1.

HUMANIZAM I RENESANSA

Renesansa je preporod svih vidova života. Ona obnavlja veze sa klasičnom kulturom i
otvara put ka modernoj civilizaciji. Humanisti su ljubitelji starina, a pristalice novog načina
obrazovanja. Oni se od XV v. bore za obnovu umjetnosti, književnosti i nauke. Obnova se u
blagim crtama osjeti i u XII v, ali to opet pripada tradicionalnoj kulturi srednjeg vijeka. U Italiji
započinje novi, renesansi pogled na svijet (velelijepni dvorovi, napredni gradovi), međutim
narod koji čini većinu u Italiji jeste seljaštvo i siromašno građanstvo. Ratovi, glad i predrasude
ispunjavaju njihov svakodnevni život. Humanisti će nastojati da ožive prošlost i da do svijeta
dopru klasićni rukopisi koji će pomoći da se shvati priroda i unutrašnjost čovjeka, da se istaknu
svjetovne sklonosti i individualizam, dok će tradicionalni ideali, kulture i shvatanja time osjetiti
prijetnju. Ovo je period humanizma i kriminala, pretjeranih nada i beznadežnosti.

Evropa oko 1450. godine

Ljudi već generacijama žive u stalnim naseobinama, krčenje i kultivisanje

zemlje obavile su prethodne generacije. Nomadski način života je skoro potpuno
zaboravljen, tek se praktikuje u rijetkim slučajevima kao što su npr. goniči stoke,
najamnici, trgovci i cigani. Broj stanovništva u onoj Evropi je jako mali, a
većinsko stanovništvo se seli u već postojoće naseobine i gradove. Oblici i način
života su lokalno i regionalno određeni. Putovanja su spora i tegobna, obrada
zemlje je primativna i zavisi od vrste terena. Zbog rdjave komunikacije skoro sve
se radi i proizvodi lokanim sredstvima i materijalom (djubrivo, orudje, odjeća,
namještaj). Kuće se takodje grade zavisno od pristupačnog materijala (cigla, drvo,
kamen). Svaka oblast ima svoj dijalekt koji je nerazumljiv ljudima iz druge
oblasti , te se svaka osoba ,koji živi na udaljenosti od tri dana hoda, smatra za
stranca. Veoma mali broj ljudi zna da čita i piše. Uprkos navedenih razlika Evropa
ima jedinstvenu civilizaciju, slične društvene oblike, shvatanja i način misljenja.
Razlikuju se privatna i javna svojina;pravo nasljestva je značajno u svim
državama, dok su žene lišene mnogih prava i zavise od muškaraca. Zemlju
obraćuju seljaci i kmetovi, robovlasništvo zastupljeno u malom broju. Društvo se
dijeli na osnovu klasnih razlika u skladu sa feudalnim normamama.Položaji se
određuju titulama. Državne, vojničke i sudske funkcije pripadaju višim društvenim
slojevima. Već broj gradova se nalazi u zapadnoj Evropi, dok su u istočnoj
malobrojni. Trgovci imaju svoje ogranizacije- esnafe, gilde, korporacije – u kojima
ostvaruju svoja prava. U zavisnosti od krajeva Evrope zavisa i snaga gradova ali i
feudalnih gospodara (npr. u Italiji plemstvo živi unutar gradskih zidina gdje i
obično stanovništvo). Aristokratija osjeća svoju nadmoćnost u svom, povlašćenom
društvenom položaju, pravima koje uživa, poslovima koji je dozvoljeno samo njoj
da obavlja, družeći se i orodjavajući se sa sebi ravnima. Pojedini plemići se
ponašaju prema slabijim od sebe sa poštovanjem, dok drugi koriste svaku priliku
da ih zaustave u bilo kom vidu napredovanja.

