117-Turk Silahli Kuvvetleri Tarihi Osmanli Devri Idari Lojistik

T. C.
GENELKURMAY BAŞKANLIĞI
ANKARA
TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ

OSMANLI devri
BİRİNCİ DÜNYA HARBİ
i
İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK
"X ncu Cilt"
ANKARA
Gnkur. Basımevi
19 8 5
T. C.
GENELKURMAY BAŞKANLIĞI
ANKARA

OSMANLI DEVRİ
BİRİNCİ DÜNYA HARBİ
"X ncu Cilt"
Gnkur. Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları
ANKARA
Gnkur. Basımevi
19 8 5
*'■' • ■ - f ,: .W».‘ <; ' "j5^‘İ0İÇ
fötît •#. i^;. :.«:«^'M;;"‘' ■' rıe
İ9İ‘0
■ .0 .T -■ cAo
löuvuaşAH YAMsrtjJuaVîaı;
A a A H M A
#■
b'‘
|W' '. -i - V.: i’-
f>
r ',-.
I'î; m' ..■- I

■.-■■'./Vvr.
İHÎHAT Ifl3JT3VV'J7 İJHAJİ2 XÎÎÜT
-.<■ ÎHVaa IJÎÎAM30 .
' ':■- i^î:
ÎSHAH AYHÜa lOHlHîa
*XİT3ÎI0J 3V H3JT3YÜAA3 ÎFiAOl
’
"tliD uon X"
> ^.c;>.? ■ ,.v4
. *Pi
■._' ı.
;• . vl.
%' VV- ^
li'Mi iM------------------------------
mM --M.., -------------------------------------
P^%y^ r nolftiYoY ı$ıiıtJo;I?Dâ lîi?3 3Üt^fDit8 ev rihöT he^lsA .îiijüîD
'i ■ \K "îyı
^-.y:;:. i*^yy y v -W'‘ - ’V' '
< ^ 'v.- . "sy*"

' ai-* yf
.M
‘^'^yyiiiiyîSy 'y<^^ışg.*='t3
t ^ e 8 « t . •> r
mmım.
...................
ÖNSÖZ
Birinci Dünya Harbi’nde yurdun içinde bulunduğu mali bunalım, eko

nomik yetersizlik, sağlık koşullan, ulaşım araç ve gereçlerinin ortaya çı
kardığı güçlükler, arka arkaya sürdürülen savakların verdiği bitkinlik,
bağlaşıkların yetersiz yardımları ve diğer faktörler, cephelerin idari yön
den desteklenmesini zorlaştımuş, savaş sırasında büyük çapta gayret ve
fedakârlıklarla ancak kendi imkânlarımızla bu destek sağlanabilmiştir.
Balkan Harbi’nden sonraki barış devresinde Hükümet orduya yeteri
kadar ilgi göstermediğinden, Türk ordusu. Birinci Dünya Harbi’ne sefer
berliğini ve kadrolarmı tamamlamadan, eksik silah, araç ve gereçle gir
mişti.
Türk Silahh Kuwetleri Tarihi serisinin X ncu cildini oluşturan bu

eserde; dört yıl süren çeşitli cephelerdeki muharebelerin taktik konula
rına kısaca değinilmiş, daha, çok ‘ tdari Faaliyetler ve Lojistik" hizmetle
rinin ayn ayn her konuda derinliğine inilerek genel bir incelemesi yapıl
mıştır.
Cephelerin coğrafi konumu ve ekonomik potansiyeli de eleştirilerek,

yurt çapındaki idari faaliyetler ve lojistik hizmetler, bağlaşıklann yar
dımları ana konu olarak ele ahnmış, böylece harbin nasıl desteklendiği
açıklanmaya çahşılmıştır.
Eserin yazılmasında Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı ile
TBMM’nin Arşivlerindeki belgeler esas almnuş, bunun yanı sıra resmi ve
özel eserlerden de faydalanılmıştır.
Eser; Em. Tuğg. Necmi KORAL başkanhğında; Em. Kur. Alb. Remzi
ÖNAL, Em. Alb. Rauf ATAKAN, Em. Kur. Alb. Nusret BAYCAN ve Em.
Alb. Selahattin KIZILIRMAK’tan oluşan bir kurulca hazırlanmaya baş
lanmış, daha sonra Em. Alb. Rauf ATAKAN tarafmdan tamamlannuş ve
Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanhğı’nm yetkili kurullannca ince
lenip; son kontrolü yapılarak yayma hazırlanmıştır.
Bamiz ERTEM
Hv. Korgeneral
As. T. ve Str, E. Bşk.
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ............................................................................................... I
İÇİNDEKİLER ..................... III
GİRİŞ .................................................................................................. 1
BİRİNCİ BÖLÜM
OSMANLI İMPARATORLUOü’NUN SİYASİ,
COĞRAFİ DURUMU VE HARP GÜCÜ
j
A. SİYASİ DURUM ...................................................................... 5
1. Dış siyasi Durum .............................................................. 5
a. Üçlü Bağlaşma ................................................... 5
b. Üçlü Anlaşma .............................................................. 6
c. Bloklar Arasında Yarışma veÇatışmalar................ 7
2. İç Siyasi Durum .............................................................. 9
B. COĞRAFİ DURUM ................................................................... 12

1. Ülkenin Coğrafi Konumu .................................................. 12
a. Kapsadığı Alan ................................................... 12
b. Sınırları ...................................................................... 12
c. Yüzölçümü ........................... 13
fd.j Nüfus, Başlıca İskân Bölgeleri, Toplumsal Yapısı
^ ve Eğilimleri .............................................................. 13
(1) Genel Nüfus Dağılışı ......................................... 13
[ (2) Mülki Taksimat ve Büyük Şehirler................... 13
2. Ülkenin Doğal Coğrafi Yapısı, İklimi ve Stratejik Du
rumu ....................................................... 14
a. Boğazlar ve Batı AnadoluBölgesi ............................ 14
(1) Doğal Yapısıve Stratejik Durumu .................... 14
(2) Doğal Coğrafya ve Suni Arızaların Harekâta
ve Lojistik Desteğe Etkisi .................. f.......... 18
IV —
Orta Anadolu Bölgesi .......................... 20

(1) Doğal Yapısı ve Stratejik Durumu 20
(2) Doğal Coğrafya ve Suni Anzaların Harekâta ve
Lojistik Desteğe Etkisi ...................................... 21
c. Doğu Anadolu Bölgesi ............................... .............. 22
(1) Doğal Yapısı ve Stratejik Durumu.................. 22
(2) Doğal Coğrafya ve Suni Arızalann Harekâta
ve Lojistik Desteğe Etkisi ................................ 24
d. Irak Bölgesi ................................................................ 26
(1) Doğal Yapısı ve Stratejik Durumu ............... 26
Lojistik Desteğe Etkisi .................................. . 27
e. Suriye ve Filistin Bölgesi .......................................... 30
(1) Doğal Yapısı ve Stratejik Durumu .............. 30
Lojistik Desteğe Etkisi ........................... ......... 32
f. Hicaz, Asir ve Yemen Bölgesi .................. ............... 34
(1) Doğal Yapısı ve Stratejik Durumu .............. 34
(2) Doğal Coğrafya ve Suni Anzalann Harekâta ve
Lojistik Desteğe Etkisi ............................ . 35
0 Ekonomik ve Mali Durumu, Yetenekleri .................. .

a. Ekonomik Faaliyetler................................ ;...............
37
37
b. Mali Durum............................................. ..;V.............. 50
c. Ulaştırma ................................................................... 85
(1) Karayollan .................................... ................... 85
(2) Demiryollan ....................................................... 87
(3) Suyollan .............................................. .............. 89
C. ASKERİ GÜÇLER ............................................. ................... 90

1. Türk Silahlı Kuvvetleri....................a............................... 90
a. Kara Kuvvetleri Kuruluş ve Konuş (Banş ve Sefer) 90
Deniz Kuvvetleri Kuruluş ve Konuş (Barış ve Sefer) 96
Hava Kuvvetleri Kuruluş ve Konuş (Barış ve Sefer) I 97
__ V —
d. Sevk ve İdare ve Eğitim Usulleri........................... 98

e. Persane] Durumu ........................................................ 101
f. Lojistik Durumu ve Yeterlilik Derecesi .................. 102
2. itilâf Devletleri’nin Osmanlı Cephelerine Ayırdığı Kuv
vetler .......................................................................... ....... •' 104
a. Rus Kafkas Orduları .................................................. 104
b. İngiliz Ve Mısır Ordularının Mısır’daki Kuvveti ve
Konuşu ....................................... .106
c. Hindistan’daki Sömürge Kuvvetleri ve Konuşu ... 106
İKİNCİ BÖLÜM
SEFER, SEFERBERLİK VE YIĞINAK PLANLARI İLE
İDARÎ FAALİYETLER VE LOJİSTİK
A. SEFER PLANLARI .................. .......................................... 107
1. Türk Ordusunun Sefer Planlan ...................................... 107
2. İtilâf Devletleri’niiı Türkiye’ye KarşıPlanlan ............. 109
3. Komşu Devletlerin Durumu ....................................................109
B. SEFERBERLİK PLANLARI VE UYGULANMASI .......... 109

1. Türk Ordusunun Seferberlik Planları ............... 109
2. Seferberliğin İlanı ve Planın Uygulanması ........... 110
C. YIĞINAK PLANLARI VE UYGULANMASI.................. . ' 111

1. Yığınak Planları ............................... 111
2. Yığınak Planlarının Uygulanması .................. 112
D. İDARÎ FAALİYETLER VE LOJİSTİK ......... .................... 112

1. Lojistik Teşkilatı ............................................................ 112
a. Yurt İçinde ...................................................... 114
b. Ordu Bölgelerinde ................ ,..................................... 121
2. Lojistik .................................................................. 133
a. İkmal Kaynakları ........................ 133
b. Kadro ve İhtiyaçlarının Yurt İçinden ve Yurt Dı-
şmdan Bütünleme Faaliyetleri ...... ;.................... 135
VI —
^ Harp Sanayii .................................................................... 136

4. Diğer Bütünleme Faaliyetleri ........................................ 142
a. Sağlık Hizmetleri ................................................... 142
r b. Veteriner Hizmetleri ................................................. 148
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
1914 YILI KAFKAS, SİNA, YEMEN, IRAK HAREKÂTI VE
BU DÖNEMDEKİ İDARİ FAALİYETLER
A. KAFKAS, SÎNA, YEMEN VE IRAK HAREKÂTI .......... 153
1. Kafkas Cephesi .............................................................. 153

a. Türk Kuvvetleri ......................................................... 153
b. Rus Kuvvetleri ......................................................... 154
c. Muharebelerin Cereyan Tarzı .................................. 155
2. Sina, Yemen ve Irak Cepheleri ...................................... 156

a. Türk Kuvvetleri ....................................................... 157
b. İngiliz Kuvvetleri (îngilizlerin Mısır Yığınağı) ... 158
o. Muharebelerin Cereyan Tarzı .................................. 159
B. İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK .............................. 160
1. Personel İdaresi ve İkmali Faaliyetleri .......................... 160

a. Subay İkmali ............................................................. 160
b. Er İkmali ................................................................. 162
2. Beş Sınıf İkmal Maddelerinin Tedariki ve Dağıtımı ... 166
a. Genel ......................................................................... 166
b. Levazım ..................................................................... 167
(1) I nci Smıf Levazım Yiyecek Maddeleri Teda
rik ve Dağıtımı ................................................. 167
(2) n nci Sınıf Levazım Giyecek Maddeleri Teda
rik ve Dağıtımı ................................................. / 17S^
— VII —
c. n nci Sınıf Silah ve V nci Sınıf Mühimmat Teda-.

rik ve Dağıtımı ...................................................... 180
(1) II nci Sınıf Muhabere İkmal Maddelerinin Te
darik ve Dağıtımı................................................. 187
(2) II nci Sınıf İstihkâm İkmal Maddelerinin Teda
rik ve Dağıtımı .................................................. 188
(3) II nci Sınıf Oto ve Avadanlık Tedarik ve Da
ğıtımı ............ 190
^^rÎ nci Sınıf Uçak ve Avadanlık Tedarik ve Da
ğıtımı.................................... 192
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
1915, YILINDA GENEL SİYASİ VE ASKERÎ DURUM
KAFKAS, SİNA, FİLİSTİN, HİCAZ, YEMEN, IRAK VE
ÇANAKKALE CEPHELERİNDEKİ HAREKAT VE
MUHAREBELER VE BU YIL İÇİNDEKİ
A. GENEL SİYASİ VE ASKERİ DURUM VE CEPHELER
DEKİ MUHAREBELER ........................................................ 193
1. Siyasi Durum ..................................................................... 193
a. İtilâf Dsvletleri’nin İstanbul ve Boğazlar Üzerindeki
Anlaşması ................................................................. 193
b. İtalyanlarla Yapılan Londra Antlaşması ve Ital-
yanla^n Savaşa Katılması ...................................... 194
c. Bulgaristan’ın Savaşa Katılması .............................. 194
2. Askeri Durum ................................................................. 194
3. Kafkas Cephesi Harekâtı .................................................. 195
4. Sina, Filistin, Hicaz ve Yemen Cepheleri Harekâtı...... 197
5. Irak Cephesi Harekâtı ................... 198
6. Çanakkale Harekâtı ..................................................... ,.. 200
B. 1915 YILINDA İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK ... 203

1. Personel İdaresi ve İkmal Faaliyetleri ......................... 203
a. Subay İkmali ............................................................. 203
b. Er İkmali ............................................ ..................... 204
_ vın —
2. Menzil Teşkilatındaki Gelişmeler .............. ............... . ' 216

a. Yurt İçinde ............................................................... 217
b. Ordular Bölgesinde ................................................. 220
3. Lojistik ............................................................................ 229

a. İkmal Kaynakları 230
2976579
b. Kadro İhtiyaçlarının Yurt. İçinden ve Yurt Dışından
Bütünleme Faaliyetleri .............................................. 231
c. Beş Sınıf İkmal Maddelerinin Tedarik ve Dağıtımı .. 239
(1) Levazım ....... 239

r ; (a) I nci Sınıf Levazım Yiyecek Maddeleri Te
. darik ve Dağıtımı .................................. 239
(b) U nci Smıf Levazım Giyecek Maddeleri Te
darik ve Dağıtımı ...................................... 263
(2) II nci Sınıf Silah ve V nci Sınıf Mühimmat Te
darik ve Dağıtımı ............................................. 2G8
(3) n nci Sınıf Muhabere İkmal Maddelerinin Te
darik ve Dağıtımı ............................................. 284
(4) II nci Sınıf İstihkâm İkmal Maddelerinin Tc-
darik ve Dağıtımı .................................. 288
' (5) II nci Sınıf Oto ve Avadanlık Tedarik ve Da
ğıtımı ............................................. 293
(f(6n II nci Smıf Uçak ve Avadanlık Tedarik ve Da-
ğıümı ................................................................. 294
(7) III neü Sınıf Akaryakıt İkmal ve Dağıtımı ... 296
d. Diğer Bütünleme Faaliyetleri ............. .................... 299
(1) Sağlık Hizmetleri ......................... 299
(2) Veteriner Hizmetleri .......................................... 303
4. Kafkas, Sina, Hicaz, Yemen, Irak ve Çanakkale Cephe^
leriııe Yapılan İkmaller..................................................... " sjs
__ IX —
BEŞİNCİ BÖLÜM
1916 YILINDA GENEL SİYASİ VE ASKERİ DURUM
KAFKAS, SİNA, FİLİSTİN, HİCAZ, IRAK VE İKAN
CEPHELERİNDEKİ HAREKÂT VE MUHAREBELER
AVRUPA’YA GÖNDERİLEN TÜRK KUVVETLERİ VE
BU YIL İÇİNDE İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK
A. GENEL SİYASÎ VE ASKERİ DURUM VE CEPHELER
DEKİ HAREKÂT VE MUHAREBELER ................ .......... 309
1. Siyasi Durum ................................................................... 309
a. OsmanlI împaratorluğu’nun Paylaşılması İçin Ya
pılan Anlaşmalar ...................................................... • 309
b. Mekke Şerifi’nin Ayaklanması .................................. 309
c. Romanya’nın Savaşa Katılması .............................. 310
d. Amerika Birleşik Devletleri’nin İtilâf Devletleri’ne
Yardımı ....................................................................... 310
e. İtalya’mn Almanya’ya Savaş İlan Etmesi .......... 310
2. Askeri Durum .................................................................. 311

a. Türk Kara Kuvvetleri ................................ ............. 311
b. Türk Deniz Kuvvetleri ............................................. 311
Türk Hava Kuvvetleri ............. ................................ 312
3. Kafkas Cephesi Harekâtı ............................................. 313
4. Sina, Filistin ve Hicaz Harekâtı ........ 314
5. Irak ve İran Cepheleri Harekâtı .................................... 316
6. Avrupa Cephelerine Gönderilen Türk Birlikleri ve Ha

rekâtı ................................................................................ 317
B. 1916 YILINDA İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK ... 319

1. Personel İdaresi ve İkmal Faaliyetleri .......................... 319
a. Subay İkmali ...................... 319
b. Er İkmali ....... 320
__ X —
2. Menzil TeşkilatındakiGelişmeler .................................... 330

a. Yurt İçinde ..................................... .......................... 331
b. Ordular Bölgesinde..................................................... 334
3. Lojistik ........ 350

a. İkmal Kaynaklan ..................................................... 350
b. Kadro İhtiyaçlarının Yurt İçinden vs Yurt Dışın

dan Bütünleme veFaaliyetleri ................................. 351
c. Beş Sınıf İkmal Maddelerinin Tedarik ve Dağıtımı .. 355
(1) Levazım ............................................................. 355

(a) I nci Sınıf Levazım Yiyecek Maddeleri Te
darik ve Dağıtımı ...................................... 355
(b) II nci Sınıf Levazım Giyecek Maddeleri Te
darik ve Dağıtımı ............... 366
(2) II nci Sınıf Silah ve V nci Sınıf Mühimmat

Tedarik ve Dağıtımı ......................................... 367
(3) II nci Sınıf Muhabere İkmal Maddelerinin
Tedarik ve Dağıtımı .......................................... 388
(4) II nci Sınıf İstihkâm İkmal Maddelerinin

ğıtımı .................................................................. 391
m6)\^ÎI nci Sınıf Uçak ve Avadanlık Tedarik ve Da-
\J^tımı .................................................................. 392
(7) TU ncü Sınıf Akaryakıt İkmal ve Dağıtımı ... 395
d. Diğer Bütünleme Faaliyetleri ......... ®..................... 399

(1) Sağlık Hizmetleri ............................................. 399
(2) Veteriner Hizmetleri ......................................... “ 400 ^
— XI —
ALTINCI BÖLÜM
KAFKAS, SİNA, FİLİSTİN, HİCAZ VE IRAK
CEPHELERİNDE HAREKÂT VE MUHAREBELER,
AVRUPA CEPHELERİNE GİDEN TÜRK KUVVETLERİ
VE BU YH. İÇİNDEKİ İDARİ FAALİYETLER VE
LOJİSTİK
A. GENEL SİYASÎ VE ASKERİ DURUM, CEPHELERDEKİ
HAREKÂT VE MUHAREBELER ...................................... 402
1. Siyasi Durum ................................................................. . 402
a. Rus İhtilali ....... 402
b. Amerika Birleşik Devletleri’nin Almanya Aleyhine
Savaşa Girmesi ......................................................... 403
c. “Senjak de Morbiyen”Antlaşması ......................... 404
d. Yunanistan’ın İtilâf Devletleri Yanında Savaşa
Girmesi ....................................................................... 404
2. Genel Askeri Durum ...................................................... 404
3. Kafkas Cephesi Harekâtı ......................................:...... 405
4. Sina, Filistin ve Hicaz Harekâtı ...................................... 407
5. Irak Cephesi Harekâtı ....................................... 409
6. Avrupa Cepheleri, Türk Birlikleri Harekâtı .................. 411
B. 1917 YILI İDARÎ FAALİYETLER VE LOJİS'TIK .......... 412

a. Subay İkmali ............................. 412
b. Er İkmali ................................................. 412
2. Menzil Teşkilatmdaki Son Durum ......... 416
a. Yurt İçinde .................. 416
b. Ordular Bölgesinde ............................... 420
3. Lojistik .......................................................... 437
a. İkmal Kaynakları ..................................................... 437
b. Kadro İhtiyaçlarının Yurt İçinden ve Yurt Dışın
dan Bütünleme Faaliyetleri ...................................... 440
Beş Sınıf İkmal Maddelerinin Tedarik ve Dağıtımı .. 441
— XII —
(1) Levazım ...............................................................

(a) I nci Sınıf Levazım Yiyecek Maddeleri
Tedarik ve Dağıtımı .................................. 441
(b) II nci Sınıf Levazım Giyecek Maddeleri
Tedarik ve Dağıtımı .............. 443
(2) II nci Sınıf Silah ve V nci Smıf Mühimmat
(3) II nci Sınıf Muhabere İkmal Maddelerinin
(4) II nci Sınıf İstihkâm İkmal Maddelerinin
Tedarik ve Dağıtımı ...................................... 474
ğıtımı .................................................................. 480
(' nci Smıf Uçak ve Avadanlık Tedarik ve Da
ğıtımı .................................................................. 483
(7) III ncü Sınıf Akaryakıt İkmali ve Dağıtımı ... 484
d. Diğer Bütünleme Faaüyetleri .................................. 486
(1) Sağlık Hizmetleri ....................... 486
(2) Veteriner Hizmetleri ......................................... 487
YEDİNCİ BÖLÜM
1918 YILINDA GENEL SİYASI VE ASKERİ DURUM, BÜTÜN
TÜRK CEPHELERİNDEKİ HAREKÂT VE MUHAREBELER,
MONDROS MÜTAREKESİ VE TATBİKATI, BU YEL
İÇİNDEKİ İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK
A. GENEL SİYASİ VE ASKERİ DURUM, CEPHELERDEKİ ’
HAREKÂT VE MUHARPIBELER ..................................... 489
1. Siyasi Durum .............................. ...................................... 489
2. Askeri Durum ............................. 489
a. Kara Kuvvetleri .!....i...................................... ........ ' 489
ö
b. Deniz Kuvvetleri ................................................... 490
, c. Hava Kuvvetleri ......................................................... 490
2. Kafkas Cephesi Harekâtı......................................... ....... 491 \
_ XIII —
4. Filistin ve Suriye Harekâtı ..... ................................. . 4"94

5. Irak*-Harekâtı ................ ................ ............... ................ 497
6. Mondros Mütarekesi ....................................... 499
1918 YILINDA İDAHl FAALİYETLER VE LOJİSTİK ... 505

a. Subay İkmali ......................................................... 505
b. Er İkmali ................................................................... 506
2. Menzil Teşkilatı ................................................................. 510
a. Yurt İçinde ....................................... 510
b. Or-dular Bölgesinde...... ................ 512
3. Lojistik ............................................................................. 541
a. ikmal Kaynaklan ..................................................... 541
b. Kadro îhtiyaçlanmn Yurt İçinden ve Yurt Dışın
dan Bütünleme Faaliyetleri ....................... 541
c. Beş Sınıf İkmal Maddelerinin Tedarik ve Dağıtımı . 542
(1) Levazım ............................................................... 542
(a) I nci Sınıf Levazım Yiyecek Maddeleri
(b) II nci Sımf Levazım Giyecek Maddeleri
(2) II nci Sımf Silah ve V nci Sınıf Mühimmat Te
darik ve Dağıtımı .............................................. 561
(3) n nci Sınıf Muhabere ikmal Maddelerinin Te
darik ve Dağıtımı .............................................. 571
(4) II nci Sınıf istihkâm İkmal Maddelerinin Te
darik ve Dağıtımı ............................................. ' 573
(5) II nci Sınıf Oto ve Avadanhk Tedarik ve Da
ğıtımı ................................................................... 575
[ (6İ II nci Smıf Uçak ve Avadanhk Tedarik ve Da
ğıtımı ................................................................... 576
(7) III ncü Smıf Akaryakıt Tedarik ve Dağıtımı 577
— XIV —
d. Diğer Bütünleme Faaliyetleri .................................. 577

(1) Sağlık Hizmetleri ............... 577
(2) Veteriner Hizmetleri ......................................... 578
Mondros Mütarekesi, Tatbikatı ve Türk Ordusunun
Elinde Kalan Silah ve Cephane ..................................... 580
SONUÇ ............................................... 584
EKLER ........................... 589
kronoloji .................................................................... 783
YARARLANILAN KAYNAKLAR ........,...... ............. 787
HARİTALAR, KROKİLER, KURULUŞLAR ................... 789
GİRİŞ
Birinci Dünya Harbi öncesi, Almanya, Avusturya-Maoaristan’ın, Os

manlI Devleti’ni paylaşmayı hedef alan siyasetlerine îtalyanların da ka
tılması, üçlü bağlaşmayı doğurmuştu. Alman İmparatoru Bismarck
(Bismark) bu politikasıyla özellikle Fransa’yı yalnız bırakmak ve Avru
pa’da Alman üstünlüğünü sağlamak istemişti. Durumdan endişelenen
Fransa ve İngiltere, bu kez Rusya ile anlaşarak karşıt üçlü anlaşmayı or
taya koydular. Böylece, bloklarm birbiri üzerinde egemenlik kurma, Av
rupa’da üstün devlet durumuna gelme çabalan başgöstermişti.
Durum gereği, beş Balkan devleti de büyüme ve varlıklarım sürdü
rebilmeleri için büyük devletlerle ilişki kurmaya başladılar. Dolayısıyla
bloklar, bunları kendi taraflarına çekmek üzere, türlü vaadler ileri süre
rek, siyasi ve askeri antlaşmalar yapmaya koyuldular. Kuşkulanan ve çı
karları çelişen devletler, olaylara cevap verebilmeleri için, ordularmı gü
nün tekniğine ve savaş şartlanna göre düzenlemeye, idari ve lojistik ola
naklarını geliştirmeye yöneldiler.
Böyle bir ortamda Osmanh İmparatorluğu, egemen olduğu toprak
larında varlığını korumaya çalışıyordu. Ancak, sonuç vermeyen savaş
lar, çoklukla eyalet idarelerinde olagelen düzensizlikler ve ayaklanmalar
silahlı kuvvetlerini yıpratmıştı. Ekonomik durumu nedeniyle de ordusu
nu dünya ordulan gibi modem silalı, araç ve donatımım sağlayarak güç-
lendirememişti. Toprak kayıplan nedeniyle mali ve ekonomik olanakla-
nnı fazlasıyla yitirmiş, idari ve lojistik faaliyetleri perişan bir duruma
girmişti.
XDİ. yüzyıl sonlanna doğm Türk ordusundaki genç kurmayların ve
aydın kişilerin uyarılarıyla Padişah II. Abdülhamit, ordunun elindeki, de
ğerini kaybetmiş hafif ve ağır silahlardan bir kısmımn Avrupa devlet
lerince geliştirilen teknik silahlarla değiştirihnesini kabul etmişti. Ancak,
yeni silahlar sarayın endişesinden ötürü, birliklere dağıtılmamış, Meşru-
tiyet’in ilanına kadar depolarda saklanmıştı.
Meşrutiyet’in ilamndan sonra Türk ordusunun yeniden teşkilatlanma
sına geçilmişti. İdari ve lojistik faaliyetlere de hız verildi. Adi ateşli,
kudretsiz silahlar, depolardaki yeni model çabuk ateşli silahlarla değiş
tirilmeye başlandı. Sayıca da yetersiz olanlar için yeni siparişlere gidüdi.
Ancak, ordunun öngörülen yeni teşkilatlanmasında gerekli tüm lojistik
2 TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ
İhtiyaçların sağlanması, mali olanaksızhklar yüzünden yapılamadı. Dola

yısıyla günün gelişmiş ağır silahı olan çabuk ateşli toplar, her piyade ala
yında bulunması düşünülen dörder ağır makineli tüfek bölükleri ihtiyaç
ölçüsünde gerçekleştirilemedi. İstihkâm, muhabere, sıhhiye, araç ve ge
reçlerinin alımı da 1913 ve 1914 yıllarına bırakıldı. Balkan Harbi’ne, bu
düzen içerisinde girilmişti.
1912-1913 Balkan Harbi, iki dönemli olmuştur. Birinci dönem, Os
manlI İmparatorluğu ile, bağlaşık Bulgaristan, Sırbistan ve Karadağ
arasında; ikinci dönem ise Bulgaristan’a karşı Sırbistan, Yunanistan, Os
manh İmparatorluğu ve Romanya’nın giriştikleri muharebelerdi. Her iki
dönemde de Türk ordusu savaşlardan büyük kayıplarla çıkmış, ordunun
elindeki silah, araç ve gereçlerin bÜ3Ûili bir kısmı yok olmuştu. Elden çı
kanlar, Birinci Dünya Harbi’ne kadar da yerine konulamamıştı. Kendi
başına tamamlamaya gücü yetmediği için eksiklerini dış ülkelerden teda
rike kalkışmışsa da mali yeteneksizhği nedeniyle, çok önemli bazı silah
ların ancak bir kısmı çeşitli ülkelerden satın ahnmış; fakat, bunlarla da
birliklerin ihtiyacı sağlanamamıştı.
Tarihin bu acı gerçekleri şunu gösteriyor ki, ülke bütünlüğünün ko
runması, dıştan gelecek her türlü etkenlere karşı konulması için dışa
bağh kahnmaması zorunludur. İhtiyaçların mali ve ekonomik yeteneklerin
vereceği olanaklar oramnda yurt içinden ve barıştan alınacak her türlü
tertip ve önlemlerle sağlanabileceği unutulmamalıdır.
Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Riyaseti (Genelkurmay Başkanlığı)’nin
Harbiye Nezareti’ne gönderdiği rapora göre:
Banş kuruluşuna geçirilmiş ordu müfettişlikleriyle, Maçka Silah De
posu ve silah fabrikalan depolarında toplam olarak 229.589 küçük çaph
mavzer, 47.674 muaddel martin (değişikliğe uğratılmış) olmak üzere top
lam 271.263 küçük çaph tüfeğin ve tüfek başına 10(X)’e yakm fişeğin bu
lunduğu işaret ediliyordu. Bu miktar tüfeğin yalnız 1 nci, 2 nci ve 3 ncü
Ordu Müfettişliği kuruluşunda bulunan on kolorduyu, yani 28 tümeni
(onar taburlu) seferber etmeye yeterli olacağım açıkhyordu.
Raporun ikinci maddesinde, yurt savunması için on kolorduluk bir
kuvvetin yetersiz olacağma, daha on kolordu için 98.500 adet tüfek ve
99.000.000 fişeğin dış kaynaklardan sağlanmasına işaret ediliyordu. Teç
hizat olarak (bu sayıda kuvvet için) gerekli donatım malzemesi ve gİ5dm
kuşamın da bir plana göre dış kaynaklardan tedariki öneriliyordu. \
Ğ t R î $ 3
Üçüncü maddesiyle, o günün kuruluşlarındaki süvari, makineli tüfek

ve telgraf birlikleri için 23.819 tüfek, topçu birliklerine 9.329 filinta (ve
rilmediği takdirde tüfek) ve 6.018 tabanca ile her piyade alayı ve her bir
süvari tugayı için birer bölüklük makineli tüfek satın alınması,
Son maddesiyle de seyyar ordu için 160 bataryaya (yani yaklaşk 640
adet çeşitU cins ve çapta topla) 650.000 mermisinin iç ve dış kaynaklar
dan sağlanmasmin zorunluğu belirtiliyordu.
4 ncü Ordu birliklerinden 12 nci Kolordu için (Musul, Kerkük Redif
tümenleri dışında) 10.332 tüfek ve 8.701 sandık fişeğin, 13 ncü Bağdat
Kolordusu için ise 9.782 tüfek ve 10.246 sandık fişeğin gerektiği anlaşıh-
yordu. Fakat çeşitli nedenlerle bunlann büyük bir kısmı yurt dışmdan
getirtilemeden savaşa girildiği için devletin; idari, ekonomik ve sosyolojik
yönlerde ordusuna karşı gösterdiği ilgi yeterli olamamıştı. Balkan Harbi
sonrasında belirlenenlerin dışında bir ilerleme kaydedilememişti. Dolayı
sıyla Türk ordusu, Birinci Dünya Harbi’ne seferberhğini tamamlamadan
(er ikmali hariç) % 20 oramnda noksan silah ve cephanesiyle ve çok ek
sik araç ve gereçle girme durumıma düşürülmüştü.
BİRİNCİ BÖLÜM
OSMANLI İMPARATORLUGU’NUN SİYASÎ, COGRAFÎ
DURUMU VE HARP GÜCÜ
A. SİYASÎ DURUM
1. Dış Siyasi Dunun

Birinci Dünya Harbi’ni hazırlayan nedenleri oluşturan siyasi, coğ
rafi ve askeri durum genellikle XIX. yüzyılda başlamış ve XX. yüzyıl baş
larında etkisini artırarak kaçınılmaz bir hal almıştı.
Birinci Dünya Harbi öncesi siyasi durumu bu ortama getiren devlet
lerin kendi çıkarlan ve bu amaçla çeşitli yollara başvurmaları nedeniyle
OsmanlI İmparatorluğu da varlığını muhafaza edebilmesi için destek ola
cak bir devlet aramaya yönelmişti. Beklenilen Birinci Dünya Harbî özet
olarak bu ortamda meydana geldi.
Birinci Dünya Harbi’ne katılan büyük devletler, (Almanya, Fransa,
İngiltere, Rusya, Avusturya - Macaristan, İtalya, Japonya ve Amerika)
bu siyasi görünüm içerisinde, bir diğerine nazaran daha üstün ve egemen
olabilmeyi amaçlayan olanakları elde etmeye çaba gösterdiler. Böylece
ordularını son savaş tekniğine göre geliştirirlerken, arzularının yer bu
labilmesi için kendilerine taraf devlet aramakla yekdiğerine düşman iki
topluluğu ortaya koydular. ,
a. Üçlü Bağlaşma
1860 yılında Prusya Hükümeti’nin başına geçen Başbakan Bismarck
(Bismark) uyguladığı siyaset ve Başkomutan Feld Mareşal Moltke’nin
gerçekleştirdiği kuvvetli ordulan ile Avusturya ve Fransa’yı yenilgiye
uğratmakla 18 Ocak 1871’de Alman İmparatorluğu’nu kurmayı başar
mıştı. Böylece 1871 yılına kadar Avrupa’nın batısında güçlü durumda
bulunan Fransa’nın egemenliğini elinden almıştı. [1]
1872’den sonra Almanya, Fransa’yı Avrupa’da yalnız bırakmak dü
şüncesiyle Rusya ve Avustuı^’-a ile Birinci Üç İmparatorluk Antlaşma-
sı’nı imza ettiler.
1875’de ortaya çıkan Bosna-Hersek İsyanı ile üçlü anlaşma bozuldu.
[1] Armaog-Iu, Fahir; Siyasi Tarih, İstanbul, Sevinç Matbaası, 1946, s. 181.
Rusya’da, Panislavizim taraftarları iktidardan düşünce, Ruslarla

Almanların arası düzeldi ve tekrar Almanya, Rusya ve Avusturya ikinci
kez 1881’de bir antlaşma daha yaptılar. [2]
Başbakan Bismarck, işbaşında bulunduğu sürece kurmuş olduğu
bağlantıların yaşamasına çok çalışmıştı. Hatta, Rusya’ya karşı güvenli
ğini sağlamak isteyen Romanya’yı da üçlü bağlaşmanın içerisine almayı
başarmıştı. İngiltere’yi de yakınlaştırmak istediyse de İngiltere bu oyuna
gelmemişti.
Devletler arasında çelişkiler bu yolda sürüp giderken Bismarck baş
bakanlıktan çekildi ve Avrupa siyasi durumu, birden değişiverdi. Üçlü
bağlaşmaya karşı anlaşmalar dağılmaya başlamıştı.
b. Üçlü Anlaşma
Avrupa’da taraf devletlerin çıkarları, yakınlaşmaları zorlarken Rus

ya, durumunu pekiştirmek üzere Almanlarla olan tarafsızhk gizli anlaş
malarını yenilemek istedi. Rusya’nın bu teklifinin Avusturya’nın aleyhine
olacağını sezen Almanya bu teklifi olumlu karşılamadı. Ruslar bu kez
Fransızlarla dostluk aramaya koyuldu. Kendilerini yalnız hisseden Fran
sızlarla 1894’te askeri bir anlaşma yaptılar. [3]
Tarafsızlığını sürdüren İngiltere, bu ortamda Avrupa’da oluşan bağ
laşmaların etkisi altında kalmıştı. Çıkarlannı koruyabUmek için 1895’te
Almanlara bir anlaşma teklifi yaptı. Bu teklif Osmanlı İmparatorluğu’
nun bölüşülmesini kapsıyordu. Almanların doğudaki çıkarlarına ters
düştüğü için kabul edilmedi. 1898’de politikalannm gerçekleşmesi için
Ruslara yöneldiler. Bu da kabul görmeyince 1902’de Uzakdoğu çıkarları
için Japonlarla anlaşmak zorunda kaldılar.
Bu kez Ruslar, Balkanlarda yaptıkları girişimlerde devamlı karşı
sında Germen blokunu bulduğu için o da politikasını Uzakdoğu’ya çevirdi.
O nedenle Çinlilerin yaptığı özgürlük mücadelesi sırasında, Mançurya’dan
kuvvetlerini çekmek istemedi. Fakat karşısında Japonları buldu ve sa
vaşta mağlup olunca Uzakdoğu emelleri de suya düştü. Böylece yeniden
Batıya yönelmeye mecbur kalan Ruslar, İngiltere ile ilişkilerini artırdı.
Böyle bir siyasi ortam içerisinde îngilizlerin önerileri ve Fransızlann
[2] Develioğlu, Ruhi; 1870’den Umumi Harbin Sonuna Kadar Avrupa Siyasetine
Bir Bakış, İstanbul, Deniz Matbaası, 1936. ı
[3] Armaog-lu; s. 205-221. '
SİYASİ VE COĞRAFİ DURUM
desteği ile 1905’te İngiltere - Rusya anlaşması yapıldı. Bu koordinasyon

sonunda her üç devlet arasında üçlü bağlaşmaya karşı üçlü anlaşma oluş
tu. [4]
c. Bloklar Arasında Yarışma ve Çatışmalar

Almanya, karşısında kuvvetli bir blokun kurulmasıyla endüstri ala
nındaki hızlı kalkınmasından doğan üretimi için pazar arama durumuna
düştü. Bu nedenle deniz ticaret filosunu çoğaltmaya yöneldi. Bu davra
nışı Ingiltere’yi kuşkulandırdı. Beklenen ablukaya karşı koymak için do
nanma kanunu çıkararak savaş filosunu da güçlendirmeye başladı.
Böylece Almanya ile Ingiltere arasında geniş çapta silahlanma ya-
n.şı başladı. Ancak Almanların disiplinli çalışmaları ve kuvvetli eğitim
leri, bloklar arası yarışma dengesini Almanlar tarafına döndürdü. [5]
Gittikçe güçlenen ve sömürgeci amaçlarla yayılma gereğini duyan
Almanya, böylece politikasını yürütmek istediği coğrafi alanının eksenini
Baltık Denizi’nden başlayarak doğuya, Berlin, İstanbul ve Çanakkale bo
ğazları ve Basra Körfezi’ne kadar uzattı. Rusya’nın Akdeniz’e çıkış yol
lan kapanmış ve Ingiltere, Fransa imparatorluklarının Akdeniz ile olan
bağlantıları kontrol altına alınmıştı. [6]
Durum bu şekle dökülünce. Çar Deli Petro zamamndan beri sıcak
denizlere inme politikası izleyen Rusya’yı, destdk görmesine rağmen, var
lığıyla Akdeniz’den uzak tutamayacak olan Osmanh imparatorluğu ile
Ingiltere’yi karşı karşıya getirmişti. Kıbrıs ordusunun kendisine, Bosna
ve Hersek yönetiminin Avusturya ve Macaristan’a terki karşılığında Rus
ya’nın güneye inmesine engel olunacağı teklifi Osmanlı yetkililerine gö
türülmüştü. [7]
Bu oldu bittiler sırasında Avusturya, Osmanh Imparatorluğu’nun
dağılmasını, Berlin Konferansı'ndan sonra da Osmanlı imparatorluğu’
nun Avrupa’daki topraklarına yerleşerek İslav Birliği’nin kurulmasına
engel olmak istiyordu, imparatorluğun çökmesini ve dağılmasını çizmiş
olan Berlin Konferansı, Osmanlı Yunan anlaşmazlığını da oıi:aya koy
muştu. Sonunda Yunanlılar Tesalya’nm büyük bir kısmıyla Larissa’yı al
dıkları yetmemiş gibi isteklerini güçlendirmek üzere Dömeke Meydan
Muharebesi’ni açmışlardı. Fakat yenildiler. Rusya’nın baskısı ile mütareke
[4] Üçok, Coşkun; Siyasi Tarih, Ankara, Ankara Basımevi, 1945 s. 245.
[5] Armaoğlu; s. 205-221. ’
[6] Laser; Büyük Harpte Türk Harbi, c. II, s. 49.
[7] Burçak, Rıfka Salim; Türk - Ingiliz - Rus Münasebetleri, İstanbul 1946, s. 39.
yapmaya zorlanan Osmanlı Devleti Yunanlılara verdiği toprakları geri

alamamıştı. Yalnız savaş zararları karşılığı bir kısım maddi olanaklar
elde etmişti.
Avrupa devletleri, Osmanlı Devleti üzerindeki bilinen çıkarlarmm,
biri diğerinin politikasını etkilediği için, yeni yöntemler aramak amacıyla
mücadelelerine ara vermişlerdi. Bundan yararlanan Osmanlı Devleti yet
kilileri de kendilerine müttefik aramaya koyulmuşlardı. Çok devletlere
başvurdular. Sonunda varlığının korunması açısından en uygun düşen
Almanlarla anlaştılar. Maddi yardım yönünden Fransa’yı benimsediler.
Ne var ki Avusturya’nın Bosna-Hersek’i ilhak etmesi isteği önlenemedi.
Bunu gören Sırbistan’da seferberliğini ilana kalkıştı. Oluşan siyasi olay
ların getireceği kötü sonuçları düşünen devletler önlemlere başvurdular-
sa da sonucu belli Balkan Harbi’ne engel olunamamıştı.
Osmanlı Imparatorluğu’nun sık sık yaptığı savaşlar, Balkanlarda ve
Arabistan’daki ayaklanmalar, ayrıca azınlık sorunları devleti çok zayıflat
mış, sarsmıştı. Balkan Harbi yenilgisi ile maddi ve manevi kayıpları art
mıştı.
Birinci Dünya Harbi’ne, üçlü anlaşma içerisinde, katılma kararı ve
rildiğinden İmparatorluğun iç yönetimini ellerinde bulunduran İttihat ve
Terakki’nin devlet adamları, dünyanın bu karışık durumunda çözecekleri
birçok sorunlann olduğunu esas alarak, önce ülkenin kalkınmasına ve ge
lişmesine engel olan kapitülasyonlann kaldırılmasını amaç edindiler. Böy
lece Fransa ve İngiltere’nin denenmiş tutumlarına karşı 27 Temmuz 1914’te
Almanlarla görüşmeler yaparak 2 Ağustos 1914’te Türk - Alman ikili
bağlaşmasını gerçekleştirdiler. [8]
Fransa ve İngiltere’nin bu durumdan haberleri yoktu. Boğazlardan
serbest olarak yararlanmaları için Osmanlı İmparatorluğu’nun yansız ol
masını devamlı istiyorlardı. Bu tutumuna karşılık da, Ege adalarının geri
verilmesine ve Mısır sorununun çözümlenmesine rıza gösteriyorlardı. [9]
Almanya ile yapılan bağlaşmanın birinci maddesinde “iki devlet
Avusturya ve Macaristan ile - Sırbistan arasında var olan anlaşmazlıktan
bir yansızlık yükümlenir” deyimi bulunuyordu. Oysa, bu tarihte bu iki
devlet savaşa bulaşmıştı. Önemli olan da Alman - Rus Savaşı başlamıştı.
[8] Birinci Dünya Tarihi’nde Türk Harbi, c. I, Gnkur. As. T. ve Str. E. B§k. lıtı,
Ankara, Gnkur. Basımevi^ 1970, s. 32-48. ı
[9] Armaoğlu; s. 423. \
SİYASİ VE COĞRAFİ DURUM 9
Almanların bu savaştan galip çıkması için Boğazların kapatılması

ve Rusların yardım almaması gerekiyordu. Bunu sağlamak için Osmanlı
Devleti’nin yansızlığını bozarak Almanlarm yanında bu savaşa katılması
düşünüldü.
Ordunun sevk ve idaresinde görevli genç kurmaylar, ülke bütün
lüğünün henüz böyle bir savaşa katılmasını olumlu kılacak ne iç bünye ve
ne de ordunun harekât ve lojistiği yönlerinden yeterli olmadığını ileri
sürüyorlardı. Ancak, ülkenin geleceğini Almanların savaşı kazanmasına
bağlayan Milli Savunma, Deniz ve İçişleri Bakanı gibi devlet yöneticileri
taraftar oluyorlardı. Bu yaklaşımdan yararlanarak Çanakkale Boğazı’ndan
Marmara Denizi’ne giren Goeben (Goben) ve Breslau (Breslav) adlı Al
man savaş gemilerinin Türk Donanması’na katılmalarıyla Karadeniz’de
Rus limanlarını bombalaması, gerçeği ortaya koymuştu.
Sonunda, 1 Kasım 1914’de Ruslar Kafkasya'dan Türk topraklanna
saldırdı ve 3 Kasım 1914’te de İngiliz ve Fransız donanmaları Çanakkale
Boğazı’nın girişini bombardıman etti. Böylece Birinci Dünya Harbi’ne
fiilen katlimmiş olundu. [10]
2. tç Siyasi Dunun
Avrupa’da Alman üstünlüğünün başladığı 1860 -1881 yılları arası
Osmanlı împaratorluğu’da en zayıf durumunu yaşıyordu. Kınm Sava
şandan müttefikleri İngiltere ve Fransa’nın desteğiyle galip çıktıktan
sonra yirmi bir yıl savaş yapmamıştı. Balkanlarda Müslüman olmayan
devletler, Fransa Ihtilali’nin ortaya attığı fikir cereyanlan ve bu arada
Rusların kışkırtmaları ile bağmısızlık hareketlerine geçmişlerdi. Bu olu-
numlar devleti mali ve idari güçlüklere sürüklemişti. Gayretleri bilinen
Ali ve Fuat Paşalar zamanında kötüleşen durum en az zararla atlatılma
ya çalışılmış ise de, ölmeleriyle sadarete getirilen ve Rus yanlısı tanınan,
Mahmut Nedim Paşa zamanında yeniden bozulmuş, Rus etkileri Osmanlı
Devleti üzerinde hükmünü rahatça sürdürmüştü.
Durumun vahametini gören aydın kişilerin ısrarlanyla önce Mahmut
Nedim Paşa’nın sadaretten alınması ve sonra 1873’te Mithat Paşa’nın
sadarete getirilmesiyle bozulan düzenin düzeltilmesine çalışıldı. Ne var
ki Meşrutiyet’in ilanından sonra işbaşından uzaklaştınldığmdan iç siyasi
durum gittikçe bozuldu. Devlet altından kalkamayacağı borçlara sürük
lendi. 1877 -1878 Seferi bu ortamda başladı. Balkan bunalımını hazırla
yan etkenlerde böylece oluşmuş oldu.
[10] Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, c. I, Gnkur. ATAŞE Arşivi; Ankara,
Gnkur. Basımevi, s. 85-87.
İÇ siyasi durum bu düzeydeyken Birinci Meşrutiyet ilan edildi. Padi

şah Abdülhamit kuşkulanarak Sadrazam Mithat Paşa’yı ve fikir arkada
şı Namık Kemal’i sürdürdü. Bir yandan da Osmanlı - Rus Savaşı devam
ediyordu. Başg'österen çeşitli olanaksızlıklar ve yiyecek sıkıntısı Hükü-
met’i zor duruma soktu. Baskılardan kurtulmak için Padişah kurulmuş
bulunan meclisi dağıttı ve böylece SO yıl süren Abdülhamit istibdat devri
başladı. ;
Karadağ Ayaklanması, Sırbistan Olayları, Girit Sorunu, Arnavutluk
tsyanı. Doğu Rumeli’ye imtiyaz verilmesinden yararlanan Yunanlıların
çıkar aramaları ve Etmenilerin ayaklanmaları bu dönemde başgöster
mişti. Bastırılmasında yenilgiye uğranılan savaşlar olduğu gibi, diğer
Avrupa devletlerinin işe karışmalarıyla, bazıları anlaşmalarla sonuçlandı
rıldı. Tüm bu olaylar iç siyasi durumu kötüye götürdü. Uyum sağlana
bilmesi için çaresiz geniş tavizler verilme zorunîuğunu doğurdu. Bu hal
İkinci Meşrutiyet’in ilanma kadar sürdü.
Osmanlı tmparatorluğu’nda llunci Meşrutiyet

Osmanlı Dsvleti’nde, XIX. yüzyılın ilk yansında, en önemli fikir ha
reketi Tanzimat olmuştu. Geniş bir kitleyi içeremediği için; güçlü kişileri
elde etme olanağını maalesef bulamadı. Bu yüzden de liberalizm cereyanı
Osmanh toplumunda tam bir yankı yapamadı.
Düzenlenen Tanzimat, geniş çapta insan haklarını kavramadığı için
siyasi düzeyde de esaslı bir değişiklik yaratamadı. Ancak; 'Türk toplu
munda demokratik, liberal yaşama ve gelişme fikrinin yereleşmesini sağ
layabilmişti.
Gerçek liberalizmin, 1865 yılında kurulan Jön Türkler (Genç Türk-
1er) örgütü ile başladığı söylenebilir. Amacı, idarenin mutlak Meşrutiyet
kavramı içerisinde yürümesi ve Hıristiyan olmayan Osmanlı tebaasının
ıslahına yönelik bulunması şeklinde açıklanabilir. İstanbul’da, sonra Pa
ris’te ve tekrar İstanbul’da çalışmalannı sürdüren bu örgüt, Abdülaziz’in
tahttan indirilmesini ve yerine Abdülhamit’in çıkmasını gerçekleştirdi.
Sonunda 23 Aralık 1876’da İmparatorluk’ça Birinci Meşrutiyet ilan edil
mekle, 18 Mart 1877’de ilk Meclis-i Mebusan (MiUet Meclisi) kurulmuş
ve bu hareketlerle Abdülhamit’in zulüm ve istibdadının yıkılması isten
mişti. Ancak; ikinci Jön 'Türk çalışmalarında da fikir beraberliği gerçek
leştirilemedi. Planın uygulanabilmesi için ittihat ve Terakki Cemiyeti ku
ruldu. Cenevre’de 1896’da “Osmanh ihtilal Fırkası” (partisi) Kahire’de
“G^nç OsmanlIlar Fırkası”, 1906’da da çoğu askerlerden oluşan “Hürriyet
Cemiyeti” kurulmuştu. Bu örgütler 1907’de ittihat Terakki Cemiyeti ile
birleştiler. Böylece genişleyen bir kuruluş içte ve dışta Osmanlı Devlet

ve Hükümeti üzerinde etkisini artırdı. 23 Temmuz 1908’de İkinci Meşru
tiyete getirdi. Çaresiz kalan AbdüUıamit, Anayasa’yı yeniden yürürlüğe
koymak zorunda kaldı.
îkinci Meşrutiyetin kabul edilmesi çok iyi karşılanmıştı. Etkisini
sürdürmeye başlayınca örgütün Selânik’te yaptığı ilk kongrede kurucula-
nndan Mustafa Kemal (Atatürk) başkan seçildi ve O’nun liderliğinde
faaliyetini devam ettirdi.
Fikir akımlarmm geliştiği bu devrede bazı bölünmeler olmuştu. 13
Nisan 1909 gecesi (31 Mart Vakası) şeriat isteyicilerin başlattığı ayak
lanma, Mustafa Kemal komutasında Selânik'ten getirilen bir ve Edime’
den katılan diğer ikinci bir tümenin oluşturduğu “Hareket Ordusu” kuv
vetleriyle bastırıldı. Bu olayı hazırlayan Abdülhamit tahttan indirildi ve
yerine kardeşi Mehmet Reşat geçirildi.
İtalya Savaşı’nın meydana gelmesi ve Bosna-Hersek davası; muha
lif gruplan tekrar harekete geçirdi. İttihat ve Terakki’nin ülkeyi felakete
sürükleyeceği fikrini yaymaya başladılar. Sonunda 21 Kasım 1911’de
Hürriyet ve İtilâf Partisi karşıt olarak kuruldu. Beklenilmeyen bir dev
rede subaylar da bu örgüte katıldı. Durumun nezaketi Harbiye Nazırı
Mahmut Şevket Paşa’yı harekete getirdiyse de ordu mensuplarını siyaset
ten uzak tutamadı. Dolayısıyla görevinden ayrılmak zorunda kaldı.
Bu kez kabinenin kumiması Gazi Ahmet Muhtar Paşa’ya verildi.
Kısmen sağladığı başarı ile İttihat ve Terakki Hükümeti'nin çekilmesini
zorladı. Buna yeni Harbiye Nazırı Nazım Paşa da yardımcı olmuştu. So
nuç, ancak 1912’de alınabildi. Balkan Harbi’nin etkileri ve ardı ardına
meydana gelen yenilgiler, Gazi Ahmet Muhtar Paşa’yı İttihat ve Terakki
Fırkası’m yeniden işbaşına getirmeye mecbur etmişti. Enver ve Talat
Beylerin (Enver Paşa ve Harbiye Nazın Talat Paşa) başında bulunduğu
bir grubun da fırkaya katılmasıyla Babiali Baskını oluşturuldu. Mahmut
Şevket Paşa sadarete getirildi ve ulusun tüm hâklarınin savunulacağı ana
fikri bütün illere duyurulmakla demokratik düzendeki bir idarenin yer
bulması sağlandı.
îç siyasi durumun bu safhaya geldiği sıralarda haliyle İmparatorlu
ğun bir kısım topraklarmda yer yer örgütlenmiş azınlıkların kıpırdanış-
lan oluyordu. Bunlarla yapılan mücadele sırasında Birinci Dünya Harbi
baş gösterdi. [11]
[11] a. g. e.; c. I, s. 109-115.

B. COĞRAFÎ DURUM
1. Ülkenin Coğrafi Komünü

a. Kapsadığı Alan
Balkan Harbi’nde, Rumeli toprakları elden çıkmıştı. Osmanlı İm-
paratorluğu'nun elinde, bir kısım Avrupa’da, Doğu Trakya ile büyük kı
sım güneybatı Asya’daki Anadolu, Irak, Suriye ve Arabistan Yarımadası
kalmıştı. Bu durum ile Avrupa, Asya ve Afrika kıtaları ve denizyolları
üzerinde ekonomik ve stratejik yönden önemli coğrafi bölgeyi kapsıyor
du. (Harita: 1)
Özellikle Suriye ve Irak bağımsızlıklannı gütmekte iselerse de İm
paratorluk bu yerlerde ve Doğu Trakya ile Anadolu’da egemendi.
Böyle olmakla beraber, îngilizler Hint yolunu güvence altmda bu
lundurmak üzere Aden’de bir üs kurarak Babülmendep ile Hürmüz Bo
ğazı arasını himayeleri altına almışlardı. Basra Körfezi’ni de bir İngiliz
körfezi haline getirmişlerdi. Bu girişimleriyle Arap Yanmadası’nda çöl
ile Kızıldeniz arasında uzanan Osmanlı împaratorluğu’na ait Hicaz, Asir
ve Yemen’de huzursuzluklar eksik olmuyordu.
b. Sınırlan
İmparatorluk sekiz bin kilometresi deniz olan on iki bin kilometrelik
bir smıra sahipti. Doğu Trakya’da, Bulgarlarla olan kısım, Ege Deni-
zi’nde Meriç Nehri ağzından başlayarak Dimetoka’nm 25 km. güneybatı
sına kadar uzanıyordu. Bu uzantı hattı Mustafapaşanm iki kilometre
güneyinden itibaren doğuya dönerek Gaipler Mevkii’ne kadar eski Bul
gar sınırını çizmekte Tırnavacık güneyinden geçip Ayastefanos güne
yinde Karadeniz’e ulaşmaktaydı.
Doğuda Rusya - Kafkas sının, Karadeniz’de, Hopa kuzeyinden baş
layarak, Yusufeli, Narman, Horasan, Velibaba doğusunda Araş Nehri’ni
atladıktan sonra Ağrı Dağı zincirini takiben Küçük Ağn Dağı’nda İran sı
nırı ile birleşiyordu.
İran ile olan sınır, bugünkü Türk - İran smınydı. Güney bölgesinde
Arabistan smın tam belli değildi. Bir taraftan çöllere dayanıyor, diğer
taraftan Ingilizlerin olup bittileriyle çiziliyordu.
Mısır ile aradaki çizgi ise, Gazze güneybatısı, Akabe batısı hattı il
oluşmaktaydı. 1
SİYASÎ VE COĞRAFİ DURUM
c. Yüzölçümlü
Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde kalan ara2dnin yüzölçümü
yaklaşık 1.700.000 kilometre kareydi.
I
d. Nüfus, pBaşlıca İskân Yerleri, Toplumsal Yapısı ve Eğilimleri
(1) Gen^l Nüfus Dağılışı
Yekdiğerini iakip eden Tral^lusgarp, Libya ve Balkan Harbi’nden
yenik olarak çıkmış bulunan Osmanlı Devleti, çok sayıda zayiat vermek
le beraber sımrlaı!*! içerisinde bulunan topraklarından birçoğunu kaybet
mişti. Balkan Hail'bi’nden hemen sonra başlamış bulunan Birinci Dünya
Harbi de ülke içetiînde bulunan nüfusun miktarını saptamaya olanak
vermemişti.
Bu nedenle 2^ Mayıs 1902 yılında Osmanlı Hükümeti tarafından ha
zırlanmış olan Sicil Nüfus Nizamnamesi (Nüfus Sicil Yönetmeliği) gere
ğince 1905 yıhnda bir nüfus saymu olmuştu. Bu yönetmelik üzerinde ça
lışılmak (vukuat Wrütmek) suretiyle de 1914 yılındaki Osmanlı Devle-
ti’nin nüfusu elde" edilmişti. Buna Irak ve Arabistan illeriyle Cebeli Lüb
nan dahil edilmenJüşti. Sonuç 18.530.017 çıkmış, dahil edilmeyen yerlerin
nüfusu da ekleninJce yaklaşık 23.624.017 kişiyi bulmuştu.
Bazı ecnebi kaynaklar Osmanlı Devleti’nin 1914 yılı nüfusunun 20-22
milyon olduğunu ı^ylerler. Bunlara göre, Osmaıüı topraklarında Hıristi
yanların nüfusu 4aha kabarık gösterilmekle genel nüfusım 14 milyonu
Türk, 6 milyonu A.rap olmak üzere 20 milyon Müslümanın bulunduğunu
belirliyerek geri kalan kısmını da Hıristiyanların oluşturduğunu söyle
mekteydiler. Azmllıklardan iki milyon kadan Ermeni, bir milyonu Rum ve
bir milyon kadan da diğer Hıristiyan unsurlar ve Yahudi gözüküyordu.
Türkler Trakya ve Anadolu’da, Araplar, Irak, Suriye ve Arabistan
Yarımadası’nda çoğunluğu oluşturuyordu. Hiçbir il ve ilçede Hıristiyan-
1ar çoğunlukta değildi. Ermeniler Doğu Anadolu’da, İstanbul, Adana’da,
Rumlar İstanbul, İEge kıyısı ve Trabzon illerinde yoğun ohnak üzere da
ğılmışlardı. Yahudİler İstanbul ve diğer büyük şehirlerde ticaret ile uğra
şıyorlardı. [12]
I
(2) Mülkji Taksimat ve Büyük Şehirler
Osmanlı İmpaJratorluğu idari ve mülki bakımdan o zamanki deyimle
vilayetlere (illere) , müstakil (bağımsız) hva veya sancaklara, vilayetlere
bağlı sancaklara (mutasarrıflıklara), kazalara (ilçe), nahiye (bucak),
köy ve kariyelere aynimıştı. (Ek-1)
[12] a. g. e.; s. 6.
14 Türk sîlahli kuvvetlerİ tarİhi
Kanun-u Esasiye (Anayasa) göre “Tevzii mezuniyet ve tefriki vezaif”

(yetkinin genişletilmesi ve görevlerin ayrılması) yani yetki ve görevlerin
bir elde toplanması esasına dayanıyorsa da memleket idaresi, fiili ola
rak sıkı bir şökilde bir elden idare sistemi ile yürütülüyordu. Yerel idare
meclislerinin sorumlulukları sınırlıydı. Yalnız Arabistan’da Osmanlı ida
resinde bulunan iller de emirlerin sözleri geçerdi. Peygamber sülalesinden
olan Şerif Mekke’nin em'iri idi. Asir’in bir bölgesinde İmam îdris ve Ye-
men’in bir büyük yöresinde de İmam Yahya söz geçerliliğine sahipti.
Osmanlı İmparatorluğu, toplumsal yapısı ve kültür olarak; haneda
na mensup olanlar (padişaha yakın olanlar), ağalar, beyler ve ülkenin
ileri gelenleri, devlet memurlan (subay, sivil ve öğretmenler), din bilgin
leri, tüccar ve sanatkârlar, esnaf, köylüler ve amelelerden oluşuyordu.
Kültür ve eğitimden en çok eşraf yararlanıyordu. Bunlardan hane
dan, ağa ve memleketin ileri gelenleriydi. Hükmedici durumundaydılar.
Diğer yapıdakilerin sırtından geçinirlerdi. Bunların yanında aydınlar
azınlıkta kalıyordu. Kültür daha çok devlet memurlarmdaydı. Halk ca
hil olduğundan yarar gördüğü yere yönelirdi. Okuma yazma oranı halk
ta % 5 idi.
Büyük çoğunluğu oluşturan köylü, itaatkâr, sıkıntıya dayanıklı ve
bağlılığı yönünden İmparatorluğun, cesareti yönünden de ordunun daya
nağı idiler. Kültürün azhğı Osmanlı dilinin birleşik dil olmaktan uzak tu
tulması nedeniyle, ülkede birlik ve beraberlik kurma olanağı güç elde edi
liyordu. [13]
2. Ülkenin Doğal Coğrafi Yapısı, lldimi ve Stratejik Durumu '(Ha

rita: 2)
a. Boğazlar ve Batı Anadolu Bölgesi
(1) Doğal Yapısı ve Stratejik Durumu
Boğazlar bölgesi, Çanakkale ve Karadeniz boğazlarıyla, bunların çev
releriyle Gelibolu, Biga, Trakya ve Kocaeli yarımadaların m oluşturduğu
coğrafi alandır. Karadeniz ile Akdeniz’i birbirine bağlayan ve Avrupa
ile Asya kıtalarını yaklaştıran Boğazlar, bir deniz geçidi olmakla bera
ber, Karadeniz’i kilitleyen ve devletler arasındaki politikalar için bir
odak noktası ve silahla çÖ2âimlenmesi gereken savaş alanı karakterini
muhafaza eder. Bu nedenle dış ülkelerle daha ^k ilgili olan Çanakkale
Boğazı, Karadeniz Boğazı’ndan daha da önemlidir.
[13] İslam Ansiklopedisi; c. VI, İstanbul, Maarif Basımevi, 1955, s. 170. ' \
1914’lerdeki Osmanlı Devleti’nin idari, ekonomik, sosyal ve moral

merkezi olan başkent İstanbul’un bu bölgede oluşu, Boğazların doğu ve
batısında bulunan yarımadalar aracılığı ile Avrupa ve Asya kıtalarını
birleştirmesi, ülke içerisinde coğrafi ve jeopolitik bir durum yaratmak
tadır.
Bu özelliği nedeniyle, Türkiye ile kader birliği yapan o tarihteki üçlü
bağlaşma devletleri, koşullar elverdiği ölçüde, Karadeniz ve Akdeniz’de
herhangi bir aktif hareket için Boğazlar bölgesini en emin ve güvenilir
bir dayanak yeri olarak görmüş ve kabul etmişlerdir.
— Doğal Yapısı, İldinii, Bitki örtüsü
Karadeniz’den Marmara Denizi’ne geçit veren Karadeniz Boğaz ke

simi, Sarayburnu, Üsküdar arasından başlayarak Anadolu ve Rumeli
fenerleri arasında uzanır. Kıvrıntıları ile birlikte boyu 17 mildir (yakla
şık 31.5 km.). Genişliği ise yaklaşık olarak 700 Ue 2.150 metre arasında
değişir.
— Marmara Denizi kesimi, Karadeniz Boğazı’nın açıldığı bir iç de

niz olup İzmit - Gelibolu kıyısı 150 mildir. Yaklaşık olarak doğu-batı
doğrultusunda uzanır. Boyu ise 115 mildir. Eni Silivri - Kurşunlu arası
(Bandırma doğusunda) 40 mildir. Bu denizde başlıca Marmara adalan.
Prens adalan (Kınalı, Burgaz, Heybeli, Büyükada ve diğer beş küçük
a-da), İmralı Adası ve Kapıdağı doğu açığındaki üç adadan oluşan Sula
adaları bulunur.
Çanalkkale Boğaz kesimi, kuzeyde Gelibolu’nun Çankaya Burnu ile
Anadolu yakasındaki Bitlice kıvrımuıdan başlayarak güneybatı yönün
de Ege Denizi’ne uzanır. Boğaz’ın Nara Burnu’na kadar olan kuzey kısmı
oldukça düzgün, kıyıları biribirine paraleldir. Boğaz Nara Burnu’nda da
ralmaya başlar. Çanakkale ve Kilitbahir hattında 1.400 metre ile en dar
kısmını, Erenköyü Koyu - Tanha Dere ağzı hattında yayılmaya başlaya
rak Karanlık Liman’da 7.300 metre ile en geniş yerini oluşturur. Bu Bo-
ğaz’ın uzunluğu 34 mil (63 kilometre) kadardır.
Trakya Yarımadası, Karadeniz ile Ege Denizi arasında, doğuya git
tikçe daralan kesimdir. Kuzeyde Istranca ve güneyde Koru ve Ganez dağ-
lanyla sınırlanır. Batısında Tunca ve Meriç nehirleriyle bunlara dökülen
Ergene Nehri vardır. Boğaz ile Anadolu’dan ayrılmış bir parça olup Bal
kan Yarımadası’nm coğrafi konumunun içerisine ğirer. Güney kıyıları
ile Boğazlardan geçen denizyolunu kontrol eder. Anadolu’ya tek uzantı
durumunda olmakla da Marmara ve Ege havzalarının genel çerçevesi için-
lö TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ
de yer alır. Böylece Anadolu’ya bağlanır. Bu durum ile de iki kıtayı biri-
birine bağlayan yolları kontrolunda bulundurur. Akdeniz ile Karadeniz
arasında Balkan Yarımadası ve Avrupa’yı Anadolu Yanmadası’na, dola
yısıyla Asya’ya bu derece yakından bağlayan başka bir toprak parçasının
mevcut olmayışı, Trakya’nın önemini bir kat daha artırmıştır.
Trakya, Batı Trakya’dan doğuya doğru 200 km. kadardır. Ayaste
fanos - Paspala - İnece - Pehlivanköy - Keşan - Mecidiye hattı bir yanıyla
Mazga Balkanını ve diğer yanı ile Koru Dağlarını işgal ederek, yüzü ku
zeybatıya ve arkası güneydoğuya bakan ve Edirne-lstanbııl harekât mih
verine dikey bulunumu ile kuvvetli bir engebe vücuda getirir. Bir yönü
ile de Koru dağları, Ganez kabarıntılan ve Gelibolu Yarımadası ile iliş
kili olarak Marmara havzasını, Çanakkale Boğazı ve Ege Denizi’ni Bal
kanlardan gelecek harekâta kapar.
Kocaeli Yarımadası, Karadeniz’in doğu topraklarının uzanımıdır.
Yarımada kuzeyde Karadeniz, güneyde Bursa ve Bilecik ovaları, doğuda
Sakarya Vadisi ve îzmit Körfezi, batıda Marmara Denizi ve Karadeniz
Boğazı üe çevrelenir. Gövdesi oldukça sarp kabarmtılarla örtülüdür. îz
mit Körfezi güneyinden uzanan Samanlı Dağları ve bu dağların oturdu
ğu Biga Yarımadası ile birlikte Anadolu’yu Batıya karşı kapar.
Kocaeli Yarmiadası parçasıyla Samanlı Dağları arasında kalan İz
mit Körfezi de Marmara Denizi’nin doğu ucunda, üzerindeki adalarla ko
runmalı olarak, güçlü bir deniz üssü ortaya koyar.
Gelibolu Yarımadası, Saros Körfezi bitimi ile Marmara Denizi ara
sına sıkışan, Bolayır berzahından başlayarak güneye Ege Denizi’ne doğ
ru uzanan bir arazi parçasıdır. Bolayır berzahından güneydeki Mehmet
çik (Helles) Burnu’na kadar uzunluğu 75 kilometredir. En dar yeri 4.700
metre ile Kabatepe - Kilyar arası ve en geniş yeri ise 19 kilometre ile Ak
baş - Büyük Kemikli arasıdır.
Yarımada genel olarak düzlükleri az, yükseklikleri değişen irtifada
olup dik meyilli bloklardan oluşur. Saros kesimindeki kıyılarda büyük
plajları vardır. Koru Dağlarının bir kolu kıyıya oldukça uzak olarak
Enez doğrultusunda uzanır. Yarımada’nın ortasım dolduran Kocaçimen
Tepe kendi başına belirgin ve egemen bir karakter taşımaktadır. Tepe
nin güneyinde Conkbayırı’na bir kol salarak Arıburnu dolaylarına, diğer
kollarıyla kuzey ve güneye doğru dalbudak salar. Anafartarlar - Kaba
tepe çıkarma bölgelerine karşı göğüs germiş durumdadır. \
— Biga Yarımadası
Edremit Körfezi - Biga hattının çevrelediği Biga Yarımadası’nm
coğrafi yapımı çok karışıktır. Tam anlamıyla dağlık bir karakter taşır.
Edremit Körfezi kuzey kıyılarına sarkan Kaz Dağı’nın iri gövdesi, Biga
Yarımadası’mn güneyini doldurur. Bu gövdeden ayrılan kuzey kolları
Biga ve Çardak’a kadar oldukça engebelidir. Çanakkale - Çardak doğrul
tusundaki kol, Karanlık Liman kıyılarını çevreleyerek Erenköy kuşağını
oluşturur.
— Bölgenin Akarsuları
Her dört yanmada parçası üzerinde ova ve yaylaları oluşturan
akarsular vardır. Kuzeyden itibaren bölgenin başlıca akarsuları, Kocaeli
Yarımadası’nda, Sakarya Nehri güneyden kuzeye doğru Porsuk Çayı’
nm sularını da toplayarak Karadeniz’e ulaşır. Trakya Yarımadası’ndaki
Tunca ve Ergene nehirlerinin güçlendirdiği Meriç Nehri de, Trakya ile
Doğu Trakya’yı bölerek Ege Denizi’ne dökülür. Gelibolu Yarımadası’nm
akarsuları daha çok Boğaz içine dökülürler. Biga Yarımadası’nda Kaz
Dağları ve kollan arasından akan Menderes Çayı’nın meydana getirdiği
Bayramiç-Ezine Ovası şeridi ile Pınarbaşı’ndan Kumkale’ye kadar uzanan
sazlık ve bataklık, Menderes ovaları Yanmada’nm başlıca düzlükleridir.
Edremit Körfezi’nin güney kıyılanna paralel olarak akan .Tuzla (Deli-
Çayı) Çayı, Babadağı ile Ağı Dağı yamaçlarından kollarını alarak oluşur.
Boğaz içine akan Kepez Çayı ile Kocaçimen Çayı da en güçlülerinden-
dir.
— Bölgenin İklimi, Bitki ve örtüleri

Boğazlar ve Batı Anadolu bölgesinde genel olarak Akdeniz iklimi
hüküm sürer. Başka bir deyimle yazları sıcak kurak ve kışlan ılık, ya
ğışlıdır. Yalnız bu bölgeyi oluşturan kesimle Akdeniz iklimi ayn şekiller
gösterir, örneğin, Trakya’mn Karadeniz kıjnlarmda yağışlı orta bir ik
lim, iç kısımlarda ise oldukça sert gözükür. Marmara’da ise kuzeyden ge
len rüzgârlarm etkisi ile yazlar daha serin, kışlar daha şiddetli geçer.
Gerek Trakya ve gerekse Kocaeli Yanmadası iklim itibariyle yakın ben
zerlik gösterdiğinden, bitki örtüleri ve yetiştirdiği ürünler yönünden eşit
sayılır. Yüksek yerleri orman karakteri taşır ve sık fundalıklarla örtü
lüdür. Çayır zenginliği dola5usıyla hayvancılık gelişmiştir. Yağışlı ve
nemli olduğundan ziraat diğer bölgelere oranla daha verimlilik gösterir.
Istranca Dağlarının dışında harekâta etki yapacak orman alanı mevcut
değildir.
Ig TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ
Gelibolu ve Biga yanmadalarıyla Çanakkale Boğazı kesiminde Ak

deniz ikliminin etkisindedir. Bununla beraber Balkanlardan sarkan Av
rupa’nın ikliminden de etkilenir. Sonbahar ve kış aylarında kuzeyden ge
len soğuk hava dalgalarmm dışında kış mevsimleri de normal olarak
yumuşak geçmektedir. Her yanı ile denizlere açık bulunan her iki yarıma
danın rutubetli havası sıfır derecede dahi üşütücüdür. Bölge çoğunlukla
poyraz rüzgârlarının etkisindedir. Yazın meltem rüzgârları halini alır.
Bitki ve örtü bakımından bu iki yanmada daha da zengindir. Ayrı
ayn yörelerinde sık çam ve korulukları mevcuttur. Ekime elverişli alan
ları çoktur. Düzlüklerde ve dere yataklarında meyve bahçeleri, zeytin
likleri boldur. Doğal olarak örtüsü fundalık ve orman parçalarından olu
şur.
(2) Doğal Coğrafya ve Suni Anzalarm Harekâta ve Lojistik

Desteğe Etkisi
Karadeniz Boğazı, her iki yakasmda kıyılara doğru düzleşen Kocaeli
ve Trakya yarımadaları, doğal yapısı ve suni arızalan ile doğu - batı doğ
rultusunda veya ters yönde yapılacak Boğaz geçiş harekâtını önler. Bo
ğaz sulan da savunmayı pekiştirir. Boğazlar kapalı olduğu müddetçe Ka
radeniz ile Akdeniz bağlantısmı keser. Marmara iç denizi ile de güney
kıyılarından Trakya Yarımadası’na, Trakya’dan Marmara doğu kıyıla
rına, her türlü bütünleme ile ilgili ulaşımı emin olarak gerçekleştirir.
Bu kesimde Trakya Yarımadası, toprak karakteri icabı kışm hare
kâta engeldir. Çünkü fazla yağışlı havalarda yollar dışında harekât zor
olur. Doğuya doğru darlaşması da savunmayı güçlü kılar. Istranca Dağ
larıyla Yarmiada’nm bu şdîildeki kuvvetli gövdesi Karadeniz kıyılarma
yapılacak çıkarma ile Boğaz’m düşürülmesine ve Marmara Denizi’ne in
mesine engel olur. Yarımada’nm güneyindeki Koru Dağları da. Balkan
lardan Çanakkale Boğazı doğrultusunda yapılacak harekâtı güçleştirir.
Gelibolu Yarımadası’nı kuzeye karşı kapar. Bu her iki dağ silsilesi, batı
dan Çatalca istikametinde gelişecek düşman harekâtının ve bütünleme
ulaşımının yan ve gerilerine taarruz olanağmı verir.
Kocaeli Yanmadası da. Boğazlara kuzeyden gelecek ve bu gövde
üzerinde olacak harekâtı, güçlü engebeleriyle engeller. Keza Marmara iç
denizine inişi önler. Orta Anadolu Bölgesi’nin girişini batı ve kuzeye karşı
kapar. Anadolu’dan Trakya’ya yapılacak bütünlemede kara ve denizyol
larının güvenliğini sağlar. |
Marmara ile Çanakkale Boğazı kıyılarına uzanan toprak parçaların

dan Gelibolu Yarımadası kıyılan çoğunlukla dik ve kıvrımlı sert yapılıdır.
Saros kıyılannda:ki plajlar, büyük çapta çıkarmaya elverişlidir. Yanma-
da’da göl ve bataklıklar yoktur. Her mevsimde yollar dışında da gerek
harekât ve gerek bütünleme rahatlıkla sürdürülür. Trakya Yarımadası
ile ilişki kurarak Balkanlardan gelecek akımlara karşı Çanakkale Bo-
ğazı’nı savunur.
Biga Yarımadası’nm, Edremit Körfezi kuzey kıyıları, Kazdağı blo-
kundan sarkan kalın sırtlarla kaplı oluşu, Akçay - Kuyucak arasında ge
niş plajların bulunmasına rağmen derinlikte derlemeye engeldir. Bu böl
genin Ayvacık’tan Ezine üzerine açılan başlıca giriş yolu da dağlık ara
zide boğulmaya mahkûmdur.
Asya yakasmın en kritik ve önemli kıyıları, Bozcaada karşısına dü
şen Beşigeler kesimidir. Buradaki Büyük ve Küçük Beşiğe limanlan, düz
lükleri ve plajlarıyla çıkartmayı kolaylaştırır, ileri hareketlerinin geliş
mesine kolaylık verme niteliğindedir.
Menderes Çayı’nm birçok kol ve azmaklarınm ortaya koyduğu ba-
taklıklan ile Kaz Dağı blokunun yaygm kolları arasında oluşan Kepez ve
Kocaçayları, Asya kanadınm son dayanaklandır. Bu gövde Orta Anado
lu’dan yapılacak tüm bütünleme ulaşımmı batıya karşı kapar. Tersine
gövde elde bulımmadıkça, Ege ve Marmara havzasından içerilere yapıla
cak ulaştırma çok güçlüklerle oluşur.
— Nüfus, Başhca İskân Yerleri, Toplumsal Yapısı ve Eğilimleri

Boğazlar bölgesini oluşturan yarımadalar üzerindeki d ve bu illere
bağlı ilçeler nüfus itibariyle ülkenin en kalabalık parçasıdır. Î1 merkezle
riyle köylerinde yaşayanlarm büyük çoğunluğu Gelibolu Yarımadası ha
riç Müslümandır. Azınlıkların çoğu da Kumlardır.
İskân yönünden başşehir olan İstanbul diğer illerin yanında özellik
lere sahiptir. Yaşayan Osmanlı ricalinin (Devleti idare eden bÜ3Ûikler)
geniş zenginliklerinin ortaya koyduğu sosyal oluşumlar nedeniyle ülke
nin en zengin bölümünü ortaya koymuştur. İstanbul’dan sonra gelen
sosyal ve toplumsal Batı Anadolu’daki bazı il merkezleri de Boğazlar
bölgesinde olduğu gibi gelişmiştir. Sarp yapılı ve kapalı kıyıları ekime
elverişU olmadığından köyler, merkezlerden içerilere doğru yer almıştır.
Bu görünüm Asya yakasmda daha azdır. Kıyılara inerek yerleşme fazla
dır. Bunlar deniz ve kıyı parçalarından faydalanmayı esas almışlardır.
Azınlıklardan Rumlar çoğunlukla bu kesimlerde toplanmıştır. Musevi-
1er, başlıca büyük il merkezlerinde, Ermeniler ise serpilmiş oldukların
dan aralarda kaybolmuşlardır.
20 Türk SİLAHLI kuvvetlerİ tarİhİ
Bölgenin gerçelî sahibi olan Türkler, birbirleriyle bütünleşmiş, sağ

lam ve azınlıklara egemen bir toplum yapısındadır. Toprak sevgisi gibi,
aile ve ulusçu duygularla kayalanmış kuvvetli gelişimleri ve eğilimleri
vardır. Fedakâr insanlardır. Köylerden kentlere kadar belirgin bir yakın
lık ve kaynaşma durumu açık seçik görülür. Herkes birbirini tanır. Cö
mertçe yardımlaşır. Aralarındaki dayanışma içtenlikle sağlanır. Rum
azınlıkları, o tarihte de milliyetçi akımlara kendilerini kaptırmıştır.
Türklerin yararına olmayan gizli uğraşıları olmuştur. Bu tıitumlannı,
Osmanlı - Yunan ve Balkan savaşlarında, davranışlarıyla gösterdikleri
gibi. Birinci Dünya Harbi’nde Çanakkale’de de tüm açıklığıyla ortaya
koymuşlardır.
— Ekonomik Faaliyetleri ve Yetenekleri

Boğazlar bölgesinin ulaştırması, denizyollarına ve çoğu sade yapı
daki karayollarına dayanır. Ortadan Boğaz’ı atlayarak gerek Kocaeli ve
gerekse Biga yarımadaları ve bir de Marmara Denizi üzerinden Bursa -
Eskişehir doğrultusunda Boğazları aşarak Anadolu’ya ulaşan yollar,
kuvvetli şose durumu ile bölgenin ekonomik yapısını güçlendirir. İstan
bul Limanı ile Çanakkale, Gelibolu ve îzmit Körfez iskeleleri bu karayol
larının deniz bağlantısıdır. Aynı zamanda bu liman ve iskelelere gelen
deniz taşıtlarının yükleme ve indirme noktalarıdır, öyleki, 1914’lerde böl
ge halkını ekonomik uğraşılarıyla sağladıkları üretimin dışa akışına ye
terli idiyse de dıştan içeriye ne yazık ki yetersizdir. Bu yüzden birçok ik
mal maddelerinin doğu ve güneydoğu harekât alanlarına akım geç ve güç
gerçekleşmiştir. Bölge halkının da ihtiyaç maddelerinin çoğu dışarıdan
tedarik edildiğinden, bölgenin ekonomik coğrafyası, savaş koşulları şöy
le dursun, bölge ihtiyacına dahi yetmemiştir. Türk nüfusunun çoğu köy
lerde, genellikle çiftçi ailelerinden kuruluydu. İşlerine içtenlikle bağlı ve
sosyal yaşantıları oldukça kabarıktı. Çiftçilik, zeytincilik balıkçılık ve
dağ obalarında ormancılık, şehirlerde el tezgâhları ve küçük endüstri
faaliyetleriyle devlet ekonomisine geniş katkıda bulunmaktaydılar.
b. Crta Anadolu Bölgesi

Orta Anadolu, her üç harekât alanının gerisinde, Karadeniz, Ege
ve Akdeniz’e dönük yörleri dağlık, orta kesimi doğu-batı uzanımında ova
ve yaylalardan oluşmuştur. Kuzeyinde Karadeniz’e paralel olarak uza
nan Karadeniz sıra dağları, güneyde ise Akdeniz’e paralel uzanan Toros- \
larla her üç operasyon alanına egemen durumundadır. Arasındaki düz

lükler “Anadolu yaylası” adını alır. Yaylanın yüksekliği her tarafta 900
ile 1.000 metre arasındadır. Yalnız Sivas yöresi doğu uzantısında 1.000
metrenin üzerine çıkar kİ doğunun uzun yaylasıyla birleşir.
Bu durum ve görünümü ile Orta Anadolu Bölgesi, bir savaş halinde
ele geçerse harekât alanlarmdaiki kuvvetlerin gerilerini tehdit eder. Alan
lar arası kuvvet kaydırma ve lojistik faaliyetlerin normal bir şekilde ya
pılmasını engeller. Elde bulunursa ülkenin savunmasını kolaylaştırır. [14]
Kuzeydeki Karadeniz sıra dağları, Erbaa’dan başlayarak Ladik
kuzeyine kadar uzanır. Aşağı Yeşihrmak ve Kızılırmak nehirleri kolları
arasını doldurur. Kuzey yamaçları oldukça sık ormanlarla örtülüdür. Bu
dağların Kızılırmak’m yakınından itibaren üç kol halinde batıya uzaması
înebolu - Kastamonu - İlgaz - Çankırı stratejik eksenini ormanlarıyla
örter.
Güney Toroslar, Beyşehir Gölü’nün batı güneyinden başlayarak.
Kayseri güneyinde Erciyeş’e ulaşır. Ortalama uzunluğu 460 kilometredir.
Güney Toroslar Akdeniz’e egemen durumuyla göller alanından batı ve
doğu harekât alanla nm ayırır. Anti Toroslarla da Uzun Yayla’nın güne
yinden itibaren Halep kuzeyi - İskenderun Körfezi hattıyla ilişki kurar.
Seyhan ve Ceyhan nehirleri anti Toroslann açtığı sarp vadilerden akar.
Orta Anadolu’da kış doğu yaylalarında olduğu gibi sert ve devamlı
değildir. Yağışları a,zdır. Yaz mevöimleri sıcak geçer. Yüksek yaylalarla
dağ yamaçları serindir. Kuzey ve güney kesimlerinde Akdeniz ve Kara
deniz iklimi hüküm sürer. [15]
(2) Doğal Coğrafya ve Suni Anzalarm -Harekâta, ve Lojistik

Desteğe Etkisi
Orta Anadolu’nun kuzey ve güneye uzanan yöreleri denizlere kadar
iner. Buralardaki iskele ve limanlar aracılığıyla harekât bölgelerinin ge
nlerine kuvvet aktarma ve ikmal nakliyatına olanak sağlar. Sakarya,
Kızılırmak, Yeşihrmak, Seyhan ve Ceyhan, nehirleriyle Ege yöresindeki
suların oluşturduğu engebeler denizlerden gelecek saldırıların yurt içeri
lerine akmasını önlemeye yarar.
[14] Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, c. I, s. 123-135.

[15] Akçakoca, Mithat; Süel Coğrafya, c. I, Ks. 1, İstanbul, Harp Akademileri
Basımevi, 1947, s. 303-314.
— Nüfus, Başlıca İskân Yerleri, Toplumsal Yapısı ve Eğilimleri

İmparatorluk nüfusunun büyük çoğunluğu Orta Anadolu’da, Ege ve
Boğazlar bölgesinde toplanmıştı. 3.621.621’i Müslüman olmak üzere yak
laşık 4,5 milyon nüfus Orta Anadolu’da yörelenmişti.
Toplumsal yapısı itibariyle Müslümanlar, devletin memur ve asker
kadrosunu oluşturmuştu. Ticaretle uğraşan küçük toplulukların dışın
dakiler çoğunlukla köylerde yaşarlardı. Eğilimleri çoğunlukla tarım, hay
vancılık ve küçük sanatları içerirdi. Şehir merkezlerinde özellikle kıyılara
yakın bölümlerde refah içerilere göre daha da elverişliydi. Ancak asker
likle ilişkileri olmayan azınlıklar yanında, tüm Müslüman halkın refah
seviyesi onlar gibi değildi.

Bölgenin iklim şartlarına göre, güney ve kuzey kesimleriyle orta
yaylalarda her türlü bitki yetişirdi. Bu durumuyla Orta Anadolu ülkenin
tahıl ambarı sayılırdı. Genel olarak buğday arpa, mısır, çavdar, pirinç,
yulaf, dan, pamuk, afyon, tütün, zeytin, keten, susam Ue çeşitli meyve
yetişirdi.
El sanayii de gelişmişti. Çeşitli madenlere sahipti. Ereğli kömür
madenleri, Babadağ, madenleri adıyla anılan kalay, altın, gümüş ile ka
rışık kurşun ilkel olaraK işletilmekteydi. Bol miktarda tuz üretilirdi. Kon
ya, Adana, Kastamonu ve Ankara dolaylannda hayvancılık da oldukça
fazlaydı.
— Ulaşım Olanaklan
Orta Anadolu, her dört yönden gelip geçen yolların düğümlendiği
yerdir. Bu durumuyla büyük değer taşır. Kuzey ve güney sıradağlarını
aşan yollar, Orta Anadolu’nun ova ve yaylalarına geçerler. O günkü du-
rumlanyla yeteneksizdiler. Ulaşım araçlannin da ilkelliğinden geniş çap
ta yarar sağlanamamıştır. [16]
c. Doğu Anadolu Bölgesi
Doğu Anadolu Bölgesi, kuzeyde Kafkasya ve Karadeniz, doğuda,

Hazar Denizi, İran ve Van Gölü - Mardin - Urfa hattı, batıda Fırat Nehri
Malatya - Sivas - Samsun sınırları içersindedir.
[16] Birinci Dünya Harbi'nde Türk Harbi, c. I, s. 134, 135.

Kuzeydoğu komşumuz Rusların Basra Körfezi ve İskenderun’a in

meleri, Boğazlardan geçerek sıcak denizlere çıkmalarmı içeren gelenek
sel isteklerinin yer bulmasında Doğu Anadolu, konumu itibariyle büyük
önem taşır. Bu bölyenin düşmesiyle de Türk egemenliğinin sarsılması
olanağıdır.
Doğu Anadolu genel olarak sarp ve yüksek dağlarla örtülüdür. Ana
Kafkas sıradağlarının güneyinde Küçük Kafkaslarla Türk - İran sınırı
boyunca uzanan Zağros sıra dağları, Karadeniz ile Van Gölü arasını dol
durur.
Karadeniz kıyısı uzanımında devam edip küçük Kafkaslardan güne
ye uzanan ve bölgenin bellibaşlı nehirlerini oluşturan kayalık ve dik
vadilerle güçlenen sıra dağlan; Rize, Kırıklar, Zigana, Acara, Kemer,
Allahuekber, Tahir, Sakaltutan, Çalkavur, Çilhoroz, Kargapazarı, Gâvur,
Çengel, Köse ve Ağrı dağları adlanyla paralel olarak devam ederler.
Bölgenin güneyinde ise, Van Gölü kuzeyinde Tendürüklerin oluştur
duğu sıra dağlar vardır. Muratbaşı, Mirgemir parçalan ve Bingöl dağ
larıyla birleşir. Zagroslardan başlayarak Van Gölü güneyinden batıya
uzanan silsile de oldukça sarptır.
Bu bÜ3TÜk dağlar arasında büyük yaylalar oluşmuştur. İlkbahar ve
yaz aylarında dağlardan inen sularla batak halindedirler. Çoğu yollarda
buralardan geçmek zorunluğundadır.
Büyük nehirlerin de meydana getirdiği alçaklıklar boğazlan oluş-
turmuştur.
Doğu Anadolu’nun Karadeniz kıyıları önemlidir. Tabii limanları ol
makla birlikte Hopa, Pazar, Rize ve Trabzon iskeleleri askeri önem taşır
lar. Trabzon tabii limanı güney rüzgârlarına kapalıdır. Doğusunda Sür
mene, batısında Akçaabat ve Polathane tabii limanlarıyla fırtınalı ha
valarda gemilerin barınmasına olanak sağlarlar.
Doğu Anadolu Bölgesi, Karadeniz’e, Hazar Denizi’ne ve Basra Kör-
fezi’ne akan oldukça güçlü nehirlere sahiptir. Bu sular bölgenin yüksek
dağlarından başlayarak uzandıkları doğrultuda aldıkları çaylarla güçle
nirler. Yanlarını dar ve kayalık bir koridor haline getirerek döküldükleri
yerlere ulaşırlar. En önemlileri Kura, Araş, Çoruh, Dicle, Fırat nehirle
ridir.
Van Gölü, Çıldır Gölü bölgenin sularını toplar. Van Gölü denizden
1-720 metre yükseklikte ve 3.690 kilometre karelik bir alanı kapsar. Üç
gen şeklinde bulunan Çıldır Gölü ise, dağlarla çevrilmiş olup kışın kalın
bir buz tabakasıyla örtülür.
24 Türk sîlahli kuvvetlerİ tarihî
îklimi ve bitki örtüsü itibariyle Doğu Anadolu; biri kıyı, diğ-eri iç

bölge iklimi olarak iki karakter taşır. Kafkas dağlarının kuzeybatı ucun
da Karadeniz doğu kıyılarından başlayarak Samsun’a kadar ulaşan kıyı
kesiminin iklimi, kışları hafif yazlan ise lâtif geçer. Bu iklim kıyıya para
lel şerit halindeki alanlarda etkisini gösterir. O nedenle ormanlıktır. Bit
kileri çeşitli ve boldur. İç bölgenin iklimi ise yazın az sıcak ve kışın da çok
serttir. Bazı yörelerde eksi 30-40 santigrada kadar düşer. Yüksek yerleri
ise devamlı karlıdır. Senenin sekiz ayı kış karakterinde geçer.
Bölgenin bitki ve örtüsü, bu iki iklim karakterine göre değişir. Kıyı
kısımları bol ve çeşitli ürün verir. Ekilmeyen bir toprak parçası görülmez.
Dağlan her türlü, özellikle çam olmak üzere, ağaçlarla kaplıdır. Alçak
yerlerde ve ovalarında bol miktarda çayır yetişir ve ekim yapılır. Dağlık
alan kesimlerde ise 2.500 metrenin altındaki yüksekliklere kadar bitki
yetiştirilebilir. Yüksek ağaçları varsa da genellikle örtüsü cılız fundalık
lardır. Kafkas dağları ve güneyi ormanlıktır. Erzurum, Erkincan, Kara-
köse ve Van bölgelerinde hemen hemen ağaç yoktur. Van Gölü güneyi
oldukça ağaçlık ise de daha güneyi Diyarbakır, Mardin’e kadar ağaçsız
dır.

Desteğe Etkisi
Doğu Anadolu Bölgesi, doğu ve batı yönünde yekdiğerine paralel
uzanan yüksek sıradağlanyla, bir harekâtın bu vadiler boyunca yapıl
masını zorunlu kılar. Büyük kuvvetlerin yayılmaları güçtür. Dağlar üze
rinde yapılacak harekât ise çok zordur. Bu olımumuyla lojistik faaliyet
lerin düzenlenmesi de çok ağır şartlarla olabilir. Belirli gedik ve geçit
lere bağlı kalacak akımların yöneltilmesi büyük güçlüklerle mümkündür.
Yaylaları çeşitli yönlerden gelen yolların birleştiği alanlar olduğu için
bölgenin stratejik düğüm noktalandır.
Nehirleriyle pekişmiş durumda bulunan Doğu Anadolu, Kafkas
dağlarıyla - Orta Anadolu arasında harekât yapan birlikler için önemli
bir engebedir. Harekât doğrultuları nehirlerin açtığı vadiler ve ovalar
yönünde olacağı için harekâtın gelişmesine etken olurken, mihvere dikey
akanlar ise, arasında kaldığı silsileden kolaylıkla ve az kuvvetle savun
mayı sağlar. Hele geçitlerle gedikler elde oldukça bu durum daha da güç
lü olur.
Dağlar, nehirler ve göller birleşik olarak kuvvetlerin doğu-batı, ku-
zey-güney doğrultularında harekâtı etkileyeceği gibi, bu birliklerin lojis
tik desteğini de o oranda güçleştirir. Savunmada önceden planlı olarak
çeşitli ikmal maddeleri stokları yapılmadıkça ileri harekâtta ise bu en
gelleri aşarak birliklerin yakınlarına kadar sokulacak ikmal araç ve ge

reçlerine sahip olunmadıkça bölgesel veya yurt içerisinde lojistik deste
ğin yapılışı geç ve güç oluşur.
— Nüfusu, Başlıca İskân Yerleri, Toplumsal Yapısı ve Eğilimleri

1914 yılında doğu harekât alanını kapsayan topraklarda 5.234.000
nüfus vardı. Bu nüfusun 411.600’ü Müslüman 244.000’i Rum Ortodoks,
734.000’i Ermeni, 183,000’i de Arap Yahudisi, Süryani, Geldani, Nasturi
ve Yezidilerdi. Rumlar Trabzon ve Sivas dolaylarında yörelenmişlerdi.
Ermeniler ise Erzurum, Bitlis, Van ve Sivas illerinde toplanmıştı. Nüfu
sun ancak onda biri şehirlerde, diğerleri köylerde yaşarlardı.
Bölgenin Erzurum, Trabzon, Erzincan, Elazığ ve Diyarbakır şehir
leri nüfus çoğunluğunu taşıdığı için iskân bu illerde gözüküyordu. İlçele
rin nüfusu pek azdı. Halkın genel yaşantısı düşük ve çok ilkeldi. Bu ne
denle günün gelişmesine ayak uyduramamış olan bu bölge çok geri kal
mıştı. Halkı güçlü ve kuvvetli beden yapısına sahip, vatansever, morali
üstün, savaşkandılar. Kahramanlık örnekleri göstermişlerdi.
Başlangıçta iyi bir hayat sürdüren Ermenilerde özgürlük fikri baş-
göstermiş Rusya, Fransa ve İngiltere’nin kışkırtmasıyla bazı olaylar çı
karmışlar ve Osmanlı Devleti’nin baş gailesi olmaya başlamışlardı.
— Ekonomik Faaliyetler ve Yetenekleri

Bölge halkının uğraşıları daha çok tarım, hayvancılık, madencilik,
sanayi, ticaret bölümlerinde görülmekteydi. Tarım bu bölgede en çok
önem verileniydi. Fakat arazi dağlık olduğundan ancak belirli yörelerde,
halkın ihtiyacını karşılayacak kadar üretilirdi. Iç bölgedeki vadiler daha
sıcak iklim taşıdığı için her türlü meyve, bol miktarda yetiştirilirdi. Hay
vancılık bölgenin esas üretimiydi. Ne var ki uğraşılar tamamiyle ilkel
olduğu için otlaklardan gerektiği kadar faydalanılamıyordu. Kıyılarda
balıkçılık, şehirlerde elsanatlarıyla uğraşılırdı. Sanayi gerektiği nispette
gelişmediğinden ticarette o oranda azdı. Bu da azınlıkların elinde idi.
Tebriz - Doğu Bayazıt - Erzurum yoluyla İran’ın ticari eşyaları Trab
zon’a getirilir buradan vapurlarla Karadeniz kıyılarına, İstanbul ve Ak
deniz’e sevk edihrdi.
— Ulaştınna
Bölgenin yolları, dere ve vadilere bağlıdır. Her türlü tekerlekli ara

cın geçişi için, Sivas, Erzincan, Erzurum, Kars, Gümrü, Tiflis şosesi böl
genin belkemiğini teşkil eder.
26 Türk sîlahli kuvvetleri tarihî
Trabzon - Gümüşhane - Bayburt - Erzurum - Karaköse - Doğubeyazıt

- Tebriz yolu da önce belirtildiği üzere hem ticari transit ve hem de askeri
bir yoldur.
Samsun - Amasya - Tokat - Sivas - Malatya - Elazığ - Diyarbakır -
Mardin - Urfa Siverek yolları da adi araba yolu halindeydi. Eskiden kal
ma birkaç köprü hariç hepside ahşaptı.
Doğu harekât bölgesiinde Osmanlı arazisi içerisinde demiryolu yok
tu. İstanbul - İzmit - Eskişehir - Konya - Ulukışla demiryolundan yarar
lanılarak bu bölgeye gelen insan ve malzeme, Sivas üzerinden doğuya
gönderihrdi. Rus topraklarından Sarıkamış’tan Tiflis’e kadar demiryolu
dar bir hat halindeydi.
Van Gölü Iran sınırına yakın olduğu için Iran ile Türkiye arasında
önemli ulaştırma doğrultusu olarak Gölde o tarihte 40 tonluk 70-80 yel
kenli gemi bulunuyordu.
— Yetenekleri
Bölgede tarım ürünü ancak halkın ihtiyacım karşılayacak durum
da olduğundan, ordunun ihtiyacını diğer bölgelerden sağlanması gerek
mekteydi.
Etlik hayvanlar aynı zamanda ulaştırma araçlarında da kullanılı
yordu. Karadeniz kesiminde balık bol olduğundan bu gıda maddesinden
faydalanılıyordu. Ormanları mahdut olduğundan, pişirme ısınma ve I>2l-
rınma zorlaşıyordu. Yolların ulaştırma bölümünde belirtildiği şekilde
oluşu, ulaşımı zorlaştırıyor, araçların çok az, ilkel ve yeteneksiz oluşu
özel tedbirler alınmasını gerektiriyordu.
Halkın yaşayış tarzı medeni gelişmeden yoksun. Nüfus dağılımının
din ve mezhep nedenleriyle aêri harekât üzerine büyük etkisi olmuş
tu. [17]
d. İrak Bölgesi

1534 yılında Osmanlı ülkesine katılan Irak, batıda Şam Çölü ile Iran
sınırı arasında ortalama 200 km. genişlikte ve Basra Körfezi’nden kuzey
batıda Van ve Diyarbakır il sınırlanna doğru yaklaşık olarak 700 km.
uzunluğunda bir bölgedir. Musul, Bağdat, Basra gibi tarihte büyük ün
yapmış şehirleri kapsar. Bağdat kuzeyinden Diyarbakır’a kadar Dicle
[17] Birinci Dünya Harbi'nde Türk Harbi, c. II, Kafkas Cephesi, Ks. 1.
ve Fırat nehirleri arasında kalan kısma Elcezire veya yukarı Mezopo

tamya, Bağdat güneyinde, Koma’da, iki nehrin birleştiği yere kadar olan
kısma da aşağı Mezopotamya veya Arabistan Irak’ı adı verilir.
Fırat ve Dicle nehirleri arasında bulunan Irak bölgesi, Kuzeybatı
dan, güneydoğuya doğru geniş ve alçalan bir şerit halinde uzanır, ağzı
Basra Körfezi’ne açılır. Arızalan kuzeydoğu bölgelerindedir. Musul ku
zeyi ile Süleymaniye ve Kerkük yörelerinde bulunan bu dağlar, batıya
doğru devam ederek Zağros Dağlanyla birlikte Doğu Toroslann etekle
rini meydana getirir. Doğuda 4.000 metreye kadar yükselen Zağros Dağ
larının batı eteklerindeki tepecikler İran ve Irak sınırını ortaya koyarlar.
Musul batısındaki Sincaz Dağı grubu Basra Körfezi’nin yakınlarına ka
dar devam eder.
Dicle ve Fırat nehirleri arasındaki Elcezire, genel olarak düzdür. Bu
nehirler ve kollan vadileri oluşturur. Getirip yaydıkları yararlı toprak
(mil) tarıma çok elverişlidir. Bağdat’tan denize doğru uzanan arazi, de
niz seviyesinden 30-40 metre yükseklikte devam eder. Bu alanın büyük
kısmı su taşmalan sonucu harlar (bataklıklar) halindedir. Mayıstan iti
baren şiddetli sıcaklar yüzünden kuruyarak çöl halini alır ki, yalnız Dic
le ile Fırat nehirleri boyunca 1-7 kilometre genişliğinde bir şerit halinde
uzayan arazi su altmda kahr. Irak’a hayat veren bu nehirler, kaynakla-
nnı Doğu Anadolu’dan alırlar, Mezopotamya’da Şattülarap ismini alır
ve birleşerek Basra Körfezi’ne dökülürler.
Irak iklimi, gerek coğrafi yeri ve gerekse yeryüzü yapısı bakımın
dan genellikle çok sıcak ve kuraktır. Çöl iklimi hüküm sürer. İlkbaharları
1-1,5, yazları 6-6,5, sonbaharları 2-3,5, kışlan ise 2,5-5 ay devam eder. En
şiddetli sıcakları nisan ortalarında başlar. Hazîiran, temmuz ve ağustos
aylarında 50-60 derece olur. Kasım ayında yağmurların başlamasıyla
serinlik başgösterir. Kışları kar yağmaz fakat kuru soğuk -5° ile -7°’ye
kadar düşer.

Desteğe Etkisi
Yüzyıllar boyunca çeşitli ulusların politika alanı olarak, Musul, Bağ
dat Ve Basra gibi üç önemli ilin geniş topraklarını içerisine alan Irak,
jeopolitik ve stratejik bakımdan önemli bir duruma sahiptir.
Kuzeyden ve kuzeybatıdan gelerek Basra Körfezi’nden açık deniz
lere ulaşan aynı yöreleri. Irak - Afganistan doğrultusunda, Hindistan’a
bağlayan yollar Irak’ı bir baştan diğer başa keser. Çevresindeki diğer
Ülkelere nazaran doğal olarak daha çok tarım alanlarına sahiptir. Tarih
boyunca geçirdiği uygarlık devrelerine tekrar kavuşmaya her yönüyle el
verişli olan Irak’ın, toprak altı zenginlikleri büyüktür. Iraik petrolleri
bütün dünyanın gözünü üzerine çevirtmiştir.
Arabistan Yarımadası ve Doğu Akdeniz ülkelerini karadan Ortadoğu
ve Uzakdoğu’ya bağlayan yolların üzerinde bulunması da Irak’a ayrı bir
önem kazandırmıştır. Hindistan’a yapılacak bir istila hareketinin ilk adı
mı Irak’a atılması gerektiği gibi Basra Körfezi yoluyla da güneye yöne
lecek akınları göğüsler durumdadır.
Irak’ın Mısır - Kalküta ekseni üzerinde bulunması da stratejik öne
mini artırmaktadır. Doğu Akdeniz bölgelerine ve dolayısıyla Suriye, Ara
bistan ve Mısır’a karşı kuzçy ve doğudan yönelecek bir harekâtın ilk he
defi yine Irak olur ki, bu harekâtı yapan ordu stratejik harekât için ge
niş bir ikmal üssü ve emniyet sahası olan bu bölgeyi ele geçirmek zorun
dadır. „
Irak’ın kuzey sınırı, Süleymaniye bölgesindeki Zağros Dağlarınm bir
kısmını içine aldığından bu dağların, güneydoğu, doğu ve kuzey-batı ke
simleri, Îran-Irak arasında ulaşıma, özellikle askeri harekâta geçit ver
mez. Kşın kapanan yolların ancak bir kısmından yük hayvanlarıyla geç
mek kabildir. Bu nedenle bu sıra dağları Irak’ı kuzeye karşı savunurlar.
Dicle ve Fırat nehirleri, kuzey-batı doğrultusunda harekâta yön ver
mekle beraber, doğu-batı arasındaki harekâtı engeller. Sağanak halinde
yağan yağmurlar ve nehirlerin taşma mevsimlerinde bunların meydana
getirdiği bataklıklar kara harekâtını güçleştirdiği gibi, yazın da su prob
lemi birlikleri bu nehirlere bağlar. Şiddetli sıcak ve kuraklıkla birlikte
yukarı Mezopotamya askeri harekata oldukça elverişlidir. Aşağı Mezo
potamya da ise şiddetli sıcakların öldürücü etkisi birliklerin özel donatım
la donatılmasını gerektirir.
^ Yurt içi ile esaslı bir bağlantısı olmayan, bu bölgede, lojistik desteği
sağlamak için, kara ulaşımının elverişsizliği ve iklim şartları dikkate alı
narak gerekli tedbir ve tertiplere başvurulmalıdır. Alcsi takdirde büyük
birliklerin harekâtı olumsuzluklarla karşı karşıya kalır.
Nüfus, Başhca İskân Yerleri, Toplumsal Yapısı ve Eğilimleri

Birinci Dünya Harbi başlanndaki idari bölünmeye göre, Musul, Bağ
dat ve Basra illerini kapsayan Irak’ın nüfusu 2.601.200 olarak saptan
mıştı. Bazı kaynaklara göre bu nüfusun çeşitli ırk ve aşiretlerden 1.552.510
olarak oluştuğu ve gerçek Irak nüfusunun da bu miktara yakın oldugtı
SİYASİ VE COĞRAFİ DURUM 2Ö
bilinmektedir. Nüfusun çoğunluğunu Müslüman Araplar teşkil ediyordu.

Azınlıklar arasında Türkler, Kürtler, Acemlerle, diğer çeşitli ırk, din ve
mezheplere bağlı Geldaniler, Süryaniler, Ermeniler, Museviler, Yahudiler
ve çok az sayıda da Latin Protestan bulunuyordu. Irak'ta nüfusun % 85’
nin ana dili Arapçaydı.
Osmanlı Devleti aşiret reislerinden bazılarına paşalık rütbesi ve ni
şanları vererek bağlılıklarını sağlama yoluna gitmiş olmalarına karşılık
tam otorite elde edememişti. Aşiret reislerinin sonsuz ihtirasları, idareye
karşı hoşnutsuzlukları yüzünden kendilerine maddi imkân sağlandığını her
an görmek kabildi.
Irak; Ingiltere, Almanya ve Rusya gibi başlıca büyük devletlerin istila
vo istismar emellerine sahne olurken, Almanların Bağdat’a doğru bir de
miryolu yaparak Irak’a nüfuz etmeleri Ingilizleri harekete geçirmiş, Basra
Körfezi adalarına üsler kurmaya ve bölgedeki şeyhleri para ile elde etmeye
sevk etmiş, dolayısıyla Osmanlı Devleti aleyhine geniş propaganda hare
ketlerine yöneltmişti. Esasında Irak ve İran’daki petrol kaynakları. Aba
dan tasfiyehaneleri Ingilizlerin ekonomik bakımdan Irak’a önem verme
lerini gerektiriyordu. Osmanlı Devleti’nin Almanlarla işbirliği yapmaları
da Hindistan’ın ileri mevzii durumunda bulunan Basra Körfezi’nin ele ge
çirilmesini önemli bir sorun haline koymuştu.
— Ekonomik Faaliyetler ve ÎYetenekleri

Fazla yağış alan düzlükler ve ovaları tarıma elverişlidir. Başhca
ürünleri: Tahıl maddeleri, pirinç ve hurmadır. Sebze az yetişir. Bunlar da
ancak halkın ihtiyacına yeterlidir. Aşağı Mezopotamya bölgesi en zengin
ve verimli kısmıdır. Hurmalıklardan elde edilen ürün Irak’ın en önde ge
len geliridir. Dünya üretimi’nin % 70’ini karşılar.
Irak’ta endüstri denecek durumda herhangi bir faaliyet yok gibiydi.
Abadan’da kurulmuş olan petrol depo ve tasfiyehaneleri Ingilizlere aitti.
Yalnız Musul, Basra ve özellikle Bağdat’ta ancak yerli halkın ihtiyacına
cevap verecek ölçüde demircilik, bakırcılık ve kuyumculuk, deri ve kun
dura imalatı, dokuma gibi, ilkel durumda, bir kısım küçük iş yerlerine
vastlanırdı. Yeraltı servetlerinden o tarihte faydalanılmamıştır.
Ingilizlerin işlettikleri Iran petrolleri boru ile Abadan tasfiyehanele
rine getirilyordu.
Ekonomik ve ticari durumu da ulaştırma güçlükleri yüzünden ye
terli değildi. Dicle’de işleyen nehir vapurlan Inğilizlerin elindeydi. Basra’
dan Bağdat’a kadar ulaşımı sağlıyordu. Böylece Avrupa ve Asya ticare-
tini birbirine bağlamaktaydı. Duruma göre Basra Limanı ile Bağdat önem
li birer transit merkezi gözüküyor ise de, ekonomik yönden Irak’a büyük
bir faydası olamıyordu. Bundan daha çok İran ve Hindistan yararlanı
yordu. Yüzyıllarca süren kötü idare, Irakün her bakundan gelişmesine
engel olmuş, kısır bir ülke haline sokmuştu.
Bu bölgede harekât yapacak büyük birliklerin beslenmesi ve destek
lenmesi büyük problem arz ettiğinden, birliklerin ikmal maddelerini be
raberlerinde götürmeleri gerekirdi. Ulaştırma, mahdut doğrultu ve yolla
ra bağlıydı. 1899 tarihinde Almanlar tarafından kurulmuş olan Anadolu
demiryolu şirketi, Konya’dan başlayacak ve Basra’da sona erecek demir
yolu yapımını almıştı. Harp başladığı zaman bu hattın Anadolu kısmı da
hi ikmal edilememişti. Irak’ta da yalnız Bağdat ile Samra kısmı inşa edil
mişti.
Karayolları, Irak ovalarında sular altmda kaldığmdan gereği gibi
yararlanılamıyordu. Bu yolların nehir ve sulardan geçişi için de, mavna
veya nehir kayıkları üzerine kurulmuş çok basit köprülerden yararlam-
lıyordu.
Med zamanlarında Şattülarap’a girebilen gemiler Basra’ya kadar
gelebiliyorlardı. Burası Irak’ın limanı olmasına rağmen iskele ve liman
tesisleri mevcut olmadığından gemilerin yükleme ve boşaltma işlerini kü
çük yerli nehir kayıkları yapıyordu. Bu tarz ulaşım daha çok eylül, ekim
ve kasım aylarında suların yataklarına çekildiği bir devre içerisinde müm
kündü.
Karun Nehiri de Şattülarap ile Iran ve Irak petrol kaynakları ara
sında tek ulaşım yoluydu. Sularm yüksek olduğu mevsimlerde nehir va
purları Ahvaz’a kadar gidebiliyordu.
Bütün bunların sonucu olarak, harekâtta ve lojistik desteğinde ge
cikmeler ve zorluklarla mücadele gerekiyordu. [18]
e. Suriye ve Filistin Bölgesi

Suriye ve Filistin Bölgesi; kuzeyde Anadolu, doğuda Irak, batıda
Akdeniz, Mısır ve güneyde Arabistan Yarımadası ile çevrilmiştir.
Suriye, Filistin ve devammda Sina Yarımadası, Mısır ve Arabistan
ile Anadolu arasında geçit bölgesidir. XIX. yüzyılın ikinci yarısında Sü
veyş Kanah’nm açılmasıyla önemi daha da artmıştır. Bundan başka Fi-
[18] Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, c. III, Irak-tran Cephesi, Ks. 1.
listin’den sürgün edildikleri tarihten bu yana, alttan alta planlı bir şekil'
de Filistinli İsraillilerin siyasi mevcudiyetini dünyaya kabul ettirmenin
de Yahudilerin milli hedefi olması, hassasiyeti artırmış, jeopolitik ye
stratejik bir değer kazanmıştır.
Sina, Filistin ve Suriye toprakları doğal yapı, su, iklim ve bitki so
runları yönünden ayrıcalıklara sahiptir.
Sina bölgesi, doğal olarak coğrafi önemini yakmen etkileyen Süveyş
Kanalı, 1860 yılında inşa edilmiştir. Kuzeyden güneye uzayan bu Kanal
Süveyş Kasabası’nm hemen doğusundan başlar. Uzunluğu 168 kilometre,
genişliği 150 metredir ve Fort Sait civarında denize ulaşır.
Bölgenin doğusunda Lut Gölü (Bahri Lut - Ölü Deniz) ve Akabe
Körfezi, güneyinde Kızıldeniz, batısında Süveyş Körfezi ve Kanalı, ku
zeyinde ise Akdeniz bulunur. Akabe-Süveyş Hattı veya Cebeli Tih denilen
sıra dağlarıyla ikiye ayrılır. Kuzey kesimine Sina Çölü (Tih Sahrası),
güneyine Sina Yarımadası (Tur-i Sina) denilmektedir.
Sina Yarımadası, Akabe-Süveyş Hattı’nın güneyindedir. Doğal yapısı
Sina Çölü’nden başkadır. Tur-i Sina Dağları Yarımada’nın ortasındaki
Cebel-i Katrin’de düğümlenir. Kollarıyla Yarımada’yı kaplar. Volkanik
kaya yığınlarmdan oluşmuştur.
Anadolu yaylası dağ sistemine dahil Toroslann güneye sarkan kol
ları, (Amanoslar) Ceyhan Nehri ile Asi Nehri arasını doldurur. Amanos-
larm orta kısmı sarp ve ağaçlıktır. Güneye uzanımında Ensariye Dağ
ları, Nehrül Kebir’den itibaren kıyıyı izleyerek güneye doğru uzanır ve
Lübnan Dağlarıyla birleşir. Yükseklikleri 2.600 ile 3.000 m. dir. Anti Lüb
nan Dağlan Suriye’de Lübnan Dağlarma paralel uzanır. Şam’ın güney
doğusundan aynlan bir kol Havran Dağlarını oluşturur ve bu dağlar Hav-
i'an bölgesini tamamen örter.
Suriye’de akarsular, Karasu ve Afrin ile Halep’ten geçen Kuvek
sulan olup ikisi Akdenize, diğeri Halep güneyinde Müftü Gölü’ne dökü
lür. Asi Nehn Suriye’nin esas nehridir. Kaynaklarmı Cebeli Hamrm’den
alır. Bukca Ovası’m sulayarak Humus, Hama’dan geçer ve Amik Gölü’
nün ayağını, aldıktan sonra Samandağı civarında Akdeniz’e dökülür.
Suriye kıyıları, İskenderun Körfezi hariç girinti ve çıkıntısı az ve
oldukça düzdür. İskenderun ve Lâzkiye birer limandır.
Filistin arazisinin önemü yapısı, pek eski zamanda meydana gelen
büyük bir deprem sonucu kuzey-güney doğrultusunda bir çöküntü ile
oluşmuştur. Kıyı kesimi düz bir araziye sahiptir. Batısında Şeria, Ak
deniz’e paralel volkanik dağlardan yapılıdır. Bir sırt halinde olan parça
nın en yüksek yeri HaUl-ür-rahman Kasabası’nm kuzeyinde 1.027 met
redir. Şeria çukurluğu ise 265 kilometre uzmıluğunda bir çöl yapısıdır.
Kuzey ve güney doğrultusunda uzanan ovaları denize paralel olarak de
vam eder. Bol su kaynaklarına sahip olup tarıma da elverişlidir.
Filistin arazisi sularm birikmesine ve nüfuzuna elverişli olmadığın
dan su kaynaklan daha ziyade dağ yamaçlarında ovalarda bulunur. Bu
nedenle nehirleri daima akar.
Filistinin gölleri Şeria çukurluğunda toplanmıştır. Bazılarının suyu
tatlıdır, içilir.
Suriye ve Filistin bölg-esinin iklimi, deniz kıyısından içerilere doğru
değişik karakter taşır. Kuzey ile güney arasında en azından 15 derece
lik bir fark gösterir. Yıllık ısı ortalaması +20° ye kadar yükselir. Böy
lece yazları sıcak ve kurak, kışları yağmurlu ve soğuktur.

