Maliyyə Menecmenti Mühazirələr

Mövzu 1. Maliyyə menecmentinin nəzəri-metodoloji əsasları.

1.1. Maliyyə menecmentinin mahiyyəti və məzmunu.

1.2. Maliyyə menecmenti barəsində nəzəri baxışlar
1.3. Maliyyə menecmentinin konseptual əsaslarının işlənilməsi.

1.1. Maliyyə menecmentinin mahiyyəti və məzmunu.

Dünyanın iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrində XX əsrin 60-cı
illərində xüsusi kapitalın idarə edilməsi metodlarının ümumiləşdirilməsini və
inkişafını nəzərdə tutan maliyyənin neoklassik nəzəriyyəsinin surətlə inkişafı
müstəqil sistemləşdirilmiş elmi-praktiki istiqamət kimi maliyyə menecmentinin
təşəkkülünə gətirib çıxarmışdır. Sonrakı illərdə orta və iri şirkətlərin maliyyə
resurslarının idarəetmə sistemi kimi maliyyə menecmentinin inkişafına xüsusi
önəm verildi və bu zaman yeni peşə-maliyyə meneceri peşəsi yarandı. Maliyyə
meneceri – mühasib və maliyyəçi funksiyalarını özündə birləşdirən, maliyyə
alətləri ilə işləməyi, mühasibat (maliyyə) hesabatlarını təhlil etməyi, aktivlərin,
kapitalın və öhdəliklərin idarə olunmasını bacaran mütəxəssisdir.
Maliyyə menecmenti – müəssisənin strateji və taktiki məqsədlərinə nail
olmaq üçün rasional mənbələrdən maliyyə resurslarının cəlb edilməsi və onlardan
daha səmərəli istifadə olunması yolu ilə pul axınlarını effektiv idarə edən elmdir.
Maliyyə menecmenti müəssisələrin maliyyə fəaliyyətinin , yəni onların kapital və
gəlirlərinin formalaşması və istifadəsi ilə əlaqədar pul münasibətlərinin idarəetmə
məharətidir. İdarəetmə məharəti biznesin daxili və xarici mühitinin
diaqnostikasının köməyilə səmərəli maliyyə strategiyası və taktikasının işlənib
hazırlanmasında təzahür edir. Biznesin daxili mühitinin diaqnostikası müəssisənin
aktivlərinin xüsusi və borc kapitalının səmərəli idarə olunması üzrə kompleks
tədbirlərin işlənib hazırlanmasını nəzərdə tutur.
Maliyyə menecmenti daima maliyyə mənbələrinin seçimi problemi ilə
üzləşir, çünki bu və ya digər mənbəyin xidməti müəssisəyə eyni səviyyədə başa
gəlmir. Maliyyə menecmenti - maliyyə-kredit mexanizminin maliyyə ehtiyatlarına
təsiri üsulu ilə idarəetmə prosesidir. Maliyyə menecmentinin müxtəlif istiqamətləri
idarəetmə obyekti ilə müəyyənləşir. Ölkənin bütün maliyyə-kredit sistemi
manqalarında idarəetmə prosesinin vahidliyinə baxmayaraq maliyyə ehtiyatlarının
mənbələrindən asılı olaraq, təsir etmə üsulları müxtəlifdir.
Menecerlərin xüsusi əmək əşyaları məlumatlardır ki, onu müxtəlif nöqteyi-
nəzərdən öyrənərək obyektinin vəziyyəti və onun dəyişdirilməsi üçün idarəetmə
qərarları qəbul edilir. Maliyyə məlumatlarına maliyyə ehtiyatlarının sərfli və
onların məqsədli və səmərəli istifadəsinə nəzarət də aid edilir. Kapital qoyuluşları
büdcəsinin smetasının tərtibi, maliyyələşdirmə və divident sahəsindəki siyasət və
başqa maliyyə həlləri maliyyə nəzəriyyəsinin qaydalarına əsaslanır. Bu
nəzəriyyənin böyük hissəsi normativ xarakterdə olmasına baxmayaraq, pozitiv
tədqiqatların da əhəmiyyəti böyükdür. Pozitiv tədqiqatlara, dəyişkən kəmiyyətlər
arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin axtarılması ilə yanaşı (məs.: dividentlərin verilməsi
siyasəti ilə aksiyaların qiyməti) maliyyə menecerlərinin təcrübədə fəaliyyətinin
öyrənilməsi məsələləri də aid olunur.
Biznes fəaliyyətinin idarə edilməsi ilə əlaqədar maliyyə menecmenti bütöv
maliyyə elmindən ayrılaraq müstəqil elm sahəsinə çevrilmişdir. Maliyyə elminin
təşəkkülü və inkişafını əsasən üç mərhələyə ayırmaq olar:
Rim imperiyası vaxtında başlayan və XIX əsrin ortalarında başa çatan
birinci mərhələdir ki, bunun nəzəri əsasını maliyyənin klassik nəzəriyyəsi təşkil
edir.
Maliyyə menecmentinin inkişafının ikinci mərhələsi XIX əsrin sonu və XX
əsrin əvvəllərində baş vermişdir. Bu mərhələdə maliyyə menecmentinin
formalaşmasının əsas meyarları, göstəriciləri və oriyentrləri müəyyənləşdirilmişdir.
 Maliyyə menecmentinin inkişafının üçüncü mərhələsinə keçid keçən
əsrin 30-cu illərinə təsadüf edir. Həmin vaxtlarda dünya iqtisadiyyatında dərin
tənəzzül prosesi baş vermişdir, çoxlu müəssisələr maliyyə çətinlikləri ilə
qarşılaşmışlar. Bu mərhələdə resursların ayrı-ayrı növləri arasında optimal nisbəti
müəyyənləşdirməyə imkan verən əmsallar tapıldı. Məsələn, ABŞ-da “Qiymətli
kağızlar haqqında” (1933-cü il), “Banklar haqqında” (1933-cü il), “Fond birjası
haqqında” (1934-cü il), “Holdinq şirkətləri haqqında” (1935-ci il), “İflas haqqında”
(1938-ci il) və s. qanunlar qəbul edilmişdir. Bununla da şirkətlərin maliyyə
fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin əsası qoyuldu. Eyni zamanda kapitalın dəyər
və struktur konsepsiyası, vaxta görə pulun dəyər konsepsiyası, risk və gəlirlərin
səviyyələrinin qarşılıqlı əlaqəsi konsepsiyası və modellər işlənib hazırlanmışdı.

Maliyyə menecmentinin inkişafının üçüncü mərhələsində sənaye

sahələrində risklərin proqnozlaşdırılmasının metod və üsulları, habelə riskin
sığortalanması qaydası işlənib hazırlanmışdır.
Maliyyə menecmentinin predmetini kapitalın hərəkətini əks etdirən pul
axınları təşkil edir. Maliyyə menecmenti maliyyə, idarəetmə, uçot və təhlil
sahəsindəki nəzəri işləmələri və onun çərçivəsində hazırlanmış yanaşmaların
praktiki tərəflərini müvəffəqiyyətlə əlaqələndirən iqtisad elminin ən perspektiv
istiqamətlərindən biridir.
Maliyyə menecmenti maliyyə nəzəriyyəsi ilə mühasibat uçotu arasında
əlaqələndirici həlqədir. Başqa sözlə, maliyyə menecmentinə gedən yolun
başlanğıcı mühasibat uçotundan keçir. Maliyyə menecmentinin mühasibat uçotu
ilə sıx qarşılıqlı əlaqəsi aşağıdakı səbəblərlə izah olunur:
• bəzi təsərrüfat subyektlərində, xüsusilə kiçik müəssisələrdə maliyyə
meneceri və mühasib vəzifəsi birləşdirilir;
 • maliyyə xarakterli qərarlar mühasibat uçotunun informasiyaları əsasında
qəbul edilir;
• maliyyə menecmenti müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması
və müəyyən maliyyə nəticələrinin əldə edilməsi məqsədilə həyata keçirilən
prosesdir;
• maliyyə xarakterli bir çox vacib qərarların əsaslandırılması uçot
obyektinin fəaliyyətinin bu və ya digər aspektlərinin başa düşülməsinin adekvat
səviyyəsindən bilavasitə asılıdır;
• maliyyə menecmentinin strukturlaşma məntiqi və onun əsas bölmələrinin
məzmunu ən yaxşı halda mühasibat balansına əsaslanır.

Maliyyə menecmentinin məzmununa qarşılıqlı əlaqəli aşağıdakı məsələlər

aid edilir:
• ümumi maliyyə təhlili və planlaşdırma;
• pul vəsaitlərinin cari idarə edilməsi;
• istehsalın rentabellik səviyyəsinin yüksəldilməsini təmin edən maliyyə
fəaliyyətinin idarə edilməsi;
• investisiya fəaliyyətinin idarə edilməsi;
• maliyyə resursları mənbələrinin idarə edilməsi.

Maliyyə menecmentinin strateji məqsədi müəssisənin bazar dəyərini

maksimum artırmaqdan ibarətdir. Maliyyə menecmentinin vəzifələrinə daxildir:
maliyyə hesabatının təhlili;
pul vəsaitinin proqnozlaşdırılması;
səhm buraxılışı;
kredit və borcların alınması;
investisiyalarla əməliyyatlar;
firmaların birləşmə və sərfetmə əməliyyatlarıının qiymətləndirilməsi
Maliyyə menecmentinin digər məqsədlərinə aiddir:`
• 1.Müəssisənin rəqabət mübarizəsi şəraitinə tab gətirə bilməsi
• 2. müflisləşmə və böyük maliyyə uğursuzluğundan qaçmaq
• 3. rəqiblərlə mübarizədə liderlik
• 4. müəssisənin iqtisadi potensialının artım tempinin dayanaqlılığı
• 5. Istehsal və satışın artim tempi
• 6.xərclərin minimumlaşdırılması
• 7.Rentabellik fəaliyyətinin təmin edilməsi
 1.2. Maliyyə menecmenti barəsində nəzəri baxışlar
XX əsrin ortalarında iri biznesin təşəkkülü və milliləşdirilməsi maliyyə
bazarlarının inkişafı ilə əlaqədar şirkətlərin fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsinin
əsas aləti kimi «maliyyə» termini yeni reallığı nəzərə almaqla dəyişdirilmişdir. Bu
dəyişiklikdə ən çox xüsusi biznes sferasında maliyyə resurslarının dövr etməsi ilə
əlaqədar motivlərin alınması nəzərə çarpır.
Müasir İngiltərə-Amerika maliyyə məktəbi üçün ən xarakterik «maliyyə»
məfhumunun bir sıra təriflərini nəzərdən keçirək.
L.Qitmanın fikrincə maliyyə – pulun idarə olunmasının incəsənəti və
elmidir. Maliyyə fərdlər, firmalar və hökümətlər arasında pul vəsaitlərinin dövr
etməsinə münasibəti olan prosesləri, institutları, bazarları və alətləri əhatə edir.
R.Parkerin lüğətində qeyd edilir ki maliyyə monitar resursların və onların
istifadəsi üsullarının xarakteristikası üçün işlədilən ümumiləşdirici termindir.
Monitar resurs dedikdə qiymətin dəyişməsindən asılı olmayan və yalnız
indeksləşdirmə nəticəsində dəyişilə bilən müəyyən pul dəyəri olan aktivlər başa
düşülür.
Müasir iqtisadi lüğətdə göstərilir ki, «maliyyə» terminini dar mənada
monitar formada kapital kimi, yəni maliyyə bazarının, yaxud maliyyə institutunun
köməyilə uzunmüddətli məqsəd üçün ayrılmış, yaxud alınmış fondlar kimi
aydınlaşdırmaq olar. Geniş mənada bu termin istənilən mənbədən alınmış və
istənilən məqsədlər üçün istifadə olunmuş fondlara şamil edilir. Bu tərif R.Parkerin
maliyyə termininə verdiyi tərifə uyğun gəlir, fərqli xüsusiyyətləri isə
aşağıdakılardan ibarətdir:
• «Kapital» anlayışı istifadə olunur, həmçinin fondların formalaşması üzrə
əməliyyatların uzunmüddət məqsədli xarakter daşıması qeyd edilir.
• Söhbət ya balansın aktivində, ya da balansın passivində əks etdirilən
uçotun obyekti haqqında gedir;
Rus ədəbiyyatında qeyd edilir ki, «maliyyə» termini dedikdə ənənəvi
olaraq, ümumi daxili məhsulun yaradılmasında iştirak edən subyektlərin pul
vəsaitləri fondlarının formalaşması və istifadəsi prosesində qurulan iqtisadi
münasibətlərin məcmusu başa düşülür . Subyekt kimi dövlət orqanları, xüsusi
müəssisələr, qeyri-kommersiya təşkilatları və ev təsərrüfatları çıxış etdiklərinə
görə bu tərifdə həm mərkəzləşdirilmiş, həm də mərkəzləşdirilməmiş pul vəsaitləri
fondları əhatə olunur.
Fikrmizcə, maliyyənin yalnız pul vəsaitləri fonduna aid edilməsi düzgün
deyil. Çünki pul vəsaitlərinin iştirakı olmadan da maliyyə xarakterli əməliyyatlar
həyata keçirilə bilər. Alqı-satqı əməliyyatları zamanı müqabilə əsasında mala görə
aktivlərlə ödənişi, səhmdarlara dividendlərin verilməsini, nizamnamə kapitalına
pul vəsaitlərsiz pay qoyulmasını buna misal göstərmək olar. İngiltərə-Amerika
maliyyə məktəbinin nümayəndələrinin mülahizələrini ümumiləşdirərək belə bir
məntiqi nəticə çıxarmaq olar ki, «maliyyə» termini maliyyə obyektlərinin və
onların idarə edilməsi üsullarının məcmusunu ifadə edir. Maliyyə obyektləri
dedikdə maliyyə aktivləri və öhdəlikləri, onların idarə edilməsi dedikdə isə onların
fəaliyyətinin səmərəli təşkili sistemi başa düşülür. Strukturca o, dövlət maliyyə
orqanları və idarələrinin, maliyyə institutları və bazarlarının müəyyən maliyyə
sistemi yaradılmasında ifadə olunur, onların fəaliyyəti isə maliyyə obyektlərinə
müxtəlif maliyyə metodları və alətlərinin tətbiqi yolu ilə həyata keçirilir.
Maliyyə menecmenti firmanın (müəssisənin) qarşısında duran məqsədlərə
nail olmaq kontekstində müstəsna rol oynayır. Müəssisə maliyyəsinin idarə
edilməsi sisteminin formalaşması və strukturlaşması onun qarşısında duran
məqsədli tapşırıqların prioritetliyi əsasında həyata keçirilir, yəni yaradılan sistem
həm ümumfirma, həm də dar funksional xarakterli müəyyən məqsədlərə çatmağa
səbəb olsun. Aydındır ki, ümumi halda iqtisadi məqsədlərin məcmusu haqqında
danışmaq olar. Həmin məqsədlərə nail olunması firmada maliyyə menecmenti
sisteminin uğurla fəaliyyət göstərməsi, xüsusilə müflisləşmə və iri maliyyə
uğursuzluqlarından qaçmaq, rəqiblərlə mübarizədə liderlik, istehsal həcminin
artırırlması və realizasiyası, maksimum mənfəətin əldə edilməsi, əmtəə bazarında
müəyyən paya malik olması əlamətlərinə xidmət edir. Müxtəlif vəziyyətlərdən asılı
olaraq bu və ya digər kəmiyyət, yaxud keyfiyyət göstəricilərinin
məqsədyönlülüyünü əsaslandırmaq olar. Konkret situasiyadan, fəaliyyət növündən,
firmanın, yaxud layihənin təyinatından və digər vəziyyətlərdən asılı olaraq bu və
ya digər meyarlar çıxış edə bilər. Ən ümumi halda kapitallaşmanın artırılması və
mənfəətin dayanaqlı alınmasına yönəldilən iki baza yanaşmasından söhbət gedə
bilər.
Birinci yanaşmaya uyğun olaraq firmanın maliyyəsinin idarə edilməsi
sisteminin məzmununu və əsas məqsədi səmərəli maliyyə siyasətinin köməyilə
onun sahibkarının sərvətini maksimum artırmaqdan ibarətdir. Bu məqsədin
kəmiyyətcə təsdiqi firmanın səhmlərinin bazar qiymətinin artırılmasında təzahür
edir. Başqa sözlə, əsas meyar – firmanın səhmlərinin qiymətinin artan
tendensiyasıdır, yaxud bazar kapitallaşmasının artımıdır.
Milli iqtisadiyyatın dünya təsərrüfat sisteminə sıx inteqrasiyası şəraitində
maliyyə bazarları şirkətlərin fəaliyyətlərinə güclü təsir göstərirlər. Maliyyə-
təsərrüfat fəaliyyətinin idarə olunması sistemini təkmilləşdirmək, maliyyə
bazarlarında əməliyyatları uğurla başa çatdırmaq və iqtisadi resurslardan daha
səmərəli istifadə etmək firma və şirkətlərin rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsinin
vacib amillərinə çevrilmişdir.

1.3. Maliyyə menecmentinin konseptual əsaslarının işlənilməsi.

Maliyyənin neoklassik nəzəriyyəsi- kapital bazarlarının inkişaf
qanunauyğunluqlarını və onların iştirakçılarının davranış məntiqi və prinsiplərini
nəzəri cəhətdən əsaslandırır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində bu istiqamətin əsas
sistemyaradıcı elementi olan müəssisə kapital bazarı ilə bilavasitə münasibətdə
fəaliyyət göstərir. Lakin firmanın maliyyə fəaliyyətinin idarə edilməsi təkcə
maliyyə bazarlarındakı əməliyyatlardan ibarət deyil. Çünki maliyyə bazarlarındakı
əməliyyatlar pul axınları, investisiya, borc-istiqraz əməliyyatlarının idarə edilməsi
üzrə aparılan müxtəlif növ əməliyyatların yalnız bir hissəsidir. Məhz bu vəziyyət
maliyyə menecmentinin nəzəri əsaslarının işlənib hazırlanması üçün əsas olmuş üç
elmin: maliyyənin neoklassik (müasir) nəzəriyyəsi, mühasibat uçotu və
idarəetmənin ümumi nəzəriyyəsinin birləşməsindən müstəqil elmi və praktiki
istiqamət kimi formalaşmışdır. XX əsrin 40-50-ci illərini maliyyə elminin
inkişafında prinsipcə yeni mərhələnin başlanğıcı adlandırmaq olar, məhz
həmin illərdə maliyyənin neoklassik nəzəriyyəsi inkişaf etdirilmişdi. Yeni
nəzəriyyənin təşəkkülü və inkişafı çox sürətli templə getmişdi; əsas səbəb biznesin
inkişafı və beynəlmiləşməsi, maliyyə bazarının möhkəmlənməsi, bank sektorunun
genişlənməsi və s. ilə əlaqədar praktiklər tərəfindən son dərəcə tələbatın artması
olmuşdur. Artıq XX əsrin 50-ci illərinin sonunda İngiltərə-Amerika maliyyə
məktəbinin nümayəndələrinin səyi sayəsində mikroiqtisadiyyatdan yeni bir
istiqamət ayrıldı və maliyyə elmində üstünlük təşkil etdi.
• Maliyyənin neoklassik nəzəriyyəsi aşağıdakı ilkin tezislərə, zəminlərə
əsaslanmışdı .
• Dövlətin iqtisadi qüdrəti, deməli onun maliyyə sisteminin dayandaqlığı da
əsasını iri korporasiyalar təşkil edən, xüsusi sektorun inkişafı ilə müəyyən edilir.
• Sahibkarlıq sektorunun maliyyəsi ölkənin maliyyə sisteminin əsasını
təşkil edir.
• Sahibkarlıq fəaliyyətinə dövlətin müdaxiləsi minimuma endirir.
• İri korporasiyaların inkişaf imkanlarını müəyyənləşdirən
maliyyələşdirmənin mümkün mənbələri içərisində mənfəət və kapital bazarı əsas
sayılır.
• Kapital, əmtəə və əmək bazarlarının beynəlmiləşməsi ona gətirib çıxarır
ki, ayrı-ayrı ölkələrin maliyyə sistemlərinin və kapital bazarlarının ümumi inkişaf
meyli inteqrasiyaya cəhd adlanır.
Bütün bu tezislər qlobal maliyyə sisteminin inkişafının müasir səviyyəsində
və meyllərində aydın təsdiqini tapırlar. Belə ki, axırıncı tezisə münasibətdə, Avro
pul vahidinin yaradılması, mühasibat uçotunun sistem və modellərinin
konverkensiya layihəsinin reallaşdırılması haqqında aparıcı ölkələrin mühasibat
uçotunun və maliyyə bazarlarının tənzimləyicilərinin sazişi kimi faktlar çox
əhəmiyyətlidir.
Maliyyənin neoklassik nəzəriyyəsini ümumi şəkildə maliyyə üçlüyünün:
resurslar, münasibət, bazarların təşkili və idarə edilməsi barədə biliklər sistemi
kimi müəyyənləşdirmək olar. Bu nəzəriyyə çərçivəsində aksent, hər şeydən öncə,
bazar iqtisadiyyatının əsas sistemyaradıcı elementi kimi firmanın maliyyəsinin
idarə edilməsində meyllərin ümumiləşdirilməsi, izahı, proqnozlaşdırılması və
formalaşmasına edilir.
Kapital bazarına və iri şirkətlərə diqqət yetirilməsi təsadüfi deyil. Dünya
təcrübəsi göstərir ki, real bazar iqtisadiyyatında səhmdar cəmiyyətləri mühüm rol
oynayırlar. Müxtəlif mülkiyyət formalı müəssisələrin ümumi sayında onların
xüsusi çəkisi nisbətən böyük deyil, amma milli sərvətin yaradılmasında töhfəsi son
dərəcə böyükdür. Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin iqtisadiyyatında korporativ
biznes aparıcı rol oynayır; kapitalın təmərgüzləşmə səviyyəsi yüksəkdir; milli
iqtisadiyyata iri şirkətlər nəzarət edirlər; maliyyə bazarlarının rolu böyükdür, məhz
bu bazarlar bir çox iqtisadi fəlakətlərin, sarsıntıların katalizatoru sayılır.
Maliyyənin neoklassik nəzəriyyəsinin əsasını maliyyə bazarlarının fəaliyyət
prinsipləri haqqında biliklərin sistemləşdirilməsi təşkil edir.
Maliyyə kapitalı təşəkkül tapdıqca iqtisadiyyatın inkişafında maliyyə
bazarlarının rolu daha əhəmiyyətli olur. XIX əsrin sonunda maliyyə
bazarlarında yaranmış meyllərin nəzəri dərk edilməsinə, birjaların və birja
torqları iştirakçılarının işinə bəzi standart yanaşmaların hazırlanmasına tələbat
tədricən formalaşırdı.
Maliyyə menecmentinin konseptual əsasları. Maliyyə menecmentinin
müstəqil sistemləşdirilmiş elmi-praktiki istiqamət kimi formalaşmasına biznesin
idarə edilməsində yaranmış meyllərin reallığına alimlərin və praktiklərin təbii
reaksiyası səbəb olmuşdur. Biznesin idarə edilməsindəki meyllər maliyyə
resursları və bazarlarının əhəmiyyətinin artması, onların qloballaşması, biznesin
beynəlmilləşməsinin güclənməsi və iri transmilli şirkətlərin inkişafı ilə şərtlənir.
Bu reallıq, hər şeydən əvvəl, xüsusi kapitalın idarə edilməsi metodlarının
ümumiləşdirilməsini və inkişafını vurğulayan maliyyənin neoklassik
nəzəriyyəsinin təşəkkülünə gətirib çıxarmışdır.
Maliyyə menecmenti bəzi təsərrüfat subyektlərinin maliyyəsinin idarə
edilməsi barədə elm kimi həmin subyektin ətraf mühit konteksində müəyyən
xüsusiləşməsini, onun fəaliyyət prosesində baş verən əlaqə və münasibətlərin
eyniləşdirilməsini nəzərdə tutur. Makroiqtisadi səviyyədən maliyyə axınları
müəyyən məntiqə tabe olurlar, onların savadlı idarə edilməsi isə həmin məntiqi
başa düşməyə imkan verən bəzi obyektiv mövcud konseptual prinsipləri bilməyi
tələb edir. Məhz müasir maliyyə nəzəriyyəsi çərçivəsində maliyyə menecmentinin
təsərrüfat subyektlərinin maliyyəsinin idarə edilməsi metodologiyası ilə izah
olunan, maliyyənin idarə edilməsi elminin əsas kateqoriyaları ilə səciyyələnən,
idarəetmə məqsədi üçün istifadə olunan ayrı-ayrı üsulları, metodları və alətləri
işləyib hazırlayan, onların nəzəri əsaslandırılmasını verən çoxlu baza
konsepsiyaları formalaşmışdı. Müəssisə bir tərəfdən çoxlu alt sistemlərdən
(onlardan biri maliyyə menecmentidir) ibarət olan mürəkkəb sistemi ifadə edir,
digər tərəfdən isə daha yüksək nizamlı sistemin tərkib hissəsi sayılır. Mexaniki
sistemdən fərqli olaraq müəssisə sosial-iqtisadi sistem kimi çoxlu eyni tipli və öz-
özünə əmələgələn, çox vaxt formalaşmayan fəaliyyət aspektləri olur, məntiqi
hansıki idarəetmənin ümumi nəzəriyyəsi çərçivəsində izah edilir.
Fransa sahibkarı və alimi Anri Fayol idarəetmənin beş ümumi
funksiyasının ayrılmasını məqsədəuyğun hesab etmişdir: Əgər A.Fayolun təklifini
əsas götürsək, onda ümumi funksiyalardan hər biri idarəetmə prosesinin ayrı-ayrı
mərhələlərilə təcəssüm oluna bilər, onların ardıcıl dəyişilməsi isə qapalı idarəetmə
tsiklini yaradır.
• Təhlil • Planlaşdırma • Təşkil• Sərəncamvermə • Kordinasiya • Nəzarət •
Panlaşdırma dedikdə fəaliyyət planının tərtibi başa düşülür, hansıki əsasında bəzi
lokal məqsədlər durur. • Təşkil funksiyası planın real doldurulması, onların resurs
təminatı və icrası deməkdir. • Sərəncamvermə funksiyası planda nəzərdə tutulan
fəaliyyətin mühafizəkar yerinə yetirilməsi, yəni plan tapşırıqlarının həyata
keçirilməsi, bütün mövcud resursların hərəkətə gətirilməsi deməkdir. • Kordinasiya
funksiyası sistemin bütün elementlərinin qarşılıqlı fəaliyyətinin və sinxronluğunun
həyata keçirilməsini, zəif cəhətlər baş verən halda zəruri düzəlişlərin aparılmasını
nəzərdə tutur. • Nəzarət funksiyası sistemin nə qədər uğurla fəaliyyət göstərməsi,
baza məqsədlərinə nail olmasını təmin etməsi haqqında mülahizələr söyləməyə
imkan verən sistemin mövcudluğu deməkdir. Təsərrüfat subyektlərinin idarə
edilməsi sistemində təhlil funksiyası son dərəcə mühüm rol oynayır. Bu
funksiyanın müxtəlif traktovkası mövcuddur. Məntiqə uyğun olaraq təhlil köməkçi
xarakter daşıyır, o idarəetmənin müstəqil ümumi funksiyası sayılmır. Başqa sözlə,
planlaşdırma təhlilsiz mümkün deyil, yəni onda xüsusi analitik komponent mütləq
iştirak edir, uçot təhlildən ayrılmazdır. Maliyyə menecmentinin konseptual əsasları
dedikdə əhatə olunan siyasi-iqtisadi mühit kontekstində təsərrüfat subyektinin
maliyyə fəaliyyətinin idarə edilməsi sisteminin fəaliyyət məntiqi, strukturu və
prinsiplərini müəyyənləşdirən nəzəri biliklərin məcmusu başa düşülür. Maliyyə
menecmentinin konseptual əsaslarını (CFjm) qarşılıqlı əlaqəli səkkiz
elementlərdən ibarət olan model şəklində təqdim etmək məqsədəuyğundur .
CFjm = {S1, OT, SC, BC, FP, MM, SS}, harada, S1 – iştirakçıların
maraqları;
OT – maliyyənin idarə edilməsi sisteminin məqsədlərinin ierarxiyası;
SC – kateqoriya sistemi;
BC – baza (fundamental) konsepsiya sistemi;
FP – maliyyə prosesləri;
MM – elmi-praktiki instrumentariya (metodlar, modellər, üsullar və
alətlər);
FM – maliyyə mexanizmləri;
SS – təminedici altsistemləri.
İştirakçıların maraqları. Təsərrüfat subyekti insan amilinin mütləq və üstün
iştirakı ilə resursların məcmusu kimi müəyyən edilən sosial-iqtisadi sistemi ifadə
edir. Bu sistem təcrid edilmiş halda deyil, ətraf mühitin təsiri altında fəaliyyət
göstərir. Ona kapital göndərənlər, cari fəaliyyət iştirakçıları, dövlət və açıq
orqanları, şirkətin işçiləri və sair maraqlı şəxslər daxildir. Məqsədlərin ierarxiyası.
Müəssisə maliyyəsinin idarə edilməsi sistemi elə şəkildə qurulmalıdır ki, həm
maraqlı şəxslərin məqsədli göstərişlərinin rəqabətliliyinin təmin edilməsi, həm də
vaxt və struktur təşkilediciləri üzrə müəssisənin məqsədli göstərişlərinin nizama
salınması və razılaşdırılması kimi kontekstdə onun harmoniyası haqqında danışıla
bilsin. Maliyyə menecmentinin kateqoriya sisteminə amil, model, stavka, faiz,
diskont, maliyyə aləti, pul axını, risk, gəlir və s. aiddir. Baza konsepsiyası maliyyə
menecmentinin məntiqini və praktikada onun tətbiqi metodları və üsullarının
istifadəsini müəyyənləşdirir. Maliyyə prosesləri. Maliyyənin idarə edilməsi iki eyni
proseslərin səfərbəretmə, yəni vəsaitlərin cəlb edilməsi və onların axınlar və
investisiyalaşdırma, yəni vəsaitlərin qoyuluşu və onların axınları münasibətində
qəbul edilən qərarların sonsuz əvəz edilməsi şəklində reallaşdırılır. Elmi-praktiki
instrumentariya (apparat) – təsərrüfat subyektlərinin maliyyə fəaliyyətinin idarə
edilməsinin ümumi elmi və konkret elmi üsullarının məcmusudur. Bazar
iqtisadiyyatında maliyyə mexanizmlərinin əsas növləri maliyyə bazarları,
institutları və alətləri hesab edilir. Təminedici sistemlər. Maliyyə menecmentinin
konseptual əsaslarının bu elementi onun praktiki reallaşdırılması imkanlarını
müəyyənləşdirir.
Maliyyə menecmenti elm kimi müasir maliyyə nəzəriyyəsi və maliyyə
bazarlarındakı meyllərin mahiyyətini, maliyyə xarakterli qərarların qəbul edilməsi
məntiqini, kəmiyyət təhlilinin bu və ya digər metodlarının tətbiqinin
əsaslandırılmasını başa düşmək üçün xidmətedici metodoloji əsas çərçivəsində
hazırlanmış fundamental konsepsiyalara əsaslanır. Konsepsiya hər hansı
təzahürlərin şərhi üçün əsas ideyaları ifadə edən, onların başa düşülməsinin,
traktovkasının müəyyən üsuludur.
Maliyyə menecmentinin fundamental konsepsiyalarına pul axınları
konsepsiyasını; pul resurslarının müvəqqəti dəyərini; risk və gəlir arasında
kompromisi; əməliyyat və maliyyə risklərini; kapitalın dəyərini; kapital bazarının
effektivliyini; informasiyanın asimmetrikliyini (uyğunsuzluğu); agentlərin
münasibətini; alternativ xərcləri; təsərrüfat subyektinin fəaliyyətinin müvəqqəti
qeyri-məhdudluğunu; təsərrüfat subyektinin əmlak və hüquqi ayrılmasını aid
etmək olar.
Müəssisənin əsas məqsədi səhmdarın mülkiyyətini maksimumlaşdırmaq və
onun nəticəsində müəssisənin kapitallaşmış dəyərini, yaxud bazar dəyərini
maksimum artırmaqdır. Bu nöqteyi-nəzər mülkiyyətçinin prinsipi adlanır, çünki
müəssisəni zəruri maliyyə resursları ilə təmin edən səhmdarların maraqlarında
müəssisənin mövcudluğunu qoruyub saxlamaq durur. Bu prinsip o zəminə
əsaslanır ki, səhmdarlar bu müəssisəni yaradıblar, istehsal fəaliyyətinin aparılması
zəruriliyini əsaslandırıblar, onun əsas məqsədini müəyyənləşdirməyi davam etdirir
və onun həqiqi cəhətdən sahibi və sərəncamvericisi adlanır.
İştirakçı prinsipi etiraf edir ki, şirkətin hüquqi sahibi olan səhmdarlardan
başqa şirkətin fəaliyyətində iştirak etməyə qanuni hüququ olan bir sıra digər
qruplar mövcuddur. Bunlara aşağıdakılar aiddir:
• uzunmüddətli kreditlər verən maliyyə institutları;
• şirkətin fəhlə və qulluqçuları;
• hazır məhsulun alıcıları;
• xammal, materiallar, xidmətlər və s. göndərənlər;
 • cəmiyyət.

Mövzu 2. İnformasiya bazasının və maliyyə alətlərinin müəssisənin

idarə edilməsində rolu.
2.1. Maliyyə alətlərinin mahiyyəti və əsas əlamətləri.
2.2. Maliyyə menecmentinin informasiya bazasını təşkil edən
göstəricilər sistemi
2.3. Maliyyə hesabatı anlayışı və onun göstəriciləri.
2.4. Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat

2.1. Maliyyə alətlərinin mahiyyəti və əsas əlamətləri.

Maliyyə bazarı – işgüzar münasibətlərin sferasıdır, harada istənilən işgüzar
əməliyyatların mükəmməl yerinə yetirilməsini təmin etmək üçün maliyyə
resurslarına tələb və təklif formalaşır, həmin resursların hərəkəti həyata keçirilir.
Müasir maliyyə biznesində pul tədavül vasitəsi və ödəniş vasitəsi rolunu
oynayır, əmtəə, xidmət və işin dəyər ölçüsü hesab edilir. Xüsusi əmtəə-ekvivalenti
qismində pulun yaranması iqtisadiyyatda mübadilə prosesinin sistemləşdirilməsinə
xidmət etmişdir. Pul kütləsi, monetlər, pul nişanları və qiymətli kağızlar maliyyə
resursları bazarının məcmusunu təşkil edir, hansıki bazarın müxtəlif hissələrində
əmtəə tədavülü əməliyyatlarında daimi ekvivalentliyi təmin etməyə xidmət
göstərir.Maliyyə bazarı – milli və dünya bazarının tərkib hissəsidir, hansıki
subyektləri iqtisadiyyatın maliyyə resurslarını formalaşdırır, yenidən bölüşdürür və
bilavasitə tətbiq edirlər.
Müasir bazarın əmtəələrin məcmusuna bölünməsi, bir tərəfdən maliyyə
resurslarının məcmusuna, digər tərəfdən isə iqtisadiyyatın real və maliyyə
sektoruna bölünməsinə səbəb olmuşdur. Bununla belə o istehsal və pul kütləsinin
hərəkəti proseslərində birbaşa iştirak etməyən maliyyə biznesinin inkişafının
zəruriliyini və mümkünlüyünü şərtləndirmişdir. Əmtəənin tədavülünün və maliyyə
resurslarının tədavülünün zamanca uyğun gəlməməsi bazarda müvəqqəti sərbəst
maliyyə resurslarının daim mövcudluğunu şərtləndirir, hansıki daim “canlanmaq”
– yeni sahibkarlıq sövdələşmələrinə yenidən istiqamətlənmə lazım gəlir.
Müvəqqəti sərbəst maliyyə resurslarına dair işgüzar münasibətlərdə öz
aralarında məcburi çıxış edən maliyyə biznesinin subyektlərini üç müxtəlif
kateqoriyaya ayırmaq olar.
Maliyyə biznesi subyektlərinin birinci kateqoriyası müvəqqəti sərbəst pul
vəsaitlərinin sahiblərilə təmsil olunur, hansılarki istəyirlər pulları hərəkətsiz
qalmasın, gəlir gətirsin. Bu vəsait biznesin həmin subyektlərinin fəaliyyətinin
təkraristehsalı ilə əlaqədar obyektiv səbəblərin nəticəsində formalaşır, məhz:
 iqtisadiyyatın real sektorunun firmalarının kapitalının dövretməsi
xüsusiyyətləri üzündən həmin firmalarda müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərinin
yaradılması;
  istifadə olunmuş avadanlıqları bərpa etmək üçün sahibkarlıq firmaları
tərəfindən vəsaitlərin toplanması;
 xüsusi fəaliyyətini genişləndirmək üçün sahibkarlıq firmaları tərəfindən
maliyyə vəsaitlərinin yığılması;
 maliyyə biznesinin subyektləri tərəfindən şəxsi gəlirlərə qənaət edilməsi
(istehlakdan imtina edilməsi).