Uticaj katoličke crkve, čijoj moći nema premca u Evropi, svakako je

ogroman. Svakodnevno dolazi u dodir sa svetovnim vlastima, pojedincima i
organizacijama. Crkvena lica odlučuju u parlamentima i obavljaju velike društvene
funkcije. Kler predstavlja jednu od najpoželjnijih profesija u tom vremenu. Crkva
se temelji na potrebi za vjerom kod miliona vjernika. Svi družtveni staleži i
udruženja imaju u sebi vjersko obilježje. Puno pridika se javljalo na račun klera jer
je malo ko smatrao da se unutar crvke sve odvija na pravi način. Evropom krstare
reformatori raznih vrsta koji dobijalu podršku različitih slojeva društva, a ponekad
imaju podršku crkve i države (uspjesi u Nizozemskoj i Njemačkoj). Jedino što
zapravo može riješiti probleme unutar crkve jeste crkveni sabor, koji pape odbijaju
da sazovu. Sve ovo dovodi do velikog slabljenja crkvene moći i dopuštanja veće
kontrole svetovnim poglavarim i unutura same crkve. U zemljama u kojima slabi
moć katoličke crkve, sve više dolazi do budjenja nacionalne svijesti i koriščenja
narodnog jezika u književnosti (najbolji primjer možda Francuska).

Druga po redu institucija koja povezuje zemlje i narode jesu univerziteti.

Nastava se odvija pod brižnom pažnjom crkve, koja oštro kažnjava sva mišljenja
koja se protive njenim stavovima (često i potpuno zavisni od nje). Sredinom XV v.
u Evropi imamo više od 60 univerziteta: Koimbra u Portugaliji, Salamanka u
Španiji, Oksford i Kembridž u Engleskoj, Sorbona i Monpelje u Francuskoj,
Upsale u Švedskoj; Praga, Budima i Krakova u Njemačkom Carstvu; Padova,
Firenca, Napulj i Salerna u Italiji. U nastavi se koristi latinski jezik i studenti
putuju po univerzitetima u podrazi za znanjem i raspravama. Predmeti su
raznovrsni, ali stvarni obim znanja koji se stiče je mali. Neki od njih su: latinski,
logika, teologija, pravo, medicina, posebno anatomija, muzika, fizika idr. S
obzriom da se nauka stavlja u brižljivo utvrdjene okvire crkve postoje
nesaglasnosti kada je u pitanju logika, metafizika i etika.Uči se tokom predavanja i
diskusija (knjige u manjem broj s obzirom da se kopije rade ručno). Najviše pažnje
posvećuje se proučavanju klasične starine; Vergilije za koga se smatra da je
postavio temlje hrišćanstva i Aristotel jer hrišćanski pisci grade svoja učenja po
njegovim spisima. Izučavaju se i spisi pisaca koji nemaju zajedničkog sa
hrišćanstvom, ali se se njihovi spisi u samostanima bez cenzure prepisuju. Papa
Nikola V , kao veliki prijatelj klasičnih studija, osniva Vatikansku biblioteku 1450.
godine, čime olakšava i jača ugled svih studija. Iz klasične starine , pored prava,
filozofije i medicine, sve više se uče i vodjenje politike, vladavini, ratu, thenici.
Proučavanje klasične umjetnosti ogleda se arhitekturi, vajarstvu, slikarstvu ,
juvelirstvu itd. Firentinski vajar Donatelo vaja spomenik Gatamelate na konju
1450. I to je jedana od najljepsih skulptura u istoriji vajarstva. Nešto ranije slikar
Leon Batista Alberti piše raspravu o slikarstvu i njegovoj vrijednosti. Vremenom
novi oblici dovode do odvajanja od tradicionalnog i nova epoha izbija na vidjelo u
mnogim oblicima. Na istoku se javlja jedna nova prijetnja Otomanka carstvo , koje
1453. pokorava najmnogoljudniji grad u Evropi. S obzirom da su Rusija i
Sakndinavija nedovoljno privlačni i manje korisni, zapdna Evropa dolazi do svog
punog isticanja. Javljaju se veliki napretci u nauci,a najviše se ističe istraživanjem i
otkrivanjem novih prostora gdje se veoma bogati.

Političke i ekonomske prilike u Italiji

Prvi znaci novog doba pojavljuju se u vrijeme ekonomskih kriza. Dolazi do

propasti bankarskih i trgovačkih kuća, ali imamo i stituacije da pojedinci (npr.
Fugeri) postaju finansijeri vladara. Način obrade zemlje i medicina znanja ne
napreduju, a gradovi i sela doživljavaju periode gladi i smrti. Crna kuga, koja je
odnijela milione zivota u Evropi XIV v, javlja se opet u XV v. Imamo podatke o
zarazi u Firenci gdje se spominje velika selidba naroda u unutrašnjost i opadanje
proizvodnje tkanine. Sa 100000 truba Firenca opada na svega 30000 godišnje.
Nakon slabljenja kuge ratovi i sukobi prave veliku štetu.

