LEF! Wie Ben Ik

LEF!
MAATSCHAPPIJ & WELZIJN | A-STROOM
WIE BEN IK?

Uitsluitend te gebruiken door Mathis Lernould (2007-08-01) • K.A. D Hek
SPIEGELTJE, SPIEGELTJE
BINNENSTEBUITEN
WAT BEÏNVLOEDT WIE IK BEN?

DIT BOEK BIEDT MEER
ACTIVEER ONLINE IN 3 STAPPEN
REGISTREER
Registreer je op www.scoodle.be met je Smartschool-account.
Vul het Smartschool-adres van je school in en geef je
gebruikersnaam en wachtwoord op.
Geen Smartschool-account? Geen probleem!
Registreer je gewoon met je eigen e-mailadres.
KRIJG TOEGANG TOT JE DIGITALE LESMATERIAAL.

Je leerkracht zal je een uitnodiging sturen om samen te werken in Scoodle. Aanvaard de uitnodiging en je
digitale lesmateriaal wordt automatisch geactiveerd!
Nog geen uitnodiging gekregen? Geen probleem! CODE
Met deze code kun je je digitale lesmateriaal ook zelf activeren:
PT-STKT-WAYE-G9R8-4V
KLAAR!
Nu heb je toegang tot je digitale
lesmateriaal bij dit boek.
VOORWAARDEN
Dit boek geeft je toegang tot je digitale lesmateriaal bij deze uitgave voor het hele schooljaar.
Vragen over de activatie of het gebruik? Je kunt altijd terecht bij onze helpdesk, via helpdesk.plantyn.com.
WIE BEN IK?
Tinne Van den Buys
Peggy Verscuren
An Verstraelen
1 SPIEGELTJE, SPIEGELTJE p. 4
2 BINNENSTEBUITEN p. 30
3 WAT BEÏNVLOEDT WIE IK BEN? p. 52
BASISOPTIE MAATSCHAPPIJ & WELZIJN | A-STROOM

Ontwerp omslag: PPMP Prepress

Ontwerp binnenwerk: PPMP Prepress
Opmaak binnenwerk: PPMP Prepress
Omslagillustratie: iStockphoto-Katya_Havok
Illustratieverantwoording: Adobe Stock, BelgaImage, Eva O’Leary
NUR 130
© Plantyn nv, België
Alle rechten voorbehouden. Behoudens de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit
deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar
gemaakt, op welke wijze dan ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande en schriftelijke toestemming
van de uitgever. Uitgeverij Plantyn heeft alle redelijke inspanningen geleverd om de houders van intel-
lectuele rechten op het materiaal dat in dit leermiddel wordt gebruikt, te identificeren, te contacteren
en te honoreren. Mocht u ondanks de zorg die daaraan is besteed, van oordeel zijn toch rechten op dit
materiaal te kunnen laten gelden, dan kunt u contact opnemen met uitgeverij Plantyn.
Dit boek werd gedrukt op papier
van verantwoorde herkomst. ISBN 978-90-497-0065-2 26354/0 D2020/0032/0406
WERKEN MET LEF!
DE STRUCTUUR
PRIKKEL
Je start een nieuw project. Laat je inspireren door een test, quote of filmpje. Je brainstormt
over het thema en noteert kernwoorden in de mindmap.
ONTDEK
Vanuit drie vragen verken je het thema.
Je vertrekt telkens vanuit je eigen ervaring: hoe doe ik het?
Je kijkt rond en verkent.
Opdrachten, leesteksten, filmpjes en klasgesprekken helpen je om inzicht te krijgen.
Met een QR-codescanner op je smartphone kan je snel zelf naar de filmpjes surfen.
Je reflecteert over wat je hebt ontdekt.
Je kijkt hoe je dit kunt toepassen in functie van een gezonde en duurzame levensstijl.
OP EEN RIJ
Hier vind je een korte samenvatting van de belangrijkste kennis die je opdeed in de ontdekfase.
EVALUEER
Je evalueert de opdrachten uit de ontdekfase. Bij iedere opdracht die je moet evalueren vind je
het evaluatiesymbool terug. In een handige tabel geef je aan of je een zoeker, ontdekker,
gevorderde of expert bent.
DOE
Je gaat actief aan de slag.
Op iedere doe-fiche vind je een icoontje, dat verwijst naar het interessegebied:
lifestyle eten & drinken lichaam & welzijn mens & maatschappij
TERUGBLIK
Je blikt terug op de doe-opdracht. Wat ging er goed? Wat vond je moeilijk? Hoe lag je
werktempo?
a
bc
WOORDENBOEK
Op p. 80 noteer je moeilijke woorden en hun verklaring.
IN DE KANTLIJN
a
bc
Zoek moeilijke woorden. Noteer de woorden en hun verklaring in het woordenboek.
Je vindt extra informatie voor deze opdracht op het online platform Scoodle.
Voor deze opdracht heb je een computer of device nodig.

OP ZAK!
1.1 WAT ZIE JE ALS JE IN DE SPIEGEL KIJKT?
Je geeft voorbeelden van uiterlijke kenmerken.
Je beschrijft uiterlijke kenmerken van anderen.
Je licht je eigen lichamelijke veranderingen toe.
Je formuleert tips om je lichaamsbeeld te verbeteren.
1.2 WAT VERKLAPT JE LICHAAM?

Je onderzoekt het sociale gedrag van mensen.

Je beschrijft verschillende communicatievormen.
Je beschrijft de betekenis van lichaamstaal en non-verbale communicatie
en het belang ervan.
Je licht het verschil tussen verbale en non-verbale communicatie toe.
1.3 WAAROM IS ‘MOOI’ NIET VOOR IEDEREEN

HETZELFDE?
Je beschrijft wat ‘mooi’ betekent voor jou en voor anderen.
Je illustreert dat kleding en het schoonheidsideaal gebonden is aan tijd en
cultuur.
Je schetst de impact van reclame en sociale media op het schoonheidsideaal
en op je eigen zelfbeeld.
IN DIT PROJECT OEFEN JE OOK OP ...

het uitvoeren van een onderzoek
samenwerken en goed communiceren
het formuleren van een eigen mening
het gebruik van de juiste woorden
digitale vaardigheden
kritisch reflecteren
Evalueer op p. 25 wat je op zak hebt gestoken tijdens de opdrachten.

SPIEGELTJE,
SPIEGELTJE
1
1.1 Wat zie je als je in de spiegel kijkt? p. 8
1.2 Wat verklapt je lichaam? p. 14
1.3 Waarom is ‘mooi’ niet voor p. 20
iedereen hetzelfde?
SPIEGELTJE,
SPIEGELTJE
PRIKKEL
6 | Spiegeltje, spiegeltje
Vertel met eigen woorden wat de verschillende beelden en

spreuken willen vertellen.
Prikkel | 7
ONTDEK
WAT ZIE JE ALS JE IN DE SPIEGEL KIJKT?
1 PRESENTEER
A Maak een collage over jezelf. Voeg die toe aan je portfolio.
B Stel jezelf voor aan je klasgenoten.
2 ONDER DE LOEP
A Zoek een foto van jezelf als kind en kleef die in de portfolio.
B Vergelijk met een foto van jezelf nu.
C Noteer de gelijkenissen en de verschillen tussen beide foto’s.
Gelijkenissen Verschillen
3 TEST
A Kruis de stellingen aan waarin je jezelf herkent.
c Ik ben veel kleiner/groter dan de anderen. c Ik heb behaarde benen.
c Mijn heupen/schouders worden breder. c Ik krijg meer spieren.
c Waarom heb ik puistjes en de anderen niet? c Ik zweet soms als een otter.
c Mijn stem klinkt zo raar. c Ben ik nu dikker geworden?
c Vreemd! Ik zie haren rond mijn geslachtsdelen. c Had ik maar meer spieren.
B Onderlijn de vaststellingen waarmee je het moeilijk hebt in het rood en die waarmee je geen
problemen hebt in het groen.
C Vergelijk jouw antwoorden met die van een vriend(in)/klasgenoot. Wat stel je vast?
4 KIJK
A Zoek een recente foto van jezelf en plak hem op een blanco blad papier.
B Noteer minstens vijf uiterlijke kenmerken rond de foto.
C Markeer de uiterlijke kenmerken waarmee je blij bent groen.
D Markeer de uiterlijke kenmerken waarmee je minder blij bent rood.
E Omcirkel de kenmerken die je uniek maken.
F Voeg het resultaat toe aan je portfolio.
5 KIJK & LEES
A Vul de tabel in.
© Eva O’Leary
Dit meisje is volgens

mij … jaar oud.
Wat me opvalt aan
haar uiterlijk:
Zo voelt dit meisje

zich volgens mij met
haar uiterlijk:
B Lees de tekst.
WAT JE ZIET ALS JE IN DE SPIEGEL KIJKT
Als puber ben je je hyperbewust van je veran Het is de antiselfie van deze tijd: de foto is
derende uiterlijk. Je lijf groeit en ontwikkelt zich gemaakt op het moment dat de persoon zichzelf
met horten en stoten waardoor je gedurende bekeek. De resulterende blik is derhalve niet
enkele jaren proportioneel niet helemaal op orde gekunsteld. De lach is niet van plastic. Sterker
bent. En juist in die jaren doet uiterlijk er het nog, er ís geen lach. De meisjes kijken kwetsbaar
meest toe. Het is een wrang gegeven dat pubers en soms licht veroordelend. Zoals met veel goede
proberen te verzachten met lagen makeup, fotoseries, stoelt ook deze serie op een tergend
overmatig sporten en veel – heel veel – in de simpel idee. Gewoon de camera áchter een spiegel
spiegel kijken. Om te zien of er al wat veranderd zetten. Wat volgt zijn ongrijpbare en gevoelige
is. Eva O’Leary fotografeerde juist dát moment: blikken. Hoe anders was het resultaat geweest
wanneer meisjes tussen de 11 en 14 in de spiegel wanneer de meisjes ouderwets voor een camera
kijken. Middels een camera die áchter de spiegel hadden moeten plaatsnemen voor een portret
staat, legt ze de introspectieve blik van de puber foto, waarbij ze hardnekkig zouden proberen te
vast. voldoen aan een extern ideaal. De blik in de ogen
Ontdek | 9
wordt veel interessanter zodra ze zichzelf kunnen denk je terug aan je eigen puberteit, blij dat de
zien én jij weet dat ze naar zichzelf kijken. futiliteiten waar je je tóen druk over maakte, er
Niet alleen die blauwe achtergrond valt op; ook nu allang niet meer toe doen (en waarschijnlijk
de manier van fotograferen en (het gebrek aan) minder blij dat daarvoor in de plaats problemen
nabewerken. Want O’Leary fotografeert in de stijl van formaat zijn gekomen).
van een ‘glamourmagazine’. Alleen heeft ze de
Bron: Kronkeling (2018, 11 december).
nabewerking achterwege gelaten. De pukkels en
Geraadpleegd op kronkeling.com
oneffenheden zítten er gewoon. Onwillekeurig
Wat is volgens de fotografe het verschil tussen een spiegelgezicht en een selfie?
6 KIJK
Help, wat
overkomt mij?
Bron: Hoofdredactie Opkijken (2016, 25 april). Teen Facts –

Groeipijnen van Science Center NEMO. Geraadpleegd op opkijken.nl
A Vul aan.
De lichamelijke verandering die jongens en meisjes ondergaan, noemen we
B Hieronder zie je lichamelijke veranderingen die zich in de puberteit voordoen. Maar bij wie?
Onderlijn veranderingen die jongens ondergaan in het blauw.
Onderlijn veranderingen die meisjes ondergaan in het groen.
okselhaar (1) – borstgroei (2) – schaamhaar (3) – adamsappel / lager stemgeluid (4) –
brede heupen (5) – groei teelballen en penis (6) – meer vetweefsel (7) – puistjes (8) –
baardgroei (9) – menstruatie (10) – brede schouders (11)
C Situeer de veranderingen chronologisch op de tijdlijn.
Zet de veranderingen voor de jongens bovenaan, die voor de meisjes onderaan.
8 jaar 9 jaar 10 jaar 11 jaar 12 jaar 13 jaar 14 jaar 15 jaar 16 jaar

