1

Mövzu 1. Investisiya qoyuluşunun mahiyyəti və formaları.

Suallar:
1.1. Fənnin predmeti, məqsədi və vəzifələri.
1.2.İnvestisiya anlayışı və onun iqtisadi mahiyyəti.
1.3. İqtisadiyyatın investisiya təminatının nəzəri əsasları
1.4. Investisiya qoyuluşunun formaları.
1.5. Sənayenin investisiya təsnifatı.
1. Fənnin predmeti, məqsədi və vəzifələri
Ölkə iqtisadi cəhətdən nə qədər güclü və nə qədər geniş maliyyə imkanına
malik olursa olsun, dövlət öz iqtisadiyyatına investisiya qoyuluşu layihələrinin
hamısını eyni vaxtda maliyyələşdirmək və onu reallaşdırmaq imkanına malik
deyil. Buna görə də ölkədə olan hər bir infrastruktur sahələri mövcud maliyyə
mənbələrindən istifadə edərək, təklif edilmiş layihələr arasından birini seçməyə,
onları əhəmiyyətlilik dərəcəsinə görə sıraya qoymağa və bəzi layihələrdən bir
müddət də olsa əl çəkməyə və ya onu dayandırmağa məcburdur.
Fənnin predmeti investisiya və innovasiya fəaliyyəti sahəsində dövlətin
apardığı siyasətinin qanunları və konsepsiyaları və normativ sənədləri, ölkənin
iqtisadi sahələrinin dinamik inkişafının təmin olunmasında daxili və xarici
investisiyaların cəlb edilməsi, onların əsaslandırılması və formalaşdırılması me-
todlarının öyrənilməsidir.
Lakin bazar münasibətlərinin yenicə formalaşdığı respublikamızda
investisiya layihələrinin idarə edilməsi problemləri lazımi səviyyədə
öyrənilməyib. Bunun əsas səbəbi isə investisiya qoyuluşu layihələrinin həyata
keçirilməsində iqtisadi metodlardan daha çox, inzibati metodlardan istifadə
edilməsi olmuşdur. Buna görə də, respublikamızda investisiya qoyuluşu
layihələrinin idarə edilməsi mərhələlərinin müəyyənləşdirilməsi, bütövlükdə isə
onun idarə edilməsi modelinin müəyyənləşdirilməsi aktual vəzifə kimi qarşıya
qoyulmuşdur.
Fənnin məqsədi sənayedə investisiya və innovasiya fəaliyyətinin elmi
cəhətdən investisiyanın və innovasiyanın mahiyyətinin açıqlanması, investisiya
layihələrinin fəaliyyətinin həyata keçirilməsi vacibliyi, sənaye sahələrinin bütün
 2

səviyyələrində investisiyaların istifadə dairəsi, əlverişli investisiya mühitinin

formalaşması, milli iqtisadiyyatda investisiya və innovasiya fəallığını müəyyən
edən amillərin tədqiqi, investisiya fəaliyyətinin dövlət tərəfindən tənzimlənmə
mexanizminin xüsusiyyətlərinin açıqlanması, sənaye istehsalına daxili və xarici
investisiyanın cəlb olunma səviyyəsinin qiymətləndirilməsi, sənayedə investisiya
və innovasiya fəaliyyətinin prioritet istiqamətlərini müəyyən etməkdir.
Fənnin əsas vəzifəsi iqtisadiyyatın investisiya və innovasiya təminatının
nəzəri əsasları, iqtisadi sahələrin dinamik inkişafında investisiya layihələrinin
rolu, investisiya qoyuluşunun formaları və xüsusiyyətləri, layihələrinin
əsaslandırılması metodologiyası, sənayedə tətbiq olunan investisiya layihələrinin
modellərinin izahı, investisiya fəaliyyətinin obyektləri və subyektlərinin
hüquqları və vəzifələri, investisiya qoyuluşu haqqında qərarların qəbul edilməsi,
layihənin investisiyalaşdırma qabağı hazırlıq mərhələsi, biznes plan, layihənin
investisiya konsepsiyası və s. haqqında zəruri bilikləri verməkdir.
Deməli, respublika iqtisadiyyatının büdcə və qeyri büdcə xarakterli
infrastruktur sahələrinə xarici və daxili kapitalın cəlb olunması və onların
hesabına struktur dəyişikliklərin həyata keçirilməsi, iqtisadiyyatın inkişaf
etdirilməsində xarici investisiyalı birgə müəssisələrin yaradılması və inkişaf etdi-
rilməsi ölkədə investisiya layihələrinin idarə edilməsi mexanizmlərinin təkmilləş-
dirilməsini aktual problem kimi qarşıya qoyur.
Buna görə də, investisiya layihələrinin idarə edilməsinin nəzəri – metodiki
əsaslarının araşdırılması, onun idarə edilməsi prinsiplərinin, funksiyalarının,
meyarlarının, metodlarının, strateji istiqamətlərinin elmi cəhətdən
əsaslandırılması əsas ana xətti təşkil edir.
2.İnvestisiya anlayışı və onun iqtisadi mahiyyəti.
İnvestisiya-gəlir əldə etmək məqsədi ilə uzun müddətli kapital qoyuludur.
Bütün dünyada həm inkişaf etməkdə olan və həm də inkişaf etmiş ölkələrdə
investisiyalar qoyulur.
 3

Hər il dünya təsərrüfatında 2.0-3 trl. ABŞ dolları dəyərində ivestisiya qoyuluşları
həyata keçirilir. Əsas investisiya ixrac edən ölkələr dünyanın inkişaf etmiş 7
sənaye ölkəsidir- ABŞ, Fransa Almaniya, İngiltərə, İtalya, Yaponiya və Kanada.
ABŞ-dünyada ən böyük investisiya ixrac edən və eyni zamanda digər ölkələr
tərəfindən investisiyalaşdırılan ölkələrdir.
Bu təkmilləşdirmələr müasir dövrdə iki istiqamətdə həyata keçirilir:
Texnoloji təkmilləşdirmələr istiqamətində yeniliketmə. Bu istiqamət
istehsalın texnologiyasında onun tərkibini təşkil edən texnikanı yeni texnoloji
istehsal üsulunun qoyduğu tələblərə uyğunlaşdırmaq, təkmilləşdirmək və tətbiq
etmək tədbirləri, investisiyanın yeniliketmə məsələlərini əhatə edir
Yeni məhsulun istehsalı istiqamətində yeniliketmə. Yeniliketmələr elm və
texnikanın nailiyyətlərinə söykənməklə bazar münasibətləri şəraitində
istehlakçıların tələbatını ödəmək məqsədilə yeni əmək məhsullarını təklif etmək
üzrə tədbirlərdir.
İnvestisiya qoyuluşu layihələrinin mahiyyəti. Layihələr taktiki və strateji
olurlar. Taktiki layihələr məhsulun həcminin artırılmasını, keyfiyyətinin
yüksəldilməsini, avadanlıqların modernləşdirilməsini nəzərdə tutur. Strateji
layihələrə mülkiyyət formasının, istehsalın köklü dəyişilməsi və s. aiddir.
Hər hansı layihə ilə əlaqədar olan investisiya fəaliyyətini aşağıdakı
mərhələlərə bölmək olar.
İdeyanın formalaşdırılması. Bu mərhələdə müəssisə rəhbərliyi mövcud
vəziyyəti təhlil edərək müəssisənin prioritet inkişaf istiqamətlərini təyin edir.
Təhlilin nəticəsi biznes – ideya şəklində yazılır və müəssisənin mühüm məsələlər
sırasına daxil edir.
Layihənin işlənməsi. Biznes – ideya ilk yoxlama mərhələsini keçdikdən
sonra onun qəbul olunub olunmaması haqqında qəti qərar verməkdən ötrü bütün
detallar, informasiyalar dəqiqləşdirilir və layihə işlənir.
Layihənin ekspertizası. Layihə həyata keçirilməzdən qabaq ekspertiza
edilir. Bu mərhələ daha da məsuliyyətli olub bəzən çoxlu miqdarda pul tələb edir.
 4

Sonradan külli miqdarda pul vəsaiti itirməkdənsə bu mərhələdə ekspertizaya

nisbətən az pul sərf etmək daha məqsədəuyğun sayılır.
Layihənin həyata keçirilməsi. Bu mərhələ biznes – ideyanın tam surətdə
həyata keçirilməsini əhatə edir. Mərhələnin əsasını investor tərəfindən əməli işlərin
layihədə yazıldığı kimi yerinə yetirilməsinə, layihədən əldə olunan pul
daxilolmalarının ilkin investisiya qoyuluşunu ödəyə bilməsinə nəzarət təşkil edir.
Nəticələrin qiymətləndirilməsi. Bu mərhələ həmişə, istər layihə həyata
keçirildiyi müddətdə, istərsə də o qurtardıqdan sonra nəzərdə tutulan nəzərdə
tutulan göstəricilərlə faktiki göstəriciləri müqayisə etməklə həyata keçirilir.
Köhnə avadanlıqların növbəti dəyişdirilməsi. Bu növ layihələr dərin təhlil
tələb etməyib məhsuldarlıq və qiymət baximindan bir neçə variantı müqayisə edib
onlardan birinin üstünlüyünü əsaslandırır.
Köhnə avadanlıqların cari xərcləri azaltmaq məqsədilə dəyişdirilməsi.
Bu növ layihələr bir qədər dərin texniki – iqtisadi və maliyyə təhlili tələb edir.
Məhsul satışının çoxaldılması və ya satış bazarının genişləndirilməsi.
Ekoloji durumu nəzərə almağı tələb edən layihələr. Layihənin həyata
keçirilməsi ərazidə ekoloji mühitə təsirlə bağlıdırsa onda mütləq ekoloji təhlil tələb
olunur. Belə layihələrin iqtisadi əsaslandırılmasından əlavə ekoloji əsaslandırılması
da işlənir.
Digər layihələr. Belə layihələr cari xarakter daşıyıb müəssisənin əsas
fəaliyyətinə bir o qədər də təsir etmir. Ofis binasının icarəsi, təmiri,
genişləndirilməsi, xidməti avtomobil alınması və s. belə layihələrdəndir.
İnvestisiyanın təhlili çoxtərəflidir. Onların bəzi istiqamətləri
aşağıdakılardır:
- Firmanın fəallığını xarakterizə etmək üçün inflyasiyadan təmizlənmiş
investisiyanın dinamikası;
- İnvestisiyanın quruluşunun təhlili. Buraya investisiyanın hansı sənaye
sahələrinə cəlb olunmasının, onların coğrafiyasının, yeni tikililərin, sənayenin
yenidən silahlanmasının, rekonstruksiyasının, bitməmiş tikintinin xüsusi çəkisinin,
passiv və aktiv investisiyaların nisbətinin təhlili aiddir.
 5

3. İqtisadiyyatın investisiya təminatının nəzəri əsasları.

İqtisadi nəzəriyyə elmi biliklərin xüsusi sahəsi kimi feodalizmin dağılması
və kapitalizmin inkişaf etdiyi dövrdə meydana çıxmışdır.
Bazar münasibətlərinin klassik iqtisadi nəzəriyyəsinin nümayəndələrindən
olan inglis Uilyam Pettinin, fransız Fransua Kenenin, şotlandiyalı Adam Smitin,
inglis sahibkarı David Rikardonun fikrincə, bazar iqtisadi sistemində məcmu tələbi
doğuran məcmu təklifdir, məcmu tələbin dəyişməsi istehsalın həcminə və əhalinin
məşğulluğuna təsir etmir. Məcmu tələb ancaq qiymətlər vasitəsi ilə işçilərin əmək
haqqına təsir edir. Bu alimlər təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyətinə dövlətin
müdaxiləsini istisna edirlər.
Neoklassiklərdən Alfred Marşalın, Artur Piqunun və başqalarının diqqət
mərkəzində insan tələbatının təmin edilməsi durur. Onlar maddi nemətlərin (mal və
xidmətlər) istehlak dəyərini (yararlılığını) və istehlakçıların tələbatını ön plana
çəkirlər. Neoklassiklərin fikrincə, iqtisadi inkişaf xaricdən gələn kömək üzərində
gələn, daxili resurslar üzərində qurulmalıdır və iş adamlarının roluna yüksək
qiymət verilməlidir. Alfred Marşalın əsas ideyası tələb və təklifi bazarda baş verən
proseslərin aparıcı qüvvəsi hesab etməkdən və onların qarşılıqlı təsiri probleminin
öyrənilməsindən ibarət olmuşdur.
Neoklassik nəzəriyyəyə daxil olan Kobba – Duqlas modeli də (model onun
yaradıcılarının adı ilə adlanır) istehsal faktorlarından əməyin və kapitalın qarşılıqlı
təsirini və qarşılıqlı əvəz etməsini əks etdirir. Bu modelin əsasında minimum
xərclə maksimum məhsul istehsal etmək üçün əməyin və kapitalın hansı
kombinasiyada götürülməsi durur. Məhsul istehsalı əsas kapitalın və istifadə
olunmuş əməyin artımı ilə düz mütənasib şəkildə qəbul edilir.
Neoklassik R.Solounun verdiyi modellərdən biri qənaətin, kapital yığımının
və iqtisadi artımın qarşılıqlı əlaqəsini əks etdirir. Bu modelə görə milli gəlirin eyni
artımı ya kapital qoyuluşunun, ya da əməkdən istifadənin genişləndirilməsi
hesabına əldə edilə bilər. R.Solounun modelində istehsalın həcmi (Q)
investisiyalarla (L) və istehlakla (C) müəyyən edilir. Ancaq onun modeli
iqtisadiyyatın qapalı xarakter daşımasına və dünya bazarından təcrid olunmasına
 6

əsaslanır. Milli investisiyaların ümumi milli qənaətə və ya ümumi yığımın həcminə

(S) vərabər olması (r) şərti qəbul edilir. Modeldə istehsalın həcminin fondla
silahlanma göstəricisindən, fondla silahlanmanın investisiyalardan, investisiyaların
isə ümumi yığım normasından asılılığı qeyd edilir. Ümumi yığım norması ümumi
yığımın yaranmış məhsula, yəni ümumi daxili məhsula nisbəti əsasında hesablanır.
Ümumi yğım norması, onun fikrincə, öz növbəsində məhsulun qənaətlərə və
istehlaka bölgüsünü müəyyən edir. Yığım normasının artması ilə investisiyalar
artır və əsas kapitalın silinməsindən çox olur, istehsal fondları artır. Bununla da
iqtisadi artımın sürətləndirilməsi yığım normasından asılı olur.
Təsərrüfat fəaliyyətinə təsir edən bütün şərtlərin və amillərin (hüquqi, sosial,
psixoloji, siyasi) kompleks halında nəzərə alınmasının vacib olduğunu əsas tutan
institualistlər hesab edirlər ki, dövlət idarə etmə qaydaları bazar qiymətləri
mexanizmlərindən daha çox üstünlüyə malikdirlər. Onlar sosial problemlərin daha
dolğun həll edilməsini təklif edirlər. Məşğulluğun təminatı məsələsini əmək
haqqının səviyyəsi məsələsindən üstün tuturlar. İşsizlik problemini struktur
disbalansın nəticəsi kimi qiymətləndirirlər.
D.Kelbreytin fikrincə, resursların bölüşdürülməsində bazar heç də universal
deyil. İnstitusional nəzəriyyənin yaradıcılarından biri Nobel mükafatı laureatı
K.Murdal planlaşdırma ideyasına çox diqqətlə yanaşmışdır. Planlaşdırma inkişaf
edən ölkələrdə ictimai inkişafın həlledici amili kimi qiymətləndirilmişdir. Bu
ölkələrdə, xüsusilə Asiya ölkələrində iqtisadiyyatda əldə olunan nailiyyətlərə məhz
dövlət tərəfindən uğurlu planlaşdırmanın nəticəsi kimi qiymət verilmişdir.
K.Murdalın fikricə, əhalinin böyük hissəsinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşması ilə
səciyyələnməyən artıma böyük hərflə inkişaf demək olmaz. K.Murdala görə
inkişaf cəmiyyətin bütün üzvlərinin əsas tələbatlarının ödənilməsi səviyyəsinin
artması kimi başa düşülür. “İqtisadi, sosial və struktur halların qarşılıqlı
əlaqələrinin təhlili” kitabına görə K.Murdal 1974 – cü ildə Nobel mükafatı
almışdır.
 7

4. Investisiya qoyuluşunun formaları.

Müəssisələrin bütün formalarında investisiya fəaliyyətini yalnız işdən çıxmış
aktivlərin əvəz edilməsi və ya təsərrüfat fəaliyyətinin həcmi və quruluşunun
dəyişiməsi onların artımı zəruriliyi ilə təyin olunan investisiyalara cari tələbatın
ödənilməsini aid etmək düzgün deyildir.Müasir dövrdə əksər müəssisələr
investisiya fəaliyyətinin idarə edilməsində elmi metodologiyadan istifadənin
zəruriliyii,onun istiqamətləri və formalarının müəssisənin ümümmi inkişafına və
dəyişən xarici investisiya mühitiə adaptasiya edilməsini nəzərdə tutur.
Makroiqtisadi göstəricilərin bazar proseslərinin dövlət tənzimlənməsi
sisteminin , investisiya bazarının konyukturasının əhəmiyyətli dəyişdiyi şəraitdə və
onunla bağlı olan qeyri müəyyənlikdə investisiya fəaliyyətinin perspektiv idarə
edilməsinin səmərəli aləti kmi investisiya strategiyası çıxış edir.
Müəssisənin investisiya strategiyası onun inkişafının ümumi vəzifələri və
investisiya ideologiyası ilə təyin olunan investisiya fəaliyyətinin uzun müddətli
məqsədlər sistemi , eləcə də ona nail olmağın daha səmərəli yollarının seçilməsinin
əks etdirir.
Başqa sözlə ,investisiya strategiyası müəssisənin investisiya fəaliyyəti
sahəsində hərəkətlərinin baş planını xarakterizə edir.Onun vasitəsi ilə investisiya
fəaliyyətinin prioritet istiqamətləri və formaları, investisiya resurslarının
formalaşmasının xarakteri, uzun müddətli investisiya məqsədlərinin realizə
olunması mərhələlərinin ardıcıllığı müəyyən edilir.İnvestisiya trategiyasında
məqsədlər və onlara nail olma yolları sisteminin birləşməsi perspektivdə
müəssisənin investisiya fəallığı və investisiya qərarlarının qəbul edilmə
imkanlarının sərhədlərini təyin edir.
Müəssisənin investisiya strategiyasını eləcə də formalaşdırılmış meyarlar
sistemi kimi xarakterizə etmək olar.Həmin meyarlarla o özünün investisiya
imkanlarını qiymətləndirir və realizə edir, özünün perspektiv investisiya
pozisiyasını modelləşdirir və ona nail olmağı təmin edir
Beləliklə, müəssisənin investisiya strategiyası onun investisiya fəaliyyətinin
inkişafını əlaqələndirən və istiqamatləndirən konsepsiya sistemidir
 8

Müəssisənin investisiya strategiyasının işlənilməsi yaradıcı proses olub,

aşağıdakıları özündə birləşdirir , investisiya fəaliyyətinin məqsədlərinin müəyyən
edilməsi , onun prioritet isstiqamətləri,və formalarının təyini , formalaşdırılan
investisiya resurslarının strukturunun optimallaşdırılması və onların
bölüşdürüməsi, investisiya fəaliyyətinin mühüm səmtləri üzrə investisiya
siyasətinin müəyyənləşdirilməsi, xarici investisiya mühiti ilə qarşılıqlı əlaqələrin
saxlanılması
İnvestisiya strategiyasının işlənilməsi prosesi müəssisənin strateji seçiminin
ümumi sisteminin mühüm tərkib hissəsi olub , onun əsas ünsürləri
missiya ,inkişafın ümimi strateji məqsədləri, ayrı ayrı fəaliyyət növlərində
funksional strategiyalar sistemi,resursların formalaşdırılması və bölüşdürülmə
üsullarıdır.Bu halda investisiya strategiyasının müəssisənin strateji seçiminin digər
ünsürləri ilə müəyyən qarşılıqlı asılılığı mövcuddur. Bu qarşılıqlı əlaqəni ümumi
halda aydın görmək olar.
Göstərilən qarşılıqlı əlaqənin düzgün başa düşülməsi investisiya
strategiyasının işlənilməsi prosesinin səmərəli qurulmasına imkan verir.
Müəssissənin investisiya strategiyasının işlənilməsinin aktuallığı bir sıra
şərtlərlə təyin olunur;
 xarici investisiya mühitinin dəyişmə intensivliyi
 Müəssisənin həyat dövrünün yeni mərhələyə keçidinin gözlənilməsi
 Yeni kommersiya imkanlarının meydana çıxması ilə müəssisənin əməliyyat
fəaliyyətinin məqsədlərinin kardinal olaraq dəyişməsi
İnvestisiya strategiyasının işlənməsi prosesi qabaqcadan müəssisənin strateji
idarəetmə obyektlərinin seçilməsi ilə əlaqədardır.Qqey edək ki,investisiya
menecmenti baxımından adətən strateji idarəedilmənin üç əsas qrupu seçilir,
bütövlükdə müəssisənin investisiya fəaliyyəti .strateji təsərrüfatçılıq zonalarının
investisiya fəaliyyəti.strateji investisiya mərkəzinin fəaliyyəti
Strateji investisiya idarəetmə obyekti olan müəssisə kompleksli açıq sistem
kimi investisiya fəaliyyətinin bütün istiqamətləri və formaları, onun müxtəlif
təsərrüfat bölmələri ilə inteqrasiya olunur
 9

5.Sənayenin investisiya təsnifatı.

Əsas fondların istehsal qoyuluşları və bununla əlaqədar dövriyyə kapitalının
dəyişilməsi kapital qoyuluşudur və öz növbəsində bu yeni tikinti ilə əlaqədar
yenidənqurma,genişləndirmə, fəaliyyətdə olan sənaye sahəsinin, kənd
təsərrüfatının, nəqliyyat, ticarət və başqa müəssisələrin yenidən silahlandırılması,
yaşayış və mədəni – məişət tikintilərinə çəkilən xərcləri nəzərdə tutur.
Yeni tikinti dedikdə yeni müəssisələrin, bina və qurğuların xüsusi layihə
üzrə yeni inşaat meydançalarında tikilməsi nəzərdə tutulur.
Yenidənqurma dedikdə fəaliyyət göstərən müəssisədə mənəvi və fiziki
köhnəlmiş avadanlıqların yeniləşdirilməsi, istehsalın mexanikləşdirilməsi,
avtomatlaşdırılması və qismən də köhnə sex əvəzinə yenisinin tikilməsi nəzərdə
tutulur.
Genişləndirmə dedikdə fəaliyyətdə olan müəssisənin tam kompleks hala
düşməsi üçün növbəti istehsal sahələrinin tikintisi və ya köməkçi, xidmətedici
istehsalın və əsas sexlərin genişləndirilməsi nəzərdə tutulur.
Yenidən silahlanma dedikdə ayrı – ayrı istehsal sahələrinin texniki
səviyyəsini qaldırmaq üçün kompleks tədbirlər – yeni texnika və texnologiyanın
tətbiqi, istehsal proseslərinin mexanikləşdirmə və avtomatlaşdırması, istehsalın
təşkilinin və quruluşunun, məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması istiqamətində
görülən işlər nəzərdə tutulur.
Kapital qoyuluşuna bütün növlərdən olan tikinti işlərinə avadanlıqların
alınmasına, onların daşınmasına, quraşdırılmasına, alət və təsərrüfat əşyalarına,
maşınların alınmasına və sair əsaslı işlərə çəkilən xərclər aiddir.
Kapital qoyuluşu investisiyanın bir hissəsi kimi iqtisadi mənada
investisiya adlana bilər. İnvestisiyanın reallaşdırılması istiqamətində atılan praktik
addımlara investisiya fəaliyyəti, onunla məşğul olan şəxsi isə investor adlandırmaq
qəbul olunmuşdur.
İnvestisiya fəaliyyəti investorun şəxsi maliyyə resursları, istiqraz vərəqləri,
cəlb olunmuş maliyyə vəsaitləri və büdcədən ayırmalar hesabına həyata keçə bilər.
 10

Beynəlxalq təcrübədə müəssisənin inkişaf planı biznes – plan formasında

tərtib olunur. Bu planı həm də müəssisənin inkişafının layihəsi kimi başa düşmək
lazımdır. Əgər layihə investisiya qoyuluşu tələb edirsə buna investisiya layihəsi
deyilir. Layihələrin əksəriyyəti investisiya qoyuluşu tələb edir. Layihənin özü
fəaliyyət haqqında xüsusi formada işlənmiş təklif və ya ideyadır.
İnvestisiya mənfəət və ya müəyyən sosial səmərə əldə olunması məqsədilə
sahibkarlıq və yaxud digər fəaliyyət növləri obyektlərinə qoyulan maliyyə
vəsaitindən habelə maddi və intellektual sərvətlərdən ibarətdir.
İnvestisiya müxtəlif əlamətlərə görə təsnif oluna bilər.
Kapitalın qoyuluşu obyektinə görə müəssisənin investisiyalarını real və
maliyyə növlərinə bölmək olar.
Real investsiya əsas vəsaitlərin təkrar isteksalı əmtəə-material qiymətlərinin
ehtiyyatlarının artımına eləcə də müəssisənin əməliyyat fəaliyyətinə və ya heyətin
əmək və məişət şəraitinin yaxşılaşdırılması obyektlərinə qoyulmuş kapitalı nəzərdə
tutur.Kapital yaradan investisiya əsas kapitala investisiyadır.Maliyyə
investisiyaları müxtəlif maliyyə alətlərinə kapital qoyuluşunu nəzərdə tutur başlıca
olaraq gəlir əldə etmək məqsədilə qiymətli kağızlara qoyulur. Portfel
investisiyaları uzunmüddətli qiymətli kağızlara qoyulur.
İnvestisiya prosesində iştirakın xarakterinə görə birbaşa və dolayı
investisiyalar fərqləndirilir.Birbaşa investisiya investisiyaşdırma obyektinin və
kapitalın qoyuluşunun seçilməsində investorun bilavasitə iştirakını nəzərdə
tutur.Adətən birbaşa investisiyalar digər müəssisələrin nizamnamə fondlarına
kapitalın bilavasitə qoyuluşu ilə həyata keçirilir.
Dolayı investisiyalar investorun kapitalın digər şəxslər tərəfindən qoyuluşu
ilə xarakterizə olunur.
Sahibkarlıq fəaliyyəti proesində qoyulmuş məqsəd və vəzifələrə nail olmaq
əhəmiyyətli dərəcədə investisiyaların düzgün planlaşdırılması ilə təyin
olunur.Əlbəttə onların investisiyalaşdırılan tədbirlərin realizə prosesində qarşılıqlı
fəaliyyət imkanları nəzərə alınmalıdır.Bu baxımdan qarşılıqlı fəaliyyətin
xarakterinə görə investisiyalar ola bilər:
 11

Müstəqil investisisyalar yəni bir investisiya qərarları digərini istisna etmir;

Asılı investisiyalar məsələn əgər sahibkarların vəsaitləri məhduddursa onda bir
investisiya layihəsinin seçilməsi digərinə imkan vermir;
-Alternativ investisiyalar yəni müəyyən bir vəzifənin yerinə yetirilməsində bir
neçə investisiya layihələrindən birinin seçilməsi;
-Qarşılıqlı tamamlanan investisiyalar məsələn yeni texnologiyaya investisiya
yeni avadanlığın alınması işçi heyətinin ixtisasının artırılmasını nəzərdə tutur.
-Qaytarılmayan investisiyalar layihə müsbət nəticə vermədikdə baş verir.
Qoyuluşun vaxtı əlamətinə görə investisiyalrı qısa müddətli və uzun müddətli
növlərə bölmək olar.Qısa müddətli investisiyalar bir ilədək dövə
qoyulur.Müəssisənin qısa müddətli investisiyaların əsasını qısa müddətli maliyyə
qoyuluşları təşkil edir.Uzun müddətli investisiyalar kapitalınbir ildənçox dövrə
qoyuluşu ilə xarakterizə olunur.Müəssisənin uzun meddətli investisiyaların əsasını
əsas vəsaitlərin təkrar istehsalına kapital qoyuluşudur.
Ədəbiyyat:
1. Q.S.Süleymanov, K.S.Kərimov, K.H.İsayev. Monoqrafiya. Sənaye sahələrinin innovasiyalı
idarə edilməsinin iqtisadi mexanizmləri .“Elm və Təhsil”. Bakı-2020. səh.227-236
2. İ. İbrahimov, K.Kərimov. Sənayedə investisiya və innovasiya fəaliyyəti. Bakı, BBU, 2016.
səh:3-18, 25-28.
3. Azərbaycan Respublikasının “İnvestisiya fəaliyyəti haqqında” qanunu. Bakı. 1995
4.Azərbaycan Respublikası “Xarici investisiyaların qorunması haqqında” qanunu, Bakı. 1996.
5.Əhmədov M.A., Hüseyn A.C. Dövlətin iqtisadi siyasəti. Bakı, 2011. səh:281-287
6. Кучарина Е.А. Инвестиционный анализ. СПб, Питер, 2016. Cтр. 6-8

Mövzu 2. İnvestisiya fəaliyyəti və investisiya siyasəti.

Suallar:
2.1. Sənayenin investisiya fəaliyyətinin hüquqi və iqtisadi əsasları.
2.2. Dövlətin investisiya siyasəti.
2.3. İnvestisiya siyasətinin prinsipləri.
2.4. İnvestisiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi.
2.5.İnvestisiya siyasətinin dövlət tərəfindən stimullaşdırılması yolları.
 12

1. Sənayenin investisiya fəaliyyətinin iqtisadi və hüquqi əsaslaı.

15 yanvar 1992 – ci ildə qəbul edilmiş, 57 saylı bu qanun sonralar – 7
aprel 1992 – ci il və 5 noyabr 1996 – cı illərdə ona əlavə və dəyişikliklər
edilmişdir. Qanun Azərbaycan Respublikasının ərazisində xarici investisiya
qoyuluşunun hüquqi və iqtisadi prinsiplərini müəyyən edir, iqtisadiyyatında
xarici maddi və maliyyə ehtiyatlarının, qabaqcıl xarici texnikanın və
texnologiyanın, idarəetmə təcrübəsinin cəlb olunmasına, bunlardan səmərəli
istifadə edilməsinə yönəldilmişdir və xarici investorların hüquqlarının
müdafiəsinə təminat verir.
Bu qanun Azərbaycan Respublikasının başqa qanunvericilik aktları və
beynəlxalq müqavilələrlə nizamlanır. AR invesrisiya qanununda xarici
investorlar dedikdə xarici hüquqi və fiziki şəxslər – yaşadıqları ölkədə təsərrüfat
fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün qeydəalınmış xarici, Azərbaycan
Respublikasının vətəndaşları və vətəndaşlığı olmayanlar, xarici dövlətlər və
beynəlxalq təşkilatlar nəzərdə tutulur. Xarici investorlara Azərbaycan
Respublikasının hüquqi və fiziki şəxsləri ilə yaratdıqları müəssisə və
təşkilatlarda payçı, özlərinə məxsus müəssisə yaratmaq, əmlak, torpaq və başqa
təbii ehtiyatlardan istifadə etmək kimi hüquqlar verilir.
Dövlətsizləşdirmədə və özəlləşdirmədə xarici investorların iştirakı
Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyənləşdirilmiş şərtlər və
qaydalar əsasında mümkündür. Qanunda xarici investisiyalı müəssisələrin
Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə qadağan olunmamış, lakin bəzi
hallarda Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin müəyyən etdiyi siyahıya
uyğun icazə (lisenziya) ilə istənilən fəaliyyət növü ilə ölkənin müdafiəsi və milli
təhlükəsizliyi baxımından ərazi məhdudiyyətləri çərçivəsində məşğul ola
bilmələri xüsusi qeyd olunur. Bu işdə investisiya fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi
funksiyasını Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti həyata keçirir.
Xarici investisiyanın hüquqi müdafiəsi funksiyasını isə Azərbaycan
Respublikasının bu Qanunu, başqa qanunvericilik aktları və beynəlxalq
 13

müqavilələr yerinə yetirir.

İdarəçilik elmində isə kapital (investisiya) qoyuluşu, fondların qoyulduğu
və istifadə olunduğu vasitələr olaraq ifadə edilir. Digər tərəfdən isə bəzi
müəssisə idarəçiləri kapital qoyuluşunu müəssisə balansının aktivində yer alan
vəsaitlərin cəmi kimi göstərsələr də, bunun yanında pulun başqa bir istehsal
faktoruna çevrilməsi kimi qəbul edənlər də mövcuddur. Digər istifadəçilər isə bu
təriflərdən başqa bütün investisiya qərarlarını kapital olaraq görürlər. Fərdlər
üçün isə investisiya qoyuluşu gəlir əldə etmək və ya məhsuldarlıq əldə etmək
məqsədilə qənaətlərin istifadə olunması mənasını daşıyır.
2.Dövlətin investisiya siyasəti.
Azərbaycan Respublikasının “İnvestisiya fəaliyyəti haqqında’’ qanununa
(13 yanvar 1995-ci il) müvafiq olaraq investisiya fəaliyyətinin aşağıdakı növləri
fərqləndirilir:
- Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları, qeyri-dövlət müəssisə, idarə,
təşkilatlar və qurumları tərəfindən həyata keçirilən özəl investisiya fəaliyyəti;
- dövlət hakimiyyət və idarəetmə orqanları, habelə dövlət müəssisə, idarə
və təşkilatları tərəfindən büdcələrin, büdcədənkənar fondların, özlərinə məxsus
və borc vəsaitinin hesabına həyata keçirilən dövlət investisiya fəaliyyəti;
- xarici vətəndaşlar, hüquqi şəxslər, dövlətlər, beynəlxalq maliyyə
təşkilatlan, habelə vətəndaşlığı olmayan şəxslər tərəfindən həyata keçirilən
xarici investisiya fəaliyyəti;
- Azərbaycan Respublikasının və xarici dövlətlərin vətəndaşları, hüquqi şəxsləri
və dövlətlər tərəfindən həyata keçirilən birgə investisiya fəaliyyəti.
İnvestisiya fəaliyyətinin obyektləri və subyektləri fərqləndirilməlidir.
İnvestisiya fəaliyyətinin obyektlərinə iqtisadiyyatın bütün sahələrində
hər hansı əmlak o cümlədən əsas fondlar və dövriyyə vəsaiti, qiymətli kağızlar,
məqsədli pul əmanətləri, elmi-texniki məhsullar, intellektual sərvətlər, digər
mülkiyyət obyektləri, habelə əmlak hüquqları aid edilə bilər.
İnvestisiya fəaliyyətinin subyektlərinə Azərbaycan Respublikasının və
xarici ölkələrin vətəndaşları və hüquqi şəxsləri, vətəndaşlığı olmayan şəxslər,
 14

habelə dövlətlərin investisiya fəaliyyətinin subyektləri (investorları və

iştirakçıları) aid olunur.
Qeyd etmək lazımdır ki, investisiya fəaliyyəti subyektləri investorlar və
iştirakçılara bölünür. Özünəməxsus olan borc götürdüyü və cəlb etdiyi maliyyə
vəsaitini, maddi və intellektual sərvətləri investisiya fəaliyyəti obyektlərinə
qoymaq haqqında qərar qəbul edən, habelə onlardan istifadə olunmasını təmin
edən subyektlər investor (sərmayədar) adlanır.
İnvestorlar investisiya fəaliyyətində əmanətçi, kreditor və alıcı qismində
çıxış edə, habelə investisiya fəaliyyətinin istənilən iştirakçısının funksiyalarını
yerinə yetirə bilərlər.
İnvestisiya laiyyhətinin həyata keçirilməsini sifarişçilərin icraçısı
qismində və ya investorların tapşırığı əsasında təmin edən Azərbaycan
Respublikasının və xarici dövlətlərin vətəndaşları, hüquqi şəxsləri, habelə
vətəndaşlığı olmayan şəxslər investisiya fəaliyyətinin iştirakçılarıdır.
“İnvestisiya fəaliyyəti haqqında” qanununla subyektlərin hüquqları
və vəzifələri müəyyən edilmişdir. Qanunda göstərilir ki, respublika ərazisində
mülkiyyət formasından və təsərrüfat fəaliyyətinin növündən asılı olmayaraq
investisiya fəaliyyətinin bütün subyektlərin investisiya fəaliyyətinin həyata
keçirilməsi sahəsində bərabər hüquqlara malikdirlər.
İnvestor müstəqil olaraq investisiya qoyuluşunun məqsədini,
istiqamətini, növünü və həcınini müəyyənləşdirir, onun həyata keçirilməsi üçün
müqavilə əsasında, o cümlədən müsabiqə və hərrac yolu ilə fiziki və hüquqi
şəxsləri investisiya fəaliyyətinin hər hansı iştirakçısı qismində cəlb edir
3.İnvestisiya siyasətinin prinsipləri.
İnvestorlar həm dövlət, həm də bələdiyyə əmlakının, habelə başa
çatdırılmamış tikinti obyektlərinin özəlləşdirilməsində fərdi və yaxud da
müştərək qaydada iştirak etmək hüququna malikdir.
“İnvestisiya fəaliyyəti haqqında” qanunda siyasətinin prinsipləri müəyyən
edilmişdir:
- maliyyə vəsaiti və maddi sərvətlər əsasında həyata keçirdikləri
 15

investisiyanın həcmi və maliyyələşdirilməsi mənbəyi barədə yerli banklara və ya

maliyyə orqanlarına müvafiq orqanların arayışını təqdim etmək;
- əsaslı tikinti və icazə tələb edən digər işlər üçün müvafiq dövlət
orqanlarından və xüsusi xidmətlərdən zəruri icazə və ya razılıq almaq;
- texnoloji, sanitariya-gigiyena, radiasiya, ekologiya və arxitektura
tələblərinə əməl edilməsi baxımından investisiya layihələri üçün ekspertiza rəyi
almaq;
- Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə nəzərdə tutulmuş qaydada
müəyyənləşdirilən norma və standartlara, habelə beynəlxalq norma və
standartlara əməl etmək
4.İnvestisiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi.
Amortizasiya fondunun yaradılması
Bazar iqtisadi sistemində investisiya fəaliyyətinin dövlət
tənzimlənməsinin bir çox iqtisadi mexanizmləri mövcuddur.Amortizasiya
ayırmaları,vergi,pul-kredit və qiymət siyasəti belə tənzimlənmə
vasitələrindəndir.Keçmiş SSRİ məkanında amortizasiya ayırmaları xərc maddəsi
kimi qəbul edilmişdir ki,bu da onunla şərtlənirdi ki,onun məbləği bütünlükdə
dövlətə məxsus idi.Vahid amortizasiya fondu yaratmaqla dövlət ona investisiya
mənbəyi kimi istifadə olunurdu.Məhsulların satış qiymətləri dövlət tərəfindən
təyin olunduğu sosialist iqtisadi sistemindən müəssisə zərərlə işləsə də
hesablanmış və maya dəyərinə daxil edilmiş amortizasiya ayırmaları toxunulmaz
şəkildə dövlətin sərəcamına keçirdi.Yaradılan amortizasiya fondunun təyinatı
müstəsna olaraq əsas fondların alınmas,bərpası və modernləşdirilməsi üçün
istifadə etmək idi.Dövlət tərəfindən vahid amotrtizasiya normaları əsas fondların
elementləri üzrə təsdiq edilirdi və təsdiq olunmuş ölçülərdə tətbiqi məcburi
xarakter daşıyırdı.Amortizasiya ayırmaları normları əsas vəsaitlərin normativ
istismar müddətnin əsasında müəyyən edilirdi.Əsas fondları bu və ya digər
elementinin istismarının müəssisə üçün sərfəli olub-olmaması nəzərə
alnmırdı.1995-ci ilin əvvəlində qəbul edilmiş “İnvestisiya fəliyyəti haqqında”
Azərbaycancan Respublikasının Qanununda amortizasiya ayırmalarının
 16

investisiya fəaliyyətinin maliyyə mənbələrindən biri kimi nəzərdə tutulmuşdur

(Maddə 9).Azərbaycan Resapublikasının yuxarıda adı çəkilən qanunun 11-ci
maddəsinin göstərilir ki amortizasiya siyasəti investisiya fəaliyyətinin dövlət
tənzimlənmə vasitələrindən biridir.
Vergi siyasəti
İqtisadiyyatın mövcud ehtiyatlarından və əldə olunan gəlirlərindən
tam və səmərəli istifadə etmək əsasında daxili investisiyaların həcmini daha da
çox artırmaq mümkündür.Daxili ehtiyatların investisiya üçün səfərbər etmətiyin
mühüm vsitələrindən biri vergi siyasətidir.Belə ki,hal-hazırda hökümətin verfi
siyasəti bir tərəfində fiskal təyinatlıdırsa,digər tərəfdən iqtisadi inkişafın
stimullaşdırılması vəzifəsini həyata keçirməyi təmin edən əsas
mexanizlərdəndir.Vergi siyasətinin bu iki istiqamətinin optiml nisbəti zaman-
zaman dəyişilir.Öncə ouvuların diqqətini birinci istiqmətə cəlb etmək
istərdik.Dövlət fiskal mexanizmlər vasitəsilə gəlirlərin dövlət,təsərrüfat
subyektləri və ev təsərrüfatları arasında ədalətli bölgüsünü təmin edə nilir.
Regionların və iqtisadi sektorların investisiya baxımından cəlbediciliyini
yüksəltmək məqsədilə vergi dərəclərinin deferensiallaşdırılmasının böyük
əhəmiyyəti var.Beynəlxalq təcrübədə geniş istifadə olunan bu yanaşma,təəssüf
ki,bizim ölkəmizdə tətbiq edilmir.Ancaq digər ölkələrdə,məsələn,ABŞ-da
dövriyyə vergisi kimi satışdan vergi tətbiq olunur ki,onun da dərəcəsi hər bir ştat
üzrə müəyyən edilir.Ölkənin beş ştatında bu vergi ümumiyyətlə tətbiq
edilmir.Bu vergi növünün dərəcəsi hətta şəhərlər üzrə də
diferensiallaşdırılır.Məsələn,onun dərəcəsi Vaşinqtonda-5,Nyu-Yorka-
8,Merilenddə-3,5 faizdir.Mənfəət vergisində də 3-4 qradasiya mövcuddur.Vergi
növlərinin diversfikasiyası istiqamətində nəzəri-metodoloji baxımından elmi-
tədqiqat işlərinin aparılmasına ehtiyac var.belə ki,bizim ölkəmizdə 9 növ vergi
tətbiq edilirsə, inkişaf etmiş ölkələrdə çoxsaylı vergi növləri, məsələn,
Yaponiyada 25 dövlət və 30 yerli vergi mövcuddur.
5.İnvestisiya siyasətinin dövlət tərəfindən stimullaşdırılması yolları.
 17

Pul-kredi siyasəti
Pul-kredit siyasətinin başlıca istiqamətlərini Milli Bank öz hzırlayır,özü
də təsdiq edir.Milli mənafe baxımından bu səlahətləri Milli Məclisə vermək
düzgün olardı. “Azərbaycan Respublikasında sashibkarlığın inkişafına dövlət
himayəsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında” Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin 10 sentyabr 2002-ci il tarixli fərmanı ilə Azərbaycan
Respublikasının Milli Bankına tapşırılmışdır ki,ölkədə kreditlər üzrə
formalaşmış illik faiz dərəcələrini aşağı salmaq məqsədilə mərkəzləşdirilmiş
kredit üçün uçot dərəcəsinin azaldılmasını təmin etsin və onun gələcəkdə
makroiqtisadi vəziyyətdən və inflyasiyanın səviyyəsindən asılı olaraq çevik
tənzimlənməsini davam etsin. Əsas məsələ mərkəzləşdirilmiş kredit resurslarını
əhəmiyyətli dərəcədə artmaqdadır ki,kredit təklifi artırılsın.Ancaq rəqabət
şəraitində kommersiya bankları kreditlərə yüksək faiz dərəcsi qoya
bilməzlər.Milli bankın pul qıtlığı siyasətini həyata keçirdiyi və kommersiya
banklarını kredit siyasətinin investisiyaları stimullaşdırmadığı bir şəraitdə
məqsədəuyğun olardı ki,kredit müəssisələri ilə real sektorun müəssisələrinin
maddi marağını təmin edə bilən qurumlar və mexanizmlər yaradılsın.Belə
qurumlardan biri maliyyə-sənaye qruplarının və ixtisaslaşdırılmışinvestisiya
bankının yaradılması ola bilər.Maliyyə-sənaye qruplarının yaradılması yeni iş
yerlərinin açılmasına kömək edər,yeni texnika və texnologiya əsasında istehsalın
yenidən qurulmasını sürətləndirərdi.Maliyyə-sənaye qrupu bankirlərlə
istehsalçıların nəinki madi marağını,eyni zamanda məsuliyyətini də bir məqsəd
naminə birləşdirərdi.
Qiymət siyasəti
Ölkə iqtisadiyyatına investisiyaların cəlb edilməsi üçün inkişaf etmiş
ölkələrdə dövlət qiymətin tənzimləyici funksiyasıdan zaman-zaman istifadə
edirlər.Bazar iqtisadiyyatında qiymət,marksist iqtisadi nəzəriyyəsində deyildiyi
kimi,dəyərin pulla ifadəsi deyil,maddi nemətin (mal,xidmət,iş) satılmasına və
alınmasına ödənilən pulların miqdarıdır.Qiymət bazar iqtisdiyyatının indikatoru
funksiyasını yerinə yetirərək,təsərrüfat fəaliyyətini tənzimləyən
 18

vasitələrdəndir.Bazar sistemində qiymətlərin artması istehsalın

genişləndirilməsi,azalması isə,əksinə,onun ixtisarı üçün siqnaldır.Belə
ki,bazarda malın qiyməti yüksək oduqda satıcılar tərəfindən təklif olunan
malların miqdarı da çoxalır və əsinə.Bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə makroiqtisadi
siyasətin ikinci əsas məqsədi qiymətlərin tənzimlənməsi və onların sabitliyinin
təmin olunmasıdır.Haı-hazırda Azərbaycanda dövlət tərəfindən 35 adda mal və
xidmətlərin qiymətlərinin (tariflərinin) tənzimlənməsi həyata keçirilir.Yanacaq-
enerji sahələri istisna olmaqla,sənayenin digər sahələrində və aqrar sektorda
topdan və pərakəndə satış qiymətlərinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi
aparılır.
Ədəbiyyat:
1. Q.S.Süleymanov, K.S.Kərimov, K.H.İsayev. Monoqrafiya. Sənaye sahələrinin
innovasiyalı idarə edilməsinin iqtisadi mexanizmləri .“Elm və Təhsil”. Bakı-2020. səh.229-
231
2. İ. İbrahimov, K.Kərimov. Sənayedə investisiya və innovasiya fəaliyyəti. Bakı, BBU,
2016.səh:45-47, 51-53, 203-205.
3.Əhmədov M.A., Hüseyn A.C. Dövlətin iqtisadi siyasəti. Bakı, 2011. səh:55-61
4. Кучарина Е.А. Инвестиционный анализ. СПб, Питер, 2016. Cтр. 9-13
5. В.А.Чернов. Инвестиционный анализ. М, ЮНИТИ. 2019. Стр. 14-21
6.A.A.Кочетков. Управления инновационной системы промышленного предприятия. М.
ФГБУН Институт экономики Российской академии наук.2020.Стр. 41-48
7. Т.С.Колмыкова Инвестиционный анализ. М, ИНФРА-М,2019.Стр.140-144

Mövzu 3. İnvestisiyanın təsnifləşdirilməsi.

Suallar:
3.1.İnvestisiya layihələrinin mahiyyəti.
3.2. İnvestisiya layihələrinin təsnifləşdirilməsi.
3.3. Layihənin əsas ideyaları.
3.4. İnvestisiya layihələrinin əsas bölmələri.
3.5.İnvestisiya əvvəli mərhələlər.
3.6. İnvestisiya layihəsinin parametrləri
3.7. İnvestisiya layihəsinin işlənməsində texniki-iqtisadı əsaslandırmanın rolu.
 19

3.1.İnvestisiya layihələrinin mahiyyəti.

İnvestisiya-gəlir əldə etmək məqsədi ilə uzun müddətli kapital qoyuludur.
Bütün dünyada həm inkişaf etməkdə olan və həm də inkişaf etmiş ölkələrdə
investisiyalar qoyulur.
Hər il dünya təsərrüfatında 2.0-3 trl. ABŞ dolları dəyərində ivestisiya
qoyuluşları həyata keçirilir. Əsas investisiya ixrac edən ölkələr dünyanın inkişaf
etmiş 7 sənaye ölkəsidir- ABŞ, Fransa Almaniya, İngiltərə, İtalya, Yaponiya və
Kanada.
ABŞ-dünyada ən böyük investisiya ixrac edən və eyni zamanda digər
ölkələr tərəfindən investisiyalaşdırılan ölkələrdir.
Əsasən ivetisiyalar ayrı-ayrı ölkələrdə islahatların aparılmasına, o cümlədən,
istehsal və xidmət sahələrinin özəlləşdirilməsinə sərf olunur.Özəlləşdirmə prosesi
dünyanın müxtəlif ölkələrində aparılır. Hindistan və Vyetnam, Cənubi və Latın
Amerikası ölkələri, Qərbi və Şərqi Avropa ölkələri, Baltikyani və MDB
ölkələrində bu proses davam edir. Bu prosesin tənzimlənməsi ilə Ümumdünya
Bankı və BVF məşğul olur.
Bütün bunlar sahələrində innovasiya – yeniliketmə və ya yenilik tətbiqi üzrə
tədbirlər istehsal amillərindən biri olan əsas istehsal fondları vasitəsilə, daha
doğrusu, onun texniki parametrlərinin təkmilləşdirilməsi vasitəsilə reallaşdırılır.
Bu təkmilləşdirmələr müasir dövrdə iki istiqamətdə həyata keçirilir:
 Texnoloji təkmilləşdirmələr istiqamətində yeniliketmə. Bu istiqamət istehsalın
texnologiyasında onun tərkibini təşkil edən texnikanı yeni texnoloji istehsal
üsulunun qoyduğu tələblərə uyğunlaşdırmaq, təkmilləşdirmək və tətbiq etmək
tədbirləri, investisiyanın yeniliketmə məsələlərini əhatə edir
 Yeni məhsulun istehsalı istiqamətində yeniliketmə. Yeniliketmələr elm və
texnikanın nailiyyətlərinə söykənməklə bazar münasibətləri şəraitində
istehlakçıların tələbatını ödəmək məqsədilə yeni əmək məhsullarını təklif etmək
üzrə tədbirlərdir.
3.2.İnvestisiya layihələrinin təsnifləşdirilməsi.
 20

Köhnə avadanlıqların cari xərcləri azaltmaq məqsədilə dəyişdirilməsi.

