1

Εηδηθά δεηήκαηα δρακαηοιογίας: Το ζέαηρο κέζα ζηο ζέαηρο

Απφ δηδαθηνξηθή δηαηξηβή Σ. Φεινπνχινπ, Le théâtre dans le théâtre

dans la dramaturgie française du XXe siècle

Τν ζέαηξν κέζα ζην ζέαηξν είλαη ηαπηφρξνλα ζεαηξηθή έλλνηα θαη φξνο,
ηερληθή αιιά θαη δξακαηηθή θφξκα. Καη ζαλ έλλνηα θαη ζαλ ηερληθή ραξαθηεξίδεηαη
απφ ηελ αληαλάθιαζε θαη ηε δηηηφηεηα, έρεη ζρέζε κε ηε ζχλζεζε ζηελ άβπζζν θαη,
φπσο ην ίδην ην ζέαηξν, ζηεξίδεηαη ζηελ «απάηε», ζην ςεχδνο θαη ζηελ ςεπδαίζζεζε,
ζηελ πξνζπνίεζε θαη ζηελ εηθνληθή απεηθφληζε, ελψ απαξαίηεηε πξνυπφζεζε
ζεσξείηαη ην βιέκκα ζεαηψλ. Τν πξφζσπν θαη ην πξνζσπείν, ν εζνπνηφο θαη ν ξφινο
ηνπ, ε ελδνζθεληθή επηθνηλσλία, αιιά θαη απηή αλάκεζα ζηε ζθελή θαη ηελ πιαηεία
απαζρνινχλ άκεζα ην ζέαηξν κέζα ζην ζέαηξν.

Ορηζκοί ζεωρεηηθώλ γηα ηο ζέαηρο κέζα ζηο ζέαηρο

Patrice Pavis, Dictionnaire du Théâtre, Παξίζη, Éditions sociales, 1980.
Καηεγνξία έξγνπ, ην ζέκα ηνπ νπνίνπ είλαη, ελ κέξεη, ε παξάζηαζε
ζεαηξηθνχ έξγνπ. Τν έξγν πιαίζην ζηεξίδεηαη ζηελ ςεπδαίζζεζε πσο ην θνηλφ
παξεπξίζθεηαη ηαπηφρξνλα ζηελ παξάζηαζε ηφζν ηνπ έξγνπ-πιαίζην φζν θαη ζ’
απηήλ ηνπ παξεκβαιιφκελνπ έξγνπ.
Η αηζζεηηθή απηή εκθαλίδεηαη ήδε απφ ηνλ 16ν αηψλα (Fulgence et Lucrèce
ηνπ Medwall θαίλεηαη λα είλαη ε πξψηε εθδήισζε ζεάηξνπ ελ ζεάηξσ) θαη ζπλδέεηαη
κε ηελ κπαξφθ άπνςε γηα ηνλ θφζκν, ζχκθσλα κε ηελ νπνία «ν θφζκνο είλαη ζθελή
θαη νη άλζξσπνη εζνπνηνί.» (Σαίμπεξ) Ο Θεφο είλαη δξακαηνπξγφο θαη ζθελνζέηεο, ε
δσή δελ είλαη παξά φλεηξν θαη ςεπδαίζζεζε. Η ζενινγηθή ρξνηά ζα δψζεη ηε ζέζε
ηεο ζε κηα παηγληψδε δηάζεζε φπνπ ε παξάζηαζε ζα εκθαλίδεηαη σο παξάζηαζε
ράξηλ ηεο εηξσλείαο ή ηεο αλαδήηεζεο κεγαιχηεξεο ςεπδαίζζεζεο. Κνξπθψλεηαη
φηαλ ην ζέαηξν κέζα ζην ζέαηξν αγγίδεη ηελ θαζεκεξηλή πξαγκαηηθφηεηα: ηφηε είλαη
αδχλαηνλ λα μερσξίζνπκε ηε δσή θαη ηελ ηέρλε, ην παηρλίδη γίλεηαη πξφηππν γηα ηε
ζπκπεξηθνξά θαη ηελ αηζζεηηθή καο.
 2

Η ρξήζε ηεο θφξκαο εμππεξεηεί πνηθίιεο αλάγθεο, πξνυπνζέηεη φκσο πάληα

ηελ αληαλάθιαζε θαη ηελ ςεπδαίζζεζε. Με ην λα βάδεη ν δξακαηνπξγφο ζηε ζθελή
εζνπνηνχο λα «παίδνπλ ζέαηξν», θάλεη ηνλ πξαγκαηηθφ ζεαηή θαη ζεαηή ηνπ
εκβφιηκνπ έξγνπ απνθαζηζηψληαο έηζη ηελ πξαγκαηηθή θαηάζηαζε: είκαη ζην ζέαηξν
θαη παξαθνινπζψ έλα έξγν […]. (κεη. Σ. Φεινπνχινπ)