7 ONDERZOEK
A Bevraag een klasgenoot over je uiterlijke kenmerken.
B Bevraag iemand uit je gezin over je uiterlijk.
C Vul de antwoorden in in de tabel.
Klasgenoot Gezinslid
Wat vind je mooi aan
mijn uiterlijk?
Wat maakt me
volgens jou uniek?
Ontdek | 11
8 REFLECTEER
A Denk samen met je klasgenoten na over concrete tips om je lichaamsbeeld te verbeteren.
B Noteer de tien beste tips hieronder.
1
10
9 REFLECTEER
Om van jezelf te kunnen houden

zoals je bent,
moet je de gebeurtenissen
die je hebben gevormd
aanvaarden en omarmen.
A Lees de spreuk.
B Vertel in eigen woorden wat de betekenis is van de spreuk.
C Noteer nu je gevoel bij de uiterlijke kenmerken die je met rood hebt onderlijnd in opdracht 3.
D Noteer je gevoel bij de antwoorden uit opdracht 7 over hoe anderen naar je kijken.
10 REFLECTEER
Kijk naar de lijst met tips in opdracht 8.
A Kleur wat je nu al doet geel.
B Kleur de tips die je wilt toepassen groen.
C Kleur de tips die je niet wilt toepassen rood.
Ontdek | 13
ONTDEK
WAT VERKLAPT JE LICHAAM?
1 ONDER DE LOEP
A Onderzoek je laatste WhatsApp-bericht. Vul onderstaand kader in.
Wie stuurt het Wat zegt de Is het voor jou Heeft het bericht je
bericht? persoon? bestemd? beïnvloed?
B Op welke verschillende andere manieren communiceer jij nog? Noteer je antwoorden in een
mindmap.
woorden
COMMUNICEREN
gelaats-
gebaren
uitdrukkingen
2 KIJK
A Noteer bij elke prent de boodschap.
3 TEST
A Hoe goed kun jij lichaamstaal lezen? Kruis het juiste antwoord aan.
Iemand die zijn nek aanraakt tijdens c opgewonden. c onbevreesd.

het gesprek voelt zich … c ongemakkelijk. c ongerust.
Iemand die met gesloten lippen c … heeft een geheim. c … is zeer verlegen.
lacht, … c … is zeer tevreden. c … wil je voor de gek
houden.
Mensen die zeer snel hun c … hebben het koud. c … hebben slechte
handpalmen over elkaar wrijven … c … zijn nerveus. intenties.
c … hebben positieve
verwachtingen.
Iemand die wiebelt met zijn voeten c boos. c nerveus.
is … c blij. c geniepig.
Wie dezelfde houding aanneemt als c … komt stijfjes over. c … toont interesse.
zijn gesprekspartner … c … wil opscheppen. c … weet zichzelf geen
goede houding te
geven.
B Hoe goed kun jij zelf een goede lichaamshouding aannemen? Kruis aan wat je doet in de
gegeven situatie. Er zijn meerdere antwoorden mogelijk.
Een vriend(in) in nood wil eens met je praten.

c Ik frons mijn voorhoofd. c Ik laat mijn schouders hangen.
c Ik leun naar voren. c Ik omhels mijn vriend(in).
c Ik glimlach. c Ik kijk naar de grond.
c Ik stel heel veel vragen. c Ik luister aandachtig.
Ontdek | 15
4 LEES
HET BELANG VAN LICHAAMSTAAL

Je krijgt nooit een tweede kans om een eerste Deze cijfers benadrukken dat je je best bewust bent
indruk te maken. En die wordt al binnen de van je nonverbale communicatie en dat enig
10 seconden gevormd. Niet wat je zegt, maar de inzicht absoluut nuttig is. Je lichaamstaal en
manier waarop je het zegt, bepaalt je boodschap stemgebruik ondersteunen immers je uitstraling
en je uitstraling. en vertrouwen. Ze zorgen ervoor dat je boodschap
overtuigend overkomt.
Nonverbale communicatie speelt een doorslag
gevende rol in onze communicatie. Gespreks Het goede nieuws is dat je je nonverbale
partners vormen zich binnen de eerste seconden communicatie steeds kan aanpassen en
een beeld over elkaar. Zo bepalen ze of het de verbeteren. Houd daarom bij een volgend gesprek
moeite is om al dan niet verder te praten. Tijdens de volgende tips in je achterhoofd. Je zal versteld
de daarop volgende seconden en minuten zullen ze staan van het effect.
dit gevoel verder aftoetsen. – Observeer de reacties van je gesprekspartner en
corrigeer eventueel je houding. Sta of zit
– 55 % van je communicatie gebeurt ‘fysiek’ via je rechtop, blijf rustig en beheers je ademhaling.
gezichtsuitdrukkingen, gebaren en lichaams Glimlach en luister actief waarbij je regelmatig
taal en is een onbewuste, natuurlijke knikt of vragen stelt. Vermijd weinig of geen
communicatie. oogcontact, ingezakte schouders, gespannen
– Het stemtimbre bepaalt 38 % van je gezichtsuitdrukkingen en nerveuze gebaren,
communicatie. Mensen luisteren in eerste ongepaste kledij of verkeerde accessoires …
instantie niet naar je woorden, maar baseren – Wees je bewust van je stemtimbre. Articuleer
zich op de toon en intonatie waarmee je ze voldoende en spreek luid en duidelijk met
uitspreekt. intonatie, maar vooral niet te snel (een vaak
– Slechts 7 % van je communicatie is gebaseerd voorkomend teken van zenuwachtigheid).
op woorden. We denken dan wel vaak lang na
Bron: We Assist You (2013, 28 oktober). Het belang van
over hoe we onze boodschap verwoorden, toch
lichaamstaal en stemgebruik. Geraadpleegd op nl-be.
wordt de impact van die woorden zwaar
weassistyou.com
overschat.
a
bc
A Onderlijn in het artikel de woorden die je niet begrijpt.
Noteer de woorden in je persoonlijke woordenboek op bladzijde 80.
Zoek de verklaring op.
B Beantwoord de vragen.
Welke drie vormen van communicatie vind je in de tekst terug? Noteer ze in het diagram
op de juiste plaats.
vormen van communicatie
38,0 %
55,0 %
7,0 %
Interpreteer het diagram. Wat stel je vast?
C Noteer op basis van de tekst aandachtspunten om je communicatie te verbeteren.
D Verwoord waarom goede communicatie zo belangrijk is.
E Ken je zelf nog tips om beter te communiceren?
5 KIJK
Hoe kunnen we
gezichten lezen?
Bron: Het Klokhuis (2017, 6 september). Hoe kunnen we gezichten lezen? |

Vragen van Kinderen | Het Klokhuis. Geraadpleegd op youtube.com
A Wat zijn de zes basisemoties? Noteer ze hieronder.
Ontdek | 17
B Waarom is het belangrijk dat je emoties bij anderen herkent?
C Waarom is het belangrijk dat jij je emoties toont?
6 KIJK
A Bekijk de twee situaties in de tabel hieronder. ‘non-verbale boodschap’
(lichaamstaal en
gelaatsuitdrukkingen)
‘verbale boodschap’ (woorden)

Elena vertelt je dat ze jou leuk vindt.
Ze geeft complimenten, zegt iets leuks
over je kleding, hobby’s, karakter …
‘verbale boodschap’ (woorden)
Levi is boos omdat hij niet uitgenodigd
is op het verjaardagsfeest van een
klasgenoot. Hij vindt dit niet eerlijk en
vraagt om uitleg.
B Hoe komen de situaties over?
C Kun je dit verklaren?
7 ONDERZOEK
A Bestudeer een Instagrampost van je klasgenoot.
B Maak een presentatie over je klasgenoot.
Probeer alleen te focussen op het beeld.
Stel je klasgenoot voor.
C Beantwoord onderstaande vragen nadat je klasgenoot jou heeft voorgesteld.
Welke kenmerken komen naar boven over jou in de presentatie van je klasgenoot?
In welke kenmerken herken jij jezelf?

In welke kenmerken herken jij jezelf niet?
Ben jij je bewust van hoe jij overkomt en wat jij uitstraalt?
D Welke tips onthoud je voor jezelf om een goede indruk te maken?

lichaamshouding:
gelaatsuitdrukking:
gebaren:
Ontdek | 19
ONTDEK
WAAROM IS ‘MOOI’ NIET VOOR IEDEREEN
HETZELFDE?
1 REFLECTEER
Noteer drie zaken waaraan jij aandacht besteedt als je naar een feestje gaat.
2 ONDER DE LOEP
A Zoek een foto van iemand die je niet persoonlijk kent, maar wel mooi vindt.
Plak de foto op een blanco papier.
B Noteer ernaast enkele dingen die je aantrekkelijk vindt aan deze persoon.
C Voeg het resultaat van de opdracht toe aan je portfolio.
3 ONDERZOEK
A Zoek een foto van je mama of papa toen die zo oud was als jij. Voeg hem toe aan je portfolio.
B Zoek een foto van je oma of opa toen die zo oud was als jij. Voeg hem toe aan je portfolio.
C Vraag zowel aan je mama/papa als oma/opa wat ze toen mooi vonden (bv. kleding, kapsel)
en noteer het hieronder.
4 ZOEK OP & PRESENTEER

A Kies een tijdperk en zoek daarover informatie die minstens een antwoord biedt
op volgende vragen:
Welke kleren droegen de mensen?
Hoe zag het ideale lichaam eruit?
Wie was er een rolmodel?
Presenteer de informatie in de klas.
B Kies een cultuur en zoek daarover informatie die minstens een antwoord biedt op volgende
vragen:
Welke kleren dragen de mensen?
Hoe ziet het ideale lichaam eruit?
Wie is er een rolmodel?
Presenteer de informatie in de klas.

5 KIJK
De wereldberoemde fotograaf John Rankin fotografeerde vijftien tieners voor een

project en vroeg hen de afbeelding te bewerken en te filteren totdat ze het gevoel
hadden dat ze ‘social media ready’ was.
A Surf naar de beelden.

B Wat zijn de verschillen tussen de onbewerkte en bewerkte foto’s? Omschrijf het resultaat.
C Op de vraag welk beeld ze de voorkeur gaven, kozen de meeste tieners voor het (niet-
bewerkte) origineel. Wat kun je daaruit afleiden?
D Verklaar waarom de titel van de reeks Selfie harm (Selfie-schade) zo goed gekozen is.
Ontdek | 21
6 KIJK
Noteer de kritiek die de reclame-

boodschappen meegeven.
7 KIJK
You’re
beautiful!
Bron: SHEA. (2015, 27 mei). People react to being

called beautiful. Geraadpleegd van youtube.com.
A Bespreek in de klas het sociale experiment en beschrijf hoe de jongeren reageren.