Bu növ layihələr bir qədər dərin texniki – iqtisadi və maliyyə təhlili tələb edir.
Məhsul satışının çoxaldılması və ya satış bazarının genişləndirilməsi.
Ekoloji durumu nəzərə almağı tələb edən layihələr. Layihənin həyata
keçirilməsi ərazidə ekoloji mühitə təsirlə bağlıdırsa onda mütləq ekoloji təhlil tələb
olunur. Belə layihələrin iqtisadi əsaslandırılmasından əlavə ekoloji əsaslandırılması
da işlənir. Bəzən layihənin ekoloji əsaslandırılması onun qiymətini bir neçə dəfə
artırır ki, bu da əlavə tədbirlərin görülməsi, modernləşdirilmiş bahalı
avadanlıqların əldə edilməsi ilə əlaqədar olur.
Digər layihələr. Belə layihələr cari xarakter daşıyıb müəssisənin əsas
fəaliyyətinə bir o qədər də təsir etmir. Ofis binasının icarəsi, təmiri,
genişləndirilməsi, xidməti avtomobil alınması və s. belə layihələrdəndir.
3.3.Layihənin əsas ideyaları.
İstehsal sferasında investisiyalaşdırma layihədən başlayır. Layihə - hansısa bir
iş (hadisə) haqqında fikir, onun təsviri və həmin fikrin reallaşdırması planıdır.
Fikrin son həllinin formalaşdığı layihədə həmin fikir izah olunur və hədd müəyyən
olunur. Bu hədd aşağıdakılara görə müəyyən olur:
1) Layihənin işlənib hazırlanması və reallaşması müddətinə görə;
2) Mərhələlər üzrə layihənin reallaşması xərclərinə görə;
3) Layihənin məhsulunun xarakteristikası, keyfiyyəti və ölçüsünə görə.
Layihə tapşırığı əsasında yerinə yetirilən fikrin izahı texniki sənəd formasında
verilir və aşağıdakıları özündə birləşdirir:
a) layihənin son məhsulunun və onun xarakteristikasının ümumi izahı;
b) iş sənədlərinin, o cümlədən:
-son məhsulun və onun hissələrinin detallar üzrə, dəqiq və birmənalı izah
edilməsi;
-son məhsulun texnologiyasının və istehsalın təşkili prosesinin detallar və
əməliyyatlar üzrə izahı.
İdeyanın reallaşması planın tərkibinə aşağıdakılar daxildir:
1)Bütövlükdə və mərhələlər üzrə layihənin reallaşması müddəti;
 21

2)Bütövlükdə layihənin və onun bölmələr üzrə icraedicilərinin göstəricisi;

3)Bütövlükdə və mərhələlər üzrə xərc strukturunda layihənin reallaşması
xərcləri;
4)Operativ tənzimləmə və nəzarət sistemi.
Bir qayda olaraq, plan üç sərbəst bölmədən ibarətdir:
- texniki sənədlərin hazırlanması planı;
- tikinti-quraşdırma işləri planı;
- istehsalın təşkilati-texniki və təsərrüfat-iqtisadi hazırlığı planı.
Layihənin reallaşdırılması üzrə işləri düzgün, sistemli təşkil etməyə kömək
edən bir sıra xüsusiyyətlər vardır:
-layihə xarici mühit adlanan müəyyən sferada yaranır, fəaliyyət göstərir və
inkişaf edir;
-layihənin tərkibi onun reallaşdırılması prosesində dəyişməz olaraq
qalmır:onun tərkibində yeni elementlər (obyektlər) əmələ gələ bilər və onun
tərkibindən bəzi elementlər çıxarıla bilər;
-layihə bütün digər sistemlər kimi elementlərə bölünə bilər, bununla belə,
ayrılmış elementlərdə müəyyən laqələr təyin olunmalı və saxlanmalıdır
3.4.İnvestisiya layihələrinin əsas bölmələri.
Layihənin idarə edilməsi onun elementləri və həmçinin iştirakçıları arasında
əlaqələrin yaradılması və nizamlanmasıdır. Bu özündə aşağıdakıları birləşdirən
layihənin idarə edilməsinin təşkilini nəzərdə tutur:
- Layihənin reallaşdırılmasının təşkilati formaları;
- Layhənin idarə edilməsinin təşkilati strukturu.
Layihənin reallaşdırılmasının təşkilati formalarının böyük müxtəlifliyi
mövcuddur. Bu asılıdır:
-Layihənin meneceri rolunda kimin iştirak etməsindən.
- Layihənin iştirakçılarının məsuliyyət zonalarına görə layihənin hazırlanması ilə
bağlı mərhələlərin və konkret işçi prosedurların qəbul edilmiş bölgüsüdür.
Hərbir ciddi layihə öz inkişafında onun müxtəlif iştirakçılarının məsuliyyət
zonasında olan bir neçə fazadan keçir. Öz növbəsində layihənin meneceri layihənin
 22

ölçülərindən asılı olaraq yalnız sifarişçinin deyil,həm də onun digər

iştirakçılarının-podratçıların,mühəndislərin,arxitektorların və təchizatçıların da
maraqlarına xidmət edə bilər. bunda başqa bir layihə çərçivəsində müəyyən
ierarxiyada bir neçə menecerlər də fəaliyyət göstərə bilər. Layihənin idarə
edilməsinin təşkilati strukturunu sadələşdirilmiş şəkildəki kimi göstərmək olar.

Sifarişçinin təmsilçisi Layihənin meneceri Icra firmanın bölmələri

Koordinasiya üzrə
heyyət

Layihələndirmə Təchizat İnşaat Nəzarət Dəstək

Layihənin baza təşkilati strukturu

Kiçik və orta layihənin hazırlanması zamanı menecer aşağıdakıları həyata
keçirir:
- koordinator rolunu yerinə yetirir ya da eyni vaxtda bir neçə layihəni idarə edir.
- Arxitektor,mühəndis və podratçılarla məsuliyyəti bölüşdürür.
- Layihənin sərbəst iştirakçısıdır,ancaq təşkilatı olaraq sifarişçi firmaya və ya
podratçıya tabe ola bilrər,ya da məsləhətçi firmanın təmsilçisi ola bilər.
Layihənin reallaşdırılması üzrə bir neçə funksiyalar birmənalı şəkildə
ənənəvi olaraq layihənin müəyyən iştirakçılarına aiddir. Bu funksiyalara
inşaat,maliyyə əməliyyatları,avadanlığın quraşdırılması,sazlanması və işə
salınması və s. kimiləri daxildir. Lakin,funksiyalar təşkilat-iştirakçılar arasında bir
layihədən digərinə bölüşdürülə bilər. Bunlar ilk növbədə layihələndirmə,təchizat
və layihənin idarə edilməsidir. Layihənin iştirakçıları arasında funksiyaların
bölüşdürülməsi layihə üzərində işin təşkili formalarında öz əksini tapır.
 23

Layihənin idarəedilməsi üzrə tədqiqatlarda kiçik və ya orta ıayihələrin idarə

edilməsinin təşkili formalarının mümkün variantları aşağıdakı adları almışdır: əsas
sistem,genişləndirilmiş idarəetmə sistemi,sürətləndirilmiş inşaat sistemi.

3.5. İnvestisiya əvvəli mərhələlər.

Birincisi, aşağıdakı mərhələlərə bölünə bilən fürsət təhlili mərhələsidir
(investisiya anlayışı axtarışı):
• investisiya imkanlarının müəyyən edilməsi;
• ümumi imkanların təhlili;
• konkret bir layihənin imkanlarının təhlili.
İnvestisiya imkanlarının tərifi, investisiyanın istiqamətini axtarmaqla
əlaqədardır. UNIDO tövsiyələrində bir sıra bu cür sahələr var:
• emal və sənaye istifadəsi üçün yararlı mineralların və ya digər təbii ehtiyatların
olması;
• mövcud kənd təsərrüfatı istehsalının inkişaf potensialını və aqrar-sənaye
kompleksinin müəssisələrində həyata keçirilə biləcək layihələrin çeşidini təyin
edən imkanları və ənənələri;
• demoqrafik və ya sosial-iqtisadi amillərin təsiri altında və ya bazarda yeni mal
növlərinin meydana çıxması nəticəsində tələbin dəyərində və strukturunda
mümkün dəyişikliklərin qiymətləndirilməsi;
• idxalı əvəz edən sənaye sahələrinin yaradılmasına yönələn layihələrin
yaranmasına təkan verə biləcək idxalın strukturu və həcmi;
• digər ölkələrdə, xüsusən də sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsi və oxşar qaynaqları
olan istehsal strukturunun inkişaf təcrübəsi və meylləri;
• daxili və ya qlobal iqtisadiyyat daxilində sənaye ehtiyacları;
• sənaye sahələrində istehsalın artırılması planları və ya istehsal olunan məhsullara
dünya bazarında artan tələblər haqqında məlumat;
• vahid xammal bazasında istehsalın şaxələndirilməsi imkanı;
• məhsulların kütləvi istehsalında xərclərə qənaət etmək üçün istehsal miqyasının
artırılması;
 24

• ümumi iqtisadi şərtlər (hökumət tərəfindən xüsusilə əlverişli bir iqlimin

yaradılması, milli valyutaların məzənnələrinin dəyişməsi nəticəsində ixrac
imkanlarının yaxşılaşdırılması və s.).
Təqdim olunan sahələrdə investisiya imkanlarının təhlili əsasında bir
investisiya layihəsi haqqında konsolidasiya edilmiş bir fikir formalaşdırılır və
təsdiqlənsə, daha təfərrüatlı bir təhlilə keçid həyata keçirilir.
İnvestisiya öncəsi mərhələnin ikinci mərhələsi aşağıdakı sahələrdə həyata keçirilən
ümumi imkanların təhlili ilə əlaqədardır:
• regional analiz (müəyyən bir sahədə investisiya imkanlarının öyrənilməsi);
• sənaye təhlili (müəyyən bir sənayedə investisiya imkanlarının araşdırılması);
• resurs təhlili (təbii ehtiyatlardan istifadə imkanlarının müəyyən edilməsi).
3.6. İnvestisiya layihəsinin parametrləri
İnvestisiya layihələri müxtəlif parametrləri ilə seçilir: miqyası, icra
müddəti və s. Bununla birlikdə, müxtəlif investisiya layihələri ilə bir sıra ən vacib
xüsusiyyətləri müəyyən edilə bilər. Bunlara aşağıdakılar daxildir: icra müddəti,
investisiya xərcləri məbləği, layihədən əldə ediləcək fayda miqdarı və qalıq dəyər.
İnvestisiya fəaliyyəti mənbələrə investisiya qoymaq və gəlir gətirmə
proseslərinin birliyində nəzərə alınmalıdır. Əksər layihələrdə bu proseslər ardıcıl
olaraq davam edir, yəni gəlir əldə etmədən əvvəl mənbələrə investisiya qoyulur.
Şəkildə investisiya layihəsinin icrası çərçivəsində yığılan gəlirin layihənin icra
müddətindən asılılığı təqdim olunur.
Bu vəziyyətdə investisiya 0-dan T1-ə qədər olan zaman aralığında aparılır və
gəlir əldə etmədən əvvəldir. İnvestisiya mərhələsi başa çatdıqdan sonra şirkət
istehsal (əməliyyat) fəaliyyətinə başlayır. T1 - T3 dövründə bu fəaliyyətlərin
maliyyə nəticəsi, əməliyyat fəaliyyətindən xalis pul axınıdır. İstehsal fəaliyyətləri
başa çatdıqdan sonra (vaxt nöqtəsi T3), avadanlıq qalıq (ləğv) dəyərində satılır.
Bir sıra investisiya layihələrində investisiya xərclərinin tətbiqi və fayda əldə etmə
prosesləri bir-birini əvəz edir. Bu vəziyyət, məsələn, istehsal gücündə artım
mərhələlərlə həyata keçirildiyi təqdirdə meydana çıxır . Bu vəziyyətdə ilkin
investisiya 0 - T1 vaxt intervalı ilə həyata keçirilir. İstehsal müəssisələrinin birinci
 25

mərhələsinin istismara verilməsindən sonra əməliyyat fəaliyyəti başlayır və

investisiya layihəsi gəlir gətirir. T1 - T2 vaxt aralığında yığılmış gəlir sayəsində
ikinci mərhələ istehsal sahələrinin inşası və istifadəyə verilməsi T2 - T3 müddətində
həyata keçirilir. T3 vaxtından başlayaraq müəssisə tam dizayn gücünə çatır.

Beləliklə, birinci nümunədə investisiya əməliyyatları əməliyyat

fəaliyyətindən əvvəl, ikincisində isə növbələşdi.
Bununla birlikdə, bütün növ layihələr üçün layihə tərəfindən nəzərdə tutulan
hərəkətlərin həyata keçirildiyi müddət kimi başa düşülən layihənin həyata
keçirilmə dövrü konsepsiyası mövcuddur.
Yuxarıda müzakirə olunan nümunələrdə bunlar sırasıyla 0-T3 və 0-T4
müddətləridir. Bu zaman aralığına dizayn dövrü də deyilir.
Layihənin həyata keçirilmə müddətindən əlavə, daha geniş bir investisiya
dövrü konsepsiyası da mövcuddur ki, bu da layihə ideyasının başlanğıcından başa
çatmasına və yekunlaşdırılmasına qədər olan müddətdir.

3.7.İnvestisiya layihəsinin işlənməsində texniki-iqtisadı əsaslandırmanın rolu.

Təşkilatın fəaliyyətinin səmərəliyi iqtisadi və maliyyə göstəriciləri vasitəsilə
təyin olunur. Bazar münasibətləri şəraitində göstəricilərin unifisarlaşdırılmış
 26

sistemi ola bilməz Hər bir investor müstəqil olaraq bu sistemi innovasiya
layihəsinin xüsusiyyətlərindən sənətçilər və menecerin sənətkarlığından və digər
amillərdən asılı olaraq təyin edir Bu məsələ daha geniş müəssisənin iqtisadiyyatl
maliyyə menecmenti və sairə dəyişikliklərdə göstərilir Göstəricilər sisteminə
aşağıdakı tələblər əlavə olunur:
1. Göstəricilər əmtəənin həyat fəaliyyətinin bütün dövrlərində prosesləri əhatə
etməlidir
2. Göstəricilər təşkilatı fəaliyyətinin retrostruktur tədqiqi əsasında perspektivliyə
minimum 3- 5 illiyə təşkil olunmalıdır
3. Göstəricilər konkret dövr ərzində konkret bazarlarda rəqabətliliyə malik konkret
əmtəələrə aid məlumatlara əsaslanmalıdır
4. Mühüm göstəricilər mütləq nisbi xüsusi çəkili üstünlükləri iəifadə olunmalıdır
5. Göstəricilər planın bütün bölmələri ilə birləşməlidirlər
6. Göstəricilər təşkilatın maliyyə fəaliyyətinin bütün aspektlərini əks
etdirməlidirlər
7. Son göstəricilərin layihələndirilməsi təşkilat fəaliyyətinin sosioloji aspektlənmə
və texniki təşkilatçılıq ekoloji iqtisadi xüsusiyyətlərini keyfiyyətli informasiya
həcmini lazımi istifadəsinə uzun illər hesablamasına maliyyə fəaliyyətinin sabitliyi
və risk dərəcəsinin təyinini əsaslandırılaraq həyata keçirilməlidir
Təşkilat fəaliyyətinin səmərəliynin və sabitliyinin əsas göstəricilərindən biri
onun dözümlülük göstəricisidir Yeniliyin tətbiq edilməsi 4 növ səmərə verə bilər;
- iqtisadi səmərə
- elmi texniki səmərə
- sosioloji səmərə
- ekoloji səmərə
Ədəbiyyat:
1. Q.S.Süleymanov, K.S.Kərimov, K.H.İsayev. Monoqrafiya. Sənaye sahələrinin innovasiyalı
idarə edilməsinin iqtisadi mexanizmləri .“Elm və Təhsil”. Bakı-2020. səh.240-244.
2.İ. İbrahimov, K.Kərimov. Sənayedə investisiya və innovasiya fəaliyyəti. Bakı, BBU,
2016.səh:77-87, 209-218.
 27

3.A.A.Кочетков. Управления инновационной системы промышленного предприятия. М.

ФГБУН Институт экономики Российской академии наук.2020.Стр. 76-80
4.Əhmədov M.A., Hüseyn A.C. Dövlətin iqtisadi siyasəti. Bakı, 2011. səh:441-447
5. Кучарина Е.А. Инвестиционный анализ. СПб, Питер, 2016. Cтр. 22-26
6. В.А.Чернов. Инвестиционный анализ. М, ЮНИТИ. 2019. Стр. 29-39
7. Т.С.Колмыкова Инвестиционный анализ. М, ИНФРА-М,2019.Стр.25-37

Mövzu 4. Sənaye sahələrinin dinamik inkişafına investisiya qoyuluşunun

zəruruliyinin əsaslandırılması
Suallar:
4.1 Sənaye sahələrin inkişafına investisiya qoyuluşunun reallaşdırılması məsələləri
4.2.Milli sənayenin inkişafında daxili və xarici investisyanın rolu
4.3.İnvestisya qoyuluşlarının dövlət tənzimlənməsinin zəruriliyi
4.4.Dövlətin investisya siyasətinin əsas xüsusiyyətləri
4.5. «Yaşıl» iqtisadiyyat və müasir dövrdə inkişafın məqsədləri

1. Sənaye sahələrin inkişafına investisiya qoyuluşunun reallaşdırılması

məsələləri
Layihənin reallaşdırılması üzrə bir neçə funksiyalar birmənalı şəkildə
ənənəvi olaraq layihənin müəyyən iştirakçılarına aiddir. Bu funksiyalara
inşaat,maliyyə əməliyyatları,avadanlığın quraşdırılması, sazlanması və işə
salınması və s. kimiləri daxildir. Lakin, funksiyalar təşkilat-iştirakçılar arasında bir
layihədən digərinə bölüşdürülə bilər. Bunlar ilk növbədə layihələndirmə, təchizat
və layihənin idarə edilməsidir. Layihənin iştirakçıları arasında funksiyaların
bölüşdürülməsi layihə üzərində işin təşkili formalarında öz əksini tapır.
Layihənin idarəedilməsi üzrə tədqiqatlarda kiçik və ya orta layihələrin idarə
edilməsinin təşkili formalarının mümkün variantları aşağıdakı adları almışdır: əsas
sistem, genişləndirilmiş idarəetmə sistemi, sürətləndirilmiş inşaat sistemi.
“Əsas sistem” konsepsiyasına uyğun olaraq layihənin meneceri sifarişçinin
təmsilçisi kimi və qəbul olunan qərarlara görə maliyyə cavabdehliyi daşımır.
Layihənin menecerinin vəzifələri müqavilədə nəzərdə tutulan şərtlərlə
 28

məhdudlaşır. Layihənin idarə edilməsi məsələləri üzrə mütəxəssislər hesab edirlər

ki, əsas sistem konsepsiyası layihənin idarə edilməsinin məzmununu daha artıq
ölçüdə əks etdirir.
Layihənin idarə edilməsinin mühüm funksiyası reallaşdırılma üzrə olan
işlərin yerinə yetirilməsinin gedişinə sistematik nəzarətdir. Hər bir konkret
layihənin reallaşdırılmasına nəzarət funksiyasının yerinə yetirilməsinin metodoloji
prinsipləri onun üçün formalaşdırılan məqsədlərlə müəyyən edilir.
Layihənin reallaşdırılmasından kənarlaşmaların mövcudluğunun
yoxlanılması layihənin təqvim qrafiki (planı) və smeta çərçivəsində və inkişafı
haqqında menecerə məlumat vermək üçün istifadə edilir. Kənarlaşmaları müxtəlif
üsullarla ifadə etmək olar:
- Ayrı-ayrı işlərin və ya işlər qrupunun tam başa çatdırılması;
- işlərin vəziyyətini qiymətləndirmək üçün onların yerinə yetirmə
faizinin istifadə olunduğu yerlərdə işlərin qismən reallaşdırılması;
- işlərin başa çatdırılmaması;
Layihənin reallaşdınlmasınm gedişindəki kənarlaşmaların qeydiyyatının
variantlarından biri onun 4 kriteriya üzrə nəzarət edilməsidir:
- Layihənin təqvim planının yerinə yetirilməsində nəzarət nöqtələrinə
(mərhələlərinə) çatma;
- Maliyyə vəsaitlərinin xərclənməsi;
- Resursların xərclənməsi və onlardan istifadənin səmərəliliyi;
- Əldə edilmiş kəmiyyəti.
Layihənin yerinə yetirilməsi gedişinə bu nəzarət sistemində bir sıra
göstəricilər nəzərdə tutulur: təqvim qrafiki üzrə işlərin smeta dəyəri, yerinə
yetirilmiş işlərin smeta dəyəri, layihənin yerinə yetirilməsinə görə faktiki xərclər.
Sadalanan göstəricilər əsasında başqa göstəricilər də müəyyən edilir:
- işlərin yerinə yetirilmə qrafıkindən kənarlaşmalar;
- xərclər smetasından kənarlaşmalar;
- təqvim qrafıkinin yerinə yetirilmə indeksi;
- xərclərin intensivliyi indeksi.
 29

Layihənin reallaşdırılmasının idarə edilməsində bir sıra yanaşmalar

fərqləndirilir:,funksional,dinamik,obyekt.
Funksional yanaşma idarəetmə fəaliyyətinin əsas funksional növlərinin
baxılmasını nəzərdə tutur: təhlil, planlaşdırma, təşkil, nəzarət, tənzimləmə.
Layihə üzərində bütün işlər təhlildən başlayır. Gələcək layihənin bütün
elementləri təhlil edilməlidir: işlərin yerinə yetirilmə müddətləri, riskin səviyyəsi
(dərəcəsi), maliyyə vəsaitləri, kadrların, nəticələrin keyfiyyəti və s.
Dinamik yanaşma layihənin yerinə, yetirilməsi üzrə əsas fəaliyyətlə
əlaqədar olan proseslər zamanı həyata keçirilir. Bu yanaşma layihə üzrə inkişafın
məntiqi ilə əlaqədardır və layihənin reallaşdırılmasının xüsusi idarə edilməsini
müəyyən edir. Bu proseslər aşağıdakılardır: problemin təhlili, layihənin
konsepsiyasının hazırlanması, baza və ətraflı layihələndirmə, inşaat, quraşdırma,
sazlama, işəsalma, istismar, sökmə.
Obyekt yanaşma idarəetmənin istiqamətləndiyi layihənin obyektlərini
müəyyən edir. Belə obyektlər layihənin tərkibində ən azı iki növdür:
- istehsal oblektləri;
- layihənin reallaşdırılmasının təmini üzrə fəaliyyətlə əlaqədar obyektlər
( maliyyə vasitələri, kadrlar, marketinq, müqavilələr, risk, maddi resurslar,
keyfiyyət, informasiya).

4.2.Milli sənayenin inkişafında daxili və xarici investisyanın rolu

İqtisadi inkişafın səviyyəsindən asılı olmayaraq milli iqtisadiyyata
investisiya qoyuluşu problemi həmişə diqqət mərkəzində olan aktual
problemlərdən biridir.
İnvestisiya resurslarının formalaşması və istifadəsi prosesi milli
iqtisadiyyatın mərhələlər üzrə inkişaf prosesini əhatə etməlidir. Milli iqtisadiyyatın
inkişafı prosesində investisiyalar mərkəzi rol oynayır və iqtisadi artım sürəti
haqqında əvvəlcədən informasiya verir. Milli iqtisadiyyatın investisiya prosesi
vasitəsilə inkişaf etdirilməsi milli gəlirin yüksəldilməsinə səbəb olur, bir sıra əmtəə
və xidmətlər üzrə olan tələbatı ödəməklə rəqabət qabiliyətli məhsulların istehsalına
 30

səbəb olur. Belə şəraitdə milli gəlirin həm yığım, həmdə istehlak fondlarına
yönəldilən vəsaitlərin həcmi artır. Bu prosesin fasiləsizliyinin təmin olunması
yığım və istehlak fondlarına yönəldilən vəsaitlərdən səmərəli istehlak olunmasını
tələb edir. Milli gəlirin artımı hesabına yaranmış investisiyalar bir qayda olaraq
daxili investisiyaların maliyyə mənbəyini təşkil edir. Milli gəlir hesabına yaranmış
investisiyalar həm yığım, həm də gəlir formasını alaraq istehsal olunması
nəticəsində bir tərəfdən öz artımlarına, digər tərəfdən isə geniş təkrar istehsalı
şərtləndirmək ilə milli iqtisadiyyatın miqyasının artmasına səbəb olur. Bu zaman
investisiyalar nə qədər səmərəli tətbiq olunursa milli gəlirin artım sürəti bir o qədər
yüksək olar, nəticədə isə istehlaka yönəldilən yığımın həm mütləq, həm də nisbi
həcmi yüksələr.
Göstərməliyik ki, investisiyaların kifayət qədər yüksək səmərəliliyinə nail
olunması milli iqtisadiyyatın əsas göstəricisi olan ümumi daxili məhsulların
artırılmasını təmin etmiş olur.
Yığıma və istehlaka ayrılan vəsaitlər arasındakı uyğunluğun səmərəlilik
meyarı iqtisadiyyatın inkişaf səviyyəsi əsasında ölkə əhalisinin yaşayış vasitələri
ilə təmin olunması dərəcəsidir. Bu baxımdan yığımla istehlak arasında uyğunluğun
qurulmasında optimallıq meyarı kimi iqtisadi inkişaf səviyyəsi göstəricisinə ilk
növbədə diqqət vermək lazım gəlir. Yığımın hər iki cəhəti - istehsal yığımı və
qeyri-istehsal yığımı əlaqəli halda olsalar da hər halda iqtisadi artıma birbaşa təsir
göstərən amil istehsal yığımına nisbi üstünlük verilməlidir. Səmərəlilik meyarı
nöqteyi nəzərindən istehsal yığımını tədqiq etdikdə ilk növbədə onun norması
haqqında ilkin dəqiqləşdirmələr aparmalıyıq. Xüsusi ilə istehsal yığımı normasının
minimal və maksimal hədlərinin qurulmasına diqqət verilir. Bu ona görə lazımdır
ki, yığımın ölçüsü istehsalın və tələbatın artımına uyğun gələ bilsin.
İnvestisiyalar milli iqtisadiyyatın inkişafına uzunmüddətli perspektiv dövr
ərzində təsir etməklə eyni zamanda həm əhalinin məşğulluq səviyyəsinə, həm də
gəlirlərin əldə olunması səviyyəsinə birbaşa təsir göstərir. Təkcə bunu belə bir
misal ilə izah etmək olar ki, əgər kənd təsərrüfatı sahəsinə investisiyalar azalarsa,
onda bu sferada məşğul olanlar arasında işsizlik artacaq, eyni zamanda onların
 31

məcmu gəlirləri də aşağı düşəcəkdir. Deməli, bu sferada çalışanların nəinki başqa

sahələrdə istehsal olunan mallara və xidmətlərə olan tələbatları azalır, eyni
zamanda əhalinin bu sahənin məhsullarına olan tələbatı da ödənilməmiş
qalacaqdır. Nəticədə həm bu sahədə, həm də bu sahə ilə bağlı olan digər sahələrdə
məşğulluq səviyyəsi aşağı düşəcək və bütövlükdə gəlirlərin azalması meyli
müşahidə olunacaqdır. Bundan başqa kənd təsərrüfatı sferasının investisiyanın
azalması həmin sahəyə xidmət göstərən hasil və emalın ayrı-ayrı sahələrinə də
mənfi təsir göstərəcəkdir.
4.3.İnvestisya qoyuluşlarının dövlət tənzimlənməsinin zəruriliyi
İnvestisiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi dedikdə, ölkədə vahid
iqtisadi, elmi-texniki, sosial siyasətin həyata keçirilməsi üçün kompleks tədbirlər
sistemi başa düşülür. Bu tədbirlərin maliyyələşdirilməsi respublika və yerli
büdcələr və şəxsi vəsaitlər hesabına yerinə yetirilir. İnvestisiya qoyuluşları başlıca
olaraq ölkənin ictimai tələbatının ödənilməsinə, iqtisadiyyatın strateji sahələrinin
inkişafına yönəldilir. Təsərrüfat və mülkiyyət formalarından asılı olmayaraq
respublikada investisiya qoyuluşları fəaliyyətdə olan ölkə qanunvericilik aktları ilə
tənzimlənir. Dövlət, respublikanın sosial-iqtisadi inkişafını tənzimləmək və habelə,
xalq təsərrüfatında lazımi nisbətlərin yaradılması, istehsal və sosial
infrastrukturunun formalaşmasına da ciddi nəzarət edir.
Bu baxımdan hələ 1994-cü il 20 sentyabrda imzalanmış «Əsrin
müqaviləsi»nin sosial-iqtisadi əhəmiyyəti əvəzedilməzdir. «Əsrin müqaviləsi»nin
imzalanması Azərbaycanın müstəqil dövlət olaraq öz milli sərvətinə tam sahib
olduğunu dünyaya bir daha göstərdi. Azərbaycan iqtisadiyyatının dünya iqtisa-
diyyatına inteqrasiyası üçün tam əsas yaratdı. Beləliklə, beynəlxalq konsersium
yaradılaraq, indiyədək respublikada 19 neft müqaviləsi bağlanmış və bu mühüm
problemdə 14 xarici ölkədə 33 iri məşhur şirkətlərin iştirakları təmin edilmişdir.
Ümumiyyətlə, neft-qaz hasilatı üzrə bağlanmış müqavilələr 30 il müddətinə
nəzərdə tutulmuşdur ki, bunun da nəticəsində respublikamıza ümumilikdə 60
milyarda yaxın ABŞ dolları məbləğində investisiya qoyuluşları nəzərdə tutulur. Bu
barədə daha geniş təsəvvürə malik olmaqdan ötəri 1№-li cədvəlin rəqəmlərinə
 32

nəzərə salmaq lazımdır.

Cədvəl 1
NN
İstehsalın İnvestisiya Azərbayca-
Neft yataqları həcmi (mlrd. ABŞ nın payı (fa-
(mln.t.) dol. hesabı izlə)
ilə)
1. «Azəri», «Çıraq», 630,0 12-14 10,0
«Günəşli»
2. «Qarabağ» 80-150 1,7-2,0 7,5
3. «Şahdəniz» 100,0 4,0 10,0
4. «Dan ulduzu-Əşrəfi» 100-150,0 1,5-2,0 20,0
5. «Lənkəran-Talış- 100,0 1,5-2,0 25,0
dəniz»
6. «Yalama» (D-222) 100,0 1,5-2,0 40,0
7. «Abşeron» 150-300 3-3,5 50,0
8. «Naxçıvan» (Keçmiş 75-100 5,0 50,0
D-3)
9. «Oğuz» 75,0 2,0 50,0
10. «Kürdaşı» 90-120 2,0 50,0
11. «Güney-Qərib-
Qobustan» 30-60 0,3-0,5 20,0
12. «İnam» 150-250 3-4 50,0
13. «Muradxanlı» 80-80 1-1,5 50,0
14. «Alov», «Araz», 150-300 9,0 40,0
«Şərq»
15. «Kürsəngi»,
«Qarabağlı» 60-90 0,5-0,8 50,0
16. «Atəşgah» 100,0 2,0 50,0
17. «Zəfər», «Məşəl» 120-150 2,0 50,0
18. «Lerik-dəniz»,
«Savalan» 100-120 2,0 50,0
19. «Padar» 50-100 0,8-1,0 20,0

Aparılan hesablamalardan məlum olduğu kimi, Azərbaycanın müqavilələrdə

iştirak payı 7,5 faizdən 50 faizə qədərdir (bax: 1№-li cədvəl). Qeyd etmək lazımdır
ki, müqavilələrdə iştirak edən şirkətlərin pay bölgüsü aşağıdakı kimi
müəyyənləşdrilmişdir.
BP (İngiltərə): 30.1%, State Oil Company of Azerbaijan (SOCAR)
(Azərbaycan): 25.00%, Chevron (ABŞ): 8.90%, Statoil (Norveç): 8.71%, Türkiye
Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) (Türkiyə): 6.53%, Eni/Agip (İtaliya):
5.00%,Total (Fransa): 5.0%, Itochu (Japoniya): 3.4%, Inpex (Japoniya):
2.50%,ConocoPhillips (ABŞ): 2.50%, Amerada Hess (ABŞ) 2.36%
 33

Bütün bunlarla yanaşı dövlət investisiya fəaliyyətinin tənzimlənməsində iqtisadi

mexanizmlərdən daha fəal istifadə etməlidir. Bu mexanizmlərə əsasən aşağıdakıları
aid etmək olar:
1. vergitutma subyektlərinin və obyektlərinin, vergi dərəcələrinin və
güzəştlərinin fərqləndirildiyi vergi sisteminin tətbiqi;
2. kredit və amortizasiya siyasətinin həyata keçirilməsi, o cümlədən əsas
fondların sürətli amortizasiyası yolu ilə. Amortizasiya üzrə güzəştlər, ayrı-
ayrı iqtisadi sahələr, əsas fondların və avadanlığın müxtəlif növləri və
elementləri üçün dəyişkən və fərqli müəyyən edilə bilər.
3. ayrı-ayrı region, sahə və istehsalatların inkişafı üçün subvensiya, subsidiya
büdcə borclarının verilməsi;
4. dövlət norma və standartlarının müəyyənləşdirilməsi;
5. antiinhisar tədbirlərin görülməsi;
6. mülkiyyətin dövlətsizləşdirilməsi və özəlləşdirilməsi;
7. torpaqdan, sudan və başqa təbii ehtiyatlardan istifadə şərtlərinin
müəyyənləşdirilməsi;
8. qiymətqoyma siyasətinin həyata keçirilməsi;
9. investisiya layihələrinin ekspertizasının keçirilməsi;
10.başqa tədbirlər.
4.4.Dövlətin investisya siyasətinin əsas xüsusiyyətləri
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində investisiya siyasətinin ən səciyyəvi
xüsusiyyətlərindən biri mövcud müəssisələrin texnika ilə təchizinə və yenidən
qurulmasına yönəldilən əsaslı vəsait qoyuluşunda avadanlıq və maşınlar üçün
məsrəfin xüsusi çəkisini yüksəltməkdən ibarətdir. Bu istiqamətdə xərclərin
getdikcə artması əsas istehsal fondlarının yeniləşməsinə səbəb olur.
Müasir dövrdə bu istiqamətdə ölkə iqtisadiyyatında əhəmiyyətli keyfiyyət
dəyişiklikləri aparılır. Belə ki, əsas investisiya siyasətinin formalaşmasına diqqət
daha da artırılır. İnvestisiya qoyuluşları vasitəsilə iqtisadiyyatın strukturunun
təkmilləşdirilməsində əhəmiyyətli keyfiyyət dəyişiklikləri həyata keçirilir. Bu
məqsədlə əsasən investisiya siyasətinin formalaşmasına diqqət artırılır, çünki
 34

investisiya sferası təsərrüfat mexanizminin təkmilləşdirilməsində mühüm

əhəmiyyət kəsb edir.
İnvestisiya siyasəti dedikdə, investisiya qoyuluşlarının əsas istiqamətlərini
iqtisadiyyatın aparıcı sahələrində cəmləşdirilməsi üzrə kompleks tədbirləri
müəyyən edən təsərrüfat qərarlarının məcmusu başa düşülür. İnvestisiya vasitəsi
ilə respublikanın makro-mikro iqtisadiyyatının yüksək inkişafına nail olunur. Eyni
zamanda iqtisadiyyatın tarazlığı, onun səmərəliliyinin yüksəldilməsi və milli
gəlirin artımı təmin edir.
İnvestisiya siyasətinin ən mühüm vəzifəsi mövcud ehtiyatlardan səmərəli
istifadə etməklə vəsaiti ETT-nin sürətləndirilməsini təmin edən sahələrin xeyrinə
yenidən bölüşdürülməsindən ibarətdir.
Respublikada investisiya prosesinin inkişafına dövlət təsirinin gücləndirilməsi
məqsədilə büdcədə investisiya layihələrinə dövlət təminatlarının verilməsi nəzərdə
tutulmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, 1997-ci ildən etibarən dövlət təminatları üzrə
xərclər «Dövlət borcuna xidmət edilməsi» bölməsində öz əksini tapmışdır. Bu
təminatlar xarici investisyanın qorunması haqqında Azərbaycan respublikasının
qanununda öz əksinin tapmışdır.
4.5. «Yaşıl» iqtisadiyyat və müasir dövrdə inkişafın məqsədləri
Bəşəriyyətin tərəqqisi naminə ekoloji problemlərin həllinin zəruriliyi dünya-
nın bütün dövlətlərinin yekdil qəbul etdiyi «Minilliyin İnkişaf Məqsədləri»ndə
öz əksini tapmaqla yanaşı, ekoloji davamlılıq məqsədi xüsusi qeyd edilir. Son
dövrlərdə dünya ümumdaxili məhsulunun 4 dəfə artması yüz milyonlarla insanın
həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb olmuşdur. Lakin bu artım, əsasən, təbii
kapitalın (meşə və kənd təsərrüfatı, torpaq, su resursları və biomüxtəlifliyin
istifadəsi ilə əlaqəli urbanizasiya) azalması, ekosistemlərin dağılması nəticəsində
əldə edilmişdir. Məhz bunun nəticəsidir ki, 2000-ci ildən başlayaraq dünyada
ekoloji problemlər kəskinləşdi: içməli suyun və ərzaq məhsuldarlığının azalması,
iqlim dəyişmələri, biomüxtəlifliyin, meşə sahələrinin azalması, səhralaşma və s.
neqativ proseslər intensivləşdi. Ekoloji məhdudiyyətlərin güclənməsi dünyada
iqtisadi inkişafın yeni tipinin formalaşması zərurəti yaratdı, yeni «yaşıl»
 35

iqtisadiyyatın hazırlanmasına səbəb oldu. Bu sahənin konturları BMT

təşəbbüslərində «yaşıl» iqtisadiyyata (green economy) keçid təklifləri, yaşıl inkişaf
(green groth) proqramları ilə başladı. «Yaşıl» iqtisadiyyata keçid məsələləri BMT-
nin Rio+20 sammitinin prioritet məsələlərindən oldu. Beynəlxalq sənədlərdə «yaşıl
sənaye» (green industry), «yaşıl» bazarlar (green market), «yaşıl» məşğulluq
(green jobs) və s. «yaşıl» sifətli terminlər getdikcə geniş istifadə edilməyə başladı.
Artıq «yaşıl» innovasiyalar terminindən də geniş istifadə edilir. Burada
ətraf mühitə minimum təsir edən (alternativ energetika, ekonəqliyyat, bioloji
yanacaq və s.) yeni texnologiyalar nəzərdə tutulur.
UNEP-in BMT-nin biosfer resurslarının kompleks elmi planlaşdırılması və
idarə edilməsinin əsaslarını və metodlarını işləyib hazırlayan ətraf mühit üzrə
proqramm hesabatlarına görə, «yaşıl» iqtisadiyyat insan rifahını və sosial ədaləti
artırmaqla bərabər, ətraf mühitə olan riskləri minimuma endirir. Bu iqtisadiyyatın
xarakterik əlamətləri aşağıdakılardır:
— Təbii resurlardan effektiv istifadə;
— Təbii kapitalın qorunub saxlanması və artırılması;
— Çirklənmələrin azaldılması;
— Atmosferə atılan istixana qazlarının azaldılması;
— Ekosistem və biomüxtəliflik xidmətlərinin qorunub saxlanması;
— Gəlirin və məşğulluğun artırılması.
«Yaşıl» iqtisadiyyat çox vaxt qlobal iqlim dəyişmələri ilə mübarizə və ma-
liyyə-iqtisadi böhrandan çıxmağın yeni perspektivli istiqaməti kontekstində qiy-
mətləndirilir. Onun inkişaf etdirilməsinin prioritet cəhətlərindən biri də odur ki, bu
iqtisadiyyat vasitəsilə enerji effektivliyini əhəmiyyətli artırmaq mümkündür. Məhz
bu xüsusiyyətinə görə «yaşıl» iqtisadiyyat bəzən «azkarbonlu» iqtisadiyyat
(lowcarbon economy) adlandırılır. Qeyd etmək lazımdır ki, «yaşıl» iqtisadiyyat
davamlı inkişafın əvəzləyicisi yox, onun əhəmiyyətli bir qoludur.
«Yaşıl» iqtisadiyyatın əsas prioritetləri:
— bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə (hidroenergetika, bioyanacaq,
biokütlə və s.);
 36

— enerjinin effektivliyi;
— nəqliyyat vasitələri (havanın keyfiyyəti, tullantılar, səs-küy);
— sənaye (tullantılar, axıntılar, atılmalar);
— innovasiyalar;
— ətraf mühitə olan təsirin qiymətləndirilməsi (ƏMTQ) və ətraf mühitə strateji
təsirin qiymətləndirilməsi (ƏMSTQ);
— menecment (o cümlədən, institusional mexanizmlər və təbiəti mühafizə üzrə
çoxtərəfli razılaşmalar) və ekoloji fəaliyyətin qiymətləndirilməsi;
— korporativ sosial məsuliyyət (KSM) və ekoloji hesabat;
— hasilat;
— resurslardan effektiv istifadə;
— təbii kapitalın istifadəsi;
— sənaye sektoru və yaşayış məntəqələrində sudan effektiv istifadə;
— məhsulların həyat siklinin analizi;
— ekoloji uçot;
— istehsal və istehlakın davamlı modeli;
— turizm.
Ədəbiyyat:
1.М.А. Николаев. Инвестиционная деятельность. Псков Издательство ППИ 2018. Стр. 23-
28.
2.A.A.Кочетков. Управления инновационной системы промышленного предприятия. М.
ФГБУН Институт экономики Российской академии наук.2020.Стр. 90-98
3. Кучарина Е.А. Инвестиционный анализ. СПб, Питер, 2016. Cтр. 42-56
4. В.А.Чернов. Инвестиционный анализ. М, ЮНИТИ. 2019. Стр. 76-84
5. Т.С.Колмыкова Инвестиционный анализ. М, ИНФРА-М,2019.Стр.52-59
Mövzu 5. İnvestisiya layihəsinin hazırlanması və reallaşdırılması mərhələləri.
Suallar:
5.1. İnvestisiya layihələrinin hazırlanması fazaları.
5.1. Konseptual və müqavilə fazalarının mahiyyəti.
5.3. Layihınin formalaşdırılması qaydaları.
5.4. Layihənin investisiyalaşdırma qabağı hazırlıq mərhələsinin mahiyyəti.
5.5. Layihənin əsas elementləri
 37

1. İnvestisiya layihələrinin hazırlanması fazaları.

Layihənin yarandığı vaxt ilə onun ləğv edildiyi vaxt arasındakı fasilə
müddəti layihələndirmə dövrü adlanır (buna “layihənin həyat dövrü” də adlanır).
Layihənin həyat dövrü layihə üzrə işlərin maliyyələşdirməsinin problemlərini
öyrənmək və ona müvafiq qərar qəbul etmək üçün əsas anlayış hesab olunur.
Hər bir layihə onun yerinə yetirilməsi üçün vacib olan işin çətinliyindən və
həcmindən asılı olmayaraq, öz inkişafında müəyyən mərhələlər keçir.
İşgüzar insanlar üçün layihənin başlanğıcı onun reallaşdırmağa və layihənin
həyata keçirilməsi üçün pul vəsaitlərinin qoyulmağa başlanması ilə bağlıdır.
Layihənin mövcudluğunun sona çatmasına aşağıdakılar səbəb ola bilər:
-obyektin işə salınması, onun istismara verilməsi və layihənin yerinə
yetirilməsinin nəticələrindən istifadə edilməyə başlanması;
-layihəni həyata keçirən heyətin (personalın) başqa işə keçirilməsi;
-layihənin maliyyələşdirilməsinin dayandırılması;
-layihəyə başlanğıc “ideyada” nəzərdə tutulmayan ciddi dəyişikliklərin
edilməyə başlanması (müasirləşdirmə);
-layihənin obyektlərinin istismardan çıxarılması.
Layihənin keçdiyi mərhələlər fazalar adlanır. Layihənin
reallaşdınlmasının fazalara bölünməsi prosesini universal yanaşma mövcud deyil.
Özləri üçün belə məsələ həll edərkən layihənin iştirakçıları özlərinin layihədə rolu,
öz təcrübələri və layihənin yerinə yetirilməsinin konkret şərtlərinə
əsaslanmalıdırlar. Öz növbəsində ayrılmış hər bir faza da növbəti səviyyənin
fazalarına (altfazalara) və s. bölünə bilərlər.
Uyğun olaraq çox böyük layihələr üçün (məs:metropoliten tikintisi, neft-qaz
yataqlarının mənimsənilməsi və s.) onların reallaşdırılması üçün faza və mərhələlər
artırıla bilər.
Böyük layihələrdə əlavə mərhələlərin ayrılması yalnız bu obyektlərin
tikintisinin uzun müddət davam etməsi ilə deyil, həm də təşkilatın, layihənin
iştirakçılarının fəaliyyətinin daha diqqətlə razılaşdırılmasının vacibliyi ilə bağlıdır.
 38

Layihə üzrə bütün fəaliyyət vaxt məkanda qarşılıqlı asılılıqda keçir. Layihənin
yerinə yetirilmə faza və mərhələlərinin məntiqi və zaman ardıcıllığında birmənalı
bölüşdürülməsini təmin etmək praktiki olaraq mümkün deyil. Bununla bağlı
problemlər layihə üzərində işləyən mütəxəssislərin təcrübəsi, biliyi və
bacarıqlarının köməyi ilə həll edilir.
İnvestisiya layihələrinin perspektiv bazarı hakim sənaye sahələrində və
sosial sferada cəmləşmişdir. Bu sahələr aşağıdakılardır:
-yanacaq-energetika kompleksi (YEK), neft emalı və kimya;
-əhalinin ərzaqla təmini;
-nəqliyyat, rabitə və telekommunikasiya;
-mənzil tikintisi və s.
2. Konseptual və müqavilə fazalarının mahiyyəti.
İnvestiiyanın təşkilinin məqsədi ondan ibarətdir ki, o planlaşdırılmış
innovasiya tapşırıqlarını və strateji planları yerinə yetirməyə imkan versin.Bu işə
tələb olunan tapşırıqların yerinə yetirilməsi üçün tələb olunan ehtiyatların
müəyyənləşdirilməsi,tapşırıqların icraçılar arasında bölüşdürülməsi,tapşırıqların
Sadalanılan tapşırıqların yerinə yetirilməsi isə İP-nin təşkilati sturukturunun
müəyyənləşdirilməsi yolu ilə yarinə yetirilir.Həmçinin İP-nin ayrı –ayrı elementləri
arasındakı əlaqələr müəyyənləşdirilməlidir,ayrı-ayrı elementlərin yerinə
yetirilməsi və yerinə yetirilmə ardıcıllığı tənzimlənməlidir.İnnovasiyanın təşkili
innovasiya menecmentinin əsas funksiyalarından biridir.ibnnovasiyanın təşkilati
sturukturu dinamik xarakter daşıyır.Adətən İP-də müxtəlif tipli idarəetmə
sturukturlarındanistifadə olunur.Daha sürətlə dəyişən texnikalı və texnologiyalı
sturukturlar üçün proqramkompleksi ənənəvi ,mıhsullu sturukturlar da dayanıqlı
ştab(qərərgah)sturukturlarından istifadə olunur.Müxtəlif tipli sturukturların bir
firmada cəmlənməsi innovasiyanın rasional təşkilinə imkan verir.
Müxtəlif formalı təşkilatlar innovasiya prosesində real təşkilati məsələlər
həll etməyə imkan verir. Onlar formal və qeyri-formal xaraktrli ola
bilər.İnnovasiyanın formal tıçkilatlanması formallaşdırılmış metodik hesabatlara
əsaslanır.Onlarında əsasını normativ aktlar təşkil edir. Qeyri-formal təşkilatlara
 39

insanlar arasındakı qeyri-müəyyən münaətinsibətlər aid ola bilər. İnnovasiya

prosesində alimlər rəhbər işçilər arasındakı qeyri-formal xarakterli münasibətlər
əsaslı nəticələr almağa imkan verə Nəzarət funksiyası innovasiya menecmentinin
sonuncu - qapayıcı funksiyasıdır.Nəzarət funksiyaları digər funksiyaların effektli
yerinə yetirilməsini təmin edir.
İstehsal sferasında investisiyalaşdırma layihədən başlayır. Layihə - hansısa bir
iş (hadisə) haqqında fikir, onun təsviri və həmin fikrin reallaşdırması planıdır.
Fikrin son həllinin formalaşdığı layihədə həmin fikir izah olunur və hədd müəyyən
olunur. Bu hədd aşağıdakılara görə müəyyən olur:
4) Layihənin işlənib hazırlanması və reallaşması müddətinə görə;
5) Mərhələlər üzrə layihənin reallaşması xərclərinə görə;
6) Layihənin məhsulunun xarakteristikası, keyfiyyəti və ölçüsünə görə;
Layihə tapşırığı əsasında yerinə yetirilən fikrin izahı texniki sənəd formasında
verilir və aşağıdakıları özündə birləşdirir:
c) layihənin son məhsulunun və onun xarakteristikasının ümumi izahı;
d) iş sənədlərinin, o cümlədən:
-son məhsulun və onun hissələrinin detallar üzrə, dəqiq və birmənalı izah
edilməsi;
-son məhsulun texnologiyasının və istehsalın təşkili prosesinin detallar və
əməliyyatlar üzrə izahı.
İdeyanın reallaşması planın tərkibinə aşağıdakılar daxildir:
1)Bütövlükdə və mərhələlər üzrə layihənin reallaşması müddəti;
2)Bütövlükdə layihənin və onun bölmələr üzrə icraedicilərinin göstəricisi;
3)Bütövlükdə və mərhələlər üzrə xərc strukturunda layihənin reallaşması
xərcləri;
4) Operativ tənzimləmə və nəzarət sistemi.
Bir qayda olaraq, plan üç sərbəst bölmədən ibarətdir:
- texniki sənədlərin hazırlanması planı;
- tikinti-quraşdırma işləri planı;
- istehsalın təşkilati-texniki və təsərrüfat-iqtisadi hazırlığı planı.
 40

Layihənin reallaşdırılması üzrə işləri düzgün, sistemli təşkil etməyə kömək

edən bir sıra xüsusiyyətlər vardır:
-layihə xarici mühit adlanan müəyyən sferada yaranır, fəaliyyət göstərir və
inkişaf edir;
-layihənin tərkibi onun reallaşdırılması prosesində dəyişməz olaraq
qalmır:onun tərkibində yeni elementlər (obyektlər) əmələ gələ bilər və onun
tərkibindən bəzi elementlər çıxarıla bilər;
-layihə bütün digər sistemlər kimi elementlərə bölünə bilər, bununla belə,
ayrılmış elementlərdə müəyyən laqələr təyin olunmalı və saxlanmalıdır.
Layihənin yarandığı və inkişaf etdiyi bütün fəaliyyət sahələrini məhz
“layihəyə” və “xarici mühitə” ayırmaq müəyyən dərəcədə şərtidir. Bunun səbəbləri
aşağıdakılardır:
1.Layihə sərt sabit təşkil forması hesab olunmur:onun bir sıra elementləri
layihənin reallaşdırılması prosesində öz yerlərini dəyişə bilərlər. Onlar layihənin
tərkibinə xarici mühitdən keçə bilərlər və əksinə.
2.Layihənin bir sıra elementləri həm onun tərkibində, həm də onun
xaricindəistifadə edilə bilərlər. Buna tipik misal olaraq, eyni zamanda, həm konkret
layihənin reallaşdırılmaında, həm də bəzi başqa problemlərin həllində (xüsusilə,
başqa layihənin yerinə yetirilməsində) iştirak edən mütəxəssisləri göstərmək olar.
3. Layihınin formalaşdırılması qaydaları.
Sifarişçi kimi həm fiziki şəxs, həm də hüquqi şəxs ola bilər. Bununla belə
sifarişçi kimi bir müəssisə iştirak edə bildiyi halda, layihənin reallaşdırılması və
onun nəticələrindən istifadə etmək üçün öz güclərini, maraqlarını və kapitalını
birləşdirən bir neçə müəssisə də iştirak edə bilər.
Sifarişçi kimi investorlar və ya investisiya layihələrinin reallaşdırılmasının
həyata keçirilməsi üçün investorun vəkalət verdiyi başqa fiziki və ya hüquqi
şəxslər ola bilər.
İnvestisiyalaşdırma prosesindı mühüm yer investora, layihəyə vəsait qoyan
tərəfə məxsusdur. Bəzi hallarda o sifarişçi ilə eyni şəxsdir. Əgər investorla sifarişçi
eyni şəxs deyilsə, onda o sifarişçi ilə müqavilə bağlayır, müqavilənin yerinə
 41

yetirilməsinə nəzarət edir və layihənin digər iştirakçıları ilə hesablaşmaları həyata

keçirir.
Azərbaycan Respublikasında investor kimi aşağıdakılar çıxış edə bilər:
-dövlət və bələdiyyə mülkiyyətinin idarə ediməsinə müvəkkil edilmiş orqanlar;
-təşkilatlar, müəssisələr, sahibkarlar, ictimai təşkilatlar və bütün mülkiyyət
formalarından olan digər hüquqi şəxslər;
-beynəlxalq təşkilatlar və xarici hüquqi şəxslər;
-Azərbaycan Respublikasının və xarici ölkələrin vətəndaşları olan fiziki
şəxslər.
Layihə-smeta sənədləşdirilməsini ümumi şəkildə layihəçi (layihə mütəxəssisi)
adlanan ixtisaslaşdırılmış layihə iştirakçıları hazırlayır. Bu zaman bütün kompleks
işlərin yerinə yetirilməsinə görə məsuliyyəti baş layihəçi adlanan bir təşkilat
daşıyır.
Layihənin maddi-texniki təminatını (tədarük və təchizat) təchizatçı (və ya baş
təchizatçı) adı altında birləşən müəssisələr həyata keçirir.
Podratçı (baş podratçı, subpodratçı) müqaviləyə uyğun olaraq işlərin
aparılmasına məsuliyyət daşıyan hüquqi şəxsdir.
Son illər bazar iqtisadiyyatı ilə əlaqədar olaraq, layihənin hazırlanmasında və
reallaşdırılmasında iştirak edənlərin sayı artmışdır. Bunlar ilk növbədə layihənin
reallaşdırılması ilə əlaqədar bütün suallar üzrə layihənin digər iştirakçılarına
məsləhət xidməti göstərilmək üçün müqavilə şərtləri ilə cəlb edilən firma və
mütəxəssislərdir.
Layihənin həyata keçirilməsində xüsusi yeri layihənin rəhbəri tutur (qərb
terminologiyasında onu layihə meneceri də adlandırmaq qəbul olunmuşdur). O
sifarişçinin layihə üzrə işlərə planlaşdırma, nəzarət və layihə iştirakçılarının
işlərinin əlaqələndirilməsinə rəhbərlik etməyə səlahiyyət verdiyi hüquqi şəxsdir.
Layihə rəhbərinin səlahiyyətlərinin tərkibi sifarişçi ilə müqavilənin şərtlərinə görə
müəyyən edilir. Layihənin menecerinin rəhbərliyi altında spesifik təşkilati struktur-
layihənin komandası işləyir. Layihənin rəhbərinin başçılıq etdiyi bu təşkilat
 42

layihənin məqsədlərinə səmərəli çatmaq üçün layihənin həyata keçirildiyi dövrdə

yaradılır.
Müəssisənin (firma və kompaniyalar) investisiya fəaliyyətinin təşkili
sisteminin radikal dəyişiklikləri “layihənin idarə etmə sisteminə keçid” şərti
adlandırılmış xüsusi layihələrin həyata keçirilməsini tələb edir. Layihə
çərçivəsində aşağıdakı məsələləri həll etmək lazımdır:

Komunikasiya Komunikant
(verici) (Qəbuledici)

Əks əlaqə

İdarəedici sturukturun qərar qəbul edən iyerxtiya həlqə komunikatordur.