Prostor Italije u XIV i XV v. jeste šarenilo većih i manjih država koje su u

čestim sukobima. Sukobi se vode zbog zemlje i sirovina, a broj ljudi koji ratuje je
mali, zbog toga se sve više okreću najmničkoj vojsci (n. vojska često zauzima i
pljačka gradove). Imamo pet država: Veneciju, Firencu, Milansko Vojvodstvo,
Papsku Državu i Napuljsku Kraljevinu, ali i još neke manje države-gradove. U
nadmoći prednjači Milnasko Vojvodstvo (Viskoni i Sforce), ali oni nemaju
dovoljno snage da nametnu svoju vlast na čitavom poluostrvu. Republikanska
vlada ustupa mjesto tiranima kako bi se obuzdalo neraspoloženje podanika.
Gradovi-države nalaze se po kontrolom velikih trgovačko-bankarskih kuća,a
sukobi između večih i manjih kuća će se stalno obnavljati. Pobune i ustanci masa
su česti. Tirani su sumovoljni i ne obaziru se na vjerske dogme niti ustav. Svoju
politiku obavljaju na svirep način, te su česta ubistva i krvavi sukobi (npr. kada je
Viskontiju u Milanu zamijenila porodica Sforce). Sforce se zanimao za arhitekturu
i pozvao humaniste da vaspitavaju njegovu djecu. U Veneciji je vlast bila
oligarhija koja se graniči sa tiranijeom, dakle plemstvo ,iako čini mali postotak
stanovništva, jedino ima političku moć.

Firenca

Firenca se uzdiže u vrh italijanskih renesansnih republika zbog svog

uredjenja, umjetnosti, književnosti i filozofije. Kao jedan od trgovačkih centara
ona proživljava velike krize. Najznačajnija porodica Mediči, svojim dolaskom na
vlast 30ih godina XV v; jača moć Firence. Bankarski poslovi obavljaju se šrom
Evrope. Kozimo Mediči pored svojih bankarskih poslova oodržava bliske veze sa
humanistima; proučava Platonova djela i spise crkvenih otaca. Njegov unuk
Lorenco Veličanstveni je otelovljenje renesansnih ideala, njegovo krugu pripadaju
slikari Sandro Botičeli i Domeniko Girlandajo, vajar Andrea Verokio i drugi.

Lorenco spretno drži vlast i čuva republikansku tradiciju. Njegova politika

mu stvara ogromne neprijatelje pa se 1478. pravi pobuna. On biva ranjen, ali
njegov ugled samo raste. Sin Pjero 1494. bježi iz Firence nakon francuske invazije
na Italiju. Mediči se vrćaju u XVI v, a daju dvojicu papa Lava X i Klementa VII i
još neke značajne ličnosti.
 Humanizam

Frančesko Petrarka (1304-1374) iz Areca, jedna je od najistaknutijih

ličnosti humanizma. Njegova veličina su okrića, pjesme, poeme i šrenje antičke
kulture i vrijednosti. Upoznavši se sa Ciceronovim spisima on otkriva
republikanske vrline i slabosti i povezuje ih sa svojim vremenom. To sve podstiče
pronaske novih antičkih spisa i njihovo proučavanje. Leonardo Bruni (Petrarkin
biograf) tvrdi kao se proučavanje vršilo sa samih originala. Antika se otkriva u
pravom svjetlu, a njene duhovne vrijednosti postaju poznate mnogima. Antika
ostaje vremenski daleko, ali postaje intelektualno bliska. Između proposti Rimske
Imperije i novog vremena nalazi se „mračno doba“, a sam Petrarka ne želi da osudi
hriščanstvo već da bolje shvati prošlost. On nastoji da ukaže na važno pojedinca i
otkriće njegove svijesti. U njemu se sreću protivrečenosti pjesnika, dvoranina,
pamfletiste, hrišćanina i istraživača. Humanisti XIV I XV su Đovani Bokačo,
Kolučio Salutati, Leonardo Bruni idr (takođe se smatraju Petrarkinim
sljedbenicima).