B Welke boodschap wordt hier meegegeven?
8 TEST
akkoord niet
A Vink aan wat voor jou van toepassing is.
akkoord
Niemand is perfect.
Mooi zijn staat gelijk aan slank zijn.
Mooi zijn staat gelijk aan gespierd zijn.
Mooi zijn gaat alleen over het uiterlijk.
Het schoonheidsbeeld van Instagram- en YouTube- sterren is realistisch.
Mooie rondingen bepalen of je mooi bent of niet.
Of iemand mooi is of niet, wordt bepaald door zijn/haar gebit.
B Vergelijk met je klasgenoot. Wat stel je vast?
OP EEN RIJ
n WAT ZIE JE ALS JE IN DE SPIEGEL KIJKT?
n Is het normaal dat je niet helemaal tevreden bent over je uiterlijk?
Als je in de spiegel kijkt, zie je de uiterlijke kenmerken waarmee je tevreden bent, maar
misschien ook kenmerken waar je minder tevreden over bent. Dat is normaal!
n Wat gebeurt er alweer allemaal in de puberteit?

De puberteit is een overgangsperiode waarin je verandert in een volwassene. In de
tabel hieronder vind je een overzicht van de belangrijkste lichamelijke veranderingen.
Meisjes Jongens
• borstgroei • groei van teelballen en penis
• beharing van de schaamstreek en oksels • beharing van de schaamstreek en oksels
• breder bekken • bredere schouders
• meer vetweefsel • lager stemgeluid
• menstruatie • baardgroei
• puistjes • puistjes
n Wat als je niet tevreden bent met je lichaam?

Je lichaam verandert vanzelf, of je er nu klaar voor bent of niet. Omarm en aanvaard
daarom die veranderingen. Je lichaam maakt je uniek en bepaalt ook wie je bent.
Ga voor een positief lichaamsbeeld!
n WAT VERKLAPT JE LICHAAM?

n Welke vormen van communicatie onderscheiden we?
Mensen communiceren op verschillende manieren:
– Verbale communicatie = het uitwisselen van informatie met woorden en geluiden.
Bijvoorbeeld: taal, woord, geluid, muziek, beeld, schrift, internet, telefoon, radio, tv.
Elementen die de verbale communicatie ondersteunen, zijn bv. volume, intonatie en
tempo.
– Non-verbale communicatie = het uitwisselen van informatie met niet-talige
signalen of tekens (geen woorden).
Bijvoorbeeld: lichaam, hoofd, handen, ogen, kleding.
n Waarom is het belangrijk om op je lichaamstaal en je gelaatsuitdrukkingen te

letten?
Een verbale boodschap hangt steeds samen met een non-verbale boodschap. Wat je
toont aan anderen moet overeenkomen met wat je echt voelt of denkt. Dan pas kom je
geloofwaardig over.
Op een rij | 23
OP EEN RIJ
n WAAROM IS ‘MOOI’ NIET VOOR IEDEREEN HETZELFDE?
n Waarom is schoonheid zo moeilijk te omschrijven?
Schoonheid is moeilijk algemeen te omschrijven: elke cultuur en elke tijdsperiode heeft
zijn invulling van wat schoonheid te betekenen heeft. De invulling van wat mooi is, is
dus deels tijdsgebonden en cultuurgebonden.
Daarnaast is ‘mooi zijn’ ook een begrip met een persoonlijke betekenis en kan het dus
voor iedereen anders zijn. Elke persoon is uniek en mooi op zijn eigen manier.
n DIT WIL IK ZELF NOG ONTHOUDEN
ZOEKER ONTDEKKER GEVORDERDE EXPERT Leerkracht
1.1 Wat zie je als je in de spiegel kijkt?
Opdracht 6, p. 10 Ïk kan minder dan Ïk kan 2 uiterlijke Ïk kan 3 uiterlijke Ïk kan 4-6 uiterlijke
tijdlijn lichamelijke 2 uiterlijke kenmer- kenmerken van kenmerken van kenmerken van
veranderingen ken van mezelf op mezelf op de tijdlijn mezelf op de tijdlijn mezelf op de tijdlijn
de tijdlijn plaatsen. plaatsen. plaatsen. plaatsen.
Opdracht 8, p. 12 ÏMijn groep kan ÏMijn groep kan ¨Mijn groep kan ¨Mijn groep kan
Brainstorm ‘jezelf minder dan 4 tips 4-5 tips formuleren 6-7 tips formuleren 8-10 tips
graag zien’ formuleren om om jezelf graag te om jezelf graag te formuleren om
jezelf graag te zien. zien. zien. jezelf graag te zien.
1.2 Wat verklapt je lichaam?
Opdracht 4, p. 17 Ïk kan met hulp de Ïk kan 1 element Ïk kan 2 elementen Ïk kan de 3 elemen-
Belang van elementen van het van het diagram van het diagram ten van het diagram
lichaamstaal diagram benoemen benoemen en één benoemen en twee benoemen en de
en de vragen vraag beant- vragen beant- drie vragen beant-
beantwoorden. woorden. woorden. woorden.
EVALUEER
Opdracht 5, p. 17 Ïk kan minstens Ïk kan 3-5 basis- Ïk kan 6 basis- Ïk kan 6 basis-
Basisemoties 2 basisemoties emoties benoemen emoties benoemen emoties benoemen
benoemen en met en een antwoord op en een antwoord en een antwoord op
hulp van de één vraag op één vraag de twee vragen
leerkracht de formuleren. formuleren. formuleren.
vragen oplossen.
Evalueer | 25
1.3 Waarom is ‘mooi’ niet voor iedereen hetzelfde?
Opdracht 4, p. 20 Ïk kan uit een bron Ïk kan uit een bron Ïk kan uit een bron Ïk kan uit een bron
Schoonheidsidealen minder dan 3 ken- 3 kenmerken van 4 kenmerken van 5 kenmerken van
in verschillende merken van het het schoonheids- het schoonheids- het schoonheids-
tijden/culturen schoonheidsideaal ideaal uit een ideaal uit een ideaal uit een
uit een specifiek specifiek tijdperk of specifiek tijdperk of specifiek tijdperk of
tijdperk of specifie- specifieke cultuur specifieke cultuur specifieke cultuur
ke cultuur halen. halen. halen. halen.
Opdracht 4, p. 20 Ïk kan mij niet Ïk kan mij aan Ïk kan mij groten- Ïk kan mij helemaal
Schoonheidsidealen houden aan de enkele afspraken deels aan de aan de afspraken
in verschillende afspraken van de van de presentatie afspraken van de van de presentatie
tijden/culturen presentatie. houden. presentatie houden. houden.
Markeer in het groen wat heel goed ging tijdens dit project.
Markeer in het oranje de vaardigheden waarop je nog meer moet oefenen.
– het uitvoeren van een onderzoek – het formuleren van een eigen mening – digitale vaardigheden
– samenwerken en goed communiceren – het gebruik van de juiste woorden – kritisch reflecteren
Dit kan ik doen om nog beter te worden!
Feedback van de leerkracht:

DOE
SPIEGELTJE, SPIEGELTJE
1 Oriënteren
Wie maakt het mooiste spiegeltje van het land?
2 Voorbereiden
Dit heb je nodig
n 2 mdf-/vezelplaten (20 cm × 20 cm, n maatbeker
dikte van 2 à 3 mm) n houtlijm
n mozaïeksteentjes (kleur naar keuze) n spiegel (iets groter dan de uitgesneden
n tegellijm hartvorm)
n tegelvoegsel n schuurpapier
n spons n figuurzaag
3 Uitvoeren
Voer het stappenplan uit.
Teken een hart op een van de mdf-platen (ongeveer 15 cm x 10 cm)
Snijd het hart uit met een figuurzaag.
Schuur de rand glad.
Betegel de plaat met uitgesneden
hartvorm met kleurrijke mozaïeksteentjes
en plak ze vast met tegellijm.
Voeg de mozaïeksteentjes in met
tegelvoegsel.
Kleef de spiegel achter de plaat met het
uitgesneden hart.
Kleef de platen op elkaar met houtlijm.
4 Reflecteren
Omcirkel het gevoel dat je kreeg na het maken van deze opdracht.
Hoe blik je terug op deze doe-opdracht? Vul het formulier in op p. 29.
Doe | 27
DOE
MOTIVEER JEZELF!
1 Oriënteren
Schrijf een inspirerende boodschap naar jezelf.
Beantwoord ter voorbereiding onderstaande vragen.
Wat waardeer je aan jezelf?
Wat maakt jou uniek?

Wat vind je mooi en positief aan jezelf?
Welke leuke beelden, quotes, kleuren … ga je gebruiken?
2 Voorbereiden
Noteer wat je nodig hebt.
n n
n n
Werk een stappenplan uit van hoe je te werk zal gaan.
3 Uitvoeren
Schrijf de brief naar jezelf.
Verfraai jouw brief.
Verstuur de brief naar jezelf.
4 Reflecteren
TERUGBLIK
Dit vond ik leuk om te doen: Dit interesseerde mij helemaal niet:
¨ Het maken van een spiegel ¨ Het maken van een spiegel
¨ Het schrijven van een inspirerende ¨ Het schrijven van een inspirerende
boodschap aan mezelf boodschap aan mezelf
¨ ¨
Onderzoeken
¨ Ik kon meestal alle OVUR-stappen goed maken.
¨ Ik kon niet altijd alle OVUR-stappen goed maken.
Samenwerking
¨ Ik kon meestal zonder problemen samenwerken met mijn partner(s).
¨ Ik kon niet altijd goed samenwerken met mijn partner(s).
Communicatie
¨ Ik kon meestal zonder problemen communiceren met mijn partner(s).
¨ Ik kon niet altijd goed communiceren met mijn partner(s).
Digitaal vaardig (1) Digitaal vaardig (2)

¨ Ik kon meestal zonder problemen de ¨ Ik kon meestal zonder problemen de
juiste bronnen vinden. gevonden informatie in de juiste vorm
¨ Ik kon niet altijd de juiste bronnen gieten.
vinden. ¨ Ik kon niet altijd de gevonden informatie
in de juiste vorm gieten.
Zelfstandig werken
¨ Ik kon meestal zonder problemen zelfstandig werken.
¨ Ik kon niet altijd zelfstandig werken.
Werktempo
¨ Ik kon de opdrachten meestal binnen de afgesproken tijd afwerken.
¨ Ik kon de opdrachten meestal niet binnen de afgesproken tijd afwerken.
Afspraken
¨ Ik heb mij meestal aan de afspraken van de leerkracht gehouden.
¨ Ik heb mij meestal niet aan de afspraken van de leerkracht gehouden.
Terugblik | 29
OP ZAK!
2.1 WAT ZIJN JE TALENTEN?
Je beschrijft je talenten en werkpunten.
Je beschrijft de talenten en werkpunten van een klasgenoot.
Je past het theoretisch model over kernkwaliteiten toe op een voorbeeld.
2.2 WAT DOET EEN COMPLIMENT MET JOU?

Je formuleert complimenten voor mensen uit je omgeving.
Je beschrijft het effect van complimenten geven en krijgen en ziet er het

belang van in.
Je formuleert tips om je zelfvertrouwen te verhogen.
2.3 WAT ALS JE IN DE KNOOP LIGT MET JEZELF?

Je benoemt bij wie je terechtkunt als je in de knoop ligt met jezelf.
Je schat stressmomenten bij jezelf in.
Je geeft voorbeelden van hulporganisaties om problemen aan te pakken.


BINNENSTE-
BUITEN
2
2.1 Wat zijn je talenten? p. 34
2.2 Wat doet een compliment p. 38
met jou?
2.3 Wat als je in de knoop ligt p. 42
met jezelf?
BINNENSTE-
BUITEN
PRIKKEL
32 | Binnenstebuiten
Bekijk de videoclip van Vanbinnen
en luister goed naar de tekst van
het lied.
Bespreek daarna wat er bedoeld
wordt met ‘innerlijke schoonheid
is het meeste waard’.
Bron: Clouseau. (2009). Vanbinnen (Official Video).
Geraadpleegd van youtube.com
Duid de spreuk aan die je het meest aanspreekt. Vertel ook waarom.
1
Wie met een glimlach

naar buiten komt,
haalt meer binnen! 2
Happiness is an inside job.
3
Let your smile change the world,
but don’t let the world change your smile.
Prikkel | 33
ONTDEK
WAT ZIJN JE TALENTEN?
1 REFLECTEER
A Wat is jouw droomjob?
B Wat moet je daarvoor kunnen?