Komunikator informasiyanın göndərilməsinin təşəbbüskarıdır. O,təşəbbüsçü kimi
komunikasiya kanalını da müəyyənləşdirir
Komunikator İP-nin daxili və ya xarici həlqəsi ola bilər.Xarici komunikant
xarici təşkilatların məlumat fondları,məhsul göndərən və qəbul edən təşkilatlar və
s.ola bilər. Daxili komunikantlar İP-də şaquli və üfüqi yerləşmiş həlqələrə
bölünür.Üfüqi həlqələr eyni hüquqlu həlqələr,şaquli həlqələr isə bir-birlərinə tabe
olan həlqələrdir.

4. Layihənin investisiyalaşdırma qabağı hazırlıq mərhələsinin mahiyyəti.

Layihə səmtləşdirmə strukturunun ftınksiyalaşdırma mexanizmində daha
mühüm məsələ onun statusu, yəni öz fəaliyyətinin nəticəsinə görə məsuliyyətinin
ölçüsüdür. Aydındır ki, ilk zamanlar sifarişçi daha az riskli olan əsas sxemə
əsaslanacaq və ancaq müəyyən müddətdən sonra layihə menecerinə öz adından
maliyyə resurslarını idarə etmək və layihənin istismara verilməsini təmin etmək
səlahiyyətlərini verməyə başlayacaqdır.
 43

Kadr hazırlığı Azərbaycan Respublikası üçün bütün səviyyələrdə layihənin

professional rəhbərliyinin hazırlanmasının yeni sisteminin yaradılması haqqında
söhbətin getməsilə əlaqədar olaraq, işlərin aşağıdakı istiqamətlərini nəzərdən
keçirmək lazımdır:
Ali təhsil müəssisələri: Bir sıra ali məktəblər əsasən inşaat, iqtisadiyyat və
idarəetmə profili olanlar müvafiq ixtisaslar yaratmışlar, lakin diplomlu gənc
mütəxəssislərin müntəzəm surətdə olmaları üçün bir neçə il tələb olunur.
İxtisasın artırılması. Xüsusi təhsil müəssisələrində diplomlu
mütəxəssislərin təkmilləşdirilməsini təşkil etmək məqsədə uyğundur. Elə bu
müddətdə lazımi dərs vəsaitləri hazırlanmalıdır. Müəyyən edilmiş təhsilin
səmərəliliyi, o cümlədən mütəxəssislərin təkmilləşdirilməsi, praktikada olduğu
kimi rolların dəqiq bölgüsü ilə lap başlanğıcdan təhsil alanların “komanda”
şəklində birləşdikdə əhəmiyyətli dərəcədə artır. Bu nöqteyi nəzərdən əgər,
müəssisə və təşkilatlar öz işçilərini tək-tək deyil, gələcəkdə layihəni idarə edəcək
mütəxəssislərdən təşkil olunmuş qrup şəklində öyrədərsə, onda onlar qazanacaqlar.
Hüquqi tənzimləmə. İndiki dövrdə Azərbaycan Respublikasında
investisiyalaşdırma və bütünlükdə sahibkarlıq fəaliyyətini tənzimləyən bir sıra
qanunverici və normativ aktlar mövcuddur. Mövcud sənədlərin təkmilləşdirilməsi
dedikdə qanunvericilik sahəsində olan investisiyanın idarə edilməsinin mənafeyinə
toxunan “ağ ləkələri” (öyrənilməmiş yerləri) qeyd etmək lazımdır. Buna görə də
mütəxəssislər səmərəli tənzimlənən qanunverici və normativ sənədləri
hazırlayırlar:
-tədarük və təchizat;
-layihənin professional rəhbərlərinin sertifikatlaşdırılması və
lisenziyalaşdırılması;
-ətraf mühitin mühafizəsi.
İdarə etmənin texnologiyası. Layihənin idarə edilməsi prosesi lazımi
şəkildə informasiyalaşdırılmalı, müasir texnologiyalarla dəstəklənməlidir. Bunun
üçün lazımdır:
 44

- layihənin həyat dövrünün bütün fazaları üzrə verilənlər bazalarının

yaradılması və aktiv vəziyyətdə saxlanması;
- müasir avtomatlaşdırılmış planlaşdırma və nəzarət sistemlərinin, həmçinin
verilənlərin emalı və ötürülməsi vasitələrinin tətbiq edilməsi. İstifadə olunan
informasiya texnologiyalarının mürəkkəblik dərəcəsi (deməli qiyməti də) gərək
layihənin mürəkkəblik dərəcəsinə və ölçülərinə uyğun gəlməlidir. Əgər bu qayda
pozularsa sifarişçi əsaslandırılmamış ziyana düşəcək. Bu hal istər
əsaslandırılmamış texnologiyalardan istifadə, istərsə də olduqca əhəmiyyətli olan
bu faktorun lazımınca qiymətləndirilmədiyi halda baş verəcək.
5. Layihənin əsas elementləri.
Müəssisənin investisiya fəaliyyətinin ümumi prosesində konkret layihəyə
münasibətinə görə layihə dövrü formalaşır. Layihə dövrü aşağıdakı mərhələlərdən
ibarətdir:
1. Layihənin formalaşması (bəzən, «idcntifikasiya» tenni işlədir). Bu mərhələdə
müəssisənin rəhbərliyinin ali tərkibi müəssisənin mövcud vəziyyətini təhlil edir və
onun gələcək mkişafimn prioritet istiqamətlərini müəyyənləşdirirlər. Bu təhlilin
nəticələri bir neçə biznes- ideya şəklində rəsmiləşir və müəssisə üçün daha zəruri
məsələlərin əllinə istiqamətlənir. Artıq bu mərhələdə ideyanın yerinə yetirilməsinə
nisbətən az, yaxud da çox arqumentlərə malik olmaq lazımdır. Ola bilsin ki,
müəssisənin gələcək inkişafının bir neçə ideyası mümkün olsun. Əgər onların
hamısı eyni dərəcədə lazımlı və həyata keçiriləndir- sə, onda bir neçə investisiya
layihəsi paralel işlənib hazırlanır.
2.Layihənin işlənib hazırlanması. Belə bir biznes ideyadan sonra layihə ilkin
yoxlamanı keçir və bunu o qodər inkişaf etdirmək lazımdır ki, ondan müsbət,
yaxud mənfi nəticə-qərar qəbul edilsin. Bu mərhələdə layihə planında daim bütün
istiqamətlərdə-kommersiya, texniki, maliyyə, iqtisadi, institusional və s.
dəqiqləşdirmə və təkmilləşdirmə aparılması tələb olunur. Bu mərhələdə ən zəruri
məsələ layihənin ayn- ayn məsələlərinin həlli üçün başlanğıc informasiyanın
axtanlması vo yığılmasıdır. Bunu bilmək vacibdir ki, layihə təhlili prosesində
 45

meydana gələn əsas informasiyanın etibarlıq dərəcəsindən və məlumatları düzgün

aydmlaşdınnaq bacanğmdan layihənin reallaşma nailiyyəti asılıdır.
3.Layihənin ekspertizası. Layihənin həyata keçirilməsinə başlamazdan əvvəl
onun yüksək səviyyəli ekspertizası layihənin həyat tsik- linin arzuedilən
mərhələsidir.
Əgər layihənin maliyyələşdirilməsi əsasən strateji investor hesabına
(kreditlə, yaxud birbaşa) həyata keçirirsə, onda investor özü ekrsper- tizanı apanr.
Məsələn, hansı bir avtoitet konsaltinq firmasının köməyi ilə bu mərhələdə
müəyyən məbləğdə pulun verilməsi ilə layihənin yerinə yetirilməsi prosesində öz
pullarının böyük hissəsinin itirilməsinə şərait yarada bilər. Əgər müəssisə
investisiya layihəsini xüsusi vəsait hesabına keçirilməsini planlaşdırırsa, onda
layihənin ekspertizası da, həmçinin layihənin əsas vəziyyətinin düzgünlüyünü
yoxlamaq üçün arzu olunandır.
4.Layihənin həyata keçirilməsi. Mərhələlər biznes-ideyanın real inkişafını layihə
tam istismar olunan atına qədər əhatə edir. Bura ölkənin daxili tənzimləyici
orqanlan yaxud, xarici və ya yerli investor tərəfindən yerinə yetirilən və nəzarət
olunan bütün fəaliyyət növlərinin təhlili daxildir. Bu mərhələ həmçinin layihənin
reallaşmasının əsas hissəsini özündə birləşdirir. Layihənin reallaşmasının əsas
hissəsi layihədən irəli gələn başlanğıc investisiyanın örtülməsi üçün pul
kütlələrinin kifayət etməsinin yoxlanılmasından ibarətdir.
5.Nəticənin qiymətləndirilməsi. Bütövlükdə layihənin sona yetirməsi və eləcə də
yerinə yetirilmə prosesində nəticənin qiymətləndiril-məsi aparılır. Fəaliyyətin bu
növünün əsas məqsədi layihədə qoyulmuş ideyalar və onlann faktiki yerinə
yetirilməsi dərəcəsi arasında əks real əlaqənin əldə olunmasından ibarətdir. Belə
bir müqayisənin nəticələri layihəm işləyib hazırlayanlar üçün böyük təcrübə
yaradır və digər layihələrin işlənib hazırlanmasında və həyata keçirilməsində onu
istifadə etməyə imkan verir.
Başlanğıc ideyadan müəssisənin istismarına qədər olan prosesə üç müxtəlif
fazadan ibarət, bir sistem kimi baxmaq olar:
- İnvestisiya qabağı faza.
 46

- İnvestisiyalaşduma fazası.
- İstismar fazası.
Bu fazaların hər biri öz növbəsində başqa hissələrə aynlır.
İnvestisiya layihələrinin hazırlanma fazaları İnvestisiya qabağı faza özündə 4
mərhələni birləşdirir:
- investisiya konsepsiyalarının (biznes ideya) axtarışı;
- layihənin ilkin hazırlığı;
- layihənin yekun xülasəsi və onun texniki-iqtisadi və maliyyə cəhətdən
qiymətləndirilməsi;
- layihəyə sonuncu baxış və onun əsasında qərarın qəbul edilməsi.
Layihənin bütün bu mərhələlərdən keçməsi investisiyanın irəliləyişinə səbəb
olur, qərarın qəbul və layihənin həyata keçirilməsi üçün yaxşı əsas yaradır. Belə
bölgünün məntiqi çox sadədir, başlanğıcda investisiyaların köməyi ilə firma
göstəricilərinin yaxşılaşdırılmasına, başqa sözlə kapital qoyuluşu üçün hər hansı
obyekt tapmaq lazımdır. Sonra investisıyalaşdırma haqqında planın
reallaşdınlmasımn biitiin aspektlərini diqqətlə tədqiq etmək və ona uyğun biznes
plan (investisiya layihəsi) yaratmaq lazımdır.
Ədəbiyyat:
1.М.А. Николаев. Инвестиционная деятельность. Псков Издательство ППИ 2018.Стр. 38-
47
2.İ. İbrahimov, K.Kərimov. Sənayedə investisiya və innovasiya fəaliyyəti. Bakı, BBU,
2016.səh:91-99.
3.A.A.Кочетков. Управления инновационной системы промышленного предприятия. М.
ФГБУН Институт экономики Российской академии наук.2020.Стр. 103-108
4.Əhmədov M.A., Hüseyn A.C. Dövlətin iqtisadi siyasəti. Bakı, 2011. səh:236-245
5. Кучарина Е.А. Инвестиционный анализ. СПб, Питер, 2016. Cтр. 37-45
6. В.А.Чернов. Инвестиционный анализ. М, ЮНИТИ. 2019. Стр. 97-103
7. Т.С.Колмыкова Инвестиционный анализ. М, ИНФРА-М,2019.Стр.65-74

Mövzu 6. Müəssisədə investisiya portfelinin formalaşdırılması və idarə

edilməsi
 47

Suallar:
6.1. İnvestisiya portfelinin formalaşmasının əsas anlayışları və məqsədləri
6.2. İnvestisiya portfellərinin təsnifatı
6.3. Portfelin gəliri və riski
6.4. Kovaryans və portfeldən standart kənarlaşma arasındakı qarşılıqlı əlaqə
6.5. Optimal investisiya portfelinin Markoviç modeli
6.6. İnvestisiya portfelinin Markoviç şaxələndirilməsi

1. İnvestisiya portfelinin formalaşmasının əsas anlayışları və məqsədləri

İnvestisiya portfeli idarəetmənin ayrılmaz bir obyekti hesab edilən
investorun məqsədlərinə uyğun olaraq formalaşdırılmış investisiya obyektlərinin
məcmusudur. Portfelini təşkil edən investisiya obyektləri dəsti ayrı -ayrı
investisiya obyektlərindən istifadə edərkən əldə edilə bilməyən xüsusiyyətlərə
malikdir.
İnvestisiya qoyuluşlarını müxtəlif obyektlər arasında bölüşdürməklə,
sərmayə qoyuluşlarının daha yüksək gəlirlilik səviyyəsinə çatmaq və ya risk
dərəcələrini azaltmaq olar.
Portfel investisiyası risk və gəlir arasındakı optimal tarazlığı əldə etməyə
imkan verir. Bu vəziyyətdə, rasional bir investorun müəyyən bir gəlirlilik
səviyyəsində zərər riskini minimuma endirməyə və ya müəyyən bir risk
səviyyəsində maksimum gəlirliliyi təmin etməyə çalışdığından bəhs etmək
lazımdır.
İnvestisiya portfeli investisiya strategiyasına uyğun olaraq formalaşır.
Beləliklə, investisiya portfelinin formalaşdırılmasında əsas məqsəd
investisiya strategiyası ilə müəyyən edilir. Bu vəziyyətdə, yerli hədəflərin sayına
aşağıdakılar daxil edilməlidir:
• cari gəlirlilik səviyyəsinə çatmaq;
• kapital gəlirləri;
• investisiya risklərinin minimuma endirilməsi; • tələb olunan likvidliyin təmin
edilməsi.
 48

Müəyyən bir gəlirlilik səviyyəsinə çatmaq, bir qayda olaraq, əvvəlcədən

təyin edilmiş bir tezliklə müntəzəm gəlir əldə etməyi əhatə edir. Gəlir bank
əmanətləri və istiqrazlar üzrə faizlərin ödənilməsi, səhmlər üzrə dividendlərin
ödənilməsi, habelə real investisiya obyektlərinin əməliyyat fəaliyyəti ilə əldə edilə
bilər. Cari gəlir əldə etmək məqsədi fondların qısamüddətli yerləşdirilməsində
üstünlük təşkil edir.
Sərmayə gəlirləri zamanla dəyərlərinin artması ilə xarakterizə olunan
obyektlərə sərmayə qoyularaq təmin edilir. Bu obyektlərə böyümə və ya erkən
ödəmə mərhələsindəki şirkətlərin payları daxildir. Fəaliyyətlərinin miqyasının
genişlənməsi səhmlərin bazar dəyərinin əhəmiyyətli dərəcədə artması ilə müşayiət
olunur. Üstəlik, belə şirkətlərin dividend ödəmələri az ola bilər və ya heç olmaya
da bilər. Bundan əlavə, daşınmaz əmlakın qiymət artımı üçün əhəmiyyətli bir
potensialı var. Bu cür investisiyalar, vəsait yerləşdirmək üçün daha uzun bir dövr
tələb edir və bir qayda olaraq uzunmüddətlidir.
İnvestisiya risklərinin minimuma endirilməsi, həm bütövlükdə
iqtisadiyyatda, həm də fond bazarında gəlir əldə etmənin sabitliyi və
investisiyaların əlverişsiz vəziyyətlərdən qorunması deməkdir.
2. İnvestisiya portfellərinin təsnifatı
İnvestisiya portfelinin formalaşdırılması məqsədlərinin həyata keçirilməsi
uyğun portfel növünün seçilməsini nəzərdə tutur. Portfellər müəyyən təsnifat
meyarlarına uyğun olaraq yazılır. İnvestisiya portfelindəki obyektlərin növləri,
investisiya məqsədləri və digər şərtlərdəki fərq, investisiya portfellərinin təsnifat
xüsusiyyətlərinin müxtəlifliyini və növlərini müəyyən edir.
İnvestisiya portfellərinin bunlara daxil olan investisiya obyektlərinin növlərinə
görə təsnifatı aşağıdakı portfellərin ayrılmasını nəzərdə tutur: real investisiya
layihələri portfeli, qiymətli kağızlar portfeli, digər obyektlərin portfeli, qarışıq
investisiya portfeli.
1. Real investisiya layihələrinin portfeli. İstehsal fəaliyyəti ilə məşğul olan
müəssisələr üçün əsas investisiya portfel növüdür. Bu tip bir portfelin özəlliyi, ən
çox kapital tələb edən, daha riskli və eyni zamanda idarə edilməsi ən çətin
 49

olmasıdır. Bundan əlavə, bu növ portfelin likvidliyi aşağıdır. İstehsal fondlarının

əhəmiyyətli bir hissəsi yalnız müəyyən bir layihə çərçivəsində dəyərlidir. Eyni
zamanda, real investisiya layihələri, bir qayda olaraq, daha yüksək gəlirliliyə və
daha yüksək inflyasiya müdafiəsinə malikdir.
2. İnstitusional investorlar üçün qiymətli kağızlar portfeli əsasdır. Bu portfelin
üstünlükləri, daha yüksək likvidliyi və daha çox idarə oluna bilməsidir. Eyni
zamanda, bu portfel aşağıdakılarla xarakterizə olunur: yüksək risk səviyyəsi; aşağı
gəlirlilik səviyyəsi və əksər hallarda gəlirliliyə real təsir imkanlarının olmaması;
aşağı inflyasiya təhlükəsizliyi.
3. Digər investisiya obyektlərinin portfelinə valyuta, depozit və s. Kimi
obyektlər daxildir. Əmanətlərin üstünlükləri onların yüksək likvidliliyini və mənfi
cəhətləri arasında aşağı gəlirliliyi ehtiva edir.
4. Qarışıq investisiya portfeli, müxtəlif növ obyektlər və onları idarə etmək
üsulları ilə xarakterizə olunan müxtəlif növ nisbətən müstəqil portfelləri özündə
birləşdirir.
İnvestisiya portfellərinin prioritet investisiya məqsədlərinə görə təsnifatı aşağıdakı
portfellərin ayrılmasını nəzərdə tutur.
- böyümə portfeli:
- gəlir portfeli.
Portfellər, aşağıdakı portfellərin seçilməsini nəzərdə tutan investisiya
məqsədlərinə çatılmış uyğunluğa görə təsnif edilir:
1. Balanslaşdırılmış portfel investisiya layihələrinin və ya maliyyə alətlərinin
müvafiq seçimi yolu ilə investorun məqsədlərinin tam reallaşdırılması ilə
xarakterizə olunur.
2. Balanslaşdırılmamış portfel, tərkibinin portfelin formalaşması zamanı qoyulan
məqsədlərə uyğun olmaması ilə xarakterizə olunur. Balanslaşdırılmamış portfel
növü, investisiya fəaliyyətinin xarici və daxili şərtlərində əhəmiyyətli bir dəyişiklik
səbəbiylə xüsusiyyətlərini itirmiş əvvəllər balanslaşdırılmış bir portfeldir.
 50

Portfellərin təsnifatı yuxarıda müzakirə olunan təsnifat xüsusiyyətlərinin birləşməsi

əsasında da həyata keçirilə bilər. Beləliklə, məsələn, təcavüzkar bir böyümə
portfelindən və ya mühafizəkar bir gəlir portfelindən və s.

3. Portfelin gəliri və riski

İnvestor müxtəlif qiymətli kağızlara investisiya qoymaqla investisiya
portfelini formalaşdırır. Bu portfelini tələb olunan gəlirlilik dərəcəsində riski
azaldacaq və ya müəyyən bir məqbul risk səviyyəsində gəlirlilik dərəcəsini
artıracaq şəkildə qurmağa çalışır.
İnvestisiya portfelinin gözlənilən gəliri (Rp), portfelə daxil olan aktivlər üzrə
gözlənilən gəlirlərin orta çəkisi kimi müəyyən edilir:
Rp = R1*W1+ R2*W2+… + Rn*Wn,
burada Ri - i-ci qiymətli kağızın gəliri, Wi-i - i-ci qiymətli kağızdakı
investisiyaların payıdır.
Beləliklə, portfelin gəlirliliyi gəlirə və ona daxil olan qiymətli kağızların payına
bağlıdır.
Qiymətli kağızlarla bağlı bir sıra risklər var. Portfel idarəetmə nəzəriyyəsi
üçün riskin bazar (sistematik) və spesifik (sistemsiz) risklərə bölünməsi böyük
əhəmiyyət kəsb edir.
Sistemli risk bütövlükdə bazar üçün ümumi olan amillərin təsiri altında
yaranır. Bazarda olan bütün emitent müəssisələr bu amillərə məruz qaldığından,
sistemli riskin diversifikasiya yolu ilə aradan qaldırıla bilməyəcəyi aydındır.
Müxtəlif şirkətlərin və sənaye sahələrinin qiymətli kağızları arasında
investisiyaların bölgüsüdür.
Beləliklə, sistematik bir risk meydana gəldikdə, bütün investisiya obyektlərinə
xasdır və diversifikasiya ilə aradan qaldırıla bilməz.
Xüsusi (sistemli olmayan) risk, müəyyən bir şirkətə və ya sahəyə xas olan
unikal, təsirli amillərin təsiri altında yaranır və fərdi qiymətli kağızların gəlirinə
təsir göstərir. Buna görə spesifik risk diversifikasiya yolu ilə azaldıla bilər, yəni
 51

iqtisadi hadisələrə fərqli reaksiya verən fərqli şirkətlərin və ya sənaye sahələrinin

qiymətli kağızları arasında investisiyaların paylanmasıdır.
Qiymətli kağızlar portfel adlanan birləşməsinin komponentlərindən daha
az riskə malik olacağı şəkildə birləşdirilə bilər.
Portfelin riski bütövlükdə portfelin dispersiyası və standart (kök-kvadrat-kvadrat)
yolu ilə ölçülür.
Qiymətli kağızdan ibarət portfelin dispersiyasını hesablamaq üçün aşağıdakı
düsturdan istifadə olunur:
n n
δ =∑ ∑ δ ij W i∗W j
2
p
i=1 J=1

burada δ ij – qiymətli kağızların kovariansı; i və j, Wi, Wj. onların xüsusi

çəkiləridir.
İki qiymətli kağız üçün son ifadə formaya çevrilir:
n n
δ =∑ ∑ δ ij W i∗W j=δ 11∗W 21∗δ 22∗W 22 +2∗δ 12∗W 1 *W 2
2
p
i=1 J=1

Kovaryans iki təsadüfi dəyişən arasındakı əlaqəni xarakterizə edir. Kovariansın

hesablanması formulu, dispersiyanın hesablanması ilə təxminən eynidir:
n
δxy=∑ (R ¿ ¿ xk ¿−Rck )∗( R ¿ ¿ yk −Rcy )∗Pk ¿ ¿ ¿
k=1

Burada δxy- x və y qiymətli kağızlar arasındakı kovariansdır; R xк, Ryк - X və Y

səhmlərinin gəlirlilik dərəcəsi; Rcx, Rcy - X və Y qiymətli kağızlarının gözlənilən
gəlirlilik dərəcəsi; n-seçimlərin (müşahidələrin) sayı, Pk -k-ci vəziyyətin ehtimalı.
Kovarians və varyans arasındakı əsas fərq, iki aktivin X və Y parametrlərini ehtiva
etməsidir. Kovarians dəyişikliklər arasındakı əlaqənin dərəcəsini xarakterizə edir.
Aktivlər eyni istiqamətdə dəyişməyə meyllidirlərsə, müsbət kovaryansa sahib
olduqlarını, aktivlərin əks istiqamətdə dəyişdiyini, mənfi kovaryansa sahib
olduqlarını, bir -birindən asılı olmayaraq dəyişdiklərini söyləyirlər.
Kovariansın hesablanması proseduruna hər bir aktiv üçün orta kəmiyyətindən və
orta kəmiyyərdən kənarlaşması daxildir. Sonra, kənarlaşması ehtimal ağırlıqlı
məhsulu və kovarians dəyəri hesablanır. Kovaryans iki dəyişən arasındakı əlaqənin
ölçüsüdür. Kovarians indeksindən istifadə problemi onun ədədi dəyərinin mənalı
 52

təfsirinin mürəkkəbliyidir. Bu baxımdan, aşağıdakı nisbətlə təyin olunan

korrelyasiya əmsalı kimi iki dəyişənin qarşılıqlı asılılığının ən böyük praktik
tətbiqi əldə edilmişdir:
CR xy =δxy : (δ ¿ ¿ x δ y ) ¿

burada δ x δ y - X və Y standart qiymətli kağızlarının gəlirliliyindən kənarlaşmalar.

Korrelyasiya əmsalı normallaşdırılmış bir göstəricidir və dəyəri -1 ilə +1 arasında
dəyişir. Əgər CRxy = -1 olarsa, bu o deməkdir ki, aktivin gəlirliliyinin dəyərləri
ciddi şəkildə əks istiqamətdə, +1 isə ciddi şəkildə bir istiqamətdə dəyişir. İki
həddindən artıq dəyər arasında yerləşən korrelyasiya əmsalının dəyərləri qiymətli
kağızlar arasındakı müəyyən bir əlaqəni xarakterizə edir.

4. Kovaryans və portfeldən standart kənarlaşma arasındakı qarşılıqlı əlaqə

X və Y adlı iki qiymətli kağızdan ibarət olan portfelin dəyişkənliyi üçün
yuxarıda əldə edilən ifadəni təhlil edək:
δxy=δx ∗W x + δy ∗W y + 2 δxy∗W x∗W y
2 2 2 2

Bu düsturda birinci və ikinci şərtlər X və Y aktivlərindəki dəyişikliklərin

portfeldəki dəyişikliyə qatqısını ifadə edir. Həmişə bir artı işarəsi var və buna görə
də bu töhfə mənfi olmayacaq.
Formulun üçüncü terminində aktivlərin kovariansının göstəricisi var və
diversifikasiyanın risklərin azaldılmasına təsirini təhlil etməkdə əsasdır. X və Y
aktivlərinin dəyişməsinin xüsusiyyətindən asılı olaraq kovaryans müsbət, mənfi və
ya sıfıra bərabər ola bilər. Kovaryans dəyərinin portfel riskinə təsirini təhlil etmək
üçün üç vəziyyəti nəzərdən keçirək:
1. Ən böyük müsbət kovaryans.
2. Ən böyük (mütləq dəyərdə) mənfi kovarians.
3. Bu iki ekstremal hal arasındakı kovarians.
X və Y aktivlərinin gözlənilən gəliri və standart kənarlaşması şəkildə
göstərilmişdir.
 53

Portfel gəliri və riski asılığı qrafiki

Aktiv Y ən yüksək gəlirə və ən yüksək standart kənarlaşmaya malikdir. X və
Y nöqtələrini birləşdirən xətlər, X və Y aktivlərindən fərqli çəkilərdə yaradıla
biləcək mümkün portfelləri xarakterizə edir. Məsələn, X nöqtəsinə yaxın olan
nöqtələr X aktivləri bazasında və Y yaxınlığında - Y aktivlərindən yaranan
portfellərə uyğundur.
Bu vəziyyətdə korrelyasiya əmsalı birliyə yaxındır. Portfolio gəlirliliyinin və
bu vəziyyət üçün standart kənarlaşmanın mümkün dəyərləri, X və Y nöqtələrini
birləşdirən düz bir xətt olan kəsikli bir xətt ilə şəkildə göstərilmişdir. Bu halda
portfel riski təşkil edən risklərin ağırlıqlı cəmidir.
Beləliklə, aktivlərin tam pozitiv kovariantlığı ilə, diversifikasiya səbəbindən riskin
azaldılmasının təsiri yoxdur. Bu, gəlirlilikdəki bütün dəyişikliklərin ciddi şəkildə
bir istiqamətdə həyata keçirilməsindən qaynaqlanır.
Aktivlər arasındakı tam mənfi kovarians vəziyyətini daha da nəzərdən
keçirək. Bu vəziyyətdə korrelyasiya əmsalı -1 -dir. X və Y nöqtələrini birləşdirən
kəsikli xətt, X və Y aktivlərinin müxtəlif mənfi birləşmələri ilə əldə edilə bilən
gəlir və risk portfelinin dəyərlərinə uyğundur. X və Y nöqtələrini birləşdirən qırıq
xəttin bu vəziyyətdə şaquli oxu kəsdiyini qeyd etmək lazımdır. Kəsişmə
nöqtəsində standart sapma sıfırdır. Tamamilə mənfi kovariansın nəzərdən
keçirilməsi, aktivlərdə dəyişikliklərin tamamilə əks istiqamətdə baş verməsi
deməkdir. Bunun nəticəsi portfel riskinin azalması və hətta tamamilə aradan
qaldırılmasıdır.
 54

Misal. X və Y iki şirkətin səhmlərindən ibarət olan portfelin gəlirliliyini və

riskini təhlil etmək lazımdır. Bu qiymətli kağızlar gəlirlilik və riskin aşağıdakı
göstəriciləri ilə xarakterizə olunur:
δ x = 5%, δ у = 10%, Rх = 15%, Rу = 18%.

Bu paylardan ibarət olan portfelin gəlirlilik və risk sərhədlərini korrelyasiya

əmsalının dəyərləri ilə müəyyən etmək lazımdır:
а) CRху = -1, б) CRху = 1, в) CRху = 0.
Quruluşu cədvəldə təqdim olunan portfellər üçün analiz aparılacaq:
Portret struktunun aksiyaları
Aksiyanın Portret strukturunun variantları
adı 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Х 0 10 20 33 50 67 80 90 100
У 100 90 80 67 50 33 20 10 0

Portfel gəlir və riskinin dəyərini hesablamaq üçün aşağıdakı nisbətlərdən istifadə

edəcəyik:
Rp = Rх*Wх+Rу*Wу
δp=¿
Portfel gəliri və riski gösrəricilərinin hesablanmasının nəticələri
 55

Portfel gəliri və riski arasında asılılıq qrafiki

Bu nümunədəki hesablama nəticələri, bu iki ekstremal hal arasında tam pozitiv
kovarians, tam mənfi kovaryans və kovarians halları üçün gəlirin və portfel
riskinin asılılığının mahiyyətinin daha əvvəl edilən keyfiyyətli təhlilini təsdiq edir.
5. Optimal investisiya portfelinin Markoviç modeli
Portfelin formalaşmasının müasir kəmiyyət nəzəriyyəsinin formalaşması,
1952 -ci ildə "Portfel seçimi: investisiyaların effektiv şaxələndirilməsi" adlı
məqalə dərc etdirən G. Markoviç əsərləri ilə əlaqədardır.O, iki problemi həll
etmək üçün, yəni gözlənilən gəlir səviyyəsində riski minimuma endirmək
isəmişdir.
Əgər portfellər iki aktivdən formalaşırsa, onların bütün mümkün
birləşmələri (müəyyən bir korrelyasiya əmsalı üçün) müəyyən bir əyri və ya düz
xətt üzərində yerləşir. Portfelə bir neçə aktiv daxil edildikdə, onların məcmusu
müəyyən bir sahəni təşkil edir. Bu sahəyə icazə verilən (əldə edilə bilən) dəsti
deyilir (şəklə bax). Bu sahəyə aid ola biləcək portfellərin sayı sonsuzdur. Hamısı
ya sərhəddə, ya da icazə verilən dəstin içərisindədir. Ancaq investorun bütün
portfelləri təhlil etməsinə ehtiyac yoxdur.
 56

R 3
p
2 В
С
1

D E А
2


х p

İcazə ( buraxıla bilinən) verilən investisiya portfelləri dəsti

İcazə verilən sahədəki fərdi nöqtələr, məsələn, A nöqtəsi, müəyyən sayda

aktivdən ibarət mümkün portfelləri xarakterizə edir. İcazə verilən dəstin
portfellərinin investor üçün cəlbediciliyi baxımından eyni olmadığını göstərir. Ən
cəlbedici portfellər, icazə verilən dəstin sol üst sərhədində yerləşənlərdir, yəni. D,
C, B nöqtələrindən keçən bir əyrinin üzərində yerləşir. Belə ki, məsələn, rasional
bir investor C portfelini E portfelinə üstünlük verir, çünki birincisi eyni risk
səviyyəsində daha yüksək gəlirə malikdir. İnvestor eyni zamanda D portfelini E
portfelindən üstün tutacaq, çünki D eyni gəlir səviyyəsi üçün daha az riskə
malikdir. Bənzər bir şəkildə, icazə verilən ərazidən olan bütün portfellər
qrupundan, rasional bir investorun yalnız D, C, B əyrisində olan portfelləri
seçəcəyini göstərmək olar.
Verilmiş bir əyrinin üzərindəki portfellər toplusuna təsirli çoxluq
deyilir. Bu portfellər müəyyən bir risk səviyyəsi üçün maksimum gəlir və
müəyyən bir gəlir səviyyəsi üçün minimum risk təmin edir.
Beləliklə, optimal portfel formalaşdırarkən, investor onu bütün icazə verilən
dəstdən deyil, yalnız təsirli dəstdən seçməlidir.
6. İnvestisiya portfelinin Markoviç şaxələndirilməsi
 57

Markoviç şaxələndirilməsi optimal proqramlaşdırma üsullarının

istifadəsinə əsaslanır. Bu vəziyyətdə, obyektiv funksiya və məhdudiyyətlər və
onların əsasında - Lagrange funksiyası formalaşır.
Bu problemdəki obyektiv funksiya minimum dispersiyadır:
n n
δ 2p=∑ ∑ δ ij W i∗W j min
i=1 J=1

burada δ ij - i və j qiymətli kağızların kovaryansıdır.

Məhdudiyyət portfelin orta gəlirliliyidir –n. Onda
n
Rр = ∑ R i W i
i=1

burada Ri, Wi, gəlirlilik və portfelə daxil olan i-ci kağız dəyərli paydır.
Bu halda qiymətli kağızların xüsusi çəkilərinin cəmi 1 -ə bərabər olmalıdır, yəni:
n

∑ W i = 1.
i=1

Belə bir problemin həllini tapmaq üçün Lagrange çarpanları adlanan λ1 və λ2

dəyişənlər dəsti təqdim edilir və Lagrange funksiyası tərtib edilir:
n n
L=∑ ∑ δ ij W i∗W j + λ 1∗¿
i =1 j=1

где λ1, λ2— множители Лагранжа.

burada λ1, λ2- Lagrange фьшддэкшвшк.
Riski minimuma endirən portfelin quruluşu tənliklər sisteminin həlli ilə müəyyən
edilir:
dL : dW=0
dL : d λk = 0
k =1,2
Bu tənliklər sistemi, optimal portfelin quruluşunu təyin etməyə imkan verən bir
modeldir.
Ədəbiyyat:
1.М.А. Николаев. Инвестиционная деятельность. Псков Издательство ППИ 2018.Стр.104-
112
2.İ. İbrahimov, K.Kərimov. Sənayedə investisiya və innovasiya fəaliyyəti. Bakı, BBU,
2016.səh:112-119.
 58

3.A.A.Кочетков. Управления инновационной системы промышленного предприятия. М.

ФГБУН Институт экономики Российской академии наук.2020.Стр. 117-129
4.Əhmədov M.A., Hüseyn A.C. Dövlətin iqtisadi siyasəti. Bakı, 2011. səh:332-341
5. Кучарина Е.А. Инвестиционный анализ. СПб, Питер, 2016. Cтр. 56-67
6. В.А.Чернов. Инвестиционный анализ. М, ЮНИТИ. 2019. Стр. 108-117
7. Т.С.Колмыкова Инвестиционный анализ. М, ИНФРА-М,2019.Стр.86-97
Mövzu 7. Müəssisənin investisiya layihəsi çərçivəsində əməliyyat fəaliyyəti
Suallar:
1.İnvestisiya layihəsinin əməliyyat (istehsal) mərhələsi
2.İnvestisiya fəaliyyətində lizinqin tətbiqinin əsaslandırıiması
3.Vençur investisiya prinsipləri və qaydaları
4.Layihənin zərərzizlik səviyyəsinin hesablanması
5.İnvestisiya layihələrinin həssaslığının təhlili
1.İnvestisiya layihəsinin əməliyyat (istehsal) mərhələsi
İnvestisiya mərhələsi başa çatdıqdan sonra müəssisənin əməliyyat fəaliyyəti
və ya investisiya layihəsinin əməliyyat (istehsal) mərhələsi başlayır. Əməliyyat
mərhələsinin uzunluğu layihənin ümumi fəaliyyətinə əhəmiyyətli təsir göstərir.
Layihənin ömrü boyu ümumi meyar, iştirakçıların nöqteyi -nəzərindən gəlirin
əhəmiyyətli olmasıdır.
Layihənin dayandırılması üçün aşağıdakı şərtlər istifadə edilə bilər:
1. İstehsal olunan məhsullara tələbatın dayandırılması.
2. Xammalın tükənməsi.
3. İstehsal aktivlərinin amortizasiyası.
Adətən, əməliyyat mərhələsinin müddəti texnoloji avadanlıqların standart
xidmət müddəti səviyyəsində, bəzi hallarda isə məhsulun yenilənmə sürətindən
asılı olaraq götürülür. Bir çox hallarda, layihənin həyat dövrünün başa çatmasının
dəqiq vaxtını təyin etmək mümkün deyil. Eyni zamanda, nə qədər yüksək limit
qoyulsa, investisiya layihəsi çərçivəsində əldə edilən ümumi gəlir miqdarı da bir o
qədər çox olar.
 59

Bir investisiya layihəsinin ikinci ən əhəmiyyətli xüsusiyyəti investisiya

xərclərinin həcmidir. Bu xərclər əsas və dövriyyə kapitalının formalaşması ilə
əlaqədardır.
İnvestisiya xərclərinin həyata keçirildiyi investisiya layihəsinin
mərhələsindən asılı olaraq bunlar bölünür:
1. Texniki-iqtisadi əsaslandırmanın və digər hazırlıq işlərinin dəyəri də daxil
olmaqla investisiya öncəsi xərclər.
2. Tikinti-quraşdırma işləri və istehsal və qeyri-istehsal obyektləri üçün
avadanlıqların alınması xərcləri.
3. Obyektlərin istismara verilməsi və istismara verilməsi xərcləri.
4. Dövriyyə kapitalının formalaşması xərcləri.
İnvestisiya ehtiyaclarının qiymətləndirilməsi birbaşa və dolayı üsullarla həyata
keçirilə bilər. Birbaşa metod aşağıdakı sahələrdə xərclərin hesablanmasını əhatə
edir:
1. Torpaq və ya torpaqdan istifadə hüquqlarını əldə etmək.
2. Dizayn və tədqiqat işləri üçün.
3. Sahənin hazırlanması üçün.
4. Bina və qurğuların tikintisi və ya təmiri üçün.
5. Avadanlıqların alınması və quraşdırılması üçün.
6. Kadr hazırlığı üçün.
7. Xammal və materialların alınması üçün.
Xammal və materialların alınması xərcləri dövriyyə kapitalının
formalaşması ilə əlaqədardır və əməliyyat dövrünün müddətindən asılı olaraq
müəyyən edilir.
Sərmayə ehtiyacının qiymətləndirilməsinin dolayı üsulu ilk mərhələdə orta
sənaye kapital intensivliyinin hesablanmasını əhatə edir:
К=Котр/Оотр,
K = Cotr / Ootr,
burada K -orta sektordakı sərmayə sıxlığıdır, К отр, Оотр – müvafiq olaraq əsas
fondların dəyəri və sənayedə istehsal həcmidir
 60

Sonra, investisiya layihəsi çərçivəsində kapital qoyuluşlarına ehtiyac müəyyən

edilir:
Кпр=К * Опр,
burada Опр - layihə çərçivəsində istehsal həcmidir.
` İnvestisiya xərclərinin ikinci komponenti dövriyyə kapitalının formalaşması
ilə bağlıdır. Dövriyyə kapitalı (kapital) müəssisənin cari fəaliyyətini təmin etmək
üçün müəyyən müntəzəmliklə yenilənə bilən aktivləridir. İstehsal prosesinin
davamlılığını təmin etmək üçün onun ölçüsü kifayət olmalıdır. Dövriyyə
vəsaitlərinin olmaması materialların ödənilməsi, əmək haqqı, vergi və digər
ödənişlərin ödənilməsi üçün vəsait çatışmazlığı vəziyyətinə səbəb ola bilər. Əsas
vəsaitləri nisbətən az olan və yüksək pul dövriyyəsi olan (ticarət, xidmət) sahələrdə
dövriyyə kapitalının əhəmiyyəti xüsusilə böyükdür.
Dövriyyə kapitalına olan ehtiyac, həm də əsas kapitala olan ehtiyac birbaşa
və dolayı üsullarla müəyyən edilə bilər. Birbaşa metodla, cari ehtiyatı
formalaşdırmaq üçün tələb olunan dövriyyə kapitalının miqdarı fərdi formada
xammal və materiallar üçün aşağıdakı düstura uyğun olaraq müəyyən edilir:
Cari ehtiyat = Gündəlik orta istehlak (min man.) x Ehtiyat norması (gün)
Xərclərin hesablanması dövriyyə kapitalının hesablanması üçün istifadə
olunur.
Dolayı üsul, aşağıdakı ifadə istifadə edərək hesablanan dövriyyə kapitalına
ehtiyacın sənaye orta göstəricisindən istifadəni əhatə edir.
K = Aotr / Ootr,
burada K - dövriyyə kapitalına orta sənaye tələbatıdır, , Аотр, Оотр - müvafiq olaraq
dövriyyə kapitalının miqdarı və sənayedə istehsal həcmidir.
Daha sonra, investisiya layihəsi çərçivəsində dövriyyədə olan aktivlərə ehtiyac
müəyyən edilir:
Апр=К * Опр,
burada Опр - layihə çərçivəsində istehsal həcmidir.
Bir investisiya layihəsinin üçüncü parametri, layihənin həyata keçirilməsindən əldə
edilən potensial faydaların məbləğidir. Bunu qiymətləndirmək üçün ən çox xalis
 61

mənfəət və amortizasiya ayırmalarından ibarət olan xalis pul daxilolmalarının

göstəricisi istifadə olunur.
2.İnvestisiya fəaliyyətində lizinqin tətbiqinin əsaslandırıiması
Lizinqə (maliyyə icarəsinə) məhsuldar investisiya və kredit əlamətləri olan
xüsusi bir forma kimi baxmaq olar. İkili xarakter, bir tərəfdən bu, bir növ kapital
qoyuluşu olduğundan gəlir əldə etmək üçün maddi əmlaka investisiya yatırmağı
özündə cəmləşdirirsə, digər tərəfdən kreditin xüsusiyyətlərini (ödəmə şərtləri, təcili
və geri qaytarılma şərtləri) qoruyur.
Lizinq kredit verməkdə bir sıra üstünlüklərə malikdir:
• icarə ödənişlərinin bütün məbləği vergi bazasını azaltmaqla icarəçinin
məhsulunun maya dəyərinə düşür;
• icarəçi avadanlıq almaq üçün əvvəlcədən ciddi xərc tələb etmir.
Avans ödənişi avadanlıq dəyərinin 20% -dən çox deyil;
• icarə faizi avadanlığın qalıq dəyəri hesablanır;
• icarəçi ilə razılaşdırıldıqda, sürətlənmiş amortizasiya dərəcəsi (üçə qədər) istifadə
edilə bilər;
• icarə müqaviləsi borcdan daha çevik bir mexanizmdir, çünki icarəçi üçün əlverişli
bir ödəmə sxemini hazırlamaq imkanı verir;
-carəyə götürülmüş əmlak lizinq əməliyyatı üçün təminatın bir hissəsidir, buna
görə kirayə verəndən həddindən artıq girov öhdəliyi götürməsi tələb olunmur;
• icarə ödənişlərinin cədvəli həm rubl, həm də xarici valyutada hesablana bilər.
Lizinqin mahiyyəti:
1. Sənayedə strateji hədəflərə, planlaşdırılan texnika növü və texnologiyasına
uyğun olaraq onların markasını və növünü müəyyənləşdirir.
2. Avadanlıq (satma stoku) almaq üçün kifayət qədər maliyyə imkanları olmayan
icarəçi icarəyə verən şəxsə müraciət edir.
3. Kirayə verən, bir qayda olaraq, xüsusi istehsalçıların avadanlıqlarını (yayma
anbarı) icarəyə götürən bir təşkilat, bir bankdan kredit götürür.
4. İcarəçi, bu tələb əsasında, satıcıya kredit vəsaitləri hesabına tam dəyərini
ödəyərək, təchizatçıdan lazımi avadanlıqları (yayma ehtiyatı) alır.
 62

5. Növbəti mərhələdə icarəyə verənə məxsus avadanlıq (daşınma fondu) icarəçiyə

icarəyə verilir, o müəyyən müddətə icarəçiyə icarə haqqını və icarə faizini, o
cümlədən icarəyə verənin komisyon haqqını (icarədarın marjası), kredit vəsaitləri
üzrə faizləri və müvafiq vergini ödəyir əlavə dəyər.
6. Ödənişlər həyata keçirildikdən sonra icarəyə götürülmüş avadanlıqların mülkiyyəti icarəçiyə
verilir.

Lizinq şirkətinin sxemi

İcarəçi ilə icarəçi arasındakı iqtisadi əlaqənin əsasını istehsal vasitələrinə

mülkiyyət münasibətlərini əks etdirən icarə ödənişləri təşkil edir.
Lizinq müqaviləsi çərçivəsində icarədarın xərcləri əmlakın dəyərini - icarə
müqaviləsinin predmetini, istifadə olunmuş kredit mənbələri üçün ödənişləri və
əlavə xidmətlər üçün ödənişləri təşkil edir.
İcarəçinin xərcləri Злп, yəni icarə ödənişlərinin ümumi məbləği, yerli "İcarə
ödənişlərinin hesablanması üçün Metodik Tövsiyə" yə əsasən aşağıdakı düsturla
müəyyən edilir:

burada A - amortizasiya xərclərinin miqdarı; Пk - icarəyə verənə qaytarılmış

istifadə edilmiş kredit resursları üçün ödəniş; Ду - icarəyə verənə ödənilən əlavə
xidmətlərin miqdarı; Влд - icarə müqaviləsində nəzərdə tutulmuş əmlak üçün
icarəyə verən şəxsə komissiya; НДС - Əlavə dəyər kredit mənbələri üçün ödəniş,
 63

icarəyə verənə verilən mükafat və əlavə xidmətlərin dəyəridir;Тп - gömrük

rüsumu.
Əlavə dəyər kredit mənbələri üçün ödəniş, icarəyə verənə verilən mükafat və əlavə
xidmətlərin dəyəri belə təyin olunur:
А = Сб ⋅На/100,
burada Сб - icarə müqaviləsinə əsasən verilmiş əmlakın balans dəyəri; На -
köhnəlmə dərəcəsi.
Пк = Рк · Стк /100,
burada Рк - icarə müqaviləsinin predmetini almaq üçün istifadə olunan kredit
mənbələri; Стк - kredit dərəcəsi,%.
Рк = kз (ОСн + ОСк) / 2,
burada kз - alınmış əmlakın ümumi dəyərindəki borc vəsaitlərinin payını nəzərə
alan əmsal; OСн və OСк, müvafiq olaraq dövrün əvvəlində və sonunda əmlakın
qalıq dəyəridir.
Ду = (Р1 + Р2 + ... + Рn) / T,
burada T - icarə müqaviləsinin müddəti; Рn - icarə müqaviləsində nəzərdə
tutulmuş hər bir xidmət üçün icarəçinin xərcləri.
Beynəlxalq təcrübədə icarə ödənişlərinin miqdarı:
• icarə müqaviləsinin şərtlərinə uyğun olaraq edilən ödənişlər bir-birinə bərabər
olduqda:
Пл = Сп.л ⋅а
burada Спл - icarəyə götürülmüş əşyanın dəyəri (ilkin dəyər); a - daimi annuitetlər
üçün hissə amili.

burada i - ödənişlərin tezliyindən asılı olaraq müəyyən edilmiş faiz dərəcəsi; n -

icarə müqaviləsi üzrə ödənişlərin ümumi sayı;
• vaxta görə dəyişir:
 64

burada Плt - ikinci ilə başlayan və n - 1 ilə bitən icarə haqqı; Пл1 - ilk icarə
ödənişinin həcmi; T - sabit böyümə sürəti.

burada b - ödənişlərin sabit dəyişmə sürətində tətbiq olunan hissə əmsalı;

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində icarə əməliyyatlarının sığortası böyük

əhəmiyyət daşıyır: icarəyə verilmiş obyektin əmlak sığortası (yanğından,
oğurluqdan, suyun zədələnməsindən və qəfil və gözlənilməz xarici təsirlərdən
yaranan digər risklərdən), maliyyə risklərinin sığortası (əmlakın geri
qaytarılmaması, ödənilməməsi və ya ödənişin təxirə salınması). Lizinq
əməliyyatlarının sığortasından geniş istifadəsi bu növ investisiya fəaliyyətini həm
icarəçinin, həm də icarəçinin nöqteyi-nəzərindən daha cəlbedici edəcəkdir.
İcarə ödənişləri 16 aprel 1996-cı il tarixli "İcarə ödənişlərinin hesablanması üçün
metodiki tövsiyələr" əsasında hesablanır.
3. Vençur investisiya prinsipləri və qaydaları
Yüksək riskli elm tələb edən innovativ layihələrin həyata keçirilməsinin ən
perspektivli yollarından biri səmərəliliyi dünya təcrübəsi ilə təsdiqlənmiş vençur
investisiyadır.
Müəssisə kapitalının maliyyələşdirilməsinin bir çox tərifi var, hamısı öz
funksional vəzifəsinə qayıdır:
-nizamnamə kapitalı və ya müəyyən bir səhm paketi müqabilində müəyyən
miqdarda nağd pul verməklə müəyyən bir işin böyüməsini təşviq edin.
Ənənəvi müəssisə maliyyələşdirmə sxemi belədir:
1. İnvestorlar vəsaitlərini investisiya fonduna köçürürlər.
2. Fondun idarəedici şirkəti bu vəsaiti cəlbedici investisiya layihələrinə
yatırır (ən çox R&D mərhələsində texnologiyalar və ixtiralarda).
 65

3. Vəsait yeni bir şirkət yaratmaq üçün istifadə olunur, səhmlərinin 25-dən 90% -ə
qədəri idarəetmə şirkətinə aiddir, o da menecerlərini firmaya göndərir.
4. Yeni firma bazarda inamla fəaliyyət göstərdikcə idarəetmə şirkəti satır.
5. Əhəmiyyətli bir artımla kapital investorlara qaytarılır və müvəffəqiyyətli iş üçün
mükafat şəklində qazanılmış pulun bir hissəsi idarəetmə şirkətinə keçir.
Müəssisə kapitalının maliyyələşdirilməsinin bir çox tərifi var, hamısı öz
funksional vəzifəsinə qayıdır:
-nizamnamə kapitalı və ya müəyyən bir səhm paketi müqabilində müəyyən
miqdarda nağd pul verməklə müəyyən bir işin böyüməsini təşviq edin.
Təbii ki, bu riskli layihələrdən bəziləri müsbət nəticə əldə edə bilməz, lakin
investorların fərdi layihələri maliyyələşdirmədikləri və vəsaitlərini konsolidasiya
edilmiş bir müəssisə fonduna köçürdükləri üçün bu və ya digər layihənin dağılması
bütün vəsaitlərin itirilməsi demək deyil, yalnız investorların mənfəətini azaldır,
çünki uğursuzluqlar gəlirlə əvəzlənir digər uğurlu layihələrdən.
Müəssisə investorunun məqsədi qazanc əldə etməkdir. Bir investor hissə
paketini və ya nəzarət paketindən daha az bir payı satın alaraq, şirkət rəhbərliyinin
daha sürətli böyüməsini və inkişaf etməsini təmin etmək üçün maliyyə
vəsaitlərindən istifadə edəcəyini gözləyir. Nə investor, nə də onun nümayəndələri
maliyyə istisna olmaqla, başqa bir risk (texniki, bazar, idarəetmə, qiymət və s.)
Üzərinə götürmürlər. Bütün sadalanan riskləri şirkət və rəhbərləri daşıyır.
Bir investor üçün cəlbedici olan digər bir hal şirkət rəhbərləri tərəfindən nəzarət
paketinə sahib olmaqdır. Nəzarət payına sahib olmaqla, biznesin inkişafında fəal
iştirak etmək üçün bütün stimulları saxlayırlar.
Məhdud tərəfdaşlıq vəziyyətində, fondun təsisçiləri və investorlar məhdud
tərəfdaşlardır. Bu vəziyyətdə ümumi ortaq fondun idarə edilməsinə cavabdehdir və
ya müdirin işinə nəzarət edir. Məhdud tərəfdaşlıq vergi şəffafdır. Bu o deməkdir ki,
vergiyə cəlb olunmur və onun iştirakçıları gəlirləri və ya mənfəətləri öz vəsaitlərini
müstəqil yatırdıqları şirkətlərdən gəlirsə, verdikləri eyni vergiləri ödəməlidirlər.
4.Layihənin zərərzizlik səviyyəsinin hesablanması
 66

Layihənin icra şərtlərindəki mümkün dalğalanmalara olan dayanıqlılıq

dərəcəsi, istehsal həcmi, məhsulların qiyməti və s.
Faydalılıq səviyyəsi (fasiləsizlik kritik nöqtəsi) bütövlükdə layihə üçün müəyyən
edilir. İnvestisiya obyektinin iqtisadi fəaliyyətinin pozulması (istismar
mərhələsində) gəlir cari xərclərin cəminə bərabər olan belə bir istehsal (və ya satış)
həcmi ilə əldə edilir.
Təşkilatın istehsal fəaliyyəti müxtəlif xərclərlə müşayiət olunur. Maliyyə
uçotu praktikasında məhsulun maya dəyərinin hesablanması xərcləri birbaşa və
dolayı bölməklə həyata keçirilir:
* Birinciləri birbaşa malların (xidmətlərin) dəyərinə aid edilir.
* İkinciləri isə müəssisədə tətbiq olunan metodologiyadan asılı olaraq məhsul
növünə görə paylanır.
İstehsal xərclərini planlaşdırarkən və idarəetmə qərarlarını qəbul edərkən xərcləri
dəyişən və sabit olanlara bölmək vacibdir (bax. Şəkil). Birincisi istehsal həcminə
nisbətdə dəyişir, ikincisi istehsal həcmi dəyişdikdə sabit qalır. Xərclərin
dəyişənlərə və sabitlərə bölünməsi şərtlidir; sabit, yarı dəyişən və dəyişkən
xərclərin bölgüsü daha doğrudur.

