Endüstri Sonrası Kentsel Coğrafyalar

Kentlerle ilgili tek tutarlı şey sürekli değişiyor olmalarıdır (Hall, 1998:3). Bugüne
kadar kentlerin yığılma, ekleme, yıkım süreçleriyle kademeli bir değişim gösterdiği
bilinmektedir. Yapılan çalışmalarda, bu tip kademeli ya da parça parça değişimin,
estetik ve temel kentleşme süreçleri olarak kabul edildiği ve bu süreçte kentin genel
yapısının büyük ölçüde değişmeden kaldığı belirtilmektedir. Ayrıca belirli
dönemlerde kentleşmenin temelde farklı süreçleri ortaya çıkmıştır. Sonuç olarak
kentsel değişim oranı hızlanmış, belirgin şekilde farklı, yeni kentsel biçimler
gelişmiştir. Bu durum, örneğin, 19. yüzyılda sanayileşmeyle birlikte kentleşme ile
oluşmuştur.

Yeni kentsel coğrafyaları tartışılırken, ulusal düzeyde kalmayıp, özellikle 1970’lerden

beri uluslararası ekonomideki değişimleri anlamak gerekmektedir. Çünkü 1970'lerin
başından itibaren dünya ekonomisi bir dizi temel değişikliklerden etkilenir. Bu temel
değişimlerin sonuçları sadece ekonomik hayatı değil, ayrıca ulusların, bölgelerin,
toplulukların ve bireylerin sosyal, kültürel ve politik yaşamlarını da etkilemiştir.
Dolayısıyla, yaşanan değişimlerle birlikte kent kültürleri, politikaları, ekonomileri ve
görünümlerindeki değişiklikler arasındaki bağları anlamak önemli bir hedeftir.
Değişimin bazı işaretleri; Kuzey Amerika, İngiltere, Avrupa karası, gelişmekte olan
birçok bölgelerdeki kentsel peyzajlarda görünür. Bu işaretlerin en yaygın olanları;

 Kent merkezlerinin kapsamlı gelişmesi,

 Kent çekirdeklerine yakın konumdaki fabrikalar ve limanlar ve/veya rıhtımlar gibi
terk edilmiş eski endüstri bölgelerinin yeniden geliştirilmesi,
 Yeni ticari ve konutlarda endüstri ve mimari mirasın kullanılması,
 Kent-içi mahallelerin genç, orta sınıf profesyoneller tarafından sosyal, ekonomik
ve çevresel bakımdan iyileştirilmesi (bu süreç 'soylulaştırma' olarak anılır),
 Mevcut kentsel alanların kenarlarında ya da çeperlerinde “kent-benzeri” yepyeni
görünümlü yerleşimlerin görülmesi,
 Yoksul ve bozulmuş geniş alanların ortaya çıkması (genellikle sosyal dışlanma
olarak adlandırılan), örneğin eski kent-içi bölgelerde ve çok sayıda kasaba ve
şehrin kenarlarında kamu arazilerinde toplu konutların oluşması,

Olarak sıralanabilir.

Genel hatlarıyla, şehirlerin evrim süreci ve çağdaş kentleşme bazı benzerlikler

gösterebilirler ama özü itibariyle her şehir çok farklı nitelikleri bünyesinde barındırır:
Farklı manzaraları, ekonomileri, kültürleri ve toplumları söz konusudur. Bu durum,
 K e n t s e l C o ğ r a f y a |Z i y a G e n ç e l

temelde, şehrin çeşitli süreçler kümesiyle şekillenmesi gerçeğinin bir yansımasıdır.

Şehrin gelişimini etkileyen belirli süreçler kümesi, özgün bir dizi faktöre bağlıdır:

…Şehir büyüklüğü ve ekonomik yapısı ve/veya kent ağları arasındaki ilişkiler

gibi daha geniş faktörlere, içinde bulundukları ülkenin yapısına ve dünya
ekonomisi içindeki konumlarına bağlıdır (Hall, 2001).

Bu bağlamda, şehir tiplerinin farklılığı ve kentleşme süreçleri, basit ve doğrusal bir

evrim sürecine indirgenemez. Bu farklılığı benimseyen bir bakış açısı tercih edilmeli
ve şehirlerin dünya ekonomisinde farklı rolleri ve konumları olduğu düşünülmelidir.