Georges Forestier, Dictionnaire encyclopédique du théâtre, επηκ. Michel Corvin,

Παξίζη, Bordas, 1995.
Γξακαηηθή κνξθή πνπ ζηεξίδεηαη ζηνλ αλαδηπιαζηαζκφ, δειαδή ζηελ
παξεκβνιή ζεαηξηθνχ έξγνπ (ή απνζπάζκαηνο) κέζα ζε άιιν έξγν. Σε θάπνην ζεκείν
ηνπ θπξίσο έξγνπ γίλεηαη αιιαγή επηπέδνπ, νη εζνπνηνί ρσξίδνληαη ζε εζνπνηνχο θαη
ζε ζεαηέο κηαο λέαο δξακαηηθήο ηζηνξίαο. Με ην ηέινο (ή ηε δηαθνπή) ηνπ
εγθηβσηηζκέλνπ έξγνπ, ε θχξηα δξάζε ζπλερίδεηαη, επεξεαζκέλε απφ ηηο επηπηψζεηο
πνπ ην εκβφιηκν έξγν είρε ζηα πξφζσπα ηνπ θαλνληθνχ έξγνπ («εζνπνηνχο» θαη
«ζεαηέο»).
Μπνξεί λα βξίζθνπκε ζηνηρεία ζεάηξνπ ελ ζεάηξσ ζην αξραίν ζέαηξν (ν
ξφινο ηνπ ρνξνχ) ή ην κεζαησληθφ (ν ξφινο ηνπ πξνιφγνπ), φκσο ε θφξκα γελλήζεθε
ζηελ Δπξψπε γχξσ ζηα ηέιε ηνπ 16νπ αηψλα, πηζαλφλ κε ηελ κεζνιάβεζε ησλ
απηνζρεδηαζκψλ ηεο commedia dell’arte. Τν πξψην γλσζηφ έξγν, The Spanish
Tragedy ηνπThomas Kyd, άλνημε ην δξφκν ζε πνιινχο ειηζαβεηηαλνχο ζπγγξαθείο.
[…]
Μηα θάπνηα ζχγρπζε νξνινγίαο θπξηαξρεί ζήκεξα, επεηδή ην ζέαηξν κέζα ζην
ζέαηξν εξκελεχεηαη ζαλ ζπκβνιηθή εηθφλα ηεο ζεαηξηθήο δξαζηεξηφηεηαο. Απνθηά
κηα κεηαθξηηηθή δηάζηαζε ε νπνία ην ζπλδέεη κε δηάθνξεο εθθάλζεηο ηεο
ζεαηξηθφηεηαο. Πξέπεη ινηπφλ λα δηεπξχλνπκε ηελ έλλνηα θαη λα πεξηιάβνπκε
νηηδήπνηε κνηάδεη λα απνκνλψλεη έλα ζηνηρείν πνπ ππνγξακκίδεη ην ζεαηξηθφ ηνπ
ραξαθηήξα κέζσ ηνπ βιέκκαηνο ελφο πξνζψπνπ ζ’ έλα άιιν. […] Όπνηνο θη αλ είλαη
ν βαζκφο ζεαηξηθφηεηαο κηαο ζθελήο φπνπ έλα πξφζσπν παξαθνινπζεί έλα άιιν, ζα
πξέπεη λα δερζνχκε σο ζέαηξν ελ ζεάηξσ, κε ηελ αθξηβή έλλνηα, κφλν ηελ πεξίπησζε
φπνπ ππάξρεη δηαθνπή ηεο δξακαηηθήο ζπλνρήο ή ηνπιάρηζηνλ παηρλίδη ξφισλ πνπ
παξνπζηάδεηαη σο ηέηνην. (κεη. Σ. Φεινπνχινπ)
 3

Georges Forestier, Le Théâtre dans le théâtre sur la scène française du XVIIe siècle,
Γελεχε, Droz, 1996.
Υπάξρεη ζέαηξν κέζα ζην ζέαηξν απφ ηε ζηηγκή πνπ ηνπιάρηζηνλ έλαο
εζνπνηφο ηνπ έξγνπ-πιαίζην κεηαβάιιεηαη ζε ζεαηή, νπφηε νπνηνδήπνηε έλζεην
ζηνηρείν ζα ζεσξεζεί σο εζσηεξηθφ ζέακα κφλν εάλ απνηειεί θέαμα για ηοσς
ηθοποιούς ηοσ κσρίως έργοσ. […] Μεξηθέο θνξέο όλα ηα πξφζσπα ηνπ έξγνπ γίλνληαη
εζνπνηνί ηνπ εγθηβσηηζκέλνπ έξγνπ θαη θαηά ζπλέπεηα δελ ππάξρνπλ θαληαζηηθνί
ζεαηέο ζηε ζθελή. Όκσο ππνλννχληαη: θαζψο ε δξάζε εμειίζζεηαη ζ’ έλα εηθνληθφ
ζέαηξν πνπ θαηαιακβάλεη φιν ην ρψξν ηνπ πξαγκαηηθνχ ζεάηξνπ, απηνί
αλαπιεξψλνληαη απφ ην πξαγκαηηθφ θνηλφ […].
Απφ δνκηθή άπνςε, κπνξνχκε λα δνχκε ζε ηη δηαθνξνπνηείηαη ηο θέαηρο μέζα
ζηο θέαηρο απφ ην παιτνίδι ηων ρόλων. Σηε δεχηεξε πεξίπησζε ν ξφινο δελ είλαη
ππνρξεσηηθφ λα εθιακβάλεηαη σο ζέακα, ελψ ζηελ πξψηε πξέπεη λα αηζζαλφκαζηε
έλα εμσηεξηθφ βιέκκα ζηξακκέλν ζηελ έλζεηε δξάζε, δειαδή απηή ε δξάζε πξέπεη
λα απνηειεί έλα μερσξηζηφ ζέακα. […] Δπηπιένλ αλαγθαία θξίλεηαη θαη ε αλλαγή
επιπέδοσ. (ζζ. 11-12, κεη. Σ. Φεινπνχινπ)

Manfred Schmeling, Métathéâtre et intertexte, aspects du théâtre dans le théâtre,