2 ONDER DE LOEP
A Noteer twee zaken die je goed kunt.
B Noteer twee werkpunten die je van jezelf kent.
C Markeer het talent en het werkpunt die het meest bij je passen.
Mijn talenten en werkpunten

Wat kan ik goed? Wat kan ik nog verbeteren?
• •
• •
3 ONDER DE LOEP
A Noteer wat je leuk vindt. Licht toe. B Noteer wat je niet leuk vindt. Licht toe.
Wat vind ik leuk? Waarom? Wat vind ik niet Waarom?

leuk?
4 ONDERZOEK
In deze opdracht onderzoek je hoe de anderen jou zien.
A Kies een klasgenoot en noteer minstens twee talenten en twee werkpunten van hem/haar.
Hij/zij doet hetzelfde voor jou.
B Overloop samen de antwoorden.
C Herhaal deze oefening eventueel een paar keer.
D Noteer twee talenten die een klasgenoot aan jou geeft.
E Noteer twee werkpunten die een klasgenoot aan jou geeft.
F Markeer het talent en het werkpunt die het meest bij je passen.
G Vergelijk de antwoorden van jezelf met die van je klasgenoot. Noteer wat je opvalt.
Mijn talenten en werkpunten volgens een klasgenoot

Wat kan ik goed? Wat kan ik nog verbeteren?
• •
• •
5 ONDER DE LOEP
Vul de tabel aan.
Waarvoor komen Waarom? Waarvoor komen Waarom?

anderen bij me anderen niet bij me
aankloppen? aankloppen?
Ontdek | 35
6 LEES
A Lees de tekst.
KERNKWALITEITEN Kernkwaliteit Valkuil

schiet door
Een goede manier om je sterke en je zwakke
punten helder te krijgen, is om je kern-
aa goed
als lastig
ervaart
kwaliteiten in kaart te brengen. nv e
ull
ing
Wat zijn kernkwaliteiten?

Kernkwaliteiten zijn volgens bedenker Daniel
schiet door
Ofman de specifieke sterktes die iemand ken Allergie Uitdaging
merken. Ze maken je tot wat je bent. Het zijn ook
de positieve punten die een ander het eerst over je
zal zeggen als hij ernaar gevraagd wordt. Bijvoor Achter allergieën schuilen weer uitdagingen
beeld dat je een erg creatief, bijzonder geduldig of Die vervelende eigenschap van de ander is
zeer besluitvaardig persoon bent. Iedereen heeft natuurlijk ook een kwaliteit waarin hij is door
wel een aantal van deze kwaliteiten. geschoten. En het mooie is dat juist voor degene
die er allergisch voor is, de kwaliteit die achter
Kwaliteiten kunnen ook valkuilen zijn deze allergie ligt een belangrijk ontwikkelpunt kan
Deze kwaliteiten worden een valkuil als je erin zijn. Dit wordt dan de uitdaging genoemd. Erger je
doorschiet. Dat is een vervorming van de kwaliteit, je regelmatig aan de passiviteit van een ander?
de andere kant van de medaille. Je kwaliteit wordt Kijk dan welke kwaliteit daarachter zit. Is iemand
een zwakte. Ben je erg besluitvaardig, dan kun je in bijvoorbeeld bedachtzaam of geduldig en daarin
de valkuil trappen drammerig te worden. Of: als je doorgeschoten? Grote kans dat dat nou juist jouw
doorschiet in je zelfvertrouwen word je arrogant. uitdaging is, omdat je zelf soms te drammerig
bent. Je kunt dus veel leren van de mensen aan wie
Valkuilen van een ander: allergieën je je het meest ergert!
Zoals iedereen kernkwaliteiten heeft, heeft ook
iedereen valkuilen. Als een ander doorschiet in Van kernkwaliteit naar kernkwadrant
een bepaalde kwaliteit, kan dat bij jou irritatie Zo kun je je eigen kernkwaliteiten, valkuilen,
oproepen. Jouw reactie daarop wordt een allergie allergieën en uitdagingen opstellen. Dat wordt
genoemd. Zo’n allergie heeft vaak te maken met meestal weergegeven in een figuur. Dit figuur
een kwaliteit van jezelf. Als je erg bescheiden noemen we een kernkwadrant.
bent, kun je je mateloos storen aan mensen die
Bron: de Groot, M. (2004). Kernkwaliteiten en
zichzelf continu op de borst kloppen.
kernkwadranten. Geraadpleegd op carrieretijger.nl
a
bc
B Onderlijn in het artikel de woorden die je niet begrijpt.
Noteer de woorden in je persoonlijke woordenboek op p. 80.
C Lees de situatieschets hieronder. Pas daarna je kennis over kernkwaliteiten toe en vul het
schema aan.
Saar, Yannick en Joren fietsen na school naar huis. Saar heeft een platte band. Gelukkig zijn
de jongens er om haar te helpen. Al gauw zijn ze er een half uurtje mee kwijt. De mama van
Joren is bezorgd dat hij nog niet thuis is en stuurt hem een whatsapp.
Wat is de kernkwaliteit van de Kernkwaliteit Valkuil

mama van Joren? schiet door
Voor welke eigenschap moet ze
opletten? (= valkuil)
aa goed
als lastig
ervaart
nv e
Welke eigenschap zou ze ull
ing
misschien wel meer willen
bezitten? (= uitdaging)
Wat stoort haar bij anderen?
schiet door
(= allergie)
Allergie Uitdaging
7 REFLECTEER
A Vul voor één van je eigen kernkwaliteiten het model aan (zie Scoodle). Voeg toe aan je
portfolio.
B Bekijk je talenten bij opdracht 2. Welke van deze talenten had jij al als kind?
C Beantwoord de vragen.
Welke talenten zet jij niet in op school, maar wel in je vrije tijd?
Wat zou het gevolg zijn als je deze talenten ook op school zou gebruiken?
D Welke werkpunten uit opdracht 2 zorgen voor problemen op school?
E Wil je nog steeds je droomjob nastreven, nu je je talenten kent?
Ontdek | 37
ONTDEK
WAT DOET EEN COMPLIMENT MET JOU?
1 REFLECTEER
Van wie kreeg jij de laatste tijd complimenten? En wat was dan dat compliment? Noteer de
boodschappen en hun zender hieronder.
2 TEST
Herken je jezelf in volgende situaties? Kruis aan.
Je wilt een persoon aanspreken op een feestje, maar je durft het niet.
Je ziet mensen lachen en je denkt direct dat het over jou gaat.
Je voelt je oncomfortabel als je in het middelpunt van de aandacht staat.
Je durft niet die leuke jongen of dat leuke meisje te benaderen omdat je bang bent om
afgewezen te worden.
Je bent (zeer) verlegen in sociale situaties en je houdt je op de achtergrond.
Je bent bang om iets verkeerd te zeggen.
Je weet je geen houding te geven omdat alles wat je doet kan leiden tot een negatief
oordeel van anderen.
Je durft weleens te blozen in gezelschap.
Het gebeurt weleens dat je stottert in gezelschap.
! Heb je meer dan drie situaties aangeduid … dan is het tijd voor een compliment.
3 SPEEL
Geef elkaar oprecht complimenten: maak de ander gelukkig;
laat de ander stralen. Schrijf in de ik-vorm.
Schrijf een compliment dat
A Lees de tips.
persoonlijk gericht is.
B Schrijf je complimenten op post-its.
Doe het op een manier die bij
C Kleef de post-its op de rug van de persoon die jij een
jou past.
compliment wilt geven.
Doe het op een manier die bij
D Welk gevoel gaf dit spel?
de ander past.
Overdrijf niet.
4 KIJK
Is er een Nationale
Complimentendag
nodig?
Bron: Maatschapwij (2018, 23 februari). #WIJ op straat –

Aflevering 10 Complimentendag. Geraadpleegd op youtube.com
A Noteer vier effecten van het krijgen van een compliment.
5 KIJK
Wat als een

compliment niet
aankomt?
Bron: Coaching & Counseling (stress en burn-out), Hans Schouten (2017, 19 februari).
Validation. Geraadpleegd op youtube.com
A Beantwoord de vragen.
Welke reden heeft de fotografe om het compliment niet aan te nemen?
Ontdek | 39
Wat doet het met de man dat zijn compliment niet aankomt bij de fotografe?
Komt het nog goed met de man? Verklaar.
6 KIJK
Zeger, een
voorbeeld voor
veel mensen
Beantwoord de vragen.
Over welke groep mensen gaat het in het filmpje?
Welke rol speelt Zeger in dit filmpje?
Hoe gaat Zeger hiermee om?
7 ONDERZOEK
A Zoek samen met je klasgenoot vier tips die je zelfvertrouwen een boost kunnen geven.
B Lijst alle tips van de klas op.

Maak een boostposter met de vijf beste tips en hang hem op in de klas.
8 SPEEL
A Speel ‘mijn geheime vriendje’.
Trek een naamkaartje. Mijn geheime vriendje is .
Noteer zeven complimenten om je geheime vriendje zich goed te laten voelen.
Probeer met je geheime vriendje nog vier dingen te doen die hem of haar een goed gevoel
geven. Kruis je acties aan.
c Ik houd de deur open. c Ik leen mijn spullen uit.
c Ik vraag: ‘Hoe gaat het?’ c Ik help bij lessen/huiswerk.
c Ik vraag: ‘Wat ga je deze vakantie c Ik geef een knuffel, schouderklop of
doen?’ high five.
c Ik maak een goedgevoelkaartje.
c
Wie was je geheime vriendje?
Welk gevoel gaf het om verwend te worden door je geheime vriendje?
9 REFLECTEER
Geef je meer complimenten nu je weet wat het effect is?
Waarin kun jij nog verbeteren bij het geven van een compliment?
B Noteer drie tips uit opdracht 7 die je gaat uitvoeren om je zelfvertrouwen te verhogen.
Ontdek | 41
ONTDEK
WAT ALS JE IN DE KNOOP LIGT MET JEZELF?
1 ONDER DE LOEP
Heb je al eens met jezelf in de knoop gelegen? Beantwoord de vragen.
Waarmee lag je in de knoop? Noteer het in de linkerkolom.
Wie heb je toen aangesproken? Noteer het in de rechterkolom.
Probleem Aanspreekpunt
2 REFLECTEER
Stel: je voelt je ellendig en het kan je allemaal niet meer schelen.
Wat doe jij om die slechte dag te vergeten?
Hoe voel jij je achteraf?
3 REFLECTEER
A Bedenk bij wie je allemaal terechtkunt als je een rotdag hebt.
B Noteer de verschillende aanspreekpunten bij de juiste cirkel.
school
familie hobby
mijn aanspreekpunten
media andere
toevallig
4 ONDERZOEK
In welke mate ervaar jij spanning, en in welke situaties het meest?
A Plaats de situaties in de stresscirkel.
examen (1) – spreekbeurt (2) – ruzie met je bff (3) – meningsverschil met je ouders (4) –
jouw rapport krijgen (5) – de vraag of anderen je wel leuk vinden (6) – liefdesverdriet (7)
stress geen stress
B Vergelijk je antwoorden met die van je klasgenoot. Wat stel je vast?
5 ONDERZOEK
A Zoek informatie over een opgegeven hulporganisatie.
B Presenteer de gevraagde informatie aan de klas.
C Volg de presentatie van je klasgenoten en vul de tabel aan.
Ontdek | 43
Organisatie Wie kan er terecht? Waarvoor kan je er terecht?
6 ONDERZOEK
A Bekijk je persoonlijke antwoorden uit opdracht 3.
B Verzamel in groep alle antwoorden in een gezamenlijk schema.
C Maak een top vier van jullie verzamelde aanspreekpunten.
D Vergelijk jullie top vier met die van andere groepjes.
E Bespreek klassikaal de meest gebruikte aanspreekpunten.
F Noteer de top vier van de klas.
7 REFLECTEER
A Ga je nog steeds dezelfde aanspreekpunten raadplegen nu je deze informatie te weten
gekomen bent?
B Van welke hulplijn had je nog nooit gehoord?
C Denk je dat je na deze kennismaking sneller contact zult opnemen met een
hulporganisatie?
38 % van de jongeren voelt zich zo slecht dat het hun functioneren belemmert.
60 % van de jongeren heeft het gevoel niet aan de verwachtingen te kunnen voldoen.
80 % van de jongeren wil anderen zo weinig mogelijk met hun problemen belasten.
Ontdek | 45
OP EEN RIJ
n WAT ZIJN JE TALENTEN?
n Hoe kan ik te weten komen wat mijn talenten en werkpunten zijn?
Door na te denken over jezelf en het er met anderen over te hebben, krijg je een beeld
van je talenten en je werkpunten.
n Kernkwaliteiten, valkuilen, uitdagingen en allergieën … wat betekent dat alweer?