Desteğe Etkisi
İngiltere, Mısır’ı ılımlı olarak siyasi, askeri ve ekonomik egemenliği
ne almıştı. Sina Çölü’nü ve Yarımadası’m da Mısır’a bağlamış, Süveyş
Kanalı’nın emniyetini buna dayamakta, Mısır sınırını, Rafah - Akabe
(mevkiler Osmanlı İmparatorluğu’nda) Hattı’na kadar sürmüştür. Yarı
resmi de olsa bu hattı ara hattı olarak Osmanlı Hükümeti’ne kabul et
tirmiştir. Bu suretle Kanal’ı, Sina gibi doğal bir çölle güçlendirmişti. Esa
sen Sina Çölü’nün en güçlü yönü, büyük kum setlerine sahip olmasıdır.
Bu setler, 15 ile 20 kilometre uzunluğunda olup Kanal’a paralel olarak
devam eder. Harekâtı güçleştirir.
Sina Çölü, kuzey kesimiyle Arabistan - Suriye ve Mısır arasında kara
ulaşımına en elverişli yeri olduğundan, tarih boyunca Mısır’a karşı ya
pılan bütün harekâtta kullanılmıştır. Vadilerinin hemen hepsi güney-ku-
zey doğrultusunda Filistin ve Arabistan ile Mısır arasındaki yollara di
key olarak uzanır. Kum çölünde harekât çok ağır cereyan eder. Taş Çölü
engellerine rağmen harekâta daha müsaittir. Bölgenin en elverişli ulaş
tırma aracı devedir. Filistinden Kanal’a, Kanal’dan Filistin’e doğru yapı
lacak harekât boyun ve vadilerden geçer Filistin’i aşarak Suriye üzerin
den Anadolu içerilerine ilerlemek isteyen bir saldırgan ister istemez Nur
Dağlarıyla karşılaşır. Bu Dağlar yekdiğerini destekleyen kuvvetli arazi
kompartımanları halinde savunmayı geçlendirir. Çok elverişli bir mevzi
durumunda olup ilerleyecek düşmanın gerilerini tehdit eder.
Lübnan’dan uzanan Ensariye Dağları yolsuz ve sık ormanlıktır. Aşıl

ması gfaçtür. Dolayısıyla savunulması kolaydır. Bölgenin kıyılarına çı
karma zor olmakla beraber içerilere doğru yapılacak harekâtta belirli
doğrultulara bağlıdır. Anti Lübnan Dağları ise ikinci savunma sistemini
vücuda getirir. Bu Dağlar güneyden kuzeye Halep - Şam Hicaz demiryo
luna paralel ana istila yolunun üzerinde ilerlemek isteyen bir harekâtı
önler.
İskenderun Körfezi çıkarmaya müsaittir. Ancak Amanos (Nur) Dağ
ları savunmaya elverişli olduğundan, çıkartmayı etkileyicidir.
— Nüfus, Başhca İskân Yerleri, Toplumsal Yapısı ve Eğilimleri

îngilizler Kanal bölgesini işgal ettikten sonra, Osmanlı împarator-
luğu’nun hukukunu tanımakla beraber hiçbir imar ve iskân işine giriş
memiş, buralarını susuz ve her türlü bayındırlıktan yoksun tutmuştu.
Bölgede meskûn yer olarak Port-Sait 35 bin AvrupalI ve 15 bin yerli
olmak üzere 50 bin nüfuslu bir kasaba idi. îsmailiye’de ve Süveyş’te de
çok sayıda Avrupah yerleşmişti.
Filistin’in yüzölçümü 28.000 kilometre kare olup, önceleri çok insan
barındıran bu kesimin, Birinci Dünya Harbi sıralarında nüfusu 809.816’ya
düşmüştü. Nüfus çoğunluğu daha kutsal sayılan Hayfa, Yafa, Kudüs,
Nablus, Akka, Gazze, Halil-ür-rahman ve Birüssebi gibi il ve ilçelerde
toplanmıştı. Çîöl kesimlerinde bedeviler yaşamaktaydı.
Kuzeye doğru Suriye kesiminde Arap, 'Türk, Çerkez ve Yahudiler
yerleşmişti. Sık sık başkaldırmalar oLmasına rağmen Osmanlı Devleti
Suriye halkını refaha kavuşturmuş ve nüfusunun gelişmesini sağlamıştı.
En önemli meskûn yerleri Halep, Şam ve Beyrut, Antep, İskenderun,
Hama ve Humus’du.
Suriye ve Filistin halkınm muhariplik vasıflarıyla yurtseverlik duy
guları kuvvetli olmadığından olagelen savaşların yükünü Türk unsurla
rından kurulu birlikler yüklenmişti.

Bölgenin doğal yapısı ve iklimi nedenleriyle güneyden kuzeye doğru
kıyı kesimleri verimli topraklara sahiptir. Tarımsal gücü geniş çaptadır.
Tahıl, meyvecilik, sebze ürünleri üzerinde uğraşıları bölge ekonomisini
artırmıştır. Suriye ve Filistin kesimleri, özellikle buğday, arpa, yulaf,
nohut, mercimek, kuru fasulye sair ürünleri yetiştirirdi. Kıyı bölgelerin
de ise narenciye, üzüm, hurma, muz, dut, incir ve diğer meyveler bol
miktardaydı.
Hayvancılık daha çok bedeviler ile köylerde yaşayan halk tarafın

dan yapılır, ürünlerinden yararlanılırdı.
Sanayi, genellikle bu bölgede enerji unsuru olan maden kömürü ve
barajları olmadığından büyük çapta gelişmemişti, ilkel usulde mermer
cilik, sabunculuk, oymacıhk gibi el işleri görülür. Yeraltı madenleri zen
gin olmakla beraber o tarihlerde geniş çapta yararlanılmamıştır.
Ulaştırma; güneyde Sina Çölü’nü geçmek için El Kantara civarında
kanal üzerindeki dar bir köprüye bağlıydı, tsmailiye Kanalı boyunca
uzanan Süveyş denizyoluyla Kahire’ye bağlanır.
Sina’da işe yarar yol Kum Çölü’ndedir. Ne var ki zemin üzerinde
yürümek zordur. Araçların hareketi için de hayvanlarda özel tedbirlerin
alınmasını gerektirir. Uzun yıllar önemli hareketlere sahne olmuştur.
Başhca stratejik yol Türkiye - Suriye - Filistin - Sina - Mısır doğrultusun
da açılmıştır.
Filistin arazisi çok arızalı olduğundan zamanın ulaştırma araçları
(deve, at, eşekle oluşan) mekkâre kollarıydı. Mevcut kara ve demiryol
ları savaş sırasında Osmanhlar tarafından inşa edilmişti. Tarihi Şam
yolu Kuneytre civarında Filistin’e ulaşır. Buradan da Nasınyye’ye yöne
lir. Şam - Hicaz yolu da Filistin’in doğu kıyılarını çizerek Medine’den
Mekke’ye ulaşır. Hac yoludur. Bölgede ilk demiryolunu bir Fransız şir*
keti kurmuştu. 1892’de Osmanlı İmparatorluğu tarafından yaptırılan bu
yol 87 kilometre uzunluğundaki Yafa - Kudüs yoludur. Şam - Medine
(Hicaz) 1.300 kilometrelik demiryolu yapımına 1901 yılmda başlanılmış
1908 yılında tümüyle işletmeye açılmıştı.
İstanbul dan Pozantı’ya kadar gelen Toros ve Amanosları tüneller
açılmadan önce aktarma ile aşarak Suriye’ye ulaşan demiryolunda. Bi
rinci Dünya Harbi nin sonunda aktarmasız ulaşım sağlanmıştı. [19] -
f. Hicaz, Asir ve Yemen Bölgesi

Bölge, Asya Kıtası nin güneyindeki üç yarımadadan biridir. Kuze
yini Küveyt-Akabe, batısını Kızıldeniz, doğusunu Basra ve Umman kör
fezleri, güneyini de Hint Okyanusu (Umman Denİ2Ü) sınırlar.
Yanmada’nm kuzeybatısında yer alan Hicaz İli, kuzeyinde Filistin,
batıda Kızıldeniz, güneyde bağımsız Asir Sancağı, doğusunda Necit,
Şammar ve Arabistan Çölü ile çevrilmiştir.
[19] Birinci Dünya Harbi’nde -Türk Harbi, c. IV, Sina ve Filistin Cephesi Coğ
rafya Bölümü. ^ ’
Yarımada’nın güneyinde bulunan Yemen yöresi, doğusunda Hadra-

mut ve çöller bölgesi Dehne’ye kadar uzanır.
Hicaz ile Yemen arasmda kalan kısımda bağımsız Asir Sancağı var
dır. Burası ayrı bir arazi parçası gibi gösterilse de, gerçekte güneydeki
yarıdan fazla kesimi Yemen’e, kuzeyde kalan kesimi ise Hicaz’a dahil
kabul edilmektedir.
Bölge, Avrupa’yı Hint Okyanusu’na kısa yoldan bağlayan Süveyş
Kanalı - Kızıldeniz - Mendep stratejik yolunu yakından ve uzaktan etki
lediği için önemlidir. Bu koşullarıyla Hicaz, Asir ve Yemen ikinci dere
cede bir harekât alanıdır.
Hele Süveyş Kanalı açıldıktan sonra Ingilizlerin güvenlik bakımm-
dan Aden’i 1893’te stratejik üs olarak hazırlamaları ve boğaz içerisindeki
Perin Adası’m 1857’de elde etmeleriyle, yaratılan jeopolitik durum nede
niyle, önemini daha da artırmıştır.
Arap Yarımadası’nm batısı, doğuya oranla yüksek ve zincirleme
dağlarla, iç bölgesi çöllerle kaplıdır. Kızıldeniz’in doğu kıyılarına paralel
uzanan Sera adı verilen dağlar, geçtiği yerlere göre Hicaz, Asir ve Ye
men gibi çeşitli deyimlerle belirlenirler. Bu dağlık kesimi, Hicaz bölge
sine rastlayan bölümünün batı yamaçları diktir. Doğuya doğru tatlı me
yiller göstererek yaylalara doğru alçalır. Asir ve Yemen kesimleri, Hi
caz’a oranla daha yüksektir ve 3.160 metre kayalık ve korkunç uçurum
lara sahiptir.
Yarımada’nm Kızıldeniz kıyıları gemilerin rahatlıkla yanaşmasına
engeldir. Hicaz kıyı kesiminde Cidde, Yemen kıyı kesiminde de birkaç
iskeleye sahiptir.
İklimi, genellikle sıcaktır. Yaz mevsimi gölgede + 45° yi bulur. Dağ
lık kesimleri mutedil iklime sahiptir. Buralarda ısı + 30° yi geçmez. Böl
ge, zaman zaman kuzeyden esen yakıcı rüzgârlarm etkisinde kalır. Va
diler dışında arazi susuz ve bitkilerden yoksundur. Dağlık kesimdeki yay
lalar ve vadiler çeşitli bitkilerle kaplıdır. Bu yönden, Yemen, Arabistan’m
en zengin bölgesini teşkil eder.

Desteğe Etkisi
Arabistan Yarımadası, Asya ve Afrika arasındaki Süveyş Kanalı,
Kızıldeniz ve Basra Körfezi ile çevrilmiş durumuyla, Ortadoğu ve Doğu
Akdeniz’de cereyan edecek harekâtı etkileyecek niteliktedir. Çünkü, Ya
rımada’da harekât Sera Dağlarının batısında, Kızıldeniz ile dağlar ara

sında kalan Tehane bölümünde Hicaz, Asir ve Yemen doğrultusunda
mümkündür.
Şiddetli sıcaklarm meydana getirdiği iklim şartları, hayati önemi
bulunan su tedariki nedeniyle harekâtı kuyuların bulunduğu tehanelerin-
deki su kaynaklarına itmektedir. Bu durum büyük birliklerin harekâtını
engeller.
Dağlık kesimlerde harekât geçitlere bağlı kaldığından, taarruzdan
çok savunmayı güçlendirir. İklimi kısmen mutedil olduğu için bu kesim
de gündüzleri harekât yapılmasına bir ölçüde fırsat verilebilir.
Hicaz ve Yemen’in doğusundaki vahalardan yoksun susuz kısımlar
da insana bile rastlamak mümkün değildir. Bölgenin genellikle yolu da
olmadığı için harekât ve ikmal güçlüğü gözden uzak tutulmamalıdır.
Kaldı ki, ekonomik alanda da geri kaldığı için tarım ve ticaretin yeter
sizliği yüzünden her türlü ihtiyacın mahallinden tedariki kabil değildir.
— Nüfus, Başlıca İskân Yerleri, Toplumsal Yapısı ve Eğilimleri

Yarımada’da yaşayan toplam insan sayısı o tarihte pek kesinlikle
bilinmemekteydi. Yaklaşık nüfusu 7 milyon olarak kabul edilmektedir.
Yarımada’da yaşayan halkın hemen hemen bütününü Müslüman Araplar
oluşturur. Hicaz’da az sayıda Hintli ve zenci vardır. Yemen ve Asir’de
Yahudiler olduğu gibi, ticaretle uğraşan Yunanlılar, Hintliler, çok az sa
yıda ttalyanlar ve Almanlar vardı. Halkın bir kısmı köy ve kasabalarda
bedevi veya urban adıyla çöllerde yaşarlardı.
Müslüman Araplar renk, mezhep, yaşayış, örf ve âdet bakımından
biribirlerinden farklıydı. Halkı cahil ve çok ilkel yaradılışlıydı. Resmi
dilleri Türkçe olmasına rağmen Arapça konuşulurdu.
Fiziki durumları sağlam yapılıydı. Seyit, şeyh, emir denilen bir baş
tarafından idare edilirlerdi.

Çok sıcak bir iklimin hüküm sürdüğü Arabistan Yarımadası’nda ta
rım alanı sınırlıdır. Başlıca elverişli yerleri Mekke ve Medine dolayları
dır. Bir de yüksek yaylalar ve dağlar arasmda kalan ovalık yerler ol
dukça verimlidir.
Başlıca ürünleri, hurma, darı, arpa, tütün, çeşitli baharat ile mey
veydi. Tüm bunlar ihtiyacı karşılayamadığı için Mısır, Irak ve Hindis
tan’dan sağlanmakta, dolayısıyla ekonomisini etkilemekteydi.
Hayvancılık; en çok deve ve arap atı yetiştirmekte önem kazanmıştı.

Madencilik, mevcut olduğu söylenen gümüş, altın, bakır, demir ve
kurşun gibi madenler, bölgede bir maden araştırma kurumu olmaması
nedeniyle işletilememişti.
îlkel olarak sanayi ürünleri elde edilirdi. Daha çok el sanatları, do
kumacılık, demircilik, marangozluk gibi uğraşıları vardı. Kuyumculukları
da oldukça ileri gitmişti.
Ticari bir gelişmesi yoktu. Hicaz’m, Hindistan, Mısır ve diğer ülke
lerle ticari ilişkileri önem taşımaktaydı. Liman ve iskeleleri Kızıldeniz
aracılığıyla ihraç ve ithal merkezlerini bağlardı. Bol miktarda elde edilen
kahve ve denizden elde ettikleri inci ve sedef gibi maddeleri ihraç eder
lerdi. Buna rağmen mali durumu bozuk olduğundan Osmanlı hâzinesine
muhtaçtı.
Başlıca ticaret şehri Aden, bölgenin yüzyıllar boyunca stratejik de
ğerini koruyan hareketli bir ticaret limanı olup, Doğu ile Batı arasında
bir transit merkeziydi. Önemini takdir eden tngilizler, Osmanh idaresin
deki bu yere, 1839 yılında el atmışlardı.
Ulaştırma; Arap Yarımadası genellikle şose niteliğinde inşa edilmiş
yollardan yoksundu. Daha çok gidiş ve gelişlerden meydana gelen pati
kalardan ibaretti. Başlıcaları, biri eski hac yolu olan Mekke - Medine -
Sana - Aden yolu, diğeri ise Muandan, Cidde’ye giden yoldu. Bu yol Aka
be’den sonra Nahil üzerinden Süveyş’e ve Mısır’a ulaşırdı.
Demiryolları olarak, Müslümanların hac seferlerini ve Türk koruma
birliklerinin ikmalini kolaylaştıran, 1908 yılında yapılmış dar bir hattan
ibaretti. Suriye’den Hicaz’a ve Medine’ye kadar uzanırdı.
Sonuç olarak yeteneksiz durumu gereği, Hicaz ve Yemen anavatan
dan tüm ihtiyaç maddelerini sağlamak zorunluğunu duymuştu. [20j
3. Ekonomik ve Mali Durumu, Yetenekleri

a. Ekonomik Faaliyetler
Birinci Dünya Harbi öncesi devrede bütün dünyada süratli bir kal
kınma hareketi olmuştu. Demiryolu ve denizyolu şebekeleri hızlı bir iler
leme göstermekle en azmdan, merkezleri birbirine bağlamıştı. Sanayide
gittikçe yükselen verimler karşısında ziraatın ilkel ve geleneklere bağlı
yollarla yürütülemeyeceği benimsenmişti.
120] Gnkur. ATAŞE Bşk. lıgn; Birinci Dünya Harbi’nde Hicaz, Asir ve Yemen,
Ankara, Gnkur. Basımevi.
TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHÎ
Kara ve deniz şebekelerinin kurulması ve bazı ülkelerde alabildiğine

sanayileşmenin ilerlemesi, memleketler arasında ekonomik ilişkilerin ge
lişmesine de etken olmuştu. Uzmanlaşma denilebilen bütün hareket, mil-
letlerarasında bağlayıcı ve tamamlayıcı şekillerin yer almasını gerektir
mişti.
Avrupa devletlerinde böyle bir ekonomik ve mali durum gelişirken,
o tarihte mevcut Anayasa’ya göre, Osmanlı İmparatorluğu sıkı bir mer
keziyet sistemine bağlı olarak mahalli idareleriyle, idare meclislerinin
yetkilerini kısıtlı bulundurduğu içindir ki gelişmelere ayak uydurama
mış, çok az bir oranla dünya ticaretinde kendini hissettirir bir durum
göstermişdi. Ziraatta ortalama bir tempo içerisinde geliştiği söylenebilir.
Sanayinin 1880’lerde nüve halinde bulunduğu cihetle kalkınması, sana
yilerini daha evvel kurmuş Batı devletlerine kıyasla 1913 istatistik! bil
gilere bakılınca, üretim hızının ehemmiyetsiz denecek bir ölçüde olduğu
görülmüştü.
Bu görünüşe göre İmparatorluk 1880-1913 arasındaki devrede eko

nomik bakımdan ilk yapısını muhafaza etmiş, ileri devletlere nazaran
hissedilir bir gerileme dahi kaydetmiş oluyordu. Ne var ki yüzlerce yıl
süre gelen ekonomik ihmaller ülke3Û kötü duruma düşürmekle kalmamış,
her an parçalanmak tehlikesiyle başbaşa bırakmıştı. Sonunda, bir za
manlar dünyayı titreten bu devletin idaresindeki bu topraklar, Birinci
Dünya Harbi’nin çıkmasına kadar geçen süre içerisinde, Afrika Kıtası’n-
daki bütün yerlerinin, Avrupa Kıtası’nda bir ona yakın bölümlerinin el
den çıkmasma neden olmuştu.
Hint Okyanusu Akdeniz ve Karadeniz ile çevrelenen ve üç kıtanm

köprübaşı durumunu ortaya koyan topraklar üzerinde hükümranlığını
devam ettirme zorunluluğundaydı. Böylece Osmanh idaresi, Arabistan’daki
illerde emirlerin, Mekke’de Peygamber sülalesinden olan Emir Şerif’in,
Asir bölgesinde, îmam İdris’in, Yemen’in bir bölümünde İmam Yahya’
nın nüfuzlarının yürürlükte bulunduğu, arzu ve inançları belli birleşik
bir halk topluluğundan ziyade, kanşık bir kitlenin hükümeti olmuştur.
Sonuçta, İmparatorluğun refah seviyesi, Balkanlar dahil ortanın üzerin
de görünmesine karşılık halkı ilkel şartlar altında yaşamaya mecbur kı-
hnmıştı. [21]
Rumeli nin kaybından sonra memleketin 23 milyon tahmin edilen

nüfusunun % 70 ni Türkler teşkil etmesine rağmen Arap ve diğer un
surlardan oluşan topluluk aynı dini inançlara bağlanamadıkları hakikati
r21] OsmanlI împaratorlugv’nun İktisadi Şartlan Hakkında Bir Tetkik; Türkiye

İş Bankası Kültür Yayınları, 1970.
karşısında çıkarlarını dinin üstünde tutmuşlardı. Getirdiği iç ayaklanma

lar, Türk olan bu güçlerle de mücadeleyi gerektirdiğinden, ekonomik kal-
kmmada öngörülen alanlara yönelmekle yukarıda açıklanan seviyeyi aşa
mamıştı.
Türk ekonomisinin belkemiği olan tarım ve hayvancılığa konan ağır
vergiler ve ilkel yöntemle üretimin sürdürülüşü, mahdut olan alanlarının
Zenciler, Rumlar, Musevi ve Ermeni azınlıklarının hemen hemen tekelin
de bulunuşu yüzünden devletin mali gücü de aym oranda kötü bir durum
almıştı.
Bilgi ve sermayenin kıtlığı yüzünden memleketin kaynakları işleti
lememişti. Ekonomik kapitülasyonlar Avrupa’nm rekabeti, sermayenin
yeterli olma3uşı bu yatırımların gelişmesine engel oluyordu. Mevcut ol
duğu bilinen 232 sanat kurumu 21.000 beygir kuvvetinin üzerine çıkama
mıştı. İptidai maddelerin çoğu ve makineler de Avrupa’dan getirtilmişti.
Güçlü olduğu bilinen askeri fabrikalar da bir seferde ordunun ihtiyacmı
karşılayamıyordu.
İkinci Meşrutiyet hükümetlerinin milli sanayiinin kurulmasına de
ğinen inançları pek büyük olduğu için mücadeleleri o oranda bÜ5dik ol
muştu. Ne var ki yeni doğacak kurumlara kudretli yabancı rakipler ya
şama imkânı vermiyor, Osmanlı İmparatorluğu’nun her yöne açık bir
pazar durumundan çıkmasına engel olunuyordu. Bu olumsuz şartlara
rağmen 1908 yılından sonra yine de bir gelişme kaydedilmiş, ödenmiş
sermayeleri 173 milyon kuruşa ulaşan milli sanayi ortakları sermayesi
nin 79 milyon kuruşunun bu olanaklar içerisinde temin etme amacma
ulaşabilmişti.
İdari ve ekonomik durumun etkileri orduyu güçsüz duruma düşür
müştü. Bu olanaklar içerisinde devletin hükümran olduğu topraklar üze
rinde, kökleri derinlerden gelen bir huzursuzluğa yol açmıştı. Demokra
tik bir devlet nizamında, demokratik bir idare sistemi kurulması, iste
niyordu ki, Meşrutiyet’in kurulmasıyla da parlamentoya hâkim Genç
Türkler (Jön, Türk) devletin nüfuzlu kişileri üzerinde egemenlik kurmaya
çalışarak ülkenin çökmemesini sağlamışlardı.
Osmanh İmparatorluğu’nun son devresine ait mali ve ekonomik du
rumunu hazırlayan unsurlar şöyle sıralanabilir:
Refah Seviyesi Yönünden

Birinci Dünya Harbi’nden evvel Osmanlı İmparatorluğu, Balkanlar
dahil, Ortadoğu ölçülerine göre, refah seviyesi ortanın üzerinde sayılır
bir memleket olarak gözüküyordu. Uzun süre ilkel şartlar altında yaşa
maya mecbur kılmmıştı.
40 Türk SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ
Para aristokrasisi, bugünkü büyük tüccar ve sanayici yerine dünkü

yüksek memurlar tarafından temsil ediliyordu. Bu memurların maaşları
ancak bugünkü büyük iş adamlarının gelirleriyle mukayese edilecek se
viyede bulunuyordu. O nedenledir ki günümüze intikal eden ve balen
hayranlık yaratan konak ve yalılar bu yüksek maaşlar sayesinde mey
dana getirilmişti.
Mahdut olan iş alanları yabancı sermaye ile meydana getirildiği ci
hetle Türkler, ancak İkinci Meşrutiyet’ten sonra faaliyet gösterebilmiş
lerdi.
Refah seviyesinin ölçülerinden biri olan ithalata bakılacak olursa
nüfus başına isabet eden miktarı o devrede Romanya ve Mısır’ı takip
ediyordu.
Yüksek maaşlı memurların toplandığı İstanbul’un ayn bir özelliği de
vardı. Çünkü İstanbul Anadolu’dan Rumeli’den, Suriye’den çektiği para
ları hem bünyesi ve hem de memleketi hesabına işletmesini sağlayarak
ortaya getirdiği geniş faaliyet ona dünyanın bu bölgesinde mukayese
kabul etmez bir imtiyaz verdiğinden refah ölçüsü ülkenin diğer bölüm
lerine göre, pek ileri bulunmaktaydı.
İstanbul’un dışında, İzmir, Beyrut, Selanik şehir ve hinterlantları da
ha mütevazi olmakla beraber, hareketli ve gelişmeye istekli ekonomik
merkezler olarak görülüyordu.
Bunların yanında imparatorluğu teşkil eden diğer memleketler pek
çeşitli ekonomilere, dolayısıyla değişik hayat seviyelerine sahip bulun
makla, nüfusun % 15 ini teşkil eden köylerdeki çiftçi mahrumiyetlere
katlanak yaşamaktaydı. Bu durum o devirlerde, diğer devletlerde de
görülmüş ise de. Batıkların giriştiği tedavi çabaları, Osmanlı Devleti ida
recilerinden daha da başarılı olmuştu. Diğer kısımlarda belirtilmeye ça
lışılacak reform şeklindeki girişimlerden çok az nasiplenmişlerdir.
Ziraatta nüfus çokluğuna karşı yeni faaliyet alanlarının açılması,
milli sanayinin kurulup geliştirilmesi, ticareti genişletecek oluşturma ye
tenekleri, ihracaatı artıracak madenler, bu malların değiştirilmeleri ne
ticesi, milli imkânların büyümesi ve dünya konjonktüründe yer alması
ancak 1908’den sonra kendisini hissettirmişti.
Ziraat Yönünden
Osmanh Devleti’nin yayılma devrelerinde elde edilen topraklar, sa

yımı yapılarak, arazii-meriye (devlet arazisi) olmak üzere hükme bağ
lanırdı. Bunlar köy ve şehir dahilindeki arsalarla (yarım dönüme kadar
olan bahçeler hariç) geri kalanın ekilmesi için halka dağıtılırdı. Toprak
sahibi olanlar, o günkü deyimleriyle “tımar ve zeamet” denilen asker
lere ve “hassa” olarak adlandırılan vezirlere ve ümeraya (yüksek me
murlara) dağıtılırdı. Geri kalamda hâzineye maledilirdi.
1857 yılında bu husus, yürürlüğe konulan yasalarla yeni esaslara
bağlanmıştı. Böylece mülkiyeti sahiplerine ait olan “arazii memluke”
(işletilmesi devlete veya devlet tarafından kişi ve toplulukların fayda
lanmasına bırakılan) “arazi-i miriye” (faydalanması kişilere bırakılan)
“arazi-i mevkufe” (yol mera gibi topluma veya köy ve kasaba halkına
bırakılan) “arazii metruke” ve bir de köy ve kasaba dışında, kimsenin
elinde ve faydalanmasmda bulunmayan “arazii-mevat” olarak ad ve ay
rımlarla ziraatın gelişmesi yoluna gidilmişti. Birinci Dünya Harbi’nden
evvel, genel görünüş olarak, tanm sektörünü üretim kapasitesi ülke ih-
tiyacmın üzerinde, % 10 oranında bulunuyordu. Bu ölçü bugün dahi de
ğişmemiştir. Bu durum üretimin % 10 fazlasının dışa satılmasına ola
nak veriyordu.
Böyle bir sonuca göre, savaştan öncesine nazaran, bugün, fazla üre
timlerinin % lOO’ün üzerinde hayvan mevcutları ve % 75’e yakın da
üretimde bir artış vardır.
1013-1914 yılı için ekilen alanlar ve üretim miktarlarıyla mahsulün
üretim değerini gösteren istatistiklere dayanan çizelge, bilgi vermek üze
re şöyleydi :
Ekimden Elde Edilen [*]

Ekilen Saha Alman Mahsul
1913 1914 Mahsul Mahsul Kıymeti
Hektar Hektar 1913-1914 1913-1914
Ton Milyon Kuruş
Buğday 3.429 3.693 4.418 3.151
Kaplıca 97 61 94 67
Arpa 1.563 1.705 2.221 1.245
Çavdar 158 228 261 145
Yulaf 126 86 158 63
Mısır 326 312 485 240
Pirinç 37 41 70 87
Darı 120 147 126 64
[*] Bunlara. Erzurum, Bitlis, Bağdat, Basra, Kudüs, Hicaz^ Yemen, Asir, illeri
ve saucaklanyla, ayrıca 1914’de Van, Urfa ve îçel illeri ve sancaldan dahil
edilmiştir.
Ekilen Saha Ahnau Mahsul

1913 1914 Mahsul Mahsul Kıymeti
Hektar Hektar 1913-1914 1913-1914
Ton Milyon Kuruş
Diğerleri 25 20 30 16
Bakla 28 44 46 36
Bezelye 2 1 3 3
Nohut 66 55 61 60
Fasulye 40 33 51 60
Mercimek 64 67 36 34
Börülce Burçak 150 163 11
Bakliyat (Baklagiller)
Patates 16 20 71 42
Zeytin 147 1.899 324 170
Pamuk lif 165 294 30 225
Pamuk tohum — __ 64 187
Haşhaş 26 26 17 23
Susam 86 28 45 70
Keten, kendir 16 16 16 27
Sınai Nebat
Yaş üzüm 526 560 1.919 1.320
Yaş meyveler ____
301 199
Kuru me5Tveler — — 81 95
Çayırlar
Biçilen ot —
484
Süt, peynir —
Tereyağı —
2.615 1.790
Yün kıl tiftik — — 34 210
Deriler
70
Yumurta ____
70
Yaş koza — —
98 106
Artış, bir iki mahsul hariç genel olmakla beraber bazı
açıkça görülüyordu. Gerek aşar (ondalık) ve srerek ao-na.m
şına) resimlen ve bunların dayandığı mahsul kıvîYiPtİprinin
yıllarında 6.529 milyon kuruş olduğu saptanmıştı.
SİYASÎ VE COĞRAFİ DURUM 43
1911’den sonra kaybedilen Rumeli hesaba katılmazsa, üretim artı

cının 1914 yılına kadar devam ettiği düşünülebilir. Fakat aynı devrede
nüfus artışı yılda % l’in altında gözüktüğünden, üretici başına üretimin
iûikseldiği kanısına varılabilir.
Aşağıdaki tabloda görüleceği üzere, Marmara, Ege ve Akdeniz böl-
gêleri eskiden beri yurdun en zengin topraklarını teşkil etmiştir. Orta
A-nadolu her zamanki gibi büyük bir tahıl ambarı, Batı Trakya’nın du
rumu ise, ortanın üzerindedir, Arabistan ve Trablusgarp’in seviye düşük
lüğü, toprağının verimsizliği ile ortaya çıkmış ve devlete yük olmuştur.
Bölgeler İtibariyle Tahıl Üretimi

Nüfus Üretim Kıymeti
1000 Hesabıyla Milyon, kuruş hesabıyla
Rumeli 564 234
tstanbul 1.238 66
Marmara 2.204 1.188
Ege 1.761 942
Orta Anadolu 3.636 1.749
A-kdeniz 937 487
Karadeniz 2.410 688
Doğu Anadolu 2.574 878
Suriye 2.228 971
Lübnan 450 205
Kudüs 397 149
İrak 2.371 738
Hicaz __ __
Trablusgarp — —
Madenler Yönünden
Maden cevheri çok zengin olan ülkede, madencilik hem geç kalmış
hem d-e hiçbir zaman büyük ölçüde gelişme göstermemişti. Pek eski bir
geçmişi olan Ergani bakır madeni işletmesi hariç tutulursa, diğer maden
ler XIX. yüzyıldan sonra bulunmuş ve işletmeye açılmıştı. Nitekim
Borasit madeninin Bandırma’da bulunması 1815’de, işletilmesi ise 1865’
üe; maden kömürünün Zonguldak’ta bulunması 1829’da; işletilmesi 1848.
hrom madenmin ise bulunması ve işletilmesi 1848’de olmuştur.
Osmanh împaratoriuğu’nun kuruluşundan XIX. yüzyıla kadar
madencilikte Şer’i hükümler (Müslümanlık yapısı) tatbik edilmişti. Buna
göre hangi arazide olursa olsun maden işletenler, hasılatının 1/5’ini ha-
zineye vermekle yükümlü kılınmıştı. Devlete ait madenler ise, Maden Na
zın, (Madenler Bakanı) müdürleri aracılığıyla, emanet usulü işletilirdi ve
ya Mukattaa (kesim) usulüyle mültezimlere (kesimcilere) verilmekle
yaptırılırdı. 1908’de yayımlanan son yönetmeliklere göre sağlanan harç
ve resimlerin miktarı da değiştirilmişti.
İmparatorluk’ta maden türlerinin bölgelere göre dağılışı ve bölgelerin

istatistik! önemi aşağıda olduğu gibiydi
1000 Kuruş Başhca Maden Türleri
Rumeli 20.702 Krom, manganez, arsenik, linyit,
kurşun, zift.
Edirne 19 Linyit.
İzmit 877 Kurşun, çinko.
Hüdavendiğâr (Bursa) 14.154 Krom, lületaşı.
Karesi (Balıkesir) 38.814 Borasit, kurşun, çinko, manganez,
linyit.
Aydın 16.816 Krom, zımpara, linyit, kurşun.
Ankara 1.881 Kil, kurşun.
Bolu 42.962 Maden kömürü.
Konya 993 Altın, gümüş, kurşun, krom, zımpara,
manganez.
Adana 310 Krom, kurşun.
Diyarbakır 4.901 Bakır, kurşun.
Trabzon 602 Bakır, çinko, kurşun.
Erzurum 278 Bakır.
Beyrut 33 Zift.
Bağdat 42 Petrol, zift.
Bu çizelgenin tetkikinden anlaşılacağı üzere üretimin kıymet itiba
riyle % 86’sı bugünkü sınırlar içerisine düşmektedir.
1912 yılından sonra Rumeli’nin İmparatorluk’tan ayrıldığı göz önün
de tutulursa, Balkan Harbi’nden sonraki sınırlar içerisinde toplam geli
rin, yılda ortalama % 8.7 ve yalnız madenlerin ise % 15 arttığı kabul
edilebilir.
Madenlerin büyük çoğunluğu yabancı sermayenin elindeydi. Devletçe
emaneten idare olunan Ergani bakır madeni ile, Bolkar ve Gümüşhacıköy’
de işletilen madenler dışında, milli sermaye ile oluşan ve ekonomik değer
taşıyanlar, Zonguldak’ta Sarıcalar ortaklığı ile Kozlu Kömür Anonim
Ortaklığı bulunuyordu. Ne var ki, ecnebi sermaye bımlara da girmişti.
Birinci Dünya Harbi’nden önce işletmeye açılmış bulunan maden or
taklarından pek azı muntazam işletme hesabı tutmuşlardı. Bu işletme he
saplarına dayanarak çıkarılmış bilgiler şöyledir (1911 yılı);
Satış Gayn
"Üretimde Yardım Ödenen Vasa Hası Safî
(İstihsal) cı İş Ücret ti Yev latı Kâr tn
İşçi lerde Milyon miye Milyon Milyon >
OT
Çahş. Kuruş Kuruş Kuruş Kuruş <
M
Ereğli Şubesi 715 3.650 850 17.3 10.1 44.5 O
O
Diğer kömür ocakları 5.850 15.8 9.7 28.2 o
w
>
Balya Karaaydın 175 480 685 6.8 10.2 21.3 Izt
o
c!
Ergani Madeni 63 345 0.94 6.5 4.9 1.75 W
c:
S
Kesendere 42 450 1.9 11.3 6.8
Borasit Şirketi 55 420 288 2.96 11.0 9.7
Sair Devlet Madenleri 95 613 2.39 9.8
Bu duruma göre Birinci Dünya Harbi’nden hemen önceki yıllarda

maden sanayiinde ortalama 25.000 kişinin çahştığı kabul edilebilir.
1914 Yılında Maden Sektöründe Yabancı Sermaye Yatırımları tse:

Milyon Kuruş
Kuruluş Maddenin Ksham ve (Sermaye
Talihi Cinsi TahvU Yatırım.)
(BelirU
zamanda
parayı ödeme
kaydı)_______
Fransız Sermayesi
Balya Karaaydın
29.0 49.2
Şirketi ' 1892 Simli Kurşun
Kesendere Maden 1893 Manganez v.b. 19.8 25.0
Ereğli Maden Şirketi 1896 Maden Kömürü 138.6 186.0
Seniçer Madeni
(Yanya) 1891 Zift 3.5
Karasu Madeni 1900 Kurşun Çinko 22.0
212.9
İngiltere Sermayesi
Boraks Şirketi 1887 Borasit 27.5 39.5
Peterson ve Ortaklığı 1885 Krom 10.0
27.5 49.5
Almanya Sermayesi
Sanca Ocakları (1900)
1913 Maden Kömürü 10.0 13.5
Krupp. Rochling.
v.b. 1911 Krom • 7.5
10.0 21.0
İtalya ve Yunan Sermayesi
Kozlu Kömür Madeni 1913 Maden Kömürü 3.0 6.0
Rus Sermayesi
Maadin Osmanlı
Anonim Şirketi. 1910 Maden Kömürü 6.0 6.0
259.4 370.7
Maden dalının eleştirilmesi yapılacak olursa belirtildiği üzere, ya
bancı sermaye milli sermayenin kalkmmasına ve gelişmesine, engel ol
muş, ülke pazar durumunda tutulmakla ekonomik ve mali yönlerinde
güçlenmesi mahdut ölçülerde kalmıştı.
Sanayi
Birinci Dünya Harbi’nden evvel Osmanlı împaratorluğu’nda bu gün
kü anlamda bir sanayi mevcut değildi. İmparatorluğun ekonomik yapısı,
tarım, hayvancılık ve âraat mahsullerinin değiştirUmesinden hasıl olan
oldukça kesif bir ticari faaliyet üzerine kurulu bulunuyordu. Geleneksel
vasıflarını kaybetmiş küçük sanatlarla, el sanatları memleketin ihtiyacına
cevap verecek bir iş hacmi yaratmamakla beraber, mamullerinin zevk ve
nefaseti ile dış piyasalarda tutunmaya muvaffak olmuştu. Ancak Avrupa’
da sanayi devriminin ortaya koyduğu gelişmeler bu milli sanatların ömrü
nü daha uzun zaman sürdürememişti.
XDC. yüzyıl ortalarmda süratle gelişen Avrupa Sanayii dış piyasa
larda pazarlar aramaya koyulmuş ve el emeğine dayanan milli sanayi,
büyük tehlikelerle karşı karşıya gelmişti. Kapitülasyonlar ve mukaveler-
le gümrük serbestisini kaybeden hükümet, milli sermayenin indirilmesi
ne seyirci kalmamıştı. 1866 yılında Büyük Reşit Paşa’mn himmetiyle, el
emeğine dayanan sanayiinin yaşaması olanaksız bulununca, büyük sana
yinin kurulması yönünde şirketlerin kurulması, fiyat, evsaf ve gümrük
ler meseleleriyle okulların açılması, sergilemenin yapılması yoluna yö
nelmişti.
Osmanh hükümetlerinin iyi niyet ve çabalarına rağmen alınan so
nuçlar pek ümit verici olmamıştı. 1883 ile 1913 yıllan arasmda milli sa
nayi ile kurulan kurumların adedi 46’dan ibaret kalmıştır. Bunlara ya
tırılan sermaye 110 milyon kuruş olup buna mukabil ecnebi sermaye ile
kurulanların sayısı 39 olmakla beraber, ödenmiş sermayenin mevcudu
bir milyar kuruşa yükselmişti. 1913 yılında yabancı sermayenin geniş
alanda sanayi sektöründe kurduğu şirketlerin ödenmiş esham ve tahvi
lat (belirli zaman içinde parayı ödeme kâğıdı - tahviller) sermayeleri
Şöyle bir dağılım içerisindeydi :
l^lyon Kuruş
Maden işletmeleri 123
Elektrik, havagazı, su tesisleri 343
Tütün, tömbeki, tekel işletmeleri 309
İmalât sanayii 265
1.040
Esasen yabancı sermayeye açıkkapı siyaseti dolayısıyla İmparator

luk sanayi ürünleri için bir pazar olarak görüldüğünden, topraklarında
sankjd tesi.sleri kurmayı, hem menfaati aleyhine, hem de aynı zamanda
Türk SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ
verimsiz bir finansman telakki etmekteydi. Bu acı durumu 1912-1913 yıl

larında “Teşviki-sanayi kanunu muvakkati” (Sanayi Özendiren Geçici -
sal’nin kabulü kötü durumu az da olsa değiştirmişti. Yasanın yapımı
izleyen iki yıl içerisinde faydalanmak için müracaat eden kurumlan^
sayısı lİT’yi bulmuştu. Bunlardan 18’i yeni teşekkül ediyordu ve o en
miş sermayesi de 28.7 milyon kuruştu.
Bu gelişmede göze çarpan devlet tarafından inşa edilen iki büyük
tesis olmuştu. İlki II. Bayezit devrinde harp silahlarını imal eden Top
hane fabrikalanydı. III. Selim, n. Mahmut Ue Abdülhamit devirleıin e
bu silah fabrikaları doğan ihtiyaçlara cevap vermediği görülerek geniş
letilmesi ve yeteneklerinin artırılması yoluna gidilmişti. Öyleki :
1914 yıhnda çalışan işçi sayısı 2.850, ödenen maaş ve ücret 8.4 mü
yon kuruş, hammadde sarfiyatı 33.9 milyon kuruş, sair masraflar 2.
milyon kuruş imalât maliyeti 45.1 milyon kuruş idi.
İkincisi de II. Mahmut devrinde Beykoz’da kundura fabrikası ku
rulmuş, 1908 inkılâbından sonra devletçe idare edilen bu fabrika Harbiye
Nezareti’nin emrine verilmişti. Hereke Fabrikası 1843’de kurulmuş Ça
karlı el tezgahları ilave edilerek Saray’ın ihtiyaçlarına tahsis edilmişti.
1908’de Meşrutiyet’in ilanıyla 1914 Birinci Dünya Harbi’nin başla
masına kadar yıllar itibariyle kurulmuş sanayi şirketleri sayısı ve öden
miş esham ve tahvil sermayeleri şöyleydi :
Milli Sermaye ile Kumlan Yabancı Sermaye İle Yekûn

Senesi Sayı Milyon Kumlan
Kuraş Sayı Milyon Kumş Sayı Milyon Kuı
1908 2 7.6 2 51.1 4 58.7
1909 4 24.6 2 47.3 6 71.9
1910 8 20.3 4 78.1 12 98.4
1911 3 11.9 3 54.4 6 66.4
1912 4 4.8 2 40.7 6 45.5
1913 8 17.6 1 1.2 9 18.8
1914 3 4.2 — 3 4.2
Tediye muvazenesi, fiyat, ücretler ve para olarak 1884 yılında mes-

kükâtın (madeni para) düzenlenmesi 1863’de Osmanh Bankası’nm ku
rulması ve 1876’dan sonra kâğıt paranın yavaş yavaş tedavülden kaldı
rılması, aynı zamanda altına nazaran gümüş değerinin tayini ve nihayet
1881’de dış borçlar meselesinin tanzimi, Osmanh parasını sağlam temel
lere oturtmuştu. Birinci Dünya Harbi’ne kadar geçen devre içerisinde
İstikrarını muhafaza etmekle kalmamış, çoğu zaman uluslararası mua

mele görmüştü. Böylece 1876-1914 yılları arasında toplam 19.730.000 li
ralık altın memlekete girmiş, darphanede Osmanlı lirasına çevrilmişti.
Dış ticaretin devamlı surette açık verdiği ve buna dış borçlar faiz
yükünün katılması ile ortaya çıkan bu durumda mantıken altın stoku
nun erimesi gerekirken ekonomi yasaları hilafına olarak tersine işleyen
bir cereyanla hem fiyatlar istikrarını muhafaza etmiş, hem altın stoku
çoğalmış, hem de kambiyo borsalarında Osmanlı lirası Sterlin ve Frank’a
nazaran ender hallerde pirim kaybetmişti.
Bilindiği üzere bir tarım ülkesi olan Osmanlı împaratorluğu’nun dış
ticareti, tarımsal ve hammadde ihraç ederek yapılmış eşya ithal esasına
göre işliyordu. Bu maddelerde giyim ve gıda üzerinde toplanmaktaydı.
Başlıca ihraç maddeleri, ehemmiyet sırasına göre, tütün, üzüm, ham
ipek, fındık, pamuk, arpa, tiftik, ipek kozası, afyon, incir, halı ve maden
idi. Gümrük istatistiklerinden imparatorluğun dış ticaret hareketi ince
lenmesiyle, Birinci Dünya Harbi’nin başlamasma kadar geçen süre içe
risinde ithalatın daima ihracatın üzerinde cereyan ettiği görülmüştür. Bu
devrede ortalama yıllık açığın bir milyarı aştığı saptanmıştır. Dış tica
ret açığının, altına göre, veya borçlanma ile ödenmesi gereken bu dev
rede biriken bu miktardaki açığın sebebi bilinememişti. Çünkü memleke
tin toplam altın stoku 7 milyar, memlekete giren yabancı sermaye ise,
Düyun-ı Umumiye ile birlikte, 18 milyarı geçmiş durumda bulunuyordu.
İthalat ile ihracat arasındaki açık ihracattaki fiyat dalgalanmaları,
sürekli borçlanmaların gerektirdiği faiz ödemeleri ve muhtelif faaliyet
sahalarına yatırılan ecnebi sermayenin verdiği kazanç tediye muvazene
sine tesir eden faktörler olmuştu. Buna çalışan nüfus içerisinde ücretle
rin miktarı ve faaliyet sahalarmın dağılışı, çalışma şartlan ücret sevi
yeleri ve ücret sistemlerindeki gelişmenin de katkıda bulunduğu düşü
nülmüştü. İmparatorluğun tedavüldeki parasınm altın ve gümüş oluşu
ve diğer devlet paralarma göre karşılıkların değerlendirilmesi, Birinci
Dünya Harbi’ne girinceye kadar değişik şartlar içerisinde değişik rakam
lar ortaya koyduğu cihetle etkileri ve bir de İmparatorluğun bazı eya
letlerinde Osmanlı lirasından başka paraların da resmen tedavül hakkı
na sahip olmayışı, madeni paralar yanında (kaime) kâğıt paralarının
basılıp sürülüşü değer kaybını hızlandırmıştı.
Osmanlı İmparatorluğu zamanında fiyat dalgalanmaları 1913 yılından
sonra birdenbire hızlanmıştı. Ne var ki genel istikameti bozulmamıştı.
Yalnız 1914’de Birinci Dünya Harbi’nin patlak vermesiyle tanm üretim
mallarında ani bir artış olmuştu. Böylece uzun bir süre paranın kıyme
tinde görülen istikrar 1914-1915’de kaybolmuştu. Birinci Dünya Harbi
içerisinde iştira gücünün % 85’ini kaybetmişti.
5Ö Türk sİlahLi kuvvetleri tarİhi
Ekonomi ve mali bünyeye etki yapan ücretlerin Birinci Dünya Har-

bi^nden önceki durumu paranın iştira gücüne göre dalgalanmalar göster
mişti. Gerek memur ve gerek işçi ücretleri, bu yüzden gittikçe azalmış,
istihdam hacmi (kullanma oranı) düşmüştü. Böyle olmasına rağmen
komşu devletlerle yapılacak bir mukayesede, Birinci Dünya Harbi'nden
evvel ortalama maaş ve ücretlerin ortanın az üstünde olduğu görülmüş
tür. Bunun tek sebebi memlekette hayatın nispeten ucuz oluşu ve para
iştira gücünün (paranm satın alma gücü) yüksek oluşuydu.
b. Mali Durum
Birinci Dünya Harbi’nin mali durumunu daha iyi anlayabilmek için
biraz daha eski yıllara gitmek gerekecektir.
Türkiye’de bütçe fikri ve uygulaması gerdek anlamda İkinci Meşru
tiyet’in ilanmdan sonra yerleşmiş Mart 1909’dan itibaren yıllık bütçeler
hazırlanmış ve uygulanmıştı. Ne var ki hazırlanan bütçeler ülkenin ger
çeklerine uygun bir gelir ve gider tahmini olmaktan çok uzaktı. Bütçe
nin gelir ve gider tahminleri ilkel usullerle yapıldığmdan gerçekleşen
gelir ve harcamalar ile bütçeler arasmda göze çarpan tutarsızlıklar vardı.
Daha gerçekçi bütçeler Trablusgarp ve Balkan savaşları nedenleriy
le olumlu sonuçlara ulaşamamıştı. [22]
1909 ile 1918 mali yıllanna ait bütçe tahminlerine ilişkin tablo şöy
leydi :
(Rakamlar bin Osmanlı lirasını gösterir)
Mali Crelir Gider Tahmin Meclisde Kabul
Yıllar Tahmini Tahmini Edilen Edilen
Açık Borçlanma
1909-1910 25.078 30.589 5.460 —
1910-1911 29.183 35.994 6.811 37.002

1911-1912 31.685 41.161 9.516 39.627
1912-1913 33.682 36.891 3.208 57.164
1913-1914 33.682 36.891 3.208 49.395
1914-1915 36.004 37.054 1.050 75.932
1915-1916 30.015 38.451 8.435 84.722
1916-1917 27.961 42.347 14.386 100.706
1917-1918 31.689 60.288 28.599 116.915
1918-1919 42.397 60.146 17.767 136.889
[22] Müderrisog^lu, Alptekin; Milli Mücadelenin Mali Kaynakları, s. 95.

SİYASİ VE COĞRAFİ DÜRÜM 5l
Görülüyor ki Birinci Dünya Harbi’nin yarattığı ekonomik çöküntü

ve mal darlığı sonucu doğan enfilasyonist baskı 1915-1916 yıllarından iti
baren kamu harcamalarmı etkilemiştir. Fiyat artışlarmdan ötürü kamu
harcamaları önemli ölçüde arttığı halde, gelirlerde duraklama hatta ge
rileme olmuştu. Bu nedenle bütçe açıkları hızla büyümüş borçlanılan mik
tar artmıştı.
Devlet gelirlerinin büyük bir kısmının Düyun-ı Umumiye ve tütün,
reji idaresi gibi yabancı kökenli kuruluşların elinde bulunması ve dev
lete kalan gelirlerin, fiyat artışlarına paralel olarak artacak nitelikteki
gelir kaynaklarına dayanmış olması nedeniyle fiyat artışları bütçe açık
larını olumsuz yönde etkiliyordu. Öte yandan bütçe gelir tahminleri ile
gerçekleşen gelirler arasındaki farklar, kullanılan yöntemlerin tutarsız
oluşundan ileri gelmekteydi.
Düyun-ı Umumiye’nin yapmış olduğu hesaplara göre gerçek bütçe
açıkları, bütçelerde görünenden daha çoktu. Örneğin :
Bütçe Yıllan Gerçek Büî;çe Açıklan (Osmanlı Lirası)
1913-1914 6.128.085
1914-1915 33.102.175
1915-1916 43.219.312
1916-1917 57.781.254
1917-1918 85.226.362
1918-1919 94.509.235 idi.
Devlet Gelirleri
Devlet gelirleri bütçe çizelgelerinde de görüleceği üzere aşar, arazi,
bina, özel ormanlar, hayvanlar, madenler, su ve kara avları, gümrük ve
damga vergileri, gemi, tapu, yargı, pasaport ve konsolosluk harçları ile
tuz, tütün, av aletleri ve tütün tekelinden ibaretti. Ne var ki bu gelirle
rin büyük bir kısmı yabancı borç alacakları adıyla Düyun-ı Umumiye
İdaresi’ne bırakılmış idi.
Düyun-ı Umumiye İdaresi

Yukarıdan beri, Düyun-ı Umumiye diye bir örgüt ismi geçmektedir.
Bu örgütün kuruluş amacı ve görevlerinden söz etmek faydalı olur.
1854 yılında Osmanlı İmparatorluğu borçlanmaya başlamış 1874
yılına kadar on beş ayrı devletten veya özel sektörden borç almıştı. Bu
dönem içinde 239 milyon lira borçlandığı halde Hükümet’in eline ancak
127 milyon lira geçmişti.
TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHÎ
1865 yılma kadar dış borçların yıllık ödemeleri güçlükle sürdürül

müş bu tarihten sonra yıllık borç ödemeleri yapılma imkânı kalmamış,
ancak tekrar dışa borçlanma suretiyle yapılabilmişti. Dış borçların ve
rimli yerlerde kullanılması yerine cari harcamalara ayrılmış olması bu
sonucun başhca nedeniydi.
1875 yılına gelindiğinde bütçe gelirleri 25 milyon olduğu halde, borç
taksidi 12 milyon lira ve dalgalı borçlar tutarı 17 milyon liraydı. Bütçe
25 milyon olduğuna göre 4 milyon borç da karşılıksız kalıyordu. O hal
de Osmanlı İmparatorluğu iflas etmişti.
6 Ekim 1975’de Osmanh Hükümeti tarafından yayımlanan bir ka
rarname ile dış borçlarm faizleri beş yıl için yanya indiriliyordu ve altı
ay sonra da beş yıl müddetle hiç borç ödenemeyeceği bildirildi.
Yabancı temsilcilerle yapılan uzun temaslardan sonra 20.12.1881

günü bir karaname yayınlandı. Eski takvime göre 28 muharrem 1299
olduğu için adına Müharrem Kararnamesi denilmişti. Bu kararname 1854
1874 yılları genel borçları kapsıyordu. Kararname kapsamı içine giren
borçlardan ve faizlerinden bazı indirimler yapılmasını ve buna karşılık
ödemelerin sağlam gelirlere dayanmasını ve bunun için de bîr örgüt ku
rulmasını öngör'üyordu. İşte bu örgüt’e Düyun-ı Umumiye-i Osmaniye
(Varidat-ı Muhassasa idaresi) adı verildi.
İlk zamanda bu örgüt yedi üyeden kurulmuştu.

1 üye İngiliz ve Hollanda alacaklıları temsilen
1 üye Fransa alacaklıları temsilen
1 üye Alman alacaklıları temsilen
1 üye Avusturya alacakhian temsilen
1 üye İtalya alacaklıları temsilen
1 üye Osmanh uyrukluları alacaklıları temsilen
1 üye Osmanh Bankası’ndan alacaklıları temsilen
Toplam 7 üye
Dış Borçlar
Osmanlı İmparatorluğu’nun dış borçları büyük bir maü problem ola
rak Birinci Dünya Harbi’nde ve hatta sonraları bUe devam etmişti. Şöy*
leki: 1919 Mayıs ayına göre dış borçların miktarı 303,7 milyon Türk
lirasıydı.
Birinci Dünya Harbi’nden Önce Dış Borçlar

Osmanlı Tmparatorluğu’nun yapmış olduğu dış borçlanma 42 dış
borçlanmadan oluşmaktaydı. Borçlanılan miktarda, 402 milyon altın Os
manlI lirasıdır. Bundan ancak devletin eline geçen miktar 243 milyon al
tın Osmanlı lirasıdır. Zira dış borçlanma sırasında ihraç bedeli olarak
borç tahvilleri verirken borcun önemli bir kısmı kesilmekte, ayrıca ko
misyon ve benzeri giderler de düşülünce ele geçen miktar son derecede
azalmaktaydı.
Buna nazaran her yüz liradan ancak ele 60,4 lira geçmekteydi.
Böylesine pahalı temin edilen paralann dikkatli bir seçimle verimi
en yüksek işlere harcanması gerekirdi. Oysa uygulama tamamen aksi
olmuştu. Bunun tipik örneği Padişah Abdülaziz zamanında görülmüştü.
Şöyleki: [23]
Toplam harcamaların
% 50’si Emisyon zararıdır.
% 14’ü Demiryolu yapımında kullanılmış,
% 12’si Hâzineye kalmıştır,
% 15’i Dış borçlarm faizlerine ödenmiş,
% 5’i Saray giderlerine sarf edilmiş,
% 2’si Donanmaya gemi alınmış,
^ % 2’si Borçlanmalann komisyonları, tahvil, masraf, sigorta ve di
ğer işlere kullanılmıştı.
Osmanlı İmparatorluğu Birinci Dünya Harbi’ne girerken dış borç
îîktarı 153,7 milyon liraydı.
Birinci Dünya Harbi Boyunca Dış Borçların Durumu

Dış borçlann ödenmesiyle görevli Düyun-ı Umumiye, Birinci Dünya
Harbi’nin patlak verdiği tarihten Osmanlı Devleti’ni, Almanya, Avus-
^^ıâ - Macaristan’ın yanında savaşa girdiği güne kadar alacaklılara bı-
i'akılan gelirleri toplamaya devam etmişti.
Almanya’nm yanında savaşa girilmesiyle birlikte, kendileriyle savaş
halinde bulunulan, Fransız, İngiliz, İtalyan ve Rus uyruklulara ait öde
meler durdurulmuştu. Fakat buna rağmen Osmanlı Devleti geniş bir ne-
les alamamıştı.
İ23] a. g. e.; s. 149.

Almanya bir müttefik olarak savaş giderlerini karşılamak amacıyla

mali yardımda bulunacağı yerde Osmanlı Devleti’ni borçlandırma yolunu
tutmuştu.
Birinci Dünya Harbi’ne girildiği zamanda Osmanlı Devleti’nin kasa
larında 92.000 altın lira mevcut idi. Artan savaş giderlerinin karşılanma
sı için gereken para Almanya’dan alınan dış borçlarla mümkün olabilmiş
ve dört yıllık savaş boyunca Almanya Türkiye’ye 150 milyon lira dolayın
da para vermek suretiyle borçlandırmıştı.
Savaştan yenik olarak çıkıldığı zaman Mondros Mütarekesi yapılmış
fakat 1919 yılına kadar ödemelere başlanmamıştı. Savaşa 153,7 milyon
lira borçla giren Osmanlı Devleti’nin Alm.anya’dan aldığı 150 milyon borç
la birlikte savaş sonu 303,7 mityon lira borcu vardı. Bu borçlann büyük
bir kısmı Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Türkiye Cumhuriyeti hükümet
lerinin omuzlanna yüklenmiş ve ödenmişti.
Harp Yıllarında Çıkarılan Bütçe Yasaları

1914 Yılı Bütçesi
Sait Paşa Kabinesi 5 Ocak 1327’de Meclis-i Mebusan (Millet Mecli
sini)’! 1328 (1912) bütçe yasası görüşmelerini tamamlamadan dağıtmaya
mecbur olduğundan 25 Şubat 1327 (1911) tarihli yasa ile 1327 bütçe ya
sası hükümleri Millet Meclisi’nin toplanmasına kadar uzatılmıştı.
5 Nisan 1328 (1912) tarihinde toplanan Millet Meclisi Gazi Muhtar
Paşa’nın Kabinesi tarafmdan engellendi. 1328 yılına ait bütçe Millet Mec-
lisi’nce tetkik ve tasdik edilememiş ve bu olayı takip eden felaketler Mil
let Meclisi’nin 1329 (1913) yılında da toplanmasma mani olmuştu. Böy
lece geçen iki senelik elim bir duraklamadan sonra 1330 (1914) bütçesi
çıkarılmaya çalışıldı.
Gerek İtalya ve gerekse bilhassa Balkan Harbi sırasında ve bunları
takip eden günlerde, devletin uğradığı mali sıkıntı bütün devlet idaresini
bu bütçenin yapılmasında azami tasarrufa mecbur kılmıştı. Bununla be
raber yine de gelir ve gider toplamları karşılaştırılmakla yetinilmeyerek
bazı çeşitli ödenekler durumu derinleştirilecek olursa 1914 yılı bütçesinin
açığı çok az olarak görülür.
1914 - 1918 yıllarma ait bütçeler, Osmanlı Devleti’nin Meclis-i Ayan
(Senato) ve Meclis-i Mebusan (Millet Meclisi) tarafından çıkanimış ve
yürürlüğe girmişti.
Bütçelerin nasıl ve hangi koşullar altında çıkarıldığını daha iyi an
layabilmek için bir örnek olmak üzere 1914 yılı bütçesi daha ayrıntılı ola
rak ele alınmıştır.
Seferberliğin hemen arifesinde yani 2 Ağustos 1914 (20 Temmuz

1330)’te Padişah olan Mehmet Reşat tarafından onaylanarak yürürlüğe
giren bütçenin baş emri şöyleydi. [24]
“1.1914 mali yılı genel giderler bütçesinde dairelere verilen paralar
bu yasaya ilişik (A) çizelgesinde görüleceği üzere 3.405.199.496 kuruş
tan oluşarak onaylanmıştır. <
2. 1914 mali yılı genel giderlere karşıhk olarak gelirler ilişik (B)
çizelgesinde görüldüğü üzere 3.260.749.078 kuruştan ibarettir.
3. Muvazeneyi Umumiye (Bakanlıklar bütçesinin bütünü) gelir kıs
mına dahil olan ve bu yasaya ilişik (T) çizelgesinde gösterilen bütün
gümrük ve diğer vergilerin 1914 yılı içinde tahsiline devam edilecektir.
(Gelir muvazenesinde “müteferrika” adı altında anılan hasılat ile Hicaz’
da altın, gümüş ve ziynetten alman damga resmi bugün de yürürlüktedir.)
4. 1914 mali yılı için meclislerin tatili sırasında hükümetçe ek tah
sisata verilecek hizmetler yalnız bu yasaya ilişik (C) çizelgesinde sayı
lanlardır.
5. Osmanlı Bankası ile olan hazine cari hesabında Maliye Bakan-
bğı icabında beş milyon lirayı aşmamak üzere hazine tahvili çıkarmaya,
veya geçici avanslar veya cari hesaplara bağlamaya yetkilidir.
6. Bu yasayı yürütmeye yetkili olmayanlar bütün gümrük ve diğer
vergileri toplamaya yetkili olmadıkları gibi her ne zaman ve suretle olur
sa olsun indirme ve vergi almak için emir verenler ve yapanlar hakkında
kanuni takibata geçilecektir.
7. Özel idareler il namına tüm vergiler üzerine 1914 yılında indiri
lecek ve toplanacak olan artık ekler şimdiye kadar özel yasalara konulan
lardır.
8. 1914 ve 1915 yılları bayındırlık bütçesindeki tahsisattan veril

mek üzere bir mühendis okulu yapımı için 51.000 liralık bir sözleşmeye
bayındırlık Bakanlığı yetkilidir.
9. Milli Eğitim bütçesinde 21 nci faslın 4 ncü maddesini teşkil eden
yüksek ve orta öğrenim ders araç ve gereçleri beş yıl da ödenmek üzere
“^•lOl.OOO kuruşluk sözleşme yasası yürürlükten kaldırılmıştır.
10. Milli Eğitim bütçesinin 21 nci fashnın 5 nci maddesini teşkil
^üen ökullann yapımı için yirmi beş senede taksitle ödenmek üzere
30.780.000 kuruşluk sözleşme yapmaya Maliye ve Milli Eğitim bakanlık
la 24] Türkiye Büyük Millet Meclisi Kitaplığı; R. B. 100/5 1330 Yılı Bütçe Kitabı.
5Ö TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ
lan yetkilidir. İstanbul ilinin ilkokul yapunı için gerektiğinde yapacağı

300.000 lirabk istikraza kefil olmaya Maliye Bakanlığı yetkilidir. Buna
dair olan 26 Mart 1914 tarihli geçici yasa yürürlükten kaldınimıştır.
11. (C) çizelgesinde sayımı yapılan değişik masraflardan bütçenin
herhangi bir fasıl ve maddesine özel bir yasa olmadıkça aktarma yapıl
mayacaktır.
12. 1909, 1910 ve 1911 bütçe yasalannın işbu yasa ve özel yasalarla
kaldırılmayan ve değiştirilmeyen kısımları yürürlüktedir.
13. 14 Ocak 1914 tarihli ha3Aranlara ait yasa gereğince içişleri ve
maliye memurlarına verilmekte olan ikramiyeler 1915 yılından itibaren
verilmeyecektir.
14. Bugün verilmekte olan kadro dışı maaşlar Ekim 1914 başından
itibaren ödenmeyecektir.
15. Hal edilen (düşürülen) II. Abdülhamit'in kalan borcu ek öde
nekler şeklinde ödenecektir.
16. Herhangi bir işin kalmaması için şahıslar ve kurumlar tara
fmdan iane verilip de kabulünde devletçe sakınca görülmeyenlerin para
olarak alınıp bütçeye katılmasıyla bütçede özel faslı varsa ek gelir ola
rak eklenmesi, özel faslı yoksa ayrıca bir fasılda yeni gelir sayılarak,
buna ait hizmetin yapılmasına kadar kullanılamaz.
17. Anadolu demiryolu üzerinde askeri ulaştırmayı çabuklaştır
mak için yapılacak yeni inşaat nedeniyle 1915 yılı bayındırlık bütçesine
2.000.000 kuruş konulmak üzere, şimdiden sarfına Bayındırlık Bakanı
yetkilidir.
18. 1914 istikraz yasasının 5 nci maddesi gereğince istikrazın iki-
buçuk milyon liralık itibari miktannın bulunduğu yer gerek karayolları
yapım masraflarına karşılık kabul edilip gerek şimdiye kadar yapılan
masraflar ve gerekse bundan böyle yapılacak sarfiyatın yılları itibariyle
bu ödenekten mahsup edilecektir.
19. Bu yasanın yürütülmesinden Maliye Bakanı yetkilidir.
Meclisi Ayan (Senato) ve Meclis-i Mebusan’da (Millet Meclisi’nde)
kabul olunan işbu tasarının yasalaştığını ve devlet yasalanna eklenmesini
onaylarım. 2 Ağustos 1914
Mehmet Reşat
Başbakan Maliye Bakanı

Mehmet Sait Cavit
1914 bütçesinin baş emrinde gaçen ve konumuzu alâkadar eden çi

zelgeler alınmıştır. Ancak gelirler ve giderler arasında 145.450.418 kuruş
açık olduğu hemen göze çarpmaktadır.
Daha önce de açıklandığı üzere hakiki açık bundan da fazlaydı.
1914 bütçesi 3.405.199.496 kuruş olarak bağlanmış bunun içinden

askeri birliklere, yani Deniz, ve Milli Savunma bakanlıklarıyla. Askeri
fabrikalar ve jandarmaya ayrılan paralar da şöyleydi;
Deniz Bakanlığı’na 131.875.207
Milli Savunma Bakanlığı’na 598.905.600
Askeri Fabrikalara 45.060.309
Jandarma Dairesi’ne 221.739.779 kuruştan ibaretti.
Bütçenin bir de ek bölümü vardı. Bunlar ayrıca hesaplanmış ve genel

bütçeye dahil edilmemişti.
Bunlar da:
Vakıflar İdaresi Bütçesi '
Hicaz Demiryolları Bütçesi
Sağlık Bakanlığı Bütçesi
Ziraat Bankası Bütçesi
Emniyet Sandığı Bütçesi
Hicaz Sıhhiye İdaresi Bütçesi
Osmanlı Se3n'i Sefain Bütçesi
Bu katma bütçeler daha ziyade gelirle ilgili olduğundan ayrıca dü

şünülmüştü. Bunlara ait gelir ve giderler gözden geçirilecek olursa dev
let gelirlerine fazla bir katkıda bulunmadıkları görülür.
Bu bütçelere ait geniş bilgi ayrıca aşağıya çıkarılmıştır.
A Çizelgesi
1330 (1914) Yılı İçin Dairelere

Esami-i devair (Daire isimleri) Verilen Tahsisat ((Kuruş)
Düyun-ı Umumiye (Varidatı Muhassasa) 1.164.845.728
(Özgülenmiş Gelirler)
(Genel Borçlar) (Muhassasatı Zatiye) 333.845.045
(özel Ödenekler)
Hanedanı Saltanat (Padişah ve Yakınları) 51.422.000
Meclisi Umumi (Genel Meclis) 22.214.360
Maliye 244.796.020
Divanı Muhasebat (Sa5nştay) 2.832.163
Rüsumat (Gümrük Genel Müdürlüğü) 38.205.404
Posta, Telgraf ve Telefon Bakanlığı 71.010.476
Defteri Hakani (Tapu ve Kadastro) 10.327.670
Sadaret (Başbakanlık) 7.054.160
Dahiliye (içişleri) 102.716.036
Sıhhiye (Sağlık Genel Müdürlüğü) 12.755.830
Eimniyet-i Umumiye (Emniyet Genel Md. lüğü) 56.595.645
Şurayı Devlet (Danıştay) 2.417.200
Hariciye (Dışişleri Bakanlığı) : 25.997.484
İlmiye (Bilim işleri Dairesi) 43.070.319
Adliye (Adalet Bakanlığı) 65.617.872
Maarif (Milli Eğitim Bakanlığı) 55.349.237
Nafıa (Bayındırlık Bakanhğı) . 55.650.787
Ticaret ve Ziraat (Ticaret ve Tanm) 39.894.165
Bahriye (Deniz Kuvvetleri Bakanlığı) 131.875.207
Harbiye (Milli Savunma Bakanlığı) 598.905.600
imalatı Harbiye (Askeri Fabrikalar Gn. Md.) 45.061.309
Jandarma Dairesi 221.739.779
Yekûn (Toplam) 3.405.199.496 kuruş.
B Çizelgesi
1330 Senesi Varidatı Muhassasını Mübeyyinîdir.

(1914 Yılı Özgülenmiş Gelirleri)
1330 Senesi Veridatı

Muhassasası (1914
Yılı Özgülenmiş Ge
Fasıl Nevi Varidat (Gelir Çeşidi) lirleri) Kuruş
Birinci Kısım
1 Bilavasıta (Vasıtasız) Alınan Vergiler Mü
sakkafat (Bina), Arazi ve Arsalar Vergisi 350.000. 000
2 Tahakkukat (gerçekleşen vergi) 50.000.000
3 Bedeli nakdi ve vergiyi askeri 100.000. 000
4 Ağnan, deve, camız ve canavar rüsumu (etlik

hayvan, deve, manda ve ehil olmayan hay
vanlar vergisi) 210.000.000
5 Aşar (toprak ürünlerinden onda bir oranın

da ahnan vergi) 663.000.000
6 Hususi Ormanlar Hasılatı (Özel Ormanlar

Vergi Geliri) 1.350.000
7 Maden rüsumu (gelir) 7.000. 000
8 Vergi tezkereleri (makbuzları) 4.000. 000
Birinci Kısım Yekûnu (Toplamı) 1.385.350.000
tkinci Kısım - Damga - Harçlar - Kaydiyeler

9 Damga Resmi 48.890.000
10 Harçlar 63.733.000
11 Kaydiyeler 47.935.000
İkinci Kısım Yekûnu !(Toplamı) 170.558.000

1330 Senesi Varidatı

Muhassasası (1914
Yıh özgülenmiş Ge
Fasıl Nevi Varidat (Gelir Çeşidi) lirleri) Krş.
Üçüncü Kısım - BUvasıta (vasıtalı) Alınan

Vergiler
12 Müskirat (içki) res'imi 22.290.000
13 Tömbeki beiyesi (sağlanan kazançtan alınan
vergi) 184.000
14 Gümrük resmi 500.000.000
15 Rüsum-u bahriye (deniz taşıtlarından sağla
nan gelirden alınan vergi) 11.000.000
16 Rüsum-u sıhhiye 900.000
17 Saydı berri ve bahri (deniz ve kara avı) 15.358.00
Üçüncü Kısım Yekûnu (Toplamı) 549.732.000
Dördüncü Kısım - İnhisarlar (Tekeller)

18 Tuz 110.000.000
19 Tütün 90.000. 000
20 Tömbeki 4.060.000
21 imalatı Harbiye Fabrikası Sanayii 15.000. 000
22 Meskukat (madeni para) 12.113.000
23 Posta, Telgraf ve Telefon 84.000. 000
Dördüncü Kısım Yekûnu (Toplamı) 315.173.000
Beşünci Kısım
24 Mekteb-i sanayi hasılatı (sanat okulu geliri) 35.000
25 Fırat ve Dicle vapurlan hasılatı 7.000.000
26 Maadin (madenler) 9.055.000
Beşinci Kısım Yekûnu (Toplamı) 16.090.000

SİYASÎ VE COĞRAFÎ DURUM
1330 Senesi Varidatı

Muhassasası (1914
Yılı özgülenmiş Ge
Fasıl Nevi Varidat (Gelir Çeşidi) lirleri) Krş.
Altmeı Kısım
Emlaki miriye hasılatı (Devlete ait taşınmaz
malların geliri) 61.113.000
Füruh olunan eşya bedeli (Satılan eşyadan
elde edilen gelir) 2.800.000
Mirî ormanları hasılatı (Devlete ait orman
lardan sağlanan gelir) 30.000.000
Altıncı Kısım Yekûnu (Toplamı) 93.913.000
Yedüıci Kısım - Maktu ı(Kesin) Gelirler

30 Mısır ve Zebliğ Vergisi 78.484.000
31 Kıbns Vergisi 10.526.349
Yedinci Kısım Yekûnu (Toplamı) 89.010.349
Sekizinci Kısım
Hazine muamelatından hasıl olan varidat
(Hazine işlemlerinden sağlanan gelir) 21.000.000
33 Mekteb-i Tıbbiye hasılatı (Tıp Okulu geliri) 170.000
34 İhtira (buluşlar) beratları 500.000
35 Ceza-i nakdi (para cezası) 1.850.000
36 İmtiyazlı şirketler hasılat ve temettuatmm
hazine hissesi (özel izinli şirketler gelir ve
kazançlarından ahnan hazine payı) 1.910.000
37 Şimendiferlerden hazine hissesi 23.156.000
38 İmtiyazlı kumpanyalardan teftiş masrafına
nıukabil (karşıhk) 2.577.000
39 Hicaz demiryolu ianesi (yardımı) 27.500.000
40 Hasılatı müteferrika (ufak tefek gelirler
toplamı) 57.030.000
Sekizinci Kısun Yekûnu (Toplamı) 135.693.000
1914 Yılı Muhassasa

(Özgülenmiş) ge
Fasıl Nevi Varidat (Gelir Çeşidi) lirleri Kı^.
Dokuzuncu Kısım - Istirdadat (Geri almalar)

Bağdat ve Soma - Bandırma demiryolları in
şaatı esnasında verilip istirdat olunacak (geri
alınacak) 45.515.000
Hâzinece vuku bulacak tavikattan
(asıntıdan) istirdatedilecek olan 1.100.000
Müşterek muhafaza masrafına karşılık rejiden
alınacak olan 433.330
Zabıtayı belediye masrafına karşılık şehr-i
emanetinden (belediye)alınacak olan 920.000
Dokuzuncu Kısım Yekûnu (Toplamı) 47.968.330
Onuncu Kısım - Tekaüt ve Mazubin Sandıkları

(Emekü ve azledilenlerin Sandıkları)
Mülkiye (asker olmayanlar) tekaüt ve
mazıibi tevkifatı (kesenekleri) 70.650.000
46 Askeri emekli kesenekleri 57.000.000
47 İlmiye emekli kesenekleri 4.530.000
48 Harp Vergisi 156.569.700
Onuncu Kısun Yekûnu (Toplamı) 288.749.700
îdare-i hususiyesi (özel idaresi) teşekkül

etmeyen yerlerin özel gelirleri 10.000.000
Aşar hissei ianesi (yardımı)
Kısım fevkalade (olağanüstü kısım) 85.800.000
1914 yılı istikrarının (borçlanmasının)
birinci taksidinden 71.656.699
Genel Gelir Toplamı. [25] 3.260.749.078 [**]
[25] Türkiye Büyük Millet Meclisi Kitaplığı; R. B. lOO-b/5, s. 7.

[*] Bu toplam onaylanan fasıl toplamalarına nazaran 55.000 kuruş fazladır.
co
>
£3.
<:
td
O
O
o
w
>
o
a
w
a
K
ov
Ca>
w
>
w
<
M
O
O
o
so
>
2.
ü
c
c
s
a
Oi
1330 (1914) Yıh
Ödenekleri (Kuruş)
56.083.822
131.875.207 >-3
G:
CO
>
W
1330 (1914) Yılı
Ödenekleri (Kuruş) «
G
<
<
W
270.000 W
2.
•-3
>
W
K
M
>
W
<
M
Q
O
O
W
>
o
c
»
a
S
05
Ui
>
OT
<
m
O
o
o<
w
>
o
c
a
S
05
<o
co
>
co
<
w
o
O
O
W
>
ö
c
w
c
s
co
co
:<
>
OT
<
W
O
O
s
>
2.
o
a
w
c
*>v|
Ü1
V
1330 (1914) yılı genel bütçe dışında kalmış bütçeler diye Evkaf Ne
zareti, Hicaz Demir yolu, Sağlık Bakanlığı, Ziraat Bankası, Emniyet San
dığı, Hicaz Sağlık İdaresi, Osmanlı Seyri Sefain İdaresi (Denizyolları) gibi
bütçeler ayrı ayrı gösterilmiş olup, toplamları aşağıya çıkartılmıştır.
Vakıflar Bütçesi
A Çizelgesi
Gelir Bütçesi
Fasıl (Kuruş)
1 Rüsumat (gümrük) 9.700.000
2 Kira 17.020.000
3 öteberi geliri 31.613.000
- 4 Maliye hâzinesinden verilen ' 27.848.088
Gelir Toplamı 86.181.088
B Çizelgesi
Masraflar (Giderler)
Fasıl . (Kuruş)
1 Maaşlar 6.281.400
2 İdare masrafı (gideri) 16.968.600
3 Hayrat-ı Şerife (Kutsal yardım) 6.237.674
4 Reddedilerek açıkta kalan borçlar 2.500.000
5 İstanbul İli Vakıflar İdaresi 1.457.200
6 İstanbul İli Hayratı Şerifesi’nin masrafları
(Kutsal yardım giderleri) 15.967.968
7 Devreden hayrat 6.956.279
8 İl İdaresi Vakfiyesi 4.582.600
9 İdari masraflar 10.372.000
10 Reddedilerek açıkta kalan borçlar 14.800.000
r Masraf Toplamı 86.123.721

Hicaz demiryolları
A Çizelgesi gelir toplamı • 69.600.000
B Çizelgesi gider toplamı 67.656.756
Sıhhiye Nezareti (Sağlık Bakanlığı)

Gider Toplamı 43.454.942
Ziraat Bankası
Gider Toplamı ^ 22.327.394
Emniyet Sandığı
Hicaz Sağlık İdaresi

OsmanlI Seyri Sefain İdaresi (Denizyollan)

Gider Toplamı 75.038,180
1915 Mali Yılına Ait Bütçe [30]

Bu yıla ait bütçede Meclislerden geçmiş ve 28 Şubat 1915’te Padişah
tarafmdan onaylanarak yürürlüğe girmişti. Bir yü önceki esaslara göre
hazırlanan bu bütçede :
Kuruş
Kamu kesimine ayrılan para toplamı 3.565.754.457
Geür kaynaklarından alınan para tutan — 2.652.943.808
912.810.649
[30] Millet Meclisi Kitaplığı; R. B. lOO-a/6, 1331 (1916) Yılı Bütçe

r
Gelir gider arasındaki fark 912.810.649 kuruş açık olarak görünmek

tedir.
Bunlara ait çizelgeler özet olarak aşağıya çıkartılmıştır.
A Çizelgesi özeti
Düyun-ı Umumiye (Genel Borçlar) ve Zati ödenekler 1.557.762.575
Padişah ve yakınları f 51.206.000
Genel Meclis 25.319.139
Maliye Bakanlığı 313.480.501
Sayıştay 3.305.890
Gümrük Genel Müdürlüğü ' 33.434.936
Posta, Telgraf ve Telefon Bakanhğı 76.632.798
Tapu ve Kadastro 9.561.850
Başbakanlık 3.054.160
İçişleri Bakanlığı 97.579.591
Sağlık Genel Müdürlüğü 15.255.006
Emniyet Genel Müdürlüğü 53.904.139
Danıştay 2.389.700
Dışişleri Bakanlığı 25.811.691
Biüm İşleri Dairesi 47.949.279
Adalet Bakanlığı 63.981.004
Milli Eğitim Bakanlığı 65.640.490
Bayındırlık Bakanlığı 50.098.046
Ticaret ve Tanm Bakanlığı 37.998.613
Deniz Bakanhğı 159.224.527
Milli Savunma Bakanhğı 604.410.798
Askeri Fabrikalar Genel Müdürlüğü 44.901.553
Jandarma Dairesi 222.852.171
I TOPLAM- 8.565.754.4.57
gQ Türk SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ
B Çizelgesi [31]
1330 (1914) Yılı Muhassasa (Özgülenmiş) Gelirleri
Fasıl 1-8 Vasıtasız vergiler toplamı 1.060.350.000
” 9-11 Damga, harçlar, kaydiyeler toplamı 140.000.000
” 12-17 Vasıtalı vergiler toplamı 489.710.000
” 18-23 Tekeller toplamı ■ 298.190.595
” 24-26 Sanat Okulu, Fırat ve Dicle vapurları
hasılatı, madenler toplamı 16.090.000
” 27-29 Devlete ait taşınmaz mallar satılan
eşyadan ve devlete ait ormanlardan
sağlanan gelir 51.000.000
” 30-31 Maktu (kesin) gelirler (Mısır ve
Zemliğ, Kıbrıs vergileri) 89.015.349
” 32-40 Sekizinci kısım toplamı 136.661.364
” 41-44 İstirdat (geri almacaklar) 43.262.500
” 45-48 Emekli kesenekleri toplamı 258.664.000
” 49 Özel gelirler 10.000.000
” 50 Aşar hissesi yardımı 60.000.000
GENEL TOPLAM 2.652.943.808
. Mülhak Bütçeler (1915 yılı genel bütçesi dışında kalmış bütçeler)

Vakıflar Bütçe^
Fasıl Kuruş
1-4 A Çizelgesi toplamı (gelirler) 89.221.569
1-10 B Çizelgesi toplamı (giderler) 89.124.121
Hicaz demiryolları
A Çizelgesi gelir toplamı 69.600.000
B Çizelgesi gider toplamı 67.656.756
Sağlık Bakanlığı
[31] Türkiye Büyük Billet Meclisi Kitaplığı; R. B. lOO-a/6, s. 30-32.

Ziraat Bankası
Gelir Toplamı ^ ^ 48.927.200
Gider Toplamı . i. 21.067.588
Emniyet Sandığı '

Hicaz Sağlık İdaresi

Osmanlı Seyr-i Sefain İdaresi (Denizyollan)

1916 Mali Yılı Bütçesi [32]

Bu mali yıla ait bütçe giderlerinde bir fazlalık görünmesine karşılık
gelirler de o oranda düşüktü. Daha öncede bildirildi^ üzere devletin dış
ülkelere olan borçları ve savaşta bulunması, Osmanlı Bütçesi’ni büsbütün
fena duruma düşürmüştü.
Bu yıl gider olarak bütçeye 3.972.472.045 kuruş konmasına karşılık
gelir olarak ancak 2.501.257.228 kuruş görünüyordu.
Askeriyeye (Silahlı Kuvvetlere) ayrılan bütçe ise;
Deniz Bakanlığı’na (Bahriye’ye) 160.201.517
Milli Savunma Bakanlığı’na 604.410.598

t• '
Askeri Demiryolları Genel Müdürlüğü’ne 146.181.000
Jandarma İdaresine 222.975.860 kuruş olarak

görünmekteydi.
[32] Türkiye Büyük Millet Meclisi Kitaplıg:ı; R. B. 100/7-a, 1332 Yılına Ait Bütçe
Kanunu.
1917 Mali Yılma Ait Bütçe

Bu mali yıla ait bütçe de Padişah Mehmet Reşat tarafından 28 Mart
1917 günü 19 maddeden oluşan bir açıklama emriyle meclislerden çıktığı
gibi onaylanmıştı.
Bu bütçeye bakılacak olursa muharebeler dolajnsıyla giderlerin daha
da arttığı ve fakat gelirlerde bir değişikük olmadığı göze çarpmaktadır.
1917 yılına ait giderler 5.330.451.155 kuruş

geür ise 2.358.416.598 kuruş olarak
görünmektedir.
Askeriyeye aynlan miktar ise

Deniz Bakanlığı’na 160.201.517
Milü Savunma Bakanlığı’na 604.410.798
Askeri Fabrikalara 97.214.363- .
Jandarma İdaresine 251.212.560 olarak ayrıl-
m işti.
1918 Maü Yıh Bütçesi
Bu yıla ait bütçenin uygulanmasma ait 29 maddeden oluşan açıkla

malarla, bütçe 28 Mart 1918 günü Padişah tarafmdan onaylanmıştı.
Bu yılda geür ve giderler arasmda büyük farklarla tamamlanan büt

çenin giderler bölümünde 51.969.711.99 lira olmasma karşılık, geür kay
raklarından 34.016.698.00 lira toplanması sağlanmıştı.
Bu bütçede :
Deniz Bakanhğı’na 1.704.057.60
Milü Savunma Bakanlığı’na 6.044.107.98
Jandarma Genel Komutanlığı’na 2.564.757.60 lira ayrıl-
mıştı.
Bu suretle dört yılık bütçe savaş içinde zamanında çıkarılmış, ancak

uygulanmasında giderlerin büyük bir bölümü normal harcamalara sarf
edilmişti. '
SİYASİ VE COĞRAFİ DURUM S3
Savaşın başlangıcından Mondros Mütarekesi'nin yapıldığı tarihe ka

dar devletin ordusuna sarf ettiği para 6.237.132.839 kuruş yani 62.371.328
Tl. idi. Buna ait ayrıntılı bilgi aşağıdadır : [33]
BİRLİKLER GÖNDERİLEN PARA

MİKTARI
Kuruş Para
1 nci Ordu 313.285.773
2 nci Ordu 629.478.300
3 ncü Kolordu Asker Alma Dairesi 35.539.195
4 ncü Ordu 1.183.665.843
5 nci Ordu 651.006.338
6 ncı Ordu 415.348.999 20
9 ncu Ordu 60.000.000
Yıldırım Ordular Gurubu 1.344.127.000
1 nci Kolordu Asker Alma Dairesi 140.835.816
3 ncü Kolordu Asker Alma Dairesi 35.539.195
4 ncü Kolordu Asker Alma Dairesi 1.355.570.570
6 ncı Kolordu Asker Alma Dairesi 50.840.045 20
9 ncu Kolordu Asker Alma Dairesi 5.250.000 -
J.O ncu Kolordu Asker Alma Dairesi 13.540.000
12 nci Kolordu Asker Alma Dairesi 11.882.551' 20
13 ncü Kolordu Asker Alma Dairesi 34'.642
Perakende Birlikler 227.849.069 20
Akdeniz Müstahkem Mevkii 32.277.653
Karadeniz Müstahkem Mevkii 44.699.663
TOPLAM 6.237.132.839
[33] Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi; 1/1, Kis. 11,
Dos. 57/A, Fih. 1-3.
Dış Kaknaylardan Abnan Borç Paralar ,

Birinci Dünya Harbi’ne girerken Osmanlı Devleti’nin mali durumu yu
karıda açıklandığı üzere çok kötü koşullar içinde devam ediyordu. Alman
ya’nın zorlamasıyla bu devletin yanında savaşa katılmayı uygun bulan
Osmanlı Devleti, bazı şartlar ileri sürmüş ve Almanya’dan mali yardımda
bulunmuştu. Ancak bu yardım bir hibe şeklinde değil, borçlandırılmak
suretiyle verilmişti. Almanya, savaşa devam etmesini istiyorsa Türkiye’
yi mali bakımdan da desteklemek zorundaydı. Türkiye’nin Almanya’dan
istediği toplam kredi yaklaşık olarak beş milyar markı buluyordu. Bunun
yuvarlak hesap dört milyarı verilmişti. Bu miktardan bir milyarı altın,
gümüş, Türk lirası ve mark olarak, üç milyarı hazine bonolanmn emanete
alınması suretiyle ödenmişti. Almanlar, bu parayı vermezlerse Türkiye’de
bir hükümet değişikliğine neden olacağmı ve bunun da Almanya’ya zarar
vereceğini çok iyi biliyorlardı. [34]
O günkü para fonuna göre bir Türk lirası 20 mark idi. Buna göre ve
rilen dört milyar mark ancak 200.000.000 Türk lirası tutmaktadır. [35 ]
Savaş yılları içinde devletin ordusuna sarf ettiği para tutarı yıllara
göre maaş ve tayinat olarak Ek-2 çizelgede gösterilmiştir. [36]
Sonuç
imparatorluğun son devresine ait ekonomik durumuna bakılacak olur

sa birbirini takip eden hükümetlerin hiçbirinin belirli bir hedefe dönük
ekonomik bir programa ve plana sahip olmadıkları göze çarpmaktadır.
, Ekonomik alandaki yapımları sadece günlük işlere tedbir almaktan ibaret
kalmıştır. Gerek daha önceki yıllarda ve gerekse son yıllardaki ekono
mik kalkınmanın bir sistem dahilinde yüıüdüğünü görmek mümkün değil
dir. . . ..
Bu duraklamanın bir diğer nedeni de, eskimiş verimini kaybetmiş bir

vergi sisteminin devam ettirilmesi olmuştur. Memleketin vergi yükü bu
günkü ölçülere göre çok zayıf ve genel gelir oranına göre % 13’ü köy hal
kına, % 87 payı ise şehir halkma isabet ediyordu.
[34] Bir Askeri Yardımın Anatomisi; Gnkur. As. T. ve Str. E. Bşk. lığ"!, Ankara,
Gnkur. Basımevi, 1977, s. 232.
[35] ATAŞE Arşivi; No. 1/77, Kis. 2082, Dos. 12, Fih. 1.
[36] ATAŞE Arşivi; No. 1/63, KIs. 1827, Dos. 9, Fih. 1-22.
Devlet’in gelirlerinin % 60 kadarı Düyun-ı Umumiye’ye ve askeri gi

derlere ödenince diğer cari giderler karşılandıktan sonra yatırıma ayrı
lacak paranın miktarı pek az kalıyordu.
Bu nedenledir ki Meşrutiyet’e kadar milli sermaye ekonomik hayata
etkili olmadığından yabancı sermayeye kapılar açılmıştı.
c. Ulaştırma
Osmanlı împaratorluğu’nun en bariz vasıflarından biri de hareketsiz
bir ekonomiye sahip bulunmasıydı. Ticari faaliyetler; İstanbul, İzmir,
Selânik, Beyrut gibi birkaç merkeze inhisar ediyordu. Bu limanlara gelen
malların pek azı yurt içerilerine sevk olunmaktaydı. Sanayi henüz geliş
memiş olduğundan hammadde isteği az, işçi hareketleri önemsizdi. İnsan
lar ancak askerlik veya memuriyet gibi zorunlu hallerde doğdukları yer
lerden ayrılıyorlardı. Geziler genellikle rağbet görmezdi. Denizyolların
dan başka genel taşıma araçlarınm bulunduğu 1911 yılında trenle gide
ceklerin sayısı, bütün İmparatorlukta 17 milyonu bulmamıştır. Mal taşı
malarında orantısızlık daha açık görülüyordu. O nedenle memleket kapalı
bir sistemden açık pazar ekonomisine geçememişti.
Bu yüzdendir ki demir, deniz ve karayolu ulaşımı gelişmemiş, ekono

mik kalkınmaya etken olan bu alanda çok zayıf kalmıştır. Ashnda mevcut
denizyollannm geçtiği yerler verimleri yapılan araştırma ve istatistiklerle
arttığı da saptanmıştır. Demiryolunun geçtiği bölgelerdeki Aşar (Zirai
üretimde onda bir alınan mahsul miktarı veya rayiç değerin artışı da
tarım üretimi üzerinde müspet sonuçlar alındığı anlamını taşımaktaydı.
(1) Karayolları : Osmanlı imparatorluğu’nda başarılı bir geliş

me göstermemiştir. Meşrutiyetken sonra her ne kadar yol yapımı Nafıa
Nezareti (Bayındırlık Bakanlığı)’nce planlanmış ise de; (hatta bir Fran
sız şirketi ile anayollar için bağlaşma yapılmış) araya Balkan Savaşı’nın
girmesi yürütümü engellemişti. O nedenle İmparatorluğun karayolu şe
bekesi, bazı valilerin özel gayretleriyle bir şeyler yapılmıştı. Bu yollar da
6-7 metre genişliğinde virajlı ve sağlam temelden yoksun olduklarından
motorlu araçların hareketine elverişli olmamıştı. [37]
[37] Türkiye îş Bankası Kültür Yayınlan, Osmanlı împaratorluğu’nun İktisadi

Şartlan, Tisa Basımevi, 1970 s. 111.
Bellibaşlı Karayolları
Trakya Yöresinde
— İstanbul - Edirne
— Gelibolu - Keşan - Kuleli Burgaz ve Keşan - Tekirdağ
Batı Anadolu’da
— İzmir - Manisa - Balıkesir - Bandırma
— İzmir - Bergama - Ayvalık - Edremit - Çanakkale,
— İzmir - Aydın - Muğla
— Afyon - Kütahya - Bilecik '
— Uşak - Kütahya - Bilecik
—< Afyon - İsparta - Antalya
Doğu Anadolu’da
— İstanbul - Ankara - Yozgat - Sivas - Erzincan - Erzurum
— Sivas - Malatya - Harput (Elazığ) - Diyarbakır - Bitlis
— Ankara - Kırşehir - Kayseri - Sivas
Güneydoğuya Uzanan Yollar ,

—^ Ankara - Kayseri - Niğde - Ulukışla - İskenderun
— Sivas - Malatya, Harput - Diyarbakır - Mardin - Nusaybin - Musul
ve Dicle üzerinden - Bağdat - Basra’ya giden yol. Bu yol Hanikin
üzerinden İran’a bağlanır.
— Diyarbakır - Urfa - Halep
— Adana - Halep - Lâzkiye, Halep - Humus - Şam - Kudüs
— Şam’dan Hicaz’a ayrılan yol
Karadeniz’den Güneye İnen Yollar

— İnebolu - Kastamonu - Çankırı - Ankara
— Sinop - Amasya - Sivas
— Samsun - Amasya - Tokat - Erzincan
— Giresun - Şebinkarahisar - Erzincan
— Trabzon - Gümüşhane - Erzurum Yollarından oluşuyordu. (Ha
rita : 3)
Bunlardan birinci sınıf yollar 7,5 metre genişliğinde muntazam şose

ler, ikinci sınıf yollar 5,5 metre genişliğinde araba yolu veya harap şoseler,
üçüncü sınıf yollar ise 4-5 metre genişliğinde toprak tesviyesi yapılmış
yollardı. Mevcut yolların uzunluğu tomlam olarak 18.335 kilometreydi.
Bunîann 4.450 kilometresi toprak yol olup, geri kalanı onanma muhtaç
durumdaydı. Trakya ve Batı Anadolu’daki yollar diğerlerine nazaran da
ha düzgündü. Doğuya giden şoselerin birçok yerleri adi araba yolu ha
linde kış nakliyatı imkânsız, fırtınalı ve karlı havalarda genellikle kapalı
olduğundan mekkâre ulaşımı dahi güçleşirdi. Güneydoğu’ya inen yollarda
aynı vasıfta olmakla beraber kış zorluğu pek görülmediğinden bir aksak
lık olmazdı. Yalnız Fırat ve Dicle nehirlerinden geçiş, pek ilkel araçlarla
yapılmaktaydı.
Mevcut taşıma araçlan, kağnı, tek atlı araba, çift atlı araba, manda
arabası, öküz arabası, at, katır, deve, eşek, kamyonet, kamyon ve rö
morklu kamyondan oluşmaktaydı. Bu araçlar ülkenin yol durumlarına göre
bölgelerde yerli olarak yapılmakta, az miktardaki motorlu araçlar yurt
dışından gelmekte, daha çok batıdaki şehir merkezleri ve askeri birlikler
de bulunmaktaydı. [38]
(2) Demiryolları; Kınm Savaşı’ndan sonra Osmanlı İmparator-
luğu’nda demiryolu yapımı başlamıştı. Verimli bir yatırım haline gelen
demiryolu işletmeciliği, ecnebi sermayeyi İmparatorlukta iş sahaları ara
maya sevk ettiği için, 1856 yılında iki hattın yapımı sebebiyle ilk müracaat
lar başlamıştı. Ana ve tali hatları olarak 1914 yıhnda 610 kilometreye
ulaşan demiryollan şöyle gelişmişti. (Harita: 3)
— İzmir - Aydın - Eğridir demiryolu inşası 1856 yılında bir İngiliz
şirketine verilmiş olup, 1866’da Aydm’a, 1896 yılında Eğridir’e ulaşmıştı.
Bu hattan Buca’ya, Seydiköye, Ödemiş’e, Tire’ye, Söke’ye ve Çivril’e ayrı
lan kollar vardı.
— İzmir - Alaşehir - Afyon demiryolunun inşası 1863’te Fransızlara
verilmiş, bu hat 1873’te Alaşehir’e, 1897’de Afyon’a ulaşmıştı.
— Manisa - Balıkesir - Bandırma demiryolunun yapımı da yine Fran-
sızlara verilmiş ve 1912 yılında işletmeye açılmıştı.
Trakya'da (Şark Demiryolları)

— Sirkeci - Edirne demiryolu; bu hattın yapımına Sultan Abdülaziz
tarafından ilk defa kurulan Nafıa Nezareti’nce (Bayındırlık Bakanlığı)
karar verilmiş, 1869 jnimda Şark Dendryolu Ortaklığı’na girerek 1870’te
üıüleburgaz’a, 1879 da Edirne’ye ve 1912’de de Alpulludan Kırklareli’ne

uzatılmıştı. Kuleli Burgaz’dan Mandıra’ya ayrılan bir kolla da Batı Trakya
ve Makedonya’ya uzanmaktaydı.
Anadolu’da (Anadolu - Bağdat Demiryolu)

— Haydarpaşa - Eskişehir - Ankara ve Eskişehir - Afyon - Konya
demiryollan devlet sermayesiyle başlatılmış, 1873’te İzmit’e ulaşmıştı.
1880 senesinde Almanlara verilerek, 1889’da kurulan Anadolu demiryolu
kumpanyası 31 Kasım 1892’de ilk treni Ankara’ya ulaştırmıştı. 1896’da
da Eskişehir - Konya arasını tamamlayarak işletmeye açmıştı. Bu hattın
Arifiye - Adapazan - Alayunt, Kütahya kolları vardı.
— Konya - Adana - Selimiye - Nusaybin - Musul - Bağdat yolu ise
Ingilizlerin, Almanlann Irak bölgesine sokulmalarını istememeleri üzeri
ne geciktirilerek 1903’te Almanlara verilen imtiyaz ile yapımına 1910’da
başlatılmıştı. Bu hat, Karapınar - Durak arasındaki Toros, Osmaniye - Ra-
co arasındaki Amanos tünelleri ve Fırat Köprüsü müstesna, 1914 yılında
ancak Telepyaz’a ulaşabilmiş, yapımına devam ediliyordu. [39]
Doğu Anadolu’nun yurt içi ile demiryolu bağlantısı büyük önem taşı
, dığı için, 1916 yılında zamanın Harbiye ve Maliye Nazırı Talât Paşa’nın
teklifi. Sadrazam Mehmet Sait Paşa’nın onayıyla 24 numaralı Divan-ı
Huma3uın Yasası ile Res’ül - ayından Diyarbakır’a kadar uzatılacak de
miryolu yapımı için, yapan şirkete verilmek üzere bir milyon liralık ilave
bir bütçe kabul edilmişti. [40]
— Halep - Riyat ve Humus - Trablus - Şam demiryolu hattının inşa
ve işletmesi imtiyazı 1887 - 1905’te Fransızlara verilmişti. Gerek askeri
ihtiyaçlar ve gerekse Müslümanlık düşünceleriyle 105 santimetre geniş-
liğindeydi.
— Şam - Der’a - Medine hattının yapılmasına lüzum görülmüş ve

1903’te yapımına başlanmıştı. İane ve devlet parası ile yapılan bu hat,
Türk ve Alman mühendislerinin gözetiminde 1908’de işletmeye açılmıştı.
— Beyrut - Şam - Nizip - Hayfa - Der’a - Eski Şam - Akabe - Nab-

lus - Mesudiye - Birüssebi hatlarını Fransızlar, Yafa - Kudüs Hattını da
îngilizler yapmış ve işletmişlerdi.
[39] Atasü, Abendi; Büyük Harpte Demiryollarının Askeri Rolleri ve Yarma Ha-
zırlamşlan^ İstanbul, As. Basımevi, 1939.
[40] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 844, Dos. 847, Fih. 5-3.
ı(3) Suyolîan : Üç tarafı denizle çevrili, 15 bin kilometreyi ge

çen kıyılara sahip Osmanlı İmparatorluğu’nun deniz nakliyatı % 90 ora
nında yabancı teknelerle yapılmaktaydı.
Gemi Sayısı 1.000 Milyon Tonilato

İtibariyle
Türk gemileri (tekne) 44,7 4,42
Yabancı gemiler 31,0 37,41
oluyordu.
Yukarıda görüldüğü üzere Osmanhlarm adet itibariyle çoksa da, yel

kenli, taka, mavna ve salapurya gibi küçük parçalardan oluşuyordu. Bu
harlı gemileri pek mahduttu. Deniz tarihinde isim yapmış bir milletin bu
acıklı hale düşmesinin birçok sebepleri vardı. Başlıcası buharlı gemicilikte
yapılmış olan gelişmeye iştirak edilmemesiydi. XX. yüzyılın başlanna ka
dar geçmiş zamanların araçlarını kullanmayı terk edememesiydi.
Devletin ön ayak olmasıyla kurulan deniz nakliyatı teşebbüsü, İngil

tere’den satın alman buharlı gemilerle başlanmıştır. Böylece ilk “Osman
lI Anonim Şirketi” kurulmuştu. “Şirketi - Hayriye” adını alan bu şirket
deniz ticaretinde önemli rol oynamıştı. 1910 yılından sonra devletin hima
yesinde birçok şirketler kurulmuştu. Harbiye Nezareti’ne (Milli Savun
ma Bakanlığı’na) bağlı “Seyri Sefain İdaresi” (Deniz Nakliyatı İdaresi)’
ilin ve özel şirketlerin 1913 - 1914 yıllarındaki miktarı, irili ufaklı olarak
396 olup gemi tonajı 108.399 tonilatoya ulaşmıştır.
PTT işleri de, eskiden beri bir devlet tekeli altında yürütülmüştür.
Tanzimat’ın ilanına kadar daha çok devletin gönderileri için kullanılan
postalar, sonraları halkın geniş istifadesine açılmıştı. Böylece, PTT Neza
reti (Bakanlığı) sorumluluğunda gelişen bu hizmet İngiliz ve Amerikan
sermayeli bir şirkete verilerek sürdürülmüştü.
Posta ve telgraf işlerinde, son gelişmelerle elde edilen gelir, 1913

1914 yıllarında posta hizmetlerinde 33,7, telgraftan 46,6 milyon kuruş ol
muştu. [41]
[41] Efden, Vedat; Osmanlı împaratorlugu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir

Tetkik, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınlan, 1970, s. 172.
C. ASKERİ GÜÇLER ’'
1. Türk Silahlı Kuvvetleri

a. Kara Kuvvetleri Kuruluş ve Konuşu (Banş ve Sefer)
Türk ordusunun kara savaş birlikleri, o zamanki deyimlere göre, ni
zamiye, redif, müstahfız kuruluşlanyla, Hamidiye sücari tümenleri, gö
nüllü askerler, jandarma zaptiye alayları ve bir kısım geri teşkillerden olu
şuyordu.
Nizamiye Birlikleri; askeri yükümlülüğe bağlı ordunun muvazzaf kuv
veti olup, barış kadrosuyla kuruluydu. Belli hizmet sürelerini bitirince
ihtiyat er durumuna geçerlerdi. Bir sefer halinde çağırılmakla ordunun
barış kadrolarını sefer kadrolarına yükseltirlerdi. Ordunun düzenli eği
tilmiş en güçlü kuvvetiydiler.
Redif Birlikleri; ihtiyattık sürelerini tamamlamış erlerden oluşuyor
du. Bu birliklerin savaş, silah ve malzemesi bulunduklan bölgelerin redif
depolannda muhafaza olunurdu. Görevlendirilen subayların emir ve ko
mutasında 20-40 kişilik gruplar halinde silah altında toplanıyorlardı. Bu
birlikler barış devresinde askerlik daire ve şube görevlerini de yürütüyor
lardı. Farklıhkları, terhislerinden 6-16 yıl sonra redif birliklerini meyda
na getirdikleri için yeni savaş tekniğinden yoksundular.
Müstahfız Birlikleri; barışta hiçbir birliğe sahip olmayan fakat ih
tiyaç halinde seferde en yaşlı erlerin oluşturduğu teşkillerdi.
Hamidiye Süvari Tümenleri; yurdun doğu bölgesindeki aşiretlerden
kurulmaktaydı. Sefer halinde redif birlikleri gibi erleri silah altına al
makla tümenler halinde göreve sevk edilirlerdi. Bunlar muvazzaf asker
^ durumunda değildiler.
Gönüllü Askerler; 18 yaşından az, 36 yaşından yukarı olmayan ve
kendi isteğiyle göreve katılanlara denilirdi.
Jandarma Zaptiye Alayları; Harbiye Nezareti’ne (MSB) bağlı ol

mak üzere meydana getirilmişti. Yurda dağılmış durumda değişik sayı
larda taburlardan kurulu 30 alay ve 5 bağımsız taburdu.
Geri hizmet birlikleri ise, ordunun lojistik desteğini sağlayan, ordu
lar emrindeki ulaştırma güçleriydi. Taburlar halindeki bu birlikler tertip
erlerinin getirdikleri mekkârelerle kurulurdu. Seyyar ordu için sıhhi
birlik ve tesis hiç düşünülmemişti. Yurt içerisindeki mevcut hastaneler
den yararlanılırdı. Ordular bünyelerinde mevcut olan sanayi taburları da
kunıluşların, giyim ve kuşamlarıyla uğraşırdı.
SİYASİ VE COĞRAFÎ DÜRÜM 91'
İkinci Meşrutiyetten sonra yurt savunmasının sağlam temellere da-

yandıniması ve günün savaş isteklerine uygun bir biçimde ordu birlikleri
nin donatılması düşünülmüş ve öncelik verilmişse de gerçekleştirilmesi
gereken bu tasarı, ağır cereyan etmişti. Bu yüzden çok birliklerin silah
ve teçhizatı yenilenemedi ve noksan kaldı.
II.Abdülhamit iktidarının sonlarına doğru bir miktar seri ateşli top
ve ağır makineli tüfek alındı ise de; birliklere dağıtılıp eğitimi yapıla
madığından, Avrupa orduları düzeyine getirilmeleri sağlanamamıştı.
1910 yılından başlamak üzere yürürlüğe konulan, yeniden teşkilatlanmayı
gerçekleştirecek yönetmelik ile Türk Kara Kuvvetleri barış ve sefer kad-
rolannı uygulamaya başlamıştı. Yeni düzenlemede ordu komutanlıkları,
ordu müfettişliklerine dönüştürüldü. Bölgelerindeki bütün kuruluşların
eğitim ve seferberliklerinden sorumlu tutuldu. Uygulanan bu yönetmelik
kolordu teşkilatını getirdi. Üç veya dört tümen bir emir ve komuta altına
alınarak kolordu komutanlıklarının sevk ve idaresine verildi. İdari işler
de ordulardan alınarak kolordulara bırakıldı. Yapılan değişikliğin en bü
yük önemi üçlü örgüt sistemini getirmesiydi. Buna göre barışta piyade
alayları iki tabur halinde kuruluyor, seferde kadro halinde olan taburla
rını seferber etmekle müşekkel hale sokuyorlardı. Topçu alayları da aynı
şekilde top ikmali yapıldığında üçüncü taburlarını kuracaklardı. Her pi
yade alayına bir makineli tüfek bölüğü, tümenlere atlı ve bisikletli birlik
lerin verilmesi planlanmış ise de uygulanamamıştı.
Bunlann dışında kolordu bölgelerinde ağır topçu, inzibat, demiryolu,
itfaiye, sanayi, muhafız ve hecin süvari bölükleri gibi çeşitli birlikler de
bulunacaktı. Redif ve müstahfız birliklerde bir değişiklik olmamıştı. [42]
Kara ordusunun barış kuruluşu kuruluş l’de olduğu gibiydi. 1914
yılı başlannda dört ordu müfettişliği bulunuyordu. Biri bağımsız 13 ko
lordu, olmak üzere otuz sekiz piyade tümeni, (ikisi bağımsız) dört ihtiyat
süvari tümeninden oluşuyordu. Ayrıca Karadeniz, Çanakkale, İzmir, Ça
talca, Edirne, Erzurum müstahkem mevkiler vardı.
Tümenler, üç piyade ve bir topçu alayından oluşmaktaydı. 1 nci, 2
nci, 3 ncü, 9 ncu ve 11 nci kolordulara ilave olarak üçer alaylı birer sü
vari tugayı eklenmişti. Ayrıca 11 nci Kolordu’nun Van Süvari Tugayı
vardı. Her kolordunun birer obüs taburu vardı. Fakat top olmadığından
yalnız üç kolordununki tamamlanmıştı. Kolorduların birer assubay ör- ■
nek taburu, istihkâm ve ulaştırma taburları bulunuyordu. Muhabere teş
kilatı yok gibiydi. Yalnız 1 nci Kolordu’da biri telli diğeri telsiz olan iki
telgraf bölüğü vardı.
[42] Balkan Harbi; c. I, Genelkurmay Askeri Tarih vc Stratejik Etüt Başkanlığı,

Ankara, Gnkur. Basımevi, 1970, s. 80-92.
Harbiye Nezareti’no (MSB) bağlı 7 nci Yemen Kolordusu ile 21 nci

ve 2 noi tümenler vardı.
Buna göre Kara Kuvvetleri’nin Konuşu da şöyleydi (Kroki : 1)
Harbiye Nezareti (MSB) İstanbul
1 nci Ordu Müfettişliği İstanbul
1 nci Kolordu İstanbul
1 nci Tümen İstanbul
2 nci Tümen Istanbul-Hadımköy
3 ncü Tümen Istanbul-Üsküdar
2 nci Kolordu Edirne
4 ncü Tümen Edirne
5 nci Tümen Edirne
6 ncı Tümen KIrklareli
3 ncü Kolordu Tekirdağ
7 nci Tümen Tekirdağ
8 nci Tümen Babkesir
9 ncu Tümen Çanakkale
4 ncü Kolordu İzmir
10 ncu Tümen İzmir
11 nci Tümen Denizli
12 nci Tümen Burdur
5 nci Kolordu Ankara
13 ncü Tümen Ankara
14 ncü Tümen Kastamonu
15 nci Tümen Yozgat
2 nci Ordu Müfettişliği Şam
6 ncı Kolordu Halep
16 ncı Tümen Adana
24 ncü Tümen An tep (Gaziantep)
26 ncı Tümen Halep
8 nci Kolordu Şam
23 ncü Tümen Humus
25 nci Tümen Şam

27 nci Tümen Hayfa
Bağımsız 22 nci Tümen Mekke
3 ncü Ordu Müfettişliği Erzincan
9 ncu Kolordu Erzurum
17 nci Tümen Bayburt
28 nci Tümen Erzurum
29 ncu Tümen Erzurum
10 ncu Kolordu Erzincan
30 ncu Tümen Erzincan
31 nci Tümen Erzincan
32 nci Tümen Sivas
11 nci Kolordu Elâzığ
18 nci Tümen Elâzığ
33 ncü Tümen Van
34 ncü Tümen Muş
İhtiyat Tümenler
1 nci İhtiyat Süvari Tümeni Hınıs
9 ncu Kor.’a bağlı
2 nci İhtiyat Süvari Tümeni Karaköse
3 ncü İhtiyat Süvari Tümeni Erciş
11 nci Kor.’a bağlı
4 ncü İhtiyat Süvari Tümeni Viranşehir
4 ncü Ordu Müfettişliği Bağdat
12 nci Kolordu Musul
35 nci Tümen Musul
36 ncı Tümen Musul
13 ncü Kolordu Bağdat
37 nci Tümen Bağdat
38 nci Tümen Basra
Arabistan’daki Birlikler :
7 nci Kolordu San’a
39 ncu Tümen San’a . .
40 ncı Tümen Hudeybe
Bağımsız 21 nci Tümen - ’ Epha -
Karadeniz Boğazı Müstahkem Mevkii; 1 nci Kolordu’ya bağlı

Akdeniz Boğazı Müstahkem Mevkii; 3 ncü Kolordu’ya bağlı
Edirne Müstahkem Mevkii: 2 nci Kolordu’ya bağlı
Çatalca Müstahkem Mevkii: 1 nci Kolordu’ya bağlı
İzmir Müstahkem Mevkii: 4 ncü Kolordu’ya bağlı -
V
Erzurum Müstahkem Mevkii: 9 ncu Kolordu’ya bağlı idiler.
Kara ordusunun sefer kuruluşuna yükselmesi 3 Ağustos 1914’te se

ferberlik ilan edilmesiyle başlamıştı. Başkomutanlık Vekâleti’ne general
rütbesi verilen Enver Paşa getirilmekle Başkomutanlık Karargâhı oluş
turuldu. Alman general Bronzat von Şellendorf Birinci Başkanlığa, Kur
may Albay Hafız Hakkı, İkinci Başkanlığa atandı. Başlangıçta 7 şubeden
oluşan karargâhta, sefer yılları içerisinde şube adedi 36’ya kadar yük
seltildi. -
Seferberliğin ilanım takip eden günlerde öngörülen değişikliklerden

sonra kuruluş 2’de görülen birlikler konuş yerlerinde seferberlikleri
ni ikmale yöneldiler. [43]
Bu kuruluşa göre Seferi Türk Ordusu; dört ordu halinde on üç kolor

du (biri bağımsız), otuz sekiz tümen (ikisi bağımsız), dört ihtiyat süva
ri tümeni, bir süvari tümeni, bir Van İhtiyat Süvari Tugayı, bir Van Jan
darma Tümeni, beş müstahkem mevki (Karadeniz, Akdeniz, Çatalca, İz
mir, (İzmir, İzmir Havalisi Komutam’mn emrinde) Erzurum (3 ncü Ordu
emrinden) ve İzmir, Irak Havalisi Komutanlığı ile Donanma Komutan-
hğı’ndan oluşmuştu.
[43] Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi; c. I, Genelkurmay Askeri Tarih ve

Stratejik Etüt Baskanlıg;!^ Ankara, Gnkur. Basımevi, 1970, s. 186.
Bu kez tertip şöyleydi:

1 nci Ordu: İstanbul
' 1 nci Kolordu (1 nci, 2 nci ve 3 ncü tümenler)
2 nci Kolordu (4 ncü, 5 nci ve 6 ncı tümenler)
3 ncü Kolordu (7 nci, 8 nci ve 9 ncu tümenler)
4 ncü Kolordu (10 ncu, 11 nci ve 12 nci tümenler)
2 nci Ordu: İstanbul ^

5 nci Kolordu (13 ncü, 14 ncü ve 15 nci tümenler)
6 ncı Kolordu (16 ncı, 24 ncü ve 26 ncı tümenler)
3 ncü Ordu: Erzurum.