Παξίζη, Lettres modernes, 1982.
Θέαηξν κέζα ζην ζέαηξν ζηελ ηδαληθή ηνπ κνξθή είλαη έλα έλζεην ζηνηρείν
κέζα ζην δξάκα πνπ δηαζέηεη ην δηθφ ηνπ ζθεληθφ ρψξν θαη ρξφλν, έηζη ψζηε λα
ππάξρεη κία ηαχηηζε ζθεληθνχ θαη δξακαηηθνχ ρσξνρξφλνπ. Απφ άπνςε
πεξηερνκέλνπ, ην παηρλίδη ζηε δεχηεξε δχλακε είλαη ζπλήζσο εμαξηεκέλν απφ απηφ
ζηελ πξψηε δχλακε. Σηελ «ηδαληθή κνξθή» πξφθεηηαη πάληνηε γηα πξφβα
καλλιηετνικής μορθής, φκσο κπνξνχκε λα βξνχκε παξαιιαγέο ζεαηξηθήο ζχλζεζεο
ζηελ άβπζζν πνπ ηνπνζεηνχλ ζηε ζθελή ηεο δεχηεξεο δχλακεο έλα φλεηξν. […] (ζζ.
7-8)
Η απνπζία ηεο πινθήο ζην ζχγρξνλν ζέαηξν θαηαξγεί κελ ηελ πλήρη και
ηέλεια κνξθή ηνπ ζεάηξνπ κέζα ζην ζέαηξν – πνπ εθθξάδεηαη κε ηελ παξνπζία
δεχηεξεο ελζσκαησκέλεο δξάζεο – φκσο ην ζέαηξν κέζα ζην ζέαηξν κπνξεί λα
εθδεισζεί κε άιινπο έκκεζνπο ηξφπνπο φπσο ε αληαλάθιαζε, ε
απηναλαθνξηθφηεηα ή ε δηαθεηκεληθφηεηα.
 4

Ι. Η ηέλεια ή ολοκληρωμένη θφξκα ππνδηαηξείηαη ζε θαηεγνξίεο αλάινγα κε

ην ξφιν ησλ εζνπνηψλ θαη ζχκθσλα κε ηε ζέζε πνπ θαηαιακβάλεη κέζα ζην έξγν ε
εκβφιηκε πινθή. Όζνλ αθνξά ζηνπο εζνπνηνχο κπνξεί
- λα παξακέλνπλ νη ίδηνη θαη ζηα δχν επίπεδα
- λα δηαθνξνπνηνχληαη
- λα είλαη ελ κέξεη ή ηειείσο ίδηνη θαη ζηα δχν επίπεδα. Απηφ ζεκαίλεη φηη ππάξρεη
κία ζπλερήο κεηαηφπηζε απφ ην έλα επίπεδν ζην άιιν, θαη ην θνηλφ πξνβιεκαηίδεηαη
αλάκεζα ζην παηρλίδη θαη ην κε παηρλίδη, αλάκεζα ζηελ εηθνληθή πξαγκαηηθφηεηα θαη
ηνλ αλαδηπιαζηαζκφ ηεο απφ ηε θαληαζία.
Ωο πξνο ηε ζέζε ηεο πινθήο δηαθξίλνπκε
- έξγα θιεηζηνχ πιαηζίνπ, φπνπ ην έξγν αξρίδεη θαη ηειεηψλεη ζην πξψην επίπεδν
- έξγα αλνηθηνχ πιαηζίνπ, ην έξγν αξρίδεη ζην πξψην επίπεδν θαη ηειεηψλεη ζην
δεχηεξν ή ην αληίζηξνθν
- έξγα φπνπ ην ζέαηξν κέζα ζην ζέαηξν είλαη έλαο μερσξηζηφο ζεαηξηθφο ρψξνο (πρ.
Άμλεη)
- έξγα κε θνηλφ ζεαηξηθφ ρψξν ζε δηαθνξεηηθά επίπεδα ηνπ παηρληδηνχ (πρ. έλαο
θφλνο πνπ αλήθεη ζην πξψην επίπεδν παίδεηαη ζηε ζθελή ηνπ δεχηεξνπ επηπέδνπ).

ΙΙ. Σηηο περιθερειακές θφξκεο αλήθνπλ:

- ν πρόλογος
- ν επίλογος. Όπσο θαη ν πξφινγνο έρεη κεηαζεαηξηθφ ραξαθηήξα, εθθξάδεη κηα
άπνςε γηα ην παηρλίδη.
- ε απεύθσνζη ζηο κοινό, ρξεζηκνπνηείηαη θπξίσο γηα δηδαθηηθφ ζθνπφ.
- ν τορός ζρνιηάδεη ηε δξάζε. Σηελ αξραία ηξαγσδία ν ρνξφο ζρνιίαδε ην ζεκαίλνλ
θαη φρη ην ζεκαηλφκελν, ζπλάγνληαο ην εζηθφ δίδαγκα. Σην ζχγρξνλν ζέαηξν ν ρνξφο
πξνθαιεί ζπρλά κεηαζεαηξηθφ ζρνιηαζκφ.
- ε διάζπαζη ηοσ ρόλοσ πνπ αλαηξεί ηελ ςεπδαίζζεζε (ζηε γεξκαληθή ξνκαληηθή
θσκσδία).
- ε καη’ ιδίαν θράζη ηοσ ηθοποιού (aparté) ε νπνία εκκέζσο απεπζχλεηαη ζηνπο
ζεαηέο θαη ηνπο παξαθηλεί λα ζθεθηνχλ, λα γειάζνπλ θιπ. (θπξίσο ζηελ θιαζηθή
θάξζα, Μνιηέξνο).
- ν ηθοποιός ποσ καηεσθύνει ηο παιτνίδι (meneur de jeu). (ζζ. 10-13)
 5

Σηνλ 20 αηψλα παξαηεξνχκε

- θαηάξγεζε, φζνλ αθνξά ηελ ππφζεζε, αλάκεζα ζην «παηρλίδη» θαη ηελ
«πξαγκαηηθφηεηα» (Schnitzler, Pirandello, Genet)
- απηνζρεδηαζκφο θαη ζπκκεηνρή (Pirandello)
- «επηθέο» εθδειψζεηο, κπξερηηθνχ ηχπνπ (Peter Weiss, Gunter Grass)
- αχμεζε ησλ δηαθεηκεληθψλ ζρέζεσλ (Grass, Stoppard, Ionesco, Pinget) θ.ά. (ζ. 48)
(κεη. Σ. Φεινπνχινπ)