Kentsel gelişimin yörüngesi, dünya ekonomisinin işleyişi ve bireysel şehirlerin

ilişkileriyle bağlantılıdır (Savage ve Warde, 1993:38). Aşağıdaki farklı şehir tipleri
bu sınıflandırmayı kabul eder: Üçüncü Dünya şehirleri, sosyalist ülkelerdeki şehirler,
küresel (dünya) şehirler, daha eski (önceki) sanayi şehirleri, yeni sanayi bölgeleri.
Bu sınıflandırma kapsamlı bir sınıflandırma değildir, katı bir şekilde
uygulanmamalıdır. Örneğin, birçok şehir listelenen kategorilerin birinden çok daha
fazladır (Savage ve Warde 1993:40). Örneğin Londra küresel bir şehirdir; ancak,
önemli ölçüde çürüyen bir endüstriyel ekonomi içerir ve yine de birçok yeni sanayi
bölgesi ile çevrilidir.

Genellikle hangi kategorinin bir şehri en iyi tanımladığını belirlemek kolay olmaktan
uzaktır. Dahası, her kategoride çok fazla çeşitlilik vardır özellikle Üçüncü Dünya
şehirleri arasında ve hatta geçmişte farklı endüstriyel yapılara dayanan eski
endüstriyel kentleri arasında olduğu gibi. Bu sınıflandırma, sınırlamalara rağmen:
farklı kent tipleri dikkate alınarak dünyanın farklı kesimlerinde kentleşmenin farklı
olduğunu kabul eder, ancak daha eski endüstriyel şehirler, küresel şehirler ve yeni
endüstriyel alanlara odaklanılması gerektiğini vurgular.

Edward Soja’ya (1995:128) göre; Los Angeles, neredeyse tüm boyutlarıyla post-
modern kentleşmenin keşfedilmesi gereken canlı bir bağlamı olmuştur. Onu tüm
diğer şehirler için bir 'model' olarak gördüğü için Los Angeles'ı postmodern metropol
olarak tanımlamıştır. Los Angeles, 1781'de kurulmasına rağmen her şeyden önce
bir yirminci yüzyıl metropolüdür. 1900'den beri ise Los Angeles bölgesinin nüfusu,
dünyadaki hemen hemen tüm diğer şehirlerden daha fazla, 14 milyondan fazla
artmıştır.

Los Angeles, geç yirminci yüzyılda, kentsel kuramla ilgili olarak, erken yirminci
yüzyıldaki Chicago modeliyle karşılaştırılabilir bir pozisyon üstlendi. Bir dizi
akademik ve popüler açıklamalarda Los Angeles, çağdaş ve gelecekteki
kentleşmenin bir modeli olarak gösterildi. Kent kuramının en etkili Chicago Sosyoloji
okulunun konumundaki değişim, Avrupa'dan çok, gelişen dünyaya odaklanan batı
kıyısının yükselen şehirleri tarafından imalat kentlerinin düşüşünü simgeler (Savage
ve Warde 1993: 58). Tıpkı Chicago'nun etkili bir şehir sosyolojisi okuluna ev
sahipliği yapması gibi, 1970'lerin başından beri Los Angeles Üniversite Koleji,
Mimarlık ve Şehir Planlama Enstitüsü, kentsel çalışmaların etkili bir okuluna ev
sahipliği yapmıştır. Bu okul, Los Angeles'ı birincil laboratuvar olarak kullanan, geç
yirminci yüzyılın kentleşme süreçlerini araştıran, belirli sayıda popüler kent
teorisyenlerini barındırmıştır.

A Ü Ş e h i r v e B ö l g e P l a n l a m a B ö l ü m ü - 2|6
 K e n t s e l C o ğ r a f y a |Z i y a G e n ç e l

Bu California Okulunun içerdiği önemli çalışmalar; Allen Scott’s Metropolis: From

the Division of Labour to Urban Form (1988) – Metropol: İş Bölümünden Kent
Formuna, Ed Soja’nın Post modern Geographies: The Reassertion of Space in
Critical Social Theory (1989) -Postmodern Coğrafyalar: Eleştirel Sosyal Teoride
Mekanın Yeniden Değerlendirilmesi ve Thirdspace: Journeys to Los Angeles and
Other Real and Imagined Places (1996) - Üçüncü Mekan: Los Angeles'a ve Diğer
Gerçek ve Hayali Yerlere Yolculuklar, Mike Davis’in City of Quartz: Excavating the
Future in Los Angeles (1990) - Kuvars Şehri: Los Angeles'ta Geleceği Kazmak,
Frederick Jameson’un Postmodernism or the Cultural Logic of Late Capitalism
(1992) – Postmodernizm veya Geç Kapitalizmin Kültürel Mantığı. Los Angeles, San
Francisco, Tokyo ve daha az ölçüde Londra gibi kentlerde kentleşmenin yeni
süreçlerinin kavramlarını araştıran daha popüler açıklamalardan biri de Deyan
Sudjic’in The 100 Mile City (1993) – 100 Mil Kent çalışmasıydı. Bunlara, bu
yazarların ve pek çoğunun akademik ve mesleki dergilerde, magazinlerde ve
gazetelerde yayınlanan bir dizi makalesi eklenebilir.

