Coñecemento

do medio 4PRTMARTA
Terceiro trimestre

9ro*TLLANA
,,.o,.o)lf"' camiños do saber OBRADOIRO
 Coñecemento
do medio 4r*,MARrA
0 tibro Coñecemento do medio para 4.o de PRIMARIA
é unha obra cotectiva concibida, deseñada e creada
no departamento de Edicións Educativas de Edicións
0bradoiro, S. L. / Santittana Educación, S. L., dirixido
por Antonio Brandi Fernández e Ana Ma Guerra Cañizo.

Na súa elaboración e edición participou

o seguinte equipo:

Álvaro Bellón Mena Juan lgnacio Medina Crespo

Mar García González Aurora Moral Santa-0talla
Javier lniesta Ayerra Cristina Zarzuelo Puch
Susana Lobo Fernández Xosé Antón González Serén

tusrRacróN
Alademosca il.lustració
Jaume Bosch Martinez
Carlos Fernández del Castillo
Javier Jaime Sánchez
Marcelo Pérez
José Santos González

:--: !idades deste libro non deben ser
? :.das en ningún caso no propio libro.
:-::cas. esquemas e outros recursos que
--- -en son modelos para que o alumno
:=s ade ao caderno.
rorclótrl
Mar García González
Susana Lobo Fernández
Juan lgnacio Medina Crespo
Aurora Moral Santa-0lalla
Xosé Antón González Serén
Eorcrón EXECUTTvA
Begoña Barroso Nombela

otnrccrót't Do PRoxEcro
Teresa Grence Ruiz

orRrccróu r cooRoruacróN EDrroRrAL DE pRTMARTA

Maite López-Sáez Rodriguez-Piñero

llr
Os Camiños do Saber
t^*TLLANA
OBRADOIRO
Codro de conüdos

,*'r*
I
j i'..ii
{*.$ ti' ) )

i;.r.:

.' ;. !,:'.

{: ti.j ',i.r lit;};: ,ii

t,
',,; I i,

.t ,,.

Chompollion e o pedro . O poso e o medido do fempo

A Historio Rosello . Como se estudo o posodo
140 . A Historio e os súos elopos

As pegodos humonos . tempo dos cozodores

O
Os primeiros . lempo dos primeiros ogricultores
móis ontigos O
seres humonos 152 . As pegodos dos nosos primeiros onleposodos

A tumbo do foroón . AsÍ vivion os exipcios . Así vivíon os r: -- : -

Exipcios .
lltonkomón As pegodos dos exipcios
e romonos 164
O noufroxio do goleón . AsÍ vivÍon en tempos ¡ AsÍ vivÍon e' '=-
Coboleiros dos costelos dos noveg:-'=,
Son José
e novegontes 178 . As pegodos do époco . As pegodcs -::

A torre Eiffel . Hoi 200 onos

A historio . Unho époco de combios
recente 192 . A noso époco
 i

. .:- -¡ correo eleclrónico . Ler e copior un resumo

. : - - : co octividodes de ocio: o meu lempo libre . Complelor un mopo de conceplos
. Subliñor os polobros clove
. :: ,.:1c lóboo ¡ Ler e copior un resumo
. : , -. deporte poro proclicor . Compietor un mopo de conceplos
. Subliñor os polobros clove

. -- : :- ;r:hos de onimois . Copior e completor o resumo con polobros dodos

. -.' :- ¡nimoisvertebrodos . Completor un mopo de conceplos
. Subliñor os polobros clove

. - .'-'-,J¡ esquemo rolulodO . Copior e complelor o resumo con polobros dodos

. -- ,- --,cnimol . Completor un mopo de conceptos
. Subliñor os polobros clove

-- : :nlrevrsto . Copior e completor o resumo con polobros dodos

. .
- : :.ciección dun espozo nolurol . Compleior un mopo de conceptos
. Subliñor os ideos principois

^ gr'ófico de borros . Copior e completor o resumo

-eu borrio ideol . Completor un mopo de concepios
. Subliñor os ideos principois

- irooo do relevo . Cop¡or e completor o resumo

I
. Completor un mopo de conceplos
.
t
t .
Subliñor os ideos principois

Copior e completor o resumo

I
=-:',os nun plono
. Completor un mopo de conceptos
t . Subliñor os ideos principois
f- : :' ^: iunho revislo . Copior e completor o resumo
:: : : scbre unho especie gondeiro o ovello . Completor un mopo de conceptos
. Subliñor os polobros clove
>,
, - - lcc de tronsporles . Copior e complelor o resumo
: - :: ircílsporle OdeCUOdO . Complelor un esquemo de choves
. Subliñor os ideos principois

-r-,: tiño do lempo . Complelor litulos dun resumo

- .¡gi: -t: -€!-co ¡ Completor un esquemo de choves
¡ Subliñor os ideos principois

-' lrs .l-f .: -rf.e,: hislÓfiCO . Complelor lÍtulos e polobros clove dun resumo
- :¿-lE:r: .--(: - Sor¡o de hOi mileS de OnOS o Complelor un esquemo
o Delerminor os ideos principois dun texlo

* ]ñt ,ifr :r*r{: -tSOnCO . Completor lÍtulos e polobros clove dun resumo
* ililr: -( rlf:.3n¡smos dun cómic . Completor un esquemo
¡ Delerminor os ideos principois dun lexto
. üt ür!nl::)ct:rjo . Completor lÍlulos e polobros clove dun resumo
"'r6rim : rr;r:sc dun personoxe hislórico . Completor un esquemo
. Delerm¡nor os ideos principois dun texlo
:üE rrrci,-,3grofio ¡ Completor lÍlulos e polobros clove dun resumo
!re : tur Ce fotogrofros do miño fomilio ¡ Completor un esquemo
¡ Determinor os ideos principois dun lexto
 A Historio

_-- -ins 200 anos, nunha localidade exipcia

t- rr:- 1:a P..-:setta,uns soldados do exército
-- j: -: :t-.-,r-lrar-on unha pedra moi especial
=:-...,,-,- -= --r negla intensa e tiña
- ...' : .l-- erl 8rego. oulro
-, :- , rr. ianrigaeoLerceito

C francés Jean-Flancois Champollion dedicor-r

dez anos da súa vida a desclfrai o r.r.listeno
da pedra. El foi quen descubriu o srgnrflcado
de cada un dos símbolos que constitnian
a escritura xeroglífica.

O seu descubnmento foi moi importanLe,

porque gyazas a el conseguiuse a chave
que abría as portas do fascinante mundo
do antigo Exrpto.

LE, OBSERVA E COMPRENDE

Oue é o pedro de Rosetto? Como é?

Quen o encontrou? Quen o descifrou?

Observo o ilustroción e pescudo o significodo

dos xeroglÍficos que hoi ó esquerdo. Despois, escribe
o leu nome usondo xeroglÍficos.

EXPRESÓN ORAL. lmoxino que les que descifror un código

secrelo que ninguén coñece. Dilles oos compoñeiros por
que serÍo importonle descifrolo e como o forios.

140
 -)
\/
\.\ §---1 l( I

: A
¿)
B
F 3 I
t'
c CH

I E
x
-.\H,
F
u
G
m H

(l
h
J
\
r:=
\\_r/

K
ffi L
N M

'
t.tA
a o
tr P
/
o
<> R
:I

-
T
e\
P U
L v
(\
E W

II @
I

LEMBRA O QUE SABES

- Historio oxúdonos o coñecer como vivion
rs persoos no posodo.
lue é o posodo? E o presenle?
: o fuluro?
lue documenlos nos oxudon o coñecer
, posodo?

\ledimos o tempo poro locolizor os ocontecementos

: -: sucederon.
-,:e instrumentos utilizomos poro medir o tempo?

141
 O poso e o medido do tempo
Por que medimos o tempo
As persoos medimos o lempo poro sober o que
A que século pertence un ono?
ocorre en codo momento do noso vido. Por exem-
. Poro sober o que século corresponde un ono
plo, en que ono nocimos, que dÍo empezon os
onterior oo ono 1000, hoi que fixorse
vococións ou o que horo comezo o peliculo que no cifro correspondente ós cenlenos e sumor I
queremos ver. Por exemplo, ono 95:
Súmose l: ó * I: 7. Século: Vlt.
o Poro medir períodos curtos de tempo, uso- . Os onos que só teñen dúos cifros,
mos unidodes de medido como o segundo, o por exemplo, o ono 34 ou o 92,
minuto ou o horo. pertencen oo século l.

o Poro medir periodos móis longos usomos

. Poro sober o que século corresponde un ono
posterior oo ono 1000, hoi que fixorse
unidodes de medido como o dío, o semono, nos cifros correspondentes ós unidodes
o mes ou o ono. de millor e ós centenos e sumor l.
Por exemplo, ono 69
Os onos Súmose l: 19 + 1 - 20. Século:XX.
. Non esquezos que non existe o ono 0.
Os onos pódense ogrupor en lustros, décodos,
séculos ou milenios.

. Un lustro equivole o cinco onos.

o Unho décodo equivole o dez onos.

o Un século equivole o cen onos.
o Un milenio equivole o mil onos.

-P+átr
Os séculos escribense en números romonos.
Codo século comprende cen onos.

O século I comezo O século I ocobo

Século ¡ .l00.
no ono l. ,/no ono
\I ,
r00
Os demois séculos son consecutivos: o século tt comezo no ono
l0l e finolizo no 200, o século lt comezo no ono 20.l

Século I Século m Século xv Século xxl

onos r0r 200 20I 300 I40l r509 2001 2100

Os séculos e os anos.

142
 unidode 1 1

Antes de Cristo e despo¡s de Cristo

Nós, poro numeror os onos, tomomos como referencio o
ono de nocemento de Xesucrislo, que é o ono l, e diferencio-
mos entre o que sucedeu onles e despois deso doto.

o Todo o que sucedeu ontes do ono l, dicimos que posou

ontes de Cristo e utilizomos o obrevioturo o.C. detrós do
ono correspondente. @

o Todo o que sucedeu despois do ono l, dicimos que po-

sou despois de Cristo e ulilizomos o obrevioturo d.C.
detrós do ono. @
Q) eintura do ano 3500 a.C.
i: ;n ono non voiseguido de ningunho obrevioluro, quere
r : r que ese ono é despois de Cristo.

Ordenomos o tempo
^
- : Co sobemos en que dotos sucederon determinodos fei-
'- s :cdemos ordenolos e esloblecer o que ocorreu onles e

- r -: ocorreu despois. Os feitos ordénonse de formo crono-

. , ::, é dicir de móis ontigos o móls recentes.

-: cersoos medimos o tempo poro sober o que

- :r"e en codo momento do noso vido. Os onos
: ::ense ogrupor en lustros, décodos, séculos
: - -ilenios. Poro numeror os onos tómose como
-='='encio o ono de nocemento de Xesucristo. @ eintura do ano 14OO d.C.

C Escribe o significodo dos seguintes polobros.

século milenio décodo

€ Contesto. @
:i que século nos encontromos?
:^ que século noceron os teus pois?
l: que ono o que ono comprende o século l?
-: cincocenlos onos, que século ero?
.
€ :rpt¡.o o que significon os expresións o.C. e d.C.

143
 Como se estudo o posodo
Que é o Historio
A Historio é o ciencio que estudo e que nos explico quen
eron, como vivÍon e que fixeron os persoos no posodo.

Do mesmo xeito que coñecer o hlstorio do noso propio

fomilio nos permite sober quen son codo un dos membros
que o compoñen, condo viviron e tomén o que fixeron,
coñecer o Historio permÍtenos sober quen foron, como
viviron e o que fixeron os seres humonos noutros épocos
xo posodos.

Quen estudo o Historio

Coñecemos o Historio grozos oos historiodores e ós histo-
riodoros, que son os persoos que se dedicon o Investigor
o posodo e onolizor os oconlecementos que ocorreron oo
longo do tempo.

O lrobollo que reolizo o historiodor porécese un pouco oo

trobollo dun delective: onolizo o escenorio en que ocon-
leceu un feilo e busco os probos poro sober que é o que i Arqueólogos traballando
posou olÍ. nun xacemento.