Σύλζεζε ζηελ άβσζζο, Αλαίρεζε ζεαηρηθής ψεσδαίζζεζες,

Θεαηρηθόηεηα, Μεηαζέαηρο, Γιωζζηθές ιεηηοσργίες
Μία έλλνηα ε νπνία είλαη ζπλπθαζκέλε κε απηήλ ηνπ ζεάηξνπ
κέζα ζην ζέαηξν θαη ζπρλά ρξεζηκνπνηείηαη σο ζπλψλπκφ ηεο είλαη
απηή ηεο «ζύλζεζες ζηελ άβσζζο» (mise en abyme) , ε νπνία
εκπεξηέρεη ηελ εηθφλα ηνπ θαζξέθηε, θπξίσο φηαλ δεκηνπξγνχληαη
ζηελνί ζεκαηηθνί δεζκνί αλάκεζα ζην θπξίσο έξγν, ην «έξγν -πιαίζην »
(pièce-cadre), θαη ην εκβφιηκν (enchâssé), ή φηαλ ην έξγν αληηθαηνπ-
ηξίδεηαη κέζα ζην έξγν. Ο φξνο ζύνθεζη ζηην άβσζζο, ν νπνίνο
πξνέξρεηαη απφ ηελ νηθνζεκνινγία, ρξεζηκνπνηήζεθε αξρηθά γηα ην
κπζηζηφξεκα, φπνπ ζήκαηλε ηελ παξεκβνιή ελφο δεχηεξνπ
κπζηζηνξήκαηνο κέζα ζην πξψην, θαη θαη’επέθηαζε θάζε εζσηεξηθφ
αληηθαηνπηξηζκφ. Ο G. Forestier δηαρσξίδεη ην ζέαηξν κέζα ζην ζέαηξν
ην νπνίν, γη’απηφλ, ππνδειψλεη έλα δνκηθφ αλαδηπ ιαζηαζκφ, απφ ηελ
ζχλζεζε ζηελ άβπζζν, ε νπνία αθνξά έλαλ αλαδηπιαζηαζκφ ζεκαη ηθφ,
θαη ηελ ζεσξεί σο πην θαηάιιειε λα αληηπξνζσπεχεη ην κπζ ηζηφξεκα˙
αλαγλσξίδεη εληνχηνηο ηελ χπαξμε ζεαηξηθψλ έξγσλ κε ζεκαηηθφ
αλαδηπιαζηαζκφ, ηνλ νπνίν απνθαιεί «ζεαηξηθή ζ χλζεζε ζηελ
άβπζζν». Ο αληηθαηοπηρηζκός είλαη έλα ζεκαληηθφ ζηνηρείν ηνπ
ζεάηξνπ κέζα ζην ζέαηξν˙ ην πεξηερφκελν ηνπ εζσηεξηθνχ έξγνπ
κπνξεί λα αληαλαθιά ην πεξηερφκελν ηνπ έξγνπ -πιαηζίνπ, λα
πξνεθηείλεη ή λα δηαθσηίδεη ηε δξάζε ηνπ, ή αθφκε λα ζηνρεχεη ζη ν
ζχλνιν ηεο ζεαηξηθήο δξαζηεξηφηεηαο, νπφηε πεξλάκε ζην ρψξν ηνπ
κεηαζεάηξνπ, ην νπνίν βαζίδεηαη ζε θφξκεο ηνπ ζεάηξνπ ελ ζεάηξσ.
Σην κεηαζέαηρο, ην ζεαηξηθφ έξγν γίλεηαη είηε πξφζρεκα θαη
κέζνλ γηα λα δψζεη ν δξακαηνπξγφο εμεγήζεηο πάλσ ζην πεξηερφκελν
 6