– Je specifieke sterktes zijn je kernkwaliteiten.
– Als je overdrijft in je sterktes, spreken we van een valkuil.
– Het positieve tegenovergestelde van een valkuil is een uitdaging. Dat is een goede
aanvulling op de kernkwaliteiten.
– Als je doorschiet of overdrijft in zijn kernkwaliteit, kan dat als lastig ervaren worden.
Jouw reactie daarop noemen we een allergie.
Kernkwaliteit Valkuil
schiet door
Bijvoorbeeld: De mama van Marie-Pauline is heel zorgzaam (= kernkwaliteit).
Soms overdrijft ze en wordt ze betuttelend (= valkuil). aa goed
als lastig
nv e
ervaart
ull
ing
Het is voor haar een hele uitdaging om haar dochter los te laten (= uitdaging).
Mensen die heel onverschillig zijn, kan ze niet verdragen (= allergie).
schiet door
Allergie Uitdaging
n WAT DOET EEN COMPLIMENT MET JOU?

n Wat zijn de e�fecten van complimenten krijgen?
– Complimenten zorgen voor meer zelfvertrouwen en minder angst en onzekerheid.
– Complimenten geven een goed gevoel en doen je stralen.
n Wat zijn de e�fecten van complimenten geven?

– Complimenten geven zorgt voor een goed gevoel.
– Het zorgt voor een vriendelijke omgang met elkaar.
n WAT ALS JE IN DE KNOOP LIGT MET JEZELF?

n Welke aanspreekpunten bestaan er in het geval van problemen?
Wanneer je je probleem niet zelf kunt oplossen, is het belangrijk om erover te praten
– met ouders of vrienden;
– met iemand op school;
– met een hulplijn.
n Waarom hoef je niet bang te zijn om een hulplijn te raadplegen?

– Hulplijnen werken anoniem.
– Je kunt ermee communiceren op de manier die jou het beste ligt: bellen, chatten
of mailen.
– Hulplijnen weten hoe ze een gesprek over problemen moeten aanpakken.
2.1 Wat zijn je talenten?
Opdracht 6, p. 37 Ïk kan met hulp van Ïk kan een antwoord Ïk kan een antwoord Ïk kan een antwoord
Kernkwaliteiten de leerkracht de geven op één vraag. geven op 2-3 vragen. geven op de
vragen beant- Ïk kan één element Ïk kan het kernkwa- 4 vragen.
woorden en het in het kernkwadrant drant grotendeels Ïk kan het kern-
kernkwadrant invullen. invullen. kwadrant volledig
invullen. invullen.
2.2 Wat doet een compliment met jou?
Opdracht 3 p. 39 Ïk kan geen oprecht Ïk heb moeite om Ïk kan een compli- Ïk kan een oprecht
Complimenten compliment formu- een compliment te ment formuleren en compliment
uitdelen leren. formuleren. mijn klasgenoot formuleren en mijn
een goed gevoel klasgenoot een
geven. goed gevoel geven.
Opdracht 8 p. 41 ¨Met hulp van Ïk kan 1-3 Ïk kan 4-6 Ïk kan 7 of meer
Je geheime vriendje iemand anders kan complimenten complimenten complimenten
EVALUEER
complimenten geven ik complimenten geven om mijn geven om mijn geven om mijn
formuleren om mijn geheime vriendje geheime vriendje geheime vriendje
geheime vriendje een goed gevoel te een goed gevoel te een goed gevoel te
een goed gevoel te geven. geven. geven.
geven.
Evalueer | 47
2.3 Wat als je in de knoop ligt met jezelf?
Opdracht 5A, p. 44 Älleen met de hulp Ïk kan minder dan Ïk kan de meeste Ïk kan alle infor-
Info verzamelen over van iemand anders de helft van de informatie zelf- matie zelfstandig
hulporganisaties kan ik de gevraagde gevraagde infor- standig vinden. vinden.
informatie vinden. matie zelfstandig
vinden.

DOE
KWALITEITENSPEL
1 Oriënteren
Hoe goed ken jij jezelf, en hoe zien anderen jou?
Misschien zien ze bij jou wel kwaliteiten waarvan jij je
helemaal niet bewust bent.
Tijd om dat uit te zoeken met een spel: het kwaliteitenspel!
2 Voorbereiden
Verdeel de klas in groepjes van ongeveer vijf leerlingen.
Lees de spelregels. (Zie Scoodle.)
Lees de kwaliteiten.
Begrijp je de spelregels en de betekenis van de
kwaliteiten?
Vraag in het andere geval verduidelijking aan je
klasgenoot of leerkracht.
3 Uitvoeren
Speel het kwaliteitenspel.
4 Reflecteren
Noteer de kwaliteiten die overblijven.
ik klasgenoten
Over welke kwaliteit ben je aangenaam verrast?

Welke kwaliteit heb je graag in je bezit?
Doe | 49
DOE
GELUKSKOEKJE
1 Oriënteren
Schrijf op een kleine stukje papier leuke boodschappen om anderen het geluk toe te wensen.
Deze dienen om in de koekjes te verstoppen (zie stappenplan).
2 Voorbereiden
Dit heb je nodig
n 1 eiwit n bakpapier
n 20 g poedersuiker n ronde uitsteekvorm (diameter: ca. 8 cm)
n 15 g boter n ovenplaat
n 20 g bloem n 2 deegkommen
n klopper
n koffielepel
n paletmes
3 Uitvoeren
Voer het stappenplan uit.
Schrijf een tiental korte, leuke boodschappen op papiertjes en rol ze op.
Teken cirkels van ongeveer 8 cm diameter op een vel bakpapier.
Leg het vel op een ovenplaat.
Klop het eiwit stijf met de poedersuiker.
Smelt de boter en meng met de bloem.
Voeg de twee mengsels samen en laat een kwartiertje rusten.
Verwarm de oven voor op 180 °C.
Strijk in elke cirkel 1,5 koffielepel beslag uit.
Breng de ovenplaat veilig in de oven.
Laat 5 minuten in de oven bakken tot de randen kleuren.
Neem de koekjes met een paletmes van de ovenplaat, leg op elk een papiertje met spreuk en
vouw meteen dicht. Buig de punten over het midden naar elkaar toe.
4 Reflecteren
Scoor jezelf per stelling op de schaal van 1 tot 10.
1 Dit lukt nog niet zo goed  10 Hier ben ik een krak in!
Ik werk hygiënisch. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Ik heb respect voor het materiaal van de school. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Ik werk veilig met de oven. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Ik ruim mijn werkplaats op. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Hoe blik je terug op deze doe-opdracht? Vul het formulier in op p. 51
TERUGBLIK
¨ Het kwaliteitenspel spelen ¨ Het kwaliteitenspel spelen
¨ Het bakken van gelukskoekjes ¨ Het bakken van gelukskoekjes
¨ ¨
Onderzoeken
Samenwerking
Communicatie
Digitaal vaardig (1) Digitaal vaardig (2)

¨ Ik kon meestal zonder problemen de ¨ Ik kon meestal zonder problemen de
juiste bronnen vinden. gevonden informatie in de juiste vorm
¨ Ik kon niet altijd de juiste bronnen gieten.
vinden. ¨ Ik kon niet altijd de gevonden informatie
in de juiste vorm gieten.
Zelfstandig werken
Werktempo
¨ Ik kon de opdrachten meestal binnen de afgesproken tijd afwerken.
¨ Ik kon de opdrachten meestal niet binnen de afgesproken tijd afwerken.
Afspraken
¨ Ik heb mij meestal aan de afspraken van de leerkracht gehouden.
¨ Ik heb mij meestal niet aan de afspraken van de leerkracht gehouden.
Terugblik | 51
OP ZAK!
3.1 WAT GAAT ER OM IN JE PUBERBREIN?
Je ontdekt de rol van hormonen tijdens de puberteit.
Je geeft voorbeelden van hoe je identiteit in de puberteit verandert.
Je zoekt de effecten op van de gelukshormonen op je gezondheid en gedrag.
3.2 WELKE ROL SPELEN JOUW ROOTS?

Je beschrijft hoe familiale waarden je identiteit bepalen.
Je stelt vast dat diverse aspecten (zoals religie, etniciteit en cultuur) een
impact hebben op je uiterlijk.
3.3 WELKE INVLOED HEBBEN JOUW VRIENDEN?

Je onderzoekt de invloed van je idool/rolmodel op je eigen uiterlijk en gedrag.
Je beschrijft de invloed van trends en hypes op je gedrag.
Je ontleedt het gedrag van mensen in diverse sociale situaties met behulp
van de roos van Leary.
Je analyseert je eigen gedrag met behulp van de roos van Leary.


WAT
BEÏNVLOEDT
WIE IK BEN?
3
3.1 Wat gaat er om in je puberbrein? p. 56
3.2 Welke rol spelen jouw roots? p. 60
3.3 Welke invloed hebben jouw p. 64
vrienden?
BEÏNVLOEDT
WIE IK BEN?
WAT
PRIKKEL
54 | Wat beïnvloedt wie ik ben?

Wat roepen deze beelden op? Noteer per foto enkele kernwoorden.
familie, verschillende generaties, elkaar
Prikkel | 55
ONTDEK
WAT GAAT ER OM IN JE PUBERBREIN?
1 TEST
Frequentie
Pubergedachten en -gedrag
nooit heel af soms regel- vaak
en toe matig
Ik heb een driftbui.