Condo os hisioriodores teñen que buscor, encontror ou

recompilor informoción, en moitos ocosións necesiion do
coloboroción doulros cientÍficos, por exemplo, os orqueó- ¡ Que cres que estón focendo
logos e os xeógrofos. os persoos que oporecen
no fofogrofÍo?
o Os orqueólogos proporciónonlles oos historiodores . Onde estón trobollondo?
informoción sobre os reslos moteriois que os seres hu- . Oue instrumentos ulilizon?
monos elobororon hoi moitos miles de onos: cerómico,
. Que obxecto descubrironr
ferromentos, ormos, esculturos, pinturos...
. Por que son imporlonles obxec-, .
O lugor onde os orqueólogos encontron estes restos como ese?

chómose xocemento. Os xocementos estón, polo xerol, . Onde cres que conservo'c-
deboixo do terro e é necesorio escovolos coidodoso- ese obxecto?

mente poro non destruir os restos que se poidon

encontror olí.

o Os xeógrofos proporciónonlles oos historiodores infor-

moción sobre os lugores en que os seres humonos vivi-
ron en distintos épocos.

144
 unidode 1 1

As fontes do Historio
roro esludor o posodo cómpre observor, ler
: interpretor os reslos que deixoron os nosos
:rteposodos. Eses restos reciben o nome de
fontes históricos.6

-s fontes históricos donlle pistos oo historiodor

= cermÍtenlle interpretor os sucesos do époco
:,e estó investigondo.

-s rontes históricos poden ser escritos e non

=::'itoS.
¡ -s fontes escritos son os lextos que conser-
, rmos do posodo. Por exemplo, un diorio

::rsool, unho corto, un periódico, un libro...

Q As fontes históricas son moi variadas.
¡ :s fontes non escritos son moi voriodos:

- Fontes orois, por exemplo, unho conción,

..rnho historio que nos conto un onteposo-
¡o, unho entrevisto, un discurso...

- Fontes gróficos, por exemplo, unho foto-

3'ofÍo, unho pinturo... C Explico por que é importonte
coñecer o Historio.
- Fontes moteriois, por exemplo, unho ferro-
-ento, un veslido, un xoguete, unho ormo, C Quen son os historiodores?
^ edificio... A que se dedicon?
-

- . '- --:s históricos formon porte do noso potri- € Di o tipo de fontes históricos

-a+rio 3 por iso é importonle conservolos en que son e de que nos informon.
- :::s ou orquivos poro poder gozor delos
--: 'noitos onos.

- s-3.io é o ciencio que nos permite

= 1.='o noso posodo. Os historiodores
:= - sioriodoros son os persoos que
::' :on e estudon o posodo. As fonles
:-::s son os reslos que deixoron
- -:irS
:s onteposodos e que estudon
estudor

=- -' odores.

145
 A Historiq e os súos etopos
A Prehistorio e o Historio
Os historiodores dividen o posodo en dous grondes perio-
dos: o Prehislorio e o Hislorio.

o A Prehistorio é o periodo móis ontigo e extenso do noso

posodo. Comezou coo oporición dos primeiros seres
humonos, hoi millóns de onos. Deste perÍodo non hoi
documentos escritos, xo que oíndo non se invenloro o
escrituro.

o A Historio empezo condo os seres humonos invenloron

o escrituro e delo xo hoi documentos escritos. Por iso
podemos coñecer como eron, como pensobon e incluso
como se chomobon os protogonistos do Historio.
Prehistorio
ri,L se comparamos a historia
da humanidade cun día, a Prehistoria
ocuparía 23 horas e case 59 minutos.

As etopos do Historio
Á súo vez, os historiodores dividen o Historio en colro
etopos: ldode Antigo, ldode Medio, ldode Moderno e
ldode Contemporóneo . Codo elopo comezo condo se
produce un feito que provoco importonles combios nos
formos de vido dos persoos.

o A ldode Antigo comezou condo se invenlou o escriluro,

hoi móis de 5.000 onos.
A polobro Hisloilo pode referirse
A ldode Medio comezou coo desoporición do lmperio o dous conceptos dislintos:
.l.000 .
romono, hoi móis de onos. A polobro Historio designo
o ciencio que estudo o posodo,
A ldode Moderno comezou co descubrimento de Amé- desde o époco dos primeiros seres
rico, hoi uns 500 onos. humonos oto os nosos díos.

A ldode Contemporóneo comezou condo se produciu

. A polobro Historio tomén designo
o etopo do posodo en que xo hoi
o Revolución fronceso, hoi uns 200 onos, e chego otq os documentos escritos.
nosos dÍos.

Dividimos o posodo en dous grondes períodos:

o Prehislorio, do que non hoi documentos escrilos,
e o Historio, do que lemos documentos escrilos.
Á súo vez, o Historio divídese en cotro etopos:
o ldode Antigo, o ldode Medio, o ldode Moderno
e o ldode Contemporóneo.

146
 unidode 11

/\
i\-*_____
ldode Anlioo
" ____--l
)

ldode Medio

ldode Conlemporóneo

| .'-. .=prt do pasado.

.;.:3ÁLLA
COA IMAXE C en que dous grondes períodos
dividen os historiodores o posodo?
. -",-€
:-cpos do Historio sucederon
r-':-s r3 Cristo? e Explico en que se diferencio
. i- :-. etopo vivimos no octuolidode? o Prehistorio do Historio.
. - : -; ='rpo corresponde o cor bronco?
G Enumero os elopos do Historio
. -,-* =-:co é onterior ó ldode Moderno? de móis ontigo o mó¡s moderno
. ¡-É =.::c do posodo é o móis ontigo? e dicon que feito se inicioron.

147
Melloro os miños competencios
uNHA t-rña Do rEMPo
O TNTERPRETo

Poro representor de formo ordenodo os oconlecementos ulilÍzonse

os liños do tempo. Nelos pode oporecer lodo o que nos sucedeu
nun dÍo ou nun perÍodo de tempo móis longo.

Observo esto liño do tempo e contesto.

2004 2005 2006 2007 2008

Noce Empezo Voió Cóelleun Voioo Vioxo Toco o Goño un

Evo. o comiñor. proio dente. colexio. en tren piono. concurso
de lecturo.

De que nos informo esto liño do tempo?

Que dirección ten o liño?
Oue represenlo codo lromo do liño do tempo?
En que ono comezo? En col ocobo?
Onde se sitúo o ocontecemenlo móis ontigo? E o móis recenle?
A que idode comezou Evo o tocor o piono? @

Observo estoutro liño do tempo que represento diferentes medios

de tronsporte oo longo do Historio.

séculos século I século V

ffi'ffi&
)t)§l_Ll_'n
-'

século X

Que unidode de tempo se utilizou nesto liño do tempo?

século XV século XX
E
ñ
sé(-

Todos os tromos do llño ocupon o mesmo espozo? Por que?

Poro que serve esto liño do tempo?
-empo
C:-c:': es-3 ":
Co coo do vido de Evo e di en que se diferencion.
 unidode 1 1

ORDENO NO TEMPO

Debuxo e coloreo estos vivendos e conshucións en folios e recórtoos. Despois,

ordénoos de móis ontigo o móis recente.

ldode Moderno
Prehistorio

ldode
Conlemporóneo

ldode Anligo

ldode Medio

r l^ebuxo nunho cortolino unho liño do tempo sobre os etopos do posodo.

)o-spois, pego codo debuxo no ¡ugqr correspondente do liño do tempo.

ldode Antigo

.¡
f- =¡.--ce deboixo do liño do tempo un texto en que describos como ero
=É,: -rho destos vivendos e construcións. @

149
 Actividodes finois
APRENDO A ESTUDAR
O
Q neSUmO. Copio e completo no coderno cos lítulos que fotton.

t......)
As persoos medimos o tempo poro sober o que ocorre en codo momento
do noso vido. Os onos pódense ogrupor en lustros, décodos, séculos ou milenios.
Poro numeror os onos tómose como referencio o ono de nocemento de Xesucristo.

A Historio é o ciencio que nos permite coñecer o noso posodo. Os historiodores

investigon o posodo. Poro focelo, estudon os fontes hislóricos, que poden
ser escritos ou non escritos. As fontes non escritos poden ser orois, gróficos
ou moteriois.

O posodo comprende dous grondes perÍodos: o Prehistorio e o Historio. A Historio,

ó súo vez, divÍdese no ldode Antigo, o ldode Medio, o ldode Moderno e o ldode
Contemporóneo.

@ eSOUEfriA. Copio e compteto este esquemo no coderno coo informoción

do resumo.

@ OeeS PRINCIPAIS. Subliño no teu resumo os ideos que responden o estos preguntos:
a Col é o trobollo dos historiodores?

o Como o fon?

150
F!t
unidode 11

COMPROBO O QUE APRENDÍN

@ Conterto.O
o Contos décodos son un século?

o Contos séculos son un milenio?

o Contos onos son tres décodos?

o Conlos séculos son cincocenlos onos?

o Contos milenios posoron desde o ono I olo o ono 200.l?

@ sscribe no coderno os onos que pertencen o codo sécub. @

a Século l) Do ono ...... oo ono ...... a Século xvt
o Século v> ...... a Século xxl

@ escriUe oito feitos importontes do túo vido e os onos en que sucederon.

Despois, foi o liño do iempo do túo vido con eso informoción.

¡ Ano 20......: Nocemento.

¡ Ano 20......: ......

@ Completo no coderno cos nomes dos etopos do posodo.

o Hoi millóns de onos comezou
r Hoi móis de 5.000 onos comezou ......
r Hoi móis de .l.000 onos comezou .....,
r -loi uns 500 onos comezou ...... .

o -'roi uns 200 onos comezou ...... .

Q Cogio no coderno esto tóboo e closifico os seguintes fontes históricos.

unho fotogrofio un reloxo de oreo

un diorio persool unho espodo

TIPO DE FONTE

Unho conción

151
 Os pr¡meiros
seres humonos

En 1976 a arqueóloga Mary Leakey dirixía unha

escavación arqueolóxica en Laetoli (Tanzania) buscando
restos dos nosos antepasados, cando observou
as marcas dunhas pisadas humanas impresas no chan.

Non eran unhas pegadas calquera, aquelas tiñan

unha antigüidade de máis de tres millóns de anos
e pertencían a tres persoas: dous adultos
(un home e unha mu11er) e un neno.

Este achado permitiu demostrar que hai millóns

de anos os seres humanos camiñaban ergueilos e que
podían utiiizar as mans para cazar, pintar ou cociñar.
Hoxe en día estes restos están en perigo de desaparecer.
Para salvalos, vaise construír un museo no que estas pegadas
queden expostas e protexidas para sempre.

LE, OBSERVA E COMPRENDE

Que son os pegodos de Loetoli?

Guen os descubriu? Onde?

Observo o imoxe e explico como cres que vivion

esos persoos.

Por que debemos conservor os reslos de Loetoli?

EXPRES6N ORAL. lmoxino que es o orqueólogo que

descubriu Loetoli. Que cres que senlirÍos oo descubrir
os pegodos? Cóntollelo oos leus compoñeiros.

152
 i

i¡rbi

:ffi
-.,. -..

\.. .- .li'
. \..r....-

.si\' ;1
:1

,#r,.

--

[ru ..^-i' ' -'-''-

$l?
t,, .l
.,''l
"D'

-;LL Neslo unidode

imos oprender
moitos cousos
sobre o Prehistorio
LEMBRA O QUE SABES
: - -airos seres humonos viviron hoi
. :s de onos.
:',.- oS vivendos dos primelros
--:nos?

: - -+clogos estudon o vido dos nosos

- -: : portir dos reslos que enconlron
. -:-'35.
, :-3rso0s estudon
. ,.. :dO?
 ,:## lu
O tempo dos cozodores
Así vivion hoi moitos miles de onos
Hoi moitos miles de onos os nosos onleposodos vivion do
cozo, do pesco e do recolección de froitos e plonlos sil-
vestres. Cozobon onimois solvoxes como momuts, osos,
cervos ou bisontes. Deles oproveiiobon o súo corne como
olimento, os súos peles como vestido e os seus ósos poro
fobricor utensilios.

Condo o cozo ou os froitos escoseobon nun lugor troslo-

dóbonse o outro. Por iso eron nómodes, é dicir, non resi-
díon nun silio fixo, senón que se desprozobon continuo-
mente no procuro de olimento.