Bu kateqoriyalı biznesmenlərə rantye-insanlar (renta ilə yaşayanlar) aid

edilir, hansıki onların bütün işgüzar fəaliyyəti yalnız sərbəst maliyyə resurslarının
xarici istifadəsilərə müəyyən mükafatlandırmaya görə təqdim etməkdən ibarətdir.
Bu bizneslə çoxlu insanlar məşğul olurlar. Məsələn, ABŞ-da əhalinin 5 faizini
rantye təşkil edir.
Maliyyə biznesinin subyetklərinin ikinci kateqoriyası müvəqqəti maliyyə
çətinliyi hiss edən və öz fəaliyyətinə kənar maliyyə resursları cəlb etməyə ehtiyacı
olan subyektlərlə təmsil olunur. Maliyyə biznesi maliyyə boşluğunda tamqiymətli
inkişaf edə bilməz. Ona görə də arzuolunan işgüzar münasibətləri qurmaq və tam
miqyaslı sövdələşmələr aparmaq üçün biznes subyektlərinə xüsusi maliyyə
resursları çatmırsa, onlar borc resurslar axtarmaq məcburiyyətində qalırlar, hansıki
həmin vəsaitlər ya kredit vəsaitləri, ya da maliyyə investisiyası şəklində cəlb
edilirlər.
Maliyyə bazarında iştirak edən şirkətlərin əsas məqsədi maliyyə vəsaiti
əldə etmək, toplanmış vəsaiti mümkün investisiya layihələrinin
gercəkləşdirilməsinə sərf edərək yüksək mənfəətə sahib olmaq və maliyyə vəsaitini
təklif edən tərəfi razı salacaq gəlirliliyi yaratmaqdır. İnvestorların maliyyə
bazarlarında iştirakının ən ümdə səbəbi əldə etdikləri vəsaitlərindən yüksək qazanc
əldə etməkdir.
Maliyyə bazarının, alıcıların və borc alanların, vasitəçilərin sermayeye
tələb və tədarük əsasında sermayenin yenidən bölüşdürülməsi mexanizmidir.
Praktikada, pul vəsaitlərinin axınını əmlak sahibləri və borcalanlara yönəldən bir
sıra kreditorlar və maliyyə qurumları təmsil edir. Maliyyə bazarının əsas funksiyası
passiv pul vəsaitlərinin axınını kredit kapitalına çevirməkdir.
Maliyyə bazarlarının başlıca təyinatı yığımın maliyyə resurslarının son
istehlakçıları arasında səmərəli bölgüsünü təmin etməkdən ibarətdir. Bu məsələnin
həlli həm obyektiv, həm də subyektiv səbəblər üzündən olduqca mürəkkəbdir, ona
görə ki, bu halda maliyyə bazarı iştirakçılarının müxtəlif, tamamilə bir-birinə zidd
olan mənafeləri və maliyyə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinin böyük riskli olması
nəzərə alınmalıdır .
Müəssisənin maliyyə məqsədi kimi səhmdarların gəlirlərinin maksimum
artırırlması çıxış edə bilər. İkincidərəcəli maliyyə məqsədləri xalis mənfəət, yaxud
cəlb edilən kreditlərin həcmi ola bilər. Qeyri-maliyyə məqsədləri kimi aşağıdakılar
çıxış edə bilər:
 müəssisənin işçilərinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması;
  əmək şəraitinin yaxşılaşdırılması və ətraf mühitin vəziyyəti;
 məhsulun və xidmətlərin keyfiyyətinin yüksəldilməsi.

Maliyyənin idarə edilməsi funksiyasına baxarkən müəssisənin ümumi idarə

olunmasının spesifik aspektlərini nəzərə almaq vacibdir. Bu halda müəssisənin Baş
direktor
Təchizat üzrə menecer
İstehsal üzrə menecer
Kadrlar üzrə menecer
Maliyyə meneceri
Təminat üzrə menecer
İdarəetmə uçotu üzrə şöbə
Maliyyə mühasibatçılığı
Xəzinədar
Kredit şöbəsi
İnformasiyaların toplanması və emalı şöbəsi
ümumi idarə edilməsini xarakterizə edən bəzi məsələləri, məsələn, sosial
mədəniyyəti nəzərə almamaq lazımdır.
Maliyyənin idarə edilməsini maliyyə menecerinin fəaliyyət sferası və
vəzifəsi kimi müəyyənləşdirmək olar. Əgər əvvəllər maliyyə menecerinin rolu
sadəcə ən əlverişli şəraitdə şirkətin sahibkarlıq fəaliyyətini maliyyə vəsaitləri ilə
təmin etmək kimi başa düşülürdüsə, müasir dövrdə bu rol əhəmiyyətli dərəcədə
genişlənmişdir. Belə ki, müəssisəni pul vəsaitləri ilə səmərəli şəkildə təmin
etməklə yanaşı, müəssisə daxilində maliyyə resurslarından effektiv istifadənin
müəyyənləşdirilməsi vəzifəsini də maliyyə menecerləri yerinə yetirirlər. Maliyyə
menecerinin əsas vəzifəsi aşağıdakılardan ibarətdir:
 əlverişli şərtlərlə müəssisəni maliyyə resursları ilə təmin etmək;
 alınmış maliyyə resurslarından effektiv istifadəni təşkil etmək.
Maliyyə meneceri müəssisənin büdcə planının tərtibi, müəssisənin
kapitallaşmış dəyərinin artırılması, investisiya layihələrinin qiymətləndirilməsi,
müəssisənin qiymət siyasətinin müəyyənlənşdirilməsi, məhsulun satış bazarının
öyrənilməsi üzrə vəzifələri yerinə yetirir.
İqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində müəssisənin fəaliyyətinin maliyyələşdi-
rilməsi üsulları əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Bəzi şirkətlər üçün borc
maliyyələşdirilməsinin yüksək məbləği səciyyəlidir, halbuki başqaları üçün borc
maliyyələşdirməsi praktiki yox dərəcəsindədir. Belə olan halda müəssisənin
fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsinin müxtəlif növlərini əlaqələndirməklə optimal
variantın seçilməsi vacibdir.Aktivləri cəlb etdikdən və biznesin inkişafı üçün
lazımi maliyyələşdirməni həyata keçirildikdən sonra onların effektiv idarə
edilməsinə zəruriyyət yaranır. Müxtəlif növ aktivlər maliyyə menecerlərindən
müxtəlif dərəcəli məsuliyyət tələb edir. Belə ki, maliyyə meneceri dövriyyə
vəsaitlərinin idarə olunması məsələsinə daha ciddi yanaşmalıdır. Çünki əsas
vəsaitlərin idarə olunmasına görə məsuliyyətin çox hissəsini istehsal bölmələrinin
rəhbərləri daşıyırlar.
Maliyyə menecmentinin mühüm aspekti aktivlərin lazımi səviyyəsi və
strukturunun təmin edilməsi, biznesin maliyyələşdirilməsi mənbələri və üsullarının
axtarılıb tapılması ilə əlaqədardır. Maliyyə menecerinin sərəncamında kifayət
qədər maliyyələşdirmə mənbələrinin geniş spektri vardır. Ona görə də maliyyə
meneceri səhmdarların rifahının yaxşılaşdırılması ilə əlaqədar mülahizələri nəzərə
almaqla müəssisənin maliyyələşdirilməsinin optimal variantını
müəyyənləşdirməlidir.

2.2.Maliyyə menecmentinin informasiya bazasını təşkil edən

göstəricilər sistemi
Müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti haqqında tam və ətraflı təsəvvür
yaratmaq üçün göstəricilər sistemindən istifadə olunur. Göstəricilər sisteminin
qurulması iki məsələnin dəqiq başa düşülməsinə əsaslanır: sistem nədir və o hansı
tələbləri ödəməlidir? “Göstəricilər sistemi” anlayışı və onun qurulması prinsipləri
məşhur statistiklər B.Q. Ploşko, İ.P. Suslov və başqalarının əsərlərində geniş şərh
edilmişdir. Müəyyən iqtisadi subyekti, yaxud təzahürü xarakterizə edən göstəricilər
sistemi dedikdə həmin subyektin, yaxud təzahürün vəziyyətini və inkişafını
hərtərəfli əks etdirən qarşılıqlı kəmiyyətlərin məcmusu başa düşülür .Bu anlayış
ümumi xarakter daşıyır. Ona görə də praktiki istifadə üçün elmi ədəbiyyatda bir
sıra tələblər irəli sürülür ki, göstəricilər sistemi onları mütləq ödəməlidir. Onlardan
metodoloji əhəmiyyətinə görə üç tələb xüsusi vurğulanır: öyrənilən subyektin,
yaxud təzahürün bütün tərəflərinin göstəricilər sistemilə geniş əhatə olunması;
göstəricilərin qarşılıqlı əlaqəsi; yoxlanılmasının mümkünlüyü.
Göstəricilər sisteminin qurulmasında həmçinin bir sıra prinsiplərə riayət
olunması zəruridir. Həmin prinsiplərdən ən vacibləri aşağıdakılardır:
Göstəricilər sisteminin struktur prinsipi sistemdə xüsusi və
ümumiləşdirici göstəricilərin mövcud olmasını nəzərdə tutur, həm də xüsusi
göstəricilərin məntiqi genişləndirilməsinin təmin edilməsi daha optimal sayılır. Bu
prinsip maliyyə təhlilində kifayət qədər geniş tətbiq edilir.
Gözə görünənlik prinsipi həmin müəssisə üçün optimal sayılan göstərici-
lərin bəzi toplusunun mövcudluğunu nəzərdə tutur. Keyfiyyət təhlili nəticəsində
elə sistem qurmaq lazımdır ki, öyrənilən təzahürün bütün əhəmiyyətli tərəflərini
özündə əks etdirə bilsin.
Mütləq və nisbi göstəricilərin ağıllı əlaqələndirilməsi prinsipinin
mahiyyəti ondan ibarətdir ki, istənilən göstəricilər sistemi məkan-zaman
çərçivəsində bəzi xarakteristikaların müqayisəsi və təhlilini aparmağa imkan
versin.
Qeyri-formallıq prinsipi o deməkdir ki, göstəricilər sistemi maksimum
dərəcədə analitikliyə malik olmalıdır, müəssisənin cari vəziyyətinin və perspektiv
inkişafının qiymətləndirilməsi imkanını təmin etməli, həmçinin idarəetmə
qərarlarının qəbulu üçün yararlı olmalıdır. Müəssisənin fəaliyyəti haqqında
müxtəlif informasiyalar və təhlilin aparılmasının çoxlu üsulları mövcuddur.
Mühasibat uçotunun məlumatları əsasında aparılan təhlil klassik üsul adlanır və
aşağıdakı mərhələlər üzrə həyata keçirilir:
 tələb edilən dövrün mühasibat hesabatı formalarından məlumatların
toplanması, etibarlığının qiymətləndirilməsi və seçilməsi;
 mühasibat hesabatlarının nümunəvi formalarının analitik formaya
çevrilməsi;
 hesabatın strukturu və göstəricilərinin dəyişilməsi dinamikasının təhlili;
 təhlilin əsas istiqamətləri üzrə göstəricilərin hesablanması və
qruplaşdırılması;
 təhlil edilən dövrdə göstəricilər sisteminin aşkara çıxarılması və
dəyişilməsi;
 tədqiq olunan əsas göstəricilər arasında qarşılıqlı əlaqənin müəyyən
edilməsi və nəticələrin təfsiri;
 müəssisənin maliyyə-iqtisadi vəziyyətinə dair rəyin hazırlanması;
 “dar yerlərin” aşkara çıxarılması və ehtiyatların axtarılması;
 müəssisənin maliyyə-iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üzrə
tövsiyələrin işlənib hazırlanması.
Müəssisənin maliyyə vəziyyətini xarakterizə edən göstəricilər sistemi beş
əsas parametrlər blokundan ibarətdir:
1) balansın tərkibi və strukturu (analitik balansın qurulması; balansın şaquli
və üfüqi təhlili; müəssisənin əmlak vəziyyətinin keyfiyyətcə dəyişilməsinin təhlili);
2) müəssisənin likvidliyi və ödəmə qabiliyyəti (balansın likvidliyinin
təhlili; likvidlik əmsalının təhlili; pul vəsaitlərinin hərəkətinin təhlili);
3) müəssisənin maliyyə dayanaqlığı (maliyyə dayanaqlığının mütləq
göstəricilərinin təhlili; maliyyə dayanaqlığının nisbi göstəricilərinin təhlili);
4) rentabellik (rentabellik əmsallarının hesablanması və təhlili);
5) işgüzar aktivlik (keyfiyyət meyarlarının təhlili; kəmiyyət meyarlarının
təhlili).

Bu bloklar bir-birilə qarşılıqlı əlaqədardır və maliyyə təhlilinin strukturunu

müəyyənləşdirirlər. Müəssisənin maliyyə-təsərrüfat vəziyyətini daha dəqiq və
obyektiv xarakterizə edən göstəricilər hesablanır və qruplaşdırılır.
Deməli, müəssisənin maliyyə dayanaqlığı sahibkarlıq riskinin minimum
səviyyədə ödəmə qabiliyyətini və kredit qabiliyyətini stabil saxlamaq şərtilə xüsusi
vəsait hesabına müəssisənin inkişafının təmin edilməsidir.
 2.3. Maliyyə hesabatı anlayışı və onun göstəriciləri.
Müəssisənin maliyyə dayanaqlığına aşağıdakı amillər təsir edir:
 əmtəə və maliyyə bazarlarında müəssisənin vəziyyəti;
 rəqabət qabiliyyətli məhsulların buraxılışı və realizasiyası;
 tərəfdaşlarla işgüzar əməkdaşlıqda müəssisənin reytinqi;
 xarici kreditorlar və investorlardan asılılıq dərəcəsi;
 ödəmə qabiliyyəti olmayan debitorların mövcudluğu;
 istehsal xərclərinin miqdarı və strukturu, onların pul gəlirləri ilə əlaqəsi;
 ödənilən nizamnamə kapitalının həcmi;
 kommersiya və maliyyə əməliyyatlarının səmərəliliyi;
 əmlak potensialının vəziyyəti;
 istehsal və maliyyə menecerlərinin peşəkar hazırlıq səviyyəsi, onların
daxili və xarici mühit dəyişikliklərini daim nəzərə almaq bacarığı.

Maliyyə dayanaqlığının mütləq göstəricilərinin təhlili üzrə praktiki iş

mühasibat uçotunun məlumatları əsasında həyata keçirilir.
Müəssisədə istehsal prosesinin gedişində əmtəə-material qiymətli əşyaların
ehtiyatları daim saxlanılır. Bu məqsədlə həm xüsusi dövriyyə vəsaitləri, həm də
borc vəsaitlərindən istifadə edilir. Ehtiyatların formalaşdırılması üçün artıq qalan,
yaxud çatışmayan vəsaitləri öyrənməklə maliyyə dayanaqlığının mütləq
göstəriciləri müəyyənləşdirilir.
Maliyyə dayanaqlığının nisbi göstəriciləri xarici investor və kreditorlardan
müəssisənin asılılıq dərəcəsini xarakterizə edirlər. Müəssisənin sahibi (rəhbəri),
ümumi maliyyə mənbələrində xüsusi kapitalın optimallaşdırılmasına və borc
vəsaitlərin minimumlaşdırılmasına xüsusi maraq göstərirlər. Kreditorlar
müəssisənin maliyyə dayanaqlığını qiymətləndirərkən xüsusi kapitalın həcmini və
müflisləşmənin vaxtında qarşısının alınması ehtimalını əsas götürürlər.
Müəssisənin maliyyə dayanaqlığı xüsusi və borc vəsaitlərin vəziyyətilə
xarakterizə edilir və maliyyə əmsalları sisteminin köməyilə qiymətləndirilir.
Onların hesablanması üçün informasiya bazası mühasibat balansının aktiv və
passiv maddələri sayılır. Müəssisənin maliyyə dayanaqlığının qiymətləndirilməsi
kifayət qədər çoxlu miqdarda maliyyə əmsallarının köməyilə həyata keçirilir.
Müəssisənin maliyyə dayanaqlığını xarakterizə edən əmsallara aid etmək olar:
maliyyə asılıqsızlığı əmsalı; borcluluq əmsalı; özünümaliyyələşdirmə əmsalı;
xüsusi dövriyyə vəsaitləri ilə təminat əmsalı; manevrilik əmsalı; maliyyə gərginliyi
əmsalı; mobil və dövriyyədən kənar aktivlərin nisbəti əmsalı; istehsal təyinatlı
əmlak əmsalı. Müəssisənin ödəməqabiliyyəti daxili və xarici tərəfdaşlar qarşısında
maliyyə öhdəliklərini vaxtında və tam yerinə yetirmək imkanı və qabiliyyəti ilə
xarakterizə edilir. Tədiyyə qabiliyyəti kommersiya sazişlərinin həyata keçirilməsi
forma və şərtlərinə bilavasitə təsir edir. Likvidlik müəssisənin tez və minimum
maliyyə itkisi ilə öz aktivlərini (əmlakını) pul vəsaitinə çevirmək qabiliyyətidir.
Müəssisənin ödəməqabiliyyətini və likvidliyini qiymətləndirmək üçün
aşağıdakı əsas metodlardan istifadə olunur:
 balansın likvidliyinin təhlili;
 likvidlik maliyyə əmsallarının hesablanması və qiymətləndirilməsi;
 pul (maliyyə) axınlarının təhlili.

Müəssisənin maliyyə dayanaqlığının dörd tipi vardır: mütləq maliyyə

dayanaqlığı; normal maliyyə dayanaqlığı; davamlı olmayan maliyyə vəziyyəti;
böhranlı maliyyə vəziyyəti.
Maliyyə dayanaqlığının hər bir tipi ayrıca təhlil edilməli və ona təsir edən
amillər aşkara çıxarılmalı, maliyyə dayanaqlığının möhkəmləndirilməsi
üzrə konkret tədbirlər həyata keçirilməlidir.
2.4.Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat.
Pul axınlarının idarə olunması maliyyə menecmentinin yeni istiqaməti
sayılır. Qərb şirkətlərində pul axınlarının idarə olunması baş maliyyə menecerin
(direktorun) əsas fəaliyyət obyektlərindən biridir. Müəssisələrdə pul vəsaitlərinin
hərəkətinin müntəzəm uçotu və nəzarətinin aparılması cari və gələcək dövrdə
onların dayanaqlığı və ödəməqabiliyyətinin təmin edilməsinə kömək edir.
Müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrini qiymətləndirmək
üçün üç göstəricinin müstəsna əhəmiyyəti vardır:
 əmtəənin (məhsulun, işin, xidmətin) satışından gəlir;
 mənfəət;
 pul vəsaitlərinin axını.

Həmin göstəricilərin il ərzində mütləq həcmi və onların dəyişilməsi

dinamikası müəssisənin fəaliyyətinin səmərəliliyini xarakterizə edir. İqtisadiyyatda
xroniki ödəmələr şəraitində müxtəlif fəaliyyət növlərindən müəssisəyə pul
vəsaitlərinin axını böyük əhəmiyyət kəsb edir. Daxil olan pul vəsaitlərinin
ödəmələri üstələməsi şəraitində müəssisə cari və perspektiv inkişaf üçün zəruri
rəqabət üstünlüyü qazanır. İstehsal-ticarət fəaliyyəti prosesində müəssisə iki
vəziyyəti mütləq nəzərə almalıdır:
1) bir tərəfdən, cari ödəmə qabiliyyətini saxlamaq üçün kifayət həcmdə pul
vəsaitlərinin olması vacibdir;
2) digər tərəfdən həmin vəsaitlərin qoyulmasına əlavə mənfəət almaq
imkanı həmişə vardır.

Alınan mənfəətin və pul vəsaitlərinin məbləği arasında prinsipial fərq

aşağıdakılardan ibarətdir.
Mənfəət müəyyən vaxt ərzində müəssisənin aldığı xalis gəliri ifadə edir ki,
pul vəsaitlərinin real daxil olmasına uyğun gəlmir. O, pul vəsaitləri daxil olandan
sonra deyil, satış başa çatandan sonra tanınır. Mənfəəti hesablayarkən məhsulun
istehsal xərcləri onun satış anında deyil, yalnız satışdan sonra tanınır. Pul axınları
bütün pul vəsaitlərinin hərəkətini ifadə edir, hansıki mənfəəti hesablayarkən kapital
qoyuluşu, vergilər, cərimələr, kreditorlara borc ödəmələri və avans vəsaitləri
nəzərə alınmır.
Azərbaycan iqtisadiyyatına xarici investisiyanın cəlb edilməsi, müştərək və
xarici müəssisələrin, holdinq şirkətlərinin yaradılması, dünya təsərrüfat sisteminə
sıx inteqrasiya xarici tərəfdaşlar və potensial investorlar üçün beynəlxalq maliyyə
institutları təərəfindən qəbul edilən formada mühasibat uçotu və hesabatlarının
qurulmasını zəruri edir.
Mühasibat uçotunun beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması və nəzarət
funksiyasının möhkəmləndirilməsi ilə əlaqədar olaraq əmlakın qorunub saxlanması
vəzifəsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Mühasibat uçotu müəssisədə əmlakın hərə-
kəti və maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti haqqında lazımi sintetik və analitik informasi-
yaları cəmləşdirir ki, bunun da əsasında müvafiq idarəetmə qərarları qəbul olunur.
Dünya ölkələrində mühasibat uçotunun prinsipləri xeyli fərqlənir. Bu fərqlər həm
təsərrüfat fəaliyyətinin təşkilinin mövcud formalarının müxtəlifliyi, həm də uçot
praktikasına xarici amillərin (iqtisadi, siyasi, coğrafi, sosial və s.) təsiri ilə şərtlənir.
Lakin bununla belə mühasibat uçotunun başlıca funksiyası dünyanın bütün ölkələri
üçün vahid maliyyə informasiyalarını ümumimləşdirməkdən ibarətdir. Məsələn,
ABŞ-da mühasibat uçotunun məlumatları, hər şeydən əvvəl, investor və
kreditorların tələbatının ödənilməsinə yönəldilib. Digər ölkələrdə mühasibat
uçotunun prioritet istiqaməti başqa cürdür, yəni vergi qanunvericiliyinə nəzarəti
həyata keçirən dövlət orqanlarına düzgün informasiya təqdim etməkdir.
Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq mühasibat uçotunun
təşkilində əsaslı dəyişikliklərin aparılması dünya ölkələrinin mühasibat uçotu
sahəsində təcrübələrinin öyrənilməsini və milli uçot sisteminin beynəlxalq
standartlara uyğunlaşdırılması imkanlarının müəyyənləşdirilməsini zəruri edir. Son
illər mühasibat uçotu obyektinin genişlənməsi və ona qeyri-material aktivləri,
qiymətli kağızları, valyuta vəsaitləri və sairənin aid edilməsi buna sübutdur.
Məhsulun satış metodlarının və əsas vəsaitlərin amortizasiya ayırmaları üsulunun
dəyişilməsi də məhz bu tələbdən irəli gələn zərurət kimi dəyərləndirilə bilər.
Milli sərhədləri tanımayan dünya bazarının yaranmasına səbəb olan iqtisadi
və maliyyə münasibətlərinin qloballaşdırılması və beynəlmiləşdirilməsi prosesinin
həyata keçirilməsi ilə əlaqədar mühasibat uçotunun və hesabatlarının beynəlxalq
standartlara uyğunlaşdırılması zərurətə çevrilmişdir. İqtisadi münasibətlərin
qlobal-laşdırılması şəraitində mühasibat uçotu və hesabatlarının beynəlxalq
standartlara unifikasiyası (uyğunlaşdırılması) prosesi dünya bazarına çıxmaq,
xarici investi-siyaları cəlb etmək istəyən milli şirkətlər üçün müstəsna əhəmiyyət
kəsb edir.
Digər uçot növlərinin (maliyyə uçotu, vergi uçotu, statistik uçot, operativ
uçot və s.) əsası kimi mühasibat uçotunun özünəməxsus formada
sistemləşdirilməsi, Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının və bu sahədə digər
sənədlərin hazırlanması işinin maliyyələşdirilməsi, mühasibat uçotunun təşkili və
aparılması işlərinə nəzarətin təmin edilməsi vacibdir. Maliyyə hesabatlarının
beynəlxlaq standartlarına əsasən elə uçot siyasəti tətbiq olunmalıdır ki, hesabat
standartların tələblərinə tam uyğun gəlsin. Uçot siyasətinin seçilməsi və həyata
keçirilməsində aşağıdakı prinsiplər rəhbər tutulmalıdır: münasiblik, düzgünlük,
mahiyyətin formadan üstünlüyü, bitərəflik, ehtiyatlıq və əhəmiyyətlik.
Mühasibat uçotu sisteminin inkişaf konsepsiyası işlənib hazırlanmalı və
orada mühasibat uçotu sahəsində dövlət siyasətinin əsas istiqamətləri və biznes
fəaliyyətinin inkişafına dair perspektiv plan hazırlanarkən dəqiq hədd qoyulması
öz əksini tapmalıdır.
Mühasibat uçotu sisteminin təkmilləşdirilməsinin məqsədi aydın olmalı və
həmin məqsədə nail olmaq üçün tədbirlər planı və təşkilati model elmi cəhətdən
əsaslandırılmalıdır. Mühasibat uçotu sisteminin təkmilləşdirilməsi və beynəlxalq
standartlara uyğunlaşdırılması aşağıdakı istiqamətlər üzrə aparılmalıdır:
1. Mühasibat uçotunun və maliyyə hesabatlarının beynəlxalq standartlara
uyğunlaşdırılması, yaxınlaşdırılması üçün müvafiq hüquqi-normativ baza
yaradılmalıdır.
2. İnformasiyanın istifadəçilərinin maliyyə hesabatlarının hazırlanmasına
olan tələbatlarının müəyyənləşdirilməsində diferensial yanaşma tətbiq edilməlidir.
3. Mühasibat uçotu sistemi, vergi sistemi və statistik informasiyaların
toplanması sistemi arasında qarşılıqlı əlaqə modeli formalaşdırılmalıdır.
4. Peşəkar auditor xidməti bazarı yaradılmalı və mühasibat uçotunun
təşkilinin təkmilləşdirilməsində auditorların iştirakı genişləndirilməli və rolu
artırılmalıdır.
Müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində şirkətlərdə mühasibat uçotunun
hesabatlarını beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırmaq üçün xarici və daxili mühitin
dəyişilməsi barədə dürüst və dolğun informasiyaların toplanması və onun əsasında
effektiv idarəetmə qərarlarının qəbulu müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Bu
məsələnin həllində idarəetmənin yeni konsepsiyası olan kontrollinq böyük rol
oynaya bilər. Uçot sahəsində kontrollinqin vəzifəsi müxtəlif rəhbərlik səviyyələ-
rində idarəetmə qərarlarının qəbulu üçün bütün zəruri informasiyaların toplanması
və emalı sistemi yaratmaqdır. Kontrollinq həmçinin planlaşdırma, informasiya
təminatı, nəzarət və adaptasiya proseslərini əlaqələndirir.
 Mövzu 3. Müəssisənin maliyyəsinin idarə olunması sisteminin
quruluşu.
3.1. Müəssisədə maliyyənin idarə olunması sisteminin əsas elementləri
3.2. İdarəetmə subyektinin baza elemetlərinin müəyyənləşdirilməsi.
3.3. İdarəetmə obyektinin elementləri
3.4.Maliyyə təşkilati submədəniyyətin müəssisənin maliyyə
fəaliyyətinin strateji inkişafında rolu.

3.1. Müəssisədə maliyyənin idarə olunması sisteminin əsas elementləri.

Müəssisənin fəaliyyət göstərməsi üçün müxtəlif bazarlarda qarşılıqlı
əlaqələrin qurulması nəzərdə tutulur ki, onların nəticəsində müəssisə lazımi
resursları (istehsal amillərini) səfərbər edir və öz məhsulunu (xidmətlərini) satır.
Əksər hallarda müəssisənin istənilən bazarda apardığı əməliyyatlar maliyyə
terminlərində ifadə olunur ki, bununla da, tanınmış Amerika mütəxəsisləri D.Xgem
və D.Morrisomun qeyd etdikləri kimi, maliyyə qərarlarının vacibliyi izah edilir.
Maliyyə terminlərində müəssisə investisiya qoyuluşu nəticəsində pul
vəsaitləri axınlarının məcmusu kimi işlədilir. Bu pul axınları məcmusunun optimal
olmasından ötrü müəssisədə maliyyənin idarə edilməsinin təşkilati strukturu
formalaşdırılmalıdır. Bu struktur təkcə resurs axınlarını optimallaşdırmaqla deyil,
həm də maliyyənin əsas funksiyalarını həyata keçirməlidir.
Hər bir sosial-iqtisadi sistem, o cümlədən müəssisə yarandığı zaman
texnoloji və maliyyə-təsərrüfat proseslərini təşkil edən və onların normal gedişinə
səbəb olan müvafiq idarəetmə sistemi formalaşdırır. İdarəetmə sisteminin əsasını
təşkilati strukturların, yəni qarşılıqlı əlaqədə və qarşılıqlı fəaliyyətdə olan
strukturları və funksional bölmələri təşkil edir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində
müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin idarə edilməsi praktikasında strateji menecment
metodologiyasından geniş istifadə olunur.
Müəssisənin maliyyə fəaliyyəti maliyyə resurlarının formalaşması və
istifadə-si ilə əlaqədar onun funksiyalarının praktiki reallaşdırılması üçün həyata
keçirilən prosesləri ifadə edir. Bu fəaliyyət müəssisənin nizamnamə kapitalının
formalaşdı-rılması anından ləğv olunması anına qədər müstəqil təsərrüfat subyekti
kimi onun həyat tsiklinin bütün mərhələlərində həyata keçirilir. Müəssisənin
maliyyə fəaliy-yətinin həyata keçirilməsi prosesi ölkənin maliyyə sisteminin
müxtəlif subyektləri və maliyyə münasibətlərinin geniş spektri ilə səciyyələnir.
Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin idarə edilməsi keyfiyyətinin
yüksəldilməsi strategiyası bu fəaliyyət sferasında müasir elmi nailiyyətlərin
səmərəli tətbiqini, ilk növbədə maliyyə bazarında əməliyyatların həyata
keçirilməsinin müvafiq maliyyə alətlərinin seçilməsini nəzərdə tutmalıdır. Maliyyə
alətləri pul dəyəri olan, cürbəcür tədavül edən maliyyə sənədləridir, hansıki onların
köməyilə maliyyə bazarında əməliyyatlar həyata keçirilir.
Müəssisə tərəfindən istifadə olunan müasir maliyyə alətlərinin tərkibi uçot
prinsipinə uyğun olaraq aşağıdakı növlərə: maliyyə aktivlərinə, maliyyə
öhdəliklərinə, xüsusi kapital alətlərinə, törəmə maliyyə alətlərinə ayrılır.
Maliyyə bazarlarının növləri üzrə xidmətedici alətlər aşağıdakı: kredit
bazarının alətləri, fond bazarının alətləri, valyuta bazarının alətləri, sığorta
bazarının alətləri, qızıl bazarının alətləri kimi təsnifləşdirilir. Tədavül müddəti üzrə
maliyyə alətlərinin aşağıdakı növləri: qısamüddətli maliyyə alətləri, uzunmüddətli
maliyyə alətləri fərqləndirilir.
Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin idarə edilməsi kefiyyətinin
yüksəldilməsi strategiyasında müasir maliyyə texnologiyalarının tətbiqi önəmli
məsələdir. Maliyyə texnologiyalarının əsasını mütəşəkkil və qeyri-mütəşəkkil
bazarlarda müəssisənin həyata keçirdiyi müxtəlif növ sövdələşmələr və
əməliyyatlar təşkil edir. Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin idarə edilməsi
keyfiyyətinin yüksəldilməsi strategiyasının hazırlanması prosesində maliyyə
bazarında sövdələşmələr və əməliyyatların müasir növlərindən səmərəli istifadə
olunmasına xüsusi diqqət yetirilməlidir.
Maliyyə bazarında müəssisənin həyata keçirdiyi sövdələşmələr dedikdə
onun digər maraqlı təsərrüfat subyektləri ilə qarşılıqlı razılaşdırılmış, həmin
bazarın müxtəlif seqmentlərində mübadilə edən maliyyə alətlərinə münasibətdə
onların hüquq və vəzifələrinin qoyulmasına, dondurulmasına, yaxud dəyişdiril-
məsinə yönəldilən hərəkətlər başa düşülür. Mütəşəkkil və qeri-mütəşəkkil maliyyə
bazarlarında müəssisənin həyata keçirdiyi sövdələşmələrin növləri böyük
rəngarəngliyi ilə səciyyələnir. Sövdələşmənin şərtlərinə uyğun olaraq maliyyə alət-
ləri ilə kassa və təcili (müəyyən müddətə) sövdələşmələr həyata keçirilir.
Təhlil göstərir ki, maliyyə bazarında müəssisənin həyata keçirdiyi əsas
əməliyyatlar müəssisənin bazar menecerlərinin fəaliyyətinin mühüm
istiqamətlərindən biridir. Buna görə də onların praktikada tətbiqi müəssisənin
maliyyə fəaliyyətinin idarə edilməsi keyfiyyətinin yüksəldilməsinə yönəldilən
mühüm strateji məqsədlərdən biri sayılır.

3.2. İdarəetmə subyektinin baza elemetlərinin müəyyənləşdirilməsi.

Perspektivdə müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin müvəffəqiyyətlə həyata
keçirilməsi ən çox onun təşkilati təminat sisteminin effektivliyi ilə müəyyən edilir.
Maliyyə fəaliyyətinin təşkilati təminat sistemi strateji maliyyə qərarlarının
hazırlanması, qəbulu və reallaşdırılmasını təmin edən və həmin qərarların
nəticəsinə görə məsuliyyət daşıyan müəssisənin daxili funksional xidmət və
bölmələrinin qarşılıqlı əlaqələrinin məcmusunu ifadə edir.
Strateji maliyyə menecmentinin təşkilati təminatının əsasını müəssisədə
formalaşan maliyyə fəaliyyətini idarə edən struktur təşkil edir. Menecerlər,
xidmətedicilər, şöbə və idarəetmə aparatının digər təşkilati bölmələri həmin
strukturun elementləri sayılır. Strateji maliyyə menecmenti sistemi müəssisənin
ümumi idarəetmə sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsidir, maliyyə fəaliyyətinin
idarəetmə strukturu ümumi təşkilati idarəetmə strukturuna inteqrasiya olunmalıdır.
Belə inteqrasiya idarəetmə xərclərinin ümumi həcmini azaltmağa, strateji maliyyə
menecmenti sisteminin hərəkətinin müəssisənin digər idarəetmə sistemləri ilə
koordinasiyasını təmin etməyə, qəbul edilən strateji qərarların icrasına nəzarətin
kompleksliyi və effektivliyinin yüksəldilməsinə imkan verir.
Strateji maliyyə menecmentinin təşkilati strukturunun formalaşması
prosesində müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin həcmi və əsas formaları, maliyyə
menecmentinin funksiyaları, regional diversifikasiya və digər amillər mütləq
nəzərə alınmalıdır. Bundan başqa, sözügedən təşkilati strukturu formalaşdırarkən
bir tərəfdən maliyyə fəaliyyətinin idarəetmə xidmətinin müxtəlif təşkilati bölmələri
arasında, digər tərəfidən isə maliyyə menecmenti ilə müəssisənin başqa funksional
idarəetmə sisteminin bölmələri arasında səmərəli əlaqələr qurulmalıdır.
Müəssisənin idarəetmə strukturunda formalaşan idarəetmə aparatının
müxtəlif həlqələri arasında üfüqi və şaquli əlaqələr qurulur. Üfüqi əlaqələr
eynisəviyyəli kimi, şaquli əlaqələr isə idarəetmənin ierarxiyasını təmin edən
çoxsəviyyəli kimi qurulur.
Müəsisənin menecmentinin təşkilati strukturunun formalaşdırılmasının
ümumi prinsipləri idarəetmə ierarxiyasının və üzvü idarəetmə mərkəzlərinin
yaradılmasını nəzərdə tutur. Müəssisə menecmentinin təşkilati strukturunun
ierarxiya tipi idarəetmə qərarlarının və informasiya axınlarının şaquli istiqamətdə
ciddi hərəkət-lərini nəzərdə tutr, hansıki aşağı idarəetmə orqanı yuxarı idarəetmə
orqanına tabedir və onun nəzarətindədir. İerarxiya tipli idarəetmə sistemində sadə
xətti, xətti–funsional və divizional idarəetmə strukturları geniş yayılmışdır.
Müəssisənin üzvü idarəetmə tipli strukturunda ierarxiyanın olmaması ilə
for-malaşan bölmənin rəhbəri fəaliyyətin son nəticəsinə görə tam məsuliyyət
daşımır. Belə bölmələrin formalaşması ayrı-ayrı problemlərin kompleks həllinə
əsaslanır ki, bu da idarəetmə strukturunun çevikliyini artırır, müəssisənin daxili və
xarici mühitin dəyişilməsinə tezliklə uyğunlaşdırılmasını təmin edir. Bu tip
idarəetmə sistemində idarəetmənin layihə və matris strukturu daha geniş
yayılmışdır.
İerarxiya və üzvü idarəetmə strukturlarının əksəriyyətində müəssisənin
maliyyə fəaliyyətinin idarə edilməsi mərkəzləri öz işini digər fəaliyyət növlərinin
idarə olunmasına paralel həyata keçirirlər. İdarəetmə mərkəzləri müxtəlif
funksiyalar yerinə yetirirlər. Həmin funksiyaların fərqləndirilməsi səviyyəsi barədə
iki prinsipial yanaşmalar: funksional idarəetmə mərkəzlərinin asılı olmayan
fəaliyyət prinsipləri; funksional idarəetmə mərkəzlərinin qarşılıqlı əlaqəli fəaliyyət
prinsipləri mövcuddur.
Birinci yanaşmaya uyğun olaraq funksional idarəetmə mərkəzləri asılı
olmayan fəaliyyət prinsipləri əsasında formalaşır, onların digər funksional
bölmələrlə əlaqəsi yalnız informasiya vasitəsilə məhdudlaşır. İkinci yanaşmaya
uyğun olaraq funksional idarəetmə mərkəzləri qarşılıqlı əlaqəli fəaliyyət prinsipləri
əsasında formalaşır, konkret idarəetmə funksiyaları çərçivəsində idarəetmə qərar-
larının əksəriyyəti onların tərəfindən müstəqil qəbul edilir, kompleks işlənilməsinə
ehtiyac duyulan bir sıra idarəetmə qərarları isə müəssisənin digər funksional xid-
mətləri ilə birgə hazırlanır.
Maliyyə fəaliyyətinin idarəetmə mərkəzlərinin funksional formalaşması
müxtəlif ölçülü müəssisələrdə istifadə olunan təşkilati idarəetmə strukturundan
asılı olaraq əhəmityyətli dərəcədə fərqlənir. Buna sadə xətti təşkilati idarəetmə
strukturlu müəssisələrdə maliyyə fəaliyyətinin funksional idarəetmə mərkəzləri
yaratmamasını, maliyyə fəaliyyətinin az həcmli olması ilə əlaqədar bu idarəetmə
funksiyası adətən kiçik müəssisənin sahibkarına (mülkiyyətçisinə), yaxud onun
direktoruna həvale edilməsini misal göstərmək olar.
Xətti-funksional idarəetmə strukturlu müəssisələrdə maliyyə fəaliyyətinin
idarəetmə funksiyası xüsusi maliyyə menecerinə, yaxud müəssisənin maliyyə
fəaliyyətinin ümumi idarəetmə mərkəzinə həvalə edilir. Maliyyə meneceri
müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin bütün aspektlərini idarə edir, müəssisənin
istehsalat və marketinq fəaliyyətini idarəetmə mərkəzləri ilə əlaqəli şəkildə həyata
keçirir.
Divizional təşkilati idarəetmə strukturlu müəssisələrdə maliyyə
fəaliyyətinin idarəetmə funksiyası hər bir divizionun (istehsalat bölməsinin)
tərkibində formalaşan maliyyə fəaliyyətinin idarəetmə mərkəzlərinə həvalə edilir.
Belə halda maliyyə fəaliyyətinin idarəetmə sistemi dezinteqrasiya xarakteri daşıyır,
idarəetmə sistemində əsas rolu mərkəzi aparatın meneceri deyil, müvafiq istehsalat
bölmələrinin rəhbərləri oynayırlar. Layihə təşkilati idarəetmə strukturlu
müəssisələrdə maliyyə menecerinin ikili tabeçiliyi olur, yəni o, həm mərkəzi
idarəetmə aparatının müvafiq funksional xidmət bölməsinin rəhbərinə, həm də
müəssisənin müstəqil struktur bölməsinin rəhbərinə tabedir.
Qeyd etmək lazımdır ki, son illər müəssisənin təşkilati strukturu
çərçivəsində maliyyə fəaliyyətinin idarəetmə strukturunun ümumi idarəetmə
sistemindəki ənənəvi inteqrasiyası ilə yanaşı mütərəqqi inteqrasiya formalarından
da istifadə olunur. Belə inteqrasiya formalarından biri «məsuliyyət mərkəzləri»
əsasında müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin ayrı-ayrı aspektlərinin idarə edilməsi
konsepsiyasıdır. Amerika iqtisadçısı D.Xiqqins tərəfindən hazırlanmış bu
konsepsiyadan maliyyə resurslarının formalaşmasının, pul axınlarının, investisiya-
nın və maliyyə fəaliyyətinin bəzi aspektlərinin idarə edilməsində geniş istifadə
olunur.
Məsuliyyət mərkəzi müəssisənin struktur bölməsi olub maliyyə
fəaliyyətinin bu və ya digər aspektlərinə nəzarət edir, onun rəhbəri həmin aspektlər
çərçivəsində müstəqil idarəetmə qərarları qəbul edir və maliyyə göstəriciləri üzrə
plan (normativ) tapşırıqların vaxtında yerinə yetirilməsinə görə tam məsuliyyət
daşıyır. Müəssisənin maliyyə menecmentinin təşkilati təminat sistemində
formalaşan məsuliyyət mərkəzlərinin əsas tipləri kimi xərclər mərkəzi, gəlir
mərkəzi, mənfəət mərkəzi və investisiya mərkəzi fərqləndirilir. Müxtəlif tip
məsuliyyət mərkəzlərinin yaradılması yolu ilə strateji maliyyə menecmentinin
təşkilati təminat sistemi fəaliyyətin həcmi, fəaliyyətin çoxfunksiyalılığı, heyətin
sayı, istehsalın təşkilati strukturu, fəaliyyətin təşkilati-hüquqi forması və başqa
amillərdən asılı olaraq formalaşdırılır. Buna görə hər bir müəssisə üçün məsuliyyət
mərkəzlərinin sayının və tərkibinin müəyyənləşdirilməsi məsələsinə fərdi şəkildə
yanaşılmalıdır. Yaradılan məsuliyyət mərkəzləri təkcə qoyulan tapşırıqların yerinə
yetirilməsini deyil, həm də yuxarı idarəetmə orqanı üçün maliyyə resurslarının
formalaşması və istifadəsinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi üzrə konkret təkliflər
hazırlamağı bacaran menecerlər qrupu formalaşdırmalıdır.