9 ncu Kolordu (17 nci, 28 nci ve 29 ncu tümenler)
10 ncu Kolordu (30 ncu, 31 nci ve 32 nci tümenler)
11 nci Kolordu (18 nci, 33 ncü ve 34 ncü tümenler)
1 nci, 2 nci, 13 ncü Kolordu (37 nci Tümen) .
İhtiyat Süvari Kolordusu (1 nci, 2 nci, 3 ncü ve 4 ncü tümenler)
Van Jandarma Tümeni
2 nci Süvari Tümeni
Erzurum Müstahkem Mevkii Komutanlığı _ n ■ ’ .v*
Van İhtiyat Süvari Tugayı
4 ncü Ordu: Şam

8 nci Kolordu (23 ncü, 25 nci ve 27 nci' tümenler)
12 nci Kolordu (35 nci ve 36 ncı tümenler)
* Irak ve Havalisi Komutanlığı (38 nci Tümen) ^
Jandarma ve Sınır Birlikleri,
Donanma Komutanlığı,
7 nci Bağımsız Yemen Kolordusu (39 ncu ve 40 ncı tümenler)
22 nci Bağımsız Tümen (Hicaz’da)
21 nci Bağımsız Tümen (Asir’de)
Akdeniz Müstahkem Mevkii Komutanlığı
■ Karadeniz Müstahkem Mevkii Komutanlığı
Çatalca Müstahkem Mevkii Komutanlığı
İzmir Havalisi Komutanhğı'ndan oluşturuldu.
Seferberlik hazırlıkları, yeni birliklerin teşkiline meydan vermemek

ve mevcut birliklerin kadrolarını arttırmamak suretiyle seferi duruma
geçmeyi sağlayacak düzende yapıldığından; ordu, kolordu ve tümenlerin
kuruluşlarında bir fark olmamıştı. Yalnız, çoğunluktaki tümenlerin pi
yade alayları üçer tabura, taburlar da dörder bölüğe çıkmıştı.
Alayların çoğunda, banşta, mevcut olmayan ikişer tüfekli makineli
tüfek bölükleri, tümenlerde bağlı birliklerle cephane kolları kurulmuştu.
Seferi teşkilatta 9 ncu ve 11 nci kolorduların süvari tugaylarından
Doğu Cephesi’nde bir nizamiye süvari tümeni batıda da ayrıca bir süvari
tugayı kurulmuştu.
Sınır ve seyyar jandarma birliği olarak 3 ncü Ordu bölgesinde ikişer
bölüklü 22 sınır taburu kurulmuştu.
Seyyar jandarma birlikleri de, seferberlik planına göre yalnız doğu
bölgesinde Van Seyyar Jandarma Tümeni kurulabilmişti. Kurulmakta
olan jandarma birlikleri ise, taburlar ve alaylar halinde kıyı korumasına
ve müstahkem mevki komutanlıklarına verildiler. Bazı sınır birlikieri de
bunlarla takviye edilmişti.
Her kolordu bölgesinde 5-10 seyyar jandarma taburu önemine göre
3 ncü Ordu bölgesinde 22 seyyar jandarma taburu teşkil edilmişti. Sınır
birlikleriyle beraber mevcutları 250.000 kişiye ulaşıyordu. [44]
b. Deniz Kuvvetleri Kuruluş ve Konuş (Banş ve Sefer
^ Deniz Kuvvetleri bu dönemde kara ordusundan daha iyi durumda

değildi. Sultan Aziz’in tahttan indirilmesine katıldıkları gerekçesiyle Ha
liç e kapatılan gemiler, her türlü eğitim ve tatbikattan uzak bırakılmış
tı. 3 muharebe gemisi, 2 kruvazör, 2 torpido kruvazörü, 8 muhrip, 10
torpidobot, 17 gambot, 17 motorgambot olmak üzere 100.000 tonilatoluk
59 parçadan oluşuyordu. Ayrıca silahlandırılmış 6 adet yat mevcuttu.
Bir de 20.000 tonilatoluk taşıma gemisi bulunuyordu.
Muharebe gemileri çok eski olduklarından zamanın savaş usul ve

tekniğine ayak uyduracak vasıfta değildi. Duyulan şiddetli ihtiyaç kar-
şısmda Ingiltere ve Fransa’ya yeni muharebe gemileri sipariş edildi. An
cak Ingiltere Hükümeti’nin koyduğu ambargo nedeniyle beklenen Reşa
diye ve Birinci Sultan Osman gemileri Deniz Kuvvetleri’ne katılamadı.
Sultan Osman 27.000, Reşadiye 23.000 tonilatoluktu. Süratleri 21-22 mil
di ve 305-340 milimetrelik toplara sahiptiler.
[44] a. s- e.; s. 173-175.

Birinci Dünya Harbi’ne yakın günlerde Almanya’dan katılan Goe-

ben (Goben) Muharebe Kruvazörü ile Breslau (Breslav) Kruvazörü, ton
itibariyle siparişi yapılıp alınamayan gemilere eşit idi. Ancak Goben (Ya
vuz) 28 mil süratle büyük ümitleri üzerinde topluyordu.
Hamidiye ve Mecidiye kruvazörleri iyi durumdaydı. Torpito kruva
zörü olan Peykişevket ve Berkisatvet, muharebe filosunda kullanılıyor
lardı. On torpitobotun süratleri iyi ve yeni durumdaydılar. Keşif ve em
niyet işlerinde görev yapıyorlardı. On yedi gambot da kıyı koruma hiz
metlerinde kullanılmaktaydı.
0 günkü olanaklara göre Deniz Kuvvetleri, Amiral Luipos komuta
sında beheri dörder gemiden ve iki muhrip ila iki torpido tümeninden
oluşmaktaydı. Donanmaya Yavuz ve Midilli katıldıktan sonra kendisine
Donanma Komutanlığı görevi verilen Amiral Souchon (Suşon) komuta
sında (9 Eylül 1914):
1 nci Tümen : Yavuz, Turgut Reis, Mesudiye gemileri.
2 nci Tümen : Midilli, Hamidiye, Mecidiye, Berkisatvet kruvazör
leri.
3 ncü Tümen : (Filotilla) Muhriplerden kurulu iki takım.
Gambot ve Motor gambotlar. Torpidobotlar (Donanma emrinde).
Mayın dökücü (Nilüfer), onarım gemisi (Tirimüjgân),
Mayın Arama Tarama Tümeni (altı gemi Karadeniz Boğazı’ndan)
deniz silah ve araçlarıyla sefer kadro kuruluşu meydana gelmiş
ti. [45]
c. Hava Kuvvetleri Kuruluş ve Konuş (Banş ve Sefer) [46]
1910 yılında Avrupa’da havacılıkta büyük bir gelişme olmuş, bu
gelişme askeri alanda geçmişdi. Bu gelişmeyi yakından izleyen Osmanlı
Hükümetinin o zamanki Milli Savunma Bakanı Mahmut Şevket Paşa’nm
emirleriyle 1911 yılında Genelkurmay Başkanlığı’na askeri havacılıkla
uğraşacak bir şube kurulmuştu.
1912 yılında İstanbul’da YeşUköy’de bir Hava Uçuculuk Okulu açıl
mış, uçuş eğitimi için iki subay Fransa’ya, havacılıkta ileri gitmiş mem
leketlerde inceleme yapmak, uçak, balon almak üzere bir kurul Avrupa’
ya gönderilmişti.
Uçuş eğitiminden dönen subaylarla ve Fransa’dan alınan uçaklarla
Yeşilköy’de pilot ve rasıt (gözetleyici) yetiştirilmesine başlanmıştı. Ay
rıca Fransa ve Ingiltere’ye uçuş eğitimi için subaylar gönderilmişti.
[45] Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, c. Vni, Dz. Harekâtı, Ankara Gnkur.
Basımevi, 1976, s. 52.
[46] Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, c. IX, Hv. Kuvvetleri Harekâtı, An
kara, 1969, s. 17, 18.
Avrupa’dan dönen kurul, Fransa, Almanya ve İngiltere’ye uçak

malzeme ve bir de balon sipariş etmişti. Fakat Türkiye’de havacılığın ge
lişmesi için büyük bir çaba gösterilirken. Gazi Ahmet Muhtar Paşa’nın
kurduğu kabinede Milli Savunma Bakanhğı’na Nazım Paşa getirüdi. Na
zım Paşa Yeşilköy’de kurulan Havacılık Okulu’na gerekli ödenekleri ver
mediğinden bu gelişme durmuştu. Bu nedenle Balkan Savaşı’na katılan
Osmanlı ordusu havacıları görev yapamamışlardı.
Enver Paşa Milli Savunma Bakanı olunca askeri havacılık teşkilatı
yeniden ele alınmış eğitim ve personelin yetiştirilmesi için Fransa’dan
Hava Yüzbaşısı Dogois anlaşmalı olarak Yeşilköy Hava Okulu’na mü
dür olarak getirilmişti. Dogois, Fransa’dan satın alman 6 Gordon, 6
Mardon ve sonradan alınan 3 Ferman uçağıyla pilot yetiştirme işine hız
vermiş, havacılığın gelişmesini ele almıştı. Bu arada Fransa’dan uçak
tedarik edilemeyince Almanya’dan 12 uçak getirtilmişti.
d. Sevk ve İdare ve Eğitim Usulleri

Meşrutiyet’in ilamna kadar Türk ordusunda, savaş isteklerine göre,
güçlü bir sevk ve idare, eğitim yapılamıyordu. Zamanın padişahı Abdül-
hamid’in kuruntusu ordunun eğitim görmesini engelliyordu. Hatta bu
devrelerde Almanya’dan getirilen eğitim ekiplerinden gerektiği gibi fay-
dalanamıyordu.
Ordunun sevk ve idare kademelerinde görevli general ve üst subay
ların, yaklaşık olarak % 50’si alaylı (orduda erlikten itibaren yükselerek
yetişen), % lO’u kâtiplikten getirilmiş, geri kalanı okullardan yetişen
lerdi. Okuldan yetişenler ancak Alman eğitim ekiplerinin getirdiği yeni
liklerden yararlanma olanağına sahip olabilmiş ve stratejik, yüksek ko
muta ve idaredeki bilgilerini artırabilmişlerdi. Bunun dışındaki subay
ların birlik sevk ve idaresi yok denecek derecede noksan bulunuyordu.
Harp Akademisi’nin uyguladığı yetiştirme sistemide, Batı ülkelerinin
Harp Akademeleri’nde gösterilenlere tamamen aykırı idi. Buna rağmen
savaş tekniğinin gerektirdiği bir planı düzenleyecek ve uygulayacak kişisel
zekâ ve yeteneklerle kendini gösteren subaylarda yok değildi.
Küçük birliklerde, bölük ve taburlarda, yalnız disiplin ve görev sevgi
si vardı. Fakat yeni savaş silah ve araçlarından bunların ortaya koyduğu
etkUerden eğitilmedikleri için haberleri yoktu. En büyük meziyetleri ge
leneksel zekâ ve cengâverliğe sahip oluşlarıydı. Ne var ki bu gelenekleri
sonraları emir ve idaredeki yolsuzluklar yüzünden bozuldu. En küçük bir
liklere kadar giren jurnalcilik ordu disiplinini daha da bozmakla tüm mo
rali çökertmişti. Oysa, orduya yetenekli subay yetiştirmek için askeri orta
okul ve liseler kurulmuş, İstanbul’da Pangaltı’da piyade ve süvari yetiş
tiren Harp Okulu, Halıcıoğlu’nda topçu ve istihkam subayı yetiştiren, As

keri Mühendishane-i Berriyu Hümayun denilen Topçu Okulu bulunuyor
du. Yalmz bu tarihlerde yedek subay yetiştiren kurumlarla. Alman Eği
tim Ekibi Başkanı von der Goltz Paşa’mn sürekli ısrarlarına rağmen
piyade ve topçu atış okullan açılamamıştı.
1909 yılına kadar bu görünümde olan ordunun yeni teşkilatlanması,
sevk ve idare ve eğitimin düzenlenmesi ve geüştirilmesi lüzumunu artık
kendini hissettirince, Abdülhamit’in son senelerine doğru, her ordu mer
kezinde harp okullarının açılması yoluna gidilmişti. Programlar zamanın
gereklerine uygun bir şekilde yapıldı. Bu okulların yanısıra, piyade, topçu
atış okullarıyla, astsubay ve yedeksubay okulları açılmak suretiyle subay
ların eğitim, atış ve tatbikatları yaptırılmakla güçlendirilmeleri, keza or
dunun ihtiyacı bulunan astsubay ve yedeksubaylarm yetiştirilmeleriyle
ordu kadrolarma katılmaları sağlanmış oldu. Dolayısiyla bu merkezlerde
örnek tabur ve alaylar teşkil edilmeklede okullarda eğitim görmüş bu ele
manların harekât alanmda, birlik sevk ve idaresinde bilgi sahibi olmaları
gerçekleştirilmiş oldu. Öyleki: Yüksek kabiliyet gösteren subaylar Av
rupa’ya gönderilmekle ordular güçlendirilmişti. Aynca, bunlarla da yeti-
lilmeyip, ordunun teknik eleman ihtiyacını karşılamak üzere sağlık, vete
riner tatbikat okulları, küçük ölçüde harita, demiryolu, ulaştırma ve telsiz
telgraf okullan da hizmete sokulmuştu. [47]
Tüm bu atılımlar yapılagelirken İmparatorluk iki kez Yemen, üç kez
A.rnavutluk, Karadağ olaylan ve en son İtalya Savaşı’na girme zorunlu
luğunda bırakılmıştı. Bu nedenle ordu kadrolanndaki güçlü savaş araç ve
gerecinin büyük bir kısmını elden çıkarmış, maddi ve manevi kudretini
tcaybetme dunımuna düşürülmüştü.
Ordu Balkan Harbi’ne bu görünüm içerisinde girmişti. Er ve subay
mevcudu haliyle eksilmişti. Seyyar ordu birliklerinin noksan olan er ve
subay kadrolan yedek eğitimi görme olanağından yoksun personelle ikmali
zorunluluğunda kalınmıştı. Deniz Kuvvetleri de kara ordusundan daha
iyi durumda değildi. Silahh Kuvvetlerin hah bu iken, devletin savaş ordu
sunun büyük bir kısmını teşkil eden Redif birlikleri de devrin savaş is
teklerine göre eğitilmemişlerdi. Sonuç olarak; ordu genel bir savaşı ba
şaracak güçte bulunamamış o nedenledir ki Balkan Harbi’ne mecbur edi
len ordu, yenilmekten kendini kurtaramamıştı. (Yenilmenin asıl ana se-,
bebi, sevk ve idare ve eğitim eksikliği, dolayısıyla komutan ve subaylarm
tatbiki alanda kıtalarına hâkim olamamalarından ileri geldiği söylene
bilir).
[47] Gnkur. As. T. ve Str. E. Bşk. lığı, Balkan Harbi, c. I, Ankara, Gnkur. Ba
sımevi, s. 129.
Balkan Harbi’nden sonra, Ahmet İzzet Paşa’nm Harbiye Nazırlığı za

manında görülmüş eksikliklerin giderilmesi için güçlü tedbirler alınmaya
geçilmişti. Sadrazam Mahmut Şevket Paşa’nm girişimiyle 14 Arahk 1913’
de Alman generali Liman von Sanders’in başkanlığında Türkiye’ye bir
heyet getirilmiş ve ordunun geliştirilmesi ve düzenlendirilmesiyle görev
lendirilmişti. Sonraları 1 nci Ordu Komutanlığı’na atandırılan bu general
Askeri Şura üyesi görevi de verilmekle Silahh Kuvvetlerin eğitimi, teşki
latı ve bu meyanda idari ve lojistik faaliyetlerinin düzenlenmesi yönün
den silah araç ve gereç, giyim ve kuşam ve bunları gerçekleştiren ordu-
donatım ve levazım teşkilleriyle, sağlık, veteriner, askeralma, istatistik
demiryolu, muhabere ulaştırma teşkil ve tesislerinin güçlenmesi için alı
nacak kararlarda oy hakkma sahip kılınmıştı.
General von Sanders, Harbiye Nezareti’ni haberdar etmekle birlik
leri, müstahkem mevküeri, demiryolu ve diğer ulaştırma birliklerini de
netleme yetkisine de sahip kılınmıştı. Askeri heyetindeki Alman subayla-
rma üç tümen komutanlığı, üç kolordu kurmay başkanlığı, bir piyade ve
bir topçu alayı ve de bir ağır topçu taburu komutanlığı görevi verilmekle
bu yerlerde 'Türk subaylarının yetiştirilmeleri sağlanıyordu. Ayrıca as
keri okullarda, talimgâhlarda müdürlük, müfettişlik ve öğretmenlik gö
revleri de almışlardı.
Türk ordusu bünyesinde sevk ve idare ve eğitim olanaklarının yerleş
mesi ve geliştirilmesi maksadiyla, ıslah heyetleri olarak çalıştırılan 1.169
Alman subayı, orduya yeni savaş teknik ve eğitimini sokma gayretini
göstermekle sevk ve idare dallarında yararlı olmuşlardır.
Avusturya - Macaristan ile Sırbistan arasındaki siyasi ilişkilerin
kesilmesinden sonra, harekât alanmda olduğu gibi, eğitim alanmda da
'gereken çalışmalar artırılmıştı. 27 Temmuz 1914’de kolordulara şöyle bir
emir verilmişti. Özet olarak:
“Dört haftalık eğitim için derhal, mümkün mertebe süratle, o kadar
çok ikmal eratı çoğalsın ki bütün piyade alaylarında dördüncü piyade bö
lükleri teşkil edilmiş ve bütün bölükler 130’ar mevcuda çıkarılabilmiş ol
sun. Bundan başka her sahra dağ bataryası için, 20’şer ikmal eri derhal
çağrılacaktır. Bu sene eğitim için silah altına çağrılan erlerle en son on
iki ay zarfında nizamiye latalarından terhis edilmiş olan erler de silah
altına çağniacaktır. Manevralann yapılması zamanına kadar ve her şey
den evvel ikmal erleri hakiki atışlannı yapmış olacaklardır.”
'Türk Milleti yaradılışta kendine güvenen kahraman, cengâver bir
millettir. Böyle bdr milletten oluşan bir ordunun aynı niteliği taşıyacağı
bir gerçekti. Ne var ki ordunun personeli mevcut bu nitelik eğitim, disip
lin, sevk ve idare ve komutanlık sanatına sahip, yetenekli kişilerle değer-
lendirilemiyordu. O nedenle o devrede okuma yazma bilmeyen, görgü ve
bilgisi noksan olan Türk erinin ruhunda mündemiç bu hasletleri işletecek
kudret, gayret ve cesaret sahibi takım ve bölük komutanlarına ihtiyacı
vardı. Nitekim, böyle olan subaylar emir ve komutasındaki astlanna ih
timam göstererek örnek olmalarıyladır İd, morallerini artırmakla muha
rebe güçlerini yüceltmişler savaş sırasında ve çeşitli cephelerde başarılar
sağlamalannı önermişlerdir. [48]
e. Personel Durumu
İkinci Meşrutiyetken evvel askerlik işleri, 1886 tarihli askeralma
Kanunu’na göre yürütülüyordu. 1877-1878 Osmanh - Rus Savaşı’ndan son
ra Almanya’dan getirilen ıslah heyeti, zamanın isteklerine uygun ordunun
kuruluş ve konuşu, celp nizamnamesi (askeralma usulleri) yerine getiri
len yasaya göre düzenlenmişti. Ne var ki uygulama gerek Osmanlı - Yu
nan Savaşı’nda, gerekse iç ayaklanmalarda yeterli olamamıştı.
Askerlik yükümlülüğü, Bilâdı Selâse (üç ilde) olarak adlandırılan
Mekke, Medine ve Kudüs halkına askerlik görevi verilmediği için yüküm
lülük yurdun diğer kesimlerinde ve yalnız Müslümanlara uygulanıyordu.
Bununla beraber padişahtan fermanlı (buyruklu, müsaadeli) olanlar,
din adamları, ordunun et ihtiyacım sağlayan mezbaha personeli, valiler,
hâkimler, saray bütçesinden maaş alanlar, saray bandocuları ve yabancı
devlet uyruklusu olup Türkiye’de yerleşenlerle öğrenciler, sakatlar, ken
dilerine bakacak anne ve babası olmayanlar ve bir de yerine bir başkasım
bedel gösterenler, askerlik görevinden bağışlanmışlardı. Sonraları yerine
kişiyi bedel gösterme kaldırılmış, nakdi bedel (adına para ödeme) usulü
konulmuştu. Nakdi bedel 50 Osmanlı altını olup bu gibiler en yakın bir-
hklerde kısa eğitime tabi tutulurlardı.
Uygulanagelen bu sistemle ordu kadroları, eğitim görmüş, okuma
yazması bulunmayan daha çok Anadolu çocuklarıyla dolduruluyordu.
[49]
1908 Meşrutiyet’!, yeni esaslar getirmişse de çıkarılan bu Askeralma
Yasası ele alınmadığından 1909’da yeniden elde edilen bir yasaya göre as
kerlik hizmetinden bağışlanan İstanbul ve Bilâdı Selâse halkı ve Türk
uyruklu yabancılar askerlik yükümlülüğüne tabi tutulmuştu. Bu uygula
ma ile okuma yazması bulunan yetenekh erlerle ordu güçlendirilmişti.
Yükümlülük tüm vatandaşlara da zorunlu kılındığından İmparator
luk topraklarında yaşayan 3,5 milyon yabancı uyruklu da askerlik göre
vini yapmaya başlamıştı.
[48] Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, c. I, s. 178-183.

[49] Balkan Harbi, c. I, Ankara, Gnkur. Basunevi, 1970, s. 80-92.
Ne var ki saray mensupları, valiler, şeria hâkimleri, bedeli nakdi

verenler gibi istisnalar yine de adil bir askerlik yükümlülüğü getirmemişti.
Bu yasayla yalnız askerlik yükümlülük süreleri kara ordusunda 20 yıl
dan 25 yıla, denizde ise 12 yıldan 20 yıla yükseltilmişti. İhtiyat, müstah-
fız, redif miktarlanyla kurulması öngörülen ordunun sefer ihtiyacı kar
şılanır duruma getirilmişti. [50]
Türk ordusunun banş insan mevcudu 200.000 kişiydi. Birinci Dünya
Harbi’nin başlangıcında ise seyyar ordunun mevcudu 12.469 subay ve
477.868 eri bulmuştu. Başkomutanlık Harekât Şubesi’nden, Levazım Da-
iresi’ne verilen muhtıraya göre, Arabistan’da bulunan 7 nci Kolordu ile
21 nci ve 22 nci Bağımsız tümenler dahil, seferi kuruluşundaki seyyar
ordu birliklerinin seferberliklerini tamamladıktan sonra, mevcudunun
14.500 subay, 820.000 er, 210.000 hayvandan olduğu saptanıyordu. [51]
Balkan Harbi sonrası idari faaliyetleri ve lojistik hizmetlerini yürü
tecek kolordular emrindeki menzil müfettişliği karargâhları lağvedilmiş,
Menzil Ulaştırma komutanlıkları Süvari Dairesi’ne, Cephane Park komu
tanlıkları Topçu Dairesi’ne, Menzil Sıhhiye müfettişlikleri. Sıhhiye Da
iresi’ne, Menzil Ser Baytarlığı (Baş Veterinerliği) Veteriner Müfettişli-
ği’ne ve Menzil İdaresi de kolordular ve ambarlarla hesaplarını kapatıp iş
lerini Levazımat-ı Umumiye’ye (Levazım Dairesi’ne) devretmekle yüküm
lü kılınmışlardı.
f. Lojistik Durumu ve Yeterlilik Derecesi

Birinci Dünya Harbi öncesi ordunun lojistik durumu ve yeterlilik de
recesi şöyle bir görünümdeydi (ST 100-10 İdare Talimnamesi’ndeki sıra
ya göre);
— Levazım 1 nci sınıf ikmal maddeleri, üçüncü bölümde kendi konu
sunda açıklandığı üzere, bu tür maddelerin tedarik ve dağıtımı bölgesel
olarak yapılıyordu. Beraber taşınan veya satın ahnan veyahut harp yü
kümlülüğü olarak, ya da ambarlardan getirilen yiyecek maddeleriyle sağ
lanırdı.
Erzak tertipleri, uygulanan genelge esaslarına göre, er üzerinde bir
lik ve kolorduların erzak kollarında, büyük ağırlıkta er istihkaklarına
göre bulunduruluyordu. Bunların toplamının bir o kadarının da menzil
kollarında bulunması gerekiyordu. Eksildikçede ordular adına kurulmuş
olan ve o gün için bir stok seviyesi olmayıp, buldukça depo eden ambar
lardan bütünlenmesini yapıyordu.
[50] Balkan Harbi, c. I, Ankara, Gnkur. Basımevi, 1970, s. 121.

[51] Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, c. I, Ankara Gnkur. Basımevi 1970,
s. 175-186. ’
Bir kolordunun beslediği insan ve hayvan sayısına göre dört günlük

yiyeceği 190.000, yemi 230.000 olmak üzere toplam 420.000 kilogramdı.
[52]
Ancak mahalli kaynaldann yetersizliği ve seferberlikten önce hazır
lanmış olan yığınak planlarının değişen siyasi durumlara göre son şeklini
alması yüzünden, kabul edilen sayıda menzil nakliye kollarının kurulama
yışından tedarik, depolama ve dağıtım normalinde olamıyordu.
— Levazım II nci sınıf ikmal maddeleri; keza üçüncü bölümde

etraflıca değinileceği üzere. Birinci Dünya Harbi’ne girilirken Türk ordu
sunun sefer kadrolarma yönelinmesi nedeniyle yeniden kuracakları birlik
lerin giyim ve kuşamları hazır değildi. Harbiye Nezareti Levazım Daire-
si’nce ihtiyaçların kış şartları ve öncelik tanınan ordulardan başlamak
üzere mevcut olanaklarından, yoksa, dikim ve onarım evlerinde oluşturu
lanlarla ikmaline çalışılmıştı. [53]
— II ve rv ncü sınıf silah ve malzemesi; seyyar ordu birliklerinin

büyük bir kısmı mavzer tüfeği ile donatılmıştı. Bunun dışındaki birlikle
rin ellerinde ise, büyük çaplı mavzer ve martin tüfekleri vardı. Hesaba
göre tümenlerin seferde kuracaklan bölük ve taburlar için daha 200.000
piyade tüfeğine ihtiyaç vardı.
Her alayda bulunması gereken dörder tüfekli makineli tüfek bölük
leri kurulamamıştı. Çünkü daha 200 makineli tüfeğe ihtiyaç vardı. Siparişi
yapılmış, henüz gelmemişti.
Orduların yeni kuruluşlanna göre tümen ve kolordu topçusunda bu
lunması gereken top eksikti. Daha 280 topa ihtiyaç gösteriliyordu. Bu
nunla beraber kuruluşlarında bulunan mantelli sahra toplarıyla adi ateş
li toplann da değiştirilmesi gerekiyordu. Bu nedenle top ihtiyacı 500’ün
üzerindeydi. Değiştirme işi siparişi yapılan toplann İstanbul’a gelmesiy
le olacaktı. [54]
— II ve IV ncü Sınıf Muhabere ve t^hkâm Malzemesi

Muhabere birlikleri ve bunların malzemeleri çok noksandı. Seferde
tümenlere verilecek bir istihkâm bölüğü ile bir muhabere takımı ihtiyacı
karşılamaktan çok uzak idi. Kara ordusunda topu topu bir telsiz telgraf
taburu vardı.
rS2] ATAŞE Arşivi; No. 1/65, Kis. 1871, Dos. 1, Fih. 5-47.
[53] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 1879, Das. 27, Fih. 1-16.
[54] Birinci Dünya Harbi’nde 'Türk Harbi, c. I, s. 190.
Tahkim malzemesi durumu da yetersizdi. Şöyleki, İstihkâm Müfettiş

liği 9 ncu Kolordu’nun çok sayıda tahkim malzemesi isteğine ambarların
da mevcut olmadığı, gönderilemeyeceği, Avrupa’ya sipariş edilmişse de
henüz gelmediği yolunda karşılık veriyordu.
— Sağlık ve Veteriner Teşkilleri
Sağlık kurul ve kurumlan, ilaç ve malzemesi yeterli değildi Seferde
her tümen için bir sıhhiye bölüğü ve her kolorduda 4-6 seyyar hastane
kurulmasına çalışılıyordu. Gezici olmayan hastanelerde 14.000’i İstan
bul’da olmak üzere 37.000 yatak vardı. Menzil teşkilleri kuruldukça sıhhi
ye ve hayvan depoları faaliyete geçecekti.
Ulaştırma ve Araç Durumu

Bir İlklerce kullanılan araçlar, ordulara tanınan bölge kaynaklarının
üretimi olup, mevcut yollar gibi yetersizdi. Kolordularca kurulacak ulaş
tırma kollan bunlardan yararlanacaktı. Araç olarak, deve, öküz ve ben
zeri hayvanlar çoğunluktaydı. Zamanın en verimli ve süratli aracı dört
tekerlekli çift atlı arabalardı. Elde bulunan Alman ve Avusturya tipi ara
balar, dörder at koşulu olup Başkomutanlık Karargâhı’na aynimıştı.
Sağlanan oto sayısı az olup, Başkomutanlık Karargâhı, ordu ve ko
lordu kademelerine verilmişti.
— m ncü Sınıf İkmal Maddeleri .
Ordulann kadrolannda büyük çapta oto ve benzeri araç bulunmadı
ğından akaryakıt ikmali Levazım Dairesi’nce karşılanmakta ve birinci sınıf
içerisinde bütünlenmekteydi. Dış kaynaklardan tedarik ediliyordu.
— V nci Sımf İkmal Maddesi
Cephane durumu yeterli değildi. Birliklerde 200 milyon, depolarda 300
milyon piyade mermisi vardı. Topçu mermiside yetersiz görüldüğünden
304.000 atım sahra, 170.000 atım dağ topçu mermisinin Krup Fabrikası’na
siparişi Berlin Ateşeliği aracılığıyla yapılmıştı.
Harekât Şubesi, topçu mermisi noksanının dışandan tedariki yanın
da, yurt içindeki fabrikaların büjdik randımanla çalışmasını öneriyor ve
gereken tertipleri aldırtıyordu.
2. tülâf Devletleri’nin Osmanlı Cephelerine Ayırdığı Kuvvetler
a. Rus-Kafkas Orduları
Banş Kuruluşu
Ruslann bu cephede, 1 nci, 2 nci ve 3 ncü Kafkas kolorduları bulunu
yordu. Kolorduları iki piyade tümeni ile birer kazak süvari tümeni, birer
obüs topçu taburu ve istihkâm taburundan oluşuyordu. 1 nci Kolordu’da
SiYASİ VE COĞRAFİ DURUM 105
aynca bir demiryolu taburu ile bir balon bölüğü vardı. Ayrıca bu Kolordu
emrinde bir avcı ve bir Koban Plaston Tugayı, 2 nci Kolordu emrinde ise
bir avcı tugayı bulunuyordu. Erivan’da bir Kafkas Süvari Tümeni vardı.
(Kuruluş-3)
Rus Ordusunun Sefer Kuruluşu

Avrupa’da savaş başlayınca ve Türkiye’nin tarafsız kalacağı ilan edi
lince Ruslar, 2 nci Kafkas Süvari Tümeni hariç 2 nci Kolordusu ile 3 ncü
Kolordusu’nu Avrupa Cephesi’ne gönderip, Türkiye’ye karşı yalnız 1 nci
Kolordu’yu bırakmışlardı. Azerbaycan’daki kuvvetler bir müfreze ile
müstahkem mevki ve hudut birlikleri Kafkasya’daki durumlarını muhafa
za ediyorlardı.
Türkiye’nin genel seferberlik ilan etmesi, Yavuz ve Midilli gemilerinin
Türk Deniz Kuvvetleri’ne katılması ile Ruslar, azalan Karadeniz üstünlü
ğünü, Kafkas Cephesi’ndeki kuvvetlerini, Kafkas kaynaklanndan kurduk-
lan, 66 ncı Piyade Tümeni, 2 nci ve 3 ncü Koban Plaston tugaylan, 14 ik
mal taburu, iki gürcü taburu Kars ve Batum Müstahkem Mevkii’nde teş
kil ettikleri istihkâm birlikleri bunlara ilave olarakta Ermeniler Gürcü
ler ve Dağlılardan oluşan milli kuruluşlarla güçlendirme yoluna gitmiş
lerdi. Türkiye’den kaçan Ermenilerin kurdukları 4 tabur da, beklenen sa
vaşta Kürtlerle hesaplaşmak, Ruslara öncülük yapmak, katham, tahrip
hizmetlerinde bulunmak amacıyla elde tutuluyordu.
Kafkasya’da bulunan 26-27.000 Ermeninin esas amaçları, bağımsızlık
larını elde etmek olduğundan, Türkiye’de mevcut Ermeni komiteleri, yüz
seneden beri Ermeni çetelerini silahlandırmışlardı. Ruslar da bunlan tahrik
ve teşvik ederek savaş sırasında Kafkas 'Türk Ordusu’nun gerilerinde ayak-
lanmalannı sağlamakla bozguncu hareketler yaptırma yolunu aramışlardı.
Bunlar dışında, 2 nci Türkistan Kolordusu, 4 ncü Kazak Süvari Tü
meni, Sibirya Kazak 'Tugayı ve Maverayi-Hazer Tugayı (Gorsko Mozofs-
ki), Kazak Alayı, 3 ncü Kafkas Kazak Alayı da bu bölgeye getirilmişti.
Kafkasya’dan batı bölgesine gönderilen iki kolordunun yerine der
lenen bu birhklerin topçu ve fenni birliklerinin kadroları daha zayıftı.
Kars ve Batum Müstahlîem mevkileri de ikinci sınıftılar. Gümrü keza bir
tevkif (düşmanı durdurucu) tabyası durumundaydı. Batum’da denize
karşı sekiz batarya vardı. Kars’da, çevresi 18 km. olan bir kale durumun
daydı. Erzurum’a nazaran tahkimatı daha kuvvetli ise de, çevresi dar,
silahlan eski, yapı olanakları itibariyle kolayca çevrilmeye ve ateş baskısı
altına alınmaya müsait olduğundan, kuvvetli bir muhasara topçusuna
uzun süre dayanacak nitelikte bulunmuyordu.
İncelemelere Göre Rus Kafkas Ordusu’nuıı Sefer Kuruluşu

1 nci Barkma, 4 ncü Abasiyef, 2 nci Türkistan kolorduları ve doğru
dan doğruya (Başkomutanlığa bağlı Kars Müstahkem Mevkii, Azerbay
can Grubu) sahil tümeni, üç ihtiyat tugayı (1 nci, 2 nci, 3 ncü, tugaylar).
Aynca teşkil edilmekte olan cephe gerisi 13 müstahfız taburu olmak
üzere İm cepheye yığılmıştı. (Kuruluş: 4)
Rus Kafkas Ordusu’nun Konuşu Şöyleydi: (Kroki- 2)

Tiflis bölgesinde; Kafkas Ordusu Karargâhı, 2 nci Kafkas Kolordusu
Karargâhı ve bu Kolordu’nun 6 ncı Tümeni ile Grenadya Kafkas Süvari
Tümeni, 1 nci Kafkas Kolordu Karargâhı ve bu Kolordu’nun Avcı ve Plas
ton tugayları;
Kütayiş’de: 2 nci Kafkas Kolordusu’nun 51 nci 'Tümeni
Erivan’da: 2 nci Süvari Tümeni, 2 nci Avcı Tugayı
Gümrü’de: 1 nci Kafkas Kolordusu’nun 39 ncu Tümeni (Leninakan)
Kars’da: 1 nci Süvari Tümeni Müstahkem Mevkii Komutanlığı
Ahisha’da: 20 nci ’Tümen
Viladikafkas’da: 3 ncü Kafkas Kolordusu Karargâhı ile 21 nci Tü
meni ve 3 ncü Kafkas Süvari Tümeni
Tümüshansara'da: 52 nci Tümen bulunuyordu.
b. İngiliz ve Mısır Ordulannın Mısır’daki Kuv\ eti ve Konuşu

İngiliz ve Mısır ordulannın harp başlamadan önceki durumu, özellikle
kuvvetleri şöyleydi:
Mısır Ordusu; İT tabur olup, bunun 15 taburu Sudan, bir taburu Ka-
^hire ve diğer taburu da İskenderiye’deydi. Bu birliklerin mevcudu 18.000
kişi kadardı.
İngiliz Kuvvetleri: 3 tabur olup. Kahire, Hartum ve İskenderiye’de
bulunuyordu. Mevcudu 6.000 kişi kadardı.
c. Hindistan’daki Sömürge Kuvveti ve Konuşu [55]

1914 yılmda Hindistan’da 1/4’ü Hintli er, geri kalanı İngiliz olmak
üzere, yedi savaş tümeni vardı. Bunlardan:
Üç tümen, Murri’deki (Peşvari’nin doğusunda) Kuzey Ordusu
KarargâhTna,
Dört tümen, Otakamond’daki (Madras’ın batı güneyinde) Güney
Ordusu KarargâhTna bağlıydı.
[55] Birinci Dünya Harbi'nde Türk Harbi, c. I, s. 206-211.

İKÎNOÎ BÖLÜM
SEFER, SEFERBERLİK VE YIĞINAK PLANLARI İLE

A. SEFER PLANLARI
1. Türk Ordusıııııın Sefer Planlan

Harbiye Nazın, aynı zamanda Genelkurmay Başkanı Enver Paşa’nın
isteği üzerine yardımcı Alman General Bronzat von Chellendraffe, 7 Ha
ziran 1914’te Türk ordusunun gerektiğinde uygulayacağı sefer planlarını
hazırlamıştı. Plan, Osmanlı Devleti’nin yalnız başına Rusya ve Balkan
devletleriyle savaş yapacağına göre düzenlenmişti. Bunun Türk - Alman
birleşiminin yapılması, özellikle Birinci Dünya Harbi’nin başlamasındaki
görünümüne göre uygulama yeterliliği yoktu. Ancak yığınak yönetmeliği
de adı geçen plana göre hazırlandığı için, Bronzat’m bu planı ana batla
rıyla ele alınmış oluyordu. Planın aksak tarafı kesin sonuç yerinin belir
lenmemiş olmasındaydı. Bu nedenle kuvvet çoğunluğu, olayların gereği is
tenilen yerlerde toplanamamış, birlikler son anda kabul edilen harekât
planına göre esas yığınak yerlerine ahnmakla seferberliklerini bütünlemeye
zorlanmıştı.
Sefer planında Bulgaristan ve Romanya’nın da Rusya’nın yanında
savaşa katılacağı düşünüldüğü için, kuvvet ayrımı savaşın son şekline gö
re tertiplenememesini doğuruyordu. Bir de planda Rusya’mn asıl hedefinin
İstanbul ve Boğazlar bölgesi olduğu gösteriliyor ki, kesin sonuçlu savaşla
rın bura bölgesinde olacağı ana fikrini muhafaza ediyordu. Buna göre:
Denizlere egemen olma arzusunda gözüken Rusya’nın Trakya ve
Boğazlar bölgesinde büyük bir üstünlük sağlayacağı kuşkusuyla İstan
bul’un savunması ortaya çıkıyordu. Saldırganın Trakya bölgesinden kar
şılanacağı gerekçesiyle burada bir ordu Ue Edirne Müstahkem Mevkii’nin,
Akdeniz ve Karadeniz Boğazlarını da birer kolordu ile tutulması ve 2 nci,
3 ncü ve 4 ncü orduların ise Çatalca Mevzii’nin gerisinde yığınak yapması
öneriliyordu. Durum bu olunca Yemen ve Hicaz dahil tüm seyyar ordu,
dört ordu, (on üç kolordu ve otuz sekiz piyade tümeni), İstanbul bölgesine
yığılmış olacaktı.
108 TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHÎ
Genelkurmay Başkanı Enver Paşa, General Bronzat’ın yukanda sözü

edilen plamnı uygun bulmuş ve böylece bu plan yığınak planına esas ol
muştu. Ordulara ve bağımsız birliklere, buna göre verilen emirlerle sefer
planımn uygulanmasına geçilmişti. Yalnız 7 nci Kolordu bölgesinden, ik
malini yapacak (seferberliğini tamamlayacak) kuvvetlerin İstanbul’a geti
rilmesi gelişecek duruma göre olacağından bu birlikler şimdilik yerlerinde
bırakılmıştı.
Plan, Deniz Kuvvetleri’nden aktif görev istediğinden. Yunanlılar sa
vaşa katılacak olursa, kuvvet dengesine bakılmaksızın taarruz edilmesini
ve düşmanın kıyılarımıza çıkarma yapmasının önlenmesi ve gerektiğin
de Boğazların ve Çatalca Müstahkem Mevkii savunmasının desteklenme
sini öneriyordu.
Bu durumda Almanlarla anlaşma yapıldı. Almanlar Avrupa’da savaş
halindeydiler. Balkanlardan, Rusya’nın güney yan ve gerilerine 'Türklerin
taarruz etmesi fikri ortaya atıldı.
Sonunda :
— Savaş ilan etmeksizin Rus donanmasına baskın yapılmakla deniz
üstünlüğünün elde edilmesi,
— Ruslann harp ilan etmesi halinde itilâf Devletleri’ne karşı mu
kaddes cihad ilan edilmesi,
— Altı hafta önce 8 nci ve 12 nci kolordularla Mısır’a taarruz edil
mesi,
— Bulgarlann Türklerle hareket etmeleri halinde bir kısım Türk or
dusuyla Sırbistan üzerinden Ruslann yan ve gerilerine taarruz edilmesi,
/. — Türk donanmasının egemenlik kurması halinde, üç veya dört ko-
lorduluk bir kuvvetin Odesa’ya yapacağı çıkarma ile keza Ruslann yan
ve gerilerine taarruz edilmesi, ana fikri üzerinde duruldu.
Sonunda Odesa çıkarması şüpheli görüldü. Sırbistan’ın ortadan kal
dırılması ayrıca bir problem olacaktı. Bulgarların tarafsız kalmalan hali
ortaya çıkınca 6 Eylül 1914’te şöyle bir plan ileri sürüldü:
— Suriye’deki 8 nci ve 12 nci kolordulardan oluşan 4 ncü Ordu’nun
Mısır’a taarruz etmesi,
— 3 ncü Ordu’ca Ruslann taarruzu halinde, birbirinden ayrılmış
Rus kuvvetlerine, karşı taarruza geçilmesi,
— Ruslann taarruz etmemesi halinde, ordunun Kafkaslar üzerinden
Ardahan - Batum doğrultusunda ilerlemesi,
— Yavuz’un baskın hareketleriyle deniz üstünlüğünün elde tutulması
fikri olgunlaştı.
İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK 109
Ayrıca, İkinci Başkan Kur. Alb. Hafız Hakkı’nm da değişik bir önerisi
olmuş fakat Kafkasya ve Suriye’de aktif hareketi getirmediğinden Al
manların görüşlerine ters düşmüştü.
2. İtilâf Devletleri’nin TürkiyeVe Karşı Planlan

Esasında İtilâf Devletleri, önce Avrupa’da sonuç almak ve sonra do
ğu sorununu halletmek düşüncesindeydi. Çünkü İtilâf Devletleri de Türk-
1er kadar harbe hazırlıksızdı. Ayrıca, Alman ve Avusturya kuvvetleriy
le bağlanmış olan İtilâf Devletleri’nin, başka harekâıt alanlarına göndere
cekleri kuvvetleri de yoktu. İtilâf Devletleri, İttifak Devletleri kadar sıkı
bir anlaşma ile birbirlerine bağh bulunmuyorlardı. Her devlet çıkarı pe
şinde olduğundan, Türklere karşı düşündükleri uygun planı benimsiyordu.
Rusya, Trakya ve Boğazlar bölgesini ele geçirmeyi amaçlıyordu.
İngiltere, Hindistan’ın elde bulundurulmasını amaçlayan, Süveyş Ka-
nah’nın savunmasmı öngörüyordu.
Fransızlar ise, Belçika ve Fransa’da bulunan iki milyon Alman’ın
hareketine karşı koymak için kuvvetlerini buraya bağlamayı, Türklere
karşı bir kuvvet ayırmayı düşünmemekteydi. Suriye kıyılarına asker çı
karmanın da îngüizlerin katılmasıyla olmasını istiyordu.
3. Komşu Devletlerin Durumu

Bulgaristan, İkinci Balkan Savaşı’ndan çıkmış, Sırp - Yunan ittifakı
karşısındaydı. Doğu Trakya üzerinde emelleri ohnakla beraber, Balkan
lar bölgesindeki gelişmelere kendisini uyduracaktı.
Yunanistan, Kara ile Deniz kuvvetlerini İtilâf Devletleri emrine
vermeyi düşünmekle beraber, Bulgaristan’ın tutumu belli olmadığı için
tarafsız kalmayı öngörmekteydi.
B. SEFERBERLİK PLANLARI VE UYGULANMASI
1. Türk Ordusunun Seferberlik Planları

Seyyar ordu, kolordu ve tümenlerini seferber edecekti. Alaylar eksik
taburlarını, taburlar 4 ncü bölüklerini; yedekteki silah ve bir miktar ma
kineli tüfekle kuruyordu.
Süvari, istihkâm, sıhhiye bölükleriyle, muhabere takım ve ekmekçi
müfrezeleri gibi, banşta bulunmayan birükler kolordu bağlılarınca oluş
turulacaktı. Kolordu bağhlan bunu, tümenlerin cephane ve erzak kollarmı
teşkil ettikten sonra meydana getirecekti.
llö TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ
2. Seferberliğin Üanı ve Plaıuniın Uygulanması
Türk ordusu seferberliğini genel olarak beklenenin üstünde memnu

niyet verici bir şekilde gerçekleştirmişti. Silah altına alınanlar kitleler
halinde vatan savunmasına koşuyorlardı. Bunun yanında seferberliğin
uzamasını gerektiren nedenlerde olmuştu. Çünkü seferberliğin başlamasıyla
hemen her kademeden silah, malzeme ve teçhizat isteği gelmeye başla
mıştı. Harbiye Nezareti bu noksanları karşılamaya çalışmışsa da ulaşım
olanaksızlığı yüzünden gecikmelere uğramıştı.
Özellikle topçu cephanesi sorunu vardı. Bu yüzden tümen topçusu bü-

tünlenemiyor ve seferi kadroya yükseltilemiyordu. Ordunun harp silah,
araç ve gerecinin standart olmayışı da buna neden olmaktaydı.
Bu arada Balkan Harbi’nin subay, astsubay kadrolarında meydana

getirdiği zayiat henüz ikmal edilemediğinden kuruluşlar oluşturulamıyor
du. Ayrıca hayvan eksikhği de bir sorun olmuştu.
— Seferberlik Planlarmm Uygulanması
Bölge usulü seferberlik uygulanması emredilmişti. Yararlı olmakla

beraber menzil örgütleri yeniden kurulduğundan ikmalde sonuç geç alını
yordu. Bölge sisteminin getirdiği bir sorun da gelişmiş bölgelerin birlikleri
eğitim görmüş personele kavuşurken, geri kalmış olan kesimler bundan
yararlanamıyordu.
Uygulamanın gecikmesinin bir nedeni de, ordu birlikleriyle, askeral

/
ma daire ve şubelerinin hazırlıklarının yetersizliğiydi, önlemler düşünü-
lerek ivedi harekete geçilmesi gerekiyordu.
Diğer bir neden de, seferberlik emirleriyle birlikte uygulamayı belir

ten takvimlerin beraber verilmeyişiydi. Murakabe ve kontrola da değer
verilmediği için karışıklık ve gecikmeler meydana gelmişti.
En büyük sorun bir sefer bütçesinin hazırlanmış olmayışı idi. Yüz-

binlerce insanm silah altına alınmasıyla bir müyon altını aşan bir gider
ortaya çıkıyordu. Maratoryom (Devlet borçlannın bir süre için erte
lenmesi) olduğundan müteahhitler hizmet almamış yalnızca mültezimlerin
(devlet adına aşarı toplayan) aşar (1/10) depolarındaki stok zahireden
yararlanm.a gibi bir durum ortaya çıkmıştı. Çoğu yerde de halkın yardı
mına başvurulduğundan halk üzerinde ürkütücü bir etki yaratılmıştı.
İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK İli
C. YIĞINAK PLANLARI VE UYGULANMASI

1. Yığınak Planlan
Gelişen siyasi ve askeri durumlara göre orduların kullanılma şekil
leri hem yığınak safhalarını dengesiz bir duruma sürüklemiş ve hem de
yapılacak yığınak işlemlerine paralel olmadığından zorluklar ortaya çık
mıştı. Bu karmaşıklığı önlemek için çaresiz 1 nci ve 2 nci ordulara sefer
berliklerini bulundukları bölgelerde yapmaları emredildi ve yeterli men
zil teşkUatı kurulmadan, dolayısıyla sefer ihtiyaçları geçte olsa sağlan
madan, seyyar ordu birlikleri yığınak planlarmda gösterilen yerlere ha
reket ettirilerek uygulamaya geçildi.
Sonuç olarak savaş başladığı zaman Osmanlı ordusunun durumu
şöyleydi:
1 nci Ordu Karargâhı ve Bağlıları İstanbul’da
1 nci Kolordu İstanbul’da
2 nci Kolordu Edirne bölgesinde
3 ncü Kolordu Tekirdağ’da
4 ncü Kolordu Bandırma, Balıkesir bölgesinde
1 nci Süvari Tugayı Edime bölgesinde
2 nci Ordu Karargâhı ve Bağlıları İstanbul’da
5 nci Kolordu İzmit bölgesinde
6 ncı Kolordu Çatalca bölgesinde
3 ncü Ordu Kh. ve Bağhlan Erzurum’da
9 ncu Kolordu Erzurum’da
2 nci Süvari Tümeni Erzurum’da
10 ncu Kolordu Samsun, Giresun bölgesinde
11 nci Kolordu Hasankale bölgesinde
3 ncü İhtiyat Süvari Tümeni Doğubeyazıt’da
2 nci İhtiyat Süvari Tümeni Eleşkirt doğusunda
4 ncü İhtiyat Süvari Tümeni Eleşkirt doğusunda
1 nci İhtiyat Süvari Tümeni Hasankale doğu bölgesinde
33 ncü Tümen Hıms kuzeyinde yürüyüşte
4
37 nci Tümen Bitlis, Muş üzerinden Erzurum böl

gesine yürüyüşte
Van Jandarma Tümeni Van bölgesinde yürüyüşte
Erzurum Müstahkem Mevki
4 ncü Ordu Karargâh ve Bağlıları Şam’da
8 nci Kolordu Şam ve Kudüs bölgesinde
12 nci Kolordu Halep ve Humus bölgesinde
Irak Havalisi Komutanlığı Bağdat’da
38 nci Tümen Basra’da
İzmir Havali ve Müstahkem Mevkii K. lığı İzmir ve güneyi bölgesinde
Çatalca, Çanakkale, Karadeniz Boğazı Müstahkem Mevkii.
2. Yığınak Planlarının Uygulanması

Kara ve demiryollarımn sınırh yeteneklerine dayandınlan yığmak
işleri gecikme Ue sonuçlanmıştı. Bunlara ek, siyasi durumun esas karara
etkisiyle Türk ordusunun son kullanma şekli, General Bronzart’ın ilk ha
zırladığı sefer planına uygun yığınak plamnı alt üst etti.
Sonuç olarak, gerek seferberlik ve gerekse yığınak planlannm uygu
lanmasında meydana gelen aksaklıklarla gecikmeler, bir bakıma Osmanh
Devleti’nin güç kaynaklarmın yetersizliği, dolayısıyla harekât ile idari fa
aliyetlerin arzulanan düzeyde birlik ve beraberlik içerisinde yürütülmeyi-
şinden ileri gelmişti. Önceden tartışıhp dışa dayalı olacaklarında hesap
edilmesiyle müttefik devletlerle sıkı bir işbirliği yapılmasına ihtiyaç du
yulmamıştı. [56]
D. idari faaliyetler VE LOJlSTÎK
1. Lojistik Teşkilatı
Birinci Dünya Harbi sırasında Başkomutanlık Vekâleti Genel Karar-
gâhı’nda, öncelikle seyyar ordu birhkleri ile müstahkem mevkilerdeki bir
liklerin idari faaliyetlerini düzenleyecek ve lojistik desteğini sağlayacak
ilgili şubeler bulunuyordu. Bu kuruluşlar Başkomutanlık Vekâleti’nin
1330 (1914) yılında yayınladığı bir görev yönetmeliği ile belirlenmiş ve
görevleri açıklanmıştı. Teşkilat olarak:
[56] Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, c. s. 212-234.

Erkânı Harbiye-i Umumiye Riyaseti (Genelkurmay Başkanlığı)’nin

Birinci Reisi Sanisi (Genelkurmay II nci Başkanı) emrindeki idari ve tek
nik şubelerle, kurulmuş bulıman Menzil Genel Müfettişliği, buna ilaveten
şimendifer (demiryolu) muvasala (ulaştırma) topçu ve mühimmat şube
leri, menzil müfettişlikleri, sıhhiye müfettişliği, sağlık başkanlığı), muva
sala ve muhabere müfettişi umumiliği (posta telefon ve telgraf işleri)
gibi diğer hizmet bölümleriyle bu görevi yürütüyordu.
Genelgede bütün bu görevlerin harekât ve haberalma daireleriyle
koordineli olarak yürütülmesi ayrıca istenmişti. [57]
Başkomutanlık Vekâleti, müşterek çalışmayı amaçlayan 23 Temmuz
1330 (5 Ağustos 1914) tarihli genelgesiyle on devlet dairesini esas almış
tı. Bunlardan bir tanesi olan Harbiye Nezareti (Milli Savunma Bakanlığı)
yukanda açıklanan faaliyetleri düzenlemekten sorumluydu. Bu teşekkül
de: [58]
Ordu dairesi : Ordu ikmal şubelerinden kurulu.
Harbiye Dairesi : Kanun kararlar, piyade, süvari, sahra topçu, ağır
topçu, istihkâm, muhabere ve muvasala, nakliye (ulaştırma) şubeleriyle,
imalâtı harbiye (askeri fabrikalar)’dan kurulu.
Levazım Dairesi : Yolluk ve maaş, yiyecek, giyecek, donatım, inşaat
yollama, iş ve işlemler şubelerinden kurulu,
, Muhasebat Dairesi : Hesap İşleri Dairesi,
Muamelatı Zatiye : Personel Planlama ve Atama İşlemleri Dairesi,
Umuru Muhakemat Md. Kanunlar ve Şube Müdürlüğü,
Daire Müdüriyeti : Daire Müdürlüğü,
Hukuk Müşavirliği : Hukuk Müşavirhği,
Divanı Temyizi Askeri Riyaseti : Askeri Temyiz Mahkemesi Bşk. lığı,
Sıhhiye Müfettişliği : Sağlık Daire Bşk. lığı,
Baytar Müfettişi Umumiliği : Veteriner Daire Başkanlığı,
Merkez Komutanlığı : Merkez Komutanlığı, bulunmaktaydı. [59]
Genellikle Başkomutanhk ve kararlan; Genelkurmay Başkanlığı Ka
rargâh şubeleriyle, Menzil Genel Müfettişliği ve Harbiye Nezareti daire
lerinin işbirliği içerisinde uygulanırdı. •
[68] ATAŞE Arşivi ;No. 1/1, Kis. 65, Dos. 324, Fih. 50-2.
[59] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 65, Dos. 324, F. 50-2.
a. Yurt İçinde
Orduların lojistik ve idari faaliyetlerini yürütmek üzere merkezde
Menzil Genel Müfettişliği'nce görevlendirilen ve yurt içi olarak orduların
harekât alanlarına giren yörelerde, menzil müfettişlikleri, hat komutan
lıkları, depolar, sağlık merkezleri ve diğer teşkiller kuruluyordu. Harbiye
Nezareti bünyesindeki Ordu Dairesi, Harbiye Dairesi, Levazım Dairesi
gibi başkanhklarm yönelttiği kurum ve kuruluşlarm imkân ve kabiliyet
leri, günün şartlarına göre, diğer iç ve dış imkânları da planlayarak, lojis
tik desteğini birlikte sağlıyorlardı.
Yurt içerisinde, menzili de kapsayan, lojistik destek faaliyetlerini dü
zenleyecek menzil teşkilleri ve emrindeki kurumlar planlanmış olmasına
rağmen, harekâtın hazırladığı, seferberlik ve yığınak planlarının, değişen
siyasi durumlara. Genel Karargâh’ın değişik ve çelişkili görüş ve düzenle
melerine bağlı kalmarak, kademeler kurulamamış, seferberliğin yürürlük
tarihinden çok sonra pek az sayıda kollara sahip olarak göreve başlama
zorunda kalınmıştı.
Değişiklikler yüzünden orduların gerisinde lojistik desteği sağlaya

cak menzil müfettişliklerinin yerleri belli edilemediğinden, menzil hatları
ve hatlar üzerinde kurulması gereken teşkil ve tesislerin yerleri seçileme-
mişti. Dolayısıyla uygulama eksik olanaklarla geç ve güç olarak yürütüle
bilmişti. O yüzdendir ki Genel Karargâh, menzil müfettişliklerinden du
rumun kritiğini yapan dilek ve teklifleri kapsayan çok sayıda raporlar
ahmaktaydı. Menzil müfettişlikleri ve kademelerinin her türlü ikmal mad
desine ait stok seviyeleri de bilinemiyordu. O tarihte Menzil Müfettişi
Umumisi’nin (Menzil Genel Müfettişliği), harekât şubesine sunduğu yazı
nın özeti aşağıya çıkartılmıştır.
Bu yazıda:
“— Seferberliğin bugün 45 nci günüdür. Menzil teşkilatı henüz ta
mamlanmamıştır.
— İstenilmiş, fakat elimize geçmemiş olan seferberlik plan ve yö

netmeliği gereğince teşkil edilmekte ve edilecek 126 menzil ulaştırma ko
lundan (1 nci Ordu’da 34, 2 nci Ordu da 38, 3 ncü Ordu’da 30, 4 ncü Or
du’da 24) kaçının erzak, kaçmm cephane taşıyacağı bilinememektedir.
Beklenen açıklama da bu güne kadar yapılmamıştır.
— Toplanma noktaları belirlenmediği için, menzil sınırlan ve tesis

lerini bir harita üzerinde göstermek ve stok yapma olanağı bulunamamış
tır. Ayrıca harekât şubesince, iaşe ile meşgul olunmaması bildirilmiş bu
konu Levazım Dairesi’ne verilmişti. Gerekli bilginin bu makamdan isten
mesi.
— Menzil Genel Müfettişliği ve tesislerinde bulunması gerekli cepha
nenin, cins ve miktarı hakkında da bilgi alamadık” denilmektedir.
Birinci Dünya Harbi’nde, genel olarak, idari faaliyetlerin yürütülme
si ve lojistik desteğin sağlanmasında menzil teşkilatınm rolü büyüktü.
Başkomutanlık Vekâleti’nin müşterek çalışmayı amaçlayan 23 Temmuz
1330 (5 Ağustos 1914)’da yayınladığı genelgesiyle Harbiye Nezareti (Milli
Savunma Bakanlığı) bünyesinde yer alan dairelerin Genelkurmay Başkan-
hğı Karargâh şubeleriyle işbirliğine dayanan lojistik desteğini, birliğin
ikmal kademelerine kadar ulaşması, yurt içi ve menzil bölgelerinde kurul
ması planlanan menzil teşkilleriyle sağlanıyordu.
Ordularla Genel Karargâh şubeleri arasında tüm koordinasyon göre
vi 23 Temmuz 1330 (5 Ağustos 1914) tarihinde kuruluş ve kadrosu belir
lenen Menzil Müfettişi Umumiliği’nce (Menzil Genel Müfettişliği) yürütül
müştür.
Menzil Müfettişi Umumiliği Kuruluş Olarak: [60]
Menzil Genel Müfettişi Emir Subaylığı
MenzU Kurmay Başkanlığı
Kurmay Başkan Yardımcıları
Genel Levazım Hizmetleri Uzmanları
Silah ve Mühimmat Şubesi
Muhabere Şubesi
Sıhhiye Hizmetleri Şubesi
Sekreterya
gibi kurullardan oluşmaktaydı.
Ordu bölgelerinde de Ordu Menzil Müfettişükleri ve emrinde. [61]
Menzil Bölge Müfettişlikleri
Menzil Hat Komutanlıkları
Birinci ve İkinci Sınıf Menzil Nokta Komutanlıkları
[60] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 71, 355, Fih. 6-56.
[61] ATAŞE Arşivi; No. 1/29 Kis. 1133, Dos. 44, Fih. 1.
Konak Komutanlıklan,
Menzil Yiyecek ve Teçhizat Ambarlan,
İnsan ve Hayvan Hastahaneleri,
gibi kol ve katarlar vardı.
Ru teşekkül ve tesislerde (kurumlarda), seferberlik planına göre,
kolordularca kademelere bölünerek örgütlenmekteydi. Örneğin Menzil
Nokta Komutanlıkları, Menzil İstasyon Komutanlıkları, Menzil Hayvan
Depoları, Menzil Nakliye (Ulaştırma) Kolları ve Menzil Ambar Heyetleri
gibi. [62]
O tarihte mevcut yönetmelik gereğince çeşitli ordularla yurt içi kay
naklan arasındaki ulaştırmanın sağlanması ve düzenlenmesi doğrudan
doğruya Menzil Glenel Müfettişliği’nce planlandığına göre, mevcut demir
yollarının ordu bölgelerine ulaşan son istasyonlarla ordu harekât bölgesi
nin geri alanındaki (Ordu hizmetler bölgesi) ordu ikmal noktalanna uza
nan hat üzerinde olacaktı. Yönetmeliğe göre bu gibi hatlar Menzil Genel
Müfettişliği’ne bağlı olup, bir menzil hat komutanlığmca sevk ve idare
ediliyordu. Örneğin 3 ncü Ordu bölgesinde Ulukışla ile Erzincan arasın
daki menzil hattı gibi. Ancak o tarihte 4 ncü Ordu’nun bölgesinde kurul
muş bulunan menzil hatlannm merkezinden idaresi güç olduğudan Ordu
Menzil Müfettişliklerine bırakılmıştı. [63]
Ordu Menzil Müfettişlikleriyle İlgili Açıklama

Bugünkü teşkilatta, (ST 100-10) böyle bir kuruluş yoktur. Bu müfet
tişliğin yerini Ordu Üs Komutanhğı almıştır.
^ (Doğu, Batı ve Orta Menzil Komutanlıkları da. Menzil Müfettişliği
karşılığıdır).
Menzil hatlarmı işletecek teşkil ve tesislerle kolların kurulması kolor
dularca sağlanıp, Ordu Alenzil Müfettişükleri emrine bırakılması kabul
edUdiği için, her kolordu kendi bölgesinde, gerek gördüğü araç ve gerece
emrindeki Tekâlüfü harbiye (Savaş yükümlülüğü) komisyonları aracılı
ğıyla el koyuyordu. [64]
Dolayısıyla Menzil Genel Müfettişliği emrinde kol bulunmamakta,
desteklediği ordu komutanlıklarının bölgesinde eğitim görmekte, sevk ve
idare edilmekteydi. [65]
[62] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1124, Dos, 5, Fih. 3-16.
[64] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1124, Dos. 4, Fih. 1-34,
İDARİ FAALİYETLER VE LOIİSTİK 117
Böylece Başkomutan Vekâleti’nce yayınlanarak yürürlüğe giren se

ferberlik yönetmeliğine göre, kolorduların barışta mevcut olmayıp sefer
de teşkil edecekleri karargâh, kurul, birlik ve kollar kurulagelmişti. Bun-
lann neler olacağı (EK: 3) çizelgede gösterilmiştir. [66]
Bu durumuyla Menzil Genel Müfettiğliği’nin, Genel Karargâh bölüm
leriyle müşterek çahşmaları şöyle cereyan etmişti:
Genel Karargâh’m bütün şubeleri, tasarlanmış kararlardan, Menzil
Genel Müfettişliği’ni ilgilendirenler hakkında önceden bilgi vermekle zo
runlu kılınmış, Genel Müfettişlik’çe tasarlanan kararlann incelenmesi ve
gereği hakkında bilgi verilmesi kendisinden istenmişti.
Genel Menzil Müfettişliği Kurmay Başkanı, karargâhındaki idari
faaliyetlerin yürütümünü. Genel Müfettiş’in de görüşünü almakla, yeri
ne getirme olanağına sahip olabiliyordu. Bu amaçla harekât ile ilgili tasa
rılar için Genel Karargâhsın Harekât Şubesiyle, yiyecek maddeleri üzerin
de bilgi sahibi olabilmek için de Levazımat-ı Umumiye Dairesi (Levazım
Dairesi Başkanlığı) ile işbirliğinde bulunuyordu.
Ordulann, kolorduların ve bağımsız birliklerle müstahkem mevki
ve menzil hatlarmca kurulan kolların miktan, kuvveti ve hali hazır duru
mundan, kol işleriyle uğraşan kişi karargâhta bilgi sahibiydi. Ayrıca Le
vazım Dairesi, mülki makamlar tarafından istifade edilebilecek mahalli
ulaştırma araçlarının, kullanılması amacına yönelik, ne durumda oldukları
hakkında bilgi toplardı. Aynı amaçla Genel Karargâh 4 ncü Şube Müdür
lüğü de hayvan depolan ve kollan durumuyla ilgilenmekle gerektiğinde
faydanlanma olanaklarını saptardı.
Böyle bir koordine içerisinde menzil hatlarında görev yapacak kol-
lann kabiliyeti, hareket şekilleri, taşımakta olduğu yükler, hatta görevli
personelle birlikte hizmet ve jandarma birliklerinin miktarına dayanıla
rak, ordu birliklerinin lojistik desteğini yerinde ve zamanında sağlanması
na çalışılıyordu.
Karargâhtaki bir yetkiliyle de ordunun teçhizat, silah ve mühimma

tı, hasar ve zayiatı hakkında alınabilen bilgilere göre. Harbiye Nezareti’ ,
(Milli Savunma Bakanlığı)’nin emrindeki depolar da ve fabrikaların
elinde bulunanlarla karşılanması için bütünleme bakımından varsa ge
rekli önerilerini ilgili daire ve şubelere vermekle ihtfyaçlar sağlanırdı.
[66] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 65 Dos. 325, Fih. 15.
Bu tür faaliyetle çeşitli sınıf ikmal maddeleri üzerinde sorumlularca

alınacak tedbirlerin gerçekleştirilmesi mümkün olabilen olanaklardan fay
dalanılma şekilleri üzerinde koordine yapılırdı. [ 67]
Uygulanan seferi kuruluş ve kadrolara göre, kolordularca kurulup
ordu menzil müfettişliklerinin sevk ve idaresine bırakılacak kol, teşkil ve
tesisler önce 1 nci, 2 nci ve 3 ncü Ordu geri hizmet alanlarında, oluş
turulmaya başlanmıştı. [68]
Ordulann menzillerinde, o tarihteki uygulanan yönetmeliklere göre;
Menzil birlikleri, menzil nokta komutanlıkları, menzil ambar heyet
leri, menzil hammal bölükleri, menzil savaş hastaneleri, sıhhi malzeme ve
ilaç depoları, hasta taşıma müfrezeleri, hayvan hastaneleri, hayvan sağ
lık malzeme depoları, muhabere telgraf depoları, menzil erzak kollan,
menzil cephane kolları, araba ve hayvan depoları, ekmekçi takımları ku
ruluyordu. [69]
Böyle bir düzen içerisinde tüm menzil teşkillerini menzil yönetmeli
ğine uyarak görevlerin uygun bir şekilde yapmalan için aşağıdaki esasla
ra uymalan Menzil Genel Müfettişliği’nce saptanmış ve Başkomutanhk’ça
ordulardan istenmişti. Buna göre: [70]
Menzil ulaştırma kollarını kuran her kolordu, menzil hattında görev
yapacakların faaliyetini düzenlemek üzere bir sorumlu tayin edecek,
Menzil cephane parklarını kuracak kolordu sorumlularınca, cephane
depoları ve cephane kolları idare edilecek.
Kolordularca, menzil nokta komutanlıkları ile menzil istasyon ve is
kele komutanlıklarının kadrolarına birer iaşe heyeti ve malzemesi veri
lecek,
Tertipleyecekleri menzil yollan yapım ve onanm müdürlükleri emrin
de bu hizmeti planlayacak ve yaptıracak birer komisyon kurmakla ge
rekli araç, gereç ve usta eleman verilecek,
Menzil müfettişliklerinin emrinde olmak üzere araba, semer, koşum,
otomobil gibi kara ulaşım araçlarının onanmı için bakım yerlerini kura
cak gerekli teknik personel, araç ve gereci tertipleyecek.
Menzil müfettişlikleri emrinde haberleşme hizmetini yürütecek birer
örgüt kurulacak.
167] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1127, Dos.' 16, Fih. 5.
[68] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis, 86, Dos. 445, Fih. 1.
[70] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1124, Dos. 4, Fih. 1-80, 1-83.
Menzil birlikleriyle, menzil bölgesinde veteriner işlerini yürütecek sağ

lık memurlarıyla, hayvan hastaneleri, bunlara yeter araç ve gereç veri
lecek,
Hasta taşıma kollan, sağlık malzemesi ve ilaç bulma hizmetleri dü
zenlenecek.
Her üç ordu menzil ulaştırma kollarının komutanlıkları emrine yeter
li subay verilecek,
Ordu Menzil müfettişlikleri kadrosuna ayrıca cephane depo heyetleri
eklenmesiyle hizmetin yürütülmesi sağlanacak,
Menzil, nokta ve istasyon iskele komutanlıkları iaşe hizmetlerinin ma
halli belediye heyetlerince düzenlenmesinin yapılabilmesi amacıyla ilgili
lerle temas kurulacaktı.
Bu görüş ve uygulama emriyle kolordular kollarmı ve diğer tesis ve
teşkillerini kurmuşlardı. Örneğin: 10 ncu Kolordu hizmet birlikleri.
Erzak kolu olarak, her biri 36 arabadan kurulu 5 hafif erzak kolu,
her biri 156 kağnıdan kurulu 8 ağır koldan,
Cephane kolu olarak; üç piyade, üç sahra, dört cebel (dağ) kolundan
kurulu birinci cephane taburu üç piyade, iki sahra, dört cebel kolundan
kurulu ikinci cephane taburu (cebeller mekkâreli diğerleri arabalı).
Her tümende ikişerden 6 seyyar hastane.
Kolordu da üç beygir ve bir öküz deposu; dört ekmekçi takımı, 1.200
mevcutlu altı amele taburu, menzil teşkilleri olarak her biri 150 deveden
oluşan 10 deve kolu, kurarak göreve memur etmişti. [711
Kolorduların örnek biçimde kurabildikleri geri hizmet birlikleri ordu
menzil müfettişliklerinin sevk ve idaresine geçti.
1 nci Ordu’da Dört ulaştırma katarı bulunuyordu,
1 nci Katar Dört tekerlekli öküz veya manda arabalı altı koldan,
2 nci Katar Üç deve, iki mekkâre, bir çift atlı araba kolundan.
3 ncü Katar Üç öküz araba, bir çift atlı araba, bir tek atlı araba
ve bir kağnı araba kolundan,
4 ncü Katar : Üç deve, dört öküz araba kolundan oluştu.
2 nci Ordu da ise; sekiz öküz araba, dört kağnı, dokuz deve, bir
mekkâre, kolundan oluşmuştu. -
2 nci Ordu da mevcut 885 deveden 600 deve kendisinde kalacak geri
kalanlar 4 ncü Kolordu tarafından kollar teşkil edilerek Menzil Genel
Müfettişliği emrine verecektir. Buna ait bilgiler (Kuruluş: 5 ve 6)’dadır.
[72]
Birliklerin 5 sınıf ikmal maddelerini geriden ileriye ikmal ve boş dö
nen araçlarla da ileriden geriye boşaltılması sürdüıiildü,
Kol ve katarların kapasiteleri, Başkomutanlığın 6 Eylül 1330 (19

Eylül 1914) günü 1 nci, 2 nci, 3 ncü Ordu komutanlıklarıyla, 2 nci 3 ncü
ve 4 ncü ordulann Menzil müfettişliklerine yayınladığı bildiriyle belirlen
mişti. Bu şekle göre; [73] Seferi kadrolarda bir öküz arabası için 600
kilo yük hesap edUmişti. Ancak yapılan deneylere göre 400 kilo yük taşı
yabileceği hesaplandığından : '
Bir öküz arabası 400 kilo net yük
Bir kağnı arabası 150 kilo net yük
Bir manda arabası 600 kilo net yük
Çift koşulu at arabası 400 kilo net yük
Bir deve 200 küo net yük
Mekkâre (at, katır) 80 kilo net yük
taşıma olanağına sahip olacağı görüşü kabul edilmişti.
Bu durumlarıyla bir kola yüklenecek 28.800 kilo için, öküz arabasının
600 kilo taşıyacağı hesabına göre, 48 öküz arabası gerekiyordu. Ancak
400 kilo net taşıma kapasitesine sahip olduğu için 72 arabaya ihtiyaç bu
lunduğu hesap edilerek, diğer cins arabalarla bu miktardaki yükün nak
line ne miktar araba gerekeceği ordulara bırakılmıştı. Tasarlanan ve
planlanarak ordulara yayınlanan seferberlik emir ve yönetmeliklerine gö
re görevliler gerek kendi ve gerek mahalli imkânları da esas tutarak geri
hizmetlerini oluşturmaya çaba göstermişler ise de, ne yazık ki kaynak
ların yetersizliği nedeniyle arzulanan seviyeye ulaştırılması gerçekleşeme
mişti. Uygulayacak orduların görüşleri alındığında;
Hemen hemen her ordu, özellikle bölgesi dağlık olan 3 ncü ve kaynağı
kıt olan 4 ncü Ordu, o günkü ortam karşısında kadro yetersizliği yüzün
den isteklerin yerine getirilmesini sağlayamamışlardı. Dolayısıyla öne
rileriyle birlikte Menzil Genel Müfettişliği’nden yardım isteme zorunlu-
ğunu duymuşlardı.
‘ İDARÎ FAALİYETLER VE LOJİSTİK 121
b. Ordu Bölgeleriiıde
1 nci Ordu Bölgesinde :

Ordu Menzil Müfettişliği’nce; kolorduların kurması gereken tesis ve
teşkillerin seferberliğin ilk gününden itibaren başlanmış, gösterilen kay
naklardan tedarik edebildikleri olanaklarla örgütlendirilmeye geçilmişti.
31 Temmuz 1330 (13 Ağustos 1914) tarihinde: [74]
1 nci Kolordu’ca; 4 Menzil Nokta Komutanlığı,

3 Menzil İstasyon Komutanlığı,
2 Menzil Ambar Heyeti,
Seferberliğin 7-17 nci günleri arasında İstanbul’da
ve Selimiye'de hazır duruma getirilmişti.
2 nci Kolordu’ca; 4 Menzil Nokta Komutanlığı, (Edime, Dimetoka, Ba

baeski, Kırkkilise (Kırklareli)’de,
3 Menzil İstasyon Komutanlığı; Lüleburgaz, Alpullu,
Çerkezköy’de,
. 2 Menzil Ambar Heyeti, Dimetoka ve Çorlu’da örgüt
lenmesine çalışılmıştı.
3 ncü Kolordu’ca; 4 Menzil Nokta Komutanlığı; Bandırma, Soma, Ça

nakkale Mudanya’da,
3 Menzil İstasyon Komutanlığı, Uşak, Bandırma,
Tekirdağ’da kurmaya çalışmaktaydı.
4 ncü Kolordu’ca; 4 Menzil Nokta Komutanlığı İzmir, Bandırma, Tekir

dağ ve Lüleburgaz’da,
3 Menzil İstasyon, Komutanlığı, İzmir, Manisa ve
Soma’da
2 Menzil Ambar Heyeti’nin, Bandırma ve Tekirdağ’da
faaliyete geçirilmesine başlanmış.
6 ncı Kolordu’ca; 4 Menzil Nokta Komutanhğı’nı Halep’te

3 Menzil İstasyon Komutanlığı’nı Halep’te
2 Menzil Ambar Heyeti’ni Halep’te faaliyete geçirmek
üzere yaptığı çalışmaları son safhaya ulaştırmıştı.
1 [7-1] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, KIs. 1124, Dos. 4, Fih. 1-16, 1-17.
â
Menzil araba ve at depolan üzerindeki çalışmaları: (Belirlenen tarihte)

1 nci Kolordu, bir adet menzil araba ve at deposu İstanbul’da
2 nci Kolordu, bir adet menzil araba ve at deposu Çorlu’da
3 ncü Kolordu, bir adet menzil araba ve at deposu Bandırma’da
4 ncü Kolordu, bir adet menzil araba ve at deposu İzmir’de
6 ncı Kolordu, bir adet menzil araba ve at deposu Halep’te
kurmaktaydı. .
Menzil hatlarında hizmet edecek personel ve koruma birlikleri olarak

da, seferi kadroya göre bir sahra jandarma bölüğü müfettişlik adına 1 nci
Kolordüca kurulmaktaydı. Hizmet ve muhafaza iş ve işlemleri için gere
ken kuvvet, menzil mıntıkasının belirlenmesine kadar Ordu Kurmay Baş-
kanhğı’nın takdirine bırakıldığı, alınacak talimata göre katarların yük
leme ve boşaltılması için mevcut er miktarı kâfi gelmediği takdirde ayrı
ca hizmet bölük ve taburlarının teşkili yoluna gidileceği duyurulmaktaydı.
Yukanda sıralanan bu bilgiler 28 Temmuz 1330 (10 Ağustos • 1914)
tarihli şifre ile 1 nci, 2 nci ve 3 ncü ordulardan Menzil Genel Müfettişliği’
nce istenmişti.
Kolorduların kuracakları menzil ulaştırma kollarıyla diğer tesis ve

teşkillerini nerelerde kurabildiklerini, imkânlarına göre ne yapabildikleri
ni ve ne gibi ihtiyaçları bulunduğu, bu arada ayrımlarına göre cephane
ulaştırma kollarına yükleyecekleri mühimmatın nerelerde depo edildiği
veya bunlann ne ölçüde yeterli olduğu gönderdikleri şifrelerle. Başkomu
tanlık Menzil Genel Müfettişliği’ne duyuruluyordu. [75]
Menzil (3enel Müfettişliği’nce verilen oranlara göre kunılmakta olan
menzil ulaştırma kollarının çeşitli suretle meydana konulması sırasında
taşmıa kapasitelerinin istenen miktarda olmadığı hemen hemen bu kolor
duca belirlenmişti. Bir de mahalli kaynakların çekici veya taşıyıcı olarak
verebildiği hayvan cinsleri rcl oynuyordu.
O bakıma uenel Müfettişlik bir açıklama ile, teşkilatta esas ölçünün

taşınacak erzak ve cephane miktar ve tonajı elmasım, buna ve kaynaktaki
[75] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1124, Dos. 4, Fih, 1-5.
imkânlara göre kol tertiplerinin yapılmasını ordulara ve bu arada Suriye

Kuvvetleri Komutanlığı ile Irak ve Havalisi Komutanlığı’na duyurmuş
tu. [76]
16 Ağustos 1914’de Birinci Ordu Menzili ile Ulaştırma kollarının du

rumu (Ek:4) çizelgede görüldüğü gibiydi. [77]
2 nci Ordu Bölgesinde
Diğer ordularda olduğu gibi seferberlik ilanını müteakip başla

yan geri teşkillerin bütünlenmesi, ordunun geri alanında aksaklık ve
noksanlıklarla yapılıyordu. 2 nci Menzü Müfettişliği’nin kurum ve teş
killerini hazırlayacak 5 nci Kolordu, menzil ulaştırma kolları kaynağının
verdiği olanağa göre kağnı olarak 54’er arabadan oluşur şekilde kurmuş
tu. Son emirlere göre kağnı arabası adedinin çoğaltılması ve deve mikta
rının da azaltılması gerekli görüldüğünden
* menzil araba ve hayvan depo
larında yeterli sayıda mevcut olmadığından arzulanan seviyeye çıkara
mamıştı.
6 ncı Kolordu, önceki durumunu muhafaza etmiş, 14 menzil kolun

dan sekizini kurabilmiş altısını hazıılayamamıştı. Halep’te kuracağı ara
ba ve hayvan deposunu da henüz kuramamıştı.
Bu Ordu’ya menzil ulaştırma kolu ve diğer komutanlıkları kuracak
olan 10 ncu Kolordu ise yedi deve kolu teşkil etmiş ve üç deve kolunu he
nüz kuramamıştı. Ambar heyetlerini kurmuşsa da hayvan ve araba depo
lan yoktu.
Kurulacak dört cephane deposu personeli henüz gelmemişti. Cepha
ne Park Komutanlığı için yalnız bir binbaşı atanmıştı. Aslında cephane
kolları için 31 menzil ulaştırma koluna ihtiyaç vardı. '
Menzilin muhabere hizmetini yürütecek malzeme henüz Posta, Telg
raf Nezareti’nden (Ulaştırma Bakanlığı) alınamamıştı. Bunlann araçlan
Menzil Müfettişliği’nce gönderilecekti ve tüm teşkilatın levazım II nci
sınıf giysi malzemesi de noksandı. [78]
[78] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1175, Dos. 199/A Fih. 16.
Bu Ordu’nun o tarihte bölgesinde seferberliğini yapan 10 ncu Kolor

du Karadeniz’den ikmal yapacağı için, kuracağı kollarının liman ve iske
lelerden alacakları yükü birliklere götürmede yükleme noktası Samsun
olacaktı. Giresun ve Ünye iskelelerinin inşa ve tamiri de adı geçen kolor
duca yapılmıştı. [79]
2 nci Ordu Menzil Müfettişliği, 13 Teşrinisani 1330 (26 Kasım 1914)
tarihinde aşağıdaki şekilde örgütlenmişti; [80]
Müfettişlik Karargâhı İstanbul (Harp Okulu’nda)
Menzil Nokta Komutanlıklan

1 nci Menzil Nokta Komutanlığı Maltepe’de
3 ncü Menzil Nokta Komutanlığı Kâğıthane Kışlası’nda
4 ncü Menzil Nokta Komutanlığı Kâğıthane Kışlası’nda
5 nci Menzil Nokta Komutanlığı Kâğıthane Kışlası’nda
6 ncı Menzil Nokta Komutanlığı Kâğıthane Kışlası’nda
7 nci Menzil Nokta Komutanlığı Kâğıthane Kışlası’nda
S nci Menzil Nokta Komutanlığı Kâğıthane Kışlası’nda
İstasyon ve İskele Komutanlıkları

1 nci İstasyon ve İskele K. lığı Kâğıthane Kışlası’nda
2 nci İstasyon ve İskele K. lığı Kâğıthane Kışlası’nda
3 ncü İstasyon ve İskele K. lığı Kâğıthane Kışlası’nda
4 ncü İstasyon ve İskele K. lığı Kâğıthane Kışlası’nda
5 nci İstasyon ve İskele K. lığı Ankara’da
6 ncı İstasyon ve İskele K. lığı Eskişehir’de
7 nci İstasyon ve İskele K. lığı Ulukışla’da
Ambar Heyetleri
1 nci Ambar Heyeti Kâğıthane Kışlası’nda
2 nci Ambar Heyeti Kâğıthane Kışlası’nda
3 ncü Ambar Heyeti Kâğıthane Kışlası’nda
4 ncü Ambar Heyeti Harp Okulu’nda
Menzil Hastaneleri, Harp Hastaneleri

1 nci Menzil Hastanesi ; Gümüşsüyü Kışlası’nda
2 nci Menzil Hastanesi : Gümüşsüyü Kışlası’nda
3 ncü Menzil Hastanesi : Yıldız’da
4 ncü Menzil Hastanesi ; Yıldız’da
Harp Hastaneleri
1 nci Harp Hastanesi Gümüşsüyü Kışlası’nda
2 nci Harp Hastanesi Gümüşsüyü Kışlası’nda
3 ncü Harp Hastanesi Gümüşsüyü Kışlası’nda
4 ncü Harp Hastanesi Gümüşsüyü Kışlası’nda
Eczayı Sıhhiye Deposu, Nişantaşı’nda
(Sıhhi İlaç Deposu)
Hasta Nakliye Müfrezesi Gümüşsüyü Kışlası’nda
1 nci Hayvan Hastanesi Amindos’ta (Safraköy güneyi, K.
Çekmece batısındaki çiftlik)
2 nci Hayvan Hastanesi Henüz teşekkül etmemişti.
Eczayı Baytariye (Veteriner
İlaç ve Malzemesi) Tophane’de
Cephane Depolan
1 nci Cephane Deposu Hadımköy’de

2 nci Cephane Deposu Hadımköy’de
3 ncü Cephane Deposu Hadımköy’de
4 ncü Cephane Deposu Kâğıthane’de
Ulaştırma Kollan
At Arabası Kolu Maltepe’de

Öküz Arabası Kolu Ankara’da
Mekkâre Kolu Maltepe’de
Kağnı Araba Kolu ; Ankara’da
|Kağnı Araba Kolu ; Ankara’da
Kağnı Araba Kolu Eskişehir’de

Kağnı Araba Kolu Nakkaş Köyü’nde
Menzil öküz Araba Deposu Maltepe’de
Mekkâre Kolu İsparta Kule Dereköy’de
Mekkâre Kolu Yolda
Deve Kolu Keşan’da
Deve Kolu Sırt Çiftliği
At ve Araba Deposu Halep’te
Ekmekçi Takımı Maltepe’de '
Ekmekçi Takımı Kabataş’da
Telgraf Müfrezesi Kabataş’da ■
İnşaat Bölüğü Ankara’da
Çeşitli Ulaştırma Kolu Nişantaşı ve Kâğıthane’de
Elbise, Kundura, masa, iskemle
vb. yapımevleri Tophane Kışlası’nda
Araba Parçaları Fabrikası Balat’da
Yeni Araba Parçalan Yapımevi Bahariye’de
Araba Ağaç ve Tahta Yapım
Fabrikası • Beykoz’da
Kömür Müfrezesi Beykoz’da toplanmıştı.
3 ncü Ordu Bölgesinde

3 ncü Ordu Menzili'ni, 9 ncu 11 nci ve 13 ncü kolordulann kurması
gerekiyordu. Onar kol olmak üzere toplam 30 kol teşkil edilmesi öngö
rülmüştü.
Ordu’nun Menzil Müfettişliği, Genel Müfettişliğin 6 Eylül 1330 (19

Eylül 1914) tarihli yazısına verdiği cevapta 9 ncu Kolordu tarafından
Erzincan ve Kelkit’de beşer nakliye kolunun teşkil edildiği ve fakat henüz
seferberliklerim tamamlamadıkları bildiriliyordu, üstelik beşer kolun her
birine 510 kağnı arabası tertip edildiği halde bu tarihte Erzincan’da ku
rulacak kollaıın 250 arabaya Kelkit’dekiierin ise 400 arabaya ulaştığı du
yuruluyor ve hemen hemen her türlü teçhizat ve malzemesinin noksan ol
duğu ekleniyordu. 9 ncu Kolordu’nun Elazığ’da iki, Siverek’te sekiz men
zil ulaştırma kolunu teşkil edebildiği, fakat 13 ncü Kolordu’nun faaliyeti
hakkında henüz bilgi alınamadığı belirtiliyordu.
3 ncü Ordu Menzil Müfettişliği’nin 14 Eylül 1330 (27 Eylül 1914)

tarihinde bu bölgedeki durumu şöyleydi :
3 ncü Ordu Menzil Müfettişliği Karargâhı Erzincan’da, Menzil Mü
fettişliği Sahra Jandarma (Piyade), Erzincan’da; 'Y'
Seyyar Jandarma Taburu Erzincan’da

Menzil Mıntıka Komutanlığı Trabzon’da
Menzil Mıntıka Komutanlığı Bayburt’ta
Menzil Mıntıka Komutanlığı Kelkit’te
Menzil Mıntıka Komutanlığı Erzincan’da
1 No.lu Menzil Nokta Komutanlığı Erzincan’da
2 No.lu Menzü Nokta Komutanhğı Erzincan’da
5 No.lu Menzil Nokta Komutanlığı Bayburt’ta
9 ncu Kolordu tarafından seferber edilen 10 adet ulaştırma kolu
1 No.lu Araba At Deposu Kelkit’te

2 No.lu Araba ve At Deposu Kelkit’te
1 No.lu Menzil Ambar Heyeti Erzincan’da
2 No.lu Menzil Ambar Heyeti Bayburt’ta
11 nci Kolordu tarafından seferber edilen iki
Ambar Heyeti ve İskele Komutanhğı Trabzon’da
Hizmet Taburu (Sandalcı, Yükleyici ve Sanatkâr
Bölüğü) Trabzon’da
3 No.lu Yol İnşaat Taburu Bayburt’ta
4 No.lu Yol İnşaat Taburu Trabzon’da
5 No.lu Yol İnşaat Taburu Erzincan’da
6 No.lu Yol İnşaat Taburu Refahiye’de
görev yapıyorlardı. [81]
i;
Bu durumuyla Kafkaslardan smırı aşarak Türk topraklarına doğru

Rus saldırısının başladığı 19 Teşrinevvel 1330 (1 Kasım 1914) tarihinde
3 ncü Ordu idari faaliyetlerini yürütecek en önemli teşkilini henüz ikmal
edememişti. Çünkü bu tarihte yukarıda kurulabildiği belirtilen menzil
ulaştırma kolları hariç, Ordu’nun beslenmesi için ihtiyacı bulunduğu gıda
maddelerini tedarik edilecek yörelerden birliğe götürecek 630 ulaştırma
koluna ihtiyacı vardı. Bu kollar için 11.000 hayvan gerekliydi.
Menzil Genel Müfettişliği, Başkomutanhk Genelkurmay Başkanhğı’na
verdiği muhtırada, bu durumu belirtmekle, mahalli olanaklardan fayda
lanabilmeleri için bir milyon nakit paranın Ordu’ya tertibinin zorunlu ol
duğuna işaret ediyordu. Aksi takdirde Ordu’nun beslenmesinin tehlikeye
düşeceğini de ekliyordu.
Genel Müfettişliğin hakh görüşünü simgeleyen diğer bir konu da

Trabzon-Erzurum-Hasankale Menzil Hattı’nda 300 öküz arabası, 735 de
ve 360 mekkâre ve halktan derlenen nakU araçları olarak 1.350 hayvan,
1.300 mekkâre çalışmasıyla günde toplam 500 ton malzeme taşıma yetene
ğine sahip olunduğu anlaşılıyordu. Halbuki Trabzon-Hasankale arası yakla
şık 15 günlük bir yol olarak saptanıyordu. Ordu’nun günlük ihtiyacı 500
ton olduğuna göre mevcut nakil araçlarıyla ayda bir günlük istihkak
birliklere ulaşabilecekti.
Hınıs Menzil Ambarı nda 365 ton, Bayburt Menzil Ambarı’nda 97,5
ton erzak ve yem depo edilebilmişti. Bu stok nihayet Ordu’nun bir günlük
iaşesini karşılayabilirdi. Bu durum Menzil Genel Müfettişliği’ni pek tabi
endişelendiriyordu.
Aslında Ordu nun en emin menzil hattı, Ankara - Akdağmadeni - Sı-

Vas ve Ulukışla - Kayseri - Sivas doğrultularıydı. Yalnız bu hat üzerinde
Ordu nun menzil kolu yoktu. İllerden toparlanacak yiyecek maddeleri bu
lunabilecek mahalli imkânlarla ulaştırılabilindiği takdirde, yine ancak
Ordu’nun bir günlük istihkakı sağlanabilecekti.
Bu yoldaki eleştirilerine, Trabzon - Erzurum Elazığ - Erzurum, Bit

lis - Erzurum hatlarından Ordu’nun bir günlük yiyeceğinin de elde edilebil
me olanağı bulunduğu takdirde Ankara - Sivas ve Ulukışla - Sivas menzil
hatlarının da Konya ve Ankara’dan toparlanacak ulaştırma araçlarıyla
işletilmesinin mümkün olacağını da düşünerek, durum hakkmda bilgi is
teyen ilgili üst makamlan uyarmıştı. [82]
[82] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1161, Dos. 151 Pih. 2-2, 16-5.
3 ncü Ordu’nun ağır durumunu bilen ve düşünen Genel Müfettişlik,

Ordu’nun menzil hizmetleri ve iaşesi amacıyla, alınması gerekli önlemleri
üst komutanlığa önermişti.
Zor şartlar içerisinde savaşa katılmak üzere bulunan 3 ncü Ordu
hakkında Menzil Genel Müfettişliği’nin duyuruları, Başkomutanlık’ça da
benimsenmişti. İlk olarak Ulukuşla - Sivas - Erzincan - Erzurum kara
hattının bir menzil hattı haline getirilmesi kabul edildi. Bu nedenle Konya,
Sivas, Ankara illeriyle Adana’nm dağlık kısmında ulaşım işlerini sürdü
ren araç ve gereçlerin tümünün adı geçen menzil hattında toplanması
uygun bulundu. İvedilikle görevin yapılması için tüm ilgililerce emirler
verilmiş olmakla beraber bu yörelerden faydalanması beklenen 1 nci ve
2 nci ordulara bağlı kolorduların noksan kalmış menzil nakliye kollarının
tamamlanması için, İzmir, Bursa illeriyle, İzmit ve Biga mutasarrıflıkları
kaynak gösterilmişti. [83j
Bu görüş ve tasan üzerinde Menzil Genel Müfettişliği aldığı yetki
üzerine 2 Ocak 1915 (20 Aralık 1330) Ankara’da 5 nci Kolordu Komutan-
lığı’na, 1 nci, 2 nci ve 4 ncü Ordu komutanlıklarına ilettiği genelgelerle
Ulukışla - Sivas - Erzincan - Erzurum kara hattının bir menzil hattı hali
ne getirilmesi için lüzumlu tesis ve teşkillerin kurulmasına yardıma ça
ğırdı. [84]
Bir yandan da Başkomutanlık Vekâleti Dördüncü Şubesi, Personel
Dairesi Başkanlığı’na başvurarak, kurulacak menzil ulaştırma hattının
işletilmesi için ilettiği ihtiyaç planına göre, subay, er ve diğer hizmetlile
rin tertibini rica etmişti.
Bu yardımı ayrıca 10 ncu Kolordu, Halep’teki 6 ncı Kolordu ve 1 nci

Kolordu komutanlıklarına duyurarak, onlardan da olanakları oranında
yapabilecekleri yardımı Menzil Genel Müfettişliği’ne duyurmalarını iste
mişti. [85]
Tüm bu çabalar sonucu, 3 ncü Ordu’nun daha güçlü olarak savaşa
bilmesi amacıyla geriden desteklenmesi için kurulmuş olan Ulukışla - Er
zincan Menzil Hattı, Ordu’nun üzerinden alındı. Genel Komutanlık, Men
zil Genel Müfettişliği emrine verildi. Böylece bu hattın çalışması için di
ğer ordular ve mahalli olanaklar ve Genel Karargâh’ça yapılması emre-
[84] ATAŞE Arşivi; No, 1/6, Kis. 1124, Dos. 5, Fih. 1-10 1-12.
dilen yardımların yönergeye uygun tertiplenmesi ve yürütülmesinden

Menzil Genel Müfettişliği zorunlu tutuldu. Böylece 3 ncü Ordu’nun lojistik
desteği deniz ve karayoluyla yapılmaya başlandı. [86]
Ordu’nun geri bölgesi yiyecek ürünlerini yetiştirme bakımından ol
dukça zengin olduğu için Sivas ilinden deniz ve karayoluyla Trabzon’a
günde 30 ton yiyecek maddesi gönderebiliyordu. Böylece Trabzon, Gümüş
hane, Bayburt, Aşkale, Erzincan,Tercan ve Erzurum ambarlarında büyük
mikyasta yiyecek depo edilmişti.
Ordu’nun kendi menzil hattı da küçülmüştü. 1.900 devesiyle 22 kol

kurarak Trabzon - Erzurum arasında günlük 13-15 ton erzak taşıyabüi-
yordu. Geri kalan deve, mekkâre ve kağm kollarıyla da Erzurum Ana İk
mal Merkezi’nden ordu birliklerine günde 10-12 ton yiyecek maddesi ulaş
tırma olanağına sahip olmuştu. [87]
Bu miktara ek olarakta mahalli araçlarla Bitlis’ten altıbuçuk, Diyar

bakır dan üç, Elazığ’dan 'dörtbuçuk, Sivas’tan on ton, satın almalarla da
Erzurum-Aşkale ve Bayburt’tan beş ton yiyecek ve yem sağlanarak Er
zurum Ana İkmal Deposu’nda toplanmıştı.
Ordu menzil kollarının ve Genel Menzil Müfettişliği’nin büyük gayre

ti sonucu ayrıca gün aşırı olarak, Trabzon’dan Erzurum’a 10-12 ton cep
hane veya askeri gerecin gönderilmesi sağlanmıştı. [88]
3 ncü Ordu’nun bu idari olunum içerisinde ocak sonuna kadar sürdür

düğü savaş desteklendi. Durum gereği 9 ncu Kolordu, Karayazı yöresine
çekilmişti.
t
9 ncu Kolordu’nun geri çekilme kararından önce gerekli tedbirler alı

narak tüm ikmal maddeleri geriye taşmmış, yalnız az miktardaki ağır
hasta ve yaralılar başlarında sıhhiye görevhleri ve bir kısım yiyecek mad
deleriyle bırakılmıştı.
Karagöbek dolaylarındaki ileri hatlarda bulunan 200.000 kilo yiyecek

maddesi geceden yararlanarak büyük bir gayretle geri alınmıştı. Bu fa
aliyette gerek Menzil Nokta Komutanlığı’nın ve gerekse halkın bÜ5Ûık
yardımı olmuştu. [89]
[87] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 4. Dos. 22-A, Fih. 3-16.
[89] ATAŞE Ar.5ivi; No. 1/6, Kis. 1129, Dos. 30, Fih. 49.

25 Ağustos 1330 (7 Eylül 1914)’da alınmış karar gereğince 8 nci ve
12 nci kolordular 4 ncü Ordu emrine bırakılmıştı. Bu kolorduların kura
cakları menzil teşkil ve tesisleri, genelgeye göre, 4 ncü Ordu Menzil Mü
fettişliği’ni kuracaklardı.
Musul’da seferberliğini yapmakta olan 12 nci Kolordu daha önce
yani, 6 Ağustos 1330 (19 Ağustos 1914)’da Başkomutanlığa gönderdiği
duyurusuyla, bölgesinde ihtiyacı karşılayacak mekkâre bulunmadığı için,
Kolordu’nun hafif ve ağır erzak kollarını develerle kurduğunu ve bu tari
he kadar 1.750 devenin sahipleriyle hizmete almayı başardığını cephane
taburlarından birincisini 1.098 mekkâre, İkincisini de 400 deve ile meyda
na getirildiğini, 678 mekkâresinin eksi^ bulunduğunu, ikinci cephane ta
burunda iki piyade ve üç topçu cephane kolu kurarak Telebyaz’a hareket
ettirdiğini bildirmişti.
Ordu Komutanlığı birliklerin yanında en azından birer aylık yiyeceğin
bulunmasını istiyor ancak, seferber olduğu bölge ile harekât bölgesi ara-
smda önceleri hiçbir tedbir alınmamış olması nedeniyle, birliklerin yanın
da üçer günlük erzakın dahi bulunamayacağını Başkomutanlığa duyur
muştu. Menzil ulaştınna kollan gücünün artırılması için yardımda bulu
nulmasını dilemişti.
8 nci Kolordu’ca teşkil edilen develi 14 menzil kolu da alman karar
gereğince, erzak kollarına aktarıldı. Böylece Ordu adına hiçbir menzil ko
lunun kurulmadığı anlaşılmış oluyordu.
Bu bölgenin su problemi de büyüktü. Yiyeceğin yanında su ikmali de

geniş bir sorun olduğu cihetle kurulacak menzil ulaştırma kollarının ka
pasitesinin çoğaltılması gerekiyordu. Bölgenin karakterine uygun ulaşım
aracı deve idi. özel bakım ve kullanıcıları için eğitim isteyen bu ulaşım
aracı, bakıcıları ile birlikte alındığı takdirde, sorun ortadan kalkıyordu.
O nedenle Harbiye Nezareti, Başkomutanhk Vekâleti’ne başvurarak, te
darik edilecek develerin bakıcılanna ödenek verilerek alımlarının yapılma
sındaki zorunluluğu arz etmiş, sahipleri tarafından kaçırılma tehlikesine
karşı, 12 deve için bir bakıcınm alınması uygun bulunmuştu. [901
[90] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1124, Dos. 4, Fih. l-T.'î, 1-100, 1-104, 1-120, 1-121.
I
Bu Ordu bölgesinde de geri hizmet teşkil ve tesislerinin oluşturulması

çabası gün geçtikçe kendini hissettirir bir durum almaya başladı. O neden
le Ekim ve Kasım 1914 aylarında Ordu Menzil Teşkilatı aşağıdaki şekilde
örgütlendirilmişti:
1 nci Menzil Nokta Komutanlığı Sebile’de (aynı zamanda istasyon ko-
mutanhğı)
2 nci Menzil Nokta Komutanlığı Nablus’da
3 ncü Menzil Nokta Komutanlığı Lebinhan’da
4 ncü Menzil Nokta Komutanlığı Pire’de
5 nci Menzil Nokta Komutanlığı Beytulham’da
6 ncı Menzil Nokta Komutanlığı Halilürrahman’da
7 nci Menzil Nokta Komutanlığı Tahiriye'de
8 nci Menzil Nokta Komutanlığı Badüssebile’de
9 ncu Menzil Nokta Komutanlığı Halasa’da
10 ncu Menzil Nokta Komutanlığı Semda’da (Şam)
Bu noktalarda 11 subay, 5 doktor ve 58 er görevlendirilmişti.
Ambar Heyetleri
1 nci Menzil Ambar Heyeti Şam’da
2 nci Menzil Ambar Heyeti Halep’te
3 ncü Menzil Ambar Heyeti Kudüs’te kuruldu.
Bu heyetlerde 12 subay, 103 er görev almıştı. Bunların dışında Ellae,
Halilürrahman, Sagire, Kudüs, Sebile, Nablus, Haniyunus, Pire, Refah ve
Badüssebile’de bulunan menzil ambarlan o gün için 8 nci Kolordu’mın
idaresine bırakılmıştı.
Kurulan menzil ulaştırma kollarından 1-12’si oluşturulmuştu. Diğer
4 menzil ulaştırma kolunun develerle kurulmasına çalışılıyordu.
Her kol, 125 deve, 3 eşek süvar ve 63 deveci er, 4 binek, 6 mekkâreden
oluşmaktaydı.
1 nci istasyon Komutanhğı : Hama’da
2 nci istasyon Komutanlığı : Şam’da
3 ncü istasyon Komutanlığı : Şam’da
4 ncü istasyon Komutanlığı : Maan’da
5 nci istasyon Komutanlığı : Der’a’da
6 ncı istasyon Komutanlığı ; Rujak’da
7 nci istasyon Komutanlığı : Şile’de
İdareleri şimdilik 8 nci Kolordu’da olmak üzere faaliyete geçirilmiş

ti. [91]
3 ncü Ordu bölgesinde olduğu gibi Cerablustan Irak’a doğru devam
edecek kara nakliyatı Menzil Genel Müfettişliği’ne verilmiş, durum Başko
mutanlığa da du5uırulmuştu. [92]
Ordu, harekât bölgesinde aldığı görevi güvenilir bir şekilde yapabilme
si için yayınladığı emirle de, komutanlığın geri hizmet ve ikmalinin nasıl ve
ne tarzda yapılmasının gerektiği açıklanmıştı.
Seyyar ordu birliklerinin dışında Irak ve İzmir Havali komutanlıkla-
nyla. Çatalca, Çanakkale ve Karadeniz Boğazı Müstahkem mevkiilerinin
geri hizmet ve idari yürütümleri bu dönemde bölgelerinde bulunan seyyar
ordu menzillerince yapıhyordu.
Teşkilat ve kuvve olarak seyyar ordu birliklerinin 14 Ağustos 1914
durumu (Ek-5) çizelgede görüldüğü gibiydi.
2. Lojistik
Yurt içinde, menzili de kapsayan lojistik destek faaliyetleri, plan
lanmış ise de, harekâtın hazırladığı seferberlik ve yığınak planlarının
değişen siyasi durumlara ve genel karargâhın değişik ve çelişkili görüş
lerine dayalı kalmasıyla teşkilatlanma, seferberlik, yürürlük tarihinden
sonra yeterli olmayan olanaklara göre başlamıştı.
Orduların yiyecek ve giyeceği ile görevli Levazım Dairesi’nin uyarısı
üzerine, harekât şubesinin 13 Ekim 1914’te yayınladığı bir direktif ile
daha da açıklık kazanan idari ve lojistik faaliyetler ordu bölgelerine de
yansımıştı.
a. İkmal Kaynaklan
Yukarıda sözü edilen duyuruyla Türkiye, Birinci Dünya Harbi’ne
girmeye karar verdiği devrede, bir idari faaliyetin yürütümünü sağlaya
cak lojistik planlamasını gerçek olarak hazırlamış değildi. Seferberlik
ve yığınak planlarına paralel seyyar ordu birlikleriyle, müstahkem mev
kilerin sefer ihtiyaçları bir tarafa, günlük ikmali gerektiren bütünleme
nin yapılabilmesi için, harekâta katılacakların tüketiminin ne olacağı
saptanmamıştı. Aslında çeşitli ülkelerle olacak bir savaşın bütünlenmesi
için daha barış devresinde, en geç savaşa karar verildiği dönemde, ülke-
[91] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 58, Dos. 285, Fih. 4-5, 4-6, 4-7, 4-9.
[92] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, KIs. 16, Dos. 77, Fih. 10.
nin koşullanna uygun biçimde, yurt içi, menzil ve ordu bölgelerinde (mu
harebe alanı) belirlenecek ikmal noktaları için yeterli stokun planlanma
sı kaynak olanaklarına dayanarak uygulanma emirlerinin çıkanlması
gerekirdi.
îç durumu ve ikmal kaynakları çok zayıf olan Türkiye, savaşı ka
bullendiği devrede yaptığı İttifak Antlaşması’yla bağlaşığından büyük
çapta yardım isteme zorunda kalmıştı. Özellikle savaşacağı güçlü devlet
lerin ordularının ellerinde bulunan gelişmiş silah ve gereçle birliklerin
donatılmasını önermişti. Fakat Bulgaristan, Romanya ve Sırbistan’ın
durumları bu istekleri gerçekleştirememişti. Türkiye, tarafsız bulunduğu
dönemde Almanlardan aldığı bir kısım silah ve mühimmat ile kendi kay
naklarının olanaklarma dayanarak savaşa katılmıştı.
Başkomutanlık Vekâleti’nin yayınladığı genelgeye göre. Harbiye
Dairesi’nce ihtiyaçların tedarikinde öncelik birliklerin kol ve kademele
rine veriliyordu. Bunlar için saptanan miktarlar ikmal edildikçe fazla
lar, menzil cephane kolları ve depolarına devredilmişti.
Tüm Ordu için Eskişehir’de, Trakya harekât alanı için Çatalca’da,
Doğu harekât alanı için Sivas ve Ankara’da, Güneydoğu harekât alanı
‘için de Halep ve Konya’da ambarların kurulması kabul edildi. Bu am
barlarda çeşitli ikmal maddeleri bulunacaktı. Bu arada müstahkem mev
kiler için doğrudan doğruya kalelere ikmalin yapılması öngörülüyordu.
Diğer ikmal maddelerinin yanında öncelik tanınan silah ve mühim
mat probleminin çözümü için Harbiye Dairesi, dış kaynaklardan sipariş
lerin gelmesine kadar, ülkede mevcut cephane imal ve onanm işlerini ya
pan kurumlan harekete geçirmiş bulunuyordu. Tasarıya göre, 1914 3ulı
sonlanna doğru üretilmesini planladığı 30 milyon piyade cephanesini ge
nel ve yedek ambarlarda depo edeceğini umuyordu.
Yollamada kolaylık sağlayabilmek bakımından, İstanbul’daki cepha
ne ambarlarında mevcut piyade cephanesini Eskişehir ve Kütahya am-
barlanna aktarmıştı.
Dairece Avrupa’ya sipariş yapılmış ve 29 milyon sivri mermi gel

mişti. Bunların * Hadımköy’de ve Trakya’da uygun görülecek yerlerde
stok edilmesiyle bu kaynaklara dayalı ordu ihtiyaçlarmın karşılanması
öngörülüyordu. [93]
[93] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 1, Dos. 7-A, Fih. 29-3.
b. Kadro ve thtiyaçlaıımn Yurt İçinden ve Yurt Dışından Bütün

leme Faaliyetleri
Seferberlik Planlarının Uygulanmasına Bsışlandığı Ağustos 1914*te:
II nci Sınıf, Piyade Silahları ve Cephanesi Kadro ve Mevcudu Ek :
6’da,
Topçu Birlikleri Top ve Cephane Durumu Ek : 7’de,
Muhabere ve istihkâm Birlikleri Malzeme Durumu Ek : 8’de,
Ulaştırma Araçları Oto ve Uçak Durumu Ek 9’da,
gösterilmiştir.
Tasarlanan harekât alanlarındaki seyyar ordu ve müstahkem mevki
birliklerinin uğrayacakları saldırıya karşı koymak üzere yukarıdaki çi
zelgelerde gösterilen ihtiyaçların bütünlenmesine geçilmiş, bunlardan
özellikle piyade silahı ve topçu mühimmatmm sağlanmasına öncelik ve
rilmişti.
Dış kaynaklardan, (yollar henüz açılmadığı için) yararlamlamıyor
du. Çizelgelerde de görüleceği gibi 1916 yılında yardım sağlanabildi. Bu
nedenle 1914 5nhnda iç kaynaklara yönelindi. 1914 yılı sonunda seyyar
ordu birlikleriyle müstahkem mevki birliklerinin sefer kadrolarına göre
çeşitli kademelerinde bulunacak paylar genellikle tamamlandı. [94]
Savaştaki sarfiyatm 5Uirt içinden bütünlenmesine gelince; Harbiye
Dairesi’ne bağlı fabrikalar, ayda altı milyon piyade mermisi yapacak
kapasitede olup, bu miktar sefer paylarını ve savaş sarfiyatını karşıla
maya yeterliydi. Fakat ulaşım araçlarının ve hammaddelerin sağlan
ması sorunu vardı. Bir cephane katarı veya gemisi 4.432 sandık mermi
taşıyabiliyor ve bunun yüklenmesi 6 gün sürüyordu. Yani altı günde* bir
cephane katan veya gemisi gönderilebilecekti ve bu yeterliydi. [95] Yal
nız bu ulaştırma araçlarıyla asker sevkiyatınm yapılışı işi aksatıyordu.
Bu da harekâtm başladığı (3 ncü Ordu gibi) cephelere öncelik verilerek
önlenmeye çalışıldı. Topçu cephanesi için de durum değişmiyordu. [96]
Tedarik, depolama, dağıtım, gönderme iş ve işlemlerindeki güçlük,
yalnız yurt içi olanaklarını düzenlemede olmayıp, yurt dışından yapılmış
olan ikmal işlerinde de daha ağır bir şekilde ortaya çıkmıştı. Örneğin
Romanya yoluyla gelmiş olan 25 vagon mühimmat ve diğer savaş araç
ve gerecini Türk topraklarına girmesiyle bu vagonların ülke içindeki de-
[95] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 1, Dos. 7-A, Fih. 1.
miryolundan yararlanarak, planlanan yere kadar götürülmesine, demir

yolu yetkililerinden izin almak gerekmişti. Çünkü işletme o tarihlerde
yabancı sermaye sahiplerine aitti. [97]
Payların nerelerde ve hangi kademelerde bulunacağı şöyle sıralan
mıştı :
Birliklerin üzerinde, ağırlıklarında,
Kolordu cephane kollarıyla, ağır cephane kollarında, ordu menzil
cephane kollarında ve menzil cephane depolarında,
Ordu yedek ambarlannda,
Genel yedek ambarlarda bulunuyordu. [98]
3. Harp Sanayii
Birinci Dünya Harbi'nden önce Osmanlı Imparatorluğu’nun bugünkü

anlamda bir sanayii yoktu. Büyük Reşit Paşa’nın milli sanayii kalkın
dırma çabaları o tarihte büyük işletmelerin kurulması doğrultusunda sü
regelmişti. Bütün bu iyi niyetler yabancı sermaye ile kurulmuş kurum-
ların çıkarları karşısında, yalnızca sanayii özendirme yasasının oıkarıl-
• masıyla sonuçlanmıştı. Bu yasaya dayanılarak gözüken faaliyet, Fatih
Sultan Mehmet devrinde savaş silah ve araçlarını yapan Tophane fab
rikalarının kurulmasıydı. Bu atılım Beykoz Kundura Fabrikası’mn ku
rulmasıyla büyüdü. 1914’e kadar sayıları 32’ye varan, fakat o kadar ye
terli olmayan çeşitli fabrika 1908’den bu yana Harbiye Nezareti’nin so
rumluluğunda faaliyet gösterdi.
Birinci Dünya Harbi’ne girerken İmalatı Harbiye (Askeri Fabrika-

laF Müdürlüğü) ’nin emrinde İstanbul çevresinde ;
Askeri Basımevi
Saraçhane Ambarı İstanbul’da
Gülhane Cephane Deposu
Karaağaç Ambarı
Piripaşa İstihkâm Ambarı
Kâğıthane Tapa Fabrikası Haliç çevresinde
Fener Tapa Fabrikası
Bahariye Tapa Fabrikası
[98] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 1, Dos. 7-A, Fih 29-3.
Maçka Silahhanesi
Yıldız Araba Fabrikası
Beyoğlu’nda
Yıldız Fenni Teçhizat Deposu
Tophane Yapım Fabrikası
Yedikule Deri Fabrikası
Bakırköy Barut Fabrikası
Bakırköy çevresinde
Zeytinburnu Mermi Fabrikası
Uçak Okulu Ambarları
Heybeliada Balıkçı Müfrezesi
Haydarpaşa ve Adalarda
Tevhit Semeri Saraçhanesi
çalışmalarını sürdürüyorlardı. [99]
Seferberliğin başlamasından önce ve içerisinde 1914 yılı sonlarına

doğru bu iş yerleri, İmalatı Harbiye Müdüriyeti Umumiyesi’nin emrinde
(Askerî Fabrikalar Genel Müdürlüğü) Genel Karargâh ve sınıf şubele
rinin ihtiyaç gösterdiği maddelerin yapım ve onarımmı yurt içi olanak
larıyla desteklemeye çalıştılar. [100]
Yeniden yapım ve onarım ile birlikte Balkan Harbi’nden kalma silah
ve mühimmatın, kullanılan silahlara uydurulması işlemleri bir yandan
yapılıyor, diğer yandan da ikmal maddelerinin ulaşımım sağlayacak ara
ba ve koşum takımları ve semer işleriyle uğraşılıyordu. Kolordular da bu
tür iş yerlerini bölgelerinde yapma emrini almışlardı.
Ulaştırma araç ve gereci üzerinde oldukça mesafe alınmıştı. Kolor
dular onarım işleriyle birlikte ihtiyacı bulunan ulaştırma kollarının, sıh
hiye bölüklerinin ve seyyar hastanelerin araçlarını Başkomutanlığın be
lirttiği tipte yapmaya başladılar. Mekkâre ve develer için semer yapım
yerleri kurdular. [101]
Ordu Dairesi, ülkedeki özel teşebbüsün elinde bulunan ve askeri
fabrika ve iş yerlerinin yapım ve onarımına katkıda bulunacak yan ürün
lerin arttırılmasına çaba gösterdi ve bunları işbirliğine çağırdı. [102]
Yurt içi olanaklarından da yararlanan ordular harp sanayi, ocak
larında çalışanlara yevmiye ve mükâfatlar vererek üretime hız verdiler.
Gece ve gündüz çalışarak bütünlemeye gayret gösterdiler.
Örneğin Zeytinburnu Fabrikası’nm imalat planıyla, seferberlikten
önce beş ay içerisinde ürettiği top mermisi ayda 5.222 atım iken, sefer-
[99] ATAŞE Arşivi; Kis. 1924, Dos. 163, Fih. 13-18.