Aqueles homes e mulleres vivíon oo oire libre, en covos

ou en chozos. Polo xerol esloblecionse prelo dos ríos. Alí
hobío ougo poro beber, crecíon móis plontos e ero móis
fócil cozor os onimois que se ochegobon poro beber.

Agrupóbonse en tribos, que estobon formodos por unhos

poucos fomilios. Así oxudóbonse uns o outros poro sobre-
vivir. Doquelo os persoos vivÍon uns 20 onos. Moitos mo-
rrÍon de fome duronle os periodos de móis frÍo, condo ero
móis dificil cozor ou recoller plontos, e outros polos feridos
que lles cousobon os otoques dos onimois.

Neslo époco fixeron un descubrimenlo moi importonte: o

!ume. Con el iluminobon os covos, cociñobon os olimenlos
e prolexionse dos onimois solvoxes.
Onde viven os persoos
que se ven no ilustroción?
Así se desprozobon
Por que viven preto do ougo?

Os primeiros seres humonos troslodóbonse dun lugor o Poro que o utilizon?

outro o pé. Que torefos reolizon eses homes

e mulleres?
Codo vez que se desprozobon o lugores onde o cozo ero
a Como von vestidos?
móis obundonte, tiñon que corgor no lombo lodos os súos
a Como fon lume? Poro que
pertenzos. Por iso, vioxobon lentomente.
o utilizon?

Que onimois hoi?

Hoi moitos miles de onos os persoos eron nómodes. Son domésticos ou solvoxes?

Dedicóbonse ó cozo, ó pesco e ó recolección. Vivion Como cozon? Que ormos

utilizon?
en covos e chozos e desprozóbonse o pé.

154
 "&*i.*":Fh.y c-
o. *4")
c)-
.rU .fl
o
arb.f

\.,a ^^l,i t
tl,rl
t

I 4
í-2.'a
'.?2,
i-:r.----51
/;,
- llt
l¿

$ :S
\§
# 7o¿/V)/rr,,/rr.Z.-z

t--
á \
/¡ \
,,,,.,..-?;:,*,,,-,,,,, .)
\
.é'
.< )§,' \ prnlrro
t\ Lo;'.,,,'r"ñvl';'¡") \ (.§'
s\^, J

h
)- I 1- ,^-s='@..i
!
t

z zQ-- -

/-
»3rLo-z-
J,a=----'á
'::=:a;a;-*
+

I ccr que estos orocións son folsos. Despois, cópioos no coderno conectomente.

--; 'noitos miles de onos os persoos eron nómodes,

: -. - t, vivÍon nun lugor fixo.
. , :''neiros seres humonos desprozóbonse en borco.
..,. -3 o époco iluminobon os súos covos con electricidode.
-.
* ¡reio os seguintes orocións no coderno"

- -- es de onos, os nosos onteposodos vivÍon

,, ,.^ mois oproveitobon
,. ;:óbonse
I.-: r : explieo por que o lume foí un descubrimento moi importonte.
 il

obo
{h
O tempo dos primeiros
ogricultores
Así vivÍon hoi 10.000 onos
.l0.000
Hoi uns onos os seres humonos comezoron o gor-
dor onimois en silios pechodos poro oseguror o oblención
de olimenlo sen leren que soÍr poro cozor. Pouco o pouco,
domesticoron cons, cobros, ovellos, cobolos e bois. Desto sa-

moneiro xurdiu o gondoño.

Ao mesmo tempo desenvolveuse o ogriculfuro. Os homes

e os mulleres doquelo époco déronse de conto de que oo
coer o semenle dunho plonto no terro, olí mesmo nocíon
novos plonlos. As primeiros especies que cullivoron foron g2rr=, fouce
o trigo, o orroz e o millo.

O nocemenlo do ogriculluro e do gondorÍo fixo que os per- §t'-

-SÑ '
=
soos livesen que vivir xunto ós lerros que cullivobon e mois
xunto oos onimois que criobon e coidobon. Por iso se fixe-
ron sedentorios, é dicir, osentóronse nun lugor flxo e for-
moron oldeos.

Nos oldeos hobio vivendos poro os persoos, corles poro

os onimois e olmocéns poro gordor o gron.

Así se desprozobon
Hoi 5.000 onos os persoos inventoron o rodo e construÍron
TRABALLA COA IMAXE
os primeiros corros lirodos por onimois. Tomén invenlo-
ron os borcos de velo, que eron movidos coo forzo do . Onde viven os persoos
que oporecen no ilustroción?
vento.
. Oue octividodes fon os mulleresr
Os corros e os borcos de velo permition tronsportor móis E os homes?
persoos e mercodorios, e con menos esforzo co o pé. Ade- . Que uson poro tronsporlor
mois, movíonse con móis ropidez. Por iso, neslo époco mercodorÍos?

xurdiu o comercio. . Con que moteriois estón feitos

os súos cosos?

.l0.000 . Oue onimois hoi?

Hoi onos os persoos inventoron Son domésticos ou solvoxes?
o ogriculturo e o gondorÍo e fixéronse sedenlorios. Por que o sobes?

Móis torde, invenloron o rodo e o velo, . Que diferenzos enconlros enlre

e empezoron o comercior. este debuxo e o do póxino 154;

156
 ta'*f., o" et(
c Lt l¡r" Cr' \(r
-¿ go
(,
A't ,-
L'j')h.
ta

? -"tu- :
- tr>-*"ttli"sz.:----
- »-)X .2'z
:, :''-..'r-;-.' fD. /.t/3 z
-z-:2,/,'lz

- \*\l\Ns

- ?-.2,.V2547..,,

(|t,,
-,2

il,,//lÁ
t,,/t
l, l,',l,illl
{ t /1¿

ffiú
poslor

(,1
í,ffi

I c ntesto.

-, -e octividodes xurdiron hoi 10.000 onos?

,. -: medios de lronsporle oporeceron hoi 5.000 onos?
I ,' que se desenvolveu o comercio hoi 5.000 onos?

,olico o diferenzo entre codo un destes pores de polobros.

-roe - sedentorio colleiteiro - ogricultor cozodor - postor

,r co por que os persoos se fixeron sedentorios hoi 10.000 onos.

=^so e explico por que o vido foi mellor coo ogriculturo e coo gondorío.
 ,il

As pegodos dos nosos

primeiros onteposodos
,\
\

".if# /

tr.
Pintura da cova de Altamira (Cantabria).

Pinturos e esculturos Que figuros se representoron?

Onde estón pintodos?

Os primeiros seres humonos decorobon os poredes e os
a Que cores predominon?
teitos dos covos onde vivÍon con pinfuros.
a Porécenche figuros reolistos?
Debuxobon figuros dos onimois que odoitobon Cozot: Por que?

cervos, bisonles, cobolos, momuls... Crese que o focÍon Por que cres que os pintoron?
porque pensobon que osi o cozo lles serío moito móis
fovoroble.

Poro pintolos, ulilizobon os súos mons e unho especie de

pinceis feitos con plumos e pelos de onimois.

As pinturos eloboróbonos desfocendo minerols de cores

e mesturondo con groxo onimol os distinlos pos que ob-
tiñon.

Tomén esculpiron pequenos figuriños de pedro, que re-

presenlobon onlmois e mulleres.

158
 unidode 12

As ferromentos
ls nosos primeiros onteposodos utilizobon ferromentos
s mples, pero moivoriodos:

o Unhos ferromentos eron de pedro to!!odo, por exemplo

os coitelos ou os punlos dos frechos con que cozobon.
roro fobricolos golpeobon unho pedro con outro olo
rue conseguÍon o formo que desexobon. Q
S coitelo de pedra tallada.
r l'utros ferromentos eron de ósos de onimois, por exem-
: o os ogullos con que cosÍon ou os orpóns con que
: escobon.
'C.000
-: onos, empezoron o fobricor ferromentos de pe-
:.o puído: eixodos poro covor, fouciños poro cortor os es-
- - rs ou muíños poro moer. Poro puír os pedros, fretobon
:-:' roffr€nte unho pedro sobre outro móis gronde. §

I o rtesonio § trrtachada de pedra puída.

lO0 onos, producÍronse dous inventos moi impor-

: cerómico e os lecidos.
t- cerómico i,! eloboróbose con borro modelodo coos
:-s: cocido no lume.

. tecidos fobricóbonse coo lo dos onimois. Primeiro,

- r - r fÍo e despois tecÍono en leores.

- - : " -eiros seres humonos deixóronnos restos @ vasilla de cerámica.

: - : : "turos e esculluros e moitos ferromentos
: - r '=l3S fobricodos con pedro, cerómico e tecidos.

( =rx¡lico como decorobon os nosos primeiros onteposodos

- súos covos e os moteriois que utilizobon.

r l,-e diferenzo hoi entre tollor e puír pedro?

t
L leservo esto ferromento e explico o que cres que é,
::r,Jo empezou o utilizorse e poro que seruÍo.

159
 Melloro os miños competencios
LEO UNHA NOVELA HISTORICA

A novelo histórico é un tipo de texlo no que se norron feitos que

ocorreron no posodo. A diferenzo dos textos dos libros de historio,
estes relotos poden eslor protogonizodos por personoxes inventodos.

Torak
A Torak levoulle dous días despezar o corpo
do corzo. En primeiro lugar, abriu a barriga
do corzo e cortou un anaco do fígado para
o gardián da tribo.

Despois esfolouno e quitou toda a came da pel

coa súa raspadeira de óso. Lavou o pe1e1lo nunha
mestura de auga con casca de carballo e despois estendeuno entre dúas
arboriñas. A continuación, suavizou a pel fregándoa cos sesos do corzo
esmiuzados. Esta pel podería utilizala para facer cordas e fíos de pescar.

Despois, cortou a carne en tiras e colgounas sobre unha fogueira. Cando

estiveron secas, golpeounas entre dúas pedras para facelas máis finas
e enrolounas. A carne era deliciosa. Ademais, o estómago serviríaile de odre,
a vexiga, de bolsa e os intestinos, para gardar noces.

Lavou os longos tendóns, golpeounos ata aplanalos e sacou estreitas

fibras para usalas como fÍo para coser.
Finalmente, raspou os cornos e os ósos longos ata deixalos limpos. Con eles
fana anzois, agullas e puntas de frecha.
M. PAVER : Irman Lobo. Cr ónicas da P r ehistoria (a dapta ción) .

(l Ouen é Torok? En que époco cres que viviu: hoi moitos

miles de onos ou hoi 10.000 onos? Por que?

e Que estó focendo Torok?

€ Enumero os portes do corpo do corzo que Torok utilizo poro fobricor puntos
de frecho, fio poro coser e fio poro pescor.

160
 unidode 12

ESCRIBO UNHA HISTORIA

DE HAI MILES DE ANOS

Escribe no coderno unho historio que se desenvolvo hoi miles de onos.

Debes ter en conto ospectos como os seguintes:

De que voilrotor o túo historio.

En que époco se voi desenvolver:

- Hoi moitos miles de onos.

- Hoi 10.000 onos.

En que lugor voi suceder: un bosque, O lugor que elixos, os personoxes,

xunto o un rÍo, unho covo, unho oldeo... os obxeclos que oporezon... deben ter
reloción coo époco ó que pertencen.
lmoxino o protogonislo:
Por exemplo, se situoches o túo historio
hoi moitos miles de onos, o teu personoxe
- Se é un home ou unho muller.
non pode ser ogricultor, porque entón
- Que idode len. o ogriculturo non existío.

- Como é o súo formo de ser.

- Como é fisicomente.

- A que se dedico: ogricultor, cozodor, oleiro, rostrexodoro de pegodos...

r:rso noulros personoxes que poden ocompoñor o protogonisto.

- =:ide o que voi ocorrer. Por exemplo, o protogonisfo eslo cozondo e de repente...

f ;edocto un borrodor do túo historio.

¡ c bonodor e, despois, móstrollo o un

=
:: -rpoñeiro poro que che deo o súo opinión:
-= : gustou.

- = : - slorio e os personoxes son coherentes

- = .= :rlende o que sucede. ..

F
§ l¡r¡io o que consideres oportuno e poso
: irco o tuo historio.
,t)
]il.'
¡¡' 1 H'JPO. Focede un concurso literorio
*c -c.:S€. Lede os vosqs historios e elixide /
r!-r'r='rdos q que vos gusto móis.