İstehsal xərclərinin satış həcmindən asılığı qrafiki

Sabit xərclərə praktiki olaraq istehsal fəaliyyətinin həcmindən asılı olmayan

xərclər daxildir, məsələn, kirayə, kommunal xidmətlər.
Dəyişən xərclərə istehsalın dəyişməsinə demək olar ki, birbaşa mütənasib
olaraq dəyişən xərclər daxildir (məsələn, xammal və materialların xərcləri).
 67

Kritik satış həcmi metodu hər bir xüsusi vəziyyət üçün fasiləsiz bir
fəaliyyət təmin edən istehsal həcmini təyin etməkdən ibarətdir. Hesab olunan
göstəricilərin asılılıq modeli qrafik və ya analitik olaraq qurula bilər. Qrafik model
Şəkikdə göstərilmişdir.

Gəlir və xərclərin satış həcmindən asılığı qrafiki

Düz xətt 1 gəlirlərin istehsal həcmindən, 2 - xərclərin istehsal həcmindən

asılılığını ifadə edir. Qk - nöqtəsi gəlir və əməliyyat xərclərinin bərabərliyinə
uyğundur, yəni bu nöqtədə əməliyyat mənfəəti sıfırdır.
Gəlirlik həddini təyin etmək üçün analitik model aşağıdakı nisbətdən istifadə
etməyə əsaslanır:
S = VC + FC + EBIT,
burada S - satış, VC - dəyişkən istehsal xərcləri, FC - şərti - sabit xərclər, EBIT -
faiz və vergilərdən əvvəlki mənfəət (satışdan mənfəət).
Dəyişən xərclərin satış həcminə nisbətdə dəyişdiyini nəzərə alaraq, son
nisbəti bu formada yenidən yazacağıq:
S = k*S + FC + EBIT.
Birbaşa gəlir (1) və xərclərin (2) kəsişdiyi nöqtədə mənfəət sıfırdır, buna görə:
S = k * S + FC və ya
Sk = FC / (1-k).
Yuxarıdakı ifadələr aşağıdakı kimi yenidən yazıla bilər:
p * Q = v * Q + FC + EBIT,
 68

burada Q- fiziki baxımdan satış həcmidir, P - məhsulin vahid qiymətidir, v -

məhsul vahidinə görə dəyişən istehsal xərcləri. Bu ifadədən əməliyyat mənfəətinin
sıfır olduğu kritik istehsal həcmini tapa bilərsiniz:
Qk = FC / (p-v).
(P-v)- ifadəsinə istehsal vahidinə düşən xüsusi marjinal mənfəət deyilir. Bu
vəziyyətdə satış gəlirləri ilə dəyişən xərclər arasındakı fərq marjinal mənfəət təşkil
edir:
Pm = S - VC.
Gəlirlərin xərclərə bərabər olduğu istehsal həcminə zərərsizlik nöqtəsi (Q k)
deyilir. Planlaşdırılan istehsal həcmi bu nöqtənin solundadırsa, müəssisə zərərlə,
sağda isə mənfəətlə işləyir. Birinci halda, xərcləri azaltmaq üçün müxtəlif
variantları nəzərdən keçirmək lazımdır. Planlaşdırılan istehsal həcminin kritik
həcmlə müqayisə edilməsi də bir investisiya layihəsinin riskini qiymətləndirməyə
imkan verir.
Faydasızlıq səviyyəsini qiymətləndirmək üçün ən çox yayılmış yanaşma,
layihənin yaratdığı minimum pul axınının müəyyən edilməsidir. Bir investisiya
layihəsi qiymətləndirilərkən birdəfəlik xərclər adətən kifayət qədər dəqiqliklə
müəyyən edilə bilər. Eyni zamanda gələcək gəlirlər, xərclər və vergi ödənişləri
müəyyən bir ehtimalla təxmin edilə bilər. Bunun səbəbi, layihə daxilində satışların
həcmi, xammalın dəyəri, işçi qüvvəsi, enerji və vergi dərəcələri layihənin
qiymətləndirilməsində istifadə edilən dəyərlərdən kənara çıxa bilər. Bu
parametrlərin dəyişməsi layihə daxilində pul axınının dəyişməsinə səbəb olacaq.
5.İnvestisiya layihələrinin həssaslığının təhlili
Həssaslıq təhlili layihənin parametrlərinin effektivliyinə təsirinin
öyrənilməsini əhatə edir. Beləliklə, xüsusən, pul gəlirlərinin dəyişməsinin NPV
göstəricisinə təsiri araşdırıla bilər. Ən ümumi yanaşma, layihənin həyata
keçirilməsi üçün ssenarilərin qurulmasını əhatə edir - bədbin, ən çox ehtimal
olunan və optimist. NPV indikatorunun dəyişkənliyi optimist və pessimist
ssenarilərdəki dəyərlər arasındakı fərq kimi qiymətləndirilə bilər.
 69

Bir layihənin davamlılığını parametrlərin dəyişməsi üsulu ilə təhlil edərkən,

investisiya xərcləri, istehsal həcmi, istehsal və satış xərcləri, kredit faizləri,
inflyasiya və qiymət proqnozları, ödəniş daxilolmalarından asılı olaraq onun
səmərəliliyini qiymətləndirmək tövsiyə olunur və s. Bütün nəzərdən keçirilmiş
ssenarilər üzrə xalis diskontlaşdırılmış gəlir müsbət olarsa və layihənin maliyyə
məqsədəuyğunluğu üçün lazımi ehtiyat təmin edilərsə, layihə davamlı hesab
olunur. Parametrlər dəyişdirilərkən və ya dəyərləri müqavilələrdə müəyyən
edildikdə layihədə sığorta nəzərdə tutulursa, bu cür ssenarilər nəzərə alınmır.
Layihə üçün gözlənilən inteqral effektin (NPV) hesablanması üçün daha dəqiq bir
üsuldan istifadə edilə bilər. Əgər sonlu sayda ssenarilər varsa və onların həyata
keçirilmə ehtimalları məlumdursa, layihənin gözlənilən inteqral təsiri hər bir
ssenari üzrə ağırlıqlı NPV və onun həyata keçirilmə ehtimalı kimi hesablanır.
Layihənin parametrlərindəki dəyişikliklərə həssaslığı da istehsal (əməliyyat)
leverage göstəricisi ilə müəyyən edilir. Bunun təsiri satış gəlirlərində hər hansı bir
dəyişikliyin əməliyyat mənfəətində daha əhəmiyyətli bir dəyişiklik yaratması ilə
özünü göstərir. Kəmiyyət baxımından bu asılılıq əməliyyat leverage səviyyəsinin
(DOL) göstəricisi ilə xarakterizə olunur:
DOL = (∆EBIT/ EBIT) / (∆Q/ Q),
burada (∆EBIT /EBIT )- faiz və vergilərdən əvvəl mənfəətin dəyişmə dərəcəsidir,
% ilə.
(∆Q / Q) - təbii vahidlərdə satış həcminin dəyişmə sürəti, %.
Beləliklə, məsələn, istehsalın 10% artması ilə mənfəət 40% artarsa, istehsal
leverageının göstəricisi olacaq:
DOL = (∆EBIT/ EBIT) / (∆Q/ Q)= 40/10 = 4.
İstehsal gücünün miqdarı aşağıdakı ifadədən də müəyyən edilə bilər:
DOL = (∆EBIT/ EBIT) / (∆Q/ Q) = [∆ Q * (р – v)* Q] / [EBIT*∆ Q] = с * Q /
EBIT = (S-VC)/(S-VC-FC)
DOL göstəricisinin iqtisadi mənası belədir: fiziki vahidlərdə satış həcmi 1%
dəyişdikdə faiz və vergilərdən əvvəl qazancın neçə faiz dəyişəcəyini göstərir, yəni
təşkilatın mənfəətinin dəyişkənlik dərəcəsini xarakterizə edir. Düsturdan da
 70

göründüyü kimi, sabit xərclərin səviyyəsi nə qədər yüksəkdirsə, istehsal leverage

səviyyəsi də bir o qədər yüksəkdir. İstehsal riski, əməliyyat mənfəəti əldə
etməmək, yəni istehsal xərclərini ödəmək riskidir.
Beləliklə, DOL göstəricisi bir investisiya layihəsinin riskini qiymətləndirmək üçün,
habelə istehsal riski səviyyəsinə görə bir layihənin həyata keçirilməsinin bir neçə
variantını müqayisə etmək üçün istifadə edilə bilər.
Ədəbiyyat:
1.М.А. Николаев. Инвестиционная деятельность. Псков Издательство ППИ 2018.Стр.144-
152
2.İ. İbrahimov, K.Kərimov. Sənayedə investisiya və innovasiya fəaliyyəti. Bakı, BBU,
2016.səh:120-129.
3.A.A.Кочетков. Управления инновационной системы промышленного предприятия. М.
ФГБУН Институт экономики Российской академии наук.2020.Стр. 172-179
4.Əhmədov M.A., Hüseyn A.C. Dövlətin iqtisadi siyasəti. Bakı, 2011. səh:388-395
5. Кучарина Е.А. Инвестиционный анализ. СПб, Питер, 2016. Cтр. 84-88
6. В.А.Чернов. Инвестиционный анализ. М, ЮНИТИ. 2019. Стр. 148-157
7. Т.С.Колмыкова Инвестиционный анализ. М, ИНФРА-М,2019.Стр.114-119
 71

Mövzu 8. İnvestisiya qoyuluşlarının səmərəliliyinin qiymətləndirilməsində

zaman, qeyri-müəyyənlik və risk amillərinin nəzərə alınması zəruriliyi.
Suallar:
8.1. İnvestisiya qoyuluşlarının səmərəliliyinin qiymətləndirilməsində zaman faktorunun rolu.
8.2. İnvestisiya qoyuluşlarında qeyri-müəyyənliyin yaranma səbəbləri və onun aradan
qaldırılmasının həlli yolları.
8.3. Layihə riskləri səviyyəsinə təsir edən amillərin tədqiqi.
8.4. Layihə risklərinin hesablanması.
8.5. Risklərin neytrallaşdırılmasının həlli üsulları.

1. İnvestisiya qoyuluşlarının səmərəliliyinin qiymətləndirilməsində zaman

faktorunun rolu.
Real investisiyalaşdırma və onun formalarının spesifik xarakteri
qabaqcadan onların müəssisədə həyata keçirilməsi xüsusiyyətlərini təyin edir.
Müəssisənin yüksək investisiya fəallığında real investisiyaların idarə edilməsinin
səmərəliliyini artırmaq məqsədi ilə idarəetmə üzrə xüsusi siyasət işlənib hazırlanır.
Real investisiyaların idarə edilməsi siyasəti, müəssisənin ümumi investisiya
strategiyasının müəyyən hissəsini təşkil edərək, daha əlverişli real investisiya
layihələrinin hazırlanması, qiymətləndirilməsi və realizə olunmasını təmin edir.
Əvvəlki dövrlərdə real investisiyaların vəziyyətinin təhlilində müəssisənin
investisiya fəallığı səviyyəsi qiymətləndirilir və başlanmış real investisiya
layihələri və proqramlarının başa çatma dərəcəsi müəyyən edilir. Bu halda təhlili
üç mərhələyə bölmək olar:
- Birinci mərhələdə, real aktivlərin artımına investisiyalaşdı- rılmış kapitalın
ümumi həcminin dinamikası öyrənilir, müəssisənin investisiyaların ümumi
həcmində real investisiyanın xüsusi çəkisi müəyyən olunur.
- İkinci mərhələdə, ayrı-ayrı investisiya layihələri və proqramlarının realizə
olunma dərəcəsi, investisiya resurslarının mənimsənilmə səviyyəsi nəzərdən
keçirilir.
 72

- Təhlilin üçüncü mərhələsində, əvvəllər başlanmış layihə və proqramların

başa çatması səviyyəsi təyin olunur, tam başa çatma üçün investisiya resurslarının
lazım olan həcmi dəqiqləşdirilir.
Qarşıdakı dövrdə real investisiyaların ümumi həcminin təyini mərhələsində
əsas vəsaitlərin ayrı-ayrı növləri üzrə planlaşdırılan artımının həcmi, eləcədə
müəssisənin istehsal-kommersiya fəaliyyətinin həcminin artımını təmin edən qeyri-
maddi və dövriyyə aktivləri təyin edilir. Bu artım həcmi əvvəllər başa çatmamış
əsaslı tikintini öyrənilir, müəssisənin investisiya fəaliyyətinin müvafiq istiqamətinə
tam uyğun olan real investisiya obyekti öyrənmək üçün seçilir; mövcud olan
aktivlərin təzələnməsinə aktivlərin alınması (texnika, texnologiya və i.a.) imkanları
və şərtləri nəzərdən keçirilir; seçilmiş investisiyalaşdırılma obyektlərinin dəqiq
ekspertizası aparılır.
Real investisiya layihələrinin biznes-planlarının hazırlanması aparılmalıdır.
Bütün iri həcmli real investisiya formaları (köhnəlmə ilə əlaqədar olaraq ayrı-ayrı
mexanizmlər və avadanlıqların yeniləşdirilməsi istisna olmaqla) real investisiya
layihələri kimi nəzərdən keçirilməlidir. Ona görə də, belə İnvestisiya layihələrinin
müəssisə daxilində biznes-planı işlənib hazırlanmalıdır. Kiçik real investisiya layi-
hələri üçün qısaldılmış biznes-plan (yalnız onun həyata keçirilməsini birbaşa
əsaslandıran bölmələr) tərtib oluna bilər.
Əvvəlki mərhələlərdə seçilmiş investisiya obyektləri iqtisadi səmərəlilik
baxımından təhlil edilməlidir. Bu halda hər bir investisiya obyektin səmərəliliyin
qiymətləndirilməsinin konkret metodikasından istifadə edilməlidir. Qiymətləndir-
mə nəticələri əsasında ayrı-ayrı investisiya layihələri onların səmərəlilik (gəlirlilik)
meyarlarına görə sıraya düzülür. Başqa şərtlər dəyişmədiyi halda, ən çox gəlirliyi
təmin edən real investisiya obyekti realizə üçün seçilir.
İnvestisiya obyektlərinin hər birində risklər identifıkasiya olunmalı və
qiymətləndirilməlidir. Qiymətləndirilmə nəticəsində ayrı-ayrı investisiya
obyektləri riskin səviyyəsinə görə sıraya düzülür və başqa şərtlər dəyişmədiyi
halda, minimal investisiya riskini təmin edən variant realizə məqsədilə seçilir.
 73

İnvestisiya layihələrinin qiymətləndirilməsində vaxt amilinin nəzərə alınıb-

almmamasmdan asılı olaraq, qiymətləndirmə üsulları iki qrupa bölünür:
- Diskontlaşdırılmış qiymətləndirməyə əsaslanan üsullar;
- Mühasibat uçotuna əsaslanan üsullar.
Birinci qrup üsullara aşağdaklar aid edilir:
- İntcqral səmərə (xalis cari dəyər göstəricisi);
- Rentabellik norması (daxili rentabellik norması);
- Rentabellik indeksi.
İkinci qrup üsullara isə aşağıdakılar daxildir:
1. İnvestisiyanın ödənmə müddəti;
2. İnvestisiyanın səmərəlilik əmsalı.
İnvestisiya layihələrinin qiymətləndirilməsi zamanı illər üzrə investisiya
qoyuluşlarının həcmləri və gəlirlər, layihənin həyata keçirilməsi müddəti, pul
axınının diskontlaşdınlması əmsalı və s. əsas götürülür.
İnvestisiya layihəsinin inteqral səmərəsi üsulunun əsasını ilkin investisiya
məbləğinin proqnozlaşdırılmış nağd pul axınının məbləği ilə müqayisə edilməsi
təşkil edir. Pul axını dövrlər üzrə paylandığına görə diskontlaşdınna (gətirilmə)
əmsalından istifadə olunaraq müqayisə edilən səviyyəyə gətirilir. Bu əmsalın
qiyməti investor tərəfindən müəyyənləşdirilir. İnvestor bu zaman illik faiz
dərəcəsindən və yaxud da onun investisiya qoyuluşundan əldə etmək istədiyi
mənfəət normasından istifadə edə bilər.
İnvestisiyanın daxili rentabellik norması dedikdə, inteqral səmərəni sılfa
bərabərləşdirən diskontlaşdınna əmsalının qiyməti başa düşülür.
İnvestisiyanın rentabellik indeksi nisbi göstəricidir və xərc vahidinin
payına düşən gəlirin səviyyəsini ifadə edir, başqa sözlə, investisiyanın
səmərəliliyini göstərir. Bu metodla investisiyaya sərf olunan vəsaitdən əldə
ediləcək gəlirin çox və ya az olduğu müəyyən edilir.
İnvestisiyanın ödənmə müddətinin hesablanması metodu həm sadə, həm
də geniş istifadə olunan üsuldur. Əgər investisiyadan gəlirlər illər üzrə bərabər
paylanıbsa, illik xərcləri gəlirlərin həcminə bölmək lazımdır. Mənfəətin illər üzrə
 74

qeyri-bərabər paylandığı hallarda isə, ödənmə müddəti investisiya qoyuluşunun

məbləğindən illik gəlirləri ilbəil çıxmaq yolu ilə tapılır.
İnvestisiyanın səmərəlilik əmsalının hesablanması metodunun iki xüsusiyyətini
göstərmək lazımdır. Onlardan birincisi, gəlirlərin diskontlaşdırılmasınm tələb
olunmamasından, ikincisi isə, gəlirlərin xalis mənfəət göstəricisi ilə xarakterizə
edilməsindən ibarətdir. Mənfəətin uçot norması kimi də adlandırılan investisiyanın
səmərəlilik əmsalı orta illik mənfəətin investisiyanın orta kəmiyyətinə (faizlə ifadə
olunur) bölünməsi yolu ilə hesablanır. İnvestisiyanın orta kəmiyyəti kapital
qoyuluşu məbləğinin ikiyə bölünməsi yolu ilə tapılır.

2. İnvestisiya qoyuluşlarında qeyri-müəyyənliyin yaranma səbəbləri və onun

aradan qaldırılmasının həlli yolları.
İnvestisiya zamanı layihənin təhlili qərarların qəbul edilməsində qarşıya
çıxan qeyri-müəyyənlikləri aradan qaldirmaq ücün cox vacibdir.Bu təhlilin
aparılması əməliyyatı intestisiyalaşmış layihələrin qarşısına cıxan
problemləri,alternativ variantların seçilməsi ilə geniş qeyri-müəyyənlikləri
səmərəli şəkildə tədqiq etməkdə böyük rola malikdir.
Gəlin layihənin təhlilinə tərif verək.Belə ki,layihənin təhlili-bu hər şeydən
önçə,investisiyalaşmış layihəyə olan məcmunu və layihənin realizə olunduqdan
sonra gətirəcək gəlırlərin qarşılaşdırılmasıdır.
A.I.Stepaşkanın isə baxdığımız problemə baxışları daha da
maraqlıdır.Belə ki,Stepaşkanın dediyinə görə,investisiyalaşmış layihə-bu heç də
yalnız qəbul edilmış investisiya həllinin realizə olunmuş forması deyil,həmdə
qərarların qəbulunun bir cox təzadlara gətirəcəyinin olmasını deyir.
Gəlin belə təzadları qruplaşdıraq:
 İnvestisiyalaşmış layihənin obyektiv və subyektiv qiymətləndirilməsi;
 İnvestir və layihənin quruluşu ilə;
 İnvestisiyalaşmış layihənin daxili və xarici muhiti;
 Məqsədə nail olmaq ücün mümkün vasitələrin olması.
 75

Bu təzadların ortaya çıxmağını yalnız investisiyalaşmış layihəni ümümi

qiymətləndirmədən sonra bilmək olar.İnvestisiya qoyuluşundan sonra təzadlı anlar
çıxa bilər.Nəticə olaraq,A.I.Stepaşka iqtisadı,ekoloji,sosial və elmi-texniki
göstəriciləri diqqətlə nəzərdən keçirməyi məsləhət görür.
Bu model aşağıdakıları özündə əks etdirir:
1. Tələbetmə sistemini ,investisiyalaşmanın realızasiyasına yaxınlaşmanı;
2. İnvestisiyalaşmış layihə büdcəsinin bazarın tələblərinə davamlığını;
3. İnvestisiyaların reallaşmasından sonrakı itirimlərin olmağinin munkunluyunə və
hədəfə çatmanın səmərəsini görməyi;
4. Daha yaxşı qərarları qəbul etməyə imkan verir.
Dünya bankının layihənin baxışı isə şəkiıdə öz əksini tapmışdır.
Beləliklə,biz deyə bilərik ki,investisiyalaşmış layihənin təhlili özündə bütün
metodları (Maliyyə,Texniki,Ekoloji,İqtisadi) birləşdirir.
Layihənin təhlili əsasən aşağidakı məsələləri həll edir:
 Layihənin əmələgəlməsi
 Layihənin nəticəsi;
 Layihənin səmərəliyi;
 Bir neçə göstərilən variantlardan ən vacibini seçməyə imkan verir.
Ayrı-ayrı real investisiya layihələrinin həyata keçirilməsi ilə bağlı olan investisiya
xərclərinin ümumi həcminin proqnozlaşdırılması və onların səmərəliliyinin təyini,
aktivlərin investisiya dəyərinin əsaslandırılmış qiymətləndirilməsini tələb edir.
Aktivlərin dəyəri onların müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətində uçota alındığı və
istifadə edildiyi dəyərlə qiymətləndirilməsidir. Aktivlərin dövriyyəsi prosesində
uçota alındığı və istifadə edtldx- yi dəyən., vxvvfö'ssAS-öwn VVYMƏXTOVCVI
fəaliyyətinin bir sıra aspektlərinə təsir edir. O, müəssisənin investisiya
cəlbediciliyini təyin edir:
- Aktivlərin dəyərinin qiymətləndirilməsi nəticələri mühasibat uçotunun
obyektivliyi və müəssisənin maliyyə hesabatının formalaşmasını təyin edir.
 76

- Bu göstərici aktivlərin formalaşmasında investisiya kapitalına tələbatı

müəyyən edir.
- Aktivlərin dəyəri əhəmiyyətli dərəcədə məhsulun maya dəyərinin
səviyyəsinə, deməli, müvafiq olaraq müəssisənin qiymət siyasətinə də təsir
göstərir.
- Aktivlərin dəyərinin real göstərilməsi müəssisənin fəaliyyətinin son
nəticələrini obyektiv qiymətləndirilməyə imkan verir.
- Müəssisənin əmlak təminatını ödəmək məqsədilə kreditlər cəlb edildikdə
aktivlərin dəyərindən istifadə edilir (aktivlərin girov dəyəri).
- Müəssisənin əmlakı sığorta edildikdə aktivlərin dəyərinin
qiymətləndirilməsindən istifadə olunur (aktivlərin sığorta dəyəri kimi).
- Əmlakdan vergi tutmada aktivlərin dəyəri verginin hesablanması üçün baza
rolunu oynayır (vergi tutulan aktivlərin dəyəri).
- İnvestisiya menecmenti sistemində mühüm məqsədli göstərici olan
müəssisənin bazar dəyərinin formalaşmasına aktivlərin dəyəri təsir göstərir.
- Müəssisə iflası elan edildiyi dövrdə aktivlərin obyektiv təyin olunmuş dəyəri
kreditorların tələblərinin ödənilməsinə real imkan yaradır.
Deməli, bütün bunlar göstərir ki, aktivlərin dəyəri nəinki daxili, eləcə də xarici
investorları maraqlandıran məsələdir. Müəssisələrin iqtisadi fəaliyyətlərində bu
göstəricinin yüksək əhəmiyyəti iqtisadçıların daimi marağına səbəb olmuşdur. Ona
görə də, son illərdə belə qiymətləndirmənin metodiki prinsipləri forma-
laşdırılmışdır.
1. Aktivlərin dəyəri onların müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətində istifadə
xarakterindən asılı olaraq təyin olunur.
Bu baxımdan müasir dövrdə aktivlərin qiymətləndirilməsində əməliyyat və
investisiya dəyərləri meyarları fərqləndirilir:
Aktivlərin əməliyyat dəyəri (yəni, müəssisənin əməliyyat fəaliyyətində
istifadə olunan aktivlərin dəyəri) ilk növbədə onların konkret təsərrüfat subyektinə
faydalılığına görə qiymətləndirilir. Faydalılıq prinsipinə əsaslanan
qiymətləndirilmədə, aktiv yalnız müəyyən funksiyanı yerinə yetirmək üzrə
 77

təsərrüfatçılıq subyektində əməliyyat fəaliyyətində faydalı olduğu halda dəyərə

malik olur. Başqa sözlə, əməliyyat istifadəsində aktivlərin dəyərliliyi yalnız
konkret təsərrüfatçılıq subyektində onun qiymətləndirilməsi ilə xarakterizə olunur.
Bu halda həmin aktivlər satış obyekti kimi nəzərdən keçirilmir. Fəaliyyətdə olan
müəssisələrdə istehsal aktivləri hərəkət prosesində yalnız bu növ dəyərlə qiy-
mətləndirilir.
Aktivlərin investisiya dəyəri (yəni müəssisənin investisiya fəaliyyətində
istifadə olan aktivlərin dəyəri) ilə qiymətləndirilməsi, ona kapital qoymaq istəyən
investorun marağı nəzərə alınmaqla aparılır. Belə dəyər real investisiya
layihələrinin, ayrı-ayrı real aktivlərin və ya maliyyə investisiyalaşdırma alətlərinin
onların gözlənilən gəlirliliyi, risk, likvidlik və digər investisiyanın cəlb ediciliyi
göstəriciləri nəzərə alınaraq təyin olunur. Bu meyardan asılı olaraq eyni aktiv
əməliyyat və ya investisiya menecmenti baxımından müxtəlif dəyərlə qiymətlər ala
bilər. Aktivlərin əməliyyat dəyəri, onların həyat dövrü mərhələsi ilə təyin
olunur. Məlumdur ki, müəssisədə əməliyyat proseslərində olan aktivlər daima
hərəkətdə olur və onların dəyəri dəyişir. Əməliyyat aktivlərinin hərəkəti fasiləsiz
xarakterli olduğuna görə onların dəyəri, yalnız müəyyən konkret vaxt anına
qiymətləndirilə bilər. Dəyərin belə diskret qiymətləndirilməsi baxılan müəyyən
dövrdə onun orta kəmiyyətinin təyin olunmasını istisna etmir. Bu meyarlar
baxımından aktivin ilkin dəyəri; dövriyyənin konkret mərhələsində aktivin dəyəri
və aktivin ləğv dəyəri fərqləndirilir.
Aktivin ilkin dəyəri onun müəssisəyə daxil olma qiymətini əks etdirir, yəni
istifadənin başlanması alınma onun dəyərini xarakterizə edir. Aktivin dəyərinin
belə qiymətləndirilməsi həyat dövrünün başlanğıc mərhələsində stabil göstərici
kimi uçot prosesində qeydə alınır. Ona aktivin dəyərinin dəyişməsi təsir etmir.
Başqa sözlə, aktivin ilkin və real dəyərləri yalnız aktivin əmlak qiymətlərinin
tərkibinə daxil edildiyi anda bir-birinə uyğun gəlir.
Dövriyyənin konkret mərhələsində aktivin dəyəri, onun təsərrüfatda
istifadə prosesində olduğu dövrdə, hər bir sonrakı qiymətləndirmə anında
səviyyəsini əks etdirir. Aktivin növündən və ayrı-ayrı amillərin fəaliyyətindən asılı
 78

olaraq konkret dövriyyə mərhələsində aktivin ilkin dəyəri azala (dəyər itirildikdə)
və ya arta (saxlanılma prosesində xarici amillərin təsiri ilə dəyərin artması) bilər.
Aktivin ləğv dəyəri həyat dövrünün başa çatmasında onun səviyyəsini
xarakterizə edir. Müəssisə iflasa uğradıqda da ləğv dəyəri təyin edilir. Adətən
aktivin ləğv dəyəri minimal qısa müddətdə mümkün olan satış qiymətinə bərabər
götürülür.
Aktivin dəyərinin formalaşdırdması və qiymətləndirilməsi
xüsusiyyətləri onun konkret növü ilə təyin olunur.
Aktivlərin dəyərinin qiymətləndirilməsi baxımdan onun əsas üç növü fərqləndirilir:
amortizasiya olunan əsaslı aktivlər; cari material aktivləri; maliyyə aktivləri.
3. Layihə riskləri səviyyəsinə təsir edən amillərin tədqiqi.
Təsadüfi deyil ki, müasir dünya iqtisadiyyat elminin görkəmli alimləri
D.L.Gitman, R.S. Pindayk, Uilyarn F. Şarp, R.D. Rubenfeld,N.N. Yanenko,
V.İ.Karnaçuk innovasiya layihələrinin iqtisadi sistem və proslərin tədqinin bazisi
adlandırmışlar. Belə ki, müəssisınin fəaliyyətində innovasiya layihələrinin
texniki-iqtisadi göstərigilərinin təhlili səmərəlilik kriteriyası göstəricilərinin
təyininə əsaslanır və bu amillər ayrı-ayrılıqda hesablanır. İnnovasiya lajirələrinin
idarə olunmasında iqtisadi təhlilin funksiyası ( Y f) sisteminə daxil olan üş
faktora,yəni əməliyyatın faydalı səmərəliliyi, əməliyyat xərcləri və onun vaxt sərfi
eyni vaxda aşağıdakı düsturla hesablanır:
Yf) = Y ( qs), (əx), (vs),
Burada qs - əməliyyatın faydalı səmərəliliyi ; əx - əməliyyat xərcləri; vs - vaxt sərfi.
1. Müəssisənin iqtisadi sisteminin idarə olunan göstəricilərinin nəzəri tədqiqatı
aparilmalıdır.
2.Müəssisənin iqtisadi səmərəliliyi xarakterizə edən göstəricilər
hesablanmalıdır.
3.Müəssisənin iqtisadi strategiyasına uyğun olaraq layihə olunması nəzərdə
tutulan obyek üçün hesablama maşınlarında tətbiq ediləcək riyazi model
seçilməlidir.
Qeyid etmək lazımdır ki, innovasiya layihəsinin risk amilinin moleşdirilməsi
 79

əsasında təhlili bir çox probləmlərin həlini tələb edir. Belə ki, təhlil ilə məşğul olan
mütəxəsis rizayi hazırlığa malik olmalıdır. Çünki riyazi moleldirmənin
metodlarını bilmədən iqtisadi təhlili aparmaq qeyri mümkündür. Bütün
modellərdə olduğu kimi riskin təyini modellərində əsasən aşağıdakı işləri yerinə
yetirmək vacibdir:
♦modelləşdirmənin məqsədinin təyini;
♦ konseptual modelin qurulması;
♦ model sisteminin alqoritminin işlənməsi;
♦ model sisteminin proqramının işlənməsi;
♦ model təcrübələrinin planlaşdırılması;
İnnovasiya mühiti risklə xarakterizə olunur ki, bu da innovasiya iqlimi
göstəricisinin əksi kimi xarakterizə olunur. Belə ki, innovasiya prosesində istifadə
olunan risk anlayışı investor tərəfindən qoyulan vəsaitin itirilməsi və ya arzu
olunmaz nəticələrlə üzləşməsi ehtimalından ibarətdir. İnnovasiya iqliminə təsir
edən faktorların riskin azalması və ya artmasma təsir etdiyi üçün onlar həm də risk
faktorları kimi də xarakterizə olunur. Bu faktorlar - xarici investora innovasiya
layihələrinə vəsait qoyuluşu məqsədilə seçdiyi ölkə və onun təsərrüfat sahələri
haqqında daha düzgün təsəvür yaratmağa kömək edir. Risk amillərinin təhlili
zamanı xaricı investorlar daha çox üzləşə biləcəklərinə üstümlük verirlər Belə ki,
risk faktorlarının qiymətləııdirilməsi investorlara innovasiya layihələrinin
hazırlanmasında düzgün qərarların verilməsi baxrımından spesifik əhəmiyyətə
malikdir. İnnovasiya fəaliyyəti uzun müddətli xərclərə əsaslandığından, o bütün
hallarda risklə əlaqədar olur. Riskin idarə olunması idarəetmə fəaliyyəti olmaqla
problemin həlli yollarının tapılmasında və qərarların qəbul edilməsində geniş
spektrə malik təsadüfi və qəsdən tətbiq edilə bilinəcək təsirləri mimimuma
edirilməsinə imkan verir. Risk özündə ən azı üç elemenri birləşdirir:
1. Hadisənin qeyri müənliyi. Risk o vaxt meydana gəlir ki, hadisənin
inkişafı
bir manalı deyildil. Məsələn, bank faizinin dərəcəsi düşə və ya arta bilər, yada
dəyişməz qalar.
 80

2. İtkilər. Yəni, ilkin sərtlərdən biri məqbul olmasın. Məsələn, yanğın evi
məhv
edir. Deməli, yanğın evin dəyərinin itirilməsi üçün əvvəlcədən düşünülmüş və
həyara keçirilmiş planin tərkib hissəsi sayıla bilinməz. Yəni, yanğın ilk şərt kimi
qəbul olunmazdır. Evin dəyərinin itirilməməsi üçün onun və əvəlcədər yanğın
təlükəsindən qorunması məqsədi ilə sığorta olunması, evin dəyərinin
saxlanmasında
risk faktorunun nəzərə alınmasını səciləndirir.
3. Laqiyyətzis olmamaq. Yəni, hər bir insan və ya təşkilat hadisələrin arzu
olunmaz istiqamətdə inkişafına laqeyidsizlik gösrətməməlidir.
Risk fakroruna çoxlu sayda amillər – siyasi, iqtisadi, demoqrafik, coğrafi və s.
təsir gösrərir.
Təhlil etdikdə aydın olur ki, riskin hər bir növü ayrı –ayrı bölmələrə ayrıllar.
Belə ki:
1.Nəticə xarekterindən asılığına görə- təmiz və sperkulyasiyaya.
2. İdarə olunma dərəcəsinə görə - daxili və xarici.
3.Yaranma sferasına görə - istehsal, komersiya, maliyyə və sosial.
4. Tipinə görə - makroiqtisadi və mikroiqtisadi.
5. Yaranma vaxtına gğrə - cari və perspektirli
6. Maliyə itkilərinə görə - icazə həddində olan risk, kritik və qəsa riski.
7. Sahibkarlıq dərəcəsinə görə - haqlı və haqsız.
8. Sığorta imkanına görə - sığorta olunan və olunmayan.
9. Yaranma səbəblinə görə - qeyri müəyyən, gözlənilməz və invormasiya
çatışmamazlığından yaranan risklər.
Yuxarıda göstərildiyi kimi ümumiyyətlə investısiya qoyuluşları riskilə sıx
sürətdə bağlıdır. Bu sahədə mövcud olan rislər müxtəlif olsalarda onlar əsasən iki
qrupda müəyyənləşdirilir:
- ölkənin siyasi-iqtisadi vəziyyəti ilə xarakterik əlan ümumi riskiər;
- konkret obyektlə baglı kommersiya riski formasında çıxış edən

risklər.
 81

Neftqaz sektorunda spesifik risk növlərinə də təsədüf edilir. Eyni zamanda

risk amili neft sənayesində bənzərsiz kəskinliyi ilə də xarakterizə olunur. Beb ki,
burada riskin səviyvəsi əsasəu təbii faktərlarla bağlı olur. Neftin axtarışı və
kəşfiyyatından sonuncu istehiakçıva qədər bütün mərhələlərdə risk iştirakçıları
maraqlandırır.
Ümumiyvətlə,istənilən innovasiya layihəsi müzakirə edilərkən nəzərdə
tutulur ki, onun həyata kcçirilmüsinə təsir göstərə biləcək bu və ya digər amillərin
öyrənilmə dərəcəsindən asılı əlaraq müəyyənlik, risk və qeyri-müəyyənlik halları
ola bilər. Müəyyənlik şəraiti dedikdə vəziyyətin qanunauyğun şəkildə daha dəqiq
təsəvvürü başa düşülür. Qeyri-müəyyənlik şəraitində vəziyyət üzrə məlumatlar tam
dəqiq əlmur. Risk isə vəziyyəlin müəyvən ehtimalla avdınlığının mövcııdluğu kimi
başa düşülür. Bu zaman varanan riskin həçmi ilə investorun maliyyə resurslannın
müqayisəsi riskin səviyyəsini xarakterizə etməklə risk əmsalı kimi
müəyvənləşdirilir. Risk əmsalının müəyyən edilməsi üçün aşağıdakı formuladan
istifadə edilir:
R = İ / S,
Burada, R - risk əmsalı; S - investorun resurslarının həcmi;İ - konkret innovasiya
layihəsində baş verə bilən itkinin maksimal həcmidir.
Riskin nisbi həcmini müyyən etmək üçün baza kimi götürülən müəssisələrin,
kompaniyaların əsas və dövriyyə vasitələrinin dəyərini və ya həmin növ
fəaliyyətədə nəzərdə tutulan məsrəflərin məbləğini, yaxud hesablama mənfəətini
götürmək məqsədəuyğun hesab olunur. Bu və ya digər bazanın seçilməsi,
pirinsipial əhəmiyyət kəsb etmir, lakin daha yüksək dərəcədə dəqiq olan
göstəricilərin seçilməsinə üstünlük verilməlidir.
Baza göstəricilərini hesablaşmanın və ya mənfəətin, məsrəflərin, daxil
olmaların gözlənilən göstəriciləri adlandırıırlar.
Həqiqətdə itkilər mənfəətin, gəlirin gözlənilən həcmlərinə görə aşağı
düşməsidir. Sahibkarlıq itkiləri, birinci növbədə, təsadüfi, qabaqcadan görünməyən
şəkildə mənfəətin aşağı düşməsidir. Məhz belə itkilərin həcmi riskin dərəcəsini
xarakterizə edir.
 82

İtkiləri maddi, əmək, maliyyə, vaxt və iqtisadi hissələrə bölmək məqsədə

uyğundur, habelə onların xüsusi növlərini ayırmaq lazımdır. Riski
qiymətləndirərkən yalnız təsadüfi itkiləri nəzərə almaq lazımdır, onlan bir başa
hesablamaq, proqnozlaşdırmaq mümkün olmur, ona görə də planda, proqnozda,
layihədə nəzərdə tutulmur. Əgər itkiləri qabaqcadan görmək mümkündürsə, bu
halda onlara itkilər kimi yox, qaçılmaz xərclər kimi baxılır və hesablaşma
kalkulyasiyasına daxil
edilir. Bu halda, qabaqcadan görünən qiymətin, vergilərin hərəkətləri, təsərrüfat
fəaliyyətinə tətbiqi gedişində onların dəyişikliyi təsərrüfatçı tərəfidən biznes-
planda, sahibkarlıq layihələrində nəzərə almalıdır.
4. Layihə risklərinin hesablanması.
İnvestisiya layirə risklərinin idarə olunmasında iqtisadi ədəbiyyatda
Neylora və Şenona nəzəriyyələrinə əsaslanan imitasiya modelləşdirilləsindən
istifadə edilməsi tövsiyyə olunur.
Neylora nəzəriyyəsinə görə “imitasiya “ rəqəm hesablama maşınlarında
mürəkkəb sistemlərin vəziyyətini xarakterizə edən riyazi modellər üzərində,
hesablama metodların köməliyi ilə aparilan eksperiment (təcrübə) başa düşülür.
Şenonaya görə imitasiya modelləşdirməsi "real sistemlərin” modellərinin
yaradılması, bu modellər üzərində sistemlərin qiymətləndirilməsinə əsaslanır.
. İnvestisisa layihəsində ayrılmış (dispersiy) gəlir normasınin və orta
kəmiyyətin təhlilinə əsaslanan metodla riskin təhlili. Bu məqsədlə aşağıdakı

düsturlardan istifadə onunmuşdur.

 83

Burada ri- gəlir norması i- sonunda; i-1,n sonluğun mümkün olunan ədədi; r̄ -
σ 2−
fəlir normasının orta ədədi; r dispersiya ədədi; σ r − orta kvadrat kənarlaşma;
Pi- investisiyaya cəlb olunan pul vəsaiti.
σ
r̄ və r2 təyin etdikdən sonra variantın sexilməsi Q. Markovix qaydasına
əsasən təyin edirik. Onda aşağıdakı s.rtləri qəbul edirik:

1.
r A ¿rB; (
σ
r2 )A ⊳ (
σ
r2 )B ,
Belə halda variasiya əmsalı:
σr
V= ,
r .

V ⊳V
A B
.

Nəzərə almaq laşımdır ki, baxılan layihənın təhlilində zaman faktorunu

nəzərə almlr. Ona görə invesrisiya layihələrinin təhlilində daha dəqiq merəda
əsaslanan, yəni xalis cari dəyərin
( NPV) hesablanmasına baxsaq onda aşağıdakı düsturdan istifadə edirik:

σ NPV
ν= ;
NPV
Burada ν - variyasiya əmsalı.
5. Risklərin neytrallaşdırılmasının həlli üsulları.
Riskin idarə olunması çox pilləli identifikasiya prosesi olmaqla özündə
qiymətləndirmə, idarəetmə, monitorinq və nəzarət məhfumlarının birləşdirir. Başqa
sözlə, risk bütün siyasi, iqtisadi və təşkilatı proseslərdə qərarların qəbul edilməsi,
icrası və nəzarətinin tam məcmusudur.
 84

Başqa sahələrdə olduğu kimi neftqaz sənayesi sahələrinin idarə edilməsində

risk probləmlərin həllində qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmağın səmərəli
variantlının seçilməsi əsas faktordur. Yəni müəssisənin səmərəli idarə olunması
əsasında qarşıya qoyulmuş məqsədə iki halda nail olmaq mümkündür:
♥ müəssisənin gəliri ilə riski arasında optımal variantın seçilməsi;
♥ investisiya layihəsinə cəlb olununan kapital qoyulyçu ilə qəbul edilməsi
məqbul sayılan risk arasında müəyyən uyğunluq.
Riskin idarə olunması idarəetmə fəaliyyəti olmaqla problemin həlli
yollarının tapılmasında və qərarların qəbul edilməsində geniş spektrə malik
təsadüfi və qəsdən tətbiq edilə bilinəcək təsirləri mimimuma edirilməsinə imkan
verir. Risk özündə ən azı üç elemenri birləşdirir:
Hadisənin qeyri müənliyi. Risk o vaxt meydana gəlir ki, hadisənin inkişafı
bir manalı deyildil. Məsələn, bank faizinin dərəcəsi düşə və ya arta bilər, yada
dəyişməz qalar.
İtkilər. Yəni, ilkin sərtlərdən biri məqbul olmasın. Məsələn, yanğın evi
məhv edir. Deməli, yanğın evin dəyərinin itirilməsi üçün əvvəlcədən düşünülmüş
və həyara keçirilmiş planin tərkib hissəsi sayıla bilinməz. Yəni, yanğın ilk şərt
kimi qəbul olunmazdır. Evin dəyərinin itirilməməsi üçün onun və əvəlcədər yanğın
təlükəsindən qorunması məqsədi ilə sığorta olunması, evin dəyərinin
saxlanmasında risk faktorunun nəzərə alınmasını səciləndirir.
Laqiyyətzis olmamaq. Yəni, hər bir insan və ya təşkilat hadisələrin arzu
olunmaz istiqamətdə inkişafına laqeyidsizlik gösrətməməlidir.
Risk fakroruna çoxlu sayda amillər – siyasi, iqtisadi, demoqrafik, coğrafi və s.
təsir gösrərir.
İnvestisiya mühiti risklə xarakterizə olunur ki, bu da investisiya iqlimi
göstəricisinin əksi kimi xarakterizə olunur. Belə ki, investisiya prosesində
istifadə olunan risk anlayışı investor tərəfindən qoyulan vəsaitin itirilməsi və ya
arzu olunmaz nəticələrlə üzləşməsi ehtimalından ibarətdir. İnvestisiya iqliminə
təsir edən faktorların riskin azalması və ya artmasma təsir etdiyi üçün onlar həm
də risk faktorları kimi də xarakterizə olunur. Bu faktorlar - xarici investora
 85

investisiya qoyuluşu məqsədilə seçdiyi ölkə və onun təsərrüfat sahələri haqqında

daha düzgün
təsəvür yaratmağa kömək edir. Risk amillərinin təhlili zamanı xaricı investorlar
daha çox üzləşə biləcəklərinə üstümlük verirlər.
Belə ki, risk faktorlarının qiymətləııdirilməsi investorlara investisiya
layihələrinin hazırlanmasında düzgün qərarların verilməsi baxrımından spesifik
əhəmiyyətə malikdir. İnvestisiya fəaliyyəti uzun müddətli xərclərə
əsaslandığından, o bütün hallarda risklə əlaqədar olur.
Ədəbiyyat:
1. Q.S.Süleymanov, K.S.Kərimov, K.H.İsayev. Monoqrafiya. Sənaye sahələrinin innovasiyalı
idarə edilməsinin iqtisadi mexanizmləri .“Elm və Təhsil”. Bakı-2020. səh.246-250.
2.М.А. Николаев. Инвестиционная деятельность. Псков Издательство ППИ 2018.Стр.161-
173
2.İ. İbrahimov, K.Kərimov. Sənayedə investisiya və innovasiya fəaliyyəti. Bakı, BBU,
2016.səh:130-138.
3.A.A.Кочетков. Управления инновационной системы промышленного предприятия. М.
ФГБУН Институт экономики Российской академии наук.2020.Стр. 187-199
4.Əhmədov M.A., Hüseyn A.C. Dövlətin iqtisadi siyasəti. Bakı, 2011. səh:401-414
5. Кучарина Е.А. Инвестиционный анализ. СПб, Питер, 2016. Cтр. 95-101
6. В.А.Чернов. Инвестиционный анализ. М, ЮНИТИ. 2019. Стр. 168-177
7. Т.С.Колмыкова Инвестиционный анализ. М, ИНФРА-М,2019.Стр.131-140
Mövzu 9. İnvestisiya qoyuluşlarının həcm və strukturuna təsir edən amillər.
Suallar:
9.1. Əmək və dövriyyə kapitalının idarə edilməsi.
9.2. Müəssisənin maliyyə vəsaitlərinin səmərəli dəyərləndirilməsi.
9.3.Müəssisənin kapitalının qiyməti, strukturunun təhlili və onun optimallaşdırılması.
9.4. Müəssisənin vergi və qiymət siyasətinin təyin edilməsi.
9.5. İnvestisiya qoyuluşlarının həcmi ilə iqtisadi artım arasında qarşılıqlı əlaqə.

1. Əmək və dövriyyə kapitalının idarə edilməsi.

Müəssisələrin gələcək fəaliyyəti onların dövriyyə vəsaiti ilə nə dərəcədə
təmin edilməsindən xeyli asılıdır. Dövriyyə vəsaitinin çatışmamazlığı təkrar
istehsalın gedişinə mane olur, müəssisədə maliyyə çətinliyi baş verir. Dövriyyə
 86

vəsaitinin artıqlığı isə onun dövriyyə sürətinin azalmasına, vəsaitin dövriyyədən

yayınmasına və rentabelliyin aşağı düşməsinə səbəb olur. Ona görə də istehsal
prosesinin dövriyyə vəsaitinə olan ehtiyacının düzgün müəyyən edilib, istehsalın
bu vəsaitlərlə lazımı dərəcədə təmin edilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Müəssisənin dövriyyə vəsaiti dedikdə onların dövriyyə istehsal fondlarında
olan pul vəsaitləri nəzərdə tutulur.
Dövriyyə vəsaitləri təkrar istehsal prosesində yerinə və roluna görə dörd qrupa
bölünür:
* istehsal ehtiyatlarına qoyulan vəsaitlər;
* bitməmiş istehsala və gələcək dövrün xərclərinə qoyulan vəsaitlər;
* hazır məhsula qoyulan vəsaitlər;
* pul və hesablaşmalarda olan vəsaitlər.
Dövriyyə vəsaitləri müəssisənin cari və əsaslı xərclərinin maliyyə-
ləşdirilməsinin əsas mənbəyi olub, maddi materiallar və maliyyə aktivlərinə
bölünürlər. Əmələgəlmə mənbələrinə görə dövriyyə vəsaitləri müəssisənin xüsusi
və ona bərabərləşdirilmiş dövriyyə vəsaitin; və borc alınan dövriyyə vəsaitinə
bölünür. Xüsusi dövriyə vəsaitinir formalaşması mənbələri investisiya üçün
nəzərdə tutulmuş vəsaitlərdir. Planlaşdırma dərəcəsinə görə dövriyyə vəsaitləri
normalaş- dırılan və normalaşdırılmayan dövriyyə vəsaitlərinə bölünür. Nor-
malaşdırılan dövriyyə vəsaitinin ehtiyatları müəssisənin dövriyy; vəsaiti hesabına
yaradılır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövriyy; vəsaitinin normalaşdırılması
tövsiyə xarakteri daşıyır, başqa sözlə onun normalaşdırılmasına ehtiyac duyulur.
Lakin buna baxmaya raq normalaşdırılmış dövriyyə vəsaitinin hərəkəti və
dinamikas həmişə müəssisənin diqqət mərkəzində olmalıdır.
Normalaşdırılan dövriyyə vəsaiti müəssisənin dövriyyə vəsaitini) o
hissəsinə deyilir ki, bunların hər bir növü üzrə ehtiyat normalar və pul ifadəsində
ümumi normativ müəyyən edilir.
Normalaşdırdmayan dövriyyə vəsaiti dövriyyə vəsaitinin o hissə sidir ki,
onlar üzrə ehtiyatın həcmi operativ qaydada nizama salı nır. Normalaşdırılmayan
dövriyyə vəsaitinə aiddir: əmtəələri (malların) göndərilməsi, pul vəsaiti və
 87

hesablaşmalarda olan vəsail lər. Dövriyyə vəsaitinin bütün qalan elementləri də

normalaşdırıhı Müəssisənin dövriyyə vəsaitinin tərkibini aşağıdakı şəkildə dah
aydın görmək olar.