ClOl] ATAŞE Arşivi; Kis. 1509, Dos. 6, Fih. 5-10.
[102] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1882, Dos. 37 Fih. 3.
berlik sonrası saatte 21 atım yaparak 1914 yılında toplam 79.176, 1915
yılında ise 202.030 atım imal etmekle birlikleri desteklemek olanağına
kavuşmuştu. [103]
1915 Yıh Faaliyetleri

Yıla girerken Askeri Fabrikalar Genel Müdürlüğü emrinde
Bakırköy’de Barut fabrikaları ve mühimmat depolan
Zeytinburnu’nda Fişek, mermi, marangoz fabrikalan hastane ve
okulu.
Tophane’de İmalatı Harbiye Merkez ve Dairesi Top ve Tüfek
Fabrikalar,, barut ve tabanca fişeği satış yerleri,
sanayi taburu ve usta okulu.
Karaağaç’ta Tapa fabrikası, mühimmat mamul ambarı, mer
mi imalathanesi
Kâğıthane’de Tüfek atış poligonu
Başıbüyük’te Bir cephanelik ve imalathaneleri
Çobançeşme’de Top atış poligonu
Maçka’da Silahevi ve deposu
Kâğıthane’de Cephane ambarları vardı. [104]
Özellikle cephane üretimi yapan fabrikaların verimlerinin arttırılma
sı günün isteği idi. Başkomutanlık yayımladığı emirlerle tezgâh ve ma
kinelerin ekiplerini iki katına çıkartmakla birlikte bu kişilerin askere
alınmasını ve bu yerlere gönderilmelerini ilgililerden istiyordu. [105]
^ Seferberliğin ilanı üzerine yalnız tüfek fabrikalarında yapılan. [106]
200.000 Mavzer ve Martin tüfeği tamiri,
50.000 Şinayder tüfeği tamiri,
12.000 Çeşitli tip tüfek tamiri,
38.000 Muaddel martin yapılması,
37 Adet çeşitli cins makineU tüfek tamiri,
38 Adet makineli tüfek sehpası tamiri,
[103] ATAŞE Arşivi; No. 1/5 KIs. 1062, Dos. 68, Fih. 1.
[104] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 11, Dos. 57, Fih. 86/1.
470 Maksim namlusunun yeniden yapılması,

40.000 Kasatura ve parçalan yapımı,
350 Adet işaret tabancası yapımı,
120 Adet Hoçkis makineli tüfek piston yapımı,
önemli miktarda yedek edevat siparişleri duyulan ihtiyaçları sergileme
ye yeter. Kaldi ki bu fabrikalann elinde önce siparişi yapılmış birçok
silah ve malzeme bulunmaktaydı.
Genişleyen bu faaliyet hemen her iş yerinde arttı, Zeytinburnu Fi
şek Fabrikası günde 5.000 kilo kurşun işler duruma geldi. [107]
Savaş sanayii alanındaki bu çabalar yine de yeterli görülmüyordu.
O yüzden Genel Karargâh’ta görevli bulunan Alman temsilcisinin aracı
lığıyla Prusya Harbiye Nezareti’nden bir heyet getirtilerek askeri fab
rikaların çalışmaları denetlendi. O tarihte iş yerlerinin elindeki sipariş
ler hemen her daireyi ilgilendiren ikmal maddeleri cinslerini kapsıyor
du. [108]
Yurt içi ve 5mrt dışı bütünlemenin önemi ve güçlüğü kendini hisset
tirince, her iki hizmetin bir elden yürütülmesi gerekli görülmüştü. Baş
komutanlık, fabrikalara yapılacak siparişler için Topçu Mühimmat Ko
misyonu Başkanı Tuğgeneral Pier (Piyer) ’e yetki vermiş ve O’nun bilgisi
dışında sipariş yapılmamasını tüm kademelerden istemişti. [109]
Bu düzen içerisinde çeşitli sınıf ikmal maddelerinin üretimine gidil
di. Ordu bölgelerinde mevcut ya da kurulması öngörülen fabrika, ima
lathane ve iş ocaklarmdan yararlanıldı. Özellikle ana ikmal merkezi ve
savaş sanayiinin toplandığı İstanbul ve çevresinden çok uzakta bulunan
güneydoğu ve doğu harekât alanlarının bütünlenmesinin bu yolla sağ
lanmasına çaba gösterildi.
Bu tür olanaklan yaratmaya çalışan sanayi taburları kısa zamanda

kendini göstermişti. Örneğin Irak Havalisi Komutanlığı emrindekiler
Bağdat’da kunduracılık, terzilik, çuhacıhk, şayak yapımı, un üretiminde
başarı gösterdi. Kundura iş yerlerinde günde 240 çift ayakkabı, 10 çiz
me, terzi evlerinde günde 200 kaput, 200 kat elbise, 100 ekmek torbası,
200 başlık yapar duruma gelmişlerdi. [110]
[107] ATAŞE Arşivi; No, 1/93, KIs. 2113, Dos. 15, Fih. 1-15.
[İIOJ ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 14, Dos. 72, Fih. 17-1.
Irak ordusu; ikmal erlerim Anadolu ve Suriye’den, silah ve mühim

matını İstanbul’dan alıyordu. Dolayısıyla yalnız yiyecek maddelerini böl
gesinden tedarik etmekteydi. Ulaştırmada çektiği sıkıntı menzil hattı
başlangıç noktası olan Pozantı ve Haleb’in Bağdat’da olan karayolu me-
safesiydi. O yüzden Fırat Nehri’nden yararlanmayı esas alan çalışma
larda yaparak kelek ve şahtur yapımına önem vermişti. Kelekler o ta
rihte Mısır’da yapılıyordu. Tulumları Bağdat’dan geliyordu. Bu yolla
yapılacak yollama için Nasıriye’ye kadar Fırat üzerinde sahra ambarları
kurarak ikmal akımını sağlamaya gayret gösterdi.
Tüm bu çabalar yurt içi kaynakları ve olanaklarıyla desteklenmeye
yeterli bulunmayınca, dış ülkelerden tedarike hız verildi. Bunun yanında
iç ka3makların üretimi artırılmaya çalışıldı. Hazırlanan projeye göre fab
rikaların 24 saatte 500 tüfek yapacak kapasiteye çıkarılması için ne
mümkünse yapılmasını aynı zamanda Milli Savunma Bakanı olan Baş
komutan Vekili emretmişti. [111]
O tarihte Deniz Kuvvetleri’nin tersanesine ait torna, döküm, demir
ve bakır atölyeleri İstinye’de toplanmıştı. Bunların gücünden yararlan
maya gidilmişti. Geceli ve gündüzlü çalışmalarıyla 1915 yılı sonlarına
doğru adı geçen tezgâhlardan 1.145 adet dekovil, hasta ve cephane ara
bası, 305 bomba topu, 26.486 adet tüfek bombası, 20.000 adet el bombası,
18.000 büyük boy bomba, 3.000 adet uçak bombası ve 54.000 adet tapa
elde edilmişti. [112]
Ana merkezden uzak birliklerin yakın desteği bakımından harekât

alanlarının geri sahasında mühimmat fabrikalarının kurulup işletilmesi
başlamıştı. Örneğin Şam’da top ve kundak onanmları ile el bombası ya
pımı, gönderilen bir bilirkişi başkanlığında başladı. [113]
1916 Yılı Faaliyetleri
Bu yıl yurt içi faaliyetleri hızla devam ederken, orduların büyük

çapta eksilen silah ve mühimmat ve diğer ikmal maddeleri ihtiyacı için
müttefik yardımlarından yararlanmaya da başlanmıştı. Siparişlere daya
narak gelmiş bulunan silah ve mühimmatın birliklerin noksanlarmı ta
mamlamak üzere gönderiliyordu. İkmal akımınm rahatlık ve çabuklukla
yapılabilmesi için cins ve çap birliği yapımına da başlanmıştı.
[lllj ATAŞE Arşivi; No. 1/141, Kis. 2346, Dos. 40, Fih. 1-24, 1-25.
[112] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1329, Dos. 804, Fih. 53. '
[113] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1060, Dos. 62,’Fih. 3-118,
Bu arada gelen bir kısım silah, elde bulunan mühimmatı atar duru
ma getirilmekteydi. Örneğin Almanya’dan gelmiş bulunan Maksim ma
kineli tüfekleri Türk cephanesini atar duruma getirilmişti.
Avrupa muharebelerinde Fransız ve îngilizlerden iğtinam edilerek
gönderilmiş bulunan makineli tüfekler de onarılmış ve savaşlarda kulla
nılmıştı. [114]
Güney harekât alanının önem kazanması nedeniyle Şam’dan alınan
tüfekçi ustalarıyla bakım ve onarım yerleri yapıldı. [115]
Bağdat yapım yerleri topçu birliklerinin nişan dürbünü ve tertibat
larını yapar duruma getirildi. [116]
Orduların böyle bir yakın desteğe sahip olmalarıyla ulaşımın azal
tılması için, o tarihlerde Bronzat Paşa verdiği bir emirle orduların ona
rabilecekleri maddelerin İstanbul’a gönderilmemesini istemişti Gönderi
len yedek malzemelerle ordu iş yerleri verimli çalışmalar yaptılar. [117]
1917 Yıh Faaliyetleri

Özellikle 4 ncü ve 6 ncı ordular, bölgelerinin saldırılara karşı savu
nulmasında yakın savunma silahı olan el bombalarına büyük ihtiyaç duy
maktaydılar. Fabrikardan çokça el ve tüfek bombası yapımı istenildi.
Gerçekleştirilmesi içinde merkezden gerekli dinamit, müsademe tapası,
el bombası fitili gönderilmesini önermişlerdi. [118]
6 ncı Ordu’nun bir sıkıntısı da Musul’daki kelek yapımıydı. İhtiyacı
karşılamadığı için iş hacminin arttırılması düşüncesiyle Hazro, Kevir ve
Altmköprü’de birer şubenin açılmasını öngörmekteydi. Böylece her şu
bede 10.000 insan ve 20 ton eşyanın bir defada ulaşımı sağlanmış ola
caktı. Bu amaçla, kelek malzemesi şevkine geçildi. Musul ve Diyarbakır
illerinde halkın elinde ne kadar kelek varsa parası karşılığı alınması ve
halkm bu malzemeyi yapmasına engel olunmaması il yetkililerine duyu
rulmuştu.
Ordu, bölgesindeki Dicle ve Fırat nehirlerinden bu yolda yararla
nıldı. Kesin bir rakam verilmemekle beraber mayıs ayından başlamak
üzere günde ortalama 100 ton taşıma yapılmıştı. Ağustos’tan sonra da
bu miktar 500 tona 3nikseltilmişti. [119]
[114] ATAŞE Arşivi; No. 1/14, Kis. 2343, Dos. 33, Fih. 1, 1-4, l-«.
[|18] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 170, Dos. 737, Fih. 16.
[İ19] ATAŞE Arşivi; No. 1/1,Kis. 1292, Dos. 658, Fih. 1-1, 1-2.
Nisan 1917 ortalarında Genel Karargâh şubeleri ikmal maddelerinin

tedariki yönünden fabrikalara yapılacak siparişler üzerinde Genelkur
may Başkanlığı’ndan yeni bir direktif almışlardı. Kontrolların yapılabil
mesi yönünden, özellikle II nci sınıf ikmal maddelerini yapan, ya da ona
ran fabrika ve iş yerlerine iş verilmeden önce Harbiye Dairesi’ne bilgi
verilmesi istenmişti, işin ivediliği bakımından siparişin verilmesiyle du
yurulmasının usul edilmesi emrediliyordu. [120]
Bu düzen içerisinde ordular kendi olanakları dışındaki yapımları, ya
da kullanacakları maddeleri Harbiye Dairesi’nin tertiplemesiyle alırlardı.
Örneğin Kudüs îmalathanesi’nin onardığı Alman tüfeklerinin kundak
ları bu yolla Maçka Silah Deposu’ndan gönderildi. Musul imalathanesi’
nin istekleri de böyle sağlandı. [121]

Bu yıl önceleri alınmış olan önlemler içerisinde devam etmişti. Baş
komutanlık doğuda Yıldırım ve Doğu Ordular Grubu komutanlıklarına,
2 nci, 3 ncü ve 5 nci ordularla, bu arada karargâh üçüncü şubesine ver
diği emirle ordu tamirhanelerini ordularm emrine bırakmıştı. Bu gibi iş
yerlerine ehil birer subay verilmesiyle isteklerine göre işletilmesini de
öngörmüştü. Ordular ihtiyaçlarmı mütareke yapılıncaya kadar bu şekil
de ikmale çalışmıştı, [122]
4. Diğer Bütünleme Faaliyetleri

a. Sağlık Hizmetleri
Birinci Dünya Harbi öncesi Tıp Fakültesi faaliyette bulunuyordu.
Çu yerde öğrenimlerini tamamlayan askeri doktorlar Askeri Tıbbiye
Okulu’nda gereken bilgiyi alıyor ve Gülhane Tatbikat Okulu’nda kendi
dallarında ihtisaslaşarak askeri hekimliği yürütüyordu.
Balkan Harbi’nin acı başarısızlıklarından biri olan sağlık hizmetle

rinin, diğer faaliyetlerde olduğu gibi, bu tür yetişen doktorlarla ıslah
edilmesi düşünüldü ve 24 Aralık 1913 tarihinde Harbiye Nezareti Sıhhi
ye Dairesi Başkanlığı’na Süleyman Numan Bey (Tbp. General Süleyman
Numan) getirilmekle işe başlandı. Böyle bir faaliyet için Almanya’dan
bir ıslah heyeti getirilmişti. Bu örgüt arasında bulunan Albay Mayer
admdaki doktorun niteliklerinden yararlanılmak için. Başkan Süleyman
Numan Bey’e müşavir yapıldı.
[120] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 42, Dos. 197, Fih. 116,
Başlatılan ilk tensikatta işe yaramayan bütün doktorlar terhis edil

di. Genç ve yetenekli subaylara görev verildi. Alınan bu düzenle ordu
sağlık teşkilleri kuvvetli bir başın yönetiminde oldukça güçlü doktorla
rın ellerine terk edildi.
Her kolordu karargâhına bir kolordu baş tabibiyle iki yardımcı ve
bir baş eczacı ile bir yardımcı, ayrıca kolordulara bağlı sıhhiye deposu
na müdür olarak bir eczacı planlandı.
Tümen karargâhlarında da bir başhekim yarbay ve bir yardımcısı
tabip yüzbaşı, alay ve taburlarda ise, eskiden olduğu gibi, tabur tabipleri
binbaşı rütbesinde bulunarak görev yapacaktı.
Müşavir olarak görev almış olan doktor Mayer’in yardımıyla birlik
revirleri de düzene sokuldu. Böylece hastanelerin hasta sayılan azaltıldı.
Alınan karar ve yapılan düzenlemelerle, kolordu merkezlerinde üçer
yüz, tümen merkezlerinde iki yüz sonra iki yüz elli, Erzurum Edirne,
İzmir gibi müstahkem mevkilerde ise beşer yüz yataklı hastanelerin açıl-
masma gidildi. Böylece hastanelerin adedi 47 ve yatak sayısının da 13.450
olması sağlanacaktı. Kadro olarak her elli yatağa bir doktor düşünülü
yordu. İki yüz elli yataklı hastaneler için bir yarbay baştabip ve 500-750
yataklılara ise bir albay baştabip konulmuştu. Kadrolarla diğer sağlık
personelinin durumu da ayarlanmıştı.
Yukanda belirlenen esaslar dahilinde uygulama yapılagelirken Bi
rinci Dünya Harbi ilan edildi. Yeniliklerin hemen ekserisi savaş içerisin
de gerçekleştirilmeye çahşıldı.
Türk ordusunu oluşturan kolordularla Başkomutanlık Karargâhı’nm
sağlık hizmetlerine ilişkin faaliyetlerin düzenlenmesinde Sağlık Dairesi
Başkanlığı, öncelikle ordularm menzil sağlık kuruluşlarını ele almıştı.
Hazırladığı plana göre :
— 1 nci Ordu Menzil Sağlık Kuruluşu'nun; beş adet 150 yataklı sa
vaş hastanesi, beş adet 500 yataklı menzil hastanesi, bir adet menzil sıh
hiye deposu ve bir hasta ulaştırma kolu ile, yirmibeşer vagonluk iki ya
ralı tren ve bir adet de hastane gemisinden,
— 2 nci Ordu Menzil Sıhhiye Kuruluşu’nun; bir menzil sıhhiye de-
ppsu, dört adet 150 yataklı savaş hastanesi, dört adet 500 yataklı men-
zü hastanesi ile bir hasta ulaştırma kolundan,
— 3 ncü Ordu Menzil Sıhhiye Kuruluşu’nun; üç adet 150’şer yatak

lı savaş hastanesi, 500 yataklı iki menzil hastanesinden oluşmasını öner
miş ve uygunluğunu kabul ettirerek ordulara da duyurmuştu.
Hastanelerin doktor ve hizmetli kadroları, önce barış kadroları esas
tutularak muvazzaf, yedek ve Tıp Fakültesi’nde öğrenimde bulunan sivil
ve asker doktor adaylarıyla, diplomalı eczacı ve diş doktorlarından kar
şılanmaya başlandı. Er olarak da birliklerin sıhhiye erleri ve teskereci-
lerini sefer kadrosuna yükselebilmesi için askerlik daire ve şubelerince,
daha çok Türk olmayan ikmal erleriyle tamamlanma yoluna gidildi.
Genel Karargâh’ta, seferberlik ilanıyla. Harbiye Nezareti ve Baş
komutanlık Vekâleti görevleri ayrıldı. Genel Karargâh Yedinci Şube Mü
dürlüğü Sahra Sıhhiye Müfettişliği’ne (Sağlık Dairesi Başkanhğı’na)
dönüştürüldü. Bu kez Süleyman Numan Bey bu göreve verilmekle sağ
lık hizmetlerinin yürütümüne devam edildi.
20 Temmuz 1330 (2 Ağustos 1914) askerlik daireleri aldıkları emre

göre bölgelerinde görev yapan askeri doktorların birliklerine katılmala
rını sağlarken, askeri yükümlülük içerisinde bulunan sivil doktor ve ec
zacılardan da, halkm sağlık işlemleriyle uğraşacakların dışmdakileri si
lah altına çağırmıştı. Bu faaliyet sırasında Irak Havalisi Komutanlığı
ile, 3 ncü Ordu bölgeleri doktor, eczacı ve diş tabipleri yönünden pek
zayıf olduğundan, boşluklar Gülhane’de stajda bulunanlarla tamamlan
mıştı.
Sahra Sıhhiye Müfettişliği (Sağlık Dairesi Başkanlığı)’nin diğer bir
girişimiyle İstanbul’da vatan hastaneleri kuruldu. Savaşa katılmakla be
raber tıp fakülteleri kapatılarak öğrenime son verildi. Buradaki gençler
kâTynağı dar olan hastaneleri destekledi.
Ayrıca iç ve intani hastalıklarla, yaralı hastalar için İstanbul’da ya
tak sayısı 10.000’e ulaşan hastaneler kuruldu. Bu yataklardan 1.400’ü Kı
zılay’ca sağlandı.
Savaş ilanından önce askeri tabiplerin miktarı muvazzaf olarak 1.126

idi. Bunların 3’ü tuğgeneral, lO’u albay, 37’si yarbay, 293’ü binbaşı, 147’si
kıdemli yüzbaşı, 331’i yüzbaşı ve 65’i de stajyer olarak görev yapıyordu.
O tarihlerde bellibaşlı okul olan Askeri Tıbbiye ile Gülhane Tatbikat Oku
lu’nda 59 doktorla, eksik kalan öğrenimlerini tamamlayan 115 doktor
adayı vardı. Askeri tabipler kolordulann savaş sağlık birliklerine, önem
lerine göre dağıtılmış ve göreve başlatılmıştı.
Seferberliğin başlamasıyla yapılan tensikat ve yükümlü doktorlann

silah altına çağrılmaları sonucu görev almış doktorların sayısı ve çeşitli
nedenlerle ölenlerin rütbelerine göre miktarları (Ek: 10) çizelgede oldu
ğu gibiydi. [123]
1 nci Ordu, seferberliğine 23 Temmuz 1330 (5 Ağustos 1914)’da baş
lamıştı. Ordu’ya bağlı sağlık teşkilleri olarak; malzemesi kısmen eksik
dört savaş hastanesi kurulmuş, bir savaş hastanesi kurulmakta, bir men
zil hastanesi kurulmak üzere, yalnız 25 arabası olan bir hasta ulaştırma
müfrezesi ve Mithat Paşa Taşıma Gemisi faaliyetteydi.
Tıbbi ecza ve sıhhi malzemeleri Sirkeci’deki ecza deposundan ve Gül
hane Hastaneî’nden tamamlanmıştı.
Her kolordusunda da, kendi adına bir seyyar hastane, tümenleri için
birer seyyar hastane ile birer sıhhiye bölüğü kurulması seferberlik emri
gereğiydi.
Ordu Sağlık Başkanlığı seferberliğin başlamasıyla birlikte 2 nci
Ordu ile işbirliği yaparak bölgelerinde meydana gelen sari hastalıklarla
mücadeleye girişti. Ayrıca yararlı fakat sari hastalığı bulunmayan has
talar için 4.150 yatak, ağır yaralılar için de 1.650 yatak hazırlanmıştı. Sari
hastalıklar için hazırlattığı 2.800 yatağa Kızılay’da 1.400 yatak ilave et
mişti.
2 nci Ordu; önce 1 nci Ordu kuruluşunda iken 2 nci Ordu kuruluşuna
geçen 6 ncı Kolordu ile 5 nci Kolordu’dan oluşmuştu. Ordu Sağlık Teşki
lâtını bir baştabip, 3 yardımcı tabip, 10 sağlık astsubayından kurulu per
sonel yönetecekti.
28 Teşrinievvel 1330 (10 Kasım 1914)’da 2 nci Ordu’ya bağlı dört

savaş hastanesi, beş menzil hastanesi, bir hasta ulaştırma müfrezesi an
cak faaliyete geçirildi. Savaş hastanelerinin kadrosu 150, menzil hasta
nelerinin ise 500 yataktı.
1 nci Ordu’da belirtildiği üzere, 2 nci Ordu’ya geçen kolordulann sey

yar hastaneleriyle sıhhiye bölükleri seferberlik süresi içerisinde tamam
landı.
3 ncü Ordu; yüz elli üç bini aşkın insanın sağlığıyla mücadele edecek
teşkil ve tesislerini kurmuştu. Erzurum’da kurduğu bir Menzil Sıhhiye
Deposu ile desteklediği hastane ve sıhhiye birliklerinin faaliyetlerini sür
dürmeye başladı.
I[123] ATAŞE Arşivi; No. 1/63, Kis. 1827, Dos. 11, Fih. 1-116, 1-117.
Genel Karargâh Sağlık Dairesi Başkanlığı’nın en çök meşgul olduğu

3 ncü Ordu idi. Trabzon Hastanesi’ni 9 ncu Kolordu emrine bırakmıştı.
Ruslarla savaş başladığı zaman Ordu’nun doktor sayısı, 50’si yedek ol
mak üzere, 425’e çıkartılmıştı. Erzurum’da mevcut bulunan Mevki Has
tanesi’ni müstahkem mevki emrine bırakarak tahliye edilecek yaralılar
için iki seyyar hastane kurmuştu. Bayburt’da 300 yataklı bir hastanesi
vardı.
Bu sırada, 3 ncü Ordu bölgesini denetleyen Başkomutan Vekili’nîn
emri üzerine 2 nci Ordu menzil sağlık tesislerinin, yalnız baştabibi ve gö
revli doktorları hariç, tümü 3 ncü Ordu emrine gönderilmişti. Rusların
ileri harekâtı başlayıp Ordu’nun geri çekilmesi sırasında da 10 ncu Kolor
du ile birlikte, seyyar hastaneleri de Ordu’nun bütünü içerisinde göreve
katılmıştı.
Ordu Sağlık Teşkilatı, yaralılarla mücadele ederken bir de bölgede
üreyen bulaşıcı hastalıklarla mücadeleye girişmişti. Lekeli humma (tifüs)
ve hummayiracia (tatarcık humması) daha çok yollama sırasında mua
yene ve tedavi edilemeyen ve temizlenemeyen hastalarla artmıştı. Isı ve su
problemiyle yedirme ve içirme yetersizdi. Özellikle Sarıkamış savaşlarm-
dan sonra Ordu’nun geri alınması sırasında firar eden erler taşıdıkları
bulaşıcı hastalıkları köyden köye yaymaktaydılar. Tifo, Birinci Dünya
Harbi’nde 3 ncü Ordu’yu perişan etmişti.
4 ncü Ordu kuruluşundaki, 8 nci Kolordu Şam’da seferberliğini ta
mamlıyordu. Bölgesinde oldukça yükümlü ve yedök sağlık personeli bu
lunduğundan, doktor ve diğer ihtiyaçlarını rahatlıkla sağlayabildi. Sağlık
teşkil ve tesislerini de emre göre kurmuştu.
t
12 nci Kolordusu da Musul’da seferberliğini sürdürdü. Sağlık perso

nelini bölgeden ve İstanbul’dan tamamlamıştı. Birlik merkezden uzak
olması nedeniyle, yeteri kadar sıhhi malzeme alamamıştı. 4 ncü Ordu em
rine girdikten sonra eksiklerini tamamladı. Kuruluş emrine göre iki sıh
hiye bölüğü ve üç seyyar hastane kuracaktı. Sonradan bir hastaneden
vazgeçildi ve böylece Haleb’e intikal etti.
Toroslardan Hicaz’a kadar Ordu’nun sağlık kuruluşlarmda 1.500

yatak vardı ve yeterli görülüyordu. Bölgede sivil ve belediyelere ait has
tanelerle, siyasi amaçlara hizmet eden yabancı milletlerce açılmış çeşitli
yerlerdeki hastanelerin toplam sayısı da 1.180 yatağa ulaşmaktaydı. Se
ferberlik ilerledikçe Ordu Sağlık kuruluşlannın bir kısım yerlerdeki ya
tak sayıları artırıldı.
Kanal Seferi hazırlıkları sırasında, Kanal’a doğru Menzil Sağlık

Teşkilatı üç kademe olarak tertiplenmiş başta Der’a olmak üzere Cenin,
Nablus, Kudüs, Halilürrahman, Birüssebi, Hafir mevkilerinde birer has
tane ve dinlenme yerleri kurulmuştu. Ayrıca Hicaz Bağımsız Tümeni ile
Maan’a kadar trenle gelecek birlikler için Maan Istasyonu’nda 200 yata
ğın açılması kararlaştırılmıştı.
Ordu’nun o günkü kuvveti 88.094 er, 2.576 subayla 90.670 kişiye ulaş
tığı için % 5 oranında bir yatak hazırlığı yeterli görüldü.
Ordu birlikleri harekât planına göre ileri harekete geçtiklerinde,
kolordu ve tümenlerin sağlık tesisleri Birüssebi’ye kadar çekilerek bura
larda tertiplendi ve savaşta olacaklara cevap vermeye hazırlandı. An
cak başlangıçta da değinildiği üzere, tesislerin sağlık malzemesi ve per
soneli yetersizdi. Ordu ileri harekâta geçince hastanelerle mesafesi açıl
dı ve sıkmtı başgösterdi. Sonunda başarısız Kanal Seferi geri çOkilme
ile sonuçlandı.
6 ncı Ordu, sefenberliğin ilanıyla kuruluşunda bulunan tümenlerin
sağlık teşkUlerini tamamlamıştı. Fakat kurmuş olduğu tesislerin noksan
ları çoktu. Kafkas Cephesi’ne 37 nci Tümen ile katıhna emrini alan 13 ncü
Kolordu’nun üç seyyar hastanesi birleştirilerek tek bir seyyar hastane
haline getirildi. Bu hastanenin bir baştabibi ile beş doktoru bulunuyordu.
200 yataklık malzemesi vardı.
Kolordu’nun Basra’da kalan 38 nci Tümen’i perişan durumdaydı. 250
yataklı bir merkez hastanesiyle Nasıra ve Ammara’da 15’er yataklı birer
reviri bulunuyordu. Tümen sağhk ikmalini yapmadan taarruza uğramış
tı. 12 nci Kolordu’nun tümen garnizonları olan Musul ve Kerkük’te 250’
şer yatakh birer merkez hastanesi ve lO’ar yatakh kışla revirleri vardı.
Seferberlik ilan edilince doktor ve sağlık personelini İstanbul’dan tamam
lamaya koyuldu. 1 Ağustos 1914’te Musul Merkez Hastanesi ile Sıhhiye
Bölüğü’nü yerinde bırakarak Haleb’e hareket etmişti.
6 ncı Ordu’nun cephesinde savaş başladığı zaman Basra’daki 38 nci
Tümen ağır hasta ve yaralıların başmda yaşlı bir doktor ve bir kısım per
sonel bırakarak Ammare’ye çekilmişti. Burada açtığı hastaneye ek Kızı
lay örgütünce de 100 yataklı bir hastane kurulmuştu. Böylece devam
eden savaşlardaki hasta ve yaralılarm tedavi ve boşaltılması sağlandı.
Hazırlıkları ilerledikçe Irak Havalisi Komutanlığı, karargâh tabibi ve di
ğer doktorlarca sıhhiye müfrezeleri, menzil hastaneleri kuruldu. Merkez
grubunda bir de Kızılay Hastanesi faaliyete geçirilmişti.
İ48 TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ
b. Veteriner Hizmetleri [124]

Genel
OsmanlI ordusunda veteriner hizmetleri 1847 yılında başlamıştı.
Padişah Abdülmecit tarafından zamanın Harp Okulu Komutam Ga
lip Paşa veteriner hizmetlerini incelemek üzere Londra’ya gönderilmişti.
Dönüşünde gördüklerini anlatmak üzere Padişah tarafından kabul edil
miş, düşünce ve görüşlerini açıkladıktan sonra îstanbul’da bir veteriner
okulu açılarak faaliyete geçilmişti.
Veteriner hizmetleri; 1914 yılma kadar geçirdiği değişiklikler nede
niyle dört devreye ayrılır:
1 nci devre; 1849’dan Tıbbiye Okulu’na nakledildiği 1873 yılma
kadar,
2 nci devre; 1873 yılından tekrar Harp Okulu’na geldiği 1888 yılına
kadar,
3 ncü devre; 1888 yılmdan tekrar Tıbbiye Okulu’na taşmdığı 1905
yılına kadar,
. 4 ncü devre; 1905 yıhndan Balkan Harbi nihayetine kadar olan za
manlan kapsar.
Osmanlı ordusunun seferberlikten önceki veteriner teşiklatı şöyleydi:
Harbiye Nezareti’ne bağlı bir Veteriner Genel Müfettişliği ve bunun
emrinde 1 nci Fen, 2 nci Teçhizat şubeleriyle, Harbiye Dairesi 3 ncü Sü
vari Şubesi’nde kıdemli yüzbaşı rütbesinde bir veteriner vardı.
Kolordu karargâhlarında; albay veya yarbay rütbesinde birer baş-
veteriner ile kolorduda mevcut veteriner ilaç depolarında bir veteriner
üsteğmen. Kolordu Hizmet Taburu’nda bir veteriner yüzbaşı, Tümen Ka-
rargâhı’nda yarbay ve binbaşı rütbesinde bir başveteriner.
Süvari alaylarında; yarbay, binbaşı rütbesinde bir başveteriner ile
yÜ2İbaşı rütbesinde ikinci bir veteriner ve bir nalbantbaşı.
Topçu alaylarında; bir nalbantbaşı olduğu gibi topçu taburlarında
birer veteriner;
Ulaştırma taburlarında bir veteriner bulunuyordu.

Hayvan hastaneleri yalmz 1 nci, 2 nci, 8 nci, 10 ncu kolordularda mev
cut idi. Bu hastanelerde birer de Nalbant Okulu vardı.
[124] ATAŞE Arşivi; No. 1/217, Dos. 491, Büyük Harpte Tarihi Harbi Baytarı.
■ Hayvan hastanelerinde binhaşı-yüzbaşı rütbesinde bir veteriner mü

dür ile yüzbaşı rütbesinde bir bakteriyolog, üsteğmen bir eczacı, bir nal-
bantbaşı ile yeteri kadar nalbant, süvari ve topçu eri görev yapmaktay
dılar.
Hastanelerin kadrosu 100 hasta hayvan almaktaydı.
Askeri Veteriner Okulu’nda, bir veteriner binbaşı müdür, bir yarbay,
yedi binbaşı, altı kıdemli yüzbaşı, dokuz yüzbaşı olarak yirmi dört ve
teriner öğretmen vardı. -
1 nci Kolordu emrindeki okul, Tatbikat ve Veteriner Kliniği ve Nal
bant Okulu adım almıştı. Bunun teşkilatı diğer okullara göre daha başka
özellik taşırdı. Bu okulda, veteriner yarbay rütbesinde bir müdür ile bir
veteriner binbaşı, bir bakteriyolog yüzbaşı, bir veteriner yüzbaşı, bir le
vazım yüzbaşı, dahiliye müdürü yüzbaşı, bir ecnebi ustabaşı, iki kâtip bir
nalbantbaşı görevlendirilmişti.
Veteriner İlaç Reposu’nda; müdür olarak bir veteriner yüzbaşı ile
eczacı yüzbaşı vardı.
Süvari Tatbikat ve Binicilik Okulu’nda bir veteriner binbaşı. Süvari
ve Topçu Astsubay okullarında. Ağır Topçu Örnek Eğitim Taburu’nda
birer veteriner yüzbaşı. Mühendishane-i Berrn Hümayun (Topçu Okulu)
ile Maiyet Seniye (Saray) Süvari Bölüğü’nde birer veteriner yüzbaşı bu
lunurdu.
Remont (acemi) teşkilatında; 500 hayvanlık tay depolarında binbaşı
rütbesinde birer başveteriner ile yüzbaşı rütbesinde bir veteriner vardı.
1914 yılı Temmuz ayı ortalarında Osmanlı ordusunda 328 veteriner
subay hizmetteydi.
2 Ağustos 1914 tarihinde seferberlik ilan edilince veteriner hizmet

leri de, veteriner subayı, veteriner teçhizatı ve ilaçlarının evvelce hazır
lanmış yönetmeliğe göre ikmali yapılmaya başlanmıştı.
Buna göre Veteriner subaylar,
— Askeri ve sivil muvazzaf veteriner okullarından,
— Emekli askeri veterinerlerden,
— İkinci smıf yedek veterinerlerden karşılanmıştı.
Veteriner alet ve teçhizat ikmalinde bidayette zorluklar çekildi.
Vöteriner ilaçlan ikmaline gelince; Selimiye’deki Veteriner Genel

Deposu ancak barış kolordulannm üç senelik ihtiyacmı karşılayacak du
rumdaydı.
Kolordu veteriner ilaç depoları ise; barış kadrosunda bulunan kolor
dulann altı aylık ihtiyacını karşılayacak güçteydi. Yalnız seferberlik
ilanından önce kolordulann 6 aylık seferi ihtiyaçları hesap edilerek genel
depodan ikmal edilmişti.
Seferde teşkil edilecek menzil hayvan hastaneleri ile memleket içi
hayvan hastaneleri için bir hazırlık yoktu. Bu görevi hayvan depolan
görecekti.
1914 Yılı Veteriner Hizmetleri

Seferberlik talimatına göre kolordular bulunduklan bölgelerden se
feri kadroya göre noksanlarım tamamlayacaklardı. Aynı zamanda bağh
bulundukları orduların da menzil teşkilatında bulunan menzil kolları ile
veterinerlerini ikmal edeceklerdi. Ancak, canh nakil araçlarının istenilen
vasıf ve kabiliyette olmaması, hayvan teçhizatlanmn barışta hazırlan
maması, askerlik şube ve daireleriyle, mülki idare memurlannın üstün bir
gayret içine girmeyişleri birliklerin zamamnda seferi kadroya yükselme
melerini geciktirmişti.
örneğin, bir kolordunun seferi hayvan mevcudu (binek, top koşu

mu, araba koşumu, mekkâre, öküz ve manda olarak) 14.574 hayvandı.
1 nci Kolordu seferberliğini, her türlü teçhizat ve kolaylık hususunda
pek zengin bir merkezde, İstanbul’da bulunmasına rağmen birinci ay so
nunca bile tamamlayamamış hayvan mevcudunu ancak 1.595 noksanıyla
12.619’a yükseltebilmişti. Teçhizatta aylar geçmesine rağmen tamam
lanamamıştı. 1
Bu yılda veteriner subay mevcudu
Albay : 4
Yarbay : 26
Binbaşı ; 111
Yüzbaşı : 127
Toplam : 268
Nalbantbaşı : 75 idi.
Orduda veteriner subaylarının azlığından kolordular bölgesinde bu

lunan emekli veteriner subay ile yedek veteriner subaylan orduya çağır
mışlardı. Ayrıca Selimiye Askeri Veteriner Okul öğrencileri astsubay rüt
besiyle birliklere gönderilmiş, bu nedenle 1916 yılma kadar okuldan ve
teriner subay çıkmamıştı.
Askeri Nalbant Okulu seferberlik ilanı ile nal yapmak için, Levazım
Dairesi emrinde olmak üzere saraçhane ambarına verilmişti.
Veteriner Kurumlan
1914 yılında ancak harp ilanından sonra faaliyete geçebilmiştir.
1914 yılında 14 seyyar menzil hayvan hastanesi teşkil edilmiştir.
1 nci Ordu emrinde, Selimiye ve Taksim’de iki,
2 nci Ordu emrinde, Emindos Çiftliği ve Alemdağı’nda iki,
3 ncü Ordu’da harekâtın ani olarak başlamasıyla menzil hayvan
hastanesi açmaya zaman kalmamış bu nedenle 9, 10, 11 nci kolorduların
hayvan depolan hastaneye çevrilmişti.
4 ncü Ordu Menzil Müfettişliği emrinde Bisan’da bir seyyar deve
hastanesi. Umman, Cenin’de bir menzil hayvan hastanesi ve Çöl Menzil
Müfettişliği emrinde Sebeğ, Hafırul-üce, Gazluç ve îzondel mevkilerinde
dört menzil hayvan hastanesi açılmıştı.
Ayrıca Tokat, Adana, Halep, Şam, Kudüs’te olmak üzere beş mem
leket hayvan hastanesi teşkil edilmişti.
Aynca Tokat, Adana, Halep, Şam, Kudüs’te olmak üzere beş mem-
riner Okulu sari hastalıklar laboratuvarı 4 Kanunîsani 1330’da (17 Ocak
1915) Marlein yapmaya başlamış ve bir askeri bakteriyolog laboratuvarı
haline gelmiştir.
Veteriner İlaç ve Alet İkmali ,

Seferberlikten önce Selimiye’deki genel ilaç deposunda 30 ton ağırh-
ğmda 182 kalem ilaç ile 259 kalem veteriner alet ve edevatı mevcut idi.
1914 yıhnda memleket içinden müteahhit eliyle ve harp yükümlülüğü ile
91 kalem ilaç ahnmıştı. Memleket içinde bulunmayan haçlar Almanya’ya
sipariş edilmişti. ı
1 Veteriner alet ve malzeme tedariki de ilaçta olduğu gibi, çeşitli kay

naklardan temin ediliyordu.
Hayvan İkmali
1914 yılında hayvan ikmali yalnız memleket içinden yapıldığı için
güçlüklerle karşılaşılmıştı. Aslında memlekette harbe elverişli hayvan
çok azdı.
Ordular hayvan ihtiyaçlannı. kendi bölgelerinden ikmal ederdi. An
cak 1 nci ve 2 nci Ordu bu yıl içinde 3 ncü Ordu’ya yaklaşık taşıt aracı
olarak 6.000 hayvan göndermişti. Başkomutanlık 4 ncü Şubesi’nce bu yıl
içinde orduların kendi aldıkları hayvan dışında 2019 çeşitli hayvan almış
ve birliklere göndermişti.
Toplam olarak 1914 yılmda hayvan kuvvesi şöyleydi:

Binek Top Koşumu Aı*aba Hayvam Öküz Manda At Katır
36.311 8.983 20.633 15.636 4.310 46.251 25.251
Eşek Deve Tay Yeni teşkil edilen birliklere Toplam

4.444 24.897 876 5.080 191.495
Hayvan Hastahklan
Memleket hayvanlan içinde çeşitli hastalıklar olmasına rağmen teş
his ve tedavi usulleri pek ilkel olarak yapıldığından ölen hayvanların mi'k-
tan çok oluyordu. Orduya alınan hayvanlarda da bu nedenle zayiat çok idi.
1914 yılında bellibaşlı hayvan zayiatı, ruam (mankafa) hastalığı ile
uyuzdan ölmüştü. Bunların da toplamı 6.910 hayvandı.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
1914 YILI KAFKAS, SİNA, YEMEN, IRAK HAREKÂTI VE

BU DÖNEMDEKİ İDARİ FAALİYETLER
A. KAFKAS, SÎNA, YEMEN VE IRAK HAREKÂTI
1. Kafkas Cephesi
Kafkas veya Doğu Cephesi adı verilen harekât alanı; Güney Kaf
kasya, Iran Azerbaycanı ve Doğu Anadolu’;j,aı içine alan geniş bir operas
yon alanıdır. Dağhk, iklimi sert, yollan ve meskûn mahalleri az, kaynak
ları yerli halkını geçindirebilecek durumuyla büyük ordulann harekâtma
elverişsizdir.
Doğu Cephesi 450 km. tutan Türk-Rus sınırı ve Rus işgali altmda
bulunan 400 km. lik Iran sının ile yaklaşık 1.000 kilometre kadardır. Bu
durumuyla Türk ordusu, zayıf olan kuvvetleriyle bu geniş cepheyi savun
mak zorunluluğundaydı.
Diğer bir yönü de, yolsuz ve sarp dağlarla birbirinden ayrılan çeşitli
yörelerde savaşacak birliklerin, birinin diğerine yardım ve geriden des
teklenmeleri, ulaşım yetersizliği nedenleriyle geç ve güç sağlanabilecek
durum yaratmaktaydı. Bütün bunlarla beraber derinliğine ve genişliğine
olan engebesi ile savunulmayı kolaylaştıracak bir bulunumdaydı.
a. Türk Kuvvetleri
Doğu Cephesi’nde savaşlar başlarken bu bölgede harekât yapması
planlanmış olan Türk ordusu,
— 9 ncu ve 11 nci kolordular,
— 13 ncü Kolordu Karargâhı ile 37 nci Tümen,
— Van Seyyar Jandarma Tümeni, Van ihtiyat Süvari Tugayı, 2 nci
Nizamiye Süvari Tümeni,
— ihtiyat Süvari Kolordusu (1 nci, 2 nci, 3 ncü, ve 4 ncü ihtiyat
Süvari tümenleri),
] — Erzurum Müstahkem Mevkii,
birliklerinden oluşuyordu.
Van Seyyar Jandarma Tümeni, smır jandarma birliklerinden kurul

muştu. Erzurum’da teşekkül edecek seyyar jandarma tümeninden sarfı-
nazarla, 10 ncu Seyyar Jandarma ve 12 nci Depo Taburu’nun yerleştiril
mesiyle, iki grup halinde kurulan 7 alay, müstahkem mevkii emrine ve
rilmişti. Ordu’nun bölgesinde aynca 22 smır taburu görevlendirilmişti.
Başkomutanlığın genel olarak kabul ettiği harekât planı esaslanna
göre 3 ncü Ordu’nun yığınağı Ekim 1914’de şöyleydi; (Kroki: 4)
3 ncü Ordu Karargâhı Erzurum’da;
9 ncu Kolordu; 28 nci ve 29 ncu tümenleriyle Erzurum’un batısında
ki ovada, 17 nci Tümen’i Ispir’in 20 km. güneyinde,
11 nci Kolordu, 18 nci ve 34 ncü tümenleriyle Hasankale civann-
da, 33 ncü Tümen’i Tutak’ta, 2 nci Nizamiye Süvari Tümeni Erzurum ku
zeyinde (Dumlu - Tafta bölgesinde),
İhtiyat Süvari Kolordusu, 1 nci ve 4 ncü İhtiyat Süvari tümenleriyle
Köprüköy - Velibaba bölgesinde, 2 nci İhtiyat Süvari Tümeni KarakÖse,
3 ncü İhtiyat Süvari Tümeni de Diyadin civarında,
13 ncü Kolordu; 18 Ekim’de kolbaşısıyla Muş’ta olmak üzere yürü
yüşe geçirilmiş, bu tarihte gruplarının son kademeleri Cizre’de,
Van Seyyar Jandarma Tümeni, Van İhtiyat Süvari Tugayı ile Van
civarında, tümen tasarruf edeceği kuvvetlerini Bargiri’de toplanma emri
ni almıştı.
Kasım ayı başına kadar geri hizmetleriyle birlikte Ordu’nun genel
mevcudu 189.562 insan ve 60.877 hayvandı. Seyyar ordunun mevcudu
129.000 kişiydi.
/
b. Rus kuvvetleri (Kuruluş: 3)

Barış devresinde Rusların Kafkasya’da üç kolordusu vardı. Kolordu
lar, ikişer piyade birer kazak süvari tümeniyle obüs topçu ve istihkâm
taburundan kuruluydu. Aynca 1 nci Kolordusu’nda bir Avcı ve bir Ku-
ban Plaston Tugayı, 2 nci Kolordusu’nda ise, bir Avcı Tugayı bulunuyor
du. Tiflis’te de bir Kafkas Süvari Tümeni vardı.
Ruslar, harekât planlannı, yalnız Türklerle savaşacaklarma, Al
manya ve Avusturya ile de savaşta bulunacaklarma, bir Avrupa harbinde
Türkiye ile birlikte savaşa girmeyeceklerine göre hazırlamışlardı.
Ruslar, Avrupa’da savaş başladıktan sonra Türkiye’nin tarafsızlığını
ilan etmesi karşısında, en son harekât planına dayanarak, Kafkasya’da
bulunan 2 nci ve 4 ncü kolordularını Avrupa cephesine göndermişti. Tür
kiye’nin karşısında yalmz 1 nci Kolordusu kalmıştı.
1914 YILINDA İDARİ FAALİYETLER 155
Fakat, Türkiye’nin genel seferiberlik ilan etmesi üzerine Ruslar. bu

kez ikinci harekât planlannı uygulama yoluna gittilerki, Yavuz ve MidiUi
savaş gemileriyle Karadeniz’de deniz üstünlüğünden ürkerek bu harekât
planmda az olan kuvvetlerini artırma zorunda kalmışlardı.
Sonunda Rus Kafkas Ordusunun Yığınağı

— Sahil Grubu : 66 ncı Tümen’in 246 ncı Alayı, bir sınır ve bir
Plaston Taburu, bir istihkâm taburu, 66 ncı Topçu Tugayı’ndan bir ba
tarya ve bir Süvari Bölüğü (Batum)’da, ayrıca Karadeniz sahilinde 3 ncü
Kuban Plaston Tugayı,
— Oltu Grubu : 20 nci Tümen’in 1 nci Tugayı, Garskomazoski Ka
zak Alayı, Yarım Smır Taburu, süvari bölüğü, istihkâm bölüğü, 20 nci
Tümen’den bir topçu taburu;
— Sarıkamış Grubu: 39 ncu Piyade Tümeni, 20 nci 'Tümen’in 2 nci
Piyade Tugayı, 20 nci Tümen’in bir topçu taburu, 1 nci Kuban Plaston
Tugayı, 1 nci Kafkas Kazak Süvari 'Tümeni, 3 ncü Kafkas Kazak Alayı
ve sınır piyade ve süvari bölükleri.
— Erivan Grubu: 66 ncı 'Tümeni’nin 1 nci Tugayı ve Topçu Alayı,
2 nci Kuban Plaston Tugayı, 21 nci Kazak Süvari Tümeni, Maverayi Hazar
Kazak Süvari Tugayı, iki smır taburu, bir sınır süvari alayı, bir istihkâm
bölüğü;
— Azerbaycan Grubu: 4 ncü Kafkas Avcı 'Tugayı, 2 nci Kafkas Sü
vari 'Tümeni, bir sımr taburu,
— Kars Kalesi, seyyar kuvveti 263 ncü Ganiski Alayı (4 tabur) (ay
rıca 6 taburlu avcı tugayı kurulmakta),
— Ordu İhtiyatı: 2 nci 'Türkistan Kolordusu (4 ncü, 5 nci Türkistan
Avcı Tugayı) (biri 12, diğeri 9 taburlu), Sibirya Kazak Tugayı
olarak tertiplenmişti. [125]
c. Muharebelerin Cereyan Tarzı

Başkomutanlık Vekâleti’nden 6 Fiylül 1914 tarihinde verilen ilk emir
de, 3 ncü Ordu Rusların ileri hareketleri halinde zayıf Rus kuvvetlerine
taarruz edecek şekilde Erzurum bölgesinde toplanması, Ruslar taarruz
I [125] Belen Fahri; Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi^ Gnkur. As. T. ve Str. E.
Bşk. hğj, Ankara Gnkur. Basımevi, 1964, s. 83-96.
etmedikleri takdirde ordımun Kafkasya'ya taarruz edecek durumda ha

zırlanması ve taarruzun Ardahan-Batum doğrultusunda yapılması isten
mişti.
Bu emre karşıhk Ordu Komutam ise, Kars ve Sarıkamış arasında
toplanan Rus kuvvetleri mağlup edilmedikçe Ardahan-Batum doğrultu
sunda ilerlenemeyeceği, o nedenle, 9 ncu Kolordu ve 2 nci Nizamiye Sü
vari Tümeni ile Oltu doğrultusunda, 11 nci Kolordu’nun iki tümeni (18 nci
ve 34 ncü) ve iki ihtiyat süvari tümeni ile Erzurum-Sarıkamış doğrultu
sunda, diğer iki ihtiyat süvari tümeniyle de, Toprakkale doğrultusunda
taarruz edilmesini, bunların dışındaki birliklerin yerlerinde kalmalarını
cevap olarak öneriyordu.
tlîi ay sonra (6 Kasım 1914) Başkomutanlık Vekâleti’nden ikinci bir
emirle, Rusların tecavüzü halinde uygulanacak savunma plam hakkında
ordunun mütalaası sorulmuştu. Verilen cevapta; büyük kısımla Erzurum
bölgesinde bulunulmasının ve Erzurum önünde durdurulacak düşmanın bir
kanadına diğer bir kısım kuvvetle taarruz edilmesinin uygunluğu iletilmişti.
Karadeniz olaûndan sonra beklenen Rus taarruzu, 1 Kasım 1914
(19 Ekim 1330) günü sabahından itibaren Türk sımrlannı aşarak Sarı
kamış - Köprüköy doğrultusunda başlamıştı. Ruslann bu hareketi karşı
sında 3 ncü Ordu, ilk muharebelerini Köprüköy’de, arkasından Azap’ta
vermişti (4 ve 19 Kasım 1914). Bu muharebelerde Türk kuvvetleri başarı
göstermiş olmalarına rağmen olumlu bir sonuç elde edememişlerdi. Bu du
rum üzerine 3 ncü Türk Ordusu, kış aylarmda, Sarıkamış doğrultusunda
bir kuşatma taarruzu yapmaya karar vermişti. Harekete geçildi ise de,
Sarıkamış dolaylarında ve Allahuekber Dağlarında soğuktan, donatımsız-
lıktan ve nihayet açlıktan, mahvolurcasına, kayıplar vererek büyük bir
başarısızlığa uğramıştı (17 Ocak 1915) (4 Ocak 1330). Böylece Rusların
Doğu Anadolu’ya ilerlemelerine neden yaratılmıştı.
Sarıkamış taarruzunun yapıldığı sıralarda İran ve Türkistan’da, ha
rekete geçilmesi için de İstanbul’da 1 nci ve 5 nci Kuvveyi-Seferiye (Sefe
ri Kuvvetler) teşkiline çalışıyorlardı.
2. Sina, Yemen ve Irak Cepheleri
İtilâf Devletleri’nin, özellikle Ingilizlerin, bu harekât alanındaki niyet

ve maksatlanndan, siyasi bölümde sözü edilirken değinildiği üzere, Mısır,
İngiliz sömürgelerinin belkemiğini teşkil ediyordu. Dolayısıyla Hindistan
yolunun emniyette bulundurulması için Süveyş Kanalı’nm savunulması
gerekiyordu. Ingilizlerin bu hâkim fikirlerine karşı Türkler de bu bölgede,

gerektiğinde taarruz edecek tertipte harekât alanına ayırdığı kuvvetlerini
yığmayı planlamıştı. (Kroki : 3) ,
a. Türk Kuvvetleri
Bu harekât alamnda barıştaki Türk Silahh Kuvvetleri:
2 nci Ordu Müfettişliği Adana ili dahil Suriye bölgesinde, Ordu
Karargâhı Şam’da,
6 ncı Kolordu Halep’te, 16 ncı Tümeni Adana’da, 24 ncü Tümeni An-
tep’te ve 26 ncı Tümeni Halep’teydi.
8 nci Kolordu Şam’da, 23 ncü Tümeni Hınıs’ta, 25 nci Tümeni Şam’da

ve 27 nci Tümeni Kudüs’teydi. Bağh birlik olarak, kolordularda birer sü
vari alayı ve astsubay örnek taburları, istihkâm ve ulaştırma taburları ile
telgraf bölükleri vardı.
4 ncü Ordu Müfettişliği Musul’da.
12 nci Kolordu Musul’da, (35 nci Tümeni Musul, 36 ncı Tümeni Ker
kük’te)
13 ncü Kolordu Bağdat’ta (37 nci Tümeni Bağdat, 38 nci Tümeni

Basra’da) idi.
Seferberlik en ziyade bu harekât alanmda güçlüklere uğramıştı.
Alayların üçüncü taburları kurulamadığı gibi kadroları da doldurulama
mıştı. Böylece son kabul edilen yığınak plamna göre yerlerine hareket et
mişlerdi. Bu plana göre, Musul’daki 12 nci Kolordu İstanbul’a, Bağdat’
tâki 13 ncü Kolordu da Doğu Cephesi’ndeki 3 ncü Ordu emrine hareket
emrini almışlardı.
Irak’ın iç emniyeti ve savunuhnası seyyar jandarma ve sınır birlikle
rine bırakılıyordu. 4 ncü Ordu Müfettişliği Irak ve Havalisi Komutanlığı
adını almıştı.
Irak’m içten ve dıştan önem kazanmaya başlaması karşısında 13 ncü
Kolordu’nun Basra’daki 38 nci Tümeni yerinde bırakıldı. Kolordu Karar
gâhı ile 37 nci Tümeni intikal ettirildi. Yine bu arada Mısır Seferi’ne
karar verilmekle de 12 ci Kolordu’nun İstanbul’a hareketi durduruldu.
Şİm’da 2 nci Ordu Müfettişliği’ni değiştiren 4 ncü Ordu emrine girmişti.
Bu suretle Irak ve Havalisi Komutanlığı’na verilen Cevat Paşa’nın

emrinde:
38 nci Tümen, (6 piyad-e taburu, 16 mantelli top) Basra ve civarında,

6 sınır taburu, geniş bir alana yayılmış durumda,
9 Seyyar jandarma taburu, Bağdat ve Basra arasında kalmış
tı. [126]
Bu komutanlık bölgesinde, ayrıca Başkomutanlık emrinde olarak,
7 nci Bağımsız Yemen Kolordusu vardı. Kolordu Karargâhı, 39 ncu ve
40 ncı tümenleriyle Yemen’deydi. 22 nci ve 21 nci Bağımsız tümenler de
Hicaz ve Asir bölgesindeydi. [127]
K». -
Irak ve Havalisi Komutam, yukarıda sayılan kuvvetlerle, aşiretler

den de yararlanarak, îngilizlerin Irak’ı zapt etmelerine karşı koymayı
amaçlayan 19 Ağustos 1914 (6 Ağustos 1330) tarihli Başkomutanlık Ve
kâleti emrini almıştı.
Genel Karargâh’ca hazırlanmış olan güneydoğu harekât alanı planı

na göre; altı haftalık bir hazırlıktan sonra Süveyş Kanalı’na ilerlenerek
Mısır’a taarruz etmeyi amaçlayan ana fikre dayanarak, 4 ncü Ordu Ko
mutanlığı emrine 8 nci ve 12 nci kolordular veriliyordu. 4 ncü Ordu Komu-
tanhğı'na da 2 nci Ordu Komutanı olan (aynı zamanda Bahriye Nazırı)
Cemal Paşa atandırılıyordu (4 Aralık 1914).
Mısır’a karşı yapılacak harekâta Hicaz Bağımsız Tümeni’nin ka
tılması kabul edilmiş, Cemal Paşa’nın da derhal Şam’a hareket etmesi
emredilmişti.
^ b. İngiliz Kuvvetleri (îngilizlerin Mısır Yığınağı)

Türkler Kanal Harekâtı ile meşgul olurlarken, tngilizler, Mısır’daki
kuvvetlerini pekiştiriyorlardı. Türk haber alma kaynaklarına göre îngiliz-
-lerin Kanal’da 20 bin kişi topladıkları, Kahire üe İskenderiye’de ihtiyat
kuvvetleri bulunduğu öğrenilmişti.
Mısır’ı güçlendirmek üzere gönderilmiş olan kuvvetler daha ziyade

Hindistan, Avustralya, Yenizelanda birliklerinden oluşuyordu. Ingüiz
kaynaklarına göre, Mısır İngiliz Silahh Kuvvetleri Kumandanlığı’na ata
nan Maxwell (Maksvel), Eylül ortalarına doğru Lancshire (Langşayır)
[126] a. g. e.; s. 13, 14.

[127] a. g. e.; s. 234.
Tümeni ile 10 ncu ve 11 nci tümenlerini, bir Avustralya Tümeni ile Yeni
zelanda Tugayı’nı Mısır’da toplamıştı. Hint tugaylan 1/3’ü İngiliz olmak
üzere Hintlilerle Müslümanlardan kuruluyordu. Bir tümende 3 piyade ve
bir topçu tugayı ile iki istihkâm bölüğü, bir tahkimat taburu, nakliye kol
ları, sıhhiye birliği ve. muhabere bölüğü bulunuyordu.
Kanal’ı savunmak üzere dokuz savaş gemisinden oluşan bir İngiliz
ve Fransız filosu, bir Ingihz Uçak Bölüğü ve bir Fransız Uçak Müfrezesi
vardı. Yuvarlak hesap 30.000 İngiliz kuvveti Kanal’ı tutmak üzere Mısır’a
gelmişti.
Türklerle savaş başlamadan önce Avrupa’ya gönderilmek üzere ha
zırlanan 6 ncı İngiliz Tümeni’nin, topçu ve fenni birliklerle takviyeli 16 ncı
Tugayı da Irak’a verilmişti. Bu Tugay Bahreyn adalarına çıkarılmakla,
bir savaş halinde Fav’ı işgal ve Abadan tasfiyehanelerini muhafaza et
mesi planlanmıştı. Sonuçta tümenin diğer kısımları da buraya tahsis edil
mekle Bahreyn’de toplandı ve Basra’nın işgali tasarlandı. [128]
c. Muharebelerin Cereyan Tarzı

Sina Cephesi’nde Türk Başkomutanhğı, savaş başlamasıyla Ingiliz
kuvvetlerini Mısır’a çekmek ve buraya bağlamak amacıyla, îngilizlerin en
hassas yeri olan Süveyş Kanah’na taarruz etmeyi kararlaştırmış, hare
kâtı sevk ve idare edecek 4 ncü Ordu Komutanhğı’na atanması yapılan
Cemal Paşa’yı 4 Aralık 1914’te İstanbul’dan Şam’a hareket ettirmişti.
Cemal Paşa Şam’a vardıktan sonra bu amaçla hazırlıklara geçmişse de
durum icabı harekât 1915’e bırakılmıştı.
Irak Cephesi’nde ise, (6 Kasım - 31 Aralık 1914) îngUtere’nin Osman
lI Devleti’ne savaş açmasmdan bir gün sonra (7 Kasım 1914) (25 Ekim
1330)’da Basra Körfezi’nde Türk topraklarına çıkılmıştı ve Irak savaş
ları başlamış oluyordu. Bu suretle Birinci Dünya Harbi’nde Doğu (Kaf
kas) Cephesi’nden sonra Irak Cephesi de teşekkül etmişti.
Durum üzerine bu Cephede bulunan Türk kuvvetleri (38 nci Tümen),
üstün kuvvetler karşısında savunarak Şattül-arap Nehri boyunca çekil
mek zorunda kalmıştı. 38 nci Tümen birliklerini takip eden îngilizler, 21
Kasım 1914’te Basra’yı ve 9 Arahk’ta Fırat ve Dicle nehirleri kavşağın
daki Koma’yı ele geçirmeye muvaffak olmuşlardı. 1914 sonlarına doğru
Osmanh împaratorluğu’nun Basra üi hemen hemen elden çıkmış oluyor
du. [129]
[128] a. g. e.; s. 14.

[129] Sun, Selim; Birinci Dünya Harbi özetleri 1914-1918, s. 30.
,B. 1914 YILI İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK
1. Personel İdaresi ve İkmali Faaliyetleri

a. Subay İkmali
Birinci Dünya Harbi öncesi 1329 (1913) yılında orduya subay yetiş
tiren okullar şunlardı:
— İstanbul’da, Pangaltı’da, Mekteb-i Fünun Harbiye-i Şahane (Harp
Okulu) piyade ve süvari subayı yetiştiriyordu.
— İstanbul’da, Halıcıoğlu’nda, Mühendishane-i Berri Hümayun
(Topçu ve Fen Okulu) da, topçu ve ulaştırma subayı yetiştiriyordu.
— İstanbul’da Haydarpaşa’da, Mektebi Tıbbiyeyi Askeriye (Askeri
Tıp Okulu) askeri doktor subay yetiştiriyordu.
— İstanbul’da, Haydarpaşa’da, Askeri Baytar Mektebi (Askeri Ve
teriner Okulu) askeri veteriner subay yetiştiriyordu.
Bu yüksek okullara kaynak olan Askeri İdadi (Askeri Liseler) ise;
— İstanbul’da Kuleli Askeri Lisesi,
. — Edirne’de Askeri Lise,
— Şam’da Askeri Lise,
— Erzincan’da Askeri Lise,
— Bağdat’ta Askeri Lise,
, Leyli Mekâtibi Rüştiye-i Askeriyeler (yatılı askeri ortaokulları) de:
^ Bursa, San’a ve Nasıra’da faaliyetteydi. [130]
Yatılı olmayan askeri ortaokullar daha çok İstanbul’un dışında, as
keri liselerin bulunduğu Edirne, Şam, Erzincan ve Bağdat’ta olduğu gibi,
Sivas, Erzurum, Trabzon, Elazığ, Diyarbakır, Van, Bitlis, Halep, Beyrut,
ve Süleymaniye’de bulunan askeri ortaokullarında yetiştirdiklerini askeri
liselere göndermekteydiler. Bunlar bölgelerinde bulundukları kolordulara
'bağlıydılar (Konya ve Kastamonu ortaokulları da 1 nci Kolordu’nun em-
rindeydi).
Bu askeri ortaokullar 1330 (1914) Martı’ndan sonra Maarif Nezare

ti’ne (Milli Eğitim Bakanlığı’na) devredilmişti. [131]
Birinci Dünya Harbi’ne girildiğinde orduya subay yetiştiren okulların

durumu şöyleydi:
— Erkânı Harbiye Mektebi (Harp Akademisi)
— Mektebi Harbiye (Harp Okulu)
— Mühendishane (Topçu Okulu)
— Kuleli Askeri Lisesi
— Bingazili talebeler (öğrenciler) için özel okul.
— İstanbul dışındaki illerdeki askeri liseler (Erzincan, Şam, Bağdat,
Edirne).
— Yatılı askeri okullar yine Bursa, Hafya ve Nasıra’da
— Yatılı olmayan askeri okullar ise İstanbul’da Soğukçeşme, Fatih,
Kocamustafapaşa, Beşiktaş, Toptaşı, Eyüp, İstanbul dışında Edirne,
Bursa, Kastamonu, Konya, Erzincan, Erzurum, Sivas, Trabzon, Diyarba
kır, Van, Bitlis, Elazığ, Beyrut, Şam, Halep, Bağdat ve Süleymaniye’de
devam etti.
— Ayrıca, Askeri Tıbbiye, Uçak Okulu, Ulaştırma, Levazım, Vete
riner ve Nalbant Tatbikat okullan vardı.
Bunlara ilaveten piyade, süvari, topçu, ağır topçu, astsubay okullan
kurulmuştu. Aynca piyade, sahra ve ağır topçu atış okullarıyla, süvari ve
binicilik tatbikat okulu, kolordularda da atış eğitim merkezleri ve subay
eğitim merkezleri bulunmaktaydı. [132]
Bütün bunların dışmda Genel Karargâh’ın bir kısım şubelerine bağh
olarak birlik, okul, kurum, fabrika ve komisyonlar çalışıyordu. Bu tesis
lerde ordunun teknik subay, astsubay ve personeli yetiştiriliyordu. [133]
Seferberliğin başlangıcında Türk ordularını sevk ve idare eden subay,
astsubay ve yedek subaylarla sanatkâr personelin sınıflarına göre tanzim
edilen çizelge yedinci bölümde görülmekle, idari faaliyetler üzerinde de
ğerlendirme yapılabilir. Kurulan düzenin yetersizliğine rağmen bu kurum
ve kuruluşlar, yetiştirdikleriyle savaş zayiatını karşılamaya çalışmış ve
antlaşma imza edildiği tarihte tüm kuvvetleri sevk ve idare eder bir gü
cün ayakta görev başmda bulunmasım sağlamıştır.
Bu kuvvete ait hazırlanan çizelge Ek : ll’dedir. [134]
[132] ATAŞE Arşivi; No. 1/65, Kis. 1879, Dos. 26, Fih. 1, 1-91.
[134] ATAŞE Arşivi; No. 1/163, Kis. 1827, Dos. 11, 1-116, 1-117.
. b. Er İkmali
Türk ordusu, savaş öncesi banş durumunda, Balkan Harbi’nin de
neylerine, meşruti idarenin isteklerine uyar bir düzen içerisinde bulunu
yordu.
Seferberliğin ilamm müteakip, çeşitli tarihlerdeki değişikliklerden
sonra hangi birliğin harekât planlarına uygun hangi yerlerde yığınağını
yaparak seferberliğini bütünleyeceği kesinleşmişti. Böylece kolordu ve
tümenler (Ek : 12) çizelgedeki kurduğu asker alma kurumlarmda, sefer
berlik emirlerine göre er ikmali yapmaya başlamışlardı. [135]
Ordu birliklerinin muvazzaflık hizmetini sürdürecek olan silah altı
güçleri (ihtiyat, redif ve gerekürse depo yedeği olarak) çağlara göre alı
nacak 3Ükümlülerden oluşuyordu.
Kaynaklardan yapılacak er ikmali. Harbiye Nezareti Ordu Dairesi’nce
yapılıyordu. Bu faaliyeti düzenleyen şubede de;
Bir müdür,
Bir mülazım (teğmen); (Genel iş ve işlemlerle birlikte iç hizmetleri
düzenlerdi),
Bir mülhak (mütercim olarak görev yapardı)^
Birinci kısım (banş ve sefer kadrolarıyla uğraşır),
İkinci kısım (banş ve sefer kadrolarma göre ordu birliklerinin savaş
güçlerinin yığmak işleriyle uğraşır).
Üçüncü kısım (yazı ve dosya işlemlerini yapar) bulunmaktaydı. [136]
Er ikmali, yürürlüğe konulan yönergelere göre yapılmıştı. Belirli za
manlarda alınan kuvvelere göre bazı tümenlerin çağırdığı er miktan seferi
kadrosundan fazlaydı. Durumu değerlendiren Ordu Dairesi, birlikleri ve
askerlik dairelerini uyarmakla, savaş sırasında meydana gelecek ka3up-
lan tüm depo kıtalan ikmal edeceğinden, kayıpları karşılamak amacma
yönelik fazladan er ve hayvan alımımn asla yapılmamasım, gerek görülen
ne gibi bir işlem varsa önce mutlaka Harbiye Nezareti’nden sorulmak su
retiyle oluşturulmasmı istemişti. Alınmış olan kadro fazlası erler bırakılır
ken, önce yabancılar, sonra askerliğin gerektirdiği güce sahip bulunma
yanlar ve sonunda sünniler ele almarak, jruvalarma gönderilmeleri öneril-
[136] ATAŞE Arşivi; No. —, KIs. 1951, Dos. 255, Fih. 1-67.
mişti. Savaş sırasında kayıplan karşılayacak depoların (eğitim merkez

leri) mevcutları l.OOO olarak saptanmıştı. Subay ve diğer görevlilerle tüm
mevcudu bir piyade taburunun barış kadrosuna ulaşıyordu. [137]
Kolordulann tümenlerine ait çeşitli sınıfları destekleyen bu depoların
kurulmasına ait genelge (Ek : 13) ve bulunduklan yerler (Ek : 14) çizel
gelerde görüldüğü gibidir. [138]
Seferberliğin başladığı anda ordunun barış kadrolanndaki nizamiye
(muvazzaf) erlerin doğumları, 1307, (1891), 1308 (1892), 1309 (1893) idi.
Bu erler 1327 (1911), 1328 (1912) ve 1329 (1913) yıllarında askere alm-
mışlardı. Seferi kadroların ikmali için çağnian, 1310 (1894) doğumlular
dan bir kısım yeni çıkarılan geçici askeri yükümlülük yasasına göre, 1330
(1914) yılında katılanlardı. Bu doğumluların diğerleri ise Birinci Dünya
Harbi'ne katılma karan alınmakla, çağrılanlardı. Bunlar kolordu ve tü
menlerin telsiz telgraf bölüklerinin bir kısmım ikmal edecek ve yükümlü
olmaksızm oto ve telsiz telgraf birliklerinde askerlik hizmetlerine sayılmak
kaydıyle almanları kapsamaktaydı. Yukanda sözü edilen doğumlulardan:
Depo ihtiyatı (yedeği) olarak belirlenen yükümlülerden kura eri artığı
(ikinci tertip yükümlü) erler, 1306-1309 doğumluları,
Muvazzafhk hizmetlerini bitirmeden terhis olmak ve geri kalan hiz
metlerini tamamlamak amacıyla çağnian 1303-1309 doğumluları kapsı
yordu.
Yedek erler ise:
— 1290-1303 doğumlulardan fiili hizmetlerini bitirdikten sonra geri
hizmetlere alınan yabancı uyruklu olanlarla 1306 doğumluların birinci ter
tipleriydi.
— Seferberlik yasasının 84 ncü maddesine göre silah altına alman

1306-1309 doğumlular, bir de 147 nci maddeye görev savaş sonrası fiili
hizmetlerini tamamlamadan terhis olanlarla aynca,
— 1303-1309 doğumlulardan geri kalmış hizmetlerini tamamlamış ol
mayıp sağlık durumları, ya da yeteneksiz görülerek terhis edilenlerden
oluşuyordu.
[138] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 65, Dos. 325, Fih. 16-5 ve
ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 64, Dos. 323, Fih. 15/2.
- Müstahfız (depo yedeği devresini de tamamlayan) olarak aynlan er

lerden de, seferberlik yasasının 85-89 ncu maddelerinde işaret edilenler
silah altına ahnmışlardı. [139]
Erlerin şubelerinden tertip yerlerine gönderilmeleri batı harekât böl
gesine ait verilen örnek krokiye göre (Kroki: 4) diğer bölgelerin ulaştırma
olanaklarına uyularak devam etti.
(1914) 1330 Şubat tarihi itibariyle:

1 nci ve 2 nci Ordular Kuruluşunda
Seyyar kuvvet olarak 335.814
Seyyar jandarma olarak 26.241
Depo birliklerinde 39.142
Toplam 401.197
3 ncü Ordu Kuruluşunda

Seyyar kuvvet olarak 76.000
Seyyar jandarma olarak 6.000
Depo birliklerinde 60.000
Toplam 142.000 insan
4 ncü Ordu Kuruluşunda; Depo ve seyyar jandarma dahil 85.295

Irak ve Havalisi Komutanlığı 77.200
Hicaz, Asir ve Yemen’de 21.000
olmak üzere Türk ordusunun tüm insan gücü 726.692 kişiden oluşuyordu.
Bu miktara her biri 1.000-1.500 mevcutlu 90 iş taburu için ortalama 100.000
ve çeşitli amaçlarla hizmet gören birliklerle depo taburlannın değişen mik
tarı için 50.000 dahil edildikte, 876.692 kişilik bir kuvvetle önce doğuda
savaşa başlamış, diğer harekât bölgelerinde göreve hazırlanır durumday
dı. [140]
Kolordulann ve diğer bağımsız birliklerin ilettikleri miktarlara daya

nan kuvvet toplamı, orduyu besleyecek Levazım Dairesinin de kuvvelere
dayanarak saptadığı gibi ortalama 950.000 insan ve 180.000 hayvan olu
yordu. [141]
Seferberliğin başlamasından 1 Temmuz 1331 (14 Temmuz 1915) tari
hine kadar 1.943.720 ere ulaşılmış, yükümlü olmayanlarla yaklaşık
2.000.000’luk bir kuvvete ulaşmıştı. [142]
Bu kuvvetin yeteri oranda usta yedeklerden oluşmasını Başkomutan
Vekili, aynı zamanda Harbiye Nazırı olan Enver Paşa istemişti. O nedenle
kolordu ve tümenler yığmak bölgelerinde seferberliklerini ikmal ederken
bölgelerinden % 20 fazlasıyla er çağırmışlardı. Böylece kısa bir eğitimle
birliklerin göreve katılması sağlandı, yeteneksiz ve güçsüz erlerle birlikle
rin doldurulmasına bir oranda engel olundu. [143]
Bir taraftan er ikmali yapılırken diğer taraftan özellikle 3 ncü Ordu
bölgesinde savaş zayiatı oluyordu. Yukarıda da belirtildiği üzere birliklerin
eksilen er kadroları depo taburlarınca karşılanıyordu.
Örneğin 3 ncü Ordu’da savaşın başlangıcından 3 Kânunuevvel 1330
(16 Aralık 1914) tarihine kadar eksilen er tutarı 1.830 şehit, 6.039 ya
ralı, 2 esir, 3.704 kayıp ve 2.205 kaçak olmak üzere toplam 13.842 idi.
Bu miktara, donarak ölen 10 ve 3 idam edilen er de dahil bulunuyor
du. [144]
Yönergelere göre bu kayıpları ordunun depo taburlarının karşılama
sı gerekiyordu. Ancak bölge kaynaklan çeşitli doğumlularının azlığı ne
deniyle depoları çaresiz kalmıştı. 45 yaşına kadar olan usta ve acemi er
lerin çağrılması için Ordu Dairesi, askeralma dairelerine emir vermek
zorunda kaldı. Menzil müfettişliklerinin kuruluşunda 1.500 kişilik depo
taburlarının kurulmasının öngörülmesiyle, bu kez 1310 doğumlulann si
lahlı ve silahsız durumlanna bakılmaksızın çağrılmalarına karar alındı.
Ordu Dairesi, kararın uygulanmasında ancak 1310 doğumlulardan
jandarma ve iklimi sıcak bulunan bölgelere tertibi yapılmış bulunanların
kaynakta bırakılmasını ve asla 1311 doğumlulara dokunulmamasmı du
yurmuştu. [145]
[141] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, KIs. 2, Dos. 8-A, Fih. 30.
[144] ATAŞE Arşivi; No. 1/66, Kis. 2027, Dos. 559, Fih. 1-2,
' Irak ve Havalisi Komutanlığı, bölgesinin özelliğine göre aşiretlerden

de yararlanmayı düşünmüştü. Bu gibilerin 1/10’dan yararlanacağmı ka
bul etmişti. Durumu Genel Karargâh’a bildirerek uygun bulunduğu tak
tirde şeyhleriyle görüşeceğini, anlaşmaya varıldıkta bunlardan piyade
süvari mücahitlerinin örgütlenmesine geçeceğini önermişti. [146]
2. Beş Sınıf İkmal Maddelerinin Tedariki ve Dağıtımı
a. Genel
Başkomutan Vekâleti’ne Enver Paşa getirildikten sonra, İkinci Reisi
Sani (Gnkur. n. Başkanı) yönetiminde lojistik ile ilgili Genel Karargâh
daire, şube ve müfettişlikleriyle, yurt içi, menzil ve ordu bölgelerinde
mevcut ve kurulmakta olan teşkil ve tesisler (kurumlar), girişilecek sa
vaşın zaferle sonuçlanması amacıyla tüm varlıklarıyla çalışmışlardı. Bir
taraftan faaliyetleri düzenliyecek aşağıda adı geçen teşkilleri meydana
getirmekle, diğer taraftan orduların ihtiyaçları olan ikmal maddelerinin
tedarikine koyulmuşlardı.
Bu amaçla yurt içerisinde ve yurt dışında ikmal maddeleri kaynak
larını aramaya başladılar. Bu kaynaklar o günkü duruma göre :
Ülkede Balkan Harbi sonu derlenip toplanabilen ve depo edilen mad
deler,
Barış kuruluşunda bulunan ordu müfettişlikleri ellerindeki olanak
lar, bu iki kaynağın yetersizliğini karşılamak üzere dışarıdan özellikle
müttefiki bulunduğumuz devletin olanaklarından yararlanmayı kapsa
maktaydı.
Adı geçen teşekküller, seyyar ordu, müstahkem mevki ve diğer kuv
vetlerin kadro ihtiyaçlarını bütünlemek amacıyla seferberlik ilanından
itibaren çalışmaya geçti ve artan bir hızla Birinci Dünya Harbi boyunca
lojistik faaliyetlerini yürütmeye çalıştı.
Birinci Dünya Harbi’nin değişik olanak ve yetenekleri içerisinde ha
rekâtı yürüten orduların gün geçtikçe büyüyen ihtiyaçlarmı bulup bü-
tünlenmelerini istemekle iş bitmiyordu. Bunları esas kaynaklardan elde
edip, belirli noktalarda toplamak ve bir elden, önem gösteren harekât
alanlarını desteklemek üzere göndermek gerekiyordu.
Birinci Dünya Harbi lojistik desteği; Silahlı Kuvvetlerin görünümü
nü ve bölünümü, ülkenin coğrafi durumu, potansiyeli ve son olarak dev
letin mali ve ekonomik yeteneğine göre yürütülmeliydi.
Lojistik destek faaliyetleri daha çok üç konuda toplanmaktaydı.

Önem sırasına göre, (harbiye ayniyatı) ordudonatım II nci ve IV ncü
sınıf ikmal maddeleri, I nci ve II nci sınıf levazım ikmal maddeleri ile
III ncü sınıf akaryakıtm tedariki ve bunların dağıtımını sağlayacak ulaş
tırma faaliyetiydi.
Diğer ikmal maddeleriyle, personel ikmali, sağlık ve veteriner işleri
gibi faaliyetler daha çok bölgesel olarak düşünüldükte, ordu ve kolordu
ların çabalarına bırakılması olasılığını gösteriyordu.
İkinci bölümde de değinildiği üzere. Başkomutanlık Vekâleti hare-
kâtm kabul ettiği yığmak planlarına uygun, özellikle Kafkas veya Doğu
Cephesi adı verilen harekât alanı ile, o dönemde îngilizler için büyük
önem taşıyan Mısır ve Hindistan yolunu emniyette bulunduran, Süveyş
Kanalı’nın yer aldığı, Sina ve Irak cephelerini kapsayan güneydoğu hare
kât alanında seferberliklerini bütünlemeye çalışan Türk kuvvetleri, gele
cek bir saldınya karşı koyacak şekilde olanaklar ölçüsünde hazırlanı
yorlardı.
Bu amaçla 3 ncü ve 4 ncü ordularla Irak ve Havalisi Komubanhğı,
seferberlik emrinden bu yana gerek bölgesel ve gerek merkezden, beş
sınıf ikmal maddelerini. Genel Karargâhça öncelik verildiği için ikmale
çalışıyorlardı. Yalmz çeşitli nedenlerle gerek iç ve gerek dış kaynaklar
dan, savaşa girilmeden önce kadrolarına göre ne ikmal yapılabilmişti ve
ne de savaşacakları orduların ellerindeki modem süahlara sahip değü-
lerdi.
1 nci ve 2 nci ordulann, savaşa fiilen katılmakla Boğazlann deniz
den gelecek saldırılara karşı korunması için güçlendirilmeleri de önem
kazanmıştı. Bu pürüzlerle bir taraftan savaş yapılıyor diğer yandan her
çareye başvurularak ordulann ihtiyaçlan tamamlanmaya çalışılıyordu.
İlkönce silah ve mühimmat öncelik kazanmıştı.
b. Levazım
I nci Smıf Levazım Yiyecek Maddelerinin Tedarik ve Dağıtımı
Savaşa katılma karan alınmasıyla seferberlik dönemi ve savaşm
başlamasında Harbiye Nezareti’ne bağh Levazımat-ı Umumiye Riyaseti’ne
bağlı Levazım Dairesi Başkanlığı bu sınıfa dahil ikmal maddelerinin teda
rik ve dağıtmuyla görevli bulunuyordu.
Bölgesel olarak yapılmış bulunan tedarik ve depolama her ne kadar
Levazım Başkanhğı’nca yapılıyorsa da, bunlarm birliklerin iaşe kollanna
aktanlacağı yerlere kadar götürülmesi için Menzil Genel Müfettişliği ulaş
tırma kollanndan yararlanılıyordu.
' O günkü olanak ve kapasiteye göre orduların ve müstahkem mevki

lerin beslenmesi şöylece ele alınmıştı:
Çanakkale ve Gelibolu yörelerinde bulunan Müstahkem Mevki Komu
tanlığı ve 2 nci Ordu’yla İstanbul dolaylarında bulunan 1 nci Ordu’nun ve
tertip edildikleri kuvvetlere katılmak üzere İstanbul’dan gelen ve geçen
birliklerin yedirilme ve içirilmeleri doğrudan doğruya Levazım Dairesi
Başkanlığı’nca yapılıyor, aynca gerekli görülen ek yiyecek maddeleri de
bu daire tarafından orduların bölgelerine iletiliyordu.
İstanbul’dan uzak yerlerde bulunan 3 ncü, 4 ncü ordularla Irak Hava
lisi Komutanhğı’nın beslenmesi adı geçen daire tarafından ordulara verilen
iaşe bölgelerinden satın alma suretiyle tedarik ediliyordu. Ajrıca Levazım
Dairesi Başkanlığı tarafından (süt hülâsası, sabun, gaz, şeker, çay, kah
ve, fındık, üzüm, hurma, zeytinyağı, konserve gibi) gıda maddeleri de or
dulara gönderiliyordu. [147]
Bu durumda Levazım Dairesi, Genel Karargâh’a yaptığı teklif üze
rine aylık yiyecek ve yem için 1.180.000 TL. sı istemek zorunda kalmıştı.
[148]
Ordu bölgelerinde,
Erzak kolları kolordularca kurulduğuna göre, üç tümenli bir kolor

dunun beslenmesi için sıhhiye ve ulaştırma kolları aşağıda belirtildiği şe
kilde teşkilatlanmıştı: [149]
Bir kolordunun kuvveti 37.500 insan, 13.000 hayvan olduğuna göre,
dört günlük (yiyecek 190.000 kilo, yem 230.000 kilo, toplam 420.000
kilogram) yiyecek ve yem ikmali gerekiyordu.
Dört iaşe kolu, beheri 50’şer araba (çift koşulu )’dan kurulmakta,
böylece 200 arabanın toplam taşıma kapasitesi 200 X 400 = 80.000 kg.
taşıma gücü.
Sekiz iaşe kolu, halktan alman arabalarla beheri 70’şer arabadan
kurulu 580 araba, toplam taşıma kapasitesi 336.000 kilogram ki her iki
sinin taşıma gücü ile ancak yapılabilmekteydi.
[147] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1180^ Dos. 225, Fih. 105-2.
[148] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis 2, Dos. 8-A, Fih. 30.
Tümen Karargâhı Ağırlıklarında ise

Komutanlık eşyası için 3 Mekkâre
Karargâh personelinin eşyası için 4 Mekkâre
Sağhk ve veteriner hekimlerin eşyası için 4 Mekkâre
İdari heyet eşyası için 8 Mekkâre
Emir subayları ve karargâh komutanları
eşyası için 3 Mekkâre
Postaların eşyaları için 3 Mekkâre
Ha3rvânların iki günlük yemini taşımada 8 Mekkâre
Personelin yiyeceklerini taşımak için 5 Melîkâre
Personelin çadırlannın taşınmasında 8 Mekkâre
Kolordu Karargâhı’nm Ağırlığı da

45 çadınn ulaştıniması için 23 Mekkâre
Komutanlık eşyası için 5 Mekkâre
Kurmay Başkanhğı için 6 Mekkâre
Karargâhta çalışan subaylar için 4 Mekkâre
Emir subaylan eşyası için 3 Mekkâre
İdari heyetler için 15 Mekkâre
Hâkimler için 3 Mekkâre
Karargâh muhafızlan eşyası için 3 Mekkâre
Posta hizmetlerinde çahşanlar için 8 Mekkâre
Jandarma 2 Mekkâre
Yiyecek naklinde 10 Mekkâre
Yem naklinde 25 Mekkâre
kullanılacak düzeyde kadrolaştınimış ve teşkil edilmişti.
Gün geçtikçe orduların beslenmesi çoklukla halktan belge karşıhğı

toplanan yiyecek ve yem maddelerine dayandığından, menzil teşkillerine iş
düşmüştü. Bu yoldaki faaliyet, daha ziyade iskele, liman ve istasyonu bu-
‘lunan şehirler çevrelerinde elde edilen maddelerden yararlanılmaktaydı.

Halbuki el koyma bütün ülkede yapıldığı için iç kesimlerdeki şehirlerde
kurulan ambarlarda toparlanan gıda maddelerinden yararlanılamamakta,
5uğılıp kalmaktaydı.
O nedenle Menzil Genel Müfettişliği durumu Başkomutanlığa duyura
rak bu gibi ambarlarda toplannuş bulunan yiyecek maddelerinin Levazım
Dairesi Başkanlığı’nca halkın elinde bulunan at, öküz, deve, taşıma güçle
rinden yararlanarak iskele, liman ve istasyonlarda kurulmuş bulunan ak
tarma ambarlarına alınmasını önermişti.
Böyle bir hal çaresi aranmakla beraber yine de taşıma menzil kolla
nna kalıyordu. -Bu kollar da zamanında kabul edilen kadrolara uygun ku
rulamadığından, görevi gereği yalnız ve yalnız menzil bölgeleri içerisindeki
ulaştırmadan sorumlu tutulması isteniyordu. Ordular her iki tarafa kuv
vet ayırma olanaklarından yoksundu.
Bir hesaba göre. Levazım Dairesi’nin orduyu besleyebilmesi için teda
rik edeceği yiyecek maddelerinin çeşitli ambarlardan istasyon ve iskele böl
gelerine kadar gönderilmesi için yaklaşık 800-1.000, özellikle 3 ncü Ordu
için ayrıca, 360, 4 ncü Ordu için yine en azından 360-400’ki toplam 1.800
2000 kadar nakliye koluna ihtiyacı vardı. Hiçbir güce sahip olmayan leva
zımın, menzilin ayıracağı birkaç kola bağlı kalmasıyla orduyu geriden
desteklemesinin mümkün olamayacağı Menzil Genel Müfettişliği’ne açık
bir dille duyurulmaktaydı. [150]
Ordulann ellerinde konserve olmadığı için, er başına günlük yiyeceğin

750 gramdan 1.000 grama çıkarılması ve hayvanlara da 5 kg. yem veril
mesi emrediliyordu. Kolordulann kendi kollarına göre örgütleyecekleri ha
fif ve ağır erzak kollannı bu miktarlara göre düzenlemesi olanaksız bulun
muştu. Bir yandan da hafif erzak kollan 40 ve ağır erzak kollarının 60
arabayı (beşer yedek araba hariç) asla geçmemesi isteniyordu. Deve ve
mekkâre kollarının da 100 hayvandan fazla olmaması saptanmıştı. Çaresiz
ulaşımın, bölgelerindeki askeralma dairelerinde bulunan ve bölgede kulla
nılan ulaştırma araçlanna göre düzenlenmesi uygun görülmüştü. Kolların
iki veya dört tekerlekli at, öküz koşulu izmirkâri arabalardan oluşturul
ması, hamal kollarmın kullanılması halinde genelge esaslarına bağlı kalın
ması uygun bulundu.
Her kolun disiplin altma alınması için üç takım halinde kurulması plan
lanmıştı. [151]
1914 YILINDA ÎDARİ FAALİYETLER 171
Menzil Genel Miifettişliği’nin bu önerileri Genel Karargâhça da uygun

görüldü. Ancak harekât bölgelerinde görev alacak orduların hareket şekil
leri henüz kesinlikle belirlenmediğinden kaç menzil koluna ihtiyaçlan ola
cağı saptanamamışdı.
Yanlış bir uygulamaya gidilmemesi için sonuç alınıncaya kadar yurt
içerisindeki ulaşımın Levazım Dairesi’nce kira ve diğer usullerle tanzimi
ve yerine getirilmesinin en uygun şekil olacağı bir zorunluk olarak kabul
edilmekteydi. [Î52]
Tüm bu güçlüklere ek olarak harekâtça planlanan ve verilmiş bulu
nan iaşe bölgelerine göre yiyecek maddelerinin stok edilmesi, ambar bul
ma veya yapma olanaklannm yetersizliği nedeniyle büyük problem ya
ratıyordu.
örneğin; yalmz batı harekât alanmda,
Hadımköy, Ispartakule arasında 92.000 tonluk
Kâğıthane, Küçükköy yörelerinde 30.000 tonluk
Sarıga|23i, Halimpaşa Çiftliği, Erenköy’de, 23.000 tonluk
Müstahkem mevkiler ve Gelibolu’da 48.000 tonluk
Toplam 193.000 tonluk
ağırlığında yiyecek ve yemin stok edilmesi için yaklaşık 250.000 m^ olan

uygun yerlere ihtiyaç vardı.
Komutanlıkça bütün ordu için istenen stok miktan iki yüz milyon
kiloya yakm idi. Bu miktar yirmi sekiz tümenin bir aylık yiyeceğini kap
sıyordu. Mevcut kolorduların dört aylık beslenmesi için dört yüz milyon
kilo yiyeceğin tedarik ve dağıtımı gerekmekteydi. Batı Anadolu ve Trak
ya yörelerinde mevcut stok yerlerinde bulunan erzak ve yem miktarı an
cak on beş milyon kilodan ibaretti.
Durum bu olmakla beraber, bir an için kabul edilen miktar stok edilmiş
olsa bile, askeri amaçlarla günlük ayrılan 80 vagonla Anadolu içerilerinde,
doğu ve güneydoğu harekât alanlarmda yığınağını tamamlayan birlik
lerin aktarma istasyonlarına götürülmesi mümkün görülmüyordu. Demir-
yollannm güçsüzlüğü, denizyollannın yetersizliği karşısmda arzulanan
bir ulaşım yapılamıyordu.
Eu açıdan durumu eleştiren Levazım Daire Başkanlığı, emredilen stok

seviyesine ulaşılmasından ziyade, belirtilen nedenlerle, kolordulann büs
bütün yiyecek ve yemsiz kalmamaları için şimdilik bir ölçüde kolordular
adına stokun yapılmasını ve bu amaçla uygun bulacaklan noktalarda am
barların hazırlanmasını öneriyordu. [153]
Başkomutanlık uyarılan uygûn görmüş olmalıki ilettiği bir emirle
şelıirler içerisinde ambar bulma ve kurmadan ziyade ilçe ve köylerden
yararlanılmasını istemişti. Halk da yeter miktarda kapah bir yer buluna
madığı takdirde çadır ve barakalardan varsa faydalanılmasını, yoksa kurul
masını ve stokların yapılmasını istemişti. [154] Bu arada; Başkomutan
lık deniz ulaşımının yapılması hallerinde bindirme iskelelerinden geçecek
birliklerin iaşesi için birer aylık erzakın stok edilmesini Levazım Dairesi
Başkanlığı’na, Menzil Müfettişliği’ne ve daha çok denizden yararlanacak
1 nci, 2 nci ve 3 ncü Ordu komutanlıklarına duyurmuştu.
İstanbul, Bandırma, Haydarpaşa, İzmit, Samsun ve Trabzon’da depo
edilecek erzakın, önceki emirlerle gerekli depolamalar için belirtilen er
zakın dışında olacağı, işaret ediliyor ve hemen gereğinin yapılması isteni
yordu.
Burada Marmara kıyılarındaki bindirme iskelelerine uğrayacak ge
milerin yakıt ikmali yapabilmeleri için demiryolu şubesiyle işbirliği yapa
cak Levazım Dairesi Başkanlığı’nca kömür stoklarının da ele alınmasını,
bu amaçla hamal eldplerinin tertiplenmesi bu emrin diğer bir bölümünü
teşkil etmekteydi. [155]
Levazım Dairesi, seferberliğinin devamı sırasında yiyecek ve yemin

dağıtımında güçlük çekilmemesi bakımından, stoklann 40 kg. lık çuval
lara konarak muhafazasını istiyordu. Böyle oldu,ğu takdirde denk yapıl-
m.ası ve hayvanlara vurulması için kolaylık sağlanacağı ilgililere duyurul
muştu. [156]
Ordu birliklerinin beslenmesi için yukarıdaki düzen alınırken sevk
ve idare elemanlanmn er tayınından yararlanmaları bedele çıkmış bulu-
nanlann nasıl ve ne şekilde çiğden erzak alacakları yönetmeliğe bağîan-
ımşdı. Adı geçen yönetmeliğin tam metni Ek : 15’te çıkarılmıştır.
Levazım Daire Başkanlığı böylece subay, astsubay ve diğer görev
lilerle bunların eşlerini seferde besliyordu. [157]
[155] ATAŞE Arşivi; No. Arş. Kis. 2002, Dos. 461, Fih. 2-1.
İ914 YILINDA İDARİ FAALİYETLER m
Genel Karargâh’ın harekâtla idari faaliyetlerini düzenleyen daire ve
şubelerin işbirliği içerisinde çalışmaları sonucu, ordu birliklerinin savaşa
cakları alanlar belirlenirken, her harekât bölgesi ve bu harekât bölgeleri
içerisindeki ordularm yiyecek ve yemini tedarik ve depolayacak il ve ilçeler
saptanmıştı.
Yiyecek Maddelerinin Tedariki Yönünden

Bir erin günlük istihkakı (beslenmesi için yemesi gereken miktar),
et olarak 250 gram taze et veya yarısı kadar kavurma, pastırma, sucuk
veya et konservesi.
Sebze vb. olarak, 86 gram pirinç, 10 gram yağ, 20 gram soğan, 20
gram tuz, 1/4 ete karşılık nohut, fasulye gibi kuru sebzeler, patates veya
sebze konservesi veya yaş sebze.
Harekât sırasında kendi yiyeceklerinden başka kuvvetli mekkâre atı
nın en çok 100, bir katınn 130 ve bir devenin 250, çift atlı arabanm 500,
dört atlı bir arabanın 1.000 kilo taşıyacağı hesaplanmıştı.
Hafif ve ağır erzak kollarının, ihtiyaca göre menzil ulaştırma kolla
rıyla veya savaş 5Ûikümlülüğü yoluyla halktan tedarik olunacak araçlar
la güçlendirilmesi planlanmıştı. Bu kollar, büyük komutanların emrinde
hareket eden bir iaşe ambarı olarak düşünülürdü. Hafif erzak kollarının
hızları faria olduğundan, ihtiyaç dujnılduğu yere derhal ulaşabilmeleri
olanağına sahiptiler.
Savaş alanında bulunan kolordu ve tümenler tarafından kurularak
çevreden veya geriden gönderilecek erzakla doldurulmuş sahra ambarları
ikinci bir yedeği teşkil ediyordu. Hızlı hareket, sırasında sahra ambarlan
kurulmasına zaman veya olanak bulunmazsa bu takdirde dağıtım mer
kezleri kunılarak tümen başma bir adet olmak üzere meydana getirilirdi.
Bu merkezlere erzak, özellikle erzak kolları tarafından getirilirdi.
Daha gerilerde menzil ambarları kurulur, buralara ya yurt içinden
veya çevresi belirlenmiş menzil bölgelerinden tedarik edilip toplanan erzak
depo edilirdi.
Büyük ağırlıkta bulunan erzak ve yem arabaları veya mekkârelerini,
askeri birliklerle erzak kolları veya dağıtma merkezleri arasında ulaştır
ma aracılığı yapmalan esas kabul edilmişti. Bu amaçla ülke topraklan or-
^ dulann harekât alanlarına göre ordu iaşe bölgelerine bölünmüştü.
Seferberlik ilanıyla beraber orduların yığınağı başlarken, hangi birli

ğin nerelerden tertip alacağı ve böylece askerlik daire ve şubelerinin er
ve hayvan şevkine başlamasıyla, Levazım Daire Başkanhğı da, ileride
besleyeceği kuvvet için, mahalli idarelerle işbirhği yaparak, erzak şevkine
başlamıştı.
1914 yılı sonlanna doğru Milli Savunma Bakanlığı kolordularm kuru
luşunda bulunmayan doğruca daireye bağh olan levazım kurum ve ambar
larıyla yollama ve iaşe kurumlannm bulunduklan yerler Ek: 16’da be
lirtilmiştir. [158]
Tüm bu faaliyetlerin en büyük problemi ambar ve depolarda topla
nan yiyecek ve yemin birhğin bulunduğu yere kadar götürülmesiydi. O
nedenle Genel Karargâh şubeleri ve Genel Karargâhla ordular arası ça
ba devam etmekle beraber sonuç yeterli olamamıştı.
1 nci Ordu ülkenin en zengin kaynağı olan İstanbul bölgesinde yığı
nak yapmış olmasına rağmen beslenmede zorlukla karşılaşmıştı. Tüm
bunlann nedeni, ulaşımm yetersizliği ve eksikliği idi. Bununla beraber
Aydın, Balıkesir, Ankara’da toplanan tonlarca arpa, buğday ve diğer
çeşitli tahıl ürünlerinin dağıtım şeklinin belirlenmemiş olması da bir fak
tördü.
2 nci Ordu
Sina, Yemen ve Irak cephelerinin savunulmasında ve gerektiğinde
Ingilizlerin hareketlerine karşı taarruzda bulunmak üzere Adana ili dahil
Suriye, Şam ve Halep bölgelerinde toplanmakta olan bu Ordu’nun en
büyük problemi su tedariki oluyordu.
^ Yiyecek ikmali yanında su tedariki ve dağıtımm korkunç ölçülere
ulaşmasına rağmen her müşkülü yenmeye çalışan idari faaliyetler zorun-
luğunu duyduğu araçların tedarikine çalışmıştı. [159]
3 ncü Ordu’nun durumu ise, başka önem taşıyordu; Ordu komutan

lığı kendi durumunu eleştirerek Sivas ili ile Samsun Canik Sancağı’ndan
beslenmesini üst makamdan istemişti ve Sıvas’da kurulan Menzil Komu
tanlığı araçlarıyla ikmalinin ya doğrudan doğruya Ordu birlikleri yığı
nak bölgelerine ya da Ordu’nun menzil hat üzerindeki Sivas ve Erzincan’a
gönderilmesini önermekteydi. [160]
[158] ATAŞE Arşivi; No. 1/65, Kl.g. 1959, Dos. 288, Fih. 4 ve 4-1.
[160] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1129, Dos. 29. Fih. 7-3.
Aynca 10 Ekim 1914 tarihli şifresiyle Başkomutanlık Vekâleti’nden,

isteğine karşılık g'elmiş olan bir milyon lira ile ulaştırma aracı, yiyecek ve
yakacak satın almmasma da başvurmuştu.
Kaynaklan 3 ncü Ordu’ya bırakılan illerde yaklaşık 16.000 ton yem
toplanmıştı. Hesaba göre bu miktar Ordu hayvanlarını yaklaşık elli gün
idare edebilecekti. Halbuki mayıs ayı sonuna kadar ihtiyacının 65.000 ton
olduğunu daha önce bildirmişti. Bunun temini için diğer ordular bölge
sinden veya Trabzon’a denizyoluyla gönderilirse Ordu’ca aldınimasına
olanak sağlanmasım sorumlulara duyurmuştu. Levazım Daire Başkanlığı
bir bölgenin ürününü diğer bir bölgeden yararlanarak 3 ncü Ordu’ya terti
binin yapılmasını sakmcaU buluyordu. Ordu’nun isteği olan 65.000 ton
arpanın gönderilmesi mümkün olsa da halen Trabzon’da stok edilmiş ve
C)îdu adına tertip edilmiş erzak ile, giyecek maddelerle çok sayıdaki cep
haneyi kollarıyla aldırması Genel Karargâhça pek olanak içi görülme
mişti. Çare olarak bölge halkının taşıma araçlarından yararlanılması
sağlık verilmişti. [161]
Başkomutanlık yukanda belirtilen tertip ve düzenlemelere ek, beliren
ıstıraba yardımcı olmak üzere 100.000 lira göndermekle çeşitli ordu ihti-
yaçlarma, özellikle yiyecek maddelerinin tedarikine sarf edilmesini iste
mişti.
Bu arada gerekirse erzak almakta el koymaya da başvurulmasını son
çare olarak bildirmişti.
Tüm bunlarla beraber, Trabzon’da toplanmış mallann yurt içi olanakla-
nndan yararlanılarak çekilmesi için de Trabzon - Erzurum arası ulaşımın
artıniması yönünden çabaların güçlendirilmesiyle ilgili tekliflerin bildiril
mesini emretmiş, aynca denizyolunun kapanması ihtimaline karşı Anka-
ra-Sıvas-Erzurum hattımn da incelenmesini istemişti. [162]
Ordu birliklerinin hayvanlı ulaştırma araçlarıyla uzak yörelerdeki

toplanan yiyecek ve yem ile desteklenmesi aynca bir problem olmuştu.
Çünkü bu kollann hayvanlan taşıdıkları yiyecek maddelerinin yansını
yollarda tüketiyordu. Uzak yerlerde toplanacak gıda maddelerinin gere
kirse diğer ordu menzillerinden de yararlanılarak kış bastırmadan am
barlarına sokulmasını öngördü. [163]
[161] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, KIs. 1162, Dos. 153, Fih. 6 ve
ATAŞE Arşivi; No. 1/6, KIs. 1175, Dos. 199-A, Fih. 13-3.
Bütün bu çabalara rağmen 3 ncü Ordu, yıl sonlarına doğru savaşın

ve hava şartlannın ağırlaşmasıyla istenilen şekilde iaşe edilemedi. İmkân
ları kıt olan birliklerin erleri günlerce kaynamış buğday yemekten çaresiz
zayiat vermişti.
Bu yüzden Genelkunnay İkinci Başkanı Ordu’nun açlıktan bir felâ
kete uğramaması için Trabzon’da bulunan 1.000 ton peksimet ile 10.000
kg. kadar buğday ve arpanın Ordu’ya ulaştırılması için 10 otomobil, 1.000
deve, 1.000 arabamn gönderilmesini; Sivas, Diyarbakır ve Elazığ illerinin
gönderdiği yiyecek maddelerinin bir kısmı henüz gitmediğinden ulaştırma-
nm Erzunım’a doğru devam etmesini, her türlü tehlikeye karşın deniz yo
luyla İstanbul’dan Trabzon’a gerekli erzakın gönderilmesini Başkomu
tanlık’tan rica etmişti.
Bir yandan da İçişleri Bakanlığı valiliklerle anlaşarak bu Ordu’ya
gereken yardımın sağlanmasını ve böylece Eğin, Erzincan, Keyf ambar-
larmda toplanan 489.441 kg. erzakı; Elazığ ilinden 4.180 kg. buğdayı,
5.322 kg. arpa ile 188 teneke ve 44 sandık içerisinde 3.169 kg. kavurmayı;
Zaho’dan 6.895 kg. bulguru, 2.163 kg. kuru üzümü; Ankara’dan 3.150 kg.
buğdayı ve 1.548 kg. arpa ile 215 kg. unu Siirt’e göndermişti.
Sivas valiliği, 3 ncü Ordu’nun kuruluşunda bulunan ve seferberliğini

Sivas’ta tamamlamakta olan 10 ncu Kolordu, çevresinden bulunduğu
yiyecek maddeleriyle besleniyordu. Kolordu’nun doğuya hareketinden ön
ce toparladığı erzakın 9/10’unu taşımakta olan at, araba mekkârisini
güçlendirerek Sivas ile Suşehri arasında stok edilmiş 4.000 ton yiyeceği
havalar fırsat verdiği oranda yirmi gün içerisinde adı geçen kolordu bir
liklerinin bulunduğu noktalara kadar ulaştıracağına söz vermişti. [164]
Ordu bölgesinin bütünlemesiyle ilgilenen Menzil Genel Müfettişi’nin
Erzurum’dan Başkomutanlık makamına ilettiği 16 ocak 1914 tarihli rapo
runa göre :
Trabzon, Gümüşhane, Bayburt, Aşkale, Erzincan ve Tercan am
barlarında 4.500 ton buğday, peksimet ve bulgur, 2.000 ton arpa ve 1.500
ton çeşitli erzak bulunuyordu.
Erzurum ambarlarında ise; 400 ton un ve peksimet 250 ton arpa, 50
ton çeşitli erzak depo edildi.
Sivas ilinden Trabzon’a günde yaklaşık 30 ton ve Sivas’tan karayo-
luyla Erzincan’a, keza Bith.s ile Diyarbakır’dan Hınıs’a günde yaklaşık
30 ton iaşe maddesi taşınabUmekteydi.
[164] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1162, Dos. 155 Fih. 7, 8.
Stok edilen bu maddelerin birliklerin kollanna aktarılabilmesi için

Ordu menzilinin elinde 4.800 deve, 800 mekkâre ve 260 kağnı olup, bun
lardan 1.900 deve ile Trabzon - Erzurum arasında her biri 90 deveden
oluşan 22 kolda Trabzon’dan günlük 13-15 ton yiyecek taşınabilir. 1.000
deve ile 11 kol halinde gün aşırı keza Trabzon’dan 12-15 ton mühimmat,
ya da askeri eşya taşıyabiliyor, geri kalan deve, mekkârilerle de Erzurum
ile ordu birlikleri arasında erzak ve cephane karışımı ulaşım sağlayabil
diği, böylece her bir kolordusuna günde 10-12 ton erzak ve gün aşırı 10-12
ton mühimmat veya diğer çeşitli malzeme ulaştırmaya çalıştığını.
Raporun diğer bir bölümüne göre de; o gün için ordu 1.900 deveden
oluşan kollann dışındaki olanaklarla Sankamış Taarruzu sırasında ileri
götürdüğü kale toplarıyla bunların mühimmatını ve seyyar ordunun des
teğini sağladığı sırada ölen hayvanlan dolayısıyla gerilerde bırakılmış
top ve mühimmatı Erzurum’u geri almada kullanıldığı işaret edilerek
tasarlanan şekilde bir gıda ulaşımının yapılamadığı, kolordular ikmal al
makla kendi kollarını düzene soktukları takdirde olanak içerisine girebi
leceği belirtiliyordu.
Bu hesaba göre ordunun toplam 80-100 tona varan yiyecek madde
sinin 25-30 tonunun Trabzon’dan çekilmesi, bir o kadarının Erzurum ve
çevresinden tedarik edilmesi, geri kalacak 30-40 tonun ise Erzincan ve
Tercan üzerinden getirtümesi zorunluydu. Bu nedenle Ordu’nun daha
2.500-3.000 deve ile güçlendirilmesinin kaçınılmaz olduğunu savunmuştu.
[165]
Buna karşıhk 3 ncü Ordu, 24 Kanunusani 1330 (6 Şubat 1914) tarihli
duyurusuyla Hınıs, Nenehatun, Bayburt hattında ve geri bölgesindeki top
lam 53.496 insan ve 13.894 hayvanı besleyeceğini işaret etmekle yalnız
Erzurum, Tortum hattının doğusunda bulunan birliklerin günlük yiyecek
ihtiyacının 160 ton tuttuğunu, birinci ve ikinci iaşe bölgelerinde toplanan
üç ayhk yiyecek ve yem orduya bırakıldıkda, ordu menzilinin taşıma
olanakları, ihtiyacm 1/60’mı kaldırabileceğini belirliyordu.
Ordu’ca, bu oranda bir taşımamn bir ve ikinci iaşe bölgelerinin de

vamlı desteklemesiyle olabileceğini de kaydetmekle, daha gerilerden ma
halli olanaklardan da yararlanılmış olmasına rağmen taşıma ve desteklen
menin yine de sağlıkh ve güvenli olamayacağını öneriyordu. Özetle Genel
Komutanlıkça vaat edilen ve 31 Ocak 1914 tarihine kadar on beş kolun,
1Y8 TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ
Sivas doğnıltusunda yola çıkarılan 30 deve kolundan geri kalan on beşine

de öncelik verilerek, Ordu emrine bırakılması için gerekenlere emir veril
mesini Genel Komutanhk’tan rica ediyordu. [163]
Çabalar sonucu 3 ncü Ordu’nun 24 Şubat 1330 (9 Mart 1914)’da
iaşe durumu şöyleydi ; [167]
Ordu Genel Deposu : Erzurum, Bayburt, Kığı,

Harp Yükümlülüğü Erzak
Amban ; Van, Diyarbakır, Elazığ, Trabzon, Sam
sun, Siirt, Musul,
Ulusal Yükümlülük Amban : Van, Bitlis, Elâzığ, Sivas, Trabzon, Sam
sun, Diyarbakır,
Menzil Erzak Amban : Bulanık, Mesutlu, Ketvan, Tortum, Gü
müşhane, Trabzon, Eğin, Erzurum, Erzin
can,
Ordu Genel Deposu : Kığı, Hınıs, Nenehatun, Bayburt,
Bu ambarlarda mevcut erzak :

Menzil ve Yükümlülük
Ambarında Mevcut Bulunması Gereken
(Ton) (Ton)
Ekmeklik 463 727
Erzak 881 220
Yem 107 172
idi. Bunların konuşu Kroki : 5’te gösterilmiştir.
4 ncü Ordu bölgesinde; Musul’da 12 nci Kolordu seferberliğini yapı
yordu.
Bu Kolordu’nun Telebyaz, Resulayn, Nusaybin menzilleri vardı. Her
birinde 60.000 kg. un veya peksimet 3.100 kg. tuz, 20.000 kg. et veya ko
yun, 8.600 kg. üzüm 175.000 kg. arpa ve o miktarda saman ve 80.000 kg.
odun bulunduracak şekilde tedarik ve depolamaları emredilmişti. Hamram,
Resulayn, Viranşehir, Nusaybin kaymakamlıkları da menzile yardım ede
ceklerdi.
Ancak Kolordu’nun Nusaybin - çöl yolu kısa ise de, fazla taşlı oldu
ğundan yürümeye engel oluyordu. O nedenle Musul’un Üçkonak kuzeyin
deki Taşgöbeç bölgesindeki ambarın yeterli bir şekle sokulması, bir de ke
lek malzemesinin tedariki gerekiyordu. Durum Kolorduca komutanlığa
yazılmıştı.
Irak ve Havalisi Komutanlığı da, Bağdat, Semra, Şehriban, Kut-ül-
Ammare, Tahrir, Kolluca, Şamiye, Nasıriye ve Şatrulmalik mevkilerinde
iaşe ambarlarını kurduğunu ve her birinde on günlük ihtiyaca yeter yi
yecek bulunduğunu, ulaştırmanın nehir yolu ile yapılmasıyla istenilen er
zakın getirilebileceğini, yiyecek maddelerinin el koyma ile tedarik edil
mekte olduğunu Başkomutanlığın 6/7 Ocak 1330 (19/20 Ocak 1914) tarih
li telgrafına cevaben bildirilmiştir. [168]
(2) II nci Sınıf Leva^jjn Giyecek Maddeleri Tedarik ve Dağıtımı

Birinci Dünya Harbi’ne girilirken Türk ordusunun yeniden teşkilat
lanması amacıyla idari ve lojistik faaliyetlerin bu bölümüne de hız veril
mişti.
Silah, araç - gereç, giyim ve kuşam üzerinde levazım ve ordudonatım
sorumluları, harekât şubeleriyle işbirliği yaparak orduların ihtiyaçlarını
tedarik ve dağıtımda çaba göstermişti.
Örneğin seferberlik hazırlığı yapılırken kolordular kadrosunda bulu
nan taburların üçer veya dörder bölüklü olması halinde ihtiyaç çizelgeleri
hazırlanmış giyim eşyası ve dağıtımının da, ona göre yapılması planlanmış
tı. [169]
Kolordular er kadrolarını tamamlamaya başlayınca Milli Savunma
Başkanlığı Levazım Dairesi’nce dağıtımı 1914 yılının Mart ayından geçer
li olarak devam etti.
Harekât alanının kış şartlan da dikkate alınarak düşmanla çatış
maya geçecek 3 ncü Ordu’nun durumu öne alınmıştı. Elinde bulunan elbise
ve kundura adedi ordunun o tarihteki seferi mevcuduna göre çok azdı.
Başkomutan Vekâleti’ne iletilen bir bildiriye göre, en son aldıklarıy
la kışlık elbisenin 40.064, kaputun 28.139, kunduranm 33.971 ve çarık
sayısının da 1.500 adede yükselebildiği duyuruluyordu. Her ne kadar Sivas’
[168] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1162, Dos. 153^ Fih. 3 ve
ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1162, Dos. ISs’ Fih. 9 ve
ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1162, Dos. 155, Fih. 24.
i
,ta bulunan 10 ncu Kolordu çok sayıda bu tür malzeme almışsada, Ordu’
nun diğer birliklerinin buraya gönderilenlerden yararlanması pek müm
kün olmamaktaydı.
Ordu levazımı, kadro ve mevcutları esas alarak Başkomutanlıkça
gönderilenlerden başka 150.000 kişilik kışlık elbise, kaput, kundura veya
çarığa ihtiyacı bulunduğunu üst makama duyurmuş, yapılmış elbise ve
yağmurluğu gönderme olanağı yoksa Ordu’nun dikimevlerinde üretilmesi
için kumaş olarak da gönderilebileceğini önermişti. [170]
4 ncü Ordu bölgesinde; Musul’da 12 nci Kolordu seferberliğini yapı
yordu. Genel Karargâh Harekât Şubesi bu Kolordu’ya tertip edilen erle
rin daha çok şubelerinden müli kıyafetleriyle geleceğini adı geçen komu
tandan öğrenmişti. O nedenle birliğin isteği bulunan 14.000 kat kışlık
elbisenin ve 600 çadırın Halep’de bulundurulmasını Levazım Dairesi Baş-
kanlığı’na duyurmuştu. Muhasebe Müdürlüğü’ne de emir vererek seferi
ihtiyaçların tamamlanmasında sarf edilmesi amacıyla 10.000 liranın ivedi
likle Kolordu’ya gönderilmesini önermişti.
Yıl sonuna doğru savaşa girilmiş durum belli olmuştu. İkmal madde
lerindeki eksiklikler, seferi kadrolara göre yurt içi ve yurt dışı kaynak
larından tedarik edilmeye başlandı.
1914 3uh yurt içinden temin edilen ve birliklere dağıtılan levazım
ikinci sınıf giysi ve teçhizata ait çizelge de Ek : 17’de gösterilkniştir.
[171]
c. n nci Sınıf Silah ve V nci Sınıf Mühimmat Tedarik ve Dağıtmıı

2 Ağustos 1914’te seferberlik ilanından, Rusların saldırıya geçtikleri
tarihe kadar seyyar ordu ve müstahkem mevkilerin bütünlenebilen II nci
sınıf silah ve V nci sınıf mühimmatı harekât alanlarımn önem sırasına
göre şöyle bir durum arzediyordu:
19 Ekim 1330 (1 Kasun 1914)’da Türk sınırlarım aşarak Sarıkamış-

Köprüköy doğrultusunda saldırıya geçen Rus ordularının karşısındaki
Türk 3 ncü Ordu’su, bu tarihlerde gerek seyyar birliklerin ve gerekse
Erzurum Müstahkem Mevkii’nin tüm ihtiyaçlarını karşılamış değildi.
Örneğin: .
[170] ATAŞE Arşivi; No. 1/1-A, Kis. 2, Dos. 8-A, Fih. 58-2.
[171] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 13, Dos. 66-A, Fih. 2, 2-21.
1914 YILINDA ÎDARİ FAALİYETLER 181
6 Teşrinievvel 1330 (19 Ekim 1914) da özellikle eksik silah ve mühim

matım tamamlamaya yönelik 3 ncü Ordu Komutanlığı’nın Başkomutan
Vekâleti’ne ilettiği istekte:
Erzurum Müstahkem Mevkii’nde o gün için 11.709 büyük çaplı mav
zer tüfeğinin ve tüfek başına 335 merminin bulunduğu, 11 nci Kolordu’
dan ve İstanbul’dan tertip edilen tüfeklerle, 11 nci Kolordu’dan ve Trab
zon’dan tertip edilen mermilerin gelmesiyle, 13.274 büyük çaplı mavzer
tüfeği ve tüfek başma 524 merminin olacağı işaret ediliyordu. Gerekti
ğinde Erzurum Müstahkem Mevkii’ne çekilecek 6 sınır taburu da dahil
edilirse, toplam 16 874 büyük çaplı mavzere ve tüfek başına 670 mermiye
ulaşacağını bildiriyordu.
9 ncu Kolordu depolarında 3.225 küçük çaplı mavzerin bulunduğu,
noksan olan 1.043 tüfeği de 11 nci Kolordu’dan ikmal edeceği, 11 nci Kolor
du’dan gelen depo taburlarının üç taburundaki silah ve cephane hariç tu
tulduğunda, 2.372 muaddel martin tüfeği ve tüfek başma 109 merminin
bulunacağı, keza noksanlarını yine 11 nci Kolordu’dan ikmale çahşacağım
duyuruyor.
Gerek küçük çaplı mavzerler, gerek muaddel martinler için Trab
zon’dan tertip edilen cephanenin gelmesiyle kolordularda tüfek başına
1.000 merminin olacağını, İstanbul’dan gelmesi beklenen 3.000 muaddel
martin ile 3.000 sandık mermi geldiğinde, kalede mevcut bütün küçük
çaplı mavzerlerle, muaddel martinlerin tüfek başma 759 mermisi olacağını
açıklıyordu.
Bu arada, gerektiğinde milis birliklerine dağıtılacak 626 şinayder ve
860 Winçester tüfekleriyle yeteri kadar cephanenin bulunduğu.
Ağır topçu erlerine de silah verildiği takdirde 3.450 tüfek ve bu tü
feklerin mermisine ihtiyaç duyulacağı saptanıyordu. [172]
Bu durumu esas alan Harbiye Dairesi; Ordu’ya son gönderdiği 800
mavzer, 300 sandık cephanesiyle beraber 3.000 muaddel martin ilaveten
1.700 muaddel martin göndermeye karar vermişti. Ağır* topçu hafif silah-
lannın mermilerini de planlamıştı. [173]
3 ncü Ordu Komutanhğı’nın sözünü ettiği milis kuvvetlerini de mu
addel martinlerle donatmayı ele aldığını bildirmişti. Nitekim, Trabzon’a
1.000 muaddel martin (tüfek başına 500 mermi ile) yolladığını, ayrıca Nail
Bey kuvvetleri için 10.000, Rıza Bey kuvvetleri için de 3.000 tüfeğin ter
tibini yapmıştı. [174]
Başlangıçta Ordu’nun seyyar birliklerinin piyade hafif silah ve mü

himmatı yönünden büyük bir sıkıntısı yoktu. [175]
Savaştan önce Ordu’nun elinde 69.304 sandık sivri mermi, 15.822 san
dık beyzi, 21.344 sandık büyük mavzer mermisi vardı.
Bu arada, Doğu Cephesi’nde gerektiğinde savaşa katılacak 10 ncu
Kolordu depo taburlarının ihtiyacı bulunan 2.048 adet mavzer tüfeği ile
bunların sivri mermileri de Eskişehir deposundan 1.907 sandık olarak,
Ankara-Sıvas yolu ile karadan Samsun’a yollanması ele alınmıştı. [176]
Bu Ordu’nun 52 makineli tüfeği bulunuyordu. Her alayda kurulacak
4’er tüfekli makineli tüfek bölükleri oluşturulamadığı, için eksiği vardı.
Erzurum Müstahkem Mevkii’ne de makineli tüfek verilmemişti. Fakat
siparişi yapılmıştı.
Topçu mühimmatı olarak da 3 ncü Ordu’nun ihtiyaçları, Genel Karar

gâh 5 nci Şubesi’nce ele alınmıştı. Top başına 588 atım saptanmışsa da
artırılması için Berlin Ataşeliği aracılığı ile Krup Fabrikalan’na sipa
rişi yapılan ve henüz gelmemiş olan 304.000 atım sahra ve 170.000 atım
dağ top mermisiyle tamamlanacağı yetkililere duyurulmuştu. [177]
Top miktarı, 3 ncü Ordu savaşa girdiği sırada seyyar birliklerinde
değişik cins ve çapta 168 adet hafif sahra ve dağ topları, Erzurum Müs
tahkem Mevkii’nde de değişik cins ve çapta 308 ağır top vardı. Mevcuda
göre, kabul edilen paylar esas almarak atım miktarının tedarik ve dağı
tımı üzerinde duruluyordu. [178 ] "
4 ncü Ordu birliklerinin; sefer kadrolarma göre II nci sınıf silah ve

Y nci sınıf mühimmatın tedarik ve dağıtımı büyük güçlüklerle yapılmak
taydı. En büyük nedeni ordu birliklerinin ellerindeki silahlarm çeşitli olu
şuydu. Büyük bir kısım o tarihlerde Avrupa ordularının ellerindeki teknik
ve yetenekli silahlara uymadığından çoğunun etki derecelerinin artırılması
na gidilmiş ve çok sayıda eski çaplı (depolarda kalmış) silah ve mühimma
tın mevcutlara uydurulması uğraşıları zaman almıştı. Örneğin Musul’a,
12 nci Kolordu için gönderilen 20.000 martin tüfeği (cephanesiyle birlikte)
4 ncü Ordu adına gönderilen mavzerlerle değiştirilmek zorunda kalınmıştı.
[175] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 3, Dos. 16, Pih. 1.