161
 Actividodes finois
APRENDo A ESTUDAR
O
$ neSUnnO. Copio no coderno o resumo e complétoo cos lítulos
e coos polobros que folton.

Os nosos primeiros onteposodos formobon tribos. Dedicóbonse o ...... , pescor

e o recoller plontos silvestres. Eron ......: norr tiñon un lugor fixo poro vivir
e desprozóbonse dun sitio o oulro o pé no procuro de olimento. Vivíon en ......
ou en chozos, o ser posible preto do ougo. Nesto époco descubriron o.......

Hoi 10.000 onos os mulleres e os homes oprenderon o cultivor plontos

e o domesticor onimois. Fixéronse...... e conslruÍron os primeiros oldeos.
Hoi 5.000 onos os persoos inventoron o ...... e construÍron corros.
Tomén inventoron os borcos de velo. Por iso, xurdiu o ...... .

Os primeiros seres humonos decorobon os covos con ...... dos onimois

que odoitobon cozor. Tomén ...... pequenos figuriños de

Hoi moitos miles de onos, os persoos ulilizobon ferromenlos de modeiro

pedro Hoi 10.000 onos, empezoron
e ósos de onimois. FocÍonos con
o fobricor ferromentos con pedro Ademois, invenloron o ...... e os ......

@ esOuEMA. Copio no coderno este esquemo e complétoo.

VivÍon en . Dedicóbonse o Desprozóbonse.. lnventoron ..

e IDEAS PRINCIPAIS. Le ooportodo litulodo «Así vivion hoi 10.000 ono$)

e copio no coderno os orocións que expreson os ideos móis importontes.

162
 unidode 12

COMPROBO O QUE APRENDIN

A que tempo corresponde codo unho destos corocterísticos?

Copio no coderno esto tóboo e complétoo.

Eron sedentorios.

Eron nómodes.

Obtiñon os seus olimentos do cozo, do pesco e do recolección.

Obtiñon os seus olimentos do ogriculturo e do gondorio.

VivÍon en covos e chozos.

Vivíon en vivendos que formobon oldeos.

Reolizoron pinturos nos poredes e nos teitos dos covos.

Elobororon obxectos de cerómico.

TEMPO DOS CAZADORES TEMPO DOS AGRICULTORES

Cbservo o debuxo e contesto os preguntos.

I rde estón os persoos que oporecen

-: debuxo?

l-e fon? Que profesión cres que ieñen?

j ^. ¡t to?
- Yve:

-,e restos do posodo eslón observondo?

:- :¡e époco cres que viviron os persoos
: -: deixoron eses restos: hoi moitos miles
.l0.000
:: r^os ou hoi onos? Por que o sobes?

-,: :o como reolizobon os pinturos os primeiros

,=':S hUmonos.

C §-:c(c no coso tres obxectos simitores oos que se usobon hoi miles
¡É 3ros e explico en que se porecen e en que se diferencion.
) -, :- clo: Un coitelo hoi miles de onos e no octuolidode porécense
:- r -e se utilizon poro cortor e diferéncionse en que hoi miles de onos se fobricobon
:: - ::lro e no octuolidode fobriconse con oceiro.

1ffi
 Exipcios
e romonos

O 23 de novembro de 1922, Howard Carter

e lord Carnavon estaban a punto de facer un
dos maiores descubrimentos da Historia. Leváraiies
cinco anos de trabalio no deserto exipcio.
Os dous estaban fronte a unha porta pechada
cun selo no que se podía ler Tutankamón.
Ao abrir a porta, encontraron un túnei cheo
de cascallos. Tras retiralos, descubriron unha nova
porta. Carter abnu un burato nela e introduciu
unha candea. "Ve algo?,,, preguntoulle lord Carnavon.
"Si, cousas incribles", contestou Carter.
A tumba estaba intacta. A momia do faraón
Tutankamón tiña o rostro cuberto cunha fermosa
máscara de ouro e turquesas, e estaba dentro de catro
sarcófagos, o último deles de ouro macizo.
Máis de 2.000 obxectos rodeaban o defunto.

LE, .BSER,A ..MPRENDE

@ ,t Quen ero Tutonkomón?
E

a Quen descubriu o súo tumbo? Conto tordoron?

¡. Sobes o que é un sorcófogo?

Observo o tumbo de Tulonkomón e explico como ero,

o que hobío dentro, onde estobo o corpo do foroón. . .

EXPRESÉN ORAL. lmoxino que ocobos de descubrir

o tumbo de Tutonkomón. Explico que impresión che
cousorio o visión dese mognÍfico lesouro.

164
 Ven connosco
coñecer como ero o vido
no ldode Antigo

LEMBRA O QUE SABES

. :: 5.000 onos xurdiu en Exipto unho
- :: :-rs móis imporlontes do Historio.
: -:'::c do posodo viviron os onligos

' :i - - respois de Cristo?

':rntrros , ,-on nOS CidOdeS e nO COmpO
. - :':ndes edificios.

-
-
-= :clzodos?
- =:- r - - os lles gustobon oos romonos?

165
 Así vivíon os exipcios
A vido no compo r. r\rñil,r\\r{ \i. ttt *§t§N\\) §:':i

Hoi 5.000 onos, no ontigo Exipto, o moiorÍo do pobooción

vivío no compo. Ocupobon os terros situodos nos beiros
do río Nilo, porque eron moi férliles.

A terro e o gondo eron propiedode do foroón, o seu rei,

e dos nobres. Os compesiños e os escrovos trobollobon
poro eles.

Os compesiños vivíon humildemente. As súos cosos eron

pequenos e de odobe, é dicir, de lodrillos de borro mes-
turodo con pollo e cocidos oo sol. As fomilios eslobon
formodos por unho porello e os seus fillos. Todos lrobo-
llobon, incluso os nenos. Os homes orobon, os mulleres
semenlobon e entre lodos focÍon o colleito.

O trobollo ero moi duro. Cultivobon cereois, verduros e

froitos. Coos uvos eloborobon viño e coo cebodo focion
cervexo, o súo bebido fovorilo. Ulllizobon fouciños, oixo-
dos e orodos tirodos por bols.

A vido nos cidodes

En Exiplo exisliron grondes cidodes que se situobon xunto
ó belro do río Nilo.

Nuns borrios vivÍon os persoos móis ricos e poderosos,

como os nobres e os socerdoles. Residíon en grondes
. Como son os vivendos
cosos rodeodos de xordÍns e estobon construÍdos con dos nobres?
lodrillos e modeiro. No interior hobÍo numerosos cuortos E os dos ortesóns?

decorodos con pinturos. . Que oclividode reolizon o moioric

dos persoos que oporecen
Noutros borrios vivion os ortesóns e os comerciontes. no imoxe?
A moiorío dos ortesóns eron escultores, ceromislos e
. Por que cres que os terros
fobrlcontes de liño, que ero o teo coo que focion os seus de cultivo estón preto do río?
vestidos. Os comerciontes vendÍon produtos. Como os o Como son os borcos?
exlpcios non coñecÍon o moedo, procticobon o troco, é Oue enerxÍo utilizon poro

dicir, combiobon uns produlos por oulros. desprozorse?

. Locolizo un bimbostro e explicc
Nos cidodes tomén hobio portos, nos que olrocobon os poro que cres que se utilizobo
borcos de velo que novegobon o trovés do rio Nilo e do e como funcionobo
mor Mediterróneo.

166
 deserlo

&o-.?t-- oe qF- cr
6a,qlo* -. __ ai

S¡IoS

cosos nobres

J;]
pl q'q:.
r_
{ cosos dos orlesóns
if,'!

U¿
u
T r
rioxobon
="
j Jnho importonte vÍo de comunlco-
, :1 pcios. Polos sÚos ougos despro-
:€rcos pequenos e borcos de velo que
Contestq.
..- :ersoos e mercodorÍos.
A que se dedicobo o mo¡orÍo
.- -t'se por lerro, usobon corovonos
do pobooción exipcio?
: corros tirodos por bois e mulos.
Que cultivobon os ex¡pcios?
Que ferromentos utilizobon?
-- -s desenvolveuse o civillzoción
, -'- r: rÍo Nilo. A moiorÍo dos Que ero o troco? Explicoo.
-^lcompoededicÓbose
- '.rs cidodes residÍon Escribe o significodo dos

, polobros liño, escrovo e foroón.

- - i:'OSOS.

167
 As pegodos dos exipcios

S Interior dunha pirámide exipcia.

As construcións
í itqriAi-i.A {-r,r..A lfúAX[
As principois construcións exipcios foron os tumbos e os . Que consfrucións se
templos. represenioron no imoxe?
Oue formo teñen?
Os exipcios enterrobon os morlos en fumbos. As tumbos
. De que moteriol cres que eslón
móis imporlontes eron os pirómides, nos que se enterro-
feitos?
bo oos foroóns. 0 No súo conslrución trobolloron miles o Como é o pirómlde por denlro?
de escrovos e compesiños. Coléoporteprincipol?
Os exipcios odorobon o vorios deuses e codo deus liño o . Poro que cres que se fixeron

seu templo. Os templos construionse en pedro, tiñon gron os pirómides? Por que cres
que son ton grondes?
tomoño e estobon decorodos con enormes columnos.

As esculturos e os pinturos
Os exipcios fixeron moitos escu!furos. Os personoxes
móis representodos eron os foroóns e os deuses.

Ademois, reolizoron pinfuros de vivos cores. Debuxobon

os persoos co peilo e co ollo de fronte, pero coo coro, cos
brozos e coos pernos de perfil.

168
 i

unidode 13

A escrituro ex¡pc¡o
)s exipcios tiñon un sistemo de escrituro especiol: os
xerog!Íficos.

-:do xeroglifico ero un debuxo que representobo polo-

-'rs, ideos ou sons. Os xeroglÍficos escribíonse con
: ^ ceis en follos fobricodos cunho plonto chomodo popiro
:u pintóbonse sobre os poredes.
- -, foroón, os socerdotes e olgúns nobres sobíon escri-
rcr eslo rozón, hobío persoos especiolmente dedico-
.. : esle lobor, eron os escribos.

l"s momios Q eapiro exipcio con xeroglíficos.

=' :cios pensobon que os mortos tiñon unho segundo

- I lo conservor o seu corpo convertÍonos en momios,
. - secobon o corpo e envolvÍono con vendos.
' , - os recubríonse con luxosos móscoros, ós veces
-'- que reproducÍon o roslro do defunto. Despois
. -:r^se en sorcófogos, O que tiñon o formo do
. . - --ono, e enterróbonse en tumbos.

:;o rodeóbose dun tesouro, no que hobÍo todo

--= coderÍo necesilor o morlo no outro vido: oli-
--:c es, vestidos, cerómicos...

:, r - :s construiron templos e tumbos que

:r* :.:: t^ con pinluros. Tomén fixeron esculturos
; : : rs ulilizobon xeroglificos poro escribir
" * - -':rcon os corpos dos mortos.
§ sarcófago e momia exipcios.

--¡,es eron os principois construcións exipcios? Poro que se usobon?

.ta\
E }-e ercn os xerogl'ficos? Quen eron os persoos encorgodos de escribir en Exipto?
f-t
E iÉ,i¡3: como enterrobon os exipcios os mortos.

169
 Así vivíqn os romonos
A vido no compo
Hoi uns 3.000 onos xurdiu unho dos civilizocións móis
imporlontes do Historio: o civilizoción romono.

A moiorÍo do pobooción romono vivÍo no compo, onde

cultivobon o lerro e criobon o gondo.

Os romonos móis ricos posuÍon grondes lerreos. Denlro

deles, hobio unho gron coso de compo, o villo, no que
vivÍon os propietorios. Ademois, hobío cortes, celeiros,
olmocéns, odegos...

As terros trobollóbonos os compesiños e os escrovos, que

vivÍon en pequenos cosos. O seu trobollo ero moi duro e
requirío grondes esforzos, pero contobon con móquinos
como o muíño e o orodo romono que funcionobon coo
forzo dos onimois.

Cullivobon trigo, vide, oliveiros, órbores froiteiros, verdu-

ros, legumes... Coos uvos focíon viño e coos olivos elo-
borobon oceite.