Bu çalışmaların çoğunun ana teması; kent formunun parçalanması fikri ve bununla

ilişkili ekonomik ve sosyal coğrafyalardır, yani şehrin tanınabilir tek, tutarlı bir
bütün olarak varlığının sona ermesidir. Daha ziyade, geç yirminci yüzyılda şehir;
mevcut metropollerin kenarında ortaya çıkan bağımsız kentler gibi fiziksel olarak
parçalanan ve ekonomik olarak kırıldığı ölçüde genişleyen farklı sosyal gruplar
arasındaki bölünmeler gibi sosyal ve kültürel açıdan parçalanan kenttir. Bu mantığa
göre, şehir bir dizi bağımsız yerleşimlere, ekonomilere, kültürlere ve toplumlara
bölünür.

Bu fikir, 1983'te Peirce Lewis tarafından, tanımlanabilir bir merkeze sahip üniter ve
tutarlı bir varlıktan ziyade, uzayda yüzen yıldız serisine benzeyen kent formu olarak
tanımlanan galaktik metropol fikriyle açıklanır (Knox, 1993). Parçalanmanın bu fikri,
Los Angeles ve Atlanta'daki araştırmaya dayalı endüstri sonrası kentin önerilen iki
modelinde mevcuttu. Bu modeller; daha büyük bir metropol alan içinde mevcut bir
dizi ayrı şehirleri tanımlayan Vance’s urban realms model - kentsel alanlar modeli
(Hartshorn ve Muller, 1989) ve Soja’nın (1989) model of the post-industrial ‘global’
Metropolis - endüstri sonrası ‘küresel’ metropol modeli (Şekil 2.4).

California Okulu'nun çalışmalarının çoğu, kapitalizmin örgütlenme biçimindeki

değişiklikler (birikim rejimi) ve yücelttikleri yeni endüstriyel sektörler ve alanlar ve
kentsel form arasındaki bağlantıdır. Bu yorumcular; animasyon (Christopherson ve
Storper, 1986), sinema endüstrisi (Scott 1988) ve yüksek teknolojiye dayalı
savunma endüstrisi yanı sıra gayri resmi, yarı yasal veya yasadışı çeşitli ekonomik
faaliyetler gibi ekonomik ve sosyal coğrafyaları yeni ekonomik büyüme sektörlerine
bağlı bir şehir olarak Los Angeles'ın bir resmini yaptılar (Soja 1995).

Bununla birlikte, bu tür modeller iki tür eleştiriye tabi olabilir.

 İlki, endüstriyel yeniden yapılanma ortamında mahalle oluşumu ve kentsel

mekanın yeniden yapılanmasıyla birikim rejimindeki değişiklikleri birbirine
bağlamaya yönelik girişimlerle ilgilidir. Bu düşünce, mahalle oluşumunun
açıklayıcı bir temeli olarak kullanmak için çok zayıf ve dardır, çünkü mahalle
oluşumu ve yeniden üretiminde bir dizi çok önemli konuyu görmezden gelir.

A Ü Ş e h i r v e B ö l g e P l a n l a m a B ö l ü m ü - 3|6
 K e n t s e l C o ğ r a f y a |Z i y a G e n ç e l

Aslında ekonomik nedenselliğe indirgeme, bu yaklaşımdaki bir dizi diğer

zayıflıkları da yansıtır. Şöyle ki; mahalleler arasında ve içlerindeki çatışmalara ve
mikro-sosyal mücadelelere çok az önem verir. Bu, öncelikle yapısal ve soyut
olana odaklandığı için, genel bir insan eyleminin ihmalini yansıtır. Hatta, gelişmiş
bir kent ekonomisinin önemli bir parçası olan servis sektörüne dikkat etmede
başarısız olduğundan beri, ekonomik çevrede odak noktaları çok dardır (Savage
ve Warde 1993: 59-61).