3.3. Maliyyə investisiya layihələrinin qiymətləndirilməsi.

Müəssisənin səmərəli fəaliyyət göstərməsi, strateji inkişaf tempinin təmin
edilməsi və rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi onun investisiya fəalliyyətinin
miqyası ilə müəyyən edilir. Müəssisənin investisiya fəaliyyətinin həyata
keçirilməsi ilə bağlı kompleks məsələlərin həlli investisiya siyasətinin
əsaslandırılması, onun daha səmərəli istiqamətləri və formalarının seçilməsi, real
maliyyə investisiyasının məqsədyönlü portfelinin işlənib hazırlanması sahəsində
düzgün idarəetmə qərarlarının qəbulunu tələb edir.
İnvestisiya strategiyasının işlənib hazırlanması müəssisənin investisiya
fəaliyyətinin strateji idarə edilməsinin mühüm funksiyası sayılır. İnvestisiya
strategiyası dedikdə investisiya faəliyyətinin uzunmüddətli məqsədlər sisteminin
formalaşması və onlara nail olmağın daha səmərəli yollarının seçilməsi başa
düşülür.
Səmərəli investisiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsi nəticəsində
müəssisənin bazar dəyərinin artırılmasının əsas istiqamətləri xalis mənfəətin
məbləğinin artırılması, xüsusi kapitalın çoxalması, sinerqizm effektinin təmin
edilməsi, müəssisə imicinin yüksəldilməsi hesab edilir.
Müəssisənin investisiya fəaliyyətinin əsasını real investisiyalaşdırma təşkil
edir. Müasir şəraitdə müəssisənin real investisiyalaşdırılmasının idarə edilməsi
inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə geniş yayılmış yeni elmi istiqamətə -
“layihənin idarə edilməsi” sisteminin metodologiyasına əsaslanır. Layihənin idarə
edilməsi metodologiyasını nəzərə almaqla müəssisənin real investisiyasının idarə
edilməsi prosesi mərhələlər üzrə həyata keçirilir.
Real investisiyanın idarə edilməsi sistemində investisiya layihələrinin
səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi praktikasında aşağıdakı baza prinsiplərindən
istifadə olunur:
 real investisiya layihələrinin qiymətləndirilməsi bir tərəfdən investisiya
xərclərinin həcminin, digər tərəfdən investisiya kapitalının məbləği və qaytarılma
müddətinin müqayisəsi əsasında həyata keçirilməlidir;
  investisiya xərclərinin həcminin qiymətləndirilməsi layihənin
reallaşdırıl-ması ilə əlaqədar istifadə olunan resursların məcmusunu ifadə
etməlidir;
 investisiyalaşdırılan kapitalın qaytarılmasının qiymətləndirilməsi “xalis
pul axınları” göstəricisi əsasında həyata keçirilməlidir;
 qiymətləndirmə prosesində investisiya xərclərinin məbləği və xalis pul
axını hazırki dəyərə gətirilməlidir;
 göstəricilərin hazırki dəyərə gətirilməsi prosesində diskont dərəcəsinin
seçilməsi müxtəlif investisiya layihələri üçün diferensiyalaşdırılmalıdır.

İşdə bu prinsipləri nəzərə almaqla müxtəlif göstəricilər əsasında real

investisiya layihələrinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi metodları və maliyyə
investisiyalaşdırmasının əsas formaları göstərilir.
Maliyyə investisiyasının strateji idarə edilməsi prosesində müəssisənin
investisiya fəaliyyətinin əsas parametrləri və meyarları müəyyənləşdirilir.
Müasir maliyyə investisiyalaşdırılması “investisiya portfelinin”
formalaşdırılması ilə sıx əlaqədardır, çünki investorların əksəriyyəti maliyyə
investisiyalaşdırması üçün bir neçə maliyyə aləti seçirlər. Belə maliyyə alətlərinin
məqsədyönlü seçimi investisiya portfelinin formalaşması prosesini ifadə edir.
İnvestisiya portfeli - bütöv idarəetmə obyekti kimi çıxış edən fiziki və ya hüquqi
şəxsə məxsus olan hər hansı qiymətli kağızların məcmusudur. İnvestisiya
portfelinin formalaşmasının başlıca məqsədi ən gəlirli və təhlükəsiz maliyyə
alətlərinin seçilməsi yolu ilə müəssisənin maliyyə investisiyalaşdırılması
strategiyasının əsas istiqamətlərinin reallaşdırılmasını təmin etməkdir.
İnvestisiya portfelini vahid tam kimi idarə olunan maliyyə və material
aktivlərinin məcmusu, gəlirli obyektlərə kapital qoyuluşu üzrə aktiv əməliyyatların
gedişində investor tərəfindən əldə edilən qiymətli kağızlar dəsti kimi ifadə etmək
daha məqsədəuyğundur. İnvestisiya portfelində həm şirkətin qiymətli kağızlarına
qoyulan investisiyalar, həm də təkrar likvid ehtiyatları – dövlət qiymətli kağızlar
şəklində likvid aktivlər əks etdirilə bilər.
Bazarın vəziyyəti və investorun imkanları investisiya strategiyasının
seçimini müəyyən edir. Ona görə portfel investisiyalaşması Azərbaycan bazarında
hələlik üstün mövqeyə malik deyildir. Lakin investisiya əməliyyatları nəticəsində
bütün əldə edilən qiymətli kağızların uçotunda müəyyən yanaşmalar mövcuddur.
Məsələn, ölkədə banklar xarici təcrübəyə əsaslanaraq investisiya portfelini
formalaşdırarkən çalışırlar ki, qiymətli kağızların ümumi məbləğinin 70 faizi
dövlət qiymətli kağızların, 25 faizi bələdiyyə qiymətli kağızların və 5 faizi sair
qiymətli kağızların payına düşsün. Deməli, likvid aktivlər ehtiyatı portfelin
təxminən 1/3 hissəsini, mənfəət almaq məqsədilə investisiyalar isə 2/3 hissəsini
təşkil edir. İnvestisiya portfelinin belə strukturu adətən iri banklar üçün
səciyyəvidir, kiçik banklarda isə portfelin 90 faizi və bəzən bundan da çox hissəsi
dövlət və bələdiyyə qiymətli kağızların payına düşür.
 Müəssisənin maliyyə investisiya portfelini səmərəli formalaşdırmaq üçün
“portfelin formalaşmasına ənənəvi yanaşma” və “müasir portfel nəzəriyyəsi” kimi
iki alternativ nəzəri konsepsiyadan istifadə olunur.
“Portfelin formalaşmasına ənənəvi yanaşma” konsepsiyası əsasən texniki
və fundamental təhlil alətlərindən istifadə edir və ona geniş sahə diversifikasiyasını
təmin edən investisiyalaşmanın müxtəlif növ maliyyə alətlərinin daxil edilməsini
nəzərdə tutur. Hərçənd, portfelin formalaşmasına belə yanaşma gəlirlilik və risk
göstəriciləri üzrə investisiyalaşmanın müvafiq maliyyə alətlərinin seçilməsi yolu
ilə onun formalaşmasının strateji məqsədlərinə nail olmağa imkan verir, ancaq
seçim prosesində həmin alətlərin öz aralarında səmərəli qarşılıqlı əlaqə təmin
edilmir. “Müasir portfel nəzəriyyəsi” gözlənilən gəlirlilik və risk səviyyəsi
arasında nisbət meyarına görə formalaşan investisiya portfelinin
optimallaşdırılması mexanizminin statistik metodlarına əsaslanır. Müasir maliyyə
praktikasında investisiya portfelini formalaşdırarkən hər iki yanaşmadan istifadə
olunur, ancaq son illər müasir portfel nəzəriyyəsinə üstünlük verilir.

3.4.Maliyyə təşkilati submədəniyyətin müəssisənin maliyyə

fəaliyyətinin strateji inkişafında rolu.

Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin idarə edilməsi keyfiyyətinin

yüksəldilməsinin əsas istiqamətlərindən biri maliyyə menecerlərinin təşkilati
mədəniyyətinin (korporativ mədəniyyət, müəssisə mədəniyyəti) formalaşması və
inkişaf etdirilməsidir. Təşkilati mədəniyyət müəssisə əməkdaşlarının davranış və
hərəkətlərinin səmtini müəyyənləşdirən, məqsədli daxili inteqrasiyası və xarici
mühit amillərinin dəyişilməsinə səmərəli uyğunlaşmalarını təmin edən, onların sıx
qarşılıqlı əlaqələ-rində hamı üçün ümumi olan ən mühüm norma və dəyərlər
sistemini ifadə edir. Təşkilati mədəniyyətin müəssisənin idarəedilməsi sisteminin
müstəqil obyektinə çevrilməsi fikri amerika və avropa iqtisadçılarının Yapon
şirkətlərinin qabaqcıl iş təcrübəsindən istifadə olunmasına səy göstərmələri ilə
əlaqədar XX əsrin 80-ci illərində meydana gəlmişdir. Menecmentin müstəqil
obyekti kimi təşkilati mədəniyyətin ilk tədqiqi əməyin təşkili və müəssisənin
təşkilati strukturu ilə qarşı-lıqlı əlaqədə işçilərin motivasiyası məsələlərinə həsr
edilmişdir. Strateji menecment mövqeyindən təşkilati mədəniyyət məsələsinin
tədqiqinə isə çox sonra başlanılmışdır.
Strateji menecmentin paradiqması nöqteyi-nəzərindən baxılan təşkilati
mədəniyyətin müasir konsepsiyası müəssisənin bütün funksional xidmətlərini və
onun ayrı-ayrı əməkdaşlarını ümumi məqsədə səmtləşdirməyə, perspektivdə
müəssisənin ən effektiv inkişaf yollarının axtarılmasına heyətin səyini səfərbərliyə
almağa imkan verən güclü strateji alət kimi dəyərləndirilir. Ekspertlərin fikrincə
təşkilati mədəniyyətin formalaşması müəssisənin mövcud təşkilati strukturu ilə
müqayisədə onun strateji inkişafına heç də az səmərə gətirmir.
 Təşkilati mədəniyyətin müasir konsepsiyasının mühüm aspekti ondan
ibarətdir ki, o müəssisədə bir sıra xüsusi mədəniyyət, yaxud submədəniyyət yarada
bilər. Müəssisə çərçivəsində təşkilati submədəniyyət funksional, regional, ierarxiya
və digər əlamətlərə görə formalaşdırıla bilər. Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin
idarə olunması spesifikliyini özündə əks etdirən maliyyə təşkilati submədəniyyəti
belə submədəniyyətlərdən biridir.
Maliyyə təşkilati submədəniyyəti dedikdə müəssisənin təşkilati mədəniy-
yətinin ümumi sisteminə inteqrasiya olunan, maliyyə fəaliyyətinin inkişaf
xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla maliyyə xidmətləri və maliyyə menecerlərinin
davranış və hərəkətlərinin səmtini müəyyənləşdirən və onların hamısı üçün ümumi
olan norma və dəyərlərin məcmusu başa düşülür.
Maliyyə təşkilati submədəniyyətin müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin
səmərəli strateji inkişafının təmin edilməsində rolu aşağıdakılarda təzahür edir:
- maliyyə menecerlərinin təfəkkür stilinə, maliyyə mühitini və müəssisənin
maliyyə fəaliyyətinin inkişaf etdirilməsi formalarını görməyə aktiv təsir edir.
- maliyyə fəaliyyətinin strateji dəyişilməsinə daxili müqaviməti minimuma
endirir və maliyyə fəaliyyətinin reallaşdırılması üzrə sahmanlı hərəkət etmək üçün
əlverişli şərait yaradır.
- strateji inkişaf prosesində müəssisəyə əlavə rəqabət üstünlüyü təmin
edərək innovasiya tipli maliyyə texnologiyaları və alətlərinin səmərəli tətbiqi üçün
zəmin yaradır.
- müəssisədə təşkilati submədəniyyətin elementlər sistemi maliyyə
menecerlərinin peşəkarlıq səviyyəsinin artırılmasına, sosial mühafizəyə,
kollektivdə öz yerini dərk etməyə və möhkəm kadr potensialı formalaşdırmağa
imkan verir. Bütün bunlar öz növbəsində müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin idarə
edilməsi strategiyasının səmərəli reallaşdırılmasına səbəb olur.
Perspektivdə müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin səmərəli inkişafını təmin
edə bilən maliyyə təşkilati submədəniyyətin formalaşdırılması müəyyən prinsiplərə
əsaslanır. Həmin prinsiplər aşağıdakılardan ibarətdir:
- müəssisə missiyasının reallaşdırılmasında maliyyə xidmətlərinin rolu
haqqında maliyyə menecerlərinin təqdimatındakı dəqiqlik;
- maliyyə təşkilati submədəniyyətin mühüm elementlər üzrə əsas təşkilati
mədəniyyətlə inteqrasiya olunması;
- maliyyə təşkilati submədəniyyətin formalaşdırılmasının müəssisənin
maliyyə fəaliyyətinin strateji inkişafının əsas məqsədlərinə tabe olması;
- maliyyə təşkilati submədəniyyətin digər elementlərinin formalaşdırılması
bazası kimi müəssisənin maliyyə fəlsəfəsinin işlənib hazırlanmasının prioritetliyi;
- maliyyə menecmentinin korporativ davranış səmtini müəyyənləşdirən
norma və dəyərlərin tarixi varisliyi;
- maliyyə təşkilati submədəniyyətin elementlərinin tədricən transformasiya
olunması;
 - maliyyə təşkilati submədəniyyətini arzuolunan parametrlərinə nail olmaq
məqsədilə maliyyə menecerlərinə zorla təsir göstərilməsi formalarından imtina
edilməsi;
- müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin səmərəliliyinə maliyyə təşkilati
submədəniyyətin təsir göstərməsinin kompleksliliyi.
Maliyyə təşkilati submədəniyyətini formalaşması aşağıdakı mərhələlər üzrə
həyata keçirilir:
1. Maliyyə təşkilati submədəniyyətin mövcud vəziyyətinin diaqnostikası;
2. Maliyyə təşkilati submədəniyyətini formalaşmasını müəyyənləşdirən
amillərin tədqiqi.
3. Maliyyə təşkilati submədəniyyətin formalaşmasının vəzifələr sisteminin
əsaslandırılması.
4. Maliyyə təşkilati submədəniyyətin baza tipinin seçilməsi.
5. Ayrı-ayrı elementlər üzrə maliyyə təşkilati submədəniyyətin arzuolunan
parametrlərinin formalaşdırılması.
6. Maliyyə təşkilati submədəniyyətin nailiyyətlərini təmin edən mexanizm-
lərin seçilməsi.
Diaqnostika xüsusi hazırlanmış anket əsasında maliyyə aparatının öz
qüvvəsi ilə, yaxud cəlb edilmiş ekspert-mütəxəsislər tərəfindən aparılır. Təşkilati
mədəniyyətin diaqnostikası və formalaşdırılması sahəsində tanınmış Amerika
mütəxəsisləri K.Kamerton və R.Kuini diaqnostikanın aşağıdakı bloklar üzrə həyata
keçirilməsini təklif edirlər:
- mühüm xarakteristikası;
- liderin ümumi stili;
- muzdlu işçilərin idarə olunması;
- sistemin əlaqələndirici mahiyyəti;
- strateji məqsədlər;
- nailiyyətin meyarı.
Maliyyə təşkilati submədəniyyətin formalaşmasının əsas və köməkçi
amilləri mövcuddur. Əsas amillərə aiddir:
- ümumi korporativ mədəniyyətin səviyyəsi;
- müəssisənin maliyyə strategiyasının əsas məqsədləri;
- müəssisənin maliyyə fəlsəfəsi;
- maliyyə fəaliyyətinin idarə edilməsinin təşkilati strukturu;
- maliyyə menecerlərinin sayı;
- maliyyə menecerlərinin təhsil səviyyəsi.
Köməkçi amillərə aid etmək olar:
- müəssisənin ölçüsü;
- müəssisənin təşkilati-hüquqi fəaliyyəti;
- müəssisənin həyat tsiklinin mərhələləri;
- müəssisədə maliyyə menecerlərinin orta iş stacı;
- maliyyə menecerlərinin cins-yaş tərkibi.
 Maliyyə təşkilati submədəniyyətin formalaşması vəzifələrinin xarakteri
müəssisənin maliyyə strategiyasının uğurla reallaşdırılması və bazar dəyərinin
artırılması vahid məqsədlərinə tabe olmalıdır. Bu vəzifələr maliyyə təşkilati
submədəniyyətin diaqnostikasının nəticələrini, müəssisənin formalaşan ümumi
təşkilati mədəniyyəti və maliyyə fəaliyyətinin inkişaf strategiyasının spesifikliyini
nəzərə almaqla dəqiqləşdirilir.
Maliyyə təşkilati submədəniyyətin baza tipinin seçilməsi adətən təşkilati
mədəniyyətin baza tipinin seçilməsinə uyğun gəlməlidir. Bu halda maliyyə təşkilati
submədəniyyətin formalaşmasının əsas prinsiplərindən biri təmin edilir.
Maliyyə təşkilati submədəniyyətin arzuolunan parametrlərini mövcud
maliyyə təşkilati submədəniyyətin qiymətləndirilməsi blokunda, ancaq seçilən
baza tipini nəzərə almaqla, formalaşdırmaq olar.
Maliyyə təşkilati submədəniyyətin arzuolunan parametrlərinin
nailiyyətlərini təmin edən mexanizmlərin seçilməsi məqsədli daxili inteqrasiyanı
və maliyyə menecerlərinin xarici mühit amillərinin dəyişilməsinə effektiv
uyğunlaşdırılmasını təmin edən maliyyə təşkilati submədəniyyətin inkişaf
istiqamətləri çərçivəsində həyata keçirilir.
Bütün maliyyə xidmətləri və maliyyə menecerləri tərəfindən dəstəklənən
maliyyə təşkilati submədəniyyətin formalaşması və inkişafı müəssisənin arzuolu-
nan strateji maliyyə mövqeləşməsini təmin edir və onun bazar dəyərini artırır.
 Mövzu 4. Biznes cərcivəsində maliyyə planlaşdırılması.
4.1. Maliyyə planlaşdırılmasının təyinatı və mərhələləri.
4.2. Budcələşmə - maliyyə planlaşdırılmasının aləti kimi.
4.3. Biznes-planlaşdırma çərçivəsində maliyyə planının inkişafı.

4.1. Maliyyə planlaşdırılmasının təyinatı və mərhələləri.

Maliyyə planlaşdırılması müəssisənin maliyyə məqsədinə nail olmağın
yollarını və üsullarını, maliyyə vəsaitlərinə tələbatı müəyyənləşdirir. Müəssisənin
maliyyə planlaşdırılmasının məqsədi maliyyə xarakterli qərarların qəbulunun
seçilmiş meyarlarından asılıdır. Bu meyarlara aşağıdakıları aid etmək olar:
• satışın maksimumlaşdırılması;
• mənfəətin maksimumlaşdırılması;
• şirkət sahiblərinin mülkiyyətinin maksimumlaşdırılması.

Müəssisənin bazar aktivliyinin mühüm hissəsini ilk iki meyar (satışın və

mənfəətin maksimumlaşdırılması) təşkil edir.
Maliyyə planlaşdırılmasının əsas vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:
• qarşıya qoyulan məqsədlərin razılaşdırılmasının və onların həyata
keçirilməsi imkanlarının yoxlanılması;
• müəssisənin müxtəlif bölmələrinin qarşılıqlı hərəkətlərinin təmin
edilməsi;
• müəssisənin inkişafının müxtəlif variantlarının və uyğun olaraq
investisiyanın həcminin və onların maliyyələşdirilməsi üsullarının təhlili;
• xoşagəlməz hadisələrin baş verdiyi halda tədbirlər və davranış
proqramının müəyyənləşdirilməsi;
• müəssisənin maliyyə vəziyyətinə nəzarətin gücləndirilməsi.

Maliyyə planlaşdırılması bir tərəfdən səhv hərəkətin qarşısını alır, digər

tərəfdən isə istifadə olunmayan imkanların sayını azaldır
Planlaşdırma bazarda stabil vəziyyətə və möhkəm maliyyə dayanaqlığına
müəssisənin nail olmasını təmin edən maliyyə strategiyasının işlənib
hazırlanmasının mümkün alternativlərinə baxmağa imkan verir.
Maliyyə planlaşdırılması plan tapşırıqlarının hazırlanması və yerinə
yetirilməsinin subyektiv prosesi kimi obyektiv şəraitə, iqtisadi qanunların
fəaliyyətini və qanunauyğunluqları nəzərə almağa əsaslanır. Eyni zamanda,
maliyyə planlaşdırılmasının elmi səviyyəsindən, onun düzgün təşkilindən,
mütərəqqi növlərin və metodların tətbiqindən bütün resursların səmərəli istifadəsi
və bütövlükdə müəssisənin uğurları daha çox asılıdır.
Maliyyə planlaşdırılması dörd mərhələdə aparılır:
• Müəssisənin malik olduğu investisiya və maliyyələşdirmə imkanları təhlil
edilir.
 • Cari və gələcək qərarlar arasında əlaqəni başa düşmək və gözlənilməz
hadisələrdən qaçmaq məqsədilə cari qərarların nəticələri proqnozlaşdırılır.
• Bütün mümkün qərarlardan seçilmiş variant əsaslandırılır.
• Maliyyə planında müəyyən edilən məqsədlərlə müqayisədə müəssisənin
nail olacağı nəticələr qiymətləndirilir. Dördmərhələli planlaşdırma prosesi
qərarların qəbulunu və tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur, hansıki,
planlaşdırmanın hər bir mərhələsində müəssisənin gələcək fəaliyyətinə təsir
göstərir. Planlaşdırma fasiləsiz xarakter daşımalıdır, çünki heç kəs gələcəyi dəqiq
görmək qabiliyyətinə malik deyil. Maliyyə planlaşdırmasının hər bir mərhələsində
yeni daxil olan informasiyaları daim nəzərə almaq lazımdır. Daim dəyişən xarici
mühit maliyyə planına fasiləsiz baxmağı tələb edir. Müəssisənin inkişafı son
nəticədə onun maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına və gəlirin artırılmasına
yönəldilir. Maliyyə işinin təşkili xarici təşkilatlarla: banklar, sığorta təşkilatları,
büdcə və digər müəssisələr ilə qarşılıqlı əlaqə əsasında qurulur. Müəssisənin
dayanaqlı maliyyə vəziyyəti bütün istehsal-təsərrüfat fəaliyyəti prosesində
formalaşır, onun aktivləri və passivlərinin miqdarından, əsas və dövriyyə
fondlarının, xüsusi və borc vəsaitlərinin həcmindən, kreditor və debitor
borclarından, vergi sistemindən və siyasi durumdan asılıdır. Balans hesabatı
müəssisənin aktiv və passivlərini əyani şəkildə əks etdirmək məqsədilə tərtib
olunur. İllik maliyyə planının gəlir hissəsində planlaşdırılan mənfəət, ayırmalar və
sıradan çıxmış əmlakın satışından alınan gəlir, xərc hissəsində isə vergi ödəmələri,
kreditə görə faiz ödəmələri, sığortaya ayırmalar, yığıma, istehlaka və ehtiyat
fonduna xalis mənfəətdən istifadənin həcmi göstərilir.
Maliyyə planında bütün maddələr və bölmələr qarşılıqlı əlaqəlidir.
Məsələn, tam bərpaya əsas fondların amortizasiyası yalnız real investisiyanın
maliyyələşdirilməsinə, dayanaqlı passivlərin artımı dövriyə vəsaitlərinin
artırılmasına yönəldilir. Aşağıdakı nisbətə riayət olunmalıdır:
Gəlirlər və daxilolmalar (I bölmə) + büdcədən ayırmalar =
= məsrəflər + ayırmalar (II bölmə) + büdcəyə ödəmələr
Maliyyə planının bütün bölmələrini iqtisa di məzmununa görə yeddi qrupa
ayırmaq olar:
• əsas fəaliyyət;
• əsas fondların təkrar istehsalı;
• əmək kollektivinin sosial inkişafı;
• büdcə sistemi ilə qarşılıqlı əlaqənin əks etdirilməsi;
• kredit təşkilatları ilə qarşılıqlı əlaqənin əks etdirilməsi;
• yuxarı təşkilatla qarşılıqlı əlaqənin əks etdirilməsi;
• sair.
 4.2. Budcələşmə - maliyyə planlaşdırılmasının aləti kimi.
Müəssisə büdcəsinin tərtibi, qəbulu və sonradan onun icrasına nəzarət
büdcələşmə adlanır.
Müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində əgər büdcələşmə biznesin inkişaf
dinamikası ilə sinxronlaşdırılmazsa, onda müəssisə səmərəli işləyə bilməz.
Büdcənin formalaşması və razılaşdırılması planlaşdırma sistemində ən çətin və
əməktutumlu məsələdir. Məhz ona görə də müəssisələr təqribən yarısı biznes-
planın hazırlanması zaman büdcənin formalaşmasını tam nəzərə ala bilmirlər.
• Büdcələşmə idarəetmə texnologiyası kimi üç hissədən ibarətdir:
• büdcələşmə texnologiyası;
• büdcələşmənin təşkili;
• informasiya texnologiyalarından istifadə edilməsi.
Müəssisədə büdcələşmə sistemi beş mərhələdə həyata keçirilir:
• birinci mərhələdə maliyyə strukturu formalaşdırılır;
• ikinci mərhələdə büdcənin strukturu formalaşır;
• üçüncü mərhələdə idarəetmə uçotunun metodikası və proseduru işlənib
hazırlanır;
• -dördüncü mərhələdə planlaşdırmanın reqlamenti müəyyən edilir;
• beşinci mərhələdə büdcələşmə sistemi tətbiq edilir.
Müəssisədə büdcələşmə sisteminin tətbiqində qazanılmış uğurlar büdcənin
tərtib edilməsi və icrasına nəzarətin bütün reqlament və prosedurlarının müfəssəl
işlənilməsindən asılıdır. Büdcələşmə sisteminin effektivlik şəraiti aşağıdakılardır:
• büdcənin işlənilməsi, icrasına nəzarət və təhlili üçün metodoloji və
metodiki əsasların olması;
• biznes-planın büdcə ilə razılaşdırılması texnolo giyasının mövcud olması;
• aşağıdan yuxarıya ötrülən məlumat ların doğru və tam olması;
• biznesin vəziyyəti haqqın da operativ məlumat lardan istifadəyə icazənin
olması;
• büdcə prosesini dəstəkləməyə savadlı mütəxəs sislərin hazır olması;
• hesablamaların avtomat laşdırılması.
Büdcələşmənin effektivliyi müəssisənin işinin effektivliyini
müəyyənləşdirir. Büdcələşmənin tətbiqi və istifadəsi müəssisənin buna qədər
məlum olmayan çoxlu problemlərinin aşkara çıxarılmasına və təsnifləşdirilməsinə
yaxşı kömək edir.
Büdcə – müəyyən müddətə aktivlərin formalaşması və istifadəsi,
maliyyələşmə mənbələri, gəlirlər və xərclər, pul vəsaitlərinin hərəkəti üzrə planın
mərkəzləşdirilmiş şəkildə müəyyən edilən kəmiyyət göstəricilərini özündə əks
etdirən sənəddir.
Toplu büdcə iki tərkib hissədən ibarətdir: əməliyyat büdcəsi və maliyyə
büdcəsi.
Maliyyə büdcəsinə daxildir:
 • investisiya büdcəsi;
• pul vəsaitlərinin hərəkəti büdcəsi;
• balansın proqnozu (balans hesabatı).
Əməliyyat büdcəsinin təyinatı planlaşdırmanın natural göstəricilərini dəyər
göstəriciləri ilə əlaqələndirmək, ən mühüm proporsiyaları, məhdudiyyətləri və
yolverilənləri müəyyənləşdirməkdir, hansıki, əsas büdcəni tərtib edərkən nəzərə
almaq lazımdır. Əməliyyat büdcəsinin tərkibi müəssisənin qarşıda duran məqsədin
xarakterini, biznesin spesifikliyini, metodiki, təşkilati və texniki hazırlıq
səviyyəsini nəzərə alaraq rəhbər tərəfindən müəyyənləşdirilir.
Əməliyyat büdcəsini hazırlayarkən büdcə sənədlərinin formatı müəyyən
edilir, büdcənin analitiki və maddələr reqlamenti işlənib hazırlanır, büdcənin
hazırlanması və qəbulu proseduru müəyyənləşdirilir.
Hər bir müəssisə üçün əsas büdcənin olması vacibdir. Onun tərkibinə
balansın proqnozu, gəlirlər və xərclər büdcəsi, pul vəsaitlərinin hərəkəti büdcəsi
daxildir. Əsas büdcənin standart forması vardır. Əsas büdcəni tərtib edərkən
formasına və məzmununa görə maliyyə hesabatı sənədlərinə uyğun sənədlər tətbiq
olunur. Büdcənin müxtəlif növü və forması ola bilər. Onun strukturu büdcənin
tərtib edilməsi predmetindən, büdcənin formalaşması prosesinin müəssisənin
maliyyə strukturu ilə inteqrasiya dərəcəsindən, büdcəni hazırlayanların ixtisası və
təcrübəsindən asılıdır.
Toplu büdcənin işlənib hazırlanması nın əsas mərhələləri aşağıdakılar dan
ibarətdir:
• satış proqnozu nun hazırlanması;
• Planlaşdır ma dövrünə istehsalın gözlənilən həcminin hesablanması;
• istehsal xərclərinin və əməliyyat məsrəfləri nin müəyyən edilməsi;
• pul axınlarının və maliyyə tələbatının hesablanması;
• proqnoz maliyyə hesabatının baza formasının hazırlanması.
Müəssisə büdcəsi həmişə müəyyən vaxt intervalına hazırlanır, hansıki,
büdcə dövrü adlanır. Büdcə dövrünün müddətinin düzgün seçilməsi müəssisənin
büdcə planlaşdırılmasının effektivliyinin mühüm amilidir.
Büdcə prosesi aşağıdakı mərhələlər üzrə həyata keçirilir:
• keçən ilin büdcəsinin icrası təhlil edilir;
• büdcənin layihəsi işlənib hazırlanır;
• büdcə layihəsi təsdiq edilir;
• cari ilin büdcəsinin icrası təhlil edilir;
• növbəti il üçün toplu büdcənin layihəsi işlənib hazırlanır.
 4.3.Biznes-planlaşdırma çərçivəsində maliyyə planının inkişafı.
Biznes-plan müəssisənin fəaliyyətinin planlaşdırılmasının mütərəqqi
formasıdır. Biznes dünyasında müvəffəqiyyət əhəmiyyətli dərəcədə indiki vaxtda
və gələcək dövrdə müəssisənin fəaliyyətindəki dəyişiklikləri başa düşmək və
nəzərə almaqdan asılıdır.
Biznes-plan sahibkarların üzləşdikləri başlıca problemlərin təhlil edildiyi
və onların həllinin əsas üsullarını müəyyənləşdirən sənəddir. Məhz biznes-planın
köməyilə menecer bazarda baş verə bilən dəyişiklikləri və gözlənilməz problemləri
qiymətləndirmək imkanına malikdir.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ən çox işlədilən terminlərdən biri biznes-
plandır. Biznes-plan aktuallığı onunla müəyyən edilir ki, heç bir ciddi idarəetmə
qərarı bu və ya digər formada biznes-plan təqdim etmədən qəbul edilə bilməz.
Biznes-plan müəssisənin inkişaf planıdır, müəssisənin mövcud
fəaliyyətinin inkişafı və yeni fəaliyyət növünün mənimsənilməsi, biznesin yeni növ
və formalarını yaratmaq üçün zəruri olan sənəddir.
Sahibkara öz biznesini yaradarkən texniki vasitələr almaq və dövriyyə
fondunu formalaşdırmaq üçün investisiya qoyuluşu tələb olunur. Aydındır ki,
müəssisənin nizamnamə kapitalının həcmi biznes fəaliyyətini genişləndirmək üçün
çox vaxt kifayət etmir. Buna görə də sahibkarın öz vəsaitinə əlavə investisiyanın,
yəni maliyyə təşkilatlarının kredit resurslarının və potensial investorların
vəsaitlərinin cəlb edilməsi zərurətə çevrilir. Əlavə maliyyə resursları almaq üçün
biznes layihəsinin iqtisadi səmərəliliyi əsaslandırılmalıdır. Biznes layihəsinin
reallaşdırılmasından alınacaq nəticələrin kompleks təhlili aparılır və biznes-planda
əks etdirilir.
Biznes-planın strukturu zəruri investisiyanın həcmindən, biznesin
miqyasından, firmanın maliyyə sabitliyinin səviyyəsindən, həmçinin firma
tərəfindən təklif olunan əmtəə və xidmətlərin növləri üzrə bazarın vəziyyətindən
asılıdır.
Biznes-plan sahibkarlara imkan verir ki, öz imkanlarını və biznes
layihəsinin səmərəliliyini qiymətləndirsini və onun məqsədəuyğunluğu haqqında
əsaslandırılmış qərar qəbul etsin. Biznes-planlaşdırma aşağıdakı problemlərin
həllinə imkan verir:
• müəssisənin tədiyyə qabiliyyətini müəyyənləşdirir, sahibkarlıq
fəaliyyətində riskləri azaldır;
• biznesin inkişaf perspektivlərinin kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərini
konkretləşdirir;
• potensial investorların diqqət və marağını artırır, dəstəyini təmin edir;
• planlaşdırmanın müsbət təcrübəsini əldə etməyə kömək edir.
Ənənəvi plandan fərqli olaraq biznes-planın təşkili bütün tərəfdaşların,
maraqlı şəxslərin mənafeyini nəzərə alır. İnvestorlardan başqa belə şəxslər
potensial istehlakçılar və malgöndərənlər kimi çıxış edirlər. Adətən biznes-plan
sahibkar ilə investorlar və partnyorlar arasında danışıqlar aparmağa başlamaq üçün
zəmin sayılır.
• Biznes-planın işlənib hazırlanmasında əsas məqsəd mövcud imkan və
resurslardan daha səmərəli istifadə edərək müəssisənin mənfəətini (gəlirini)
maksimum artırmaqdır. Bununla yanaşı müəssisənin inkişaf strategiyasından asılı
olaraq biznes-planın müxtəlif məqsədləri də ola bilər:- arzu edilən nəticələrə nail
olmağın reallıq səviyyəsini aydınlaşdırmaq;
• - mövcud fəaliyyətin yeniləşdirilməsi və ya yeni fəaliyyətin yaranmasının
məqsədəuyğunluğunu maraqlı şəxslərə sübut etmək;
• - yeni ideyanın reallaşması üçün tərtib olunmuş layihədə göstərilən
keyfiyyət və kəmiyyət göstəricilərinə nail olmağın mümkünlüyünü sahibkarın
tərəfdaşlarına sübüt etmək;
• -xarici bazara çıxış və investisiyaların cəlb edilməsi.
• Biznes-plan sahibkara aşağıdakı əsas problemləri həll etməyə imkan
verir:
• - firmanın konkret fəaliyyət istiqamətlərini, məqsədyönlü bazarı və bu
bazarda firmanın mövqeyini müəyyən etmək;
• - firmanın uzunmuddətli və qısamüddətli məqsədlərini dəqiqləşdrmək,
onlara nail olmağın strategiya və taktikasının həyata keçirilməsinə görə məsul
şəxslərin müəyyən edilməsi;
• - firmanın maliyyə vəziyyətini, qoyulan məqsədlərə nail olmaq üçün
mövcud maliyyə və maddi ehtiyatların uyğunluğunu qiymətləndirmək, biznes-
planın həyata keçirilməsində qarşıya çıxa biləcək təhlükələri öncədən görmək.
Biznes-planın yerinə yetirdiyi funksiyalar firmadaxili və firmaxarici
funksiyalara ayrılır.
Firmadaxili funksiyalara aşağıdakılar aid edilir:
• firmanın inkişaf strategiyasının və fəaliyyət istiqamətlərinin müəyyən
edilməsi;
• yeni növ məhsulların (xidmətlərin) mənimsənilməsi layihələrinin
hazırlanması və reallaşdırılması;
• firmadaxili elmi-texniki və istehsal-kommersiya potensialının
qiymətləndirilməsi;
• yeni avadanlıq və texnologiyaların alınması üzrə tədbirlərin həyata
keçirilməsi;
• mövcud işçilərin ixtisaslarının artırılması və yeni kadrların seçilib işə
qəbul edilməsi;
• firmanın maliyyə vəziyyətinə nəzarət;
• sahibkarlıq risklərinin aşağı salınması;
• firmanın müsbət imicinin formalaşdırılması;
• firmanın fəaliyyətindəki geriləmə, tənəzzül prosesi haqqında xəbərdarlıq.
Firmaxarici funksiyalara aşağıdakıları aid etmək olar:
 • layihənin reallaşdırılması üçün zəruri investisiyanın cəlb edilməsi;
• fond bazarında firmanın səhmlərinin müvəffəqiyyətlə satılmasının təmin
edilməsi;
• layihənin məqsədəuyğunluğunun təşkilati-maliyyə əsaslandırılması;
• müştərək sahibkarlıq fəaliyyətini keçirmək üçün tərəfdaşların
kapitalından səmərəli istifadə olunması.
Biznes-planın qarşısında duran məqsədə nail olmaq üçün konkret vəzifələr
müəyyənləşdirilir ki, bunlara aşağıdakıları aid etmək olar:
• nəzərdə tutulan nəticələrə nail olmağın reallıq səviyyəsinin
müəyyənləşdirilməsi;
• mövcud biznes fəaliyyətinin inkişaf etdirilməsi və yeni fəaliyyət növünün
təşkili zəruriliyinin əsaslandırılması;
• yeni ideyanın reallaşdırılması üzrə layihənin kəmiyyət və keyfiy yət
göstəricilərinə nail olmağın mümkünlüyünün tərəfdaşlara, investorlara və digər
maraqlı şəxslərə inandırılması;
• xarici bazara çıxış və investisiyaların firmanın fəaliyyətinə cəlb edilməsi.
Biznes-planda müəssisə fəaliyyətinin istehsal və bazar, maliyyə və texniki,
daxili və xarici aspektləri çevik əlaqələndirilir.
Maliyyə planı: Maliyyə – pul münasibətləri deməkdir. Sahibkarın
sərəncamında olan bütün əsas və dövriyyə kapitalı yalnız pul ifadəsində əks
etdirilə bilər. Biznesin ilk başlanğıcı pul, son nəticəsi isə yenə də puldur. Avans
olunmuş kapital əvvəlcə istehsal vasitələrinin alınmasına sərf edilir, yəni pul
formasından məhsuldar formaya keçir, istehsal prosesi baş verir, məhsul istehsal
edilir, tədavül prosesinə çıxarılır, məhsul reallaşaraq avans edilmiş kapital yenidən
pul formasında sahibkara qayıdır. Maliyyə planı – yuxarıda qeyd olunan
proseslərin tam əhatə edilməsidir. Başqa sözlə, maliyyə planı kapitalın hərəkət
istiqamətlərinin əks etdirilməsidir. Maliyyə planında investisiya layihəsinin tətbiq
ediləcəyi mühitin xüsusiyyətləri və şəraiti öz əksini tapmalıdır.
 Mövzu 5. Maliyyə risklərinin idarə olunması.
5.1. Maliyyə riski idarəetmə obyekti kimi.
5.2. Maliyyə risklərinin növləri.
5.3. Maliyyə risklərinin neytrallaşdırılmasının başlıca metodları.
5.4. Maliyyə risklərinin sığortalanması üsulları.