[177] Akbay, Cemal; Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, c. I, Gnkur. As. T. ve
Str. E. Bşk. lığı, Ankara, Gnkur. Basımevi, 1970, s. 140-191.
4 ncü Ordu’nun şanssızlığı yiyecek dahil diğer ikmal maddelerinin tü

münün merkezden tedarik etme zorunluluğunda oluşuydu. Denizyolu ula
şımı îngilizlerin egemenliği altında bulunmasıyla çaresiz yollama demir
yolu ile olagelmekteydi. Bu tür ulaşım ise çok yetersizdi. Karayolu yok
denecek durumdaydı. Demiryolu ise tüneller açılmadığı için Toroslarda
aktarma yapılmasını gerektiriyordu. 'Bütün bu güçlüklere rağmen, büyük
devletlerin, İmparatorluğu paylaşma niyet ve maksadını yok etme ve vatan
topraklarını kanş kanş savunarak yurt bütünlüğünün korunması amacı
na yönelik çabaları durmamış, sonucun arzulanan biçimde gerçekleşmesi
için Genel Karargâh yurt içi, menzil ve ordu bölgeleri idari kademeleri
tüm gücüyle çalışmıştı. [179]
10 Kânunuevvel 1330 (23 Aralık 1914) tarihinde Başkomutanlık
4 ncü Ordu’ya 8.912 sandık sivri, 18.154 sandık beyzi ve 9.936 sandık bü
yük mavzer mermisi tertip etmişti. Bununla yetinmeyip ayrıca 5.000
sandık sivri, 1.000 sandık büyük mavzer mermisini de yola çıkarmıştı.
Merkezden yapılan ikmallerle, Irak havalisine 4.658, Musul ve hava
lisindeki birliklere ise 3.001 sandık büyük mavzer mermisi yollanmış olu
yordu. [180]
îngilizlerin Irak ve havalisinde kendi sömürgelerini koruma ve Hindis
tan yolunu açık bulundurmayı amaçlayan hazırlıklarını dikkatte tutan
Genel Karargâh, bölge kaynaklan olmayan bu harekât alanı birliklerini
öncelikle desteklemiş, tertip ettiği ve gönderdiği piyade hafif ve ağır si
lahı ve mühimmatı yanında ilk ağızda 800 atım tahrip danesi ve 1.000
atım şarapnel ile birlikte 6 toplu bir obüs bataryasını da Şam’a göndere
rek topçusunu da güçlendirmişti. [181]
Topçu Mühimmat Şubesi’nce de, 16 Kânunuevvel 1330 (29 Aralık

1914) da Akdeniz kıyıları ve Akabe Körfezi’nin savunulmasında kullanıl
mak üzere 12/24 cm. lik 4’er toplu üç bataryanın da, koşumsuz olarak
4 ncü Ordu emrine gönderilmesi sağlanmıştı.
Beher top için, 383 dane, 17 tahrip danesi, 130 şarapnel birlikte gön
derildi.
Irak ve havalisi topçusunun güçlendirilmesine devam edilerek bir
mantelli ve bir sahra bataryası yeteri kadar mühimmatı ile Beşiri’den
keleklerle Bağdat’a sevk edildi. [182]
[182] ATAŞE Arşivi; No. 1/5 Kis. 1066, Dos. 84, Fih. 1-1.
I.
’ Yine bu amaçla 18 Teşrinisani 1330 (1 Aralık 1914) tarihinde Edir

ne’den 250 şarapnel ve 500 atım dane ile birlikte 12/24’lük koşumsuz bir
obüs bataryası adı geçen komutanlık emrine bırakılmıştı.
İtilâf Devletleri’nin, özellikle îngilizlerin Sina, Yemen ve Irak cep
helerini kapsayan güneydoğu harekât alanmda gittikçe genişleyen faali
yetlerine karşılık Türk Genel Karargâhı da bu bölgede gerektiğinde
taarruz edebilecek güçte kuvvet yığmayı planlamıştı. Adana ili dahil Suri
ye bölgesine İstanbul’da bulunan 2 nci Ordusu’nu intikal ettirme niyet ve
maksadına dayanarak, o tarihlerde Çatalca’da bulunan 6 ncı Kolordusu’
nun Adana’da kurulmakta olan 16 ncı Tümen topçusunu bütünlemeye
çalışıyordu. Bu amaçla Genel Karargâh Edirne’de hazırlattığı 8,7 cm. lik
4’er toplu iki bataryanın şevkini 1 nci ve 2 nci Ordu komutanlıklarına
duyurmuştu. Emirde bataryaların toparlaklannda top başına 80’ner atı
mın bulunmasını, geri kalan 1.032 atımının da kadro cephanesi olarak
sandıklar içerisinde bataryalarla birlikte yola çıkarılmasını istemişti. [183]
II nci ve V nci sınıf ikmal maddeleri içerisine giren silah ve mühim-
mıatm tedariki ve dağıtımı iş işlemlerinde, öncelikle 3 ncü ve 4 ncü
ordularla Irak ve Havalisi Komutanlığı ele ahnırken, bir yandan da 1 nci
ve 2 nci ordularla, Boğazlar Müstahkem Mevkii komutanlıklan, İzmir ve
Havalisi Komutanlığı’nın da bütünlenmesine çalışılmıştı.
Bu niyet ve maksada göre 1 nci ve 2 nci ordular bütünlenirken, böl
gelerindeki müstahkem mevki birliklerinin seferi kadro ihtiyaçlan bir
oranda tamamlanmıştı. Genel Karargâh’m emirleri uyarınca Harbiye
Dairesi (Ordudonatım), 23 Aralık 1914 tarihinde ordu ve müstahkem
mevki birliklerinin yalnız birlik ve kolordu cephane kollarında bulunması
gerekenleri de ikmal etmişti. Diğer kademe paylarını ise, halen bulundu
ğu Harbiye Nezareti ambarlarında muhafaza ediyordu. İntikalden önce
5 nci Kolordu’nun menzil kollarında bulunacak cephanenin tamamlanması
gerektiğinden 2 nci Kolordu’da bulunan 31.048 sandık sivri mermiden
7.003’nü 5 nci Kolordu menziline devretmişti.
Sözü edilen tarihte, 2 nci Kolordu’da Edirne Müstahkem Mevkii da

hil olduğu halde, birlik ve kolordu cephane kollan, menzil kol ve depola
rındaki payları dışında daha 5.200 sandık sivri mermi vardı. [184]
Savaşa katılan seyyar ordu ve müstahkem mevki birliklerinin piyade
silahı ve mühimmatı Ek: 18’de görüldüğü gibiydi.
Ağır silah olarak, 1 nci ve 2 nci ordulann top ve mühimmatının bütün

lenmesi, merkeze yakınlıkları ve ulaşım olanakları nedeniyle rahatlıkla
sürdürüldü. Müstahkem mevkiler ve İzmir Havalisi komutanhidannm güç
lendirilmeleri de kolaylıkla sağlandı.
örneğin, Çanakkale’ye gönderilmek üzere Edirne’de bulunan 12 cm. lik
eski Bulgar topları personeli ve 600 mermisiyle birlikte Aralık 1914’te
trenle Sirkeci’ye oradan da vapurla yerlerine ulaştırılmıştı. [185]
5 nci Şube’nin tertip çizelgesine göre, 2 nci Ordu tarafından gönde
rilmiş bulunan bir bataryanm da personeli ve 120 şarapnel, 280 dane ile
birlikte İzmir’e şevki ve İzmir’in güneyinde bulunan eski tabyalarda
(tahkim edilmiş top mevzileri) mevzilendirilmesi kısa zamanda gerçek
leştirilmişti. [186]
Karadeniz Boğaz Komutanlığı emrine, Büyükdere ve Rumelihisan’n-
da mevzilendirilerek Boğaz korunmasına katılmak üzere Edirne’den ter
tip edilen 12 cm., lik toplardan kurulu üç batarya gönderildi. [187]
Boğazlar ve kıyı koruma açısından hazırlıklara geçmiş bulunan Ge

nel Karargâh, bu kez 8,7’lik mantelli toplarını da kullanmaya yönelmiş,
Edirne’de mevcut 38 toptan ikisini Karadeniz Ereğlisi’ne, ikisini Cidde’ye,
dördünü Sinop’a dördünü Ezine’ye ve ikisini de Polathane mevkilerine
göndererek mevzilenmelerini ve savunmaya katılmalarını istemişti. Beher
top için 6’şar er, 150 dane, 50 şarapnel ve iki topa komuta edecek bir
subay hesaplayarak ilgililerce atama ve tertipleri yapıldı. Geri kalan 24
mantelli toptan, 4’er toplu altı batarya teşkil edilmesini ve her topun 100
atım dane, 200 atim şarapnel ile birlikte hazırlanmasını emretti. Sonunda
bu bataryalardan ikisi 20 Ocak 1914 tarihli tertip emriyle, 3 ncü Kolordu
bölgesinde teşkili emredilen 19 ncu Tümen’in topçusu emrine gönderil-
mişdi. [188]
Bu arada doğuda 3 ncü Ordu harekât alanmda başlamış olan savaşta,
denizden yapılacak bütünlemenin güvenliğini sağlamak amacıyla, her ne
kadar Goben ve Breslav (Yavuz ve Midilli) savaş gemileriyle deniz ege
menliği kurulmuş ise de, yine de Türk kıyılarına saldırılar bekleniyordu.
Bu nedenle hazırlanan 8,7’lik bataryalardan ikisi 2.000 mermisiyle Sam-
[187] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis.626, Dos. 189, Fih. 1-143.
[188] ATAŞE Arşivi; No. 1/5,’ Kis. 1063, Dos. 73, Fih. 6.
sun’a, altılı bir batarya ise 1.500 mermisiyle, Zonguldak’a gönderilmişti.

Ayrıca Trabzon limam’mn güvenliği için de 12 cm. lik dört toplu bir ba
tarya koşumsıız olarak verildi. [189]
• Rus saldırıları bu çabalar sırasında başlamıştı. Türk kuvvetlerinin
başka cephelere çekilmesi için müttefikleri îngilizlerin Çanakkale Boğazı’
na karşı hareketleri bekleniyordu. İstanbul üzerindeki emelleri de bilin
diği için Türk Genel Karargâhı, bu düşünceden hareketle denizden ve ka
radan olacak saldırılan önlemek üzere 5 nci Şubece tedariki yapılan 15 cm.
lik havanlar Seddülbahir bölgesine 15/26 cm. lik havanlardan 4’ü Maydos
(Ecebat) çevresine gönderilmiş ve mevzilendirilmişti. Ayrıca Bolayır civa
rına yerleştirilmesini uygun gördükleri 15/14’lük obüsler de 3 ncü Kolor
du emrine tertiplenmişti. Top başına 225 lağım danesi ve 375 uzun dane
verilmişti.
Bölgenin hassasiyeti üzerinde durularak, gerektiğinde Boğazların ka
patılması ve torpil hatlannm güçlendirilmesi yönünden Boğaz Komutanlığı
emrine. Bahriye Nezareti (Deniz Kuvvetleri Bakanlığı) tarafından seri
ateşli 7,5 cm. lik toplarla Hoçkis ve Armstrong toplarının da cephanele
riyle birlikte tahsisi yapılmıştı. Bu cins toplardan diğer bir batarya da
3 ncü Kolordu bölgesine korulukta bulunan 8 nci. Tümen Topçu Taburu’
nun 3 ncü Batarya’sını teşkil etmek üzere gönderilmişti. [190]
Boğazlar ve Marmara’yı çevreleyen yörelerin hassasiyeti gün geçtikçe
artıyordu. Buralarda kurulmakta olan seyyar birliklerin de bütünlenmesi
5 nci Şube’nin esas görevlerinden biri olmuştu. Bu maksatla İzmir’de kurul
makta olan İhtiyat Tümen Topçusu’nu teşkil etmek üzere önce 2 nci Ordu’ya
tertibi yapılan iki 8,7 cm. lik mantelli bataryasını 116 atım şarapnel ve
342 atım tahrip danesiyle birlikte bu birliğe gönderilmişti. [191] Yine bu
Amaçla, İzmit’te kurulmakta olan 5 nci Kolordu’nun Dağ Taburu’nun ba
taryaları da, İmalatı Harbiye depolarından tedarik edilen 12 adi ateşli
dağ topu ile teşkil edildi. Aynca Kolordu’nun kadrosunu bütünlemek üze
re istekte bulunduğu seri sahra toplarına ait 180 adet şarapnel ve bu kez
tertiplenen adi ateşli dağ topları için saptadığı 80’er atım şarapnel ve 40’ar
atım dane Hadımköy mamül ambarından verildi. [192]
Doğu Kafkaslar’da savaş devam ederken, güneydoğu harekât alanı
ile Boğazlar bölgesinde beklenilen olacaklara karşı koyacak 'Türk kuvvet
leri, harekâtın ve ona dayanarak bütünleme yapacak idari faaliyetlerin
[189] ATASE3 Arşivi; No. 1/3, Kis. 626, Dos. 189, Fih. 1-28.
aldığı tertip ve tedbirlerle cevap verecekti. Müttefiki bulunan Alınanlar

dan söz alınmış olmasına rağmen istediğini bulamamış olan Türk Genel
kurmayı, çaresiz kendi yurt içi kaynaklarma bağlanmıştı. Kendi fabri
kalarında değişiklik yaparak kullandığı silaha mermi, mermiye silah uy
durmakla kadro- ve ihtiyaçlarım ikmale çalışmıştı.
Dünün Kurtuluş ve geçmişteki. Birinci Dünya Bhrbi’nde olduğu gibi
Türk Ulusunun egemenliğine sahip olması için düşünülen kötü ihtimalleri
saptamakla yurt, içi kaynaklarına bağlı kalınacağını kabul etmek gere
kir. Muhtemel harekât planlarına göre yurt savunması yapacak kuvvet
lerin hazırlıklı olması, düşünülen stok seviyelerinin tamamlanması ve ka^
demelerdeki payların savaş sırasında bütünlenmelerinin bunları imal
eden fabrikalara dayanılmasının gerçek olduğu bilinmelidir.
1 Kasım 1914Te Rusların taarruzu ile savaşa giren Türk ordusu,
büyük çabalar veren yurt içi kaynaklarından destek bulmuş tüm ihtiyaç
larını ikmal edememekle birlikle II nci ve V nci sınıf ikmal maddelerini
başlangıçta uygun bir seviyeye getirebilırüşti.
Ordulara dağıtım yapılan II nci ve V nci sınıf ikmal maddeleri özet
olarak Ek: 19’da gösterilmiştir.
(1) II nci Sınıf Muhabere tknıal Maddelerinin Tedarik ve Dağıtımı

Birinci Dünya Harbi’ne girileceği dönemde, barış kuruluşu içerisinde
ki Türk Kara Ordusu’nun muhabere araç ve gereçleri pek zayıftı. Yalnız
1 nci Kolordusu'nda biri telli, diğeri telsiz olmak üzere iki telgraf bölüğü
vardı. Diğer kolordularda ise birer telgraf bölüğü bulunuyordu. [193]
Sefer kadrolarının uygulanmasında, muhabere konusunun düzenlen
diği plan ve programlara bakıldıkta, ordularda da birer telgraf bölüğünün
(telgraf takımı + asma hat takımı + ulaştırma müfrezesi) bulunduğu^
Müstahkem mevkilerde, keza telgraf bölükleri (telgraf takımı + asma
hat takımı) kurulması yoluna gidildiği anlaşılıyor.
Seyyar ve sabit telsiz telgraf bölükleri (şerareli telsizler) doğrudan
doğruya Başkomutanhk Vekâleti’ne bağlıydılar. [194]
Seferberliğin yürürlüğe girmesiyle barışta tümen bağlı bağlı birlikleri
içerisinde olması gereken muhabere takımları, kolordu muhabere bölük
lerince kurulması yoluna gidilmişti. [195]
[193] Belen, Fahri; Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, c. I, s. 61.

[194] ATAŞE Argivi; No. —, Kis. 1945, Dos. 233, Füı. 1-313, 1-317.
[195] Akbay, Cemal; Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, c. I, s. 212-234.
1914 Temmuz’unda Başkomutanlık Vekâleti 8 nci Şubesi, Muhabere

ve Muvasala Müfettişi Umumiliği adıyla hizmeti yürütegelmişti.
4 ncü Ordu’nun; kablo isteği ile telefon yedek parçaları, Çanakkale
Boğazı Müstahkem Mevkii Komutanlığı’nm ihtiyacı olan bir adet yirmi
dörtlük ve bir adet de otuzluk Helyasta ile şubat ayında adı geçen komu
tanlığa gönderilen 1 adet otuzluk santralla, 2 adet beşlik santral, 1 adet
beşli numaratör, 6 manyetolu telefon, 2 km. bronz tel ve 2 sahra telefonu
gönderilmişti. [196]
Bu tarihlerde Türk ordusunda bulunan sabit ve seyyar telsiz telgraf
merkezlerinden:
— Bir adedi Edirne Bağımsız Süvari Livası’nda (tugay),
— Bir adedi Kilyos’ta,
— Bir adedi Keler yerinde (Karadeniz’deki trve Nehri’nin döküldüğü
yerde),
— Bir adet markoni telefon merkezi Anadolu Feneri’nde (ileride Er
zurum’a gönderilmesi planlanmıştı),
— Bir adet markoni telefon merkezi Kilitbahir’de (Erzincan’a tertip
ediliyordu),
— Bir adet Fransız tipi telefon merkezi Edirne’de (sonradan Kilitba-
hir’e tertip edilmişti),
— Bir adet Fransız tipi telefon merkezi Anadolu Kavağı’nda (sonra
dan Kilitbahir’e tertip edilmişti),
— Bir adet Bulgarlardan alman sabit merkez, Anadolu Kavağı’nda,
If
— İki adet bobin merkezi Selimiye Kışlası’nda (kullanılıyor) bu

lunduğu bilinmekteydi. Bunlardan kolaylıkla yer değiştirebilecek
üç adet telefon merkezi vardı. Deniz Kuvvetleri’nin de sabit (yerli) mer
kezleri Okmeydanı’ndaydı. Bundan başka savaş gemilerinin bazılarında
telsiz telgraf makineleri bulunuyordu. [197]
(2) II nci Sınıf istihkâm İkmal Maddelerinin Tedarik ve Dağıtımı

İkmal maddelerinin tedarik ve dağıtımına ilişkin başlangıçta genel
olarak sözü edildiği gibi, bugünkü uygulamaya yaklaşık idari faaliyetler
Birinci Dünya Harbi’nde de olagelmişti. Gerek üst ve gerek ordu karar-
Iâl4 YILINDA İDARİ FAALİYETLER 189
gâhlarmda bir baş altında kurulmuş idari şubeler, o günkü olanaklar çer
çevesinde, yurt içerisinde ve ordular bölgelerinde ikm£^,l akımını sürdür
müşlerdi.
Harekât bölümlerinin planlarına paralel hazırlardan lojistik destek
planlarının isteklerini yerine getiren, diğer idari şubeler gibi, II nci sınıf
istihkâm malzemesini tedarik ve dağıtan 12 nci Şube, bü görevi üstlenmiş
bulunuyordu. [198]
I
Seferberlik uygulamasına geçilmeden, barış kuruluşunda bulunan

kolordularda o tarihte bir istihkâm taburu bulunuyordü.
Birlikler seferi kadrolara dönerken bu taburlar, eğitim görmüş per
sonel ve yeterli teknik malzemelerinin olmayışı nedeniyle küçük kurulu
şa dönüştürülmüş, bölüğe çevrilerek bağlı bulundukları kolorduların gö
rev durumlarına göre araba veya mekkâre ile karışık örgütlendirilmeye
çalışılmıştı.
Müstahkem mevki istihkâm bölükleri de aynı biçimdeydiler. Yalnız

bunlar kalelere bağlı olduklarından büyük ve küçük ağıHıkları yoktu. İki
arabası ve sekiz mekkâresi bulunuyordu.
Her istihkâm bölüğünün kuruluşunda 63 m. uzunlu^nda birer köp-
rücü kolu mevcuttu. Doğruca kolordulara bağlı ayrıca 215 m. uzunluğun
da bir istimkâm köprücü kolu da bulunuyordu. [199]
Bir istihkâm bölüğünün tahkim
malzemesi olarak bölükte; Muharabe ağırlıklannda
— 55 adet îs. Mod. kazma — 20 adet kaztna
— 110 adet İs. Mod. kürek — 24 adet kürek
— 58 adet İs. Mod. el baltası — 16 adet balta
— 36 adet İs. Mod. tel makası — 4 adet el lıaltası
— 22 adet İs. Mod. el baltası — 6 adet büyük destere
I
— 9 adet küçük destere

olması gerekiyordu. [200]
[198] Belen, Fahri; Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, c. I, S. 51.

[199] ATAŞE Arşivi; Kis. 1945, Dos. 233, Fih. Seferi Kadro pefteri s. 77-83, F.
1-310, 1-312. •
[200] ATAŞE Arşivi; No. 1/12, Kis. 1385 Dos. 6, Fih. 11-3. j
Seferberlik planlanna dayanan ve Başkomutan Vekâleti’nce sapta

nan görüşe göre, ordulann her piyade bölüğünde 216 erin portatif tahkim
malzemesi taşıyacağı esas alınmıştı.
Buna göre bir taburda 520 kürek, 240 kazma, 80 el baltası, 24 tel ma
kasının olacağı saptanmıştı. Diğer portatif olmayan tahkim malzemesi
olarak da bir taburda, muharebe ağırlığında 32 büyük kürek, 16 büyük
kazma, 4 büyük batla, 4 el baltası, 2 el desteresi, 8 büyük kazma, 8 büyük
balta, 4 el baltası, 2 el desteresi, 4 büyük destere bulunacaktı.
Süvari alaylarında ise bölükte bunlunması gereken, 12 küçük balta,
8 portatif kürek, 8 portatif kazma, 2 küçük balta, 4 küçük kürek, 4 kü
çük kazma, 1 hızar ve 1 bıçkı oluyordu.
Süvari alaylarında o tarihte 5 bölük bulunduğuna göre;
60 portatif balta, 40 portatif kürek, 40 portatif kazma, 10 küçük
balta, 20 küçük kürek, 20 küçük kazma, 5 hızar ve 5 bıçkı bulunacaktı.
Bir kolorduda ise; 18.432 portatif kürek, 9.216 portatif kazma bulu
nacağı kadro olarak saptanmış olduğu için ordularca Başkomutanhk Ve-
kâleti’nden devamlı eksikliklerin tamamlanması isteniyordu. [201J
(3) II nci Sınıf Oto ve Avadanlık Tedarik ve Dağıtımı

Birinci Dünya Harbi’ne girilme kararı alındığında seferberlik uygula
masına başlayan Osmanh Ordusu Başkomutan Vekili, o günkü kuruluşta
makam sahibi olanlann komuta ettiği karargâh ve birliklerde kullanılan
otoların cins ve miktarlarıyla ihtiyaçlarını Levazımatı Umumiye Riyase
tine (Levazım Dairesi Başkanlığı) bildirmelerini ve dağıtıma tabii olanlar
dan da hangi komutanlıklara ne kadar oto verileceğinin Muvasala ve Mu
habere Müfettişi Umumiliğince (Ulaştırma Araçları ve Muhabere Genel
Müfettişliği) tertip verilmesini istemişti.
Mevcut otolann dağıtımını yapacak Muvasala ve Muhabere Müfet
tişi Umumiliği, aldığı emir üzerine dağıtım planına uygun her oto için
bir şoför, şoför muavini ile yedek parça bakım ve onarım malzemesini
dağıtmıştı.
Adı geçen otolar, el koyma ile elde edildikleri için, artanlan sahip
lerine geri verilmişti.
[201] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 2, Dos. 8-A, Fih. 55-9, 55-11.
1914. YILINDA İDARİ FAALİYETLER 191
Mevcutlan dikkate alınarak yapılan tertipte :

¥eniden Verilecek
Mevcut Otolar Otolar
Başkomutan Vekâleti’ne 3
Erkânı Harbiye Riyaseti’ne 1 1 (4 kişilik binek)
Harekât Şubesi’ne 2 (4 kişilik binek)
İstihbarat Şubesi’ne 1 (4 kilişik binek)
Şimenifer Şubesi’ne 1 (4 kilişik binek)
Menzil Genel Miifettişliği’ne 3 (küçük binek)
Menzil Genel Müfettişliği’ne

yük otosu 3 (benzin, yağ, ye
dek araç ve gereç
için)
1 nci, 2 nci Ordu Kur. Bşk. hklanna 3 (binek)
2 nci Ordu İdare Heyetine 1 (binek)
2 nci Ordu İstihbaratına 2 (küçük oto)
1 nci, 2 nci, 3 ncü, 4 ncü,5 nci ve

6 ncı Kolordu Komutanhklanmn
her birine :
Kolordu K. lanyla Kur. Heyetine 2 şer
Kolordu İdare Heyetine 1 er
İstihbarat işlemlerinde kullanılmak
için 1 er (küçük oto)
Bağımsız Süvari Tugayı’na da

İstihbarat işlerinde kullanılmak 2 küçük oto
tertip edildi.
Arızalananların yerine verilmesi için de yukarıda belirtilen miktarın

% 50 oranında, el konanlardan çeşitli tip oto ve yedek parçalarmm Is-
1 tanbul’da kurulacak bir parkta bulundurulması yoluna gidildi.
Ulaştırma araçları ve Muhabere Genel Müfettişliği, otoların tamirleri

için îstanburda ayrıca bir tamirhane açmış, benzin yağ ve yedek parça
ların bütünlenmesi için, biri benzin taşıma diğeri tamir edilecekleri kur
tarma ve onarma için iki oto kolu kurulmuştu. [202]
öngörülen oto kadro ihtiyacı bu yolla ikmale çalışıldı. Ancak 4 ncü
Ordu’nun harekât bölgesinin özelliği bakımından su ikmalindeki güçlük
giderilememişti. 2 nci Orduca, 6 ncı Kolordu’nun, erzak kollarıyla, gere
ken ulaşım imkânlarının yetersizliği, neden gösterilerek, taşıma kapasi
tesi fazla olan oto isteği, o dönemde yapılmış ise de, Başkomutanlık bu
güçlüğü, kalelerden yeteri kadar dekovil sökmek ve döşemekle 4 ncü Or
du’nun ikmal güçlüğünü yenmeye çalıştı. Ayrıca bu Orduya su taşımak
üzere oto tertibine geçmişti. [203]
(4) II nci Sınıf Uçak ve Avadanhk Tedarik ve Dağıtımı

Birinci Dünya Harbi’ne girildikte ordunun savaş gücüne sahip ola
bilmesi için yapılan çeşitli sınıf ikmal maddelerinin tedariki başlangıçta
geniş zorluklarla yapılagelmişti. O tarihte 'Türk ordusunun elinde, elde
edilen belgelere göre, Yeşilköy Ayastefanos’ta 2 adet Bilaryo bir adet
Rampilnavye, 2 adet de Deniz Kuvvetleri’ne ait olmak üzere toplam 5
uçağı vardı. Bilaryolar kullanılmış ve arızalanmış olmaları dolayısıyla
askeri amaçla kullanılmaya yeterli değildiler. Eldeki tek Alman uçağı
Rampilnavye’ye güvenile biliyordu. Deniz uçaklan kısa mesafeler içerisinde
kullanılabilir durumdaydılar. [204]
1914 yılı sonlarına doğru 4 ncü Ordu için tertip edilen 6 uçak Alman
ya’dan gönderildi. Pilotu, gözetleme personeli ve yedek parçalarıyla gelen
uçaklarm yer personelinin de Ordu’ya gönderilme işlemleri sorumlularca
okulda hazırlanmaya başlamıştı.
Ayrıca adı geçen uçaklar için gereken 33.750 litre benzin, 562 litre
ince ve 562 litre kalın makine yağı ile 225 kilo konstans yağınm Levazım
Dairesi’nce 4 ncü Ordu’ya şevki planlanmıştı. Sekiz uçak hangarının da,
4 ncü Ordu’ca yapımma başlanması da, Başkomutanhk Vekâleti tarafından
emredilmişti. [205]
[202] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 64, Dos. 321, Fih. 13, 13-1, 13-2.
[204] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 65 Dos. 324, Fih. 25-2.
DÖRDÜNCÜ BÖLt^

KAFKAS, SİNA, HİCAZ, YEMEN, IRAK, VE ÇANAKKALE
CEPHELERİNDEKİ HAREKÂT VE MUHAREBELER VE BU YIL
İÇİNDEKİ İDARİ VE LOJİSTİK FAALİYETI.ER
A. GENEL SİYASİ VE ASKERİ DURUM VE CEPHELERDEIKİ MU

HAREBELER.
1. Siyasi Dunun
Bu yılın önemli siyasi olayları, İstanbul ve Boğazlan Ruslara bıra
kan antlaşma ile İtalyanları İtilâf Devletleri safında savaşa sokmak için
yapılan Londra Antlaşması ve bunu takiben İtalyanların İtilâf Devletleri
tarafından, Bulgarların ise İttifak Devletleri bölümünde savaşa katıl
ması olarak nitelendirilebilinir. Şöyleki:
a. İtilâf Devletleri’nin İstanbul ve Boğazlar Üzerindeki Anlaşması

3 ncü Türk Ordusu, Sankamış taarruz! harekâtını yaptığı sıralarda,
Rusya, Türk kuvvetlerini Kafkas Cephesi’nden başka bir cepheye çek
meye zorlamak için, kendi müttefiklerinden Osmanh İmparatorluğu’nun
batı sınırlarında askeri bir teşebbüse geçmelerini istemişti (27-29 Aralık
1914). Bu istek üzerine, esasen daha önceden Çanakkale Boğazı’nı deniz
kuvvetleriyle geçerek İstanbul’u almayı düşünmüş olan îngilizler. Boğaz’a
taarruzu kararlaştırmıştı. Bu kez Rusya, kendisinden önce Îngilizlerin
İstanbul’a girmelerini istemediğinden müttefiklerine verdiği 4 Mart 1915
tarihli bir nota ile İstanbul ve Boğazların kendisine bırakılmasını ve bu
takdirde Osmanh İmparatorluğu’nun başka bölgeleri hakkında İngiliz ve
Fransız isteklerinin kabul edileceğini bildirmişti.
Kabul görmediği takdirde Rusların Almanlarla anlaşabileceğini dik

kate alan Îngilizler, 12 Mart 1915 tarihli muhtıra ile İstanbul ve Boğazları
Ruslara vermeye muvafakat etmişlerdi. Fransızların muvafakati da bunu
^ takip etmişti (10 Nisan 1915).
b. ttalyanlarla Yapılan Londra Antlaşması ve ttalyanlarm Savaşa*

Katılması
1915 yılının ilk aylarında, bir yandan Rusların Avrupa Doğu Cephesi’
nde taarruza geçerek, gerek Almanları işgal ettikleri topraklardan çekil
meye mecbur etmek ve gerek Avusturyalılan Galiçya’da Karpatlara ka
dar atmak, öbür yandan Fransız ve Îngilizlerin Batı Cephesi’nde İstan
bul’u ele alarak taarruza geçmek amacı, ilk ağızda merkezi devletlerden
uzak olmayı düşünen İtalya’yı İtilâf Devletleri arasına kaydırmıştı. Esa
sen İtalya, Avusturya ve Macaristan’ın İtalyanlarla meskûn toprakları üze
rinde öteden beri iddiada bulunduğundan, 26 Nisan 1915’de de Londra’da
bir antlaşma imzalamıştı. OBöylece bir ay sonra İtilâf Devletleri safında
savaşa katıhyordu (23 Mayıs 1915).
Sonuçta, Avrupa harekât alanlarında, Doğu, Batı ve Balkan (Sır
bistan) harekât alanlanndan başka bir de İtalya harekât alanı açılmış
oluyordu ki, bunun doğal sonucu olarak Avusturya ve Macaristan’ın bir
kısım kuvvetleri İtalya Cephesi’ne bağlanmış oluyordu. Aynı zamanda
Fransa’nın İtalyan smınndaki kuvvetleri serbest kalmış oluyordu.
c. Bulgaristan’m Savaşa Katılması

Bu yıl gerek Avrupa cephesinde olan savaşlarda Rusların Alman ve
Avusturya Macaristan ordulanndan yedikleri darbe, gerekse yılın ikinci
yarışma doğru Çanakkale Clîephem’nde İngiliz ve Fransızların uğradıkları
başarısızlık, savaşın başında tarafsız kalmayı sağlayan Bulgaristan’ı
merkezi devletler tarafına kaydırmıştı. Nihayet Bulgaristan, Almanya,
Avusturya ve Macaristan ile Makedonya, Dobruca ve Doğu Trakya (Meriç
koridoru) üzerindeki emellerini gerçekleştirmekle (16 Eylül 1915) merkezi
devletler safında yer aldı (23 Eylül 1915) ve Sırbistan’a savaş ilan ettiler.
2. Askeri Durum
1914 yılı sonlannda Kafkas, Sina, Irak ve Çanakkale harekât böl
gelerinde 1915 yılı savaştan başlarken Türk Başkomutanhğı emrindeki
kuvvetler, ordu ve kolordu olarak :
— Başkomutanlık Karargâhı İstanbul’da
— 1 nci Ordu Komutanhğı İstanbul’da bu Ordu emrindeki;
— 1 ncd Kolordu İstanbul’da
— 2 noi Kolordu Edirne’de
— 4 ncü Kolordu İzmir’de
— 2 nci Ordu Komutanhğı İstanbul’da bu Ordu emrindeki;
1915 YILINDA İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK 195
— 5 nci ve 6 ncı kolordular Beraberinde,

— 3 ncü Ordu Komutanlığı Erzurum’da Ordu emrindeki;
— 9 ncu Kolordu Yeniden tensik edilmekte,
— 10 ncu Kolordu Tortum’da,
— 11 nci Kolordu Hasankale’de,
— 4 ncü Ordu Komutanlığı Şam’da bu Ordu emrindeki;
— 8 noi Kolordu Kudüs’de,
— 12 nci Kolordu Adana’da,
— 5 nci Ordu Komutanlığı Gelibolu’da bu Ordu emrindeki;
— 3 ncü Kolordu Gelibolu’da,
— Irak ve Havalisi K. lığı Bağdat’da,
— Bağımsız 7 nci Kolordu Yemen’de,
— Bağımsız 21 nci ve 22 nci
tümenler : Hicaz ve Asir’de
bulunuyordu.
3. Kafkas Cephesi Harekâtı

Kafkas Cephesi’nde 1914 yılı sonlannda cereyan etmiş olan Sarıka
mış felâketinden sonra Ruslar, 3 ncü Ordu’nun zayıf kuvvetlerini geri
atarak ilerlemeye başlamışlardı. 11 nci Kolordu, 19 Ocak 1915 (6 Ocak
1330’te Sarıkamış-Erzurum mihveri üzerinde, Köprüköy doğrultusunda
çekilerek Azap doğıısıı - Ardos batısı - Kalender - Mollahalil hattmda tu
tunmayı başarmıştı. Ruslar da savaşın başında Türk topraklannda işgal
ettikleri hatta tutımarak. Mart 1915 sonlannda doğuda Velibaba’yı ve
batıda Türk sahil müfrezesini ve Çoruh Vadisi’ndeki 3 ncü Ordu birlik
lerini geriye atarak Artvin’i ele geçirmişlerdi. Yalnız Sankamış savaşları
sırasında Ordu emrine giren 10 ncu Kolordu’nun çekildiği Narman böl
gesi Ordu’nun elinde kalmıştı.
Ruslann ileri hareketleri sırasında Eirzurum’u elde tutabilmek endi

şesiyle 3 ncü Ordu Komutanı Hafız Hakkı Paşa, Başkomutan Vekili’ne çek
tiği telgraflarla “4.000 savaş mevcudu kalan Ordu’joı Köprüköy’e, sonra
da Höyükler hattına çekeceğini, Erzurum’a ivedilikle bir tümenin gön
derilmesini’’ belirtmişti. Bu istek üzerine Enver Paşa İstanbul’da özel
maksatla hazırlanıp İran’a gitmek üzere Diyarbakır’a ulaşımş olan 5 nci
Kuvveyi Seferiye Tümeni’ni (bu ve 1 nci Kuvveyi Seferi Tümeni dolgun
mevcutlu idiler) Ordu emrine vermişti. A5mca başka bir tümenin de is
tenmemesi de 27 Ocak 1915 (13 Ocak 1330)’te belirtilmişti.
Böylece, ilkbaharda Ruslann taarruzlarına kadar Kafkas Cephesi’

nde toplanan kuvvetler:
— 10 ncu ve 11 nci kolordularla
— 5 nci Kuvveyi Seferiye Tümeni
— 2 nci Nizamiye Süvari Tümeni
— Çoruh ve kıyı müfrezeleri
— Van Jandarma Tümeni’nden oluşmuştu. (Kroki; 6)
Yeniden düzenlenmekte olan 9 ncu Kolordu, acemi erlerin eğitimleriy
le meşgul olmaktaydı. Bütün bu birliklerin savaş mevcudu, 59.000 küsur
menzil teşkilleriyle beraber, toplam 85.000 civarındaydı.
Ruslar, Sankamış Savaşı’ndan sonra Kafkas Cephesi’ndeki kuvvet
lerinden iki tümenlerini ve iki Plaston Tugayı’nı (44 tabur) Odesa civarın
da teşkile başladıkları 7 nci Ordu emrine sevketmişlerdi. Buna karşılık
peyderpey teşkiline çalıştıkları yeni birliklerle eski mevcutiannı muhafa
zaya çalışıyorlardı. Özellikle, Avrupa cephesinde faydalanamadıkları kazak
teşkilatını Kafkasya’ya ve İran’a getirmişlerdi. Böylece Ruslann Kafkas-
ya’dald mevcutlan, 188.000’e ulaşmıştı ki, Sankamış savaşlarındaki kuv
vetinin iki katı olmuştu. [206]
İşte bu oluşum içerisinde, Sarıkamış Savaşı’nda çok sarsılmış olan
3 ncü Türk Ordusu, Rusların Nisan 1915’de başlattığı taarruzlara daya-
naımyordu.
Rusların Tortum üzerinden Erzunun güneyine yöneltilmiş olan taar
ruzları sonuçsuz bırakılmış ise de, Murat Nehri - Van Gölü havzası doğ-
çultusunda ilerlettikleri kuvvetleri Malazgirt - Ahlat - Van hattına varmış
tı. 3 ncü Ordu’nun en zayıf zamanmda elindeki Kuvveyi Seferiye Tümeni’
niıı alınarak Azerbaycan’a gönderilmesi ve Van’daki kuvvetinin büyük
bir kısmımn da Azerbaycan’daki hareketlere kaydırılması, Ruslann bu
yönde gelişmiş olan ileri hareketlerinin Malazgirt - Van doğrultusunda iler
lemesini daha da kolaylaştırmıştı. Azerbaycan’a tekrar işgale muvaffak
olan Ruslar, çevreye büyük süvari kuvvetleri de getirerek gösteriş taarruz,
lan yaparken, kuvvetininn çoğunu Van Gölü kuzeyinde toplamışlardı.
Muş üzerinden Erzurum gerisine doğru kuşatıcı harekete geçmeyi tasar
lıyorlardı. Ru niyet ve maksatlannı örtmek için ve bir de Erzurum’daki
Türk kuvvetlerini bağlamak amacıyla Tortum yönünden Muş doğrultu
sunda taarruza geçmişlerdi.
[206] Sun, Selim; Birinci Dünya Savaşı özetleri, s. 90, 91 ve 129-136.

Rusların bu planlan başarıya ulaşamamıştı. Türklerin karşı taarruz

ları sonunda kuvvetlerini Ağrı Dağlarına kadar çekmeye mecbur kal
mışlardı.
Türkler, Rusların bu çekilmelerini takiben Karaköse doğusuna doğru
ilerlediler. Ancak Erzurum’daki esas kuvvetlerinden fazlasıyla aynldık-
larmdan desteksiz kalınca, bu durumdan yararlanan Rus kuvvetleri Türk
lerin yan ve gerilerine taarruz ederek Türk takip birliklerini Malazgirt -
Ahlat hattına çekilmeye mecbur ettiler. Türkler bu çekildikleri hatta tu
tunurlarken, Ruslar da ileri hareketten vazgeçerek bulundukları hatlarda
savunma için tertiplenmeye başlamışlardı. [207] (Krold; 7)
4. Sina, Filistin, Hicaz ve Yemen Cepheleri Harekâtı

Kanal Harekâtı için, önceden başlatılmış olan hazırlıkları geliştiril
meye çalışılıyordu. Bu amaçla harekâtı sürdürecek kuvvetlere katılacak
olan 25 nci Tümen ile İzmirMen 10 ncu Tekirdağ’dan 8 nci Tümen Kanal
Harekâtı için getirilmiş, ayrıca Hicaz Bağımsız Tümeni’nden getirilen
takviyeli alay, diğer bir kısım kuvvetler Gazze, Birüssebi ve Maan da top
lanmışlardı. Baskına katdacak bu kuvvetlerin mevcudu 25.000 kadardı.
Yiyecek ve su sıkıntısı ve bunlarm nakli güçlüğü göz önünde tutularak
daha fazla kuvvet iştirak ettirilmemişti. Bu nedenle 4 ncü Ordu’ya bağlı
8 nci Kolordu’nun diğer birliklerine ilaveten 12 nci Kolordu Suriye ve
Filistin’de bırakılmıştı. (Kuruluş; 7) (Kroki; 8)
Buna göre 4 ncü Ordu’nun Kuruluşu Şöyleydi ;
4 ncü Ordu Karargâh ve Bağlıları ; Şam’da
8 nci Kolordu ; Kudüs’de
23 ncü Tümen ; Nablus’da
25 nci Tümen ; Halilül Rahman’da
27 nci Tümen ; Birüssebi’de
12 nci Kolordu ; Halep’de
35 nci Tümen ; Halep’de
36 ncı 'Tümen ; Hama’da
10 ncu Tümen ; Kudüs
8 nci Tümen ; Hama
22 nci Tümen ; Maan
] [207] Belen, Fahri; Birinci Dünya Harbi, c. II, s. 4, 5.

Bu arada düşmanın kıyılardan yapacağı bir çıkarma hareketine karşı

savunmada göz önünde tutulmuştu.
Amaç; Süveyş Kanalı’ndan İngiliz kuvvetlerinin batı bölgesine gö
türülmemesi veya Çanakkale’ye çıkarma yapacak birliklerin takviye
edilmelerinin engellemesi olduğundan, 1914 3Uİ1 sonunda Süveyş Kanalı’na
taarruz edilmesi kararı almnuştı. Mısır milliyetçilerinin ayaklanmaları,
Libya’daki sünnilerin de taarruza katılmaları halinde Mısır’ın kolayca
alınacağı umulmuştu. Plana göre, Kanal hareketlerine 8 nci Kolordu, Suri
ye’nin savunmasına da 12 nci Kolordu ile seyyar jandarma birlikleri katı
lıyordu (İzmir’den 10 ncu, Tekirdağ’dan 8 nci Tümen getirilmiş ve Hicaz’
daki 22 ncd Tümen’in büyük bir kısmından yararlanılarak cephe kuv
vetlendirilmişti) .
Gereken tertip alındıktan sonra 8 nci Kolordu, takviyeli 25 nci Tü-
meni’yle Sina Çölü ortasından îsmailiye doğrultusunda, kuzeyden Kan
tara - Elariş hattına, Arap gönüllüleriyle güçlendirilen kuvvetli müfreze
lerle de güneyden Süveyş-Tahil hattma ilerlendi. Bu kuvvetlerin geri
sinde, 10 ncu Tümen Çöl ortasından, 25 nci Tümeni ve Hicaz Seferi Kuv
veti de Tahil’den geçen sol kanadı takip ediyordu (Kroki: 9) (Kanal Ha
rekâtı).
îngilizler, Kanalı iki tümen ve bağmışız birliklerle tutmuş ve kuv
vetli tahkim etmişlerdi. Kahire civarmda üç tümene yakın da ihtiyatı var
dı. Gerilerde de Arap gerillalan bulunuyordu (Kroki: 10) (Birinci Kanal
Harekâtı 12-25 Ocak Durumu).
Taarruz, yiyecek sıkıntısı ve ikmal zorluğu nedeniyle başarıya ulaşa
mamıştı. Türk ordusu. Çölü örtme birliklerinin desteğinde muntazam bir
geri çekilmeyle Gazze, Birüssebi bölgesinde toplandı. İkinci bir kanal ha
rekâtı için hazırlığa başlamıştı.
Durum bu iken Çanakkale Cephesi’nin önem kazanmasıyla. Irak ve
Kafkas cepheleri dahil, bu harekât alanına 5 tümenin kaydırılması kararı
ve gidecek birliklerinde yerlerine yeni tümenlerin tertibinin geç ve güç
olacağı düşünülmekle, uygulamanın 1916 yılma ertelenmesine karar ve
rilmişti.
5. Irak Cephesi Harekâtı
1914 yılı sonlarında îngilizlerin Korna’yı ele geçirmeleri sırasında 38

noi Tümen Komutanı Suphi Bey esir düşmüştü. Yerine Kurmay Yarbay
Sülejmıan Askerî getirilmişti. 17 Aralık 1914’de Askerî Bey Bağdat’a
gelmişti. 20 Arabk 1914 tarihinde de. Irak Havalisi Komutanlığı da ken-
•dişine verilmişti. İstanbul’dan büyük vaatlerle g^len Süleyman Askerî

Bey, yamnda bir miktar altm para ve aynca teşkilatı mahsusa (özel ku
ruluş) emrindeki Osmanh gönüllü taburunu, seçkin birkaç subayı berabe
rinde getirmişti. Ayrıca iki taburlu bir itfaiye alayı ile 35 nci 'Tümen’den
iki alaym bu cepheye verilmesi vaadini de almıştı.
Cephede gerekli hazırlıklara geçen Askerî Bey, mevcut birliklerden
üç koruma alayı kurmakla 5.000 savaşçıyı, (Dicle’nin sol sahih harekâta
daha elverîşU olduğu için, kurduğu alaylardan ikisini sol kanat müfre
zesi adıyla sol kıyıda, diğer alayı da sağ kıyıda) görevlendirmişti. Mev
cut 10 adet topla da Koma’nın 20 km. kuzeyinde savunmayı planlamıştı.
Böylece alacağı takviye kuvvetlerinin gelişine kadar düşmanı bu hatta
tutmayı kararlaştırmıştı. Aynca Fırat vadisinde, biri seyyar jandarma
olmak üzere mevcut taburlarla iki top görevlendirilmişti.
Îngilizler 1914’de Korna’yı ele geçirdiklerinde bir süre keşif işleriyle
uğraşarak birliklerini ikmale çahştıklanndan Basra ve civarını elde bu
lundurmaya gayret ediyorlardı.
28 Eylül 1915’de îngilizlerin Kut-ül - Ammare’ye kar^ı taarruzlan
beklendiğinden 'Türk kuvvetleri planlı bir çekilişle Selmanpak mevzilerine
yerleşmişti. Başkomutan Vekili bu cepheyi güçlendirmek üzere 1 nci ve
5 nci Kuvvayı Seferiye (Seferi Kuvvet) tümenlerini, 51 nci ve 55 nci Tümen
numaralanyla 18 nci Kolordu’yu kurarak Irak ve Havalisi Komutam’nm
emrine bırakmıştı.
Îngilizler zayıf ’Türk kuvvetlerini atarak Temmuz 1915 ayı sonuna
kadar Dicle Nehri üzerinde Ammare’ye ve Fırat Nehri üzerinde Nasıriye’ye
kadar vardılar. Bu başarılan, kuvvetleri bir kolordudan ibaret olan Ingihz-
leri, Bağdat’a doğru ilerlemeye sevk etti. General Tavnshend komutasında
ki pekiştirilmiş 6 ncı Tümen, Kutül - Ammare’deM zayıf iki tümeni 28
Eylül 1915’de yenerek Bağdat’a doğru ilerledi.
Bağdat’ın doğusundaki Selmanpak mevziini tahkim eden Irak Hava

lisi Komutanlığı burada iki tümen daha alarak dört tümene yükselmişti.
Böylece 22 Kasım 1915’de başlayan Selmanpak Muharebesi 'Türk birhk-
ierinin zaferi ile sona erdi. Türk birhklerinin takibi karşısında general
Tavnshend birhkleri Kutül - Ammare’jn bir müstahkem mevzi haline geti
rerek muhasarayı kabul etti. Yeni İngiliz kuvvetlerinin kendisini kurtara
cağını ümit ediyordu. Irak Havalisi Komutanlığı, yardım almalarına fır
sat vermedi. Uzun bir mücadelede bulundularsa da sonunda Tavnshend
bütün kuvvetleriyle teslim olmak zorunda kalmıştı. (Kroki : 11)
6. Çanakkale Harekâtı
!
Birleşik Filo Komutanlığı’nca hazırlanıp İngiliz/Bahriye Nezareti’n-
ce uygun bulunan ve Ingiltere Savaş Komitesi ve /Hükümeti’nce Çanak
kale Boğazîi’na karşı taarruz planı, Çanakkale Boğazı’nın birleşik filoca
zorla geçilmesini öngörüyordu. Bu planın beş evıne^ vardı. Örnek olarak
birinci evresi özetlemek icap ederse 19 Şubat lJ919*)da başlanacak ve he
def Çanakkale Boğazı’nın giriş tabyalarının düşürülmesiydi.
Boğaz’a yalnız donanmayla taarruza karar verildikten sonra İngilte
re ve Fransa’da birçok yetkili uzmanlar sadece donanmanın yeterli ola
mayacağı, tabyalardaki topları tahrip, ele geçen tabyaların elde bulundu
rulması ve İstanbul’a ulaşacak donanmaya eşlik edecek kara kuvvetinin
gerekliliği konusunda yetkilileri uyardılar. Bu öneriler göz önünde bulun
durularak şubat ayı içinde iki deniz piyade taburu ile bir Avustralya Tu
gayı Limni Adası’na gönderüdi.
Bu tarihte Türk kuvvetlerinin durumu şöyleydi :
Karargâhı, Anadolu yakasmda Kalvert Çiftliği’nde bulunan 9 ncu
Tümen, Gelibolu Yanmadası’nda iki piyade alayı, bir jandarma taburu ve
iki topçu taburu ile Koyun Limanı’ndan Morto Limanı’na kadar kıyı böl
gesinde tertiplenmişti. Anadolu yakasmda yine bu tümenin iki piyade
alayı Ue iki topçu taburu ve ikişer taburlu iki jandarma alayı Akçay Is-
kelesi’ne kadar olan kıyıları gözetleme ve savunma ile görevlendirilmişti.
Karargâhı, Gelibolu’da bulunan 3 ncü Kolordu Bolayır mevzii de dahil ola
rak Koyun Limam’ndan Saroz Körfezi kuzeyinde Karaçab’ya kadar olan
kıyının gözetleme ve savunmasıyla görevliydi. Bu Kolordu’nun 7 nci Tü
meni ve Gelibolu Seyyar Jandarma Taburu kıyılarda gerekli düzeni al
mışlardı.
/ 3 ncü Kolordu’nun 19 ncu 'Tümeni Tekirdağ’da kurulduktan sonra Ça
nakkale’ye gelerek Eceabat’ta toplanmaktaydı.
Çanakkale Müstahkem Mevkii Komutanlığı kolordu yetkisinde olup
kuruluşunda 9 ncu Tümen’de olduğu halde Başkomutanlığa bağlıydı.
Birlikleri şunlardı:
2 nci Ağır Topçu Tugayı’na bağlı 3 ncü, 4 ncü, 5 nci Ağır Topçu alay
ları ile karargâhı Erenköy’de bulunan dört taburlu 8 nci Ağır Topçu Ala-
yı’ndan oluşmaktaydı.
Bundan başka ışıldak, mayın, uçak müfrezeleriyle istihkâmive muha
bere birlikleri de vardı. (Kroki: 12)
Aynca 17 Şubat’ta Barbaros ve Turgut Reis gemileri muharebeye
katılmak üzere Nara’ya gelmişlerdi.
Muharebenin Cereyan Tarzı
Çanakkale Muharebeleri önce İngiliz ve Fransızların donanmasıyla,
sonradan donanmamn desteğinde yaptığı çıkarma sonucu karadaki muha
rebelerde oluşmuştur.
Düşmanın birleşik filo ile 19 Şubat 1915 günü Boğaz’ın giriş tabya
larına taarruz etti başarılı olmadı. 25 Şubat 1915 günü taarruzda tabya
lardaki bütün toplan tahrip ederek akşama doğru Boğaz’da mayın ara
maya başladı.
19 Şubat 1915’den 18 Mart 1915 gününe kadar düşman Boğaz’a ve
Bolayır’a karşı on dördü gündüz, yirmi biri gece olmak üzere harekâtta
bulundu. Bu günlerde düşman mayın arama faaliyetiyle, Kabatepe açık
larından merkez tahkimatını bombardımana çalıştı. Boğaz’m içinde obüs-
bölgesindeki toplan ve mayınlan koruyan bataryalan ve merkez tabya
daki ağır topçuyu yok etmeye çahşdıysa da başarıh olamadı.
18 Mart 1915 günü son darbeyi vurmaya karar veren düşman; mer
kez tabyalannı, mayın hatlarını koruyan tabyaları ve obüs bölgesindeki
topçulan aynı zamanda tahrip ederek mayın hatlannda 800 metre geniş
liğinde bir geçit açmayı ve birleşik filo bu geçitten ilerleyerek yakın me
safeden son vuruşunu yaparak Marmara’ya geçecekti.
O gün düşman üç kademe halinde Boğaz’a taarruza başladı. Türk
topçusunun sınırlı bölümü ile (82 top ve obüs) yedi saat süren muharebe
sonunda birleşik filodan üç muharebe gemisi mayına çarparak battı. Bir
muharebe kruvazörü topçu ateşi ve mayınla, iki Fransız gemisi topçu
ateşiyle ağır hasar görerek muharebe dışı kaldı. İBöylece birleşik filo gü
cünün yüzde otuz beşini yitirdi ve Boğaz’ın dışına çekUdi.
Kara Muharebeleri
Bu defa düşman birleşik filonun Boğaz’dan zorla geçmesini kolaylaş

tırmak amacıyla 25 Nisan 1915’de Kilitbahir platosunu ele geçirmek ama
cıyla asıl kuvvetlerle Seddülbahir bölgesine, buna yardımcı olmak üzere
Arıburnu bölgesine ikinci derecede kuvvetlerini çıkardı. 18 Mart’tan son
ra düşmanın çıkarma girişimlerine karşı Türk kuvvetlerinde gerekli dü
zeltmeler yapılmaktaydı.
25 Mart 1915’de 5 nci Ordu Gelibolu’da kuruldu. Ordu Komutanlığı’

na Liman Paşa İstanbul’dan gelip görevine başladı.
5 nci Ordu Birlikleri

3 ncü Kolordu; 7 nci, 8 nci, 19 ncu tümenler Gelibolu Yanmadası’n-
da.
Mürettep (15 nci) Kolordu; 3 ncü ve 11 nci tümenleri Anadolu ya
kasmda,
Ordu’ya bağlı 5 nci Tümen Kavak kıyı bölgesinde,
1 noi Süvari Tugayı Saroz Körfezi kıyılannı gözetlemekte,
Çanakkale Müstahkem Mevkii yine Başkomutanlığa bağlı olup kıyı
bataryalarını korumak üzere kuruluşuna iki taburla Beyoğlu Jandarma
Alayı ile 9 ncu Tümen’den 64 ncü Piyade Alayı’nm 2 nci Taburu verildi.
Çanakkale Seyyar Jandarma Alayı 11 nci Tümen’e,
Gelibolu ve Bursa Seyyar Jandarma taburları da 3 ncü Kolordu'ya
bağlandı.
îngilizler, 25 Nisan 1915’de üç tümenini Seddülbahir kıyılarına, iki
tümenli Avustralya, Yenizelanda kolordularım (Anzak)’da Anburnu’na
çıkarmaya başladılar. Bu kuvvetlerden özellikle Arıbumu’na çıkarılanlar
Conkbayın doğrultusunda ileri harekete geçirildilerse de, Mustafa Ke
mal’in (Mustafa Kemal Atatürk) emrindeki kuvvetlerle geriye atılmışlar
dı ve kıyıya kadar sürülmüşlerdi. (Kroki ; 13)
Düşman çaresiz kalınca bulundukları ve çekildikleri hatlarda savun
maya geçerek muharebeleri sürdürmeye koyulmuşlardı.
5 Mayıs 1915’de Ordu birlikleri, bu kez Asya, Kuzey, Güney ve Sa-

ros gurupları adı altında bölünerek savaşı sürdürmüştü. Mayıs ayı içe
risinde 2 nci ve 16 ncı tümenler de harekâta katılmışlardı.
Bu arada, Trakya bölgesinde Karaçalı-înöz bölgesi arasında sahil
kesiminin korunmasına memur edilen 17 nci Kolordu Alpullu’da kurula
rak emrindeki kuvvetlerle 5 nci Ordu’da görev almıştı.
Bu sırada Bulgaristan yolunun açılmasıyla Türklere müttefiklerin

silah ve malzeme yardımı artmıştı. Sekiz ay devam eden çok çetin muha
rebeden sonra îngilizler, görmekte olduğu destekle güçlenecek THirk kuv
vetlerinin yapacağı yeni taarruzlara başlamadan, vereceği büyük zayiatı
hesaplayarak, 19/20 Aralık 1915 gecesi Anafartalar ve Anbumu bölge
sinden kuvvetlerini geri çekmişti. Bu suretle (^nakkale Savaşı zaferle
sonuçlanmıştı.
1914 yılının sonu ve 1915 yılının başlangıcı Sankamış mağlubiyeti,
Kanal Seferi’nin başarısızlığa uğraması, îngilizlerin Irak’ta ilerlemeleri,
Türk ordularmm yenilgilere uğramalarının ortaya koyduğu bir devir ol
muştu.
1915 yılımn bahanndan itibaren Türk ordusunun başanlı devri baş
lamış, doğuda Rus taarruzları durdurulmuş, sonbaharda, Irak’ta Ingüiz-
1er geri atılmış ve nihayet Çanakkale’de parlak bir zafer kazanılmıştı.
1915 yılında bir milyona yakın düşman kuvvetlerini karşısında tut
makla Türkiye müttefiklerine büyük ölçüde yardım etmiştir. Müttefikler
bu dönemde Rusya’yı mağlup etmeye muvaffak olamamışlarsa da, ba
tıda Fransız ve İngiliz taarruzlarını tardetmek, doğuda Rus ordularını ge
riye atmak ve Sırbistan yolunu açmak suretiyle 1915 yılını başarılarla
sona erdirmişlerdi. Böylece 1916 yılına ümitlerle girilmiş bulunuyordu.
Harekâtın devamı sırasında getirilmiş kuvvetlerle Çanakkale Savaş-
lanna 22 tümen iştirak etmişti. Zayiatı karşılamak üzere gelen ikmal er
leriyle beraber genel toplam olarak 350.009 kişi katılmıştı. Yaralanıp te
davi gördükten sonra 24.000 kişi cepheye dönmüş, bazen de bir alayın
5.000 ikmal eri aldığı olmuştu. [208]
B. 1915 YILINDA İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK
1. Personel İdaresi ve İkmal Faaliyetleri

a. Subay İkmali
Seferberlikle beraber gerek Harp Okulu’ndan yetişen subay namzet
leri ve gerekse yedek subay eğitim merkezlerinden yetişen çeşitli sınıf
subay namzetleri, özellikle 3 ncü ve 5 nci orduların kayıplarını karşılaya
maz olmuştu. Dolayısıyla Kara ve Deniz kuvvetleri dahil, vaktiyle emek
liye aynimış bulunanlar sınıf ve rütbelerine göre çağrılarak ihtiyacın
karşılanmasına çalışılmıştı.
Daha sonraları Beylerbeyi’nde faaliyet gösteren Yedek Subay Okulu’
nda, çavuşken subay niteliği gösterenlerden, talimgahlarda yetiştirilerek
subaylığa dönüştürülenler, kadrolara alınarak küçük rütbedeki eksikliğin
ikmaline yönelinmişti.
Aynca yapılan çağrılarla imam, saraç, nalbant gibi sanat sahipleri
nin niteliklerine göre kadrolara geçirilmiş, sevk ve idarenin askeri memur
kısmının bütünlenmesine çahşılmıştı.
[208] Sun, Selim; Birinci Dünya Harbi özetleri, s. 90-136.

Kuleli Askeri lisesi’ni başarı ile bitiren subay namzetleri bu dönemde

İstanbul'da 2 nci Kolordu Komutanlığı’mn emrindeki eğitim merkezlerin
de geliştiriliyorlardı. Devrelerini tamamlayanlar, ayrıca burada yetiştiri
len yedek subay namzetleriyle birlikte kolorduların ihtiyaçlarına gönderi
liyorlardı. Örneğin Ordu Dairesi’nce, eğitimlerini tamamlayan 200 assu-
bay tertip edilen birliklerine gönderilmişti. [209]
Erzincan’da da bir Astsubay Okulu açılmıştı. Ağustos 1331 (1915)
den geçerli olmak üzere öğrenci alıyordu. Kadrosunu tamamlamak için
ellerinde olmayan nedenlerle kendi doğumlularıyla askere çağrılamayan-
lardan, astsubay olmak isteyenler Eylül 1331 (1915) tarihinde bu okula
gönderildiler. [210]
Öyleki, birliklerin astsubay noksanını tamamlamak için, 1305-1310
doğumlu muhacirlerden yetenekli olanlarının ve halktan bu güce sahip gö
rülenlerin de keza adı geçen okullarda eğitime tabi tutulmaları öngörül
müştü. [211]
Yetiştirilen subaylar daha çok atandığı birliklere gönderilecek erlerle

birlikte yollanmaktaydı. Böylece ikmal eratının yollarda disipline edilmesi
ve ihtiyaçları bu yetkili kişilerce sağlanması gerçekleştirilmiş oluyordu.
Bunu Ordu Dairesi, usul haline getirmişti. [212]
b. Er İkmali
1331 (1915) yılına girerken Başkomutan Vekili, aym zamanda Milli
Savunma Bakam olan Enver Paşa, kaynaklardaki yükümlü olan doğum
luların çağrılma ve tertip yerlerine gönderilmelerini düzenleyen çeşitli
kademelerdeki sorumlulann uygulamadaki yetkilerini bir genelge ile açık-
latmıştı.
Buna göre :
— Bir er hangi askerlik şubesinden askerlik karan almış olursa ol

sun; izinli bulunması, ihtiyata geçirilmiş olması veya mustahfaza götü
rülmesi hallerinde, banş ve seferde silah alüna çağrıldığı anda, hangi
askeralma dairesi ve şubesi bölgesi içerisindeyse o şubenin malı ve şube
nin bağh bulunduğu kolordunun tertip eri olacağını,
[209] ATAŞE Arşivi; No. 1/65 Kis. 1883, Dos. 42^ Fih. 1-50, 1-65.
[212] ATAŞE Arşivi; No. 1/65, Kis. 1980, Dos. 364, Fih. 12 ve
ATAŞE Arşivi; No. 1/60, Kis. 1757, Dos. 174, Fih. 6-9.
— Böylece kolordularca, komutaları altındaki birliklerin sefer kad-
rolannı veya zayiatın kendi asker alma bölgelerinden, görecekleri lüzum
ve ihtiyaca göre ikmal yapabileceklerini,
— Kolordu ve tümen komutanları ya da vekillerince, yalnız kendi
askeralma bölgeleri içerisindeki eratı doğrudan doğruya emri altındaki
birlik ve tesislere, lüzum göreceği oranda, tertip ve dağıtımını yapmakla
kayıt ve kabul işlemlerine geçebileceğini,
— Bir kolordu dairesinden diğerine veya deniz ve jandarma smıfla-
rıyle kolordulara bağlı bulunmayan birlik ve müesseselerle 7 nci Kolordu,
Hicaz ve Asir tümenleri ihtiyacı için herhangi bir kolordu veya tümen
askeralma bölgesinden, er tertip ve yollanmasının barış ve seferde olsun,
ancak MSB Ordu Dairesi’nce yapılabileceğini,
— Yetki ve tertip dışında er kabul ve kullanacaklar hakkında cezai
işlemlerin uygulanacağmı hükme bağlamıştı. [213]
Kolorduların askeralma bölgeleri Kroki: 14’dedir. [214]
Ordu Dairesi; 23 Mart 1331 (5 Nisan 1915) tarihli yasa hükmüne
göre, bu seferberliğe özel olmak üzere, gerektiğinde silah altına alınacak
1290 - 1310 doğumlular içerisinde göçmen olarak yurda gelmiş ve yerleş
miş olanlardan 1 ve 5 nci kolordu askeralma bölgelerinde bulunan yüküm
lülerin 20 E3/İÜI 1331 (3 Ekim 1915) tarihinden geçerli olarak çağnlma-
lannı ilgililere duyurmuştu. Ayrıca bu doğumlulardan İslam savaş birlik
leri kadrolarında hizmet görebilecek usta er olmayanların eğitim görmek
Üzere, bu gücü vermekte olan kolordu depo taburlarıyla, İstanbul’da ku
rulması tasarlanan eğitim merkezlerine gönderilmelerini.
Bu arada sözü edilen doğumlulardan İslam ve Türk olan eğitim görmüş
piyade sımflannda silah altına girebileceklerin ise, Çanakkale Savaşları
nın başlamasıyla önem kazanmış bulunan 5 nci Ordu’ya, yine bunlardan
sahra, dağ, ağır topçu ve süvari sınıflarıyla teknik sınıflardan olanların,
Ordu Dairesi’nce tertip yerleri belirlenmek üzere, 1 nci Kolordu Komutan
lığı adına gönderilmelerini, telgraf işletmesini bilenlerin 1 nci Ordu Telgraf
Depo Bölüğü’ne, sağlık ile ilgili olanların sıhhiye depo taburu adına îstan-
bul’a, keza belirlenen doğumlular içerisinde bulunup yedek subay ya da
astsubay olabilecek nitelikleri bulunan yetenekli erlerin, o tarihte Yaka
cık’ta bulunan, yedek subay eğitim merkezlerine gönderilmelerini, geri
hizmetlere ayrılacakların ise Levazım Okulu’na, Almanca bilenlerin Ordu
Dairesi emrine çağrılmaları ve gönderilmelerini, ancak bunlardan geri
[214] ATAŞE Arşivi; No. l/l’, Kis. 65, Dos. 324, Fih. 10.
hİ2anetlere ayrılanlann tertipleri yapılıncaya kadar izinli bırakılmalarını

1 nci, 2 nci, 3 ncü ve 5 nci kolordu komutanlıkları vekâletlerine gönder
diği yönerge ile istemişti (Kolordu komutan vekâletleri o kolordunun geri
hizmetleriyle uğraşan örgütlerdi).
Yukarıdaki niteliklere sahip çağrılacakların toplam 40.000 kişi kadar
olacağı saptamyordu. Bunlardan 5 nci Ordu’ya gönderilecek usta erlerden
2 nci Kolordu bölgesi içerisindekiler askeralma şubelerinde giydiriüp teç
hiz edilerek Uzunköprü üzerinden yollanıyordu. İstanbul yöresinde 1 nci
ve 5 nci kolordu bölgelerindeki eğitim görmüş erlerin ise, 1 nci Kolordu
Komutanhğı Vekâleti’nce giydirilip teçhiz edildikten sonra adı geçen ko
lorduya gönderilmeleri sağlanıyordu.
3 ncü ve 4 ncü Kolordu bölgelerindeki usta olarak askere alınan er
lerin giyim ve kuşam işleri mahallerince yapılarak Biga ve Lapseki üzerin
den doğruca 5 nci Ordu’ya yollanması emredilmişti. [215]
Ordu Dairesi, harekâtı planlayan dairelerin öncelik verdiği orduların
desteklenmesini, er ikmali yönünden hazırlarken, çalışmalarını kolordu-
larm askeralma kurullarmca gönderilen ek 20’deki örnek çizelgelere bağ
lamıştı. [216]
Orduya askeri hizmet yapmak için çağı gelmeyenler de gönüllü ola
rak alınıyordu. Bunlar bulunduklan mahalde askerlik şubelerine müra
caat ederek, bedeni kabiliyetleri ve ahlaki olanakları yeterli görüldüğü
takdirde, ihtiyaç oranında birliklere gönderiliyor, ya da çağrılmak üzere
depo taburlarında toplanıyordu.
Başkomutanlığın bir uyansına göre, seyjâr veya merkez jandarma
birliklerinde kullanılmak üzere silah altına alınmış Ermeniler varsa hiz
met verilmemesi. Kumlar hakkında da aynı işlemin yapılması, Rum ve Er
meni erlerden hizmetlerini tamamlamak üzere çağrılmış ve birliklere ka
tılmış olanlardan kuşkulu ve güvenilmeyenlerin savaş birüklerinden alı
narak geri hizmet birliklerine verilmeleri emredilmişti. [217]
Bir başka yön olarak, yabancı uyruklulardan askerlik çağına gelmiş

ve mevcut yasalara göre silah altına çağrılmış olanlann amele ve hamal
taburlarında görev yapmaları istenmişti. Bunlardan mevki sahibi ve pa-
rah olanlann bedel vermeleri de kabul edilmişti. (îörev şekilleri 2 Nisan
[217] ATAŞE Arşivi; No. 1/65, Kis. 1891, Dos. 63, Fih. 3-2, 6.
1331 (15 Nisan 1915) tarihli genelge ile belirlenmiş, ayrıca bu gibi mevki
sahibi olup bedel verecek güçte bulunmamaları halinde geri hizmetlerde
çalıştırılmalan hükme bağlanmıştı. [218]
Er ikmali çahşmaları sırasında 1 nci ve 6 ncı kolorduların askeralma
daireleri şubelerinde kolorduların bölgelerinde, 1306 - 1309 doğumlular
dan henüz askere çağrılmamışlar aşağıya çıkarılmıştır. 1 Nisan 1331
(14 Nisan 1915)’de alman bilgilere göre: [219]
1 nci Kolordu’da 7.542 Türk 885 Türk olmayan

(Askeralma Kurulu)
2 nci Kolordu’da 205 Türk 243 Türk olmayan
(Askeralma Kurulu)
3 ncü Kolordu’da 2.662 'Türk 1.170 Türk olmayan
(Askeralma Kurulu)
4 ncü Kolordu’da 5.838 Türk 1.106 Türk olmayan
5 nci Kolordu’da 3.000 Türk — Türk olmayan
6 ncı Kolordu’da 7.821 'Türk 1.164 Türk olmayan
er bulunduğu saptanmıştı.
Esasta Ordu Dairesi, ordulann savaş gücünün sürekli olarak yüksek
bulundurulmasını hedef almıştı. Bu amaçla birliklerin seferber olmalarmı
hızlandırmak ve bu arada da kayıplarını fazlasından karşılamak için savaş
birliklerinin elinde % 20 fazla erin bulunmasını öngörmüş 11.10.1330
(24 Aralık 1914) ve 4.12.1330 (18 Şubat 1915) tarihlerinde çıkartılan ge
nelgelerle bu uygulamaya geçilmişti.
Aynca 2.9.1330 (15 Kasım 1914) ve 1.11.1330 (14 Ocak 1915) tari-
lıini taşıyan emirlerle de depo, (eğitim) birliklerinin devamlı eğitim gör
müş erlerle dolu bulunmasını sağlayacak tertip ve tedbirler de aldırılma
ya çalışılnuştı.
Bu arada seyyar jandarma alaylannın dördüncü bir taburla güçlen
mesini gerekli küan 1.1.1331 (14 Mart 1915) ve 31.1.1331 (13 Nisan 1915)
tarihli emirleri ileri sürülerek 1 nci, 2 nci ve 5 nci ordularla diğer birlik
lerde uyanlmıştı. [220]
[219] ATAŞE Arşivi; No. 1/66, Kis. 2002, Dip. 458, Fih. 1/40.
[220] ATAŞE Arşivi; No. 1/66, Kla. 1997, Dos. 437, Fih. 41.
Sonuç olarak ek 21 çizelgede görüldüğü üzere, depo birliklerine

çeşitli tarihlerde gönderilen eğitim görmemiş erleri göstermektedir. [221]
Alay ve tabur kuruluşlarında olan depo birliklerinin miktan ve yer
leri harekâtın seyrine ve kuruluşlann büyümesi ve küçülmesine göre
artmış, eksilmiş ve yer değiştirmişti. [222]
1331 (1915) yılında düşmanla savaş halinde olan 3 ncü ve 5 nci ordu
lar, kayıplarmı bölgelerindeki kajmaklardan ikmal edemediler, özellikle
eğitim görmüş g^ce, ihtiyaçları devamh artmıştı. Başkomutanlık Vekâ-
leti’nin uygun bulmasıyla kaynaktaki genç doğumluların çağrılmasına ola
nak hazırlandı, aynca bir kolordu bölgesinin askeralma daire ve şubele
riyle depolamadaki yedekte bulunan erler aktarılmakla bütünlemeye ça
ba gösterildi. [223]
1331 (1915) yılı sonlanna doğru, 9 ncu, 10 ncu ve 11 nci kolordular
askeralma daireleri başkanlıklannca, 1312, 1313 doğumluların, irade-i se-
niye (padişahın buyruğu)’nin Harbiye Nezareti’ne verdiği yetkiye daya
nan emriyle, silah altına almmasına başlandı. [224]
Savaştaki zayiatı karşılamak üzere ayrıca çareler düşünülmüş ve
daha başka tedbirlere de başvurulmuştu. Örneğin:
İstanbul yöresinde bir kısım müesseselerde (kurumlarda) acemi er
eğitimi yapılmaya çalışmıştı (yılın ikinci ayında),
— Yedek subay adayları eğitim merkezinde 5.000 er,
— (jenel Karargâh Muhafız Bölüğü’nde, 6 ncı Kolordu hesabına
1.500 er,
./ — Astsubay Okulu’nda 1.500 er,

— Maiyeti Seniye (Saray Muhafız Bölüğü) Bölüğü’nde 500 er,
— Mület Meclisi Muhafız Bölüğü’nde 500 er,

— İtfaiye Alayı’nda 500 er,
[221] ATAŞE Arşivi; No, —, Kis. 1951, Dos. 257, Fih. 1-1, 1-78.
[222] ATAŞE Arşivi; No. 1/63, Kis. 1884, Dos. 43, Fih. 2/64, 2/65 ve
ATAŞE Arşivi; No. 1/63, Kis. 1896, Dos. 75, Fih. 3-142, 4-8.
[223] ATAŞE Arşivi; No. 1/60, Kls.‘l761, Dos. 184, Fih! 6-74, 6-49, 6-50 ve
ATAŞE Arşivi; No. —, Kis. 1893, Dos. 69, Fih. 1-134.
ATAŞE Arşivi; No. 1/66, Kis. 2024, Dos. 549-A, Fih. 1-58.
— İmalâtı Harbiye (Silah Fabrikaları), Muhafız bölüklerinin her
birinde 500’er er,
— Beylerbeyi Saray Muhafız Bölüğü’nde 500 er’in eğitilmesine baş
landı.
Amaç, altı haftalık yetiştirme ile birliklerin savaş gücünü artırmak
tı. Uygulama o tarihte yürürlükte bulunan piyade ve atış talimnamele
rine göre yapılıyordu. Deneylere göre talimnamelere girecek değişiklikler
saptanıyordu. Çeşitli arazi üzerinde eğitim yapan bu eğitim merkezlerin
de yetişen erler, Ordu Dairesi’nin mahydı. Ordu Dairesi bu faaliyeti dü
zenlerken mümkün olduğu kadar savaş birliklerinden subay, astsubay ve
usta er almamaya çalıştı. Okul ve kurumlarm kadrolarında mevcut yetiş
kin elemanlardan faydalandı. Çalışmalar böylece devam etti. Yedek subay
ada3n eğitim merkezlerine 1 nci ve 4 ncü kolordulardan 1.000 er, 5 nci Ko-
lordu’dan 2.000, Astsubay Okulu’na 1 nci 3 ncü ve 4 ncü kolordulardan
500 er, Saray Muhafız Bölüğü’ne 4 ncü Kolordu’dan 500, İtfaiye Alayı’na
keza 4 ncü Kolordu’dan 500, Millet Meclisi Muhafız Bölüğü’ne 3 ncü Ko
lordu’dan 500, Genel Karargâh harp silah fabrikaları 1 nci ve 2 nci Muha
fız bölüklerine, 5 nci Kolordu’dan 500 er ve Beylerbeyi Saray Muhafız
Bölüğü’ne de 4 ncü Kolordu’dan 500 erin gönderilmesi sağlandı. [225]
Harbiye Nezareti’nin (Milli Savunma Bakanlığı’nm) emrinde görev
lendirilen İstanbul’daki bu eğitim merkezlerinin kapasitesi 10.000 erdi.
Çevredeki kolordu askeralma daireleri er gönderecekti. Sonradan bu mik
tar emripenahi (Devlet Başkam’mn emri) padişahın emri ile 30.000’e çı
kartılmıştı. Durum böyle olunca Ordu Dairesi, daha 20.000 erin tedarikine
yönelmişü. [223]
Ancak, bu merkezlerin olanaklarının azlığı, gerek iaşe ve gerekse teç
hizatının yetersizliği eğitimin yürütülmesini engelliyordu. Üstelik fazla
er yetiştirilmesi düşüncesiyle 2.000 kişilik bir kışlaya 4.000 kişinin tertip
edilmesiyle arzulanan sonuç yeteri oranda ahnamıyordu. [227]
Bununla beraber eğitim merkezlerinin önemi inkâr edilemezdi. Du
rumla ilgilenen Başkomutanlık, Depo Birlikleri Müfettişliği’ne emir vere
rek 6 ncı Kolordu’ya ait üç depo taburunu birleştirtti. Anadolu yakasında
Üvezh’de teşkil ettiği merkezlerini de faaliyete geçirtmişti. Sonradan bu
kuruluşlar Soma, Akhisar ve Karaağaç’a alınmakla güçlü çalışmalara
geçirildi.
9.6.1331 (22 Ağustos 1915) tarihinde Davutpaşa’da kurulan 3 ncü

Er Eğitim Merkezi de personel ve malzemesiyle Balıkesir’e taşmdı. [228]
Gün geçtikçe bu tesisler çoğaltıhyordu. 1 nci Tümen’in Konya’daki
Depo Taburu’na 7 nci Er Eğitim Merkezi, Eskişehir’deki Depo Taburu’na
8 nci Er Eğitim Merkezi ve Adapazarı’ndald Depo Taburu’na 9 ncu Er
Eğitim Merkezi adı verilerek çalıştırıldı. [229]
Savaş birliklerinin onbaşı ihtiyacını karşılamak amacıyla da şöyle
bir teşkilata gidilmişti:
— Süvari Astsubay Okulu’na bağlı olarak 250 mevcutlu bir Süvari
Onbaşı Bölüğü,
— Sahra Topçu Astsubay Okulu’na bağlı olarak 500 mevcutlu bir
Sahra Topçu Onbaşı Bölüğü,
— Ağır Topçu Astsubay Okulu’na bağh olarak 150 mevcutlu bir Ağır
Topçu Onbaşı Bölüğü,
— Yedek subay adayı eğitim merkezi istihkâm kısmına bağlı 100 mev
cutlu bir İstihkâm Onbaşı Bölüğü,
— Yedeksubay adayı eğitim merkezi ulaştırma kısmına bağlı 100
mevcutlu bir Ulaştırma Onbaşı Bölüğü kurulmuştu. Böylece kadroların
daki personelden yararlanarak onbaşı geliştirildi. Bu yerlerin er ikmali
şubesince yapılıyordu. [230]
Tüm bunlarla beraber tertip erlerinin yerlerine gitmesi ve eğitim
görenlerin dağıtım yapılan birliklere yollanması da ayrıca bir problem
di. O yüzden Ordu Dairesi’nin bu faaliyetine paralel, (Jenel Menzil
Müfettişliği, İstanbul yöresinden Bandırma’ya gidecek, gelecekler için;
Bandırma - Bursa - Gemlik - Yalova - Gebze doğrultusunu menzil hattı
olarak seçmişti. Yalova ile (Jebze arasındaki deniz kısmı, Danca İskele
Komutanlığı’na verdiği haliç vapurlarıyla gerçekleştiriliyordu. Hat üze
rinde konaklar, iaşe merkezleri, Bandırma Nokta Komutanlığı emrinde
yollama subaylığı aracılığıyla giden gelen erlerin tüm ihtiyaçlan karşılan
mıştı. [231]
Anadolu’dan gelen bütün yollamada, Haydarpaşa’daki 1 nci Kolor

du’ya ait sevk komisyonu tarafmdan yapıhyordu. [232]
[228] ATAŞE Arşivi; No. 1/65, Kis. 1884, Dos. 43, Fih. 8/4, 3/42, 3/16.
Yukarıda açıklanan esaslar dahilinde orduların er ihtiyaçları karşı

lanırken batı harekât bölgesinde 5 nci Ordu, Çanakkale’nin çeşitli yöre
lerinde düşman saldırılarını durduruyor ve geriye püskürtüyordu. Olduk
ça er kaybetmişti. Kendisine tanınan bölge kaynaklarındaki tertipler ik
male yetmedi. Ordu Dairesi orduyu desteklemek için 1 nci ve 2 nci ordu
ların kolordularınca yetiştirilen erlere el attı. Bu kolordular eksilen ihti
yaçlarını bölgesinden % 20 fazladan tedarik ederek eğitimlerine devam
etmişlerdi.
Haziran 1331 (1915) ortalarında İstanbul’daki eğitim merkezlerinde
yetiştirilen erlerin bir bölümünün tertip yerlerine gönderilmesine başlan
mıştı. Temmuz başlarında başlayacak yeni acemi er eğitimi için 1 nci,
4 ncü ve 5 nci kolordular belirtilen miktarlar üzerinden acemi erleri eği
tim merkezlerine gönderiyorlardı. [233]
İkmale yönelik bu tür faaliyetler, yukarıda açıklandığı üzere, Ordu
Dairesi’yle, ordular ve kolordular arası yazışmalarla süre geldi. 17.8.1331
(30 Ekim 1915) tarihli bir kuvveye göre:
5 nci Ordu, henüz örgütlenmekte olan 4 ncü Kolordu Vekâleti ile
2 nci Kolordu Vekâleti hariç (o tarihte kolordu vekâletleri, kolorduların ik
mal işleriyle uğraşırlardı), 90.922 insan, 13.722 hayvana sahipti.
2 nci Ordu, kuruluşunda bulunan kolorduların er ikmalini istiyor ve
Ordu Dairesi’yle sürekli temasta bulunuyordu. [234]
15.8.1331 (28 Ekim 1915) tariliinde ordımun bakanlığa gönderdiği
kuvveye bakıldıkta, o ana kadar toplam 4.717 ikmal eri almıştı. Ancak
dört tümenin ikmal ihtiyacı 19.944 erdi. Henüz kuruluşuna katılmayan
10 ncu ve 15 nci tümenlerin eksiği bu miktara dahil değildi. [235]
2 nci Ordu, Ordu Dairesi’nin bir kalemde göndereceği tertipleri ala

bilecekti. Bu nedenle yetküi şube, günde 500 erden tertip ve yollama yap
mayı planladı. 1.10.1331 (14 Arahk 1915) tarihine kadar gönderilen
18.000 erin geri kalan kısmmm da bu şekilde tamamlanması düşünüldü.
[236]
[236] ATAŞE Arşivi; No. 1/65, Kis. 1988, Dos. 395, Fih.4, 1-4.
Çabalarla 2 nci Ordu’nun kadroları ikmal edilmişti. Üç kolordusmıun

piyade savaş birlikleri mevcudu 32.00Q’e yükselmişti. Fakat ilk çatışma
larda 22.000’e düştüğü için Genel Karargâh Harekât Şubesi’nce, kayıp
ların bütünlenmesi ve ordunun mevcudunun 60.000’e yükseltilmesi için
gereğinin yapılması ele alındı. [237]
Çanakkale Savaşlarının başan ile sonuçlanmasında fiilen görev almış
bulunan 2 nci Ordu’nun bütünlenmesi için, Tekirdağ’da bulunan 3 ncü
Kolordu Askeralma Dairesi’nin bütün mevcudu en yakın tümene gönderil
mişti. [238]
2 nci Ordu böylece 1 Şubat ile 23 Şubat arasında 11.600 tertip eri
almış oluyordu. [239]
3 ncü Ordu; seferberliğin başından 28 Şubat 1330 (13 Mart 1915)
tarihine kadar, 9 ncu Kolordu Askeralma Dairesi’nden, ikinci tertip ye
dek ve müstahfız olmak üzere toplam 165.931 er almıştı. Bakaya olarak
dairenin elinde ikinci tertip yedek ve müstahfız olmak üzere de 68.196
er bulunuyordu. O bakımdan kolordu bölgesindeki yükümlüler tamamen si
lah altına alınmış oluyordu.
10 ncu Kolordu Askeralma Dairesi de, aym tarihler arasında 1285
1309 doğumlulardan 205.160 ve 1310 doğumlulardan 16.048 erini tertiple
rine göndermişti. [240]
Böylece Mart 1331 (1915) ayı sonlarına doğru ordu, 1310 doğuulu-
larmı eğitim taburlannda (depo taburlarında) topladı. Nisan sonunda da
birliklerine göndermeyi planladı. Bir yandan da 1311 ve 1312 doğumlula
rın Nisan’m son haftasında depo taburlannda bulunlası için gereğinin
yapılmasını askeralma daire ve şubelerinden istedi. Usulen askeralma
, daireleri Milli Savunma Bakanlığı Ordu Dairesi’ne durumu bildirmekle
birlikte, Ordu Komutanlığı’nm emrini yerine getiriyorlardı.
Böylece, 3 ncü Ordu’ya tertip veren 9 ncu 10 ncu ve 11 nci kolordu-
lann Askeralma dairelerindeki 1310 doğumlu yükümlülerin 1330 (1914)
yılının 11 nci ayından itibaren çağnimasına geçildi ve 46.000 erden, ancak
31 Mart 1331 (13 Nisan 1915)’de 13.000’i alınabildi. Gerisinin çağrıya uy-
madıklan anlaşılıyordu. [241]
[238] ATAŞE Arşivi; No. 1/60^ Kis. 1757, Dos. 74, Fih. 6-20.
[240] ATAŞE Arşivi; No. 1/66,Kis. 2002, Dos. 458, Fih. 1-14, 1-19.
[241] ATAŞE Anşivi; No, 1/66, Kis. 1995, Dos. 428, Fih. 3-1, 3-2, 3-3, 6-1.
Yukarıda da belirtildiği şekilde ciddi çabalar sarf edilmesine rağmen

3 ncü ve 5 nci Ordu bölgelerinde savaşların etkin bir şekilde devamını,
her iki cephede meydana gelen kayıplan bölgeleri kaynaklanndaki yü
kümlüler destekleyemez olmuştu. Bu durumu Milli Savunma Bakanlığı’na
duyuran 3 ncü Ordu Komutanı, bölgesinde kadrolarını tamamlamakta
olan 1 nci ve 5 nci Kuvve-^ Seferiye tümenlerinin ihtiyacını ikmal için eği
tim görmüş 20.000 erle 9 ncu 10 ncu ve 11 nci kolorduların eksiklerinin
tamamlanması için öncelkile 50.000 acemi erin gerekli görülecek bölge
lerden tertiplenmesini ve Sivas, Erzincan eğitim birliklerine yollanmasım
önermişti.
İsteğin yapıldığı Temmuz 1331 (1915) ayında, çeşitli depolarda eği
tim gören 50.000 kadar er vardı. Bunlardan 30.000 er 5 nci Ordu Saros
Gnıbu’na, kalanı da 3 nciİ Ordu’ya planlandı.
Harbiye Nazın ve aynı zamanda Başkomutan Vekili olan Enver Paşa,
1 nci, 3 ncü, 4 ncü ve S ncı kolordularca bu depolara gönderilecek 20.000
acemi erin dışında eğitilmiş diğer 20.000 erinde hazırlanmasını ve 3 ncü
Ordu’ya gönderilmesini emretmişti. 1242]
Böylece 40.000 er adı geçen kolordu bölgelerinden yollanmaya hazır
lanmıştı. [243]
Ancak toplanmış olan bu erlerin giyim ve kuşamı ve teçhiz edilmesi
bir problem olmuştu. Yapıfan yazışmalara rağmen bu malzeme, ilgililerin
olanaklarının yetersizliği güzünden gönderilemiyordu. Disiplin ve iaşe
zorlukları ortaya çıkmıştı. Bütün çaba kış bastırmadan Ordu birliklerinin
savaş gücüne sahip kılmmasıydı.
Bütün bu müşküllerle beraber tertipleri yapılan erler giydirilip ku

şatılmaya çalışıldı. Parça jıarça birliklerine yollandı. [244]
4 ncü Ordu’nun; Nisan 1331 (1915) ayı başında er kadro noksanı,

% 20 fazlasını almış olmasına rağmen, 14 ncü Kolordu kuruluşundaki
8 nci Tümen’in 1.846, 10 licu Tümen’in ise 2.855 eri noksandı. Ordu bu
eksikliğin giderilmesini, Başkomutanlık’tan istemişti. Durum gereği 3 ncü
Ordu’nun bütünlenmesi yapıldığından, bölgesinde zengin kaynağa sahip
olan 8 nci Kolordu’dan tamamlanması emredildi. [245]
[242] ATAŞE Arşivi; No. 1/6^ Kis. 1995, Dos. 420, Fih. 4-39, 4-40,13-5.
[245] ATAŞE Arşivi;No. KIs. 2001, Dos. 457, Fih. 1-19, 1-20, 1-22.
4 ncü Ordu; İzmir 4 ncü Kolordu bölgesinden de destekleniyordu. Bu

amaçla Müslüman olan ve olmayan 3.000 er Denizli ve Dinar’da toplan
mıştı. Giyim kuşam ve teçhizat bekliyorlardı.
5 nci Kolordu da, 2 nci Ordu bölgesinden, 4 ncü Ordu bölgesine kay
dırılmıştı, Halep yöresine alınan bu Kolordu’nun 13 ncü ve 14 ncü tümen
lerin bütünlenmesi için toplam 10.000 ere ihtiyaç vardı. O nedenle, kay
naktaki 1312 doğumluların çağrılması ve depo taburlarına eğitime yollan
ması planlanmıştı. [246]
Depo taburlarında toplanan ve eğitim görecek olanların giydirilmesi
ve teçhizi ordu ve kolordularla, Ordu Dairesi’nin başvurulanyla Levazım
Dairesi’nce isteklerinin yerine getirilmesine çalışıldı. [2471
Yıl sonuna kadar bu Ordu er ikmalini bitirememişti. Daha önce çağ
rılan 1311 doğumlulann yedekleri yeterli bulunmayınca, asker edilmeleri
planlanan 1312 doğumlularla kadroların tamamlanması düşünüldü.
5 nci Ordu; savaş kaybı büyük olduğundan er ikmalini öncelikle alı
yordu. Ordu’yu destekleyen 1 nci ve 5 nci Kolordu vekâletleri tertiplerini
devamlı bir şekilde Maydos’a (Elceabat’a) gönderiyorlardı. [248]
Çanakkale Savaşlarının başlamasından 17 Nisan 1331 (30 Nisan
1915) tarihine kadar yaralı er sayısı 9.104’e ulaşmıştı. Şehit adedi bilin
miyordu. Ordu Kurmay Başkanlığı, Başkomutanlığa durumu ve olacakla
rı açıklığıyla bildiriyor, yardım isteğinde bulunuyordu.
Nisan 1915 ayı sonlarına doğru Ordu’nun ıstırabı 1 nci, 3 ncü ve 5 nci
kolordu bölgelerinden eğitilmiş 20.000 er gönderilmekle giderilmiş ve ik
mal Ordu adına Gelibolu’ya yapılmıştı. [249]
^ 1.3.1331 (14 Mayıs 1915) tarihine kadar 5 nci Ordu’ya yapılan ikmal
eri sevkiyatı 25.000 idi. Bu arada 3 ncü, 4 ncü ve 6 ncı kolordulardan
6.500 erin gönderilmek üzere olduğu Ordu Komutanlığı’na bildirilmişti.
Er yollamaları denizyolu ile yapıldığından vapur bulmak çok zordu. Ban
dırma ve Tekirdağ’dan, Ordu’nun alacağı ikmal erleri hazırdı. 5.000 kada
rının ulaşımı da vapura bağlıydı. Bu arada 4.000 er de 3 ncü Kolordu’ca
eğitilmekteydi. Parça parça yapılan tertiplerle kuzey grubu tamamen ik
mal edilmiş, güney grubunda bütünlemeye başlamıştı. Ordu Kurmay
Başkanlığı Harbiye Nezareti’nin önerilerini esas tutarak % 20 fazla almak
üzere daha 25.000 erin ikmal edilmesinin gerekli olduğunu duyurmuştu.
[246] ATAŞE Arşivi; No. 1/66, Kis. 2001^ Dos. 457, 1-33, 1-96.
[248] ATAŞE ArşM; No. 1/3, Kis. 629, Dos. 200, Fih. 1-24.
Yapılan 11/12 Mayıs gecesi 1331 (24/25 Mayıs 1915) tarihli bir he
saba göre Ordu 24.300 eğitim görmüş er almış oluyor ve depo taburla
nnda gönderilmeye hazırlanan 10.000 erle tamamı 34.300 ere yükselmiş
bulunuyordu. [250]
Ordu’nun bütün bu hassasiyetinin nedeni, devam eden muharebelerde
en azından günde 300 erin yaralı ya da şehit düşmesiydi. Bu yüzden tem
muz sonu itibariyle 17.000 erin ilgililerce planlanması bekleniyordu.
Ordu Kurmay Başkanhğı’nm bir bildirisinde, 28 Haziran 1915 tari
hine kadar Ordu’nun yaralı ve şehit olarak kaybı 10.965 erdi. Temmuz
1915 ayı sonu itibariyle kaybı 78.965 ere ulaşmıştı.
Ordu Dairesi, bu kayıplara karşılık belirlenen tarihe kadar toplam
63.098 er ikmali yapılmıştı. Eksik kalan 3.000 eri de yollamak üzere oldu
ğunu 2 Temmuz 1331 (15 Temmuz 1915) tarihli yazısıyla duyurmuştu.
[251]
Çanakkale Savaşlarında 24 Temmuz 1331 (5 Ağustos 1915)’den ge
çerli olarak 4 Ağustos 1331 (17 Ağustos 1915) tarihine kadar günbegün
subay ve er, yaralı ve şehit miktarlarıyla, 18 Temmuz 1915 tarihine ka
dar müttefik ordularm ve Deniz Kuvvetleri’nin zayiatı ek 22 ve 28
çizelgede gösterilmiştir.
5 nci Ordu’nun 31.6.1330 (13.7.1915) tarihindeki kaybı 124.000 erdi.
101.000 ikmal eri ahnmıştı. Eksiği olan 20.000 erin de giyim ve kuşam ol
madığından gönderilmemiş elde tutuluyordu. Giyim ve kuşamı bulacak
larla ulaştırmayı yapacaklar gerekli emirleri almıştı. [252]
Ordu’nun 25 Nisan 1915’ten 9 Ocak 1915 tarihleri arası personel za
yiatı ek 23 a’da gösterilmiştir. [253]
6 ncı Ordu; kaynağmm yetersizliği yüzünden 1 nci ve 2 nci ordularm,
kolordu bölgelerindeki doğumlulardan eksiğini (eğitim gören doğumlu
lardan) tamamlıyordu. Bütün sorun, ulaşım zorluğu ve bir de gİ3Ûm, ku
şam ve teçhizattı. Bunlar olmadan eğitim merkezlerinde yetiştirilmeleri
de imkânsızdı. [254]
[250] ATAŞE Arşivi; No. 1/65, KİS.1880. Dos. 31, Fih. 1-26.
[251] ATAŞE Arşivi; No. 1/65, KİS.1881, Dos. 36,’ Fih. 1-179, 1-192, 1-198.
[252] ATAŞE Arşivi; No. 1/65, KİS.1887, Dos. 53, Fih. 1-95.
[253] ATAŞE Arşivi; No. 1/65, Kis.3474, Dos. H. C. 24, Fih. 10-2 ve
ATAŞE Arşivi; No. 1/65, KİS. 3474, Dos. H. e. 25, Fih. 11-6, 11-10 ve
ATAŞE Arşivi; No. 1/65, KİS. 3474, Dos. H. e. 26, Fih. 12-17 ve
ATAŞE Arşivi; No. 1/65, KİS. 3473, Dos. H. e. 55, Fih. 14-32.
[254] ATAŞE Arşivi; No. 1/66, KİS. 1995, Dos. 427, Fih. 1-14 ve
ATAŞE Arşivi; No. 1/65, KİS. 1890, Dos. 59, Fih. 1-172.
.' 216 TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHÎ
Ordu Dairesi Kasım 1915 ayı başmda Genel Karargâh’a bir rapor ver-
misti. Buna göre 35 nci, 38 nci ve 45 nci tümenlerin seferi kadroya yük
selmeleri için 11.000 ere ihtiyaçları vardı. Adı geçen birlikler için bugüne
kadar Irak’a gönderilen miktarlarsa, (18 nci Kolordu’ya gönderilenler
dahil) 8.000 kadardı. 18 nci Kolordu için İzmir’den tertibi düşünülen 2.000
erden 773’ü yola çıkarılmıştı. Geri kalanı da Konya’dan tertip edilmiş
hareket etmek üzere bulunuyorlardı. [255]
Tertip planlarına göre Ankara, Eskişehir ve Adapazarı Depo alay
larından gönderilecek 900 er için gerekli hazırlık emri verilmişti. [256]
Böylece 9 ncu Depo Alayı’nın katkıda bulunduğu 3.632 erle bu Ordu
ihtiyacının da bütünlenmesine çalışılmıştı. [257]
Müttefik istekleri arasında, personel isteklerine de Almanlar cevap
vermeye başlamıştı. Yuvarlak hesap 500 Alman subay, astsubay ve eri
Gelibolu’ya gelmiş ve savaşa katılmıştı. Merkezi İstanbul’da olan ve Albay
Difer’in idaresinde kurulan silah bürosu büyümüş, 74 uzman, 47 usta ve
609 işçiden oluşan büyük bir kadro meydana gelmişti. Böylece ağır topçu
mermisinin alınmasına başlanmıştı. Bu çabanın Çanakkale Savaşlarma
büyük yararı olmuştur.
2. Menzil Teşkilatındaki Gelişmeler
1915 yılındaki genel siyasi ve askeri durum tüm hızıyla gelişirken,

sınırlan aşan Rusları karşılayan Türk kuvvetlerinin başka cephelere çe
kilmesini amaçlayan savaş kıvılcımları Batıda da baş göstermeye başla
mıştı.
Hal bu olunca, evvelki bölümlerde özetlendiği üzere, gerek yurt içi

Ve gerekse ordu bölgelerinde idari faaliyetleri sürdürecek ve lojistik ik
mal maddelerini ulaştıracak Menzil Genel Müfettişliği ve Ordu Menzil mü
fettişlikleri, emrinde kurulmakta olan teşkil ve tesislerin geliştirilmesinin
lüzumu üzerinde duruldu.
Bu nedenle Başkomutanlık Vekâleti, yürürlükteki genelgelere göre
başlamış ve başlaması beklenen savaş alanlarında daha güçlü olunmasım
esas alan faal bir menzil sistemlerinin yurt içerisinde ve ordular bölge
sinde kurulmasına girişmişti.
a. Yurt içinde
Öncesi Menzil Genel Müfettişliği’nin illerdeki temsilcileri aracılığıyla
halktan tedarik edilmesi planlanmış nakil araçlarının elde edilmesi için,
il makamları ve komutanlıklarla işbirliği yaparak ordu hizmetlerine elve-
rişh görülen öküz ve manda arabalarıyla at arabaları, deve, mekkâre ve
merkep gibi canlı nakil araçlarına el konulması yoluna gidildi.
Bu arada, çağrı sırasında kendi araçlarıyla gelmek isteyenlerin, as
keri mükellefiyet (harp yükümlülüğü) içerisine alınabilecekleri, kendisi
nin ve hayvanlarının, yedirilip içirilmesi, donatımının ordularca yapıla
cağı, terhislerinde de araçlarını beraberce götürebilecekleri vaad edilmişti.
Böylece ordu hizmetine katılacak nakil araçlarıyla kurulacak kolla-
nn bütünlenmesinden sonra Menzil Genel Müfettişliği tertiplerine göre
menzil hatlarında göreve gönderilmesi şekline geçilmişti. [258]
Gelişmeler bu ana fikir üzerinde sürerken Toros (Pozantı Gülek İs
tasyonu) ve Amanos (Osmaniye-Racu Raca) kara menzil hattı doğrultu
sunda yapılacak ulaşımın kesintisiz ve disiplin içerisinde devamını sağla
yacak Halep’de Genel Karargâh’a bağlı bir menzil müfettişliği ile bir yol
lama şubesi teşkil edildi.
Pozantı Istasyonu’nda demiryolu ile getirilecek bütünleme malzeme
sinin Toroslardan aşırılmasının Genel Karargâh’ın 3 ncü Şubesi’nce orga
nize edileceği ayrıca Ulukışla’dan itibaren Erzurum doğrultusunda yapı
lacak ulaştırmanın da bu şubece planlanacağı hükme bağlanmıştı.
Bu yoldaki bir gelişim, ulaşım önceliğinin harekâtın isteklerini yerine

getirmede son derece gerekli olmuştu. Olagelen aykırı hareketlerde orta
dan kalkmıştı. [259]
Marmara üzerinde deniz ulaştırmasının da emniyete alınması, İzmit -
Haydarpaşa denüryolu kısmında ikmal maddelerinin yüklenmesi problemi
üzerinde durulmuştu. Bu amaçla 2 nci Ordu’ya görev verilerek :
İzmit - Paşaköyü Menzil Hattı’nın ulaşım g^cü, Paşaköyü yöresinde
depo edilen erzak miktarı,
İhtiyaç halinde bu erzakın gönderilmesi için Genel Müfettişlik emrin
deki kollardan ne kadarını bağlayacağı ve demiryolu ulaşımımn da gerek
tiğinde ne gibi hazırhk yapılacağı,
2 nci Ordu Menzil Hattı’nı Boğaz içine doğru uzatması halinde ileri
götüreceği kolların yerinin nasıl doldurulacağı,
Boğaz batısına yapılacak ikmal için Paşabahçe yöresinde bir nokta
komutanlığının kurulmasının zorunluluğu,
1 nci Ordu’ca kurulacak Istinye ve Tarabya Nokta komutanhkla-
nyla birlikte, yükleme ve boşaltmada, çalışacak hizmetlilerin hazırlanması,
gibi tedbirlerin alınması ve sonuç hakkında Genel Karargâh’a bilgi veril
mesi istenmi-şti.
Bu arada, savaş sürdüğü sırada, deniz ulaşımının yapılmasında ya
rarlı olacağı düşünülen deniz nakil araçlarının. Genel İskele ve Limanlar
Komutanlığı’nca, belirli yerlerde emre hazır bulundurulması da istenmiş
ti. [260]
Ayrıca daha önce Menzil Genel Müfettişliği idaresinde bulunan bazı
menzil hatlan Genel Karargâh’ın bir kısım şubeleriyle, ordulara devredili
yordu. Buna göre, 1 nci, 2 nci ve 5 nci ordularm yollaması demiryolu ile ya
pıldığından Genel Karargâh 3 ncü Şube’nin emrine. Menzil Genel Müfettişli
ği tarafından idare edilmekte olan Ulukışla-Sıvas-Tercan, Menzil Hattı’nın
3 ncü Ordu emrine, 4 ncü Ordu ile Irak ve Havalisi’ne yapılacak yollama-
mn da gerek demiryolu ile ve gerekse karayolu ile gönderileceklerin Ge
nci Karargâh 3 ncü Şubesi’nce idare edileceği öngörülmüştü. [261]
Başkomutanlık Genelkurmay Başkanhğı’nca yayınlanan bir emre
göre, kurulmakta olan 5 nci Ordu için Bandırma - Biga, Pirgos kara men
zil hattı ile Tahirova - Biga - Balcılar hattında dekovil döşenerek işletil
mesi, bÜ3Tük gemiler seferden kaldırılarak yerine mavnaların verilmesi,
bu yolda yapılacak ulaştırmanın da düşman denizaltılanna karşı donan
ma ile korunması,
Biga’dan sonra 5 nci Ordu’ca düzenlenecek kara menzil ulaşımının

günlük 150 ton kapasitesinde olması için gereken hazırlıklara geçilmesi
ilgili Genel Karargâh şubelerinden istenmişti. [262]
Menzil Genel Müfettişliği Marmara üzerindeki deniz ulaşımını, ilgi
lilere duyurmakla. Bandırma - Bursa - Gemlik, Yalova - Gebze doğrultu
sunun menzil hattı olarak saptandığını, Yalova ile Gebze arasındaki deniz
[260] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1128, Dos. 25, Fih. 3 ve 4.
kısmının Danca İskele Komutanlığı idaresinde bulunduğunu bildirmiş, ya

pılacak göndermelerde bu hat üzerinde kurulacak menzil nokta komutan
lıklarınca gerekli görülecek hazırlıklann yapılmasını istemişti. [263]
Anadolu demiryolunun kömür ihtiyacını sağlayacak bağımsız bir men
zil hattının seçilmesi ve yalnızca bu göreve verilmesi amacıyla Ereğli-
Akçaşehir - Düzce, Hendek - Adapazarı yolu ayrılmıştı.
Hat, Menzil Genel Müfettişüği’nin emrinde olmakla beraber Anado
lu demiryolu adına görev yapacağı için bir kısım ulaşımın dekovil hattıy-
la yapılması, Ereğli - Akçaşehir hattının kurulması için de, gerekli görü
len deniz nakil araçlarının tedarik edilmesi, Akçaşehir (Akçakoca) -
Hendek arasında ise el koyma suretiyle 2.000 manda arabasının hizmete
sokulması, hattın emin bir şekilde çalışması için bir hat komutanlığınca
idare edilmesi Başkomutan Vekâleti’nce ilgililere emredilmişti. [264]
Grcrek yurt içerisinde ve gerekse ordular bölgesinde olanaklar ölçü
sünde kurulup işletilmesine çalışılan tüm menzil faaliyetlerinin gelişimin
den bilgi edinmek, ihtiyaçlarının karşılanması ve hizmetlerin emniyetle
yürütülmesini sağlayabilmek üzere de. Ekim 1915 sonlanna doğru Başko
mutanlık Vekâleti Genelkurmay Başkanlığı’na bağlı Menzil Genel Müfet-
tişliği’ne Klonis Paşa getirilmişti. Genel Karargâh’ın ulaşım hizmetlerini
yürüten 6 ncı Şube ile Halep Menzil Müfettişliği bu Genel Müfettişliğe
bağlanmıştı.
Genel Karargâh’ın 3 ncü, 4 ncü, 5 nci, 7 nci, 8 nci ve 11 nci şubeleriy
le işbirliği yapacak olan bu kuruluş tüm yurt içi teşkillerine emir vere
cek orduların menzil müfettişükleri de gereken talimatı bu yoldan alacak
tı. [265]
Bu arada bağlantılarda bir değişiklik yapılarak, Pozantı - Tarsus -
İslahiye - Halep Resülayn ulaşım doğrultusu, Toros ve Amanos kısmı da
hil 1 Kânunisani 1331 (14 Ocak 1915)’den geçerli olarak Genel Karargâh
3 ncü Şube emrine veriliyordu.
Halep Menzil Müfettişliği ile de bu tarihten geçerli olarak tüm iş ve
işlemleriyle doğrudan doğruya 3 ncü Şube’nin meşgul olacağı, Resülyan’
dan itibaren Musul üzerinden geçen ve Cerablus’tan Fırat’ı aşarak devam
eden menzil hattının da 6 ncı Ordu'ya bırakıldığı Başkomutanlık Vekâ
leti’nce emredilmişti. [266]
Bu gelişme döneminde ilk olarak 12 sıhhiye otosundan kurulu bir oto

kolu Ulukışla - Sivas Menzil Hattı'na veriliyordu. Kol, BaşkonrıU.tanlık
Vekâleti’nin 18 Arahk 1915 günlü emriyle 3 ncü Ordu emrine bırak'lmış-
;v tı. [267]
b. Ordular Bölgesinde
Ordular yıl içerisinde Başkomutanlık Vekâleti Genelkurmay Başkan-
lığı’nın Menziller Genel Müfettişliği ve Ordu Menzil Müfettişliği’nin ter
tip ve emirleri ile kendilerine verilen menzil bölgeleri içerisinde kurmakla
görevli oldukları hatlan örgütlemeye çalışmışlardı.
Mart 1915 başmda yayımlanan bir genelge üe 1 nci ve 2 nci ordula-
nn menzil hatlarmda menzil hastanelerinin kurulması, sağhk kurulları
ile malzemelerinin ve depolarımn tertiplenmesinin nerelerde ve nasıl sağla
nacağı, her iki menzilin yekdiğerine yapacağı yardım, yurt içerisindeki
hastanelerle çalışma usulleri düzenleniyordu. [268]
Her iki ordu menzilinde göreve hazır menzil ulaştırma kollarının du
rumu şöyleydi ; ,
1 nci Ordu Menzili Kollan : Dört katar halinde, 25 koldan kurulu olup,
at, öküz, manda, arabalı, kağnı, mekkâre ve develiydi.
2 nci Ordu Menzil kollarında da, benzer kuruluşta 9 kol vardı. [2691
İtilâf Devletleri’nin Boğazlar bölgesindeki niyet ve maksatlan, ken
dini hissettirmeye başlaması, Almanlarla başlayan işbirliği, batı bölge
sinin hassasiyetini arttırmakla 1 nci ve 2 nci Ordu yığınağına uygun men
zil teşkillerinin tertiplenmesini gerektirmişti. Başkomutanlık Vekâleti bu
görüşle 3 Nisan 1331 (16 Nisan 1915) tarihine kadar ordularca teşkil ve
tesis edilen menzil kurum ve kuruluşları ad değiştirerek, 1 nci Ordu için
hazırlananJar 2 nci Ordu’ya, 2 nci Ordu için hazırlananlar da 1 nci Ordu’
ya bırakılıyordu. Böylece Boğaz’ın her iki tarafında görev alacak ordu-
lann idari faaliyetleri bu güçlerle düzenlenecek ve desteklenecekti.
Bunun yanında el değiştiren menzillerin geliştirilmesine yarayacağı
düşünülen diğer teşkil ve tesislerin nasıl ve nerelerde görevlendirileceği
de bildirilmişti. Amaç Karadeniz veya Saroz Körfezi’ne yapılması muh
temel askeri harekâtın karşılanmasını savunacak birliklerin ivedilikle ik
mali idi. Çünkü Çanakkale deniz harekâtını gerçekleştiremeyen İtilâf
Devletleri’nin karadan zorlaması bekleniyordu.
[268] ATAŞE Arşivi; No. 1/6,’ Kis. 1126, Dos. 11, Fih, 7.
[269] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 14, Dos. 69. Fih. 1.
Durum bu yolda gelişirken Boğazlar bölgesinde harekâtın sevk ve

idaresinin kolaylaştırılması ve güç birliği yapılması nedeniyle Golibolu’da
5 nci Ordu teşekkül etmişti. Çıkarılan değişiklik emrinde 2 nci Ordu men
zili güçlendirilirken, bu kez te,şekkül eden 5 nci Ordu’nun, bu arada 1 nci
Ordu’nun kol ihtiyaçlarının Genel Karargâh’a başvurulmakla 2 nci Ordu’
dan gerekirse tamamlanacağı belirtiliyordu. 1 nci ve 2 nci Ordu Menzil
müfettişliklerinde bu tarz bir yardımlaşma düzenlenirken, 2 nci ve 5 nci
ordular Trakya’da bulunan menzil kol ve müesseselerini Çatalca müstah
kem Mevkii’nin gerisinde deniz ve karadan ikmal yapılacak şekilde hazır
lama çabasına da girişmişlerdi. [270]
Boğazlar bölgesinde üç ordunun görev alması ve savaşa fiilen katıl
ması üzerine Başkomutanlık Vekâleti’nce ordu menzillerinin bölgeleri
saptanmıştı. Buna göre, 2 nci ve 5 nci Ordu menzilleri arasındaki ara hat
tı, Sazlimanı - Galata köyü’nden geçen hat kabul edilmişti. Böyle olunca,
2 nci Menzil, 1 nci Ordu’nun menzil hizmetlerini 5 nci Menzil kendi ordu
sunun menzil hizmetlerini üzerine alıyordu. 1 nci Menzil ise İstanbul’da
yeniden organize edilmek üzere el altında tutuluyordu. Uzunköprü - Keşan,
Gelibolu yolundan 1 nci ve 5 nci orduların müştereken faydalanacakları
belirtiliyor ve bu doğrultu üzerinde evvelce gerek 2 nci ve gerek 5 nci
Menzil’e bağlı tesisler yerlerinde bırakılıyordu. 1 nci Ordu’nun emrinde gö
rev yapmaları isteniyordu. [271]
Yıl sonuna doğru 1 nci ve 5 nci Menzil bölgeleri sınırlan yeniden çi
zilmişti. O günkü şekle göre;
1 nci Menzil sınırı, doğuda İzmit (dahil) - Kandıra - Kefken hattı
(dahil), 5 nci Menzil sının; doğuda Podima - Silivri hattı (hariç) Batıda
Edime ili sınırı olmak üzere belirlenmişti. Ordular ihtiyaçlarını bu böl
geden tedarik edeceklerdi. [272]
5 nci Ordu Menzil Müfettişliği’nin 27 Mart 1915 tarihinde kurulması
kabul edilince esasen Genel Karargâh’ın ilgili şubeleri, Menzil Müfettişliği
Karargâhı’nda örgütlenmesi gereken. Menzil Sıhhiye Heyeti, Menzil Vete
riner Heyeti, Cephane Komutanlığı Karargâhı, Menzil Ulaştırma Komu
tanlığı, İnşaat Şubesi, Menzil Posta Telgraf Müdüriyeti, Evrak Kalemi,
Menzil Müfettişlik Karargâh Komutanlığı, Muhasebe ve İaşe Subayı gibi
idari personelin. Personel Dairesi’nce atanmaları, gerekli araç ve gereç
lerini de nerelerden tertip edileceği hususunda diğer genel karargâh şu
beleri harekete geçirilmişti. [273]
5 nci Ordu’nun Menzil Müfettişli^’nin 1 Mayıs 1331 (14 Mayıs 1915)’

deki kuruluşu şöyleydi :
2 Cephane Deposu, 4 Erzak Ambarı, 6 Nokta Komutanlığı, 1 Hamal
Taburu, 9 Öküz Kolu, 16 Eşek Kolu, 7 Deve Kolu’ndan ve çeşitli sağlık
tesis ve teşkilinden kuruluydu. (Kuruluş; 8) Konuşu da Kroki: 15’dedir.
Önemli olan husus kurulmakta olan 5 nci Menzil Müfettişliği’nin ön
celikle işlstilmesiydi. Bu bakımdan Menzil Genel Müfettişliği Karargâhı,
1 nci Şube’ye ilettiği genelge ile, 5 nci Ordu’ya yollanacak cephane ve di
ğer malzemenin birleştirilerek eldeki mevcut ulaşım imkânlanyla yollan
masının kendisi tarafından organize edilmesi istenmişti. Dolasnsıyla Genel
Müfettişlik, harp genülerinden, rıhtımlarda bulunan veya yeniden tesis
edilmiş olan iskele depolarından, kara menzil araçlarmdan ne şekilde fay
dalanılacağını tespit ederek bütünlemenin bir elden yapılmasını sağlamış
ve karışıklık böylece önlenmişti. [274]
1915 sonlanna doğru 5 nci Ordu birliklerinin bütünlenmesi için, hare
kât yönünden alınmış olan tertiplere göre meydana getirilen gruplar adı
na menzil hatlan ve komutanlıklan teşkil ve ulaştırmanın hangi araç ve
gereçlerle ve hangi deniz ve kara menzillerinden yararlanarak yapılacağı
planlanmıştı. Sonunda 5 nci Ordu menzilinde bulunan kollar yeniden ten
sik edildi. Böylece elinde 13 öküz araba kolu ile iki kağnı kolu ve 14 deve
kolu, 17 merkep kolu ve bir merkep arabası kolu kalmıştı.
Ton olarak devekollan, 15, kağnı kolları 10, merkep arabası kolu 9,
öküz araba kolları 20 ton kapasitesindeydi.
Ayrıca bir öküz araba kolunu da Çanakkale Müstahkem Mevkii em
rine vermişti. [275]
Çanakkale Savaşlarının zaferle sonuçlanmasını izleyen günlerde, do

