपाजथन सुधार एवं प्रविथनका लातग आवश्यक सं रचना बनाई खचथ गनथ उपयुक्त हुने |

• त्यसैगरी समुदायको अन्त्यत्र स्र्ानान्त्तरण गरी पूणथ रुपले है तसयत तबतग्रएको कृवष बाली उत्पादन

हुने जग्गालाई बनमा रुपान्त्तरण गरी भववष्यमा हुन सक्ने मानव बन्त्यजन्त्तु िन्त्दलाई धेरै हदसम्म

न्त्युतनकरण/तनराकरण गने|

• परम्परागत रुपमा हुँदै आएको खेती बालीलाई उच्च मूल्य पने तर्ा वन्त्यजन्त्तुले समेत कम

हानी नोक्सानी पुयाथउन सक्ने बालीहरूिारा ववस्तावपत गने कायथलाई मध्यवती िेत्रमा तनरन्त्तरता

द्वदने र उक्त कायथलाई र्प प्रभावकारी ढङ्गले अगातड बढाउनुपने |

• त्यसैगरी मध्यवती िेत्रमा ववद्यमान वन जंगल लगायत अन्त्य प्राकृततक स्रोतहरूको द्वदगो

व्यवस्र्ापन एवं सदुपयोग गनथ उक्त स्रोतहरूमा आधाररत उद्यम ववकास गने |यसरी स्र्ापना

गररएका उद्योगहरूबाट उत्पादीत उत्पादनको मूल्य अतभवृवि श्रृंखला र्प ववकास गरी राविय

एवं अन्त्तराथविय बजारमा पहुँच ववस्तार गरी तनरन्त्तर आपूततथ कायथ अगातड बढाउनु उपयुक्त हुने|

• हाल रहेको मध्यवती िेत्रका सामुदावयक वनका वन व्यवस्र्ापन कायथयोजनालाई पुनरावलोकन

गरी यस िेत्रतभत्र रहेका व्यवसायीकरण गनथ सवकने सम्भाववत अन्त्य जडीबुटी एवं गैरकाष्ठ वन

पैदावारहरूको समेत ववस्तृत स्रोत मापन गरी उपयुक्त उद्यम ववकास गनथ उपयुक्त हुने|

• यसका लातग स्र्ानीय पररवेश अनुसारको उपयुक्त सरकारी, तनजी, सहकारी साझेदारीको नमुना

ढाँचा तयार गरी अगातड बढाउन आवश्यक रहेको |

• स्र्ानीय समुदायको कृवष तर्ा वनमा आधाररत आम्दानीका अलावा सं रक्षित िेत्रले पयाथ-पयथटन

प्रबिथन समेतबाट फाइदा पुयाथउने हुदाँ प्रकृततमा आधाररत पयथटनको प्रविथन कायथक्रम सञ्चालन

गरी त्यहाँ बसोबास गने जन समुदायहरूलाई पयथटन पूवाथधार एवं व्यवसाय सञ्चालन गनथ soft

loan, subsidy इत्याद्वद उपलब्ध गराई तनरन्त्तर प्राववतधक ज्ञान एवं सीप प्रदान गनथ आवश्यक

सं रचना बनाई सेवा प्रवाह गने|

• होटल एवं ट्रेवकङ व्यवसायमा आवि व्यवसायीहरूले समयसमयमा ट्रेवकंग रुटको अवस्र्ा भू-
ँ ै
िय एवम् पूलको अभावमा जोक्षखमपूणथ रहेको र यसको अवस्र्ा र्प जीणथ एवं जोक्षखमपूणथ हुद

गएको जानकारी प्राप्त भइरहेको दे क्षखन्त्छ| जसले गदाथ प्रकृततमा आधाररत पयथटनबाट हुने स्र्ानीय

समुदायको आम्दानीलाई तसतमत गररद्वदन सक्छ| तसर्थ सं रक्षित िेत्रका सम्भाववत तनकायले यस

व्यवसायमा आवि व्यवसायीहरूको सं लग्नता एवम् सुझाव अनुसार स्र्ानीय समुदायको पयथटनमा