ηνπ έξγνπ ηνπ θαη ηηο ηδέεο ηνπ, είηε κπνξεί λα εθιεθζεί σο ζπκβνιηθή
εηθφλα ηεο ζεαηξηθήο δξαζηεξηφηεηαο˙ ζ’απηήλ ηελ πεξίπησζε έλα
δεχηεξν, εγθηβσηηζκέλν έξγν δελ είλαη απαξαίηεην, αληίζεηα
απαξαίηεηε θξίλεηαη ε πξνζθπγή ζηε ζεαηξηθφηεηα. Τν ζέαηξν
απνθαιχπηεη ηα κπζηηθά ηνπ, θαλεξψλεη ηνπο κεραληζκνχο ηνπ, εθζέηεη
ηα πξνβιήκαηά ηνπ, ζρνιηάδεη ην ίδην ην ζέαηξν.
Τα έξγα ηνπ κεηαζεάηξνπ θαηαιχνπλ ηελ ςεπδαίζζεζε, θαη ε
ηερληθή ηνπ ζεάηξνπ κέζα ζην ζέαηξν, κε ηε δεκηνπξγία ηεο δεχηεξεο
ζθελήο θαη κε ηε κε ηάβαζε ησλ εζ νπνηψλ ζηελ θαηάζηαζε ησλ ζεαηψλ,
ζπκβάιιεη ζηε «δηαθνπή» ηεο. Ο ζεαηήο ζπλεηδεηνπνηεί φηη βξίζθεηαη
ζην ζέαηξν θαη παξαθνιν πζεί θάηη εηθνληθφ, θαη κ’ απηφλ ηνλ ηξφπν
αλαηξείηαη ε ζεαηξηθή ςεπδαίζζεζε (dénégation).Τνλ 20 ν αηψλα
δφζεθε κεγάιε έκθαζε ζηελ αλαίρεζε ηες ζεαηρηθής ψεσδαίζζεζες
κε πνηθίινπο ηξφπνπο: ν Antonin Artaud κε ην ζέαηξν ηεο
ζθιεξφηεηαο, ν Jean Genet κε ηνπο ζεκαηηθνχο θαη ζθεληθνχο
θαζξέθηεο ηνπ, ν Fernando Arrabal, κε ην ζέαηξν ηεο ηει εηνπξγίαο,
ππελζχκηδαλ ζπλερψο ζην ζεαηή πσο βξηζθφηαλ ζην ζέαηξν.
Σηελ αλαίξεζε ηεο ςεπδαίζζεζεο άιισζηε ζπκβάιιεη νπζηαζηηθά
θαη ε ζεαηρηθόηεηα ε νπνία βνεζάεη ηνλ παξαιήπηε λα
ζπλεηδεηνπνηήζεη πσο φ,ηη βιέπεη δελ είλαη παξά ςέκα θαη παηρλίδη. Η
ζεαηξηθφηεηα κπνξεί λα εκπεξηέρεηαη ζην θείκελν, ε ζθελνζεζία φκσο
κπνξεί λα ηελ εμαιείςεη ή αληίζεηα λα ηελ επηλνήζεη θαη λα ηελ
επηβάιεη˙ ηα πάληα ζην ζέαηξν, ν εζνπνηφο θαη ε ππνθξηηηθή ηνπ, ηα
ζθεληθά, ν θσηηζκφο, ηα αληηθείκελα κπ νξνχλ λα ελδπζνχλ κε ζεκεία
ζεαηξηθφηεηαο θαη, θαζψο πξφθεηηαη γηα έλλνηα εμαηξεηηθά δ χζθνιε λα
νξηζζεί, νη απφςεηο ησλ ζεσξεηηθψλ ηνπ ζεάηξνπ γηα ην ηί είλαη θαη ην
πψο εθθξάδεηαη πνηθίινπλ. Αδηακθηζβήηεηε πάλησο ε ίλαη ε ζχλδεζε
ηεο ζεαηξηθφηεηαο κε ην βιέκκα˙ φπσο θαη ζηελ πεξίπησζε ηνπ
ζεάηξνπ κέζα ζην ζέαηξν, ην βιέκκα γίλεηαη ζεκείν πνπ απαηηεί
απνδέθηε, άξα δηάινγν – γη΄ απηφ αθφκε θαη ν κνλφινγνο είλαη θαηά
βάζε δηάινγνο, κηα θαη ν ηειηθφο ή πξαγκαηηθφο παξαιήπηεο είλαη ν
ζεαηήο – θαη θαηά ζπλέπεηα ε ίλαη επηθνηλ σλία θαη δξάζε.
Τν ζέαηξν ρξεζηκνπνηεί ην δηθφ ηνπ θψδηθα γηα λα επηηε πρζεί ε
επηθνηλσλία, θαη ε κεηαγιωζζηθή ιεηηοσργία θπξηαξρεί ζην ζέαηξν
 7

κέζα ζην ζέαηξν, θαζψο ην ζέαηξν κνηάδεη λα ιέεη: ν θψδηθάο κνπ

είλαη ν θψδηθαο ηνπ ζεάηξνπ. Η θαηηθή ιεηηοσργία , απηή πνπ εμεηάδεη
ηηο ζπλζήθεο ηεο επηθνηλσληαθήο ζρέζεο, θπξηαξρεί ζην ζχγρξνλν
ζέαηξν ζην νπνίν ε επηθνηλσλία θαζίζηαηαη ζηαζεξφ κέιεκα ησλ
πξνζψπσλ ηνπ κεηαζεάηξνπ θαη ησλ έξγσλ ηνπ ζεάηξνπ κέζα ζην
ζέαηξν, ελψ ε ζρέζε θαη ε ρξήζε ηεο παξα πάλσ δξακ αηνπξγηθήο
θφξκαο κε ηελ ίδηα ηε δσή θαίλεηαη λα είλαη άξξεθηε. Οη παξαπάλσ
απφςεηο ζπλεγνξνχλ ζην φηη ε έλλνηα ηνπ ζεάηξνπ κέζα ζην ζέαηξν
είλαη επξεία θαη ζπλδέεηαη ζηελά κε φιν ην θάζκα ηεο δξακαηηθήο
πξάμεο. Η ηερληθή ηνπ ζεάηξνπ κέζα ζην ζέαη ξν είλαη εμαηξεηηθά
πινχζηα θαη ζπρλά ηδηαίη εξα πνιχπινθε.