ğu harekât alanına dönük bir faaliyet. Genel Karargâh’ta başlamıştı.
Düşman saldınlannın bu alanda da durdurulması ve Erzurum’un geri
alınması ülkenin savunulması için gerekliydi. Bu ana fikir ve görüşten ha
reketle 2 nci Ordu’nun doğuya aktarılması kararı alındı. Diyarbakır, Ela
zığ yöresine alınarak 3 ncü Ordu’nun güney kanadında harekâta katıl
ması amacıyla bu Ordu seyyar duruma getirilmeye başlandı.
Genel Karargâh Sağhk Dairesi Başkanlığı’nca 2 nci Menzil için sey
yar olarak kullanılacak 2.000 kişilik hastanenin hazırlanmasına geçildi.
Menzilin ecza deposu keza seyyar hale sokulmaya başlandı.
2 nci Menzil’in 5 nci Ordu’ya hizmet etmekte olan sağhk tesisleri

yerlerinde bırakılarak kendisi için gereken sağhk tesisleri diğer ordula-
rmkinden faydalanma veya ordunun ihtiyacmdan fazla ise emre alınmak
la düzenlenecekti.
Sonunda 2 nci Ordu’nun Menzil Müfettişhği’nde : [276]
500 yataklı Uzunköprü’deki 1 No. lu Menzil Hastanesi,
150 yataklı Uzunköprü’deki 2 No. lu Harp Hastanesi,
150 yataklı Uzunköprü’deki 9 No. lu Harp Hastanesi,
250 yatakh Keşan’daki 3 No. lu Harp Hastanesi,
22 arabadan kurulu Menzil Hasta Nakhye Kolu,
50 mahruti çadır, 10 hayvan çadın,
150’şerlik iki Harp ve 500’erlik iki Menzil Hastanesi toplanmıştır.
Lüzumlu hayvan ve koşum araçlarınm tedarikine başlanmıştı.
Bu çabalar sonucu 1 nci ve 2 nci Ordu Menzil müfettişliklerinin ku
ruluşları aşağıdaki gibiydi :
17 Kasım 1915 Kuruluşu (1 nci Ordu)

Menzil Mf. Kh. Birlikleri 2 Jandarma Takımı, 1 Piyade Süvari Takımı
(Nişantaşı), İnşaat ve Tamir Bölüğü (Beşiktaş)
Menzil Nok.K. hklan Maltepe, Pirgos, Beykoz, Bulgurlu, Bakırköy,
Sultançiftlik, Üsküdar, Ömerli, Yenimahalle,
Hadımköy, Kâğıthane, 'Tuzla.
Menzil İhtiyat
Ambarlan Büyükbakkal, Paşaköyü, Halkalı, Çatalca, San-
caktepe, 2üncirlikujnı, Istinye, Pirgos, Kâğıtha
ne, Maslak, Çilingirköy.
Menzil Tevzi Ambarlan Sultançiftlik, Üsküdar, Ömerli, Üvezli, Beykoz,
Kâğıthane, Çengelköy (Lağvedilecek), Yenima
halle, Ayastafanos, (Lağvedilecek), Bakırköy,
Büyükçekmece (Lağvedilecek), Pirgos.
Hamal Bölüğü Bulgurlu (Kadıköyü-Acıbadem yolunda çalışı
yor).
Menzil Cephane
Depolan Kısıklı, Dursunköyü,
Menzil Hastaneleri Sultançiftlik, Kâğıthane,

Harp Hastaneleri Ömerli, Bahçeköy,
İlaç Deposu Kadıköy,
Hasta Nakliye
Müfrezesi Kâğıthane, Sultançiftlik,
Hayvan Hastaneleri Sultanbeylik, Şişli,
Hayvan İlaç Deposu Şişli,
Menzil Nakliye Kolları Alibeyköy (kağnı kolu). Çilingir, Kâğıthane,
Üsküdar, Safraköy, Agopbeyliği, Sultançiftlik,
Maltepe, Paşabahçe,
Deve Kollan Çengelköy, Pirgos, Üvezli, Ömerli, Beykoz, Ali-
paşa Çiftliği (Anadolu), Bulgurlu,
Merkep Kollan 5 adet olup depo taburlanna dağtılmıştır. 2
Adeti de Akpmarda, Bulgurluda,
Mekkâre Kolu 2 adet Haznedar Çiftliği’nde,
Hafif Cephane Kolu Icadiye, 5 adet de İstanbul tarafında,
Ekmekçi Takımlan Maltepe, Sultançiftlik,
Araba Hayvan Deposu Fenerbahçe’de (Fuat Paşa Korusu),
Menzil Amele Taburlan Uzunköprü, Akpmar, Bahçeköyü, Adapazarı,
Ömerli, Beykoz Üvezli’de.
7 Arahk 1915’deki Kuruluşu (2 nci Ordu)

Menzil Mf. Kh. Birlikleri : Karargâh Muhafız Takımı, Sahra Jandarma Bl.,
Nokta K. hklan : Çerkezköy, 3 Uzunköprü (biri er şevkiyle meş
gul, biri istasyon üçüncüsü gayri faal), Keşan,
Karapınar,
Erzak Ambarları : Alpullu, 2 Uzunköprü, Çerkezköy, Keşan, Ka
rapınar, Şarköy, Edirne, Lüleburgaz, Çorlu,
Tekirdağ, Silivri, Küçükçekmece, Bakırköy,
Ekmekçi Takımları : Uzunköprü, Keşan,
İaşe Heyetleri : Uzunköprü, Karapınar, Maltepe, Keşan, Yerlisu,
Cephane Ambarlan : Uzunköprü, Keşan, Karapınar, Paşayiğit, Uzun •
köprü (gayri faal),
Nakliye Katarlan : .1 nci Katar (4 kol),
2 nci Katar (3 kol, 1 mekkâreli),
3 ncü Katar (4 kol),
4 ncü Katar (6 kol).
Araba ve Hayvan
Deposu : (Salarh’da),
Deve Deposu : Lüleburgaz’da,
Menzil Hastaneleri : Keşan (500 yataklı), Uzunköprü (bir 250, bir
500 yatakh).
îstirahathaneler : İstasyon, Karapınar, Keşan, Yerlisu,
İlaç Deposu : Uzunköprü,
Sıhhiye Eri Deposu : Uzunköprü,
Yarah Katarı : Uzunköprü,
Hasta Nakliye Müfrezesi ; Uzunköprü,
Hayvan Hastanesi : Beğendik, Değirmenci,
Hayvan İlaç Deposu : Uzunköprü,
İnşaat Birliği
(İki inşaat taburu) : Uzunköprü,
Posta, Telgraf : Uzunköprü,
Amele Taburu : Hadımköy, Ergene,

Başkomutanlık Vekâleti, 3 ncü Ordu’nun büyük çaptaki ihtiyacmın
karşılanması için Ordu Komutanlığı’na ve kendi karargâh şubelerine ya
yınladığı genelgelerle Ordu Menzil müfettişliklerinin güçlendirilmesini is
tiyordu.
Bir yandan 1 nci Ordu bölgesinde, Büyük Derbent - Boğaziçi hattında
faaliyet gösteren 8 araba kolunun Ulukışla-Tercan hattma verilmesi sağ
lanırken, [277] tertip edüen otomobil kollanyla Erzincan - Eîrzurum ara
sında günde yaklaşık 72 ton ihtiyaç maddesi ulaşımmm sağlanmasına
yönelinmişti.
Ordu kendi çabalarıyla, yakınen beslenmesi amacıyla Tortum’da bir
dağıtım merkezi kurmuş. Tortum - Karagöbek arasında günlük 25 ton
askeri eşyanın gönderilmesi sağlanmıştı. Ayrıca Ordu’nun artan mevcudu
karşısında ihtiyacımn karşılanmasında, elindeki menzil kollarının yetersiz
olduğunu düşünerek, Bayburt’ta bulunan bol miktardaki erzakın halkın
^26 TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ
olanaklarıyla Ordu’ya daha yakın olan Aşkale Ambarı’na alınmasını

sağlamıştı. Böylece günlük, bu yerden de 48 ton tedarik imkânını bul
muştu.
Gerek Genel Karargâh ve gerekse kendi çabasıyla Haziran 1915 ba
şında, merkez Erzurum olmak üzere, kurduğu menzil hattı ağında çalışan
kollarla ulaştırmasını sağladığı ton olarak ikmal imkânları (Ek: 24) çizel
gede gösterilmiştir. [278]
Ordu’nun kurduğu ikmal ağının başlangıç noktalarına merkezden de
niz ve kara ulaşımlarıyla gönderilen ihtiyaç maddeleri, tahsis edilen çe
şitli kollarla ve imkânlarla sağlanıyordu. Örneğin Trabzon ili, kendi araç
larıyla üstüne aldığı günlük 40 tonluk aktarmayı Bayburt’a, 50 ton Si
vas’a, 50 ton Erzincan’a ve 23 ton Samsun ve Şiran’a gönderiyordu. Çev
resinden bu yolda aldığı yiyecek ikmal maddesi 200 tona ulaşmaktaydı.
[279]
4 ncü ve 6 ncı Ordu Bölgelerinde

Bu harekât bölgesinde, harekâtın öngördüğü plana uygun seferber
liği ve yığınağını bütünlemekte olan 4 ncü ve 6 ncı ordularm merkezden
ve bölgesel olarak lojistik desteğe kavuşması oldukça zordu. Özellikle su
ve yiyecek ikmali yönünden yetersıiz olmakla beraber ulaşım da bir evvelki
kısımda açıklandığı üzere çok az olanaklara dayanıyordu. Bu nedenlerle
4 ncü ve 6 ncı Ordu Menzil müfettişliklerine ek Halep’de Başkomutanlık
Vekâleti’ne bağh bir Menzil Müfettişliği de kurulmuştu.
Adı geçen müfettişlik kuruluşundaki tesislerini; Adana, Halep, Mu
sul illeriyle Urfa, Zor sancaklarındaki olanaklardan sağlayacaktı. II vali
lerine emir vermekle el koyma işlemlerine de geçilmişti.
Görevi, yiyecek maddelerinin dışmda savaş araç ve gereci, silah ve
mühimmatını ordulara ulaştırmaktı. Müfettişlik kendi teşkillerinin ihtiyaç
maddelerini 4’ ncü Ordu Menzil Müfettişliği’nden sağlayacaktı. Aldığı di
rektife göre, her hafta sonunda Genel Karargâh’a ulaştırılan eşyanın
tamamı, hat üzerinden geçen kıtaların miktan, görülen zorluklar ve ton
kabiliyetinin artırılması için alınmış olan tedbirleri rapor edecekti. [280]
Alınan düzene göre 4 ncü Ordu Komutanhğı’na gönderilmekte olan
ikmal ihtiyacı Ulukışla’da indirilmeyip Pozantı yolu ile Halep üzerinden
Kudüs’e yollanmaktaydı. [281]
[2781 ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1261, Dos. 539, Fih. 3-5, 1-14, 1-15.
[280] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis 1067, Dos. 90, Fih. 15.
Ordu’nun teşkil ettiği Menzil MüfettişUgi’nin 12.8.1331 (25 Ekim

1915) tarihindeki kuruluşu aşağıya çıkartılmıştır. [282]
Nokta Komutanlıkları Riyak, Cağuna, Kanytra, Tabariye, Semah,
Akule, Der’a, Cemir, Sayana, Nablus, Beyrut,
Berhale, Kudüs, Eriha, Sâlef, Amman, Beytül-
habin, Halilüirahman, Zahariye, Gazze, Becrüs-
sebih, Faluce, Hafirüluca, Kalaiariş, Vadülariş,
Hanıyımus, Halâ, Kasayna, Aybin, Beniül-Ha-
san, Kalainecil, Maan,
Ambarlar 38 yerde (genel ambarlar).
Teçhizat Ambarı Rahle, Birüssebih, Hafirüluca,
Cephane Ambarı Şam, Nablus, Kudüs, Birüssebih, Maan,
Ecza Depoları Şam, Kudüs, Birüssebih, Alluca,
Hastaneler Maan, Kalainahal, Aybin, Alluca, Kalaiariş, Bi
rüssebih, Gazze, Kudüs, Halilüirahman, Cemi,
Der’a, Nasıra, Şam, Eriha,
Hayvan Hastaneleri ile
Veteriner İlaç Depoları Birüssebih, Maan, Şam, Gazze, Kudüs, Eriha, Al-
hule, Alluce, Cağune,
Amele Taburları Alluce, Kasayına, Alhuce, Birüssebih, Halilülrah-
man. Salt, Fatire,
Fırınlar Kalainahal, Kasayına, Anin, Halâ, Alhuce, Al
luce, Kalaiyunus, Hanıyımus, Gazze, Birüssebih,
Bibsan, Şam,
Hayvan Depolan Şam, Maan,
Araba Yapım ve Onanm
Yerleri, İnşaat Birliği,
Nalbant Okulu ve
Nalbanthaneler Şam, Kudüs, Birüssebih, Vadiihara,
Menzil Kollan 420 Deve, 124 araba, 113 ton,
Menzil Kollan (ücretli) 745 Deve, 132 araba, 173 ton,
Dekovil Aluca, Birüssebih (inşa halinde),
Demiryolu Birüssebih - Rahle (inşa halinde),
İstasyon Komutanlığı Kudüs, Rahle, Sayasita, Der’a, Rayak,
22 $ TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ
Bununla beraber, her iki ordunun tertip ve faaliyetini güçlendirecek

ek gayretler, Başkomutanlık’ın isteği üzerine Genel Karargâh 4 ncü Şu-
be’cs alınmaktaydı. Bu amaçla 4 ncü Ordu için merkezi Halep’te olmak
üzere bir, 6 ncı Ordu için (Fırat, Dicle, Resülayn, Musul hatlanm destek
leyecek), üç olmak üzere, toplam dört Menzil Bölge Müfettişliği kurulu
yordu.
Personel Dairesi ile Ordu Dairesi, tasarlanan kadroya göre bu menzil
bölge müfettişliklerinde çalışacakların atanması için gereken işlemin ya
pılması emrini almıştı. [283]
6 ncı Ordu Komutanlığı bölgede geniş lojistik destek imkânları ha
zırlamıştı. Ana cephane deposunun Bağdat’ta, Selmanpak’da da bir am
bar açarak buraya cephane yığdırmıştı.
Bağdat’ta 600 yataklı bir askeri hastane, 370 yataklı Hilâliahmer
(Kızılay) hastanesini kurmuştu. Ayrıca Bağdat’ta 800, Selmanpak’da lOO
hayvanhk bir veteriner sağlık merkezi açmıştı. Çeşitli sanat dallannda
günlük verimi oldukça çok iş kolları kurarak, kundura, elbise, kumaş, er
ve hayvan teçhizatı, çadır, o devrede kullamlan dolak ve un fabrikalarını
örgütleyerek işletiyordu. Kurduğu sanayi taburu ile yeniden yapım ve
onanm sağhyordu. (Dicle’de nehir ulaşımı yapan araçlarla kara ulaşımını
destekliyordu. 4 büyük vapurun taşıma gücü 1.800 tondu).
Başkomutan Vekâleti, 6 ncı Ordu’nun yollamaları için en önemli ve
emin menzil hattı olarak Fırat Hattı’nı kabul ediyordu. Kapasitesinin art
tırılması amacıyla da nehir ulaşınu yollamasının güçlendirilmesi için araç,
gereç ve yetişmiş er tertibini emretmişti. [284]
Irak ordusu ikmal eratmı, Anadolu ve Suriye’den, yiyecek ikmalini
yerel olarak, silah ve mühimmatım İstanbul’dan almaktaydı.
6 ncı Ordu Menzil Müfettişliği’nin, menzil hattı üzerindeki tertibat

ve kurumlan şöyleydi [285]
Hat Komutanhğı Hindiye, Musul, Cerablus,
Nokta Komutanlıkları Kut-ül Ammare, Aziziye, Samra, Musul, Avmar,
Demirkapı, Nusaybin, Telermen, Cizre, Resu-
layn,
Kısım Komutanlığı Bağdat, Musul, Nusaybin,
Erzak Ambarı Kut-ül Ammare, Slahiye, Kefel, Hele, Rıdvani-

ye, Felluce, Bağdat, Yakubiye, Şehriban, Han
gin, Sendiye, Samra, Nikrit, Musul, Zenazel,
Hökne, Avmar, Demirkapı, Cizre, Nusaybin,
Amude, Telermen, Resülayn, Cerablus, Meskene,
Genel Ambarlar Hazine, Şerkit,
Mermi Yapımevi Bağdat,
Cephane Deposu Bağdat, Musul,
Malzeme Onarım Evi Selmanpak,
Amele Birliği Bağdat, Musul,
Merkez Komutanhğı Bağdat,
Hastaneler Bağdat, Musul, Nusaybin, Resülayn, Hangin,
Ecza Deposu Bağdat, Musul,
Hayvan Hastanesi Musul,
Deve Kolu Musul, Resülayn.
3. Lojistik
Genel
1914-1915 dönemi, Sarıkamış Harekâtı’nda Türk taarruzunun başa
rısızlığa uğraması dolayısıyla bu cephedeki Türk kuvvetlerini personel ve
diğer lojistik ikmal maddeleriyle güçlendirilmesi, diğer harekât alanların
da başlamış veya başlayacak savaşların genel gidişatını etkileyeceği bili
niyordu. Çünkü bu ordunun yeniden düzenlenmesi için en azından bir ko
lordu ile pekiştirilmesi gerekmekteydi. Bu da ana ikmal merkezi olan Istan,
bul’un ve Boğazların korunması için bulundurulması düşünülen fazla kuv
vetin elden çıkması ve böyle bir güce yapılacak lojistik desteğin beklen
medik güçlükler doğuracağı görüşünü ortaya çıkarıyordu.
Henüz kapah olan Berlin - İstanbul demiryolu bağlantısının gerisin
de başlaması beklenen Çanakkale Savaşı, IngUiz ve Fransız Deniz Kuv
vetleri’nin Boğaz önünde toplanmasından anlaşılıyordu. Savaş sevk ve
idaresinin bu buhranlı devrelerinde ihtiyaç içerisinde olan Türk ordusu
nun Balkanlar üzerinden beklenen Alman yardımına bir an evvel kavuş
ması da bir problemdi. Yardım alındığı takdirde ancak ağır topçu mü
himmatından yoksun Türk ordusu özellikle bu noksamnını tamamlayacak
ve îngilizlerin Boğaz’da yapacağı saldırılara karşı koyma imkânını elde
edebilecekti.
1914 yılı sonlarında Mısır savaş alanındaki harekât başarılı olmamıştı.

Fakat genel savaşın lehine olarak Îngilizlerin kanal bölgesine, en az
Türklerin iki katı bir kuvvet yığmasına neden olmuştu. Alman ve müt
tefikleri, batıdaki savaş alanlarında güçlü kılabilme yönünden Kanal Ha-
rekâtı’nm yenilenmesini istemekteydi. Enver Paşa, yapılacak ikinci bir
harekâtın ikmali yönünden demiryolu ile yollar şebekesinin tamamlan
masının gerektiğini, menzil işlerinin düzene sokulmasını ve böylece birlik
lerin savaş gücünün ağır topçu ve teknik birliklerle güçlendirilmesinin
öncelik taşıdığını Almanlara duyurmuş ancak bu suretle başarı sağlanabi
leceğini açıklamıştı.
1914-1915 döneminin bir harekât alanı da Dicle ve Fırat havzasıydı.
îngilizler giriştiği harekât ile Mezopotamya’yı ellerine geçirmişti. Bu du
rum Almanları da çok etkilediği için Bağdat doğrultusunda yapılacak
karşı taarruzu Alman Başkomutanlığı da kendi payına uygun görüyor
du. Hatta Iran’mda Ruslara ve Ingilizlere karşı harbe girmesini istedik
leri için, bu amaçla para, silah ve personel yardınu vaadi yapılıyordu.
Kurulan Iran-Ülman Misyon Heyeti aracılığıyla hafif ve ağır piyade sila
hı ve milyonlarca cephane yardımı yapılmaya başlanmıştı. Yalnız, İran
ve Irak Harekâtı’m yöneltme görevi verilmesi düşünülen Golç Paşa, du
rumu pek güçlü görmüyordu. Mevcut imkânlarla ne Irak ve ne de İran’
daki harekâtın başan ile sonuçlanacağına inancı yoktu. O nedenledir ki
İstanbul’dan Kayzer’e yazdığı raporunda böyle bir girişimden doğacak
kötü ihtimalleri duyurmaktan kendini alamamıştı.
a. İkmal Kaynaklan
‘ Biraz önce açıklandığı üzere Türk kuvvetlerinin lojistik desteğine

kavuşturulması önem kazanmıştı. Türk ordusu 1914 yılı doğu ve güney
doğu harekât alanlarında, müttefikleriyle birleşme amacına yönelik ola
rak başlattığı savaşlarda büyük kayıplar vermişti. 1915 yılı için saptanan
ve planlanan harekâtın gerçekleşmesinin ülke kaynaklarına bağlı olarak
devam edeceği ortaya çıkıyordu. Bunu, Türk ordularının sevk ve idare
sinde görev almış müttefik komutanlan da tasdik ediyorlardı. En önemli
sorun batı gölgelerinde belirli kaynaklardan tedarik edilecek çeşitli ikmal
maddelerinin, doğu harekât alanlarında savaşmakta olan ordulara ulaş-
tırılmasıydı. Tasarlananlann gerçekleştirilmesine İmparatorluğun mali
gücü ve ülke olanaklan yeterli değildi. Zaman faktörü bile büyük rol oynu
yordu.
Hal bu olunca Türk Ordusu Başkomutan Vekili, özellikle ordunun

o günkü silah ve mühimmat durumunu müttefiki bulunan Prusya Harbiye
Nezareti’ne duyurarak vaat edilen silah yardımının öncehkle ele alınma
sını istiyordu. Enver Paşa’nın mektubu şöyleydi. [283]
“1. 1915 Nisam’nda Osmanh ordusunun birinci derecede önem taşı
yan cephelerde savaşa katılan tüfek sayısı yaklaşık 473.000 olup 311 OOO’i
son model 7.65 mm. çapında çabuk ateşli mavzer, diğerleri ise aynı çapta
muaddel martin tüfeğidir. Yurt içerisinde yapılan çabalara rağmen süre
gelen savaş 2âyiatı dahil, cephanesiyle birlikte 300.000 son model çabuk
ateşli tüfeğine mutlak ihtiyaç vardır. Bu 300.000 tüfeğin yol açılır açıl
maz gönderilmesini rica ederim. Bu, Türk Ordusu için hayati ve kaçınıl
maz bir ihtiyaçtır.
Yeniden teşkili zorunlu olan alaylar için 100.000 tüfeğe ve ayrıca
ikinci planda önem taşıyan Türk cephelerinde savaşan ve savaşacak olan
Türk kuvvetlerinin kadro ihtiyaçlarının tamamlanması için de 80.000
çabuk ateşli tüfeğe gerek var.
2. Yukanda sözü edilen 480.000 tüfek Türk ordusunu yeniden teş
kilatlandıracak ve sayısını bir milyona çıkaracaktır. Bunlardan başka
100.000’de filintaya ihtiyaç vardır. Tüm bunlarla birlikte gerekli olduğu
saptanan ve gelecekteki ihtiyacı karşılayacak 250.000 tüfeğin teslimi sa
vaş sonrasına bırakılabilir.
3. Şu anda mevcut makineli tüfek miktarı 230’dur. Her alaya dörder
tüfekli birer makineli tüfek bölüğü verilmesi planlandığına göre dört yüz
makineli tüfeğe, yeni teşkil edilecek alayların kuruluşu için de daha 150
olmak üzere toplam 550 makineli tüfeğe ihtiyaç vardır. Savaş sonrası
teşkilatm modem anlamda düzenlenmesi için de bu miktara 1.220 adet
makineli tüfek katılması gerekli görülmüştür.
Günün savaş ihtiyacına cevap verecek, teknik ve ticari amaçları bili
nen Alman silah fabrikalarının yukarıda sözü edilen birinci derecedeki
Türk ordusunun muhtaç bulunduğu silah ve cephaneyi ikmal ile gönde
rilmelerinin temini ve bu hususta bilgi verilmesini, Prusya Harbiye Neza-
reti’nden rica ederim.”
b. Kadro Ihtiyaçlannııı Yurt İçinden ve Yurt Dışından Bütünleme

Faaliyetleri
İnsan kaynağı, ziraî ve ekonomik potansiyeli çok az olan Türk ülkesi,
ordusunu desteklemesi için olağanüstü bir çabayı gerektiriyordu. Teknik
yapım olanaklarından yoksun harp silah ve mühimmatı yapımında görev
almış fabrikalarının çabalan daha çok ordusunun elinde bulunan çeşitli

cins ve çaptaki eski tip hafif piyade ve bir kısım topçusunun hizmet gö
rebilmelerini sağlama uğraşısı içersindeydi. O nedenle giriştiği savaşta
yurdun bütünlüğünü muhafaza ve müttefiki bulunan devletlerin çıkar
larına yardım edebilmesi için en azından, karşısındaki devlet ordularının
ellerindeki modem silahlara sahip bulunması gerekliydi. Başkomutan Ve
kili tarafından dile getirilen istek de bu amaca yönelikti.
Yiyecek, giyecek ve diğer ikmal maddelerinin yanısıra, Türk ordusu
nun 1915 yıh başlarında Başkomutanlığa bağlı birliklerle cephelerdeki
seyyar ordu birlikleri piyade hafif ve ağır silah durumu şöyle saptanmış
tı. (Buradaki miktarlara müstahkem mevki birlikleri ile çeşitli depolar
katılm.amışdır).
Komutanhklar Tüfek Filinta Kılıç Tabanca Mt.
Başkomutanlık Vekâleti’
ne Bağlı Birlikler 29.899 307 414 1.229 8
1 nci Ordu emrindeki
kuvvetler toplaım 84.952 5.219 16.848 8.766 44
kuvvetler toplamı 63.554 1.311 1.649 3.646 30
3 ncü Ordu emrindeki
kuvvetler toplaım 52.257 1.566 2.808 1.142 44
4 ncü Ordu emrindeki
Irak ve Havalisi K. lığı
emrindeki birükler toplamı 3.947 212 85 9
İzmir ve Havalisi K. lığı
emrindeki birlikler toplamı 10.879 15 490 66 7
7 nci Bağımsız Kor. 21 nci
Bağımsız Asir Tümeni 5.127 87 49 4
22 nci Bağımsız Hicaz
Tümeni 4.126 ___ __ 9 2
357.445 11.118 15.068 21.794 176
olmak üzere, büyük ve küçük çaplı mavzer, martin, muaddel martin,
şinayder ve gra gibi çeşitli cins ve çapta tüfeklerdi. [287]
[287] ATAŞE Arşivi; No, 1/65, Kis. 1964, Dos. 305, Fih. Defter.
p
5
ö
>
o'
>
>
>
X!
M
M
W
<
t7]
t-*
O
cn'
R
bO
00
00
Bu sayılar depolarda, bu tarihlerde toplam olarak da 24.927 adet el

bombası gözüküyordu. [289]
Bu durum dolayısıyla Başkomutanlık, Eskişehir Deposu’nda 1 nci Or
du’nun payı olarak emaneten bulunan 10 milyon sivri mermiden 6 milyo
nunun Başkomutanlık Vekâleti emrine bırakılmasını ve Gülhane Amba-
rı’na gönderilmesini emretmişti. [290]
Yukarıda adı geçen kaynaklara katkıda bulunacak yurt içerisinde
diğer imkânlarda bütünlemede rol almıştı. Genellikle 1 nci Ordu bu amaca
yönelik görev yaptığı için Genel Karargâh’ın 22 Ağustos 1915 tarihli emir
leriyle ordusunun menzilinde bulunan, 1.170 adet çeşitli tip piyade tüfeği,
294 adet tabanca, 5.581 adet tabanca mermisi 38.150 adet vinçester fişe
ği, 11.617 adet şinayder fişeği, 9.529.374 adet mavzer fişeği ile, Fıstıklı
Deposu’nda bulunan 605 sandık fişeklik, 2.380 adet döküm sivri mermi, 194
döküm beyzi mermi, Dursunköy Deposu’nda mevcut 8.799.600 adet tam
çinkolu, 7.333 sandık merminin Genel Karargâh emri olmadıkça sarf
edilemiyeceği duyurulmuştu. [291]
Müstahkem mevkilerdeki çabuk ve adi ateşli toplar dışında savaşı
sürdüren seyyar ordu birliklerinin bu dönemdeki top ve cephanesi durumu
da aşağıda gösterilmiştir. [292]
1 nci Kolordu’da; 56 çabuk ateşli sahra topu, 27.855 mermisi,

24 çabuk ateşli dağ topu, 10.750 mermisi,
10 obüs topu, 4.560 mermisi.
24 çabuk ateşli dağ topu. 6.820 mermisi.
3 ncü Kolordu’da; 48 çabuk ateşli sahra topu, 27.551 mermisi,
24 çabuk ateşli dağ topu, 17.070 mermisi,
8 obüs topu. 1.880 mermisi.
4 ncü Kolordüda; 48 çabuk ateşli sahra topu, 25.056 mermisi,
18 adi ateşli dağ topu. 2.652 mermisi.
[290] ATAŞE Arşivi; No. 1/5* Kis. 1078, Dos. 120, Fih. 1-2, 1-3.
6 ncı Kolordu’da; 48 çabuk ateşli sahra topu. 25.056 mermisi,

8 nci Kolordu’da; 36 mantelli sahra topu. 14.475 mermisi.
28 adi ateşli dağ topu, 11.144 mermisi.
9 ncu Kolordu’da; 40 çabuk ateşli sahra topu. 32.866 mermisi,
10 ncu Kolordu’da; 24 çabuk ateşli sahra topu. 12.552 mermisi,
11 nci Kolordu’da; 24 çabuk ateşli sahra topu. 10.978 mermisi.
12 nci Kolordu’da; 20 mantelh sahra topu. 6.217 mermisi.
13 ncü Kolordu’da; 16 manteUi sahra topu. 17.363 mermisi.
Karaağaç Mühimmat Ambarı; 2.568 sahra mermisi, 7.985 mantelli mer
misi,
227 adi ateşli dağ topu mermisi,
7.685 obüs mermisi.
Çabuk ateşli sahra top başına 636 atım
Çabuk ateşli dağ top başına 430 atım
Mantelli top başına 639 atım
Adi ateşli dağ top başına 389 atım
Obüs top başına 446 atım
Türk ordusu, mevcut imkân ve kabiliyetlerini seferber ederek yeniden

Örgütlediği kurum ve kuruluşlarıyla bütünlenirken özellikle muhtaç olduğu
bir kısım silah ve mühimmatı ve bunlara ilişkin araç ve gereci yurt dışı
kaynaklardan tedarike yöneldi. Başkomutanlık’ça satın alınacak malzeme
nin sipariş listelerinin hazırlanması için Genel Karargâh’ta Esliha Müfet
tişi Umumiliği (Ordudonatım Silah ve Mühimmat Şubesi) görevlendirildi.
Şubenin bu faaliyetine İmalâtı Harbiye Müdüriyeti (Harp Silah ve Araçları
Yapım İşleri Şubesi), topçu piyade ve deniz kuvvetleri muayene örgütleri
katılıyorlardı.
Adı geçen sorumlu örgüt, siparişi yapılacak silah ve mühimmatın,
ateş idaresi ve ölçü aletlerinin saptanması, yapımı, bakım ve onanmlan
ve bu ad altındaki malzemenin muayene ve teslimi, Türkiye’ye yapılarak

gönderilen ve beraberinde gelmiş bulunan yedek parçaların alımı, dış ülke
lerde imalatın kavuşturulması yerinde muayene ve kabulü, bu oluşumlar
da önerilerde bulunma, gelecek silah ve mühimmatın taktik yönünden
yeterliliğine karar verme ve gerektiğinde yeni silah çaplarmm saptan
ması, para değerlerinin belirlenmesiyle satın almaya dayanan anlaşma
ların hazırlanması. Genel Karargâh ve Ordudonatım Dairesi yetkilileriyle
birlikte gerçekleştirmekle görevli kılınmıştı.
Başkomutan, aynı zamanda Harbiye Nazın olan Enver Paşa’nm yayın
ladığı genelgelere göre siparişler şöyle yapılmaktaydı;
— Harbiye Nazın, dış ülkelere yapılacak silah ve mühimmat alımı ile
ilgili önerileri inceleyerek. Harbiye Dairesi (Ordudonatım Dairesi)
Başkanhğı’na gerekli emri verecek,
— Harbiye Dairesi görüşlerini katarak siparişin düzenlenmesi, için
istek formunu Esliha Müfettişi Umumiliği’ne gönderecek,
— Esliha Müfettişi Umumiliği, sorumluluğu çerçevesinde üç kopya
Almanca ve iki kopya da Türkçe hazırladığı listeleri müsveddeleriyle bir
likte tetkik edümek üzere Harbiye Dairesi’ne gönderecekti.
Son şeklini alan siparişler Harbiye Nezareti’ne geri gönderilmekle,
yardım anlaşmasına göre, ilgili ülkenin Harbiye Nezareti’ne ulaştınlacak-
tı. [293]
Prusya (Almanya) Harbiye Nezareti ile varılan yardım sözleşmesi
gereği, Almanya’dan getirtilecek ordu ihtiyacına ilişkin tüm siparişler
Alman Yarbajn Fon Feldman’a verilecekti. Başkan ve Vekili’nin emri ge
reği başka bir özel teşebbüs aracılığıyla hiçbir sipariş yapılmayacaktı,
^ Türk Hükümeti’nce, de, Almanya’ya yapılacak hammadde gönderme
sinin, Prusya Harbiye Nezareti’nin, Türk Harbiye Nezareti’ne ihtiyaçlarını
duyurmak suretiyle yapılması kararlaştınlmıştı.
Bulgaristan, Türkiye’ye yapılacak malzeme ulaşımında Ziştuvi ve
Rusçuk iskelelerini serbest bırakıyordu. Diğer iskelelerinden yararlanma
ya fırsat vermiyordu. [294]
Durumu belli olup savaşa katdmca da ülkesinden transit savaş mal
zemesi taşınmasma vagon verememişti. İstanbul’dan gönderilen vagonlarla
ulaşım sağlanmıştı. Bu durum arzulanan çapta tedarike engel olmuştu.
[295]
Almanya’dan gelecek olan çeşitli ikmal maddeleri ve bu meyanda si

lah ve mühimmat ile atış malzemesinin Türkiye’de sorumlularca alm-
ması, 1915 yılı sonlarmda yayınlanan yeni bir genelge ile düzenlenmişti.
Tedarik edüen ikmal maddelerinin İstanbul ile Eldinıe arasındaki indirme
istasyonlarında boşaltılması, karşılıklı teslim ve tesellüm makbuzları ve
rilmekle yapıldı. [296]
Vagonların boşaltılmasından sonra Türk tesellüm komisyonu, irsalatın
(belgelerin) gösterdiklerini muayene ederek kabul ediyor, düzenledikleri
tutanakların kopyalarını Harbiye Nezareti’nde görevli Alman Sahra
Denizyolları temsıilcisine ve Menzil Genel Müfettişliği’ne gönderiyordu.
Adı geçen yetkili komisyon. Levazım Dairesi Başkanlığı, Ordudona-
tım Başkanlığı İkinci Şubesi, Silahlar Genel Müfettişliği Karargâhı, İstih
kâm, Muhabere, Ulaştırma ve Silahlar Genel Müfettişliği fabrikalarından
seçilen yetkililerden oluşmuştu. [297]
Böyle bir düzen içerisinde sUah ve mühimmat ve diğer bütünleme
malzemesi Ziştovi ve Rusçuk’tan trenlere aktarma edildikten sonra yola
çıkıyor, durum Başkomutanhk 3 ncü Şubesi’ne duyuruluyordu. Böylece in
dirme istasyonlarında yığılmalara engel olunmuş, 3 ncü Şube’nin de gere
ken tertibi almasıyla kısa zamanda boşaltılması sağlanıyordu. [298]
Karşılıklı anlaşma ve uygulanması planlanan düzen içerisinde Alman
ya’ya siparişleri, Osmanlı mermisi atan maksim makineli tüfekleri dışın
da, piyade silah ve mühimmatıyla hafif ve ağır makineli tüfek ve mühim
matı kısmen seferberliğin başında çoğunlukla 1915 yıh sonunda karşılan
mıştı. [299]
Almanlar, güneydoğu harekât bölgesinde Türk ordusunun Mısır’a
taarruz etmesini istiyor, İngiliz ve Fransız kuvvetlerinin buraya bağlan
masını düşünüyordu.
Bu 5dizden yardımı sürdürmeye devamlı çaba göstermişti. Kanal Hare-

kâtı’nm sonbahar aylarında olması kabul edildi. Başanya ulaşması için
görevlendirilecek Türk ordusunun lojistik ikmal maddeleri yönünden baş
langıçta güçlendirilmesi ve devamının da desteklenmesi için hazırlıklara
geçildi.* •
^ [298] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis. 641, Dos. 230, Fih. 20-6.
• [299] ATAŞE Arşivi; No. 1/97, Kis. 2129, Dos. 78, Fih. 1-20.
Türk Silahlı Kuvvetleri’nde görev almış bulunan ve bu harekâtı sevk

ve idare edecek olan Liman von Sanders'in, 12 Mayıs 1915 tarihinde Har
biye Nazın bulunan Enver Paşa’ya gönderdiği bildiride, “Alman malcam-
1armca düşünülen yardımın, makineli tüfek bölükleriyle, birkaç ağır topçu
taburunu ve seri ateşli bataryalarla, piyade silahı, piyade, topçu cephanesi,
köprücü trenleri, telefon ve telsiz telgraf makineleri, sahra demiryolu
malzemesi, binek ve yük otolan uçak ile yiyecek olarak konserve ve gerek
li görülen bazı uzman personelden oluşmasını.
Ayrıca, harekâtın devamı sırasında bütünlemenin olabilmesi için ula
şım yollannın yapımım ve menzil hizmetlerinin düzenlenmesini öncehkle
ilgililerce ele alınmasını önermişti.”
Neticede yapılacak yardım siparişlerinin gerçekleştirilmesi için Tür
kiye’de olduğu gibi Berlin’de de bir merkez kurulmuştu. Bu yere Türk
ordusunun tüm ihtiyaçlannı bilen ve siparişleri kovuşturacak yetenekli
subaylar verilmişti. [300]
Başkomutan Vekili Enver Paşa, Süveyş Kanah’na yapılacak harekât
için idari faaliyetleri düzenlemeye karargâhında çalışan Yarbay Feldman’ı
görevlendirmişti. Bu arada Liman von Sanders’in tavsiye ettiği Albay
Fon Franberg’in de Berlin’de faaliyet göstermesini uygun bulmuştu.
Böylece kurulan iki idare merkezi aracılığıyla (özellikle silah ve mühim
mat olmak üzere) ordu ihtiyacı değerlendirerek siparişler hazırlanıp sağ
landı. Durum bu şekle dökülünce Almanya’ya yapılacak isteklere ilişkin
siparişler hazırlandıktan sonra Harbiye Nezareti’ne gönderilmeyip bu
merkezlerce gerçekleştirilmeye başlandı. [301]
Bulgaristan’ın ittifaka katılmasıyla 1915 yılı Aralık ayından başla
mak üzere Almanya ve Avusturya’dan silah ve mühimmatın akışı hızlan
mıştı. Gelen savaş araç ve gereci ikmal maddeleri öncesi İstanbul’da am
barlanıyor, kadro ihtiyaçlarına göre birliklerin ikmali yapılıyordu. 1915
yılı Aralık ayından başla3np 1918 yılı Ekim ayı başına kadar siparişlere
göre gelen piyade hafif ve ağır silahı ile mühimmatı ;
Kısa süngülü Rus Tüfeği 135.882
Alman mermisi atan Rus Tüfeği 89.907
Kasaturasıyla 98 modeli Alman Tüfeği 180.963
88.05 modeli kasaturah Alman Tüfeği 198.835
Kasaturalı Paraguay Mavzeri + 10.100
615.687
[300] ATAŞE Arşivi; No. 1/lA, Kis. 171, Dos. 742, Fih. 4, 4-1.
Rus fişeği 119.322.128

Alman fişeği 285.402.884'
Mavzer fişeği 252.230.200
Büyük çaplı mavzer fişeği 50.000
Belçika fişeği + 16.754.000
673.759.212
Makineli Tüfek Olarak :

7.65 mm. çapında Osmanlı Maksim Makineli Tüfeği 157
7.65 mm. çapında Şuvarstloze Makineli Tüfeği 440
Sehpalı 7.9 çapında Alman Şuvarstloze Makineli Tüfeği 100
Kızaklı 7.9 mm. çapında 08 modeli Makineli Tüfeği 3.048
7.9 çapında hafif Bergman Makineli Tüfeği 438
7.63 çapında Rus Makineli Tüfeği + 271
Makineli Tüfek Toplamı 4.454
olmak üzere saptanmıştı. [302]
c. Beş Sınıf tkmal Maddelerinin Tedarik ve Dağıtlıım

(1) Levazım
(a) I noi Sınıf Levazım Yiyecek Maddeleri Tedarik ve Dağıtımı
Ordunun 1331 (1915) yılı yiyecek ve yem maddelerinin tedariki, et
kin bir idari faaliyetle sürdürülmeye başlanmıştı. Zamamn Sadrazam’ı
(Başbakan’ı), Padişah’ın onayladığı bir yılı kapsayan ordu ihtiyaç çizelge
lerini Meclisi Vükalaya (Millet Meclisi) incelettirerek uygulanmasına geç
mişti. Kabul edilen şekle göre; 443.540.970 kilo buğday, çavdar, mısır ve
ak dan ile 536.218.884 kilo arpa, yulaf ve diğer hayvan yemlerini 67.942.
501 kilo kuru sebzenin, 359.414.000 kilo ot ve 11.885.129 kilo soğanın mali
yıl içinde yetiştiriciden aşar (zamanın bir çeşit vergisi, ürünün 1/10 nun
devlete verilmesi) yoluyla alınması.
Büyük bir kıymet taşımayan 232.116.789 kilo samanın varlıklı kim
selerden hibe suretiyle elde edilmesi,
69.697.527 kilo et ihtiyacının ülkede kesilen hayvanlann % 15’i itiba
riyle tekâlüfü harbiye suretiyle tedariki, eksik kalacaklann müteahhitler
aracılığıyla satın alınması.
Sadeyağ ile don yağının (sabun ve çeşitli maddelerin yapımında

kullanılır) tekâlüfü harbiye ile toplanması müşkül olacağmdan el koyma
ile sağlanması, böylece gerekli görülen 5.396.790 kilo sabunun, sabun üre
ten işyerlerinde yaptırılması,
Yurtta bulunmayıp dışandan sipariş edilen gazyağı, kahve, çay ve
şeker gibi maddelerin tüccarlar adına gümrüklere geleceklerden, gazın
% 20’si, kahve ile şekerin ^/c 15’i ve çayın % 25’ine elkoyarak temini,
18.380.580 kilo tuzun çeşitli tuz üreten yerlerdeki stoklardan, ihtiyaç gös
terilen 2 milyon kilo pamuğun geçen yıla ait aşar malından Adana’dia
mevcut ve ordu adına depo edilmiş olanlardan,
istenilen 9 milyon kilo yapağının mali yıl vergisi karşılığı mükellef
ten almacak beyannamelerle tedariki.
Palamut ile çam kabuğu ihracatmm % 15’ine el koymakla, odun ile

odun kömürünün. Ticaret ve Ziraat bakanlıklarımızla işbirliği yaparak
Levazım Daire Başkanlığı’nca,
Nihayet arzulanan 700.000 kilo kok kömürünün de istihsal edilen

yerlerden tekâlüfü harbiye suretiyle tedarik edilerek dağıtımının yapılması
hükme bağlanmıştı. [303]
Tedarik, depolama ve dağıtım da orduların iaşesinin, CJenel Karargâh

ve ordu sorumlularınca, 17, 19 ve 30 Nisan 1915 tarihlerinde çıkarılan
genelgelerle nasıl uygulanacağı aşağıdaki şekilde açıklığa kavuşturul-
^muştu;
— Genel Karargâh’ın yalnız ordular yanında kaçar aylık 3Ûyecek

maddelerinin bulunacağı, harekâtın istek ve olanakların yeterliliğine göre
Levazımat-ı Umumiye (MSB. Levazım Dairesi Başkanlığı)’nın gereken
talimatı vermekle yükümlü bulunduğunu,
— Levazım Dairesi’nce, bu çerçeve içerisinde ordulara yiyecek mad

delerinin gönderileceğini.
Orduların iaşesinden Levazım Daire başkanlannın sorumlu bulun

duğunun.
[30S] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1155, Dos. 126, Fih. 3.
— Bu amaçla ordu kurmay başkanlarınca, ordu idare başkanlarıyla

ordu menzil müfettişliklerine gereken emirlerin verileceğini açıklamış,
faaliyetlerini yekdiğerleriyle diyalog kurarak ve bilgi alarak bütünlemede
bulunacaklarım örnekler vererek belirlemeye çalışmıştı. [3041
Ordularm her türlü hal ve şartlar içerisinde iaşelerini sağlamada
uygulayacakları yolu, Başkomutanlık Vekâleti Genelkurmay Başkanı Bron-
zat’m 7 Mayıs 1915 tarihinde gönderdiği şu genelgeyle şekle bağlamıştı;
— İstanbul ve çevresi, 2 nci ve 5 nci ordular için yurt içi iaşe bölgesi
olmakla birlikte 1 nci ve 2 nci orduların aynı zamanda harekât bölgesi
olması itibariyle, kendilerine tahsis edileceklerle iaşelerini tamamlamak
la zorunlu kılınmışlardı. Bu durum karşısında Levazım Dairesi Başkan-
lığı’nın yapacağı tahsislerde, ordulara ait tertiplerin karışmaması için
gerekli özel işaretin konulması isteniyordu. Ayrıca ordulann yedek am
barlarındaki maddelerde de ayrıcalık yapılmamasının gerektiği duyurulu
yordu.
Yapılacak stoklamada harekâtın nasıl bir gelişme takip edeceğinin ön
ceden yaklaşık bir şekilde saptanmasını, gerek ordu ve gerek kolordu
yedek ambarlarında bulundurulacak yiyecek maddelerinin birliğin aya
ğına bağ olmaması için yeterli oranda depo edilmesini istiyordu. Çünkü bu
gibi durumlarda ordu ve kolorduların Levazım Dairesi’nden talepte bulun
ması ve desteklenmesinin kabil olmayacağı belirtiliyor, ordu hazırlıkları
nın askeri harekâta paralel yapılmasını emrediyordu. [3051
Bu esastan hareketle yedek erzakın toplanmas-ı ve depo edilmesinin
tasarlanan askeri harekâta göre: [306]
— Ordulann olmayan ve Levazım Dairesi Başkanlığı’na bağlı iller
deki depolarla,
Ordu Menzil müfettişliklerinin idaresinde bulunan ambarların,
— Kolorduların emrindeki yedek erzak ambarlarının,
— Levazım Dairesi Başkanhğı’nm günlük iaşe için tertip edip gön
derdiği yiyecek maddelerini depo etmiş olan ambarların,
Ordu idare başkanları ile menzil müfettişliklerinin devamlı deneti
minde olmasını istiyor ve aynı zamanda Genel Karargâh ile Genelkurmayın
sorumlularını uyarıyordu.
[304] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 171, Dos. 742, Fih. —,
[305] ATAŞE Ar.şivi; No. 1/6, Kis. 1169, Dos. 179, Fih. 9-4.
[3061 ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis 1274, Dos. 592, Fih. 4.
0 yüzden orduların, erzakı ordu menzil ambarlarına depo edilirken

bu mevkilerin ordunun harekâtının gelişeceği doğrultuda seçilmesi ve ku
rulmasını,
Kolordular yanında, görevi gereği sarfedeceği maddelerden fazlası
nın toplanmamasını.
Örnek vererek o tarihlerde 5 nci Ordu’dan büyük bir faaliyet beklen
diği için öncesi Genel Karargâh’ça verilen emrin dışında bir stoklamaya
geçmemesi,
1 nci Ordu ile 6 ncı Ordu’nun yanında birer aylık erzakm bulunmasını,
2 nci Ordu için yedek erzakın da 20 günü geçmemesi gerektiğini,
Trakya bölgesindeki 1 nci Ordu Menzil ambarlarında kolordusu için
dört aylık, Çatalca Müstahkem Mevkii’nin gerisinde ise 2 nci Ordu Men
zil ambarlarında 10 aylık erzakın depo edilmesini,
1 nci ve 5 nci kolordularla Karadeniz ve Çanakkale Boğazı Müstah
kem mevkileri birliklerinin iaşesinin ise, önce verilen direktife göre yürü
tülmesini istiyordu.
Bu görüşten hareketle Başkomutanhk, ordu idare reisleriyle (baş
kanlar!) ordu menzil müfettişliklerinin, ordu erkânı harbiyesiyle (kur
may başkanlanyla) devamlı işbirliği içerisinde bulunmasını öngörüyor
ve ısrarla istiyordu. [307]
Merkezden yapılacak yiyecek ikmalinde demiryollarından yararlanıl
ması esas alındığından er yollamasının karadan yapılması kabul edilmişti.
Ancak karayollarının demiryollarına paralel olarak seçilmesi ve böylece
eiratın konaklayacağı yerlerde yiyecek ve giyecek stokunun yapılması sağ
lanabilecekti.
Önce Konya - Haydarpaşa, Ankara - Eskişehir - Afyonkarahisar -

Manisa, Manisa - Bandırma, Bilecik - Bandırma hatları tesis olunmuştu.
Buralardan her gün 500 - 2.000 kişinin geçeceği kabul edilerek çay evleri,
hastalar için özel yerler, dört günlük mesafede büyük iaşe merkezi kuru
larak yiyecek maddeleri sevk edilmeye başlanmıştı.
Bu hatların en önemlisi Haydarpaşa - Eskişehir idi. Her gün bura
dan 2.000 er geçeceğinden alınan düzen ona göreydi. [308]
[307] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1127, Dos. 16, Fih. 2.’5.
1915 yılında, her dört harekât alanında Türk ordusunun yürüttü^

son durum dolayısıyla birliklerin iaşesi için, Başkomutanhk Vekâleti yeni
tedbirlere değinme zorunluğunu duydu.
1 nci Ordu’nun o günkü konuşu gereği birliklerini kendi kollarıyla
besleyebiliyordu.
2 nci Ordu’nun emrindeki birlikler ise, Malkara, Keşan bölgesindeki-
lerin Uzunköprü üzerinden erzakını tedarik edebilmeleri için burada Le
vazım Başkanlığı’nca ekmek yapılması, 45.000 insan ve 15.000 hayvan bes
leyecek günlük maddelerin depo edilmesi gerekiyordu. O bakımdan 500
ton kapasitesinde ulaştırma aracına ihtiyaç vardı. Yeniköy ve Bolayır böl
gesinde bulunacak 14 ncü Kolordu’nun bütünlenmesi Şarköy’den olacağına
göre de 30.000 insan ve 15.000 hajânın beslenmesi için günlük 70 ton er
zakın Levazım Dairesi Başkanlığı’rica bu yerde toplanması icabediyordu.
Öyleki cephanesi dahil ordu için 640 tonluk bir ulaştırma aracına lüzum
görülüyordu.
5 nci Ordu için, Uzunköprü - Gelibolu arasında çalışan cephane men

zil hattının evvelce olduğu şekilde faaliyete devam etmesi ve bu amaç için
verilmiş olan kolların başka bir hizmete verilmemesi uygun görülmüştü.
Geri kalan menzil kollarımn büyük bir kısmını 2 nci Ordu emrine bırak
mış olması nedeniyle - ambarlarıyla birlikte 2 nci Ordu kuruluşuna geç
meleri Levazım Dairesi Başkanlığı’nın düzenlemesine bırakılmıştı.
24 Haziran 1331 (7 Temmuz 1915) tarihinde Uzunköprü ve Keşan
bölgesinde 45.000 insan ve 15.000 hayvan için yaklaşık 15 günlük ekmek
lik un, 5 günlük erzak ve 7,5 günlük de yem, Saros, Şarköy, ve Gelibolu yö
relerinde 30.000 insan ve 15.000 hayvan için 37 gğinlük ekmeklik, 23 gün
lük erzak ve 3 günlük yem vardı. [309]
Menzil Genel Müfettişliği, Komutanlığın genelgesine dayanarak 1 nci,
2 nci, 5 nci Ordu komutanlıkları. Levazım Dairesi başkanlanyla görü
şerek gereken düzeni aldırtmış ve duyurusuyla her üç ordu iaşesi için
menzil kollarını buna göre tertiplemelerini istemişti. [310]
Levazım Dairesi Başkanhğı’nın görevi besleme tedarik ve depolaya
cağı yiyecek ve yemin yeter miktarda elde edilmesiydi. Çünkü 1 nci, 2 nci,
r.309] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1169, Dos. 179, Fih. 29.
5 nci Ordu birlikleriyle, İstanbul bölgesinde bulunan ordu kuıum ve ku

ruluşlarının toplam insan sayısı 533.112 ve hayvan sayısı 120.268 kadar-
dı. Bunların bir günlük iaşesi için :
389.933 kilo ekmeklik buğday 26
|33 vagon
106.261 kilo bulgur 7
63.973 kilo sebze 4,5 vagon
10.662 kilo yağ 0.5 vagon
10.662 kilo tuz 0.5 vagon
4.797 kilo sabun 0.5 vagon
315.000 kilo arpa 40 vagon
601.340 kilo ot ve saman 74 vagon
33.329 kilo et 22 vagon
175 vagon
Toplam 175 vagona ve çeşitli yiyecek maddesine ihtiyaç vardı. Ana
dolu’dan getirtilmekte olan er yiyeceği hariç 50 vagon ot ve samanın
Çatalca, Edirne ve Biga’dan tedarik edilmesi gerekmekteydi. 125 vagon-
iuk kati ihtiyaç ortaya çıkıyordu. Çünkü bir kısım ot ve saman insan yi
yeceği maddelerini bütünleyen Anadolu kaynaklarına bağlanmıştı. Bir
hesap sonucu 541 vagonun Levazım Dairesi Başkanlığı emrine Başko-
mutanlık’ça bulunup verilmesi zorunluğu vardı. [3111
Levazım Dairesi Başkanlığı da yurt içerisindeki faaliyetlerini em
rindeki kurum ve kuruluşlarla sürdürüyordu. [312]
Levazım Dairesi Emrinde Bulunan Kurum ve Kuruluşlar

1. Mudanya Sevk Komisyonu
2. Levazımat-ı Umumiye’ye bağlı 3 ncü Hizmet Taburu
3. Ilgın Sevk Memurluğu
4. Derince’de teşkil edilen İaşe Komisyonu
5. Der’a İaşe Komisyonu
6. Trabzon Sevk Komisyonu
7. İzmit Genel Ambar Müdürlüğü
8. Halep (Katma) İstasyon İaşe Komisyonu Başkanlığı
[312J ATAŞE Arşivi; No. 1/75, Kis. 2067, Dos. 6, Fih.
9. Trablusşam Sevk Memurluğu

10. Erdek Sevkiyat Başkanlığı ve İskele Komutanlığı
11. Riyak İaşe Komisyonu
12. Ankara Tekâlüfü Harbiye (Harp Yükümlülüğü) Ambar Müdür
lüğü
13. Tahniye (Ekmek) Fırınları İdaresi (Gülhane, Zeytinburnu, Üs
küdar, Tophane, Ortaköy, Beykoz, Bahrisiyah (Karadeniz), Laleli, Baye-
zıt, Sultanahmet, Eyüp, Ayvansaray Un Fabrikası, Ayvansaray Bulgur
Fabrikası, Cibali Un Fabrikası, Kâğıthane İhtiyat Ambarı)
14. Cidde Sevk Memurluğu
15. Çatalca İstasyon İaşe Komisyonu Başkanlığı
16. Marmara Ereğlisi (Askeri Sevkiyat) Asker Gönderme Komis
yonu Başkanlığı
17. Adapazarı Sevk Memurluğu
18. Erzincan İhtiyat (Yedek) Amban
19. İzmir Tekâlüfü Harbiye Ambar Müdürlüğü
20. Gelibolu Sevk Komisyonu
21. Büyükçekmece Ambar Müdürlüğü
22. Ayastefanos (Yeşilköy) Seferi Sevk Komisyonu
23. Göksu Erzak ve Yem Ambarı
24. İnebolu İskelesi Sevk Memurluğu
25. Eyüpsultan Melbusat İmalathanesi
26. Sinop Sevk Memurluğu
27. Erzurum İhtiyat Erzak Ambar Müdürlüğü
28. Sivas 8 nci Amele Taburu
29. Eskişehir Genel Ambarı
30. İskenderun Sevk Memurluğu
31. Genel Tetkik ve Hesapları BirleştirmeKomisyonu
32. Ulukışla Levazım Kurulu Başkanlığı
33. AIuş Askeri Fırını (Muş İhtiyat Erzak Ambarı)
34. Suşehri 6 ncı Amele Taburu, 8 nciAmele Taburu
^ 35. Samsun Sevk Memurluğu
36. Samsun Genel Depo Müdürlüğü

37. Mudanya ve İzmir Tekâlüfü Harbiye Merkez Ambarı
38. Levazımat-ı Umumiye Tahniye (Ekmek) Fırınları Dairesi Unka-
panın’da
39. Mezbahalar Müfettişliği Tophane’de
40. Erzak ve Yakacak Ambarı Yalıköşkü’nde
41. Yem Amban Unkapam’nda
42. Sevkiyat İdaresi Sarayburnu Yalıköşkü’nde
43. 1, 2, 3 ncü Hizmet Taburları Sarayburnu’nda
44. Askeri Misafirhane Sarayburnu’nda
45. Oto Tamirhanesi Sarayburnu’nda
46. Marangozhane Harbiye Dairesi bitişiği
47. Saraçhane Ambarı Gülhane’de
48. Elbise Ambarı Sultanahmet’te
49. Debağ ve Kundura Fabrikası Beykoz’da
50. Fes ve Çuha Fabrikası Defterdar’da
51. İzmit Fabrikası İzmit’te
52. Bez Fabrikası Bakırköy’de
53. Ahırkapı İmalathanesi Ahırkapı’da
54. İnşaat Ambarı ve Doğrama Fabrikası Unkapanı ve Ahırkapı’da
55. Eyüp İmalathanesi Eyüp’te
* 56. Hesap Tetkik Komisyonu Nuruosmaniye’de
57. Askeri Kimyahane Gülhane’de
58. Teftiş ve Muayene Heyeti ve Tesellüm Sevk Komisyonu Gülha
ne’de
59. I nci Sınıf İhtiyat Erzak Ambarları (Kağıthane, Edirne, Erzu
rum, Erzincan)
60. II nci Sınıf İhtiyat Erzak Ambarları (Muş, Van, Kırklareli)
61. I nci Sınıf Sevk Komisyonu (İzmir, Trabzon)
62. II nci Sınıf Sevk Komisyonu (Beyrut, İskenderun, Hayfa, Sam
sun, Cidde, Kına’da)
63. III ncü Sınıf Sevk Komisyonu (İzmit, Mersin, Trablusşam, Si
nop, Antalya, İnebolu, Cidde)
64. Levazım heyetleri (Çerkezköy, Konya, Pozantı, Eskişehir, Ban

dırma, Haydarpaşa, Ulukışla)
65. İaşe heyetleri (Soma, Uşak, Aydın, Adana, Fatma, Riyak, Der’a
Karamürsel, Derince)
66. Sevk komisyonlan (Afyon, Ankara, Alpullu, Mudanya, (jelibolu,
Ayastefanos, Tekirdağ, Çanakkale, Marmara Ereğlisi)
67. Sevk memurlukları (Erdek, Adapazarı, Baladiz, Çatalca, Bilecik,
Alpuköy, Beylikahır, Sarıköy, Biçer, Civan, Sarayönü, Kadmhan, Ilgın,
Akşehir, Konya Ereğlisi, Küçükçekmece)
68. Genel Depo kurulları (Eskişehir, Bandırma, İzmit)
69. Depo kurulları (Babaeski, Dimetoka, Alaşehir, Soma, Göksu,
Maltepe, Küçükçekmece)
70. Tekâlüfü Harbiye Merkezleri (Ankara, Konya, Karahisar, Ma
nisa, Samsun, Bursa, Halep, Adana)
Amele Tabıırlanııın Yerleri (Levazım emrinde)

1 nci Çorlu Amele Taburu Hadımköy’de
2 nci Çorlu Amele Taburu Hadımköy’de
3 ncü Çorlu Amele Taburu Çorlu’da
4 ncü Çorlu Amele Taburu Hadımköy’de
1 nci Pirgos Amele Taburu Pirgos’ta
1 nci Tekirdağ Amele Taburu Çanakkale’de
3 ncü Tekirdağ Amele Taburu Muratlı’da
2 nci Lüleburgaz Amele Taburu Pınarhisar’da
2 nci Tekirdağ Amele Taburu Kırklareli’de
Çerkezköy, Vize Amele Taburu Çerkezköy’de
Karaağaç Amele Taburu Karaağaç’ta
Dimetoka Amele Taburu Dimetoka’da
Maraş Amele Kıtası Maraş’ta
Mustafapaşa Amele Kıtası Mustafapaşa’da
Demirköy Amele Kıtası Inceköy’de
Lalapaşa Amele Kıtası Lalapaşa’da
Sicimli Amele Kıtası Sicimli’de
Pınarhisar Amele Kıtası Pmarhisar’da
Edirne Müstahkem Mevkii Amele Taburu Edirne’de
Yol İnşaat Taburları

1 nci Yol İnşaat Taburu
3 ncü Yol İnşaat Taburu
4 ncü Yol İnşaat Taburu
6 ncı Yol İnşaat Taburu
Palu Yol İnşaat Taburu
Çapakçur Yol İnşaat Taburu
Hamsiköy yaya kafilesi
Zigana yaya kafilesi
Ardaşa yaya kafilesi
Daltaban yaya kafilesi
Bayburt yaya kafilesi
Kap yaya kafilesi
Maden yaya kafilesi
Murathan yaya kafilesi
Hadarak yaya kafilesi
Usta yaya kafilesi idi.
Görevliler plana göre tedarik ettikleri yem ve yiyecek maddelerini
bölge olanaklarıyla istasyonlarda kurulan ambarlara depo ediyorlardı.
Yollama memurlukları da ikmal maddelerinin tertip yerlerine ulaştırılma
sı için sorumlulardan durmadan vagon isteğinde bulunuyorlardı.
Bir örnek olarak; tedarik depolama komisyonlarıyla yollama me
murlukları ve bir kısım valiler bölgelerinin ürünlerinden ekim ayı içeri
sinde yaklaşık : [313]
4.600 vagon buğday 6 vagon burçak
1.172 vagon arpa 7 vagon nohut
9 vagon un 1 vagon patates
529 vagon saman 4 vagon fasulye
13131 ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis. 637, Dos. 219, Fih. 1, 1-88 ve
ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis. 66o, Dos. 296, Fih. 1, 1-122.
iyi5 YILINDA İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK 249
4 vagon hasır kamış 3 vagon ot
8 vagon kereste 19 vagon ağnam (etlik hayvan)
6 vagon çavdar 12.162 baş koyun ve keçi
4 vagon bulgur 1.722 baş ağnam .
2 vagon yulaf 118 fıçı pekmez
19 vagon odun
9 vagon mısır
yüklemeye hazırlamışlardı.
İdari ve lojistik faaliyetler, yurt içerisinde ordunun beslenmesi için
belirtilen düzeyde gerekli tertip ve tedbirleri alırken, bir yandan da yurt
dışından tedarike yönelmişti. Çanakkale Savaşı’nm zaferle sonuçlanması
ve ülkenin Avrupa ile demiryolu bağlantısı yeniden kurulunca, Ziştovi,
Rusçuk, Avusturya ve Macaristan’dan çeşitli yiyecek maddeleri gelebi
liyordu.
O dönemde Sofya’da ordunun siparişlerini tedarik edip yollayacak
müteahhit vardı. Bu kişinin 3 Eylül 1915’te gönderdiği bir telgrafında,
derleyebildiği toplam 550 vagonluk un ve fasulyeyi, günlük olarak 30
vagonunu Lamai’ye, 30 vagonunu Ziştovi’ye, 50 vagonunu Rusçuk’a ve
bir defaya mahsus olmak üzere de 50 vagonunu Burgaz’a gönderecek şe
kilde tertip aldığını duyurmuştu. [314]
17 Kânunuevvel 1331 (30 Aralık 1915) -10 Kânunusani 1331 (23
Ocak 1916) tarihleri arasında Ziştovi’den 2.110.751 kilogram mısır, 85.075
kilogram un, 174.710 kilogram buğday ve 12.355 kilogram arpa gelmiş
ti. [315]
Rusçuk’tan da 33 vagon 478 ton unun gönderildiği, bu yerdeki gö
revlinin Levazım Dairesi Başkanlığı’na gönderdiği telgraftan anlaşılıyor
du.
Avusturya ve Macaristan Askeri Temsilciliği’nin bildirisine göre de
11 Mart 1916’da tamamlayacağı 1,5 milyon et konservesinin 500.000 kg.
kısmının Budapeşte’den gönderttiği öğrenilmişti. [316]
1331 (1915) yılı ordular bölgelerinde tedarik ve dağıtım için alınan
düzen şöyleydi :
1314] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis. G35, Dos. 216, Fih. 1-122.
1315] ATAŞE Arşivi; No. 1/87, Kis 2103, Dos. 19, Fih. 1-1.
1.316] ATAŞE Arşivi; No. 1/83, KLs. 2100, Dos. 8, Fih. 4-29.
1 nci Ordu : 14 Mart 1331 (27 Mart 1915) tarihli bildirisine göre;
[.317]
1 nci Kolordu’su 63.367 insan ve 14.718 hayvan besliyordu.
— Kolordu, yedek ambarlarını, Kâğıthane, Çağlayan, Silahtarağa,
Alibeyköy, Çobançeşmesi, Ayazağa, Zincirlikuyu’da, 1 nci ve 2 nci tü
menleri için de Şamlar ve Çamurluhan’da kurmuştu.
— Günlük dağıtım ambarlarını, kolordu bağlıları için Sirkeci’de Ti-
murkapı (Edirnekapı), Eyüp ve Ortaköy’de, 1 nci Tümeni için Yenima
halle, İstinye’de, 2 nci Tümeni için Kariye Camii ile Çamurluhan’da aç
mıştı.
— Genel olarak yiyeceği; 28 günlük peksimet, 139 günlük erzak, 33
günlük yem ve samandan oluşuyordu.
— Kolordu ekmeğini Tahniye (ekmek fırınları) İdaresi’nden, etini
mezbahalardan, erzakının büyük bir kısmını levazımın genel ambarların
dan ve bir kısmını da sebze müteahhitlerinden, yemini keza levazımın ana
yiyecek depolarından alıyor, ot ve samanını da bir ölçüde Yalova ve İzmit
yörelerinden satın almakla sağlıyordu.
2 nci Kolordu’su; 72.741 insan ve 17.180 hayvana sahipti.
— Kolordu yedek ambarlarını, Edirne ve Karaağaç’ta açmıştı. Bu
bölgede, Edirne, Dimetoka ve Kırıklareli’nde, levazımın ana yiyecek am
barları da bulunuyordu.
— Günlük dağıtım ambarları, kolordu ve bağlıları için Edirne ve
Karaağaç’ta, 4 ncü Tümen için Edirne’de, 5 nci Tümen için Keşan’da, 6 ncı
Tümen için Kırklareli’nde kurmuştu. Ayrıca Kolordu’nun Uzunköprü’deki
ambarı Keşan, Çorlu’daki amban da o yöredeki birlikleri desteklemeye
memur edilmişti.
— Genel olarak yiyeceği; 19 günlük erzak ve 8 günlük yem ve sa
mandı.
— Tedarik şekli de; un, et ve erzakını levazım ana depolarından ot,
saman ve odununu müteahhitlerden alıyordu. Kolordu ekmeğini, Edirne,
Kırklardı, Çorlu, Lüleburgaz, Dimetoka’daki müteahhitlere un vermekle
sağlıyor, diğer yerlerdeki birlikler ise kendileri yaptırıyordu.
6 ncı Kolordusu’nda; 45.794 insan ve 12.445 hayvanı vardı.
— Yedek ambarlarım, Sancaktepe, Büyük Halkalı Köyü ve Halkalı
Okulu, Litros’ta kuruhnuştu.
[317] ATAŞE Argivi; No. 1/6, Kis. 1213, Dos. 343, Fih. 1.
1915 YILINDA İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK 2ol
— Günlük dağıtım ambarlan ise, Bakırköy, Küçükçekmece, Büyük

çekmece de bulunuyordu.
— Genel olarak yiyeceği; 31 günlük peksimet ve 130 günlük erzak ile
19 günlük yem ve samanı olacaktı.
—- Tedarik şekli de; ekmeğini 5.000 kilosu îstanbul’dan, 16.400 kilosu
Bakırköy, Ayatefanos (Yeşilköy) ekmek fınnlarmdan, geri kalan 7.800
kilosu ise ekmekçi kollarından sağlanıyordu.
Kolordu’nım erzakı levazım ana depolarından gönderiliyor, ot ve sa
manı bir ölçüde Çatalca ve Silivri’den ve bir ölçüde de İstanbul Levazım
ana depolarından geliyordu. Etini de malıalü ve levazım dairesi, et kesim
yerlerinden tedarik ediyor, yakacağını etraftan el koymakla sağlıyordu.
Ordu’nun emrindeki Çatalca Müstahkem Mevkii’nin 13.484 insanı ve
2.412 hayvanı bulunuyordu.
— Yedek ambarlan Hadımköy’deydi.
— Günlük dağıtım işi de Hadımköy’den oluyordu.
— Genel olarak yiyeceği, 45 günlük peksimet, 120 günlük erzak ve 80
günlük yemdi.
— Ekmeğini Hadımköy’deki askeri fırından, çeşitli erzakını İstanbul
Levazımat-ı Umumiye’den getirtiyor, ot ve saman ise Çatalca yöresinden
tedarik ediliyordu. [318]
2 nci Ordu’nun harekât bölgesi değişeceğinden intikal edeceği doğu
harekât alanına hareket hazırlıklarında bulunduğu için, emrine giren 5 nci
Kolordu’nun Uzunköprü, 14 ncü Kolordu’nun da Şarköy ve Gelibolu üze
rinden iaşe edilmesi Levazun Dairesi’nce uygun görülmüştü. Bu niyet ve
maksada göre Ordu’ca Uzunköprü ve Şarköy ile Gelibolu’dan beslenmesi
için her birine kaçar insan ve kaçar hayvanm düşeceği bu arada Bağımsız
Süvari Tugayı’nın da hangi yolla ve kaç mevcut üzerinden destekleneceği
nin duyurulması Ordu’dan istenmişti. ,
Levazım Dairesi Başkanlığı’nca şimdilik Şarköy’de 10.000 insanın ve
2.500 hayvanın bir aylık beslenebilmesine yeter erzak ve yemin bulunduğu,
Uzunköprü’ye de 15.000 hayvan için bir haftalık olarak 480.000 kilo arpa
Ve 45.000 insan için bir haftalık olmak üzere 213.000 kilo un tertip edilerek
yollanması için ilgililere emir verildiği bildirilmişti. [ 319]
idari ve lojistik faaliyetler üzerinde bu derece hassasiyet gösterilerek
tertip ve tedbirler alınmış olmasına rağmen 2 nci Ordu’nun Güneybatı Ko-
mutanlığı’nın hayvanları, Gelibolu yöresinde özellikle arpa, ot ve samanım
[3181 ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1213, Dos. 343. Fih. 1.
[319J ATAŞE Arşivi; No. 1/G, Kis. 1213, Dos. 342, Fih. 11-2.
kötü ulaşım yollarından getirtme zorunluluğunda olduğundan taşmama-

mış ve getirtilememişti. Çare bulunması üst makamlardan bekleniyordu.
[320]
3 ncü Ordu’nun; 17.3.1331 (30 Mayıs 1915)’de iaşe edilen kuvveti
70.000 insan 34.000 hayvandı. Menzil bölgesindeki yiyecek maddeleri, in
sanlar için 25, hayvanlar için 4 günlüktü. Palu ve Eğin’de oldukça erzak
toplanmıştı. Erzurum’a getirildiği takdirde, insanlar için 41 günlük, hay
vanlar için 7 günlük iaşe ve yem maddesi sağlanmış olacaktı.
Bu harekât alanının üçüncü iaşe bölgesinde insanlar için 286, hayvan
lar için 46 günlük iaşe ve yem maddesi depo edilmişti. Ancak bu erzaktan,
Trabzon’dan alınıp Bayburt’a getirilmesiyle yararlanılacaktı.
Bir de şu endişe mevcuttu. Eğer 3 ncü Ordu’yu desteklemekle görevli
iller, günlük olarak 81 ton erzakı kendilerine gösterilen ikmal noktalarına
gönderemezlerse ordu Mayıs ayının 21 nci günü yiyecek ve yemsiz duruma
girecekti. Bu durum karşısında ya ordunun dağılması veya Sivas üzerine
çekilerek ikmal noktalarına yaklaşılması gerekecekti.
Yapılan eleştirilere göre, talimgâhlar ve depolarda bulunan erlerle
yeniden silah altına alınacakların katılmasıyla 100.000 civanna ulaşacak
insan mevcudunun beslenmesi için günlük 100 ton yiyecek ve 120 ton da.
yemin birlik yetkililerine devredilmesi gerekiyordu.
Bu hesaba göre destekleme ile görevli iller, günlük 81 ton yiyecek ve
yemi ulaştıracak olurlarsa, genel olarak taşman 486 ton olacak, bunun
günde 220 tonu sarfedileceğine göre, 486—220= 266 ton da fazla kalmış
olacaktı. Bir ay için 220X30 =6.600 ve altı ay kış için 6.600X6= 39.600
tonun haziran başından ekim sonuna kadar stok sağlanacak ve böylece,
gelecek kışın ihtiyacı karşılanmış olacaktı. Ordu ve Genel Karargâh bu
Iônu üzerinde önemle durmasına değin bu ihtiyacı ve hatta yansını bile
stok edememişti. [321]
1 Ağustos 1331 (14 î'Lğustos 1915)’de Ordu’dan alınmış olan tele gö
re, insan mevcudunun 213.965 hajrvan mevcudunun 51.318 olduğu, toplam
18.511 ton ekmeklik, 2.492 ton erzak, 9.215 ton yemlik ve 2.020 ton etin
bulunduğunu bildirmişti. Buna göre 1 Teşrinisani 1331 (14 Kasım 1915)’de
bölgesi içerisinde tüm depo ve ambarlannda 2.181 ton ekmeklik, 1.634 ton
erzak, 9.241 ton yemlik ve 14.684 ton et kaldığı belirtiliyor ve 3 Teşrinisani
1331 (16 Kasım 1915) tarihindeki telgrafıyla da, aşağıdaki çizelgede gös
terilen para tamamen gönderilmediği takdirde ordunun iaşesinin asla ya
pılmayacağı açıklanıyordu.
[.^ÎZO] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1200, Dos. 294, Fih. 1-124.
[3211 ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1261, Dos. Ö39, Fih. 1-0.
Açıklama
P
Yıllk Sivas İli için 5
ü
>
Yıllık Trabzon İli için
w
Yıllık Elâzığ îli için
>
Yıllık Erzurum îli için
M
-3
Yıllık BitUs İli için f
M
W
Satm alma için <

M
t-*
O
Elylül’den itibaren birikmiş w
çeşitli masraflar.
w
Birikmiş maaşlar için
Aylık maaş için
Hayvan almu için

ÜT
00
Bütün bunlardan başka, ulaştırmanın güvenilir bir şekilde yapılabil

mesi için 14.000 hayvanm yerini tutan oto ihtiyacının karşılanması iste
niyordu. [322]
Çabalar sonu, Ordu’nun 4 Ekim 1915 tarihine ait iaşe durum Ek: 25
çizelgede olduğu gibiydi. [323]
Sonuç olarak, 3 ncü Ordu’nun 15.11.1331 (28 Ocak 1916)’daki kuvve
sine göre emrinde savaşan birliklerin insan ve hayvan mevcutlarıyla, am
barlannda bulunan ekmeklik yiyecek ve yemlik miktarı (ton olarak) aşa
ğıda olduğu gibiydi. Bu durumda 1915 yılını tamamlamış oluyordu.
3 ncü Ordu^nun 28 Ocak 1916'daki taşe Durumu

Ekmeklik Yemeklik YemUk
Ambarları (Toıı) (Ton) (Ton)
Avnik Amban 98.5 157.8 37.—
Liskov Ambarı 91.4 207.3 60.2
Köprüköy Amban 159.8 124.— 43.8
Erzurum Amban 39.1 134.4 44.6
Vice, Etne, Rize Ambarı 97.8 131.7 149.1
Yusufeli Ambarı 23.4 39.9 7.1
Karaçoban Amban 15.6 27.1 3.7
36 ncı Tümen Amban 29.5 3.— 11.5
Karargâh Amban 0.5 0.9 1.—
Birinci Hat Ambarı 709.1 63.8 158.8
ikinci Hat Ambarı 8.794.— 487.4 1.793.6
Üçüncü Hat Ambarı 918.5 202.9 703.1
3 ncü Ordu’nun 28 Ocak 1916’daki İnsan ve

Hayvan Mevcutlan [324]
Birlikler İnsan Mevcudu Hayvan Mevcudu
9 ncu Kolordu 20.211 6.124
10 nuu Kolordu 21.080 5.633
11 nci Kolordu 20.578 6.132
1915 YILINDA İDARÎ FAALİYETLER VE LOJİSTİK 255
Müstahkem Mevki Birlikleri 6.507 513

Lazistan Birlikleri 13.178 1.560
Milis Birlikleri 3.999 459
3 ncü Süvari Tümeni 6.432 2.731
36 ncı Tümen 949 162
Ordu Karargâhı 791 334
2 nci Nizamiye Süvari Tümeni 3.488 2.554
1 nci Avcı Aburu 440 51
Ordu İhtiyat Topçusu 293 182
Menzil Birlikleri 25.910 15.093
Amele Taburları 4.603 309
Trabzon Menzil Hattı 7.561 1.254
Erzurum, Ilıca, Başkale, Bayburt,
Erzincan Ambarlan 10.722 __
Erzurum, Erzincan, Trabzon

Talimgâhları 4.082 375
— 4 ncü Ordu Komutanlığı; 11 Nisan 1331 (24 Nisan 1915) tarihin
de Başkomutanlığa ilettiği iaşe kuvvesinde Ordu’nun menzil ambarlarında
bulunan erzakı ton hesabıyla ek 26 çizelgede görüldüğü gibiydi. [325]
İaşe durumu bu olan 4 ncü Ordu, Başkomutanlığm emri üzerine Mısır
Seferi için hazırlığa geçmişti. Bu amaçla kullanmayı düşündüğü birliklerin
insan ve hayvan mevcudunun beslenmesine ilişkin temaslarını sürdürmüş
tü. İçişleri, Ticaret ve Maliye Bakanlıklarına 10 Temmuz 1331 (23 Tem
muz 1915) tarihli yazılarıyla durumu bildirmiş ve destek olmalarım iste
mişti.
Harbiye Dairesi’ne de gelmiş bulunan böyle bir şifreyi esas tutan Le
vazım Dairesi Başkanlığı da ihtiyaç duyulacak yiyecek maddelerinin teda
rikinde yalnız aşarla yetinilmemesini, hesap edilecek miktarın 23 Haziran
1331 (6 Temmuz 1915) tarihli Milli Savunma Bakanlığınca çıkarılan ge
nelgeye dayanılarak, çeşitli yiyecek maddelerinden faydalanabileceklerini
işaret ediyordu. Aşardan ve emanetten, geri kalanların da mülki makam
lara duyurularak tedariki yoluna gidilmesini öneriyordu. Bu yollarla Or
du’nun gelecek yıla kadar yiyecek bütünlemesinin sağlanması yoluna gidi
lecekti. Bu arada halkın sıkmtıda kalmamasını sağlama bakımından satm
almaların para karşılığı olabilmesi için Ordu’nun mali g^cü oranmda da
harcamaya geçmesi kabul edilmişi.
1 [325] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1309, Dos. 733, Fih. 1-2.
25G TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ
9 Haziran 1331 (22 Haziran 1915) tarihli gizli raporu ile 4 ncü Ordu
Komutanı, özellikle Mısır Harekâtı’nda iaşenin düzenlenmesinde sarf edil
mek üzere 695.000 liranın gönderilmesini istemiş, tedarikinde zorluk gö
rüleceğini umduğu deve kollarınm teçhizatı, arap çadırları, hasta nakline
mahsus araç (takule) yaptırılması, çuval ve nihayet develer için katranın
alımına sarf edilmek üzere, ayrıca 157.000 lira ki, toplam 852.000 liraya
ihtiyaç olduğunu duyurmuştu.
4 ncü Ordu’nun desteklenmesi için Adana îli harekete geçirilmiş 5.000
ton kadar ekmeklik, 912 ton et ve 547 ton pirinç, bulgur, 146 ton yağ, 876
ton kuru sebze, 233 ton tuz, 146 ton soğan, 65 ton sabun, 64 ton zeytin, 246
ton şeker, 16.000 ton ot ve saman ve 15.000 ton arpanın tertip edildiği 12
Temmuz 1331 (25 Temmuz 1915) tarihinde bildirilmişti.
Adana îli’nin tarım kapasitesi zengin olduğu cihetle 1 nci ve 5 nci or
duların da arpa, buğday, saman gibi ihtiyaçlarının temininde Levazmı
Dairesi, bu yere başvurmaktaydı. Bu kez Mısır Seferi ortaya çıkınca 4 ncü
Ordu Komutanhğı bu kaynağın tamamen Ordu ihtiyacına bırakılmasını
Başkomutanlık’tan istemişti. [326]
4 ncü Ordu bölgesinde kaynaklardan yapılan tedarikin dışmda, 21 adet
çiftçi bölüğü çalışıyordu. Bunlarda kış ve yaz erzakın teminine yardım edi
yordu.
1 Ağustos 1331 (14 Ağustos 1915)’de Ordu’nun beslediği insan sayısı

105.105, hayvan sayısı ise 25.126 idi. Bu tarihteki iaşe durumu ise 7.577
ton ekmeklik, 1.950 ton erzak, 1.954 ton yemlik zahire ve 113 ton etti.
[327]
Eylül 1915 içerisinde Ordu, Mısır Harekâtı için özellikle çöl iaşesi yö
nünden idari faaliyetlerini artırmıştı. Harekât planlarına göre kuvvetlerin
yığınak yapacakları yerlere demiryoluyla erzakm ulaştırılması mümkün
olamayacağından, Ordu îaşe Planı’na uygun, askeri yiyecek maddelerinin,
çöl bölgesi hariç, 1 Teşrinisani 1331 (14 Kasım 1915) tarihine kadar varı
lacak yerlere iletilmesi uygun bulunmuştu.
Bu amaçla günlük iki trenin geniş hat üzerinden Riyak’a gönderilmesi
ve Bağdat hattının elverdiği oranda Urfa ve Zor istasyonlarına indirilmiş
bulunan yiyecek maddelerinin Halep’e ulaştırılmasını gerekli buluyor, Ha
lep Komiserliği’ne emredilmesini Başkomutanhk Vekâleti’ne arz edi
yordu. [328] __
[3261 ATAŞE Arşivi; No. 1/12, Kis. 1387. Dos. 12, Fih. 1-3.
[3271 ATAŞE Arşivi; No. 1/6, KIs, 1159, Do.s. 140. Fih. 30-1.
İdari ve lojistik desteğini, belirtilen hassasiyet içerisinde yürütülme-

siyiedir ki Ordu’nun 1915 Ekim ve Kasım, Şubat 1915 aylarına ait iaşe
kuvveleri, ek: 27, 28, 29 da görüldüğü seviyelere ulaşma olanağına sahip
olabilmişti. [329]
Başkomutanlık Birinci Dünya Harbi’ne hazırlıksız girilmesi, hangi
cephelerde ne miktar kuvvet yığüacağı ve harekâtın nasıl bir yön alacağını
önceden saptamamıştı. Bu yüzden, çeşitli ikmal maddelerinde olduğu gibi,
özellikle zirai ürünleri bol olan ülkede beslenme yönünden maalesef sıkıntı
çekilmişti. Ordulardan gelen ikmal ihtiyaçları Genel Karargâh’ı hayli zor
durumlara sürüklemişti.
Başkomutan bizzat durumla ilgilenerek, Diyarbakır lli’nde çok mik
tarda zahirenin mevcut olduğu ve kullanılmadığından bozulmakta olduğu
nu ele alarak. Milli Savunma Bakanlığı Levazım Dairesi Başkanlığı’ndan
stok edilmiş bu yiyecek maddelerinin ihtiyacı olan ordulara şevkinin dü
zenlenmesini emretti. Ulaşım zorluğu nedeniyle 3 ncü Ordu’ya verileme
yenlerin de 4 ncü Ordu’nun ihtiyacına gönderilmesini istemişti. [330]
5 nci Ordu; bölgesinde 137.599 insan, 24.734 hayvan besleme duru
mundaydı.
Bir günlük yiyecek ve yem payı da;
Ekmeklik 125.000, et 25.799, zeytinyağı 2.752, kuru sebze 16.512, tuz
4.125, sabun 1.273, gaz 1.376, odun 137.599, kömür 27.519, yem 98.936, ot
123.670 kiloydu. [331]
Başkomutanlık 16 Mart 1331 (29 Mart 1915) tarihinde Ordu’ya gön
derdiği genelge ile Ordu’nun iaşesinin güvenilir bir şekilde yapılabilmesi
için:
— Anadolu yakasındaki birliklerin geri ile bağlantısının ivedilikle ku-
rulmasmı, denizyolunun kapanması halinde dahi alınacak tertip ve tedbir
lerle hizmetin yürütülmesinin sağlanmasını,
— Karabiga’dan itibaren denizyolundan yararlanmadan Biga’da bir
iaşe merkezinin kurulmasını, olanak sağlandıkça (denizyolu açık oldukça)
yiyecek maddelerinin Karabiga’dan Çanakkale’ye denizyoluyla gönderilerek
bu yerden birliklere yollanmasını, bu amaçla Levazım Dairesi Başkanlığı’n-
ca da mavnaların tertibini,
[3291 ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1309, Dos. 373, Fih. 1-38, 4--7 ve
^ [330] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 19, Dos. 93, Fih. 17-2, 17-3,
I [331] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1283, Dos. 626, Fih. 4-6.
— Biga’da bir kolordu için iki aylık yedek erzakm gönderilerek depo
edilmesini,
— Pazarköyü - Ahmetler yolu üzerinde kollar kurulması için, Ordu’ya
gelecek araçlardan yararlanılması ve Biga, Paşaköyü, Ahmetler depoları-
nm her birine ikişer tümeni besleyecek birer aylık yiyecek ve yemin sevk
edilmesini,
— Emre girecek kollarla Karabiga-Biga, Biga-Ahmetler, Biga-Paşa-
köyü hatlarının düzenlenmesini, bu kollardan bazılarma akımın güvenle
yapılabilmesi için, mekkâre ve hamal kollarının verilmesini,
— Denizyoluyla iaşenin her zaman kesilebileceğini dikkate alarak
hiçbir karışıklığa ve desteğin durmasına fırsat vermeyecek menzil teşki
latının kurulmasını,
— însan ve hayvan sağlığı yönünden hasta ve yaralıların geriye
alınmalarında Biga’ya gönderilmeleri gibi önemli gördüğü noktaları Or
du’ya ulaştırmak, kurulacak kollar için derleyebildiği deve, öküz, mek
kâre ve arabanın da tertibini sağlamaktı. [332 J
Ancak Çanakkale’de başlayan ve süregelen savaşlarda birliklerin
durum gereği yer değiştirmeleri, esas ikmal noktalarında ayrılmaları, hat
ta kuruluşların bölünmelere uğraması karşısında 5 nci Ordu Komutanlığı,
normal ve Genel Karargıh’m istediği düzeyde tesislerini kurarak iaşeyi
sağlaması mümkün olmuyordu. Bu yüzden Ordu çaresiz meydana gelen
duruma cevap verecek bir iaşe planı hazırlamak zorunda kalmıştı.
Buna göre :
Settülbahir karşısmda (9 ncu, 7 nci ve 15 nci tümenleri kapsayan)
X nci Muharebe Grubu’nu,
Maydos civarında (19 ncu, 5 nci, 16 ncı ve 11 nci tümenleri kapsayan)
2 nci Muharebe Grubu’nu kurdu.
1 nci Muharebe Grubu için Maydos’ta bir ambar Bayram Çiftliği’ndc
bir kolordu amban,
2 nci Muharebe Grubu için de Kilyar’da, Akbaş’ta birer ambar, Biga’da
bir kolordu amban açtı.
Mevcut kolları tümenlerden alarak bu iki muharebe grubuna ayırdı.
15 nci ve 16 ncı tümenler Çanakkale’ye geldiklerinde ulaştırma kollarım
birlikte getiremediklerinden Biga’da bulunan bazı menzil kollarını celp
ederek emirlerine verdi.
[332] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, KLs. 1127, Dos. 16, Fih. 12-1.
Böylece kendilerine tahsis edilen kollarla, 1 nci Muharebe Grubu

Maydos’tan alacağı erzakı Bayram Çiftliği Ambarı’na ve 2 nci Muharebe
Grubu da Akbaş’tan alacağı erkazı Bigah Ambarı’na boşaltacaktı. Birlik
lerin bütünlenmesinin Bayram Çiftliği ve Bigalı’dan yapılması uygun
bulunmuştu. Yalnız Kilyar bölgesinde bulunan 11 nci Tümen, erzakmı
doğruca Kilyar Ambarı’ndan alacaktı.
Anadolu yakasında bir değişiklik yoktu. Yalnız 11 nci Tümen bu
yerden ayrılıp Kilyar’a geçtiği için buna ait ambarlar 3 ncü Tümen emrine
bırakılmıştı.
Düşman donanmasının ateşi altında kalabilecek Kilyar, Maydos
(Eceabat) ve Çanakkale’ye denizden ikmal yapılması kabil değildi. Büyük
gemilerde yanaşamıyordu. Boşaltma çok kere geceleri yapılmakta oldu
ğundan, Gelibolu Yarımadası’nda (Akbaş’ta) bir menzil amban kurul
muştu. Geceleri mavna ve römorkörlerle Kilyar, Maydos ambarlarına
erzak ulaştırılıyordu.
Anadolu yakası için Burgaz’da bir menzil ambarı mevcuttu. Buradan
denizyoluyla römorkörlerle, karadan menzil kollarıyla erzakın alımı sağ
lanıyordu.
Gelibolu’daki yiyecek maddelerinden de Galata’da bulunan Ordu

Karargâhı ve Bolayır’daki birlikler için bir kısım yiyecek maddesi bıra
kılarak geri kalanın Akbaş ve Lâpseki’ye aktarılması emredilmişti. Geli
bolu’da gerektiğinde gemilerle gelen birliklerin sıcak yemek alabilmeleri
için bir iaşe merkezi kurulmuştu.
Keşan ambarlarından yalnız Bağımsız Süvari Tugayı ve menzil kol
ları faydalanıyordu.
Bombardımandan erzakça fazla bir kayıp olmadığı, Maydos’ta (Ece-
abat’da) geri alanda fırınlar çalıştığından, Tekirdağ, Karabiga ve
Gelibolu’da bulunan un fabrikalan da faaliyette olduklarından yiyecek
ikmalinde büyük bir zorluk çekilmiyordu.
Ordu Menzil Müfettişliği Lâpseki’de, menzil ambarlarını; Akbaş,
Gelibolu, Şarköy, Keşan, Tekirdağ, Karabiga, Biga, Balcılar, Burgaz,
Saraycık’ta kurmakla görevine devam etmekte olduğunu ve elde bulunan
erzakla birliklerini en az iki ay idare edebileceğini Başkomutanlığa bil
dirmekteydi.
O nedenle savaş hattının içerilerine gönderilecek erzakla doldurma

nın doğru olmayacağını, ancak günlük serfiyatın bütünlenmesiyle diğer
Stokların daha gerilerde bulundurulmasının yerinde olacağını öneriyordu.
Bu arada bir de birliklerin ihtiyacını karşılamak üzere, gerekirse

Tekirdağ ve Bandırma’da Ordu emrine hazır, erzakla dolu birer geminin
bulundurulmasında yarar olacağı üst makama duyurulmuştu. [333]
Esasen Başkomutanlık Vekâleü’nce alınan düzene göre, Milli Savun
ma Bakanlığı Levazım Dairesi Başkanlığı, orduların iaşesini temin ediyor.
Genel Karargâh ilgili şubeleri ise; cereyan eden duruma ve eldeki olanak
lara göre bu erzakı ambarlara göndererek stok seviyesini muhafaza et
meye çalışıyordu.
Bu amaçla Menzil Genel Müfettişliği, Levazım Dairesi Başkanlığı ile
işbirliği yaparak, her 15 günde bir ordulardan gelen iaşe durumu hak-
kındaki bilgiye dayanarak iaşeyi planlıyordu. [334]
Buna göre 10.5,1331 (23 Temmuz 1915) tarihinde 5 nci Ordunun
iaşe durumu şöyleydi:
Ekmeklik Erzak Yem

Uzunköprü Ambarı’nda 255.5 178.5 510 ton
Keşan Ambarı’nda 18 94.5 79 ton
Gelibolu Ambarı’nda — 125 —
Karabiga Amban’nda 25.5 212 1.139.5 ton
Biga Ambarı’nda 17 100.5 78 ton
Burgaz Ambarı’nda 0.5 204.5 292 ton
Akbaş Ambarı’nda 151 238 582.5 ton
Lapseki Amban’nda 8.5 36 8 ton
Kilya Amban'nda 100 144 50 ton
Balcılar Amban’nda — 43 784’ ton
Işıklar Amban’nda 121 24 47 ton
Genel Olarak :
Anadolu yakasında 173.6 621.5 2.549 ton
Rumeli yakasında 525.6 780.5 1.222 ton
Toplam 699.2 1.402 3.771 ton-
du.
însan mevcudu 218.431, hayvan mevcudu 64.913 olarak biliniyordu.
[335]
[333J ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1274, Dos. 592^ Fih. 6.
[335J ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1200, Dos. 292, Fih. 1-6.
İaşe bütünlemesi yönünden bu harekât alanı, çevreden kara ve deniz-

yoluyla kuvvetle desteklenmesine rağmen, Ordu Levazım Başkanı yine de
yollamanın yeterli olmayacağını düşünüyor, denizyolu gücü artırılmaya
cak olursa, özellikle ekmekük, un ve et yönünden durumun kötüye gide
ceğini hesaplıyordu.
Harekâtın özelliği nedeniyle tümenlerin gereğinde grup değiştirece
ğini düşünerek her grubu bir ölçüde yedek yiycek ve yemin verilmesini
de esas tutmuştu. Buna rağmen başgösterecek iaşe sıkıntısının gideril
mesi için erzaktan ziyade, ekmeklik un ve etin istek bölgelerine gönderil
mesinin gerekli olduğunu makama bildirmişti. Kuzey ve Güney grupları
nın öncelikle desteklenmesini, Saros Grubu’nda bulunan Süvari Tugayı’nm
Uzunköprü’ye, üç tümenin de Gelibolu veya Şarköy’e yollamasını savun
muştu. [336]
özellikle 1915 yılı savaşlannda en hassas harekât alanı olan bu
bölge Başkomutan Vekâleti’nce, her türlü ikmal maddelerinde olduğu
gibi beslenme yönünden de büyük olanaklara sahip kılınmıştı. Örneğin
15.7.1331 (28 Eylül 1915)’de ilgililerce yapılan denetlemede düzenlenen
ek 30 raporda bunu saptıyordu. [337]
Yıl sonu itibariyle Ordu’nun tüm ambarları ve birlikler yanındaki
yiyecek ve yemi ek 31’de olduğu gibiydi. [338]
6 ncı Ordu; Nisan 1331 (1915) tarihli kuvvesine göre :
Sağ cenah (yanı) kolunda; 433.859 kilo buğday, un ve peksimet,
75.517 kilo çeşitli erzak, 11.457 kilo yem,
İhtiyat erzak olarak da 194.055 kilo buğday, un, peksimet 36.334
kilo çeşitli erzak, 1.047.395 kilo yem vardı. İnsan ve hayvan sayısına gö
re, 31 günlük yiyecek ve 25 günlük yem oluyordu.
Sol cenah (yanı) kolunda; 38.847 kilo buğday, un, peksimet, 16.997
kilo çeşitli erzak, 37.370 kilo yem.
İhtiyat erzak olarak da, 112.112 kilo buğday, un, peksimet, 799 kilo
çeşitli erzak, 300.392 kilo yem vardı.
Bu koldaki mevcuda göre 36 günlük yiyecek, 51 günlük de yem vardı.
Dicle Mürettep Tümeni’nde ise, 56.687 kilo buğday, un ve peksimet,
23.513 kilo çeşitli erzak, 46.598 kilo yem bulunuyordu.
I336J ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kiş. 1200, Do.s. 292, Fih. 2.
1338] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis 1200, Dos. 2M, Fih. 1-187.
" Bu Tümen’in ihtiyat erzakı olmadığı için, yukarıdaki miktarlar tüm

mevcudun 17 günlük yiyecek ve 35 günlük yem ihtiyacını karşılıyabili-
yordu.
İran Cephesi’nde de; 39.500 kilo buğday, un ve peksimet, 22.000 kilo
çeşitli erzak, 69.000 kilo yem.
İhtiyat erzak olarak da, 414.000 kilo buğday ve peksimet vardı.
Bu cephe elindeki erzakla, 280 günlük yiyecek ve 37 günlük yem ol
mak üzere oldukça güçlü durumdaydı. [339]
1 Ağustos 1331 (14 Ağustos 1915) tarihinde genel olarak, ordunun,
bölgesinde bulunan tüm kurum ve kuruluşların insan mevcudu 35.940,
hayvan mevcudu ise 11.768 idi.
Ağustos kuvvesine göre, 298 ton ekmekliği, 228 ton erzakı ve 841
ton yemi olduğu saptanmıştı. [3401
6 ncı Ordu, Dicle ve Fırat nehirleri üzerinde kurduğu ambarlara ön
ceden stok ettiği yiyecek ve yemle iaşe ediliyor, erzakın bölge ürünlerini
onda biriyle, gaz, şeker, hurma, sabun gibi maddelerini de tekâlüfü har
biye (harp yükümlülüğü) (ücretinin sonra ödenmesiyle) ile tedarik edi
yordu.
Ambarlarına koyduğu erzakın Bahreyn’deki deve ve eşeklerle bir
bölümünü de keleklerle taşımaktaydı. Ordu’nun ana yiyecek deposu Bağ
dat’taydı. Bu yerden ambarlara yollama, yukarıda söylendiği şekilde
oluyordu. Bir de Ridaniye ile Bağdat arasında erler tarafından çekilen
dekovil hattı kurulmuştu. Ayrıca 50 deveden oluşan bir kol mevcuttu.
Selmanpak dağıtım merkezine vapur, duba ve diğer deniz araçlarıyla
yiyecek ve cephane ulaştırılmaktaydı.
Bölgede çalışan ayrıca 900 deveden kurulu dört erzak kolu bulunu
yordu ki, bunların 500’ü birliklerin büyük ağırlıklarında ve cephane kol
larında görev yapıyor, geri kalan 400’ü de Bağdat-Selahiye arasında kö
mür taşımada kullanılmaktaydı.
Bütün bu olanaklarla bu Ordu’nun 14 Ekim 1331 (27 Ekim 1915)’dc
toplam 23.810 insan, 4.615 beygir, 1.127 deve, 28 öküz ve 6 mandası bes
leniyordu.
6 ncı Ordu’nun bu mevcudundan başka 4.006 süvarisi ve 2.350 mü
cahidi (savaşçı) vardı. [341]
I339J ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1309, Dos. 733, Fih. 2.
[3101 ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1159, Dos. 140, Fili 30-2.
L311J ATAŞE Arşivi; No. 1/6, KIs. 14, Dos. 72, Fih. 30-1.
Ordu kendi kaynaklarından elde ettiği yiyecek ve yemin dışında,

Başkomutanlık’ça Diyarbakır lli’nin güney kesiminde açılan ambarlarda
toparlanan 1.715 ton çeşitli iaşe maddesi de Ordu’nun alımına terk edil
mişti. [342]
(b) II ncl Smıf Levazım Giyecek Maddeleri Tedarik ve Dağıtımı

Levazım II nci sınıf eşya ve teçhizatın bütünlenmesi, 1915 yılı içe
risinde geniş çapta devam etti. Bir yandan ordu menzilleri bu amaçla
ambarlarını belirli noktalarda kurarken [343], diğer yandan da Türk
ordusunun giyim ve kuşamını ikmal eden fabrikalara, ordu adına çalışan
kurumlara ve dikimevlerine, gerekli malzeme çeşitli kaynaklardan teda
rik edilerek gönderilmeye başlamıştı. Bu fabrika ve iş yerleri başlan
gıçta çoklukla İstanbul’da kurulmuştu. Sonraları diğer bölgelere yayıldı.
1915 yılında çeşitli yörelerdeki bu tür kurumlara tedarik edilerek
gönderilmiş olan ilkel maddeler toplam olarak aşağıya çıkartılmıştır.
Miktarı Cinsi Miktan Cinsi

1.815 balya deri 35 balya kepenek
39 çuval şap 1.814 kilo keçe
2.431 balya yapağı 35 denk keçe
12.605 balya torbalık bez 60 denk mutabiye
64 balya kilim 7.501 kilo bakır
82 balya hâki aba 2 vagon kereste
37 balya amerikan bezi 1.000 kilo donyağı
3 balya çorap (1.634 çift) 2 vagon palamut
10.431 kilo palamut 400 bağ çember
18.980 kilo pamuk 3.700 kilo kösele
2.250 balya pamuk 1 vagon yular
1 vagon yapağı 5.000 adet deri
393 top kumaş 11 sandık palaska, tüfek
kayışı
88.168 kilo yapağı 10 çuval öküz çulu
22 balya makara ipliği
Bu maddeler İstanbul’da Elbise Ambarı, İstanbul Feshane ve Aba
Fabrikası, Beykoz Dabaghane ve! Kundura Fabrikası, Karamürsel Aba
. [3421 ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1318, Dos. 764, Fih. 1-56.
1 [313] ATAŞE Arşivi; No. 1/4, Kis. 1010, Dos. 35, Fih. 37.
m
Fabrikası, Saraçhane Yapım Ambarı, İzmit Fabrikası, İzmir Aba Fabri

kası, Hereke Fabrikası, İstanburda Şevkibey Fabrikası ve İstanbul’da
Altın Yaprak Şirketi, fabrika ve yapım yerlerine gönderiliyordu. [344]
Dikimevleri ve iş yerlerinin hazırladıkları çeşitli giyim ve kuşam
malzemesi Başkomutanlık’ça Menzil Genel Müfettişliği Ambarlarına gön
derilerek depo edilmekte, buralardan da orduların ihtiyaçları tamamlan
maktaydı. [345]
Yukarıda sözü edildiği üzere, Almanya’ya yapılan siparişler beklen
diği ölçüde gelemiyordu. Bir ara Almanya dikimevleri ambarlarından
istekler içerisinde bulunan çeşitli renkteki 6.400 adet makara ve bir de
Çanakkale’de savaşan Türk birliklerine hediye adı altında 25.012.250
mark tutarında çorap, gömlek, don gibi eşya ile birlikte paketler ve bun
ların yanında kumaş ve gerekli dikim malzemesiyle sağlık malzemesi Al
manya’dan gelmişti. [346]
Aslında; Levazım Dairesi Başkanlığı’nca 1914 Ağustos ayında Al
manya’ya Ateşemiliterlik yoluyla siparişi yapılan aşağıda cins ve mik
tarları yazılı malzeme istenmişti. [3471
100.000 adet portatif çadır (teçhizatlı) 100.000 çift çizme
100.000 adet portatif çadır (teçhizatlı) 100.000 adet altı kütüklüklü
palaska
100.000 giyim nal (çeşitli numara) KKIOOO adet peksimet torbası
100.000 adet mıh 6.000 takım süvari ve top
çu er eyer takımı
150.0(M) takım elbise 5.000 takım subay eğeı ta
kımı
2()p.000 adet kaput 100.000 kilo kösele
200.000 çift, bağlı kundura 150 000 adet aliminyum ma
tara
200.000 adet portatif çadır (teçhizatsız) 500.000 kilo et konservesi
500.000 kilo çiroz balık kon
servesi
13441 ATAŞE Arşivi; No. 1/3, KLs. 650, Dos. 245, Fih. 1-149.
ATAŞE Arşivi; No. 1/3, KIs. 646, Dos. 244, Fih. 1-152, 1-155.
ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis, 648, Dos 251, Fih. 1-19, 1-33.
ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis. 648, Dos. 250, Fih. 1-44, 1-53, 1-58, 1-76^ 1-100,
1-195, 1-254. ’
13151 ATAŞE Arşivi; No. 1/65, Kis. 1164. Dos. 163, Fih. 3.
ATAŞE Arşivi; No. 1/65, Kis. 1181, Dos. 36, Fih.2-9, 2-13.
13461 ATAŞE Arşivi; No. 1/84, Kis. 2104, Dos. 1, Fih. 1-9.
1347] ATAŞE Arşivi; No. 1/12, Kis. 1387, Dos. 15, Fih. 4.
4 Eylül 1915 tarihinde Berlin Hassa Ordusu Leva zım Dairesi Başkanhğı’mn, ateşelik yoluyla ilettiği
bildirisinde Türkiye’nin yapmış olduğu siparişlerin durumunun aşağıdaki çizelgede açıklandığı biçimde
Göndermeye
Hazır Malzeme
P
5
a
>
>
2.
•n
>
>
2.
><
M
f*
W
W
<
M
r*
OI
'-
m'
w'
tS3
05
Ol
lO
o
Ci
*-3
G:
M
«
M
P‘
>
K
W
G
<
<
M
-3
f*
tn
S-
•-3
>
2
2‘
1915 YILINDA İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK 2Ö7
Göndermeye hazır olanlar üzerinde gerekenler yapılagelirken 23 Teş

rinisani 1331 (6 Aralık 1915) tarihinde Türkiye’ye 640 No. lu şilep ile 316
sandık matara, 168 fıçı soda, keza 311 çuval soda, 277 balya ve ayrıca 17
sandık içerisinde giyim eşyasıyle, 127 fıçı nikelli çanak, keza bir sandık
nikelli çanağın Budapeşte’den yola çıkarıldığı öğrenilmişti, j 348J
Yurt içi imalatından bu yıl ordulara 3âpılan eşya ve teçhizat dağı
tımı, aşağıdaki gibiydi :
— 2 nci Ordu’ya, 20 Teşrinisani 1331 (3 Aralık 1915) tarihine ka
dar
22.000 kabalak, 15.000 kaput, 50.000 takım aba elbise, 65.000 pa
muklu mintan (gömlek), 745 kürklü yağmurluk, 2.200 yeni ve 1.290 kul
lanılmış avcı yeleği, 2.800 kuzu derisi yelek, 19.000 kat çamaşır, 118.000
çift çorap, 45.000 çift eldiven, 23.000 kuşak, 23.000 kilim, 29.000 portatif
çadır, 10.550 arka çantası, 9.534 palaska, 29.320 matara, 29.000 peksimet
torbası, 30.200 çift kundura, 3.993 kösele çarık, mutabiyeden 1.000 adet
gebre ve kaşağı, 2.000 sahra urganı, 2.000 at ve 1.000 öküz ile 50 merkep
yuları, 500 mekkâre semeri ve teçhizat olarak ta 50 bakraç, 1.600 tüfek
kayışı, 466 karavana gönderildi.
Geri kalan ihtiyacının da zaman zaman (hazırlandıkça) ulaştırıla
cağı Levazım Dairesi Genel Başkanlığı’nca, Genel Karargâh’a duyurul
muştu. L349J
— 3 ncü Ordu'ya, yalnızca 23 Mayıs 1331 (o Haziran 1915)’de
10.000 portatif çadır ile 5.000 kilim tertip edilmiş ve Ulukışla’ya gönde
rilmişti. 1.350]
— 4 ncü Ordu Komutanı; 12 Kânunuevvel 1331 (25 Aralık 1915)’de
Başkomutan Vekâleti’ne sunduğu önerisiyle; birliklerindeki erlerin ço
ğunun yazlık elbiseli ve kaputsuz olduğunu duyurmuş ve son celp erle
rinden donarak ölümlerin olduğunu işaret ederek, 12 nci Kolordu adına
Tarsus’ta toplanan 4.000 ve Ayıntap Depo Alayı için celp edilen 6.009
acemi erler (dahil) 16.000 takım elbise, kaput ve teçhizatın ivedilikle
gönderilmesini istiyordu.
O tarihte 1311 doğumlu er alındığından bölgesindeki artık, erlerle,
muhacir erlerin giyimi için de 10.000 kat elbise ve teçhizata,
[3181 ATAŞE Arşivi; No. 1/84, Kis. 2101, Dos. 3, Fih 1-35, 1 '113.
L349I ATAŞE Arşivi; No. 1/1, KLs. 12, Dos. 59, Fih. 85.
\ L350J ATAŞE Arşivi; Kis. 11G4, Dos. 163, Fih. 88
Kuruluşundaki birlikler için de 30.000 takım kışlık elbise ve kaputa

ihtiyaç bulunduğunu bildirmişti. Kışın gelmesi ve sâri hastalıkların art
ması nedeniyle de isteklerine öncelik verilmesini arz etmişti. [351]
Durumun vehametini gören Levazım Daire Başkanlığı, 4 ncü Or
du’ya ilk ağızda, ambarlarca hazırlanan 5.000 kaput, 5.000 takım elbise
ile 15.000 adet portatif çadırı Pozantı’ya gönderdi. [352]
1331 (1915) Aralık ayı sonlarına ulaşıldığı halde Genel Karargâh,
bu gönderdiklerinin dışında giyim ve kuşam eşyası yollamamıştı. İhti
yacının hemen hemen yarısını Ordu kendi dikimevleri olanaklarıyla sağ
lamaya karşın, kıyı ve demiryolu ekipleri ile depo ve amele birlikleri,
menzil kurumlan ve deve kollarındaki görevliler hariç, emrindeki beş
tümenin kışlık elbise ihtiyacı 30.000, kaput ihtiyacı 20.000 ve ayakkabı
ihtiyacı 25.000 tutuyordu. Çıplaklık yüzünden hastalıkta başgöstermişti.
— 5 nci Ordu Komutanlığı, Çanakkale’de savaşan birliklerin emir
ve komutasını aldığında diğer ordulardan kuruluş değiştirerek bu hare
kât alanında görev almış kolordular, tüm eksikliklerini ikmal ederek
intikal ediyorlardı. Bir yandan da ikmal eri alımı yapılıyordu, örneğin
1 nci ve 5 nci Kolordu’dan 13.000 eğitim görmüş er ile depo taburların
dan verilen 5.000 er giydirilmiş olarak gönderilmişti. [353]
Giyim ve kuşam için gereken elbise ve teçhizat, seferberliğin baş
langıcında Levazım Dairesi Başkanlığı’na bağlı Ahırkapı’daki imalatha
ne (dikimevleri) den karşılanmaktaydı. Sonraları görülen lüzum üzerine
Eyüp’de bir imalâthane kurulmuştu. Her iki işyerinin verimli çalışması
için personel ikmali yapıldı. Levazım Dairesi’ne bağlı dikimevlerinden
iyi sonuç alındı. Böylece orduların levazım II nci sınıf ikmal maddeleri
bütünlemesi oldukça rahat devam etmişti. [354]
r
(2) II nci Suuf Silah ve V nci Sınıf Mühimmat Tedarik ve Dağıtımı
Genel siyasi ve askeri durum gereği Kafkas, Sina, Hicaz, Yemen,
Irak ve Çanakkale cephelerindeki harekât ve muharebeler, Türkiye’nin
bu savaşta kaderini tayin edecek bir yön taşıyordu. Türkler üstün silah,
teçhizat ve lojistik yeteneklere sahip devletlerin ordularına karşı ölüm,
kalım savaşı verecekti. Bu inanç içinde dört cephede döğüşmekte olan
Türk ordulan, yılmadan vatan topraklanm savunmuş, iç kaynaklanıl a
dayalı idari ve lojistik faaliyetlerle yetinmiştir.
1351.1 ATAŞE Arşivi; No. 1/75, Kis. 2068, Dos. 12, Fih. 3.
1352) ATAŞE Arşivi; No 1/3, Kis. 642, Dos. 233, Fih 1-159.
1353J ATAŞE Arşivi; No. 1/63, Kis. 1881, Dos. 36, Fih. 2-13.
[3541 ATAŞE Arşivi; No. 3/65, KLs. 1916. Dos. 139, Fih 20.
Bu ağır faaliyetleri cephelerden gelen duyurulara göre planlayan

ve oluşturarak bütünlemeye çalışan Harbiye Nezareti, kuruluşundaki
görevli başkanlıkları, şubeler ve orduların lojistik teşkil ve tesisleri ara--
cılığıyla tedarik ve depoladıkları miktarlardan, cephelerin önem derece
lerine göre tertipler yaparak destek hizmetlerini yürütmüştü.
Doğu Harekât Alanı’nda; 1914’ten bu yana devam, eden Rus taar
ruzları, 1915 Mart ayı sonları Velibaba doğrultusunda devam etmişti.
Çoruh Vadisi’ndeki 3 ncü Ordu birlikleri geri çekilmişler, ancak Ordu
emrine giren 10 ncu Kolordu ve 5 nci Kuvveyi Seferiye Tümeni deste
ğiyle (Harekât Bölümü, Kroki : 9) de görülen hatta tutunmayı başar
mıştı. Bu hatta kışın elde edeceği lojistik desteği ile kayıplarım bütün-
leyerek baharda beklenecek Rus taarruzlarını karşılamak üzere hazır
lıklarını sürdürmüştü.
Bu nedenle 3 ncü Ordu, 1914 Kasımı’ndan bu yana ikmal edilmeye
başlanmıştı.
Ordu’nun 22 Nisan 1331 (5 Mayıs 1915) kuvvesine göre elinde
51.614 küçük çaplı mavzer, 25.70Î büyük çaplı mavzer, 7.038 muaddel
martin, 4.600 martin ve 2.144 adet çeşitli model tüfekle 1.535 filinta,
1.703 tabanca, 2.853 kılıç, 42 maksim, 20 hoçkis, 6 madsen ve 4 adet
Rus olmak üzere, 72 makineli tüfek bulunuyordu.
O tarihte Ulukışla’dan henüz gelmemiş olan silahlarla talimgâhlar-
dakUer bu yekûna dahil değildi. Gelecek bu silahlar hariç olmak üzere
her bir kolordusuna 13.500 küçük çaplı mavzer tüfeği ile 1.250 muaddel
martin tertiplenmiş olmakla birliklerinin taburlarmda, 546 küçük çaplı
mavzerin bulunması sağlanmıştı.
Yıl ortalarına doğru 3 ncü Ordu, savaş sırasında oldukça zayiat
verdi. Bir yandan da bölgesinde kurulmakta olan gönüllü güçleri silah
landırıyordu. Bu arada da Irak ve havalisinin acil ihtiyacını karşılamak
la beraber, 4 ncü Ordu birliklerini de desteklediği için tüm yedeklerini
elinden çıkarmıştı. 26.8.1331 (20 Ekim 1915) tarihli kuvvesinde birlikle
rin ellerinde :
Adet Adet
Küçük çaplı mavzer 66.405 Mantelli top 22
Büyük çaplı mavzer 11.006 Adi dağ topu 26
Makineli tüfek 81 Obüs topu 3
Seri sahra topu 57 Kale topu 6
Seri dağ topu 67
I
,vardı.
Bu tarihte 51 nci Tümen Irak’a gitmek üzere olduğundan mevcuda

dahil edilmemiştir.
Seri dağ toplarından 5’i İstanbul’a onanma gönderilmişti. Adi dağ
toplarından 4’ü ise 17 nci Tümen’in son savaşta düşmana terketmek
zorunda kalmasıyla eksilmişti. [355]
Doğu-Güney Harekât Alanı Birlikleri