Ik spreek mijn ouders tegen.
Ik kan dit niet.
Ik wil gerust het risico nemen.
Ik wil dit niet.
Ik heb een gevoel: is dat verliefd zijn?
Ik bega een blunder.
Ik haat je.
Ik vind dit stom.
Ik schaam mij voor mijn ouders.
Ik eet liever een pak chips dan een gezonde appel.
2 LEES
EEN BLIK IN HET PUBERBREIN
De puberteit wordt door Erik Erikson omschreven Tegelijkertijd zijn pubers ook onzeker waardoor ze
als een periode van identiteitscrisis. heel kritisch tegenover zichzelf staan.
Tieners willen nieuwe werelden ontdekken. Ze Als puber ga je actiever op zoek naar sterke
proberen erachter te komen wat goed bij hen ligt, prikkels: zo heb je ineens een grote behoefte aan
wat bij hen past, wat hun persoonlijkheid zal snoep, je kijkt ineens wel graag naar gruwelijke
worden. Ze proberen verschillende identiteiten uit. films of je vindt het geweldig om graffiti te
Ze doen aan zelfanalyse en kijken hoe anderen spuiten langs spoorlijnen.
reageren op hun nieuwe verschijning en mening. Je zoekt niet alleen het gevaar op maar je voelt

ook heel sterk negatieve emoties zoals angst. positieve belevingen zoals verlangen, motivatie,
Je vertoont vaak extreem en tegenstrijdig gedrag, je passie, bevrediging en verliefd worden.
voelt minder remmingen en zoekt risico’s op. Al deze hersengebieden communiceren in de
Je hebt je emoties minder goed onder controle, puberteit nog niet optimaal. Hersenonderzoekers
je bent snel afgeleid, je kan de gevolgen van je tonen aan dat het puberbrein niet helemaal
gedrag op lange termijn niet goed inschatten. volgroeid is. In het voorste deel van de hersen
Al deze gedragingen waar jij weinig controle over schors, ‘de frontaalkwabben’, doen zich nog tot het
hebt zijn gelukkig te verklaren. Het zijn de 25ste levensjaar belangrijke veranderingen voor. In
hormonen… ze spelen een cruciale rol in de de volgroeide frontaalkwabben zit het vermogen
puberteit. om plannen te maken en deze tot uitvoering te
De hypofyse zet de puberteit in gang. Het is een brengen. Vandaar dat pubers soms wat ongericht
orgaan in de hersenen dat zelf verschillende zijn, niet goed vooruit kunnen denken, plannen en
hormonen aanmaakt en organen in het lichaam verstandig consequenties voorzien. Pubers hebben
aanstuurt die hormonen produceren. Bij de dus veel sturing en hulp nodig bij het plannen en
jongens is testosteron het belangrijkste hormoon, organiseren van zaken.
dat zorgt voor de ontwikkeling van vrijwel alle De puberteit heeft ook positieve kanten: pubers
mannelijke secundaire geslachtskenmerken en leren snel, komen met ideeën, bedenken oplos
instaat voor de lichaamsgroei. Bij de ontwikkeling singen en komen tot nieuwe inzichten. Als ze
van meisjes is estradiol of oestradiol het gemotiveerd zijn, aangemoedigd worden en de
belangrijkste hormoon. Het stimuleert de groei van ruimte krijgen, dan kunnen hun talenten tot
de borsten, de baarmoeder en de lichaamsgroei. bloei komen.
De emoties worden in de hersenen geregeld door de Bronnen:
amygdala, een kleine amandelvormige kern. Boerefijn, J. (2012). Opvoeden tot geluk. Tielt: Lannoo
De nucleus accumbens wordt ook het plezier ONVZ (2019, 19 september). Een kijkje in het puberbrein.
centrum of beloningscentrum van de hersenen Geraadpleegd op nrc.nl
genoemd. Het speelt een belangrijke rol bij
a
bc
B Markeer in de tekst acht voorbeelden die de veranderingen van je identiteit
in de puberteit illustreren.
Ontdek | 57
C Los de woordpuzzel op.
1
3
1 De tijd waar jij volop in zit; ook een periode van identiteitscrisis.
2 Orgaan dat verschillende hormonen aanmaakt.
3 Je hersenen zijn nog niet volledig volgroeid, je hebt je emoties niet onder controle, je
kunt niet goed plannen … . Dat zijn allemaal typische zaken van het …
4 Stoffen die een cruciale rol spelen in de puberteit.
5 Het belangrijkste hormoon bij de jongens
6 Het belangrijkste hormoon bij de meisjes
3 ZOEK OP
In de puberteit zorgen hormonen ervoor dat je er heel wat volwassener gaat uitzien.
Daarnaast maakt je lichaam ook verschillende gelukshormonen aan.
Wat typeert de verschillende gelukshormonen? Zoek het op.
Noteer de begrippen in de tabel bij het juiste gelukshormoon.
Per rij zijn er twee correcte oplossingen.
productie wordt verhoogd door massage – genotshormoon –

productie wordt verhoogd door zonlicht – knuffelhormoon –
verbetert stemming en concentratie – verslavend; je wilt steeds meer –
verzorgt de darmen – natuurlijke pijnstiller

Gelukshormoon
dopamine
oxytocine
serotonine
endorfine
4 REFLECTEER
A Begrijp je nu waarom je zo gevoelig bent voor opmerkingen van anderen tijdens je puberteit?
Verklaar met een voorbeeld.
B Beschrijf een situatie waarin jij typisch puberaal gedrag stelde en je ouders of andere
volwassenen dat niet tolereerden.
C Beschrijf een situatie waarin jij puberaal gedrag stelde dat je ouders of andere volwassenen
wel tolereerden.
D De gelukshormonen hebben een positief effect op je welbevinden. Welke van de effecten

uit opdracht 3 heb jij al eens uitgeprobeerd? Welk gevoel gaf het?
Ontdek | 59
ONTDEK
WELKE ROL SPELEN JOUW ROOTS?
1 ONDERZOEK
A Interview je ouders en grootouders. Gebruik daarvoor het formulier op Scoodle en voeg het
toe aan je portfolio.
B Noteer wat je nog niet eerder wist over je …
– mama:
– papa:
– grootmoeder:
– grootvader:
– ander familielid:
2 ONDER DE LOEP
A Teken je stamboom.
B Teken een kader rond de stamboom.
Noteer buiten het kader de waarden die je
meekreeg van je familie.
C Duid de waarden aan die je zelf belangrijk vindt.
D Nummer de waarden uit B. Noteer bij elke
persoon het nummer van de waarde die je van
hem/haar persoonlijk meekreeg.
E Voeg het resultaat van deze opdracht toe aan je portfolio.
F Bekijk wat je genoteerd hebt.
Wat trekt op een positieve manier je aandacht?
Wat trekt op een negatieve manier je aandacht?

3 LEES
A Lees de tekst.
“MIJN VERHAAL START IN COLOMBIA.”
Mijn verhaal start in Colombia. Een vriend van Op mijn 24ste ging ik opnieuw studeren: jeugd
mijn biologische moeder liet me achter in het en gehandicaptenzorg in Gent. Ik kwam er mezelf
weeshuis ICBF in Pereira. Hij vertelde er dat hij heel vaak tegen, want tijdens de opleiding
me later weer zou komen ophalen. Na negen kwamen de thema’s adoptie en hechting aan bod.
maanden wachten werd het voor de zusters in het Mijn opleiding heeft me mijn ouders en de
weeshuis duidelijk dat hij niet meer zou terug opvoeding die ik gekregen heb, beter doen
keren. Hij had me onder dat smoesje achter begrijpen. Ik zie in hoe het vroeger geweest is en
gelaten. Ik werd ter adoptie opgegeven. wie ik deels daardoor geworden ben.
Van die eerste periode in mijn leven heb ik slechts Nu kan ik heel goed zeggen wie ik ben. Als
1 foto, van toen ik 2,5 jaar oud was: de foto die mensen vragen hoe ik in elkaar zit, zeg ik altijd:
gebruikt werd voor mijn adoptiedossier. Buiten “Ik ben een mengeling van een Belg en een
die foto heb ik niet veel herinneringen. Colombiaan.” Maar adoptie blijft een verhaal dat
Toen ik 4 jaar oud was, kwam mijn vader me ik niet kan afsluiten. Heb ik broers of zussen?
ophalen in Colombia. Hij vertelt me vaak dat ik Op wie lijk ik? Wiens karakter heb ik? Het zijn
het hem daar niet makkelijk gemaakt heb. Ik liep vragen die telkens terugkeren. Vragen die veran
voortdurend weg en knuffelde wildvreemden. deren naargelang mijn leeftijd en de levensfase
Behalve die ene foto uit mijn adoptiedossier, heb waarin ik me bevind.
ik ook een fotoalbum met de foto’s die mijn vader Voor mezelf heb ik uitgemaakt dat mijn biolo
maakte toen hij me kwam ophalen. gische ouders gestorven zijn. Dat zorgt voor rust
Eenmaal in België ging ik direct naar school. in mijn hoofd. Maar ik ben ervan overtuigd dat
Ik was een braaf en voorbeeldig kind, eentje dat het toffe mensen geweest moeten zijn. Mijn
heel sociaal was en onmiddellijk vriendjes gevoel voor humor en mijn zelfredzaamheid…
maakte. Maar ook eentje dat met iedereen Dat zijn ongetwijfeld zaken die ik van hen geërfd
meegegaan zou zijn. heb.
Die schoolse voorbeeldigheid trok zich door naar Mijn ouders en ik ervaren dit als een succes
het gezin: het huishouden doen, alleen spelen, verhaal. Ik heb nergens spijt van, alles is een les
me in m’n eentje op mijn kamer bezighouden… geweest. Dankzij de onvoorwaardelijke liefde die
Achter dat voorbeeldgedrag schuilde angst, de we voor elkaar voelen, heb ik deze weg afgelegd.
angst om teruggestuurd te worden. Ik ben gelukkig!
Ik begon al heel vroeg te werken. Het was geld
verdienen, maar ook gedachten en gevoelens uit
Bron: Steunpunt adoptie. “Mijn verhaal start in Colombia” |
de weg gaan om zo de vraag ‘Wie ben ik?’ te
Sandrita. Geraadpleegd op watwat.be
vermijden. Vier jaar aan een stuk heb ik dat
zeven dagen op zeven volgehouden. Op mijn
20ste kon ik mijn eerste huis kopen. Het is een
periode waarin ik ontdekt heb hoe sterk ik
eigenlijk wel ben.
Ontdek | 61
a
bc
B Onderlijn in het artikel de woorden die je niet begrijpt.
C Beantwoord de vragen.
Hoe is Sandrita in België gekomen?
Hoe verloopt de zoektocht naar zichzelf? Verklaar.

Uiteindelijk komt Sandrita zichzelf tegen. Wanneer gebeurt dat precies?
Hoe omschrijft ze zichzelf vandaag?
Welke eigenschappen bewondert Sandrita aan haar biologische ouders?
4 KIJK
Beantwoord de vragen in de tabel hieronder.
Wat is de afkomst van deze mensen?
Op welke wijze benadrukken deze mensen hun afkomst?
Afkomst
Typerende
uiterlijke
kenmerken

5 VERGELIJK
A Vul de tabel voor jezelf in.
mijn geboorteplaats
mijn hobby’s
‘mooi zijn’ betekent
mijn kledingstijl
ik luister graag naar

mijn lievelingseten
Wat maakt mij uniek?
B Vergelijk jouw tabel met de tabel van opdracht 1. Markeer de gelijkenissen in deze tabel.
6 KIJK
Bekijk jouw stamboom uit opdracht 2 en beantwoord de vragen.
Welke familieleden staan zeer dicht bij jou?
Welke dingen bewonder je in hen?
Welke dingen heb je van hen geleerd en neem je over?
Heb je het gevoel dicht bij je roots te staan? Zo ja, op welke manier uit zich dat?
7 MAAK
Maak drie bedankbriefjes of -kaartjes voor je familie.
Ter inspiratie van je boodschap: Welke onderdelen van je afkomst koester je?
Voor welke zaken ben je je familie dankbaar? …
Ontdek | 63
ONTDEK
WELKE INVLOED HEBBEN JOUW VRIENDEN?
1 ONDER DE LOEP
A Naar wie kijk jij op? Kruis aan.
c mijn beste vriend(in)
c mijn klasgenoot
c mijn ouders
c mijn broer/zus
c Nafi Thiam
c die coole influencer
c Kevin De Bruyne
c Billie Eilish
c Laura Tesoro
c Remco Evenepoel
c
c
Noteer de zaken die je straf vindt aan je rolmodel.
Op welke manier pas je jezelf aan om meer op je idool te lijken?
Wat wil je via deze aanpassingen overbrengen aan de anderen?
2 ONDERZOEK
A Verzamel foto’s van
mensen die je heel goed kent en graag hebt;
beroemdheden naar wie je opkijkt.
B Kleef de foto’s op een apart blad en voeg ze toe aan je portfolio.