Potraga za Antikom

Humanisti tragaju za arhivima i bibliotekama sa starim rukopisima. Salutati

otkriva Ciceronova Pisma o prijateljima, Pođo Braćolini otkriva Lukrecijev spis O
prirodi stvari, pronalaze se još i Ciceronova djela Brut, O besjedništvu i Besjednik.
Takodje izlaze iz tame i djela Tacita, Katula i dr. Pod uticajem humanista stvaraju
se prve velike biblioteke (Medići, Petrarka) i tu se čuvaju antička djela koja postaju
dio kulturnog naslijedja i predmet stalnog proučavanja. Rad humanista dovodi do
toga da obezvrijeđuju tvrdnje Rudolfa IV koji tvrdi da je Austrija suverena država.
Lorenco De La Vala je dokazao je Konstantinova darovnica zapravo nastala u VIII
v. Humanisti takođe kritikikuju stil jezika teologa i pisaca srednjeg vijeka.

Filozofi i teolozi
 Zbog nedovoljnog poznavanja klasike , humanisti ne usojevaju da stvore
novu filozoviju. Oni se dijele na platoniste, aristotelijance i antiskolastičare. Kod
humanista se često primjeti neznanje i konfuzija kao i brkanje Platonovih i
Aristotelovih djela. Djelo Marsilija Fićina Platonova teologija predstavljava
mješavinu neoplatonizma, platonizma i tomizma. Sto se crkve tiće bolje je prošla
Aristotelova filozofija. Problem sa kojim se suočavaju humaniste jeste kako
uključiti klasićna djela i filizofije u hrišćanstvo. Humanisti stvaraju mjesto za
kritičare vjere i crkve. Paganska filozofija tek u XVI i XVII postaje dio evropske
kulture.

Humanisti su uvjereni u snagu ljudskog uma , i posvećuju punju pažnju

čovjeku, njegovim vrijednostima i dostojanstvu.

Humanizam i obrazovanje

Humanisti su učitelji, a ne filozofi. Oni svoje zvanje koriste da šire

humanističke ideale. Bave se gramatikom, poezijom, istorijom, etikom i retorikom.
Po njihovom mišljenju klasično obrazovanje je idealno i ne vjeruju u progres. Oni
takođe podstiču i razvoje prirodnih nauka, mada se sami njima pretjerano ne bave.
Podstiču ideju o lijepo ponašanju idealnog čovejka sa sklonostima prema muzici,
slikarstvu i dr.

Renesansna umjetnost

Renesansa se najviše ispoljava u umjetnosti,a italijanski gradovi su najbolje

svjedočanstvo o njenom sjaju. To je doba preporodia i oživljavanja umjetnosti koja
se dugo nalazila u mraku i u tome je sličnost sa humanistima u književnom
stvaralaštvu. Značajne su građevine Filipa Bruneleskija, ornamentika Lorenca
Gibertija, Đotova kupola katedrale u Firenci, freske Mazača i skulpture i
Mikelanđela. Renesansni umjetnici pokazuju unutrašnju slobdodu i oni koriste
svoje klasične uzore samo kao inspiraciju. Obnaženo ljudsko tijelo dobija pravo
građanstva širom Italije. Gebertijev Goli dječak Isak i Donatelov Mladi David
pokazuju fizičku ljepotu, koja se u rednjem vijeku skriva. Nakon tijela, otkriva se i
interesovanje za ljudsko lice pa renesansa predstavlja epohu portreta ljudi i žena.
To su sve ličnosti iz svakodnevnog života, pripadnici ralićitih staleža.Značajni su
Girnaldijev portret Deda sa unukom, zatim Mazačove freske humanista u Firenci i
Verokijeva statua Bartolomeja Korleonija. Radovi umjetnika takođe predstavljaju
ličnosti, mitove i filozofiju klasike uobličenu u humaniste (Botičelijevo Rađanje
Venere i Prolječe).

Pozna renesansa

Sredinom XV veliki firentinski umjetnici umiru i na njihovo mjesto dolaze i

njihovo mjesto zauzimaju Verokio, Domeniko Girlandajo, Filipino Lipi i Sandro
Botičeli.Krajem XV i početkom XVI na scenu stupa najpoznatija generacija
renesansnih umjetnika Leonardo da Vinči, Rafaelo Santi i Mikelanđelo Buonaroti.
Milano, Rim i Venecija se istuču, ali Firenca zadržava primat.