Müəssisənin dövriyyə vəsaitlərinin tərkibi

2. Müəssisənin maliyyə vəsaitlərinin səmərəliyinin dəyərləndirilməsi.

Respublikamızın müasir iqtisadiyyatım müxtəlif mülkiyyət formalı və
fəaliyyət xarakterli çoxsaylı müəssisələrin təşəkkül tapması, təsərrüfat əlaqələrinin
artması və mürəkkəbləşməsi səciyyələndirir ki, bu da öz növbəsində maliyyə işi
həcminin xeyli çoxalmasına gətirib çıxarır. Eyni zamanda, yeni münasibətlər
baxımından hər bir konkret təşkilatda maliyyə işinin rolu və məzmununa ciddi mü-
nasibət bəslənməsi tələb olunur. Əks halda müəssisə maliyyə sabitliyini itirər və
müflisləşməyə düçar ola bilər.
Hər bir təsərrüfat subyekti maliyyə işini həyata keçirmək üçün xüsusi
maliyyə xidməti yaradır. Maliyyə xidmətinin əsas məqsədi təşkilatın maliyyə
sabitliyinin təmin edilməsinə, onun iqtisadi cəhətdən güclənməsinə və daha çox
mənfəət əldə etməsinə etibarlı zəmin yaratmaqdır.
Maliyyə işinin əsas məzmunu aşağıdakılardan ibarətdir:
- təşkilatın təsərrüfat fəaliyyətini maliyyə ehtiyatları ilə təmin etməkdən və
qarşıya qoyulan məqsədlərə nail olmaq üçün bu ehtiyatlardan maksimum səmərəli
istifadə olunmasından;
- maliyyə-kredit sistemi və digər təsərrüfat subyektləri ilə qarşılıqlı əlaqələrin
təşkilindən;
 88

- əsas və dövriyyə kapitalının qorunması, artırılması və səmərəli

istifadəsindən;
- müəssisənin büdcəyə, banklara, mal göndərənlərə və işçilərə olan öhdəliklər
üzrə borcların vaxtında ödənişini təmin etməkdən.
Başqa sözlə, maliyyə işinin mahiyyəti əsas və dövriyyə kapitalının fasiləsiz
hərəkətinin təmin edilməsindən və kommersiya fəaliyyətini müşayiət edən maliyyə
münasibətlərinin tənzimlənməsindən ibarətdir.
TTər bir müəssisə istehsal - təsərrüfat və maliyyə fəaliyyətinin olur. Yd 3 eÇlnlməsı

Prosesmdə müəyyən xərclər çəkməli

Müəssisənin xərcləri dedikdə, pul vəsaitlərinin və digər əmlakın ərfı,
kapitalın azalmasına səbəb olan şəraitlərin yaranması nəticəsində iqtisadı
qazancların əskilməsi başa düşülür.
Onların xarakteri, tərkibi və quruluşu təsərrüfatçılığın təşkilati - uquqı
formasından, sahə mənsubiyyətindən, təsərrüfat subyektinin kapital və əmtəə
bazarında tutduğu yerdən, investisiya, maliyyə və uçot siyasətindən, həmçinin
qanunvericiliklə müəyyən edilmiş digər qayda və prinsiplərdən asılıdır.
Məzmunundan asılı olaraq müəssisənin bütün pul xərclər (bundan sonra
“xərclər” və “məsrəflər” terminləri sinonim kimi işlədiləcək) üç əlamətə görə
qruplaşdırılır: a) mənfəət götürülməsi ilə əlaqədar olan xərclər; b) mənfəət
götürülməsi ilə əlaqədar olmayan xərclər g) məcburi (icbari) xərclər.
Mənfəət götürülməsi ilə əlaqədar xərclərə istehsal prosesinə xidmət
edilməsi, işlərin görülməsi və xidmətlərin göstərilməsi, məhsul satışının təşkil
edilməsi ilə bağlı məsrəflər və investisiyalar daxil edilir.
Mənfəət götürülməsi ilə əlaqədar olmayan xərclərə isə istehlak,
xeyriyyəçilik, humanitar məqsədlərə, habelə sosial ehtiyacların ödənilməsinə
yönəldilən vəsaitlər aid edilir. Buraya eyni zamanda müəssisə işçilərinə verilən
həvəsləndirici ödəmələri, qeyri - dövlət sığorta və pensiya fondlarına ayırmaları,
müəssisənin sosial - mədəni sahəsinin inkişafına çəkilən xərcləri də aid etmək olar.
Bu tipli məsrəflər müəssisənin imicini formalaşdırmaqla onun gəlirli işləməsinə
müsbət təsir edə bifər. Yaxşı təşkil edilmiş reklam və marketinq xidməti alıcıları,
 89

investorları və işçi qüvvəsini (ehtiyac duyulan mütəxəssis və sənətkarları) cəlb

etmək üçün müəssisənin etibarlı mövqeyindən yararlana bilər.
üçüncü qrup - məcburi - xərcləri vergilər və vergi ödəmələri, dövlət
büdcədənkənar fondlara ayırmalar, məcburi sığorta ödənişləri, cərimə sanksiyaları
və s. təşkil edir. Bu ödəmələrin dərəcələri müvafiq qanunvericilik aktları və
Məcəllələrlə müəyyən edilir və onların təsərrüfat subyektləri tərəfindən icrası
imperativ (mütləq) xarakter daşıyır. Mənfəətin əldə edilməsi ilə bağlı və məhsulun
(işin, xidmətin) maya dəyərini müəyyən edən xərclər maddi məsrəflərin
dəyərindən, əmək haqqı məsrəflərindən, sosial ehtiyaclara ayırmalardan, əsas
vəsaitlərin amortizasiyasından və sair məsrəflərdən ibarətdir.
Maddi məsrəflərə birbaşa istehsala sərf edilmiş xammal, material,
komplektləşdirici məmulatlar, bütün növ yanacaqlar və ener- inin, tara və tara
materialları, ehtiyat hissələri, azqiymətli və tez Köhnələn inventarların dəyəri,
istehsal xarakterli xidmətlərə görə Kənara ödənilən vəsaitlər aid edilir. Bir qayda
olaraq, bu kimi xərc- 'ər müəssisənin ümumi məsrəflərinin tərkibində daha yüksək
xüsi çəkiyə malikdir.
Yığım fondu - istehsal və qeyri - istehsal təyinatlı əsas fondların alınması və
inşası, habelə digər əsaslı vəsait qoyuluşu (gələcəkdə qaytarmaq şərti ilə) üçün
istifadə olunur. Eyni zamanda bu fond hesabına qaytarılmamaq şərti ilə aşağıdakı
xərclər maliyyələşdirilir:
- elmi tədqiqat işlərinin aparılması;
- təbiəti mühafizə tədbirləri;
- vergi ödənişi üçün maya dəyərinə daxil edilməsi normalarından artıq
xərclərin ödənilməsi (ixtisasın artırılması, ezamiyyə xərcləri, kredit üçün faizlər və
s.);
- qiymətli kağızların buraxılışı üçün xərclər;
- başqa müəssisələrin yaradılması üçün xərclər;
- mənfəətin gizlədilməsinə görə cərimə sanksiyalarının ödənilməsi və s.
İstehlak fondu - işçilərin sosial ehtiyaclarının ödənilməsinin və maddi
həvəsləndirilməsinin maliyyələşdirilməsi üçün sərf olunur. Buraya istehsal
 90

göstəriciləri ilə əlaqədar olmayan mükafatların verilməsi, maddi yardım

göstərilməsi, göndərişlərin, müalicənin, işçilər və onların ailə üzvləri üçün
dərmanların dəyərinin, faizlərin və s. ödənilməsi daxildir.
İstehlak fondundan çəkilən xərclər geri qaytarılmır.
Ehtiyat fondu - təbii fəlakətlər nəticəsində baş vermiş itkilər və balans
zərərlərinin ödənilməsi üçün istifadə olunur.
Müəssisənin hər bir təşkilati - hüquqi forması üçün onun sərəncamında qalan
mənfəətin bölüşdürülməsinin qanuna müvafiq mexanizmi müəyyən edilmişdir.
Hər bir müəssisədə balans mənfəəti bölüşdürmə obyektidir. Mənfəətin
bölüşdürülməsi dedikdə mənfəətin büdcəyə yönəldilməsi, mülkiyyətçilər
(səhmdarlar, təsisçilər) arasında və müəssisədə istifadənin maddələr üzrə
paylaşdırılması başa düşülür.
3.Müəssisənin kapitalının qiyməti, strukturunun təhlili və onun
optimallaşdırılması.
Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin ən mühüm cəhətlərindən biri müxtəlif pul
vəsaitləri fondlarının formalaşdırılması və istifadəsidir. Bu fondlar vasitəsilə cari
təsərrüfat fəaliyyəti və habelə geniş təkrar istehsal zəruri pul vəsaiti ilə təmin edilir,
elmi - texniki tərəqqinin maliyyələşdirilməsi, iqtisadi həvəsləndirmə tədbirləri,
büdcə təşkilatları və banklarla hesablaşmalar həyata keçirilir. Bu fondlar içərisində
nizamnamə fondu və yaxud nizamnamə kapitalı xüsusi yer tutur.
Müəssisə təşkil olunarkən təsis sənədlərinə uyğun olaraq müəyyən məbləğdə
nizamnamə fonduna malik olur. Nizamnamə fondunun təşkili mənbələrinə görə
təşkilatları iki qrupa bölmək olar:
- fəaliyyətdə olan müəssisələr.
Yeni təşkil olunan müəssisələrdə Nizamnamə Fondu (müəssisənin əmlakı)
üzvlərin pay haqları, səhm kapitalı, sahə maliyyə ehtiyatları, uzunmüddətli
kreditlər, büdcə vəsaitləri və sair mənbələr hesabına formalaşır.
Fəaliyyətdə olan müəssisələrdə maliyyə ehtiyatlarının mənbələrinə məhsul
satışından (iş görülməsindən, xidmət göstərilməsindən) əldə olunan gəlir,
 91

amortizasiya ayırmaları, sıradan çıxan və özgə- ninkiləşdirilən əsas fondların

satışından gəlir, möhkəm passivlər, müxtəlif məqsədli daxilolmalar aiddirlər.
Maliyyə ehtiyatlarının əlavə mənbəyi maliyyə bazarından səfərbər edilmiş
vəsaitlərdir. Səhmlərin, istiqrazların və qiymətli kağızların başqa növləri, kredit
qoyuluşları vasitələrin səfərbər edilməsi formalarıdır. Həmin qiymətli kağızlar
yalnız müəssisənin özünün buraxdığı qiymətli kağızlar olmalıdır.
Nizamnamə kapitalının hesabına müəssisənin əsas fondları və dövriyyə
kapitalı formalaşdırılır. Nizamnamə kapitalının təşkili, onun artırılması və səmərəli
istifadəsi, onların idarə edilməsi-müəssisənin maliyyə xidmətinin başlıca və ən
mühüm vəzifələrindən biridir. Nizamnamə kapitalı-müəssisənin xüsusi
vəsaitlərinin ilkin mənbəyidir. Səhmdar cəmiyyətinin nizamnamə kapitalının
məbləği onların buraxdığı istiqrazlar məbləğlərinin, dövlət və bələdiyyə
müəssisələrinin isə nizamnamə fondunun kəmiyyətini əks edir. Nizamnamə
kapitalının formalaşması qaydası müəssisənin təş- kilati-hüquqi formasından
asılıdır. Məsələn, səhmdar cəmiyyətinin nizamnamə kapitalı səhmlərin buraxılması
və satışı yolu ilə yaradılır. Nizamnamə kapitalı müəssisə tərəfindən təsərrüfat ilinin
yekununa görə dəyişdirilə bilər. Nizamnamə kapitalını artırmaq (azaltmaq) yalnız
tədavülə əlavə səhm buraxmaq (yaxud onların müəyyən miqdarını tədavüldən geri
götürmək) və köhnə səhmlərin nominal dəyərinin artırılması (azaldılması) yolu ilə
mümkündür.
 92

4. Müəssisənin vergi və qiymət siyasətinin təyin edilməsi.

Bazar münasibətləri şəraitində iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən
tənzimlənməsinin və idarə edilməsinin ən təsirli vəsaitlərindən biri vergilərdir.
1991 - ci ildən müstəqillik qazanmış Azərbaycan Respublikasının sosial - iqtisadi
inkişafında vergilərin rolu əvəzedilməzdir. Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki,
ölkəmizin dövlət büdcəsi gəlirlərinin təxminən 80% - dən çoxu vergilərin payına
düşür. Müstəqillik illərində vergi qanunvericiliyi təkmilləşdirilmiş,
sistemləşdirilmiş və 1 yanvar 2001 - ci ildən Azərbaycan Respublikasının Vergi
Məcəlləsi qüvvəyə minmişdir.
 93

Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi Azərbaycan Respublikasında

vergi sisteminin, vergitutmanın ümumi əsaslarını, vergilərin müəyyən edilməsi,
ödənilməsi və yığılması qaydalarını, vergi ödəyicilərinin və dövlət vergi
orqanlarının, habelə vergi münasibətlərinin digər iştirakçılarının vergitutma
məsələləri ilə bağlı hüquq və vəzifələrini, vergi nəzarətinin forma və metodlarını,
vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə məsuliyyəti, dövlət vergi orqanlarının
və onların vəzifəli şəxslərinin hərəkətindən (hərəkətsizliyindən) şikayət edilməsi
qaydalarını müəyyən edir. Həmin Məcəllənin 11 - ci Maddəsinə görə vergilər
dövlətin və bələdiyyələrin fəaliyyətinin maliyyə təminatı məqsədi ilə vergi
ödəyicilərinin mülkiyyə ində olan pul vəsaitlərinin özgəninkiləşdirilməsi şəklində
dövlət büdcəsinə və yerli büdcələrə köçürülən məcburi, fərdi, əvəzsiz ödənişdir.
Vergilərin funksiyaları - onun mahiyyətinin hərəkətdə, fəaliyyətdə əks
edilməsi kimi başa düşülür. Funksiya iqtisadi kateqoriyanın ictimai təyinatının
gəlirlərinin dəyər etibarilə bölgüsünün və yenidən bölgüsünün həyata keçirilməsini
göstərir. Vergilərin bölüşdürü- jü, fiskal, nəzarət və tənzimləyici funksiyaları
yerinə yetirir. Vergilərin bölgü funksiyasının bir sıra xüsusiyyətləri vardır. Bu
xüsusiyyətlər ondan ibarətdir ki, əvvəllər vergilərin bölgü funksiyası fiskal
xarakter daşıyırdı. Dövlətin təsərrüfat həyatına aktiv müdaxiləsi bu funksiyada
tənzimləyici xüsusiyyəti yaratdı və bu da vergi mexanizmi vasitəsilə həyata
keçirilir. Vergilərin bölgü funksiyası mərkəzləşdirilmiş bölgü münasibətlərini əks
etdirir.
Fiskal funksiyası vasitəsilə vergilərin ən əsas ictimai təyinatı həyata
keçirilir - büdcə sistemi və büdcədənkənar fondlara dövlətin mərkəzləşdirilmiş
maliyyə ehtiyatlan yaranır.
Nəzarət funksiyası vasitəsilə vergi mexanizminin səmərəliliyi
qiymətləndirilir, maliyyə ehtiyatlarının hərəkətlərinə nəzarət təmin edilir, vergi
sistemi və büdcə siyasətində dəyişikliklərin vacibliyi aydınlaşdırılır. Vergi -
maliyyə münasibətlərinin nəzarət funksiyası bölgü funksiyasının reallaşdırıldığı
şəraitdə baş verir.
 94

Tənzimləyici funksiya vergi mexanizmləri vasitəsilə dövlətin qarşıya

qoyduğu müəyyən məqsədlərə nail olunmasına xidmət edir. Bu funksiya vasitəsilə
vergilər, təkrar istehsal prosesinə onun sürətini stimullaşdırmaq və ya ləngitməklə
əhəmiyyətli təsir göstərir, kapital yığımını gücləndirir və ya zəiflədir, ödəniş
qabiliyyətli tələbi artırır və ya azaldır. Bu funksiyanın stimullaşdırıcı məqsədi bu
və ya digər iqtisadi proseslərin inkişafının müəyyən edilməsinə yönəldilib.
Vergi tənzimləyicilərində həvəsləndirmə funksiyası fəaliyyət göstərir.
Həvəsləndirici funksiya imtiyazlar, güzəştlər vasitəsilə həyata keçirilir. Bu ödəniş
obyektinin, vergiqoyma bazasının azaldılmasında, vergi dərəcəsinin aşağı
salınmasında əks olunur.
Dövlət vergilərinə aşağıdakılar daxildir:
- fiziki şəxslərin gəlir vergisi;
- hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi;
- əlavə dəyər vergisi;
- aksizlər;
- hüquqi şəxslərin əmlak vergisi;
- hüquqi şəxslərin torpaq vergisi;
- yol vergisi;
- mədən vergisi;
- sadələşdirilmiş vergi;
Qiymət bazar iqtisadiyyatının aparıcı elementlərindən biri, onun
təsərrüfat mexanizminin özəyidir.
Digər bazar iqtisadiyyatlı ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da bazar
islahatları həyata keçirildikdən sonra hazır məhsulun satışı (işlərin görülməsi,
xidmətlərin göstərilməsi) sahəsində sərbəst, yəni azad qiymətlər tətbiq olunur.
Onların səviyyəsi, kəmiyyəti is- tehlak bazarındakı tələb və təklif ilə müəyyən
edilir. Buna müvafiq olaraq da müəssisənin marketinq və reklam xidmətinin
əhəmiyyəti, məsuliyyəti xeyli artmışdır.
Sərbəst (azad) qiymətlər bazarda bilavasitə müəssisələrin özləri tərəfindən
məhsullara olan tələbdən asılı olaraq müəyyən edilir. Satışın həcmindən və ya
 95

ödəniş şərtlərindən asılı olaraq eyni məhsula qiymətlər dəyişilə bilər. Bir qayda
olaraq buraxılış qiymətləri böyük partiyalarla (iri həcmlərlə) məhsul satışında
qismən aşağı salınır. Nisbətən aşağı salınmış qiymətlər müəyyən zaman kəsiyində
müəssisəyə imkan verir ki, onun məhsuluna qarşı əlverişli müştərilərin marağı
artsın və sonuncular iri həcmdə həmin məhsulları alsınlar. Bu əməliyyat hesabına
daxil olan böyük məbləğdə satış pulu hesabına məhsul sahibi özünün istehsal və
maliyyə problemlərini rahatlıqla həll edə bilir.
Topdansatış (buraxılış) qiymətləri istehsalçı ilə istehlakçıların razılaşdığı və
əlavə dəyər vergisinin nəzərə alındığı qiymətlərdir. Bu növ qiymətlər əhalidən
başqa bütün istehlakçılara tətbiq olunur.
Pərakəndə qiymətlər isə əlavə dəyər vergisi və ticarət əlavəsi də daxil
olmaqla məhsulun (malın) satış qiymətləridir və əsasən mallar əhaliyə satıldıqda
müəyyənləşdirilir.
Hər bir müəssisənin normal fəaliyyət göstərməsində, ciddi rəqabətlə müşayiət
olunan bazar münasibətləri şəraitində onun dayanıqlığının təmin edilməsində və
uğurlu maliyyə nəticələrinin əldə edilməsində qiymət siyasətinin həlledici və
müstəsna rolu vardır.
Qiymət siyasətinin işlənib hazırlanması əsasən aşağıdakı mərhələlərdən keçir:
- qiymətqoymanın məqsədlərinin müəyyənləşdirilməsi;
- qiymətin əmələ gəlməsi faktorlarının (tələb, təklif, rəqiblərin qiymətləri və
s.) təhlili;
- qiymətyaranma metodunun seçilməsi;
- qiymətin səviyyəsi barədə qərarın qəbul edilməsi.
Qiymətin təsdiq edilməsinin hər bir addımı müəyyən problemlərlə bağlıdır
ki, bacarıqlı müəssisə rəhbəri həmin çətinlikləri öncədən görməlidir. Hər bir
müəssisənin qiymət siyasətinin əsasını onun qarşıya qoyduğu hədəflər, məqsədlər
təşkil edir.
5. İnvestisiya qoyuluşlarının həcmi ilə iqtisadi artım arasında qarşılıqlı əlaqə.
Nəticə və ehtiyatların ölçü vahidləri ilə fərqlənən xarakteristikalarının inteqral
göstəricilərinə gətirilməsi, həmçinin nəticə və ehtiyatların inteqral göstəricilərinin
 96

sonrakı əlaqələndirilməsi, adətən bal qiymətləndirilməsi ilə həyata keçirilir.

İnnovasiya layihəsinin texniki-iqtisadi səviyyəsinin, informasiya-innovasiya
üsullarına uyğun, əsas göstəricilərinin səmərəlilik əmsalı aşağıdakı düsturla
hesablanır:
Se
К=
Xi
K- İnnovasiya layihəsinin texniki-iqtisadi səviyyəsinin əsas göstəricilərinin
səmərəlilik əmsalı;
Se– innovasiya layihələrində texniki-təşkili prosesinin illik iqtisadi səmərəsi;
Xi – innovasiya layihələrində texniki-iqtisadi səviyyəsinin artmasına çəkilən
xərclər .
Dünya səviyyəsinə uyğun məhsulun səviyyəsi
n
A i gi
К d =∑
i=1 B i ri
Ai, Bi –işlənən məhsulun i-ci parametric;
gi, ri – A və B məhsulunun uyğun olaraq i-ci parametrinin vaciblik əmsalı ;
i – parametrlərin nömrəsi;
n – parametrlərin ümumi sayı.
Vahid informasiya məhsulunun maya dəyəri

M y = Mv + Do + Xo + Xi + De + Dr
Dо – bilik vahidinə xərclənən əsas materialların dəyəri,
Xо – əsas elmi və mühəndis işçilərinin əsas əməkhaqqıları
Xi – informasiya xidmətinin birbaşa xərcləri
De – məhsul vahidinə hesabı ilə aparılan təcrübələrə olan xərclər
Dn – əlavə xərclərin cəmi
İnformasiya yükünün səviyyəsi
I n−E−A s−Z a
YN=
Py
In –verilən bölmədə hərəkətdə olan informasiya axınının sayı
 97

Е – bir iş günü ərzində bir axında sənədlərin orta sayı

As –bir sənəddə səhifələrin orta sayı
Za – bir səhifədə işarələrin orta sayı
Py – verilən bölmədə işçilərin sayı
Kollektivin yaradıcı aktiv əmsalı
N is
K ya =
N um
Nis –kollektivdə ixtiraçı və səmərələşdiricilərin sayı
Num – kollektivdə işçilərin ümumi sayı .
İnvestisiya qoyuluşunun həcmi - Müəssisənin inkişafı ilə bilavasitə
əlaqədar olan tam investisiya qoyuluşunun həcmi aşağıdakı düsturla hesablanır:
İ qt =İ qm + İ qe + İ qd + İ qb

burada
İ qm−birbaşa investisiya qoyuluşunun həcmi , man ; İ qe−əlaqədar İ qd dövriyyə fondlarının yaradılmasına yönə
qoyuluşunun həcmi , man;−istehsalın hazırlığı ilə bağlıinvestisiya
qoyuluşu , man .
İnvestisiya qoyuluşlarının həcmi ilə iqtisadi artım arasında qarşılıqlı əlaqə-
həmin investisiya qoyuluşunun minimum effektivlik normasını ifadə edir və digər
şərtlər eyni olduqda, bundan da aşağı səviyyədə olması məqsədəuyğun hesab
edilmir. Başqa sözlə, investisiya qoyuluşunun effektivlik əmsalı il ərzində onun nə
qədər hissəsinin ödənildiyini göstərir və investisiya qoyuluşunun özünüödəmə
müddətinə əks olan kəmiyyətdir, yəni Enor = 1 :töd. Hesablama zamanı
effektivlik əmsalı 0,15-ə bərabər qəbul edilir.
Ədəbiyyat:
1. Q.S.Süleymanov, K.S.Kərimov, K.H.İsayev. Monoqrafiya. Sənaye sahələrinin innovasiyalı
idarə edilməsinin iqtisadi mexanizmləri .“Elm və Təhsil”. Bakı-2020. səh.246-250.
2.М.А. Николаев. Инвестиционная деятельность. Псков Издательство ППИ 2018.Стр.180-
194
3.İ. İbrahimov, K.Kərimov. Sənayedə investisiya və innovasiya fəaliyyəti. Bakı, BBU,
2016.səh:146-153.
 98

4.A.A.Кочетков. Управления инновационной системы промышленного предприятия. М.

ФГБУН Институт экономики Российской академии наук.2020.Стр. 207-213
5.Əhmədov M.A., Hüseyn A.C. Dövlətin iqtisadi siyasəti. Bakı, 2011. səh:421-434
6. В.А.Чернов. Инвестиционный анализ. М, ЮНИТИ. 2019. Стр. 188-197
7. Т.С.Колмыкова Инвестиционный анализ. М, ИНФРА-М,2019.Стр.155-164

Mövzu 10. İnvestisiya layihələrinin səmərəliliyinin statik və pul axınlarının

diskontlaşdırılmasına əsaslanan metodları
Suallar:
10.1. İnvestisiya layihələrinin səmərəliliyinin hesablanmasında statik metodun tətbiqi.
10.2. İnvestisiya layihələrinin əsaslandırılmasında pul vəsaitlərinin rolu.
10.3. Gələcək pul vəsaitinin cələcək dəyərinin təyini
10.4. Annuitetin hesablənması metodu.
10.5. Diskontlaşma əmsalının təyini.

1. İnvestisiya layihələrinin səmərəliliyinin hesablanmasında statik metodun

tətbiqi.
Statik təhlilin mahiyyəti -düzgünlüyünün və bundan irəli gələn nəticələrin
təmin edilməsinin əsas öyrənilən (təhlil edilən) hadisə və proseslərin mahiyyətini
dərk etməkdir.
İnvestisiya layihələrinin səmərəliyinin qiymətləndirilməsinin əsasını onların həyata
keçirilməsi xərclərinin və nəticələrinin müəyyən edilməsi və nisbəti təşkil edir.
İlkin əsaslandırmalar aşağıdakı 4 prinsipin müəyyən olunmasını nəzərdə
tutur:
1.İnvestisiya imkanları o qədər çox ümidverici olmalıdır ki,ilkin tətqiqatlar
mərhələsində əldə olunmuş informasiyalar əsasında qəbul oluna bilsin.
2.Layihənin hansısa aspektrləri onun səmərəliyi üçün həlledici əhəmiyət kəsb edir
və dərin funksional və ya köməkçi tətqiqatlar tələb edir.
3.Kifayət qədər informasiyaya malik olmalıdır ki, layihə ideyasının konkret
investor üçün kifayət qədər cəlbedici olub,olmamasını müəyyən etsin.
 99

4.İnvestisiyalaşdırılan obyektin yerləşdirilməsi nəzərdə tutulan yerdə mühitin

vəziyyəti və layihələndirilən istehsalın ona potensial təsiri milli (respublika,
beynəlxalq ) standartlara uyğun olmalıdır.
Köməkçi (funksional) tətqiqatlar mərhələsində layihənin hər hansı bir konkret
aspektinin işlənib hazırlanması məqsədə uyğundur.Xüsusilə iri miqyaslı investisiya
təklifləri üçün daha da məqsədəuyğundur.
Bu zaman aşağıdakılar məsləhət görülür:
- İnvestisiyalaşdırılan obyektin istehsal əmtəələri bazarını öyrənmək.
- Mövcud və proqnozlaşdırılan qiymətlərlə xammal, material və dəstləşdirici
seçmək.
- Xammalın və digər resursların konkret növünün yararlığının təyin edilməsi üzrə
laboratoriya və təcrübə işlərini yerinə yetirmək.
- Layihənin yerləşdiriləcəyi yeri öyrənmək,xüsusilə layihənin həyata keçirilməsi
zamanı nəqliyyat xərclərinin müəyyənedici amil olduğunu nəzərə almaq.
- Ətraf mühitə texnogen və iqtisadi təsirləri təhlil etmək,yəni ətraf mühitin,az
tullantılı,qənaətcil və təbiəti mühafizə edən texnologiyaların,xammalın alternativ
növlərinin cari vəziyyətini qiymətləndirmək.Alternativ texnologiyaların
seçilməsi,zəruri investisiya və istehsal xərclərinin təyini ilə əlaqədar istehsalın
optimal həcminin tətqiqi və layihələndirilən məhsulun (yerinə yetirilən işin və
göstərilən xidmətlərin) qiymətlərinin tətqiqi.
- Malgöndərənlərin imkanlarını və alternativ əsasla xərcləri nəzərə alaraq avadanlığı
seçmək.
Beləliklə,bu təhlilə daxildir:
5.Emal üçün yararlı olan təbii resurslar.
6.Əmtəələrə olan gələcək tələbat,onların idxalı.
7.Layihənin ətraf mühitə təsiri.
8.Azalan,yaxud yüksələn inteqrasiya əsasında mövcud istehsalın mümkün
genişlənməsi.
9.Diversifikasiyanın məqsədyönlüyü.
 100

10.Ölkədə və xaricdə ümumi investisiya ab-havası.

11.Sənaye siyasəti və başqaları.
İnvestisiya layihəsinin imkanlarının təhlili üstün xarakter daşıyır və detallar üzrə
təhlilə nisbətən yüksək dərəcədə ümumi qiymətlərlə əsaslandırılır.Belə
ki,məsələn,xərclər haqqında məlumatlar material ehtiyatlarını göndərənlərin
məlumatları əsasında yox,analoji layihələr üzrə qabul edilir.Layihə imkanları
təhlilinin yerinə yetirilməsi üçün zəruri olan informasiyanın
hazırlanmasına,investisiya obyektinin prinsipial həyata keçirilmə imkanlarının
aşkara çıxarılması üçün nəzərdə tutulursa,onda mühüm xərclər cəlb
olunmalıdır.Belə təhlilin məqsədi layihələrin imkanlarını,tez və lazım olmayan
xərcləri qiymətləndirməkdir (aşkar etməkdir)
Son illər ərzində ölkəmizdə ciddi investisiya layihələri üçün şərtlər
formalaşmağa başlamışdır.Ona görə də müxtəlif təsərrüfat sistemləri üçün
müqayisəli təhlilərin aparılması zəruridir.
Tətqiqatlar göstərir ki, investisiya layihələrinin səmərəliyinin
qiymətləndirilməsi prinsipləri aşağıdakılara nəzərən aparılmalıdır.
* Strukturun quruluşu nöqteyi nəzərdən.Müxtəlif təsərrüfat sistemlərinin mühüm
fərqlərinə baxmayaraq (mülkiyyət forması,qimətləndirmə və s.) investisiya
layihələrinin dəyərləndirilməsinə yanaşmada eynilik çoxdur.
 Metodoloji prinsiplər – layihə ilə birbaşa bağlı,onun xüsusiyyətləri ilə
iqtisadi və maliyyə cəhətdən əlverişliyi ilə bağlı;
 Əməliyyat prinsipləri – İnformasiya – hesablama nöqteyi nəzərdən layihənin
səmərəliyinin qiymətləndirmə prosesini həyata keçirən.
Məzmunu nöqteyi nəzərdən.
Metodoloji prinsiplər
Layihənin səmərəliyi. Bu halda onun həyata keçirilməsi səmərəliyinin
müsbət olmaöını nəzərdə tutur.Yəni,gəlirlər xərcləri üstələyir.Layihənin mütləq
səmərəliyi yerinə yetirilməlidir.
Layihənin maliyyələşməsi effektivliyin təmin edilməsinin ən vacib
şərtlərindən biri sayılır. Layihənin maliyyələşməsi zamanı yaranan problemlərdən
 101

biri odur ki, layihəyə qoyulan dəyər təhlükəsinin məqsədinə ya hissə-hissə, ya da

heç cür nail olmaq olmaz. Bu təhlükəni risk kimi adlandırmaq qəbul olunmuşdur.
Təhlükənin qiymətləndirilməsində 3 yanaşmadan istifadə olunur, hansı ki, bu da
çoxluqla layihənin xarakteri ilə bağlıdır.
Birinci yanaşma “güclü” layihələrlə müqayisədə mütləq göstərilir. Bu
yanaşma istehsal olunan məhsulun yığılmış strukturunu qırır və bazarda şiddətli
dağılmanı göstərir. Belə layihələrin riski hər şeydən əvvəl son halın düzgün
qiymətləndirilməməsi ilə bağlıdır.
İkinci yanaşma o zaman tətbiq edilir ki, alternativ məsələlərin xüsusi çeşidliyi
olmasın. Amma layihənin özü kifayət qədər mürəkkəbdir ki, məhsulun bütün
yaşama dövrünü tutub saxlayır. Bu halda hər fazanın möhkəmliyini
qiymətləndirmək vacibdir.
Üçüncü yanaşma nisbətən sadə layihələrə tətbiq olunur.
Praktikada geniş tətbiq olunmuş riskin mərhələli qiymətləndirilməsi ona
əsaslanmışdır ki, risklər layihənin hər mərhələsi üçün ayrılıqda təyin olunur, sonra
isə bütün layihə üçün toplam ziyan tapılır. Adətən hər layihə 3 mərhələyə ayrılır:
- Hazırlıq: layihənin reallaşmasının başlanğıcı üçün vacib olan işin bütöv
kompleksinin icra olunması;
- Tikinti: lazımi binaların tikilməsi, avadanlığın alınması və montaj edilməsi;
- İstismar: bütöv gücə malik olan layihənin nəticəsi və gəlirin alınması.
Bütün hesablamalar iki dəfə yerinə yetirilir: layihənin tərtib momentində və
onun daha çox təhlükəli elementlərinin aşkar edilməsindən sonra. Axırıncı halda
ölçülərin siyahısı hazırlanır ki, bu da riskin dərəcəsini azaltmağa imkan verir.
Təsir xarakterinə görə risklər sadə və mürəkkəb olur. Mürəkkəb risklər sadə
risklərin kompazisiyasıdır. Sadə risklər kəsişmə hallarının tam siyahısı ilə təyin
olunur.
Riskin miqdarının təhlili zamanı müxtəlif metodlardan istifadə olunur: statistik,
analitik, ekspert və analoji metod. Ən çox yayılmış ekspert metodudur.
Hazırlıq mərhələsinin qiymətləndirilməsi zamanı zərərlər say sıralarına görə
aşağıdakılara bölünürlər:
 102

Nəqliyyat nöqtələrindən uzaqlıq.

Xammalın alternativ mənbələrinin mümkünlüyü.
Düzgün təsis edilmiş sənədlərin hazırlığı.
Maliyyələşmə təşkilatı və kreditlərin sığortası.
Diller şəbəkəsinin, təmir mərkəzlərinin və xidmətin yaranması.
Tikinti mərhələsində isə risklər say sıralarına görə aşağıdakılara bölünürlər:
Sifarişçinin pul ödəmə qabiliyyəti.
İnflyasiyaya görə görünməyən xərclər.
Layihə-kəşfiyyat işlərinin çatışmayan cəhətləri.
Vaxtında olmayan tədarük.
Mühəndis-texniki işçilərin vaxtında olmayan hazırlığı.
Podratçının məsuliyyətsizliyi.
İstismar mərhələsində aşağıdakı risklər əmələ gəlir:
Maliyyə-iqtisadi tələbatın dəyişkənliyi; alternativ məhsulun əmələ gəlməsi;
rəqiblərə görə qiymətin aşağı düşməsi.
Rəqiblər arasında istehsalın artması: verginin artımı, tələbatçıların pul ödəmə
qabiliyyəti, xammalda, materialda, daşınmada qiymətin artımı, malgöndərənlərdən
asılılıq.
Sosial: ixtisaslı işçi gücünün yığılmasının çətinliyi, tətillərin qorxusu, yerli
hökumətin münasibəti, ixtisaslı kadrların çatışmamazlığı.
Texniki: xammalın və materialların keyfiyyətinin qeyri-stabilliyi, texnologiyanın
yeniliyi, texnologiyanın çatışmayan möhkəmliyi, ehtiyat istehsal obyektlərinin
yoxluğu.
Ekoloji: tullantı ehtimalı,istehsalın ziyanı.
Rentabellik – mənfəət əldə etmək məqsədilə fəaliyyət göstərən iqtisadi
subyektin müəssisənin, təşkilatın, fiziki şəxs kimi təsərrüfat subyektinin
fəaliyyətinin iqtisadi səmərəliliyinin göstəricisidir.
Rentabelliyin Qiymətləndirilməsi üçün bir neçə göstəricilərdən istifadə
edilir. BU göstəricililər müəssisənin fəaliyyətinin və ya məhsulun gəlirliliyinin
ölçülməsi məqsədilə hesablanır.
 103

Rentabellik Əmsalı ( məhsulun rentabelliyi ) – əmtəə vahidinin satışından

əldə olunan ümumi mənfəətin maya dəyərinə (istehsal və tədavül məsrəflərinə)
nisbəti ilə ölçülür.
“Sərmayə qoyuluşunun iqtisadi səmərəliliyinin təyini nümunəvi
metodika”sından yeni reaksiya göstərilir ki, sərmayə qoyuluşunun
əsaslandırılmasına xalq təsərrüfatı baxımından yanaşılmalıdır. Bu şərt istehsalçı və
istehlakçının məcmu səmərəliliyini nəzərə almağı tələb edir. Lakin bu şərti bir
müəssisə baxımından təyin etmək olduqca mürəkkəbdir. Buna görə müəssisələrdə
yeni texnikanın tətbiqi təşəbbüsləri üzrə rentabellik göstəricisinin, yəni gəlirin
Q−M
sərmayə qoyuluşuna olan nisbətinin istifadə olunması təklif olunur (R = K
).

Məlum ədəbiyyatlarda rentabellik – gəlirin əsas və dövriyyə fondlarının dəyəri

cəminə olan nisbəti kimi təklif olunur.
Ai
(Ri = Fi )

Burada R-rentabellik göstəricisi; Ai – sərmayə qoyuluşunda alınan gəlir, man

; Fi - əsas və dövriyyə fondlarının dəyəri, man.
Alınan Ri əmsalı rentabellik normativi R ilə müqayisə olunur və R i ≥ R
olarsa, onda nəzərdən keçirilən sərmayə qoyuluşu səmərəli sayılır.
Rentabelliyin orta qiymət norması= gələcək orta təmiz gəlir/ orta kapital
qoyma
Borc vəsaitlərinin qiyməti (KP) (bankların krediti,kredit borclar) aşağıdakı düstur
ilə təyin olunur:
KP = b • h
b-kredit üzrə faizin dərəcəsi;
h-bu qiymətləri alan əmsal ;
Paylaşdırılmamış gəlir investisiyasının və müəssisənin inkişafında istifadə
edilir.Paylaşdırılmamış gəlirin qiyməti aşağıdakı kimi təyin olunur:
K2 = (g+ D2 ) / (S+ H1 );
K3 =D1 / ( P1• (1+k+k1).
D2 - dividentlərin cəmi;
 104

S - satışdan yığılan aksiyaların nisbəti;

H1 - paylanmış gəlir;
g - gəlirin artma tempi;
P1 – paylanmamış gəlir ;
D1 – aksionerlərə əlavə verilən dividentlərin miqdarı;
k – gəlirin orta bazar faizi;
k1 – düzəlmiş əmsal ;
Əyər , İnsafilyasiya təsirini nəzərə alan istənilən maliyyə aktivinin ( S )
qiyməti ,gəlirin P səviyyəsində D gəlirlər olduqda bu düstur ilə hesablanır:
N
Dk
S=∑ ,
i=1 (1+ p)k
Bu məbləğ xərci çıxarılmış gəlir ilə ölçülür ( gəlirdən vergini çıxmaq
ilə).İqtisadçıların təklifi ilə müəssisənin qiyməti (S2) belə təyin olunur.
S2 = D* P/CK
CK kapitalın orta qiymətidir.
Praktikada riskin ən geniş yayılmış göstəricilərindən biri təhlükəsizlik
diapazonunun səviyyəsidir. Təhlükəsizlik ehtiyatı nə qədər az olarsa, itki sahəsinə
dəyən ziyan bir o qədər çox olar. Bu göstərici aşağıdakı formula görə təyin olunur:
R−RQ
Y p= .
R
Y p – ehtiyat gəlirin səviyyəsi;

R – proqnozlaşmış satışın həcmi;

RQ – zərərsizlik nöqtəsinə uyğun olan satışın həcmi;

Zərərsizlik nöqtəsi aşağıdakı formula görə təyin olunnur:

Zc
Q=
P−Z V .

Q – reallaşmış məhsulun vahid miqdarı;

Zc – şərti-sabit xərclər;

P – məhsulun qiyməti;
ZV – məhsulun vahid qiymətində şərti-dəyişən xərclər.
 105

Layihənin yüksək dərəcədə zərərdə olması süni azaltma yollarının axtarışına

gətirib çıxarır. Praktikada layihələrin idarə edilməsində zərərin azaldılmasının 3
yolu var:
 Layihə iştirakçıları arasında zərərin paylanması.
 Sığorta.
 Görünməyən xərclərin ödənməsində ehtiyat yolları.
2. İnvestisiya layihələrinin əsaslandırılmasında pul vəsaitlərinin rolu.
Əsaslı vəsait qoyuluşunun səmərəliliyi istehsal sahibkarlığı, ölkə
iqtisadiyyatının gələcək inkişafı və əhalinin rifahının yaxşılaşdırılması üçün çox
önəmli bir məsələdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, hər hansı investisiya fəaliyyəti ilə bağlı qərar qəbul
edilməsi mürəkkəb bir proses olduğundan, bu zaman hər şeydən əvvəl
investisiyanın istiqamətləri və növləri, investisiya layihələrinin dəyəri və onların
müxtəlif variantları, maliyyə ehtiyatlarının məhdudluğu, investorlann çoxluğu və
maraqlarının müxtəlifliyi və s. araşdırılıb öyrənilməlidir. Eyni zamanda, maliyyə
vəsaitlərinin cəlb olunması mənbələri, layihələrin həyata keçirilməsi ilə bağlı
edilən riskin dərəcəsi, layihələrin tətbiqindən alınacaq nəticələrin müxtəlifliyi və
digər amillər də nəzərə alınmalıdır. Bu amillər müəyyənləşdirilməlidir ki, onların
əsasında, bazar münasibətləri şəraitində investisiya qoyuluşlarının istiqamətlərinin
müxtəlifliyi və eyni zamanda, azad maliyyə ehtiyatlarının məhdud olması nəzərə
alınsın. Bununla əlaqədar olaraq, aşağıda dünya təcrübəsində investisiya
layihələrinin qiymətləndirilməsində geniş istifadə olunan və kifayət qədər
təkmilləşdirilmiş üsullara baxılacaqdır. Həmin üsullardan istifadə edərək, bu və ya
digər investisiya fəaliyyəti haqqında kifayət qədər əsaslandırılmış qərarlar qəbul
etmək olar.
İnvestisiya layihələri müxtəlif maliyyələşdirmə mənbələri və imkanları,
texnoloji və təşkilatı təminat, rcalizasiya müddəti və s. cəhətdən xarakterizə oluna
bilər. Onların hər biri eyni dərəcədə vacibdir. Ancaq investisiya fəaliyyətinin
maliyyələşdirmə aspektləri bir sıra hallarda həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki,
bu və ya digər investisiya layihəsinin məqsədəuyğun və perspektivli olub-olmama-
 106

sını, onun maliyyə aspektlərini açıqlayan üç əsas məsələ: a) layihənin həyata

keçirilməsi üçün zəruri olan maliyyə vəsaitinin həcmi, b) tələb olunan həcmdə
maliyyə vəsaitlərinin cəlb edilməsi mənbələri və bu vəsaitlərdən istifadənin
qiyməti, c) investisiyanın özünü necə doğ- rultması və ayrılan investisiya ilə
müqayisədə gözlənilən maliyyə nəticələrinin səviyyəsi xarakterizə edir.
Bütün bu məsələlərin həllini mövcud təşkilati və iqtisadi proseslərin tədqiqi yolu
ilə və reallıqları nəzərə almaqla hesablayıb tapmaq mümkündür.
Qeyd etmək lazımdır ki, bazar münasibətləri şəraitində maliyyə
vəsaitlərindən istifadə vaxt amilinin nəzərə alınmasını zəruri edir.
Pulun, vaxtdan asılı olaraq, dəyərinin müəyyənləşdirilməsi vacibliyi iki nöqteyi-
nəzərdən əsaslandırıla bilər: birincisi, nağd pulun vaxt keçdikcə qiymətdən
düşməsi, ikincisi isə, pul vəsaitlərinin kapital kimi dövr etməsi və dövriyyədən
hətta ilkin kapitalın belə qaytarılmasının riskli olması.
Pulun vaxtdan asılı olaraq qiymətdən düşməsini belə də ifadə etmək olar: bu
gün əldə olan müəyyən məbləğ nağd pulun dəyəri gələcəkdə əldə edilməsi
mümkün olan həmin məbləğdəki pulun dəyərinə bərabər deyildir və birinci məbləğ
ikinci məbləğlə müqayisədə daha qiymətlidir. Belə ki, o artıq əldədir, ikincisi isə
müəyyən vaxtdan sonra əldə ediləcəyinə bazar iqtisadiyyatı şəraitində tam əmin
olmaq mümkün deyildir.
Pulun vaxtdan asılı olaraq qiymətləndirilməsi problemi, respublikamız üçün yeni
olsa da, dünya praktikasında həmin amili nəzərə alan metodlar işlənmişdir və
investisiya layihələri üzrə nağd pul axınının qiymətləndirilməsində geniş istifadə
edilir. Pul vəsaitlərinin dəyərinin vaxta görə müəyyənləşdirilməsi diskontlaşdırma
prosesi adlanır. Bu zaman diskontlaşdırma əmsalından istifadə olunur.
Müəyyən zaman gəlir ilə məsarif arasındakı fərq nəğd pulun hərəkəti
adlanır ( ingilis terminalogiyasında bunu nəğd pul istehsalı termini kimi “solde
des flux de caisse” əvəzinə fransız dilindən götürülmüş “cash flou” kimi istifadə
edilir). Nəğd pulun hərəkətinin layihənin müxtəlif dövrlərdə uçotu və yaxud
aktualizasiyası (“Discouht rate”) aparılmalıdır .
 107

Aktualizasiya və inflyasiya anlayışlarını qarışdırmaq olmaz. Həqiqətdə isə

iqtisadiyyatda sıfır inflyasiyada aktualizasiya vacib olur, çünki əldə edilən (istehsal
olunan) nəğd pul başqa iqtisadi layihələrin investisiya olunmasında iştirak edə
bilər.
Iqtisadiyyatda mövcud inflyasiyanın uçotunu aparmağın iki müxtəlif yolu
məlumdur:
 Nəğd pulun hərəkətini sabit monetlə təyin etdikdə uçot faizinə
inflyasiya əmsalı daxil edilməlidir(riyazi məbləğ);
 Işlənən (dəyişən) monet əsasında nəğd pulun hərəkətinin təyinində
inflyasiya nəzərə alınmır.
Bazar iqtisadiyyatında kapitalın maliyyə bazarında istifadə olunmasının uçot
faizi mövcuddur. İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, sərmayenin
istehsalatda yerləşmə dərəcəsi, yəni uçot faizi 6-12% arasında dəyişir.
İstehsalatda sərmayə qoyuluşu nəticəsində meydana çıxan pulun hərəkəti
aktualizasiya faizi sərmayə qoyuluşunun başlanğıc dövrünə əlavə edilir.
Sərmayə qoyuluşu layihəsi o vaxt rentabelli hesab sayılır ki, seçilmiş
uçot faizi, əgər nəğd pulun hərəkəti aktualizasiyası ilə başlanğıc sərmayə
qoyuluşunun dəyəri arasındakı fərq müsbət olsun. Bu fərq həqiqi xalis dəyər
adlanır və aşağıdakı formula ilə hesablamaq təklif olunur:
P
Kb
Ad = ts ∑ (1+1y)p - Kb ≥0,
i=1

Burada , Kb - başlanğıc sərmayə qoyuluşu, man ; y – sərmayə qoyuluşunun

göstərilən illik uçot faizidir.
P
Kb
Göstərilən formulasında ts ∑ (1+1y)p nəğd pulun hərəkəti aktualizasiyası
i=1

olduğu üçün onu Pn ilə əvəz etsək, onda faktiki xalis dəyərin hesablanmasının
aşağıdakı sadə formulasını ala bilərik:
Ad = Pn - Kb ≥0,
Bank kreditinin verilmiş müddət ərzində ödəmə məbləğinin təyini üçün
aşağıdakı formula təklif olunur:
 108

Rk Q
Bk = 1−(1+Q )t
,

burada Bk – göstərilən müddət ərzində ödəmə məbləği, man; - kreditin

ümumi məbləği, man; Q`- kreditin verilmə faizi; t- kreditin ödəmə müddəti , ay.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində təkcə faktiki xalis dəyər göstəricisinə istinad
etməklə yeni texnikanın yaradılması və istifadə olunması haqqında qəti qərar
çıxarmaq olmaz. Maliyyə bazarında sərmayə qoyuluşunun səmərəlilik
göstəricilərindən biri də şirkətlər və firmalar üçün daxili rentabellik əmsalıdır. Bu
əmsal çox vaxt uçot faizi adlanır və layihənin davam etmə müddətinin
qurtarmasınadək sərmayə qoyuluşunun azalmasını xarakterizə edir.
Diskontlaşdırma adətən pulun alıcılıq qabiliyyətini, müəyyən bir müddətdən
sonra dəyərini təyin edən iqtisadi göstərici kimi başa düşülür. Diskontlaşdırma bir
müddətdən sonra təxmin edilən gəliri əldə etmək üçün bu gün investisiya etməli
olduğunuz məbləği hesablamağa imkan verir.
Diskontlaşdırma - gələcək mənfəətin proqnozlaşdırılması üçün bir vasitə
kimi - investisiya layihələrindən əldə olunan nəticələrin (mənfəətin)
planlaşdırılması mərhələsində biznes nümayəndələri arasında tələb olunur. Gələcək
nəticələr layihənin əvvəlində və ya sonrakı mərhələlərin icrası zamanı elan edilə
bilər. Bunun üçün göstərilən göstəricilər diskontlaşdırma əmsalı ilə vurulur.
Pul axını güzəştlərinin diskontlaşdırılması DCF (Endirimli Pul Hərəkəti) bunun
diskontlaşdırma amilindən istifadə edilməsinə imkan verən hesablamadır.
Layihədə istiqraz pul vasitələrinin istifadəsində diskontlaşmada ortaya qoyulan
eksogen (xarici) olur və onun ölcüsü böyük faizə əsaslanır.Öz kapitalına böyük
taarif olan pul endogen (daxili)prosesə təsir göstərə bilər.
Ancaq hər halda taarif dərəcəsi infliyasiyanın dərəcəsindən asılıdır.Layihənin
analitikləri dəqiq və etibarlı proqnozlar verməlidirlər ki,kapitalın alternativ
istifadəsində risklilik və qeyri-müəyyənlik olmasın.
Əgər diskont normasını həmişə artan qəbul edərsək və onu “r” ilə işarə etsək,onda
pulun dəyərini indiki vaxtla “M” gəbul etsək ,onda “t” ildən sonra
M(0)=M(t)∕(1+r)t
 109

Əgər diskontun normasını müxtəlif vaxt dövrünə bölüb “t” qəbul etsək,onda vaxta
görə r(t), diskontlaşmanın əmsalının formulasını asanlıqla belə çıxarda bilərik:
D(t,r(t))=1∕(1+r(1))(1+r(2))...(1+r(t)).
Bu hesablamalardan da görmək olar ki,nəticənin dəqiqliyi,r(t)-nin dəqiq
proqnozlaşdırılmasından asılıdır.Metodiki məsləhətlərdə diskontun normasını
aşağıdakı kimi ayırd etmək olar:
 Kommersiya.
 Layihənin iştirakcıları.
 Sosial.
 Büdcəvi.
Gəlin sadaladıqlarımız böımələrə aydınlıq verək.Belə ki,kommersiyalı diskontun
norması dedikdə-layihənin ticarət səmərəsinin idarə edilməsi başa düşülür.Bu da
özündə alternativ (yəni,başqa layihələrlə bağlı) səmərə ilə kapitalın istifadəsini
nəzərdə tutur.
Layihənin iştirakcılarının diskontlaşma norması iştirakçılarla götürülür və
müəssisənin layihədəki iştirakının səmərəliliyini özündə əks etdirir.
İctimai-sosial diskontlaşma norması-ictimai səmərənin göstəricisidir və bu dövlətin
ictimaı-sosial cəhətdən ümumi möhkəmlənməsindən ötəridir.
Büdcəvi diskontun norması-büdcə vəsaitlərinin qiymətinə alternativ təsir
göstərməsidir.Büdcənin səmərəliliyini hesablamaqdan ötəridir.Yəni, əgər B və C
gələn pul gəlirləri və xərcləridirsə ,onda:
F

B=∑ b(t) ∕ (1+r ( t ) )t

t =0

C=∑ c(t) ∕ (1+r ( t )) t.

t =0

Burada,b(t) və c(t)- gələn gəlirlərin və xərclərin göstəriciləridirlər və generasiya

edən layihədə “t” vaxt ərzində,r(t) diskontun pul dəyərinin vaxta görə ifadəsidir.
t=(0,.....,T)
3. Gələcək pul vəsaitinin cələcək dəyərinin təyini.
 110

İnvestisiya layihələrinin mühüm əsaslarından biri pul vasitələrinin muxtəlif

qiymətləri sayılır.Bu onu göstərir ki,bugünki manat bir ildən sonra indiki manat
olmayacaq.
Gələcək manatın gələcək dəyərini təyin etmək ücün qənaətin vurma modelindən
istifadə olunur.
FV=PV(1+k)n
FV-həmin cəmin gələcək öıçüsü;
PV-həmin cəmin cari ölcüsü;
k-investisiya gəlirlərinin miqdarı;
n-vaxt dövrunun standart qiyməti.
Maliyyə hesablamalarının ilkin növü dəyərin hesablama prosesidir ki,bu da
diskonetmə adlanır .
Diskont etmənin ikinci növü pulun dəyərinin əks hesablanması sayılır.Bu zaman
gələcəkdə müəyyən miqdarı almaq ücün bu gün nə qədər investisiya olunmanı
nəzərə almaq lazımdır.Diskont etmənin belə cari hesablama adlanır.
Amortizasiya olunmuş məbləğin vacib rol oynaması ücün menecerlər dəqiq
bilməlidirlər ki,ilkin məbləği təyin etdikdə gələcəkdə hesabda müəyyən cəmə
malik olsunlar.Belə hesablamaları aşağıdakı formulaya görə aparmaq olar:
n

FVAn=∑ PMT (1+ k )t-1

t =1

FVAn-annuitetin gələcək qiyməti;

PMTt-t dövrü ərzində həyata keçən ödənmiş məbləğ;
k-gəlirin səviyyəsi;
n-dövrlərin sayı,bunun nəticəsində gəlir alınır.
Əgər hər dövrdə ödənmiş məbləğin cəmi eynidirsə,onda bu tənliyi aşağıdakı kimi
ifadə etmək olar:
n
FVAn=∑ PMT (1+k )t-1
t =1