Αλαδροκή ζηελ ηζηορία ηοσ ζεάηροσ κέζα ζηο ζέαηρο

Η ηερληθή ηνπ ζεάηξνπ κέζα ζην ζέαηξν ράλεηαη ζηα βάζε ησλ
αηψλσλ θαη αλάγεηαη ζηελ αξραηφηεηα, κε ηνλ Αξηζηνθάλε πηζαλφηαηα
λα ρξεζηκνπνηεί γηα πξψηε θνξά απηήλ ηε θφξκα, απεπζπλφκ ελνο
άκεζα – φπσο άιισζηε ζπλεζηδφηαλ ζηελ αξραία θσκσδία – ζηνπο
ζεαηέο˙ ππελζπκίδνληάο ηνπο δηαξθψο πσο βξίζθνληαη ζην ζ έαηξν, ν
δηάζεκνο θσκσδνπνηφο πεηπραίλεη ηελ αλαίξεζε ηεο ζεαηξ ηθήο
ςεπδαίζζεζεο, ζηελ νπνία εμ’ά ιινπ ζπκβάιιεη θαη ν «ρνξφο » κε ην
ζρνιηαζκφ ηεο δξάζεο. Οι Βάηρατοι, Οι Νεθέλες, Οι Βάκτες, Οι Ιππείς
έρνπλ ζηνηρεία ζεάηξνπ κέζα ζην ζέαηξν. Άιινηε κε ηελ αλαίξεζε ηεο
ζεαηξηθήο ςεπδαίζζεζεο, άιινηε δεκηνπξγψληαο κηα δεχηεξε,
θαληαζηηθή ζθελή, πνιχ ζπρλά κε ηελ αληαλαθιαζηηθή ή
απηναλαθνξηθή κνξθή, κε ην ζέαηξν δειαδή λα αληηθαηνπηξίδεη ή λα
κηιά γηα ηνλ εαπηφ ηνπ, ν δξακαηνπξγφο εγθσκηάδεη ή ππεξαζπίδεηαη ην
έξγν ηνπ, πξνβάιιεη ηηο απφςεηο ηνπ, ζπλεγνξεί ππέξ ζπλαδέιθσλ ηνπ
θαη αζθεί νμεία θξηηηθή ζηνπο θξηηηθνχο. Ο Αξηζηνθάλεο
απνδεηθλχεηαη έλαο ζχγρξνλφο καο, φρη κφλν γηα ηελ επηθα ηξφηεηα ησλ
θνηλσληθψλ ζεκάησλ ηνπ, αιιά γηαηί ην ζέαηξφ ηνπ, κέζσ ηεο
απηναλαθνξηθφηεηαο, πξνζεγγίδεη ηηο πην εμ ειηγκέλεο κνξθέο ηεο
ζχγρξνλεο δξακαηνπξγίαο.
 8

Η ηερληθή ζπλερ ίδεηαη θαη ζην ξσκατθφ ζέαηξν κε ηνλ Αμθιηρύωνα

ηνπ Πιαχηνπ σο ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ηεο έννοιας ηεο
δηηηφηεηαο, ηεο κεηακθίεζεο, ηεο ςεπδνχο ηαπηφηεηαο θαη ηεο
ζεαηξηθήο παξαλφεζεο (quiproquo). Η γαιιηθή κεζαησληθή θάξζα ζα
ρξεζηκνπνηήζεη ην επί ζθελήο βιέκκα γηα λα πεξάζεη ζε έλα ζέαηξν
ζηε δεχηεξε δχλακε. Όκσο απφ ηνλ 16 ν αηψλα αξρίδεη ε ζπζηεκαηηθή
ρξήζε ηεο δεχηεξεο ζθελήο, ζηε Γαιιία, ηελ Ιζπαλία, ηελ Α γγιία, γηα
λα ζξηακβεχζεη ηνλ επφκελν αηψλα θαη λα γίλεη έλα απφ ηα ζχκβνια
ηνπ κπαξφθ. Τν θιίκα ηεο επνρήο ραξαθηεξίδεηαη απφ ηε ζαθή δηάζεζε
πξνο ην θαίνεζθαι, ηε καηαηνδνμία, ην παηρλίδη, αιιά θαη ηελ ηάζε ε
ίδηα ε δσή λα κηκείηαη ην ζέαηξν. Με θπξίαξρν ην δφγκα πσο ν θφζκνο
φινο είλαη ζθελή θαη νη άλζξσπνη εζνπνηνί, επλνείηαη ην ζέαηξν κέζα
ζην ζέαηξν, ην νπνίν, αθνχ αξρηθά ελδ πζεί ζενινγηθφ καλδχα,
αληηπξνζσπεχνληαο κηα αλψηεξε νπξάληα αιήζεηα , ζα ηνλ απνπνηεζεί
ελ κέξεη, γηα λα ζπκπιεχζεη κε ηελ π νιηηηθή εμνπζία – κελ μερλάκε
άιισζηε πσο ζηε Γαιιία ηνπ 17 ν π αηψλα ν Λνπδνβίθνο 14 ν ο είλαη ν
αληηπξφζσπνο ηνπ Θενχ ζηε γε – θαη ην ζέαηξν ζηε δεχηεξε δχλακε ζα
ζπλδεζεί αθ΄ ελφο κε ην ζεηηθφ ξφιν ηεο απιήο θαη αθεηέξνπ κε ηελ
έλλνηα ηεο εθδίθεζεο. Τνλ 18 ν αηψλα ε ζενινγηθν -πνιηηηθή ρξνηά ηνπ
ζεάηξνπ κέζα ζην ζέαηξν ζα κεηαιιαρζεί ζε παηρληψδε,
ρξεζηκνπνηψληαο ηελ παξσδία θαη ηελ εηξσλεία θαη έρνληαο πιήξε
ζπλαίζζεζε ηνπ παηρληδηνχ. Αθφκε, ην ζέαηξν κέζα ζην ζέαηξν ζα
γίλεη ην κέζνλ γηα ηελ θξηηηθή θαη ηελ επίθξηζε ηνπ θαζψο πξέπεη
ζεάηξνπ, θαη ζα νδεγήζεη ζηε ιεγφκελε δηακάρε ηνπ ζεάηξνπ αλάκεζα
ζην θιαζηθφ ζέαηξν θαη ζην ιατθφ.
Τνλ 19 ν αηψλα ε θφξκα ράλεη ηελ αίγιε ηεο γηα λα αλαγελλεζεί
θαη λα ζξηακβεχζεη ζε φιε ηε δηάξθεηα ηνπ 20 ν π . Σηε Γαιιία, ν ζηθειφο
Λνπίηδη Πηξαληέιιν ζα επεξεάζεη κε ην έξγν ηνπ φρη κφλν ηε γεληά ηνπ
κεζνπνιέκνπ, αιιά θαη απηέο π νπ εκθαλίδνληαη γχξσ ζην ’50 . Τα
ραξαθηεξηζηηθά ηνπ πηξαληειιηζκνχ, ε θπξηαξρία ηνπ ζε άηξνπ ζηε
δσή, ε πνιιαπιφηεηα θαη πνιππινθφηεηα ηεο πξνζσπηθ φηεηαο, ε
ζρεηηθφηεηα ηεο αιήζεηαο, ε απηνλφκεζε ηνπ ζεαηξηθνχ ξφινπ, ν
απηνζρεδηαζκφο – φζν θαη αλ πξνυπήξραλ – ζα δηεηζδχζνπλ ζην
γαιιηθφ ζέαηξν θαη ζα πξνζαξκνζηνχλ ζην χθνο θαη ηηο απφςεηο ησλ
 9