4 ncü Ordu’nun harekât bölgesinde durumu daha değişikti. Yeteri
oranda bütünlenmiş olarak ve Kanal Harekâtı’mn sürdürülmesi gereki
yordu. Çünkü, 1914 sonlarında başlatılmış, sonuç alınamamış harekâtın
bu kez amacına ulaşabilmesi gerekiyordu. O yüzden de İzmir’den ve Hi
caz’dan getirilen tümenlerin de bölge isteklerine uyan lojistik desteği
yapılmaktaydı.
Bu nedenle Ordu’nun isteklerini göz önünde tutan Genel Karargâh,
idari faaliyetlerini geliştirerek Ordu birliklerini güçlendirmeye yönelmiş
ti. İlk ağızda 29 Nisan 1331 (12 Mayıs 1915)’de Harbiye Dairesi Piyade
Şubesi’nce 500 muaddel martin ve cephanesiyle birlikte 200 adet şinay-
der tüfeği tertiplemişti. [356]
Haziran sonlarına doğru da şinayder sayısmı çoğaltmak üzere 7.000
adet daha göndertmişti. [357]
Ordu’da adi krup topları vardı. Başkomutanlık bunların değişmesini
gerekli görmüştü. 1915 yılı sonlarına doğru cephanesiyle birlikte 56 adet
mantelli sahra topu tertip edilmişti. [358]
Güçlendirmeye devamlı yıl ortalarına doğru gerek 3 ncü Ordu’dan
w€ gerekse İstanbul’daki birlik ve diğer kaynaklardan elde edilen, dörder
toplu iki 6.5 cm. lik batarya ile, altışar toplu üç adet 8 cm. lik krup sah
ra bataryasını ve yine 6 toplu 9 cm. lik bir çemberli bataryayı Ordu böl
gesinde teşkil edilen topçu birlikleri için göndermişti. 4 ncü Ordu az da
olsa gördüğü destek ile oldukça güçlenmişti. Böyleoe öteden beri ayağına
bağ olan Şam’da, Akkâ’da ve Medine’de bulunan fakat vücudundan fay-
dalanılamayan çeşitli cins eski toplardan kurtulmuştu. 25.7.1331 (8 Ekim
[355] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1070, Dos. 97, Fih. 1-2, 1-3, 1-9.
1915) kuvvesine göre, emrinde savaşan birliklerin elinde, 8 adet seri sah
ra, 48 adet mantelli, 22’si adi dağ olmak üzere 48 adet 7.5 cm. lik dağ,
6 adet obüs ve 12 adet de ağır top toplanmış oluyordu. [359]
6 ncı Ordu’nun bölgesi olan. Irak Cephesi’nde; Korna’yı ele geçiren
îngilizlerin ileri harekâtının durdurulmasına çalışılıyordu. İstanbul’dan
gelmiş bulunan kuvvetler ve destek silahlarıyla güçlenen Türk kuvvet
leri, Dicle Nehri’nin iki yakasında savunmaya çalışıyor, karşı taarruzlar
la kaybettiği toprakları geri almaya uğraşıyordu.
Başkomutanlık Vekâleti, bu cephedeki harekâtın hedefine ulaşması
için Irak ve Havalisi Komutanlığı emrindeki kuvvetlerin savaş ka3npla-
rını bir yandan bütünlemeye çalışırken, diğer yandan da Irak ve İran
Harekâtı’nı bir komuta altında toplamayı amaçlıyordu. Bu nedenle 6 ncı
Ordu Karargâhı’nın İstanbul’da kurulmasını ve en kısa bir zamanda bu
harekât bölgesine hareketini emretmişti.
Bağdat’ta Irak ve Havalisi Komutanlığı’na getirilen ve görevi dev
ralan Süleyman Askerî Bey, beraberinde bir kısım kuvvet getirmişti.
Bunların dışında. Harbiye Dairesi’nden silah ve mühimmat desteği gör
müştü. Örneğin Harekât Şubesi Müdürlüğü’nün 28.3.1331 (10 Haziran
1915) tarihli bir bildirisinde bu komutanlık emrine cephanesiyle birlikte
1.000 adet muaddel martin tüfeği tertip ediliyordu. [360]
Ayrıca 6 ncı Şube’ce ağustos ayında aynı silahtan 10.000 adet ve
1.000 adet de mavzer tüfeği tertip edilerek güçlenmesi sağlandı. [361]
Yıl ortalarına doğru da 5 nci Şube, fabrikalarda değişiklik görmüş
10.000 el bombasını ve 2 adet makineli tüfeği İstanbul’dan Komutanlık
emrine yola çıkarmıştı. [362]
Bu arada şube, Ordu’nun elinde çoklukla bulunan gra tüfek sayısını,
bütünlemede kolaylık olması bakımından, komutanlığın ihtiyacını ta
mamlamaya yönelik 3 milyon mermisiyle birlikte 10.000 gra tüfeği gön
dermek üzere gereken işleme geçmişti. [363]
Irak Cephesi, doğu ve güneye nazaran merkezle bağlantı olanakları
çok zayıf olduğu için zorlukla desteklenebiliyordu. O yüzden Genel Ka
rargâh bu bölgedeki birliklerin kayıplarmı bütünlemede hayli güçlük çe
kiyordu. Zaman zaman 3 ncü Ordu’dan da yardım yaptırılıyordu. Örne-
[361] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1170, Dos. 180^ Fih. 2-13.
[362] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 14, Dos. 72, Fih. 27-1, 27-2, 27.7.
ğin bu Komutanlığın topçusunu güçlendirmek üzere 500 atımıyla birlikte

12 cm. lik dörder toplu iki batarya verdirilmişti. Bu tertip sırasında
5 nci Şube, Irak Komutanlığı’na yazdığı 19.9.1331 (2 Aralık 1915) ta
rihli açıklamasında 13.400 atımıyla üçer toplu iki seri sahra bataryasını,
4.600 atımıyla 16 mantelli topunu, 300 atımıyla 2 adet gemi topu gön
derdiğini işaret ediyordu. [364]
Bir başka tertiple de 47 nci Tümen Topçusu'ndan gönderttiği 4 top
lu mantelli bataryasıyla, 3 toplu bir seri sahra bataryasını yola çıkar
makla Komutanlığın topçusunu güçlendirmeye çalışmıştı. [365]
Bu Komutanlığın 19.10.1331 (23 Aralık 1915) tarihinde elinde 19.916
adet tüfek, 26 makineli tüfek, 8 seri sahra, 24 mantelli, 6 dağ, 1 İngiliz
dağ ve 7 adet de muhasara topunun bulunduğu saptanmıştı. [366]
Aynca emrinde döğüşen Bağımsız Hicaz Tümeni'nin birliklerinde ise,
96 mavzer, 2 mavzer filintası, 4 makineli tüfek bulunuyordu. 1367]
Batı Harekât Alanı Birlikleri
Çanakkale Savaşları, önce yalnız donanma, sonra donanmanın des

teğinde karaya yapılan çıkarma ile 18 Mart 1915’den yıl sonuna kadar
süregelmişti. Bu bölgedeki kuvvetler başlangıçta müstahkem mevki ola
rak seferberliğini tamamlamış ve bu güçle düşmanın denizden zorlama
larını, elindeki bütün gücünü kullanarak, boşa çıkartmıştı. İtilâf Devlet-
leri’nin yeniden taarruz hazırlıklarına geçmesiyle Türk 5 nci Ordu’su
kurularak, 26 Mart 1915’den itibaren harekât alanında tertiplenen kuv
vetleriyle savunmaya başlamıştı. Bu arada gerek müstahkem mevki bir
liklerinin savaş kayıpları ve gerekse bu bölgede görev alan seyyar ordu
birliklerinin lojistik yeteneklerinin artırılması hızla devam etmeye baş
lamıştı.
İlk ağızda piyade 5 nci Şube’ce 15 Mayıs 1331 (28 Mayıs 1915) ta
rihinde altmış sandık mermisiyle birlikte 1.000 adet şinayder piyade tü
feği sevkedilmişti. [368]
[364] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1066, Dos, 84, Pih. 2-42.
L365J ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis. 638, Dos. 222, Fih. 12-17, 12-21.
[366] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1069, Dos. 94, Pih. 1, 1-1.
[368] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis. 639, Dos. 622 Fih. 1-«191.
Daha çok düşmanın deniz kuvvetleriyle döğüşecek seri ateşli ve uzun

menzilli toplarla güçlendirilmesi gerek görüldü. Karadeniz Boğazı’ndan
iki olmak üzere 4 adet 15 cm. lik topu mühimmatıyla birlikte Çanakka
le’ye göndermişti. [369]
Bu yolda bütünleme sürerken, Ingilizler 25 Nisan 1915’te tümenle
rini Settülbahir ve Arıburnu’na çıkarmaya başlamıştı. Kanlı savaşlarda
zayiatm devamlı ikmali, gerek Genel Karargâh’ı ve gerekse Ordu idari
tesis ve teşkillerini zor duruma sokmuştu. Öyleki doğuda henüz savaşlar
sona ermemesine rağmen, bu harekât alanlarından, İstanbul yöresindeki
kuvvetlerden tasarruf edilenler 5 nci Ordu bölgesine sevk ediliyordu.
Çabuk ateşli piyade silahına duyulan ihtiyacı da dile getiren Ordu
Komutam’mn bu haklı isteği, ilk tertip olarak 7 makineli tüfekle karşı
lanırken, üçü Maçka Silah Deposu’ndan olmak üzere beş ve ayrıca mak
sim Bulgar makineli tüfeği olarak ta 3 makineh tüfekle desteklemiş
ti. [370]
Ordudonatım Dairesi’nin destek önceliği, 5 nci Ordu’ya yönelik de
vam ediyordu. Hassasiyet kazanan Boğazlar bölgesi müttefiklerini de
endişeye düşürmekle beraber, yol açılmadığı için henüz bir yardımda bu
lunmak onlarca da mümkün olamıyordu. Dolayısıyla kendi olanaklarıyla
baş başa kalmış olan yetkililer, haziran ve temmuz aylarmda Ordu em
rinde yeniden kurulan iki topçu alayı için 12 cm. lik 45 adet obüs topunu
iç kaynaklarından bularak göndermeyi başarmıştı. Yine bu amaçla ay
rıca İzmir’deki birliğin topçusunu desteklemek üzere iki bin mermisiyle
dörder toplu 12 cm. lik iki obüs bataryasmı da tertip ettirmişti. [371]
Devam eden II nci sınıf ikmal maddesi desteği içerisinde 13 Eylül
1331 (26 Eylül 1915) tarihinde Boğazlar Genel Komutanhğı’nca sevk
edilen bin atım mermisiyle 15/21’hk 13 adet havan topu görülüyordu.
[372]
5 nci Şube, aynı tarihlerde, 1 nci Ordu’dan iki batarya hahnde, bin
atımıyla, 15 cm. lik 8 topun gönderilme işlemlerinin tamamlanması ve
ilgililere ulaştırılması için emirlerini vermişti. Ayrıca yine adı geçen
Ordu’dan müşekkel 12 adet mantelli sahra topunun 2.685 mermisiyle bir
likte gönderilmesi sağlanmıştı. [373]
m TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ
Böylece 5 nci Ordu bölgesinde 1915 ortalarında piyade ağır silahı

olarak 89 makineli tüfeği, 224 seri sahra, 92 seri dağ topu olmuştu. [374]
1 'Kasım 331 (14 Kasım 1915) tarihi itibariyle 5 nci Ordu’nun tüm
gruplarıyla, Ordu’nun elinde 143 makineli tüfek ve 35 nordıenfilt, 109.071
mavzer, 52.000 çeşitli tüfek ve 95 seri sahra, 99 seri ve adi dağ ve 66
koşulu mantelli topu bulunuyordu. [375]

Bu Ordu’nun 1915 yılı ilk yarısında bütünlenme ihtiyacı pek gözük
memiş ve düşünülmemişti. Çünkü, savaştaki ordular öncelik almıştı. An
cak ileride ikmalde kolaylık sağlanması yönünden değişik cins ve çap
taki silahların eşlendirilmesi amacıyla birlik verilir ve alınırken kısmen
destek görmüştü. Ordu’nun daha çok 3 ncü Ordu bölgesine intikali ha
rekâtça planlanıp şevke hazırlandığı dönemlerde lojistik desteği olanak
lar oranında hızlandırılmıştı.
Kasım 1331 (1915) tarihinde Ordu’nun, 5 nci Şube’ye gönderdiği
bildiriye göre, Ordu birliklerinin 51.139 mavzer ve 5.214 çeşitli olmak
üzere toplam 56.353 adet piyade hafif silahı ve 20 adet makineli tüfeği
ile 37 adet çabuk ateşli sahra, 12 adet çabuk ateşli dağ, 18 adet şinay
der sahra, 8 adet şinayder dağ ve 2 adet bomba topu olmak üzere 77
adet ağır silahı bulunmaktaydı. [376]
Böylece birlik verme ve alma ile silah değişikliği süregeldi. Örneğin
17 nci Kolordu’ya Rus tüfekleri verildikte ve bu Kolordu’dan geri alınan
küçük çaplı silahlardan 8.101 adedi 3 ncü Kolordu’ya, 3.085 adedi 2 nci
Kolordu’ya tertip edilmekle 2 nci Ordu’nun kolordularının eşlendirilme-
sine çalışılmıştır. [377]
1 nci Ordu, görevi icabı daha çok diğer orduların bütünlenmesine

yardımcı oluyordu. Hafif ve ağır piyade silahından ziyade ihtiyacı bulu
nan top ve mühimmatı yönünden destekleniyordu. Görev bölgesine giren
Karadeniz ki3uları ve Çatalca Müstahkem Mevkii’ne yapılacak bir saldı
rıya karşı koyacaktı. Mayıs, Haziran ve Temmuz 1915 aylarında Başko-
mutanlık’ça yapılan tertiplerle, 28 adet 15/26 cm. lik topla bin atım da-
ne, 64 adet mantelli topla 6.780 dane ve 3.220 şarapnelle, 2 adet 15/14’
lük sehpa kundaklı top, 6 adet 6,5 cm. lik adi dağ ve 12 adet çabuk
ateşli sahra topuna sahip olmuştu. [378]
Yukarıda değinildiği üzere bu Ordu devamlı surette savaşan ordu
ları desteklediğinden kadrolarını bir düzeyde tutamıyordu.
1 Teşrinisani 1331 (14 Kasım 1915)’de hafif ve ağır silah durumu
şöyleydi : [379]
Hafif Silah Adet Ağır Silah Adet

Küçük çaplı mavzer tüfek 799 12 cm. lik top 5
Muaddel martin tüfek 6.175 8.7 cm. lik mantelli top 40
Mavzer filintası 475 7.5 cm. lik deniz topu 2
Büyük çaplı martin tüfeği 1.231 3.7 cm. lik hoçkins topu 4
Vinçester tüfeği 589 7.5 cm. lik çemberli top 6
Şinayder tüfeği 20.486 15 cm. lik kızaklı top 36
Gra tüfeği 8.763 7.5 cm. lik çabuk ateşli sahra 8
Tabanca 1.107 topu adede düşmüştü.
Yılın savaşları sona ererken, orduların elindeki hafif ve ağır silah
aşağıdaki miktarlardaydı : [380]
Makineli
Birîikler Tüfek Filinta Tabanca Kıhç Tüfek Top
1 nci Ordu Harekât
Bölgesi Birlikleri 38.043 1.101 5.955 559 19 101
2 nci Ordu Harekât
Bölgesi Birhkleri 56.353 1.761 4.012 1.633 20 77
3 ncü Ordu Harekât
Bölgesi Birlikleri 77.411 926 633 822 81 175
[378] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1063, Dos. 74, Fih. 24-26, 34-'36.
[380] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1964, Dos. 305, Fih. —.
4 ncü Ordu Harekât

Bölgesi Birhkleri 66.486 1.495 5.485 1.539 10 122
5 nci Ordu Harekât
Bölgesi Birhkleri 161.071 130 5.026 131 143 _
6 ncı Ordu Harekât

Bölgesi Birhkleri 19.916 1.213 1.141 687 26 47
7 nci Bağımsız
Kolordu Birhkleri _' - _ _ _
21 nci Bağımsız Ye

men Tümen Birhkleri 5.382 . _ _ -■ 8
22 nci Bağımsız Hi
caz Tümen Birhkleri 4.556 2 146 8 4 38
V nci Sınıf Mühimmat Yönünden 3 ncü Ordu Bölgesindeki Birlikler
3 ncü Ordu Harekât Alanı'nda savaşlann ardından, Güneydoğu ve

Çanakkale cephelerinde muharebeler başlamıştır. Durumla ilgilenen Baş
komutan Vekili, şahsen yerinde yaptığı incelemelere dayanarak karargâ-
hma emirler gönderiyor ve doğu harekât alanlannin ivedilikle desteklen
mesini istiyordu.
Aldıkları emre göre karargâh ilgili şubeleri, 3 ncü Ordu bölgesine
öncehk tamyarak, özellikle cephenin topçu mermi ihtiyacını karşılamak
üêre, 31.335 atım çabuk ateşli dağ, 8.000 atım adi dağ, 12.800 atım ça
buk ateşli sahra, 2.300 atım sahra obüs mermisi ile 38.000 el bombası ve
1.600 sandık piyade mermisi göndermişlerdi.
Ayrıca 5 nci Kolordu’nun kollarıyla ulaştırılmasını planladığı 5.000
atım çabuk ateşli sahra, 4.000 atım çabuk ateşli dağ, 1.600 atım çabuk
ateşli obüs mermisiyle 8.000 mantelli mermisi ve 16.500 el bombasının
da gönderilmesi için gereklilere emirleri ulaştırmıştı. Bu tür idari faali
yetler içerisinde 1915 yılının ilk yarısında sürdürülen direnmenin devam
lılığı sağlanmış ve Rusların saldırılan durdurulmaya çalışılmıştı.
Karadan ikmal yapılırken, denizden de her çareye başvurularak 3
ncü Ordu’nun bütünlenmesine gayret edilmişti. Örneğin Yavuz Zırhlısı
ile 15 cm. lik obüsler için 1.000 mermi 7,5 cm. hk seri dağlar için 3.000
mermi ve 12 cm. lik toplar için de 1.500 merminin gönderildiği, menzil

hatlannın elverdiği oranda topçu mermisinin sevk edileceği, harekât alan-
larmı gezen Başkomutan Vekili’ne karargâhınca duyuruluyordu. [381]
Doğuda bu kadar topçu mühimmatına du3uılan ihtiyacın nedeni,
dağlık ve sarp arazide devam eden savaşlarda piyadenin gerek adet ve
gerekse elindeki silahın yetersizliği yüzünden düşmanın yakın muharebe
üstünlüğünün kırılması gayretinden ileri geliyordu. Ordu Komutanlığı
böyle bir taktik sonucu elinde kalan çabuk ateşli ve adi dağ mühimma-
tınm ancak bir veya iki günlük bir muharebeye yeteceğini sık sık karar
gâha duyurmaktaydı. [382]
1915 yılı ortalarında henüz dış kaynaklardan faydalanılamamıştı. tç
kaynaklara dayalı bütünleme, yukarılarda da değinildiği gibi, ikinci, üçün
cü derecelerde önem taşıyan cephelerde menzil ve depolarına el atılarak
savaş zayiatmın tamamlanması yolu tutulmuştu. Bütün çabalara rağmen
Ordu’nun mühimmatı temmuz veya ağustos aylarında ancak şu seviyeye
getirilebilmişti : [383]
Piyade Mühimmatı
Sivri mermi 66.135 sandık
Beyzi mermi 5.039 sandık
Büyük çaplı mavzer mermisi 10.016 sandık
Martin mermisi 6.921 sandık
Tabanca mermisi 4.659 adet 16 sandık
Çeşitli silah cephanesi 70.375 adet 304 sandık
Topçu Mühimmatı
Çabuk ateşli sahra mermisi 49.306
Çabuk ateşli dağ mermisi 91.610
Adi dağ mermisi 5.901
Çanakkale Savaşı’nın durumu yıl sonlarına doğru belli olmuş, düş
man geri atılarak kıyılarda savunmaya geçme zorunda kalmıştı. Bu ara
da Almanya yolu da açılmakla yardım anlaşmasına göre silah ve mühim
mat gelmeye başlamıştı.
[382] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1066, Dos. 85, Pih. 3-5, 5-30, 15-3.
' Önce Genel Karargâh’ın durumunu takdir ederek aldığı cevapları

olumlu karşılayan 3 ncü Ordu Komutanı, çabuk ateşli dağ ve adi dağ
mermisine olan şiddetli ihtiyacmı dile getirmekten kendini alamamıştı.
Genel Karargâh’ta bu tarihlerde büyük çapta olmamakla beraber, teda
rik edebildiği oranda Ordu’nun isteklerini karşılamayı hedef alarak 1
Kânunuevvel 1331 (14 Aralık 1915) tarihinden geçerli olarak tertiplerini
sürdürmeye çalışmıştı. Böylece Ordu’nun 8 Kânunuevvel 1331 (21 Ara
lık 1915) tarihli bildirisinde 7.062 atım çabuk ateşli sahra, 18.019 atım
çabuk ateşli dağ, 8.880 atım adi sahra, 4.605 atım adi dağ ile, 15.031
sandık sivri, 1.659 sandık bÜ3dik çaplı mavzer mermisinin seyyar ordu
birliklerinde bulunduğunu duyuruyordu. Ayrıca menzil ambarlarında ise
16.695 atım çabuk ateşli sahra 6.129 atım çabuk ateşli dağ, 3.640 atım
adi sahra 8.179 atım adi dağ ile 46.434 sandık sivri ve 9.650 sandık bü
yük çaplı mavzer mermisinin olduğu anlaşılıyordu. Çabuk ateşli ve adi
dağ mermilerinde görülen azalmanm Van Gülü Müfrezesi’nin en son yap
tığı çarpışmada sarf edildiği de işaret ediliyordu. [384]
4 ncü Ordu Bölgesindeki Birlikler

Bu Ordu’nun harekâtını sürdüreceği bölgenin özelliği, bölgesel su ve
yiyecek ikmalinin hemen hemen olanaksızlığı iledir ki Kanal’a ayrüan kuv
vetler mahdut tutulmuş ve bu görüş içerisinde bütünleme düşünülmüştü.
Bu kesime II nci sınıf ikmal maddelerinin, ihtiyacı olan silahlann ter
tibi sırasında sözü edilen mühimmat ikmali daha çok Ordu emrindeki top
çunun güçlendirilmesi için yapılmıştı.
Ordu’nun 25 Eylül 1331 (8 Ekim 1915) tarihinde Genel Karargâh’a
gönderdiği kuvvesinde bütünleme sonucu elindeki topçu mühimmatı; [385]
Top Cinsi I>ane Şarapnel

Çabuk ateşli sahra topu mermisi 1.014 5.960
Mantelli top mermisi 6.732 16.277
6,5 ve 7,5 cm, lik adi dağ topu mermisi 9.959 4.584
Obüs topu mermisi 864 228
Ağır top mermisi 2.229 360
atım olarak gözüküyordu.
6 ncı Ordu Bölgesindeki Birlikler

Yılın savaşlarına katılan Irak ve Havalisi Komutanlığı da İngilizlerle
savaşarak zaman kazanma ve gerideki tahkimli mevzilerde kati sonuçlu
savaşlar vermek üzere geri çekilmekteydi. Emrinde ilk ağızda müşekkel
13 ncü Kolordu’nun 38 nci Tümeni ile, sonradan kurulan 18 nci Kolordu
birlikleri, gerek savaş zayiatı olarak ve gerekse kadro noksanı yönünden
geniş çapta V nci sınıf ikmal maddelerine muhtaçtı.
Bu durum (Harbiye Dairesi’ni Ordudonatım Başkanlığı’nm çeşitli ula
şım olanaklarından yararlanarak 1914 yılı sonlarından itibaren Haziran
1915 ortalanna kadar devamlı ikmal yapmaya yöneltmişti. Böylece bu dö
nemde:
2.500 sandık büyük çaplı mavzer mermisi,
2.6(X) sandık şinayder mermisi,
5.930 sandık sivri mermi,
200 sandık muaddel martin mermisi,
43 adet el bombası,
l.(KK) adet tüfekçiyef bombası,
2.0CK) adet büyük çaplı mavzer tüfeği ve
1.000 adet muaddel martin tüfeği gönderme zorunda kalmıştı.
Bu durumda, üstün düşman taarruzları karşısında, gerek savaşmada
ve gerekse bölge aşiretlerinin yağmacılığı yüzünden 1.480 sandık piyade,
2.621 atım mantelli sahra, 455 atım adi dağ, 198 atım muhasara top mer
misi sarf ederken, 120 sandık piyade mermisi ile, 500 atım mantelli, 150
atım muhasara top mermisi, bu arada II nci sınıf silah ve malzemesinden
2.864 adet büyük çaplı mavzerle 141 sandık küçük çaplı mavzer tüfeği,
bunlara ilaveten 166 adet büyük çaplı mavzer filintası ve 160 adet muad
del martin tüfeğini aşiretlere kaptırmıştı. [386]
1 nci ve 5 nci Kuvveyi seferiyelerin, 51 nci ve 52 nci Tümen adlarıyla
meydana getirdikleri 18 nci Kolordu ile güçlenen Irak Havalisi Komutan
lığı, Selmanpak mevzilerine yerleşirken bir yandan meydana gelen bu za
yiatı ikmale çalışmakta ve karşı taarruz için hazırlanmaktaydı. Başko
mutanlık Karargâhı’na gönderdiği şifreli telgraflarla, emrindeki birlikleri
destekleyen çabuk ateşli topların, top başına en azmdan 1.000, adi topların
ise 500’er atımın olmasını istemişti. Bu arada ikmalin merkezden yapıl-
[386] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 194, Dos. 820, Fih 2, 91.
masının geç ve güç olacağım da ileri sürerek, isteklerinin 3 ncü Ordu’nun

kendisine yakm tümenlerinden yapılmasmı, emrindeki 12 cm. likler için
gönderilecek 500 atımın ise İstanbul depolarından verilmesini de öneri
yordu.
Irak Havalisi Komutanlığı’nın bu yoldaki ihtiyacım bütünlemeye ça
lışan 5 nci Şube Müdürlüğü Pozantı üzerinden;
6.700 sandık küçük çaplı mavzer mermisini,
40.000 adet el bombasmı,
10.600 atım çabuk ateşli sahra mermisini,
4.600 atım mantelli mermisini,
1.500 sandık büyük çaph mavzer mermisini,
4.919 adet küçük çaph tüfeği.
Dörder toplu bir mantelli bataryasını,
500 atımıyla bir adet 12 cm. lik obüs bataryasını,
300 atımıyla birlikte iki adet 10,5 cm. lik uzun gemi topunu,
îki makineli tüfek bölüğünü,
51 nci Tümen için de 2.800 çabuk ateşli sahra, 52 nci Tümen için de
5.600 çabuk ateşli sahra ve 12 cm. lik topların bir kısım mermisini, iki ma
kineli tüfek ve üç toplu bir çabuk ateşli sahra bataryasını yola çıkarmıştı.
Ancak böyle bir idari ve lojistik destekledir ki. Irak Havalisi Komutanlığı,
karşısındaki güçlü düşmanı karşı taarruzlarla geri çekilmeye mecbur kıl
mış, savunmaya geçtiği Kutül Ammare’de de teslime mecbur kılmıştı. [387]
5 nci Ordu Bölgesindeki Birlikler

Rusların ağır basması ve Çörçil Kabinesi’nin aldığı kararla Çanakka*
leırde başlayan ve devam eden savaşlar bütün ağırlığı ile sürüyordu. Ça
nakkale, diğer cephelerden daha fazla önem taşımaktaydı. Çünkü Boğaz-
larm açılması, İstanbul’un düşmesi her dört cephedeki orduların ana iç
kaynaklarmm yok olmasına ve müttefiki bulunan Almanlarla beklenen
bağlantının tamamen kopmasına neden olacaktı.
13.6.1331 (26 Ağustos 1915) tarihmde Çanakkale Savaşlanndaki bü-
3Ük çatışmada 50.000 tahrip mermisinin sarf edildiği; Ordu’ya bu tarihe
kadar gönderilmiş bulunan 290.000 çabuk ateşli sahra mermisinden 25.000
nin, 80.000 çabuk ateşli dağ mermisinden de 65.000’nin kullanılmış olması
bu önemi kanıtlıyordu. Bu ve stratejik durumun gösterdiği hassasiyet ile
dir ki, 5 nci Ordu tüm ihtiyaç maddelerinde öncelik almıştı. [388J
[387] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 196, Dos. 827, Fih. 49, 74.
[388] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1066, Dos. 85, Fih. 3--5, 5-30^ 15-3.
Başkomutanlık durumunun ağırlığı nedeniyle elindeki olanaklan de

ğerlendirerek, Çanakkale’ye yönelik yapmakta olduğu destek sırasında,
Ordu’nun isteklerine cevap verirken istemiyerek devamlı surette tasarruf
edilmesini tavsiyeden geri kalamıyordu. [389]
Kanlı savaşların olduğu nisan ve mayıs aylarında, Ordu’ya gönderdiği
piyade ve topçu cephanesinin miktarını bildiği için, günlük sarfiyat hak
kında gelen raporlardan Ordu birliklerinin elinde kalanı bulabiliyordu.
Daha kaç muharebe gününe yeter mühimmatın bulunduğunu saptayarak,
bütünleme yapıncaya kadar birlikler arası muvazeneye gidilmesini emre
diyordu. [390]
Durum bu iken üç büyük devletin deniz ve kara ordusunun zorladığı
Çanakkale’de savaşan Türk kuvvetlerinden, saldırıların mutlaka durdu
rulması isteniyordu. Çünkü ülke bütünlüğünün korunmasının devam eden
savaşın kazamhnasma bağlı bulunduğu gerek Genel Karargâh ve gerekse
Ordu Komutanhğı’nca bilinen bir gerçekti. O nedenle 5 nci Ordu (Erkânı
Harbiye Reisi) Kurmay Başkam bulunan Kâzım (Orgeneral Kâzmı Orbay)
ve Ordu Komutanı (Liman von Sanders)’nın Başkomutanlığa yazdıkları
yazılarda, taarruz için ısrarla emir verilmiş bulunmasına rağmen, kesin
sonuç bu muharebelerde ölçülü bir sarfiyat yapılmasımn emredilemeyece-
ğinin Başkomutanlık’ça da takdir ve tasvip bujnnılacağmı duyurmaktan
kendilerini alamamışlardı. [391]
öyleki Ordu Komutanı 1 Temmuz 1331 (14 Temmuz 1915)’de Başko^
mutan Vekâleti’ne sunduğu bir yazıda “ülkenin cephane durumunun bu
Ordu’ya hizmet vermiş bir komutan olarak bildiğini, ancak geceli ve gün
düzlü ateş altında devamlı saldırılara göğüs geren bir kuvvete cephanemizi
kısıtlı sarf edin demenin bir sonuç vermeyeceğinin Başkomutanlık’ça da
malum olduğu cihetle, Ordu’nun görevinin Gelibolu Yarımadası’nda düş
manın deniz ve kara kuvvetlerinin ilerlemesine engel olmak olduğuna göre,
daha da fazla bir kısıtlamaya gidilemeyeceğinin takdirini yüce makama
bıraktığını” üzülerek dile getirmekten kendini alamamıştır. [392]
Bütün bu acı hakikatlerledir ki Genel Komutanlığın idari ve lojistik
teşkil ve tesisleri, geceli ve gündüzlü çalışmalanyla 5 nci Ordu’nun bütün-
[390] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1172, Dos. 189, Fih, 3-10.
. [391] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1107, Dos. 217, Fih. 7.
I [392] ATAŞE Arşivi; No. 1/5 Kis. 1065, Dos. 78, Fih. 2.
lenmesine geçmiş, 25 Teşrinisani 1331 (8 Aralık 1915) ’de savaştaki sarfi

yatı ve elden çıkanlan hariç, mühimmatını aşağıdaki seviyeye ulaştır
mıştı. [393]
AnafartaJar Grubu’nda Güney Grubu^nda

12.168 sandık piyade mermisi 10.730 sandık piyade mermisi
14.889 atun çabuk ateşli sahra 12.467 atım çabuk ateşli sahra
mermisi mermisi
2.974 atım çabuk ateşli dağ 1.210 atım çabuk ateşli dağ
mermisi > mermisi i
3.153 atım adi dağ mermisi 3.366 atım adi dağ mermisi
18.084 atım el bombası 10.135 atım el bombası
Saros Grubu’nda
7.750 sandık piyade mermisi
4.617 atım çabıık ateşli sahra mermisi
11.453 adet el bombası
Kuzey Grubu’nda Asya Grubu’nda

6.035 sandık piyade mermisi 6.837 sandık piyade mermisi
9.755 atun çabuk ateşli sahra 9.834 atım çabuk ateşli sahra
mermisi mermisi
7.777 atım çabuk ateşli dağ mermisi 2.212 atım çabuk ateşli dağ mermisi
2.168 atım adi dağ mermisi 2.203 atım adi dağ mermisi
2.124 atım mantelli mermisi 5.189 atım mantelli mermisi
6.013 adet el bombası 9.187 adet el bombası
Menzilde
11.840 sandık piyade mermisi
19.134 atım çabuk ateşU sahra mermisi
3.784 atun çabuk ateşU dağ mermisi
8.367 atım adi dağ mermisi
521 atım mantelli mermisi
31.951 adet el bombası
vardı.

Genel Komutanlık’ça yapılması düşünülen bütünlemede Ordu’nun her
tümeni için üç piyade cephane koluna ve Ordu’ya ayrılan sahra ve bir dağ
cephane kolunun dolu olarak bulundurulması öngörülmüştü.
Aynca Ordu’ya verilen üç 12 santimetrelik obüs bataryasma da iki
kolun eklenmesi emredilmişti ki bu obüsler için 600 atım verilecekti. Ay
rıca Ordu’nun menzilinde 15.8.1331 (28 Ekim 1915) tarihinde 4.500 san
dıkta piyade cephanesi bulunacaktı, [394]
Alınan ve uygulamaya geçilen bu Başkomutanlık karannı izleyen gün
lerde yine Komutanlık’ça, Ordu elindeki çabuk ateşli sahra toplan için
top başına 350, çabuk ateşli dağ toplanna 370 ve 15’lik obüs toplanna da
120 atım ka:bul edildiğinden tedariki yoluna gidilmişti. [395]
Bu koşullar içerisinde yıl ortalarına doğru Ordu’nun emrindeki 2 nci
ve 5 nci Kolordulann piyade cephanesi olarak 7.167 sandık mermisi vardı,
thtiyacmm 2.489 sandık olduğu, el bombası olarak da kadronun 22.176
adet olmasına karşılık daha 5.759 adede ihtiyacı bulunduğu, top mühim
matı olarakda, sahra topları için 5.038 atım şarapnel, 2.142 atım dane, dağ
topları için 2.100 şarapnel, 628 dane bulunduğu kadrosuna göre sahralar
için 20.018 atım şarapnel, 6.210 atım dane, dağ toplan için ise, 3.726 adet
şarapnel ve 1.314 atım daneye ihtiyacı vardı. [396]

1 nci Ordu’nun diğer harekât alanlarına yapageldiği yardımlar nede
niyle yılın sonuna doğru (1.9.1331) 14 Kasım 1915’de elindeki mühimmat:
Hafif Silah Cephanesi (Adet)

12.022.529 sivri uçlu mavzer mermisi
54.074 büyük çaplı martin mermisi
27.956 vinçester mermisi
1.147.343 şinayder mermisi
813.824 gra mermisi
20.281 tabanca mermisi
[395] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1065, Dos. 80, Pih. 1-28.
' Ağır Silah Cephanesi

854 12 cm. lik sahra top mermisi
8.606 8,2 cm. lik majıtelli dane
8.322 8,2 cm. lik mantelli şarapnel
957 1,5 cm. lik şarapnel
424 7,5 cm. lik çabuk ateşli sahra danesi
1.272 7,5 cm. lik şarapnel
566 7,5 cm. lik tahrip danesi
595 3,7 cm. lik hoçkins
adet olarak gözüküyordu. [397]
Bu yıl harekât bölgelerine yapılan II nci sınıf silah ve V nci smıf mü
himmat, bölüm sonundaki cetvellerde gösterilmiştir.
(3) n nci Sınıf Muhabere İkmal Maddelerinin Tedarik ve Dağıtımı

Ordu birliklerinin sevk ve idaresinde önemli yeri bulunan muhabere
nin gerçekleştirilmesi, günün olanaklarına göre yeterli bir kadronun sap
tanmasını gerektirmişti. Kabul edilen şekle göre, kolordularda bulunması
gereken telefon sayısının (tümen ve alaylar dahil) 62, kablosunun ise
124.000 metre olması düşünülmüştü.
O tarihte yurt içinde. Posta Telgraf Nezareti (Bakanlığı) fabrikala-
nnda, imalâtı Harbiye (Ordudonatım fabrikaları)’de. Maarif Nezareti
(Milli Eğitim Bakanlığı) işyerlerinde ve özel teşebbüslerde, telgraf makine
leri olsun, yedek parçalarıyla telefon santrallan, 1,5 mm. çapında kablo,
porselen, izalatör, kuru ve löklanşe pilleri gibi muhabere malzemesi yapı
lıyordu. Birliklerin ihtiyaçları yürürlükteki kadrolara uyularak sağlam-
yordu. [398]
r
Doğu ve batı harekât alanlarında başlamış bulunan savaşlann orta
ya koyduğu, özellikle silah ve mühimmat yanında muhabereyi sağlayacak
kablo istekleri, hemen her ordudan gelmekteydi. Görevli Muhabere ve Mu
vasala Genel Müfettişliği, yukanda belirtilen kaynaklara ek Ordudonatım
fabrikalanndaki faaliyeti artırmak zorunda kalmış ve kablo yapımına hız
vermişti. [399]
Bir yandan da yurt dışından alımına geçilmişti. Almanya’ya yapılan
geniş çaptaki siparişler içerisinde çeşitli muhabere malzemesi yanında 9
ATAŞE Arşivi; No. I/5’ Kis. 1964, Dos. 305, Fih. Defter.
adet de telsiz telgraf merkezi bulunuyordu. Böyle bir merkezin işletilmesi

ve uygulanacak kadronun oluşturulması için daireler arası koordine yapıla-
gelmiş, personelinin eğitimi ele alınmıştı. [400]
Budapeşte Erikson Fabrikası’na 6 Kânunuevvel 330 (19 Aralık 1914)
tarihinde yapılmış olan 800 adet sahra telefonu siparişinin 560 adedinin
şevke hazır duruma geldiği öğrenilmekle, ilgili Harbiye Dairesi, öncelikle
muayenelerinin yapılarak yurda getirilmesi için Muhabere ve Muvasala
Genel Müfettişliği’ne gereken talimatı verdi. [401]
1915 yılı sonlarına doğru Döylece yurt dışmdan gelmiş bulunan sant
ral ve kabloların dağıtımına geçildi ve öncelik almış bulunan 1 nci, 2 nci ve
5 nci ordularm telgraf bölüklerinin ihtiyaçları için:
1 nci, 2 nci ve 4 ncü Kolordu dahil 1 nci Ordu’ya, 332 makara kablo,
24 telefon, 10 santral,
2 nci Ordu ve kolordularma;
168 makara kablo, 56 telefon, 12 adet
santral.
5 nci Ordu’ya, 400 makara kablo, 90 adet telefon,
1 nci Depo Telgraf Bölüğü’ne de 6 adet telefon tertip edildi. 56 adet
makara kablo artmıştı. Bunlar da 3 ncü Ordu’ya bırakıldı. [402]
Çeşitli kaynaklardan elde edilen muhabere malzemesinden 1 nci Or
du’ya Harbiye Dairesi’nin gönderdiklerine ek olarak,
60 adet manyetolu telefon,
10 kilo mücerrit tel,
10.000 adet kopya kâğıdı,
4.000 adet zarf,
100 adet erikson pili,
200 adet kuru pil,
50 adet mükemmel löklanşe pili,
10 adet katranlı şerit 29 Ağustos 1915’te tertip edilmiş ve
Muhabere Muvasala Genel Müfettişliği’nce gönderilmişti. [403]
1 nci Ordu’nun bölgesinde Kandilli, Ereğli, Şile bölgelerinde bulunan
birliklerin Zonguldak ile bağlantılarının yapılması gerekiyordu. Ordu
Komutanlığı bu maksat için Başkomutanlık’tan 1,5 mm. çapında 500 kilo
bakır tel ile 1.000 adet direkle birlikte izalatör ve santral istemişti.
[400] ATAŞE Arşivi; No.1/65, Kis. 1989, Dos. 57, Fih. 26.
^ [402] ATAŞE Arşivi; No. 1/31, Kis. 1515, Dos. 21, Fih. 8.
■ [403] ATAŞE Arşivi; No. 1/31, Kis. 1514, Dos. 17, Fih. 4-26.
Kıyı savunması da bu Ordu bölgesinde yer almaktaydı. O nedenle Ge

nel Karargâh Ordu’nun isteklerini karşılamak üzere elinde bulunan yirmi
lik bir santralm tertibini yaptı. [404]
Ellilik bir santral da İzmir yöresinde kurulmakta olan telefon şebeke
sinin ihtiyacına gönderilmişti. [405]
2 nci Ordu’nun istekleri daha çok telefon, santral ve kablo üzerinde
toplanıyordu. Çaresiz, ele geçenler, öncelik taşıyan birlikler sırasına göre
tertip görüyordu.
Öyleki, o tarihte Alman Büyükelçiliği’nde bulunan yedi kangaldan
oluşan kablonun dahi değeri vardı. Bu kablolar alınarak 2 nci Ordu’ya
gönderildi.
Ordu Karargâhı’nda biri 32’lik diğeri 9’luk iki santral olmasına rağ
men yeterli değildi. Gerekli bağlantıların yapılması için 50’lik bir adet
santralm gönderilmesine çahşılıyordu.
Bu arada Çatalca’daki Muhabere Bölüğü’ne 2.000 kilo izole edilmiş
tel ile 2.000 kilo çıplak tel ve 60 kuru pil ile 20 adet manyetolu telefon da
gönderilmişti. 14 Kânunuevvel 1331 (27 Aralık 1915)’de de gönderilen 2.000
fincanla bu Ordu’nım da ihtiyacı kısmen de olsun ikmal edümiş olu-
• yordu. [406]
— 3 ncü Ordu’nun muhabere malzemesi ihtiyacı hemen hemen diğer
ordular gibiydi. Yıl içerisinde iiğer ordulara oranla oldukça fazla destek
sağlamıştı. Özellikle 9 ncu 10 ncu ve 11 nci kolorduların telgraf bölükleri
için tertip edilen 384 kilometre kablo ile 8 adet santral bol miktarda lastik
boru yıl sonuna doğru gönderilmişti. Bununla beraber 1.000 adet cam iza-
latör, 500 porselen fincan, 200 kuru pil ve 500 sahra lambası, 200 löklanşe
pili, 150 km. kablo verümişti.
Bu Ordu’nun Telgraf Bölüğü asma hat takımının güçlendirilmesi ge
reğini duyan Harbiye Dairesi, Ulukışla’da açtığı aktarma ambarından 15
kalem muhabere malzemesi yedek parçalanyla sarfı mümkün diğer mad
delerini Ordu emrine bırakıyordu. [407]
Ocak ayı sonlarma doğru da iki telsiz telgraf merkezi, eğitilmiş per
soneli ile birlikte bu Ordu için göndermeye hazırlanmış ve Ordu’dan nere
ye gönderilmesi sorulmuştu. [408]
[404] ATAŞE Arşivi; No. 1/31, Kis, 1515, Dos. 21, Pih. 14-1.
[406] ATAŞE Arşivi; No. 1/31, Kis. 1532, Dos. 70, Fih. 6--20, 12-5, 12-6, 12-44,
12-33, 12-45. ’
[407] ATAŞE Arşivi; No. 1/31, Kis. 1528, Dos. 59, Pih. 1-34, 1-35, 1-56.
— 4 ncü Ordu’ya yapılan tertipler ise şöyleydi:

250 adet büyük lastik boru,
500 adet küçük lastik boru,
250 adet pirinç irtibat silindiri,
14 adet voltmetre,
200 adet löklanşe püi,
200 adet sahra pili,
1 adet mors makinesi,
250 adet erikson pili verilmişti. [409]
— 5 nci Ordu’yu teşkil eden birliklerin muhabere malzeme kadrola-
rınm bütünlenmesi Temmuz 1915’den itibaren devam edegelmiştir. (Har
biye Dairesi ile. Muhabere ve Muvasala Dairesi’nin Genel Müfettişliği’nin)
işbirliği içerisinde, gerek yurt içi yapımlarmdan ve gerekse Almanya’dan
siparişlerle elde edilenlerden ikmale çahşılmıştı. Zaman zaman tertiplenen
muhabere malzemesinin cins ve miktarları: [410] ,
277 adet telefon
3.096 kilogram galvanizli tel
700 adet tecrit maddesi
137 adet katranh şerit
4.980 adet telgraf direği
4.000 adet fincan
17 adet santral
10 adet palanga takımı
20 adet kurbacık
60 adet çeşitli büyüklükte burgu
20 adet küskü
20 adet keçe
100 kilometre bağ teli
20 adet kürek
20 adet kazma
6 adet merdiven
175 adet löklanşe pili
[409] ATAŞE Arşivi; No. 1/31, Kis. 1514, Dos. 17, Fih. 5-28. ,
[410] ATAŞE Arşivi; No. 1/31, Kis. 1514, Dos. 17, Fih. 3-10, 3-11, 3-12, 3-14, 3-26,
3-29, 3-53, 3-85. ’
139 kilometre sahra kablosu

2.000 metre ara kablo
12 adet kazma
47.100 kilogram bakır tel
145.000 kilgram demir tel
125 adet kuru pil
560 kilogram bronz
2 adet numaratör
4 adet erikson
olarak belgeleniyordu. [411]
— 6 ncı Ordu için yalnız 20 kilometre kablonun Muhabere ve Muva
sala Genel Müfettişliği’nce tertip ve gönderilmesi için Harbiye Dairesi’nden
1 Kanunusani 1331 (14 Ocak 1915) tarihli emir çıkmıştı. [412]
(4) II nci Sınıf İstihkâm İkmal Maddelerinin Tedarik ve Dağıtımı

Bir evvelki bölümde istihkâm sınıfına ait kuruluş ve malzeme seferi
kadroları o günkü imkânlara göre saptanmış ve ilgili 12 nci Şube (İstihkâm
Müfettişliği’nce) Kafkas, Sina ve Irak cephelerinde savaş hazırlıklarına
, girişen orduların eksikliklerinin bütünlenmesine başlamıştı.
1915 yıh hemen her dört cephede savaş ağırhğını hissettirmesiyledir
ki düşman saldırılannm durdurulması için Ordu ve müstahkem mevki bir
liklerinin savunmasının güçlendirilmesinde kullanılacak istihkâm malze
mesi aranır en güçlü bir silah olmuştur. Dolayısıyla yurt içi imkânlarından
faydalanılarak savunulan mevzilerin güçlendirilmesinde kum torbalan te
darikine geçilmiş, temmuz ayı içerisinde 150 bin kadannı illerden tedarik
edprek, Ordudonatım Başkanlığı (Harbiye Dairesi) 6 ncı İstihkâm Şube-
si’nce birliklere gönderilmesine başlanmıştı. [413]
İhtiyaçların karşılanması, bu sınıf maddelerin özelliğine göre değişik
ellerden yapüageliyordu. Karışıklığı önlemek isteyen Genel Kararâh is
tihkâm birlikleri ve müstahkem mevki istihkâm birliklerinin bu kabil işle
riyle uğraşan Genel Müfettişliği kaldırdı. Tüm faaliyetler 12 nci Şube’ye
verildi. [414]
ATAŞE Arşivi; No. 1/31, Kis. 1532, Dos. 70, Fih. 6-15, 620.’
ATAŞE Arşivi; No.1/31, Kis. 1527, Dos. 55, Fih. 1-111.
[412] ATAŞE Arşivi; No.1/31, Kis. 1528, Dos. 59,’ Fih. 1-27.
[413] ATAŞE Arşivi ;No. 1/12, Kis. 1385, Dos. 4, Fih. 1--1.
Silah ve mühimmatta olduğu gibi, müttefiklerin yardunı bu tarihler

de henüz başlamadığından 12 nci Şube, tedarikini kendi yurt içi imkânla
rına dayamak zorunda idi. İstanbul’daki Piri Paşa Ambarı’nda stok edil
miş bu tür malzemelerden faydalanmaktaydı. [415]
Harbiye Dairesi İstihkâm Şubesi, Almanya’ya yıl sonuna doğru 1.000
adet tenvir (aydınlatma) tabancası siparişi yapmıştı.
Parti parti gelen bu tabancalar, öncelik taşıyan birliklere sırasıyla, 50
adedi 5.000 fişeği ile 5 nci Ordu’ya, 20 adedi 2.000 fişeği ile 1 nci Kolordu’
ya, 25 adedi 2.500 fişeği ile İstanbul Grubu Komutanlığı’na, 40 adedi 8.000
fişeği ile 3 ncü Ordu’ya, 30 adedi 6.000 fişeği üe 4 ncü Ordu’ya ve 30 adedi
keza 6.000 fişeği ile 6 ncı Ordu’ya dağıtıldı.
Az sonra 1 nci Ordu tümenlerinde kullanılmak üzere de 25 adet ten
vir tabancasıyla 2.500 fişeği Piri Paşa İstihkâm Ambarı’ndan yollan
mıştı. [416]
Önceleri de belirtildiği üzere, düşman saldırılannm karış karış savu
nularak yok edilmesinde kum torbası, 4 ncü ve 5 nci ordular için büyük
bir ihtiyaç haline geldi.
Bu görüş altında 4 ncü Ordu’3’a gönderilmesi kararlaştırılan çok sayı
daki kum torbasına karşılık, ilk parti 10.000 adedinin Piri Paşa İstihkâm
Ambarı’ndan tertibi yapılmıştı.
Çanakkale’den de geldikçe gönderileceklerin kısa zamanda ulaştırıla
cağı bildiriliyordu.
Alman Ataşemiüteri aracılığıyla da bir mUyon kum torbasmın, elli ton
luk tel örgüsü üe birlikte siparişi yapılmıştı. Geldiğinde bunlarda 4 ncü
Ordu’ya gönderilecekti.
Ordu’ya durmadan istihkâm malzemesi ikmali yapıldı. Örneğin Şubat
1331 (1915) tarihinde 9.000 kilo ağırlığında 350 kangal dikenli tel de gön
derildi.
Yıl sonlarma doğru da 235 balya ve 11.750 kilo ağırhğmda 43.308 adet
kum torbası, üçüncü posta olarak da 67.300 adet kum torbası verilmişti.
İstihkâm malzemesi akımı sürdürüldü. Genel Karargâh elde ettikçe
4 ncü Ordu’yu desteklemeye devam etti. Bu kez 27 Şubat 1331 tarihinde
111 balya, 55.850 kilo ağırhğmda 25.580 adet kum torbası ve sene sonun
da 100 balya, 3.000 kilo ağırhğmda 250.000 adet kum torbasının istihkâm
şubesince gönderildiği birliğe duyurulmuştu. [417]
[415] ATAŞE Arşivi;No. 1/12, Kis. 1385, Dos. 4^ Fih. 5-6.

[416] ATAŞE Arşivi; No. 1/101, Kis. 2164, Dos.’ 35, Fih. 4-15, 4-20, 4-21.
^ [417] ATAŞE Arşivi; No. 1/101, Kis. 2168, Dos. 54, Fih. 1-1, 1-2, 1-3, 1-16, 1-22,
■ 1-23, 1-27 ve 1-30. ’
5 nci Ordu’ya, zaman zaman yapılan tertiplerle, 234.089 adet kum

torbası, 35.674 adet dikenli tel kazığı, 39.911 kangal dikenli tel, 4.220 kan
gal bağ teli, 2.439 sandık çivi, 65 adet saplı balyoz, 17.746 adet saplı kü
rek, 14.778 adet saplı kazma, 50 adet çekiç, 478 adet balta, 230 adet tel
makası, 40 adet güderi eldiven, 120 adet bıçkı, 114 adet destere eğesi, 7
adet marangoz takımı, 7 adet demirci takımı, 90 adet çapraz, 13 vagon di
kenli tel, 170 adet kollu bıçkı, 2 adet hızar, 43 sandık lağımcı takımı, 5.000
adet göteberka fitili, 600 adet keser, 450 adet testere, 60 adet kerpeten,
500 sandık dinamit lokumu, 1 adet taş burgu takımı, 3 adet kuyu burgu
takımı, 50 adet tenvir tabancası, 5.000 adet tenvir fişeği.
28 Nisan 1331 (11 Mayıs 1915) tarihinden itibaren yıl sonuna kadar
Piri Paşa İstihkâm Deposu’ndan ve diğer olanaklardan yararlanarak gön
derilmiş, Ordu’nun savunması güçlendirilmiştir. [418]
— 3 ncü Ordu’ya da; Ocak 1331 (1915) başlarında 40 tenvir taban
cası ve 5.000 fişeğinden başka 300 m. göteberka filiti, 400 metre göteberka
teli, 150 adet çabuk ateşli fitil, 200 adet elektrik şöminesi, 500 adet müsa
deme fünyesi, 1.000 adet tahrip kalıbı, 5 adet tahrip çantası, 5 adet nakil
muayene aleti ve 5 adet ateşleme makinesi gönderilmiştir. [419]
— 6 ncı Ordu’ya; Başkomutanhğm ivedihkle şevkini emrettiği 185
balya 9.250 kilo ağırlığında, 50.000 adet kum torbası hazırlanmış ve ilgi
lilere bildirilmişti.
Tertipleri yapan Ordudonatım Başkanlığı (Harbiye Dairesi) 6 ncı
istihkâm Şubesi, durumu değerlendirerek elindeki olanakları kullanıyor
ve böylece Ordu’nun savunmasını güçlendiriyordu. 6 ncı Ordu bu arada su
boşaltma tulumbası da istemiş, 30 adet bulunarak gönderilmiştir.
¥■
Ordu’nun İstanbul’daki irtibat subayı Menzil Şubesi Müdürlüğü, İs
tihkâm Dairesi Ordu’ya tertip ettiği 231 balya, 11.550 kilo ağırhğmdaki
40.000 adet kum torbasını bir evvelki tertiplerle birlikte teslim alarak gön
derilmesini sağlamıştı.
6 ncı Ordu’nun tenvir tabanca ve fişek isteği durum gereği devam edi
yordu. Bu kez 100 tenvir tabancasıyla 10.000 fişeğin de ek olarak ikmali
cihetine gidilmesi bu smıf ikmal maddesinin de diğerleri gibi bütünlenme
sine çalışılmıştı. [420]
ATAŞE Arşivi; No. 1/101, Kis. 2163, Dos. 28^ Fih. 2-4, 2-15.
to
Çfj
IS3-
-i
c-
w
uı
>
a
E'
w
c:
<
<
w
-3
r*
w
W
►-3
>
M
S'

2 nci Ordu; doğu ve güneydoğu harekât alanlarında gerek Ruslar ve
gerekse İngilizlerle muharebelerini sürdürüyordu. Bu cephelere kaydırılan
kuvvetler içerisinde 2 nci Ordu’nun yeni baştan bir menzile sahip olması
gerekiyordu. O yüzden Halep’te kurulan menzil müfettişliği kesiminde de
sözü edildiği üzere, kaynağının yetersizliği yüzünden Genel Merkezin des
teğine muhtaçtı. O nedenle, muharebesini zaferle bitiren 5 nci Ordu’nun
emrindeki yük oto kolunu mevcut tüm işletme ve gereciyle ivedilikle Ha-
îep’e göndermekle ordunun çevresinden elde edemediği bu tür nakil ara
cını sağlamış olacaktı.
Emrin alındığı dönemde 5 nci Ordu’dan bir kısım birlikler, doğu
harekât bölgesine kuruluş değiştirmek üzere hareket halinde oldukların
dan, nakliyatın sonu alınıncaya kadar kolun gönderilmesinin geciktiril
mesine izin verilmesi istenmişse de, 5 nci Ordu’nun bu isteği Genel Ka-
raragâh’oa uygun bulunmamış, başka araçlarla bu orduya yardım edil
mişti. [429]
— 3 ncü Ordu; her ne kadar gerek denizden ve gerekse karadan
yapılmakta olan ikmalinin sağlanması için menzil şebekesini kurmuş, ola
nakları ölçüsünde işletegelmiş ise de, geri çekilme sırasında verdiği za
yiat ve kaynaklarmm azalması her gün yapılmakta olan tonlarla mühim
mat, erzak, araç ve gerecin ulaşımını güçleştirmişti. Genel Karargâh il
gili daireleri, Ordu’nun bu durumunu görerek tedarik ettiği çeşitli tip
otoları, gerek bu tür nakliyatta ve gerekse hasta ve yaralı taşımada kul
lanmak üzere tertibini yapmaya geçmişti.
Bu nedenle 27 Kânunusani 1331 (9 Şubat 1916) tarihinde 12 sıhhi
ye otosunu 3 ncü Ordu emrine Ulukışla’ya gönderilmek üzere Üsküdar’
da toplatmış, 3 subay ve 34 erden kurulu kolun şevki için Anadolu As
keri Komiserliği’ne talimatını vermişti. [430]
Bu göndermeyi izleyen tarihlerde, 1 subay ve 14 erle, 7 sıhhiye oto
mobili,
13 Şubat 1331 (26 Şubat 1915) tarihinde 12 adet yük otosu,
22 Şubat 1331 (7 Mart 1916) tarihinde 2 adet yük otosu ve bir re-
mork gönderildi. [431]
[431] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis. 648, Dos. 250, Fih. 1-38, 1-106 ve
ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis. 648, Dos, 250, Fih. 1-227.
Başkomutanlık Genelkurmay Başkanlığı, yukarıdaki tertiplere ek

Toroslarda görev yapan oto kollarından bir kısmını da 3 ncü Ordu em
rine bırakıyordu. Yalnız bunlar şoförsüz olarak teslim edileceğinden, 4
ncü Şube bu araçlar için Türk şoförlerini Ulukışla’da zamanında bu
lundurmuştu. [432]
Toros nakliyatından 3 ncü Ordu’ya oto kolunun bırakılmasının ne
deni o tarihlerde Niş’den 151 No.lu bir oto kolu (70 erli ve 24 araçlı)
yirmi dört vagon içersinde İstanbul’a gelmiş, indirilmeden vagonlarıyla
Haydarpaşa’ya geçirilerek Pozantı’ya gönderilmişti. [433]
— 4 ncü Ordu emrinde savaşa katılan oto kolu, kuruluşundaki bü
tün personeli silah, araç ve gereci ile Almanya’dan gelmiş olan Asya kolu
idi. Bu birliğin gücünü artırmak üzere o tarihte yurda bir oto kolu gel
miş bulunuyordu. Başkomutanlık Genelkurmay Başkanlığı, lüzum üzeri
ne her iki kolu Toros nakliyatına vermek mecburiyetinde kalmıştı. Yal
nız bağımsız bir takım aynlarak 4 ncü Ordu emrinde görev yapıyor
du. [434]
(6) n nci Suuf Uçak ve Avadanlık Tedarik ve Dağıtımı

1915 yılı başlarında uçak teknik personeli konusunda Prusya ile bir
anlaşma yapıldı. Zamanın hükümetini temsil eden Berlin sefiri ile Prusya
ordusu uçak müfettişliği temsilcisi arasında yapılan anlaşmaya göre, im
za tarihinden geçerü olarak savaş sonuna kadar, Prusya, Türk ordusu
nun pilot ve makinist ihtiyacını karşıladı. [435]
1915 Nisam’nda da Harbiye Dairesi Muhabere ve Posta İşleri Muva
sala Şubesi’nin bir belgesine göre, 8.000 Türk lirası karşılığı 4 uçak Bul
garistan’a, 12.000 Türk lirası karşılığı 6 uçak Avusturya’ya ve 24.000
Türk lirası karşılığı 12 adet uçakta Almanya’ya sipariş edilmişti.
Bu yılın ortalarında Çanakkale’de 5 nci Ordu emrinde 6’sı hizmet,
2’si savaş uçağı olarak 8 uçak,
Ki3u Müfettişliği emrinde 2 deniz uçağı,
İstanbul’da biri deniz, bir diğeri savaş ve beş adedi de onarımda
olmak üzere 7 uçak,
4 ncü Ordu’da, biri Şam’da onarımda diğeri kullanılmayacak durum
da 2 uçak olmak üzere, 19 uçak ordu kuruluşlarına girmiş oluyordu. [436]
[434] ATAŞE Arşivi; No. 1/4, Kis. 1010, Dos. 35,’Fih. 35.
[436] ATAŞE Arşivi; No. —, Kis. 184, Dos. 786/A, Fih. 1-3.
2.8.1331 (15.8.1915) tarihinde de Boğazlar Genel Komutanlığı em

rinde görev almak üzere Alman Deniz Kuvvetleri’nden üçü 150 beygir
ve ikisi 100 beygir gücünde 5 deniz uçağı gönderiliyordu. Demiryoluyla
gelecek uçakların düşünülen istasyona indirilmesi ve teslim alınması, için
ilgililer Boğazlar Komutanlığı’nca görevlendirilmiş ve uyarılmıştı. [437]
Ordu da, böylece Hava Kuvvetleri belirgin bir duruma girerek hiz
met görmeye yönelince Genel Karargâh’a bağlanmış olan 13 ncü Şube
Umuru Havaiye (Hava Kuvvetleri) Şubesi olarak görev yapmaya baş
ladı.
Bu devrede Trakya cihetinde, Gelibolu’da iki, Keşan, Uzunköprü ve
Ayastefanos (Yeşilköy) ’de birer olmak üzere uçak meydanlan vardı. [438]
Muhabere ve Muvasala Müfettişi Umumiliği’ne (Muhabere ve Ulaş
tırma Dairesi) 6 ncı Ordu’ya bağlanmak üzere bir de uçak bölüğünün
ivedilikle kurulması, Başkomutanlık’ça emredilmişti. [439]
Bağdat’ta bulunan 6 ncı Ordu Komutanlığı emrine, yıl sonlarma
doğru 4 uçaktan kurulu bir ekip, trenle Irak’a gönderildi. [440]
1915’de her dört harekât bölgesinde şiddetini artıran savaşların
havadan gözetlenmesi bakımından emir, komuta ve menzil hizmetleri
doğruca Umuru Havaiye Müfettişliği’ne, barındırma, yedirilme ve inziba
ti işlemleri, kuruldukları yerlerdeki kolordu komutanlıklarına bağlı ola
rak, İzmir, Adana, Konya, Ankara, Bursa, Sinop, Gelibolu, Edirne, Van,
Beyrut, Şam, Bağdat ve Kudüs’te birer Hava Rasat Merkezi (Hava Gö
zetleme Postası) açıldı.
Bir Hava Gözetleme Postasında; [441]
1 Subay
1 Er
1 Hizmet eri
1 Nakliye arabası
1 Binek hayvanı
2 Koşum hayvanı bulunacaktı.
.[440] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 196, Dos. 827, Fih. 61.
|[441] ATAŞE Arşivi; No. 1/12, Kis. 1389, Dos. 3, Fih. 19.
Umuru Havaiye’nin Ordu Dairesi’ne ilettiği bir bildiriye göre 1915

sonunda; Çanakkale’de iki, Uzunköprü’de bir, Keşan’da bir ve Adana’da
bir olmak üzere beş yerli, Irak’ta bir, Kafkasya’da bir olmak üzere ve iki
gezici toplam yedi adet görev yapar uçak bölüğü mevcuttu. Bunlann dı-
şmdan ikmal edilmekte olan 2 nci Ordu’nun 5 No. lu Uçak Bölüğü ile, ilk
ağızda teşkil edilecek Boğaziçi Uçak Bölüğü’nü de hesaba katarsak dokuz
bölüğün görev yapar durumda hizmette olduğu biliniyordu. [442]
Yıl sonunda güney harekât bölgesinde görev yapmakta olan. Alman
ve Avusturya personel ve silahlarmdan kurulu paşa birliği adına 300 No. lu
paşa uçak ekibi 28.12.1331 (10.1.1916)’da Haydarpaşa’dan hareket ettiril
mişti. Karargâh 3 ncü Şube’ce yollaması düzenlenen ekip içersinde 7 su
bay, 41 er, 3 yük otosu ve 45 ton eşya ile 3 adet uçak bulunuyordu. [443]
1916 başlannda Uçak Okulu ambar ve depolannda uçakların kulla
nıldığı :
— 10 kiloluk bombalar (Her bir sandıkta 8 bomba hesabıyla 219 san
dıkta 1.172 bomba)
— Aynca 9 sandıkta 450 adet tapası,
— Bomba ambarmda da 11 sandıkta 51.250 adet ok bulunuyordu.
Anlaşıldığına göre adı g^çen oklar bir kısım uçaklarda personele karşı sa
vaş silahı olarak kullanılıyordu [444]
(7) in ncü Sınıf Akaryakıt İkmal ve Dağıtımı

Oto ikmali ve tedariki konusunda değinUdiği üzere, Türk ordusu sa
vaşa hazırlanırken Başkomutanlık Karargâhı ve Ordu komutanlıklarının
ellerinde bulunan otolarla yeniden verilmesi tasarlanan binek ve yük oto
ları için gereken benzin ve yağ üe yedek oto parçalarının geriden destek
lenmesi istenilmiş ve yük otolanndan iki benzin kolunun kurulması karar-
laştınlmıştı. O zamanki teşkilata göre. Vesaiti Muhabere ve Muvasala Mü
fettişi Umumiliği (Muhabere ve Ulaştırma Araçları Genel Müfettişliği)’ne
görev verilmişti. Levazımı Umumiye Reisliği (Levazım Dairesi Başkan
lığı) ile işbirliği yapması da emredilmişti. Bütünleme daha çok doğu ve
doğugüney harekât alanlanna yönelik olduğundan desteklenecek kollar
bu ordularda bulunuyordu. [445]
[442] ATAŞE Arşivi; No.1/65, Kis. 1904, Dos. 100, Fih. 1-5.
[445] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 64, Dos. 321, Fih. 13-<2.
1914 yılının ortalarına doğru bu Ordu birliklerinde bulunan binek ve

yük otoları bilindiği halde, akaryakıt üzerinde tedarik ve dağıtıma esas
bir işaret yoktu. Her bir araç için ne miktar yakıtm birlik yanında ve ne
miktannın diğer kademelerde, bulunacağının saptanmamış olduğu anla
şılıyordu.
Durum bu iken 8 Kânunusani 1330 (21 Ocak 1915) tarihinde 4 ncü
Ordu’ya 34.000 kilo benzin gönderilmesi Karargâh 3 ncü Şube’ce sağlan
mıştı.
10 Kânunusani 1330 (23 Ocak 1915) tarihinde de Eskişehir’den Şam’a
gönderilecek 1.360 kilo benzin için vagon tedariki emri ilgililere ulaştınl-
mıştı. [446]
21 Şubat 1330 (6 Mart 1915)’da Irak ve Havalisi Komutanlığı’na gön
derilmek üzere Eskişehir’de bulunduğu anlaşılan akaryakıt deposundan
200 sandık benzin (bir sandığın kapsamının ne olduğu bilinmemekte) ile
İstanbul’dan bir fıçı vakum, bir fıçı konstans yağmm yollanma hazırlığı
yapılıyordu. [447]
Menzil Müfettişliği’nin bir duyurusuna göre ise Sirkeci’den hareket
edecek bir trenle 180 sandık benzinin, bir fıçı volkan yağmm ve bir fıçı
konstans yağı ki toplam 5.270 kilo tutan akaryakıtın 5 nci Ordu adına
Uzunköprü nokta komutanlığına 5 Temmuz 1331 (18 Temmuz 1915) gece
si yollanması planlanılmıştı. [448]
1915 Kasım ayında Muhabere ve Ulaştırma Genel Müfettişliği’nce bir
kontenjan kabul edilmişti. Buna göre; 12 otodan kurulu bir yük oto kolu
nun, günde 80 kilometre yapacağı varsayımı ele alınarak, gerekli işletme,
akaryakıt, madeni yağ ve temizlik malzemesi şöylece saptanıyordu. [449]
Günde 700 kilo benzin, haftada 4.900 kilo
Günde 30 kilo madeni yağ haftada 210 kilo
Günde 3 kilo gres yağı, haftada 21 kilo
Günde 12 kilo karpit, haftada 84 kilo
Günde 5 kilo üstüpü, haftada 35 kilo
Günde 20 kilo gazyağı, haftada 140 kilo
Toplam 5.390 kilo oluyordu.
[449] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis. 646^ Dos. 243, Fih. 5-89.
i
Akaryakıt tedarik ve dağıtımının Levazunatı Umumiye’ce (Levazım

Dairesi’nce) yapıldığı Başkomutan Vekâleti’nin adı geçen örgüte yazdığı
bir emirden anlaşılıyor. ÖğrenUdiğine göre, Toroslarda kurulacak oto men
zil hattı için 350 ton, diğer ordularda görev yapan kollar için de 350 ton
olmak üzere aylık 700 ton akaryakıtın adı geçen dairece tedarik ve ikmali
emrediliyordu. [450]
Akaryakıtın dıştan tedariki, 28 Kânunusani 1331 (10 Şubat 1916)
tarihi itibariyle, Avusturya ve Macaristan’dan yapılıyordu. Başkomutan
lık bu görevi Levazım Dairesi Başkanlığı ile Genel Karargâh 3 ncü Şu
be’ye vermişti. Yayınlanan emre göre : [451]
— İhtiyaç duyulan akaryakıtın bu ülkeden satın alınması için bağ
lantı kurmaya Levazım Dairesi Başkanlığı görevli kılmıyor,
— Araca sahip ordu birlik ve kurumlarınca ellerindeki oto cins ve
sayısı ile ihtiyaçları olan akaryakıtın miktarını Levazım Dairesi’ne bil
dirmeleri,
— Tedarik edilecek yakıtın çeşitli ordu menzillerinin başlangıç nok
talarına kadar gönderilmesiyle 3 ncü Şube’nin görevli olduğu,
— Yurda getirilecek akaryakıtın Avusturya ve Macaristan demiryo
lu işletmesi şubelerince yapılacak özel bir tarife ile sağlanacağı,
— İstanbul’da teslim alınma, 4 ncü Ordu ile 6 ncı Ordu’ya ve Toros
Menzili’ne ulaşımından 3 ncü Şube’nin sorumlu tutulacağı,
— Geri kalan akaryakıtın İstanbul’da depo edilmesi, aktarılması ve
yeniden gönderilmesi iş ve işlemlerinin de Levazım Dairesi Başkanlığı’
ndan alınacak belgeye göre keza 3 ncü Şube’ce sağlanacağı,
r — Cîöndermeye yeter vagon ve aracın hazırlanması, Menzil Genel
Müfettişliği, dolayısıyla iskele ve liman komutanhklarmm görevi olduğu,
— Yurda gelen dolu benzin bidonları yerine boşlarının Avusturya
ve Macaristan Hükümeti’ne gönderilmesinden de Levazım Dairesi Baş-
kanlığı’nm sorumlu bulunduğu hükme bağlanıyordu.
1915 yılı sonlarına doğru, 3 ncü Şube’ce Bağdat’a demir kaplar içe
risinde 2.852 kilo makine yağının Haydarpaşa’dan sevk hazırlıkları baş
lamıştı.
Levazım Dairesi Başkanhğı’nca da Resülayn’daki otolar için 2.000
kilo akaryakıt, Halep menzili aracıhğıyla, Eskişehir depolarından gön
derildi.
[450] ATAŞE Arşm; No. 1/4, Kis. 1024, Dos. 88, Fih. 7-5.
3 ncü Şube, Irak Uçak Bölüğü’nün yakıt ihtiyacını karşılamak üze

re 4.000 kilo benzinin ve 160 kilo Hintyağınm gönderilme hazırlıklarına
geçmişti. [452]
d. Diğer Bütünleme Faaliyetleri
(1) Sağlık Hizmetleri

Bu yılın başında Sağlık Dairesi Başkanlığı’nm en büyük faaliyeti,
hasta ve yaralılarla, İstanbul çevresine yayılan ve 3 ncü Ordu bölgesi
geri sahasında büyüyen bulaşıcı hastalıklarla mücadele olmuştu. İlk ted
bir olarak, Anadolu’dan gelen ikmal erlerinin temizlenmesi ve aşılan
yapılmıştı. Bu amaçla Tuzla bölgesinde temizlik tesisleri kuruldu. Ayn
ca mevcut hastanelerin yatak sayılan artırıldı. Böylece İstanbul ve çev
resi sağlık hizmetlerinin yürütümü yönünden güvence altına girmiş oldu.
Harekât bölgelerinde görev alan güçlerin sağlık hizmetleri

2 nci Ordu’yu oluşturan kolordular çoğunlukla Çanakkale Savaşla
rına katılmışlardı. Sağlık teşkil ve tesislerini buna göre faaliyete geçir
mişlerdi.
Ordu, 2 nci, 3 ncü, 4 ncü ve 5 nci kolorduları kuruluşunda olarak
doğuya intikal emri aldığmda, Çanakkale’deki savaş zaferle sonuçlan
mıştı. Hareketinden önce diğer ikmal ihtiyaçları yanında, sağlık kurum
ve kurullarındaki eksiklikleri tamamlamak üzere menzil karargâhını Ba
kırköy’de açmıştı. Emrinde beş hastanesi vardı. Bu hastaneler teıtip yer
lerine hareketten önce İbrahim Ağa Çayın’nda toplandı; personel, araç
ve gerecini kaynaklardan ikmale çalışıyordu.
1 No.lu hastane Diyarbakır’a, 2 No.lu hastane Mardin’e, 3 No.lu
hastane Malatya’ya, 4 No.lu hastane Çapakçur’a (Bingöl) gidecek ve do
ğuda savaşan birlikleri destekleyecekti.
5 nci Ordu; Çanakkale Savaşlarının gereği olarak kurulmuştu. İnci

Ordu’nun 3 ncü ve 5 nci kolordularıyla, 1 nci Kolordu’nun 3 ncü Tü-
men’i ve Çanakkale Müstahkem Mevkii birliklerinden oluşmuştu. Böylece
karadan ve denizden boğazı zorlayarak İstanbul’u elde etmek isteyen
Bağlaşık Devletlere karşı koyuyordu.
; [452] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis. 648, Dos. 251, Fih. 1-117, 1-166.
Aldığı güçlü düzen içerisinde Ordu’nun sağlık kurullarının ağırlık

merkezi İstanbul’daydı. Haydarpaşa, Gümüşsüyü, Maltepe, Yıldız ve Gül-
hane hastanelerinden başka, Tuzla, Hereke, İzmit, Eskişehir ve Konya’ya
kadar uzanan yurt içi sağlık kurullanyla birlikte, İstanbul Komutanlığı
Baştabipliği’ne bağlı olarak faaliyeti planlanmıştı.
Ayrıca müstahkem mevki emrinde Çanakkale merkez, 400 yataklı
Gelibolu Hastahanesi ile Kilitbahir, Sarıcaali revirleriyle, 9^cu Tümen
Seyyar Hastanesi bulunuyordu. Gelibolu’daki Fransız Hastanesi’nde açı
lan 200 yataklı bir şube ile Gelibolu Hastanesi de güçlendirilmişti. Ban
dırma Hastanesi personel ve malzemesiyle birlikte Gelibolu’ya alınmıştı.
Tekirdağ’daki Kolordu Merkez Hastanesi de askerlik dairesi başkanlığı
emrinde yedek olarak alıkonmuştu.
18 Mart deniz zaferinden sonra Ordu’ya sağlık hizmetlerini yürüt
mede yardımcı olmak üzere Gülhane vapuru, üç adet 500 yataklı men
zil, beş adet 150 yataklı harp hastanesi ve yirmi kadar arabadan oluşan
hasta taşıma kolu Biga’da bulunan Ordu Menzil Baştabibi emrine veril
mişti.
Boşaltmada yolculuğu sakıncalı görülen hasta ve yaralılar Gelibolu
hastanelerinde, diğerleri gerek göıüldükçe tümenlerin seyyar hastaneleri
aracılığıyla İstanbul’a gönderiliyordu. Örneğin savaşların başladığı 25
Nisan 1915’den, 1 Temmuz 1915 tarihine kadar Akbaş ve Akdere’deki
hastanelerden boşaltılan hasta ve yaralı sayısı:
Nisan 1915’de 25.065 yaralı 207 hasta
Mayıs 1915’de 16.298 yaralı 1.192 hasta
Haziran 1915’de 15.031 yaralı 953 hasta
r
Toplam 56.394 yaralı 2.358 hasta

olarak saptanıyordu.
İstanbul sağlık yönünden de ana merkez olduğu için her dört cep
heden hasta ve yaralı akımı, özellikle bu yılda fazlasıyla artmıştı. Hemen
hemen bütün resmi ve özel hastaneler tamamiyle dolmuştu. Sahra Sıh
hiye Müfettişi Umumiliği (Genel Sağlık Dairesi Başkanlığı) durumun
hassasiyeti dolayısıyla göndermelerin durdurulması için ilgililere öneride
bulundu.
5 nd Ordu’nun bu savaştaki zayiatı. Liman von Sanders’in hatıra
tına göre, 218.000 olarak gözüküyordu. Askeri Tarih ve Stratejik Etüt
Başkanlığı Arşivi’ne göre 208.022 olarak belgelenmiştir.
3 ncü Ordu; bölgesi gereği ve bir de harekât alanı geri bölgelerin

deki il merkezleriyle bağlantısının yetersiz oluşu nedeniyle, hasta ve ya
ralı akımı ve ikmal güçlükle sürmekteydi. Diğer ikmal maddelerinde ol
duğu gibi sıhhi yardım için de ana merkezle bağlantısı Ulukışla idi. Bu
durum nedeniyle ordu sağlık yetkilileri, istasyon adedini çoğaltma ça
bası içersine girmişlerdi.
Bu arada hasta ve yaralıların boşaltılması sırasında menzil tarafın
dan 600 yataklı bir çadırlı nekahathanenin Ilıca’da açılması planlandı.
Ayrıca bu yerde bir de 1.000 yataklı Kızılay hastanesinin kurulmasına
yardımcı oldu.
Menzil hattı üzerinde ek olarak açtırdığı 400 yataklı hastane ile
Trabzon’daki hastanenin yatak sayısını 1.500’e Erzincan’dakini 5.000’e,
Sıvas’takini 1.000’e yükseltmiş, Erzurum merkez hastanesini de 10.000
yatağa çıkarmıştı. Genişletilen bu hastanelerin eşya ve malzeme ihtiyaç
larını karşılamak üzere de Erzurum’da bir sağlık atölyesi kuruldu.
Ancak, Azap Savaşlarından sonra Erzurum’un durumu kritik bir
safhaya girdi. Düşmesi halinde tedbir alınmazsa sağlık hizmetlerinin fe
lâkete dönüşmesi beklenebileceğinden hareketle, 15 Ocak 1915’den itiba
ren Erzincan’a boşaltma başlamış, bu yerde önceden tedbir alındığı için
üzücü bir durum olmamıştı.
4 ncü Ordu; İkinci Kanal Seferi hazırlıkları sırasında, bölgesel ola
rak teşkil edilen 41 nci, 43 ncü ve 44 ncü tümenlerle yeniden oluşturul
muştu. 22 nci ve 27 nci tümenlerin eksiklikleri de tamamlanarak göreve
hazırlanmıştı. Yaz aylarında çölde bir harekât beklenmemekle beraber,
düzenleme faaliyeti sırasmda, Hayfa, Nasıra bölgelerine düşmanın yap
ması beklenen çıkartmalarına karşı tertip almıştı. Bu amaçla, Hayfa ve
Nasıra’da 1.000, Cebelilübnan’da 500, Osmaniye ve Tarsus’ta 250’şer ya
taklı hastane açmıştı.
Göçmenlerin Ordu bölgesinden gelip geçmesi susuzluk ve açlığın
katkısıyla dizanteri salgını 0rdu’3uı engellemeye başlamıştı. Kudüs Hıf
zısıhha Müessesesi’nde Doktor Neş’et Ömer Bey’in çabasıyla elde edüen
kolera, tifo ve dizanteri aşılarıyla gereken önlemler alındı. 143.802 mev
cudu olan ordunun 110.845’i düşmanla temas halinde olduğundan 6.430’u
hastanelere girmiş, bunlardan 159’u ölmüştü.
Ordu Komutanlığı hasta ve yaralılarm boşaltılmasını kolaylaştırmak
üzere değişik noktalarda 11.600, çölde ise 4.750 yataklı menzil hastane
lerini kurdu. Bu arada idari otoritelere de verdiği emirle, Kudüs’te cer
rahi, dahili ve diğer değişik hastalıklarla, bulaşıcı hastahklara yakala
â02 TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ
nanların kabul edilmesi için 6.000 yataklı bir hastanenin kurulmasını,

Nasıra’da cerrahi ve dahih hastalar için aynca 2.500 yatağın açılmasmı
istemişti.
Bulaşıcı hastahklarm yaygın hale gelmesine bölgede çalışan 20.000
mevcutlu inşaat taburu neden oluyordu. Çünkü bunlar çok bakımsız za
yıf ve yaşlı kişilerdi. Bu birlikte meydana gelen tifo, tifüs ve kolera has
talıklarının yaygınlığı günde en az 500 kişinin hastalanmasıyla saptanı
yordu.
Bu ve bunun gibi ağır olaylar, Türk hekimliğinin övünmeye değer
mücadeleleriyle en az bir zayiatla atlatılmış, temizlik ve aşı gayretleriyle
kökünün kesilmesine çalışılmıştı.
6 ncı Ordu; bir evvelki yılda Irak ve Havalisi Komutanlığı emrin
deki, kolordu ve tümenler sağlık kurum ve kurulları düzenlenmeden Fas’
dan başlayarak Selmanpak’a kadar Ingilizlerin saldırılarıyla geri çekil
mişti. Sıhhi hizmetleri yürütecek görevlilerin bilgisiz ve yeteneksiz olma
larıyla ne sıhhiye bölükleri ve ne seyyar hastaneler ve ne de menzü has
taneleri hizmet verebilmişlerdi. Bulaşıcı hastahklara karşı mücadele, ya
ralı ve şehitler hakkında kayda değer yeterli bir faaliyetleri olmamıştı.
Irak Ordusu, Selmanpak’ta 6 ncı Ordu adını aldığında, komutanlığa
getirilen Golç Paşa’nın yakın ilgisiyle sağlık teşkilleri düzenlemeye ko
nuldu, Bu tarihlerde 3 ncü Ordu emrine gitmiş olan 18 nci Kolordu’da
6 ncı Ordu emrine girmek üzere Bağdat’a gelmişti. Selmanpak zaferini
kazandığımız sırada sağlık faaliyeti henüz istenilen düzeye girmemiş,
Bağdat’a dönen yaralılar perişan bir şekilde kendi haline terk edilmişti.
Bağdat merkez hastanesi ve Kızılay’ın yardımıyla ecnebi konsolosluk
6inalarmda açılan 450 yataklı hastane ile topçu kışlasında açılan 600 ya
taklı hastaneler sayesinde ve halkın yardımlarıyla, yaralı ve hastaların
toplanması ve tedavisi yapılagelmişti. Ordu’nun toplam mevcudu 586 su
bay, 18.045 erdL
Bu durum karşısında Bağdat’ta yeniden 1.056 yatağı bulunan has
taneler açıldı. Ayrıca Fırat Nehri boyunda ve Dicle Nehri doğrultusunda
6 ncı Ordu menzil hastaneleri ve temizlik istasyonları faaliyete geçirildi.
Zaman geçtikçe bu kez bulaşıcı hastalıkların yayılması da başladı.
Kayıplar arttı. Dizanteri, lekeli humma (tifüs) ve hummai racia hasta-
lıklarmı önlemek üzere çaba sarf edildi. Bağdat’ta yeniden 1.300 yataklı
bir hastane kuruldu. Kâzıme’de de 3.000 kişilik bir nekahethane faali
yete geçirildi. Aynca Kızılay’m Musul’daki 6 hastanesi ve Alman Kızd-
haçı’nm Diyarbakır’daki hastanesi ile Avusturya’nın 11 ve 12 No.lu has
taneleri Ammare’de birleşerek faaliyete geçme durumunda kaldılar.
Ordu menzil sağlık teşkilleri faaliyete geçirildi. Bunlardan biri Bağ

dat merkezinde, İkincisi Bağdat-Hankin hattında, üçüncüsü güney Dicle,
dördüncüsü Fırat hattında, beşincisi İran menzil kolunda ve altıncısı Mu
sul’da olmak üzere tertiplendiler. Yatak sayıları 150-800 arasında değiş
mekteydi. İnsan sağlığı için ordularda çalışan tabip miktarı 1.542 idi.
(3) Vöteriner Hizmetleri

1915 yılmda veteriner subay mevcudu [453]
Albay : 4
Yarbay : 24
Binbaşı : 109
Yüzbaşı : 124
Toplam : 261
Nalbantbaşı 75 idi.
Bu sene içinde veteriner subay mevcudunda bir azalma göstermek
tedir. Bunun başlıca nedeni 1914 yılında orduda veteriner subayların az
lığından veteriner okulunda bulunan öğrenciler dahi birliklere gönderil
diğinden 1916 yılına kadar okulda okuyan öğrenci kalmamasıydı. Bu ne
denle veterine subay mevcudunda bir azalma görülmüştü.
Askeri Veteriner Kurumlan [454]

1914 yılındaki menzil hayvan hastanelerine ilavetv?n Çanakkale Mu-
harebeleri’nin başlamasıyla 5 nci Ordu’da da bidayette iki hayvan has
tanesi teşkil edildi. Bunlardan birisi 2 nci Ordu tarafından Başkomutan
lık emriyle verilmişti. Ancak gönderilen bu hastanenin, veteriner per
sonel ile birçok alet ve edevatı ve ilaçları alıkonarak gönderilmediğin
den 5 nci Ordu’da hayvan za3ûatı fazla olmuştu. Bu hastanelerden birisi
Gelibolu’nun 8 kilometre güneyinde Münip Bey Çiftliği’nde, diğeri de
Anadolu tarafında Çanakkale-Lapseki yolu üstünde Suluca Köyü’nde idi.
Aynca Şimal Grubu Komutanlığı’nca Yalakabat ile 3 ncü Kolor
du’nun Çardak’ta bulunan iki beygir deposu hastane şekline çevrilmişti.
Mevsim ve iklimin tesirinden ve beslenmenin fena bir duruma gir
mesinden 3 ncü ordu hayvanlannın dinlenmesi için Akçadağ Ilçesi’nde
1.400 hayvanhk istirahat ve tedavi yeri açılmıştı.
I [453] ATAŞE Arşivi; No. 1/63, Kis. 1827, Dos. 11, Fih. 1-116.
’ [454] ATAŞE Arşivi; No. 1/217, Dos. 491. ’
â04 TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ
Ayrıca Diyarbakır, Sivas ve Malatya’da da 1.000 hayvanlık Memle

ket Hayvan Hastahanesi açılmasına başlanmıştı.
4 ncü Ordu bölgesinde; Şam, Kudüs’de birer yedek deve hastanele
riyle; Şam, Bisan, Gazze, Birilsebiğ, Melh, Hafırut-uce, Kısık, Kal’atilna-
hil, Kal’atılfariş, Maan’da olmak üzere 11 adet çeşitli hayvan hastanesi
ve Ber-ilhasan’da bir deve hastanesi teşkil edilmişti.
6 ncı Ordu bölgesinde; Bağdat’ta bir menzil hayvan hastanesi mev
cut idi.
Ayrıca Eskişehir, Pendik, Erzincan’da bakteriolojihane ile serum
imal eden kurumlar kurulmuştu.
Veteriner, İlaç ve Alet İkmali

Bu yılda veteriner ilaç ve aletleri içten ve dıştan temin edilmekteydi.
Almanya’dan 55 ton ağırlığında 96 kalem ilaç alınmıştı.
Memleket içinden 3.149 kg. katran mübayaa edilmiş 2.400 gr. ma-
şızol, 416 adet kibrit ezerin ampulü, 3.484 adet klor-maiyet morfin ve
5.979 adet klor-maiyet plokarpin ampulü imal edilmişti.
Ayrıca Almanya’dan 499 adet madeni ispirto lambası, 80 adet küçük
direkli 1 No.lu terazi, 279 adet dereceli billur kadeh, 120 adet çeşitli tunç
dirhem, havan, enjektör iğnesi, şırınga, kırpma makinesi, lastik eldiven
ve daha buna benzer tamamı 57 kalemden oluşan çok lüzumlu veteriner
aletleri gelmişti. Ayrıca memleket içinden mübayaa edilenler de 20 kalemi
bulmaktaydı.
1915 yılında Çanakkale durumu nedeniyle Veteriner Genel Deposu’n
dan bir miktar veteriner ilaç ve aletleri Konya’ya alınarak orada da bir
ilaç ve veteriner alet, teçhizat deposu kuruldu.
Hayvan İkmali
Bu yıl içinde hayvan ikmali yalnız memleket içinden yapılmışb. Or

duya alman bu ha3vanların cins ve miktarı şöyleydi ; 21 katana 1.095
binek, 9.765 mekkâri, 1.860 koşum hayvanı, 761 katır, 969 manda, 2.889
öküz, 181 eşek, 82 deve olmak üzere toplam 17.623 hayvandı.
Bunlardan ayrı olarak Başkomutanlık 4 ncü Şube tarafından
3 ncü Ordu’nun (Ulukışla-Sıvas-Erzinoan) menzil hattı için 72 çeşitli kol
teşkil edilmiş, İstanbul ile 3 ncü Ordu Cephesi’nin ulaşımı başlamıştı. Ay-
rica 5 nci Ordu için de Bandırma-Biga menzil hattı tesis edilmiş ve bu

hat üzerinde 74 kol faaliyete geçirilmişti. 1915 yılında bütün orduda
274.736 hayvan vardı. ‘ ’
Hayvan Hastahkları
Bu yıl içinde, yine hayvan zayiatına neden olan husus gıdasızhktı.
Bununla beraber hayvan hastalıklarına ve zayiatına çeşitli hastahklar da
neden olmuştu. ‘
Bu sene içinde zayi olan hayvan miktarı 36.259 idi, buna göre 1916
yılına 238.477 hayvan devretmişti.
4. Kafkas, Sina, Hicaz, Yemen, Irak ve Çanakkale Cephelerine

Yapılan İkmaller ‘
1915 yılı içerisinde orduların savaştıkları harekât bölgelerine çeşitli
kaynaklardan, eldeki ulaştırma olanak ve yeteneklerine bağh olarak ya
pılan silah ve mühimmat ikmali, Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkan
lığı Arşivi’ne göre şu miktarlara ulaşmıştı :
İitfe
H
C:
W
W
W
P’
>
K
r;
5^
C
<
<
M
f
W
2.
H
>
2
S'
p
5
o
>
ö*
>
»
■n
>
>
E.
M
H
K
W
<
M
t-*
O
*—H
w'
R
co
o
BEŞİNCİ BÖLÜM
1916 YILINDA GENEL SİYASİ VE ASKERİ DURUM, KAFKAS,

SİNA, FİLİSTİN, HİCAZ, IRAK VE İKAN CEPHELERİNDEKİ
HAREKÂT VE MUHAREBELER, AVRUPA’YA GÖNDERİLEN TÜRK
KUVVETLERİ VE BU YIL İÇİNDE İDARİ FAALİYETLER VE
LOJİSTİK
A. GENEL SİYASÎ VE ASKERÎ DURUM VE CEPHELERDEKİ

HAREKÂT VE MUHAREBELER
1. Siyasi Durum
Bu yılın ilk yarısındaki siyasi olayların başında, İtilâf Devletleri’nin
OsmanlI İmparatorluğu’nu paylaşmak için yeniden yapmış oldukları an
laşmalarla, Mekke Şerifi’nin devlete karşı ayaklanması, Romanya’nın
İtilâf Devletleri safında savaşa katılması, Amerika Birleşik Devletleri’nin
İtilâf Devletleri’ni siyasi bakımdan desteklemesi ve bu devletlere malze
me, silah, cephane yardımı yapması ve İtalya’nın Almanya’ya savaş ilan
etmesi geliyordu.
a. OsmanlI İmparatorluğu’mm Paylaşılması İçin Yapılan Anlaşmalar

OsmanlI împaratorluğu’nun Güneydoğu Anadolu bölgesi ile. Irak,
Suriye ve diğer Arap memleketlerinin paylaşılması yönünden İngiltere
ile Fransa arasında 3 Ocak 1916’da Sakes-Pico (Saviks-Piko) Antlaş
ması yapılmıştı. Bu antlaşma}^ Ruslar hoş karşılamamışlardı. O nedenle
Petrograt’da yapılan bir antlaşma ile de doğu illerinin Ruslara bırakıl
ması kabul olunmuştu (26 Nisan 1916).
b. Mekke Şerifi’nin Ayaklanması

İtilâf Devletleri’nin 1915’de İstanbul Antlaşması üzerine Ingilizler,
Arabistan’da bir İslam devletinin kurulması hususunda Mekke Şerifi Hü-
sejdn ile görüşmeye başlamışlardı. Bu görüşmeler sonunda Arabistan’ın
Necit ve Aden imaretleriyle Bağdat ve Musul vilayetlerinin geçici olarak
İngilizler tarafından işgali, Şam, Hama, Humus’un Fransızların nüfus
bölgesine bırakılması kabul olunuyordu. Görüşmeler sonuçlanınca Mekke
Şerifi bu kez, Osmanlı Devleti’ne karşı ayaklanmıştı (27 Haziran 1916).
c. Romanya’nın Savaşa Katılması

Birinci Dünya Harbi’nden çok önce Üçlü îttifak’a giren ve savaş çı
kınca tarafsızlığını ilan eden Romanya’yı; bir taraftan İtilâf Devletleri,
bir taraftan da merkezi devletler kazanmak istiyorlardı. Romanya, Avus
turya ve Macaristan’ın, Romenlerle meskûn olan Transilvanya ve Arda
toprakları üzerinde öteden beri hak iddia etmekte olduğunu bildiği için,
merkezi devletlerden uzaklaşıyordu. Fakat Rusların Balkan siyaseti, Ro
manya’nın geleceği bakımından tehlikeli görülüyordu. Kaldı ki Romen-
1er, Rusya’ya ait olan Basarabya toprakları üzerinde de hak iddia etmek
teydiler. Sonunda 1916 Haziran ayı başlarında Romanya’nın Avusturya
ordularına yaptığı taarruz (Brasilef Taarruzu) ve kazandıkları başarı
üzerine, esasen öteden beri gittikçe İtilâf Devletleri’ne eğilim gösteren
Romenler, 17 Ağustos 1916’da yaptıkları anlaşma ile İtilâf Devletle
ri’ne bağlandılar ve 27 Ağustos 1916’da da Avusturya ve Macaristan’a
savaş açtılar.
d. Amerika Birleşik Devletleri’nin İtilâf Devletleri’ne Yardımı

Dünya denizlerine egemen olan İtilâf Devletleri, gerek insan ve ge
rek savaş malzemelerini sömürgelerinden ve dünya devletlerinden rahat
ça sağlayabiliyordu. Özellikle 1916 yılında Amerika Birleşik Devletleri’
nin malzeme ve cephane bakımmdan yaptığı yardım pek büyüktü.
e. İtalya’nın Almanya’ya Savaş İlan Etmesi

23 Ma3us 1915’de Avusturya ve Macaristan’a karşı savaş açmamış
olan İtalya, 27 Ağustos 1916’da, çıkarları icabı Almanya’ya savaş ilan
ediyordu.
1916 Eylülü’nden sonraki siyasi olaylar da şöyle gelişmişti:
Bu süre içerisindeki siyasi olayların en önemlisi merkezi devletlerin
İtilâf Devletleri’ne yapmış oldukları 12 Aralık tarihindeki barış teklifiy
di. Fakat İtilâf Devletleri tarafından kabul edilmemişti. Bunun hemen
arkasından Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Wilson (Vilson) ’un ara
cılığıyla yapılan teklif de İtilâf Devletleri’nce yine kabul görmemişti.
Bellibaşlı diğer olaylar ise, Avusturya ve Macaristan İmparatoru
François-Joseph (Fransuva Jozef) ölmüş, yerine Wilhelm Kari (Vilhelm
Kari) geçmişti. İngiltere’de de Askit başbakanlıktan çekilmiş, yerine
Llyod George (Lüvit Corc) gelmişti. Wilson ise yeniden Amerika Cum-
hurbaşkanlığı’na gelmiş oluyordu.
2. Askeri Durum
a. Türk Kara Kuvvetleri
1915 yılında başarılı savaşlar veren Türk Başkomutanlığı emrindeki

kuvvetler, cephelerin gösterdiği önem ve hassasiyet durumlarına bağlı
kalınarak, yapılan kuvvet yardımları ve nakiller sonucu (1916 Ağusto-
su’nda) Türk harekât alanlarındaki genel durum Kroki : 16’da görül
düğü üzere :
— Başkomutanlık Karargâhı, İstanbul’da,
1 nci Ordu Karargâhı, İstanbul’da, bu Ordu emrinde kalan 1 nci
Kolordu keza İstanbul’da;
— 2 nci Ordu Karargâhı, Doğu Cephesi’ne nakledilerek Elazığ’da
bu Ordu emrine girerek hareket eden 2 nci, 3 ncü, 4 ncü ve 16 ncı ko
lordular, harekât planına göre 3 ncü Ordu ara hattıyla 6 ncı Ordu ara
hattı arasında tertiplenmekte;
— 3 ncü Ordu Karargâhı, Suşehri’nde; bu Ordu emrindeki 9 ncu,
10 ncu ve 11 nci kolordular, 2 nci Ordu ara hattıyla Karadeniz arasın
da mevzilerinde;
— 4 ncü Ordu Karargâhı, Şam’da, bu Ordu emrindeki 8 nci Kolor-
^du Şam’da, 12 nci Kolordu Adana’da, Çöl Komutanlığı olarak kurulan
kuvvetler Sina Bölgesi’nde,
— 5 nci Ordu Karargâhı Bandırma’da, bu Ordu emrindeki kuvvet
lerin çoğu doğu ve güneydoğu harekât alanlarına nakledilmiş durumda;
— 6 ncı Ordu Karargâhı, İran ve Irak Harekâtı’nı birlikte sevk ve
idare etmek üzere Bağdat’ta, emrindeki 13 ncü Kolordu Hemedan’da
18 nci Kolordu Mut bölgesinde;
— 7 nci Bağımsız Kolordu, keza Yemen’de bulunuyordu.
Ayrıca Avrupa’da, Galiçya’da 15 nci, Makedonya’da 20 nci ve Ro

manya’da 6 ncı Kolordu savaşmaktaydı.
b. Türk Deniz Kuvvetleri
' 1916 yılında da Deniz Kuvvetleri’nde bir gelişme olmamıştı.

c. Türk Hava Kuvvetleri

1916 yılında Türk cephelerindeki uçak sayısı arttıkça yedek malze
me ihtiyacı da çoğalmaktaydı. Artan uçakların bakım ve onarımı için
yeni tesislerin kurulması çabasına başlandı. Böylece Hava Teşkilatı da
gittikçe büyümeye başladı. Bunun için ihtiyaçları karşılamak amacıyla
Harbiye Dairesi’nde hava işleriyle uğraşmak üzere 9 ncu Şube kuruldu.
Başkomutanlık Karargâhı’ndaki 13 ncü Şube de daha genişletilerek mü
fettişlik haline getirildi.
Müfettişliğin esas görevi hava birlik ve kurumlannın bütçesini ha
zırlamak, çalışmalarını kontrol ve denetlemek, hava birhklerine ait ka
mın ve nizamları çıkarmak, uçucularm eğitim programlarını hazırlamak,,
havacılığa ait gelişmeleri takip etmekti.
Ayrıca Milli Savunma ve Deniz bakanlıkları emrinde bulunan hava
birhklerinin bazı nedenlerle birleştirilerek müfettişlik emrine verilmek
suretiyle bir elden kullanılması sağlandı.
Bu yıl ordular emrinde bulunan hava birlikleri de şöyleydi :
2 nci Uçak Bölüğü, 6 ncı Ordu emrinde Irak’ta
12 nci Uçak Bölüğü, 6 ncı Ordu 13 ncü Kolordu emrinde
3 ncü Uçak Bölüğü, Kuvay-ı Mürettebe emrinde Maan’da
4 ncü Uçak Bölüğü, 4 ncü Ordu emrinde Adana’da
7 nci Uçak Bölüğü, 3 ncü Ordu emrinde Suşehri’nde
8 nci Uçak Bölüğü, şimdilik Başkomutanlık emrinde Yeşilköy’de
(3 ncü Ordu’ya gönderilecek)
9 ncu Uçak Bölüğü, şimdilik Başkomutanlık emrinde Yeşilköy’de ha
va savunma görevinde
10 ncu Uçak Bölüğü, Başkomutanlık emrinde YeşUköy’de
Uçuş Okulu, Başkomutanlık emrinde Yeşilköy’de
300 ncü Paşa Uçak Bölüğü, 4 ncü Ordu emrinde Filistin’de
İki Uçaklı Kavak Uçak Müfrezesi, İstanbul Boğazı Komutanlığı em
rinde Kavak’ta, bir deniz uçağı Eregeli’de
Beş uçaklı bir Deniz Uçak Bölüğü, Çanakkale’de Boğazlar Genel Ko
mutanlığı emrinde.
67 nci Hava İstasyon ve bölüklerinde toplam olarak 81 pilot, rasıt
ve 90 uçak vardı.
Uçuş emniyetini sağlamak üzere meteoroloji tesislerine de önem ve

rilmiş 1916 yılmda, Konya, Bursa, Ankara, Sinop ve Adana’da birer me
teoroloji merkezi açılmış ve bu teşkilat genişletilerek bir merkez ve 13
şubeye yükseltilmişti.