5.1. Maliyyə riski idarəetmə obyekti kimi.

Maliyyə menecmenti strategiyasının dominat sferalarından biri
müəssisənin maliyyə təhlükəsizliyinin təmin edilməsi strategiyasıdır. Müəssisənin
maliyyə təhlükəsizliyinin təmin edilməsi strategiyasında maliyyə risklərinin idarə
edilməsi mərkəzi yer tutur.
Bazar münasibətləri şəraitində istehsalçılar və istehlakçılar həmişə
müəyyən risklərlə, təhlükələrlə və qorxu ilə rastlaşırlar. Biznes fəaliyyətində risk
nəinki mümkün olan (potensial) təhlükədir, həm də mütləq reallıqdır. Risklər həm
taktiki, həm də strateji baxımdan müəssisənin gələcək inkişafına ümidi azaldır,
qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmaqda inamsızlıq hissi yaradır.
“Risk” anlayışı barədə müxtəlif fikirlər söylənilir. İqtisadçılar riski faktiki
nəticənin planlaşdırılan səviyyədən kənarlaşması imkanı kimi ifadə edirlər.
Riyaziyyatçıların fikrincə isə risk müəyyən arzuolunmaz hadisənin başvermə
ehtimalıdır. R.Dembo və A.Frimen qeyd edirlər ki, risk investisiya portfelinin
dəyərində bugünki vəziyyətlə müqayisədə gələcəkdə baş verə biləcək dəyişikliyin
ölçüsüdür. Sonradan bu tərifə situasiya elementlərini əlavə edərək S.A.Villyams və
R.M.Xeyns riski müəyyən zaman kəsiyində müəyyən situasiyada baş verə biləcək
nəticələrin dəyişməsi kimi müəyyənləşdirmişlər
Risk istənilən iqtisadiyyatın baza xassəsidir. O, həmişə və hər yerdə olub,
var və olacaqdır. Odur ki, risklə məşğul olmaq və onu idarə etmək lazımdır.
Sosialist iqtisadiyyatında risklərin çox hissəsi mərkəzdən idarə olunurdu, itkilər isə
mərkəzləşdirilmiş dövlət fondundan örtülürdü. Bazar iqtisadiyyatında risklərin əsas
hissəsi biznes subyektləri və şəxsən sahibkarların özü tərəfindən idarə olunmalıdır.
Sahibkar şüurlu olaraq riski qəbul etməli və biznes fəaliyyətinə onun təsirini
qiymətləndirməlidir. Sahibkarlar fəaliyyət prosesində həmişə müxtəlif risklərlə
üzləşirlər. Kim çox qazanmaq istəyirsə, o mütləq yüksək riskə getməlidir. Çünki,
bu biznes fəaliyyətinə xas olan xüsusiyyətdir.
• Müxtəlif növ sahibkarlıq riskləri mövcuddur
• istehsal riski
• kommersiya riski
• investisiya riski
• maliyyə riski
 Maliyyə riskləri müəssisənin banklar və digər maliyyə institutları ilə
münasibəti sferalarında baş verir, müəssisənin strateji inkişafının bir çox
aspektlərinə təsir göstərir. Lakin onların müəssisənin fəaliyyətinə təsiri əsasən iki
istiqamətdə təzahür edir.
• 1. Maliyyə riskinin səviyyəsi müəssisənin maliyyə əməliyyatlarının
gəlirlilik səviyyəsinin formalaşmasına bilavasitə təsir göstərir, bir – birilə sıx
qarşılıqlı əlaqəli vahid “gəlirlilir - risk” sistemini ifadə edir.
• 2. Maliyyə riski müəssisənin müflisləşməsi üçün təhlükənin əsas
formasıdır. Belə ki, maliyyə riskilə əlaqədar müəssisənin maliyyə itkisinin həcmi
çox böyük olur.
Tədiyyə qabiliyyətsizliyinin səviyyəsi
İnvestisiya riski
Inflyasiya riski
Faiz riski
Valyuta riski
Depozit riski
Kredit riski
Maliyyə risklərinin növləri
Maliyyə dayanıqlı-ğının azalması riski
Sair risk növləri
Kriminal riski
Innovasiyalı maliyyə riski
Vergi riski

5.2. Maliyyə risklərinin növləri.

Müəssisənin maliyyə riskləri çoxcəhətliliyilə səciyyələnir və effektiv
strateji idarəetmə qərarlarının hazırlanması və reallaşdırılması məqsədilə onların
təsnifləşdirilməsi tələb olunur. Maliyyə risklərinin belə təsnifləşdirilməsi şəkil 1 –
də verilmişdir.
• İnvestisiya riski müəssisənin investisiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsi
prosesində maliyyə itkilərinin baş verməsi imkanlarını xarakterizə edir.
• İnflyasiya riski inflyasiya şəraitində müəssisənin kapitalının real
dəyərinin qiymətdən düşməsi, həmçinin maliyyə əməliyyatlarının həyata
keçirilməsindən gözlənilən gəlirin azalması imkanlarını xarakterizə edir.
• Valyuta riski xarici iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olan müəssisələrə
məxsusdur. Xarici iqtisadi fəaliyyətdə istifadə olunan xarici valyutanın mübadilə
məzənnəsinin dəyişilməsinin bilavasitə təsiri nəticəsində nəzərdə tutulan gəlirin
azalmasında, həmin əməliyyatlardan gözlənilən pul axınlarında təzahür edir.
• Depozit riski depozit qoyuluşlarının qaytarılmaması (depozit
sertifikatların ödənilməməsi) imkanlarını əks etdirir.
• Kredit riski alıcılara əmtəə, yaxud istehlak krediti təqdim edən
müəssisənin maliyyə fəaliyyətində yaranır. Onun konkret təzahür forması
müəssisənin kreditə verdiyi məhsula görə ödəmələrin, yaxud hesablaşmaların
vaxtlı – vaxtında aparılmaması ilə bağlı risklərdir.
• Vergi riski mövcud vergi dərəcələrinin artırılması imkanları, vergi
ödəmələrinin müddət və şərtlərinin dəyişilməsi, yeni vergi növlərinin tətbiqi ilə
əlaqədar təzahür edir.
• İnnovasiyalı maliyyə riski yeni maliyyə texnologiyalarından və yeni
maliyyə alətlərindən istifadə ilə əlaqədardır.
• Kriminal risk müəssisənin maliyyə fəaliyyəti sferasında istifadə olunan
sənədlərin saxtalaşdırılması, aktivlərin oğurlanması və tərəfdaşların qeyri-qanuni
hərəkətləri nəticəsində təzahür edir.
Maliyye risklərinin strateji idarə edilməsi aşağıdakı prinsiplərə
əsaslanmalıdır:
• Müəssisənin maliyyə fəlsəfəsinin nəzərə alınması;
• Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin ayrı-ayrı aspektləri üzrə onun maliyyə
siyasətinin nəzərə alınması
• Qəbul edilən risklərin səviyyəsinin maliyyə əməliyyatlarının gəlirlilik
səviyyəsi ilə müqayisə edilməsi;
• Qəbul edilən risklərin səviyyəsinin müəssisənin maliyyə imkanları ilə
müqayisə edilməsi;
• Risklərin idarə olunmasında vaxt amilinin nəzərə alınması.

Müəssisənin risklərinin strateji idarə edilməsi maliyyə menecmentinin

spesifik sferasıdır və son illər inkişaf edərək xüsusi elm sahəsinə - “Risk-
menecment”ə ayrılmışdır.Bazar münasibətləri şəraitində müəssisənin maliyyə
risklərinin effektiv idarə edilməsi önəmli məsələdir. O, müəssisənin maliyyə
fəaliyyətinin məqsədlərinə etibarlı şəkildə çatmağı təmin etmək baxımından strateji
maliyyə menecmenti sistemində mühüm rol oynayır.
Maliyyə risklərinin strateji idarə edilməsinin əsas məqsədi müəssisənin
gələcək inkişafı prosesində onun maliyyə təhlükəsizliyini təmin etmək və bazar
dəyərinin azalması imkanlarının qarşısını almaqdan ibarətdir. Maliyyə risklərinin
starteji idarə edilməsi aşağıdakı mərhələlər üzrə həyata keçirilməlidir:
1. Maliyyə risklərinin idarə edilməsinin informasiya bazasının
formalaşması;
2. Maliyyə risklərinin eyniləşdirilməsi;
3. Maliyyə risklərinin səviyyəsinin qiymətləndirilməsi;
4. Maliyyə risklərinin səviyyəsinin azaldılması imkanlarının
müəyyənləşdirilməsi;
5. Maliyyə riskləri üzrə qərarların qəbulu meyarlarının seçilməsi;
6. Maliyyə riskləri üzrə qərarların qəbulu;
7. Maliyyə risklərinin neqativ nəticələrinin neytrallaşdırılması metodlarının
seçilməsi və reallaşdırılması;
8. Maliyyə risklərinin monitorinqi və nəzarət.
 5.3. Maliyyə risklərinin neytrallaşdırılmasının başlıca metodları.
Maliyyə risklərinin neqativ nəticələrinin neytrallaşdırılması müəssisənin
maliyyə təhlükəsizliyinin təmin edilməsinin əsas istiqamətlərindən biridir.
Neytrallaşma müxtəlif maliyyə mexanizmlərinin köməyi ilə həyata keçirilir,
hansıki strateji maliyyə menecmenti praktikasında daxili və xarici mexanizmlərə
bölünür.
Müəssisənin maliyyə risklərinin strateji idarə edilməsi metodları sistemində
onların neytrallaşdırılmasının daxili mexanizmləri önəmli yer tutur. Maliyyə
risklərinin neytrallaşdırılmasının daxili mexanizmi, müəssisə çərçivəsində seçilən
və həyata keçirilən, onların neqativ nəticələrini minimallaşdıran metodlar sistemini
ifadə edir.
Maliyyə risklərinin neytrallaşdırılmasının daxili mexanizmlər sistemi
aşağıdakı metodlardan istifadəni nəzərdə tutur:
1. Risklərdən qaçmaq. Maliyyə risklərinin neytrallaşdırılmasının bu
metodu, maliyyə risklərinin konkret növünü tamamilə istisna edən, daxili xarakterli
tədbirlərin işlənib hazırlanmasını nəzərdə tutur.
2. Riskin təmərgüzləşməsi
nin limitləşdirilməsi. Maliyyə risklərinin təmərgüzləşməsinin
limitləşdirilməsi mexanizmi adətən çox ağırlı, yaxud faciəli risk zonasında həyata
keçirilən maliyyə əməliyyatları üzrə istifadə olunur.
3. Xedjirləşmə. Bu termin maliyyə menecmentində dar və geniş mənada
istifadə edilir. Dar mənada xedjirləşmə maliyyə alətlərinin müvafiq növlərinin
istifadəsinə əsaslanan maliyyə risklərinin neytrallaşdırılmasının daxili
mexanizmini xarakterizə edir. Geniş mənada xedjirləşmə mümkün maliyyə itkiləri
riskinin azaldılmasının istənilən mexanizmlərindən həm daxili, həm də xarici
istifadə prosesini xarakterizə edir.
4.Diversifikasiya. Bu, hər şeydən əvvəl, qeyri-müntəzəm (spesifik) risk
növlərinin neqativ maliyyə nəticələrinin neytallaşdırılması prosesində istifadə
olunur.
5. Risklərin bölüşdürülməsi. Maliyyə risklərinin neytrallaşdırılmasının bu
istiqamətinin mexanizmi ayrı-ayrı maliyyə əməliyyatları üzrə onların hissə-hissə
tərəfdaşlara verilməsinə əsaslanır.
6. Ehtiyatda saxlama. Maliyyə risklərinin neytrallaşdırılmasının bu
istiqamətinin mexanizmi, risk kontragentlərin hərəkəti ilə əlaqədar olmayan,
maliyyə əməliyyatları üzrə neqativ maliyyə nəticələrinin aradan qaldırılmasına
imkan verən maliyyə resurslarının bir hissəsinin müəssisədə ehtiyatda
saxlanılmasına əsaslanır.
7. Maliyyə risklərinin neytrallaşdırılmasının daxili mexanizmlərinin sair
metodları. Bu metodlara aşağıdakıları aid etmək olar:
 1. maliyyə əməliyyatları üzrə kontragentdən riskə görə əlavə mükafat
səviyyəsi tələbinin təmin edilməsi;
2. kontragentlərdən müəyyən təminatın alınması;
3. risklərə görə mümkün maliyyı itkilərinin nəzərdə tutulan cərimə sanksiya
hesabına kompensasiyasının təmin edilməsi.

5.4. Maliyyə risklərinin sığortalanması üsulları.

Müəssisənin maliyyə risklərinin neytrallaşdırılmasının xarici
mexanizmləri xüsusi sığorta şirkətləri tərəfindən onların sığortalanması
metodlarının sistemini ifadə edir. Sığortalaşma prosesində müəssisə maliyyə
risklərinin bütün əsas növləri üzrə sığorta mühafizəsini təmin edir. Müəssisənin
maliyyə risklərinin sığortalaşdırılmasının əsas meyarları aşağıdakılardır:
• maliyyə risklərinin sığortalanması mümkünlüyü;
• maliyyə risklərinin sığortalanmasının məcburiliyi;
• müəssisənin sığortalanma marağının olması;
• risk üzrə maliyyə itkilərinin xüsusi maliyyə resursları hesabına tam
doldurmağın qeyri-mümkünlüyü;
• maliyyə riskinin baş verməsi ehtimalının yüksək dərəcəsi;
• müəssisə çərçivəsində riskin proqnozlaşdırılmaması və tənzimlənməməsi;
• risk üzrə sığorta mühafizəsi məqbul münasib dəyəri.

Müəssisənin sığorta şirkətləri ilə qarşılıqlı əlaqəsi, maliyyə risklərinin ayrı-

ayrı növlərinin sığortalanması şərtləri üzrə sığorta edənin və sığortaçının qarşılıqlı
hüquq və vəzifələrini tənzimləyən, müqavilə əsasında qurulur. Həmin şərtlərin
mühüm elementləri kimi çıxış edirlər:
• sığorta edənin sığorta məsuliyyətinin həcmi;
• sığortaçının əmlakının sığorta qiymətləndiriləmsi;
• sığorta məbləğinin həcmi;
• sığorta mükafatının məbləği;
• sığorta mükafatının ödənilməsi qaydası;
• sığorta zərərinin həcminin müəyyənləşdirilməsi qaydası;
• sığorta haqlaqrının ödənilməsi qaydası.

Maliyyə risklərinin ayrı-ayrı növlərinin sığortalanması şərtlərini nəzərə

almaqla müəssisə onun effektivliyini müəyyənləşdirir. Maliyyə risklərinin
sığortalanması səmərəliliyinin müəyyənləşdirilməsi metodlarından biri Xauston
Modelidir. Bu modelin əsasını sığortaçıya riski verərkən və maliyyə resurslarının
bir hissəsini ehtiyatda saxlamaq yolu ilə özünümaliyyələşdirərkən sığorta
dövrünün sonuna müəssisənin dəyərinin müqayisəli qiymətləndirilməsi təşkil edir.
Maliyyə risklərinin sığortaçıya verilməsinin və onların özünüsığortalanmasının
effektivliyinin Xauston Modeli əsasında müqayisəli qiymətləndirilməsi həmin
məsələ üzrə idarəetmə qərarlarının qəbulu üçün əsas sayılır.
 Mövzu 6. Müəssisənin investisiya fəaliyyətinin idarə edilməsi.
6.1. Müəssisənin investisiya fəaliyyətinin strateji məqsədlərinin seçilməsi.
6.2. Maliyyə investisiyasının idarə edilməsi.
6.3. İnvestisiya portfelinin formalaşması xüsusiyyətlərı.

6.1. Müəssisənin investisiya fəaliyyətinin strateji məqsədlərinin seçilməsi.

Uzunmüddətli perspektivdə müəssisənin effektiv fəaliyyət göstərməsi,
strateji inkişaf tempinin təmin edilməsi və rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi
əhəmiyyətli dərəcədə onun investisiya faəllığı və investisiya fəaliyyətinin
diapazonu ilə edilir. Müəssisənin investisiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsi ilə
bağlı kompleks məsələlərin həlli investisiya siyasətinin əsaslandırılması, onun
daha effektiv istiqamətləri və formalarının seçilməsi, real maliyyə investisiyasının
məqsədyönlü portfelinin işlənib hazırlanması sahəsində düzgün idarəetmə
qərarlarının qəbulunu tələb edir. Investisiya strategiyasının işlənib hazırlanması
müəssisənin investisiya fəaliyyətinin strateji idarə edilməsinin mühüm funksiyası
sayılır. Investisiya strategiyası dedikdə investisiya faəliyyətinin uzunmüddətli
məqsədlər sisteminin formalaşması və onlara çatmağın daha səmərəli yollarının
seçilməsi başa düşülməlidir.
• İnvestisiyanın maliyyələşdirilməsi mənbələri aşağıdakılardan ibarətdir:
• müəssisənin öz vəsaitləri (amortizasiya ayırmaları, çıxdaş olmuş əmlakın
reallaşdırılmasında əldə olunan vəsait, daxili aktivlərin səfərbərliyi,
bölüşdürülməmiş gəlir və digər pul yığımları);
• borc vəsaitləri (bankların krediti, maliyyə-investisiya strukturlarının
borcları, müəssisənin qiymətli kağızlarının
emissiyasının yerləşdirilməsindən əldə olunan vəsait, kredit verənlərə olan
borclar);
• xarici investisiyalar (nizamnamə fonduna pul qoyuluşu və müəssisənin
səhmlərinin satın alınması, xarici bankların və beynəlxalq təşkilatların kreditləri və
ayrı-ayrı vətəndaşların vəsaitləri).
• mərkəzləşdirilmiş resurslar (büdcədən ayrılmış qaytarılmayan məbləğ və
güzəştli dövlət investisiya kteditləri)
İqtisadi ədəbiyyatda qeyd olunduğu kimi, korporasiya səviyyəsində
investisiya menecmenti aşağıdakı məqsədlərə nail olmağa imkan verir.
• gəlirlərin (mənfəətin) maksimumlaşdırılması;
• investisiya fəaliyyəti prosesində risklərin minimumlaşdırılması;
• maliyyə dayanıqlığının və tədiyyə qabiliyyətliliyinin təmin edilməsi.
 Göstərilən məqsədlərə çatmaq üçün şirkətin menecmenti aşağıdakı
funksiyaların yerinə yetirilməsinə çalışmalıdır
• investisiya bazarının qiymətləndirilməsi
• şirkətin investisiya strategiyasının işlənib hazırlanması;
• investisiya portfelinin formalaşması;
• investisiya layihələrinin reallaşmasının idarə edilməsi.
İnvestisiyanın strateji idarə edilməsi dedikdə, müəssisənin investisiya
fəaliyyətinin müxtəlif aspektlərinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar idarəetmə
qərarlarının işlənib hazırlanması və reallaşdırılması prinsipləri və metodlarının
sistemi başa düşülür. Müəssisənin investisiya strategiyasının idarə edilməsinin əsas
vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:
• Müəssisənin əməliyyat fəaliyyətinin yüksək inkişaf tempinin lazımi
investisiya dəstərinin təmin edilməsi;
• Nəzərdə tutulan investisiya riskinin səviyyəsində bütövlükdə müəssisənin
investisiya fəaliyyətinin, ayrılıqda real investisiyanın və maliyyə investisiyasının
maksimum gəlirliliyinin təmin edilməsi;
• Bütövlükdə müəssisənin investisiya fəaliyyətinin, ayrılıqda real və
maliyyə investisiyaların onların gəlirliliyinin nəzərdə tutulan səviyyəsində minimal
investisiya riskinin təmin edilməsi;
• İnvestisiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsinin xarici və daxili şəraitinin
dəyişilməsində kapitalın tez investisiyalaşdırılması imkanlarının və investisiyanın
optimal likvidliyinin təmin edilməsi;
• İnvestisiya fəaliyyətinin proqnozlaşdırılan həcminə uyğun lazımi həmdə
investisiya resurslarının formalaşmasının təmin edilməsi;
• Müəssisənin mövcud investisiya proqramının reallaşdırılmasının
sürətləndirilməsi yollarının axtarılması;
• İnvestisiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsi prosesində müəssisənin
maliyyə tarazlığının təmin edilməsi.

Müəssisənin investisiyasının strateji idarə edilməsi prosesi aşağıdakı əsas

mərhələləri əhatə edir:
1. Gələcək dövrdə müəssisənin investisiya fəaliyyətinin təhlili;
2. Xarici investisiya mühit amillərinin və investisiya bazarı konyukturunun
tədqiqi və nəzərə alınması;
3. Gələcək investisiya fəaliyyəti ilə təmin ediləcək müəssisənin inkişafının
strateji məqsədlərinin nəzərə alınması. Investisiya fəaliyyətinin strateji
məqsədlərinin istiqamətini müəyyən edən mühüm obyektiv məhdudiyyət kimi
müəssisənin həyat tsiklinin mərhələsi çıxış edir. Müəssisənin həyat tsiklinin
mərhələlərindən asılı olaraq investisiya strategiyasının strateji məqsədlərinin
diferensiallaşması cədvəl 1-də ifadə olunmuşdur.
4. Risk üstünlüyünü nəzərə almaqla kapital qoyuluşunun məqsədlərinə görə
investisiya siyasətinin təyinedici tipinin əsaslandırılması. Strateji maliyyə
menecmenti nəzəriyyəsində investorun risk üstünlüyü meyarına görə müəssisənin
investisiya siyasətinin üç tipi ayrılır – konservativ, yumşaq və aqressiv.
Konservativ investisiya siyasəti prioritet məqsəd kimi investisiya riskinin
minimumlaşdırılmasına yönəldilir. Yumşaq investisiya siyasəti elə
investisiyalaşdırma obyektinə yönəldilir ki, cari gəlirlilik səviyyəsi, kapitalın artım
tempi və risk səviyyəsi orta bazar səviyyəsinə daha çox yaxınlaşır. Aqressiv
investisiya siyasəti gələcək dövrdə kapital qoyuluşundan alınacaq cari gəlirin
maksimumlaşdırılmasına yönəldilir.
5. İnvestisiyalaşdırmanın əsas istiqamətləri üzrə müəssisənin investisiya
siyasətinin formalaşdırılması.
6. Müəssisənin sahə və regional investisiya siyasətinin formalaşdırılması.
7. Müəssisənin investisiya strategiyasının əsas istiqamətlərinin qarşılıqlı
əlaqələndirilməsi.

6.2. Maliyyə investisiyasının idarə edilməsi.

Maliyyə investisiyasına müvəqqəti azad kapitaldan daha effektiv istifadə
edilməsinin aktiv forması kimi, yaxud müəssisənin əməliyyat fəaliyyətinin
diversifikasiyası ilə bağlı strateji məqsədlərin reallaşdırılması aləti kimi baxılır.
Maliyyə investisiyasının həyata keçirilməsinin bir sıra xüsusiyyətləri vardır ki,
bunlara aid etmək olar:
• Maliyyə investisiyası iqtisadiyyatın real sektorunun müəssisələri üçün
təsərrüfat fəaliyyətinin müstəqil növüdür. Bu müstəqillik həm belə müəssisələrin
əməliyyat fəaliyyətinə münasibətdə, həm də onların real investisiyalaşdırma
prosesinə münasibətdə təzahür edir. Belə müəssisələrin inkişafının strateji
əməliyyat məsələlərini maliyyə investisiyası yalnız məhdud formada həll edir.
• Maliyyə investisiyası müəssisə tərəfindən xarici investisiyalaşdırmanın
həyata keçirilməsinin əsas vasitəsi hesab edilir.
• İqtisadiyyatın real sektorunun müəssisələrinin məcmu investisiya tələbatı
sistemində maliyyə investisiyası ikinci səviyyəli (ikinci növbəti) investisiya
tələbatı formalaşdırır.
• Müəssisənin strateji maliyyə investisiyası ona imkan verir ki, öz
inkişafının ayrı-ayrı strateji məqsədlərini daha tez və ucuz yolla reallaşdırsın.
• İqtisadiyyatın real sektorunun müəssisələri portfel maliyyə
investisiyasından əsasən iki məqsəd: azad pul aktivlərindən istifadə prosesində
əlavə investisiya gəlirinin alınması və onların inflyasiyadan mühafizəsi üçün
istifadə edilir.
• Maliyyə investisiyası müəssisəyə “gəlir-risk” şkalası üzrə
investisiyalaşdırma alətlərinin seçilməsinin daha geniş diapazonunu təqdim edir.
• Maliyyə investisiyası müəssisəyə “gəlirlik-likvidlik” şkalası üzrə
investisiyalaşdırma alətlərinin seçilməsinin daha geniş diapazonunu təqdim edir.
• Maliyyə investisiyasının həyata keçirilməsi ilə əlaqədar idarəetmə
qərarlarının əsaslandırılması prosesi daha sadə və az əməktutumludur.
 • Əmtəə bazarı ilə müqayisədə maliyyə bazarı konyukturunun yüksək
kənarlaşması maliyyə investisiyalaşdırılması prosesində daha fəal monitorinqin
həyata keçirilməsinin zəruriliyini müəyyən edir.
 Müəssisə maliyyə investisiyalaşdırmasını aşağıdakı əsas formalarda həyata
keçirir:
1. birgə müəssisələrin nizamnamə fonduna kapital qoyuluşu;
2. fond alətlərinin gəlirli növlərinə kapital qoyuluşu.
3 . pul alətlərinin gəlirli növünə kapital qoyuluşu;
Müəssisənin maliyyə investisiyasının idarə edilməsi prosesi aşağıdakı əsas
mərhələlər üzrə həyata keçirilir:
• gələcək dövrdə maliyyə investisiyalaşdırmasının vəziyyətinin təhlili;
• gələcək dövrdə maliyyə investisiyalaşdırmasının həcminin müəyyən
edilməsi;
• maliyyə investisiyalaşdırması formalarının seçilməsi;
• ayrı-ayrı maliyyə alətlərinin investisiya keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi;
• maliyyə investisiyası portfelinin formalaşması;
• maliyyə investisiyası portfelinin effektiv idarə edilməsinin təmin
edilməsi.
Beləliklə, maliyyə investisiyasının strateji idarə edilməsi prosesində
müəssisənin investisiya fəaliyyətinin əsas parametrləri və onun mühüm meyarları
müəyyənləşdirilir.

6.3. İnvestisiya portfelinin formalaşması xüsusiyyətlərı.

Müasir maliyyə investisiyalaşdırması “İnvestisiya portfelinin”
formalaşdırılması ilə bilavasitə əlaqədardır. Bu ona əsaslanır ki, investorların
əksəriyyəti maliyyə investisiyalaşdırması üçün bir neçə maliyyə aləti seçirlər, yəni
onların müəyyən mücmusunu formalaşdırırlar. Belə alətlərin məqsədyönlü seçimi
investisiya portfelinin formalaşması prosesini ifadə edir.
İnvestisiya portfelinin formalaşmasının başlıca məqsədi ən gəlirli və
təhlükəsiz maliyyə alətlərinin seçilməsi yolu ilə müəssisənin maliyyə
investisiyalaşdırması strategiyasının əsas istiqamətlərinin reallaşdırılmasını təmin
etməkdir.
İnvestisiya portfeli dedikdə bütöv idarəetmə obyekti kimi çıxış edən fiziki
və ya hüquqi şəxsə məxsus olan hər hansı qiymətli kağızların məcmusu başa
düşülür. Portfel özündə müxtəlif təminat və risk dərəcəli korporativ səhmlərin,
istiqrazların müəyyən dəstini, eləcə də dövlət tərəfindən zəmanətlə təsbit olunmuş
gəlirə, yəni əsas məbləğ və cari daxilolmalar üzrə minimal riskə malik kağızlar
dəstini birləşdirir.
Portfel investisiyanın əsas vəzifəsi investisiyalaşma şəraitini
yaxşılaşdırmaqdan ibarətdir. Bu zaman qiymətli kağızların məcmusuna elə
investion xarakteristika verilir ki, buna ayrıca götürülmüş qiymətli kağız
mövqeyindən nail olmaq mümkün deyil və yalnız onların kombinasiyası ilə
mümkündür.
İnvestor real təcrübədə qiymətli kağızlar portfelini yaratmaqla müxtəlif
qiymətli kağız növlərinə sərmayə qoyur. Bununla da o, özünü bazar
konyukturunun kəskin tərəddüdlərindən sığorta edir. Portfelin strukturu və
balanslığı investorun məqsədlərindən və kağızlarda təmsil olunan xarakterindən
asılıdır. İnvestor qiymətli kağızlar portfelinin mühafizəkar və ya təcavüzkar
xarakterini müəyyən edir. Qiymətli kağızların mühafizəkar portfeli etibarlı, az
riskli, lakin daha az gəlirli kağızları özündə birləşdirir. Qiymətli kağızların
təcavüzkar portfeli özündə fond və maliyyə bazarlarında yüksək kotirovkaya, fəal
dövrəyə malik qiymətli kağızları birləşdirir və həmin qiymətli kağızlar haqqında
belə təsəvvür yaranır ki, onların məzənnə dəyəri gələcəkdə daha da artacaqdır.
İnvestisiya portfelini vahid tam kimi idarə olunan maliyyə və material
aktivlərinin məcmusu, gəlirli obyektlərə kapital qoyuluşu üzrə aktiv əməliyyatların
gedişində investor tərəfindən əldə edilən qiymətli kağızlar dəsti kimi ifadə etmək
Gəlir mənbələri
Məzənnə dəyərinin artımı
Cari ödəmələr
Artım portfeli
Artım və gəlir portfeli
Gəlir portfeli
Balanslaşdırılmış
İkiqat təyinat
Müntəzəm gəlir
Gəlir kağızları
Mühafizəkar artım
Orta artım
Təcavüzkar artım
daha məqsədəuyğundur. İnvestisiya portfelində həm şirkətin qiymətli
kağızlarına qoyulan investisiyalar, həm də təkrar likvid ehtiyatları – dövlət
qiymətli kağızlar şəklində likvid aktivlər əks etdirilə bilər.
Qiymətli kağızlar portfeli investorun elə bir aləti sayılır ki, onun köməyilə
minimal risk zamanı gəlirin tələb olunan davamlığı təmin edilir. Gəlir və riskin
nisbəti portfelin tipini xarakterizə edir. Lakin vacib odur ki, hansı üsulla və hansı
mənbə hesabına bu gəlir alınmışdır: məzənnə dəyərinin artımı hesabına, yaxud cari
ödəmələr – dividendlər və faizlər hesabına.
Bizim fikrimizcə, investisiya portfelini aşağıdakı əlamətlərə görə təsnifləş-
dirmək olar:
• 1. İnvestisiyanın obyektlərinə görə;
• 2. Müəssisənin investisiya strategiyasına görə;
• 3. Müəssisənin investisiya strategiyasının məqsədlərinə çatma dərəcəsinə
görə.
İnvestisiya obyektlərinə görə investisiya portfelinin aşağıdakı növləri
vardır:
• real investisiya portfeli
• qiymətli kağızlar portfeli
 • bank depozitlərinə qoyulan maliyyə qoyuluşunun portfeli
• dövriyyə kapitalının investisiya portfeli.

Müəssisənin investisiya strategiyasına görə investisiya portfelinin aşağıdakı

növləri vardır:
Artım portfeli. Bu portfel kapital artımına yüksək templərlə nail olmağı
təmin edən investisiya obyektlərinin hesabına formalaşır, müvafiq olaraq risk
səviyyəsi də yüksəkdir
Gəlir portfeli. Bu portfel kapital qoyuluşuna yüksək gəlir artım tempini
təmin edən investisiya obyektlərinin hesabına formalaşır;
Mühafizəkar portfel. Bu portfel artım və gəlir portfelinə nisbətən kapital və
gəlir artımını daha az templə təmin edən az riskli investisiyaların hesabına
formalaşır.
Müəssisənin investisiya strategiyasının məqsədlərinə çatma dərəcəsinə görə
investisiya portfelinin aşağıdakı növləri vardır:
• - taraz portfel. Bu portfel müəssisəsinin investisiya strategiyasına tam
cavab verir;
• qeyri-taraz portfel. Bu portfel müəssisənin investisiya strategiyasına tam
cavab vermir.
Maliyyə bazarının indiki vəziyyəti onun dəyişməsinə tez və adekvat
reaksiya verməyi tələb edir, ona görə də investisiya portfelinin idarə olunmasının
rolu kəskin surətdə artır, likvidlik, gəlirlilik və risklilik arasında elə bir hədd tapılır
ki, burada portfelin optimal strukturunu seçmək mümkün olsun. Bu məqsədə
xidmət edən aşağıdakı modellər mövcuddur:
1. Markovits modeli. Bu model üzrə investisiyanın həcmini və riski
səciyyələndirən göstəricilər müəyyən edilir ki, bu da kapital qoyuluşunun müxtəlif
alternativlərini öz aralarında müqayisə etməyə imkan verir. Qeyd edək ki,
markovits qiymətli kağızlar portfelinin müasir nəzəriyyəsi üçün çox vacib müddəa
işləyib hazırlamışdır. Bu müddəaya görə portfelin məcmu riskini iki tərkib hissəyə
ayırmaq olar. Birincisi, bu sistematik riskdir, onu istisna etmək olmaz və bütün
qiymətli kağızlar praktiki olaraq bərabər dərəcədə buna məruz qalırlar. İkincisi,
spesifik risk adlanır. Hər bir konkret qiymətli kağız öz-özlüyündə qiymətli kağızlar
portfelini idarə etməklə bundan qaça bilər. Markovits tərəfindən işlənib
hazırlanmış böhran xətləri metodunun köməyi ilə perspektiv portfelləri ayırmaq və
yalnız səmərəli, daha doğrusu, verilmiş gəlir zamanı minimal riskə malik və yaxud
riskin verilmiş maksimum səviyyəsində maksimal mümkün gəlir gətirən portfelləri
saxlamaq olar.
Riskin asılı olmayan tərkiblərə ayrılması istənilən investora qiymətli
kağızları hərtərəfli təhlil etməyə və portfelin formalaşması zamanı onların güclü
etməyə və portfelin formalaşması zamanı onların güclü və zəif tərəflərini müəyyən
etməyə imkan verir.
 2. Şarpın indeks modeli. Bu modelin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, səhmin
məzənnəsi və müəyyən indeks arasında xətti əlaqənin mövcudluğunu fərz etməklə
indeks kəmiyyətinin proqnoz qiymətləndirilməsinin köməyilə səhmin gözlənilən
məzənnəsini müəyyən etmək mümkündür.
3. Tənləşdirilmiş qiymətlər modeli. Bu modeldə səhmin gözlənilən gəliri
amillər çoxluğundan asılıdır. Arbitraj strategiyanı istifadə edərkən nağd pul
bazarlarında, eləcə də nağd pul bazarları və fyuçers bazarları arasındakı
münasibətlərdə qeyri-tarazlıqdan qaçmaq olar.
 Mövzu 7. Dövriyyə kapitalının idarə edilməsi.

7.1. Dövriyyə kapitalının mahiyyəti və təsnifatı.

7.2. Müəssisə çərçivəsində pul vəsaitlərinin axınının idarə olunması.
7.3. Pul axınlarının hərəkətinin təhlili və planlaşdırılması.