// 42 //
 आधाररत आम्दानीलाई र्प बढाउन यस्ता ट्रेवकङ रुटहरूको तनमाथण र ममथत सम्भार कायथलाई

तनरन्त्तरता द्वदन उपयुक्त हुने |

• सं रक्षित िेत्रको सम्बक्षन्त्धत तनकायले तथयांक सं कलन तर्ा व्यवस्र्ापन कायथलाई र्प प्रभावकारी

बनाउन जरुरी दे क्षखन्त्छ| खासगरी पहाडमा अवक्षस्र्त सं रक्षित िेत्रका कायाथलयहरूमा नेपाली

पयथटकको तथयाङ्क राम्ररी नराखीनाले सं रक्षित िेत्रमा पने मानवीय चाप र सो अनुसारको

तनयमन कायथ हुन नसकेको दे क्षखन्त्छ| यसकारण नेपाली पयथटकहरू को प्रवेश शुल्क समेत

लगाई ती सम्बन्त्धी तथयांक राम्ररी व्यवस्र्ापन गनथ आवश्यक रहेको|

• प्रवेश शुल्क लागाउं दा नेपाली पयथटकको सं ख्या समेत तनयमन गनथ सवकन्त्छ | यसरर उठाइएको

प्रवेश शुल्कलाई सं रक्षित िेत्रको फोहर सं कलन एवम् व्यवस्र्ापन, ट्रेवकंग रुट व्यवस्र्ापन र

अन्त्य पूवाथधारका कायथहरूमा लगानी गनथ सवकने |

• राविय तनकुञ्ज तर्ा वन्त्यजन्त्तु आरिले आजथन गरे को 30 दे क्षख 50 प्रततशत राजस्व मध्यवती

िेत्रको सं रिण, व्यवस्र्ापन तर्ा स्र्ानीय जनतालाई प्रत्यि फाइदा पुग्ने एवककृत सामुदावयक

ववकास कायथक्रमहरू लागु गरर र्प रोजगारी तसजथना एवं आय वृवि हुने तबर ले लगानी गनथ

उपयुक्त हुने।

• रािका पाररक्षस्र्ततकीय प्रणालीहरूको र्प प्रतततनतधत्व हुने गरी जैववक ववववधताको सं रिणका

लातग आवश्यकता अनुसार सं रक्षित िेत्रको स्र्ापना तर्ा ववस्तार गदै लाँदा उपयुक्त हुने

• प्रकृततमा आधाररत पयथटन कायथक्रम चालु आतर्थक वषथबाट समपथण गररएकाले यसको तनरन्त्तरता

प्रदान गनुप
थ ने।यस कायथक्रम अन्त्तगथत पयथटन पूवाथधार जस्तै जंगल सफारीका लातग नया रुट

तनमाथण, भएका रुटहरूको ममथत सम्भार, मचान तनमाथण तर्ा ममथत सम्भार, इत्यादी कायथक्रमहरू

वृहत रुपमा सञ्चालन गनुथ पने।

• पयाथपयथटन प्रवधथनका लातग सं रक्षित िेत्रको स्र्ानीय पररवेश अनुसारको कायथववतध तयार गरर

उक्त िेत्र तभत्र होटल तर्ा रे स्टु रेन्त्ट व्यवसाय स्र्ापना, सञ्चालन, अनुगमन, मुल्यांकन,

सुपररवेिण गनथ सम्बक्षन्त्धत सं रक्षित िेत्र ले आ-आफ्नो कायथववतध अतनवायथ रुपले लागु गनुथ

पने।

• सबै सं रक्षित िेत्रका चारवटै प्रकारका सेवाहरूको ववस्तृत आतर्थक मुल्यांकन गरर भववष्यमा

वृहत अध्ययन गनथ उपयुक्त हुने।

// 43 //
सन्दर्थ समग्री

CBD. 2008. Protected Areas in Today’s World: Their Values and Benefits for the Welfare of the Planet.
Secretariat of the Convention on Biological Diversity (CBD), Montreal, Technical Series no. 36, i-
vii + 96 pages.

CBS. 2020. National Accounts of Nepal (2019/20). Central Bureau of Statistics, Kathmandu, Nepal.