 İkincisi, yirminci yüzyılın başlarında Chicago'da yapılan araştırmalardan elde

edilen modellere yöneltilenlere benzer niteliktedir. Bilindiği gibi, şehirler farklı
geçmişlerin çeşitliliğine sahiptir. Dolayısıyla Los Angeles’ın kentleşmenin genel
bir modeli gibi herşeyi sağlayabilir görülmesi kusurlu bir düşüncedir. California
okulu yorumcuları Los Angeles’ın olağanüstü tarihini tanımıyorlar. Ancak şehir,
Los Angeles’taki çalışmalarına bağlı önemli bir sonucu olarak, kent biçimi üzerine
çağdaş tartışmalarda kuramsal bir önceliğe sahiptir. Temel soru, endüstriyel
kentsel formların yerini endüstriyel sonrası formlar ne ölçüde aldı? Los Angeles’ın
ortak bir kentsel geleceği temsil edip etmediği sorusu, ele almamız gereken bir
sorudur.

California Kentsel Coğrafya Okulu'nun çalışmalarının en yararlı uygulaması, genel

kentsel formların modellemesi meselesi değil, ilk olarak ve en net şekilde Los
Angeles’ta ortaya çıkan kentsel peyzajları, ekonomileri ve kültürleri biçimlendiren
süreçlerdeki eğilimleri tanımlama olgusudur. Genel itibariyle, bu eğilimler;

 Ekonomik organizasyon ve üretimin yeni esnek biçimlerinin yükselişini,

 Birbiriyle bağlantılı küresel ekonominin artan etkisi ve kentlerin oynadığı rolü,
 Kenar kentlerin (edge cities) görünümü,
 Mekansal ayrışmanın yeni dokularıyla ifade edilen şehirler içinde ekonomik,
sosyal ve kültürel eşitsizliğin çeşitli biçimlerinin artması;
 Koruma, gözetim ve dışlamaya dayalı paranoyak/ölümcül mimarinin yükselişi,
 Kentsel peyzajlarda simülasyonun artan varlığı, şehirlerin 'korkunç gerçekliğine'
alternatif şehirlerin hayal güçleri (örneğin, eğlence parkları, temalı, denetimli
avm’ler) ve günlük yaşamı istila eden daha ince simülasyon biçimlerini içerir.

Ed Soja bu eğilimleri yeniden yapılanmanın altı coğrafyaları olarak özetledi (Soja

1995:129–37). Bunlar, endüstriyel sonrası kentsel değişim için bir taslak (blueprint)
olarak eleştirmeden içe aktarılmaması gerekirken, birçok kentsel konumlarda ya da
lokasyonlarda değişen kapsamlarda fark edilebilir süreçleri işaret eder.

Şehirler ve onları üreten süreçler, elbette, değişmeye devam edecektir, ancak bu

değişimlerin anlamını kavramaya çalışmak önemlidir. Bu noktada cevaplanması
gereken soru; kentleşmenin yeni biçimleri tarafından üretilen şehirlerin yeni
türlerinin doğuşuna mı? yoksa bazı kozmetik değişimler dışında temelde
değişmeden kalan şehirlere mi şahit oluyoruz? yoksa her ikisinin arasında olan bir
duruma mı?

Şehirlerde değişim ve dönümler, uluslararası kapitalizmin değişen doğası, şehirler

ve kentin iç coğrafyası arasındaki ilişkilerde etkisi büyük olmuştur. Bugün bir şehrin
genel yapısı hala postmodern yerine modern tanımlanır. Şehir planlamanın ulusal
sistemleri ve endüstriyel kapitalizmce yapılandırılan ve 20. yüzyılın seyrinde oluşan

A Ü Ş e h i r v e B ö l g e P l a n l a m a B ö l ü m ü - 4|6
 K e n t s e l C o ğ r a f y a |Z i y a G e n ç e l

şehrin yapısı, 1970'lerin başından beri yazılanlardan uzaktır. Diğer bir ifadeyle, yeni
bir kentin doğuşundan ziyade, daha geleneksel bir yapıda, daha yeni biçimlenmeler
görülmeye başlanmıştır. Ancak yeni unsurların ne ölçüde hakim olacağına karar
vermek zordur. Şehrin şu anki deneyimi parça parça değişimden daha fazlasıdır;
tamamen değişimin bir yolu eksiktir (Cooke 1990: 341; Soja 1995: 126).