Və ya
FVAn=PMT*FVA1n,k
 111

FVA1n,k-k-səviyyəsində faiz gəlirlərində faiz gəlirlərində,n-dövrü ərzində 1 manata

olan annuitetin gələcək qiymətidir.Bu aşağıdakı formula görə təyin olunur:
FVA1n,k=[(1+k)n-1]/k
4. Annuitetin hesablənması metodu.
Annuitet - müəyyən illər ərzində ardıcıl ödənişlər arasında bərabər
fasilələrlə bir yönlü ödəmələr axınıdır.
Annuitetlər öz aralarında aşağıdakı əsas xüsusiyyətlər ilə fərqlənirlər:
- hər fərdi ödənişin ölçüsü;
- ardıcıl ödəmələr arasındakı vaxt intervalı (annuitet dövrü);
- annuitetin əvvəlindən son dövrünün sonuna qədər olan dövr (vaxtında məhdud
olmayan - əbədi illik);
- ödənişlərin artırılması və ya endirilməsi zamanı tətbiq olunan faiz dərəcəsi.
Annuitetin qiymətini cari hesablamaq ücün aşagidakı tənlikdən istifadə olunur:
n
PMT
PVAn=∑ t
t =1 (1+ K )

PMTt-t dövrü ərzində gələcəkdə ödənmiş məbləğ;

k-investisiyaya görə gəlirin zəruri norması;
n-gələcəkdə cari investisiyalardan daxil olan gəlirlər hesabına dövrlərin sayı.
Əgər hər dövrdə annuitetə görə ödənmiş məbləğ eynidirsə,onda hesablama tənliyi
aşağıdakı kimi olar:
PVAn=PMT*PVA1n,k
Burada PVA1n,k=[1-1∕(1+k)n]∕k -k səviyyəsində ,hər n-dövrünün sonunda 1
manat məbləğində annuitetin cari qiymətidir.
Digər tərəfdən isə investisiya layihələrində qəbul olunmuş qərarin düzgünlüyü bir
cox hallarda insani faktorlardan asılıdır:
 Məcmu keyfiyyətdən;
 Xüsusiyyətdən;
 Mütəxəssislərdən;
 İxtisaslaşmadan;
 Layihənin quruculardan(hansılarki,axtarışlar edirlər)
 112

 İnformasiyalarin təhlilindən və yoxlanilmasından;

 Aralıq xərclərdən.
Gəlin belə təzadları qruplaşdıraq:
 İnvestisiyalaşmış layihənin obyektiv və subyektiv qiymətləndirilməsi;
 İnvestir və layihənin quruluşu ilə;
 İnvestisiyalaşmış layihənin daxili və xarici muhiti;
 Məqsədə nail olmaq ücün mümkün vasitələrin olması.
5. Diskontlaşma əmsalının təyini.
Maliyyə praktikasında tez-tez hesablanmış məbləği müəyyənləşdirmək
lazımdır: əvvəllər bilinən hesablanmış məbləğdən (FV), naməlum ilkin borc
məbləği (PV) müəyyənləşdirilməlidir.
Belə hallar maliyyə əməliyyatının şərtlərini hazırlayarkən və ya kredit verildikdə
hesablanmış məbləğ üzrə faiz tutulduqda yaranır. Borcun ödəmə müddətinə
qədər faizlərin hesablanması və tutulması prosesi mühasibat adlanır və
hesablanmış və borcun ilkin məbləği arasındakı fərq diskont adlanır və belə
hesablanır:
D = FV - PV
İnvestisiyalaşmış layihə həmişə gələcək nəticələri nəzərə almalıdır.Bu
funksiyalarda pul vəsaitlərinin qoyuluşu generasiya olunmuş halda olurlar.Bu isə
investisiyalaşmış layihənin səmərəliliyini proqnozlaşdırır.
Beləliklə,analitikləri layihə axınında olan nəgd pullarin formalaşmasının dinamiki
prosesı maraqlandırır.Bu isə,diskontlaşmış əməliyyatların kriteriyalarının
işlənilməsinə kömək edir.
Vaxt hesabına görə pullar diskontlaşma normalarında istifadə olunurlar.Yəni,pulun
dəyəri vahid vaxt ərzində nisbi dəyişkənlidir.
Gəlin diskontun kateqoriyalarını qruplaşdıraq və uyğun ardıcıllıq əsasında birgə
təhlil edək.
-NPV(Not Present Value)-bu,hal-hazırdaki qiymət əsasında təmiz diskontlaşmış
gəliri nəzərdə tutur.
 113

-IRR(Internal Rate of Reference)-burada layihənin daxili gəlir normaları nəzərdə

tutulur(rentabellilik).
-DPBP(Discount Payback Per.)-Diskontlaşma müddətinin ödənilməsi nəzərdə
tuulur.
-PI(Profile Ind.)-Mənfəət indeksi.
NPV-təmiz diskontlaşdırılmış gəlirdir.Bir qayda olaraq,layihənin başlandığı
andan etibarən bütün pul gəlir və xərcləri arasında olan fərqlərin hesabatıdır.Onda
diskontlaşmış gəlir belə göstərilir:
T T
NPV = ∑ b(t) ∕ (1+r ) ∑ c( t) ∕ (1+r )
t =0 t =0

NPV dərəcəsi,layihənin öz nəticəliyinin nəğd pul gəlirlərini,layihənin icracısı

nöqteyi nəzərdən generasiya edir və başqa dərəcələrə görə layihənin tamlığından
daha çox işlənilir.
NPV-nin çatışmamazlıqlarına gəldikdə isə,aşağıda sadaladıqlarımız bəndləri
nəzərdən keçirək:
 Layihənin təmiz diskontlaşmış gəlirlərinin,fərqli kapital həcmləri ilə müqayisə
edilməməyidir.
 Xərclərin müqayisə edilə bilməməsidir-iki başqa layihənin eyni NPV-ləri ilə
fərqliliyinin aydın olmamasına baxmayaraq,bir layihənin xərcləri o birisinə
nisbətən az olduqda belə. Layihənin vəsaitlərinin qıtlığı zamanı.
Göstərildiyi kimi,NPV-yə diskontlaşma normasının r(t)-nin faiz göstəricisinə təsiri
cox böyükdür.Ona görədə,NPV-nin analizinin və layihənin qiymətləndirilməsinin
asılılığını, diskontlaşma normasından ayırmaq məqsədəuyğundur.
Bu məqsədəuyğunluq (layihənin səmərəliliyinin hesablanması üçün )başqa
dərəcədə tapılır.Bu daxili gəlirlilik norması adlandırılır(IRR).
IRR-bu diskont normasıdır.Belə ki,layihənin gəlirlərinin planlaşdırılmış
qiymətləndirilməsi,layihə ilə əlaqəli olan xərclərə bərabər olmalıdır.Başqa
sözlə,layihədən gələn pul gəlirləri ,kapitalın investləşdirilməsi ücün kifayət edə
biləcəkdir.
 114

NPV faizi göstəricisindən asılılığına r* sıfıra bərabər olan halda NPV-nin də sıfıra
bərabər olduğunu görürük.
Diskontun normalarının böyük olması kriteriyaların mənasından asılıdır,belə olan
halda layihələr,NPV kriteriyasından da sərfəli olur.Daxili gəlirliklər norması nə
qədər çox olduğu qədərdə,onun seçilmiş diskontu,norma kvalifikasiyasından asılı
olaraq fərqli olur,həmçinin bir o qədər də çox olur və layihənin möhkəmliyini bir o
qədər də təmin edir.
Təbii ki,daxili gəlirlilik göstəricisi IRR=r* olanda IRR=r*/NPV(r*)=0 olur.
Bütün layihə iştirakçilarını həmişə maraqlandıran bir sual varki,o da ,nə vaxt
gəlirlər,dövrü geriləşmiş layihələrdə xərcləri üstələməyə başlayır?Yəni, nə zaman
layihəni baş tutmuş hesab etmək olar?
Bu sualın cavabını bilmək ücün –diskonlaşma dövrünün ödənilməsi kriteriyaları
vardır-DPBP.
DPBP-kapitala müəyyən müddətli lazimi yatırımların qoyulması ilə,təmiz pul
gəlirlərinin yığılmasını müəyyən edir.
Analitik olaraq:
DPBP=t*∕NPV(t*)=0
PI indeksi-layihənin nisbi gəlirliliyini özündə əks etdirir və bütün diskontlaşmış
gəlirlərin,bütün diskontlaşmış xərclərə nisbətinə bərabərdir.
PI = ∑ b(t)/(1+r) / ∑ c(t)/(1+r)
Göstərilən kriteriyalar yatırımların səmərəliliyini əks etdirir və nəticə artan
istiqamətdə göstərilir. İnvestisiya təhlilində istifadə olunan NPV, IRR və PI
kriteriyaları eyni olan konsepsiyanın müxtəlif variantlarıdır. Buna görə də onların
nəticələrinin riyazi bərabərliklərini bir layihədə tətbiq etmək olar:
əgər NPV>0, onda PI>1 və IRR>r;
əgər NPV<0, onda PI<1 və IRR<r;
əgər NPV=0, onda PI=1 və IRR=r tələb olunan gəlir normasıdır.
Ədəbiyyat:
 115

1. Q.S.Süleymanov, K.S.Kərimov, K.H.İsayev. Monoqrafiya. Sənaye sahələrinin

innovasiyalı idarə edilməsinin iqtisadi mexanizmləri .“Elm və Təhsil”. Bakı-
2020. səh.258-265.
2.М.А. Николаев. Инвестиционная деятельность. Псков Издательство ППИ
2018.Стр.287-303
3.A.A.Кочетков. Управления инновационной системы промышленного
предприятия. М. ФГБУН Институт экономики Российской академии
наук.2020.Стр. 247-253
4. Кучарина Е.А. Инвестиционный анализ. СПб, Питер, 2016. Cтр. 123-138
5. В.А.Чернов. Инвестиционный анализ. М, ЮНИТИ. 2019. Стр. 256-277
6. Т.С.Колмыкова Инвестиционный анализ. М, ИНФРА-М,2019.Стр.189-194.
Mövzu 11. İnvestisiya layihələrinin iqtisadi səmərəliliyin
qiymətləndirilməsində gəlir-xərc təhlili və xərclərin səmərəliliyi metodları və
onların tətbiqi istiqamətləri.
Suallar:
11.1. İstehsal xərcləri və onların təsnifatı.
11.2. İnvestisiya layihələrində xərclərin strukturu.
11.3. İnvestisiya layihələrində xərclərin təhlili və onların səmərəliliyi metodları.
11.4. İnvestisiya layihələrinin iqtisadi səmərəliliyin qiymətləndirilməsində gəlir hesablanması
metodları.
11.5. İnvestisiya layihələrinin qiymətləndirilməsinə inflyasiyanın təsiri.
1. İstehsal xərcləri və onların təsnifatı.
Məsrəflər, xərclər və maya dəyəri mühüm iqtisadi kateqoriyalardır.
Onların səviyyəsi xeyli dərəcədə müəssisənin mənfəətini və rentabelliyim, onun
təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyini müəyyən edir. Xərclərin aşağı salınması və
optimallaşdı- rılması hər bir müəssisənin iqtisadi fəaliyyətinin təkmilləşdı-
rilməsinin əsas istiqamətlərindən biridir.
İstehsal məsrəfləri və istehsal xərcləri anlayışları ölkəmizin və xarici
ölkələrin təcrübəsində istər ictimai istehsal, istərsə də mikroiqtisadi səviyyələrdə
nəzəri və təcrübi baxımdan bir- birinin eyni deyildir. Cəmiyyət baxımından istehsal
xərcləri canlı və cisimləşmiş əmək məsrəflərinin tam həcmini əhatə edir və
 116

məhsulun dəyərinə bərabər olur. Ölkəmizin müəssisələrinin istehsal məsrəfləri

onların xüsusi pul xərclərindən ibarətdir, xarici müəssisələrin xərcləri isə normativ
mənfəəti əhatə edir.
Müəssisənin xərcləri anlayışı onların iqtisadi təyinatından asılı olaraq
əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Təkrar istehsal prosesindəki roluna görə xərclərin
dəqiq fərqləndirilməsi nəzəriyyədə və praktiki fəaliyyətdə müəyyənedici andır.
Buna uyğun olaraq idarəetmənin bütün səviyyələrində xərclər qruplaşdırılır,
məhsulun maya dəyəri formalaşır, maliyyələşdirmə mənbələri müəyyən edilir.
Təkrar istehsal əlamətinə görə müəssisənin xərcləri üç növə bölünür:
- Məhsulun istehsalı və satışı üçün xərclər. Bu, məhsulun maya dəyərini
təşkil edir. Belə xərclər dövriyyə kapitalının dövranı vasitəsilə məhsulun satışından
əldə edilən mədaxil (gəlir) hesabına ödənilir.
İstehsalın genişləndirilməsi və təzələnməsi xərcləri. Bir qayda olaraq bu,
yeni və ya modernləşdirilmiş məhsul üçün birdəfəlik iri kapital qoyuluşlarını əks
etdirir. Onlar tətbiq edilən istehsal amillərini genişləndirir, nizamnamə kapitalını
artırırlar. Bu xərclər əsas fondlara kapital qoyuluşlarından, dövriyyə vəsaitləri
normativinin artımından, yeni istehsal üçün əlavə iş qüvvəsinin formalaşdırılması
üçün xərclərdən ibarətdir. Həmin xərclər xüsusi maliyyələşdirmə mənbələrinə
(amortizasiya fondu, mənfəət, qiymətli kağızların emissiyası, kredit və s.) malikdir.
Müəssisənin sosial-mədəni, mənzil-məişət və başqa oxşar ehtiyacları
üçün xərclər. Bu xərclər bilavasitə istehsalla əlaqədar deyildir və əsasən
bölüşdürülən mənfəət hesabına yaradılan xüsusi fondlardan maliyyələşdirilir.
İqtisadi və mühasibat xərclərini fərqləndirirlər. İqtisadı xərclər dedikdə,
müəssisənin istifadə etdiyi resursların müqar bilində malgöndərənlərə verilmiş
bütün ödənişlərin bütün növləri başa düşülür. Onlar xarici (real və ya pul) və daxili
(qeyri-real və ya implisitiv) xərclərə bölünürlər.
Xarici xərclər resursları göndərənlərə pul ödənişlərini (xammalın, materialların,
yanacağın, əmək haqqının və s. ödənilməsi) əks etdirir. Xərclərin bu qrupu
ölkəmizin müəssisələrindəki mühasibat xərclərinə uyğundur. Müəssisənin daxili
xərcləri isə qeyri-real, implisitiv xarakter daşıyır. Onlar müəssisənin sahibinə
 117

məxsus olan və istehsalda istifadə olunan resursları (torpaq, binalar, onların şəxsi
əməyi, qeyri-maddi aktivlər və s.) əhatə edir ki, bunlara görə müəssisə formal
olaraq heç nə ödəmir.
İqtisadi xərclər - İmplisitiv xərclər = Mühasibat xərcləri.
İqtisadi xərclər anlayışı ümumi qəbul edilmiş anlayışdır, mühasibat xərcləri isə
təcrübə əsasında hesablanır. Məsələn, xərclərin həqiqi məbləği, mənfəətin vergiyə
cəlb olunan hissəsi və s.
- Xarici mikroiqtisadiyyat nəzəriyyəsində xərclərin bu qruplaşmasından geniş
istifadə olunur
Sabit (FC )və dəyişən (VC) xərclərin məbləği ümumi xər ləri (TC) təşkil edir:
TC = FC + VC
- xərclərin uçotu və qruplaşdırılması üsullarına görə sadə (xammal, material,
əmək haqqı, enerji, aşınma və s.) və kompleks xərclər mövcuddur. Kompleks
xərclər ya istehsal prosesindəki funksional roluna (azqiymətli və tez xarab olan
əşyalar), ya da xərclərin həyata keçirilməsi yerinə (sex xərcləri, ümumzavod
xərcləri və s.) görə qruplaşdırılan xərclərdir;
- istehsalda istifadə müddətlərinə görə gündəlik və ya cari və birdəfəlik (bir
aydan az olaraq həyata keçirilən birdəfəlik xərclər) xərclər daxildir.
Müəssisəyə mənfəəti təmin edəcək istehsal həcminin təyin edilməsində xərclər
həddinin hesablanması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məhsul buraxılışının həcminin
bir vahid artırılması üçün lazım olan əlavə xərclər «xərclər həddi» (MC) adlanır.
Sabit xərclər məhsul buraxılışının həcminin dəyişilməsi ilə əlaqədar olaraq
dəyişikliyə məruz qalmadığından xərclər həddinin səviyyəsi və dinamikası yalnız
dəyişilən xərclərlə müəyyən edilir. Deməli, xərclər həddini aşağıdakı kimi
hesablaya bilərik:
MC = Δ VC : ΔQ
burada – ΔQ məhsul buraxılışı həcminin artımıdır.
İstehsal xərclərinin baxdığımız növləri sahibkarlıq fəaliyyətində, biznes planların
hazırlanmasında, layihələrin iqtisadi əsaslandırılmasında və maliyyə təhlilinin
aparılmasında istifadə olunur.
 118

2. İnvestisiya layihələrində xərclərin strukturu.

İstehsal prosesində yüzlərlə adda müxtəlif xammal və materiallar,
dəstləşdirici məmulatlar istifadə edilir, avadanlıq və maşınlar tətbiq olunur,
çoxsaylı texnoloji əməliyyatlar yerinə yetirilir. Bununla əlaqədar olaraq, faktiki
istehsal xərclərini uçota almaq və maya dəyəri üzrə tərtib edilən planları
əsaslandırmaq üçün istehsal xərclərinin təsnifləşdirilməsi (xərclərin müəyyən
qruplarda birləşdirilməsi) zərurəti meydana çıxır.
Qeyd etmək lazımdır ki, müəssisə səviyyəsində istehsal xərcləri, hər şeydən əvvəl,
aşağıdakı 3 əsas növə bölünür:
- Məhsulun istehsalı və satışı ilə əlaqədar olan xərclər, başqa sözlə, uyğun
olaraq, məhsulun istehsal maya dəyəri və tam maya dəyəri; həmin xərclər cari
məsrəflərdir və məhsul satışından əldə edilən gəlirlər hesabına ödənilir.
- İstehsalın genişləndirilməsi və ycniləşdirilməsi ilə əlaqədar olan xərclər.
Bu xərclər yeni məhsulun yaradılması və mövcud məhsulun modemləşdirilməsinə
sərf olunan birdəfəlik xərclərdir. İştisadi mahiyyətinə görə bu xərclər əsaslı vəsait
qoyuluşlarına aid edilirlər.
- Firmanın sosial-mədəni, mənzil-kommunal, məişət və qeyri- istehsal
ehtiyaclarına sərf edilən xərclərdir. Bu xərclər istehsalla birbaşa əlaqədar
olmadıqlarından məhsulun maya dəyərinə daxil edilmir və onlar, əsaən,
müəssisənin mənfəəti hesabına maliyyələşdirilir.
Maya dəyərin hesablanmasının məqsədindən asılı olaraq xərclərin iki əsas: a)
istehsal məsrəflərinin iqtisadi elementlərinə (xərclər smetası) görə və b) xərc
maddələrinə (kalkulyasiya) görə təsnifləşdirilmə sistemi mövcuddur.
Məhsulun istehsal məsrəflərinin iqtisadi elementlərinə - bu, xərclər smetası da
adladırılır - məhsulun maya dəyərinə daxil edilən müxtəlif resursların məsrəfləri
iqtisadi mahiyyətinə görə qruplaşdırılır. Bu halda məhsulun maya dəyəri, başqa
sözlə, xərclər smetası məhsul istehsalı və satışı planının yerinə yetirilməsi üçün
tələb edilən resursların həcminin dəyər ifadəsində əks etdirilməsinə imkan verir.
İqtisadi elementlər üzrə istehsal xərcləri (xərclər smetası) iqtisadi mahiyyətinə görə
aşağıdakı kimi təsnifləşdirilir;
 119

- Material xərcləri (geri qaytarılan, istifadəsi mümkün olan tullantıların

dəyərini çıxmaqla);
- Əmək haqqı xərcləri;
- Sosial sığorta ayırmaları;
- Əsas fondların amortizasiyası (köhnəlməsi);
- Sair xərclər.
3. İnvestisiya layihələrində xərclərin təhlili və onların səmərəliliyi metodları.
Müəssisə(firma və sahibkar) nöqteyi nəzərdən investisiyanın təhlili
mənfəətin (gəlirlərin) əldə olunması ücün onların imkanlarının müəyyən edilməsini
özündə birləşdirir.Artıq mövcud olan müəssisələrdə istehsalın
genişləndirilməsi,modernləşdirilməsi və texniki silahlandırma zamanı korperativ
və daxili təhlil istifadə olunur.
Maliyyə təhlilinin mühüm aspektləri investisiya qərarlarından ,kapital
qoyuluşlarının layihə veriminin qiymətləndirilməsinin əsas meyarları isə layihənin
müddəti və planlaşdırma səviyyəsindən ,həmçinin ,risklər və qeyri-muəyyənlikdən
ibarətdir.Onun yerinə yetirilməsi zamanı xərclər ətraflı nəzərdən kecirilir,təsərrufat
fəaliyyətinin əsas prinsipləri,investisiyanin qiymətləndirilməsi layihəyə tələb
olunan qoyuluşların və gözlənilən nəticənin,o cümlədən gələcəkdəki təmiz
gəlirlərin(xalis mənfəət və s.)təhlilini və qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur.
Layihənin səmərəliliyini əsaslandırarkən aşağıdakılar tətbiq oluna bilər:
1.Layihənin proqnozlaşdırılan xarakteristikasının etibarlığının təhlili-
texniki,iqtisadi,sosial,ekoloji və s.;
2.Planlaşdırılan məsrəflərin (xərclərin) və gəlirlərin (daxilolmayanlar)
əhəmiyyətinin və strukturlarının təhlili (ona görə ki,lahiyənin həyata keçirilməsinə
təsir göstərə biləcək kritik əhəmiyyətini müəyyən etmək olsun);
3.İnvestisiyanin gəlirliyi,səmərəliliyi və digər göstəricilərlə ifadə olunan illik və
yığılmış təmiz maliyyə qazancının qiymətləndirilməsi və təhlili;
4.Layihənin cari dəyərinin hesabatlarında əsas və dövriyyə kapitalının
dəyərinin,digər göstəricilərin istifadə olunan qiymətlərə münasibətə vaxt amilinin
nəzərə alınması ilə təhlili.
 120

İqtisadiyyatın digər sahələrində olduğu kimi layihə təhlilində də “muəyyən vahid

zamanda pul dəyəri” anlayışı istifadə olunur.Bu o deməkdir ki,”əvvəl alınan bir
manat,sonra alınandan daha bahadır,dəyərlidir”.Buna görə də son anda 3 səbəb
mövcüddür:inflasiya,pulları faizə vermək imkanı və risk.Nəticədə manat cari və
gələcək dəyər əldə edir.İqtisadi və maliyyə təhlilində onların ölçülməsi üçün
mürəkkəb faizlərin hesablanması və diskontlaşdırılması adlanan xususi texniki
üsullardan istifadə olunur.
Xarici aləmin layihəyə təsiri,layihədə istifadə vasitələrindən və mənbələrindən
başlayır.Belə olanda layihə istehsal etdiyi məhsul və xidmətlərdən onun xarici
aləminə təsir göstərir.
Resurslar Məhsullar,xidmətlər

LAYIHƏ

Layihə - əhatəsi Layihə - əhatəsi

Daxili və xarici aıəmin layihəyə olan əks təsiri

Yuxarıda dediyimiz kimi,xərclər- bu kapital və ya müəyyən daimi xərclərin
müddətli yatırımlaridir.Xərclərə material xərcləri də,kapital xərcləri də,informasiya
xərcləri də və sairə daxildirlər.Uzaq görən planlaşdırma qabaqcadan layihənin
reallaşması üçün yarana biləcək xərcləri təxmini də olsa bilməlidir.Yəni
ki,qiymətlərin ,istehsal olunmuş məhsulun dəyərinin aşağı düşməsi,istehsalatın
həcminin aşağı düşməsi,başlanğıcda yarana biləcək problemlərə görə istehsalatın
zəif artımı,qiymətlərin bahalaşması və sairə uzaqgörən planlaşmadan ireli gəlir.ona
görədə bunları,nəzərə alaraq ehtiyat,gözlənilməz,fars-major hallara görə layihədə
əlavə xərcləri nəzərə almaq lazımdır ki,hər bir addımda reallaşma riski böyük
əmsala malik olmasın.
4. İnvestisiya layihələrinin iqtisadi səmərəliliyin qiymətləndirilməsində gəlir
hesablanması metodları.
 121

İndi isə real investisiya layihələrinin qiymətləndirilməsinin əsas göstəricilərinin

hesablanma metodikası və istifadə şərtləri ilə tanış olaq.
Xalis gətirilmiş gəlir (XGG) - investisiya nəticələrini daha ümumiləşdirilmiş
xarakteristikasını, yəni son səmərəni mütləq məbləğdə almağa imkan verir. Xalis
gətirilmiş gəlir investisiya layihəsinin istismarı dövründə xalis pul axının
məbləğinin müasir dəyəri ilə onun realizasiyasına investisiya xərclərinin fərqi kimi
təyin edilir.
İnvestisiya xərcləri birdəfəlik həyata keçirildikdə:
n
XF t
XGG b= ∑ −İX b
t =1 ( 1+i )t

İnvestisiya xərcləri çox mərhələlərdə həyata keçirildikdə:

n n
XFt İX t
XGG c =∑ t
−∑
t=1 (1+i ) t =1 ( 1+i )t

XFt- investisiya layihəsininümumi istismarının ayrı-ayrı intervallarında pul

axınının məbləği;
İXb - investisiya layihəsinin realizə olunmasına birdəfəlik investisiya xərclərinin
məbləği;
IXt - investisiya layihəsinin ümumi realizə dövründə ayrı-ayrı intervallarla
investisiya xərclərinin məbləği;
i - diskont norması, onluq kəsirlə;
n -1 ümumi hesablama dövründə layihənin realizə intervalları- nın sayı.
5. İnvestisiya layihələrinin qiymətləndirilməsinə inflyasiyanın təsiri.
İnflyasiya (səhv olaraq infilyasiya kimi də yazılır)
(ing. Inflation, lat. inflatio - şişmə deməkdir) ölkə həyatının bütün sahələrilə sıx
surətdə bağlıdır. Siyasi prosseslər, iqtisadi dəyişikliklər, beynəlxalq
münasibətlər və. s inflyasiya səviyyəsinə operativ formada təsir göstərmək
qabliyyətinə malikdir. İnvestisiya layihələrinin tətbiqi nəticəsində yeni məhsulların
qiymətlərin hər cür artması inflyasiya demək deyildir. Qiymətlər məhsulun
keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasından və istehsal xərclərinin artmasından ola bilər.
 122

İnflyasiya məcmu tələblə məcmu təklif arasında balansın pozulması nəticəsində

ölkənin bütün bazarlarında qiymətlərin ümumi artımına səbəb olur.
Umumiyyətlə inflyasiyanın aşağıdakı növləri var:
Qiymətlərin artım sürətinə görə
Qiymətlərin tarazlıq səviyəsinə görə
Xarakterinə görə
Qiymətlərin artım sürətindən asılı olaraq inflyasiyanın üç növü var:
*Mülayim (sürünən) inflyasiya
*Sürətli inflyasiya
*İfrat (hiper) inflyasiya
İnflyasiyanın səbəbiləri çox məhəllidir. İnflyasiyanın əmələ gəlmə səbəbləri həm
daxili, həm də xarici ola bilər. Xarici səbəblərə əsasən xarici ticarətdən mədaxilin
azalması, xarici ticarət və ödəniş balansının mənfi saldosu aid edilir. Daxili
səbəblərə ölkə, hökümət daxilində inflyasiyaya səbəb olan prosesləri aid etmək
olar.
Doğurdan da investisiyada inflyasiyanı yaradan səbəbləri müəyyən etmək ən vacib
məsələdir. İnflyasiyanı yaradan səbələrə aid:
 Pul krediti və vergi sahəsində düzgün olmayan siyasətin aparılması.
 Büdcə kəsrinin mövcudluğu.
 Pul tədavülü qanununa əməl olunmaması.
 Sərmayə qoyuluşunun həcmi.
 Əmək haqqının əmək məhsuldarlığına nisbətən üstün artması.
İnflyasiyaya qarşı tədbirlər:
Antiinflyasiya siyasətinə nəzər salsaq görərik ki, buna əsas üç yanaşma var.
Birinciyə aktiv büdcə siyasəti (müasir keynsçilər) – dövlət gəlirləri və
vergidən istifadə edərək alıcılıq qabiliyyətli tələbə təsir etmək: dövlət öz xərcini
azaldır və vergini artırır.
İqtisadi nəzəriyyədə ikinci yanaşma monetarizm tərəfdarlarıdır. Onlar ilk
öncə ön plana pul-kredit siyasətini çəkirlər və iqtisadi hadisəyə dolayısı və
elastikliklə təsir edirlər. Bu cür tənzimlənmə mərkəzi bank tərəfindən həyata
 123

keçirilir. Bu yanaşmanın tərəfdarlırı düşünürlər ki, dövlət alıcılıq qabiliyyətli

tələbatı məhdudlaşdırmaq üçün defilyasiya tədbirləri həyata keçirməli, çünki
iqtisadi artımın stimullaşdırılması süni yolla məşğulluğun həqiqi səviyyəsinin aşağı
salınması inflyasiya üzərində nəzarətin itirilməsinə gətirib çıxardır.
Üçüncü yanaşma – bir çox ölkələrin rəhbərliyi 60-cı illərdən başlayaraq
nəzarətdən çıxmış inflyasiyanın qarşısını almağa cəhd göstərərək belə adlanan
qiymət və gəlirlər, əsas məqsəd əmək haqqının məhdudlaşdırılması siyasətidir.
Belə ki, bu siyasət bazar strateqiyalı yox, inzibati mübarizə yolu olduğundan o
həmişə qarşıya qoyulan məqsədə çatmır. İnflyasiya ilə mübarizə metodları birbaşa
və dolayısı ola bilər.
Ədəbiyyat:
1. Q.S.Süleymanov, K.S.Kərimov, K.H.İsayev. Monoqrafiya. Sənaye sahələrinin innovasiyalı
idarə edilməsinin iqtisadi mexanizmləri .“Elm və Təhsil”. Bakı-2020. səh.270-279.
2.М.А. Николаев. Инвестиционная деятельность. Псков Издательство ППИ 2018.Стр.321-
337
3.İ. İbrahimov, K.Kərimov. Sənayedə investisiya və innovasiya fəaliyyəti. Bakı, BBU,
2016.səh:218-234.
4.A.A.Кочетков. Управления инновационной системы промышленного предприятия. М.
ФГБУН Институт экономики Российской академии наук.2020.Стр. 282-296
5. В.А.Чернов. Инвестиционный анализ. М, ЮНИТИ. 2019. Стр. 302-316
6. Т.С.Колмыкова Инвестиционный анализ. М, ИНФРА-М,2019.Стр.267-275

Mövzu 12. İnvestisiyanın maliyyələşdirmə mənbələri və maliyyə bazarları

Suallar:
12.1.Maliyyə bazarları və maliyyə institutları
12.2.İnvestisiya layihəsi üçün maliyyələşdirmə sxeminin seçimi.
12.3. İnvestisiyaların maliyyələşdirilməsinin formaları və metodları
12.4.Pul vəsaitlərinin və fərdi investorların maliyyə institutları
12.5. Dövriyyə modelindəki əmanətlər, investisiyalar və maliyyə bazarları
12.6. Özünü maliyyələşdirmə prosesinin səmərəliliyi
12.7.Borclara məhdud müraciətlə layihə maliyyələşdirilməsi
12.8.Dövlətin investisiya maliyyələşdirilməsinə və fəaliyyətinə təsiri
1. Maliyyə bazarları və maliyyə institutları
 124

Maliyyə bazarları - sahibkarlardan borcalanlara vəsait axını yönəldən bazar

institutlarının məcmusudur.
Maliyyə bazarları iki qrupa təsnif edilə bilən bir çox "kanaldan" ibarətdir:
1. Vəsaitlərin birbaşa əmanət sahiblərindən borcalanlara köçürüldüyü birbaşa
maliyyələşdirmə kanalları:
a) kapital maliyyələşdirilməsi (hansısa müqavilə
Bu şəkildə firma, firmanın səhm sahibliyini təmin etmək müqabilində investisiya
üçün pul alır. Məsələn, "adi" (adi) səhmlərin firması tərəfindən satılması;
b) kreditlər almaqla maliyyələşdirmə (hər hansı bir razılaşma)
ness, buna görə firma gələcəkdə bu vəsaitləri faizlə ödəmək öhdəliyi qarşılığında
investisiya üçün vəsait alır, lakin kreditorlara firmanın əmlakının hər hansı bir
hissəsinə haqq vermədən. Məsələn, istiqrazların satılması).
2. Dolayı maliyyələşdirmə kanalları, bunun vasitəsilə ailə təsərrüfatlarından
firmalara vəsait xüsusi təşkilatlar (banklar, fondlar, sığorta şirkətləri) - maliyyə
vasitəçiləri vasitəsilə köçürülür.
Maliyyə bazarı, yəni istehsala xidmət edən pulun mal kimi çıxış etdiyi bir bazar,
bazar iqtisadiyyatının ən vacib elementlərindən biridir. Vəsaitlərin sahibləri burada
satıcılar (kapital tədarükçüləri), vəsait çatışmazlığı yaşayan müəssisələr isə alıcılar
(kapital istehlakçıları) rolunda çıxış edirlər.
Təchizatçılardan istehlakçılara pul köçürməsinin necə aparıldığından asılı
olaraq maliyyə bazarını bank kreditləri (bank krediti) bazarı və qiymətli kağızlar
bazarına bölmək olar. Bank kreditləri bazarında pulun öz sahibindən borcalana
köçürülməsi prosesi, müəssisələrin və əhalinin müvəqqəti sərbəst vəsaitlərini
toplayan, cəlb olunmuş vəsait üçün müəyyən faiz ödəyən və daha sonra daha
yüksək faiz dərəcəsi ilə borcalanlara kredit verən bank vasitəsi ilə həyata keçirilir.
Bank kreditləri bazarı, öz növbəsində, müəssisələrin dövriyyə kapitalı dolaşdığı
qısamüddətli kreditlər bazarı (pul bazarı) və qiymətli kağızlar bazarı ilə birlikdə
kapitalın formalaşması üçün nəzərdə tutulmuş kapital bazarını təşkil edən bazar
bölünür və müəssisələrin əsas vəsaitlərinin hərəkəti. Maliyyə bazarının quruluşu
Şəkildə göstərilmişdir.
 125

Maliyyə bazarının quruluşu

2.İnvestisiya layihəsi üçün maliyyələşdirmə sxeminin seçimi.

Əsas istiqamətlər:
• investorların tərkibinin müəyyənləşdirilməsi; tələb olunan investisiya
mənbələrinin həcmi və quruluşu; layihənin həyata keçirilməsinin ayrı-ayrı
mərhələləri üçün daxil olan pul axınının intensivliyi və s .;
• maliyyələşdirmə sxeminin birbaşa seçimi: tam özünü maliyyələşdirmə ya həyat
dövrünün ilk mərhələsi, ya da kiçik real layihələrin həyata keçirilməsi üçün
səciyyəvidir; korporasiya genişmiqyaslı layihələrin həyata keçirilməsi üçün istifadə
olunur; vençur maliyyələşdirməsi nizamnamə kapitalında və ya müəyyən bir səhm
paketində müvafiq pay müqabilində artan riskli innovativ real layihələrin həyata
keçirilməsi üçün ayrı-ayrı müəssisələr tərəfindən müəyyən miqdarda kapitalın
verilməsindən ibarətdir; kredit qoyuluşu, yüksək sürətli gəliri olan kiçik sürətli
inkişaf edən qısa müddətli investisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi üçün
istifadə olunur; kapital (qarışıq) maliyyələşdirmə yeni yaradılan müəssisənin
kapitalının öz və borc vəsaitləri hesabına formalaşmasını təmin edir.
 126

Öz və borcalan investisiya mənbələrinin cəlb edilməsinin tələb olunan həcminin

təmin edilməsi.
• 1. Öz mənbələrini cəlb etmək ehtiyacını:
o a) daxili mənbələr - yenidən investisiya və xalis mənfəət, eləcə də amortizasiya
xərcləri;
o b) xarici mənbələr - əlavə səhm kapitalı cəlb etmək və səhm buraxmaq.
• 2. Borc alınan vəsaitin həcminə dair tələblər:
o a) maliyyə leverinin marjinal təsiri;
b) nəqliyyat şirkətinin kifayət qədər maliyyə sabitliyini təmin etmək.
• 3. İnvestisiya mənbələrinin cəlb edilməsinin tələb olunan həcminin müəyyən
edilməsində əsas vəzifə kapitaldan istifadənin gəlirliliyini artırmaqla mənbələrin
dəyərini minimuma endirməkdir.
3. İnvestisiyaların maliyyələşdirilməsinin formaları və metodları
İnvestisiya maliyyələşdirmə metodu - investisiya prosesinin
maliyyələşdirilməsi üçün investisiya mənbələrinin cəlb edilməsi mexanizmi.
Maliyyələşdirmə formaları maliyyənin mahiyyətinin xarici təzahürləridir.
Özünü maliyyələşdirmə - müəssisənin kapital qoyuluşlarının yalnız daxili
mənbələrdən formalaşan öz maliyyə mənbələri hesabına maliyyələşdirilməsi. Öz
vəsaitlərinin formalaşması mənbələri bunlardır: nizamnamə və əlavə kapital;
vergiyə cəlb edildikdən sonra müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətdən
ayırmalar; məqsədli maliyyələşdirmə və daxilolmalar; icarə öhdəlikləri.
Hesabat dövrü ərzində qazandığı qazancın - digər layihələrə investisiya qoymaq,
öz şirkətinə yenidən investisiya qoymaq və ya dividendlərə xərcləmək - istifadə
haqqındakı qərarı sahibi qəbul edir. Öz-özünə maliyyələşdirmə, bir qayda olaraq,
kiçik investisiya layihələrinin həyata keçirilməsində istifadə olunur.
Müəssisə həmişə öz maliyyə ehtiyatları ilə tam təmin edə bilmədiyi üçün, əlavə (və
ya müstəqil olaraq) olaraq, cəlb edilmiş və cəlb edilmiş vəsaitlərdən geniş istifadə
olunur.
1.Özünü maliyyələşdirmə səviyyəsi aşağıdakı əmsallardan istifadə etməklə
qiymətləndirilir:
 127

Maliyyə sabitliyi əmsalı Kф

Kф = M / (K + З ),
burada М - öz vəsaiti, man; K - borc vəsaitləri, man; З - kreditor borcları və digər
borc vəsaitləri, man
Bu əmsalın dəyəri nə qədər yüksək olarsa, təsərrüfat subyektinin maliyyə vəziyyəti
bir o qədər sabit olar.
Öz vəsaitlərinin formalaşması mənbələrinizamnamə kapitalı, əlavə kapital,
amortizasiya, mənfəətdən ayırmalar (yığım fonduna, istehlaka, ehtiyat fonduna),
hədəf maliyyələşdirmə və daxilolmalar, icarə öhdəlikləridir.
2. Özünü maliyyələşdirmə əmsalı Kс:
Kс = (П + A) / (K + З),
burada П - müəssisənin sərəncamında qalan mənfəət, man l; A - amortizasiya
xərcləri, man.
Bu nisbət maliyyə mənbələri mənbələrinin nisbətini göstərir: öz maliyyə mənbələri
mənbələri borc və borc vəsaitlərindən dəfələrlə çoxdur. Öz-özünə maliyyələşdirmə
nisbəti təsərrüfat subyektinin maliyyə gücünün müəyyən dərəcəsini xarakterizə
edir. Bu əmsalın dəyəri nə qədər yüksəkdirsə, özünü maliyyələşdirmə səviyyəsi bir
o qədər yüksəkdir.
Öz-özünə maliyyələşdirmə nisbətinin azalması ilə ATO istehsal, ticari, texniki,
maliyyə, investisiya, təşkilati, idarəetmə və kadr siyasətinin zəruri
istiqamətləndirilməsini həyata keçirir.
Özünü maliyyələşdirmə prosesinin dayanıqlıq əmsalı:

Özünü maliyyələşdirmə prosesinin davamlılığı əmsalı genişlənmiş istehsalın

maliyyələşdirilməsinə ayrılan öz vəsaitlərinin payını göstərir. Bu əmsalın dəyəri nə
qədər yüksək olarsa, Yol nəqliyatında özünü maliyyələşdirmə prosesi bir o qədər
sabitdir.
4.Pul vəsaitlərinin və fərdi investorların maliyyə institutları
 128

Kommersiya bankları maliyyə bazarının müxtəlif sahələrində fəaliyyət

göstərən universal, çoxfunksiyalı təşkilatlardır.
İnvestisiya bankları uzunmüddətli kapitalı cəlb etməyə və səhm, istiqraz və digər
sənədlər buraxmaqla yerləşdirməyə yönəldən maliyyə institutlarıdırqiymətli
kağızlar, uzunmüddətli borc vermək, habelə qeyri-maliyyə şirkətlərinin vermə və
təsis fəaliyyətlərində xidmət və iştirak üçün.
İpoteka bankları daşınmaz əmlakla təmin olunmuş uzunmüddətli kreditlərin
(ipoteka krediti) verilməsi üzrə ixtisaslaşmış maliyyə qurumlarıdır - torpaq və
şəhər binaları.
Lombardlar daşınar əmlakla təmin olunan kreditlər verən kredit
təşkilatlarıdır.
Kredit ortaqlığı üzvlərinə kredit və hesablaşma xidmətləri göstərmək üçün
yaradılan maliyyə qurumlarıdır: kooperativlər, icarə şirkətləri, kiçik və orta
sahibkarlıq subyektləri, fiziki şəxslər.
Kredit ittifaqları fərdi qruplar və ya kiçik kredit təşkilatları tərəfindən təşkil edilən
kredit kooperativləridir.

Pul vəsaitlərinin və fərdi investorların maliyyə institutlarının təsnifatı

 129

Qarşılıqlı kredit cəmiyyətləri, kiçik və orta sahibkarlığa xidmət edən kommersiya

banklarına oxşar olan bir kredit təşkilatı növüdür. Şəxsi pensiya fondları - hüquqi
müstəqildir, sığorta şirkətləri və ya kommersiya banklarının etibar etdiyi şirkətlər.
Sığorta şirkətləri sığorta siyasətini satmaqla, əhalidən əmanətlər şəklində
müntəzəm əmanətlər şəklində qəbul edən, sonradan dövlət və korporativ qiymətli
kağızlara yerləşdirilən, yaşayış binaları üçün ipoteka kreditləri verən maliyyə
qurumlarıdır.
Maliyyə şirkətləri istehlak mallarının satışını hissə-hissə və istehlak kreditləri ilə
kreditləşdirmək üzrə ixtisaslaşmışdır.
İnvestisiya institutu, investisiya, yəni müxtəlif layihələrə (biznes layihələrinə)
uzunmüddətli kapital qoymaqla məşğul olan bir qurumdur.
İnvestisiya şirkətləri və fondları öz investorlarına öz qiymətli kağızlarını buraxaraq
digər emitentlərin qiymətli kağızlarına yerləşdirməklə özəl investorların
vəsaitlərini toplayan bir növ maliyyə-kredit təşkilatıdır.
Fond birjası qiymətli kağızların alqı-satqısı üzrə mərkəzləşdirilmiş təkliflər
əsasında fəaliyyət göstərən xüsusi institusional təşkilati qiymətli kağızlar bazarıdır.
Təşkilat adına birja vasitəçiləri tərəfindən sərgilənənlərdir.
İnvestisiya dilerləri və brokerləri birjada vasitəçilik edən peşəkar təşkilatlar və ya
ayrı-ayrı şəxslərdir. İnvestisiya satıcısı qiymətli kağızları sonradan investorlara
yerləşdirmək üçün öz adından və öz hesabına satın alır.
5. Dövriyyə modelindəki əmanətlər, investisiyalar və maliyyə bazarları
Sahibkarlıq qabiliyyəti və istehsalın bütün amilləri - əmək, torpaq və kapital
- nəticədə ailəyə aiddir. Bu mənbələri bazara təqdim etməklə sahiblər gəlir əldə
edirlər: əmək sahibi - əmək haqqı, kapital sahibləri - kapitala faiz, torpaq sahibi -
icarə, sahibkarlıq qabiliyyətinin sahibləri - sahibkarlıq qazancı.
Əmanətlər, ailənin ailə gəlirlərinin mal və xidmət almaq və ya vergi ödəmək üçün
istifadə olunmayan hissəsidir (nəticədə ailə təsərrüfatları bazara verilən mənbələr
üçün ödəmələr şəklində gəlir əldə etdiklərindən az xərcləyirlər). Firmalar, əksinə,
genişlənmiş istehsal və onun yenilənməsi üçün daim vəsait axınına ehtiyac
duyurlar (və nəticədə bazarda məhsul və xidmət satışından əldə etdiklərindən daha
 130

çox xərcləyirlər). Əmanətlərin çoxu ev təsərrüfatları tərəfindən həyata keçirildiyi

və investisiyaların çoxu firmalar tərəfindən edildiyi üçün pul axınlarını
əvvəlkindən digərinə köçürmək üçün bir sıra mexanizm lazımdır.
Şəkildə göstərilən gəlir və məhsul dövriyyəsinin modeli. 3.3, istehlakçıların
investisiya qoyuluşlarının təhsili mənbəyini göstərir. Diaqram, digər ölkələrlə
əlaqə olmadan, mal və xidmətlərin ixrac və idxal axını və müvafiq pul axını
olmadan qapalı bir sistemdir. Diaqramda iki növ axın vurğulanır: material (resurs
axını və məhsul axını) və pul. Sonunculara aşağıdakılar daxildir:
2.1. Resurs bazarına verilən mənbələrə görə ev təsərrüfatlarına ödəniş.
2.2. Bazarda satın alınan qaynaqlar üçün firmalar tərəfindən ödənilir.
2.3. Firmaların məhsul və xidmət satışından əldə etdiyi gəlirlər.
2.4. Ailə təsərrüfatları tərəfindən məhsul və xidmətlər üçün ödəniş.
2.5. Ailənin əmanətləri.
2.6. Sərmayələr.
2.7. Firmaların gəlirləri.
2.8. Ailə kreditləri.
2.9. Ailənin gəlir vergiləri.
2.10. Şirkət vergiləri.
2.11. Hökümət kreditləri və kreditləri.
6. Özünü maliyyələşdirmə prosesinin səmərəliliyi.
Özünü maliyyələşdirmə prosesinin gəlirlilik səviyyəsi 1 rubldan alınan
ümumi xalis gəlirin dəyərini göstərir. Səhmdar maliyyələşdirmə hüquqi və fiziki
şəxslərin müəssisənin nizamnamə kapitalına verdiyi töhfələri ifadə edir, nəticədə
investorlar müəssisənin sahibi olurlar. Bu maliyyələşdirmə forması çərçivəsində
investisiya fondlarının səfərbər edilməsi qiymətli kağızlar bazarı vasitəsilə həyata
keçirilir. Maliyyə mənbələrinə ehtiyacı olan müəssisələr səhmdar cəmiyyətinə
çevrilərkən və ya artıq fəaliyyət göstərən səhmdar cəmiyyət yeni səhmlər
buraxdıqda səhmlərin buraxılması yolu ilə öz kapitallarını artıra bilərlər. İki
yerləşdirmə variantı var. İctimai - qiymətli kağızlar sınırsız sayda investorlara
təklif edildikdə. İctimai yerləşdirmə məlumatların daha tam açıqlanmasını təmin
 131

edir. Şəxsi - məhdud sayda investor üçün. Şəxsi yerləşdirmədə prosedur

ümumiyyətlə daha sadələşdirilir və investorların bu qiymətli kağızların alınması ilə
əlaqəli riskləri müəyyənləşdirmək üçün yetərli olduğu güman edilir. İnvestorların
müəssisənin əmlakına verdiyi töhfələr əsas buraxılışın bir hissəsinin alqı-satqısı,
əlavə buraxılışın bir hissəsinin alqı-satqısı, təkrar kapitallaşdırılması (təsisçilər
tərəfindən əlavə buraxılış səhmlərinin alınması) üçün maliyyələşdirmə metodundan
asılı olaraq təsnif edilə bilər.Səhmlərin maliyyələşdirilməsində iştirakçıların
əlaqələrini həyata keçirdikdə, layihənin təşəbbüskarı investisiya cəlb etmək və
qazancı artırmaqla layihəni həyata keçirmək imkanı əldə edir və investorlara
cəlbedici şirkətin səhmlərini əldə etmək imkanı verilir.Səhmdar
maliyyələşdirmədən istifadə yalnız səhmdar cəmiyyətlərində mümkündür.
İnvestisiya fəaliyyətlərinin sektoral və ya regional şaxələndirilməsi ilə
genişmiqyaslı investisiyaların həyata keçirilməsi üçün istifadə olunur.Layihənin
maliyyələşdirilməsi - investisiya layihəsinin həyata keçirilməsi üçün borcalana
ünvanlı kredit ödəniş öhdəlikləri konkret bir layihənin həyata keçirilməsindən əldə
olunan pul gəlirləri və bu layihə ilə əlaqəli aktivlərlə təmin olunur.Layihə
maliyyələşdirilməsi borc maliyyələşdirmə növlərindən biridir. Layihə
maliyyələşdirməsinin üç forması var, borc verənin nə qədər risk almasından asılı
olaraq:
• borcalana tam müraciət etməklə;
• borcalana müraciət etmədən;
• borcalana məhdud müraciət etməklə.
Tam ehtiyat maliyyələşdirmə layihə maliyyələşdirməsinin ən yaygın formasıdır.
Onun üstünlükləri, layihəni maliyyələşdirmək üçün lazımi vəsait əldə etmənin
sürətini və sadəliyini, digər iki hissədən daha aşağı qiymətə daxildir. Bu
maliyyələşdirmə forması aşağıdakı hallarda istifadə olunur:
• Müştərilərinin geri ödəmə imkanı olan az qazanclı və ya qeyri-kommersiya
layihələrinin maliyyələşdirilməsi;
• borcalanın digər gəlirləri hesabına kreditlər (məsələn, sosial yönümlü layihələr);
 132

• ixrac krediti şəklində vəsaitlərin verilməsi. İxrac krediti təmin edən bir çox
ixtisaslaşmış qurum, üçüncü tərəflərin əlavə zəmanəti olmadan layihələrin
risklərini öz üzərinə götürə bilər, eyni zamanda yalnız bu formada vəsait təmin
etməyə razıdır;
• layihə üçün verilən zəmanətlərin kifayət qədər etibarlılığı;
• maya dəyərinin artmasına həssas olan kiçik layihələrin maliyyələşdirilməsi.
Borcalana müraciət etmədən layihə maliyyələşdirilməsi halında, borc verəndən
borc verəndən heç bir zəmanət yoxdur; layihənin icrası ilə əlaqədar demək olar ki,
bütün riskləri öz üzərinə götürür. Bu maliyyələşdirmə forması borcalan üçün
yüksək qiymətə malikdir. Borcalana müraciət etmədən, yüksək gəlirli layihələr
maliyyələşdirilir və nəticədə rəqabətqabiliyyətli məhsullar yaranır.
Belə bir kreditin alınması şərtləri aşağıdakılardır:
• rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalına imkan verən yaxşı inkişaf etmiş
texnologiyanın istifadəsi;
• tikinti riskini, dizayn qabiliyyətinə çatma riskini, layihənin istismarı ilə əlaqəli
riskləri qiymətləndirmək imkanı;
• qiymət risklərini müəyyənləşdirmək imkanı. Bunun üçün son məhsul asanlıqla
qiymətə qoyulmuş bir bazara sahib olmalıdır və asanlıqla satılmalıdır;
• müəyyən qiymətlərin təyin olunduğu etibarlı xammal, komponentlər, enerji
daşıyıcıları ilə razılaşmanın olması;
• ölkədəki siyasi sabitlik.
7.Borclara məhdud müraciətlə layihə maliyyələşdirilməsi.
Layihənin maliyyələşdirilməsi zamanı bütün risklərin qiymətləndirildiyi və
layihənin bütün iştirakçıları arasında hər kəsin özündən asılı olan riskləri götürə
biləcəyi şəkildə paylandığı borlara məhdud müraciətlə layihə maliyyələşdirilməsi.
Bu maliyyələşdirmə forması borcalanın maliyyə vəziyyətinə digər formalarla
müqayisədə daha az təsir göstərdiyindən, daha çox istifadə olunur.Layihənin
maliyyələşdirilməsinin ənənəvi növlərindən fərqli olaraq, layihə
maliyyələşdirilməsi bütün investisiya layihəsini, onunla əlaqəli riskləri nəzərə
alaraq borcalanın ödəmə qabiliyyətini qiymətləndirməklə yanaşı, investorları cəlb
 133

etməyə imkan verən nəticəni proqnozlaşdırmağa imkan verir.Qarışıq

maliyyələşdirmə bir deyil, bir neçə maliyyələşdirmə metodunun eyni vaxtda
istifadəsidir.Faktorinq, dövriyyə kapitalına borc verməklə birlikdə ticarət və
komissiya əməliyyatının bir növüdür. Onun əsas məqsədi faktorinq şirkəti
tərəfindən müştərilərin debitor borclarının toplanması və onların xeyrinə
ödəniləcək ödənişlərin alınmasıdır.
Faktorinq xidmətinin dəyəri aşağıdakı elementlərdən ibarətdir:
• Sığorta ehtiyatı Рстр (debitor borc tələblərinin 30% -i qədər ödəmə tələblərini
ödəyənə qədər faktorinq şirkətində qalır):
Рстр = ДЗ⋅Сстр,
burada ДЗ - faktorinq müqaviləsinə əsasən satıla biləcək debitor borcların miqdarı;
Сстр - sığorta ehtiyatı dərəcəsi,%;
• K komissiya haqqı- К (müştəri üçün mühasibat uçotunun aparılması və
hesablaşma əməliyyatlarının aparılması üçün faktorinq şirkətinin ödəməsi) ƏDV,
man. ilə:
К = ДЗ⋅К% ,
burada K% faktorinq şirkəti tərəfindən təyin olunan komissiyanın faizidir.
• faktorinq kreditindən istifadə üçün faiz-Пк (ödəmə tələblərinin alınması üçün bir
faktorinq şirkətinin xeyrinə ödəmə) ƏDV ilə,%:

burada Спк - faktorinq krediti üçün faiz dərəcəsidir; T - faktorinq razılaşmasının

müddəti.
Avans şəklində faktorinq yolu ilə əldə edilə bilən Фa fondları, man:

Təchizatçı faktorinq dəyəri - Сф:

8.Dövlətin investisiya maliyyələşdirilməsinə və fəaliyyətinə təsiri

Dövlətin investisiya fəaliyyətinə təsiri iki şəkildə həyata keçirilir:
 134

• fiskal (fiskal) siyasət yolu ilə: artan vergilər, yəni ailə təsərrüfatlarından götürülən
pulların miqdarı əmanətlərin azalmasına və dolayısı ilə investisiya fondlarının
həcminin azalmasına səbəb olur. Xalis vergilərin azalması əmanətlərin artmasına
təkan verir;
• pul siyasəti vasitəsilə (dövriyyədəki pulun miqdarına təsir göstərən hökumət
tədbirləri), məsələn, yenidən maliyyələşdirmə dərəcəsini təyin etmək.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu üsullar qanuna uyğun və iqtisadiyyatında
korrupsiyanın olmaması şərtilə təsirli olur.
Dövlət maliyyələşdirilməsi - yüksək səmərəli investisiya layihələrinə maliyyə
dəstəyi şəklində kapital qoyuluşlarının maliyyələşdirilməsi, məqsədli proqramlar
çərçivəsində maliyyələşdirmə, dövlət xarici borclar çərçivəsində layihələrin
maliyyələşdirilməsi.
Yüksək səmərəli investisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi büdcə hesabına
həyata keçirilir.
İnvestisiya layihələrinin dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsi məqsədli proqramlar
vasitəsilə həyata keçirilə bilər.
Məqsədli investisiya proqramı, mənbələr, iş icraçıları və onların həyata keçirilmə
vaxtı ilə əlaqəli vahid sosial-iqtisadi hədəflər sistemi ilə birləşdirilmiş tədbirlər
məcmusudur.
Təsdiqlənmiş hədəf proqramları aşağıdakılardan maliyyələşdirilə bilər:
• dövlət büdcədən və təsis qurumlarının büdcələrindən vəsait;
Büdcədənkənar fondlar;
• xüsusi fondlar; xarici investorların vəsaitləri;
• kreditlər.
Respublikanın dövlət xarici borcları çərçivəsində maliyyələşdirmə xarici
mənbələrdən cəlb edilmiş kreditlər (kreditlər) dir, bunun üçün dövlət maliyyə
öhdəlikləri maliyyə mənbələrinin borcu və ya digər borcalanlar tərəfindən bu cür
kreditlərin (borcların) qaytarılmasının qarantı kimi yaranır. Azərbaycan
hökumətinin xarici borcları xarici dövlət borcunu formalaşdırır.
Dövlət investisiya maliyyələşdirməsinin aşağıdakı növləri vardır:
 135

• birbaşa (hədəfli) kreditləşmə - bu pulun geri qaytarılması şərti ilə dövlət

tərəfindən birbaşa bir müəssisəyə kredit ayrılması. Bu vəziyyətdə dövlət,
kommersiya bankı kimi, faiz dərəcələrini, şərtləri və qaytarılma mexanizmini təyin
edir;
• qrantlar və subsidiyalar - adətən pulsuz təqdim olunan müəyyən bir layihə üçün
subsidiyalar;
• pay payı - səlahiyyətli orqanlar vasitəsilə dövlət layihədə pay investoru rolunu
oynayır, töhfənin qalan hissəsi ümumiyyətlə kommersiya strukturları tərəfindən
qoyulur;
• kredit zəmanəti - bu vəziyyətdə şirkət kommersiya quruluşundan kredit alır və
hökumət aidiyyəti təşkilatlar (nazirliklər, xüsusi yaradılmış fondlar) vasitəsilə
şirkətin qarantı kimi çıxış edir və defolt olduqda kreditin həcmini kommersiya
strukturuna ödəyir.
Müəssisələr birbaşa və ya dolayı (zəmanət şəklində) dövlət dəstəyi üçün müraciət
edə bilərlər:
• kiçik, ilk növbədə yeni yaradılan müəssisələr;
Mülki məhsul istehsalını hərbi hissədən ayıra bilməyən müdafiə kompleksi
müəssisələri;
• miras qalan və yenidən quruluşa ehtiyac duyulan infrastruktur;
Kredit maliyyələşdirməsi iki əsas formada ola bilər - kredit və istiqraz kreditləri:
• kredit - ödəmə şərtləri ilə və ümumiyyətlə faiz ödənişi ilə nağd və əmtəə şəklində
olan kredit. İnvestisiyaların maliyyələşdirilməsi üçün istifadə olunan kreditlər
müxtəlif meyarlara görə qruplaşdırılır;
• İnvestisiyaların kredit maliyyələşdirilməsi forması kimi istiqraz krediti
istiqrazların buraxılmasına əsaslanan xarici borcdur. Azərbaycan praktikasında,
yalnız ödəmə qabiliyyəti və işgüzar nüfuzu şübhə altına alınan sərbəst kredit
borclarına müraciət edə bilər.
Kirayə maliyyələşdirilməsi avadanlıq almaq üçün verilən kreditə bənzəyir, lakin
mülkiyyət münasibətlərinə əsaslanır. Lizinq investisiya maliyyələşdirmə metodu
kimi ətraflı müzakirə olunur.
 136

İnvestisiya vergi krediti - təxirə salınmış vergi ödəməsi. Qayıtma və ödəmə şərti
ilə verilir. İnvestisiya vergi krediti korporativ gəlir vergisi və əmlak vergisi üçün
verilə bilər.