CBS. 2022. National Accounts Statistics of Nepal (2021/22 Annual Estimates). Central Bureau of
Statistics, Kathmandu, Nepal.

CBS. 2075 BS. Nepalko Tathyankiya Jhalak. Central Bureau of Statistics, Kathmandu, Nepal.

CBS, 2011. Nepal Living Standards Survey (NLSS III) 2010/11, Statistical Report Volume one. Central
Bureau of Statistics, Kathmandu. (Available on: https://cbs.gov.np/wp-
content/upLoads/2018/12/Statistical_Report_Vol1.pdf; Accessed on: 22 May 2022).

CBS, 2011. Nepal Living Standards Survey (NLSS III) 2010/11, Statistical Report Volume one. Central
Bureau of Statistics, Kathmandu. (Available on: https://cbs.gov.np/wp-
content/upLoads/2018/12/Statistical_Report_Vol2.pdf; Accessed on: 22 May 2022)

DNPWC, 2017. An Assessment of "Protected Areas Contribution on National Economy and

Environmental Conservation" in Nepal, Department of National Parks and Wildlife Conservation
(DNPWC), Babarmahal, Kathmandu.

DNPWC, 2021. Annual Report (FY 2076/77 BS), Department of National Parks and Wildlife Conservation
(DNPWC), Babarmahal, Kathmandu.

DNPWC, 2078 BS. Barshik Karyakram Karyanbayan Karyavidhi (2078 BS), Department of National Parks
and Wildlife Conservation (DNPWC), Babarmahal, Kathmandu.

DNPWC, 2071 BS. Flora and Fauna of Nepal in CITES Annexes, Department of National Parks and
Wildlife Conservation (DNPWC), Babarmahal, Kathmandu.

DNPWC, 2075 BS. Nepalka Samrakshit Chhetraharu, Department of National Parks and Wildlife
Conservation (DNPWC), Babarmahal, Kathmandu.

DNPWC, 2075 BS. Nepalma Adhik Chori Shikar ra Awaidh Vyaparhune Vanyajantu Tatha
Vanaspatiharuko Jankari, Department of National Parks and Wildlife Conservation (DNPWC),
Babarmahal, Kathmandu.

DNPWC, 2077 BS. Van Tatha Vanyajantusang Sambandhit Rajpatraharuko Sangalo (2077), Department
of National Parks and Wildlife Conservation (DNPWC), Babarmahal, Kathmandu.

DFRS, 2015. State of Nepal's Forests. Forest Resource Assessment (FRA) Nepal, Department of Forest
Research and Survey (DFRS). Kathmandu, Nepal.

DoFSC, 2075 BS. Samudayik Vanma Paryaparyatan Prawardhan Karyavidhi (2075), Department of
Forests and Soil Conservation (DoFSC), Babarmahal, Kathmandu.

// 44 //
ERI. 2011. Employment in Nepal’s Forest Sector.Environmental Resource Institute. Report submitted to
Livelihood and Forestry Programme, Kathmandu, Nepal.

GEF/UNDP, 2011. THE ECONOMIC VALUE OF PROTECTED AREAS IN MONTENEGRO

September 2011. Global Environment Facility/United Nations Development Programme
(GEF/UNDP), Montenegro.

NPC, 2021. Nepal Multidimesnional Poverty Index: Analysis Towards Action, National Planning
Commission (NPC), Babarmahal, Kathmandu.

Xi, J., Solomon, Z.W., Martin R. N. and Carsten S.H. 2019. Protected areas, household environmental
incomes and well-being in the Greater Serengeti-Mara Ecosystem. Forest Policy and Economics;
Volume 106, September 2019, 101948 (journal homepage: www.elsevier.com/locate/forpol).

Khan M.S.and Bhagwat, S.A. 2009. Protected Areas: A Resource or Constraint for Local People?.
Mountain Research and Development (MRD) Downloaded From:
https://bioone.org/journals/Mountain-Research-and-Development on 27 Apr 2022.

Järv, H., Ward, R.D., Raet, J. and Sepp, K. 2021. Socio-Economic Effects of National Park Governance
and Management: Lessons from Post-Socialist Era Estonia. Land 2021, 10, 1257.
https://doi.org/10.3390/ land10111257.