7.1. Dövriyyə kapitalının mahiyyəti və təsnifatı.

Истещсал дювриййя фондлары иля тядавцл дювриййя фондларынын
мяжмуsунун пула ифадяси дювриййя капиталыны ифадя едир. Дювриййя
вясаити дювриййя активидир. Халис дювриййя капиталы(хцсуси дювриййя
капиталы) жари активлярля жари ющдячиликляр арасындакы фяргдян
ибарятдир.
Дювриййя капиталынын тяркиби вя гурушуну. Дювриййя
капиталынын тяркиби айры-айры елементлярин (хаммал, йанажаг, енеръи,
битмямиш истещсал, щазыр мящсул вя с.) мяжмуsундан ибарятдир.
Дювриййя капиталынын гурулушу ися айры-айры елементлярин цмуми
щяжмдя хцсуси чякисини (%) характеризя едир.
Дювриййя капиталынын характеристикасы: бир истещсал тскилиндя
там хяржлянир (аванс олунур); натурал формадан пул формасына тезликля
чеврилир вя истещлак дяйярини итирир; дювриййяси истещсал тскилиндян
асылыдыр; юз дяйяри ни бцтцнлцкдя щазыр мящсула тезликля кечирир.
Дювриййя капиталынын тяснифатыны характеризя едян амилляр:
функсионал тяйинаты вя истещсал просесиндя ролуна эюря; тяшкили
принсипляриня эюря; тяшкили мянбяляриня эюря.Функсионал
тяйинатынаэюря дювриййя капиталы истещсал вя тядавцл дювриййя
фондларына айрылырлар.
Планлашмасына (тяшкили принсипляриня) эюря дювриййя капиталы
нормалашдырылан вя нормалашдырылмайан дювриййя вясаитиндян
ибарятдир. Нормалашдырылан дювриййя вясаити минимум материал –
истещсал ещтийатларынын тяшкили истещсал вя сатыш просесляринин
нормал тямин етмяк цчцн зяруру олан пул вясаитидир. Тяшкили
мянбяляриня эюря дювриййя вясаити хцсуси, борж алынан вя жялб олунмуш
вясаитляря айрылыр. Хцсуси вясаитляр (хцсуси капитал) мцяссисянин даими
тялябатынынын формалашмасы мянбяйидир.
Дювриййя капиталынын дювриййясинин мащиййяти. Дювриййя
капиталынын бир дювриййясини характеризя едян классик формула: пул-
ямтяя…, ямтяя – истещсал – ямтяя - пул.

7.2. Müəssisə çərçivəsində pul vəsaitlərinin axınının idarə olunması.

Müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində hər bir təsərrüfat subyekti öz inkişaf
strategiyası və taktikasını sərbəst seçir, özünümaliyyələşdirməni birinci dərəcəli
vəzifə kimi qarşıya qoyur. Müəssisədə pul vəsaitlərinin hərəkəti (pul axınları) daim
baş verir. Əhəmiyyətli kapital qoyuluşu ilə şərtlənən texnoloji təkmilləşdirmələr,
inflyasiya, faiz dərəcəsinin dəyişməsi, vergi sistemində aparılan islahatlat
müəssisədə pul vəsaitlərinin hərəkətinə təsir göstərir.
Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat böyük informasiya dəyəri
daşıyır. Bu informasiyadan maliyyə menecerləri və investorlar yetərincə
faydalanırlar, sahibkarlar isə əlavə aktivlərin formalaşdırılması, borcların
ödənilməsi və yeni investisiya qoyuluşu ilə bağlı məsələlərin həllində istifadə
edirlər.
Pul axınlarının idarə edilməsi elə maliyyə alətidir ki, onun köməyilə
müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin yüksək son nəicələrinə nail olmaq,
yəni daha çox mənfəət əldə etmək mümkündür. Bütün bunlar müəssisə
səviyyəsində pul axınlarının idarə edilməsi mexanizminin təkmilləşdirilməsini
zəruri edir.
Təsərrüfat subyektlərində pul vəsaitləri əsas fondlarınəldə edilməsi, əmtəə
ehtiyatlarının yaradılması, debitor borclarının formalaşdırılması və başqa
məqsədlər üçün istifadə olunur. Pul vəsaitlərinin hərəkətilə istehsal-kommersiya
tsikli başlayır və onunla da başa çatır. Müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin
tsikli prosesində pul vəsaitləri müxtəlif aktivlərə, məhsulun reallaşdırılması zamanı
debitor borclarına çevrilir.
Müəssisənin bazarda fəaliyyət göstərməsi üçün pul axınlarının səmərəli
idarə edilməsi vacibdir. Ona görə də müəssisənin pul dövriyyəsinin və maliyyə
resurslarının idarə edilməsi üsullarını öyrənmək və onları təkmilləşdirmək
lazımdır.
Pul axınlarının səmərəli idarə edilməsində dövriyyə kapitalının optimal
həcminin müəyyənləşdirilməsi böyük rol oynayır. Belə ki, nağd pul vəsaitinin
çatışmaması müəssisəni iflasa apara bilər və onun inkişaf tempi nə qədər sürətlə
gedərsə pulsuzluq riski daha böyük olar. Digər tərəfdən həddindən ziyada pul
vəsaitlərinin toplanması faydalı deyil. Çünki müəssisə mənfəət itirir, hansıki artıq
vəsaitin investisiyalaşdırılması nəticəsində əldə edilə bilər. Belə vəziyyət kapitalın
“ölməsinə” gətirib çıxarır və ondan istifadənin səmərəliliyini azaldır.
Pul axınlarının vəziyyətinə nəzarət metodlarından biri dövriyyə kapitalında
nağd pul vəsaitinin xüsusi çəkisinin düzgün müəyyən edilməsidir. Nağd pul
vəsaitinin məbləğini dövriyyə kapitalının məbləğinə bölməklə nağd vəsait əmsalı
(faizi) müəyyən edilir. Dövriyyə kapitalında nağd vəsait əmsalını idarə edərkən
nəzərə almaq lazımdır ki, nisbətin dəyişilməsi nağd pulun dəyişilməsini xarakterizə
etməyə bilər, çünki dövriyyə kapitalının bir hissəsi olan əmtəə-material ehtiyatları
dəyişilə bilər.
Müəssisə üçün lazım olan nağd pulun miqdarının müəyyənləşdirilməsinə
başqa yanaşma da vardır, yəni nağd pul-reallaşdırılmanın həcmilə müqayisədə
nağd pul balansının qiymətləndirilməsidir. Bu göstərici nağd puldan effektiv
istifadəni göstərir, dövriyyə kapitalını dəyişdirmədən tədavül xərclərini azaltmaq
və mənfəəti artırmaq yolu ilə satışın həcmini artırmağa imkan verir.
 Əgər müəssisə nağd pul çatışmamazlığı ilə üzləşirsə, ödəniş mütləq
aparılmalıdırsa və cari tələbat üçün nağd pulun miqdarını müəyyənləşdirmək
lazımdırsa, onda ödənişin vaxtını uzatmalı, yaxud vekseldən istifadə olunmalıdır.
Pul axınlarının səmərəli idarə edilməsi üçün aşağıdakı ümumi tələblər irəli sürülür:
• cari hesablaşmaları yerinə yetirməkdən ötrü pul vəsaitlərinin baza ehtiyatı
lazımdır;
• gözlənilməyən xərcləri örtmək üçün müəyyən miqdarda pul vəsaitləri
olmalıdır;
• proqnozlaşdırılan fəaliyyəti genişləndirmək üçün azad pul vəsaitlərinin
olması vacibdir.

Beləliklə, pul vəsaitləri ehtiyatlarının idarə edilməsi nəzəriyyəsində işlənib

hazırlanmış və pul vəsaitlərinin miqdarını optimallaşdırmağa imkan verən
modelləri tətbiq etmək olar. Qərb təcrübəsində Baumol və Miller-Orra modelləri
geniş yayılmışdır .
Baumol modeli nəzərdə tutur ki, maksimum miqdarda pul vəsaitləri
olduqda müəssisə işləməyə başlayır və sonradan onları xərcləyir. Əmtəə, iş və
xidmətlərin reallaşdırılmasından daxil olan bütün vəsaitlər qısamüddətli qiymətli
kağızlara qoyulur. Yalnız pul vəsaitlərinin ehtiyatı tükəndikdə, yəni sıfıra bərabər
olduqda müəssisə qiymətli kağızların bir hissəsini satır və bununla pul vəsaitlərinin
ehtiyatını baza səviyyəsinə çatdırır. Bu model çox sadədir və müəssisə üçün qəbul
olunandır, çünki pul məsrəfləri stabil və proqnozlaşdırılandır.
Miller-Orra modeli müəssisədə hər günlük pul vəsaitlərinin daxil olması və
xərclənməsini əvvəlcədən müəyyənləşdirmək mümkün olmadıqda pul
ehtiyatlarının idarə edilməsini nəzərdə tutur. Bu modeli qurarkən bir dövrdən digər
dövrə pulun daxil olması və xərclənməsinin təsadüfi hadisələrdən asılı olmamasına
əsaslanan Bernulli prosesindən – stoxastik prosesdən istifadə edilir. Bu model
mərhələlər üzrə tətbiq edilir və onun köməyilə müəssisənin hesablaşma hesabında
pul vəsaitlərinin idarəetmə siyasətini müəyyənləşdirmək mümkündür. Pul
axınlarının idarə edilməsi prinsipləri və metodları Azərbaycan şəraitinə
uyğunlaşdırılaraq tətbiq edilməli,bir sözlə pul axınlarının idarə edilməsinin
kompleks metodikası işlənib hazırlanmalıdır.

7.3. Pul axınlarının hərəkətinin təhlili və planlaşdırılması.

Müəssisənin mənfəətlə işlənməsi üçün pul vəsaitləri axınının effektiv idarə
edilməsi, planlaşdırılmış fəaliyyət kursundan kənarlaşmaya operativ reaksiya
verilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Pul axınlarının idarə edilməsi maliyyə
menecerinin fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən biridir və ona daxildir:
• pul vəsaitlərinin tədavül vaxtının (maliyyə tsikli) hesablanması;
• pul axınlarının təhlili;
• pul axınlarının proqnozlaşdırılması.
 Maliyyə tsikli pul vəsaitlərinin dövriyyədən kənarlaşdığı vaxtı ifadə edir.
Maliyyə tsiklinə daxildir:
• məhsul istehsalı üçün xammal, material, yarımfabrikat və
komplektləşdirici məmulat və başqa aktivlərə pul vəsaitlərinin
investisiyalaşdırılması;
• məhsulun reallaşdırılması, işin yerinə yetirilməsi və xidmətin
göstərilməsi, həmin əməliyytalardan gəlirin alınması.

Məhsulun reallaşdırılması, pul vəsaitlərinin daxil olması və xərclənməsi

eyni vaxtda baş vermir və nəticədə ya böyük həcmdə pul axınına, ya da
müəssisənin likvidliyini qoruyub saxlamaq üçün digər mənbələrdən vəsaitin cəlb
edilməsinə ehtiyac yaranır.
Pul axınlarının effektiv idarə edilməsi üçün istehsal resurslarının alınması
anından əmtəənin reallaşdırılması nəticəsində pul vəsaitlərinin daxil olması anına
qədər vaxt intervalında tamamlanmış maliyyə tsiklinin müddətinin
müəyyənləşdirilməsi vacibdir. Maliyyə tsiklinin müddəti (M) aşağıdakı düsturla
hesablanır:
M = İ + D – K,
burada , İ – istehsal ehtiyatlarının tədavül vaxtı;
D – debitor borclarının tədavül vaxtı;
K – kreditor borclarının tədavül vaxtıdır.
Bu düstur əsasında gələcəkdə müəssisənin kredit siyasətinin xarakterini,
debitor və kreditor borclarının ekvallentliyini, müəssisə üçün səciyyəvi olan
əməliyyat tsiklinin müddətini və onun dövriyyə kapitalının həcminə təsirini,
təsərrüfat dövriyyəsindən pul vəsaitlərinin kənarlaşması müddətini
müəyyənləşdirmək olar. Maliyyə tsiklinin müddətinin hesablanması zamanı
istifadə olunan göstəricilərin təsirini qiymətləndirmə pul vəsaitləri dövriyyəsinin
sürətləndirilməsi yollarını mümkündür.
Pul vəsaitləri axınının proqnozlaşdırılması müəssisənin maliyyə
fəaliyyətinin səmərəli təşkilində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Pul axınlarının
proqnozu – müəyyən dövr ərzində gözlənilən əməliyyatların həyata keçirilməsi
prosesində pul vəsaitlərinin daxil olması və xərclənməsini tam şəkildə özündə əks
etdirən hesabatdır .
Pul axınlarının proqnozlaşdırılması vəsait defisitinin, yaxud artıqlığının
hələ onların baş verməsinə qədər qabaqcadan görməyə və müəyyən vaxt ərzində
müəssisənin fəaliyyətinə müvafiq düzəlişlər etməyə imkan verir. Pul axınlarının
proqnozlaşdırılması pul vəsaitləri büdcəsinin tərkibinə uyğun gəlir. Pul vəsaitləri
büdcəsi istehsal, xammalın alınması, hazır məhsulun reallaşdırılması sahəsində
fəaliyyət proqramının dəyər göstəricilərini özündə əks etdirir. Fəaliyyət
proqramında ayrı-ayrı tədbirlərin vaxtaşırı və funksional koordinasiyası təmin
edilməlidir.
 Büdcənin tərtibi prosesində ən vacib və çətin məsələ layihənin pul
axınlarının – investisiya xərclərinin və layihə reallaşdırıldıqdan sonra daxil olan
pul vəsaitlərinin proqnozlaşdırılmasıdır . Büdcənin tərtibində ilk addım relevant
pul axınlarını müəyyənləşdirməkdir, hansıki layihənin icrası haqqında qərar qəbul
edərkən lazımdır. Layihəni qiymətləndirərkən onun reallaşdırılması nəticəsində
təkcə nə qədər mənfəət, yaxud zərər alınacağını deyil, həm də şirkətin maliyyə
göstəricilərinin nə qədər dəyişiləcəyini nəzərə almaq lazımdır.
Pul axınlarının proqnozlaşdırılmasının effektiv sisteminin əsasını kassa
planı təşkil edir. Kassa planı müəyyən vaxt ərzində pul vəsaitlərinin daxil olması
və xərclənməsinin proqnozu əsasında tərtib edilir. Kassa planı proqnozlaşdırılan
dövr ərzində daxil olacaq və xərclənəcək pul vəsaitlərinin vaxtını və həcmini
müəyyənləşdirməyə imkan yaradır. Kassa planının köməyilə maliyyə meneceri
müəssisənin pul vəsaitlərinə gələcək tələbatı və bu tələbatın maliyyələşdirilməsi
mənbələrini müəyyənləşdirir, həmçinin pul vəsaitlərinin hərəkətinə və likvidliyin
dəyişilməsinə nəzarət edir.
Pul axınlarının təhlili müəssisənin pul vəsaitləri ilə təmin edilməsi
vəziyyətini qiymətləndirməyə imkan verir. Pul axınlarının təhlilinin əsas məqsədi
pul vəsaitlərinin çatışmaması səbəblərini aşkara çıxarmaq, onların cəlb edilmə
mənbəylərini və istifadə istiqamətlərini müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Pul
axınlarının təhlili müəssisənin əsas, investisiya və maliyyə fəaliyyəti üzrə ayrıca
aparılır ki, bu da fəaliyyət növlərinin hər birindən alınan gəlirin xüsusi
çəkisini müəyyənləşdirməyə və inkişaf perspektivlərini qiymətləndirməyə
imkan verir.
Dünya uçot-analitik təcrübədə pul vəsaitlərinin hərəkətini
müəyyənləşdirmək üçün təhlilin birbaşa və dolayısı metodlarından istifadə edilir.
Birbaşa metod pul vəsaitlərinin daxil olması və istifadəsinin hesablanmasına
əsaslanır, müəssisənin likvidliyini qiymətləndirməyə, cari öhdəliklər üzrə
ödənişlər, investisiya fəaliyyəti və əlavə xərclər üçün pul vəsaitlərinin kifayət
qədər olması barədə operativ nəticə çıxartmağa imkan verir. Bu metodun nöqsan
cəhəti alınmış maliyyə nəticələri və müəssisənin hesablaşma hesabında pul
vəsaitlərinin dəyişilməsi arasında qarşılıqlı əlaqəni müəyyənləşdirə bilməməsidir.
Dolayısı metod pul vəsaitləri ilə əlaqədar əməliyyatların və balansın
maddələrinin uçotuna və xalis mənfəətin məbləğində müvafiq dəyişikliklərin
aparılmasına əsaslanır, müəssisənin xalis mənfəəti və aktivlərində baş verən
dəyişikliklər arasında qarşılıqlı əlaqəni aydınlaşdırmağa imkan verir. Gəlir və
xərclərin elə növləri vardır ki, onlar pul vəsaitlərinə toxunmadan xalis mənfəət
yaradırlar. Təhlil prosesində gəlir və xərclərin həmin maddələrinə və xalis
mənfəətə müvafiq düzəlişlər edilir, çünki xərc maddələri pul vəsaitlərinin daxil
olmasından asılı deyil, vəsaitin xərclənməsi ilə müşayət olunmayan gəlirmaddələri
xalis mənfəətin məbləğinə təsir etmir.
Maliyyə hesabatlarının bütün istifadəçiləri praktiki öz maraqlarına uyğun
qərarların qəbulu üçün təhlilin müxtəlif metodlarından istifadə edirlər. Məsələn,
mülkiyyətçilər kapitalın gəlirliyini artırmaq və şirkətin dayanaqlı fəaliyyətini təmin
etmək üçün, kreditorlar və investorlar borclar və qoyuluşlar üzrə riskləri azaltmaq
üçün maliyyə hesabatlarını təhlil edirlər. Maliyyə hesabatlarının beynəlxalq
standartlara uyğunlaşdırılması təhlilin yeni metodikasından istifadəni zəruri edir.
Bu metodika tərəfdaşların seçilməsini əsaslandırmaq, müəssisənin maliyyə
dayanaqlığı səviyyəsini müəyyənləşdirmək, işgüzar aktivliyi və sahibkarlıq
fəaliyyətinin effektivliyini qiymətləndirmək üçün vacibdir.
Pul vəsaitləri axınının təhlili üçün informasiyanın əsas mənbəyi
müəssisənin mühasibat balansı (illik və rüblük hesabat forması № 1), “Mənfəət və
zərərlər haqqında hesabat” (forma № 2) və balansa əlavə (illik və rüblük hesabat
forması № 5) hesab edilir.
Pul axınlarının kompleks təhlili aşağıdakı suallara düzgün cavab tapmağa
imkan verir:
• hansı mənbələrdən nə qədər pul vəsaitləri daxil olur və onlardan istifadə
istiqamətləri hansılardır?;
• müəssisənin xüsusi vəsaitləri investisiya fəaliyyəti üçün kifayət edirmi?;
• müəssisə öz cari öhdəliklərini yerinə yetirmək vəziyyətindədirmi?;
• alınan mənfəətin və nağd pul vəsaitlərinin miqdarında kənarlaşmalar nə
ilə izah edilir?
 Mövzu 8. Kapitalın dəyəri və strukturu, dividend siyasəti.
8.1. Kapitalın iqtisadi mahiyyəti və funksiyaları.
8.2. Maliyyə leveridji və onun qiymətləndirilməsi.
8.3. Səhmdar cəmiyyətin divident siyasətinin mərhələlərı.

8.1. Kapitalın iqtisadi mahiyyəti və funksiyaları.

Müəssisənin perspektiv inkişafı prosesində onun maliyyə təhlükəsizliyinin
təmin edilməsi strateji metodlarının arsenalında kapitalın strukturunun idarə
edilməsi mühüm rol oynayır.
“Kapitalın strukturu” anlayışını iqtisadçılar müəssisənin xüsusi vəsaiti və
borc kapitalı arasındakı nisbət kimi xarakterizə edirlər. Bununla belə ayrı-ayrı
iqtisadçılar müəssisənin həm xüsusi vəsaitinə və həm də xarici kapitalına baxarkən
onlara müxtəlif konkret məzmun verirlər. Belə ki, əvvəllər “kapitalın strukturu”
anlayışına müəssisənin istifadə etdiyi xüsusi nizamnamə (səhmdar) kapitalı ilə
uzunmüddətli borc kapitalı arasındakı nisbəti kimi baxılmışdır. Bu anlayışın
məzmunun belə traktovkasına əsasən praktiki olaraq kapitalın strukturunun bütün
klassik nəzəriyyələri onun tərkibində emitirləşən səhmlərin və istiqrazların xüsusi
çəkisinin nisbətinin tədqiqinə qurulmuşdur. Kapitalın yalnız uzunmüddətli
növlərinin ayrılmasına əsaslanan kapitalın strukturu anlayışının xarakteristikasına
belə yanaşma bir çox müasir iqtisadçılara məxsusdur.
Kapitalın strukturu konsepsiyasından praktiki istifadə bazası genişləndikcə
bir sıra iqtisadçılar baxılan borc kapitalın tərkibini genişləndirməyi, ona
qısamüddətli bank kreditinin müxtəlif növlərini əlavə etməyi təklif etmişlər.
“Kapitalın strukturu” asnlayışının belə genişləndirilməsinin vacibliyini
müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsində bank kreditinin
rolunun artması və onun qısamüddətli növlərinin uzunmüddətliyə
restrukturizasiyasının geniş praktikası ilə əsaslandırmışlar.
Müasir dövrdə iqtisadçıların böyük əksəriyyəti söyləyirlər ki, “kapitalın
strukturu” anlayışına baxarkən müəssisənin həm xüsusi, həm də borc kapitalının
bütün növləri mütləq nəzərə alınmalıdır. Bu zaman xüsusi kapitalın tərkibinə təkcə
onun ilkin investisiyalaşdırılan həcmi deyil, həm də sonradan müxtəlif ehtiyatlar
və məqsədli fondlar şəklində onun yığılan hissəsi, həmçinin yenidən
investisiyalaşdırılmaya nəzərdə tutulan mənfəət (bölünməyən mənfəət) daxil
edilməlidir. Deməli, kapitalın strukturu müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətində
aktivlərin maliyyələşdirilməsi üçün istifadə olunan xüsusi və borc maliyyə
resurslarının bütün formalarının nisbətini ifadə edir.
Kapitalın strukturu müəssisənin bazar dəyərinin formalaşmasında mühüm
rol oynayır. Ona görə də kapitalın strukturu konsepsiyasına kapitalın dəyər
konsepsiyası və müəssisənin bazar dəyəri konsepsiyası ilə vahid nəzəri
kompleksdə baxılmalıdır.
Müəssisənin maliyyə təhlükəsizliyinin təmin edilməsi prosesində kapitalın
strukturunun strateji idarə olunmasının başlıca vəzifəsi onun
optimallaşdırılmasıdır. İstənilən müəssisədə kapitalın strukturunun
optimallaşdırılması onun məqsədli strukturunun müəyyənləşdirilməsini nəzərdə
tutur.
Müəssisənin gələcək inkişafının maliyyə təhlükəsizliyini təmin edən strateji
maliyyə menecmentinin mühüm obyekti onun pul axınlarıdır. Bu onunla izah edilir
ki, pul axınları praktiki olaraq müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin bütün
aspektlərinə xidmət edir. Müəssisənin ümumi maliyyə strategiyasının tərkib hissəsi
olan pul axınlarının effektiv idarə olunması xüsusi siyasətin işlənib hazırlanmasını
nəzərdə tutur. Bu siyasətin hazırlanması aşağıdakı mərhələlər üzrə həyata keçirilir:
1. Gələcək dövrdə müəssisənin pul axınlarının təhlili. Təhlilin əsas məqsədi
pul axınlarının kifayət qədər olması və onlardan effektiv istifadə səviyyəsini
müəyyənləşdirməkdir.
2. Müəssisənin pul axınlarının formalaşmasına təsir edən amillərin tədqiqi.
Tədqiqat prosesində müəssisənin pul axınlarına təsir edən amillər xarici və daxili
mühit amillərinə bölünürlər.
Xarici mühit amillərinə əmtəə bazarının konyukturu; fond bazarının
konyukturu, vergiqoyma siyasəti; təsərrüfat subyektləri tərəfindən hesablaşma
əməliyyatlarının aparılması sistemi; maliyyə kreditinin alınması imkanları; əvəzsiz
məqsədli maliyyələşmə vəsaitlərinin cəlb edilməsi imkanları və s. aid edilir.
Daxili mühit amillərinə müəssisənin həyat tsikli; əməliyyat tsiklinin
uzunluğu; məhsulun istehsalı və satışının mövsümlüyü; amortizasiya siyasəti;
əməliyyat leveridji əmsalı; müəssisənin sahibkarları və menecerlərinin maliyyə
mentaliteti aiddir.
3. Müəssisənin pul axınlarının idarə edilməsi siyasətinin tipinin
əsaslandırılması. Maliyyə nəzəriyyəsi müxtəlif mənbələrdən pul vəsaitlərinin daxil
olmasının formalaşması tiplərinə və onlara uyğun maliyyə risklərinin səviyyəsinə
görə müəssisənin pul axınlarının idarə edilməsi siyasətinin üç əsas tipini
müəyyənləşdirmişdir. Müəssisənin pul axınlarının aqresiv siyasəti, yumşaq siyasəti
və konservativ siyasəti.
4. Müəssisənin idarəetmə siyasətinin reallaşdırılmasını təmin edən pul
axınlarının optimallaşdırılması istiqaməti və metodlarının seçilməsi. Bu
optimallaşdırma gələcək dövrdə müəssisənin pul axınlarının effektivliyinin
yüksəldilməsinə yönəldilən idarəetmənin mühüm funksiyalarından biridir. 5.
Müəssisənin seçilmiş pul axınlarının idarəetmə siyasətinin reallaşdırılmasına
effektiv nəzarətin təşkili. Müəssisənin pul axınlarının optimallaşdırılması onların
strateji idarə edilməsinin ən vacib və mürəkkəb mərhələlərindən biridir. Pul
axınlarının optimallaşdırılması müəssisənin gələcək təsərrüfat fəaliyyətinin həyata
keçirilməsi şərtlərini və xüsusiyyətlərinin nəzərə almaqla onların təşkilinin effektiv
formalarının seçilməsi prosesini ifadə edir. Müəssisənin pul axınlarının
optimallaşdırılmasının əsas istiqamətləri aşağıdakılardan ibarətdir:
• Pul axınlarının həcminin balanslaşdırılması;
• Pul axınlarının sinxronlaşdırılması;
 • - Xalis pul axınlarının maksimumlaş
• Dırılması

8.2. Maliyyə leveridji və onun qiymətləndirilməsi.

Müəssisənin maliyyə təhlükəsizliyinin təmin edilməsi strategiyasının
işlənib hazırlanmasının əsas vəzifələrindən biri verilən maliyyə riski səviyyəsində
xüsusi kapitalın rentabellik səviyyəsinin maksimumlaşdırılmasıdır. Bu vəzifənin
reallaşdırılması mexanizmlərindən biri “maliyyə leveridji” hesab edilir.
Maliyyə leveridji xüsusi kapitalın rentabellik əmsalının dəyişilməsinə təsir
edən borc vəsaitlərindən müəssisənin istifadəsini xarakterizə edir. Başqa sözlə,
maliyyə leveridji müəssisənin istifadə etdiyi kapitalın həcmində borc vəsaitlərin
təzahürü ilə əmələ gələn və ona xüsusi kapitaldan əlavə mənfəət almağa imkan
verən obyektiv amili ifadə edir.
Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin yekun nəticə göstəricisi kimi xalis
mənfəət maliyyə resurslarından necə səmərəli istifadə olunmasından, yəni pul
vəsaitlərinin hara yönəldilməsindən, onların alınma mənbələrindən və
strukturundan bilavasitə asılıdır. Bu asılılıq ilk növbədə əsas və dövriyyə
vəsaitlərinin həcmində və strukturunda, həmçinin onlardan effektiv istifadə
olunmasında öz əksini tapır. Məhsulun maya dəyəri onun istehsalı və satışına
çəkilən xərclərin məcmusu olub təsərrüfat fəaliyyətini xarakterizə edən əsas
göstəricilərdən biridir. Məhsulun maya dəyərinin əsas elementləri istehsal
xarakterli dəyişən və şərti-daimi xərclərdir, onların arasındakı nisbət müəssisənin
seçdiyi texniki və texnoloji siyasətlə müəyyən edilir. Maya dəyərinin quruluşunun
dəyişilməsi mənfəətin məbləğinə əhəmiyyətli təsir göstərir. Əsas kapitala
investisiya qoyuluşu şərti-daimi xərclərin artması və dəyişən xərclərin isə azalması
ilə müşayiət olunur. Lakin bu xərclərin arasındakı asılılıq qeyri-xətti xarakter
daşıyır ki, bu da şərti-daimi və dəyişən məsrəflərin optimal şəkildə
əlaqələndirilməsini xeyli çətinləşdirir. Şərti-daimi və dəyişən məsrəflər arasında
qarşılıqlı əlaqə istehsal (əməliyyat) leveridji məfhumu ilə xarakterizə edilir.
Əgər istehsal xarakterli şərti-daimi xərclərin məcmu xərclərin tərkibində
xüsusi çəkisi yüksəkdirsə, onda müəssisədə istehsal leveridjin səviyyəsi də
yüksəkdir. Belə şəraitdə istehsalın həcminin hətta cüzi miqdarda dəyişilməsi
mənfəətin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişilməsinə səbəb ola bilər, çünki istənilən halda
müəssisədə istehsal xarakterli daimi xərclər olmalıdır.
Beləliklə, əməliyyat leveridjin dəyişilməsi ilə şərtlənən faiz və vergi
ödəmələrinə qədər mənfəətin dəyişməsi kəmiyyətcə istehsal riskini ifadə edir.
Əməliyyat leveridjin səviyyəsi nə qədər yüksək olarsa, müəssisədə istehsal riskinin
səviyyəsi də bir o qədər yüksək olar.
Əməliyyat leveridjin səmərəsi onunla şərtlənir ki, istehsal proseslərinin
mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması üzrə bütün tədbirlər iqtisadi cəhətdən
faydalıdır, daha doğrusu yeni texnika və texnologiyaların tətbiqi müəssisəyə
rəqabət üstünlüyü əldə etməyə imkan verir. Əgər investisiyalaşma obyekti düzgün
seçilibsə, ona qoyulan vəsait tezliklə ödənilir və sahibkar əlavə gəlir əldə edir.
İnvestisiyalaşdırmanın prioritet istiqamətlərinin düzgün seçilməsi və müəssisənin
texniki silahlanma səviyyəsinin yüksəldilməsi həm müəssisənin səmərəli fəaliyyət
göstərməsi üçün, həm də sahibkarın strateji marağının ödənilməsi üçün faydalıdır.
Əməliyyat leveridjin yüksəldilməsi əlavə gəlir gətirən, yüksək riskli tədbirlərin
hərtərəfli əsaslandırılmasını tələb edir.
Beləliklə, əməliyyat leveridjin müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin idarə
olunmasında rolu və əhəmiyyətini tezis şəklində aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:
• ümumi cari xərclərin tərkibində istehsal xarakterli şərti-daimi xərclərin
xüsusi çəkisinin çox böyük olması əməliyyat leveridjin səviyyəsinin yüksək
olmasını xarakterizə edir;
• müəssisənin texniki silahlanma səviyyəsinin yüksəldilməsi əməliyyat
leveridjin və ona uyğun istehsal riskinin artması ilə müşayiət olunur;
• əməliyyat riskinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, istehsal xarakterli şərti-
daimi xərclər cari gəlirlərin rəqsetmə mənbəyi kimi maddi-texniki bazanın
seçilməsi ilə müşayiət olunur. Deməli, bu mütləq gəlirlə nəticələnməlidir, əgər
seçim səhvdirsə cari gəlir xərci ödəmək üçün kifayət etmir;
• müəssisənin texniki silahlanma səviyyəsinin yüksəldilməsi əməliyyat
leveridjin və ona uyğun istehsal riskinin artması ilə müşayiət olunur;
• əməliyyat leveridjin səviyyəsi yüksək olan şirkətlər üçün istehsalın
həcminin cüzi dəyişilməsi istehsal xarakterli şərti-daimi xərclərin qaçılmaz olması
ucbatından mənfəətin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişilməsinə səbəb ola bilər;
• əməliyyat leveridji nisbətən yüksək olan şirkətləri investorlar, kreditorlar
daha riskli sayır və onlara az maraq göstərirlər.
• Yuxarıda göstərilən fikirləri ümumiləşdirərək belə nəticə çıxarmaq olar
ki, əməliyyat leveridjini qiymətləndirməyi və idarə etməyi bacaran sahibkar öz
fəaliyyətində uzun müddət uğur qazana bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, əməliyyat
leveridji inersiya göstəricisidir, müəssisənin maddi-texniki bazasında aparılan
radikal struktur dəyişiklikləri ilə əlaqədardır və ona görə də həmin göstəricinin
kəskin şəkildə dəyişməsi praktiki olaraq qeyri-mümkündür. Uzunmüddətli
maliyyələşdirmə mənbəyi kimi xüsusi və borc vəsaitlərin nisbəti, borc vəsaitlərin
məqsədyönlü və səmərəli istifadəsi ilə əlaqədar olaraq maliyyə riski yaranır.
Xüsusi və uzunmüddətli borc vəsaitləri arasında optimal nisbət necə olmalı və bu
mənfəətə necə təsir etməlidir? Məhz bu suala düzgün cavab tapmaq üçün maliyyə
leveridji göstəricisindən istifadə edilir. Araşdırmalar göstərir ki, maliyyə leveridjin
səviyyəsi şirkətin xarici investorlardan nə dərəcədə asılı olması ilə birbaşa
əlaqədardır, yəni düzmütənasibdir

Maliyyə alətinin çiyini maliyyə asılılığı əmsalı adlanır. Bu əmsalın yüksək

olduğu müəssisələrə banklar böyük ehtiyatla kredit verirlər, öz riskini ödəmək
üçün kreditorlar faiz dərəcəsini artırmaq məcburiyyətində qalırlar.
 Maliyyə riskini qiymətləndirmək üçün maliyyə leveridjin gücü tətbiq edilir.
Bu göstərici borc vəsaitləri üzrə faizin müəssisənin mənfəətinə nə dərəcədə ciddi
təsir göstərməsini kəmiyyətcə qiymətləndirməyə imkan verir. Əgər müəssisə borc
vəsaitlərindən istifadə etmirsə, onda maliyyə leveridjin gücü vahidə bərabərdir,
digər hallarda isə vahiddən böyük olur. Maliyyə leveridjin təsir gücü nə qədər
yüksək olarsa, müəssisənin maliyyə riski də bir o qədər yüksək olar.
Maliyyə leveridjin mahiyyətini, əhəmiyyətini və səmərəsini aşağıdakı kimi
ifadə etmək olar:
• uzunmüddətli maliyyələşmə mənbələrinin tərkibində borc kapitalın xüsusi
çəkisinin çox olması maliyyə leveridjin yüksək səviyyəsi kimi xarakterizə olunur;
• maliyyə leveridji şirkətin investorlardan maliyyə asılılığının mövcud
səviyyəsini və dərəcəsini göstərir;
• uzunmüddətli kreditlərin və borcların alınması maliyyə leveridjin və ona
uyğun olaraq maliyyə riskinin artması ilə müşayiət olunur;
• maliyyə riskinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ödənişlər müntəzəm və
məcburi xarakter daşıyır, maliyyələşmə mənbələri çatışmayan halda aktivlərin bir
hissəsinin ləğv edilməsinə zərurət yaranır. Bu nəticə etibarı ilə birbaşa və dolayısı
itkilərin yaranmasına səbəb olur;
• maliyyə leveridjin səviyyəsi yüksək olan şirkətlərdə faiz və vergi
ödəmələrinə qədər mənfəətin cüzi dəyişilməsi xalis mənfəətin əhəmiyyətli
dərəcədə dəyişilməsinə gətirib çıxara bilər;
• maliyyə leveridjin və ona uyğun maliyyə riskinin idarə edilməsi bəzi
məqsədlərə artıq nail olunması deməkdir.
Maliyyə leveridji nəzəri cəhətdən 0-a bərabər ola bilər. Bu zaman şirkət öz
fəaliyyətini xüsusi kapitalı, yəni mülkiyyətçilərin təqdim etdikləri kapital və
mənfəətdən investisiya qoyuluşu üçün ayrılan vəsait hesabına maliyyələşdirir.
Həmin şirkət çox vaxt maliyyə cəhətdən asılı olmayan şirkət hesab edilir. Borc
kapital cəlb edən şirkət isə maliyyə leveridji yüksək olan, yaxud maliyyə cəhətdən
asılı olan şirkət sayılır.
Maliyyə leveridjin pozitiv potensialı (effekti) onunla müəyyən edilir ki,
borc kapital xüsusi kapitaldan ucuz başa gəlir. Maliyyə leveridjin neqativ
potensialı (effekti) isə onunla müəyyən edilir ki, borc kapitalın faiz ödənişi
məcburidir, səhmdarlara mənfəətdən divident verilmir.
Maliyyə menecmentinin səmərəli təşkili üçün əməliyyat leveridji və
maliyyə leveridjinin birgə səmərəsinin hesablanması vacibdir. Əməliyyat
leveridjinin gücünü maliyyə leveridjinin gücünə vurmaq yolu ilə onların birgə
səmərəsi hesablanılır. Əməliyyat leveridji və maliyyə leveridjinin birgə səmərəsi
səhmdar cəmiyyətlərin fəaliyyəti ilə bağlı məcmu riskləri qiymətləndirməyə imkan
verir, habelə satışın həcminin bir faiz dəyişilməsi zamanı bir səhmə düşən xalis
mənfəətin həcminin dəyişilməsi faizini ifadə edir.
 8.3. Səhmdar cəmiyyətin divident siyasətinin mərhələlərı.
Səhmdar cəmiyyətin dividend siyasəti səhmdarların dividend alması
sahəsində əmlak iddialarının ödənilməsinə rəğmən cəmiyyətin mövqeyini əks
etdirən fəaliyyət proqramıdır, cəmiyyətin maraqları və səhmdarların əmlak
maraqları arasında müəyyən balansın təmin edilməsidir. SC-nın dividend
siyasətinə həm də direktorlar şurasının, idarə heyətinin (direktorun) dividendlərin
ödənilməsi, səhmdar kapitalın strukturu (adi və imtiyazlı səhmlərin nisbəti),
emissiya siyasəti, törəmə bazarda səhmin dövriyyəsi və onların bazar dəyəri
üzərində nəzarət üzrə mövqeyi daxildir.
Dividend siyasətinin və kapitalın strukturunun seçilməsi şirkətin ən mühüm
maliyyə qərarları sayılır. Dividend siyasəti sərmayə qoyuluşunun və
kreditləşdirmənin həcmi verildiyi hallar üçün müəyyən edilir. Dividend siyasəti
dedikdə, dividend ölçüsünün, dividend ödəmələrinin maliyyələşmə mənbələrinin,
habelə dividendlərin ödəmə formalarının (pul və ya səhmlərlə) seçilməsi başa
düşülməlidir.
Səhmin gəlirliliyi investorlar tərəfindən
alınan dividednlərdən və alqı-satqı qiymətləri arasındakı
məzənnə fərqindən yaranır. Əgər dividendlər güclü
tərəddüd edirlərsə, onda məcmu gəlirin dəyişməz qalması üçün məzənnə
fərqi də dəyişməlidir. Beləliklə, dividendlər azaldılarkən investorlar səhmlərin alış
qiymətinin aşağı salınması hesabına məzənnə gəlirinin artırılmasını tələb
edəcəklər. Bu isə cari kotirovkaların aşağı düşməsinə gətirib çıxaracaqdır.
Dividendlərin artırılması halında isə əksinə. Nəticədə dəyişkən dividendlərlə
səhmin qiyməti dəyişməz dividendlərlə səhmin qiymətinə nisbətən daha çox
tərəddüd edəcəkdir. Riski sevməyən investorlar qiymətləri daha az tərəddüd edən
səhmlərə üstünlük verirlər və onlara görə daha yüksək qiymət ödəməyə hazırdırlar.
Səhmdar cəmiyyətlərdə mənfəətin yenidən investisiyalaşdırılması üçün əlverişli
iqlimin formalaşması cəmiyyətin uğurlu, dayanıqlı işləri, yaxşı perspektivləri və
eləcə də investorlara inam yaradan dividend siyasəti ilə əlaqədardır. Bu cür
vəziyyət cəmiyyətin yüksək maliyyə-iqtisadi göstəriciləri, xüsusilə rentabelliyi,
likvidliyi və buraxılan məhsula pozitiv qiymət dinamikası ilə müdafiə olunur.
Normal şəraitlərdə dividendlərin aşağı salınması şirkətlərin bazar
mövqelərini sarsıdır və nüfuzunu səhmdarlar, kreditorlar və investorların gözündən
salır. Xarici şirkətlərin çoxu mütləq kəmiyyətcə sabit dividendlər ödəməyə
çalışırlar, hansılardakı mənfəət tərəddüdləri əks olunmur. Bir sıra şirkətlər bir
səhmə görə sabit, təsbit olunmuş mənfəət faizi ödəyirlər. Belə ki, Amerika
şirkətlərindən biri aşağıdakı dividend siyasətini yeridir: “Dollar şirkət üçün, dollar
səhmdarlar üçün”. Digər səhmdar şirkətlər isə rüblük aşağı səviyyəli dividend
ödəməyə üstünlük verirlər və ilin sonunda əldə olunan mənfəətin real
səviyyəsindən dividendə əlavələr edirlər. Qərb şirkətləri üçün rüblük dividendin
ödənişi ən çox yayılmış bir təcrübədir. Xarici şirkətlərin dividend siyasəti sabit və
yüksək dividend ödənişlərinə yönəldilmiş və son nəticədə səhmlərin bazar
dəyərlərinin yüksəldilməsinə yönəldilmişdir. Yalnız belə dividend siyasətinin
Azərbaycanı səhmdar cəmiyyətlərində tətbiqi səhmdarların inamını xeyli artırar və
onların beynəlxalq fond bazarlarına çıxışına imkan verərdi. Dividend siyasəti
biznesin maliyyələşdirilməsi sahəsində müəssisə rəhbərinin qəbul etdiyi qərarların
tərkib hissəsidir. Biznesin maliyyələşdirilməsi mənbəyi kimi müəssisənin
sərəncamında qalan mənfəətin məbləği dividendin ödənilməsi əmsalından asılıdır.
Lakin müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin inkişafına nə qədər çox mənfəət
yönəldilərsə, dividentin ödənilməsinə bir o qədər az pul qalacaqdır. Beləliklə,
müəssisənin dividend siyasətinin mühüm aspekti dividendin ödənilməsi və
müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin inkişafı arasında mənfəətin bölüşdürülməsində
optimal nisbətin müəyyənləşdirilməsidir.
Müəssisənin dividend siyasəti onun maliyyə resurslarının formalaşmasının
idarə edilməsi siyasətinin tərkib hissəsi olub müəssisənin bazar dəyərini
maksimum artırmaq məqsədilə mənfəətin istehlak və kapitallaşan hissələri arasında
nisbətin optimallaşdırılmasını nəzərdə tutur. Müəssisənin dividend siyasətinin
formalaşmasına üç yanaşma mövcuddur: konservativ, yumşaq (kompromis) və
aqressiv. Bu yanaşmalardan hər birinə dividend siyasətinin müəyyən tipi uyğun
gəlir.
Səhmdar cəmiyyətin dividend siyasətinin əsas tipləri
Səhmdar cəmiyyətin dividend siyasəti aşağıdakı mərhələlər üzrə
formalaşdırılır:
 dividend siyasətinin formalaşması zəminlərini müəyyənləşdirən əsas
amil-lərin nəzərə alınması;
 seçilmiş dividend siyasətinə uyğun mənfəətin bölüşdürülməsi
mexanizmi-nin işlənib hazırlanması;
 bir səhmə dividend ödənilməsi səviyyəsinin proqnozlaşdırılması;
 səhmdar cəmiyyətin maliyyə strategiyasına uyğun dividend siyasəti
tipinin seçilməsi;
 dividendin ödənilməsi formasının müəyyən edilməsi;
 dividend siyasətinin effektivliyinin qiymətləndirilməsi.
 Səhmdar cəmiyyəti dövriyyədə olan səhmlər üzrə aralıq (rüblük,
yarımillik) və illik dividend ödəyə bilər.