Leonardo je studirao kod Verokija i nakon toga proveo 15 godina na dvoru

Ludovika Sforce.Tu su nastale Madona na stijeni i Tajna većera, a posle 1503.
vraća se u Firencu i slika Mona Lizu.

Rafaelo studira u Urbinu i 1504. dolazi u Firencu. Od njegovih brojnih

Bogorodica najznačajnija je ona u Sikstinskoj kapeli. Pored slikanja on se bavi i
arhitekturom i ima brojne projekte po Rimu. Takođe ukrašava freskama stance i
lođe.

Mikelanđelo uči kod Girlandaja u Firenci. Najznačajnija djela su mu Pijeta

(mlada žena sa mrtvom dtetom), David (statua momka), zatim skulptura Mojsije i
više Robova koje je uradio na poziv pape Julija II. Ukrasio je grobnicu porodice
Mediči, a poslenje godine svog života provodi radeči na Bazilici sv. Petra.
 Renesansa u Evropi

Pod uticajem Italije, iako kasnije, renesansa ima svoj poseban pečat i u
sjevernoj Evropi. Najistaknuti su bili Erazmo Roterdamski, Albreht Direr i Nikola
Kopernik.Oni nastavljaju renesansne vrijednosti u drugačijim uslovima. Njihova
djela više govore u duhovnom stanju podstaknutih reforamacijom. Direrova djela
su ispunjena vjerskim temama. Najznačajnija djela su Vitez, Smrt i djavo,
Melanholija.

Humanizam sjeverne Evrope

Humanizam u Engleskoj, Francuskoj. Njemačkoj i Holadniji razvija se pod

uticajem Italija, ali ima posebne karakteristike. Značajni Francuzi su Gijom Bude i
Žak Lefevr. Značajni Englezi su Vilijam Kekston, Vilijam Grocin, Džon Kolet i
Tomas Mor (za razliku od ostalih on nikada nije bio u Italiji). Njemački su Nikolas
Kuze, Urlih fon Hutena i dr.

Humanisti sjeverne Evrope zalažu se za pročišćenje vjere i crkve i vjeruju da

se istina nalazi su Sv. Pismu i spisima svetih otaca.

Evropa i Tomas Mor

Erazmo Roterdamski pristupa problemimam filozofije i vjere. On 1500.

Objavljuje svoje djelo Zbirka izreka (poznatih klasičnih mislilaca), Priručnik za
hriščanskog viteza 1503, a 1515. Obrazovanje hrišćanskog vladara. Najpoznatije
djelo ostaje Pohvala ludosti iz 1509. Gdje najoštriju kritiku upućuje sveštenstvu,
svetovnom životu i stavljanju naglaska na ritual, a ne na vjeru,

Tomas Mor je učen i čvrstih stavova. Njegovo najpoznatije djelo jeste

Utopija iz 1516. U ovom djelu želi da prikaže u kakvom stanju se nalaze evropske
država, a ponajviše Engleska. Prvio dio knjige opisuje ideal savršene zajednice, a
drugi dio knjige se odnosi na osudu rata, bogatih i društvene nepravde. On
predstavlja pažljivog posmatrača prilika i radikalno nastrojenog reformatora.

Nikolo Makijaveli (1469-1527)

Najistaknutiji politički mislilac i teoretičar renesanse. Čitav život ostaje

vezan za Firencu, a obavlja i dužnost sekretara republike. Po povratku na vlast
porodice Mediči on biva prognan i tada nastaju njegova najznačajnija djela, a to su
Vladalac, Rasprava o prvih deset knjiga Tita Livija i Istorija Firence.On u
Vladaocu daje izvrsnu analizu priorode političkog vođstva, i njegova razmišljanja
najavljuju novo doba u politici Evrope. On želi da primjeni iskustva klasičnog
svijeta i nastoji da uoči zakonitosti koje politiku pretvaraju u nauku. On se zalaže
za republiku i protivnik je svake plutokratije. Svoje nepovoljno mišljenje o
ljudskoj prirodi on potvrđuje primjetnim pesimizmom. Njegova sposobnost da
prodre u dušu vladara predstavlja posebnu vrijednost, a u njegovim knjigama
otkriva se moderno doba u kome politička moć postaje svetovna.