Dövriyyə modelindəki əmanətlər, investisiyalar və maliyyə bazarları

Ədəbiyyat:
1. Q.S.Süleymanov, K.S.Kərimov, K.H.İsayev. Monoqrafiya. Sənaye sahələrinin innovasiyalı
idarə edilməsinin iqtisadi mexanizmləri .“Elm və Təhsil”. Bakı-2020. səh.280-287.
2.М.А. Николаев. Инвестиционная деятельность. Псков Издательство ППИ 2018.Стр.342-
354
3.A.A.Кочетков. Управления инновационной системы промышленного предприятия. М.
ФГБУН Институт экономики Российской академии наук.2020.Стр. 312-320
4. Кучарина Е.А. Инвестиционный анализ. СПб, Питер, 2016. Cтр. 178-188
5. В.А.Чернов. Инвестиционный анализ. М, ЮНИТИ. 2019. Стр. 383-395
6. Т.С.Колмыкова Инвестиционный анализ. М, ИНФРА-М,2019.Стр.296-305

Mövzu 13. Sənaye müəssisələrində maliyyə investisiyalarının səmərəliliyinin

qiymətləndirilməsi
Suallar:
13.1. Qiymətli kağızlar bazarı
13.2. Qiymətli kağızların investisiya qoyuluşuna cəlb olunması
13.3. Qiyməti kağızların qiymətinin təyini
 137

13.4. İnvestisiya qoyuluşunun səmərəliliyinin qiymətli kağızlara qiymətləndirilməsi

13.5. Qiymətli kağızların gəlirliyinin təyini

1. Qiymətli kağızlar bazarı

Real investisiyalara sərmayə qoymaqla yanaşı, investorların maliyyə
bazarlarındanda gəlir əldə etmə imkanı da var. Maliyyə bazarı anlayışı, investisiya
fəaliyyətində və xüsusilə qiymətli kağızlar bazarında açarlardan biridir. Bu
anlayışın təfsirinə müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Üç növ maliyyə aləti var:
1. Nağd pul: cari və cari hesabdakı vəsaitlər.
2. Kredit alətləri: istiqrazlar, kreditlər, depozitlər.
3. Nizamnamə kapitalında iştirak üsulları: səhmlər və vahidlər.
Qiymətli kağızların növləri: dövlət istiqrazı, veksel, çek, depozit
sertifikatları və əmanət sertifikatları, bank daşıyıcısının dəftəri, konşimento,
pay, özəlləşdirmə qiymətli kağızları və s.
Qiymətli kağızların investisiya qoyuluşuna cəlb olunması
İnvestisiya cəlbediciliyi, minimum risk səviyyəsi olan səhm qiymətli
kağızlarına pul qoymağın maliyyə təsirinin olması kimi başa düşülür.
Bir şirkətin investisiya cəlbediciliyini qiymətləndirmək üçün üç əsas metod qrupu
var:
• şirkət haqqında xarici məlumatların təhlilinə əsaslanan bazar metodları. Eyni
zamanda, şirkətin səhmlərinin bazar dəyərindəki dəyişikliklər və dividendlərin
miqdarı qiymətləndirilir;
• müəssisənin daxili məlumatlarının təhlilinə əsaslanan mühasibat üsulları (balans,
gəlir hesabatı, pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat və s.);
• həm xarici, həm də daxili məlumat mənbələrindən istifadə edərək birləşdirilmiş
üsullar.
Qiymətli kağızların investisiya cəlbediciliyini qiymətləndirmək üçün bazar
üsulları, bir sıra göstəricilərin istifadəsini nəzərdə tutur:
Kapitallaşma = Səhmlərin sayı x Pay dərəcəsi.
Bu göstərici korporasiyanın bütün səhmlərinin bazar dəyərini təyin edir.
 138

Dividend gəliri - adi səhm başına dividendin bazar qiymətinə nisbətidir. Bu

göstərici cari gəlirin ölçüsüdür, yəni. kapital artımı istisna olmaqla gəlirdir.
Mühasibat uçotu metodlarından istifadə edərkən investorlar ənənəvi göstəricilərdən
istifadə edərək emitentin investisiya cəlbediciliyini qiymətləndirirlər:
1. Aktivlərin və kapitalın dövriyyəsi.
2. Aktivlərin və kapitalın gəlirliliyi.
3. Maliyyə dayanıqlığı.
4. Aktivlərin likvidliyi.
İmtiyazlı səhmlər üzrə dividendlərin ödənilməsi - şirkətin mənfəətinin
imtiyazlı səhmlər üzrə dividendlərin məbləğinə və istiqraz faizlərinə nisbətidir.
Adi səhmlər üzrə dividend təminatı adi səhm üzrə qazancın adi səhm üzrə
dividendə nisbətidir.
Dividend ödəməsi - adi səhm başına dividendin səhm başına qazancla nisbətidir.
Bu göstərici dividend şəklində səhmdarlara ödənilən mənfəətin payını xarakterizə
edir.
İmtiyazlı səhmlər üzrə dividendlərin ödənilməsi - şirkətin mənfəətinin
imtiyazlı səhmlər üzrə dividendlərin məbləğinə və istiqraz faizlərinə nisbətidir.
Adi səhmlər üzrə dividend təminatı adi səhm üzrə qazancın adi səhm üzrə
dividendə nisbətidir.
Dividend ödəməsi - adi səhm başına dividendin səhm başına qazancla
nisbətidir. Bu göstərici dividend şəklində səhmdarlara ödənilən mənfəətin payını
xarakterizə edir.
Bir imtiyazlı səhmə düşən aktivlərin dəyəri xalis maddi aktivlərin imtiyazlı
səhmlərin sayına nisbətidir. Bu halda xalis maddi aktivlər qeyri-maddi aktivlər,
qısamüddətli və uzunmüddətli borclar çıxılmaqla aktivlərin balans dəyəri kimi
təyin olunur.
Bir adi səhmə düşən aktivlərin dəyəri xalis maddi aktivlərin adi səhmlərin sayına
nisbətidir. Göstəricini hesablayarkən, istiqraz və imtiyazlı səhm sahiblərinin
mülkiyyət tələblərinin adi səhm sahibləri olan səhmdarlarla müqayisədə prioritet
qaydada təmin edildiyi nəzərə alınır.
 139

2. Qiyməti kağızların qiymətinin təyini

"Qiymətli Kağızlar Bazarı haqqında" qanuna uyğun olaraq, istiqraz, sahibinin
nominal dəyərinin müəyyən edilmiş müddətində emitentdən istiqraz almaq
hüququnu və bu dəyərin sabit faizini təmin edən bir səhm kimi başa düşülür.
İstiqrazın nominal (və ya nominal qiymət), emissiya qiyməti, bazar qiyməti, alış
qiyməti var.
Nominal qiymət istiqrazın antetli kağızında çap olunur və istiqraz krediti
müddətinin sonunda borc götürülən və ödənilən məbləği göstərir. Həm də faizlərin
hesablanması üçün əsas rolunu oynayır.
İstiqrazın emissiya qiyməti istiqrazların ilk sahiblərinə satıldığı qiymətdir.
Bazar qiyməti bir istiqrazın bazarda alınıb satıldığı qiymətdir.
İstiqrazın dərəcəsi nominal dəyərinin faizi olaraq ifadə olunan bazar qiymətinin
dəyəridir.
Faiz gəliri ödəmə üsulundan asılı olaraq iki növ istiqraz ayırmaq olar:
a) vaxtaşırı faiz gəlirləri və ya kupon istiqrazları olan istiqrazlar;
b) gəliri yaranan sıfır kuponlu (və ya endirimli) istiqrazlar.
Buna əsaslanaraq istiqrazın dəyərini təyin etmək formulu aşağıdakı ümumi
formada təqdim edilə bilər:
n

P = I/(1+R)1+ I/(1+R)2+ … +I/(1+R)n+ N/(1+R)n = ∑ İ /¿ ¿ + N/(1+R)n

i=1

burada P- istiqrazın qiymətidir; I - pul vahidi faiz (kupon) gəliri, R - tələb olunan
gəlirlilik dərəcəsi (endirim dərəcəsi), N - istiqraz nominal dəyəri.
Bu halda, kupon gəliri istiqrazın nominal dəyəri ilə kupon faizinin (i) məhsulu
olaraq təyin olunur:
I=i*N
Bir istiqrazın qiymətini hesablamaq üçün əvvəllər əldə edilmiş annuitet
düsturundan da istifadə etmək olar:
P = I/R*[1/(1+R)n] + N/(1+R)n.
 140

Real şəraitdə, maliyyə bazarındakı vəziyyətin dəyişməsindən asılı olaraq, kupon

dərəcəsi, eləcə də uçot dərəcəsi istiqraz saxlamağın müxtəlif dövrlərində dəyişə
bilər. Bu vəziyyətdə istiqrazın dəyəri aşağıdakı düsturla müəyyən edilir:
P = I1 / (1 + R1) + I2 / [(1 + R1) * (1 + R2)] + (IN + N) / [(1 + R1) * (1 + R2) * ..
(1+ Rn)],
burada I1, I2, In - i -ci dövrün faiz gəlirləri (i = 1, 2, ..., p) R1, R2, Rn tələb olunur
i-ci dövrün gözlənilən gəlirlilik dərəcəsi (uçot dərəcəsi). Bu vəziyyətdə bir
istiqrazın qiymətini hesablayarkən, bütün dövrlər üçün faiz ödənişlərinin miqdarını
və tələb olunan gəlirlilik dərəcəsini təxmin etmək lazımdır.

3. İnvestisiya qoyuluşunun səmərəliliyinin qiymətli kağızlara

qiymətləndirilməsi
Qiymətli kağızlar müxtəlif dəyər göstəriciləri ilə xarakterizə olunur, bunların
arasında əsasları aşağıdakılardır:
nominal dəyər (par) - qiymətli şəklində göstərilən dəyər kağız;
daxili (nəzəri və ya hesablanmış) dəyər, qiymətli kağızdan gələcək daxilolmaları
zamanın bu anına gətirərək əldə edilən dəyərdir. Səmərəli bir bazarda qiymətli
kağızın daxili və bazar dəyəri uyğun olmalıdır;
gəlir - dividendlər, faizlər, bazar dəyərində artım daxil ola bilən bir qiymətli kağıza
sahib çıxmalar;
gəlir - qiymətli kağızın əldə etdiyi gəlirin dəyərə nisbəti onun alınması;
tələb olunan gəlirlilik dərəcəsi - ümumiyyətlə müəyyən edilmiş qiymətli kağızın
gəlir dərəcəsi risksiz bir təhlükəsizlik (dövlət istiqrazları) və üstəlik bir risk mükafatı
kimi.
Qiymətli kağızlara investisiya qoyuluşundan əldə edilən ümumi gəlir, investorun
istiqrazlar və səhmlər üzrə dividend faizləri ilə müntəzəm ödəniş şəklində aldığı cari
gəlirdən və qiymət dəyişikliyindən, dəyər artımından (kapital qazancından)
meydana gələn məzənnə gəlirindən ibarətdir.
Əksər qiymətli kağızlar, gəlir əldə etməyin ehtimal olunan dəyəri ilə xarakterizə
olunan riskli aktivlərdir. Risk dedikdə, faktiki olaraq əldə edilmiş nəticənin
 141

gözlənilən gəlir məbləğindən kənarlaşma ehtimalı nəzərdə tutulur. Mümkün

nəticələrin dalğalanma diapazonu nə qədər çox olsa, risk də o qədər yüksəkdir. Öz
növbəsində, investisiya riski nə qədər yüksəkdirsə, bu cür investisiyalar bir o qədər
çox gəlir gətirməlidir. İnvestorlar, aktivin müəyyən bir gəlir səviyyəsində ən aşağı
riskə sahib olduqlarını və ya müəyyən bir risk səviyyəsində maksimum gəlirliliyi
təmin etməyə çalışırlar.
Bir sərmayəçi səhm alırsa, onda dividendlərdən və səhmlərin bazar dəyərindəki
artımdan ibarət olan bir mənfəət əldə etməyi gözləyir. Bu vəziyyətdə risk gözlənilən
dividendlərin ödənilməməsi və ya aşağı artım templəri və ya hətta səhmlərin bazar
dəyərindəki azalma ilə əlaqələndirilir.
Beləliklə, riskli bir aktivin gözlənilən gəlirlilik dərəcəsi, mümkün nəticələrin
ağırlaşdırılmış ortalaması kimi hesablanır, burada "ağırlıqlar" hər nəticənin
ehtimalıdır:
Rc = R1*P1+ R2*P2+…+ Rn*Pn.
burada Ri - i - gəlirlilik dərəcəsinin mümkün nəticəsi; Pi - i-ro nəticəsinin ehtimalı,
i = 1, 2 ..., n; Rc- çəkilən orta gözlənilən gəlirlilik dərəcəsidir.
Aktivləri (real və maliyyə) müqayisə etmək və investisiya qərarları qəbul etmək
üçün, aktivləri sıralamaq üçün kəmiyyət risk qiymətləndirməsi tələb olunur. Bir
neçə risk qiymətləndirməsi maliyyə idarəetməsi praktikasında tətbiq olundu:
1) mümkün mənfəət dəyərlərinin yayılma ölçüsü kimi fərqlilik;
2) yayılma ölçüsü olaraq, nəticə ilə eyni vahidlərdə ifadə olunan standart sapma
(məsələn, gəlirlilik);
3) gözlənilən gəlirin fərqli dəyərləri olan aktivlərin sıralanması üçün dəyişmə
əmsalı.
Mümkün gəlirlərin gözlənilən dəyər ətrafında yayılmasının ölçüsü varyans (və ya
dəyişmə) dir. Fərqlilik nə qədər böyükdürsə, gəlirlilik dəyərlərinin yayılması da bir
o qədər çoxdur. Ayrı-ayrı paylanmanın dispersiyası aşağıdakı düsturla hesablanır:
n

σ = ∑ [ ( Ri−Rc ¿ ¿ ¿ 2 )∗P i ]
2

i=1
 142

Burada n - gözlənilən dəyərdən mümkün sapma sayı, Ri - gəlirliliyin i-ci dəyəri,

Pi - gəlirlilik əldə etmək ehtimalı, Rc - gəlirliliyin gözlənilən dəyəri.
Bütün Ri dəyərləri eyni dərəcədə ehtimal olunarsa, son ifadə aşağıdakı formada
təmsil oluna bilər:
n

σ = ∑ [ ( Ri−Rc ¿ ¿ ¿ 2 ) ] /n
2

i=1

Disoersiya nəticə ilə eyni vahidlərdə ölçülür (faizlə, nəticə mənfəətdirsə və pul
vahidlərində, əgər nəticə pul vəsaitlərinin hərəkəti olarsa - gəlir, xərclər, mənfəət
və s.)
Gözlənən qaytarılma dəyərini (Rc) müəyyənləşdirmək üçün aşağıdakı ifadə istifadə
olunur:
n
R c = ∑ R i Pi
i=1

və yaxud
n
Rc =( ∑ Ri )/n
i=1

Gəlirliyin gözlənilən dəyəri, mümkün nəticələrin ağırlaşdırılmış ortalaması kimi

tapılır, burada "çəkilər" hər nəticənin baş vermə ehtimalının dəyəridir. Müxtəlif
aktivlərin risklərinin müqayisəsini və təhlilini asanlaşdırmaq üçün tez-tez
varyansın kvadrat kökü istifadə olunur - standart sapma:
n

σ = √ ∑ [ ( Ri−R c ¿ ¿ ¿ 2 ) ]
i=1

Standart sapma dispersiyadan daha rahatdır, çünki nəticə ilə eyni vahidlərdə
ölçülür.
Riskin digər bir göstəricisi aşağıdakı nisbətdən təyin olunan variasiya əmsalıdır
V = σ/Rc
Bu göstəricinin iqtisadi mənası, gəlir vahidi başına düşən risk miqdarını təyin
etməsidir.
Ehtimallar ekspert, statistik və ya birləşdirilmiş metodlarla müəyyən edilə bilər.
Ekspert metodu təcrübəli mütəxəssislərin fikirlərinin işlənməsinə əsaslanır.
 143

Statistik məlumat olmadıqda istifadə olunur. Statistik - keçmişdəki oxşar

vəziyyətlərin təhlilinə əsaslanır.
Əsas təhlil, bir qiymətli kağızın təmin etdiyi pul axınlarını proqnozlaşdırmaq və bu
əsasda aşağıdakı ifadəni istifadə edərək daxili dəyərini təyin etmək məqsədi daşıyır.
m
CF n
F t =∑
n=1 ( 1+r )n
Burada F t−fundemental təhlil , где CFn – n-ci dövrdə proqnozlaşdırılan pul axını
olduğu, ; r - gözlənilən gəlir; m - pul daxilolmalarının proqnozlaşdırılması üçün
dövrlərin sayı.
Texniki analiz maliyyə qiymətləri göstəricilərinin davranışının qiymətlər haqqında
tarixi məlumatlardan və müxtəlif mürəkkəblik səviyyələrindəki riyazi modellərdən
istifadə edilməsidir. Texniki analizin əsas obyektləri qiymətli kağızların tələbi və
təklifi, onların alqı-satqısı əməliyyatları həcminin dinamikası, dərəcələrin
dinamikasıdır. İnvestorun vəzifəsi, bazarın keçmiş dinamikasını araşdıraraq, növbəti
anda nə olacağını müəyyənləşdirmək və qiymətli kağızın nə vaxt alınıb satılacağına
qərar verməkdir.
5. Qiymətli kağızların gəlirliyinin təyini
Qiymətli kağızlara investisiya qoymağa müasir yanaşma, gəlirlilik və riskin
optimal nisbətini nəzərə alaraq ən gəlirli kapital qoyuluşunu nəzərdə tutur.
İstiqrazlar gəlir gətirmək məqsədi ilə investorlar tərəfindən alınır. Fərqli istiqraz
növlərinə, eləcə də digər qiymətli kağızlara qoyulan investisiyaların effektivliyini
təhlil etmək üçün əldə edilən gəlirin məbləğini investisiya ilə - qiymətli kağızın
alınması xərcləri ilə müqayisə etmək lazımdır. Aşağıdakı gəlir göstəriciləri var:
kupon gəliri, cari gəlir, ödəmə müddətinə görə gəlir, mülkiyyət dövrü üçün gəlir.
Kupon gəlirliliyi (RК) istiqraz buraxıldıqda təyin olunur və onun hesablanması üçün
aşağıdakı düsturdan istifadə olunur:
RK = I / N,
burada I- kupon gəlirliliyi, N- istiqrazın nominal dəyəridir.
Cari gəlir(RT) faiz gəlirinin istiqrazın alış qiymətinə nisbəti olaraq təyin olunur:
RT = I / P,
 144

burada I- faiz gəliri, P -istiqrazın alış qiymətidir.

Misal. Nominal dəyəri 1000 man olan bir istiqraz 900 manata satilir və illik 15%
faiz gəliri ildə bir dəfə ödənilir. İstiqrazın kuponunu və cari gəlirini təyin edin.
Kupon gəliri bərabər olacaq:
RK = I / N = 150/1000 = 0,15 və ya illik 15%
Cari gəlir aşağıdakılara bərabər olacaq:
RT = I / P = 150/900 = 0.167 və ya illik 16.7%.
Ödəmə müddətinin gəlirliliyi, investorun tələb etdiyi gəlirlilik dərəcəsinə bərabərdir,
burada istiqrazın nağd ödənişlərinin cari dəyəri bazar dəyərinə bərabərdir. Ödəmə
gəlirliliyi əvvəllər əldə edilmiş düsturdan istifadə edərək ardıcıl yaxınlaşmalar üsulu
ilə müəyyən edilə bilər:
P = Rр *[1-1/(1+ Rр)n] + N/(1+ Rр)n,
burada P - istiqrazın bazar qiyməti, Rp-ödəmə gəliri, n- istiqraz.
saxlama müddəti.
Misal. İstiqrazın nominal dəyəri 1000 manata bərabərdir. İstiqraz 3 il ərzində ödəyir.
İstiqraz illik 15% ödəyir, ödəniş ildə bir dəfə edilir. İstiqrazın bazar qiyməti 920
manata bərabərdir. İstiqrazın ödəmə müddətini təyin edin. İlk təxmini olaraq, 17%-ə
bərabər olan uçot dərəcəsini götürürük. İstiqrazın qiymətini tapaq:
P = 150 / 0.17 * [1-1 / (1 + 0.17) 3] + 1000 / (1 + 0.17) 3 = 955.81man.
Qiymətli kağızlara investisiya qoyuluşundan əldə edilən ümumi gəlir, investorun
istiqrazlar və səhmlər üzrə dividend faizləri ilə müntəzəm ödəniş şəklində aldığı cari
gəlirdən və qiymət dəyişikliyindən, dəyər artımından (kapital qazancından)
meydana gələn məzənnə gəlirindən ibarətdir.
Bir investorun səhm alımına qoyduğu investisiyaların effektivliyini təhlil etmək
üçün aşağıdakı gəlir növlərindən istifadə edilə bilər: dividend dərəcəsi, investor
üçün cari pay gəliri, cari bazar gəliri, mülkiyyət dövründəki gəlir.
Dividend dərəcəsi (Rd) aşağıdakı düsturla müəyyən edilir:
Rd = D / N * 100%,
burada D - ödənilən illik dividend məbləği; N- nominal hissə qiymətidir.
 145

İnvestor üçün səhm üzrə cari gəlir (Rt), ödənilən illik dividend məbləğinin (D) payın
alış qiymətinə nisbəti kimi hesablanır (Pp):
Rt = D / Pp * 100%.
Cari bazar gəliri (Rm) ödənilən dividend məbləğinin payın cari bazar qiymətinə
nisbəti ilə müəyyən edilir (Pm):
Rm = D / Pm x 100%.
Ədəbiyyat:
1.М.А. Николаев. Инвестиционная деятельность. Псков Издательство ППИ 2018.Стр.363-
372
2.İ. İbrahimov, K.Kərimov. Sənayedə investisiya və innovasiya fəaliyyəti. Bakı, BBU,
2016.səh:270-280.
3.A.A.Кочетков. Управления инновационной системы промышленного предприятия. М.
ФГБУН Институт экономики Российской академии наук.2020.Стр. 337-348
4. Кучарина Е.А. Инвестиционный анализ. СПб, Питер, 2016. Cтр. 178-188
5. В.А.Чернов. Инвестиционный анализ. М, ЮНИТИ. 2019. Стр. 197-208
6. Т.С.Колмыкова Инвестиционный анализ. М, ИНФРА-М,2019.Стр.317-325

Mövzu 14. İnvestisiyanın planlaşdırılması

14.1.İnvestisiyanın iqtisadi mahiyyəti və təsnifatı

14.2.İnvestisiyanın planlaşdırılması prinsipləri və göstəriciləri
14.3.İnvestisiyanın maliyyələşdirilməsi mənbələri
14.4.İnvestisiya layihələrinin qiymətləndirilməsi meyarları və metodları

1. İnvestisiyanın iqtisadi mahiyyəti və təsnifatı

“İnvestisiya” – xarici mənşəli söz olub tərcümədə gəlirin və sosial effektin

alınması məqsədilə hər hansı müəssisəyə, sosial-iqtisadi proqrama, layihəyə
uzunmüddətli kapital qoyuluşudur.
İqtisadi ədəbiyyatlarda investisiya anlayışı barədə müxtəlif fikirlərə rast
gəlinir. Onların içərisində ən geniş yayılan və tez-tez istifadə olunan tərif belədir.
İnvestisiya gəlir əldə etmək məqsədilə iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinə,
müəssisələrə, sahibkarlıq layihələrinə, sosial-iqtisadi proqramla- ra pul vəsaitinin və
digər kapitalın uzunmüddətli qoyuluşudur.
“İnvestisiya fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanu- nunda
göstərilir ki, investisiya – gəlir (mənfəət) və ya sosial səmərə əldə etmək məqsədilə
 146

sahibkarlıq və digər fəaliyyət növləri obyektlərinə qoyulan maliyyə vəsaitindən,

habelə maddi və intellektual sərvətlərdən ibarətdir. Belə vəsaitlər və sərvətlər
aşağıdakılardan ibarətdir:
– pul vəsaiti, məqsədli bank əmanətləri, kreditlər, paylar, səhmlər və digər
qiymətli kağızlar;
– daşınar və daşınmaz əmlak (binalar, qurğular, avadanlıq və başqa maddi
sərvətlər);
– müvafiq qaydada rəsmiləşdirilmiş elmi-təcrübi və digər intel- lektual
sərvətlər;
– texniki, texnoloji, kommersiya və digər biliklərin məcmusu (“nou-hau”).
Əsas fondların yaradılmasına və təkrar istehsalına, habelə maddi isteh- salın
digər formada inkişafına investisiya yatırımları kapital qoyuluşları şəklində həyata
keçirilir.
İnvestorların investisiya qoyuluşu və onun həyata keçirilməsi ilə əla- qədar
bütün hərəkətlərinin məcmusu investisiya fəaliyyəti adlanır. İnves- tisiya
fəaliyyətinin növləri aşağıdakılardır:
– özəl investisiya fəaliyyəti;
– dövlət investisiya fəaliyyəti;
– xarici investisiya fəaliyyəti;
– birgə investisiya fəaliyyəti.
İnvestisiya fəaliyyətinə investisiya – inşaat prosesləri daxildir. Bunsuz əsas
fondlarının təkrar istehsalı (yeni obyektlərin tikilməsi, müəssisələrin texniki
silahlanması, genişləndirilməsi, istehsal güclərinin artırılması) qeyri- mümkündür.
Kapital qoyuluşu – əsas kapitala (əsas fondlara) yönəldilən real in-
vestisiyadır. Başqa sözlə, yeni obyektlərin inşasına, mövcud müəssisələrin
genişləndirilməsinə, yenidən qurulmasına və texniki silahlanmasına, maşın və
avadanlıqların alınmasına, layihə-axtarış işlərinə çəkilən xərclərdir.
İqtisadi məzmununa görə kapital qoyuluşu ictimai məhsulun (yığım fondunun)
əsas fondların təkrar istehsalına yönəldilən hissəsidir. Formasına görə kapital
qoyuluşu pul vəsaitləri şəklində çıxış edir, hansı ki, əsaslı ti- kintiyə, əsas fondların
tərkibinə daxil olan avadanlıqların və digər əmək va- sitələrinin alınmasına sərf
olunur.
Beləliklə, kapital qoyuluşu xalq təsərrüfatının inkişafı və əhalinin so- sial
tələbatının ödənilməsi üçün nəzərdə tutulan əsas fondların yaradılması və
təzələnməsi ilə əlaqədar ictimai zəruri xərclərin məcmusudur.
Əsas fondların təkrar istehsalı formalarına görə kapital qoyuluşu
təsnifləşdirilir:
– yeni tikintiyə;
– mövcud müəssisələrin genişləndirilməsinə;
– texniki silahlanmaya və yenidənqurmaya. Texnoloji əlamətlərinə görə
 147

kapital qoyuluşu bölünür:

– tikintiyə və montaj işlərinə;
– maşın və avadanlıqların alınmasına;
– sair kapital işlərinə və xərclərə.
İnvestisiyanın uçotu, təhlili və effektivliyinin yüksəldilməsi məqsədilə onun
elmi cəhətdən əsaslandırılmış təsnifatı vacibdir.
İnvestisiya məqsədlərinə görə iki kateqoriyaya ayrılır:
1. Əsas fondların yaradılması və təkrar istehsalını təmin edən kapital
əmələgətirən investisiya. Elmi ədəbiyyatlarda və praktikada bu investisiya kapital
qoyuluşu formasında real investisiya kimi işlədilir.
2. Portfel investisiya – qiymətli kağızlara (səhmlərə, istiqrazlara və s.) və
maliyyə aktivlərinə qoyulan kapitaldır.
Kapital əmələgətirən investisiya əsas fondların təkrar istehsalı və
iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində müəssisələri inkişaf etdirmək məqsədilə
qoyulmuş pul vəsaitidir.
Real investisiya başlıca olaraq uzunmüddətli kapital qoyuluşudur. Real
investisiyanın tərkibinə əsas fondlara investisiya (əsas kapital), torpaq sahəsinin
alınmasına xərclər, qeyri-material aktivlərə və dövriyyə vəsaitləri ehtiyatlarının
artırılmasına qoyulan investisiya daxildir.
Portfel (maliyyə) investisiyası – faktiki səhmlərə, istiqrazlara, vekselə və digər
qiymətli kağızlara qoyulan kapitaldır. Qiymətli kağızlar əslində kapitalın kağız
dublikatını ifadə edir (praktiki olaraq fiktiv kapitaldır).
Fiktiv kapitalın yaranması kommersiya və istehsal fəaliyyətinin genişlənməsi
nəticəsində böyük həcmdə kredit resurslarının cəlb edilməsinə
tələbatın artması ilə əlaqədardır. Fiktiv kapital tarixən borc qiymətli ka-
ğızların alınması əsasında inkişaf etməyə başlamışdır, kağız özü kredit sənə- di
formasını alır və onun faiz, yaxud dividend şəklində müəyyən gəlir əldə etmək
hüququ qazanır. Fiktiv kapitalın əsas funksiyası istehsalın təşkili və genişləndirilməsi
üçün pul vəsaitlərini səfərbərliyə almaqdır.
İstənilən müəssisə vaxtaşırı istehsal güclərinin və maddi-texniki baza- nın
təzələnməsinə ehtiyac duyur. Əsas kapitalın yaradılmasına, genişlən- dirilməsinə,
yenidən qurulmasına və texniki cəhətdən silahlanmasına çəkilən xərclər bununla
əlaqədardır. Bu isə bazardakı dəyişikliklərin obyektiv və subyektiv səbəblərindən
irəli gəlir. Aydındır ki, müəssisə bu dəyişikliklərə istehsalın həcmini artırmaq, yeni
məhsul növlərini mənimsəmək və inves- tisiya qoymaq vasitəsilə reaksiya verir.
Müəssisənin xarici dəyişikliklərə reaksiyavermə dərəcəsi müxtəlifdir. Bazarda
reallaşdırılan məhsulun həc- mini saxlamağa ehtiyac olduğu halda əsas fondların
köhnəlmiş hissəsinə kapital qoyuluşu ağrısız keçir. Çünki tələb olunan məhsula
vəsait qoyulu- şunun riski minimumdur. Əsas fəaliyyətin genişləndirilməsinə
investisiya qoymaq və ya istehsal fəaliyyətinin yeni istiqamətlərinə kapital qoymaq
 148

haqqında məsələlər çətinliklə həll olunur. Belə ki, bu halda bir sıra yeni amilləri –
bazarda əmtəənin satılma şəraitini, əlavə maddi, əmək və maliyyə resurslarının
mövcudluğunu, yeni bazarların mənimsənilməsi imkanlarını və s. nəzərə almaq lazım
gəlir. Elə olan təqdirdə gələcək fəaliyyətin inkişaf isti- qamətləri və investisiya
qoyuluşunu planlaşdırmaq zərurəti meydana çıxır.
Əsas kapitala qoyulan investisiyadan əlavə vəsait dövriyyə kapitalına (real
investisiyalar) və müxtəlif maliyyə alətlərinə (məsələn, səhmlərə, istiqrazlara,
qiymətli kağızların törəmələrinə) yatırılmaqla da həyata keçirilə bilər. Buna görə də
investisiyalar kapital qoyuluşundan daha geniş anla- yışdır, deməli, onları
eyniləşdirmək yanlış fikirdir.
İnvestisiyalar sərt rəqabət mübarizəsində (həm daxili, həm də xarici
bazarlarda)müəssisənin fəaliyyət göstərməsinə və bir addım irəli getməsinə kömək
edir, öz məhsullarının qiymətlərini daha çevik tənzimləmək imkanı yaradır və s.
Çəkilən xərclərin özünüödəməsi layihələrinin reallaşdırılması və iri layihələrdən
gəlir əldə olunması prosesləri uzun illər çəkir. Ona görə də inkişaf tempini artırmaq,
iqtisadiyyatı canlandırmaq və dinamik inkişaf etdirmək vacibdir. Əgər aşağıda
sadalananlar üçün vəsait tapılmasa, onda gələcəkdə müəssisənin normal işini və sabit
maliyyə vəziyyətini təmin et- mək imkanı əldən çıxa bilər:
– istehsalın genişləndirilməsi və inkişafı;
– əsas vəsaitlərin müntəzəm surətdə təzələnməsi;
– istehsalın texniki səviyyəsinin kəskin yüksəldilməsi;
– prioritet sahələrdə məhsulun keyfiyyətinin və rəqabətqabiliyyə- tinin
artırılması;
– təbiəti mühafizə tədbirlərinin həyata keçirilməsi;
– qiymətli kağızlar və müəssisənin digər aktivlərinə vəsait qoyu- luşu üzrə
fəaliyyətin aktivləşdirilməsi.
Beləliklə, investisiya ən mühüm iqtisadi kateqoriyadır, bütün səviyyə- lərdə və
sadə və geniş təkraristehsal proseslərində, struktur dəyişikliklə- rində, gəlirin
maksimallaşdırılması və bu əsasda bir çox sosial problemlərin həllində son dərəcə
əhəmiyyətli rol oynayır.
İnvestisiyalar müxtəlif əlamətlərə (meyarlara) görə təsnifləşdirilir:
1. Kapitalın yatırılma obyektlərinə görə.
Yeni yaradılan müəssisələrə, mövcud əsas fondların yenidən- qurulmasına,
genişləndirilməsinə və texniki silahlanmasına qoyulan real in- vestisiyalar. Onlar öz
növbəsində başlanğıc investisiyalar (netto-inves- tisiyalar) və ekstensiv investisiyalar
(reinvestisiyalar) ola bilər. Gəlir əldə etmək məqsədilə, müxtəlif maliyyə alətlərinə,
xüsusilə qiymətli kağızlara kapital qoyuluşu maliyyə investisiyaları hesab edilir.
2. İnvestisiya layihələrində iştirakının xarakterinə görə.
Birbaşa investisiyalar. İnvestorlar investisiya qoyulan obyektlərin se-
çilməsində və kapital qoyuluşunda birbaşa iştirak edirlər. Adətən birbaşa
 149

investisiyalar bilavasitə müəssisənin nizamnamə fonduna kapital qoymaq yolu ilə

həyata keçirilir.
Dolayısı investisiyalar – investorun başqa şəxslərin (maliyyə vasitəçilərinin)
vasitəsilə kapital qoymasıdır.
3. İnvestisiya qoyma dövrünə görə.
Qısamüddətli investisiyalar – bir ilə qədər dövrə kapital qoyuluşudur.
Müəssisələrə qısamüddətli investisiya qoyuluşunun əsasını qısamüddətli maliyyə
qoyuluşu təşkil edir.
Uzunmüddətli investisiyalar – bir ildən çox dövrə kapital qoyuluşudur.
Müəssisələrə uzunmüddətli investisiya qoyuluşunun əsas forması təkrar istehsala
vəsait kapital qoyuluşudur.
4. Mülkiyyət formasına görə.
Xüsusi investisiyalar – fiziki və hüquqi şəxslərin qeyri-dövlət sek- toruna
kapital qoyuluşu ilə xarakterizə olunur.
Dövlət investisiyaları – dövlət müəssisələrinin kapital qoyuluşudur, həmçinin
dövlətin və qeyri-büdcə fondlarının vəsaitləridir.
5. Regional mənsubiyyətinə görə.
Milli (daxili) investisiyalar –ölkələrin rezidentləri tərəfindən onun ərazisində
obyektlərə kapital qoyuluşu ilə xarakterizə olunur.
Xarici investisiyalar – ölkənin investisiya obyektlərinə rezident olmayanların
kapital qoyuluşudur.
Ölkə müəssisələrinə investisiya qoyuluşunun əsasını real investisiya təşkil
edir. Müəssisələrin əksəriyyətinə belə investisiya qoyuluşu müasir şəraitdə onların
investisiya fəaliyyətinin yeganə istiqamətidir ki, bu da
müəssisələrin investisiya fəaliyyəti sistemində real investisiyaların idarə
edilməsinin rolunu əhəmiyyətli dərəcədə artırır.
Biznes layihələrinin məqsədlərini nəzərə alaraq real investisiyaları (kapital
əmələ gətirən) aşağıdakı qruplara ayırmaq olar:
– əsas kapitala investisiya qoyuluşu;
– əsaslı təmir xərcləri;
– torpaq sahələrinin və təbiətdən istifadə obyektlərinin alınmasına
investisiyalar;
– qeyri-maddi aktivlərə (patentlər, lisenziyalar, proqram məhsul- ları,
elmi-tədqiqat və təcrübi-konstruktor işləmələri və s.) investisiyalar;
– dövriyyə vəsaitlərinin artırılmasına investisiyalar. İnvestisiyalardan
effektiv istifadə edilməsi onların strukturundan əhə-
miyyətli dərəcədə asılıdır. İnvestisiyaların strukturu dedikdə onların növlərə
görə tərkibi, istifadə istiqamətləri və ümumi investisiya qoyuluşunda onların payı
başa düşülür.
 150

İnvestisiya qoyuluşunun ümumi həcmində ən çox payı real (kapital

əmələgətirən) investisiyaya (80%-ə yaxın) düşür.
Kapital əmələgətirən investisiyaların strukturunda əsas yeri əsas ka- pitala
investisiya qoyuluşu tutur. Onun tərkibinə yeni obyektlərin tikilmə- sinə və mövcud
müəssisələrinin yenidən qurulmasına, genişləndirilməsinə və texniki silahlanmasına
çəkilən xərclər daxildir.

2. İnvestisiyanın planlaşdırılması prinsipləri və göstəriciləri

Hər bir müəssisə, firma və şirkət mülkiyyət formasından asılı olma- yaraq
sahibkarlıq fəaliyyətinə başlamazdan öncə maliyyə xərclərini və son nəticəni
müəyyənləşdirməklə tədbirlər planı işləyib hazırlayır. İqtisadiyyatın bütün
sferalarında, müəssisələrdə əsaslı tikintinin həyata keçirilməsi kapital qoyuluşunu
planlaşdırmadan qeyri-mümkündür.
Kapital qoyuluşunun planlaşdırılması gələcək dövrdə əsas fondların təkrar
istehsalı üzrə kapital qoyuluşunun proqnozu və plan hesablamaları sistemidir. Əsas
fondların təkrar istehsalı üçün kapital qoyuluşu planı bu prosesin mühüm tərəflərini
əhatə edir, maliyyələşdirmə mənbələri ilə onun vəhdətliyini və proporsionallığını
təmin edir.
Kapital qoyuluşunun planlaşdırılmasının əsas vəzifəsi istehsal güc- lərini və
əsas fondları artırmaqdan, kapital qoyuluşundan effektiv istifadə etməkdən ibarətdir.
Bu vəzifəni yerinə yetirmək üçün kapital qoyuluşunun planlaşdırılması bir sıra
prinsiplər əsasında həyata keçirilir. Bu prinsiplər aşağıdakılardır:
– planın konkret və əsaslandırılmış olması;
– kapital qoyuluşunun həcminin maliyyələşdirmə mənbələri ilə
balanslaşdırılması;
– planlaşdırmanın stabilliyi;
– planlaşdırmanın fasiləsizliyi;
– planlaşdırmanın elmiliyi.
Kapital qoyuluşu planı əsaslı tikintinin son məqsədi: istehsal güc- lərinin işə
düşməsi, əsas fondların və digər obyektlərin istismara buraxıl- ması ilə bilavasitə
əlaqədardır. Bu əlaqə kapital qoyuluşu planında aşağıdakı göstəricilərin köməyilə
müəyyən edilir:
– istehsal güclərinin işə düşməsi, o cümlədən mövcud müəssi- sələrin
genişləndirilməsi və yeni obyektlərin tikilməsi planı;
– əsas fondların istismara buraxılması;
– kapital qoyuluşunun həcmi;
– kapital qoyuluşuna daxil olan müəssisə və obyektlərin siyahısı. İstehsal
güclərinin və əsas fondların işə düşməsi planı kapital qoyulu-
 151

şunun həcmini planlaşdırmaq üçün əsas sayılır. Kapital qoyuluşunun həcmi işə
düşməsi nəzərdə tutulan istehsal güclərinin vahidinə xüsusi kapital qoyuluşu
normativi və əsas fondlarından istifadənin səmərəlilik normativi əsasında
müəyyənləşdirilir. Xüsusi kapital qoyuluşu normativi sahələr üzrə yeni obyektlərin
tikilməsi üçün, mövcud müəssisələrin yenidənqurulması və texniki silahlanması üçün
ayrıca hesablanır.

3. İnvestisiyanın maliyyələşdirilməsi mənbələri

İnvestisiyanın maliyyələşdirilməsi mənbələri aşağıdakılardan ibarətdir:

– müəssisənin öz vəsaitləri (amortizasiya ayırmaları, çıxdaş olmuş əmlakın
reallaşdırılmasında əldə olunan vəsait, daxili aktivlərin səfərbərliyi, bölüşdürülməmiş
gəlir və digər pul yığımları);
– borc vəsaitləri (bankların krediti, maliyyə-investisiya strukturla- rının
borcları, müəssisənin qiymətli kağızlarının emissiyasının yerləşdiril- məsindən əldə
olunan vəsait, kredit verənlərə olan borclar);
– mərkəzləşdirilmiş resurslar (büdcədən ayrılmış qaytarılmayan məbləğ və
güzəştli dövlət investisiya kreditləri);
– xarici investisiyalar (nizamnamə fonduna pul qoyuluşu və müəs- sisənin
səhmlərinin satın alınması, xarici bankların və beynəlxalq təşki- latların kreditləri və
ayrı-ayrı vətəndaşların vəsaitləri).
İnnovasiya fəaliyyəti həmişə qeyri-müəyyən şəraitlərdə həyata ke- çirilir, buna
görə də çox variantlara malikdir. İnvestisiyanın planlaşdırılması prosesində onun
nəzərdə tutulan həcmi haqqında məsələnin həlli daha əhəmiyyətlidir. Aydındır ki,
investor risk dərəcəsi aşağı olan layihələrə daha çox maliyyə vəsaiti ayırmağa
meyilli olacaq, nəinki yüksək risk dərəcəsi
olan layihələrə. ayrılan vəsaitin miqdarı haqqında qərar qəbul edərkən in-
vestisiya həcmi və risk dərəcəsi göstəricilərindən başqa digər göstəricilər də
nəzərdən keçirilir. Bəllidir ki, bir layihənin müxtəlif cəlbedici göstəricilərlə nəzərdən
keçirilməsi variantları çox ola bilər. Ancaq müəssisə investisiya qoymaq üçün
məhdud maliyyə vəsaitlərinə malikdir, buna görə də əlavə maliyyələşdirmə
mənbələri axtarıb tapmaq lazımdır.
İnvestisiyaların maliyyələşdirilməsi mənbələri – investisiya resursları kimi
istifadə oluna biləcək pul vəsaitləridir.
İnvestisiyaların maliyyələşdirilməsi metodları – investisiya prosesini
maliyyələşdirmək məqsədilə investisiya resurslarının cəlbedilmə mexaniz- midir.
Elmi ədəbiyyatlarda investisiyaların maliyyələşdirilməsinin aşağıdakı metodları
göstərilir: özünü maliyyələşdirmə; səhmlərin emissiyası; kredit maliyyələşdirilməsi;
lizinq; qarışıq maliyyələşdirmə; layihə maliyyələş- dirməsi.
 152

Özünümaliyyələşdirmə, bir qayda olaraq, kiçik investisiya layihələ- rində

istifadə olunur. Bu metodun əsasında son dərəcə öz (daxili) mənbələ- rindən (təmiz
gəlirlər, amortizasiya ayırmaları və təsərrüfatdaxili ehtiyatlar) maliyyələşdirmə
durur. İnvestisiyaların maliyyələşdirilməsi mənbələri kimi istehsalın inkişafına
istiqamətlənmiş xalis gəlirin miqdarı bir çox amillərdən asılıdır: reallaşdırılan
məhsulun həcmi, məhsul vahidinin reallaşdırılma qiyməti, məhsul vahidinin maya
dəyəri, gəlirlərin vergi tarifləri, gəlirlərin istehlaka və inkişafa bölünməsi siyasəti.
Amortizasiya ayırmaları müəssisə- nin özünümaliyyələşdirmə qabiliyyətinə
əhəmiyyətli təsir göstərir. Müəs- sisədə onların miqdarı əsas fondların ilkin və ya
bərpa qiymətindən, əsas is- tehsal fondlarının (ƏİF) aktiv hissəsinin payından, ƏİF-
nin yaş struk- turundan asılıdır. Müəssisənin özünümaliyyələşdirmə qabiliyyəti
amorti- zasiya ayırmalarının əlavə olunma üsullarından bilavasitə asılıdır.
Kredit maliyyələşdirməsi aşağıdakı formalarda həyata keçirilə bilər: kredit,
istiqraz borcları, əhalidən borc vəsaitlərinin cəlb olunması (istehlak kooperasiyasının
yaradılması üçün). Kredit dedikdə, qaytarılmaq və adətən faiz ödəmək şərti ilə pul və
ya mal formasında borclar başa düşülür. Uzunmüddətli kreditlərin rəsmiləşdirilməsi,
verilməsi və ödənilməsi (bir ildən çox müddətə) qaydaları bank ilə və borc götürənlər
arasında bağlanmış müqavilə ilə tənzimlənir. Veriləcək kreditin məbləği, onun
istifadə edilmə müddəti və qaydası, faiz dərəcəsi və kredit üzrə digər ödəmələr,
öhdəliklərin təmin olunması formaları (əmlakın girovu, zəmanəti və s.) krediti mü-
qavilədə nəzərdə tutulur.
Uzunmüddətli kreditin qaytarılması müddətini müəyyənləşdirərkən bank
çəkilən xərcləri borclunun təmiz gəliri hesabına ödənməsini, müəssi- sənin
ödəməqabiliyyətini, kredit riskinin səviyyəsini, kredit resurslarının dövriyyəsinin
sürətləndirmə imkanlarını nəzərə alır. Borc götürən uzun- müddətli borc almaq üçün
özünün ödəməqabiliyyətini xarakterizə edən
aşağıdakı sənədləri təqdim edir: axırıncı hesabat tarixinə mühasibat balansı;
gəlirlər və zərərlər haqqında hesabat; texniki-iqtisadi əsaslandırma və biznes-plan.
İnvestisiyaların maliyyələşdirilməsi formalarından biri də istiqraz borclarıdır
ki, bu da istiqrazların emissiyasına əsasən kənardan (xaricdən) götürülür. İstiqraz
qiymətli kağızdır və onun sahibinin təyin edilmiş vaxtda bu qiymətli kağızın
üzərində göstərilən nominal qiymətini təsbit olunmuş faizlə və ya faizsiz (diskont
istiqraz) geri almaq hüququ vardır.
İnvestisiyaların səhmdar maliyyələşdirməsindən, adətən investisiya
fəaliyyətinin sahə və ya regional diversifikasiyası zamanı irimiqyaslı inves-
tisiyaların reallaşdırılmasında istifadə edilir. İri investisiya layihələrinin
maliyyələşdirilməsinin bu metodunun tətbiqi onunla izah edilir ki, emis- siyanın
aparılması ilə əlaqədar xərclər böyük həcmdə cəlb edilmiş vəsait- lərlə örtülür. Bu
metod çərçivəsində investisiya resurslarının cəlb edilməsi adi səhmlərin əlavə
 153

emissiyası vasitəsilə həyata keçirilir. Bu metodun tətbiq edilməsinin mahiyyəti ondan

ibarətdir ki, əlavə emissiya haqqında qərarın qəbulu əvvəlki səhmdarların
nizamnamə kapitalındakı proporsional iştirak payının dəyişilməsinə və əvvəlki
səhmdarların gəlirlərinin azalmasına səbəb ola bilər. Bu adi səhmlərin emissiyasının
nizamnamə kapitalının artmasına səbəb olması ilə əlaqədar baş verir ki, bu da öz
növbəsində səhmdarların sayını çoxalda və hər səhmə düşən dividendi azalda bilər.
Səhmlərin yeni emissiyası, adətən investorlar tərəfindən neqativ siqnal kimi
qiymətləndirilir və şirkətin səhmlərinin kursuna mənfi təsir göstərir. Eyni zamanda,
in- vestisiyanın maliyyələşdirilməsi metodu kimi səhmdar maliyyələşdiril- məsinin
də bir sıra üstünlükləri vardır:
– böyük həcmdə emissiya zamanı cəlb edilmiş vəsaitlərin qiyməti aşağı olur;
– cəlb edilmiş vəsaitlərdən istifadə olunmasına görə ödəmələr məc- buri
deyil, səhmdar cəmiyyətinin maliyyə vəziyyətindən asılı olaraq həyata keçirilir;
– cəlb edilmiş investisiya vəsaitlərindən istifadə olunmasına məh- dudiyyət
qoyulmur.
Qarışıq maliyyələşdirmə metodu – bir neçə maliyyələşdirmə metod- larından
eyni vaxtda istifadə olunmasını nəzərdə tutur. Məsələn, səhmdar maliyyələşdirilməsi
ilə yanaşı kredit maliyyələşdirilməsindən də istifadə edilə bilər. Qarışıq
maliyyələşdirmə zamanı səhmdar cəmiyyətinə məxsus paya nəzarət etmək lazımdır.
İnvestisiyaların maliyyələşdirilməsi layihə maliyyələşdirilməsi metodu ilə
həyata keçirilə bilər və onu sadəcə investisiya layihəsinin maliyyələş- dirilməsi kimi
xarakterizə etmək lazımdır. Bu zaman layihə özünün borc öhdəliklərini yerinə
yetirməyə xidmət edir.
Layihə maliyyələşdirilməsi metodunun səciyyəvi xüsusiyyəti risklərin idarə
olunması, risklərin layihə iştirakçıları arasında bölüşdürülməsi, xərclərin və gəlirlərin
qiymətləndirilməsidir. Layihə maliyyələşdirilməsinə, həmçinin reqresin müəyyən
olunması ilə maliyyələşdirmə də deyilir. (reqres
– verilmiş borc məbləğinin qaytarılması haqqında tələbnamədir).
Layihə maliyyələşdirməsinin üç forması vardır:
– borc alana tam reqreslə maliyyələşdirmə. Bu zaman kredit verən borc
götürəndən heç bir zəmanət və ya girov qoymaq istəmir, layihənin reallaşdırılması ilə
bağlı bütün riskləri öz üzərinə götürür;
– borc alana reqres hüququ olmadan maliyyələşdirmə. Borc alan üçün belə
maliyyələşdirmə formasının dəyəri kifayət qədər yüksəkdir, çünki kredit verən
yüksək risk dərəcəsi üçün müvafiq kompensasiya almağa ümid edir;
– məhdud reqres hüququ ilə maliyyələşdirmə. Bu maliyyələşdirmə
formasında bütün risklər layihə iştirakçıları arasında bölüşdürülür və hər bir iştirakçı
öz üzərinə konkret kommersiya öhdəlikləri götürür.
Lizinq icarə forması olmaqla əsas fondların maliyyələşdirilməsinin ən əlverişli
metodudur.
 154

Lizinq investisiya maliyyələşdirilməsinin ən mütərəqqi formalarından biridir.