Qanunvericiliyə əsasən adi səhm üzrə dividend səhmdar cəmiyyətin

sərəncamında qalan xalis mənfəətin səhmdarlara hər bir adi səhm üzrə hesablanmış
ödənişlər şəklində bölüşdürülən hissədir. İmtiyazlı səhm üzrə dividend səhmdar
cəmiyyətin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrindən asılı olaraq, sahiblərinə
səhmlərin nominal dəyərinin sabit faizi şəklində ödənilən vəsaitdir. Həmin vəsaitin
ödənilməsi üçün səhmdar cəmiyyəti öz vəsaitləri hesabına xüsusi fond yarada
bilər.
Dividend siyasəti səhmdarların dividend alması sahəsində əmlak
iddialarının ödənilməsinə rəğmən səhmdar cəmiyyətin mövqeyini əks etdirən
fəaliyyət proqramıdır, səhmdar cəmiyyətin maraqları və səhmdarların əmlak
maraqları arasında optimal nisbətin işlənib hazırlanmasıdır.
Dividend modellərini iki qrupa ayırmaq olar: dividend siyasətinin özünün
modelləşdirilməsi və dividend siyasətinin müəssisənin bazar dəyərinə təsirinin
müəyyənləşdirilməsi. Birinci qrupa C.Linter modeli, ikinci qrupa isə Qordin,
Miller-Modilyanı və Miller Roka modelləri aiddir.
C.Linterə görə müəssisənin məqsədli dividend səviyyəsi mövcuddur və o,
aşağıdakı amillərdən asılıdır:
• cari mənfəət;
• sahənin inkişaf perspektivləri və mənfəətin həcmi;
• investisiya proqramı;
• dövriyyə kapitalına tələbat;
• müəssisənin maliyyə imkanları, kapital bazarına daxil olmağın
mümkünlüyü;
• borc vəsaitlərinin və yeni səhm buraxılışının istifadəsi üzrə müəssisənin
siyasəti.
Azərbaycan Respublikasında səhmdar cəmiyyətlərin dividend siyasətinin
formalaşmasının ən geniş yayılmış üsulu “qalıq prinsipi” sayılır. Bu prinsip üzrə
dividendin ödənilməsi cəmiyyətin sosial və investisiya proqramlarının
müəyyənləşdirilməsi təmin edildikdən sonra həyata keçirilir.
Dividend siyasətin formalaşmasının mühüm mərhələsi dividendlərin
ödənilməsi formasının seçilməsidir. Həmin formalardan əsaslarını nəzərdən
keçirək:
Dividendlərin nağd pulla (çeklə) ödənilməsi. Bu dividend ödənişinin həyata
keçirilməsinin ən sadə və geniş yayılmış formasıdır.
Dividendlərin səhmlərlə ödənilməsi. Bu forma səhmdarlara dividend
ödənişi məbləğində yeni emitentli səhmlərə təqdim edilməsini nəzərdə tutur.
Avtomatik yenidən investisiyalaşdırma. Bu ödəniş forması səhmdarlara
hüquq verir ki, fərdi seçim etsinlər – dividendləri nağd alsın, yaxud onları əlavə
səhmlərə investisiyalaşdırsınlar.
Şirkətin səhmlərinin alınması. Buna dividendlərin yenidən
investisiyalaşdırılması formalarından biri kimi baxılır, hansıki dividend fondu
məbləğində şirkət fond bazarında azad tədavüldə olan səhmlərin bir hissəsini alır.
Bu da qalan hər bir səhmə düşən mənfəətin həcmini çoxaltmağa və gələcək dövrdə
dividend ödənişi əmsalını yüksəltməyə avtomatik imkan verir
 Mövzu 9. Maliyyələşmə mənbələrinin idarə edilməsi
9.1. Muəssisə fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi üsulları.
9.2. Maliyyə lizinqi.
9.3. Biznesin vencur maliyyələşdirilməsi.

9.1. Muəssisə fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi üsulları.

İstənilən müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin əsas istiqaməti, müəssisənin
istehsal-təsərrüfatını pul vəsaiti ilə təmin edən, həmçinin onun sadə və geniş təkrar
istehsalı üçün istifadə olunan pul fondunun yaranmasıdır.
Müəssisənin pul fondunun yaranması onun təşkilindən başlayır.
Nizamnamə kapitalı – müəssisənin şəxsi vəsaitinin əsas I mənbəyidir. Onun
miqdarı təşkilatın nizamnaməsində göstərilir və qoyulmuş qaydada qeydiyyatdan
keçir. Nizamnamə kapitalının əsas və dövriyyə kapitalları yaradılır. Bunlardan isə
uyğun olaraq əsas və dövriyyə vəsaitinin yaradılmasına sərf edilir.
Əlavə kapital – bu bütün il ərzində aşağıdakı kanallar üzrə müəssisəyə
daxil olan, müəssisənin şəxsi vəsaitinin pul fondudur:
• Yenidən qiymətləndirmə nəticəsində əsas fondun dəyərinin artımı;
• Aksiyaları öz nominal dəyərindən artıq qiymətə satışından gələn gəlir
(qiymətli kağızların buraxılış gəliri);
• İstehsalat məqsədi ilə havayı əldə edilən pul və material sərvətləri.

Əlavə kapital müəssisə tərəfindən nizamnamə kapitalının artırılmasında və

ziyanların ödənməsində istifadə oluna bilər (yoxlama ilinin fəaliyyətindən, yenidən
qiymət qoyma nəticəsində, mülkiyyətin dəyərinin aşağı düşməsindən).
Ehtiyat kapitalı – SC nizamnaməsi vasitəsilə təyin olunmuş, lakin
nizamnamə kapitalının 15%-dən az olmamaqla müəssisənin pul fondudur. Onun
yaradılması üçün müəyyən həddə çatana qədər hər il müəssisənin xalis gəlirindən
5% tutulur.
Bazar iqtisadiyyatında ehtiyat kapitalının olması, müəssisənin davamlı
maliyyə vəziyyətinin saxlanması üçün əsas şərtdir. Müəssisə ziyanların ödənməsi,
həmçinin müəssisənin lazımi gəliri olmadıqda dividendlərin ödənməsi üçün ehtiyat
kapitalından istifadə edir. Yığım fondu – istehsalatı inkişaf etdirmək üçündür. O
xalis gəlirdən yaradılır. Müəssisə bu fonddan dövriyyə vəsaitinin artırılmasını
təmin və kapital qoyuluşunu maliyyələşdirir. O həmçinin müəssisənin nizamnamə
kapitalının artması üçün mənbədir. Belə ki, istehsalatın inkişafını qoruyan vəsait
müəssisənin mülkiyyətini artırır.
Tələbat fondu – müəssisənin xalis gəlirindən yaradılan, müəssisə işçilərinin
maddi tələbatını ödəməyə yönəldilmiş, qeyri-istehsal sahələrini maliyyələşdirən,
kompensasiya xarakterli ödənişlərə sərf olunan pul vəsaitidir.
Valyuta fondu – yalnız xaricə məhsul göndərməkdən valyuta əldə edən və
xarici əməliyyatlar üçün valyuta alan müəssisələrdə yaradılır.
 Maliyyə ehtiyatları – bu müəssisənin geniş surətdə təkrar istehsalını sərf
olunan xərcləri ödəmək və maliyyə öhdəliklərini yerinə yetirmək üçün təyin
olunmuş xaricdən daxilolan pul və gəlir formasındakı pul vəsaitinin cəmidir.
Maliyyə ehtiyatları, xarici və daxili bölmələrə ayrılan iki müxtəlif mənbədən
yaradılır. Daxili mənbələr şəxsi xüsusi vəsait və təsərrüfatın nəticələri ilə əlaqədar
ona bərabər vəsaitlər hesabına yaradılır. Xarici – müəssisə xaricdən daxil
olan ehtiyatlar hesabına əmələ gəlir.
Xarici və daxili mənbələrdən daxil olan maliyyə ehtiyatlarının tərkibi
şəkildə verilmişdir. Daxili mənbə maliyyə ehtiyatları arasında əsas yeri qazanc və
amortizasiya tutulmaları tutur. Qazanc, müəssisənin son nəticəsi olaraq,
istehsalatın fəaliyyət prosesində əmələ gəlir. Rəqabət şəraitində əmək kollektivi
gəlirin artmasında maraqlıdırlar. Çünki gəlir istehsalatın artması üçün mənbə, o da
öz növbəsində müəssisənin işçilərinin maddi rifahının artmasına səbəb olur. Lakin
belə gəlir mənbəyi kimi müəssisənin təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində əldə edilən
bütün ümumi gəlirin hamısı deyil, yalnız bütün vergi və ödəmələri büdcəyə
keçirdikdən sonra qalan, xalis gəlir adlanan hissəsidir. O, yığım, tələbat və ehtiyat
fondlarının yaranmasına sərf edilir. Fəaliyyətdə olan müəssisədə pul dövriyyəsinin
başlanğıc və son nöqtəsini təyin etmək çox çətindir. Müəssisənin malik olduğu
(şəklin mərkəzi hissəsi) pul vəsaitinin həcmi zaman-zaman dəyişir və istehsalat
prosesinin xüsusiyyətindən satış həcmindən, debitor borclarının ödənməsindən və
s. asılıdır.
Xammal ehtiyatının yarımçıq istehsalın, anbarda hazır məhsulun miqdarı,
debitor borclar və ödənməli kommersiya kreditləri də satışdan, istehsalat
prosesindən, müəssisənin kredit borclarına münasibətdə maliyyə siyasətindən,
ehtiyatın yaradılmasından asılı olaraq titrəyir.
Pul dövriyyəsi idarəetmə prosesi pul vəsaiti hərəkətinin uzunmüddətli
perspektivini proqnozlaşdırmaqdan ibarətdir ki, bu da öz növbəsində müəssisənin
maliyyə vəziyyətinə göstərdiyi təsirlə qiymətləndirilir.
Pul dövriyyəsi ilə idarəetmə – bu müəssisənin pul dövriyyəsi bütün
kapitalın tam dövriyyəsi, maliyyə ehtiyatlarının hərəkəti, müəssisənin digər iqtisadi
qüvvələri ilə maliyyə münasibətlərinin hərtərəfli təhlili əsasında yaxın gələcək
üçün perspektivi, pul vəsaiti axınının intensivliyini və həcmini düzgün hesablamaq
deməkdir.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində maliyyə ilə idarəetmə prosesində istənilən
sahibkar subyekt maliyyə bazarında müxtəlif rollarda çıxış edə bilər: qiymətli
kağızların investoru və qiymətli kağızlar buraxan, borc alan və kredit verən.
Bu zaman ortaya çıxan məsələlər 3 qrupa bölünən müxtəlif maliyyə alətləri
ilə həll olunur:
• pul vəsaiti (kassada olan pul vəsaiti, ödəmə və digər hesablarda);
• kredit alətləri (istiqraz, müqavilələr, forvard kontraktları);
• müəssisənin nizamnamə kapitalında müxtəlif üsullarla iştirakı (səhm, pay,
hissə).
 İdarəetmə obyektinə çoxsaylı metodların köməyi ilə təsir göstərilir. Əsas
metodlar qrupu, bilavasitə dövlət iqtisadiyyatı mərkəzləşdirilmiş idarəetmə
üsullarından təşkil olunmuşdur. Bu metodlar ümumiqtisadi xüsusiyyət daşıyır.
Onlara vergiqoyma, kredit vermək, amortizasiya hesaba köçürmə, kassa və hesabat
əməliyyatları, sığorta, qiymətqoyma və s. aiddir. Kommersiya təşkilatlarının
fəaliyyəti ilə proqnozlaşdırılması, maliyyə və vergi planlaşdırılması əsaslanır.
Mürəkkəb sistem və proseslərin təhlil və sintezini müasir metodların tətbiqi
əsaslanır.Belə metodlar, real bazar iqtisadiyyatı proseslərinin əsas xüsusiyyət və
tendensiyalarının riyazi modellərdə tam uyğun əks olunmasına imkan verir.
Bir qayda olaraq maliyyə mənbələri əsasən iki qrupa bölünür.
1) Xüsusi
• Şəxsi vəsait
• Partnyorların vəsaiti
• Gəlirlər
• Amortizasiya
• Aktivlərin satışı
• Səhmlərin satışı
• Debitor borcları
2) Əldə edilmiş
Qohumlar və dostlar
Bank kreditləri
Malgöndə rənlərin krediti
Sığorta ödəmələri
Hökümət proqramı
Aktivlər altı kreditlər
Vençur kapitalı
Əlbəttə ən sadə və etibarlı maliyyə vəsaiti – şəxsi vəsaitdir. Xüsusi kapital
– bu ya əmanətdir, ya da şəxsi vəsaitdir ki, hər-hansı bir şəxsi vəsaitin satışından
əldə edilmişdir. Lakin işi heç də tək başına görmək vacib deyildir. Etibarlı
partnyorları da işə cəlb etmək olar ki, onlar da müəssisənin ortaq sahiblərindən ola
bilər və müəssisənin idarə edilməsində bərabər hüquqlu iştirak edə bilər.
Müəssisə partnyotlarla birlikdə qurularkən mütləq onunla hüquqi vəzifələr,
əmanətin miqdarı, bölgülər, habelə biznes işinin son məqsədi haqqında rəsmi
müqavilələr bağlanmalıdır.
Bu işdə ən mühüm məsələ ondan ibarətdir ki, etibarlı, inanılmış, sizin ideya
və düşüncələrinizlə bölüşən insanlarla işi qurasan.
Biznesin inkişafı üçün xüsusi mənbələrdən gələn gəlirlərdən, amortizasiya
köçürmələrindən səhmlərdən (aksioner cəmiyyətlər üçün) əldə edilmiş gəlirdən
müəssisə fəallarından, habelə debitor borclarından istifadə edilir.
Başqa yerdən əldə olunmuş vəsait şəxsi vəsaitdən fərqli
olaraq geri qaytarılmalıdır.
 • Biznesin açılması və ya müəyyən iş qurmaq üçün xeyli pul vəsaiti tələb
olunursa bu zaman kredit almaq olar.
• Kredit verilməsi iki yolla həyata keçirilir:
1) Təsərrüfatçı subyektə pul formasından bir başa ssuda (bank krediti)
kredit verilir;
2) Müxtəlif hesablar kimi kreditin verilişi – başqa sözlə desək müəyyən
vaxtla ödəmə (ticarət krediti).
Bank krediti müəyyən müddətə və müəyyən edilmiş kredit faizi əsasında
verilir. Bu veksel adı ilə borc öhdəliyi kimi də verilə bilər. Banka kreditin bir
forması da belədir ki, bank öz hesabına firmaya icazə verir ki, qoyulmuş
məbləğdən daha artıq pul xərclənsin. Belə kredit overdraft adlanır ki, bu
əməliyyata görə də firma banka faiz ödəyir.
Maliyyə, pul axını səmərəli idarə edilməsi üçün mal dövriyyəsinin optimal
ölçüsünün müəyyənləşdirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əldə kifayət qədər
nağd pul olmadıqda müəssisəni müflisləşməyə gətirib çıxara bilər və ya əksinə nə
qədər tez firma inkişaf edərsə bir o qədər nağdsız pul qalma ehtimalı azalar.
Həddən çox dövriyyə vəsaitinin toplanması da uğurlu göstərici hesab oluna bilməz.
Belə ki, malın tədricən “ölməsinə” səbəb olur və onun istifadəsinin səmərəsini
aşağı salır.
Mal dövriyyəsi cari aktivlər və qısa müddətli öhdəçilik arasındakı fərqə
bərabərdir.
Maliyyə işinin səmərəli idarə edilməsi onu da nəzərdə tutur ki, müəssisənin
öz borclarını ödəmə vaxtı onun debitorlarının borclarını ödəmə vaxtından qabaq
olsun.
Beləliklə, menecmentin funksiyası mal dövriyyəsinin cari idarəedilməsi üç
vəzifənin həll edilməsinə səbəb olur:
• pul vəsaitlərinin daxil olmasını sürətləndirmək
• kredit verənlərlə hesab vaxtının uzadılması
• azad olmuş malın yerinə mal qoyulması.
• Amortizasiya tutulmaları (tutulmuş məbləğ) – köhnəlmiş istehsalat
fondunun və qeyri-maddi aktivlərin dəyərinin pulla ifadəsi deməkdir.
• Amortizasiya tutulmaları məhsulun maya dəyərindən ibarətdir və sonra
məhsulun realizəsindən gələn pul şəklində müəssisəni haqq-hesab hesabına
qaytarılır. Bu isə yığım fondunun yaradılması üçün daxili mənbə rolunu ifa edir.
• Maliyyə ehtiyatları, maliyyə bazarında səhm, istiqraz və digər qiymətli
kağızların satışından, həmçinin istiqraz vəsaiti və iri həcmli investisiyalardır. Onlar
üçüncü şəxs qarşısında hüquqi təsərrüfat öhdəliklərindən ibarətdir: uzunmüddətli
və qısamüddətli bank kreditləri, istiqraz vərəqələri, həmçinin veksel şəklində digər
müəssisələrin vəsaiti. Bu vəsaitlər ödəmək və qaytarılmaq şərtilə müəssisələrə
müvəqqəti istifadəyə verilir.
 Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin idarə edilməsi üçün istifadə olunan
informasiyalar aşağıdakılardan ibarətdir:
1) Mühasibat hesabatı;
2) Maliyyə təşkilatları nın məlumatı;
3) Bank sisteminin informasiyası;
4) Bazar konyukturu haqqında məlumatlar;
5) Digər məlumatlar.

9.2. Maliyyə lizinqi.

Hazırki şəraitdə baş vermiş köklü iqtisadi dəyişikliklər investisiya və
kapitalın cəlb edilməsində müasir mülkiyyət münasibətləri üçün heç də ənənəvi
sayılmayan vasitələrdən istifadə olunmasını tələb edir. İnkişaf etmiş bazar
iqtisadiyyatı ölkələrində lizinq sektoru kapital bazarında bütün maliyyə
resurslarının yarıdan çoxunu təmin edir. Müasir təsərrüfatçılıq şəraitində lizinqin
çox münasib və rentabelli maliyyə resursu kimi nüfuza malik olması, həm də
faktiki olaraq perspektivli sahibkarın istənilən avadanlığı müxtəlif şərtlərlə lizinqə
götürə bilməsi imkanının mövcüdlüğü ilə şərtlənir.
Lizinqin əsas növləri kimi maliyyə və operativ lizinqlər, formaları kimi isə
bir çox əlamətlərə görə təsnifləşdirilən lizinqlər götürülür. Maliyyə lizinqi –
texnikanın uzun müddətə icarəyə verilməsini nəzərdə tutan daha geniş yayılmış
lizinq növüdür. Bu müddət lizinq obyektinin amortizasiya müddəti ilə müqayisə
olunandır və ya onu ötüb keçir, habelə istifadə dövründə amortizasiyanın dəyəri
tamamilə ödənir. İnkişaf etmiş dünya ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da
maliyyə lizinqinin müddəti obyektin amortizasiya dövründən aşağı olmamalıdır
Əslində maliyyə lizinqi özündə fəaliyyət göstərən kapital şəklində
uzunmüdətli kredit formasını ifadə edir. Maliyyə lizinqi onunla fərqlənir ki,
icarədar tərəfindən əmlakın servis xidmətini nəzərdə tutmur, müqavilənin təcili
dayandırılmasına yol vermir və tam amortizasiya olunmuş sayılır. Onun
reallaşdırılması zəruri texnikanın potensial icarədarının seçilməsini, istehsalçı ilə
qiymət və göndəriş müddətləri haqqında danışıqları, lizinq şirkətinin avadanlıq
alışını və bank ssudasının alınmasını nəzərdə tutur. Əlavə vəsaitlər cəlb etməklə
maliyyə lizinqi girov, sığorta, zəmanət və lizinq əmlakının əldə edilməsi məsələləri
mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Maliyyə lizinqinin məqsədli-icarədarların maliyyə hesabatında onların
istifadə etdiyi əmlakın və üzərlərinə götürdükləri öhdəliklərin obyektiv uçotu yolu
ilə baş verə bilən təriflərin yayılmasının qarşısının alınmasıdır.
Lizinq verən tərəfindən lizinq müqaviləsi üzrə əmlakın əldə edilməsi və
lizinq mürəkkəb, sosial-iqtisadi hadisə kimi çoxukladlı iqtisadiyyatın formalaşması
və istehsal fəaliyyətinin fəallaşdırılması üzrə ən mühüm xalq təsərrüfatı
funksiyalarını yerinə yetirir
Beləliklə, lizinq özündə təşkilati- iqtisadi münasibətlərin ən azı üç növünü:
icarə, investisiya və ticarəti birləşdirən sahibkarlıq fəaliyyəti sistemidir ki, onların
da hər birinin ayrı-ayrılıqda məzmunu spefifik əmlak maliyyə lizinq
münasibətlərinin mahiyyətini tam əhatə etmir.
Sxemdə lizinqin sadalanan funksiyalarından yalnız dördünün: maliyyə,
istehsal, təchizat və vergi imtiyazları funksiyalarının dəqiqləşdirilməsinə çalışaq.
Maliyyə funksiyası əmtəə istehsalçısının zəruri istehsal vasitələrinin tam
dəyəri haqqının birdəfəlik ödənilməsindən azad edilməsində və ona maddi əşya
formasında uzunmüddətli kreditin verilməsində ifadə olunur. Lizinqin istehsal
funksiyası istehsalat vəzifələrinin bahalı və mənəvi cəhətdən köhnəlmiş maşınların
alınması yolu ilə deyil, müvəqqəti istifadə yolu ilə operativ olaraq həll
edilməsindən ibarətdir. Bu, istehsalın maddi-texniki bazasının təkmilləşdi-
rilməsinin, yeni texnika və texnologiyanın tətbiqinin səmərəli üsuludur. Tam
servisli lizinq zamanı əmlakın verilməsi geniş servislə, məsələn, texniki xidmət,
xammalla, iş qüvvəsi ilə təchiz olunma və s. ilə müşaiyət edilə bilər. Satış
funksiyası istehlakçı dairəsinin genişlənməsini və yeni satış bazarlarının ələ
keçirilməsini əhatə edir. Vergi və amortizasiya güzəştlərinin alınması funksiyası
aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir:
- lizinq üzrə götürülmüş əmlak istifadəçinin balansında əks olunmaya bilər,
çünki mülkiyyət hüququnu lizinq verən özündə saxlayır;
- lizinq ödəmələri istehsal olunan məhsulun (xidmətin) maya dəyərinə aid
edilir ki, bu da müvafiq olaraq vergi tutulan mənfəəti aşağı salır;
- lizinq obyektinin normativ xidmət müddəti bazasında deyil, kontrakt
müddəti əsasında hesablanan sürətli amortizasiyanın tətbiq edilməsi əldə edilən
mənfəəti aşağı salır və əmlakın təzələnməsini sürətləndirir.
Nəticədə lizinq öz sferasına yeni obyektlər cəlb etməklə təkliflərin
diversifikasiyasına kömək edir, istehsal vasitələri bazarını inkişaf və
diversifikasiya etdirir.
Maliyyə lizinqi – texnikanın uzun müddətə icarəyə verilməsini nəzərdə
tutan daha geniş yayılmış lizinq növüdür. Bu müddət lizinq obyektinin
amortiazsiya müddəti ilə müqayisə olunandır və ya onu ötüb keçir, habelə istifadə
dövründə amortizasiyanın dəyəri tamamilə ödənir. Ümumi qəbul edilmiş tərifdən
göründüyü kimi, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş dünya ölkələrində olduğu kimi,
Azərbaycanda da maliyyə lizinqinin müddəti obyektin amortizasiya dövründən
aşağı olmamalıdır.
Əslində maliyyə lizinqi özündə fəaliyyət göstərən kapital şəklində
uzunmüddətli kredit formasını ifadə edir. Lizinq müqaviləsinin fəaliyyət müddəti
qurtardıqdan sonra istifadəçi əmlakı imtiyazlı və ya qalıq dəyərinə görə öz
mülkiyyətinə keçirə, güzəştli şərtlərlə müqaviləni və ya münasibətləri dayandıra
bilər. Maliyyə lizinqi onunla fərqlənir ki, icarədar tərəfindən əmlakın servis
xidmətini nəzərdə tutmur, müqavilənin təcili dayandırılmasına yol vermir və tam
amortizasiya olunmuş sayılır. Onun reallaşdırılması zəruri texnikanın potensial
icarədarının seçilməsini, istehsalçı ilə qiymət və göndəriş müddətləri haqqında
danışıqları, lizinq şirkətinin avadanlıq alışını və bank ssudasının alınmasını
nəzərdə tutur. Maliyyə lizinqi çərçivəsində onun müxtəlif şəkildəyişmələrini
fərqləndirmək lazımdır: müstəqil, sadə və mürəkkəb, qrup (səhmdar), birbaşa və s.
Müstəqil lizinq (qismən lizinq verən tərəfindən maliyyələşdirilir) iri lizinq
layihələrinin maliyyələşdirilməsi üçün bir neçə kredit təşkilatlarını birləşdirir. O,
lizinq verən tərəfindən bir-iki və ya bir neçə kreditordan lizinq obyekti dəyərinin
70-80 faizə qədər məbləğində uzunmüddətli borc pul vəsaitinin cəlb olunmasını
nəzərdə tutur.
Birbaşa maliyyə lizinqi isə əmlakın istehsalçısı və ya satanı sayılmayan
müstəqil olaraq bir icarədar tərəfindən aparılır. Bəzi ölkələrdə lizinqin bu növü
aşağıdakı tələblərə cavab verməklə kapital lizinqi hesab edilir:
• Sövdələşmənin qurtarması anına obyektə sahiblik hüququ icarədara
verilməlidir.
• Müqavilənin şərtləri rəqib torqlarından əmlakın alınması hüququnu
verməlidir.
• İcarənin davamlılığı lizinq obyektinin iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış
xidmət müddətinin 70-80 faizinə bərabər olmalıdır.
• Minimum lizinq ödəmələrinin diskontlaşdırılmış dəyəri lizinq verən
tərəfindən tutulan investisiya vergi krediti çıxılmaqla icarəy1ə götürülən obyektin
real dəyərinin 90 faizdən az olmamalıdır.
Operativ (əməliyyat) lizinq – lizinq alanın öz məsuliyyət və riskinə görə
aldığı əmlakını, onun normativ xidməti müddətində dəfələrlə icarəyə vermək
imkanını nəzərdə tutur .
Operativ lizinq zamanı lizinq alan mülkiyyətçi hüququnda əmlaka sahiblik
ilə əlaqədar risklərdən qaçmağa və ya onu aşağı salmağa, habelə, avadanlığın
təmiri və ya boş dayanması zərurəti ilə əlaqədar meydana çıxan birbaşa və dolayı
qeyri-məhsuldar xərcləri aradan qaldırmağa çalışır. Ona görə də lizinq alan
aşağıdakı hallarda avadanlıq və maşın əldə edilməsinin digər formalarına nisbətən
operativ lizinqə üstünlük verir:
• icarəyə götürülmüş avadanlığın istismarından gözlənilən gəlirlər onun
ilkin qiymətini ödəmir;
• icarədara sövdələşmə obyekti yalnız az bir müddətə tələb olunur
(məsələn, mövsümi iş dövrünə və yaxud birdəfəlik məqsədli istifadəyə);
• lizinq avadanlığı xüsusi texniki xidmət tələb edir, yaxud onun istismarı
üçün lizinq alanda xüsusi texniki mütəxəssislər yoxdur;
• lizinq avadanlığı xüsusi texniki xidmət tələb edir, yaxud onun istismarı
üçün lizinq alanda xüsusi texniki mütəxəssislər yoxdur;
Operativ lizinqin geniş tətbiq olunması şərti hissə-hissə aşınan avadanlıq
bazarının mövcudluğu, habelə lizinq obyektinin aşağı haqla təkrar icarəyə
verilməsinə tələbatın yaranması sayılır. Lizinqin bu növü aşağıdakı məsələlərin
həllinə imkan verir:
• icarə müddətini qısaltmağa (lizinq obyektinin fiziki aşınmasına qədər);
 • icarə predmetinin xarab olması, sıradan çıxması və ya itkisi riskini lizinq
alanın üzərinə qoyulmasına;
• icarə müqaviləsi müddəti qurtaran kimi lizinq obyektini satmağa və ya
onu yenidən digər müştəriyə lizinqə verilməsinə;
• cari təmir də daxil olmaqla fiziki xidməti həyata keçirməyə.
Mütəxəssislərin fikrincə, maliyyə lizinqi maliyyə əməliyyatlarının
aparılmasının ən mürəkkəb və maraqlı növlərindən biridir, qarşılıqlı əlaqəli və
qarşılıqlı şərtlənən çoxlu sayda müqavilələri özündə birləşdirir və investisiya
layihələrinin işlənib hazırlanması zamanı müxtəlif kombinasiyalardan istifadə
etməyə imkan verir.
Lizinq sövdələşmələrində iştirakçılardan maliyyə risklərini yüksək
səviyyədə idarəetmə qabiliyyəti tələb olunur. Dünya təcrübəsi göstərir ki, yüksək
kommersiya riskləri şəraitində satıcı və lizinq verən risklərin minimumlaşdırılması
haqqında optimal qərar qəbul etməkdən ötrü öz qarşılıqlı münasibətlərinə yenidən
baxırlar, daha doğrusu qarşılıqlı razılaşaraq kommersiya risklərini öz aralarında
bölüşdürürlər.
Professor İ.A.Blank qeyd edir ki, müəssisə kapitalının idarə olunması
aşağıdakı əsas vəzifələrin, yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur .
• Müəssisənin lazımi iqtisadi inkişaf tempini təmin edən həcmdə kapitalın
formalaşması;
• Formalaşan kapitalın fəaliyyət növləri və istifadə istiqamətləri üzrə
optimal bölgüsü;
• Maliyyə riskinin nəzərdə tutulan səviyyəsində kapitalın maksimum gəlir
verməsi üçün şəraitin yaradılması;
• Kapitalın nəzərdə tutulan gəlirlilik səviyyəsində onun istifadəsi ilə
əlaqədar maliyyə riskinin minimumlaşdırılmasının təmin edilməsi;
• Müəssisənin inkişaf prosesində daimi maliyyə tarazlığının təmin edilməsi;
• Təsisçi tərəfindən müəssisə üzərində maliyyə nəzarətinin gücləndirilməsi;
• Müəssisənin maliyyə çevikliyin təmin edilməsi;
• Kapitalın dövriyyəsinin optimallaşdırılması;
• Kapitalın investisiyalaşdırılması prosesinin təmin eidlməsi.
Müəssisə fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi üçün borc kapitaldan istifadə
iqtisadi cəhətdən faydalıdır, çünki bu mənbəyə görə haqq orta hesabla səhmdar
kapitala görə haqdan xeyli azdır. Bundan əlavə borc vəsaitlərin cəlb edilməsi
mülkiyyətçiyə və menecerə imkan verir ki, nəzarətində olan maliyyə resurslarının
həcmini əhəmiyyətli dərəcədə artırsın, yəni müəssisənin investisiya imkanını
genişləndirsin. Borc kapitalın əsas növləri istiqraz vərəqələri və uzunmüddətli
kreditlərdən ibarətdir.
 9.3. Biznesin vençur maliyyələşdirilməsi.
Bazar iqtisadiyyatının formalaşması və inkişafı mərhələsində biznesin
(şirkətin) maliyyə resurslarının tərkibində mütərəqqi dəyişikliklər baş vermişdir
ki, onların içərisində vençur kapitalından istifadə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
«Vençur» anlayışı «venture» ingilis sözündən əmələ gəlmişdir, hansıki iqtisadi
konteksdə «riskli iş, riskli müəssisə» kimi tərcümə olunur. Vençur kapitalı —
yüksək risklidir, yeni yaradılan və sürətlə inkişaf edən kiçik və orta təsərrüfat
subyektlərinə, eləcə də müflisləşmə ərəfəsində olan müəssisələrin
maliyyələşdirilməsi üçün xarici investorlar tərəfindən qoyulan pul vəsaitidir.
Böyük Britaniyada və eləcə də dünyanın bir çox ölkələrində
«vençur kapitalı» anlayışını fond birjalarında katirovka olmayan səhmdar
kapitala yönəldilən, müəssisənin inkişafınm ilk və sonrakı mərhələlərində
istifadə edilən investisiya kimi dəyərləndirilir. ABŞ-da «vençur kapitalı»
dedikdə inkişafın ilkin mərhələsində, yaxud öz biznesini sürətlə inkişaf etdirən
şirkətə qoyulan müstəsna investisiya başa düşülür. Avropada «birbaşa xüsusi
investisiya» termini daha geniş işlədilir, hərçənd bəzi ekspertlər onu şirkətin
xarici və daxili menecerlərinin sövdələşmələrində istifadə edirlər.
Vençur investisiyalaşdırmasma Amerika yanaşmasında əsas diqqət
investisiyalaşdırılan şirkətin sərəncamına vəsait təqdim edən vençur
investorunun oynadığı rola yönəldilir. Avropa yanaşmasında isə «birbaşa xüsusi
investisiya» üçün nəzərdə tutulan və «vençur kapitalı» üçün münasib sayılan
yerləşdirməyə cəhd göstərilir. Sadalanan terminlərə Amerika yanaşması vençur
kapitalistinin sahibkarlıq fəaliyyətini nəzərdə tutur, halbuki Avropa və Britaniya
yanaşmasmda daha formal tərif hiss olunur. Terminalogiyadakı fərqli
yanaşmalardan görünür ki, «vençur kapitalı» və «birbaşa xüsusi investisiya»
anlayışları mahiyyətcə eynidir, yalnız fərq şirkətin inkişaf mərhələlərinə görə
onlarm sxematik bölünməsidir.
Vençur kapitalı riskli və orta səviyyədən yüksək gəlirliyə malik kapitaldır,
həmçinin şirkətin nizamnamə kapitalında pay sahibi olmaq üçün alətdir. Riskli
kapital təqdim edən vençur kapitalisti investisiyalaşdırılan şirkətin tərəfdaşına
çevrilir. Vençur kapitalı əsasmda investisiyalaşdırmanın aşağıdakı səciyyəvi
xüsusiyyətləri vardır:
- investisiyalaşdırılan şirkət vençur kapitalistinə heç bir zəmanət
təqdim etmir;
- vençur kapitalisti üçün yeganə zəmanət onun risk dərəcəsini
qiymətləndirmə bacarığıdır;
- vençur kapitalisti investisiyalaşdırılan şirkətin idarə edilməsində iştirakı
arzulamır, çünki müəssisənin nəzarət səhm paketindən az paya sahib olmağı
üstün tutur;
- gələcək pul vəsaitlərinin axını müstəsna əhəmiyyət kəsb edir, çünki o,
keçmiş illərin balans göstəriciləri deyil.
Vençur kapitalı ilk dəfə XVII əsrdə Hollandiyada dənizdə üzməyə yola
salınan gəmiyə riskli kapital qoymaq ideyası ilə yaranmışdır. Lakin
strukturlanmış maliyyə aləti kimi vençur kapitalından yalnız İkinci Dünya
Müharibəsindən sonra ABŞ-da istifadə edilmişdir. 1980-ci ildə Kanadada, Qərbi
Avropada, Avstraliyada və Uzaq Şərq ölkələrində vençur kapitalmdan istifadə
olunmuşdur.
Əslində vençur kapitalı qarşılıqlı faydalılıq əsasında investorun kiçik və
orta biznesin inkişafına təqdim etdiyi uzunmüddətli maliyyə resurslarının
mənbəyidir. Vençur kapitalı əsasında investisyalaşmanın təşəkkülü kompüter
texnologiyasının sürətlə inkişafı ilə eyni vaxta təsadüf edir. Fərdi kompüterlərin
istehsalı və biotexnologiya kimi yeni sahələrin sürətlə inkişafı vençur
kapitalından istifadə əsasında mümkün olmuşdur. İlk dəfə vençur fondu 196l-ci
ildə yaradılmışdır. Hazırda Avropanın 20 ölkəsində 500-dən çox vençur fondu
və Avropa Vençur kapitalı Assosiasiyası fəaliyyət göstərir. Vençur
maliyyələşdirməsi inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatının hərəkətverici
qüvvələrindən birinə çevrilmişdir.
Müxtəlif ölkələrdə vençur maliyyələşdirməsinin mənbələri hər bir dövlətin
maliyyə sənayesinin spesifikasından asılı olaraq fərqlidir. Məsələn, Avropa
İttifaqı ölkələrində vençur fonduna investisiyanın 50 faizi banklardan, pensiya
fondlanndan, sığorta şirkətlərindən, sənaye və maliyyə korporasiyalanndan
daxil olur. Rusiya qanunvericiliyinə uyğun olaraq pensiya fondları vəsaitini
yalnız daşınmaz əmlaka, bank depozitinə, şirkətin katirovka olunan səhmlərinə
və dövlət qiymətli kağızlanna qoya bilərlər. Deməli pensiya fondları vençur
fonduna vəsait qoya bilməzlər.
Hazırda birbaşa və vençur investisiya sənayesi ABŞ-da, Avropa İttifaqı
ölkələrində, Çində, İsraildə, Tayvanda daha çox inkişaf etmişdir. Qərbi
Avropada illik investisiyanın həcmi 14,5 milyard evro olan birbaşa və vençur
investisiya fondlarmın sayı 500-dən çoxdur.
Vençur maliyyələşdirməsi ilə fiziki və hüquqi şəxslərin vəsaiti hesabına
yaradılan və müzdlu menecerlər tərəfindən idarə edilən «vençur fondları»
məşğul olurlar. Menecerlər konkret formada investorların toplanan pul
vəsaitlərini yüksək mənfəətin alınmasını təmin etmək imkanına malik olan kiçik
və orta şirkətlərin inkişafına yönəldirlər. Bəzən vençur maliyyələşdirməsi yeni
elmi ideyanın reallaşdırılması və bazara çıxaniması üçün yeganə vasitə olur.
Adətən vençur investisyasına o sahibkarlar müraciət edirlər ki, )diksək risklilik
səviyyəsinə görə investisiya şirkətləri onlara vəsait ayırmaq istəmirlər, həm də
bank kreditləri götürə bilmirlər. Belə olan halda konkret biznes layihəsini
reallaşdırmaq üçün vençur maliyyələşdirməsindən istifadə edilir, hansıki girov
qoymaq və zəmanət vermək tələb etmir, yalnız investoru şirkətin şərikinə
çevirmək və biznesin idarə olunmasında iştirakını təmin etmək gərəkdir.
Vençur maliyyələşdirməsinin idarə edilməsi sahəsində ilk addım 1958-ci
ildə ABŞ-da «kiçik biznesə investisiya barədə» Qanunun qəbulu olmuşdur. Bu
qanun ABŞ kiçik biznes işi üzrə Agentliyə imkan verdi ki, kiçik sahibkarlığın
maliyyələşdirilməsi və idarə edilməsi prosesini xeyli sadələşdirsin. ABŞ Federal
Ehtiyatlar sistemi Şurasının məruzəsində kiçik biznesin uzunmüddətli
maliyyələşdirilməsi üçün kapital bazannda böyük boşluğun olması xüsusi qeyd
edilmişdir ki, bu məsələ adıçəkilən qanunda öz əksini tapmışdır. ABŞ kiçik
biznes işi üzrə Agentliyin Proqramında iqtisadi sistem vasitəsilə kiçik
sahibkarlığa vençur kapitalmm cəlb edilməsi prosesinin sadələşdirilməsi önəmli
məsələ kimi nəzərdə tutulmuşdur.
Vençur maliyyələşdirməsinin başlıca məqsədi bir sahibkarın maliyyə
kapitalı ilə digər sahibkarın intellektual imkanlarının (orijinal ideya, yaxud
texnologiya) hər iki sahibkara yeni formada mənfəət gətirməkdən ötrü
iqtisadiyyatın real sektorunda birləşdirməkdir.
Vençur investisiyalaşdırmasmda investisiya bankı və kommersiya bankı
iştirak edirlər. Bu zaman əsas rol investisiya banklanna məxsusdur. İnvestisiya
banklan ilə müqayisədə kommersiya banklannın fəaliyyəti dövlət tərəfindən
daha möhkəm reqlamentləşdirməyə məruz qalır. Kommersiya banklan maliyyə-
kredit sisteminin digər təşkilatlan ilə birlikdə müstəqil vençur fondlannın
filiallannı yaradırlar.
Banklar vençur maliyyələşdirilməsində iştirak edərək aşağıdakı
əməliyyatları həyata keçirirlər:
- vençur fondlarının formalaşdırıİması üçün maliyyə vasitəçilərinə
hesab açırlar;
- vençur fondlarının formalaşmasına xidmət göstərirlər;
- vençur kapitalı ilə əməliyyatlar aparmaq üçün maliyyə vasitəçilərinə
kömək edirlər;
- öz şəbəkəsi vasitəsilə şirkətin səhmlərinin satışını təşkil edirlər.
Pensiya fondlan lazımi heyət ştatımn saxlamiması, fondun fəaliyyəti ilə bağlı
digər məsrəflərin ödənilməsi və mənfəət götürmək məqsədilə vençur
maliyyələşdirməsində iştirak etməyə maraqlıdırlar. Fondun vəsaitlərinin
qiymətdən düşməsinin qarşısmı almaq, müştərilərinin qarşısında öz öhdəliklərini
yerinə yetirmək və fondun fəaliyyətini genişləndirilmək üçün fondun
vəsaitlərinin kapitalizasiyası vacibdir. Təcrübə göstərir ki, xüsusi şirkətlərə və
dövlət qiymətli kağızlara fondun vəsaitlərinin qoyulması çox az gəlir verir,
bəzən isə fondun zərərinə gətirib çıxarır. Pensiya fondlan tərəfdaş fonda öz
vəsaitini qoyaraq məhdud məsuliyyətli tərəfdaşlar qismində iştirak edirlər.
Sığorta şirkətləri vençur maliyyələşdirməsində banklar və pensiya fondlan
ilə analoji olaraq iştirak edirlər.
Maliyyə vasitəçisi olan investisiya təşkilatlan fərdi investor- lann maliyyə
vəsaitlərini toplayır və vençur maliyyələşdirməsi üçün istifadə edirlər. Maliyyə
vasitəçisinin əsas təşkilati formala- nna vençur kapitalı firması və vençur kapitah
fondu (vençur fondu) aiddir.
Vençur kapitalı firması peşəkar menecerlər, yaxud fərdi investorlar
tərəfindən təsis edilə bilər. İri investorlar vençur kapitalı firmasmm təsisçilərinin
 tərkibinə daxil ola və baş tərəfdaş qismində çıxış edə bilər. Bu halda vençur
kapitalı bilavasitə vençur kapitalı firması çərçivəsində toplanılır. Əgər iri
investorlar vençur kapitalı firmasının təsisçisi deyilsə, onda vençur kapitalı
vençur fondunda toplanıla bilər.
Vençur fondu vençur kapitalı firması kimi məhdud məsuliyyətli tərəfdaş
statusuna malikdir. Vençur kapitalı firması baş tərəfdaş kimi çıxış edir, firmanın
idarə olunmasına görə tam məsuliyyət daşıyır, yəni şirkətin meneceri rolunu
oynayır və fonda bir faizindən az vəsait qoyur. Bu zaman investorlar məhdud
məsuliyyətli tərəfdaşa çevrilir və fonda 99 faiz vəsait köçürürlər, hərçənd
onların fonda sərəncam vermək hüququ yoxdur. Baş tərəfdaşın şəxsində
peşəkarlar komandası maliyyə fəaliyyətini və layihələrin cari idarə olunması
prosesini həyata keçirir, investorlar isə mənfəətin 80 faizinə sahib çıxırlar.
Yüksək texnoloji innovasiyalı şirkətlərin ilkin mərhələsində
investisiyalaşdırma yüksək riskli olduğuna görə investorlar ona kapital qoymaq
istəmirlər, halbuki bəzi hallarda belə investisiya qoyuluşu kommersiya
baxımından gəlirlidir. Bununla əlaqədar olaraq vençur investisiyalaş-dırmasmm
dövlət tənzimlənməsi iki əsas formada həyata keçirilməlidir: birbaşa və dolayısı.
Vençur investisiyalaşdırmasmm birbaşa tənzimlənməsi innovasiya
şirkətlərinin kapitalma birbaşa dövlət investisiyasının yatınlmasmı, yeni
innovasiya şirkətlərinin yaradılmasında qrantlardan istifadəni, vençur kapital
bazannm inkişafına dəstək verən xüsusi fondlara aktivlərin təqdim edilməsini
nəzərdə tutur. Vençur investisiyalaşdırmanm dolayısı tənzimlənməsi isə
ölkədə sahibkarhğın inkişafı üçün əlverişli mühitin yaradılması istiqamətində
tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.