MoF, 2021. Economic Survey 20/21, Ministry of Finance, Kathmandu, Nepal. (Available on:
https://www.mof.gov.np/site/publication-detail/3105; Accessed on: 20 May 2022).

MoFSC and FAO, 2009. Nepal Forestry Outlook Study, Asia –Pacific Forestry Sector Outlook Study II,
Working Paper series, working paper no. APFSOS II/WP/2009/05, available on
http://www.fao.org/docrep/014/am250e/am250e00.pdf.

Pandit, B.H., Albano, A. and Kumar, C. 2009. Community-Based Forest Enterprises in Nepal: An
Analysis of Their Role in Increasing Income Benefits to the Poor. Small-Scale Forestry, 8(4): 447–
462. doi:10.1007/s11842-009-9094-2.

Pande, T. 2077. Sahasachib Tatha Upasachib Digdarshan (2076/77). Book, Aishworya Publication,
Kathmandu, Nepal.

Sharma, U.R. and Das, P. K. 2004. Reviewing Current Issues and Prospects of Non-Timber Forest Products
(NTFPs) Sub-sector Development in Nepal. Proceedings of the National Workshop on Local
Experience Based National Strategy for Organic Production and Management of MAPs/NPFPs in
Nepal. 27-28 February 2004, Kathmandu, Nepal.

Subedi, B.P., P.L. Ghimire, A. Koontz, S. C. Khanal, P. Katwal, K.R. Sthapit, and S. Khadka Mishra 2014.
Private Sector Involvement and Investment in Nepal’s Forestry: Status, Prospects and Ways
Forward. Study Report, Multi Stakeholder Forestry Programme - Services Support Unit,
Babarmahal, Kathmandu, Nepal.

// 45 //
अनुसूची १. उदे श्य अनुसारका सूचकहरू र सम्भाक्षवत तथ्याङ्क/सूचना सङ्कलनका स्रोत

अध्ययनका उदे श्यहरू सू चकहरू तथयाङ्क/सू चना कैवफयत

सङ्कलन ववतध एवं
सम्भाववत स्रोतहरू

प्रभाव अध्ययनको - सं रक्षित िेत्र ले

सैिाक्षन्त्तक अवधारणा समग्र अर्थतन्त्त्रमा
बमोक्षजम सं रक्षित िेत्रले पुरयाएको योगदान
नेपालको अर्थतन्त्त्रमा
- प्रावधान गररएका
पारे को प्रभाव अध्ययन
सेवाहरूको सम्बक्षन्त्धत
गने
(Provisioning दस्तावेजहरूको
सं रक्षित िेत्रहरूले services) योगदान अध्ययन
उत्पादन, उपभोग, - सं स्कृततक सेवाहरूको (रािीय/अन्त्तरािीय);
- अन्त्ततनथवहत र अन्त्तर
तनयाथत, राजस्व सं कलन, (Cultural services) ववज्ञसँग परामशथ;
सम्बन्त्धीत सूचकहरू
उद्योग, व्यापार, योगदान राविय तनकुन्त्ज तर्ा
(overlapping
रोजगारी, पयथटन, वन्त्यजन्त्तु सं रिण
- तनयामकीय indicators)
आद्वदमा खेलेको ववभागबाट उपलब्ध
सेवाहरूको - सूचकहरू सम्बन्त्धी
भूतमकाको समीिा गने तथयां क /सू चना
(Regulating
दस्तावेजहरूको उप
Services) योगदान ववश्लेषण
लब्धतामा तनभथर
- सहयोगात्मक (Subject to
सेवाहरूको literature
available related
(Supporting
to indicators)
Services) योगदान

सं रक्षित िेत्रहरूले - वन पैदावार सम्बक्षन्त्धत

नेपाली जनताको ववतरण: काठ, दस्तावेजहरूको
जनजीववकामा पारे को दाउरा, घाँस/पत्कर, अध्ययन
प्रभाव ववश्लेषण गरी स्याउला र खाB (रािीय/अन्त्तरािीय);
ततनीहरूको समग्र पदार्थ ववज्ञ सँग परामशथ;
प्रभावकारीता मूल्यांकन राविय तनकुन्त्ज तर्ा
गने वन्त्यजन्त्तु सं रिण