Kentsel peyzaj boş arazide kurulan film parkı gibi bir gecede oluşmaz, ancak
üretilmiş olmalıdır. Bu üretime çok sayıda aktörler katılmalıdır: mimarlar,
tasarımcılar, inşaatçılar, emlak geliştiricileri ve inşaat işçileri bunlardan bazılarıdır.
Kentsel peyzajın fiziksel üretimine doğrudan katılanların yanı sıra, benzer şekilde
çok sayıda daha az doğrudan bağlantılı ama hiçbiri aynı önemde olmayan
katılımcılar da vardır. Bunlar, kentsel mekanda ya da yapılı çevrede yatırımcıları
içerir. Bu grupların bileşimi ve organizasyonu, 1980'lerin ortalarından beri, önemli
ölçüde değişmiştir. Bununla birlikte, yapılı çevrenin üretimine, emeklilik ve finans
şirketleri gibi yeni ve giderek daha etkili hale gelen oyuncular dahil olmuştur (Knox
1991, 1993).

Yapılı çevrenin üretiminde kullanılan teknoloji, kent formunu her zaman derinden
etkilemiştir. Yenilikçi mimari formların gelişimi, erken 20. yüzyıldaki gökdelen gibi,
bir dizi önemli faktörün koalisyonunun ürünüydü, en azından hem bina hem de
iletişim teknolojisinin gelişimi değildi. Yapı üretim teknolojilerinin dönüşümü
(bilgisayar teknolojisinin hizmetiyle) yapılı çevrenin üretimini ve şeklini derinden
etkilemiştir. Kentsel peyzaj, kısıtlama olmaksızın üretilmiyor. Basitçe bir mimarın ya
da geliştiricinin kaprisine bırakılamaz. Aksine, yapılı çevre, planlama sistemiyle
devlet tarafından sıkı kontrole tabidir. Sadece kentsel peyzaj üretilmez ayrıca
düzenlenir. Devletin düzenleyici eylemi, kentsel peyzajda fiziksel değişimin yönü ve
gelişiminde en önemli etkiye sahiptir (Greed, 1993).

Kentsel peyzaj, sadece bakılmak için üretilmemesine rağmen, görünümü önemli bir
bileşendir; öncelikle kullanılmak üzere inşa edilmiştir. Kentsel peyzaj, ister konut
ister ticari, ister endüstriyel, ister toptan ya da eğlence amaçlı kullanım olsun, çok
çeşitli sektörlere hizmet vermektedir. Sadece şehir üretilmiyor, düzenlenmiyor ama
aynı zamanda tüketiliyor. Bu tüketici grupların bileşimi (niteliği) ve ihtiyaçları,
istekleri, zevkleri ve tüketme kabiliyetleri onlar için inşa edilenleri derinden
etkileyecektir. Değişen kentsel peyzajı çevreleyen ilişkileri anlamak, ayrıca bu
boyutun dikkate alınmasını gerektirir (Harvey, 1989a:77). Yine kentsel çevreyi
kuşatan tüketim dinamikleri, 1970'lerin ortalarından beri, önemli değişimleri
göstermiştir.

Kaynaklar

Hall, T. 2001. Urban Geography, 2nd Edition, Routledge, London.

Jacobs, J. (1969). The Economy of Cities, Random House, New York.
Kaplan, D., Wheeler, J.O., Holloway, S. 2009. Urban Geography. 2nd Edition, Wiley.
Ley, D. 1983. A Social Geography of the City, New York: Harper & Row.
Savage, M. and Warde, A. 1993. Urban Sociology, Capitalism and Modernity,

A Ü Ş e h i r v e B ö l g e P l a n l a m a B ö l ü m ü - 5|6
 K e n t s e l C o ğ r a f y a |Z i y a G e n ç e l

London: Macmillan/British Sociological Association.

Soja, E.W. (1989) Postmodern Geographies: The Reassertion of Space in
Critical Social Theory, London: Verso.
Soja, E.W. (1995) ‘Postmodern Urbanization: the Six Restructurings of Los Angeles’,
in Watson, S. and Gibson, K. (eds) Postmodern Cities and Spaces, Oxford: Blackwell.
Soja, E.W. (1996) Thirdspace: Journeys to Los Angeles and Other Real and
Imagined Places, Oxford: Blackwell.
Whitehand, J.W.R. 1994. Development Cycles and Urban Landscapes, Geography, 79(1).

A Ü Ş e h i r v e B ö l g e P l a n l a m a B ö l ü m ü - 6|6