A vido nos cidodes

Os romonos construíron moilos cidodes. A móis importon-
te ero Romo.

Poro protexer os cidodes, edificoron orredor delos muro-

llos con voriqs torres defensivos e diversos portos de TRABALLA COA IMAXE

entrodo. . Onde se sitúo o cidode?

De que estó rodeodo?
No cenlro do cidode estobo o foro, unho gron prozo no . Gue construcións hoifóro
que se encontrobon os principois edificios públicos, os do murollo? Sobes poro que
lemplos e os comercios. servíon?

o Como é o domu* Quen cres

As persoos ricos vivÍon en luxosos cosos unifomiliores
que podÍo vivir oli? Por que?
chomodos domus. Os cuorlos e solos de boño orgoni-
. Oue medios de tronsporte
zóbonse orredor dun potio polo que enlrobo o luz. Os
se ven? Como funcionon?
lobores domésticos reolizóbonos os escrovos.
. Oue fon os persoos que trobollon
As persoos pobres vivÍon en pequenos vivendos sen nin- no compo?

gunho comodidode. Nos cidodes grondes eslos vivendos . Locolizo o muiño e explico poro q-=
cres que servÍo e como funcionob:
enconlróbonse en edificios de vorios plontos chomodos
ínsulos.

170
 L*'-i^- ^-
onfiteotro

!
i.

domus '
B uu
*L.,-, '{.!: c.

vioxobon
-:: : oldeos romonos estobon comuni-
Copio no cqderno este
, ,. =s-'odos de pedro chomodos colzo- esquemo e comp!étoo.
il:r - :":.'esor os rios construiron numero-
tr:r-s :: cedro. Tipos de vivendos
romonos
-::crÍos chegobon por mor. Por iso
:- s-eiros construÍronse portos. domus ínsulos villos

Eron Eron Eron

r : s romonos vivÍo no compo
:: rS persoos ricos vivÍon en
.. -iis humildes, enínsulos. Que móquinos focilitoron
=:-rDon conectodos con o trobollo no compo en tempo
: : -ls. dos romonos?

171
 As pegodos dos romonos

I
t
lt
t§

ü!¡ Coliseo de Roma, o anfiteatro máis famoso do mundo. A. Arena. B. Galería subterránea.
C.Ttibuna do emperador. D. Bancadas (cauea). E. Porta de entrada e saída (uomitorio).

Os monumentos
TRABALLA COA IMAXE
Os romonos eron excelenles conslrutores. Levonloron . Que tipo de edificio é o Coliseo?
monumentos eloborodos con bloques de pedro e lodrillos Poro que se utilizobo?

de borro cocido. Tomén inventoron o cemento e o formi- o Por que terÍo esto formo?
gón, moleriois cos que lles deron gron solidez ós súos . Queéovomitorio?
conslrucións. . Onde sentobon
os espectodores?
Reolizoron edificios poro espectóculos, como teoiros,
onfiteotros poro os loitos de onimois e glodiodores, . Coñeces olgún edificio octuol
que se porezo oo Coliseo? Col?
{} e circos poro os correiros de corros.

Ademois, construiron templos, poro os deuses; termos,

que eron boños públicos; ocuedutos, poro levor o ougo
olo os cidodes; e orcos de triunfo, poro recordor impor-
tontes vilorios militores.

Moilos dos cidodes en que vivimos foron fundodos polos

romonos. Por iso, nelos conservomos monumentos deso
époco.

172
 unidode 13

Esculturos, pinturos e mosoicos

-s romonos fixeron estotuos de emperodores e de

,::uses, e retrotos de persoos importontes. Tomén decoro-
-1 os súos cosos con pinfuros. Pintobon historios do vido
-- ó, fozoños mililores ou escenos relixiosos.

.eces, poro decoror os poredes e o chon dos cosos fo-

^ mosoicos. Poro reolizolos encoixobon pequenos pezos

:edro ou vidro coloreodos nun espozo liso. Represento-

- :scenos de cozo. de loito de glodiodores , de correi-
r: corros ou figuros xeométricos.
Mosaico romano que representa
a loita de gladiadores.

,: inguo e os leis
:-' ,r s dos monumentos, dos romonos conservomos o
-
i -o e os súos leis.
rtín ero o linguo que folobon os romonos. Moitos dos
. -- rs que utilizomos no octuolidode proceden do lo-

. ---l o froncés, o ltoliono, o romonés, o costelón, o

r^ : o golego.
, -- -:^os creoron un conxunlo de normos poro regu-
.-- , 'rencio entre os persoos. Estos normos coñé-
: --
-'ro dereito romono e olgunhos delos conli-
'
-: r: 'condo hoxe en dÍo. Fragmento dunha lei romana
escrita en latín.

- r-,s foron grondes construtores. Decororon

-, . ,:rdos con pinturos e mosoicos e reolizoron
'-. ls romonos folobon lotín e tiñon leis
: - -- ==:idos como dereito romono.

*
{" :'.:-:€ no coderno o nome de cinco conshucións romonos
: -: :r poro que se utilizobqn.
#_ i:; :: I que son os mosoicos e como se reolizobon.

1L :' - -€':
O
tres idiomos que se folon en Espoño que procedon do lotin.

173
 Melloro os miños competencios
nlsrón¡co
@ LEo uN cótvuc

Condo voi bo tempo,

d¿b¿ hober unhos
onf orizoxes...l

'"---iÑ,Én"-

Que tolosl
rt\ Condo menos
se espero xorde
o occident¿!
\
/, /ér-\

A vioxe dos nosos omigos ptosegue

sen incid¿ntes notobl¿s. Algún que os romonos non fon
outro encontro con bondidos. móis que estrogor

Le e responde:

En que époco cres que estó ombientodo esto historio? Por que?

Que construcións deso époco recoñeces nos viñetos?

Que problemos se ven n0 hislorio?

No octuolidode, ocorre olgo semellonte? @
Que foríos poro solucionor os otoomentos nos estrodos?
E poro que qs persoos conduzon con prudencio? Q

174
 i

unidode 13

os ANAcRoNrsMos DUN córvuc

O DETEcro

Un onocronismo é un erro que consiste en moslror situocións, obxectos,

ocontecemenlos... que estón fóro do súo époco. Por exemplo, nun cómic
sobre o époco dos romonos serÍo un onocronismo que oporecese un ovión,
xo que este medio de tronsporle se invenlou moito móis lorde.

Observo o cómic do póxino onterior e onoto no coderno

os situocións que cres que son onocrónicos.

Locolizo e enumero os seis onocronismos que se produciron nesto viñeto.

. :\ 3RUPO. Reolizode por grupos un cómic con cotro viñetos

::e incluodes seis onocronismos.

: , :e o momento do Historio que queredes representor.

:-:=re un bosquexo, debuxondo o lopis os elementos
-= ::Co viñeto (imoxe, globos...).
- =: : Ce os onocronismos que queredes introducir.

:, -' : :e os texlos dos globos.

): :rre e comprobode o voso cómic e posódeo o limpo.

p ;:¡:s:É rho posto en común cos que fixestes e locolizode

i¡ - cómics
{*: 'r.r:s os onocronismos que hoxo neles.

175
 Actividodes finois
APRENDo A ESTUDAR
O
Q neSUmo. Copio no coderno o resumo do unidode e comp!étoq
engodindo os lilulos e os polobros que fohon.

@
A moiorÍo dos exipcios vivion no compo e dedicóbonse ó Nos cidodes residion
os persoos poderosos. A súo principol vÍo de comunicoción foi o rÍo .......
CD ...... poro enterror os foroóns. Tomén fixeron esculturos
Os exipcios construÍron
e ...... de vivos cores. Os exipcios utilizobon ...... poro escribir e poro conservor
o corpo dos mortos, .......

A moiorío dos romonos vivÍo no compo. Nos cidodes os persoos ricos vivÍon
en ...... e os móis humildes, en ....... As cidodes estobon conectodos
con ......, polos que se desprozobon o pé, o cobolo ou en corro.

Os romonos foron grondes conslrutores. Decorobon os súos vívendos con pinturos

e ...... e reolizobon esculturos e retrotos. Os romonos folobon ...... e tiñon leis
propios coñecidos como dereito

@ TSOUEMA. Copio no codemo esie esquemo e completo o que úolto.

VivÍon en .. Trnslnrláhnnso ConstruÍron. Folobon......

@ oeaS PRINCIPAIS. Cot é o ideo principol do lectr.rro sobrc T¡¡ionkomón

que oporece no póxino t64? Escñbeo no codemo.

176
 unidode 13

COMPROBO O QUE APRENDIN

Copio o seguinte tóboo no coderno e escribe codo unho destos

ofirmocións no columno correspondente.
A moiorío do pobooción vivío no compo, preto do rio Nilo.

A vido no compo orgonizóbose orredor dos yil/os.

As súos cosos eron de odobe.

lnventoron o cemenlo e o formigón

OS EXIPCIOS OS ROMANOS
Usobon o escrituro xeroglÍfico.

Folobon lotÍn.

( Copio o seguinte ficho no coderno e complétoo.

Que tipo de monumento é? .i'i

#$:' :li

- ponte - teotro - ocuedulo

Con que moteriol estó construÍdo?

- lodrillo - pedro - borro

En que époco se construiu?

roro que se construíu?

:s:ribe no coderno o significodo de codo unhq destos polobros

: :i con que époco os relocionoríos e por que.
xeroglífico pirómide escribo

( -:xino que es un turisto que estó de viqxe nunho ontigo cidode romono.

Explico como son os cosos,

os rúos, os monumentos
que hoi, os medios de tronsporte
que utilizon. . .

177
 Coboleiros
e novegontes

Desde que Cristovo Colón descubriu América

en L492, os barcos españois viaxaron ao Novo
Continente na procura de novos produtos como
o cacao, o tomate, o tabaco ou o millo. Pero tamén
foron alí na procura de fabulosos tesouros.
O San )osé era un gaieón español que volvía
de América coas bodegas ateigadas de ouro,
prata e pedras preciosas.
A navegación transcorría con normalidade, ata
que tres navíos británicos lle saíron ao paso
e entraron en batalla contra o buque español.
Despois de varias horas de intenso canoneo,
o San José fot a pique no océano Atlántico.

Desde aquela, o San José é o obxectivo dos buscadores

de tesouros, que tratan de sacar das profundidades
do mar o que se supón que é o maior tesouro
somerxido da historia.

LE, OBSERVA E COMPRENDE

Que é o Son JosS Onde estobo? Oue levobo
nos súos bodegos?

Coñeces olgunho polobro que signifique

o mesmo co borco? Coles?

Observo o imoxe e describe como ero un goleón.

EXPRESóN ORAL. Se encontroses o tesouro do Son Josá

que forÍos con el: doorÍolo o un museo ou quedorios con
el poro ti? ExplÍcollelo oos teus compoñeiros.

178
 '"1 -,i)
,/
!-
<t
b
# +

ryxr

r ldode Medio
ldode Moderno

- i.,iBRA O QUE SABES -J

>)
. , - s'óricos son os pegodos dos nosos ti)
- = estudon os historiodores.
-es hrstórcos hor? t1
--es non escritos? U
ii,

= rislórico é un bcrco? '/l

,s reis e os cobolerros
t--

.: ,t a t.OS?
'.,- ?
 Así vivíon en tempos
dos costelos {';"itl
1.t-; ^'- "

A vido no compo
f-7>¿
Hoi 1.000 onos o moiorio dos persoos ero compesiño ---=-
>=-eria
hi
e vivio en pequenos oldeos. As terros pertencíon oos
nobres e moilos compesiños eron servos, é dicir, tiñon \-
que trobollor grotis os lerros dos nobres o combio dunho
porte do colleilo.

Os compesiños vivíon pobremente en cosos de modeiro e

borro que tiñon un só cuorto, no que convivÍon os persoos
e os onimois domésticos.

Xunlo ós oldeos hobÍo costelos, nos que vivion os reis e

os nobres.

Os nobres dedicóbonse fundomentolmente ó guerro.

Loitobon o cobolo, por iso lles chomobon lomén cobo-
leiros. O reslo do seu tempo empregóbono cozondo ou
odeslróndose poro o guerro. Ás veces orgonizobon tor-
neos, que eron combotes nos que competÍon entre eles.