// 46 //
 - गररव सदस्यहरूको ववभागबाट उपलब्ध
क्षजववकोपजथनमा तथयांक/सूचना
योगदान ववश्लेषण

- रोजगारी र
रोजगाररको अवसर
तसजथना

- स्र्ातनय ववकासमा
योगदान

पन्त्रौं योजनाको - सम्बक्षन्त्धत -

दीघथकालीन सोच, द्वदगो दस्तावेजहरूको
ववकास लक्ष्य र राविय अध्ययन
वन नीतत, २०७५ का (रािीय/अन्त्तरािीय);
लक्ष्य तर्ा उद्देश्यहरू ववज्ञसँग परामशथ
हातसल गनथको लातग
सं रक्षित िेत्र
व्यवस्र्ापनमा नेपाल
सरकारले कायाथन्त्वयन
गरे का गुरुयोजना तर्ा
कायथक्रमहरूको ववश्लेषण,
मूल्यांकन र
पुनरावलोकन गरी भावी
कायथयोजना प्रस्तुत गने

उद्यममैत्री वन - सम्बक्षन्त्धत -
व्यवस्र्ापन प्रणाली दस्तावेजहरूको
स्र्ावपत गनथ र हररत अध्ययन
उद्यम ववकास गनथको (रािीय/अन्त्तरािीय);
लातग सरकारी, तनजी ववज्ञसँग परामशथ
तर्ा सहकारी िेत्रको
लगानी खाका तयार पाने

// 47 //
सं रक्षित वन िेत्र द्वदगो - सम्बक्षन्त्धत -
व्यवस्र्ापनको दस्तावेजहरूको
तसिान्त्ततभत्र रहेर राविय अध्ययन
गौरवका, रुपान्त्तरणकारी (रािीय/अन्त्तरािीय);
तर्ा राविय ववज्ञसँग परामशथ
प्रार्तमकताका पूवाथधार
ववकास आयोजना
तनमाथणको लातग मागथ
प्रशस्त गने व्यवहाररक
रणनीततक
कायाथन्त्वयनको ढाँचा
तनमाथण गने

// 48 //
अनुसूची २. नेपालको GDP Estimate गनथ वगीकरण गररएका System of National Accounts का
िेत्रहरू

1. Agriculture, forestry and fishing

2. Mining and quarrying

3. Manufacturing

4. Electricity, gas, steam and air conditioning supply

5. Water supply; sewerage, waste management and remediation activities

6. Construction

7. Wholesale and retail trade; repair of motor vehicles and motorcycles

8. Transportation and storage

9. Accommodation and food service activities

10. Information and communication

11. Financial and insurance activities

12. Real estate activities

13. Professional, scientific and technical activities

14. Administrative and support service activities

15. Public administration and defence; compulsory social security

16. Education

17. Human health and social work activities

18. Arts, entertainment and recreation; Other service activities

// 49 //
अनुसूची ३. नेपालको संरक्षित िेत्र बाट उत्पाक्षदत क्षवक्षर्न्न सेवाहरूको कुल मूल्य (रु. हजारमा)

आ. व. २०७२/७३ आ. व. २०७७/७८
को मू ल्य (रु. को मू ल्य (रु.
वववरण हजारमा) हजारमा) कैवफयत
प्रावधान गररएका सेवाहरू
(Provisioning services) 19,108,121.81 19,108,121.81
सांस्कृततक सेवाहरू
(Cultural Services) 7,817,231.63 2611748.26
तनयामकीय सेवाहरू
(Regulating Services) 1,581,371.58 1,581,371.58
सहयोगी सेवाहरू
(Supporting Services) 23,577,345.35 23,577,345.35
केन्त्द्रीय तथयांक ववभागको
आ.व. २०७७/७८को
सबै सेवाहरूको जम्मा अनुमातनत GDP
मू ल्य 52,084,070.37 46,878,587.00 (उत्पादकको मुल्यमा)
कुल गाहथस्र् उत्पादन
(GDP) 2,248,691,000.00 4,266,321,000.00
सं रक्षित िेत्रको GDP मा
योगदान (प्रततशतमा) 2.32 1.10