C Vul de tabel in.
mensen dicht bij mij beroemdheden
Wie?
Ik kijk naar hen op

omdat
drie kenmerkende
eigenschappen die
ik ook zou willen
hebben
D Markeer in het groen de eigenschappen die voor jou haalbaar zijn en in het rood de
eigenschappen die niet haalbaar zijn.
E Beschrijf wat er opvalt in het resultaat van opdracht D.
3 SPEEL
A Los de puzzels op die je op Scoodle kunt terugvinden. Werk goed samen in groep.
B Denk na over je eigen gedrag tijdens het oplossen van de puzzels. Omcirkel wat voor jou van
toepassing is.
Ik volgde de ideeën
Ik was actief. Ik nam initiatief.
van anderen.
Ik heb goed meegewerkt. Ik heb tegengewerkt. Ik had de leiding.
Ik vond het een Ik vond het een Ik was vriendelijk tegen

stomme opdracht. fijne opdracht. mijn groepsgenoten.
Ik was onvriendelijk tegen
Ik heb niet meegewerkt.
mijn groepsgenoten.
C Bespreek je antwoorden in groep. Denkt iedereen er hetzelfde over?
Ontdek | 65
4 KIJK
Beautiful
people
Bron: Ed Sheeran (2019, 28 juni). Beautiful People (feat. Khalid) [Official Video].
Geraadpleegd op youtube.com
In het clipje begeeft een doodgewoon koppel zich tussen de superrijke idolen en influencers.
A Noteer in de tabel de verschillen in hun manier van leven.
aan het
zwembad
kleding
op de boot
vervoer
fashionshow
op de party
eenmaal
thuis gaat
hun voorkeur
naar

B In Beautiful People zingt Ed Sheeran: ‘That’s not who we are, we are not beautiful’. Hij zegt
dat als een compliment aan mensen die niet in dat stijlvolle plaatje passen. Wat bedoelt hij
hiermee?
5 KIJK & LEES
Skullbreaker
challenge
Bron: Ketnet (2020, 21 februari). Dokters waarschuwen

voor skullbreaker challenge. Geraadpleegd op ketnet.be
Beschrijf: wat is de ‘skullbreaker challenge’ precies?
Welke gevaren zijn hieraan verbonden?
Waarom volg je een challenge?
Hoe zeg jij hier nee tegen?
Ontdek | 67
B Lees volgende krantenkoppen en beantwoord de vragen.
Groepsdruk lokt jongeren naar cybermisdaad

Bron: Data News (2017, 24 april). Geraadpleegd op datanews.knack.be
Wie stelt dit gedrag?
Waarom stellen ze dit gedrag?

Herken jij jezelf in dit gedrag?
Supermarktverbod na eiergevecht
Bron: Geraadpleegd op scholieren.com (2013, 11 februari)
Jongeren slaan man in elkaar vlak bij ijspiste in Lebbeke.

Eén 15-jarige in gesloten instelling geplaatst
Bron: Baten, K. (2018, 28 december). Geraadpleegd op hln.be

6 KIJK
De roos van
Leary
Bron: s Heeren Loo E-learning (2017, 15 december).

Geraadpleegd op youtube.com
Waarvoor kun je de roos van Leary gebruiken?
Waarom is het belangrijk om de principes van de roos van Leary toe te passen?
B Noteer onderstaande begrippen juist op de assen.

leiden – eigenbelang – belang van de ander – volgen
C Noteer in het schema ook onderstaand gedrag op de juiste plaats.
aanvallend – hulpvragend – leidingnemend – defensief
BOVEN
TEGEN ROOS SAMEN

VAN
LEARY
ONDER
Ontdek | 69
7 LEES
WERKEN MET DE ROOS VAN LEARY
Om erachter te komen welk effect bepaald gedrag heeft op andere mensen, wordt er gebruikgemaakt van
de roos van Leary. In het samenwerken in teams zijn we van elkaar afhankelijk, maar zonder leiderschap
is er geen sturing.
Hoe hou je de balans tussen eigenbelang en groeps afhankelijk

belang? Uitgangspunt: passief, hulp verwachten, volgzaam,
Het meeste invloed heb je op je eigen gedrag. Als je hulpeloos, raad en goedkeuring vragen, verlegen zijn
daar inzicht in hebt en dat kunt sturen, dan kan de Uitstraling: Help!
ander ook veranderen. Gedrag: niets alleen kunnen doen, goedkeuring
vragen, de ander bewonderen maar zelf niets doen
De roos bestaat uit:
Bovenonderas – verticaal teruggetrokken
Tegensamenas – horizontaal Uitgangspunt: geen leiding nemen, geen
Gedrag dat horizontaal tegenover elkaar ligt, roept verantwoordelijkheid nemen, onzeker, weinig contact
elkaar op en lokt elkaar uit. zoeken, klagen
Gedrag dat verticaal tegenover elkaar ligt, versterkt Uitstraling: Laat me met rust!
elkaar. Gedrag: roddelen, doen alsof er niets aan de hand is,
Door tegenover het gedrag te gaan staan, kun je cognitieve dissonantie, te bescheiden
invloed uitoefenen.
De roos van Leary telt acht gedragingen. opstandig
Uitgangspunt: kritiek leveren, wantrouwen, twijfelen
leidend aan anderen, in opstand komen, een bevel niet
Uitgangspunt: leiding nemen, verantwoordelijkheid opvolgen
nemen, raad geven, organiseren Uitstraling: Je mag me niet.
Uitstraling: Luister naar mij, ik weet het! Gedrag: verdedigen, klagen, zeuren, cynisme en
Gedrag: initiatief nemen, knopen doorhakken, mopperen
beslissingen nemen
offensief
helpend Uitgangspunt: angst inboezemen, negatief zijn,
Uitgangspunt: steunen, moed inspreken, troosten, opkomen voor jezelf, vijandig, ruziemaken, uitlachen,
medelijden tonen, aanmoedigen, zorgen voor anderen roepen, slaan
Uitstraling: Wij mogen elkaar. Uitstraling: Wees bang voor mij.
Gedrag: sfeer scheppen, aanmoedigen, instemmen Gedrag: streng, hard, kritiek leveren, beschuldigen,
schelden, dreigen
meewerkend
Uitgangspunt: ondersteunen, vriendelijk, toegevend, concurrerend
beleefd zijn, gericht op samenwerken Uitgangspunt: veel zelfvertrouwen hebben,
Uitstraling: Ik doe wat jij wilt. opscheppen, zelfzeker, de beste willen zijn, indruk
Gedrag: actief luisteren, gericht vragen stellen, maken op anderen, uit de hoogte doen
erkenning geven Uitstraling: Kijk mij eens goed zijn.
Gedrag: opdrachten geven, regels en normen stellen,
oordelen
Bron: Werken met de Roos van Leary. (2019, 22 mei). Geraadpleegd van effectieve-coaching.nl

a
bc
B Vul de acht gedragingen in.
BOVEN
ROOS
TEGEN VAN SAMEN
LEARY
ONDER
Ontdek | 71
8 PAS TOE
A Noteer per gedraging twee situaties waarin jij dit gedrag toepaste.
Leidend Helpend Meewerkend Afhankelijk

Teruggetrokken Opstandig Agressief Concurrerend
B Wat valt je op nadat je de oefening hebt gemaakt?
C Vergelijk met je klasgenoten.
9 REFLECTEER
A Ben jij je ervan bewust dat je eigen gedrag het gedrag van een ander uitlokt? Verklaar.
B In welke mate pas jij je eigen gedrag in de toekomst aan? Verklaar aan de hand van een
situatie.

OP EEN RIJ
n WAT GAAT ER OM IN JE PUBERBREIN?
n Wat is de rol van hormonen in het gedrag van pubers?
De puberteit is een woelige periode die gepaard gaat met opvallend gedrag en
veranderingen. Dat is belangrijk in jouw zoektocht naar je identiteit.
Tijdens die veranderingen maakt de hypofyse hormonen aan die een impact hebben op
je lichaam, je gedrag en je gevoelens.
n Welke hormonen spelen een belangrijke rol in de puberteit?

Bij jongens is het belangrijkste hormoon testosteron.
Bij meisjes is het belangrijkste hormoon oestradiol.
n Welk gedrag is kenmerkend in deze periode waarin je zoekend bent?

De puberteit is een periode waarin je onzeker bent, tegenstrijdig gedrag vertoont en je
emoties niet altijd goed onder controle hebt.
Verschillende hersengebieden zijn volop in ontwikkeling, maar de communicatie tussen
die verschillende gebieden verloopt niet altijd optimaal.
Daardoor komt het dat je soms de gevolgen van je eigen gedrag niet goed kan inschatten
of dat plannen moeilijk verloopt. Daartegenover staat wel dat je snel dingen leert en dat
je creatief met ideeën weet om te springen.
n Hoe kom je deze periode goed door?

Om de puberteit in goede banen te leiden is het belangrijk om op dezelfde golflengte te
zitten met je ouders en andere volwassenen. Ook al ben je het vaak oneens met hen:
blijf in gesprek gaan.
n Wat is de rol van gelukshormonen?

Gelukshormonen zoals dopamine (genotshormoon), oxytocine (knuffelhormoon),
serotonine en endorfine hebben een positief effect op je gezondheid.
n WELKE ROL SPELEN JOUW ROOTS?

Jouw omgeving en afkomst bepalen wie je bent en hoe je je gedraagt.
Je roots omvatten heel wat aspecten van afkomst, namelijk:
– familieleden;
– land van herkomst;
– ideeën en opvattingen binnen je familie.
Op een rij | 73
OP EEN RIJ
n WELKE INVLOED HEBBEN JOUW VRIENDEN?
n Door wie worden jongeren vanaf hun puberteit beïnvloed, en hoe uit zich dat in
hun gedrag?
Vrienden spelen een belangrijke rol bij jongeren in de puberteit.
Daarnaast kijken tieners op naar idolen en rolmodellen. Ze willen er goed uitzien en
interesseren zich meer voor volwassen zaken. Kenmerkend:
– Ze vergelijken zich vaak met anderen.
– Ze spiegelen zich aan hen door hun kledingstijl en levensstijl te kopiëren.
n Waardoor laten jongeren zich beïnvloeden, en welke gevolgen kan dat met zich
meebrengen?
Veel jongeren zijn gevoelig voor hypes, trends en groepsdruk.
Mogelijke gevolgen zijn:
– het stellen van verboden gedrag;
– gevaarlijk/onverantwoord gedrag, met het risico op lichamelijke letsels;
– zich aanpassen aan de groep om erbij te horen.
n Wat is de rol van de roos van Leary?

De roos van Leary is een model dat je kan helpen om gedrag te stellen om aan
groepsdruk te weerstaan.
De roos van Leary toont aan dat je gedrag:
– door een bepaald gedrag wordt uitgelokt;
– een invloed heeft op het gedrag van iemand anders.
BOVEN
leiden
n Hoe moet ik de roos van Leary lezen?

De roos van Leary loopt over twee assen: aanvallend leidingnemend
– Horizontaal de ‘tegen-samen-as’:
• geen samenwerking met anderen TEGEN ROOS SAMEN
VAN
• samen iets bereiken eigenbelang
LEARY
belang van de ander
– Verticaal de ‘boven-onder-as’: defensief hulpvragend
• veel invloed uitoefenen op anderen

• weinig invloed uitoefenen op anderen
ONDER
volgen
n Wat moet je nog weten over de roos van Leary?
– Het gaat altijd over je gedrag op een bepaald moment (= wat je doet), niet over je
persoonlijkheid (= wie je bent).
– Het is moeilijk om grenzen te trekken tussen gedragingen; ze vloeien in elkaar over.
– Een sociaal vaardig persoon gebruikt de gedragingen soepel en nooit extreem.