No compo tomén hobío mosteiros, nos que vivÍon os

monxes e os monxos. Estes dedicóbonse o rezor e o
trobollor. Uns cultivobon os compos e coidobon o gondo,
e outros eron ferreiros, ponodeiros ou eloborobon libros
copióndoos ó mon.
TRABALLA COA IMAXE

A vido no cidode . Onde estó o costelo,

no compo ou no cidode?
Noquelo époco, os cidodes eron pequenos e estobon Por que estó nun sitio
elevodo?
rodeodos de murollos.
. Onde estó o cotedrol?
Estobon formodos por borrios que se chomobon burgos e
. Oue octividodes ortesonois
os seus hobitontes eron os burgueses. As rúos eron moi
se fon nesto cidode?
estreitos e moi sucios. HobÍo unho prozo centrol onde se . Como son os borcos?
siluobon os edificios móis importontes do cidode, como o Que enerxío utilizon poro
cotedrol e o concello. No prozo celebróbose o mercodo desprozorse? En que se
diferencion dos do époco
semonol.
dos romonos?
Nos cidodes estobon os comerciontes e mois os ortesóns, . Locolizo un mercodo e di en o-=
que trobollobon en obrodoiros e que focion os seus pro- porte do cidode estó.
dutos ó mon.

180
 concello

I t',"
I
I

\
.$

.lnl
a,
.¡

- I :'no vioxobon
- :: rco, os desprozomentos eron moi lenlos porque
:': - rs odoitobon vioxor o pé, no lombo de cobolos ou ( Contesto no coderno.

-: 3 en corros lirodos por onimois por comiños mol Quen eron

- -. : ós veces, perigosos. os servos?
' ,' r rovegoción reolizóbose en borcos de velo e A que se dedicobon
os coboleiros?

Quen vivÍo
-- - cnos o moiorío dos persoos vivÍo nos mosteiros?
.-
* l
: Ali estobon os cosos dos servos,
-:-= rs dos reis e coboleiros e os mosleiros e Explico como ero unho
- - - 'es Nos cidodes vivion os orlesóns cidode hoil.000 onos
--
* e quen vivio nelo.
='ciontes.

181
 As pegodos do époco dos costelos

**
3*§

Q Partes dun castelo.

TRABALLA COA IMAXE

Os costelos . Por que estó omurollodo
o costelo?
Os costelos eron o residencio dos reis e dos coboleiros.
. Por onde se occede oo costelo?
AlÍ vivion ocompoñodos polos seus fomiliores, os soldo- Poro que serve o ponte levodizo?
dos que formobon o seu exército e os seus criodos. Pero . A que se dedicon os persoos
lomén ero o lugor en que se defendion dos otoques dos que estón no coslelo?
seus inimigos. Por iso, os costelos eron fortolezos que Por que o sobes?

estobon prolexidos por murollos con omeos, tones, foxos

e pontes levodizos.

O costelo tiño un potio cenlrol, chomodo potio de ormos,

no que eslobon os olmocéns poro gordor provisións, o
ferrorio, os corles dos onimois, o copelo e os cuorlos dos
soldodos.

A coso do señor e do súo corte situóbose no torre do

homenoxe. Alí, odemois dos seus cuortos, hobío unho
gron solo onde se celebrobon os bonquetes e onde se
recibío o outros coboleiros e persoos ilustres.

182
Mosteiros, igrexos e cotedrois
Hol mil onos os monxes e os monxos vivion en mosieiros.
Estes tiñon diversos dependenclos. As móis importontes
eron o igrexo, o cloustro ou potio, os dormitorios, o biblio-
-eco, o cociño, o comedor e o
solo copifulor, que ero unho
solo de reunións.
-cmén se construÍron moltos igrexos e cotedrois de pedro. 'r: Igrexa de Dozón, en Lalín
(Pontevedra).
-stos construcións cubríonse con bóvedos, que son teitos
-:r formo curvo.
-, principio, construíronse igrexos nun estilo ortislico cho-
-:do romónico. As igrexos romónicos tiñon poucos fies-
--:s Por iso, tiñon pouco luz no seu interior.

: s torde conslruÍronse cotedrois en estilo gótico. Estos

---=Jrois eron móis ollos e liñon enormes fiestros con vi-
.
- : s de cores. Por esto rozón, eron moi luminosos.

iesculturoeopinturo
-- r -3 o époco fixéronse pinturos e esculluros que repre-
. -'rr rr-r sobre lodo historios relixiosos. Ulilizóbonse poro
Igrexa de San Francisco en Ourense.
.'. -'.'os igrexos e os coledrois.
-: - - '..lros e os pinluros servion tomén poro educor. Os

- rrrcormediodelos.

ls ..lniversidodes ( Coles eron os portes

principois dun costelo? Pqro
. --='os universidodes xurdiron hoi uns mil onos.
que servío codo unho?
- - r orgonizóbose en focultqdes, que estobon es-

- r r rs nunho romo do sobet por exemplo, leoloxío, c Observo os fotogrofios

:
- - :ereito e orles. O ensino focÍose en lolín. e explico en que se
diferencion os igrexos
romónicos dos góticos.
. r:': 3s eron grondes construciÓns
:-: , rs. Nesto époco construíronse moitos ( Que se ensinobo
--:':s igrexos e cotedrois. Tomén se fundoron nos universidodes?
='.::deS. En que linguo?

183
 Así vivíon en tempos
dos novegontes t:r?}-lr I
Os combios no novegoción
Hoi 500 onos producíronse grondes ovonces no novego-
ción.

o Aporeceron novos tipos de emborcocións, como o noo

e o corobelo. Estes eron borcos de velo sen remos móis
veloces e seguros.

o Perfeccionóronse os mopos.

o Utilizóronse novos instrumenlos poro orienlorse, como o

compós, que servio poro orientorse o portir dos puntos
cordinois, e o ostrolobio, que servio poro orientorse o
portir do posición dos ostros.

Grozos o estes ovonces reolizóronse vioxes codo vez móis

longos o Américo, Asio, Áfrico e OceonÍo.

A vido no cidode
Hoi 500 onos os cidodes creceron moito e codq vez tive-
ron móis importoncio. Moilos cidodes estobon rodeodos
de murollos e nolgunhos comezóronse o creor borrios
fóro do recinlo omurollodo.

Nos cidodes vivÍon os reis e os señores, os mercodores e

TRABALLA COA IMAXE
os orlesóns.
. Que se represento nesto imoxe?

Os reis e os nobres obondonoron os coslelos e estoble- . Como son os cosos?

céronse nos cidodes en luxosos polocios. . Hoi olgún edificio que che lembre
oos dos ontigos romonos? Por
Os ortesóns trobollobon en obrodoiros. Os ortesóns do
que?
mesmo oficio ogrupóbonse nunho rúo, que recibío o
. Que octividodes reolizon
nome dese oficio. Por exemplo, proteiros, cesteiros. os persoos?

Os mercodores comerciobon con sedo, especios, lo, tin- . Como son os borcos que eslón
no porto? Que enerxío ulilizonr
luros e ponos. Moitos desles produtos procedíon de
Asio ou Américo. Os produtos chegobon ós cidodes en . Locolizo o imprento e di
o octividode que pensos
corovonos de conos ou en expedicións novois con bor-
que se foi oli.
cos. Por iso, os grondes cidodes morítimos tiñon gron-
. En que se diferencio eslo ilust'::
des portos e estoleiros, que son os lugores onde se do do póxino 180?
constrúen e reporon os borcos.

184
 t

a,
§

ff o'

mmffi
i
I -ercodor
I.l

imprento tl
\

: , do no compo
::mpes¡ños seguÍon vivindo nos oldeos. Moitos deles
.' - le ser servos e comezoron
o ter os súos propios ( Contesto no coderno.

Quen vivio nos cidodes

:: _:l empezóronse o cullivor novos plonlos proce- hoi 500 onos?
. t: :mérico, como o tomote, o potoco, o pemen- Oue novos plontos se
::oozo e o millo. comezoron o cultivor?

De que territorio
procedÍon?
- : : - - :^os os cidodes creceron moilo.
- - - .'t^ os reis e os señores, os mercodores € Enumero olgúns ovonces
, : - -:::^s. Nesto époco, odemois, tivo moilo que fovoreceron o
-::-:-:IOnOVegOCiÓn. novegoción hoi 500 onos.

185
 I
As pegodos do époco dos novegontes
.ó/.

o-
"l\./(-\
r'\¿Zz¿ \

ruÉnrcr
DO NORTE EUROPA
C5 /V1 \
ocÉ¿¡'to ?1
ATLANTICO, l
)o
Dotuingo e
ocÉrNo
ptcirtco 0^
'*]--.-,r
ocÉr¡to \^\-
iN»tco /r.,\
( ocra*Á'i

Cabode Boa Esperanza

4-^/
Estreito
Mayll,íns
+ Víaxe de Coldn
de
Viaxe de Elcano e Maga//dns
-->
+ l''re de Vasco da 1ana

-*& t t"p" que representa as viaxes de exploración

hai uns 500 anos.

r.
..'i ..'.r,,+ i..]"l: .., ,r :- .,'. ..- . :

O coñecemento do noso ploneto Que represento o mopo?

Que represenion os liños vermellosr

Hoi uns 500 onos xurdlron exlroordinorios novegontes que
Oue océono tivo que otrovesor
reolizoron grondes vioxes. {¡ Cristovo Colón poro chegor
Grozos o eles, puidéronse coñecer outros terros e oulros o Américo? E Vosco do Gomo
poro chegor ó lndio?
culluros oo outro lodo dos océonos.
Por que continentes posoron
o Cristovo Colón foi un novegonte itoliono. El chegou por Xoón Sebostión Elcono e Fernonoc
prlmeiro vez o Américo oo mondo dunho noo e dúos de Mogollóns?

corobelos, oindo que o súo intención ero estoblecer

unho novo ruto poro chegor o Asio.

o Xoón Sebostión Elcono foi un novegonte vosco. Xunto

oo moriño portugués Fernondo de Mogollóns, reolizou o
primeiro volto oo mundo, e probou que o Terro ero re-
dondo.

o Vosco do Gomo foi un novegonle porlugués. El bordeou

Áfrico por primeiro vez e chegou ó lndio.

186
 I
unidode 14

A imprento
Un dos inventos móis imporlontes neslo époco fol o im-
prento, reollzodo por Johonnes Gutenberg.

-1o doquelo os libros copióbonse ó mon un o un e, por iso,

:'on moi coros. Grozos ó móquino de Gutenberg foi posi-
: e copior libros de formo ilimitodo.

-¡o invención do imprento, os libros, reservodos oto do-

,:-elo oos reis, oos monxes e oos nobres, chegoron ó
Gravado no que se representa
--: orÍo dos persoos. a Johannes Gutenberg na súa imprenta

As ortes "Eq
- r Jns 500 onos os ortes coñeceron un gron pulo.

r -s orquitectos conslruÍron polocios, igrexos, copelos,

^
-spitols... Algúns usoron columnos e orcos seme-
-r^'es oos dos edificios dos ontigos romonos.

r , s pintores e escultores reolizoron retrolos de perso-

- j .es ilustres, escenos relixiosos e do vido colló. Coroc-

-- :óronse por representor o flguro humono e os poi-

-':s de formo codo vez móis reolislo.

, músicos empezoron o tocor en orquestros similores f..

ll
- ::iuois. Nesto époco inventóronse instrumentos
--- o violín e o piono, e creóronse composicións mu-
Colexio do Cardeal en Monforte de
. : s como o ópero e o sinfonío. Lemos (Lugo).

. escritores reolizoron novelos e obros de teotro que

: - - -oS representondo hoxe en dio.
: , ,s nobres e os comercionles con diñeiro converté-
C Que inventou Johonnes
= -- rnoc€r1os, é dicil en persoos inleresodos polo orte,
Gutenberg? Por que
:' r'- ro e polo músico que protexÍon oos ortistos e que
foi un invento moi
--..-:cbonobros.
importonte?

cnos houbo grondes novegonles que ( Explico quen son e que

'on novos territorios. Neslo époco inventouse fixeron Cristovo Colón,
:^'o e os ortes liveron un gron Xoón Sebostión Elcono
, : , emento polo opoio dos mecenos e Vosco do Gomo.