Vençur kapitalının müasir elmi-texniki inkişafa təsirini nanotexnologiya

sahəsinin inkişafında aydın görmək olar. Belə ki, nanotexnologiya sahəsinin
maliyyələşdirilməsi mənbələri içərisində dövlət və şirkətlərin vəsaitləri ilə
yanaşı vençur kapitalı əhəmiyyətli yer tutur. Nanotexnoloji layihələrə vençur
kapitalmın cəlb edilməsi təcrübəsi dünyanm müxtəlif ölkələrində getdikcə
genişlənməkdədir. Nanotexnologiya sferasında vençur kapitalmdan istifadə
nanoməhsul istehsalının genişləndirilməsi və kom- mersiyalaşdınlması prosesini
başa çatdırmağa imkan verir ki, bu da öz növbəsində nanotexnologiyanın dünya
bazannda lider mövqe tutmasma və ölkə iqtisadiyyatınm rəqabətqabiliyyətinin
artmasına gətirib çıxarır.
Vençur maliyyələşdirməsi - müxtəlif növ pul kapitalıdır, hansıki fərdi
layihələr və proqramlar üzrə elmi-tədqiqat işlərinə maddi yardım sisteminin
təsiri altında baş verir.
Vençur maliyyələşdirməsinin digər maliyyələşdirmə növlərindən fərqli
xüsusiyyətləri aşağıdakılardan ibarətdir:
Birincisi, o «bəyənilmiş risk» prinsipi olmadan mümkün deyil. Bu o
deməkdir ki, kapital qoyan əvvəlcədən maliyyələşdirilən şirkətin fəaliyyətində
vəsaitin itməsi imkanları ilə razılaşır; İkincisi, vençur maliyyələşdirməsi
kapitalın uzunmüddətli investisiyalaşmasını nəzərdə tutur, hansıki investor
layihənin perspektivliyinə inanmaqdan ötrü 3 və 5 il və qojmlan kapitaldan
mənfəət almaqdan ötrü isə 5-10 il gözləməlidir; Üçüncüsü, vençur kapitalı
kredit kimi deyil, şirkətin nizamnamə kapitalında şərikli pay şəklində verilir.
Yeni yaradılan şirkət, bir qayda olaraq, tərəfdaşlığın hüquqi statusundan istifadə
edir, kapital qoyan isə məsuliyyətli, məhdud həcmli payla tərəfdaşa çevrilir.
İştirak payından asılı olaraq riskli investorun maliyyələşdirilən şirkətin gələcək
mənfəətindən müvafiq məbləğ almaq hüququ vardır;
Dördüncüsü, vençur investoru strateji tərəfdaşdan fərqli olaraq şirkətin
nəzarət səhm paketini mənimsəməyə cəhd etmir, adətən səhm paketinin 25-40
faizi ilə kifayətlənir;
Beşincisi, vençur investoru maliyyələşdirilən yeni şirkətin uğurlu
fəaliyyətində xüsusilə maraqlıdır ki, bu da layihənin yüksək riskli olması ilə
şərtlənir. Buna görə də riskli investor təkcə vəsait qoymaqla məhdudlaşmır, həm
də müxtəlif məsləhətlər verir, idarəetmədə iştirak edir və başqa xidmətlər
göstərir. Vençur maliyyələşdirməsi innovasiyanın həyat tsiklinin məriıələrindən
asılı olaraq bir neçə mərhələlər üzrə həyata keçirilir.
 Mövzu 10. Maliyyə menecmentinin strategiyası.
10.1. Müəssisənin strategiyasının işlənilməsinin nəzəri əsasları.
10.2.Müəssisənin maliyyə strategiyasının işlənib hazırlanması
prinsipləri.
10.3. Müəssisənin maliyyə strategiyasının reallaşdırılması.

10.1. Müəssisənin strategiyasının işlənilməsinin nəzəri əsasları.

Strateji menecment sahəsində məşhur amerika mütəxəssisi İ.Ansofor
strategiyanı qərar qəbul etmək üçün qaydalar dəsti kim şərh etmiş və onları dörd
qrupa ayırmışdır:
firmanın fəaliyyətinin nəticələrinin qiymətləndirilməsində istifadə edilən
qaydalar
 xarici mühiti tənzimləyən və istiqamətləndirən qaydalar
 firmanın daxilində münasibətləri müəyyənləşdirən qaydalar
 firmanın gündəlik fəaliyyətinin həyata keçirilməsində istifadə edilən
qaydalar
Strategiyanın formalaşması problemini kompleks şəkildə tədqiq edən V.A.
Aqafonovdur. Onun fikrincə, əslində strategiya dedikdə “... funksional
xarakteristikaları dəyişmək məqsədilə planlaşdırılan sistemin elementləri üzərində
və ya xarici fəaliyyət şəraitini dəyişmək məqsədilə
onun xarici mühit elementləri üzərində həyata keçirilən hərəkətlərin
məcmusu ...” başa düşülür.
Bazar münasibətləri şəraitində müəssisənin uzunmüddət səmərəli fəaliyyət
göstərməsi, yüksək inkişaf tempinin təmin edilməsi və rəqabət qabiliyyətinin
yüksəldilməsi onun maliyyə fəaliyyətinin strateji idarə edilməsi səviyyəsindən
əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin perspektiv idarə
edilməsinin effektiv aləti kimi maliyyə strategiyası çıxış edir.
Xarici maliyyə mühitinin intensiv dəyişilməsi, müəssisənin həyat tsiklinin
növbəti mərhələsinə keçid, yeni kommersiya imkanlarının yaranması ilə əlaqədar
müəssisənin fəaliyyət məqsədinin əsaslı şəkildə dəyişilməsi müəssisənin maliyyə
strategiyasının işlənib hazırlanmasını zəruri edir.
Strateji idarəetmənin paradiqmasında həmçinin müəssisənin inkişaf
strategiyası növlərinin onların səviyyələrinə görə differensiasiyası mühüm rol
oynayır. Bu idarəetmə sisteminə strategiyanın 3 əsas növü ayrılır.
 korporativ strategiya
 funksional strategiya
 ayrı-ayrı təsərrüfat vahidinin strategiyası

Korporativ strategiya bütövlükdə müəssisənin inkişaf perspektivlərini

müəyyənləşdirir. O, müəssisənin missiyasının yerinə yetirilməsinə yönəldilir və
müəssisənin fəaliyyətinin başlıca məqsədinin – mülkiyyətçilərin həyat səviyyəsinin
maksimum yaxşılaşdırılmasını kompleks şəkildə təmin edir.
 Müəssisənin funksional strategiyası onun funksional bölmələri çərçivəsində
fəaliyyətinin əsas növləri üzrə formalaşır və korporativ strategiyanın
detallaşdırılmasına yönəldilir. Bu strategiyanın siyahısına marketinq, istehsal,
maliyyə, heyət və innovasiya daxildir.
• Müəssisənin təsərrüfat vahidinin strategiyası (biznes-strategiyası) adətən
iki əsas məqsədin
• – biznes növünün rəqabət üstünlüyünün təmin edilməsi
• onun mənfəətinin artırırlması məqsədlərinin həllinə yönəldilir.
Müəssisənin maliyyə strategiyası onun funksional strategiyasının növlərindən
biridir. Müəssisənin funksional strategiyası sistemində maliyyə strategiyası aparıcı
yerlərdən birini tutur. Müəssisənin maliyyə strategiyası maliyyə fəaliyyətinin və
maliyyə münasibətlərinin inkişafının bütün istiqamətlərini əhatə edir. Bu, hər
şeydən əvvəl, maliyyə menecmentinin məzmunundan irəli gəlir. Maliyyə
strategiyası uzunmüddətli maliyyə məqsədlərinin müəyyənləşdirilməsi və onlara
nail olmağın ən səmərəli yollarının seçilməsi, xarici mühit amilləri dəyişərkən
maliyyə resurslarından istifadə istiqamətlərində adekvat düzəlişlər aparmaqla
maliyyə fəaliyyətinin və maliyyə münasibətlərinin inkişafının əsas istiqamətlərini
təmin edən müəssisənin funksional strategiyasının mühüm növlərindən birini ifadə
edir.
Maliyyə strategiyası müəssisənin effektiv inkişafının təmin edilməsində
müstəsna rol oynayır. Maliyyə strategiyasının işlənib hazırlanmasının əsasında
yeni idarəetmə paradiqması, yəni strateji idarəetmə sistemi durur.
 10.2. Müəssisənin maliyyə strategiyasının işlənib hazırlanması
prinsipləri.
Müəssisənin maliyyə strategiyasının hazırlanması prosesində strateji
maliyyə qərarlarının hazırlanması və qəbulu prinsiplərindən istifadə olunur. Həmin
prinsiplərə aiddir:
Müəssisəyə özünü təşkil etməyi bacaran açıq sosial-iqtisadi sistem kimi
baxılması. Strateji menecmentin bu prinsipi maliyyə strategiyasını hazırlayarkən
müəssisəyə xarici mühit amillərilə qarşılıqlı fəaliyyət üçün tam açıq sistem kimi
baxılmasını nəzərdə tutur. Müəssisənin açıq sosial-iqtisadi sistem olması və özünü
təşkil etmək qabiliyyəti maliyyə strategiyasını yüksək keyfiyyətcə
formalaşdırmağa zəmin yaradır.
Müəssisənin əməliyyat fəaliyyətinin baza strategiyasının nəzərə alınması.
Maliyyə strategiyası müəssisənin strateji məqsədləri və əməliyyat fəaliyyətinin
istiqamətləri ilə mütləq razılaşdırılmalıdır. Maliyyə strategiyasına müəssisənin
seçdiyi korporativ strategiyaya uyğun olaraq effektiv inkişafının təmin edilməsinin
 başlıca amili kimi baxılır. Maliyyə strategiyası həmçinin müəssisənin
əməliyyat fəaliyyətinin strateji inkişafının formalaşmasına əhəmiyyətli
təsir göstərir. Bu əməliyyat strategiyasının əsas məqsədi – məhsul satışının
və əməliyyat mənfəətinin artması, müəssisənin rəqabət qabiliyyətinin
yüksəldilməsi ilə əlaqədardır.
Maliyyə fəaliyyətinin strateji menecmentinin sahibkarlıq stilinə üstün
hədəflənməsi. Perspektivdə müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin strateji idarə
edilməsi sahibkarlıq stilinin artması ilə səciyyələnir. Strateji maliyyə
menecmentinin sahibkarlıq stilinin əsasını maliyyə fəaliyyətinin bütün forma və
istiqamətləri üzrə effektiv idarəetmə qərarlarının hazırlanması və qəbulu təşkil
edir. Maliyyə meecmentinin sahibkarlıq stili xarici mühit amillərinin dəyişilməsini
nəzərə almaqla strateji məqsədlərin qoyulmasına nail olmağın bütün yollarında
maliyyə fəaliyyətinin həyata keçirilməsi istiqamətləri, forma və metodlarının daim
transformasiyası ilə əlaqədardır.
Strateji maliyyə inkişafının dominant sferalarının ayrılması. Bu prinsip
əsas məqsəd funksiyalarının – uzaq perspektivdə müəssisənin bazar dəyərinin
artırılmasını müvəffəqiyyətlə təmin edən maliyyə fəaliyyətinin prioritet
istiqamətlərini eyniləşdirməyə imkan verir. Müəssisənin maliyyə strategiyasını
işləyib hazırlayarkən aşağıdakı dominant sferaları ayırmaq məqsədəuyğundur:
müəssisənin maliyyə resurslarının formalaşması strategiyası; investisiya
strategiyası; müəssisənin maliyyə təhlükəsizliyinin təmin edilməsi strategiyası;
müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin idarə edilməsi keyfiyyətinin yüksəldilməsi
strategiyası.
Maliyyə strategiyasının çevikliyinin təmin edilməsi. Müəssisənin maliyyə
fəaliyyətinin perspektiv inkişafına həmişə qeyri-müəyyənlik təsir göstərir. Ona
görə də istənilən maliyyə strategiyasını onun reallaşdırılması mərhələlərində
dəyişməz saxlamaq praktiki olaraq qeyri-mümkündür. Belə şəraitdə maliyyə
menecmentinin alternativ strateji fəaliyyətinin əsası kimi maliyyə strategiyasının
yüksək çeviklik səviyyəsi çıxış edir.
Strateji maliyyə seçiminin alternativliyinin təmin edilməsi. Strateji maliyyə
qərarlarının əsasını maliyyə fəaliyyətinin həyata keçirilməsi istiqamətləri,
formaları və metodlarının alternativ variantlarının fəal axtarıb tapılması və
onlardan ən yaxşısının seçilməsi nəticəsində hazırlanmış maliyyə strategiyası və
onun səmərəli reallaşdırılması mexanizminin formalaşması təşkil edir.
Maliyyə fəaliyyətində yeni texnologiyaların tətbiq edilməsi. Maliyyə
strategiyasını hazırlayarkən nəzərə almaq lazımdır ki, maliyyə fəaliyyətində yeni
texnologiyaların tətbiqi müəssisənin bazarda rəqabət mövqeyinin
möhkəmləndirilməsinin başlıca mexanizmi hesab edilir. Məhz ona görə də
müəssisənin strateji inkişafı ilə bağlı məsələlərin müvəffəqiyyətli həll edilməsi
maliyyə strategiyasında yeni texnologiyaların əks etdirilməsi səviyyəsindən
əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.
 Strateji maliyyə qərarlarının qəbulu prosesində maliyyə riskinin
səviyyəsinin nəzərə alınması. Maliyyə strategiyasının formalaşması prosesində
qəbul edilən maliyyə qərarları praktiki olaraq bu və ya digər dərəcədə maliyyə
riskinin səviyyəsini dəyişdirir. Bu, ilk növbədə maliyyə fəaliyyətinin istiqamətləri
və formalarının seçilməsi, maliyyə resurslarının formalaşması, maliyyə
fəaliyyətinin idarə eidlməsinin yeni təşkilati strukturlarının tətbiqi ilə əlaqədardır.
Maliyyə stratergiyasının reallaşdırılması prosesində maliyyə
menecerlərinin peşəkar aparatına əsaslanması. Menecerlər strateji idarəetmənin
əsas prinsipləri və maliyyə fəaliyyətinin ayrı-ayrı aspektlərinin idarə edilməsi
mexanizmləri ilə yaxından tanış olmalı, strateji maliyyə kontrolinqin metodlarını
bilməlidir.
Müəssisənin maliyyə strategiyasının maliyyə fəaliyyətinin təşkilati
strukturuna və təşkilati mədəniyyətə uyğunluğunun təmin edilməsi. Maliyyə
strategiyanının idarəetmənin təşkilati strukturunun və təşkilati mədəniyyətin
dəyişilməsinə uyğunlaşdırılması onun effektiv reallaşdırılmasının mühüm şərtidir.
Bu sahədə nəzərdə tutulan strateji dəyişikliklər müəssisənin maliyyə stratejı
parametrlərinin tərkib hissəsi olmalıdır.
Maliyyə strategiyasının işlənib hazırlanması prosesi müəssisənin
maliyyəsinin perspektiv inkişaf proqramının hazırlanması, qiymətləndirilməsi və
reallaşdırılmasını təmin edən məqsədyönlü idarəetmə qərarlarının formalaşmasını
nəzərdə tutur. Bu proses aşağıdakı mərhələlər üzrə həyata
keçirilir:
• Maliyyə strategiyasının formalaşması müddətinin müəyyənləşdirilməsi;
• Xarici maliyyə mühiti amillərinin tədqiqi;
• Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin güclü və zəif tərəflərinin
qiymətləndirilməsi;
• Müəssisənin strateji maliyyə mövqeyinin kompleks qiymətləndirilməsi;
• Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin strateji məqsədlərinin
formalaşdırılması;
• Maliyyə fəaliyyətinin məqsədli strateji normativlərinin hazırlanması;
• Əsas strateji maliyyə qərarlarının qəbul edilməsi;
• Maliyyə stretagiyasının qiymətləndirilməsi;
• Maliyyə strategiyasının reallaşdırılmasının təmin edilməsi;
• Maliyyə strategiyasının reallaşdırılmasına nəzarətin təşkili.

10.3. Müəssisənin maliyyə strategiyasının reallaşdırılması. Maliyyə

menecmenti sistemində müəssisənin maliyyə strategiyasının reallaşdırılmasının
idarə olunması ən mühüm və mürəkkəb məsələdir. Strateji menecment sahəsində
dünyanın tanınmış mütəxəssislərinin fikrincə müəssisənin strateji inkişaf
proqramının işlənib hazırlanması prosesi onun reallaşdırılması prosesindən xeyli
asandır. Məhz ona görə də müəssisənin maliyyə inkişafının
 tamamlayıcı mərhələsi kimi maliyyə strategiyasının reallaşdırılması
məsələsinə daha çox diqqət yetirmək lazımdır.
Maliyyə strategiyasının reallaşdırılmasının səmərəli idarə olunması
prosesi ilk növbədə onun düzgün qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur. Maliyyə
strategiyasının qiymətləndirilməsi xarici maliyyə mühiti amillərinin dəyişilməsi
şəraitində hazırlanmış maliyyə strategiyasının müəssisənin qarşısında duran
maliyyə məqsədlərinə nail olmağa cavab verən analitik prosesi ifadə edir. Maliyyə
strategiyasının qiymətləndirilməsi üzrə işlərin maliyyə menecerləri, yaxud cəlb
edilmiş ekspertlər tərəfindən həyata keçirirlər. Maliyyə strategiyasının
qiymətləndirilməsi aşağıdakı parametrlər üzrə aparılır:
• müəssisənin maliyyə strategiyasının onun baza korporativ strategiyasına
uyğunlaşdırılması;
• maliyyə strategiyasının xarici maliyyə mühiti amillərinin dəyişilməsinə
uyğunlaşdırılması;
• maliyyə strategiyasının müəssisənin daxili potensialına
uyğunlaşdırılması;
• maliyyə strategiyası parametrlərinin balanslaşdırılması;
• maliyyə strategiyasının reallaşdırılması ilə bağlı risklərin səviyyəsinin
məqbul sayılması;
• maliyyə strategiyasının reallaşdırılmasının iqtisadi səmərəliliyi.
Maliyyə strategiyasının reallaşdırılmasının idarə olunması prosesi
aşağıdakı əsas xüsusiyyətləri ilə səciyyələnir:
• 1. Maliyyə strategiyasının reallaşdırılmasının idarə edilməsi müəssisənin
maliyyə inkişafı proqramında nəzərdə tutulan bütün qərarların icrasına, maliyyə
fəaliyyətinin başlıca strateji məqsədlərinə uğurla nail olunmasına yönəldilir.
• 2.Maliyyə strategiyasının uğurla həyata keçirilməsi nəticəsində nəzərdə
tutulduğundan əlavə effekt əldə edilir, belə ki, bu mərhələdə maliyyə
strategiyasının hazırlanması prosesində buraxılan bütün səhvləri və kənarlaşmaları
aradan qaldırmaq üçün imkan yaranır. Əksinə ən yaxşı maliyyə strategiyası pis
reallaşdırılarsa, nəinki əlavə effekt alınar, hətta müəssisənin daxili maliyyə
potensialı aşağı düşə bilər.
• 3. Maliyyə strategiyasının reallaşdırılması prosesində maliyyə
menecerlərinin funksional bölmələrin əməkdaşları, təsərrüfat subyektləri və
müəssisənin maliyyə münasibətləri üzrə tərəfdaşları ilə ən effektiv kommunikativ
əlaqələrin qurulması müvəffəqiyyət üçün mühüm zəmin sayılır.

Maliyyə strategiyasının reallaşdırılmasının ayrı-ayrı mərhələlərində eyni

idarəetmə qərarının müxtəlif müəssisələr tərəfindən həyata keçirilməsi ziddiyyətli
nəticələrə gətirib çıxara bilər. Bu onunla əlaqədardır ki, həmin prosesin hər bir
mərhələsində maliyyə strategiyasının reallaşdırılması maliyyə fəaliyyətinin həyata
keçirilməsinin müxtəlif təşkilati şəraitində, xarici maliyyə mühiti amillərinin
intensivliyinin müxtəlif dərəcələrində təzahür edir. Əlbəttə bütün bunlar
müəssisənin maliyyə strategiyasının reallaşdırılmasını təmin edən idarəetmə
qərarlarına fərdi şəkildə yanaşmanı zəruri edir.
Müəssisənin maliyyə strategiyasının reallaşdırılmasının idarə edilməsi
prosesi aşağıdakı mərhələlər üzrə həyata keçirilir:
• 1. Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin strateji dəyişilməsinin təmin
edilməsi;
• 2. Müəssisənin maliyyə strategiyasının reallaşdırılmasının hər bir
mərhələsində xarici maliyyə mühit amillərinin dəyişilməsi xarakterinin
diaqnostikası;
• 3. Xarici maliyyə mühiti amillərinin cari dəyişilməsinin xarakterinə
adekvat müəssisənin maliyyə strategiyasının reallaşdırılmasının idarə edilməsi
metodlarının seçilməsi;
• 4. Müəssisənin maliyyə strategiyasının reallaşdırılmasına effektiv nəzarət
sisteminin qurulması;
• 5. Zəruri hallarda müəssisənin maliyyə strategiyası proqramına müvafiq
düzəlişlərin edilməsi.
 Mövzu 11. Maliyyə menecmenti sistemində təhlil
11.1. Maliyyə menecmenti sistemində təhlilin rolu və əhəmiyyəti.
11.2. Müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili metodları və
üsulları.
11.3. Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi.

11.1. Maliyyə menecmenti sistemində təhlilin rolu və əhəmiyyəti.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyətini
xarakterizə edən əsas göstəricilərin məxfi (gizli) saxlanılması vacibdir. Məhz buna
görə təsərrüfat subyektlərinin informasiya bazası uçot və mikroiqtisadi təhlil
sistemində mahiyyətcə iki bloka ayrılır: ümumi aydın informasiyalar; məhdud
aydın informasiyalar. Birinci blokla maliyyə uçotu və maliyyə təhlili prosedurları,
ikinci blokla idarəetmə uçotu və müəssisədaxili təhlil prosedurları əlaqədardır.
Müasir dövrdə maliyyə təhlilinə dair iki yanaşma mövcuddur. Birinci
yanaşmada maliyyə təhlili geniş aspektdə başa düşülür və maliyyə menecmenti
sisteminə daxil olan, yəni kapital bazarı da daxil olmaqla ətraf mühit kontekstində
təsərrüfat subyektlərinin maliyyəsinin idarə edilməsi ilə əlaqədar analitik işlərin
bütün bölmələrini əhatə edir. İkinci yanaşma maliyyə təhlilinin əhatə sferasının
mühasibat uçotunun təhlili ilə məhdudlaşdırılmasını nəzərdə tutur.
Maliyyə təhlilinin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardan ibarətdir:
• müəssisənin əmlakı və maliyyəsinin müasir vəziyyəti xarakterizə olunur;
• müəssisənin tədiyyə qabiliyyəti, maliyyə dayanaqlığı və rentabellik
göstəriciləri üzrə qiymətləndirilməsi aparılır;
• ümumən aydın informasiyalara əsaslanır;
• taktiki və strateji xarakterli qərarların informasiya təminatı;
• təhlilin nəticələrini istənilən istifadəçilər üçün açıq olması
• hesab-analitik prosedurların tərkibi və məzmunun uyğunlaşdırma imkanı
• meyarlar sistemində pul ölçüsünün dominantlığı;
• təhlilin yekunlarının yüksək etibarlıq səviyyəsi.

Maliyyə təhlili müəssisənin iqtisadi potensialından istifadənin vəziyyətini

və səmərəliliyini qiymətləndirmək, həmçinin idarəetmə qərarlarının qəbulu üçün
nəzərdə tutulan maliyyə xarakterli etibarlı informasiyalara əsaslanan analitik
prosedurların məcmusudur. Maliyyə təhlilinin nəticələri mülkiyyətçiyə (səhmdara),
kreditorlara, investorlara, vergi xidmətlərinə, malgöndərənlərə, menecerə və
müəssisənin rəhbərinə lazımdır. Maliyyə təhlilinin başlıca məqsədi müəssisənin
maliyyə vəziyyətini obyektiv şəkildə xarakterizə edən əsas parametrləri, yəni aktiv
və passivlərin strukturunda, debitor və kreditor borclarında, mənfəətdə və zərərin
tərkibində baş verən dəyişiklikləri aşkara çıxarmaqdan ibarətdir.
Maliyyə təhlilinin lokal məqsədlərinə aşağıdakıları aid etmək olar:
• müəssisənin maliyyə vəziyyətinin öyrənilməsi, qiymətləndirilməsi;
• maliyyə vəziyyətində baş verən dəyişikliklərin aşkara çıxarılması;
 • maliyyə vəziyyətində dəyişiklikləri yaradan amillərin müəyyən edilməsi
• maliyyə vəziyyətinin inkişaf meyllərinin proqnozlaşdırılması Maliyyə
menecerini həm müəssisənin cari maliyyə vəziyyəti və həm də onun perspektiv
inkişafı haqqında analitik informasiyanın həcmi və keyfiyyəti maraqlandırır.
Istehsal, təchizat, maliyyə, investisiya və innovasiya sferasında düzgün qərar qəbul
etməkdən ötrü müəssisənin rəhbəri ilkin informasiyaların toplanması, təhlili və
ümumiləşdirilməsi məsələsini həmişə diqqət mərkəzində saxlayır.
Ümumiyyətlə, maliyyə təhlili maliyyə menecmentinin ayrılmaz tərkib
hissəsi olub maliyyə hesabatı şəklində uçot informasiyalarına və idarəetmə
uçotunun məlumatlarına əsaslanır, faktiki göstəriciləri planla və standartlarla
müqayisə etməyə, daxili audit aparmağa, düzgün idarəetmə qərarlarının qəbuluna
imkan verir.
Təsərrüfat subyektlərinin maliyyə vəziyyətinin təhlilinin köməyilə maliyyə
dayanaqlığını obyektiv qiymətləndirmək, maliyyə resurslarından istifadənin
səmərəliliyini müəyyənləşdirmək, mümkün maliyyələşdirmə mənbələrini aşkara
çıxarmaq mümkündür.
Maliyyə resurslarının mövcudluğu, yerləşdirilməsi və istifadəsi haqqında
informasiyaların dərindən təhlili vasitəsilə müəssisənin maliyyə vəziyyətini
qiymətləndirmək olar. Müəssisənin maliyyə vəziyyəti malgöndərənlər,
istehlakçılar, vergi orqanları, banklar və digər tərəfdaşlar ilə qarşılıqlı
münasibətlərin qurulması prosesində formalaşır.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisənin maliyyə sabitliyinin təmin
edilməsi və müflisləşməyə qarşı vaxtında tədbirlərin həyata keçirilməsi
baxımından həm sahibkarlar üçün və həm də bütün tərəfdaşlar üçün maliyyə
təhlilinin rolu və əhəmiyyəti xeyli artır. Hadisələrin sonrakı inkişafını
proqnozlaşdırmaq və xoşagəlməz meyllərin vaxtında qarşısını almaq, yaxud
zəifləmək üçün kəskin dəyişikliklərin səbəblərinin aşkara çıxarılması vacibdir.
Müəssisənin maliyyə vəziyyətini xarakterizə edən əsas göstəricilərdən biri
onun tədiyyəqabiliyyətidir. Müəssisənin tədiyyə qabiliyyəti dedikdə bağlanmış
müqaviləyə uyğun malgöndərənlərin ödəniş tələbinin vaxtında yerinə yetirilməsi,
kreditin qaytarılması, heyətə əmək haqqının verilməsi, büdcəyə köçürmələrin
aparılması qabiliyyəti başa düşülür
Maliyyə vəziyyətinin kompleks təhlili daxili və xarici amilləyin neqativ
təsirinin aradan qaldırılması üzrə düzgün qərarın qəbuluna imkan verir. Sistemli
maliyyə-iqtisadi təhlilin köməyilə müəssisənin maliyyə vəziyyətinin və investisiya
cəlbediciliyinin proqnozlaşdırılması və planlaşdırılması, reytinq qiymətləndirilməsi
müasir sistemini işləyib hazırlamaq mümkündür. Müəssisənin maliyyə
vəziyyətinin təhlili onun bazarda mövqeyini müəyyənləşdirməyə, ölkədə, regionda
və sahədə ümumi iqtisadi situasiyanı qiymətləndirməyə imkan verir. Məhz ona
görə müəssisənin rəhbəri iqtisadçılar, maliyyəçilər, mühasiblər və auditorlar ilə
birgə antiböhranlı idarəetmənin mühüm elementi kimi maliyyə vəziyyətinin
komplek təhlili sistemini tətbiq etməlidir.
 Maliyyə təhlilinin köməyilə müəssisənin qısamüddətli və uzunmüddətli
maliyyələşdirilməsi, səhmdarlara dividend ödənilməsi və iqtisadi artım
ehtiyatlarının səfərbərliyə alınması üzrə qərarlar qəbul edilir. Hazırda istifadəçiləri,
xüsusilə xarici istifadəçiləri müəssisənin maliyyə fəaliyyəti haqqında beynəlxalq
standartlara uyğun tam və real informasiyalarla təmin edilməsi zəruriyyətə çevrilib.
Bu baxımdan müəssisələrin informasiya təminatı pul vəsaitlərinin hərəkəti,
mənfəətin formalaşması və bölgüsü üzrə əsaslandırılmış idarəetmə qərarlarının
qəbuluna imkan yaradan istiqamətdə təşkil edilməlidir.