3.1 Wat gaat er om in je puberbrein?
Opdracht 2B, p. 57 ¨Met hulp van de Ïk kan zelfstandig Ïk kan zelfstandig Ïk kan zelfstandig
Veranderingen van je leerkracht kan ik 1-3 veranderingen 4-6 veranderingen 7-8 veranderingen
identiteit in de veranderingen van van identiteit van identiteit van identiteit
puberteit identiteit in de tijdens de puberteit tijdens de puberteit tijdens de puberteit
puberteit terug- terugvinden in de terugvinden in de terugvinden in de
vinden in de tekst. tekst. tekst. tekst.
Opdracht 2C, p. 58 ¨Met hulp van de Ïk kan zelfstandig Ïk kan zelfstandig Ïk kan zelfstandig
Rol van de hormonen leerkracht kan ik de 1-3 woorden in de 4-5 woorden in de woordpuzzel
in de puberteit woordpuzzel woordpuzzel de woordpuzzel volledig invullen.
invullen. invullen. invullen.
Opdracht 3, p. 58 ¨Met hulp van de Ïk kan 1-4 begrip- Ïk kan 5-7 begrip- Ïk kan alle begrip-
Gelukshormonen en leerkracht kan ik de pen juist plaatsen pen juist plaatsen pen juist plaatsen.
hun positieve begrippen juist in de tabel. in de tabel.
effecten plaatsen in de
tabel.
EVALUEER
3.2 Welke rol spelen jouw roots?
Opdracht 3, p. 62 ¨Met hulp van de Ïk kan zelfstandig Ïk kan zelfstandig Ïk kan zelfstandig
Sandrita leerkracht kan ik de 1-2 vragen 3-4 vragen alle vragen
antwoorden vinden. oplossen. oplossen. oplossen.
Opdracht 5A, p. 63 Ïk kan alleen onder Ïk kan met moeite Ïk kan zelfstandig Ïk kan zelfstandig
Vergelijking eigen begeleiding zelfstandig gelijkenissen gelijkenissen
visie vs. visie gelijkenissen gelijkenissen opsommen, maar opsommen en
familieleden opsommen. opsommen. niet toelichten. toelichten.
Opdracht 7, p. 63 Ïk kan zelfstandig Ïk kan zelfstandig Ïk kan zelfstandig Ïk kan zelfstandig
Evalueer | 75
Bedankbriefjes geen enkel bedank- 1 bedankbriefje 2 bedankbriefjes 3 bedankbriefjes

briefje ontwerpen. ontwerpen. ontwerpen. ontwerpen.
EVALUEER
3.3 Welke invloed hebben jouw vrienden?
Opdracht 4, p. 66 Ïk kan met hulp van Ïk kan zelfstandig Ïk kan zelfstandig Ïk kan zelfstandig
Beautiful People de leerkracht 1-3 verschillen 4-5 verschillen 6-7 verschillen
verschillen tussen tussen de twee tussen de twee tussen de twee
de twee groepen groepen beschrijven. groepen beschrijven. groepen beschrijven.
beschrijven.
Opdracht 6, p. 69 Ïk kan met hulp van Ïk kan zelfstandig Ïk kan zelfstandig Ïk kan zelfstandig
De roos van Leary de leerkracht de 1-3 gedragingen op 4-6 gedragingen op 7-8 gedragingen op
gedragingen op de de roos van Leary de roos van Leary de roos van Leary
roos van Leary plaatsen. plaatsen. plaatsen.
plaatsen.
Opdracht 8, p. 72 Ïk kan met hulp van Ïk kan voorbeelden Ïk kan voor alle Ïk kan voor alle
Toepassing roos van de leerkracht van de verschillende gedragingen een gedragingen twee
Leary voorbeelden van gedragingen geven, voorbeeld geven. voorbeelden geven.
gedragingen vinden. maar niet voor
allemaal.

DOE
ERWTENSOEP
1 Oriënteren
Maak een winterse erwtensoep uit grootmoeders keuken. Die bevat vele goede voedingsstoffen
om te voldoen aan een gezonde maaltijd.
Maar wat is er precies zo gezond aan erwten? Zoek een antwoord op volgende vragen.
In welke zone van de voedingsdriehoek vind je erwten terug?
Welke voedingsstoffen maken dat erwten zo gezond zijn?

Raadpleeg de website via de QR en vink de juiste antwoorden aan.
c koolhydraten c vetten
c eiwitten c voedingsvezels
c vitaminen en mineralen
2 Voorbereiden
Dit heb je nodig voor 2 personen
n ½ ui n snijplank en snijmes
n 1 aardappel n afvalkom
n ½ prei n houten lepel
n beetje boter n kookpan
n 1l water n maatbeker
n 1 groentebouillonblokje n staafmixer
n 500 g erwten (diepvries) n soeplepel
n peper en zout naar smaak
n ringworst naar keuze
3 Uitvoeren
Voer het stappenplan uit:
Versnijd je groenten in grove stukken van 1 à 2 cm.
Stoof de ui, prei en de aardappelen aan in een beetje boter.
Voeg het water en de groentenbouillon toe en laat het geheel koken.
Voeg de erwten toe en laat het geheel 20 minuten doorkoken.
Mix de soep.
Kook de soep nog even door.
Kruid naar smaak met peper en zout.
Voeg de ringworst naar keuze in schijfjes toe.
4 Reflecteren
Wat ging Wat ging Benoem Wat heb Wat zou Wie/wat
Reflecteer met de persoon waarmee je de soep er goed? er minder iets je gedaan je heeft je
maakte. Leg uit. goed? positiefs om je doel volgende goed
Leg uit. over jullie te keer geholpen
Dobbel en beantwoord de vraag die overeenkomt samen- behalen? anders om je
met het aantal ogen dat je gooide. werking. doen. doel te
Verklaar. behalen?
Doe | 77
DOE
RECEPTENBOEKJE
1 Oriënteren
Familiegerechten, heb jij er ook? Zo van die gerechten die superlekker zijn en je doen denken aan
je familie/ je grootouders/je roots. Wat als we nu eens al deze lekkere, waardevolle gerechten
bundelen in een receptenboekje. Heerlijk toch, niet?
Noteer een gerecht dat warme herinneringen oproept aan je familie.
Informeer naar het familierecept.

Zoek informatie over je gerecht dat jij wil delen met je klasgenoten.
Denk na over een voorblad voor je receptenboekje.
2 Voorbereiden
Verzamel je bronnen.
Noteer wat je nodig hebt.
Recept Voorblad
n n
n n
n n
3 Uitvoeren
Verwerk je informatie in een Powerpointpresentatie.
Verwerk het recept in een receptenfiche.
Maak een voorblad voor jouw receptenboekje.
Geef je presentatie over je gerecht aan de klas.
4 Reflecteren

TERUGBLIK
¨ Het maken van erwtensoep ¨ Het maken van erwtensoep
¨ Het samenstellen van een ¨ Het samenstellen van een
receptenboekje receptenboekje
¨ ¨
Onderzoeken
Samenwerking
Communicatie
Digitaal vaardig (1)

¨ Ik kon meestal zonder problemen de juiste bronnen vinden.
¨ Ik kon niet altijd de juiste bronnen vinden.
Digitaal vaardig (2)

¨ Ik kon meestal zonder problemen de gevonden informatie in de juiste vorm gieten.
¨ Ik kon niet altijd de gevonden informatie in de juiste vorm gieten.
Zelfstandig werken
Terugblik | 79
bc
a
WOORDENBOEK
verklaring
80 | Woordenboek
woord
LEF!
Tinne Van den Buys
Peggy Verscuren
An Verstraelen
ISBN 978-90-497-0065-2

LEF! Wie Ben Ik

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

LEF! Wie Ben Ik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

LEF!

MAATSCHAPPIJ & WELZIJN | A-STROOM

WIE BEN IK?

WAT BEÏNVLOEDT WIE IK BEN?

Registreer je gewoon met je eigen e-mailadres.

KRIJG TOEGANG TOT JE DIGITALE LESMATERIAAL.

3 WAT BEÏNVLOEDT WIE IK BEN? p. 52

BASISOPTIE MAATSCHAPPIJ & WELZIJN | A-STROOM

Ontwerp omslag: PPMP Prepress

Voor deze opdracht heb je een computer of device nodig.

1.2 WAT VERKLAPT JE LICHAAM?

Je onderzoekt het sociale gedrag van mensen.

1.3 WAAROM IS ‘MOOI’ NIET VOOR IEDEREEN

IN DIT PROJECT OEFEN JE OOK OP ...

Evalueer op p. 25 wat je op zak hebt gestoken tijdens de opdrachten.

Vertel met eigen woorden wat de verschillende beelden en

Dit meisje is volgens

Zo voelt dit meisje

WAT JE ZIET ALS JE IN DE SPIEGEL KIJKT

Bron: Hoofdredactie Opkijken (2016, 25 april). Teen Facts –

8 jaar 9 jaar 10 jaar 11 jaar 12 jaar 13 jaar 14 jaar 15 jaar 16 jaar

Om van jezelf te kunnen houden

Iemand die zijn nek aanraakt tijdens c opgewonden. c onbevreesd.

Een vriend(in) in nood wil eens met je praten.

HET BELANG VAN LICHAAMSTAAL

Interpreteer het diagram. Wat stel je vast?

C Noteer op basis van de tekst aandachtspunten om je communicatie te verbeteren.

D Verwoord waarom goede communicatie zo belangrijk is.

E Ken je zelf nog tips om beter te communiceren?

Bron: Het Klokhuis (2017, 6 september). Hoe kunnen we gezichten lezen? |

A Wat zijn de zes basisemoties? Noteer ze hieronder.

C Waarom is het belangrijk dat jij je emoties toont?

‘verbale boodschap’ (woorden)

B Hoe komen de situaties over?

C Kun je dit verklaren?

In welke kenmerken herken jij jezelf?

In welke kenmerken herken jij jezelf niet?

D Welke tips onthoud je voor jezelf om een goede indruk te maken?

4 ZOEK OP & PRESENTEER

Presenteer de informatie in de klas.

Presenteer de informatie in de klas.

De wereldberoemde fotograaf John Rankin fotografeerde vijftien tieners voor een

A Surf naar de beelden.

Noteer de kritiek die de reclame-

Bron: SHEA. (2015, 27 mei). People react to being

A Bespreek in de klas het sociale experiment en beschrijf hoe de jongeren reageren.

B Vergelijk met je klasgenoot. Wat stel je vast?

n Wat gebeurt er alweer allemaal in de puberteit?

n Wat als je niet tevreden bent met je lichaam?

n WAT VERKLAPT JE LICHAAM?

n Waarom is het belangrijk om op je lichaamstaal en je gelaatsuitdrukkingen te

n DIT WIL IK ZELF NOG ONTHOUDEN

1.1 Wat zie je als je in de spiegel kijkt?

1.2 Wat verklapt je lichaam?

ZOEKER ONTDEKKER GEVORDERDE EXPERT Leerkracht

1.3 Waarom is ‘mooi’ niet voor iedereen hetzelfde?

Dit kan ik doen om nog beter te worden!

Feedback van de leerkracht:

Hoe blik je terug op deze doe-opdracht? Vul het formulier in op p. 29.

Wat maakt jou uniek?

Wat vind je mooi en positief aan jezelf?

Welke leuke beelden, quotes, kleuren … ga je gebruiken?

Werk een stappenplan uit van hoe je te werk zal gaan.