187
 Melloro qs miños competencios
LEO UNHA BIOGRAFIA

ristovo Colón naceu en 1451- en Xénova, unha cidade

italiana. Desde moi pequeno atraérono o mar
e as historias de mariñeros que escoilaba no porto. Por
iso, en canlo livo ocasión enrolouse como grumete nun barco.
Aprendeu a navegar con experimentados mariños
e crese que con só 21 anos xa era capitán dun barco.

Colón tiña un soño: viaxar por mar a Asia seguindo unha ruta
de leste a oeste. Para reallzar a viaxe, buscou apoio e diñeiro
en Portugal, pero non os conseguiu. Entón trasladouse a España,
onde os reis accederon a financiar o seu pian.
Colón partiu do porto de Palos de la Fronlera, en Huelva, o 3 de agosto
de 1492, ao mando das carabelas Pinta e lViña e a nao Santa María.
O t2 de outubro dese mesmo ano chegou á ilia de Guanahaní, á que l1e
chamou San Saivador. Colón pensaba que chegara a Xapón e non a un
continente descoñecido. De feito, o mariño xenovés morreu en Valladolid
en 1506 sen saber que descubrira América.

Contestq no coderno:

De quen é esto biogrofÍo? Onde noceu? A que se dedicou?

Col ero o soño de Cristovo Colón?
Que continente descubriu?

A que époco cres que pertenceu Cristovo Colón: ó dos coboleiros

ou ó dos novegontes? Por que?

Colcuh: @
Contos onos liño Cristovo Colón condo descubriu Américo?
Contos dios tordou en chegor oo Novo Continente?

Por que o descubrimento de Américo é un dos feitos

máis importontes do Historio? Penso e explico.

188
 unidode 14

ESCRIBO A BIOGRAFÍA DUN PERSONAXE HETÓRrcO

O eN GRUPO. Seleccionode e confuccionode entre todos unho listo con nomes

de personoxes do époco dos costelos ou dos novegontes.

o Teñen que ser personoxes moi coñecidos, por exemplo:

- Reis e roÍños, como Ricordo Corozón de León ou lsobelA Cotólico.
- Heroes, como Robin Hood ou Xoono de Arco.
- Artistos, como Leonordo do Vinci, Miguel Anxo ou Velózquez.
- Escritores, como Miguelde Cervontes ou Williom Shokespeore.
@ etixe un dos personoxes seleccionodos e busco informoción sobre el.

Consulto unho enciclopedio ou busco en internet informoción

sobre o personoxe. @
Escribe nunho follo do coderno os ospectos móis destocodos
do súo vido: doto de nocemento, doto de morte, feitos imporiontes, etc.
Ordeno os feitos do súo vido e represéntoos nunho liño do tempo.
Sigue o exemplo.
@

.::: :''slovo É copitón Descobre

l: ón dun borco Américo

¡ Eloboro unho ficho cos dotos principois. Sigue o exemplo:

o Nome do personoxe: Cristovo Colón.

r Époco ó que pertenceu: Dos novegontes.

r A que se dedicou: Foi un novegonle.
¡ Que fixo: Descubriu Américo.

O etcr¡U. o súo biogrofío.

l:'nezo polo nome completo

r3 personoxe e sigue coo dolo e co lugor
::'rocemento.
l:^rinúo, en orde cronolóxico, coo norroción
::s feitos móis importontes do súo vido.
l.'-cote coo liño do tempo e coo ficho que
a :: oroches onteriormente.

189
 Actividodes finois
APRENDO A ESTUDAR
O
Q nesumo. Copio no coderno o resumo do unidode e comptétoo,
engodindo os lítulos e os polobros que folton.

.l.000
Hoi onos o moiorio do pobooción vivÍo no ......: os coboleiros en ......,
os monxes e os monxos, en ...... e os ...... en cosos de borro e modeiro.
Nos cidodes vivíon os ortesóns.

r-_-._-l*-\
Os ...... eron grondes construcións defensivos que liñon diferentes dependencios.
.l.000
O nobre e o súo fomilio ocupobon o ...... do ....... Hoi uns onos construíronse
igrexos en estilo ......, primeiro, e en estilo ......, despois.

a_---__f
Hoi 500 onos os cidodes creceron moito. Nelos vivíon os reis e os señores,
os ...... e os Nesto époco, odemois, tivo moito importoncio o novegoción.
Utilizóronse borcos como o ...... ou o noo e inventóronse instrumentos como
o compós e o ...... .

Hoi 500 onos houbo grondes ......que descubriron novos territorios.

Nesto époco inventouse o ... ... e os ortes liveron un gron desenvolvemenlo,
especiolmente polo opoio dos .......

@ ESOUEI A. Copio no coderno este esquemo e completo o que foho.

VivÍon en . Desprozóbonse. ConstruÍron ....

@ OeaS PRINCIPAIS. Volve ler o lectr¡ro do póxino 178.

Colé o ideo principol? Escñbeo no coderno.

190
 r?EtM,",,-r

unidode 14

COMPROBO O QUE APRENDIN

( Explico o significodo dos seguintes polobros.

servo ostrolobio bóvedo

cloustro burgo mecenos

( Explico co! ero o súo función.

( Como ero o vido destes personoxes hoi I.OOO onos? Escribe no coderno.

- quen eron, onde vivion e que focion.

€ 3eservo e contesto.

Que tipo de conslrución é?

Oue moleriol se utilizou no súo conslrución?

Como cres que son os rT'ruros: grosos ou delgoc:s:

Por que o pensos?

É un edificio luminoso? Por que?

,hr A que époco pertence?

En que estilo se conslruíu?

191
 A historiq
recente

Hai máis de 100 anos celebrouse en París

a Exposición Universal de 1889. Para conmemorar
ese acontecemento, encargáronlle ao enxeñeiro
francés Gustave Eiffei a conslrución dunha torre
que servise de símbolo da Exposición.
O proxecto estivo cargado de polémica desde
os seus inicios, xa que aos parisienses aquela torre
de ferro parecía11es fea e sen ningunha utilidade.

Ao f,nal construíuse coa condición de derrubala

unha vez concluída a celebración. Pero o exércilo
francés salvouna: non encontrou mellor lugar para
a lnstalación das súas antenas e equipos de radio.

Curiosamente, hoxe en día a torre Eiffel é

un dos símbolos de París. Pero, por riba de todo,

é un monumento á tenacidade e á visión de futuro
de Gustave Eiffel, que creu en si mesmo a pesar
das crílicas.

LE, OBSERVA E COMPRENDE

Quen ero Gustove Eiffel?

Poro que se construiu o torre Eiffel?

Con que moleriol se construíu?

Observo o imoxe do torre Eiffel e di o que corpo

xeométrico se porece. Q
EXPRESIÓN ORAL. Visitoches olgún monumento
semellonle ó lorre Eiffel? ExplÍcolles oos teus
compoñeiros col é, onde estó, como é...

192
*;#
3Ét

Agoro imos ver como ero

e é o vido no ldode
Contemporóneo

IMBRA O QUE SABES

'i:ñ.odores dividiron o posodo en cinco periodos:
- :- lmon?

:' .. r r do Historio en que vivimos

-' -:'
- : r r: o moiorío dos persoos vive
:ú34.É
: ¡odes?
-:.ls edificios?

193
 Hoi 200 onos
A vido no compo

Hoi 200 onos o vido no compo comezou o melloror. lnven-

lóronse ferromentos e móquinos, como o orodo de ferro
ou o troctor de vopor, que lles focilitoron o irobollo oos
ogricultores.

Como hobío móis móquinos, necesitóbonse menos com-

pesiños. Por eslo rozón, moilos deles obondonoron o
compo e morchoron ós cidodes poro trobolloren como
obreiros nos fóbricos.

A vido no cidode
Nesto époco, os cidodes empezoron o crecer moito.
Nelos instolóronse fóbricos e tomén se construíron novos
borrios.

As fóbricos subslituíron os pequenos obrodoiros orteso-

nois. Nelos trobollobon os obreiros.

Nos fóbricos utilizóronse os móquinos de vopor, que

funcionobon grozos ó enerxio que producio o vopor de
ougo. Con elos fobricóbonse móis produlos en menos
tempo.

Xunto ós fóbricos, que eron os zonos móis contominodos,

xurdiron os borrios obreiros. Estobon formodos por pe-
quenos cosos con poucos fiestros dispostos en rúos estrei- o Que iipos de edificios hoi?
tos. As vivendos eron pequenos, estobon mol ventilodos e . Como son os vivendos
non tiñon nln ougo nin luz. dos obreiros? E os
dos fomilios con diñeiro?
As fomilios con diñeiro vivion en borrlos de rúos lorgos ben
. Locolizo no imoxe lres medios
iluminodos. As súos cosos eron luxosos, tiñon xordins e
de tronsporte. Utilizóbonse
contobon con comodidodes, como ougo corrente, estufos onleriormenle? Coles son no. - :

e lómpodos de petróleo coos que iluminobon os súos vi- Como se moven?

vendos. Móis lorde utilizoron luz eléctrico.

Co poso do tempo, os cidodes fóronse tronsformondo. As

rúos empedróronse e tomén se iluminoron con forois
e!échicos e oporeceron novos medios de lronsporle urbo-
no, como os tronvíos e!éctricos e, hoi pouco móis de 100
onos, o metro.

194
 E"EEtl

t-
r0
a @)

eñQ

-: -ro vioxobon
-, --0 onos o invención do móquino de vopor per-
. - r:3menlo de dous medios de tronsporte novos: o
( Por que os compesiños

m,¡arrril : o borco de vopor. emigroron ás cidodes

hoi 200 onos?
, , I - 'empo, inventóronse os motores eléclricos e os
-rtr=s de gosolino. Enlón foi posible fobrlcor hoi ]00 e Que tronsportes
. -' - eiros outomóbiles e oeroplonos. oporeceron neso
époco?

*': - -,- r-os os cidodes creceron moito. C Escribe unho oroción

:-- ':^se fóbricos e borrios con poucos con estos polobros:
"* : : :rr:s poro os obreiros. Ademois, máquino de vopor,
ob¡eircse fúbricos.

195
 Unho époco de combios

Q etgtns inventos desta época: locomotora, máquina de escribir, gramófono, bicicleta, dirixible, submarino
termómetro, máquina de coser, radiografía e lámpada.

Os ovonces en medicino
TRABALLA COA IMAXE
Neslo époco houbo moilos ovonces en medici- . Enumero os invenlos relocionodos
no que permiliron solvor moitos vidos. cos tronsportes e coo vido cotió.

o Hoi 200 onos descubríronse os primeiros vo-

cinos coos que se previñon enfermidodes in-
fecciosos.
o Hoi pouco móis de cen onos descubriuse
onestesio, que evitobo o sufrimento do po-
ciente duronte os intervencións cirúrxicos.
. Que invenio non incluirÍos nesos
cotegoríos? Por que?
. Coles desles invenlos ulilizomos
ocluolmente? Combioron o seu ospeclo?
Explico os diferenzos.
o

o Ademois, desenvolvéronse novos medico-

menlos, como o ospirino, e novos lécnicos
poro o diognóstico dos enfermidodes, como
os rodiogrofios.

196
 unidode 15

Os medios de comunicoción
Neslo époco oporeceron novos medios de co-
municoción que focilitoron o vido colió dos per-
soos. @

¡ Hoi uns 200 onos inventouse o telégrofo, que

permitío o comunicoción o distoncio o portir
de sinois. Grozos o este invento, os periódi-
cos puideron informor mellor, porque os noli-
:ios se tronsmilion móis rópido.
'leslo époco tomén se inventou o fotogrofio,
.l00
= hoi uns onos, o cine, que reproducÍo
-oxes en movemento.
ffi O tetégrafo, a cámara fotográfica, o teléfono
'.'iis torde invenlóronse o teléfono e o rodio, e a radio inventáronse nesta época.

:-e permitíon o comunicoción o trovés de

: - ^S.

-s construcións

=: ' :ios que combioron o ospeclo dos no-

, rlles.

-: :' ción do tren, xurdiron os primeiros es-

E:,i.ns de ferrocorri!. O Nestos conslrucións
t;i ustaciOn de ferrocarril de Almería.
- :: :'cnse moteriois como o ferro.
- - - r: 'erro e o outros moleriois resistentes,
- cemento ou o formigón ormodo, pui-
" . : :: ^struir edificios codo vez móis ollos.