11.2. Müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili metodları və

üsulları.
Maliyyə təhlili dörd baza elementindən ibarətdir: təsərrüfat subyektlərinin
idarə edilməsi sistemində maliyyə münasibətləri, maliyyə resursları, maliyyələşmə
mənbələri və iqtisadi potensialdan istifadənin nəticələri.
Maliyyə münasibətləri dedikdə müxtəlif təsərrüfat subyektləri arasında
qurulan münasibələr başa düşülür, hansı ki həmin subyektlərin aktivlərinin, yaxud
öhdəliklərinin tərkibində müəyyən dəyişikliklərə, yəni kontragentlərin əmlakının,
yaxud maliyyə vəziyyətinin dəyişilməsinə səbəb olur.
Maliyyə resurslarından söhbət gedərkən balansın aktivinin tərkibi və
strukturunun təhlili nəzərdə tutulur, yəni aktivlərin iqtisadi məqsədyönlüyü
əsaslandırılır, onların hansı mənbədən alınması aydınlaşdırılır.
Maliyyə resurslarının səfərbərliyə alınması haqqında söhbət gedən zaman
maliyyələşmə mənbələri üzrə analitik qərarların qəbuluna zərurət yaranır.
Müəssisənin inkişaf strategiyası çərçivəsində vəsait cəlb edərkən müvafiq maliyyə
alətlərinin əsaslandırılması tələb olunur. Maliyyə mənbələri üzrə maliyyə
qərarlarının qəbulu zamanı kreditor borcları və qısamüddətli bank kreditləri
arasında seçim aparmaq lazım gəlir.
Iqtisadi potensialdan istifadənin nəticələri müəssisənin perspektiv
inkişafının müəyyənləşdirilməsi üçün bir növ meyar sayılır. Ona görə də
sahibkarlar malik olduqları potensialdan maksimum səmərəli istifadə olunması
istiqamətində konkret tədbirlərin həyata keçirilməsinə ciddi səy göstərirlər.
Beləliklə, mahiyyətcə maliyyə təhlili təsərrüfat subyektlərinin maliyyə
vəziyyətinin qiymətləndirilməsi və səmərəliyinin yüksəldilməsi imkanlarının
aşkara çıxarılması prosedurlarının müəyyən ardıcıllığını nəzərdə tutur. Bu isə öz
növbəsində həmin elmi-praktiki istiqamətə məxsus metodla həyata keçirilir.
Təsərrüfat subyektlərinin maliyyə diaqnostikası hesabatların nəticələrinin
təfsirilə tamamlanır. Nəticələrin təqdim edilməsi məntiqi konstruktiv olmalıdır,
yəni fəaliyyətin yaxşılaşdırılması yollarının axtarıb tapılmasına yönəldilməlidir.
Belə tədqimat kimi SWOT – təhlil forması təklif edilir.
SWOT – təhlil təsərrüfat subyektinin güclü və zəif tərəflərinin aşkara
çıxarılmasına, biznes mühitinin öyrənilməsinə və potensial təhlükənin
proqnozlaşdırılmasına, təhlükələrin neytrallaşdırılmasına, subyektin strateji və
taktiki imkanlarının öyrənilməsinə, zəif tərəflərinin minimumlaşdırılması və güclü
tərəflərin möhkəmləndirilməsi istiqamətində tövsiyələrin hazırlanmasına imkan
verir. SWOT – təhlildə iqtisadi təhlilin kəmiyyət və keyfiyyət metodlarından
istifadə olunur
Müəssisənin maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətinə təsir edən amilləri dörd qrupa
ayırmaq olar:
S – müəssisənin fəaliyyətinin güclü tərəfi;
W – müəssisənin fəaliyyətinin zəif tərəfi;
O – müəssisənin fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması imkanları;
T – müəssisənin üzləşdiyi təhlükələr.
S və W müəssisənin fəaliyyətinin cari vəziyyəti və O və T – isə yaxın
gələcəkdə müəssisənin fəaliyyətinin proqnozu ilə əlaqədardır.
• SWOT – təhlil əsasında müəssisənin maliyyə menecmentinin təşkilinin
təkmilləşdirilməsi istiqamətində tövsiyələr işləyib hazırlamaq və maliyyə
diaqnostikası haqqında tam təsəvvür yaratmaq mümkündür.
• Praktikada təsərrüfat subyektlərinin maliyyə fəaliyyətinin təhlilini
apararkən üfüqi, şaquli, müqayisəli təhlil, amillər üzrə təhlil və maliyyə əmsalları
metodlarından daha genişistifadə edilir.
Üfüqi (müvəqqəti) təhlil metodu maliyyə hesabatının maddələrinin əvvəlki
dövrün analoji maddələri ilə müqayisədə dəyişilməsi meyllərini aşkara çıxarmağa
və onun əsasında artımın baza tempini hesablamağa imkan verir. Inflyasiya
şəraitində üfüqi təhlil metodu öz əhəmiyyətini itirir, ondan yalnız məlumatların
təsərrüfatdaxili müqayisəsində istifadə edilir.
Şaquli (struktur) təhlil balansın ayrı – ayrı maddələrinin ümumi yekun
göstəricilərində xüsusi çəkisini hesablamaq və onu əvvəlki dövrün məlumatları ilə
müqayisə etmək, həmçinin maliyyə göstəricilərinin strukturunu müəyyənləşdirmək
məqsədilə həyata keçirilir.
• Üfüqi və şaquli təhlil metodları bir – birini qarşılıqlı şəkildə
tamamlayırlar. Ona görə də maliyyə hesabının strukturunu və ayrı – ayrı
göstəricilərinin dinamikasını xarakterizə edən analitik cədvəlin tərtibi mümkündür.
• Müqayisəli təhlil həm müəssisənin fəaliyyətini xarakterizə edən
göstəricilərin təsərrüfatdaxili və həm də rəqib firmaların analoji göstəriciləri ilə
müqayisəsi əsasında həyata keçirilir.
• Amillər üzrə təhlildə iki qarşılıqlı əlaqə vardır: funksional və stoxastik.
Amillər üzrə təhlil sərt determinir, yaxud stoxastik modellər əsasında aparılır
Bunlardan başqa amillər üzrə təhlilin müasir metodu mövcuddur. Müasir
amillər üzrə təhlilin xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, qarşılıqlı əlaqəli çoxlu
amillərin təsirini birgə qiymətləndirməyə, öz aralarında korelyasiya olunmayan
amillərin tədqiqatda müşahidə edilməyən ilkin əlamətlərini ümumiləşdirməyə
imkan verir. Bu müasir metod aşağıdakı məsələlərin həlli üçün nəzərdə tutulur:
• - amillər arasında gizli, ancaq obyektiv qanunauygunluqların axtarıb
tapılması və onların nəticə göstəricilərinə təsirinin qiymətləndirilməsi;
 • - çox az sayda ümumiləşdirilmiş amillərin öyrənilən təzahürlərinin təsviri;
• - ilkin və ümumiləşdirilmiş amillər arasında stoxastik əlaqənin aşkara
çıxarılması;
• - ümumiləşdirilmiş amillərə reqresiya bərabərliyinin qurulması.

Maliyyə əmsalları təsərrüfat subyektlərinin iqtisadi fəaliyyətinin müxtəlif

tərəflərini, yəni ödəmə qabiliyyətini, maliyyə asılılığını, işgüzar aktivliyi, işin
səmərəliliyini, səhmdar cəmiyyətin bazar xarakteristikasını və sairəni əks etdirirlər.

11.3. Müəssisənin maliyyə faliyyətinin qiymətləndirilməsi.

Maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsində əsas məqsəd öz daxili
tələbatını ödəmək və xarici agentlər qarşısında öhdəliklərini yerinə yetirmək üçün
müəssisənin potensial imkanlarını aşkara çıxartmaqdır. Müəssisənin maliyyə
dayanaqlığı maliyyə resurslarının elə vəziyyətini əks etdirir ki, bu zaman müəssisə
pul vəsaitləri ilə azad manevr edərək onlardan effektiv istifadə etmək yolu ilə
məhsulun istehsalı və satışının fasiləsiz prosesini təmin etməyə qadirdir.
Müəssisənin maliyyə hesabatının təhlili yolu ilə maliyyə-təsərrüfat
fəaliyyətinin müxtəlif göstəriciləri arasında qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı asılılıq
aşkara çıxarılır. Əvvəlki illərdə müəssisə fəaliyyətinin təhlilinin və cari maliyyə
vəziyyətinin qiymətləndirilməsinin nəticəsi maraqlı şəxslərə və təşkilatlara gələcək
dövr üçün idarəetmə qərarları qəbul etməyə imkan verir.
Müəssisənin maliyyə vəziyyəti vəsaitlərin tərkibi və yerləşdirilməsi,
onların mənbələrinin strukturu, kapitalın dövretmə sürəti, vaxtında və tam həcmdə
öz öhdəliklərinin yerinə yetirmək qabiliyyəti ilə xarakterizə edilir. Maliyyə
vəziyyəti müəssisənin iqtisadi fəaliyyətini xarakterizə edən mühüm amildir.
Maliyyə vəziyyəti müəssisənin rəqabətqabiliyyətinin, işgüzar əməkdaşlıqda onun
potensialını müəyyən edir, müəssisənin özünün və tərəfdaşlarının maliyyə və digər
münasibətlər üzrə iqtisadi maraqlarına nə dərəcədə təminat verdiyini
qiymətləndirir.
Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin təhlili mütləq və nisbi əmsalların
köməyilə aşağıdakı beş istiqamət üzrə aparılır :
• balansın tərkibi və strukturunun qiymətləndirilməsi;
• müəssisənin likvidlikinin və ödəməqabiliyyətinin qiymətləndirilməsi;
• işgüzar aktivliyin qiymətləndirilməsi;
• müəssisənin maliyyə dayanaqlığının qiymətləndirilməsi;
• Rentabelliyin qiymətləndirilməsi.

Ödəməqabiliyyəti bütün kreditorlar tərəfindən təqdim edilən tələblərin və

borcların ödənilməsinə müəssisənin hazır olmasıdır. Bura uzunmüddətli borc
vəsaitləri daxil edilmir, hansıki, qaytarılma müddəti əvvəlcədən məlumdur.
Beləliklə, əgər müəssisə özünün bütün qısamüddətli öhdəlikləri üzrə
hesablaşmaları aparmaq və fasiləsiz istehsal prosesini davam etdirmək
vəziyyətindədirsə, onda o ödəməqabiliyyətli sayılır. Ödəmə qabiliyyəti
müəssisənin maliyyə vəziyyətinin və onun dayanaqlığının xarici təzahür
formasıdır.
• Borcların ödənilməsi üçün potensial vəsait debitor borcları və
müəssisənin malik olduğu əmtəə material qiymətli ehtiyatlar hesab edilir. Nəzəri
cəhətdən borcların ödənilməsi müəssisənin dövriyyə vəsaitlərilə təmin edilir. Buna
görə də müəssisə o zaman ödəməqabiliyyətli sayılır ki, onun dövriyyə vəsaitlərinin
məbləği borclarının həcmindən xeyli çoxdur.
• Ödəmə qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi cari aktivlərin likvidliyinin
xarakteristikası əsasında həyata keçirilir, hansıki, onların pul vəsaitinə çevrilməsi
üçün zəruri vaxtı müəyyən edilir. Həmin aktivin pul vəsaitinə çevrilməsi vaxtı nə
qədər az tələb olunarsa, onun likvidliyi bir o qədər yüksək olar.
Müəssisənin likvidliyi balansın likvidliyinə nisbətən daha ümumi
anlayışdır. Balansın likvidliyi yalnız daxili mənbələr hesabına ödəniş vəsaitlərinin
axtarılmasını nəzərdə tutur. Ancaq müəssisə kənardan borc vəsaitləri cəlb edə
bilər, əgər işgüzar dünyada uyğun imici və yüksək investisiya cəlbediciliyi varsa.
Ödəmə qabiliyyəti və likvidlik anlayışları çox yaxındır. Belə ki, balansın likvidlik
dərəcəsindən ödəmə qabiliyyəti bilavasitə asılıdır. Balansın likvidliyi müəssisənin
ödəmə qabiliyyətinin əsasını təşkil edir.
Müəssisənin maliyyə dayanaqlığı ehtiyatların və xərclərin təminedilmə
səviyyəsi və onların formalaşmasının xüsusi və borc mənbələri, xüsusi və borc
vəsaitlərinin həcminin nisbəti ilə müəy yən edilir, mütləq və nisbi göstəricilər
sistemini xarakterizə edir. Praktiki iş maliyyə hesabatının məlumatları əsasında
aparılır. Zəruri informasiya bazası kimi mühasibat balansı çıxış edir.
İstehsal fəaliyyətinin gedişində müəssisədə əmtəə-material qiymətlilərin
daim formalaşması gedir. Bunun üçün həm xüsusi dövriyyə vəsaitlərindən, həm də
borc vəsaitlərindən istifadə olunur.
Ehtiyatların və xərclərin formalaşması mənbələrini tam əks etdirmək üçün
aşağıdakı mütləq göstəricilərdən istifadə olunur:
• Xüsusi dövriyyə vəsaitlərinin miqdarı. O, xüsusi vəsait mənbələri və əsas
vəsaitlər və qoyuluşlar arasında fərq kimi hesablanır.
• Ehtiyatların və xərclərin formalaşması üçün xüsusi dövriyyə vəsaitlərinin
və uzunmüddətli borc mənbələrinin miqdarı.
• Ehtiyatların və xərclərin formalaşması üçün əsas vəsait mənbələrinin
ümumi miqdarı. O, xüsusi dövriyyə vəsaitlərinin, uzunmüddətli və qısamüddətli
kreditlərin və istiqraz vərəqlərinin məbləği kimi hesablanır.
 Müəssisənin maliyyə dayanaqlığı xüsusi və borc vəsaitlərinin vəziyyəti ilə
xarakterizə olunur və maliyyə əmsalları sisteminin köməyilə təhlil edilir.
Müəssisənin maliyyə-iqtisadi vəziyyətinin təhlilinin tamamlayıcı mərhələsi
təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsidir. Müəssisənin
təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyi işgüzar aktivlik və rentabellik göstəricilərinin
vasitəsilə müəyyən edilir. İşgüzar aktivlik müəssisənin aktivlərinin nisbi miqdarını,
yaxud istehsal prosesində onların istehlakının miqdarını əks etdirir. Rentabellik
mənfəətin əsas normalaşdırılan dövriyyə istehsal fondlarına olan nisbəti kimi
hesablanır.
Dövriyyə vəsaitlərinin sürətlə dövretməsi onlara tələbatı azaldır,
rentabelliyin artmasına və müəssisənin maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşmasına gətirib
çıxarır.
İşgüzar aktivliyin kəmiyyət göstəricisi mütləq və nisbi meyarlarla: istehsal
olunan məhsulun satış həcmi, mənfəət və müəssisənin aktivləri ilə müəyyən edilir.
Mənfəət satışın həcminə və müəssisənin əmlakına nisbətən daha yüksək sürətlə
artır. Buradan nəticə çıxarmaq lazımdır ki, istehsal və tədavül xərcləri azalmalıdır,
müəssisənin resurslarından isə daha effektiv istifadə olunmalıdır. Geniş mənada
rentabellilik gəlirlilik deməkdir. Rentabellilik göstəricinə aiddir:
• aktivlərin rentabelliyi. O, xalis mənfəətin aktivlərə olan nisbətidir.
• əsas fondların rentabelliliyi. Xalis mənfəətin əsas fondlara olan nisbətidir
 Mövzu 12. Müəssisə maliyyəsinin antiböhranlı idarə edilməsi.

12.1. Müəssisə maliyyəsinin antiböhranlı idarə edilməsinin mahiyyəti və

prinsipləri.
12.2. Maliyyə menecmenti sistemində təhlilin rolu və əhəmiyyəti.
12.3. Müəssisənin maliyyə faliyyətinin qiymətləndirilməsi.

12.1. Müəssisə maliyyəsinin antiböhranlı idarə edilməsinin mahiyyəti və

prinsipləri

Xarici və daxili mühit amillərinin daim dəyişilməsi şəraitində

müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinə və inkişafına ən böyük təhlükə yaradan maliyyə
böhranıdır. Belə şəraitdə müəssisə özünün gələcək inkişafının antiböhranlı maliyyə
strategiyasını formalaşdırır. Antiböhranlı maliyyə strategiyası müəssisənin
antiböhranlı maliyyə idarə edilməsi prosesində işlənib hazırlanır.
Antiböhranlı maliyyə idarə edilməsinin başlıca məqsədi müəssisənin
maliyyə bərabərliyini təmin etmək və bazar dəyərinin azalması həcmini
minimumlaşdırmaqdan ibarətdir. Antiböhranlı maliyyə idarə edilməsi aşağıdakı
məsələlərin həllini nəzərdə tutur:
- müəssisənin maliyyə vəziyyətinin diaqnostikası və maliyyə böhranın
qarşısını almaq üçün zəruri tədbirlərin görülməsi;
- müəssisənin tədiyyə qabiliyyətsizliyinin aradan qaldırılması;
- müəssisənin maliyyə dayanıqlığının bərpa olunması;
- müəssisənin müflisləşməsinin və ləğvinin qarşının alınması;
- müəssisənin maliyyə böhranının neqativ nəticələrinin
minimumlaşdırılması.
Antiböhranlı maliyyə idarə edilməsi sistemi aşağıdakı prinsiplərə
əsaslanır:
- reaksiya verməyə hazır olmaq;
- təcili reaksiya vermək;
- qəbul edilən qərarların kompleksliyi;
- hərəkətin alternativliyi;
- idarəetmənin uyğunlaşması;
- daxili resurslardan istifadənin prioritetliyi;
- xarici sanasiyanın optimallığı;
- effektivlik.

Antiböhranlı maliyyə idarə edilməsi maliyyə böhranının qarşısının

alınması, aradan qaldırılması və neqativ nəticələrinin minimumlaşdırılması üzrə
idarəetmə qərarların işlənilməsi, qəbulu və reallaşdırılması prosesini ifadə edir.
Müəssisənin antiböhranlı maliyyə idarə edilməsi prosesi aşağıdakı mərhələlər üzrə
həyata keçirilməlidir:

- Maliyyə böhranının simptomlarını aşkarlamaq məqsədilə müəssisənin

maliyyə vəziyyətinin manitorinqinin aparılması;
 - Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin diaqnostikası zamanı maliyyə
böhranının qarşısını almaq üçün profilaktik tədbirlər sisteminin işlənib
hazırlanması;
- Diaqnostikada maliyyə böhranının patametrlərinin eyniləşdirilməsi;
- Maliyyə böhranını şərtləndirən və gələcəkdə dərinləşməsi təhlükəsi olan
amillərin aşkara çıxarılması;
- Maliyyə böhranının aradan qaldırılması məqsədilə müəssisənin maliyyə
imkanlarının qiymətləndirilməsi;
- Müəssisənin böhranlı maliyyə vəziyyəti miqyasına adekvat müəssisənin
maliyyə stabilliyi mexanizminin seçilməsi;
- Müəssisənin maliyyə böhranından çıxması kompleks proqramının
işlənilməsi və reallaşdırılması;
- Maliyyə böhranının neqativ nəticələrinin aradan qaldırılması üzrə
tədbirlərin hazırlanması və reallaşdırılması.

Müəssisənin antiböhranlı idarəetmə sistemində maliyyə

stabiləşdirməsinin daxili mexanizmlərindən geniş istifadə olunur. Bu
mexanizmlərin uğurlu tətbiqi təkcə müflisləşmə təhlükəsinin maliyyə stresini
çıxarmağa deyil, həm də borc kapitalının istifadəsindən asılılığı azaltmağa, iqtisadi
inkişaf tempinin sürətlənməsinə imkan verir. Müəssisələrin sanasiyasını və strateji
inkişaf məqsədlərinin reallaşdırılmasının təmin edən antiböhranlı idarə edilməsi
sistemində onların yenidən təşkili mühüm rol oynayır. Maliyyə menecmenti
mövqeyindən müəssisələrin yenidən təşkili təsərrüfat prosesində daha effektiv
istifadə məqsədilə onların kapitallarının inteqrasiyası və diversifikasiyasını ifadə
edir. Müəssisələrin yenidən təşkili prosesində kapitalın transformasiyasının hər bir
forması, investisiya resursları sərf etmədən, nəzərdə tutulan inkişafın təmin
edilməsinə yönəldilir. Ölkə qanunvericiliyinə uyğun olaraq müəssisələrin yenidən
təşkili aşağıdakı formalarda həyata keçirilə bilər:

- Qovuşma iki və daha çox müəssisələrin bazasında onların varisi kimi

yeni müəssisənin yaradılmasını ifadə edir.
- Birləşmə müəssisənin hüquqi şəxs kimi fəaliyyətinin dayandırılması və
onun əmlak huququ və vəzifələrinin başqa müəssisəyə verilməsini nəzərdə tutur.
- Bölünmə müəssisənin ləğv edilməsi və onun bazasında iki və daha çox
yeni müstəqil müəssisələrin yaradılmasını nəzərdə tutur.
- Ayrılma müəssisənin fəaliyyətini dayandırmadan ondan bir və ya bir neçə
törəmə müəssisələrin yaradılmasını nəzərdə tutur.
- Dəyişdirmə müəssisənin təşkilati – hüquqi formasının, yaxud mülkiyyət
formasının dəyişdirilməsini xarakterizə edir.

12.2. Maliyyə menecmenti sistemində təhlilin rolu və əhəmiyyəti.

Müasir dövrdə maliyyə təhlilinə dair iki yanaşma mövcuddur. Birinci
yanaşmada maliyyə təhlili geniş aspektdə başa düşülür və maliyyə menecmenti
sisteminə daxil olan, yəni kapital bazarı da daxil olmaqla ətraf mühit kontekstində
təsərrüfat subyektlərinin maliyyəsinin idarə edilməsi ilə əlaqədar analitik işlərin
bütün bölmələrini əhatə edir. İkinci yanaşma maliyyə təhlilinin əhatə sferasının
mühasibat uçotunun təhlili ilə məhdudlaşdırılmasını nəzərdə tutur.
 Maliyyə təhlilinin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardan ibarətdir:
• müəssisənin əmlakı və maliyyəsinin müasir vəziyyəti xarakterizə olunur;
• müəssisənin tədiyyə qabiliyyəti, maliyyə dayanaqlığı və rentabellik
göstəriciləri üzrə qiymətləndirilməsi aparılır;
• ümumən aydın informasiyalara əsaslanır;
• taktiki və strateji xarakterli qərarların informasiya təminatı;
• təhlilin nəticələrini istənilən istifadəçilər üçün açıq olması
• hesab-analitik prosedurların tərkibi və məzmunun uyğunlaşdırma imkanı
• meyarlar sistemində pul ölçüsünün dominantlığı;
• təhlilin yekunlarının yüksək etibarlıq səviyyəsi.

Maliyyə təhlili müəssisənin iqtisadi potensialından istifadənin vəziyyətini

və səmərəliliyini qiymətləndirmək, həmçinin idarəetmə qərarlarının qəbulu üçün
nəzərdə tutulan maliyyə xarakterli etibarlı informasiyalara əsaslanan analitik
prosedurların məcmusudur. Maliyyə təhlilinin nəticələri mülkiyyətçiyə (səhmdara),
kreditorlara, investorlara, vergi xidmətlərinə, malgöndərənlərə, menecerə və
müəssisənin rəhbərinə lazımdır. Maliyyə təhlilinin başlıca məqsədi müəssisənin
maliyyə vəziyyətini obyektiv şəkildə xarakterizə edən əsas parametrləri, yəni aktiv
və passivlərin strukturunda, debitor və kreditor borclarında, mənfəətdə və zərərin
tərkibində baş verən dəyişiklikləri aşkara çıxarmaqdan ibarətdir.
Maliyyə təhlilinin lokal məqsədlərinə aşağıdakıları aid etmək olar:
• müəssisənin maliyyə vəziyyətinin öyrənilməsi, qiymətləndirilməsi;
• maliyyə vəziyyətində baş verən dəyişikliklərin aşkara çıxarılması;
• maliyyə vəziyyətində dəyişiklikləri yaradan amillərin müəyyən edilməsi
• maliyyə vəziyyətinin inkişaf meyllərinin proqnozlaşdırılması Maliyyə
menecerini həm müəssisənin cari maliyyə vəziyyəti və həm də onun perspektiv
inkişafı haqqında analitik informasiyanın həcmi və keyfiyyəti maraqlandırır.
Istehsal, təchizat, maliyyə, investisiya və innovasiya sferasında düzgün qərar qəbul
etməkdən ötrü müəssisənin rəhbəri ilkin informasiyaların toplanması, təhlili və
ümumiləşdirilməsi məsələsini həmişə diqqət mərkəzində saxlayır.
Ümumiyyətlə, maliyyə təhlili maliyyə menecmentinin ayrılmaz tərkib
hissəsi olub maliyyə hesabatı şəklində uçot informasiyalarına və idarəetmə
uçotunun məlumatlarına əsaslanır, faktiki göstəriciləri planla və standartlarla
müqayisə etməyə, daxili audit aparmağa, düzgün idarəetmə qərarlarının qəbuluna
imkan verir.
Təsərrüfat subyektlərinin maliyyə vəziyyətinin təhlilinin köməyilə maliyyə
dayanaqlığını obyektiv qiymətləndirmək, maliyyə resurslarından istifadənin
səmərəliliyini müəyyənləşdirmək, mümkün maliyyələşdirmə mənbələrini aşkara
çıxarmaq mümkündür.
Maliyyə resurslarının mövcudluğu, yerləşdirilməsi və istifadəsi haqqında
informasiyaların dərindən təhlili vasitəsilə müəssisənin maliyyə vəziyyətini
qiymətləndirmək olar. Müəssisənin maliyyə vəziyyəti malgöndərənlər,
istehlakçılar, vergi orqanları, banklar və digər tərəfdaşlar ilə qarşılıqlı
münasibətlərin qurulması prosesində formalaşır.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisənin maliyyə sabitliyinin təmin
edilməsi və müflisləşməyə qarşı vaxtında tədbirlərin həyata keçirilməsi
baxımından həm sahibkarlar üçün və həm də bütün tərəfdaşlar üçün maliyyə
təhlilinin rolu və əhəmiyyəti xeyli artır. Hadisələrin sonrakı inkişafını
proqnozlaşdırmaq və xoşagəlməz meyllərin vaxtında qarşısını almaq, yaxud
zəifləmək üçün kəskin dəyişikliklərin səbəblərinin aşkara çıxarılması vacibdir.
Müəssisənin maliyyə vəziyyətini xarakterizə edən əsas göstəricilərdən biri
onun tədiyyə qabiliyyətidir. Müəssisənin tədiyyə qabiliyyəti dedikdə bağlanmış
müqaviləyə uyğun malgöndərənlərin ödəniş tələbinin vaxtında yerinə yetirilməsi,
kreditin qaytarılması, heyətə əmək haqqının verilməsi, büdcəyə köçürmələrin
aparılması qabiliyyəti başa düşülür
Maliyyə vəziyyətinin kompleks təhlili daxili və xarici amilləyin neqativ
təsirinin aradan qaldırılması üzrə düzgün qərarın qəbuluna imkan verir. Sistemli
maliyyə-iqtisadi təhlilin köməyilə müəssisənin maliyyə vəziyyətinin və investisiya
cəlbediciliyinin proqnozlaşdırılması və planlaşdırılması, reytinq qiymətləndirilməsi
müasir sistemini işləyib hazırlamaq mümkündür. Müəssisənin maliyyə
vəziyyətinin təhlili onun bazarda mövqeyini müəyyənləşdirməyə, ölkədə, regionda
və sahədə ümumi iqtisadi situasiyanı qiymətləndirməyə imkan verir. Məhz ona
görə müəssisənin rəhbəri iqtisadçılar, maliyyəçilər, mühasiblər və auditorlar ilə
birgə antiböhranlı idarəetmənin mühüm elementi kimi maliyyə vəziyyətinin
komplek təhlili sistemini tətbiq etməlidir.
Maliyyə təhlilinin köməyilə müəssisənin qısamüddətli və uzunmüddətli
maliyyələşdirilməsi, səhmdarlara dividend ödənilməsi və iqtisadi artım
ehtiyatlarının səfərbərliyə alınması üzrə qərarlar qəbul edilir. Hazırda istifadəçiləri,
xüsusilə xarici istifadəçiləri müəssisənin maliyyə fəaliyyəti haqqında beynəlxalq
standartlara uyğun tam və real informasiyalarla təmin edilməsi zəruriyyətə çevrilib.
Bu baxımdan müəssisələrin informasiya təminatı pul vəsaitlərinin hərəkəti,
mənfəətin formalaşması və bölgüsü üzrə əsaslandırılmış idarəetmə qərarlarının
qəbuluna imkan yaradan istiqamətdə təşkil edilməlidir.

12.3. Müəssisənin maliyyə faliyyətinin qiymətləndirilməsi.

Maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsində əsas məqsəd öz daxili
tələbatını ödəmək və xarici agentlər qarşısında öhdəliklərini yerinə yetirmək üçün
müəssisənin potensial imkanlarını aşkara çıxartmaqdır. Müəssisənin maliyyə
dayanaqlığı maliyyə resurslarının elə vəziyyətini əks etdirir ki, bu zaman müəssisə
pul vəsaitləri ilə azad manevr edərək onlardan effektiv istifadə etmək yolu ilə
məhsulun istehsalı və satışının fasiləsiz prosesini təmin etməyə qadirdir.
Müəssisənin maliyyə hesabatının təhlili yolu ilə maliyyə-təsərrüfat
fəaliyyətinin müxtəlif göstəriciləri arasında qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı asılılıq
aşkara çıxarılır. Əvvəlki illərdə müəssisə fəaliyyətinin təhlilinin və cari maliyyə
vəziyyətinin qiymətləndirilməsinin nəticəsi maraqlı şəxslərə və təşkilatlara gələcək
dövr üçün idarəetmə qərarları qəbul etməyə imkan verir.
Müəssisənin maliyyə vəziyyəti vəsaitlərin tərkibi və yerləşdirilməsi,
onların mənbələrinin strukturu, kapitalın dövretmə sürəti, vaxtında və tam həcmdə
öz öhdəliklərinin yerinə yetirmək qabiliyyəti ilə xarakterizə edilir. Maliyyə
vəziyyəti müəssisənin iqtisadi fəaliyyətini xarakterizə edən mühüm amildir.
Maliyyə vəziyyəti müəssisənin rəqabətqabiliyyətinin, işgüzar əməkdaşlıqda onun
potensialını müəyyən edir, müəssisənin özünün və tərəfdaşlarının maliyyə və digər
münasibətlər üzrə iqtisadi maraqlarına nə dərəcədə təminat verdiyini
qiymətləndirir.
Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin təhlili mütləq və nisbi əmsalların
köməyilə aşağıdakı beş istiqamət üzrə aparılır :
• balansın tərkibi və strukturunun qiymətləndirilməsi;
• müəssisənin likvidlikinin və ödəməqabiliyyətinin qiymətləndirilməsi;
• işgüzar aktivliyin qiymətləndirilməsi;
• müəssisənin maliyyə dayanaqlığının qiymətləndirilməsi;
• Rentabelliyin qiymətləndirilməsi.

Ödəməqabiliyyəti bütün kreditorlar tərəfindən təqdim edilən tələblərin və

borcların ödənilməsinə müəssisənin hazır olmasıdır. Bura uzunmüddətli borc
vəsaitləri daxil edilmir, hansıki, qaytarılma müddəti əvvəlcədən məlumdur.
Beləliklə, əgər müəssisə özünün bütün qısamüddətli öhdəlikləri üzrə
hesablaşmaları aparmaq və fasiləsiz istehsal prosesini davam etdirmək
vəziyyətindədirsə, onda o ödəməqabiliyyətli sayılır. Ödəmə qabiliyyəti
müəssisənin maliyyə vəziyyətinin və onun dayanaqlığının xarici təzahür
formasıdır.
• Borcların ödənilməsi üçün potensial vəsait debitor borcları və
müəssisənin malik olduğu əmtəə material qiymətli ehtiyatlar hesab edilir. Nəzəri
cəhətdən borcların ödənilməsi müəssisənin dövriyyə vəsaitlərilə təmin edilir. Buna
görə də müəssisə o zaman ödəməqabiliyyətli sayılır ki, onun dövriyyə vəsaitlərinin
məbləği borclarının həcmindən xeyli çoxdur.
• Ödəmə qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi cari aktivlərin likvidliyinin
xarakteristikası əsasında həyata keçirilir, hansıki, onların pul vəsaitinə çevrilməsi
üçün zəruri vaxtı müəyyən edilir. Həmin aktivin pul vəsaitinə çevrilməsi vaxtı nə
qədər az tələb olunarsa, onun likvidliyi bir o qədər yüksək olar.
Müəssisənin likvidliyi balansın likvidliyinə nisbətən daha ümumi
anlayışdır. Balansın likvidliyi yalnız daxili mənbələr hesabına ödəniş vəsaitlərinin
axtarılmasını nəzərdə tutur. Ancaq müəssisə kənardan borc vəsaitləri cəlb edə
bilər, əgər işgüzar dünyada uyğun imici və yüksək investisiya cəlbediciliyi varsa.
Ödəmə qabiliyyəti və likvidlik anlayışları çox yaxındır. Belə ki, balansın likvidlik
dərəcəsindən ödəmə qabiliyyəti bilavasitə asılıdır. Balansın likvidliyi müəssisənin
ödəmə qabiliyyətinin əsasını təşkil edir.
 Müəssisənin maliyyə dayanıqlığı ehtiyatların və xərclərin təminedilmə
səviyyəsi və onların formalaşmasının xüsusi və borc mənbələri, xüsusi və borc
vəsaitlərinin həcminin nisbəti ilə müəy yən edilir, mütləq və nisbi göstəricilər
sistemini xarakterizə edir. Praktiki iş maliyyə hesabatının məlumatları əsasında
aparılır. Zəruri informasiya bazası kimi mühasibat balansı çıxış edir.
İstehsal fəaliyyətinin gedişində müəssisədə əmtəə-material qiymətlilərin
daim formalaşması gedir. Bunun üçün həm xüsusi dövriyyə vəsaitlərindən, həm də
borc vəsaitlərindən istifadə olunur.
Ehtiyatların və xərclərin formalaşması mənbələrini tam əks etdirmək üçün
aşağıdakı mütləq göstəricilərdən istifadə olunur:
• Xüsusi dövriyyə vəsaitlərinin miqdarı. O, xüsusi vəsait mənbələri və əsas
vəsaitlər və qoyuluşlar arasında fərq kimi hesablanır.
• Ehtiyatların və xərclərin formalaşması üçün xüsusi dövriyyə vəsaitlərinin
və uzunmüddətli borc mənbələrinin miqdarı.
• Ehtiyatların və xərclərin formalaşması üçün əsas vəsait mənbələrinin
ümumi miqdarı. O, xüsusi dövriyyə vəsaitlərinin, uzunmüddətli və qısamüddətli
kreditlərin və istiqraz vərəqlərinin məbləği kimi hesablanır.
 Müəssisənin maliyyə dayanaqlığı xüsusi və borc vəsaitlərinin vəziyyəti ilə
xarakterizə olunur və maliyyə əmsalları sisteminin köməyilə təhlil edilir.
Müəssisənin maliyyə-iqtisadi vəziyyətinin təhlilinin tamamlayıcı mərhələsi
təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsidir. Müəssisənin
təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyi işgüzar aktivlik və rentabellik göstəricilərinin
vasitəsilə müəyyən edilir. İşgüzar aktivlik müəssisənin aktivlərinin nisbi miqdarını,
yaxud istehsal prosesində onların istehlakının miqdarını əks etdirir. Rentabellik
mənfəətin əsas normalaşdırılan dövriyyə istehsal fondlarına olan nisbəti kimi
hesablanır.
Dövriyyə vəsaitlərinin sürətlə dövretməsi onlara tələbatı azaldır,
rentabelliyin artmasına və müəssisənin maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşmasına gətirib
çıxarır.
İşgüzar aktivliyin kəmiyyət göstəricisi mütləq və nisbi meyarlarla: istehsal
olunan məhsulun satış həcmi, mənfəət və müəssisənin aktivləri ilə müəyyən edilir.
Mənfəət satışın həcminə və müəssisənin əmlakına nisbətən daha yüksək sürətlə
artır. Buradan nəticə çıxarmaq lazımdır ki, istehsal və tədavül xərcləri azalmalıdır,
müəssisənin resurslarından isə daha effektiv istifadə olunmalıdır. Geniş mənada
rentabellilik gəlirlilik deməkdir. Rentabellilik göstəricinə aiddir:
• aktivlərin rentabelliyi. O, xalis mənfəətin aktivlərə olan nisbətidir.
• əsas fondların rentabelliliyi. Xalis mənfəətin əsas fondlara olan nisbətidir