Onun əsasən iki forması geniş yayılıb: maliyyə və operativ lizinq.
Maliyyə lizinqi – öz fəaliyyəti dövründə avadanlığın amortizasiyasının tam
dəyərini və ya onun çox hissəsini, həmçinin icarə verənin gəlirini örtən məbləğin
ödənməsini nəzərdə tutan razılaşmadır. Bu razılaşmanın fəaliyyət müddəti
qurtardıqda icarəçi obyekti icarə verənə qaytara, bu avadanlığın yenidən icarəyə
götürülməsi haqqında razılaşma imzalaya və qalıq dəyəri üzrə lizinq obyektini ala
bilər.
Operativ lizinq – müddəti amortizasiya dövründən qısa olan razılaş- madır.
Razılaşmanın fəaliyyət müddəti başa çatdıqdan sonra müqavilə pred- meti sahibinə
qaytarıla bilər və ya yenidən icarəyə verilə bilər.
İqtisadi nöqteyi-nəzərindən lizinqin avadanlıq almaq üçün verilən kreditlə
oxşarlığı vardır. Real aktivləri kreditlə alarkən alıcı borcu ödəmək üçün müəyyən
edilmiş vaxtda ödəmələri aparır, bu zaman real aktiv satıcısı kreditin qaytarılmasını
təmin etmək üçün borc tam qaytarılana qədər kredit verilən obyektin mülkiyyət
hüququnu özündə saxlayır.
Lizinq çərçivəsində investisiyanın maliyyələşdirilməsi mənbələri aşağıdakılar
ola bilər:
– bank krediti – əgər lizinq müqaviləsi üzrə verilən əmlak lizinq verən
tərəfindən bank krediti hesabına alınıbsa;
– lizinq verənin öz vəsaiti – əgər lizinq müqaviləsi üzrə verilən əmlak
lizinq verənin öz vəsaiti hesabına alınıbsa;
– bank krediti və lizinq verənin xüsusi vəsaiti – əgər müqavilə predmeti hər
iki mənbədən istifadə etməklə əldə olunubsa;
– lizinq alanın xüsusi vəsaiti – əgər söhbət qaytarılmış lizinqdən gedirsə.
İcarə müddəti sona çatdıqda təsərrüfatçı subyekt (icarəçi) əsas fondları lizinq
şirkətinə qaytara bilər, ya güzəştli şərtlərlə müqavilənin müddətini uzada bilər, ya da
onu qalıq qiyməti ilə ala bilər.

Kredit verən (bank və Lizinq verən

ya maliyyə strukturu)

Sığorta
şirkəti

Avadanlıq
təchizatçısı Lizinq
alan
 155

Şəkil 1. Lizinq razılaşmasının çoxtərəfli mexanizminin sxemi

Lizinq zamanı icarəçi lizinq şirkətinə icarə haqqı ödəmir, əmlakın tam qiymə-
tini möhlətlə, hissə-hissə ödəyir. Lizinq əməliyyatlarını həyata keçirərkən lizinq
(icarə) ödəmələrinin məbləğinin müəyyənləşdirilməsi çox mürəkkəb məsələdir.
Lizinq ödəmələrinin tərkibinə aşağıdakı əsas elementlər daxildir:
– amortizasiya;
– sövdələşməni həyata keçirmək üçün lizinq verən tərəfindən cəlb olunmuş
resurslara görə ödəmə;
– lizinq verənin riskini və gəlirini nəzərə almaqla hesablanmış lizinq faizi.

4. İnvestisiya layihələrinin qiymətləndirilməsi meyarları və metodları

Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün müəssisələr investisiya

fəaliyyəti göstərərkən bir çox amilləri nəzərə almalıdırlar. İnvestisiya fəa- liyyəti ilə
bağlı qərarın qəbul edilməsi mürəkkəb proses olduğuna görə hə- yata keçiriləcək
investisiya layihələrinin istiqaməti və növləri, dəyəri və sayı, maliyyə ehtiyatlarının
miqdarı və investorların şəxsi maraqları tədqiq edilib öyrənilməlidir.
Ukrayna iqtisadçıları V.P.Savçukun, S.İ.Prilipkonun və Y.Q.Veliç- konun
fikrincə beynəlxalq təcrübədə müəssisənin inkişaf planı biznes-plan formasında tərtib
olunduğuna görə bu planı həm də müəssisənin inkişaf layihəsi kimi də qəbul etmək
olar. Əgər həmin layihə investisiya qoyuluşu tələb edirsə, onu investisiya layihəsi
kimi səciyyələndirmək lazımdır.
Layihələrin əksəriyyətinin investisiya qoyuluşları tələb etməsi qənaətinə gələn
bir qrup Azərbaycan alimlərinin fikrincə isə investisiya la- yihəsi “...müəyyən
məqsəd güdən müəssisənin fəaliyyətinin dəyişmələri haqqında xüsusi formada
işlənmiş təklif və ya ideyadır”.
A.Erdal və V.Kərimov investisiya layihəsinə “...hər hansı bir kapital
qoyuluşunun iqtisadi, texniki və maliyyə imkanlarının planlı şəkildə hazır-
lanması...” kimi baxılarsa, F.B.Əliyev investisiya layihəsini “...investisi- yanın
hüquqi, iqtisadi, texniki və maliyyə təhlillərinin planlı şəkildə ha- zırlanması...” kimi
nəzərdən keçirir.
Rus iqtisadçısı V.İ.Çekşinin fikrincə, investisiya layihəsi dedikdə “...arzu
olunan sosial-iqtisadi səmərəliliyi əldə etmək məqsədilə elmi-təd- qiqat, təcrübi-
konstruktor, tikinti-quraşdırma, sınaq, işəsalma-sazlayıcı, təh- vil-təslim, təşkilati-
hüquqi, reklam-tərtibat, informasiya və s. xidmətlərin həyata keçirilməsi formasında
vəsaitlərin investisiya obyektinə qoyulması və toplanması üzrə texniki iqtisadi
qərarların və təşkilati-maliyyə tədbir- lərinin məcmusu...” başa düşülməlidir.
Yuxarıda qeyd olunanlardan göründüyü kimi, istənilən halda inves- tisiya
layihələri müxtəlif maliyyələşdirmə mənbələri və imkanları, texnoloji və təşkilati
 156

təminat, reallaşdırma müddəti və s. cəhətdən səciyyələndirilə bilər. Lakin onlardan

hər biri eyni dərəcədə vacib olsalar da investisiya fəa- liyyətinin maliyyələşdirmə
aspektləri bir çox hallarda həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Hər hansı investisiya
layihəsinin investorun tələblərinə cavab verib-vermədiyini müəyyən etmək üçün
aşağıdakı maliyyə xarakterli sual- ların araşdırılması vacibdir:
1. Layihənin həyata keçirilməsi üçün tələb olunan maliyyə vəsaitinin məbləği.
2. Tələb olunan həcmdə maliyyə vəsaitlərinin mənbələri və onlardan istifadənin
qiyməti.
3. İnvestisiyanın iqtisadi səmərəlilik göstəriciləri, ayrılan investisiya qoyuluşu ilə
gözlənilən maliyyə nəticələrinin müqayisəsi.
İqtisadi ədəbiyyatda investisiya layihələrinin səmərəliliyinin qiymət-
ləndirilməsinə müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Mülkiyyət formaları, qiy- mətin
əmələgəlməsi üsulları və s. mövqelər baxımından müxtəlif təsərrüfat sistemləri öz
aralarında əhəmiyyətli fərqlərə baxmayaraq investisiya layi- hələrinin
qiymətləndirilməsinə prinsipial yanaşmalarda bir çox ümumiliklərə malikdirlər.
İnvestisiya layihələrinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi prinsiplərini iqtisadçılar
üç qrupa ayırırlar:
1) metodoloji prinsiplər – işin konseptual tərəfinə aid edilən daha ümumi
prinsiplər, layihələrin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi “fəlsəfəsi” və baxılan
layihənin spesifik xüsusiyyətindən daha az asılı olan prinsiplər;
2) metodiki prinsiplər – layihə ilə, onun spesifik xüsusiyyəti ilə, layi- hənin
iqtisadi və maliyyə cəlbediciliyi ilə artıq birbaşa bağlı olan prinsiplər;
3) əməliyyat prinsipləri – informasiya-hesablama nöqteyi-nəzərindən layihənin
səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi prosesini yüngülləşdirən prinsiplər.
 157

İqtisadçılar investisiyanın qiymətləndirilməsi prinsiplər sisteminin strukturunu

İnvestisiyanın səmərəli- liyinin

qiymətləndirilməsi prinsiplər

Metodoloji Metodiki Əməliyyat

• səmərəlilik • layihənin, • modelləşdirmə

• uyğunluq investorların tərkibinin • kompyuter yardımı
• obyektivlik spesifikliyi • interaktiv rejim
• təshihlik • iştirakçıların • simplifikasiya
• sistemlilik maraqlarının üst-üstə
• komplekslilik düşməməsi
• resursların • dinamiklik
məhdudiyyətliliyi • xərc və nəticələrin
tələbatın qeyri-məhdudluğu qeyri-bərabər
dəyərliliyi, qeyri-
sinxronluğu
• razılaşdırma
• məhdud idarəolunma
• informasiyanın qeyri-
tamlığı
• kapitalın strukturu

aşağıdakı sxem üzrə təklif edirlər (sxem 1).

Sxem 1. İnvestisiyanın qiymətləndirilməsi prinsipləri
İqtisadi ədəbiyyatda investisiyanın səmərəlilik göstəricilərini aşağı- dakı
əlamətlərə görə təsnifləşdirirlər:
1. Ümumiləşdirici göstəricilərin növü üzrə. Həmin göstərici növləri
investisiyanın iqtisadi səmərəlilik meyarı kimi çıxış edirlər:
- mütləq. Burada ümumiləşdirici göstəricilər layihənin reallaşması ilə
əlaqədar nəticə və xərclərin dəyər qiymətləndirmələri arasındakı fərq kimi müəyyən
edilir;
- nisbi. Burada ümumiləşdirici göstəricilər layihənin nəticələrinin dəyər
qiymətləndirmələrinin onların alınmasına çəkilən məcmu xərclərə nisbəti ilə
müəyyən edilir;
- vaxt. Burada ümumiləşdirici göstəricilər investisiya xərclərinin ödəmə
dövrü kimi qiymətləndirilir.
2. Müxtəlif vaxta malik pul xərcləri və nəticələrinin müqayisəsi metodu
üzrə:
- statik. Burada müxtəlif vaxt anlarında meydana çıxan pul axınları bərabər
dəyərlə qiymətləndirilir;
- dinamik. Burada layihənin reallaşdırılması ilə əlaqədar meydana çıxan pul
axınları onların diskontlaşdırılması vasitəsilə ekvivalent əsasa gə- tirilir ki, bununla
da müxtəlif vaxtlarda pul axınlarının müqayisəliliyi təmin edilir.
Statistik metodlar uçot qiymətləndirmələrinə əsaslanan metodlar kimi, dinamik
metodlar isə diskontlaşdırıcı qiymətləndirmələrə əsaslanan metodlar kimi
səciyyələndirilir.
 158

Rus alimi V.Z.Çernyak investisiya layihəsinin səmərəlilik göstəri- cilərini

aşağıdakı kimi qruplaşdırır:
1. Kommersiya (maliyyə) səmərəliliyi göstəriciləri. Bu göstəricilərdə
layihənin birbaşa iştirakçıları üçün onun reallaşdırılmasının maliyyə nə- ticələri
nəzərə alınır.
2. Büdcə səmərəliliyi göstəriciləri. Bu göstəricilərdə respublika və yerli
büdcələr üçün layihənin həyata keçirilməsinin maliyyə nəticələri əks etdirilir.
3. İqtisadi səmərəlik göstəriciləri. Bu göstəricilərdə investisiya layihəsi
iştirakçılarının birbaşa maliyyə maraqlarından kənara çıxan və la- yihənin
reallaşması ilə bağlı xərc və nəticələr nəzərə alınır.
Eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki, hər bir investisiya layihəsinin
səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi müəyyən prinsiplərə cavab verən aşağıdakı
meyarlar nəzərə alınmaqla həyata keçirilməlidir:
- vaxta görə pulun dəyərinin təsiri;
- alternativ xərclərin uçotu;
- layihənin parametrlərində mümkün dəyişmələrin uçotu;
- mühasibat göstəricilərinə görə deyil, pul vəsaitlərinin real axını
əsasında hesablamaların aparılması;
- inflyasiyanın əks etdirilməsi və uçotu;
- layihənin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar riskin uçotu.
İnvestisiya layihələrinin səmərəliliyinin hesablanması üçün istifadə olunan
əsas göstəricilər kimi aşağıdakılar tövsiyə edilir:
- xalis gəlir;
- xalis diskontlaşdırılmış gəlir;
- daxili gəlirlilik norması;
- əlavə maliyyələşdirməyə tələbat;
- xərc və investisiyanın gəlirlilik indeksləri;
- ödəmə müddəti;
- layihə iştirakçısı olan müəssisənin maliyyə vəziyyətini xarakterizə edən
göstəricilər qrupu.
Maliyyə cəhətdən reallaşdırma şərtləri və səmərəlilik göstəriciləri pul axınları
əsasında hesablanır ki, onun da konkret tərkibi qiymətləndirilən səmərəlilikdən
asılıdır. Müxtəlif illərdə əlavə maliyyələşmənin məqsədlərinə və spesifik
xüsusiyyətlərinə müvafiq olaraq investisiya layihəsinin maliyyə göstəriciləri cari və
proqnoz qiymətlərlə hesablanır. Qalan göstəricilər isə cari və deflyasiya olunmuş
qiymətlərlə hesablanır.

Mövzu 15. İnvestisiya layihələrində innovativ texnologiyaların idarə edilməsi

Suallar:
15.1.İnvestisiya potensialının funksiyaları
 159

15.2.Sənayedə investisiya layihələrində innovativ texnologiyaların tətbiqinin riyazi-iqtisadi

modellərlə əsaslandırılması
15.3.İnvestisiya sferasında iqtisadi-riyazi modellərin tətbiqi sahələri
15.4. Sənayedə innovativ texnologiyaların iqtisadi effektivliyinin qiymətləndirilməsi
15.5.İnnovativ layihələrin iqtisadi səmərəliliyinin müəyyənləşdirilməsi üçün endirim metodları.

1. İnvestisiya potensialının funksiyaları.

İnvestisiya potensialı, qarşılıqlı əlaqəsi istehsal sisteminin texnologiyası və
texnologiyasının səmərəli inkişafına yönəlmiş kapital, öz yenilikləri, borc
yenilikləri və layihələri əhatələyən sistemdir. Potensialın əsas vəzifəsi layihə
idarəetmə texnologiyası ilə reallaşan hədəf kapital artımını təmin edən zəruri
yeniliklər quruluşunu formalaşdırmaqdır.
İnvestisiyalar aşağıdakı növlərlə xarakterizə olunur:
- müəssisədə məhsulların və işçilərin ekologiya və ya təhlükəsizlik şərtlərini yerinə
yetirmək olan, dövlət idarəetmə orqanlarının tələbi ilə həyata keçirilən
innovasiyalar;
- bazar mövqelərini qorumaqda rol oynayan;
-istehsal fəaliyyətinin gəlirliliyinin artırılması məqsədli;
- yeni məhsul növləri yaratmaq üçün keyfiyyətin yüksəldilməsinə yönələn;
- müasir sahələrin yaradılmasında yeniliklər;
- riskli innovasiyalar.
Bu cür innovasiyaların məqsədi yeni məhsullar istehsal edəcək yeni texnologiyalar
yaratmaqdır.
İnvestisiya potensialının funksiyaları. Onlar şirkətlərin və ətraf mühitin
ixtisaslaşmış yenilikçi fəaliyyət növlərini nümayiş etdirir, birgə fəaliyyətin
nəticələrinə əsasən gəliri bölüşdürürlər. İnvestisiya proseslərinin subyektləri
tərəfindən bu cür funksiyalar bunlardır:
- investisiya obyektləri bazarının öyrənilməsi;
-yenilikçi mənbələr portfelinin formalaşdırılması;
-yenilikçi layihələrin seçilməsi;
 160

istifadə olunan yenilikçi mənbələrin monitorinqi.

İnvestisiya obyektləri tərəfindən aşağıdakı funksiyalar yerinə yetirilir:
- strategiyalarının hazırlanması;
- potensial portfelinin formalaşdırılması;
- layihələrin işlənməsi;
İnvestisiya potensialı idarəetmə sistemi. Buraya idarəetmə obyekti -
investisiya potensialı (İP) və yenilikçi qərarların qəbul edildiyi orqanları daxildir.
Əsası yeniliklərdən istifadənin ən böyük effektivliyinə nail olduğu obyekt və
subyektin qarşılıqlı əlaqəsini təmin etməkdir.
İdarəetmə qərarı. Texnologiyaların tətbiq olunduğu innovativ proqramların
və layihələrin hazırlanması maliyyə, iqtisadi analiz və sintez vasitələrindən
istifadə edərək innovasiya proseslərinin təşkili üçün əsasdır. Proqramları təşkilati-
tədbirləri, resurs ehtiyaclarını təmin edən vasitələri əks etdirir.
İnvestisiyalar üçün təşəbbüs. Bu, kapitalın texnoloji əsasını dəyişdirmək
zərurətidir. IP nəzarət sistemi iki sinif problemini həll edir:
-statikdə - potensial parametrlərin normallaşdırılması;
-dinamikada - inkişaf strategiyasında qəbul edilmiş dəyişikliklərə uyğun təyini.
İnvestisiyanın təşkilati əsası yeniliklər olan nəticələrdir. İnvestisiya prosesi
yeniliklərin həyata keçirilməsində baş tutan dəyişikliklər məcmusudur. İnvestisiya
proseslərinin cəmi ETT-ni müəyyənləşdirir. Yenilik konsepsiyasına hazırda
texnologiyanın yaradılması, istehsal potensialının yenilənməsi, sosial təşkilat və
idarəetmənin təkmilləşdirilməsi daxildir. Rəqabət qabiliyyətli məhsullar müasir
texnologiyaların inkişafı, yaradılması və paylanmasına, idarəetmənin bazar
şərtlərinə, iqtisadi strukturlara uyğun təşkilati formaların tətbiqinə yönəldilmiş
yaradıcı fəaliyyətin nəticəsidir.
Yeniliyin müəyyənedici amili ixtiraçı addımın olmasıdır və ən vacib
komponenti mövcud istehsalın, onun texniki bazasının yenilənməsidir. Aşağıdakı
yenilik qrupları ayrılır:
-yeni məhsullar, texnologiyalar, materiallar yaratmaq və mənimsəməyə yönəlmiş;
-istehsalın şaxələndirilməsinə, strukturunun təkmilləşdirilməsinə yönəldilmiş ;
 161

-planlaşdırma və metodlarının dəyişdirilməsinə ;

-ticarət fəaliyyətindəki dəyişikliklərə yönəlmiş ticarət;
-iş şəraitinin və təbiətinin yaxşılaşdırılması, psixoloji iqlim, sosial təşkilatdakı
dəyişikliklərlə əlaqə;
-qərar qəbul etmə, rasionalizasiya üslubunu və metodlarını yaxşılaşdırmağa
yönəlmiş idarəetmə sahəsindəki yeniliklər.
Müəssisələrin innovativ fəaliyyəti ixtira və elmi tədqiqatların
intensivləşməsində, elmi tədqiqat cəbhəsinin genişlənməsində, habelə yeniliklərin
yayılmasında, əsas etibarilə yeni əmək vasitələri və obyektlərinin, yeni biliklərin
nisbətində artımda özünü göstərir.
Nəticədə IP problemlərin həllinə imkan verən kəşflər, ixtiralar, tədqiqatlar
şəklində ehtiyat meydana gəlir.
Mütərəqqi texnologiyaların paylanmasının təşkili. Uğurlu işlərin mənimsənilməsi
üçün zəruridir:
– innovasiyaların inkişaf etdiricilərinin, istehsalçılarının və istehlakçılarının
maraqlarının əlaqələndirilməsi;
– pilot sınaq və lazımi avadanlıqların, təşkilati layihələrin, standartların
yaradılması;
– hazırlanmasının təşkili və mənimsənilməsi üçün ehtiyat imkanları;
– sahə nəzarətinin təşkili və satış sonrası.
Assimilyasiya və yayılma prosesinin təşkili mərhələləri:
- müxtəlif sahələrdə texnologiyanın mənimsənilməsi ardıcıllığının TİƏ və
onun miqyası geniş yayılması;
- əhatə dairəsinin xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq inkişafın tamamlanması;
- avadanlıqların dizaynı, texnoloji xəritələr və layihələrin tərtibi;
- inkişafa yiyələnmək və kadr hazırlığı;
- komponent ehtiyatının yaradılması ;
- sənaye nümunələri və ilk seriyalarının alınması;
- istehsal prosesində dizayn imkanlarına nail olmaq.
 162

Bu baxımdan, aydın olur ki, sənaye müəssisələrini uğurla idarə olunması

üçün əsas vəzifə iqtisadiyyatda sosial-iqtisadi, maliyyə, sosial-psixoloji təsirləri
təmin edən praktik problemlərin həllinə prinsipial olaraq istehsalın yanaşma
formalaşdırılmasıdır. Bunun əsasını səmərəli istehsal və innovativ fəaliyyəti təşkil
edir.
2.Sənayedə investisiya layihələrində innovativ texnologiyaların
tətbiqinin riyazi-iqtisadi modellərlə əsaslandırılması
Dünya təcrübəsi ilə sübut edilmişdir ki, istehsalat fəaliyyətində, idarəetmədə
yeniliklərin effektiv tətbiqi iqtisadi böyümənin və dövlətin sosial səviyyəsinin
yüksəlməsinin əsas amilidir.
Beynəlxalq təcrübədə inkişaf planlarının hazırlanmasında intuitiv və
rəsmiləşdirilmiş metodları fərqləndirilir.
Qiymətləndirmə metodları bir çox mütəxəssisin elmi-texniki inkişaf
imkanları barədə fikirlərinə əsaslanır.
Keçmiş dövrdə obyektin vəziyyəti və ya elmi-texniki inkişafı haqqında
məlumat olmadığı fəaliyyət sahələri, əsasən istehsalın texniki imkanları ilə yanaşı,
verilən qərarlarla bağlıdır.
Beynəlxalq praktikada yayılmış metodlar bunlardır:
Komissiya metodu. Bu metodun mahiyyəti budur ki, qərar qəbulu zamanı
mütəxəssislər bir-birlərinə öz səhvlərini kompensasiya edəcək şəkildə təsir edirlər.
Üstün və mənfi tərəflərinə nəzər salaq.
Əsas üstünlüklər aşağıdakılardır:
- məlumat zənginliyi - yəni komissiyanın tərkibi düzgün seçilərsə və bura
mütəxəssislər kimi şəxslər əlavə edilərsə, belə bir qrup üçün mövcud olan ümumi
məlumat miqdarı komissiyanın məlumatlarını əhəmiyyətli dərəcədə üstələyir;
- amillərin sayının bərabərliyi - qrup tərəfindən öyrənilən sayı qrupun fərdi üzvü
tərəfindən təhlil edilən sayından az deyil;
-mütəxəssislərin kollektiv məsuliyyəti, qrupları fərdi mütəxəssislərdən daha çox
məsuliyyət götürməyə hazırdırlar. Planlaşdırma zamanı bu hal vacibdir.
Dezavantajları aşağıdakılardır:
 163

- qrupun ayrı-ayrı üzvlərinə ciddi şəkildə təzyiq edə bilər, yəni birini ümumi rəyin
səhv olduğuna inansa belə, birini əksəriyyətin rəyi ilə razılaşmağa məcbur edir;
-kiçik qrupları olan göstərdilər ki, çox vaxt qazanan etibarlılıq deyil, "lehinə" və
"əleyhinə" şərh sayıdır. Digər üzvlərini basa bilməyəcək və obyektiv araşdırıldıqda
üstünlüklərini itirəcək.
Komissiyalar metodu ilə planlaşdırarkən, müəssisələr üstünlüklərinin
əhəmiyyətinə görə çatışmazlıqlarına dözmək məcburiyyətində qalırlar.
“Delfi” metodu - bu çatışmazlıqları aradan qaldıran ekspert qrupunun bir
sıra sorğu anketləri vasitəsilə sorğu keçirməsini təmin edən ən mütərəqqi metoddur
və sorğu qrup üzvlərinin fikirlərinin tutarlılıq səviyyəsi ilə bağlı həm sualları, həm
də məlumatları özündə cəmləşdirir. Tədqiqat üçün hər sonrakı anket təqdimatına
"sorğu turu", mütəxəssislər qrupuna isə "münsiflər heyəti" deyilir.
Ssenari üsulu - mövcud bir vəziyyətə əsaslanaraq gələcək bir dövlətin
tədricən necə inkişaf edə biləcəyini göstərmək üçün hadisələrin məntiqi
ardıcıllığını qurmağı əhatə edir. Bu metodu tətbiq edərkən aşağıdakı müsbət
cəhətlər əldə edilir:
-ssenarilər ənənəvi düşüncə tərzini ən çox zəiflədir. Bu metodu seçən aparıcı
mütəxəssislərdən birinə görə “gələcəyin tanımadığınız və sürətlə dəyişən bir
dünyasına qərq olmağınıza imkan verir";
-tədqiqatçıya buraxdığı prosesləri təfərrüatlı çatdırır və mücərrəd mülahizələrə
əsaslanır.
Tarixi bənzətmə metodu - daha "ciddi" planlaşdırmaya mümkün
yanaşmadır. Texnoloji quruluşların və ya seçilmiş texnologiyaların
proqnozlaşdırılan çevrilmələrini keçmiş zamanla müəyyən bir oxşar texnoloji
çevrilmə ilə müqayisə etməkdən ibarətdir.
3.İnvestisiya sferasında iqtisadi-riyazi modellərin tətbiqi sahələri
“Delfi” metodu ən mükəmməl mütəxəssis planlaşdırma yoludur . İnvestisiya
idarəetmə modelləri üçün ümumi tələblər:
-iqtisadi sistemin və prosesinin təsvirinin uyğunluğu;
-məzmun tutumu, başa düşülməsi, maksimum sadəlik;
 164

-planlaşdırılmış yeniliklərin spesifik variantlarından dəyişməzlik (müstəqillik) ,

onlara uyğunlaşma;
-yalnız ən vacib xüsusiyyətlərini əks etdirmək bacarığı;
-klassik riyazi metodların istifadəsinə açıqlıq.
Elementlər iyerarxiyasini qurmağa və həmin elementlər tərəfindən qəbul
olunan qərarların razılaşdırılmasını (tutarlığını) yaxşılaşdırmağa imkan verən
"idarəetmə norması"-nın tapılmasına köməklik edən sənaye müəssisəsinin
innovasiya modeli işlənmişdir.
İnnovasiya sisteminin modeli iştirak edən sifarişli təşkilatlar, obyektlər,
mənbələr və imkanlar toplusudur. Tədqiqat müəllifi baxımından bazarda araşdırma
və inkişafın sürətlə və səmərəli şəkildə təşviq edilməsinə imkan verən prinsiplərin,
vəzifələrin ümumi birləşməsidir və innovativ fəaliyyət elementləri ilə innovasiya
infrastrukturu arasında sadələşdirilmiş bir əlaqədir .

İnvestisiya sferasında iqtisadi-riyazi modellərin tətbiqi sahələri

 165

Bir sənaye müəssisəsinin optimal iyerarxik innovativ sisteminin modelini

qurmaq üçün innovativ sistemə daxil olan iştirakçıların sayını və minimum ümumi
xərclərini müəyyənləşdirmək lazım gəlir.
XX-ci əsr ( 50-ci illərin əvvəllərindən bəri ) ingilis alimi R. Roswell mövcud
elmi yanaşmaları ümumiləşdirmiş və innovasiya prosesinin strategiyasının
modelini təklif etmişdir. Bu model çərçivəsində innovasiya prosesi “müəyyən
mərhələlərdən keçərək yeni biliklərin yeni məhsullara “çevrildiyi” kəşf prosesi”
hesab olunurdu. İkinci modeli – “Xətti modellərin modifikasiyası”na bənzər
(analoji) R. Cooper tərəfindən “Funnels” və “Cooper” modelləri yaradıldı və o,
əsas diqqəti yenilikçi fikirlərin seçilməsi prosesinə yönəltdi.
Klein-Rosenbergin innovasiya prosesi strategiyasının “zəncirvari” modeli
yeniliyin, ixtiranın yaranması, nəticədə isə yeni məhsulun istehsalının təşkili ilə
əlaqəlidir və fərqli bölmələrin qarşılıqlı əlaqəsi innovasiya prosesinin tərkibi hesab
edilir (Şəkil 2.5).
C – innovasiya prosesinin mərkəzi “zənciri” (Mərkəzi zəncir);
f – mərhələlər arasında iterativ rəy ;
F – bazar rəyi (Əlaqə);
D – “köklü” yeniliklərə səbəb olan elmi kəşflər ;
K – mövcud və ya yeni biliklərin (Bilik) innovasiya prosesinə töhfəsi;
R – yeni bilik yaratmaq üçün tədqiqat );
İ – birbaşa tədqiqata töhfə verən yeniliklər (İnnovasiya);
2 – bazar ehtiyacı;
3 – mövcud bilik (şirkət xaricində).
 166

Klein-Rosenbergin investisiya prosesinin “zəncirvari” modeli

İnnovativ texnologiyaların modellərində riyazi üsulun tətbiqi geniş
yayılmışdır. Mövcud texnologiyadan fərqli olaraq yeni texnologiyada təsadüfi
vəziyyətlərdən asılı olaraq qeyri-sabit bir dəyərdir.
Yeni yanaşmaya əsasən, innovasiya effektivliyinin faydalı səviyyəsini
hesablamaq üçün versiyanı optimallaşdırmaq üçün :
                           F (y) = mak X1 (y) < X2,
                             F (y) > Fi X1 (y) = min,
burada : F – effektivlik göstəricisi, Fi – texnologiyanın səviyyəsi,Y – istehsal
xərclərinin vektorunun texniki xüsusiyyətləri, X1 – texnologiyalarının maya
dəyəri göstəriciləri.
                                   Fi = F (y) + λ [X1 (y, z) - X2],
İnnovasiya texnologiyalarının minimal dəyəri :
                                            X3 = X1 (y, z) + λ [(y) – Fi],
burada : λ, z – texniki həll vektorudur.
Belə halda inkişafının dəyəri :
                     X4 = X1 (y1 z1, ..., yn zn) + λ [(y1, y2, …… yn)],
Elementlərin qarşılıqlı əlaqəsini:
 167

                                                   Fi = Fj (y1, y2, ..., yn, s),

burada :
Fi – faydalı effektivlik səviyyəsinin elementləridir;
Fj – texniki əməliyyat dəyərinin vektorudur;
y1, y2, yn –xərclərin vektor elementlərinin qalan hissəsidir;
s – “xarici” şərtlərin vektorudur.
Sistemin maksimum xərc həddi:
                X2 (y1, z1, ..., yn, zn) = X2 (y1, z1) + X2 (y2, z2) + ... + Xn (yn, Zn),
Modelin əməliyyat xərcləri üçün optimal şərtlər :
dX 3 dX 5 ( yi , z i)
=
dY ij [ dY ij −F( y) ]
=0 ,

Təklif olunan modeldə ən ümdə məsələ effektivliyini qiymətləndirməkdir :

dX 3
dY ij
= Fi(yi) – Fij = 0,

burada Yij , Yy –sistemin texnoloji elementlərinin dəyəri, ij –əməliyyat xərcləri,

Fij – modelin iqtisadi effektivliyidir.
Optimal nəzarət iyerarxiyasının əsas xüsusiyyətlərini - “nəzarət dərəcəsi” və
xərcləri hesablamaq mümkündür. ("Α" - texnoloji prosesin ixtisaslaşmasını və "β"
- menecerlərin təcrübəsi və keyfiyyətlərini xarakterizə edəcəkdir). Bunu etmək
üçün aşağıdakı formulu istifadə edəcəyik:
c(µ1,...,µk)=D(µ1a+...+µka)β ,
burada "c" ümumi xərclərdir, "μ1, ..., μk" menecerə tabe olan qruplardır, "k"
işçilərin sayı, D müstəqil bir əmsaldır.

4. Sənayedə innovativ texnologiyaların iqtisadi effektivliyinin

qiymətləndirilməsi
Beynəlxalq praktikada innovativ fəaliyyətlər (kapital qoyuluşları,
yeniliklərlə əlaqəli digər xərclər) gələcəkdə səmərəli nəticələnə biləcək investisiya
qoymaq kimi başa düşülür. Bu prosesin nəticələrinin sinergetik təsiri çox vaxt
yenilik fəaliyyətinin başlaması üçün xüsusi yenilikdən kənara çıxır.
 168

Layihə idarəetməsi praktikasında, ilkin investisiyanın məbləğini bərpa

etməyə tələb edilən müddətin müəyyən edilməsindən ibarət olan geri ödəmə
müddəti (TG) metodundan istifadə edilir.
Hesablamaq üçün düstur istifadə olunur:
İx
T G=
Pillik

İx - layihəyə qoyulan ilkin investisiya xərci;

Pillik - innovativ layihədən gələn illik nağd pul məbləğidir.
Bir layihədə orta illik investisiya gəlirliliyinin (rentabelliyi Rİ, və ya return of
investment ROİ) müəyyənləşdirilməsi üsulu da statik metod olaraq tanınır və
layihəyə qoyulmuş hər bir pul vahidinin nə qədər gəlir gətirdiyini göstərir:
XM o
R İ=
İx

burada XMo - layihənin fəaliyyət göstərdiyi dövr üçün xalis mənfəətin orta illik
məbləğidir;
İx – layihəyə qoyulan investisiya xərclərinin cəmi.
Bu göstərici alternativ layihələrə qoyulan investisiyaların effektivliyini
müqayisə edərkən istifadəsi rahatdır, çünki istifadəsi asandır və dəyəri daxili gəlir
dərəcəsinin daha çətin hesablanmış göstəricisinə olduqca yaxınlaşır. Məhdudluğu
İR-nin təhlil olunan göstəriciləri zamanla müqayisə etməməsidir.
İnnovativ layihələrin mühasibat rentabelliliyinin müəyyənləşdirilməsi
metodu (RM) investisiyaların xalis pul daxilolmaları deyil, mühasibat göstəricisi -
faiz və vergi ödəmələrindən əvvəl novatorun gəliri əsasında qiymətləndirilməsidir.
Bu göstərici aşağıdakı düstura görə hesablanır:
E (1−V )
R M= Ə S
A b + A b /2

Burada E vergi ödənişlərindən əvvəl firmanın gəlirinin orta dəyəri, V vergi

dərəcəsi, AbƏ və AbS müvafiq olaraq dövrün əvvəlində və sonunda aktivlərin balans
dəyərini əks etdirir.
Ancaq bu göstərici, TG kimi, zamanla fondların dəyərindəki fərqi və yenilik
nəticəsində yaradılan obyektlərin istismar müddətindəki fərqi nəzərdə tutmur.
 169

Statik üsula əsasən, layihənin bərabərlik nöqtəsi (BN) (qırılma nöqtəsi) hesablana
bilər. Bu nöqtəni gəlir və xərclərin bərabərliyinin nisbətindən müəyyən etmək olar:
q ∙ BN=d + BN + S

Qırılma nöqtəsini hesablamaq üçün düstur tətbiq olunur:

S S ∙N S∙ N
BN = = =
q−d G−D M + S
burada S - məhsulların illik buraxılışı üçün şərti olaraq sabit xərclər;q - məhsulun
vahid qiyməti;G - illik gəlirdir;d - dəyişən məsrəflər;D - buraxılış xərcl;M -
qazanc; N – istehsal həcmi.
İndiki indikator ilə məhsulların satış həcminin hesablanmasının düzgünlüyü təyin
olunur.
Yeniliklərin tətbiqinin ümumi (məcmu) təsirini müəyyən edən metoddan da
istifadə olunur. Bir yeniliyin tətbiqindən gələn ümumi effekt ümumi (cari və
birdəfəlik) xərclərə qənaət ilə təyin edilir:
Em =∑ ∆ M −E n ∙ ∑ K

burada Em - məcmu təsir (effekt);

∑ ∆ M - mənfəətdəki ümumi artım; ∑ K - kapital qoyuluşunun həcmi.
1
En - T lə hesablanan yenilik tətbiqetmə standart effektivlik əmsalı, burada TG
G

yeni texnikanın geri ödəmə müddətidir.

Yeni texnologiya tətbiq edilərkən illik iqtisadi səmərənin qiymətləndirilməsi
metodu:
E yeni=( X baza− X yeni ) ∙ H yeni=( ( D yeni + E st ∙ K baza )−(D yeni + E st ∙ K yeni )) ∙ H yeni

burada Eyeni - avadanlığın iqtisadi təsiri (effekti) , man;

Xbaza - istehsal vahidinin istehsalı üçün azalmış xərclər; X yeni - yeni məsrəflər; Hyeni
- istehsal həcmi; Dyeni - dəyər; Kbaza - kapital qoyuluşu; Kyeni - texnologiyaya
əsaslanan sərmaye ; Est – standart (normativ) effektivlik əmsalıdır.
İqtisadi effekt bu düstur ilə hesablanır:
ET =DT −ST
 170

burada ET - hesablama dövrü (T) üçün iqtisadi effekt; DT - maya dəyəri; ST -

fəaliyyət xərclərinin smeta dəyəri.
Küm- ümumi kapital qoyuluşları:
K ü m= K AR−¿ + K th + K D ö v + K ink

Burada KAR-GE tədqiqat və inkişaf xərcidir (və ya patent, lisenziya alınması və s.);
Kth - texniki hazırlıq, avadanlıqların alınması, çatdırılması, quraşdırılması
(sökülməsi), tənzimləmə və istehsalın inkişafı xərcləri; KDöv - müəssisənin
dövriyyə kapitalının doldurulması xərcləri; Kink - hesabat ilindən əvvəl istehsalın
inkişafı dövründə məhsulların istehsalından gələn xərcləri (mənfəət) əks edir.
Statik metodlar layihələrin iqtisadi səmərəliliyini hesablanmasında tətbiq edilir.
Nəzərə alınmalıdır ki, yeniliyin təsirlərinin əhəmiyyətli hissəsi həm də işçilərin iş
şəraitini yaxşılaşdırmaqdır. Bu istehsal artımı aşağıdakı formul ilə tapılır:
∆ O=N 1 ∙( S1 −S 2) ∙ M

burada ΔО sənaye xəstələnməsinin (geriləməsinin) azalması səbəbindən istehsalın

artmasıdır; N1 - işçilərin sayı; S1- idarəetmə qərarlarının qəbulundan əvvəl
insidans səviyyəsi (günlər); S2 - iş şəraitinin yaxşılaşdırılmasından sonra insidans
səviyyəsi (günlər); M – hər gündə bir işçinin məhsuldarlığıdır.
5. İnnovativ layihələrin iqtisadi səmərəliliyinin müəyyənləşdirilməsi
üçün endirim metodları
 171

İnnovativ layihələrin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi göstəriciləri

Cəlb olunan kapitalın qiyməti təşkilatın işgüzar nüfuzu, sosial kapitalı
(siyasi, tərəfdaş və digər dəstək), habelə maliyyə bazarındakı vəziyyət, dövlətin
investisiya siyasəti və makroiqtisadi vəziyyət ilə müəyyənləşir.
Endirim əmsalının (i) hesablanması aşağıdakı əsas düstura əsasən aparılır:
i=a+b+c,
burada a - kapitalın qəbul edilmiş, inflyasiyadan təmizlənmiş qiyməti və ya
alternativ investisiya layihələrinin xalis gəlirliliyi;
b - bu tip layihələr üçün risk mükafatı
c - inflyasiya səviyyəsi.
Xalis cari dəyər metodu investisiya xərcləri ilə investisiyaların satışından
gələn pul gəlirlərinin müqayisəsinə əsaslanır və bu da daxilolmaların vaxtı fərqinə
görə endirilməlidir, yəni zamanla bir (əsas) nöqtəyə gətirilir. Metodun digər izahı:
xalis indiki dəyər (XCD), ayrılmaz effekt.
n n
1 1
XCD=−∑ İ X t ∙ t ∑
+ PA t ∙
t =0 ( 1+i ) t=1 (1+i)t

burada İXt - t addımında birdəfəlik investisiya xərcləri; PAt - t addımında alınan

xalis pul axını; i - endirim əmsalı və ya onluq kəsrləifadə olunan istifadə edilmiş
endirim dərəcəsi; n - ümumi t dövrdəki fasilələrin sayı; t - hesablanmış bir addımın
(alt dövr) müddəti.
XCD hesablamaq üçün digər bir üsul:
n
1
XCD=∑ (PA t −İ X t )∙
t =0 (1+i)t

Müəyyən bir endirim dərəcəsi ilə XCD < 1 olduqda, tətbiqetmə üçün yenilikçi bir
layihənin qəbul edilməsi iqtisadi cəhətdən mümkün deyil. Layihənin iqtisadi
cəlbediciliyi nə qədər böyükdürsə, XCD 1-dən çoxdur.
Yüksək inflyasiya mühitində:

[ ]
t t

r
Rt ∏ (1+i r )−C t ∏ (1+i t ) ∙ ( 1−N )+ D t N
∑
t =1 t =1
X CD= t
−İ 0
t =1 (1+k )
 172

burada Rt, inflyasiya olmayan bir vəziyyət t-ci ilin nominal gəliridir, yəni baza
dövrünün qiymətlərində; it - t-ci ilin gəlir inflyasiyasının dərəcəsidir; Сt - baza
dövrünün qiymətlərində t-ci ilin nominal pul xərcləri; ir - t-ci ilin xərclərinin
inflyasiya dərəcəsi; N - mənfəət ; İ0 - əsas vəsaitlərin alınmasının ilkin dəyəri; k -
inflyasiya mükafatı daxil olmaqla kapitalın orta ölçülmüş həcmi; Dt - t-ci ilin
amortizasiya ayırmaları.
XCD-i hesablayarkən vaxt üfüqi - hesablanmış addımların sayı və müddəti –
dizayn edilmiş qurğunun məqsədəuyğun istismar müddəti və ya əsas texnoloji
avadanlıqların standart istismar müddəti ilə müəyyən edilir.
Endirim dövrləri bir ildən azdırsa, endirim dərəcəsi müvafiq vahidlərə çevrilir: ay,
faiz və ya yarım il faizləri. Bunu tapmaq üçün istifadə olunan formul:

[√
k
i k = (1+
i
100 ]
)−1 ∙100 %

ik - yenidən hesablanmış endirim dərəcəsidir; i - ilkin endirim, illik%;

k - ildə yenidən hesablama dövrlərinin sayı (bir ay müddətinə k = 12, k = 4 bir rüb
müddətinə, k = 2 bir semestr dövrü üçün).
Layihədəki investisiyaların "axın" bölgüsünü nəzərə almaqla yanaşı, XCD
hesablama metodu, layihə qəbul edildiyi təqdirdə bir müəssisənin kapital
qazancının ehtimal olunan bir təxminini irəli sürür. İnnovasiyanın əsas məqsədi
təşkilatın potensialını artırmaq olduqda bu xüsusilə vacibdir.
Bu göstərici ayrıca əlavə xüsusiyyətə malikdir: müxtəlif layihələr üçün XCD
göstəricilərinin dəyərlərini ümumiləşdirməyə və təşkilatın yenilikçi portfellərini
optimallaşdırmaq üçün məcmu dəyəri təyin edir.
Layihənin gəlirlilik indeksi (Gİ), ümumi xalis pul axınlarının eyni tarixdə verilən
ümumi investisiya xərclərinə nisbətidir:
n
PA t n
İ Xt
G İ =∑ t
/ ∑ t
t=1 (1+i) t =0 ( 1+i)
Gİ <1 dəyəri varsa, müəyyən bir endirim dərəcəsində i innovativ layihə iqtisadi
cəhətdən təsirsizdir. Gİ birdən çox olarsa, layihənin iqtisadi cəlbediciliyi
 173

müsbətdir. İnnovativ bir layihəyə qoyulan investisiyanın endirimli geri ödəmə

müddəti (TG) xalis diskont edilmiş gəlirin sabit bir müsbət dəyərə çevrildiyi
müddətdir. Birdəfəlik xərc (XB) ilə TG bu cür hesablanır:
n
PA 1
T G= X B / ∑
t =1 (1+i)t
Layihənin icrası xərcləri müəyyən vaxt aralığında paylanırsa, TG göstəricisi
aşağıdakı ifadədən tapılır:
n
İ Xt PA t
n
T G= ∑ t
/ ∑ t
t =0 (1+i) t=1 (1+i)

TG-nin dəyəri bir sıra endirimli gəlirlərin üzvlərini investisiya həcminə bərabər
məbləğ alınana qədər ardıcıl toplayaraq təyin edilir.
Digər hesablama metodu da mümkündür:nağd daxilolmalar ilkin investisiya
məbləğindən fərqi sıfıra bərabər olana qədər artan axınla çıxılır. Bu müddət
yeniliyə yatırılan investisiyaların geri ödəmə dövrüdür.
Təcrübədə geri ödəmə müddətini təxmini qiymətləndirmə üsulu geniş tətbiq edilir:
T G=t−DG ¿¿ ¿

burada t – layihənin reallaşmasının son dövrüdür;

DG (t-) - son mənfi fərq;
DG (t +) - ilk müsbət fərqi göstərir.

İnnovativ texnologiyalaın tətbiqinin

modeli

İstehlakçılar İstehlakçılar
İdarəetmə
və digər və digər
məsuliyyəti
maraqlı maraqlı
tərəflər tərəflər

Ölçmə, analiz
Resursun Məmnunlu
və
idarəolunması q
təkmilləşdirmə

Məhsulun
Tələblər giriş çıxış
həyat dövrü Məhsullar
 174

İnvestisiya prosesinə əsaslanan məntiqi-sistem modeli

Texnologiyaların inkişafını təmin edən müəssisələrin strategiyası müəyyən
bir texnologiyanın inkişaf mərhələsindən və tətbiqinin sənaye sahəsindən asılıdır.
Birinci mərhələdə fəaliyyətdə olan yetkin müəssisələr öz mənbələrini geniş
texnoloji tətbiqetmələrə və bazar seqmentlərinə yönəldirlər, yeni, innovativ
müəssisələr öz kapitalını artıraraq və tədqiqat üçün maliyyə axtararaq həyat
qabiliyyətli bir iş təməli yaratmağa çalışırlar.
İkinci mərhələdə, birincisi xarici əməkdaşlığı cəlb edərək potensialının ən
güclü elementlərindən istifadə etməyə çalışan müxtəlif layihələr həyata keçirir,
ikincisi özləri üçün yetərli olmayan bu istehsal və marketinq qaynaqları ilə ortaqlar
axtarırlar, öz növbəsində, onlara yeni texnologiyanın müstəqil ticarət istifadəsi
potensialını toplamaq imkanı verir.
Fəaliyyətin innovativ istiqaməti (xüsusən şirkət irəliləyişli yeniliklərin
yaradılmasına yönəldilmişsə) bir müəssisənin yüksək texnoloji məhsullar üçün,
yüksək rəqabətli bazarlarda uğurlu fəaliyyəti üçün yalnız maliyyə kapitalına
sahib olmasının kifayət etməməsinə gətirib çıxarır. Sərt rəqabət şəraitində,
intellektual sərvətləri və insan (əmək) kapitalını əhatə edən intellektual kapitala
ehtiyac var. İnsan kapitalı, bacarıq, fərdi iş qabiliyyəti, peşəkar bilir yüksək
texnologiyalı müəssisədəki müxtəlif kateqoriyalı kadrların təcrübəsi kimi
parametrlərdən istifadə edərək təsvir olunur.
Ədəbiyyat:
1. Q.S.Süleymanov, K.S.Kərimov, K.H.İsayev. Monoqrafiya. Sənaye sahələrinin innovasiyalı
idarə edilməsinin iqtisadi mexanizmləri .“Elm və Təhsil”. Bakı-2020. səh.296-297.
2.М.А. Николаев. Инвестиционная деятельность. Псков Издательство ППИ 2018.Стр.244-
267
3.A.A.Кочетков. Управления инновационной системы промышленного предприятия. М.
ФГБУН Институт экономики Российской академии наук.2020.Стр.141-156
4. Кучарина Е.А. Инвестиционный анализ. СПб, Питер, 2016. Cтр. 271-288
5. В.А.Чернов. Инвестиционный анализ. М, ЮНИТИ. 2019. Стр. 104-119
6. Т.С.Колмыкова Инвестиционный анализ. М, ИНФРА-М,2019.Стр.400-413