- - - , :: -00 onos, coo invención do oscen- C Enumero cinco inventos de hoi

200 onos que seguen presentes
El' : . - -:':^se os primeiros roñoceos.
no och¡olidode.

*: - -,- :-cs reolizóronse importontes e Que moteriois se comezoron

rpry,- -: -:rios en medicino, xurdiron
- o utilizor no conshución
"tlfit¡¡,f:r! -=l 3s de comunicociÓn de edificios? Que invento fixo
*':rs-- -:^se edificios con moleriois posible que se construísen
finmÍrd[ -: . .esistentes. roñoceos?

197
 A noso époco
A vido no compo
Actuolmente, nos oldeos gózose de moitos servizos e co-
modidodes.

A utilizoción de modernos técnicos ogricolos fixo que

xo non se precisen moilos persoos nos lorefos do compo.
Por esto rozón, moilos dos persoos que viven nos oldeos
dedíconse hoxe en dÍo o outros octividodes, como o
turismo.

A vido no cidode
No octuolidode, o moiorio dos persoos vive nos cidodes.

As cidodes creceron moito. Construíronse omplos oveni-

dos e porques, osfoltóronse os rúos e instolóronse mo-
dernos sistemos de sumidoiros e iluminoción.

Moitos persoos residen en edificios de vorios plontos ou en

cosos unifomiliores conslruídos en borrios residenciois
ofoslodos do centro do cidode.

A moiorio dos hobitontes dos cidodes trobollon no sector

terciorio. Continúo hobendo moilos fóbricos, pero necesi-
lon menos obreiros porque os robots reolizon numerosos
torefos.

I,
i*a¿¡,r¿,;"i-. ;Lh14 ¡MAX§-
Os tronsportes . Como é o cidode? Como son
os rúos?
Hoxe en dÍo os persoos vioxon con moito frecuencio. Al-
gunhos fono por molivos de trobollo e outros poro foceren
. Oue construcións permonecen
doutros épocos?
turismo. Por esto rozón, os tronsportes evolucionoron moi-
. Oue edificios se desfinon oo oc c
to. Agoro son moito móis rópidos, móis cómodos e móis
e ó culturo?
seguros.
. Oue medios de tronsporte utlliz:-
c ConstruÍronse outoestrodos e outovíos que mellororon os persoos?

o circuloción dos vehículos.

o Construironse trens de olto velocidode e ovións que

voon dun conlinenle o outro en poucos horos.

lnventóronse novos medios de tronsporte, como os no-

ves espociois.

198
 ronoceos
d uslrio I

centro
lmerciol
f,
ú,

"/,,/,/////a

,f

ú
il, '-
¡!

Itrlt ,ta'r.t

,Ü

lr\l Jj-

I
ON
U \
.0
metro

. :r dio, moitos persoos benefÍcionse de inventos

(".r ¡r xléi:: lt j
, -eléfono. o oulomóbil ou o ordenodor.
-
Onde vive o moiorÍo
. . - ro ovonzou moito e desenvolvéronse novos téc-
dos persoos no
.,'no o ecogrofio, o tronsplonte de órgonos e o
ocluolidode? Por quer

A que se dedicon
:. comunlcocións se tronsformoron coo televisión
: os persoos que viven
..:-élite, coo internet ou co teléfono móbil.
no compo?

. -: dode, o molorÍo dos persoos vive nos Enumero tres medios

-r . oxo en lronsporles rópidos e seguros de comunicoción que

- '
- - o súa vido con numerosos invenlos. se utilizon no octuolidode
 "wr

Melloro os miños competencios

,L
\!7 oBsERVo uNHA ForoGRarin
Hoi uns 200 onos inventouse o fotogrofio. A portir de entón,
fotogrofóronse moitos escenos que nos moslron con gronde
exoclitude os ombienles e os costumes de épocos posodos.

Observo o fotogrofiq e contesto.

Persoos.

- Como von vestidos os persoos? Que fon?

- Hoi móis homes ou mulleres? Hoi nenos?
Rúo e edificios.

- Como é o rúo: lorgo ou estreilo? Como se ilumino?

Esló limpo ou sucio? Hoifóbricos? E tendos?

- Como son os vivendos?

- Cres que é un borrio obreiro? Por que?

Tronsportes.

- Que tipos de tronsportes se poden ver?

- Como cres que funcionon?
( En que époco cres que se tirou esto fotogrofio? Por que?

( Penso e explico por que é importonte conservor os fotogrofios ontigos.

200
 unidode 15

oRGANrzo o ÁLeurú DE FoToGRAFIAS DA MrñA FAMILIA

O
Plonifico o trobollo.

Fol unho órbore xeneolóxico do túo fomilio: os teus

bisovós, os teus ovós poternos e moternos,
os teus pois, os teus irmóns, tíos, curmóns...

Busco fotogrofíos deses membros do fomilio.

Pescudo o doto e o lugor en que se tirou

codo fotogrofío.

Ordeno os fotogrofios de móis ontigo o móis

moderno.

I i cboro o ólbum.
:=ro os fotogrofíos por orde en cortolinos do tomoño
:, ^ 'olio.
:. -' ce deboixo de codo fotogrofio quen son os persoos
'=-':-odos, en que doto e lugor se flxo o fotogrofÍo o PÍdelles permiso oos teus

: : -' que é importonte. fomiliores ó horo de escoller

os fotogrofÍos. Eles doronche
- =: -'¡ unho corpeto con debuxos, popels de cores..., os que podes utilizor.
: - - - e un tÍtulo. Por exemplo: A hisforio do miño fomilio o Coldo os fotogrofíos e procuro
: .' - ' -ro, gordo os cortolinos coos fotos dentro non extroviolos. Perderíos
unho porte do túo historio.
: _ -:':e10.

201
 Actividodes finois
APRENDO A ESTUDAR
O
Q neSUmo. Copio no coderno o resumo do unidode e comptétoo,
engodindo os lífulos e os polobros que folton.

Hoi 200 onos, os cidodes creceron moito. Construironse...... e borrios

poro os ...... con poucos comodidodes. Grozos ó invención do móquino
de ...... xurdiron novos medios de lronsporte como o ...... e o .......

Hoi 200 onos reolizóronse descubrimentos en medicino, como os ...... que

previñon os enfermidodes infecciosos. lnventóronse medios de comunicoción,
como o telégrofo, o fotogrofÍo, o cine, o teléfono e o ....... Ademois, grozos
o moteriois como o ferro e o inventos como o oscensor puidéronse conslruÍr
os primeiros .......

No octuolidode, o moiorÍo dos persoos vive nos ....... Vioxon en tronsportes rópidos
e seguros, como o ...... e os ....... En medicino desenvolvéronse técnicos como
o ,....., o ...... g o E os comunicocións tronsformóronse coo
e co .......

@ ESOUEMA. Copio no coderno este esquemo e completo o que folto.

No compo, No cidode, As persoos Producironse

os persoos .... os persoos ..... desprozóbonse .. ovonces......

@ OeaS PRINCIPAIS. Le de novo o lectr.¡ro do póxino 192 sobre o tone Eiffel

e explico no coderno coles son os ideos principois.

202
 J l

unidode 15

COMPROBO O QUE APRENDíN

( Escribe no coderno o nome dos obxectos que existíon hoi 200 onos.

Ql'te::n
'-1\li
Illi
\L-JJ
l'---\^L

\:-_--=>

Foi no coderno unho ficho como o seguinte poro codo un

destes medios de tronsporte.

MEDIOS DE TRANSPORTE

Nome: ".... "

tpoCo: " ,

Enerxio que utilizo:

C Copio o tóboo no coderno e comp!étoo.

HAI 2OO ANOS NA ACTUALIDADE

As cidodes

3 compo

leservo o debuxo e explico o que époco

-*"esento e por que o cres.

203
C Debuxo no coderno unho liño do tempo como esto e escribe os nomes
dos etopos do posodo de móis ontigo o móis recente.

C Condo se inventoron? Copio no coderno e escribe ontes de Cristo (o.C.) ou despois de

Cristo (d.C.) segundo correspondo.

o móquino de vopor o rodo o lume

o cerómico o ogriculturo o compós

o imprento o orodo os vocinos

C Exptico o función dos seguintes construcións e di o que époco pertencen.

C Escribe no coderno con números romonos.

t0 20 21

C Copio no coderno esto ficho sobre os compesiños exipcios e complétoo.

Os compesiños exipcios

Onde vivion?

Con que moleriol construíon os cosos?

Que trobollos reolizobon?

Que cultivobon?

Gue ferro mentos utilizobo n?

@ OUservo o fotogrofio e responde.
o Que tipo de construción é?

o De que époco é?

o Quen vivÍo nelo?

o A que se dedicobon?

o Que elementos podes identificor?

o En que porie vivíon o señor e o súo fomilio?

@ Escribe no coderno como vioxobon os persoos en codo unho destos etopos

do posodo.

Hoi moitos
miles de onos

O opli.o o significodo dos seguintes polobros.

nómode xerog co milenio

Q OOservo o debuxo e di que époco do Historio represento.

Despois, explico como vivíon os homes e os mulleres deso époco.

205
lirección de arte: Xosé Crespo.
rroxecto gráfico: Pep Carrió.
¡stración de portada: Sergio García.
,:fa de proxecto: Rosa Marín.
- :ordinación de ilustración: Carlos Aguilera.
,:'e de desenvolvemento de proxecto: -Javier Tejeda.
l:senvolvemento gráfico: Raúl de Andrés, Rosa Barriga e Jorge Gómez.

I -ección técnica: Ánget Garcia.

-::-dinación técnica: Fran Ameixeiras, Lourdes Román.

-:-'ección e montaxe: Adela Fuentes, Jorge Borrego, Luis Gonzátez, Pedro Valencia e Marisa Vatbuena.
r;,:soramento tingüístico: Luz Cures, Antón Palacio, Maria López e Laura Sousa.
I : :-nentación e selección fotográfica: Marilé Rodrigálvarez.
::::;-aña: A. Viñas;Atgar; F. Po; GARCíA-PELAYOáuancho;J. Jaime; J. Lucas; Krauel; M. G. Vicente; Michete di Piccione;
: . . -- ?. Manent; S. Cid;S. Enríquez; S. Yaniz;A. G. E. FOTOSTOCt«Utysses, Christian Jegou Publi, Borut FurtanAVaterF,
-.-:: :ernández;ALBUMIDENG. Dagti Orti, Erich Lessing,Oronoz; EFE/ Esteban Cobo, M. Compañy; GETTY IMAGES
--:r :rr N/Photos.com Ptus; HIGHRES PRESS STOCI«AbleStock.com; l. PREYSLER; ISTOCKPHOT0; MARGEN
--
---:: A/T. Arias; PHOTODISC; BIBLIOTECA NACIONAL DE EsPAÑA/Laboratorio Bibtioteca Nacionat; M. Batlester;
,-- ::IUEOLÓXICO NACIONAL, MADRID; Museo Najerittense; MUSEO NAVAL, MADRID: Parque Prehistórico de Mátaga;
: -: - :IOTOIMAGENES CD;THE BRITISH MUSEUM, L0NDON;AR0U|V0 SANTILLANA

Ercro -rra:orro. S. L. / Santillana Educación, S. L.

: --:: Se^tiago de Compostela

:'-*+9972-191-0 .Calquera forma de reprodución. d¡stribucrón. corur :áa a' .,= :2 .-'.'.- |
3--r9972-19G3 formación desta obra só pode real¡zarse coa ar?,ar z¿c c' ::s ::-a ::-:':i
salvo excepción prev¡sta pola lei. D¡rixase a CEDR0 Ce.:'::s:¿': :¿ :É-:
tos Reprográficos, M.cedro.org) se neces:¿ 'o:acaa a' .-.::.'.2' ;-'
z
fragmento desta obra,.
 914991

r-9

i-
O)
C¡E
;-A

á-+
-^r
N_O
9, -N
--I\
3o)
-@

Coñecemento
do medio 4 o*,*o*o
Terceiro trimestre

Proxecto Os
llr
Camiños do Saber
to*rLrANA
OBRADOIRO