// 50 //
 अनुसूची ४. संरक्षित िेत्रले GDP मा पुरयाएको योगदान

आ.व. २०७२/७३ आ.व. २०७७/७८

Percent
Sectors of Percent of
Percent Amount in' Percent
Amount in' 000 Total Total value
of GDP 000 of GDP
value of PAs
of PAs
Agriculture and
44,117,532.06 1.96 84.7 44,117,532.06 1.03 94.11
Forestry
(i) Agriculture 23,577,345.35 1.05 45.27 23,577,345.35 0.55 50.29
Crop production 2,499,818.24 2,499,818.24
Livestock value 21,077,527.11 21,077,527.11
(ii) Forestry 20,540,186.71 0.91 39.44 20,540,186.71 0.48 43.82
Timber 1,679,880.79 1,679,880.79
Firewood 6,483,667.96 6,483,667.96
Foddergrass 3,885,992.00 3,885,992.00
Leaf-litter 1,274,864.77 1,274,864.77
Wildfruit 3,999.98 3,999.98
Wild vegetable 4,500,230.86 4,500,230.86
Lokta 723.21 723.21
Allo 1,475.36 1,475.36
Fish 107,370.72 107,370.72
Honey 362,800.12 362,800.12
Thatching grass 184,699.15 184,699.15
Building material 107,921.55 107,921.55
Sand Boulder 166,959.20 166,959.20
clay mud 61,175.25 61,175.25
NTFP 286,360.89 286,360.89
Carbon
456,699.20 456,699.20
Sequestration
External
Biodiversity 975,365.69 975,365.69
Payment
Electricity, gas
149,306.69 0.01 0.29 149,306.69 0.003 0.32
and water
Drinking water 45,323.95 45,323.95
Electricity 103,982.73 103,982.73
Hotels and
5,693,519.31 0.25 10.93 1,902,215.97 0.04 4.06
restaurants
Hotels 3,997,365.20 1,335,519.71
Other Tourism
1,229,683.50 410,837.26
services
 Fee + Permits 466,470.61 155,859.00
Transport,
storage and 2,123,712.32 0.09 4.08 709,532.29 0.02 1.51
communications
Transport 2,123,712.32 709,532.29
Total 52,084,070.37 2.32 100 46,878,587.01 1.10 100
GDP 2,248,691,000.00 4,266,321,000.00
Contribution of
2.32 1.10
PAs

// 52 //
अनुसूची ५. मुख्य सुचानादताहरू

व्यक्तिको नाम संस्था पद सम्पकथ नम्बर

क्षस.
न.
िन्द्रशेखर िौधरी राचरिर् चनकुन्ज तथा िन्यजन्तु संरिण अनुगमन तथा मूल्यांकन
1
चिभाग अचधकृत
चदि पुन राचरिर् चनकुन्ज तथा िन्यजन्तु संरिण र्ोजना अचधकृत एिं
2
चिभाग प्रिक्ता
रामिन्द्र कंडे ि राचरिर् चनकुन्ज तथा िन्यजन्तु संरिण महाचनदे शक
3
चिभाग
इकोिोजी शाखा राचरिर् चनकुन्ज तथा िन्यजन्तु संरिण
4
चिभाग
चबन्दु चमश्र िन तथा भू-संरिण चिभाग उप-महाचनदे शक
5
राज कुमार चगरर िन अनुसिान तथा ताचिम केन्द्र अनुसिान अचधकृत
6
चकरण पोखरे ि िन अनुसिान तथा ताचिम केन्द्र सहार्क अनुसिान
7
अचधकृत
पेम प्रसाद कंडे ि िन तथा िातािरण मन्त्रािर् सचिि
8
सुमन सुबेदी िन तथा िातािरण मन्त्रािर् र्ोजना अचधकृत
9
चबख्यात शेरिन राचरिर् प्रकृचत संरिण कोष सूिना अचधकारी
10


Government of Nepal
National Planning Commission
Singha Durbar, Kathmandu
Phone: +977 - 1- 4211970
Fax: +977 - 01 4211700
Email: npc@npc.gov.np