δξακαηνπξγψλ. Ωο ζεκαληηθφηεξνο εθπξφζσπνο ηνπ πηξαληειιηζκνχ

ζηε Γαιιία ζεσξείηαη ν Jean Anouilh , ν νπνίνο σζηφζν, ζχκθσλα κε
ηνλ γάιιν ζεσξεηηθφ θ αη θξηηηθφ Bernard Dort , θξάηεζε ηε θφξκα θαη
φρη ηελ νπζία ηνπ ζεάηξνπ ηνπ ηηαινχ ζπ γγξαθέα, ζε αληίζεζε κε ηνλ
Jean Genet θαη ηνλ Jean -Paul Sartre πνπ δηαθχιαμαλ ηελ νπζία θαη ην
πλεχκα ηνπ. Μέζα ζηνλ αηψλα ε ηερληθή ηνπ ζεάηξνπ κέζα ζην ζέαηξν
παξνπζηάδεη ζηελή ζρέζε θαη εμάξηεζε κε ηελ εμέιημε ηνπ ζεάηξνπ ελ
γέλεη. Παξαηεξνχκε κία π εξίνδν πνπ ην ζέαηξν κέζα ζην ζέαηξν
ππαθνχεη ζηνπο θιαζηθνχο θαλφλεο ηεο δξακαηνπξγίαο νη νπνίνη
απαηηνχλ κηα «ηζηνξία», πνπ κε ηε ζεηξά ηεο, γηα ηελ πεξίπησζε ηνπ
ζεάηξνπ ελ ζεάηξσ, απαηηεί κηα δεχηεξε ηζηνξία, έλζεηε ζηελ πξψηε.
Απφ ηε δεθαεηία ηνπ ’50, νη ζπγγξαθείο ηνπ ζεάηξνπ ηνπ παξάινγνπ
ελαληηψλνληαη ζε θάζε είδνπο θαλφλα ηνπ ιεγφκελνπ θιαζηθνχ ζεάηξνπ
– πινθή, δξάζε, θαηάζηαζε – θαη «δηεγνχληαη» ηζηνξίεο ρσξίο απζηεξά
ζπγθεθξηκέλν ζέκα. Καηά ζπλέπεηα ην ζέαηξν κέζα ζην ζέαηξν,
ππαθνχνληαο ζηηο θαηλνχξγηεο ππνδείμεηο ηεο επνρήο,
αλαπξνζαξκφδεηαη, θαη αδπλαηψληαο λα πξνβεί ζε αλαδηπιαζηαζκφ ηεο
πινθήο, ειιείςεη πξσηεχνπζαο ηζηνξίαο, αλαδηπιψλεηαη,
ελδνζθνπείηαη, θαη γίλεηαη ζεκείν αλαθνξάο ηνπ εαπηνχ ηνπ. Πξέπεη λα
ηνλίζνπκε φκσο πσο ε εμέιημε δελ είλαη ρξνλνινγηθή, αιιά θπξίσο
δξακαηνπξγηθή: ν Jean Anouilh, γηα παξάδεηγκα, ζα δηαηεξήζεη ηελ
πινθή κέρξη ην ηέινο ηεο θαξηέξαο ηνπ, ηε δεθαεηία ηνπ ’70, ελψ νη
ζπγγξαθείο ηεο πξσηνπνξίαο ηνπ ’50 «ριεπάδνπλ» θάζε κν ξθή
ζπγθξνηεκέλεο ηζηνξίαο θαη θαηαθεχγνπλ ιηγφηεξν ζηε ρξήζε ηνπ
«νξζνχ ιφγνπ » θαη πεξη ζζφηεξν ζηε ζεαηξηθή απεηθφληζε, γηα λα
παξνπζηάζνπλ ηηο ηδέεο ή ηηο αγσλίεο ηνπο. Ο 20 ν ο αηψλαο απνδείρζεθε
πινχζηνο ηφζν ζε παξνπζία ζπγγξαθέσλ, φζν είλαη ζε παξαγσγή
ζεαηξηθψλ έξγσλ, φπνπ γίλεηαη ρξήζε ηνπ ζεάηξνπ κέζα ζην ζέαηξν,
θαη φπνπ παξαηεξείηαη πνηθηιία θαη πνιππινθφηεηα δνκήο θαη ηερληθήο
απηήο ηεο δξακαηηθήο θφξκαο.
 10

Τσποιογία
Σαλ άμνλα γηα ηελ πξφηαζε κηαο ηππνινγίαο έξγσλ ζεάηξνπ κέζα ζην ζέαηξν
κπνξνχκε λα ιάβνπκε
- ηελ παξνπζία ή φρη εκβφιηκεο πινθήο, δειαδή ηε δξάζε.
- ην ξφιν πνπ παίδεη ην ζεαηξηθφ πξφζσπν, δειαδή ην ππνθείκελν ηεο δξάζεο.
- ην ίδην ην ζέαηξν, ην νπνίν γίλεηαη ππνθείκελν αιιά θαη αληηθείκελν ηεο δξάζεο.

Ι. Καζψο νη θιαζηθνί νξηζκνί ηνπ ζεάηξνπ ελ ζεάηξσ ζεσξνχλ απαξαίηεηε ηελ

χπαξμε ελφο δεχηεξνπ έξγνπ κέζα ζην πξψην είλαη ζθφπηκν λα δηαρσξίζνπκε ηα έξγα
αλάινγα κε ην αλ έρνπλ ή φρη δηπιή πινθή. Έηζη κπνξνχκε λα ηα θαηαηάμνπκε ζε
άκεζες θαη έκκεζες θόρκες.
Α. Σηελ πξψηε πεξίπησζε, απηή ηεο άκεζες θόρκας θπξηαξρεί ην εκβφιηκν
παηρλίδη, ππάξρεη ζαθψο ζπγθεθξηκέλε πινθή θαη ηζηνξία πνπ ελζσκαηψλεηαη ζην
έξγν-πιαίζην θαη παξαηεξνχκε δηαθνξεηηθέο πεξηπηψζεηο πνπ εληάζζνληαη ζ’ απηήλ
ηελ θαηεγνξία:
1. Η πην θιαζηθή πεξίπησζε ζπλίζηαηαη ζηελ ελζσκάησζε ελφο δεχηεξνπ ζεαηξηθνχ
έξγνπ κέζα ζην πξψην, κε απνζπαζκαηηθή κνξθή, ην νπνίν ζπαληφηεξα είλαη
πξαγκαηηθφ ζεαηξηθφ έξγν θαη πην ζπρλά θαληαζηηθφ. Σπλήζσο πξφθεηηαη γηα πξφβα,
επαγγεικαηηθή ή ηδησηηθή.
2. Αξθεηέο θνξέο ππάξρεη ε αίζζεζε πσο ε ζχιιεςε νιφθιεξνπ ηνπ έξγνπ έρεη γίλεη
ζαλ λα επξφθεηην γηα κηα παξάζηαζε, κε απνηέιεζκα ε αιιαγή επηπέδσλ λα κελ
είλαη επδηάθξηηε απφ ην επξχ θνηλφ.
3. Σπρλά νη ζπγγξαθείο θαηαθεχγνπλ ζηε δξακαηνπνίεζε νλείξσλ ή αλακλήζεσλ γηα
λα πεξάζνπλ ζ’ έλα δεχηεξν επίπεδν. Η παξνπζία φκσο ελφο βιέκκαηνο πάλσ ζηε
ζθελή θξίλεηαη αλαγθαία.
4. Οη ζπλερείο αληαλαθιάζεηο θαζξέθηε, ν νπνίνο άιινηε θπξηαξρεί ζην ρψξν σο
ζθεληθφ αληηθείκελν θαη άιινηε ππνλνείηαη κέζα απφ αιιεπάιιειεο ζπλζέζεηο ζηελ
άβπζζν θαη ραξαθηεξίδνπλ θπξίσο ηα έξγα ηνπ Jean Genet, απνηεινχλ έθθξαζε
ζεάηξνπ ζηε δεχηεξε δχλακε.
Β. Η απνπζία πινθήο, πνπ δηαθξίλνπκε θπξίσο ζηε δξακαηνπξγία ηνπ
παξαιφγνπ, πξνζδηνξίδεη ηηο έκκεζες θόρκες νη νπνίεο βξίζθνπλ ηελ ηέιεηα έθθξαζή
ηνπο ζην κεηαζέαηξν, κε ην ζέαηξν λα θνηηά ην είδσιφ ηνπ, λα απηναλαιχεηαη θαη λα
κηιά γηα ηνλ εαπηφ ηνπ.
 11

ΙΙ. Τν παηρλίδη θαη ην πέξαζκα ηνπ ζεαηξηθνχ πξνζψπνπ απφ ην πξψην ζην
δεχηεξν επίπεδν, νη ελέξγεηέο ηνπ γηα λα ην πεηχρεη θαη ε ζεκαζία πνπ απνθηά ην
ζέακα ζηε ζθελή ή ζηε θαληαζία ηνπ ζεαηή ζπληζηνχλ έλαλ άιινλ άμνλα
θαηεγνξηνπνίεζεο:
1. Τν ζεαηξηθφ πξφζσπν θαηαζηξψλεη κηα νιφθιεξε παξάζηαζε θαη νξγαλψλεη έλα
ζίαζν – κεξηθέο θνξέο πξνζθεχγεη θαη ζηε βνήζεηα πξαγκαηηθψλ εζνπνηψλ – γηα λα
πεηχρεη ην ζηφρν ηνπ, πνπ είλαη ή λα μεγειάζεη θάπνηνλ ή ε δηθή ηνπ απφιαπζε.
Σπλήζσο ην πξφζσπν απηφ ιεηηνπξγεί θαη ζαλ ζπγγξαθέαο- ζθελνζέηεο ηεο
ίληξηγθαο.
2. Τν πξφζσπν παίδεη έλαλ θσδηθνπνηεκέλν ξφιν, θάηη ζπλεζηζκέλν ζην ζέαηξν ηνπ
Genet θαη ηνπ παξαιφγνπ.
3. Τν ζεαηξηθφ πξφζσπν «παίδεη» γηα θάπνην ζπγθεθξηκέλν εζνπνηφ.

ΙΙΙ. Τν ζέαηξν ρξεζηκνπνηεί ην ίδην ην ζέαηξν θαη ηνπο θψδηθέο ηνπ γηα λα
κηιήζεη γηα ηνλ εαπηφ ηνπ. Απηναληαλαθιάηαη, απηναλαιχεηαη, απηνζρνιηάδεηαη.
Αθφκε ν ζπγγξαθέαο κπνξεί λα θαηαθχγεη ζην κεηαζέαηξν γηα λα κηιήζεη
επθνιφηεξα γηα ην παξφλ ή λα ην εξκελεχζεη. Τα Απηνζρεδηάζκαηα, νη κεηαγξαθέο
αξραίσλ κχζσλ, έξγα πνπ ρξεζηκνπνηνχλ ζαλ δηαθείκελν άιιν έξγν αλήθνπλ ζ’
απηήλ ηελ θαηεγνξία.