1915 yılı Kafkas Cephesi’nde cereyan eden muharebelerde fazla bir
başarı gösteremeyen Ruslar, bu cephedeki Türk kuvvetleri mevcudunu
iki misli fazla kabul etmişlerdi. Aslında Rusların 277.000 savaş mevcu
duna karşüık, Erzurum civarında 45.000, sair yerlerdekilerle birlikte
64.000 savaş mevcudu bulunuyordu.
24 Eylül 1915’den sonra Rus Kafkas Ordusu’nun başına getirilen
Grandük Nikola, Rusya’dan tertip ettirdiği birçok savaş malzemesiyle
birlikte, önce almış olduğu 4 ncü Kolordu’yla iki Plaston Tugayı’nı Kaf
kas Cephesi’ne göndertti. Türkistan Kolordusu’nun alaylarını dörder ta
bura çıkartarak, dört sınır alayı ile 5 nci Tümeni’ni de yeniden teşkil
ettirmek suretiyle sene sonunda yaklaşık 600.000 mevcuda yükseltmişti.
[455]
Karşılık olarak Türklerin, Irak Cephesi’nin sıkışık durumu dolayı
sıyla, Hmıs bölgesinde bulunan 1 nci ve 5 nci Kuvve-i Seferi’ye tümen
lerini, aldıkları emir gereğince 9 ve 22 Ekim 1915 tarihlerinde 18 nci
Kolordu’yu kurmak üzere Irak Cephesi’ne hareket ettirilmişlerdi. Böy
lece 1916 yılı başlarında Kafkas Cephesi’nde her iki tarafın kuvvet
dengesi şöyle oluyordu :
3 ncü Ordu; 9 ncu, 10 ncu ve 11 nci kolordularla, biri nizamiye di
ğeri ihtiyat iki süvari tümeni, müstahkem mevki ile muhtelif bölgelerde
bulunan müfrezelerle beraber toplam olarak, 122 piyade taburu, 23 sü
vari bölüğü ve 150 çeşitli toptan oluşuyordu. Bütün savaş mevcudu 64.000
olup, bunun 20.000’i esas cephenin uzağında dağınık durumdaydılar.
Bu arada Başkomutanlık Vekâleti, 2 nci Ordu’yu Diyarbakır etrafın
da toplayarak, Bitlis-Muş üzerinden Erzurum doğusuna doğru taarruz
etmeyi tasarlamıştı. 2 nci, 3 ncü, 4 ncü ve 16 ncı kolordulardan ve 3 ncü
Süvari Tümeni ile kolorduların emrindeki on piyade tümeninden kurulu
olarak yola çıkarmıştı. (Kuruluş : 9)
[455] Polatkan, Salih; Doküman ve Fotoğraflarla Birinci ve İkinci Dünya Savaş

ları özetleri, İstanbul, 1922, s. 43, 44.
' Rusların kuvvetleri ise dolgun mevcutlu 183 piyade taburu, 241 süvari
bölüğü ve 386 toptan oluşuyordu.
Ruslar; Çanakkale Savaşlarının sona ermesiyle buradan serbest ka
lan Türk kuvvetlerinin Kafkas Cephesi’ne katılmasmdan önce, 3 ncü Türk
Ordusu üzerinde kesin bir sonuç almak istemişler ve bir keşif taarruz
yapmayı tasarlamışlardı.
Her iki kanadı sarp dağlara dayalı Türk kuvvetlerinin Azap civa
rında Çilligöl Dağı kuzeyinden Türk cephesini yarmak üzere 11 Ocak 1916
(29 Kânunuevvel 1331)’da harekete geçmekle bütün cephede taarruza
girişmişlerdi (İkinci Azap Muharebesi).
Beş-altı gün, geceli gündüzlü devam eden savaşlar sonunda Ruslar,
Çilligöl Dağı üzerinden cepheyi yarmayı başarmışlardı ve Köprüköy doğ
rultusunda ilerleyerek 6 Kânunusani 1332 (19 Ocak 1916)’de Hasankale
taarruzlarına devamla 11 Şubat 1916’da Erzurum’u ele geçirmişlerdi.
16 Şubat 1916’da da Karadeniz kıyısı, Çoruh ve Murat nehirleri doğ
rultusunda sürdürdükleri taarruzla da; Rize, Ispir, Bitlis ve Muş’u, nisan
ayında Trabzon’u elde etmişlerdi. Böylece yaz aylarında devam ettirdik
leri harekât sonucu, Bayburt ve Erzincan’ı da almakla eylüle kadar Ti-
rebolu-Kelkit-Erzincan-Kiği-Muş-Van Gölü hattına varmışlardı.
6 Eylül 1916 (24 Ağustos 1332)’da Ruslar, bu taarruzlarım bütün
cephede devam ettirmek istedilerse de, püskürtülmeleriyle cephede sü
kûnet başlamıştı. îki taraf da yorgun düşmüştü 1 Eylül 1332 (14 Eylül
1916) den sonra iki ordu bulundukları mevzilerde tahkimat yapmaya baş
ladılar.
Böylece Ruslar bu hareketle 'Türklerin 3 ncü ve 2 nci ordularmm
birleşik harekâtına engel olmuştu. Buna rağmen Ruslar bu savaşlarda
30«000 zayiat vermişlerdi. Türklerin zayiatı 20.000 idi. (Kroki : 17)
4. Sina, Filistin ve Hicaz Harekâtı
1915 yılı başlarında Süveyş Kanah’na yapılan ilk baskın başarı ver
meyince, İkinci Kanal Taarruzu hazırlıkları yapılırken İtilâf orduları,
Çanakkale Boğazı’na taarruz etmişlerdi. Bu nedenle Filistin’deki 8 nci,
10 ncu ve 25 nci tümenler Nisan 1915’de Çanakkale’ye gönd'îrilmişlerdi.
1915 yılında da Sina’da başka esaslı bir harekât olmamıştı.
Çanakkale Savaşlarından sonra yeniden hazırlığa başlanılmış, ve Re-
fet Bey (Orgeneral Refet Belen) komutasında 3 ncü 'Tümen şubat orta
larında Filistin’e getirilmişti.
Haziran 1916 ayı içerisinde bir de Mekke Şerifi Hüseyin’in ayaklan
ması olayı başgöstermişti. Bunu da İngiliz kraliyetinin bol parası sağlı
yordu. Mekke Şerifi’nin başkaldırması Hicaz’daki 'Türk kuvvetlerini ora
ya bağlamıştı ki, Hicaz demiryolunun ikide bir tahrip edilmesinin ön

lenmesi işi ile birlikte ilkbaharda yapılması düşünülen İkinci Kanal Ha-
rekâtı’nın Temmuz 1916 ortalarında başlanmasına neden olmuştu.
Hicaz, Asir ve Yemen’deki Türk kuvvetleri ise. Birinci Dünya Har-
bi’nde seferberliğe tâbi tutulmamışlardı. Burada 39 ncu ve 40 ncı tümen
lerden kurulu, merkezi Sina’da olan 7 nci Kolordu ile. Bağımsız 21 nci
Asir, 22 nci Hicaz tümenleri vardı ki, muharebe içerisinde bu bölgede
îngilizlerin kışkırtmalarıyla ayaklanan emir ve şeriflerle mücadele et
mekteydiler. Yalnız Yemen bölgesindeki İmam Yahya sadakatim muha
faza etmişti ve 7 nci Kolordu’ya gerekli yardımlarda bulunmuştu.
Çanakkale mağlubiyeti üzerine îngilizlerin Yakındoğu’da ve İslâm
âleminde prestişleri kırılmıştı. Bunu tekrar sağlamak ve hem de Mısır’ı
endirekt korumak amacıyla İskenderun bölgesine kuvvet çıkarmayı tasar
lamışlardı. Ruslar da böyle bir isteği desteklerken, Fransızlar karşı çıkın
ca, îngilizler bu niyetlerinden vazgeçerek Kanal’ı savunmak için doğusuna
kuvvet geçirmeye karar vermişlerdi. Çanakkale’den serbest kalan 'Türk
kuvvetlerinin Filistin’e getirileceğini ve buradaki kuvvetlerin 250.000’den
az olmayacağını saptayarak, Mısır kuvvetlerini takviye etmeyi düşün
müşlerdi. Sonunda, İngiliz Harbiye Nazın Kiteheren (Çiçeron)’in isteğiyle
Kanal’ın 15 kilometre doğusunda bir mevzi hazırlayarak 8 piyade tümeni
ile 19 bataryanın Mısır’a gönderilmelerini sağlamışlardı. Böylece İngjiliz-
1er tahkim ettikleri bu mevzileri 14.000 tüfek 36 topla işgal etmiş oluyor
lardı.
Sina ve Filistin cephelerinde Türk ordusu tarafından yapılması iste

nen İkinci Kanal Taarruzu’ndan maksat, Süveyş Kanalı’nm doğu kıyılarım
elde tutarak topçu ateşiyle Kanal’dan yapılacak geçişlere engel olmaktı.
Ancak cephane, erzak ve su ikmalindeki güçlükler yüzünden başarı elde
etmesi şüpheliydi.
Ramani Muharebesi adım alan İkinci Kanal Harekâtı, 3 Temmuz 1332
(16 Temmuz 1916)’de başlamıştı. îngjilizlerin kuvvetli olarak tahkim et
tikleri mevzilerinde 14.000 tüfek ve 36 top bulunuyordu. Ne var ki birçok
güçlükler yenilerek çöl geçilmiş ve bu amaca varılmış olmakla, kuvvetin
azlığına bakılmaksızm taarru25a karar verilmiş savaş çok çetin olmuşsa da
Türk birlikleri çok zayiat vermiş, kurtulabilenler Elariş’e dönebilmişti. 1
Ağustos 1332 (14 Ağustos 1916)’de zayiat 4.000 kadardı. Îngilizlerin ise
1.400 idi. Erlerin 900 gram olan istihkakının 500 grama indirilmesi, bunun
dahi ihmali, bu arada içme suyu tedariki imkânsızlıklannın yarattığı ıstı
rabı taarruz birliğinin savaş kudretini söndürmüştü.
' 1916 sonlarına doğru îngilizlerin, Elariş’in 20 km. yakınına kadar de
miryolunu uzatmaları karşısında zayiatın artırılmaması yönünden Sina Çö-
lü’nün boşaltılması, gerekiyordu. Başlangıçta 4 ncü Ordu Komutanı bu
teklifi kabul etmemişse de, îngilizlerin 9 Kanunusani 1332 (22 Ocak 1916) ’
deki ileri hareketleri ve bu hareketi destekleyen 9 savaş gemisinin ateşi
çaresiz bu tür hareketi gerektirmişti. Böylece îkinci Kanal Harekâtı da
büyük zayiatla kapatılmıştı.
Hicaz, Asir ve Yemen Cephesi’nde de durum pek iç açıcı değildi. Hicaz
bölgesinin Mekke ve havalisi, asilerin eline geçtiği için Asir bölgesiyle Ye
men havalisinin anavatanla irtibatı kesilmişti. Yemen’deki 7 nci Kolordu
ile denizden de (îtilâf Devletleri’nin üstünlüğü sonucu) bağlantı olama-
ymca, îmam Yahya’nın Kolordu’ya para ve erzak yardımı yapmasıyla, în
gilizlerin elinde bulunan Aden’e karşı harekete geçilmesi kararlaştırıl
mıştı.
Hicaz’daki asi 'Türk kuvvetlerine karşı başlayan ilk hareket (9/10 Ha
ziran 1916) 26/28 Mayıs 1332 gecesi asiler tarafından Mekke dolayların
daki tepelerin ele geçirilmesini, Cidde’yi de karadan ve denizden yaptıkları
taarruzla, vali ve tümen komutanı dahil Türk birliklerini esir etmişlerdi.
Ancak Medine’deki kuvvetler bu saldırılara büyük mukavemetle karşı
.koyabilmişlerdi. Sonuçta Suriye’den gönderilen 12 nci Kolordu (Kolordu
Komutanı Org. Fahrettin Altay) asilerin ellerindeki birçok Arap bölgele
rini almıştı. Hicaz Şerifi Emir Hüseyin îngilizlerden yardım aldığı için
bunun bulunduğu kesimler alınamamıştı.
5. Irak ve İran Cepheleri Harekâtı

Irak ve havalisindeki kuvvetler bir komuta altmda toplanarak ve îran
Harekâtı’nı da idare etmek üzere, Goltz (Golç) Paşa komutasında îstan-
bul’da teşkil edilen 6 ncı Ordu Karargâhı, Ekim 1915 sonlarında Bağdat’a
gelmişti. [456]
Küt-ül Ammare Cephesi’ni gören Goltz (Golç) Paşa, İran Harekâtı
için hazırlanan üç piyade taburu, 4 ağır makineli tüfek ve 4 toptan kurulu
müfrezeyi Miralay (Albay) Bale adındaki bir Alman subayı komutasında
İran’a memur etmişti.
Goltz Paşa’nın İran’a gönderdiği altı tabur kadar olan bu kuvvetler,
Kermanşah’da taarruza uğradıklarından Türk sınırına çekilmişlerdi. Küt-ül
Ammare’de, îngilizlere karşı yapılmış olan son taarruz başarısız kalınca,
aralık ayı sonunda 35 nci Tümen ve ocak ayı başında da 52 nci Tümen
Şeyh Sait’e gönderilmişlerdi. Bu suretle Irak kuvvetleri 18 nci Kolordu ile
Şeyh Sait mevzilerindeki kuvvetlerle birlikte 13 ncü Kolordu (35 nci,

41 nci ve 51 nci tümenler) Küt-ül Ammare’yi iki grup halinde muhasara
etmişti.
Bu arada Başkomutan Vekili Enver Paşa’nm kararıyla Revandiz ve
Şemdinan’ı da işgal eden Baratof ve Azerbaycan Grubu’nun taarruzları
nın geri atılması emredildiğinden, 18 nci Kolordu’nun savunmada kalması
istenilmiş, 13 ncü Kolordu’nun 2 nci ve 6 ncı tümenleriyle bir süvari tugayı
taarruz hazırlığına geçirilmişti. Bir önceki muharebelere katılan 35 nci ve
38 nci tümenler de lağvedilmişti.
Böylece 18 nci Kolordu (3 Ağustos 1915) 21 Temmuz 1331’de işgal
ettiği Hemedan önündeki mevzilerinde 1916 sonuna kadar kalmıştı.
3 ncü Harekât Alam’nda 31 nci Tümeni ile muharebelere katılan, gü
neyin önemi nedeniyle 6 ncı Ordu emrine giren ve İran içerilerindeki (iki
tümen ve bir süvari tugaylı) harekâtta bulunan 13 ncü Kolordu ise 18 gün
lük bir yürüyüş mesafesinde Bağdat’tan uzakta bulunuyordu.
18 nci Kolordu’nun savaş mevcudu 10.500 kadardı. Bu arada Rusların
Musul doğrultusunda yaptıkları ileri hareketi durdurmaya memur edilen
4 ncü Tümen de, Rusları İran içerisinde iyi hırpaladıktan sonra 14-22
Ağustos 1916’da Revandiz’e çekilmiş bulunuyordu.
Îngilizlerin Küt-ül Ammare’de mahsur kalan kuvvetlerini kurtarmak
üzere 8 Kânunisani 1331 (21 Ocak 1916) ’de, önce Felahiye Mevzii’ne taar
ruz etmişler fakat Türk siperleri önünde 3.000 ölü bırakarak geri atılmış
lardı. Ardından 13 ncü Kolordu’ya çarpmakla da 4.000 ölü verdikten sonra
Küt-ül Ammare’inin teslimine boyun e3meleri sonucu 1916 Aralık ayına
kadar hareketsiz kalmışlar, hazırlıklarını tamamlamaya ve kuvvetlerini
95.000 mevcuduna çıkarmaya koyulmuşlardı.
6. Avrupa Cephelerine Gönderilen Türk Birlikleri ve Harekâtı

1916 Martı’nm ilk günlerinde başlayan Verdun Taarruzu, Haziran
1916 ayı ortalarına kadar devam etmiş. Almanlar bu muhaberelerde 42
santimetrelik büyük havan topları kullanarak Verdun istihkâmlarmm bir
kısmını ele geçirmişlerdi. Fakat tamammı alamamışlar ve Fransa Cephe
si’ni yaramamışlardı. Çok çetin olan bu savaşlarda her iki taraf yarı yarı
ya olmak üzere 800.000 kişi ölü vermişlerdi.
Ruslar, 1915’den bu yana Sibirya demiryolunu çift yaparak kabiliye
tini de artırmakla Amerika’dan ve Japonya’dan büyük yardım görmüş
ler ve Arkanjel Limam’na demüyolu uzatmakla da Fransız ve îngilizlerin
yardımını almışlardı. Böylece mevcutlarını 35 kolordudan 60 kolorduya
yükseltmişlerdi.
’ Sonunda Ruslar 4 Haziran 1916’da üstün kuvvetlerle taarruz etmiş;

bu taarruzlar karşısında Avustıuya kuvvetleri bir hafta içerisinde 100.000
esir vererek Rusların tekmil Bokovina’yı istila etmelerine yol açmışlardı.
Bu durum karşısında Almanlar, Verdun Taarruzu’ndan vazgeçerek
buradan çektikleri kuvvetlerini Ruslara karşı kullanmaya karar verince,
Alman Orduları Başkomutanı Türkiye’den bir kolordu istemişti. Enver
Paşa Alman Başkomutanlığı’nın teklifini kabul ederek, Çanakkale Boğa-
zı’nı gerektiğinde savunmak üzere Gelibolu Yarımadası’nda bıraktığı 19
ncu ve 20 nci tümenlerden kurulu 15 nci Kolordusu’nu (32.017 mevcutlu)
13-22 Ağustos 1916 tarihinde Galiçya’ya hareket ettirmişti.
Bu durumda Romanya’ya yapılacak harekât için, Almanya ve Avus
turya kuvvetlerinden başka Bulgarlardan ve Türklerden de kuvvet istenil
mişti, Başkomutanlık Vekâleti bu durumu da değerlendirerek önce 15 nci
ve 25 nci tümenlerden kurulu 6 ncı Kolordu’yu, (27.000 mevcutla) 1916
Eylül ve Ekim ayları içerisinde Romanya Cephesi’ne göndertmiş, sonra
da 1916 Kasım ayında 26 ncı Tümen’i göndertmekle, bu suretle Romanya’ya
tertiplettiği kuvveti 3 tümene yükseltmişti.
1915 yılı Ekim aymda Almanya ve Avusturya kuvvetlerine Bulgar or-
duşunun katılmasıyla Sırbistan istila edilmişti. İtilaf kuvvetlerinin ilerle
meleri karşısmda Makedonya Cephesi kurulmuştu. Almanların 1916 jnlı
Mart ayında Verdun’a yaptıkları taarruz başan sağlamadığı sıralarda
Alman Orduları Başkomutanlığı Eylül 1916 başında Türk Başkomutan
Vekili ile görüşerek Makedonya Cephesi’nden alınan Alman kuvvetlerinin
yerine Türk kuvvetlerinin gönderilmesini istemişti (12 Eylül 1916) 30
Ağustos 1332 tarihli bir emirle Kafkas Cephesi’ndeki 2 nci Ordu emrine
gitmekte olan 50 nci Tümen yoldan çevrilmiş, (156 ncı Piyade Alayı ve bir
sahra bataryası hariç ki bunlar Irak’taki 6 ncı Ordu emrine terk edilmişti)
İstanbul’dan da 169 ncu Piyade Alayı’nı kuruluşuna alarak 22 Eylül 1916’
da son kademesiyle Makedonya Cephesi’ne katılması sağlanmıştı.
Bu durumda, İstanbul’da Karadeniz kıyılarını gözetleyen 46 ncı Tü
men de yola çıkarılarak, 20 nci Kolordu Karargâhı ile birlikte Makedonya’
ya sevk edilmişlerdi. Böylece Makedonya Cephesi’nin sol kanadında 50 nci
Tümen, 46 ncı Tümen de Serez bölgesinde olmak üzere 20 nci Kolordu em
rinde savaşlara girmişlerdi.
Bu kuvvetlerden başka Makedonya Cephesi’ne, Nazım Bey komuta
sında bir dağ bataryası ve bir kısım fen kıtalan ile takviyeli 177 nci Piya
de Alayı da (Rumeli Müfrezesi) 8/9 Kânunevvel 1332 (21-22 Aralık 1916)
tarihlerinde Köprülü bölgesine gönderihnekle burada cereyan eden savaş
larda görev almışlardı.
Bir de çoğu Batı Trakya halkından oluşan 16 ncı Depo Alayı’nı 28
Aralık 1916’da Dirama’ya tertipleyip göndertmekle 20 nci Kolordu’nun tüm
mevcudunu 42.410 kişiye 3mkseltmişti.
Avrupa Cephesi’ne gönderilen 'Türk kuvvetlerinden 15 nci Kolordu,
gerek Dobruca bölgesinde, gerekse Tuna kuzeyinde müttefik ordularla bir
likte cereyan eden savaşlara iştirak etmiş, büyük başanlar sağlamışlardı.
Bükreş’in zaptında (3 Aralık 1916) bu Kolordu’nun 26 ncı Tümen’i büyük
başarı göstererek ön hatlarda şehre girmişti.
Daha sonraları Seret Nehri’ne kadar devam eden harekâta 6 ncı Ko
lordu da katılmış, Romen ordusunun Seret Nehri’nin kuzeyine atılmasın
da büyük emeği olmuştu.
Dobruca Savaşlarına iştirak eden 15 nci ve 25 nci tümenlerinin zayiatı
18.900, sonradan kolorduya katılan 26 ncı Tümen’in zayiatı ise 2.400 ol
muştu,
Makedonya Cephesi’ne gönderilen 50 nci ve 46 ncı tümenler de aldık-
lan görevleri canla başla yapmışlardı. Bu cephede, o devirde, esaslı savaş
lar olmamışsa da, genel olarak savundukları bölgelerde kahramanca dö-
ğüşmüşlerdi.
Manastır civarında bulunan takviyeli 177 nci Piyade Alayı ise bu cep
hede 1918 yıhna kadar kalarak savaşlara katılmıştı.
Sonuç olarak; Galiçya, Romanya ve Makedonya cephelerinde, mütte
fik kuvvetlerle birlikte savaşlara katılan üç Türk kolordusu (115 bin kişi
lik büjmk bir kuvvet) kendi yurtlanndan uzak yabancı cephelerde bulun
dukları ve en azından 40 bin Türk gencini buralarda kaybettikleri devre
lerde, Kafkas Cephesi’nde Ruslar Azerbaycan-Trabzon batısına kadar
Doğu Anadolu’yu istila etmişler, Filistin ve Irak cephelerindeki kuvvetler
de büyük arazi kaybederek kuzey bölgelerine çekilmişlerdi [457]
1. Personel İdaresi ve İkmal Faaliyetleri
a. Subay İkmali
Bu yıl içerisinde de bir evvelki yılda planlanmış olan faaliyetlerin dü

zenlenmesinin ötesine gidilememiştir. İkmal akımı dördüncü bölümdeki
cetvellerde görülen düzeyde devam etmiş ve eksikliklerin tamamlanmasma
gidilmiştir.
[457] Sun, Selim; Birinci Dünya Harbi özetleri 1914-1918, s. 151-183,

b. Er İkmali
Bu yıl devam eden doğu savaşları, doğu ve güneydeki müttefiklerin
de isteklerine uyularak hazırlanmakta olan Mısır Harekâtı, buradaki or
duların güçlendirilmesini gerektiriyordu. Ayrıca Batı Trakya’ya, Avru
pa’ya gönderilecek kolorduların hazırlanması da Harbiye Nezareti Ordu
Dairesi’ni geniş çapta faaliyete sürüklemişti.
Eski doğumluların yedekleri ve ikinci tertipleri dahil 1313 doğumlu
ları çağıran her iki harekât bölgesi, kolordu askeralma dairelerinin vere
ceği ikmal erleriyle yeterli duruma gelemiyorlardı. Çıkartılan bir genel
geyle bu daire ve bağlı şubeleri, ellerindeki bütün olanaklarını inceleyerek
geri teşkillerdeki güçlü ve genç erleri, yaşlı ya da Müslüman olup, olma
dıklarına bakılmaksızın ve ayrım yapılmaksızın değiştirmekle savaş bir
liklerinin eksikliklerinin tamamlanmasma götürmüştü. Başkomutanlık bu
işin üzerinde hassasiyetle duruyordu. [458]
Sıkı kovuşturma sonucu, özellikle menzil müfettişliklerinde bulunan
ve oldukça genç ve dinç yetenekli erler, güçsüz ve İslam olmayanlarla de
ğiştirilerek, destekledikleri birliklere gönderilmeye başlandı, örneğin 5 nci
Menzil Müfettişliği’nden gönderilen erlerin miktarı yaklaşık 3.000’i bul
muştu. [459]
Daha çok Avrupa’ya gönderilecek kolordu birliklerini ikmal etmekle
görevlendirilen 2 nci; 3 ncü ve 4 ncü kolorduların askeralma daireleri böl
gelerindeki 1313 doğumlu yükümlülerden 26.000 erin planlanması hazır-
lıklanna geçtiler. Bunlardan teknik hizmetlerde görev alabilecek nitelikteki
olanların dışında bütününün 5 nci Ordu’ya toplanması öngörülmüştü.
Amaç, 'Trakya halkmdan olan ve orduda askeri göreve katılmış eğitim
gören erlerle Dobruca’daki 6 ncı Kolordu’nun ve Makedonya’ya gönderil
mesi kararlaştırılan tümenlerin kısa zamanda bütünlenmesiydi. Er arttığı
takdirde yurt içerisindeki ordu birlikleri eksiklerinin tamamlanması için
yararlanılacaktı. [460]
2 Mayıs 1332 (15 Mayıs 1916) tarihinde 1314 doğumlularda askere
çağrıldı. Zamanın padişahının bu konudaki emirleri yürürlüğe girmişti.
Ordu Dairesi, bu genelgeye dayanarak en çok kaynağa sahip, 2 nci, 3 ncü,
4 ncü kolorduların askeralma dairelerinin 1314 doğumluların alınmasını,
muayenelerinin yapılmasını, ileri ve geri birliklerde kullanılacakların ve
bu arada orta tahsilli olanlarla sanat dallarında hizmet yapmış bulunan-
[459] ATAŞE Arşivi; No. 1/66, Kis. 2004, Dos. 467, Fih. 1-20, 1-45, 49.
[460] ATAŞE Arşivi; No. 1/65, KLs. 1919, Dos. 149, Fih. 1-3, 1-4, 1-6.
iann ayrılmasıyla diğerlerinin, gönderilecek tertiplere göre hazırlanmasını

istedi ve var olduğunu saptadığı 5 nci Kolordu kaynaklarından çağrılacak
10.000 erin de 3 ncü Ordu’ya gönderümesini planladı. [461]
15 nci Kolordu, müttefiklerin safmda Avrupa harekâtmda ilk görev
alacak birlik olduğu için er ikmalinde özen gösteriliyordu. Bu amaçla Uzun
köprü’ye gönderilen 2.500 eğitilmiş erin ardından, Şarköy’e de 1.877 er
(bunlar daha çok onbaşı adayı idi) gönderilmeye başlanmıştı. Geri kalan
ihtiyaç % 5 fazlasıyla ayrıca yollanacaktı. [462]
Böylece Kolordu’ya, Ordu Dairesi’nin planladığı ve 1 nci Ordu kolor
dularınca devşirilen erler yavaş yavaş Uzunköprü ve Şarköy’de bulunan
toplanma bölgelerine gelmeye başladı. 13 Mayıs 1332 (26 Mayıs 1916) ta
rihinde Kolordu 4.194 er almış oluyordu. [463]
Bu arada Başkomutan Vekâleti, yapılan er göndermelerinde firar
olaylannı eleştiriyor, önleme tedbirlerinin alınması için Ordu Dairesi Baş-
kanlığı’nı uyarıyordu, incelemelerine göre olaylara neden olan menzil hat-
lanndaki konaklardan gelip geçen erlerin yeterli şekilde iskân edilememe-
siydi. Bu nedenle komutanlık bu gibi yerlerde, mülki idare amirleriyle de
işbirliği yaparak, iskân yerlerinin hazırlanmasını, olanak bulunmadığı tak
dirde ihtiyaç duyulan barakaların kurulmasını istiyordu. [464]
Yedirme ve içirme yetersizliğinin de firarda payı vardı. Çağrı emirle
rine göre yuvasından yola çıkan erlerin beş günlük yiyeceklerini beraber
lerinde getirmeleri istenmişti. Halbuki çoklan bu olanaktan yoksundu. Bu
hususun da göz önünde tutulması için; iskân edecek kurum ve birliklerce,
ya da mahalli belediyelerce yedirilmesi ve içirilmesinin sağlanması da ge
rekli görülmüştü. [465]
Bir yandan Avrupa’ya gönderilen kolordulann er ikmali bölge kay-
naklanndan yapılırken, diğer yandan Batı Trakya ile Makedonya’da Türk
uyruklu olan ve yaşlan 19 ile 25 arası, Bulgar depo birliklerinde toplanan
14.000 erin Türkiye’ye gönderileceği Sofya Ataşesi’nce Harbiye Nezaretine
duyurulmuştu. Bunlar Bulgar ordularmda görev almamış olduklanndan,
Türk ordusunda hizmet vermeleri için ataşelikçe Bulgar makamlanyla an
laşmaya varılmıştı. Nitekim (14 Ekim 1916) 1 Ekim 1332’den başlamak
üzere harekete geçildi. (Ek: 32) çizelgede görülenler alınmıştı. [466]
J465] ATAŞE Arşivi; No. 1/66, Kis. 2005, Dos. 472, Fih. l-‘73.
1466] ATAŞE Arşivi; No. 1/65, Kis. 1919, Dos. 149, Fih. 1-32, 1-36.
Batı Trakya’da, Türk birliklerinin zayiatının bütünlenmesi için 10 nen

ve 15 nci Depo alayları kuruldu. 15 nci Depo Alayı’nın 5 Aralık 1916’daki
mevcudu 2.223 idi. Bu Alay hem 6 ncı Kolordu’ya ve hem de 26 ncı Tümen’e
er veriyordu. Tümen’in 6.000 ikmal erine ihtiyacı vardı. Fakat bulma
olanağı çok zayıf olduğundan, 10 ncu Depo AJayı’ndan da yardım almıştı.
Çünkü her iki birliğin muharebe zayiatı oldukça fazla idi. 3.000 er de Ga-
liçya’dan gönderilmişti. [467]
Drama ve dolaylarındaki Türklerden sekiz milis taburu kurulmuştu.
Bunlardan beşi 20 nci Türk Kolordusu emrindeydi. Geri kalan üç ta
bur 10 ncu Bulgar Tümeni emrinde bulunuyordu. Bunların da 20 nci Ko
lordu’ya devredilmesi Enver Paşa tarafmdan Serez’de bulunan Türk tem
silcisine bUdirildi ve Kolordu Komutanhğı’yla ilişki kurmasını istedi.
Aynca savaş za3datınm da keza Drama ve civarı Türklerinden pekiştiril
mesini emretti. [468]
Batı Trakya’da yaşayan Türk asıllı vatandaşlardan gönüllü olarak
Türk birliklerinde hizmet etmek isteyenler çoktu. Bunlardan 3.954 gö
nüllü Avusturya - Macaristan Başkomutanlığı’nca 15 nci Kolordu’ya gön
derilmişti.
Sofya Ateşeliği devamlı olarak Bulgar makamlan yanında gerek
Trakya Türklerinin ve gerekse Mahedonya ve Arnavutlukta bulunanla
rın Türk ordularmda görev almaları için devamh teşebbüste bulunuyordu.
Sık sık Harbiye Nezareti’ne rapor vererek planlar hakkmda bilgi sunu
yordu.
Yukarıda belirtilen ağır koşullar altında 'Türk idari faaliyetleri kendi
topraklarmda savaşan ordularının desteklenmesi yanında bir de Avrupa’
dald birüklerinin bütünlenmesi için devamlı gayret göstermiş ve kayıpla
rını ikmale çahşmıştır. örneğin 15 nci Kolordu birlikleri için, İstanbul’dan
usta er olarak 6.894 onbaşı ve er, 226 binbaşı, teğmen ve yedeksubay gön
derilmiş, Bulgaristan’dan 4.179, Sırbistan ve Karadağ’dan 3.954, Avustur
ya’da bulunan Türk asılhlardan 85 kişi toplam 8.221 er almıştı. Böylece
Kolordu birlikleriyle 10 ncu Depo Alayı’nda toplanan er mevcudu 15.115
olmuştu.
[467] ATAŞE Arşivi; No. 1/65, Kis. 1921, Dos. 157, Fih. 1, 1-3, 1-4, 1-5.
Durum öyle bir safhaya geldi ki Türk Ordusu Başkomutanlığı, kendi

insan kaynaklarının tükenir hal alması karşısında gerek Avrupa’da sava
şan kolorduların ve gerekse özellikle müttefik Avusturya ve Macaristan’ın
işgalinde bulunan topraklardaki silah altma ahnabilecek Türk asıllılarma
el atmak zorunda kalmıştı. Bunların gönüllü olarak İstanbul’a gelmelerine
müttefiklerce engel olunuyordu. Gerek Avusturya, Macaristan ve Bulgar
Orduları Başkomutanlığı’na ve gerekse Alman Orduları Başkomutanlığı’
na gönderdiği mesajlarla bu durumun önüne geçilmesini, aksi takdirde Av
rupa’daki savaşan Türk kuvvetlerinin 'Türkiye’den desteklenemeyeceğini
duyurmak zorunda kalmıştı. Alman Başkomutanlığı’na ilettiği mesajın
da, ülkenin askeralma bölgelerinde yürürlüğe koyduğu yükümlülüklerle,
1916 yılı sonuna kadar yaklaşık 6.826.176 er silah altına almdığını rakam
olarak vererek, insan kaynağının tükenme safhasına gelmek üzere oldu
ğunu, aşağıdaki yazılarıyla duyurma zorunda kalmıştı. [469]
“Alman Başkomutanlığı’na
Devam eden savaş, Türk Mîlletini insan ve malzeme yönünden tüm
ihtiyaçların üstünde bir durumla karşı karşıya bırakmıştır.”
Ek olarak da;
Türkiye siyasi ve coğrafi durumu gereği, daha önce girdiği savaşları
büyük çapta kayıplarla sonuçlandırmıştır. Bu yüzden kaybettiği toprak
larla bir kısım halkmdan yararlanamamaktadır. Ancak asker verme zo
runluluğu taşıyan yörelerin yükümlülerini silah altma çağırmakla üç yılı
bulan savaşı sürdürmüştür. Bu dönem içerisinde Türk Başkomutanlığı
son çıkartılan bedelli askeralma kanunu gibi, askerlikten affedilenleri
belirtir yasaları da göz önünde tutarak, mevcut olanaklarıyla ordula
rında ancak aşağıdaki miktarda eri silah altında toplayabilmiştir.
(1914) 1330 yılı sonuna kadar (13.3.1915) 1.478.176,
(1915) 1331 yılı sonuna kadar (13.3.1916) 2.493.000,
(1916) 1332 yılı sonuna kadar ( 1.3.1917) 2.855.000 yaklaşık
Toplam 6.826.176
Durum, bundan sonraki savaş zayiatım karşılamak üzere ihtiyaç
duyulacak insan kaynağının tükenmek üzere olduğunu göstermektedir.
Bugün dahi ordularm ihtiyaçları karşılanamamakta, seferi kadroları mu
hafaza edilememektedir. Şu anda bütün ordunun er noksanı tam yüz bin
kişiye ulaşmıştır.
[469] ATAŞE Arşivi; No. 1/65, RHs. 1919, Dos. 149, Fih. 1-45, 1-46, 1-85, 1-89,
1-241, 1-242, 1-243.
Sırbistan, Karadağ ve Amavutluk’un işgal edilmesiyle buralarda

yerleşmiş bulunan çok sayıdaki Müslümanlardan başvuran 43.243 gö
nüllü Avusturya - Macaristan ve Bulgaristan başkomutanlıklannın mü
saadeleriyle Türk ordusuna katılmışlardır. Şükranlarımı arz ederim. Fa
kat bugün için bu yerlerden de er alınamamaktadır. Bu yerlerdeki kay
nakların tamamiyle tükenmiş olduğu düşünülmemektedir. Öğrenildiğine
göre silahlı hizmet yapabilecek Müslümanlar, Bulgaristan Ordusu Baş-
komutanlığı’nca menzil hatlarında amele olarak çalıştırılmaktadır. İttifak
içerisinde Müttefik Ordular Başkomutanlığı’nın emirleri gereği kolordu
ve tümenlerini göndermekte asla tereddüt göstermeyen Türk ordusunun,
bugün ortaya çıkan ve ileride çıkacak er ihtiyacının karşılanmasında
Müttefik Ordular Başkomutanlığı emrinde bulunan savaşır Müslüman
erlerin, şimdiye kadar olduğu gibi, Türk ordusu emrine gönderilmeleri
zaruri görülmektedir. Aksi takdirde Avrupa harekât bölgelerinde sava
şan Türk birliklerinin yurt içerisinden ikmali durdurulacaktır.
O nedenle müşterek düşmanla savaşmakta olan Türk ordusunun so
nuç elde edebilmesi için belirlenen bölgelerden savaşa yetenekli kişilerin
gönderilmesine fırsat verilmesi hususunda adı geçen Müttefik Ordular Ko
mutanlıklarına, gerekli görülecek duyuru da bulunulması Başkomutanlı
ğımızdan rica edilmektedir.
Türk ordusunun bugün muhtaç olduğu er miktarı ve yazımızın ba
şında yıllar boyu kaynaktan yapdan ikmal ile savaşa sürülen miktarlar
bilgi sahibi olmaları için adı geçen Müttefik Ordular Komutanlıklarına da
yazılmıştır.
Bu arada belirtilen durum dolayısıyla Almanya’daki esir kampların
da bulunan ve gönüllü olarak Türk ordusunda hizmet etmek isteyen Müs
lümanların da Türkiye’ye gönderilmelerini aynca rica edeceğim.
Bu tür Müslümanların toplu olarak görevlendirilmeleri sakıncalı ol
duğu görüşünden hareketle, geldiklerinde ihtiyaca göre Türk ordusu bir
liklerine dağıtılmaları uygun görülmüştür. [470]
Türk Ordusu Başkomutanlığı
(1916) 1332 yılında ordular. Harbiye Nezareti’nin tertip planına ve

kolordulann askerlik dairelerinin uyguladıklan yasalara dayanarak er
ikmallerini yürütmeden geri durmadılar.
[470] ATAŞE Arşivi; No. 1/60 Kis. 1919, Dos. 149, Fih. 1-45, 1-46, 1-85, 1-89,
1-242, 1-243.
1 nci Ordu Komutanlığı; birliklerinin er ikmalini yapabilmek için,

ihtiyaç çizelgelerini diğer bazı istekleriyle birlikte askerlik daire ve şu
belerine göndermiş 28 Mayıs 1916 tarihine kadar da cevaplandınlmasım
istemişti. Aldığı cevap da ordunun çeşitli sınıf er ihtiyacının 25 gün içinde
tamamlanacağı şeklindeydi. Ancak her sınıf için usta erlerin bulunması
olanaksız olduğundan gönderileceklerin kolordularca yetiştirilmesinin
gerekeceğini işaret ediyordu. Bu esaslar dahilinde yukarıdaki tarihe ka
dar 2.462 er almış olacaktı.
Ordu Komutanlığı aldığı bu düzeni 5 Haziran 1916’da Başkomutan
lığa da bildirmişti. [471]
2 nci Ordu; plan gereği doğuya intikal etmek üzere kuruluşuna bir
likler alıyor ve türlü ikmal ihtiyaçlarını hareketinden evvel tamamlama
ya çalışıyordu. Er ikmali yönünden kolordular adına, bu arada 4 ncü Tü
men için % 20 fazlası olarak, Kırklareli’ne ve Büyükçekmece’ye gönder
me yapmıştı. 9 ncu Tümen içinde, gönderdiklerinin dışında daha 1.000
erin yollama hazırlıklarını tamamlamıştı. 7 nci Tümenin er ikmali, Sul
tanahmet yollamasından, Kadıköy Deposu’ndan ve Beylerbeyi Muhafız
Bölüğü’nden, acemi ve usta olmak üzere yapılıyordu. Verilen genelgeler
içerisinde depolar bu tertipleri hazırlamaktaydılar. 7.291 er 1 nci Tü
men’e gönderildi. Bununla beraber, yedekleriyle birlikte alacağı kalan
2.000 er nisan ayında tamamlanacaktı. Durum Ordu Dairesi’nce ilgili
makamlara duyurulmuştu. [472]
Doğu Harekât Alanı’nda şiddetlenen savaşların iyi bir sonuca var
ması için Ordu Dairesi bir ara 1 nci Ordu’nun kolordularma ait Konya ve
Eskişehir daire ve şubelerine el atmış ve 1314 doğumluların güçlülerin-
den şimdilik 6.000 eri 2 nci Ordu’nun Urfa’daki Depo Alayı’na gönder
mek üzere harekete geçirmişti. [473]
2 nci Ordu’nun doğuya, Elazığ bölgesine intikali halinde bu bölgede
er ikmali yapacak tek bir askeralma dairesi vardı. Bu da 12 nci Kolordu’ya
aitti. İkmal de 2 nci ve 4 ncü Ordular arasında anlaşmazlığa neden ol
muştu. Bu daire sonradan 2 nci Ordu’yu destekleme görevi aldı. [474]
[471] ATAŞE Arşivi; No. 1/1,Kis. 38, 175, Fih. 93.

ATAŞE Arşivi; No. 1/69, Kis. 2038, Dos. 620, Fih. 1-39, 1-92, 1-93, 1-137 ve
' 2 nci Ordu; bölgesine yerleşerek menzilini de kurduktan sonra ye

niden tertiplerini almaya başladı. Bölgesinden ikmal yapılmakla beraber,
İstanbul’dan 1 nci Ordu’dan da er gönderiliyordu. [475]
Ağustos sonlarma doğru 4 ncü Ordu’dan da 6.000 usta er almarak
bu Ordu’ya verildi.
Gönderilenlerin yerine Ordu Dairesi’nce tertibi yapılan ve 4 ncü Ordu
depolarında eğitilen 8.000 erden ne kadanmn 2 nci Ordu’ya ve ne kada-
rmın da 4 ncü Ordu’ya verileceği aynca bUdirilecekti. [476]
Ordu Dairesi’nin doğruca Başkomutan’a verdiği (21 Ağustos 1332)
3 Eylül 1916 tarihli raporuna göre, bu tarihe kadar 2 nci Ordu’ya toplam
10.023 er gönderilmişti.
3 ncü Ordu: Harekât Alam’nda adım adım topraklarmı savunulken,
kendi kaynaklan ve Ordu Dairesi’nin tertipleriyle destekleniyordu. 13^
(1916) yüma girildiğinde Harbiye Nezareti Ordu’nun güçlendirihnesini
karargâhına emretmiş, öncehkle 15.000 erin bulunmasmı istemişti.
Er tertipleri yarımda, kurulmuş, eğitilmiş ve teçhiz edilmiş birlik
ler de vardı. Ordu’nun eksik silah ihtiyacını da beraber getiren bu birhk-
1er Ulukışla’da toplamyordu. [477]
Örneğin Ordu Dairesi, 3 ncü Ordu’ya gönderilmek üzere hazırlanan
10.000 ikmal eriyle birlikte yeteri oranda portatif kazma ve küreğin de
tertibini yaptırtmış ve üetihnesini bu yolla sağlatmıştı. [478]
Temmuz 1332 (1916) sonlarma doğru 5 nci Kolordu bölgesinden
10.000 er Ordu’ya geldi. Ordu Dairesi, Levazma Dairesi ile ilişki kurarak
erlerin giydirilip, kuşatılarak yoUanümalarmı olanak içerisine sokmak
için büyük çaba sarf etti. Beslenmeleri için de konak komutanhklanna
talimat verildi. Böylece 3 ncü Ordu’nun yardmama koşmuştu. [479]
3 ncü Ordu birhklerini destekleyen depo alaylannm (eğitim merkez
lerinin) kapasiteleri, önceden verilen emirlerle belirlenmişti. Ne var ki
Harbiye Nazırı aynı zamanda Başkomutan Vekiü olduğundan yaptığı de
netlemelerde alaylarm çok düşük mevcutla çalıştıklarını gördü. Durum
[476] ATAŞE ArşiviiNo. 1/66, Kis. 2010, Dos. 486, Fih. 1-84,
[477] ATAŞE Arşivi; No. 1/65, Kis. 1924 Dos. 163, Fih. 4-15, 4-21, 4-31, 4-36 ve
ATAŞE Arşivi; No. 1/65, Kis. 1924, Dos. 163, Fih. 4-154, 21,4-31, 4-36 ve
ATAŞE Arşivi; No. 1/69, Kis. 2043, Dos. 651, Fih. 1 ve ’
gereği eğitilecek er mevcudunun artınimasmı ve gerekirse bu merkezle

rin araç ve gerecini artırmakla yeterlilik derecelerinin jrükseltilmesini
emretmişti. Alınacak önlemlerden de kendisine bilgi verilmesini istedi.
Gerçek de bunu gerektiriyordu. Örneğin, 4 ncü Kolordu Askeralma Dai-
resi’ne bağlı 5 nci Depo Alayı dört taburlu ve ikmal eri mevcudunun 8.000
olması gerekirken, denetleme sırasında ancak 1/4 mevcutla çalıştığı gö
rülmüştü. Aslında eğitim görmüş pek çok ere birliklerin ihtiyacı vardı.
[480]
4 ncü Ordu: yıhn ikinci aymda 184.561 insana sahipti. [481] Ordu
adına Aymtap (Gaziantep) Depo Alayı’nda 500, Bağlık Depo Alayı’nda
3.544, Kudüs Depo Alayı’nda 400 acemi er eğitim görmekteydi. Bu depo
lara 1313, 1314 doğumlu erler tertip edilmişti. Astsubay Depo Alayı’nm
eğitim gören okur - yazar acemi mevcudu 1.500 kadardı. Adı geçen depo
lar bir önceki devrede 6 ncı Kolordu Askeralma bölgesinden 7.500 eri
alarak eğitmiş ve 14 ncü Tümen’e vermişti. Böylece 6 ncı ve 8 nd Kolordu
bölgelerinde çağrılmamış 1313 ve 1314 doğumlu er kalmamıştı. [482]
15 Ağustos 1332 (28 Ağustos 1916) tarihinde 4 ncü Ordu, bir ölçüde
2 nci Ordu’ya yardım ve 6 ncı Ordu’ya birlik verdiğinden mecudu yılba-
şındakine nazaran azalmıştı. Kendisinden ayrılanlarm ikmaline rağmen,
insan sayısı 172.056’ya düşmüştü.
1 Teşrinisani 1332 (14 Kasım 1916) tarihinde 171.717’ye inen mev
cudun, aynı tarihte Haydarpaşa’dan yollanan 10.000 erle artınimasına
çalışıldı.
Er eğitiminin yetersizliğinden yakındığı anlaşılan 4 ncü Ordu’ya
bizzat Harbiye Nazırı’nm emirleriyle Anadolu bölgelerinden 2 nd ve 6
ncı ordulardan er yollandı. Yalnız tertiplerin ancak 1/3’ü katılabilmişti.
Çünkü düzenli bir yollama olmuyordu. [483]
Böylece 4 ncü Ordu’nun mevcudu ocak 1332 (14 Şubat 1917) ayı
sonunda 191.270’e yükseltilebüdi. [484]
5 nci Ordu; Ordu Dairesi’ne ilettiği 1332 (1916) Mart tarihli kuvve
sinde mevcudunun 4.380 subay ve 252.844 er olduğunu bildirmişti. Ordu
Menzil Müfettişliği’nin Nisan 1332 (1916) başlangıcında mevcudu ise
16.206 gözüküyordu. [485]
[485] ATAŞE Arşivi; No. 1/65,’ Kis. 1907, Dos. 110, Fih. 1-9, 1-14.
, Çanakkale Grubu’nda ise 1313 doğumlulardan 1.492, 1314 doğum

lulardan ise 3.435 er vardı. [486]
Ancak birliklere katılan ikmal erlerinin büyük bir kısmı sari hasta
lıklı, üstleri başlan perişan, açlıktan bitkin bir durumdaydılar. O tarihte
kurulmakta olan 17 nci Kolordu’nun raporu bunu açıkhyordu. Yüküm
lülerin askeralma dairelerine katılmalarından başlamak üzere yediril
meleri, içirilmeleri ve giydirilmeleri yönünden ne mümkünse yapılmasını
dilemekteydi. Böylece katılacağı bilinen 30.000 erin Ordu’ca gereken gi
yim ve kuşamını temini için ilgilileri uyarmış, Ordu Dairesi’nce de gerek
sağlık ve gerekse Levazım Dairesi Başkanlığı’ndan yardım istenmişti.
Ordu’ya 15 Mayıs 1332 (28 Mayıs 1916) tarihine kadar 20.000 er gel
di. Bunlar da perişan bir durumdaydı. Gelen erler yürürlükteki genelgeye
göre 1314 doğumlu olanlardı. [487]
1313 doğumlulardan 4 ncü Kolordu Askeralma Dairesi’nce 10.000 er
Çanakkale Grubu’na veriliyordu. 5.189’u 5 Ma3us 1332 (18 Mayıs 1916)
tarihine kadar katılmış, diğerleri hakkmda hiç bilgi alınamamıştı. Bu
gruba çeşitli tarihlerde gönderilen erlerin miktarı aşağıya çıkartılmış
tır : [488]
Doğum
1313 1314 Toplam Sevk Tarihi Şubesi
151 2.723 2.874 14 Ağustos 1916 Soma, Balıkesir, Uşak
12 Eylül 1916
65 200 265 14 Eylül 1916 (Balıkesir)
13 Ekim 1916 Karasi, Bandırma
38 140 178 14 Ekim 1916 Karası, Bandırma
4t 15 Kasım 1916
34 102 136 14 Kasım 1916 Karasi, Bandırma
13 Aralık 1916
- 18 18 14 Aralık 1916 Karasi, Bandırma
18 Aralık 1916
— 1 1 14 Aralık 1916
288 3.184 3.472 Toplam
1313 Doğumlu Erattan Çanakkale Grubu’na Sevk Edilenler

Miktarı Sevk Tarihi Sevk Edildiği' Yer Sevk Şekli
65 29 Nisan 1916 Jandarma —
765 30 Nisan 1916 Biga ve Çanakkale Karadan, Denizden

330 31 Mayıs 1916 Çanakkale Karadan
222 2 Haziran 1916 Jandarma, Çanakkale Karadan
62 14 Mayıs 1916 Jandarma, Çanakkale Karadan
1.695 Toplam
1314 Doğumlu Erattan Çanakkale Grubu’na Sevk Edilenler

Miktarı Sevk Tarihi Sevk Edildiği Yer Sevk Şekli
42 29 Ağustos 1916 Jandarma, Çanakkale Karadan, Denizden
186 31 Ağustos 1916 Biga, Çanakkale’den Karadan, Denizden
55 1 Eylül 1916 Jandarma, Çanakkale Karadan, Denizden
578 3 Ekim 1916 Jandarma, Çanakkale Karadan, Denizden
108 4 Ekim 1916 Biga, Çanakkale Karadan, Denizden
149 5 Ekim 1916 Jandarma, Çanakkale Karadan, Denizden
1.288 Toplam
6 ncı Ordu için ilk ağızda; 15 Mart 1332 (28 Mart 1916) tarihinde,
Konya’daki 7 nci Depo Alayı’ndan 2.000, Balıkesir’deki 3 ncü Depo Ala-
yı’ndan 500, İ2imir’deki 5 nci Depo Alayı’ndan 500 ve Manisa’daki 6 ncı
Depo Alayı’ndan 2.200 er aynimıştı. Tertiplerin hazırlanması için Ordu
Dairesi, 1 nci Kolordu Komutanlığı’na talimat vermişti. Yapılan bu ter
tipler eğitim gördükten sonra yollanacaktı. [489]
, Nisan 1332 sonlarında (Mayıs 1916 başlarında) demiryolu şubesi

gereken hazırlıkları yapmış ve ilgilileri uyarmış, Afyor. üzerinden Resül-
ayn’a yollanması için tren ayırmaya başlanmıştı, [490]
Bu düzen içerisinde Ordu’ya 16 Temmuz 1332 (29 Temmuz 1916)
tarihine kadar yapılan er ikmali sonunda insan sayısı 75.502’ye çıkarıl
mıştı. [491]
22.6.1332 (4 Eylül 1916) tarihinden başlamak üzere de 4 ncü Ordu’
dan 6 ncı Ordu’ya er aktanidı. 6.000 olarak saptanan mevcudun son ka
filesi 29 Temmuz’da (11 Ağustos’ta) yola çıkarıldı. [492]
Sorumlularm çabaları her ne kadar birliklerin kadrolarmı tamam
lamışsa da, kayıplan karşılayacak oranda olmamıştı. Böylece Türk Or
dusu, 15 Teşrinisani 1332 (28 Kasım 1916)’de (Ek: 33) çizelgedeki mev
cudunun muhafaza ederek ülkesi topraklannı savundu. [493]
2. Menzil Teşkilatındaki Gelişmeler
Genel siyasi ve askeri durum gereği, İttifak Devletleri’ne dahil ordu
lar karşısında bulunan îtilâf Devletleri ordularmm Amerika Birleşik
Devletlerince desteklenmesi, İtalya’nın Almanya’ya savaş açmasıyla Bi
rinci Dünya Harbi’nin geleceği belirlenmeye başlanmıştı.
Türkiye, bu oluşumda varlığını koruma ve devam ettirme çabası içe
risinde ülkesine yapılan saldırıları mümkün olan insan ve toprak kaybıyla
durdurmaya çalışıyordu. Ne var ki Ingiliz ve Fransızlar vardıkları anlaş
maya göre, Türk topraklarının paylaşılmasını hedef almışlardı.
Irak, Suriye ve diğer Arap ülkelerinin işgal edilerek çıkarlarının yü
rütülmesi için büyük kuvvet yığdıkları 4 ncü ve 6 ncı Ordu harekât bölge
leri bu dönemde Türkiye için en hassas cephe olmuştu.
r Bu bakımdan Genel Karargâh’ça önem kazanan bu bölgenin bütün
lenmesi, 1915 yılında yapılan idari ve lojistik faaliyetlerinin daha da ar
tırılarak sürdürülmesi, başta gelen bir görev olmuştu.
Aynca Kafkaslar bölgesinde saptanan niyet ve maksadın oluşma
sı amacıyla 2 nci Ordu’nun da 3 ncü Ordu’nun güney kanadına kaydırılma
sı, bu hassasiyeti bir kat daha artırmıştı.
En büyük problem, harekât planlannın uygulanmasında, yurt içi ve
yurt dışı kaynaklarından tedarik edilebilenlerin bu harekât bölgelerine
aktarılmasmda toplanıyordu.
[491] ATAŞE Arşivi; No. 1/65, Kis. 1907, Dos. 110,’ Fih. 1-15.
[492] ATAŞE Arşivi; No.1/1, Kis, 1086, Dos. 142, Fih. 3-60, 3-61, 3-62.
[493] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 29, Dos. 137, Fih. 21; 21-2. ’
Yurt içinde ve ordular bölgesinde 1916 yılına girerken işletilmeye ça

lışılan menzil teşkil ve tesisleri şöyle bir durum gösteriyordu:
a. Yurt İçinde
Yurt içi ve ana ikmal merkezi olan İstanbul bir demiryolu ile doğu
ve güneydoğu harekât bölgelerinde savaşan dört orduyu destekliyordu. Baş
ta bu hattın günlük ulaşım kapasitesinin artırılması, 2 nci, 4 ncü ve 6 ncı
orduların bütünlenmesi için Toros (Pozantı ve Gülek istasyonları) ve
Amanos (Osmaniye ve Raco) kara menzil hattının güçlendirilmesi esas
alınmıştı.
Bu ana görüşten hareketle, bir evvelki bölüm de de değinildiği üzere

bu doğrultuda yapılacak nakliyatın öncelikle saptanması ve Genel Karar
gâh 3 ncü Şubesi’nce planlanarak Şimendifer Şubesi’nce uygulanması, di
ğer faaliyetlerin de bu plana uymasının gerekli olduğunun duyurulması
öngörülmüştü. [494]
Bu yöndeki doğrultunun üzerindeki Toros menzilinin kapasitesi 90,
Amanos’un 70 tondu. Bu kesimde yapılan demiryolu inşaatı için olagelen
göndermeler bu sayıların içerisinde değildi. Çünkü bu malzemeler için ayrı
bir oto kolu ile işletmeye açılacak olan dekovil hattının bir bölümü buna
ayrılmıştı.
Böylece A menzilinden (Halep Menzil Müfettişliği) yapılacak ula

şım, Pozantı İstasyonu aracıhğıyla günlük bu bölgedeki savaşan birlik
lerin malzemeleri için 30 ton, cephane, harp araç ve gereci için 60 olmak
üzere 90 tonu buluyordu.
Hesap edilen eksik cephanenin gönderilmesi, Amanos’ta bulunan
cephane deposundaki stoklardan yapılacaktı. Amanos dekovil hattının
muhtaç olduğu yakıt sağlandığında bu noksanın kapatılmasına da çahşı-
lacaktı. Çünkü Genel Karargâh cephane ve harp gereçlerinin ulaşımına ön
celik tanıyordu. [495]
Güney harekât alanında 6 ncı Ordu’ya ait Musul Grubu Menzili 2 nci
Ordu’ya bırakılmıştı. Aralarındaki sınır Leşap Alâ Deresi başlangıcından
Karacuma-Dufan-Sayet-Yata doğrultusu 6 ncı Ordu’ya dahil kabul edil
mişti.
' Musul îli’nin gıda maddeleri stokları 6 ncı Ordu’ya bırakılmakla be
raber bu bölge içine giren 2 nci Ordu birlikleri 6 ncı Ordu’nun menzili
tarafından desteklenecekti. [496]
2 nci Ordu’nun menzil araçlarıyla erzakını Resülayn üzerinden, cep
hanesinin ve eksiklerinin de 98 ağır erzak veya kurulması emredilen 24
ağır cephane kolu tarafından tahsis edilen stoklardan sağlanması emre
dilmişti. Böyle bir faaliyetin sürdürülmesi için 29 Nisan 1916’da Ordu’ya
30 yük otosu verilmişti. Almanya’dan gelecek 110 otomobilin 54 adedinin
Ordu’ca bu hat üzerinde faaliyete sokulması uygun bulunmuş, diğerlerinin
de Ordu emrinde yedekte kalması Başkomutanlık’ça emredilmişti.
Diyarbakır, Harput bölgelerinden 1.000 tonluk bir taşıma, karargâh
ilgili şubelerince öngörülüyordu. O bakıma bu iki bölgeden sağlanacak
ulaştırma aracıyla Dizor Sancağı’ndan da 5.000 devenin toplanmasına çaba
gösterilmişti. [497]
Bu arada Genel Karargâh, 3 ncü Ordu’nun olanaklarını da artırmayı
düşünüyordu.
Kızılırmak Nehri’nde sal ve kayık çalıştırmak suretiyle askeri amaç
larla kullanılması karan verildi. Uygulanması için de Ordu emrine 1.000
mevcutlu bir amele taburu ve teknisyenler gönderildi. [498!
Savaşın başlamasından bu yana kurulan ve geliştirilen menzil teşkil ve
tesisleri Balkan Harbi’nden sonra yürürlükteki genelgelere göre, daha
çok ihtiyaç ve öncelik gözetilerek Yurt içi ve Ordu bölgeleri olarak sapta
nıyor ve zaman zaman değiştiriliyordu. Her dört cephede süregelen hare-
k'atm lojistik faaliyetlerinin düzenlenmesi için yeni bir yönetmelik yapıl
mıştı. Bu yıl 29 Haziran 1332 (12 Temmuz 1916) tarihinde Menzil Genel
Müfettişliği’nce bu husus düşünülmüş ve Genel Karargâh ilgili şubele
riyle yapılan koordinasyon sonunda menzil teşkilleri üzerine çıkarttığı
bilgileri yayımlamakla. Yurt içi ve Ordu bölgelerinde kurulacak menzil
teşkil ve tesislerinin nerelerde ve nasıl oluşturulacakları belirlenmişti. (Ek:
34) [499]
[4961 ATAŞE Arşivi; No. 1/65, Kis. 1909, Dos. 118, Fih. 1-28.
[498] ATAŞE ArşivijNo. 1/1, Kis. 74, Dos. 368, Fih. 34.
[499] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1142, Dos. 90, Fih. 4-17, 4-26, 17, 18, 19, 20.
Başkomutanlık, menzil örgütlerinin geliştirilmesi sırasında cephane

ulaşımına öncelik verilmesini istiyordu. İlgililerce bu amaca yönelik çalı-
şılmadığı için zaman zaman yayınladığı emirlerle özen gösterilmesini iste
mişti. Sahra muharebelerine elverişli, mahallinden tedarik edilecek araç-
lann da bu tür hizmette kullanılmasım emrediyordu. [500]
20 Ağustos 1332 (2 Eylül 1916)’den geçerli olarak A Menzil Müfet
tişliği (Halep Menzil Müfettişliği)’nin görevine son verilmiştir. Pozantı-
Gülek Menzil Hattı’nm kullanılması Karargâh 3 ncü Şube’nin tertiplerine
bırakılmıştı. [501]
Toros Menzil Teşkilatı da 20 Eylül 1916’dan itibaren bütün tesisleriy
le, 4 ncü Ordu’nun emrine veriliyordu. Toros ve Amanos’ta çalışan oto
kolları da. Alman kolları hakkmda, yürürlükteki genelgeye bağlı olarak
4 ncü Ordu emrine veriliyordu. Ancak ulaşımın önem sırası Genel Menzil
Müfettişliği tarafmdan saptanacaktı. [502]
Toros dekovil hattmm yapımı tamamlanmıştı. Yakında işletmeye
açılacak olan bu hatta günlük çeşitli askeri eşyadan 20 tona kadar koliler
ile 30 subay ve er taşınacaktı.
Dekovilin taşıma gücü önceleri 80 ton olacak sonraları artırılacaktı.
Toros hattı üzerinden taşınacak eşya ve malzeme Haydarpaşa’dan
birer katar halinde toptan gönderilecekti. Katarın taşıma gücü 240 ton
olacaktı. îlk tren 16 Kânunisâni 1332 (29 Ocak 1916)’de hareket etmesi
beklenmekteydi.
Kabul edilen şekle göre Resulayn’a gönderilen eşyalar üzerine hangi
orduya ait olduğu da yazılacaktı. [503]
Bu dönemde Avrupa’ya da birlikler gönderilmişti. Bunların idari faa
liyetlerinin yurt dışında düzenlenmesi, öngörülen menzil teşkil ve tesisleri
göreve katıldığı anda, Dobruca ve Bulgaristan kuzeyi ile, Romanya’da
kurulan menzil hatları üzerinde alman tertiplerle sağlanıyordu. Birkaç
nokta ve istasyon komutanlığı eklenmekle hizmet yürütülmüştü.
Menzil hattı üzerinde Mecidiye’de Alman Hastanesi, Dobruca’da Bul
gar Hastanesi, Rusçuk’ta ise 'Türk olan vatandaşların yardımlanyla hasta
ve yaralıların tedavisi yapüacaktı.
Böylece Genel Müfettişlikçe personel araç ve gereci tertiplenen bu

menzil hattı da işletilmeye açılmıştı. Ayrıca bu hatta kullanılmak üzere
beheri lOO’er arabalı on kol ile çok miktarda hayvan deposu ve hayvan
hastanesi de verilmişti. [504]
1 nci Ordu, Menzil Müfettişlik Karargâhı’m Nişantaşı’nda kurmuştu.
1 nci Ordu Menzil Müfettişliği, tüm ordularm ihtiyaçlarım karşılar durum
da kendisini planlamıştı. Boğaz’m doğu ve batısında tertiplenen bu müfet
tişlik 20 Mart 1332 (2 Nisan 1016)’de aşağıdaki düzen içinde çalışıyor
du; [505]
Müfettişlik Karargâhı Nişantaşı’nda
Menzil Kıtaları Piyade Jandarma : Nişantaşı’nda
Piyade Muhafız Takımı : Teşvikiye’de
Süvari Muhafız Takımı : Nişantaşı’nda
İnşaat ve Tamir Bölüğü : Beşiktaş’ta
Ambarlar :
Tevzi ambarları Ayastefanos, Bakırköy, Kâğıthane, Üsküdar
İaşe ambarlan Maltepe, Beşiktaş
Teçhizat ambarları Üsküdar (ayrıca yedek ambar)
Nokta Komutanlıkları Sultançiftliği, Kâğıthane, Üsküdar, Maltepe,
Bulgurlu, Bakırköy, Şişli, Beykoz, Sirkeci
Hamal Bölüğü Kadıköy (Acıbadem)
Cbphane Depoları Fıstıklı, Dursunköy
Menzil Hastaneleri Sultançiftliği, Bulgurlu (Nekahethane)
Harp Hastaneleri Alemdar, Bahçeköy
Sıhhi İlaç Deposu Kadıköy
Hasta Nakliye Müfrezesi Sultançiftliği, Kâğıthane
Hayvan Hastaneleri Sultançiftliği, Şişli, İmroz
Veteriner İlaç Deposu Şişli
Ekmekçi Takımları Maltepe, Alibeyköyü, Sultançiftliği
ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1321^ Dos. 777, Fih. 1.
Araba ve Hayvan
Deposu : Fenerbahçe
Merkez Amele Taburu : 3 ncü Çorlu, 2 nci Adapazarı, 2 nci Uvezli, Ke
merburgaz, Koçulu, İzmit
Köprücü Müfrezesi : Alemdar, Sarıyer
Menzil Nakliye Kollan :

Deve Kolları : No. 1 Haznedar 10,5 ton
No. 7 Bulgurlu 10 ton
No. 2 Pirgos 15 ton
No. 9 Sultançiftliği
No. 3 Başlıkça hafif
No. 10 Maltepe 5 ton
No. 4 Üsküdar 15 ton
No. 26 Alipaşa Çiftliği 5 ton
Öküz ve Manda Arabak Kollar :

No. 6 Alibeyköyü 30,5 ton
No. 11 Alibeyköjrü 30,5 ton
No. 7 Üsküdar 40 ton
No. 12 Maltepe 30,5 ton
No. 8 Büyükdere 14,5 ton
No. 14 Paşabahçe 18 ton
No. 9 Çavuşbaşı 30,5 ton
No. 10 İncirli Çiftliği 30,5 ton
Mekkâre Kolu :
No. 35 Istıranca 6,50 ton
Hafif Cep. Kolu Bulgurlu 8,5 ton
Kolordular Emrinde
On beş kol beheri takriben beşer ton, ayrıca bir
kol 10 ton, bir kol 8,5 tondur.
Menzil Müfettişlik Karargâhı başlangıçta Çatalca’da bulunan, 2 nci

Ordu’nun; Menzil Müfettişliği ise, 1 Mart 1332 (14 Mart 1916) tarihi iti
bariyle aşağıda olduğu gibi tertiplenmiş ve seyyar duruma getirilmesi
için çalışılmaktaydı.
Müfettişlik Karargâhı Çatalca’da
Menzil Kıtaları Sahra Jandarma Bölüğü, Piyade Muhafız Takı
mı, Süvari Muhafız Takımı, İnşaat Bölüğü
Nokta Komutanlıkları Çerkezköy, Çorlu, Hadımköyü, İki Nokta Ko
mutanlığı, Çatalca’da (gayri faal)
Ambarlar Sancaktepe, Çerkezköyü, Çatalca, Çorlu, Kü-
çükçekmece, Büyükçekmece, Çatalca (Teçhi
zat), 2 ve 9 No.lu ambarlar. Çatalca (gayri
faal), Çorlu iaşe heyeti
Hamal Bölüğü Çatalca
Cephane Depoları 1, 2, 4 ve 5 No. lu Cephane depolan Hadımköy’
de 3 No. lu Cephane Deposu Çatalca’da
Hastaneler 1 Halkalı, 2 ve 3 Ayastefanos, 4 Çorlu, 5 Kali-
kıratya
Nekahethaneler Büyükçekmece, (Mimarsinan) Kalikıratya, Hal
kalı da
Sıhhi İlaç Deposu Ayastefanos (Yeşilköy)
Sıhhiye Er İkmal Birliği Ayastefanos
Hasta Taşıma Müfrezesi Ayastefanos, Yaralı treni
Hayvan Hastaneleri 1 Çorlu, 2 Kalikıratya
Veteriner İlaç Deposu Hadımköy
Araba ve Hayvan
Deposu 3 Yenice, Çiftlikköy
Ekmekçi Takımlan 1 Çatalca, 2 Hadımköyü
Menzil Nakliye Kollan :

1 nci Katar : 1, 2, 4, No. lu öküz araba kolu (12, 22, 22’şer
ton) Nakkaşköyde
2 nci Katar ; 5, 6, 8, No. lu öküz araba kolu (22, 10, 22’şer
ton) Çerkezköy’de
3 ncü Katar ; 1, 2, 3, 4 No.lu at araba kolu (15, 15, 15, 8’er
ton) Hadımköy’de
5 No.lu oto kolu “Resülayn-Diyarbakır” menzil hattında 2 nci Ordu

Menzili’nin kapasitesi bu dönemde pek düşük olduğu için 1 nci Ordu’nun
Menzil kollarına fazla ihtiyaç gösteriyordu. O yüzden 2 nci Ordu’yu oluş
turan kolorduların kolları 1 nci Ordu’nun verdiği menzil teşkil ve tesis
leriyle güçlendiriliyordu.
Yeni kurulmakta olan kolorduların, tümenlerinin seferberliği ve ik
mali 1 nci Ordu’nun deniz ve kara nakil araçlarıyla destekleniyor ve bu
amaçla da Biga’da bir menzil komutanlığı kuruluyordu. [506j
2 nci Ordu’nun harekât planına göre Diyarbakır yöresinde toplana
cağı esas alınmıştı. Dolayısıyla komutanlığın menzil müfettişliğinin kurul
ması, birliklerin ihtiyacı olacak yiyecek maddelerinin tedariki hususunda
mülki makamlarla işbirliği yapmada kendisine büyük yetki tanınıyordu.
[507J
Genel Karargâh 5 nci Şube’ce alınan bir karara göre de Orduya gön
derilecek cephane doğruca birliğe değil, Cerablus Cephane Deposu’na yığıla-
caktı. Şube, Ordu ihtiyacı bulunan cephaneyi kendisi göndertecekti. Bu dü
şünüş ile 2 nci Ordu’nun yiyeceğinin Resülayn üzerinden ikmali için 36
ağır erzak kolu, cephanesinin bütünlenmesi için de 24 ağır cephane kolu
nun kurulması kabul edilmişti. [508]
2 nci Ordu’nun en büyük derdi hayvan mübayaası idi. Bulabildiklerini
gelmekte olan birliklerin acil ihtiyaçlarına kullanıyordu. Deve mübayaası
aşiretlerden asla mümkün olamıyordu. O bakımdan oto kollarının Diyar
bakır, Palu, Çapakçur (Bingöl) arasında işletilmesi ile, Ordu’nun en uzun
hattını işletme imkânı hasıl olacaktı. Bunu Ordu Komutanı Genel Karar-
gâh’tan diliyordu.
Başkomutanlık Vekâleti de 2 nci Ordu’nun taarruzi harekâta geçme
sinin ancak menzili kurmasına bağlı olduğunu saptıyor ve mahalli
imkânlardan faydalanma için Muhasebeyi Umumiye’den (Genel Muhasebe’
den) 100.000 liranın gönderilmesini istiyordu. [509 ]
Karargâhını Resülayn’a alan 2 nci Ordu Menzil Müfettişliği’nin 23
Temmuz 1332 (5 Ağustos 1916) tarihinde elinde 145 ton kapasitesinde on
kolu olmuştu. Menzil bölgesinde iş görecek er sayısı da 2.000’e yaklaşmıştı.
Bunlardan kurulu amele birliklerinin, mevcut 600 km. lik yollann onarımı
için yeterli olmadığı Ordu’ca üst makama duyurulmaktaydı.
[508] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 46, Dos. 215 A, Fih. 6.
1 [509] ATAŞEArşivi; No. 1/6, Kis. 1306, Dos. 720, Fih. 1-5, 1-18.
' Resülayn-Mardin arasında işletilecek 512 ve 513 No. lu oto kollan da

henüz Almanya’dan gelmemişti. Güneyindeki bölgede harekâtmı sürdü
ren 4 ncü Ordu’dan da yardım olanağı, kaynağının kıtlığı dolayısıyla
kalmamıştı. O nedenle 2 nci Menzil bölgesinden yeteri karar katır ve eşek
tedarikiyle gönderilmesini istemek zorunda kalmıştı, [510 J
Ordu ileri sürdüğü nedenlerle 8 Kânunevvel 1332 (21 Aralık 1916)
günlü ihtiyaç çizelgesiyle durumunu Genel Karargâh’a bildirmişti. [511]
3 ncü Ordu Menzili; Menzil Müfettişliği’nin Karargâhı Erzincan’da
bulunuyordu. Nokta komutanlıklarını bölgesindeki menzil hatları üzerin
de kurmuştu. Menzil ambarları, teçhizat ambarları, ihtiyat ambar ve
cephane depoları da aynı yerlerde kurulmuştu. 2 Nisan 1332 (15 Nisan
1916) tarihi itibariyle 3 ncü Menzil Müfettişliği Kuruluşu ve Ulukışla-Er-
zincan Menzil Hattı üzerindeki tertip şekli aşağıdaki gibiydi: [512]
Müfettişlik Karargâhı : Erzincan

Nokta Komutanlıkları : Erzincan, Akçakent, Sürpiran, Hamidiye, Bay
burt, Şiran, Karahisar, Kemah, Budcaköy, Eğin,
Harput, Palu, Karapolat, Sipikar, Pulur, Kel
kit.
Menzil Ambarları : Erzincan, Akçakent, Sürpiran, Hamidiye, Bay
Harput, Palu, Karapolat, Şipikar, Pulur, Kel
kit.
Teçhizat Ambarları : Erzincan, Akçakent, Sürpiran, Hamidiye, Bay
Harput, Palu, Karapolat, Şipikar, Pulur, Kelkit.
İhtiyat Ambarları : Erzincan, Akçakent, Sürpiran, Hamidiye, Bay
Cephane Depoları : Erzincan, Akçakent, Sürpiran, Hamidiye, Bay

191B YILINDA İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK 339
Kızılay Salgın
Hastaneleri : Şiran, Karahisar, Eğin, Harput, Palu.
İlaç Deposu Şiran, Karahisar, Eğin, Harput, Palu.
İmalathane Şiran, Karahisar, Eğin, Harput, Palu.
Demirhane Şiran, Karahisar, Eğin, Harput, Palu.
Nal İmal Yeri Şiran, Karahisar, Eğin, Harput, Palu.
Hayvan Hastanesi Kemah, Şiran, Tokat, Palu.
Veteriner İlaç Deposu Kemah, Şiran, Tokat, Palu.
Askeri Konaklar Balhane (Karahisarhn doğusunda) AJucra, Kö
se, Şişur, Kavakhan, Yalnızbağ, (Erzincan Re
fahiye arasında) Oranhan (Erzincan Kemah
arasında).
İstirahat Yerleri Erzincan, Oranhan, Polgaç, Altkürü.
Kol Hayvan
Kollar Ton Adedi Adedi Düşünceler
259 23 1.731 Deve Kolu
100 25 1.250 Mekkâre Kolları
79 10 990 Bayburt Demirbaş Kollan
74 4 271 (araba)At Araba Kolları (bir arab
Kg. taşır)
40 4 200 (kağnı) Kağnı Kollan
Ulukışla - Erzincan Menzil Hattı İki Kısımdı

1. Kayseri Menzil Hattı
Merkezi Kayseri (Ulukışla-Şarkışla hariç)
Nokta Komutanlıkları Ulukışla, Niğde, Kayseri
Menzil Ambarlan Ulukışla, Kilisehisar, Niğde, Mesli, Develi Ka
rahisar, İncesu, Kayseri, Yarsuna, Sultanhan,
Çenierek,
Teçhizat Ambarı Ulukışla
Cephane Deposu Ulukışla
Hastaneler Ulukışla, Kayseri (iki adet)
Dinlenme Yerleri Ulukışla
îmalat Yerleri Niğde, (Demirhane ve araba imalathaneleri)
»Hayvan Hastaneleri Kayseri, Niğde
iiollar : Ton Kol Adedi Düşünceler

24 2 160 Deve
20 2 60 Çift atlı araba
55 12 372 Kağm
31 9 620 Merkep
2. Sivas Menzil Hattı

Merkezi ; Sivas, .
Nokta Komutanlıkları ; Şarkışla, Sivas, Zara, Suşehri, Refahiye,
Menzil Ambarları : Şarkışla, Sivas, Zara, Suşehri, Refahiye, Kaya-
dibi, Taşlıcak, Hakdin, Yarhisar, Kurbağahhan,
Keçiyurdu, Değirmentaş, îzbildir, Ağuvans, Mül*
küşerif, Kayıranhan.
Hastaneler : Sivas, Zara, Suşehri.
Kollar : Ton Kol Adedi Düşünceler

43 5 288 Deve
10 1 25 Çift atlı araba
29 3 98 Tek atlı araba
42 12 281 Kağnı
49 9 991 Merkep
^ 1 nci 2 nci ve 3 ncü Otomobil Kolları.
Yeniden tensike tabî tutulan 3 ncü Ordu birliklerinin toplam 143.560

kilogram yiyecek maddesine ihtiyacı saptanmıştı. Kayseri Sancağı’ndan
günlük 10 ton tedarik edildiğine göre, geri kalanı Sivas ili Canik Sancağı
ile Trabzon ve Erzurum illerinden karşılanacaktı. Yukarıdaki çizelgenin
incelenmesinden de anlaşılacağı üzere ileri hatların desteklenmesinin ne
miktar araç, ve korarla yapılabileceği işaret edilmişti. Kolların beş günde
bir gün istirahat etmesiyle sonuç alınamayacağı belirtilmiş ve Genel
Karargâh’ça tertibi düşünülen kolların öncelikle gönderilmesi istenmişti.
[5131
Ordu’nun elinde çeşitli cinsten kamyon da vardı; fakat çoğunun las

tik ihtiyacı ve yolların durumu nedeniyle kullanılmaz hale gelmişti. Ordu
otolardan faydalanması için lastik yerine demir tekerleklerin gönderilmesi
ile mümkün olacağı görüşünü ortaya çıkarmıştı. O yüzden Ordu Menzil
Müfettişliği, Genel Müfettişlik’ten bu tür tekerleklerin İstanbul’da imal
edilerek gönderilmesini istedi. [514]
4 ncü Ordu’nun Menzil Müfettişliği teşkilatı; 2 Nisan 1332 (15 Nisan
1916) tarihinde aşağıdaki gibiydi: [515]
Menzil Mıntıka
Müfettişliği Halep
Nokta Komutanlıkları Adana, 2 Halep, Riyak, Mecdülacze, Hanmeshur,
Şam, Artus, Sabuğ, Fenitre, Cağune, Taberiye,
Kefkane, Der’a, Hamah, Ufule, Cenin, Şile, Me
sudiye, Resülayn, Nablus, Elşuz, Salt Ramle,
Eriha, Umman, Kudüs, Sebba, Beytülalim, Ha-
lilrahman, Gazze, Telelşeria, Haniyunus, Birülse-
biğ. Halasa, Kalayülariş, Uluç, Makiye, Fatire,
Bıyrm, Kısha, Hayfa, Beyhasan, Maan, Kala-
yülnahü’de.
Menzil Ambarları Maraş, Ceyhan, Tarsus, Kırıkhan, Havza, Han-
mislun, Sebiğ, Fenitre, Cağuz, Sıfatıhayriye,
Der’a, Hamah, Ufule, Cenin, Mesudiye, Resü
layn, Nablus, Salt, Ramle, Beire, Eriha, Um
man, Kudüs, Sebha, Beytülalim, Halilüirahman,
Gazze, Telelşeria, Haniyunus, Birülsebiğ, Halas,
Kalayülariş, Uluç, Makiye, Fatire, Kısha, Hay
fa, Beyirhan, Maan, Kal’ayülnahil’de.
Levazım Ambarları Adana, Halep, Hama, Humus, Riyak, Şam’da.
Menzil Hastaneleri Taberiye, Hulkerim, Nablus, Umman, Kudüs,
Ramle, Halilüirahman, Gazze, Birülsebiğ, Ka-
layülarm, Safhayülarziye, Makiye, Kısha, Maan,
Beyhan’da.
l*''işek (Mermi)
İmalathanesi Şam’da.
Tüfek Tamirhanesi Şam, Halep’te.
1514J ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1200, Dos. 293, Fih. 3-5.
Araba İmalathanesi Şam, Kudüs, Birülsebiğ, Makberülarziye, Ma

kiye,
İhtiyat Çöl Deve Tb. Şam’da (2 Tabur).
Dabağhane Halep, Şam’da.
Deveci Depo Alayı Şam’da.
Nalbant Okulu Şam’da.
Sabun İmalathanesi Şam’da.
Konserve İmalathanesi Şam’da.
Istirahathaneler Fenitre, Afule, Salt, Haniyunus, Makberülarzi
ye, Kısha, Hayfa’da.
İlaç Depolan Şam, Kudüs, Kal’ayülariş’de.
Sıhhiye Eri İkmal
Birliği Şam, Birülsebiğ, Makberülarziye, Kısha, Bey
han’da,
Hamal Bölükleri Şam’da.
Hayvan Hastaneleri Şam, Noksan, Kudüs, Gazze, Birülsebiğ, Bıynn,
Maan, Beyhan, Kal’alyülariş’de.
Veteriner İlaç Deposu Şam, Kudüs, Maan’da.
Furun ve Tahniye
(Ekmek) Maraş, Aymtap, Halep, Antakya, Hama, Hu
mus, Riyak, Rahle, Şam, Nahire, Ufule, Telsi-
rıan, Resülayn, Nablus’da.
Sanayi Kolları Aymtap, Halep, Şam’da.
Teşkilat Memurluğu Erihan’da.
Nakliye Kolları
J nci Menzil Müfettişliği;

Mekkâre Kolu (80
Mekkare) Kudüs-Eriha, Kııdüs-Behri (2 kol)
Araba kolu (40 araba) Kudüs-Eriha, Kudüs-Behre, Kudüs-Halilülrah-
man.
Ordu Menzil Müfettişliği
Araba Kolları (20 Ar.) Gülek-Mamure.
Araba Kolları (80 Ar.) Mamure-Katma.
ndlmcül
Araba Kolları (56 Ar.) Şam’da.
Deve Kolları (200 Deve) Kırıkhan-Fatıma.
Deve Kolları (300 Deve) Şam’da.
Çöl Menzil Müfettişliği:
3 ncü Çöl Taburu’ndan (100 Deve) : Gazze-Tellelariş.

Ücretli Kol (14 Deve) : Birülsebiğ, Elariş.
8 nci Menzil Ulaştırma Taburu ; Elariş-Telelşeria.
(500 Deve)
2 nci Çöl Taburu (100 Deve) : Birülsebiğ’de.
3 ncü Çöl Taburu’ndan (1.700 Deve) : Birülsebiğ, Haklar.
2 nci Çöl Taburu’ndan (800 Deve) ; Birülsebiğ, Haklar.
1 nci Akıncı Alayı’ndan (50 Deve) : Birülsebiğ-Haklar.
Urban Develeri (100 Deve) ; Birülsebiğ-Haklar.
3 ncü Çöl Taburu (300 Deve) ; Birülsebiğ’de.
Ücretli Kol (44 Deve) : Sebi-Haklar-Fatıma.
3 ncü Çöl Taburu’ndan (500 Deve) ; Haklar-Hasna.
Ücretli Deve Kolu (198 Deve) ; Sebi-Haklar-Han, Nahil.
3 ncü Çöl Taburu’ndan (50 Deve) ; Hasna-Nahil.
Ücretli Araba (9 Araba) : Birülsebiğ-Elariş.
Araba Kolu (25 Araba) : Birülsebiğ-Haklar.
Ücretli Araba (33 Araba) ; Haklar-Hasna.
Ücretli Araba (9 Araba) : Sebi-Fatıma.
Araba Kolu (8 Araba) : Sebi-Haklar-Hasna-Fatıma.
Mamure ve Pozantı’dan yapılagelen ikmal sistemi ile 4 ncü ve 6 ncı

Ordu birlikleri ve Alman teşkilleri bütünleniyordu. 9-16 Nisan 1916 tarih
leri arası Mamure’ye yapılan yollama 529 tonu bulmuştu. Ayrıca bu de
poda bölgede mevcut birlikleri destekleyecek 989 ton çeşitli ikmal mad
desi vardı. Pozantı’dan da göndermeye hazır 369 ton tutarında ikmal ma-
dedi bulunduğu anlaşılıyordu. [516]
3 Eylül 1916’dan geçerli olarak Tores menzilinin işletilmesi ve kont
rolü bu Ordu’ya verilmekle. Genel Karargâh’ın tertip listelerine ve önce
liklerine göre olacak ulaşınun düzenlenmesi sorumluluğunu da yüklenmiş
f 1516] ATAŞE Arçivi; No. 1/3, KIs. 617, Dos. 154, Fih. 1-32.
oluyordu. Çünkü bu menzil her üç orduyu da destekliyordu. O nedenle kol

ların güçleri ve yeterlilikleri, günlük ordulara yapılan göndermelerin Genel
karargâh’a duyurulması gibi büyük bir yükü de üzerine almıştı. [5171
Ordu’nun 1.10.1332 (14 Aralık 1916)’de menzillerinde görev alan kol
ların kabiliyetleri (Ek-35) çizelgedeki miktara yükselebilmişti. [518]
4 ncü Ordu Komutanı, Hicaz Harekât Bölgesi’yle de ilgili bulunduğun
dan, bu doğrultuda bir menzil teşkilinin kurulmasına başlanmıştı. Böylece
Maan’dan Medine’ye kadar bir kara menzili hattı yapılmış oluyordu. Geniş
alandaki birliklerin desteklenmesi zorunluğu ile Maan’dan-Akabaya, Şamla
Maan arasına menzil hatlarının yapımına başlandığından tüm bu doğrul
tuda yapılacak ulaşımın sağlıklı olabilmesi için Başkomutanlık’tan her beş
konak için bir veteriner, on konakta bir hayvan hastanesi açabilmek üzere
10 Türk veterinerinin gönderilmesini istiyordu. [519]
5 nci Ordu Menzil Müfettişliği’nin Mart 1332 (1916) tarihinde teşkil
ve tesislerinin bulunduğu yerlerle kurum ve katarları oluşturan kolların
hangi örgütlere hizmet ettiği şöyleydi; [5201
Müfettişlik Karargâhı Bandırma’da.
İnşaat Bölüğü Lüleburgaz’da
Nokta Komutanlıkları Tekirdağ, Lüleburgaz, Uzunköprü, Seyitler İs
tanbul, Keşan, Ekzamil, Gelibolu, Akbaş, Biga,
Bandırma, Soma, Manisa, Edirne, Kırklareli’de.
İskele Komutanlıkları Tekirdağ, Şarköy, Gelibolu, Lapseki, Akbaş, Kil-
ya, Pirgos, Çanakkale, Karabiğa’da.
Ambarlar Havza, I^leburgaz, Uzunköprü, Keşan, Şarköy
Pirgos, Biga, Bandırma, Manisa, Soma, Kırkla-
reli’de.
Teçhizat Ambarları Lüleburgaz, Bandırma’da.
Hamal Bölükleri Lüleburgaz, Uzunköprü, Seyitler, Keşan, Geli
bolu, Soğanlı, Pirgos, Çanakkale, Bandırma, So
ma, Manisa, Kırklareli, Tekirdağ’da.
Menzil Hastaneleri Uzunköprü (iki adet), Keşan, Lâpseki, Erdek’te.
Harp Hastaneleri Şarköy, Biga, Bandırma, Kırklareli’de.
Mevki Hastaneleri (Gelibolu, Erdek, Çerkezköyü’nde.
1517], ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1311, Dos. 740, Fih. 3-1.
L519] ATAŞE Ar.şivi; No. 1/1, Kis. 171, Dos. 739, Fih. 34.
Çayhaneler
(Nekahethane) : Karapınar, Yerlisu, Ekzamil’de,
Sıhhi îlaç Deposu : Lüleburgaz, Bandırma’da.
İstirahathane : Lüleburgaz’da.
Hayvan Hastaneleri ; 1 No. Gelibolu, 2 No. Edirne, Babaeski, Keşan,
3 No. Bandırma’da.
Veteriner îlaç Deposu ; Lüleburgaz, Bandırma’da.
Hasta Nakliye
Müfrezesi Bir adet yeri belli değil
Cephane Deposu ; Uzunköprü, Gelibolu, Akbaş, (iki adet) Soğanlı,
Çanakkale, Bandırma’da.
Araba ve Hayvan
Deposu Keşan’da.
Ekmekçi Takımı ; Lüleburgaz, Uzunköprü’de.
Gemi : Manyas Gölü’nde. .
Kurulu Katarlan Oluı^turan Kolların Hangi örgütlere Hizmet Ettiği

[5211
Birinci Katar ; 1, 2, 18, 20 No. lu Deve Kollan.
İkinci Katar : 13, 55, 56, 57 No. lu Araba Kolları (Hat Müfet
tişliği emrinde. Demiryolları İdaresi’nde).
tİçüncü Katar : 12, 17, No. lu Araba Kolları (iki kol, Ordu 10
ncu Şube emrinde).
Dördüncü Katar : 13,16, 22: 33, 58, 59, Mekkâre Kolları, ayrıca nu
marasız 4 Mekkâre Kolu.
Beşinci Katar : 35, 38, No.lu Araba Kolları (Çanakkale Müstah
kem Mevkii emrinde). .
Altıncı Katar : 5, 40, 41, 42, No. lu Deve Kolları (Adedi belli
değil).
Ganimet Katan : 1 ve 18 No. lu Kağnı Kollan.
Aydın Katarı : 1, 2, 3, Deve Kolları.
Tathir Temizleme
Merkezi : Tirebolu, Seyitler, Malkara.
Sıhhiye Vapurları ; Gülnihal, Akdeniz idi.
[521J ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 73, Dos, 365, Fih. 1-4.
Bölgesinde sükûnet ve aynı zamanda 1 nci Ordu’nun Menzil Müfet

tişliği de faaliyette bulunduğundan, diğer hareketli ordulara kol yardımı
yapılıyordu. [522]
Durum bu olmakla beraber, Boğaz’ın iki yakasındaki beş tümeninin
ve birçok kurumlarm yiyeceklerinin ikmali bu Ordu’ya verilmişti. Kıyı
larda yerleştirilmiş birlikler Enez’den Seddülbahir’e ve Çanakkale’den An
talya’ya kadar kıyı koruma görevi almış olduklarından yayılmış durum
daydı. 8 Kânunevvel 1332 (21 Aralık 1916)’de elinde 511 tonluk ulaşım
aracı vardı. Yetişmediği için de 350 tonluk ücretli mahalli imkânlardan
yararlanmaktaydı. [523]
Menzil Müfettişlik Karargâhı Musul’da bulunan 6 ncı Ordu Menzili;
üç bölge müfettişliğine ayrılmıştı.
1 nci Fırat Bölge Müfettişliği, Birecik-Nalluca (hariç)
2 nci Resülayn-Musul Bölge Müfettişliği, Resülayn-Musul (hariç)
3 ncü ise Dicle Bölge Müfettişliği, Cizre-Samra (hariç)
görev yapıyordu.
Menzil Müfettişliği’nin bu bölge müfettişlikleri emrindeki tesis ve
teşkilleri aşağıda görüldüğü gibi hizmet yapmaktaydı : [524]
Müfettişlik Karargâhı : Musul
Üç bölge Müfettişliği’ne ayrılmıştır.
1 nci Fırat Bölge Müfettişliği : Birecik-Nalhca (hariç)
2 nci Resülayn-Musul Bölge Müfettişliği : Resülayn-Musul (hariç)
3 ncü Dicle Bölge Müfettişliği : Cizre-Sahra (hariç)
Fırat Bölge Müfettişliği Karargâhı : Cerablus’ta
Nokta Komutanlıklan ; Birecik, Cerablus, Sekene, Ane, Zor’da
Menzil Ambarları : Birecik, Cerablus, Sekene, Ane, Zor’da
Ulaştırma Araçları
(Kollar ve Şehturlar-
dan oluşuyordu) 7 tonluk 47 deveden ibaret bir kol Birecik, Maraş
arasında. Günde 5 çift şehtur imal edilmekte ve
bir çift şehtur 7 ton taşımaktaydı.
Resulayn-Musul Bölge
Müfettişliği Karargâhı Nusaybin’de
Nokta Komutanlıkları Resülayn, Telariş, Nuseybin, Demirkapı, Ünyat’
ta,
Menzil Ambarlan Resülayn, Amare’de, Taliarma, Amide, Nu
saybin, Döker, Gergil, Demirkapı, Ünyat, Gel
me, Zinazil, Hemedan’da.
Hastaneler Resülayn, Nusaybin’de.
Muhafız Birlikleri 132 nci Alay 2 nci Tabur’un 1 nci ve 2 nci bö
lükleri Demirkapı, 3 ncü Bölük Nusaybin, 4 ncü
Bölük Cizre’de.
Kollar : Ton Kol Adedi Düşünceler
10.5 70 Deve
83.5 209 Öküz arabası (Musul’a geliyor)
30 200 Deve (İzmir’de teşkil olun
makta) .
Dicle Bölge Müfettişliği :

Karargâhı Musul’da.
Nokta Komutanlıkları : Cizre, Musul, Kiyare (teşkil olunuyor) İmam
Ali (teşkil olunuyor).
Menzil Ambarları Cizre, Musul, Kiyare (teşkil olunuyor) İmam
Ali (teşkil olunuyor), Şerkat, Kutiye, Nekrit’de.
Hastaneler Cizre, 2 adet Musul’da (Musul’da bir de Hilali

Ahmer hastanesi var) otomobil kolu. Musul’
dan Sahra’ya kadar nakil aracı kelek olup yete
ri kadar yapılmaktadır.
İran dahilindeki harekâtla da ilgili bulunan 6 ncı Ordu Komutanlığı,

burada görev almış olan 15 nci Kolordu için ayrı bir menzil hattı kurmuş
tu, Bu menzil üzerinde kurulan ambarlara depo edilecek yiyecek mad
deleri İran Alman seferi heyetince üstlenilmişti. Ancak mali imkânsız
lıklar ve bir de Bağdat menzil bölgesinden kısıtlanan ve ordudan alına
bilen subay ve görevlilerin yetersizliği yüzünden hattın yetenekli çalış
ması pek olamıyordu. Dolayısıyla bu kesimden de devamlı ihtiyaç be
lirtiliyordu. Kolordu’nun ağır durumu dolayısıyla Ordu komutanı kendi
menzil müfettişliği karargâhındaki görevlilerden bazılarını Kermanşah’a
göndermekle ıstırabı dindirmeye çalışıyordu. ]525[
Harekâtın gelişmesine paralel, menzil müfettişlikleri de Ordu’ca,
değişiklkilsre uğratılıyor ve düzenli bir ikmal yapması sağlanmaya çalı
şılıyordu. Nitekim İran içerisinde elde edilen toparkları da kapsayan
İran Menzil Müfettişliği kurulmuştu. Kermanşah-Hemedan; Kermanşah-
Bağdat ve Kermenşah-San’a hat komutanlıkları hizmete girmişti. Bağ
dat’ta mevcut bütün menzil teşkilleri doğruca Ordu Menzil Müfettişliği'-
ne bağlı Bağdat Menzil Komutanlığı emrine veriliyordu. Ayrıca Doğu
Menzil Müfettişliği’ne bağlı Bağdat’tan başlayan ve Dicle güneyi Fırat gü
neyi menzil hatları komutanlıkları da meydana getiriliyordu. [526]
Nusaybin - Musul, Musul - Samra, Musul - Revandiz ve Musul - Sü-
leymaniye hatlarını kapsayan Musul Bölge Müfettişliği’ne eski durumu
muhafaza ettiriliyor ve bütün bölgelerin her hususta doğruca Ordu Men
zil Müfettişliği’ne başvurması emrediliyordu. [527]
6 ncı Ordu, geri çekilme zorunluğu karşısında Dicle güneyi menzil hat
tın ad da değişiklik yapılarak ambarları geriye aldırmaya başlanmıştı. Bu
hat üzerinde düşman gambotlarının etkisiyle nehir ulaşımından faydala-
çılamadığından karadan araba ve oto kollarıyla ikmal sağlanıyordu.
Durum gereği bütün tesisler Samra’ya alınmaktaydı. Çünkü 18 nci
Kolordu Dicle sol sahilini takiben Samra’ya çekilecekti.
Fırat’ta nehir göndermesi de durdurulduğundan, Resülayn - Musul -
Bağdat yolu eldeki kollarla güçlendirilerek çekilen birliklerin desteği sağ
lanıyordu.
13 ncü Kolordu da Hankin’e çekilme emrini almıştı. Emir gereği ola
rak İran menzili de Pozal’dan kaldırılmış ve gerilere alınmıştı, [528]
L525J ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1315, Dos. 753, Fih 32.
L527I ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1315, Dos. 753, Fih. 3-41.
L528] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, KTs. 1135, Dos. 61, Fih. 1-6, 1-7.
Böylece, Genel Karargâh, Genel Menzil Müfettişliği Ordu’nun son du

rumu belirleninceye kadar, Fırat Nehri yolu ile bir ulaşımda bulunulma
ması hususunu Genel Karargâh 5 nci Şube’ye duyurmuştu. [529]
Avrupa’ya gönderilmiş bulunan birliklerden 6 ncı Kolordu’nun des
teklenmesi için Türkiye’den yapılacak ikmalin boşaltma istasyonu olarak
Varna kabul edilmişti. Bu yerde Genel Karargâh’a bağlı olarak bir menzil
noktası kuruldu. Bu tesis için Personel Dairesi, güçlü ve lisan bilir bir
nokta komutanı ve buna bir yardımcı ile İdarî işlerde çalışacak bir subay,
bir hesap memuru, bir doktor, bir veteriner ve bir de sahra postasını işle
tecek memurun atandırılması emrini almıştı.
Genel Karargâh 3 ncü Şube’den bir istasyon komutanı, Ordu Dairesi,
4’ü nokta ve 2’si istasyon komutanı emrinde çalışacak 6 yazıcı erle, bir kı
sım silahlı er ve bir sıhhiye eri.
Genel Karargâh 8 nci Şube, bir telgraf astsubayı ile bir telefoncu er,
iki manyetolu telefon, 2 km. kadar kablo ve gerekli malzeme.
Genel Karargâh 4 ncü Şube arabacısı dahil iki çift atlı araba.
Levazım Dairesi’nce, iki ahır çadırı ve on mahrutî çadırla komisyonun
faliyetini düzenleyecek gerekli malzemeyi vererek 4 Eylül 1916 tarihinde
göndermeye hazır bulundurdular.
Varna’da kurulan bu komutanlık, sonralan ikinci bir noktanın tenkili
ile bir hat komutanlığı haline getirilmiştir. Nokta personelinin 1 nci Ordu’
ca kurulması emredildi. Harbiye Nezareti’nce de (Milli Savunma Bakanlı
ğı) Hat Komutanlığı’nın örgütlenmesi Menzil Genel Müfettişliği’ne emre
dilmişti. Böylece her üç tesis 6 ncı Kolordu Komutan! >ğı emrinde görev
yaptı. [430]
Dobruca ve Kuzey Bulgaristan ile Romanya’da yapılmış bınunan
menzil hatları, Bulgaristan içerilerinde Korna’dan - Dobruca’ya ve yine
Korna’dan - Rusçuk - Bükreş’e kadar tertiplenmişti. Hangi istasyonlara
iaşe örgütleri ve istasyon komutanlıklarının gerektiği, Menzil Müfettişli-
ği’nce saptanan personel. Menzil Genel Müfettişliği’nce atandırılmıştı.
Bu menzil hatları üzerindeki ulaşım ve taşımacılık Mackensen Karar

gâhı ile anlaşarak sürdürülmekteydi. [531]
[529] ATAŞE Arşivi; No. 1/5^ Kis. 1102, Dos. 197, Fih. 1-32, 1-41.
[531] ATAŞE Arşivi; No. 1/8, Kis. 1337. Dos. 833, Fih. 18-2.
3. Lojistik
a. İkmal Kaynaklan
1915 yılı son aylannda başlamış olan Alman silah yardımı esas alına
rak seyyar ordu birliklerinin 1916 yılı için tasarlanan savaş planlarına
uygun lojistik destek planları hazırlanmaktaydı.
Başkomutan Vekili’nin isteklerine uygun olarak 1916 Mart’ında ve
devam edecek aylarda gelecek siparişler içerisinde başlangıçtan bu yana
bütünlemede çekilen sıkıntılan hafifletecek, ihtiyaç maddeleri bulunuyor
du. Karargâh ve idari faaliyetleri lojistik bölümü, harekâtın ikmalde önce
lik tanıdığı cephelerin önem sırasına bağlı kalarak kendi planlarını ilgili
şubelerle işbirliği yaparak hazırlamıştı. Bu yılda en büyük sorun silah ve
mühimmattı. 1916 yılı Mart ayında gelmesi beklenen makineli tüfekler de,
tadil edilerek gelmiş olanların bütünlemedeki kolaylığı göz önünde bulun
durularak tertip planları hazırlanmış ve Başkomutan Vekâleti’ne öneride
bulunulmuştu. [532]
Başkomutanlık’ça 1916 yılı için her piyade alayında bir makineli tü
fek takımmm daha teşkil ve teçhizi öngörülmüştü. O kadar ki geleceklere
güvenilerek Başkomutanlık Genelkurmay Başkanlığı, ordulardan bu yol
da hazırlık yapmalannı da istemişti. [533]
Yıl ortalarına doğru Harbiye Nazırı aynı zamanda Başkomutan Vekili
Enver Paşa, dörder tüfekli olarak kuruluşlara sokulması düşünülen bu bö
lüklere birer takımın daha eklenmesini istedi. [534]
Bu ana fikre göre ihtiyaç hesaplanmış ve 850 makineli tüfeğin yeni
den kuruluşa girmesi planlanmıştı. Böyleos toplam 1.450 makineli tüfeğin
ivedilikle Türkiye’ye gönderilmesi, müttefiki bulunan devletin Harbiye Ne-
zareti’ne Başkomutan Vekili tarafından duyurulmuştu.
Bu istek içerisinde tertip edilecek piyade silahlan için tüfek başına
1.000, makineli tüfek başına da 50.000 olmak üzere 901 milyon Alman cep
hanesinin gönderilmesi,
Aynca siparişi yapılan 18 adet 7.7’lik sahra, 18 adet 10.5’luk obüs ba
taryasından henüz İstanbul’a gelmemiş bulunan 14 bataryamn, özellikle
obüslerin yola çıkarılması da yer almıştı.
[533] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1081 Dos. 129, Fih. 23.
Gelmiş ve geleceklerin dışında, o tarihte daha yaklaşık 50.000 tüfeğe

ihtiyaç duyuluyordu. Topçu mühimmatı olarak 7.5’luk çabuk ateşli sahra
lar için 100.000 atım, 7.7’likler için top başına 450’den 20.000 atımın birlik
te gönderilmesi istenirken, Gelibolu kıyılarına yerleştirilmiş 15’lik çe
şitli çaptaki toplar için bir cephane listesinin ayrıca gönderileceği de işa
ret ediliyordu. İstek mektubunda, Almanya’dan gönderilen 679 No.lu 15
cm.lik obüs bataryasıyla 614 No.lu 10 cm. lik bataryanın mermilerinin de
top başına 1.000 atım hesabıyla tertibi de rica edilmişti. [535]
b. Kadro İhtiyaçlarının Yurtiçinden ve Dışından Bütünleme ve

Faaliyetleri :
Bilindiği üzere, 1915 savaşlarında daha çok 2 nci 3 ncü 5 nci Ordu
birliklerinde silah zayiatı olmuştu. Bunların çoğu Osmanlı silahı olmadı
ğından yenilenmesi için yerine müttefiklerden gelecekler dağıtılıyordu.
Uygulama bu olduğu halde. Başkomutan Vekili silahların yenilenmesi ya-
pılagelirken, eldekilerden yeteri oranında faydalanılmasını ordulara emre
diyordu. [536]
1914 Ağustosu’ndan bu yana kendi imkânlarıyla dövüşen Türk ordu
larını, 1916 yılında da ikmal işleri hayli uğraştırmıştı. Kafkas, Sina, Irak,
Iran ve Avrupa cephelerinde, düşmanlarıyla muharebe temasında bulunan
Türk kuvvetlerinin yıla girerken Genel Karargâh’ça saptanan her sımf ik
mal maddelerine göre kadro ihtiyaçlarının bütünlenmesi gerekiyordu. Bu
arada harekât bölgelerinde olacak zayiat ve sarfiyatın tedariki, ortaya
büyük bir problem çıkanyordu. Bütünlemede önceliği silah ve mühimmat
alıyordu.
Türk ordusunun seyyar ve müstahkem mevki birliklerini (1916 yılı içe

risinde) destekleyecek Harbiye Dairesi (Ordudonatım Bşk.) depolarımn
stok durumu yaklaşık olarak şöyleydi :
Çeşitli modeldeki piyade tüfeği ve filinta toplamı : 986.450 adet
Çeşitli cins tüfek mermisi : 194.150 sandık
El bombası olarak ' : 143.600 adet
saptanıyordu. [537]
1535] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1093, Dos. 164, Fih. l-'40.
352 Türk sİlahli kuvvetler! tarİhİ
Ordu birliklerinin elinde ise 1.5.1332 (14 Temuz 1916) tarihi hesabıy-
Birlikler Çeşitli Model Tüfek Makineli Tüfek Mühimmat

1 nci Ordu 84.408 adet 18 adet 20.452 sandık
3 ncü Ordu 60.982 adet 140 adet 39.213 sandık
4 ncü Ordu 128.367 adet 17 adet 53.263 sandık
6 ncı Ordu 45.279 adet 46 adet 25.172 sandık
21 ve 22 nci 4.571 adet 4 adet 1.970 sandık
Tümenler (Bağımsız)
Birliklerin Depolarında
(Çeşitli model) 21,581 adet 13 adet 55.642 sandık
Toplam 654.441 adet 420 adet 331.106 sandık
gözüküyordu. [538]
Başkomutanlık tasarısına göre, Alman yardımının esas olarak, hangi
ordulann Alman ve hangi orduların Rus tüfekleriyle donatılacağı belirlen
mişti. Karargâh idari şubeleri, bu tasarıya uygun tertip planları hazırlamış
ve birliklerine duyurmuştu. [539]
1916 yılma girerken yapılan bir değişiklikle, Almanya’dan gelmeye
r başlayan savaş ve gerecinin tüm işlemleriyle ilgilenecek yetkili bir şube
kurulmuştu. Şubede bir Türk ve Alman heyeti bulunuyordu. Şube, Genel
Müfettişlik emrine verilmişti. Saptanan askeri ihtiyaçların siparişini yapa
cak ilgililer, bu şubeye bağlanmıştı. Durum, bu olmakla beraber, adı geçen
heyetlerin yönetimini Yarbay von Klammer (Fon Kılamer)’in yapması
emredilmişti.
Almanya ve Avusturya’dan gelecek olan savaş malzemesinin sipariş
listeleri ilgili şubenin kurulmasıyla yeni uygulamaya tabî tutulmuş oldu
ğundan, savaş başlangıcından 1 Nisan 1332 (14 Nisan 1916) tarihine ka
dar gelmiş ve Genel Karargâh’taki dairelerce işlemleri yürütülmüş bu tür
191G YILINDA İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK 353
siparişlere ilişkin belgelerin adı geçen şubeye gönderilmesi istendi. Daire

ve şubelerce yapılacak işlerin her ayın sonuna kadar da bu şubeye duyu
rulmasının usul edilmesi emredilmişti.
Bu düzen içerisinde çalışılırken yapılan siparişlerle teslim alman ka
lemlerin hangisinin Türk ordusuna, hangisinin güneydoğu harekât alanına
katılan paşa kolordusuna ait olduğu bu şubece saptanıyor ve şevki sağla
nıyordu. Bu amaçla şube üst ve ast makamlarla görüş birliğine varmak
için yazışma yetkisine sahip kılınmıştı. [5401
Bu tarihlerde Makedonya’da savaşan 6 ncı Türk Kolordusu’nun araç ve
gereci ve diğer ihtiyaç duyduğu maddeleri Avusturya ve Macaristan Genel-
kurmayınca karşılanmaktaydı. O nedenle bu Kolordu’nun bütünlenmesiy-
le adı geçen şube ilgilenmiyordu. [541]
İdari faaliyetler ve lojistik hizmetlerinin sorumlularca sürdürülmesi sı.
rasında Başkomutan Vekili 15 Ağustos 1332 (28 Ağustos 1916) tarihinde
(sipariş ile ilgili) yayınladığı bir genelgeyle, Genel Karargâh ile Harbiye
Nezareti’nin görevlerini ve yekdiğeriyle olan İlişkilerini yeniden düzenle
mişti. Şekle göre, Başkomutan Vekâleti Kurmay Başkanı harekâtm gereği
olarak komuta kademeleriyle idari kademelere, yetkilileri atama ve kuru
luşların kullanılmasım gerektiren önerilerde bulunma yetkisine sahip kılın
mıştı. Harbiye Nezareti ise, tüm silahlı kuvvetlerin idari faaliyetlerinin ve
lojistik destek hizmetlerinin sağlanmasında başvurulacak makam olarak
tanımlanmıştı. Dolayısıyla, çeşitli ihtiyaç maddelerinin bütünlenmesi ve
para işlemleriyle sorumlu kılınmıştı.
Harbiye Nezareti’nin böylece ordunun savaşa hazırlanmasında büyük
rolü oluyordu. Saptanan ve tedarik edilen ikmal maddelerinin zamanında
muhtaç olan birliğe gönderilmesini Genel Karargâh 3 ncü Şube’si yapıyor
du Ve böylece şube. Menzil Genel Müfettişliği’ni devreye sokarak ulaştırma
faaliyetlerini düzenlemeye çalışıyordu. Bu arada (jenel Karargâh’a 4 ncü,
5 nci, 7 nci, S nci, 12 nci, 13 ncü şubeleri de Harbiye Nezareti Müsteşarı’nın
omir ve isteklerine göre işbirliğine katılıyorlardı. [5421
Böylece bu yıl dış kaynaklardan bütünlemede gösterilen çaba özellik
le top ve mühimmatı üzerinde geniş çapta uygulanmıştı. Yapılan siparişler
içerisinde diğer smıf ikmal maddeleri de bulunuyordu. Alman Harbiye Ne
zareti’nin Türk Genel Karargâhı’na 18 Nisan 1332 (1 Mayıs 1916) tarihin
de ilettiği bir duyuruda :
[541] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 133, Dos. 615, Fih. 2 vo 2-2.
Gerek Almanya, Avusturya ve Macaristan ve gerekse Sırbistan’dan,

ihtiyaç gösterilen at ve öküzlerin de tertipleneceğini, mevcut K/N tipi
ufak erzak arabalanmn gönderileceği, bu arada giyim ve kuşam malzeme
sinin de tertipler içerisinde yer aldığı açıklanıyordu. Hatta giyecek ve teç
hizat için beliren ihtiyaçlardan bir kısmının Rusçuk ve Ziştovi’de bulunan
958 vagondan yararlanarak gönderilmeye hazırlanan 9.000 ceket ve kapu
tun, 5.000 adet pantolonun, 4.000 çift ayakkabı ve malzemesinin, 21.000 fa-
nilanm dokuz vagon içerisinde yollanması cihetine gidildiği, ancak Menzil
Genel Müfettişi General Back (Bak)’dan emir beklendiği işaret ediliyordu.
[543]
Avusturya ve Macaristan Başkomutanlığı tarafından, Türk Başko
mutan Vekili ve aynı zamanda Harbiye Nazırı olan Enver Paşa’ya 14
Eylül 1332 (27 Eylül 1916) tarihinde gelen bir yazıda :
— Siparişi yapılan Anadolu Jandarma birliklerinin tüfek ihtiyacının
2.600 adet olduğu, beher tüfek başma 120-150 mermisiyle gönderilebileceği.
— Oto isteklerinin temini için mevcut anlaşmalara dayamlarak, şim
dilik ikişer tonluk toplam 50 adet Prağ yük otosuyla 4 binek otosundan
kurulu üç kolun gönderileceği, bunlardan 15 yük ve 2 binek otosundan
oluşan ilk kolun eylül sonlarında İstanbul’a yola çıkarılacağı, beraber
gönderilecek iki eğitim subayıyla Türk erlerinin yetiştirilmesine çalışıla
cağı, diğer kolların da fabrikalarm verimi oranında tamamlanacağı,
— Sağlık malzemesi olarak biri Türkçe bilen on doktorla bir o kadar
gönüllü doktor subay adayının, ambulanslarla birlikte gönderilmesi düşü
nülmüş olmasına rağmen arabaların ağır oluşları, ancak iyi yollarda kul
lanılmaları gerekeceği düşüncesinden hareketle, böyle bir olanağa sahip
bulunmayan Türkiye’de kullanılamayacağı saptanarak vazgeçildiği, yerine
ülkedeki yerli yapımlı arabalardan yararlanılarak bu amaçla kullanılma
ları daha uygun olacağı kabul edilmekle 80 adet çift koşulu at arabaları
için hasta taşıma araç ve gerecinin tertiplenip bunlarla öğrenime geçil
mesi,
— Veteriner hizmetleri için ancak on veteriner tabibin verilebileceği,
— Giyim ve kuşam için eldeki olanaklara göre daha 50.000 yün göm
lek, 100.000 adet yün külot, 50.000 adet er ceketi, pantalon kaput, 200.000
adet arka çantası, 50.000 adet palaska ve kütüklüğün, 100.000 adet Alman
çadırı için bez, 100.000 çift çorap, 50.000 kuşak, 50.000 dolak, 50.000 örme
yelek, 50.(X)0 çift eldiven ve 50.000 kar başlığı gönderileceği,
[543] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Dip. 125, G. 2, Kis. 1084, Dos. 133, Fih. 1-107.
— îstenen kömür, sapan ve motorların gönderilemiyeceği, ancak

yukarıda işaret edilenlerin Avusturya ve Macaristan ordusunun ihtiyaç
fazlası olarak yollanabileceği anlaşılmıştı. [544]
c. Beş Sınıf İkmal Maddelerinin Tedarik ve Dağıtımı

(1) Levazım
(a) I nci Sımf Levazım Yiyecek Maddeleri Tedarik ve Dağıtımı
Bu yılın ilk aylarından itibaren ordunun muhtaç olduğu iaşe mad
delerinin yalnız vatandaşm ürettiği maddelerden vergi olarak alınan 1/10
ile karşılanamayacağı için, eksik kalacaklarla et ve yağ gibi kritik mad
delerin satın alma ile temini ve tedarik edileceği Levazım Dairesi Başkan-
hğı’nca ordulara, müstahkem mevkilerle, kolorduların askeralma daire
leri başkanlıklarına duyurulmuştu. Yapılacak alımlar için hesap edilecek
para miktarının da bildirilmesi istenmişti. [545]
Aşar veya para karşılığı yiyecek tedariki maksadıyla orduların iaşe
bölgelerine ait iller belirlenmişti.
— 2 nci ve 3 ncü ordular için; Erzurum, Trabzon, Sivas, Samsun,
Bitlis, Diyarbakır, Urfa, Harput illeri,
— 4 ncü Ordu için; Halep, Suriye, Beyrut, Adana ve Maraş illeri
ile Kudüs,
— 6 ncı Ordu için; Bağdat, Musul ve Zer yöreleri verilmişti.
— 1 nci ve 5 nci orduların yiyeceği Levazım Dairesi Genel Başkan-
hğı’nca,
— 3 ncü Ordu’nun, araç eksikliği nedeniyle Samsun’dan getirteme-
yeceği yiyecek maddelerinin de Levazım Dairesi Başkanlığı’nca karşıla
nacağı,
— Orduların bölgeler arası yiyecek tedarikinin ancak Genel Karar-

gâh’ın izniyle yapılacağı karara bağlanmıştı. 1546]
Örneğin Maliye Bakanhğı’nca yapılan çalışmalar sonucu aşar ille
rinden Nisan ve Mayıs 1332 (1016) aylarında üreticiden toparlanan yi
yecek ve yem oldukça geniş çaptaydı. [ 5471
rS44] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 55, Dos. 267, Fih. 31-2.
[547] ATAŞE Arşivi; No. 1/77, Kis. 2082, Dos. 14, Fih. 1-31, 1-33, 1-35, 1-11, 1-37,
1-38, 1-53, 1-55, 1-57, 1-12.
Savaşın uzamasıyla ihtiyaçların artması karşısında Başkomutanlık

bir yandan yurt içi alımlarını belirli düzeydeki tertip ve tedbirlerle teda
rike giderken diğer yandan yurt dışı siparişine başvurmuştu.
En geniş kaynak, Bükreş Ataşliği’nin başarılı faaliyeti olmuştu.
Çeşitli tarihlerde vapurlarla gönderilen palamut, tiftik, tütün, zeytin, fın
dık, halı ve çerez karşılığı, yurtta tedariki mümkün olmayan iaşe mad
deleri getirtiliyordu.
Alman Mübayaa Komisyonu’nun Osmanlı ülkesine göndereceği her
türlü eşyanın Köstence’den geçişine Romanya Hükümeti de müsaade et
mişti. Adı geçen komisyon aracılığıyla un ve her türlü ekmeklik ürünle
rin denizyoluyla yollanması böylece mümkün oluyordu. 1548]
13-29 Haziran 1332 (26 Haziran -12 Temmuz 1916) tarihleri arasın
da, Harbiye Nezareti’nde, kendi ülkeleriyle İmparatorluk adına faaliyet
te bulunan. Alman komitesi aracılığıyla 533 vagon da 1.425.761 kilo un,
3.303.176 kilo mısır, 1.304.151 kilo fasulye, 750.568 kilo arpa yurda ge
tirilmişti. [549]
Savaşm üçüncü yılında ordunun ve halkın iaşesi yönünden yurt içi
kaynaklarmın seferber edilmesine, yapılan fedakârlıklarla devam edil
mekle beraber, yurt topraklarının savunulması için 10 Temmuz 1332 (23
Temmuz 1916) tarihinde bir yasa çıkanimıştı. Bu yasaya dayanılarak
tedarikin nasıl yapılacağı Başkomutanlık’ça bir emir halinde yayınlan
mıştı. Bu emirde özet olarak :
— Ülke, gerek ordunun ve gerekse halkın beslenmesi için üç böl
geye ayrılmakta ve bölgeler içerisinde bulunan il, ilçe ve bucaklar belir
lenmekteydi.
'' — Bölgeler içerisi kurulacak iaşe heyetlerince (kurullarmca) üre
tilmekte olan yiyecek ve yem maddelerinin nasıl satın alınacağı,
— Komşu bölgeler arası münasebetlerin sürdürülmesi,
— Tüccarların dış ülkelerden getirtecekleri mallarını satmada ne
lere bağlı kalacakları.
— Kurulacak iaşe heyetlerinin yetkileri ve bunlarm iç ve dış piyasa
larla ilişkileri,
— Mülki (Sivil idare) Erkân ile işbirliği şekilleri.
[548] ATAŞE Arşivi; No. 1/76, Kis. 2079, Dos. 10, Fili. 1-10, 1-23, 1-26, 1-28, 1-31,
1-32, 1-41, 1-43, 1-53, 1-56, 1-68, 1-69.
[549] ATAŞE Arşivi; No. 1/83, Kis. 2103, Dos. 18, Fih. l-2:l-4, 1-30, 1-32, 1-48,
1-64:1-68, 1-94, 1-102, 1-103, 1-114, İ-133.
— Bu heyetlerin, belediye meclislerinin, ticaret odaları, bankalar,

askeri komutanlık ve mülki amirlerin birleşik kararlarına göre hareket
tarzları ve satın alma işlemlerinin yürütülmesi,
Tahsildarların bulunmadığı küçük ilçe ve köylerde nasıl hareket edi
leceği, ihtiyar heyetleriyle birlikte bu gibi yerlerde yaşayan yerli ve ya
bancıların ellerindeki malların ta3nn ve tespiti ile kendi ihtiyaçlarının dı
şında verebileceklerinin defter halinde tespiti,
— Bu tür bir faaliyet sonucu alıcılar aracılığı ile toplanabilecek ürün
lerin cins ve miktarlarının İstanbul’daki merkez heyetine duyurulmasıyla,
alacaklan talimata göre hareket şekilleri,
—■ Her il, ilçe ve bucaklarda en büyük mülki amirlerin başkanlığın
da olmak üzere belediye başkanları, jandarma komutanları ve idare mec
lisinden seçilecek kişi ile kurulacak iaşe maddelerini dağıtım örgütünün
çalışması belirtilmişti. [550]
1332 (1916) Ağustos ayı ortalannda siyasi durumun ve ordu iaşesi
nin endişe verici bir yön alması Genel Karargâh’ı oldukça sarsmıştı. Do
layısıyla bir taraftan Harbiye diğer taraftan Dahiliye Nezareti (Milli Sa
vunma ve İçişleri Bakanlıkları) ve öbür yandan da Levazım Dairesi Baş
kanlığı ürünleri zengin bulunan ülere gönderdikleri mesajlarla geçmiş
yıllara ait aşardan (1/10 oranında alınan ürün) kalanlarla yeni idrak
edilen yıl paylarının en emin ve en ivedi bir şekilde, halkm araçlarmdan
yararlanılarak, istasyonlara gönderilmesiyle belirlenen yerlere ulaştırıl
ması istenmişti. [551]
Bu arada ittifaka dahil ülkelerden de Kânunevvel Kânunusani ay

lan (Aralık, Ocak) içerisinde yurda toplam:
Buğday Arpa Mısır Un
Kg. Kg.
2.683.769 419.020 3.696.359 92.650
gelecekti. [552]
Avusturya Hükümeti’nce de 5 milyon kilo şeker verilmesi anlaşma

larla sağlanmıştı. Ancak geciktirilmişti. Büyük yekûn tutan ve ordu ih
tiyacı olan adı geçen maddelerin bir an evvel yola çıkarılması öngörül-
[551] ATAŞE Ar.şivi; No. 1/76, Kis. 2079, Dos. 8, Fih. 1-15, 1-23.
[552] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1265, 557, Fih. 2, 3-1, 1, 6.
'müş ve Levazım Dairesi Başkanlığı’nca Viyana Ataşeliği’nden 26 Teş

rinisani 1332 (9 Aralık 1916) tarihli bildiriyle ilgilenilmesi ve ivedilikle
gönderilmesinin sağlanması istenilmişti. [553]
Lüdendrofun (Ludendorf) Türk Genel Karargâhı’na gönderdiği
bir mesajda, Başkomutanlık’ça gönderilmiş bulunan 9.839 sayılı telgraf
isteklerinin Bulgarlarca şöyle karşılanacağı işaret edilmekteydi. Duruma
göre:
— Her iki günde bir 350 tonluk bir trenin Romanya’dan Belgrad-
Niş-Sofya yoluyla (günde, 15 vagon etmekte),
— Tahliye trenlerinden gayri Dobruca’dan günde 10 vagon (bu tah
liye trenleri günde ortalama 5 vagon getirebiliyor) gönderileceği,
— Pelone civarında şilepler üzerinde bulunmakta olan 66 vagonluk
hububatın birkaç gün zarfında ulaştırılabileceği.
Bu durumuyla toplam günde 30-40 vagon hububatın alınabileceği,
— Sofya’da görüşmeleri idare eden sahra trenleri müdürünün ya
nında temsilci olarak bulunan kurmay subayın verdiği bilgiye göre de
Tuna üzerinden yapılmakta olan ulaştırmanın yeniden başlamasıyla Ro
manya’dan da günde 30, Ziştovi ve Rusçuk doğrultularından 15’er va
gonun, Dobruca’dan da 10 vagonun ulaştırılabileceği,
Eğer bu ulaşım emin ve sükûnetle yapılabilirse arzulanan yiyecek
maddelerinin birkaç gün sonra Türkiye’de olacağı duyurulmaktaydı. [554]
Nitekim, 2.12.1332 (15 Şubat 1917) tarihinde Köstence’den trenle
179.745 kilo buğday, 16.080 kilo fasulye, 12.750 kilo benzin.
Diğer bir trenle 3.12.1332 (16 Şubat 1917)’de Bükreş’ten 3 vagon
Jjiibrit, 10 vagon çeşitli yiyecek maddesinin İstanbul istikametinde yola
çıkarıldığı ataşelikçe duyuruluyordu.
Rusçuk’tan da 28 Şubat 1917 tarihinde 33 vagonda 413 ton un, 3 va
gonda 42 ton mısır yollanmıştı.
Rusçuk’tan 24 Şubat 1917 tarihinde de 33 vagonda 429 ton un, 3 va
gonda 39 ton mısır, 2 vagonda 24 ton arpa yurda gönderilmişti.
6 Şubat 1917’den bu yana beş, altı ve sekizinci trenlerle yollanmış
olan toplam 1.503.611 kilo buğdayla, 1555]
Mart ayı içerisinde 1.684.363 kilo buğday İstanbul’a gelmiş oluyordu.
1553] ATAŞE Arşivi; No. 1/77, Kis. 2086, Dos. 37, Fih. 1-42.
[555] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 2105, Dos. 4, Fih. 1-61, 1-65, 1-82, 1-87. 1-94,
1-114.
Ordular bölgesinde; tedarik ve dağıtım faaliyetleri şöyle tertiplen

mişti :
1 nci Ordu için, beslenme yönünden büyük bir endişe mevcut değildi.
Daha çok diğer orduların bölgesi içerisinden tedarik edemediği yiyecek
ve yemin ikmaline yardımcı olma durumuyla ülkenin batı harekât alanın
daki kaynaklarından yararlanıyordu. Bölgesindeki Karadeniz ve Çanak
kale Boğazı Müstahkem mevkilerine tertip olunan erzak ve yemin de,
cephanede olduğu gibi, 588 deve, 276 öküz, 454 manda ve 1.255 eşekten
kurulu 365.400 ton kapasiteli 6 katanyla ulaşunma yardımcıydı.
16.150 er ve 433 hayvan olan Karadeniz Müstahkem Mevkii bu şe
kilde devamlı olarak ambarlarının stok seviyesini muhafaza etmişti. 1,556]
2 nci Ordu’nun 1332 (1916) yılı başlarında elinde bulunan kuvveti
65.000 insan, 20.000 hayvandı. Gelişen harekât durumuna göre bölgesi
dahilindeki ambarların, Resülayn, Mardin, Diyarbakır, Elazığ, Bitlis
^neyinde ziyaret, Yesülarani, Pasur, Meyak, Erbain, Palu ve Çapakçur
(Bingöl)’da açmıştı.
Orduyu destekleyen iller ise, ordu adına topladıklarmı Diyarbakır,
Siverek, Maden, Divrik, Lice, Midyat, Nusaybin, Cizre, Viranşehir ve Çer-
mik’de stok ediyordu.
Bu suretle kendi menzil ambarlannda toplam 1.052 ton, ekmeklik
145 ton yemlik vardı.
İllerin toplama yerlerinde ise 1.862 ton ekmeklik, 135 ton yemeklik
ve 159 ton yemlik bulunuyordu.
Bölgesinden arpa tedarik edemediği için bunun yerine hayvanlarına
mısır ve buğday karışımı veriliyordu. [557]
Başlangıçta ordunun durumu bu olmasına rağmen ağustos içerisin
de iaşe ikmali için sarf ettiği çaba mevcut ikmal araçlarının yetersizliği
yüzünden, iller dahilindeki birliklerin dışındakiler, zor duruma düşmüş
lerdi. Yiyecek ikmaliyle görevli MSB Levazım Dairesi Başkanlığı, oto
isteğini haklı görmekle beraber elinde mevcudu olmaması nedeniyle yar
dıma gidememişti.
O nedenle durumun düzeltümesi, darlığın kaldırılması için orduya,
kendisini destekleyen illere başvurarak, bölgevi olanaklardan yardım al
masını bildirilmişti.
ATAŞE Arşivi; No. 1/77, Kis. 2083, Dos. 20, Fih 1-17.
Şeker, kahve ve çay gibi maddelerin de 6 ncı Ordu ile görüşerek bu

Ordu bölgesinden satın alınmasını önermekle birlikte, ambarlarında bu
lunan şekerden 80.000 kiloyu ivedilikle yola çıkartmıştı. [558]
13.9.1332 (26 Kasım 1916) tarihli, her birliğin insan ve hayvan mik
tarlarıyla, kaçar günlük yem ve yiyeceğini, ayrıntılarıyla bildiren iaşe
kuvvesinden anlaşıldığına göre, türlü güçlüklerle karşılaşılmış olmasına
karşılık, gerek ordunun ve gerekse Genel Karargâh’m işbirliği sonucu
tüm orduda bulunan 139. 368 insan ve 36.446 hayvanın beslenmesi için
ekmeklikten 50, yemeklikten 21 ve yemlikten 33,5 günlük gıda madde
leri menzil ve illerin ambarlarında toplatılabilmişti. [559]
Ordunun yerel olarak yapacağı alımlar için de Mayıs başından. Ekim
1916 sonuna kadar muhasebe müdürlüğünce çeşitli il muhasebelerince
toplam gönderilecek 77.971.421 kuruşa karşılık birinci taksidi olarak
20.990.000 kuruş gönderilmesi hususu Maliye Bakanlığı’na sunulmuştu.
[560]
4 ncü ve 6 ncı ordular da aynı iaşe bölgesinden altın para ile alım
yapıyor^rdı. Bu durumda, malmı satmak isteyen bölge halkı, kâğıt pa
raya rağbet göstermiyordu. 2 nci Ordu Komutam’mn ikazı üzerine gön
derilmesi düşünülen paralann altın olarak gönderilmesi Genel Karargâh
tarafmdan uygun bulunmuş ve bu yola gidilmişti. [561]
3 ncü Ordu’nun 15.1.1332 (28 Mart 1916) tarihinde iaşe durumu
şöyleydi :
Ekmeklik Erzak Yenilik
(Ton) (Ton) (Ton)
Birinci Menzil Hat K. lığında 3.069.3 131 670.2
İkinci Menzil Hat K. lığında 1.936— 90.3 115.4
Genel Toplam 5.005.3 221.3 785.6
İnsan Mevcudu Hayvan Mevcudu

106.502 29.623
Kaç günlük olduğu 78,5 3,5
[558] ATAŞE Arşivi; No. 1/76^ Kis. 2079, Dos. 8, Fih. 1-4, 1-5, 1-6.
[559] ATAŞE Arşivi; No. 1/6,’Kis. 1198, Dos. 287, Fih. 1-52.
1561] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 42, Dos. 197, Fih. 62, 62-1, 62-2.
191B YILINDA İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK 361
İl tekâlüf (yükümlülük) ambarlannda ise :

Ekmeklik Erzak Yemlik
(Ton) (Ton) (Ton)
Canik (Samsun) da ]
Elâzığ’da, ! 21.225 1.338.5 6.878.1
Diyarıbakır’da )
Yılın haziran sonu itibariyle ordunun kuvvesinde günlük iaşe ihtiyacı
yaklaşık 200 tona ulaşıyordu. Bu miktarın 22 tonu 4 No.lu kıyı menzil
hattına verilmiş, geri kalan 178 tonu toplam 60 konak (konaklararası
25-30 km.) uzunluğunda bulunan 1, 2, 3, 5, 6 No.lu menzil batlarınca
sağlanıyordu.
Bu ulaşım hizmetini görmek üzere Ordu’nun emrinde 80 tonluk yirmi
yük otomobili, 519 tonluk menzil ulaştırma kolları, 359 tonluk menzil de
mirbaş ulaştırma kolları ve 246 tonluk Sivas ilinin özel teşkillerindt;n ku
rulu ulaştırma kollarıyla toplam 1.234 ton kapasitesi vardı.
Hatlar üzerinde günlük ulaşımın en önemli olanlarının halka ait ula
şım araçlarıyla yapılması zorunluydu. Bunun için de ancak hasat zamanı
dışında yararlanılmaktaydı. Dolayısıyla bu tür kullanma için de yaklaşık
bir hesapla toplam 120 bin liralık bir harcama gerekliydi.
Çoğunlukla kadın, çocuk ve yaşlı erkeklerden oluşan ulaştırma per
soneli, bölgenin kış şartları içerisinde yüzlerce kilometreye varan menzil
hatlarında pek mümkün olamıyordu. O nedenle bu durum dikkate alına
rak bütünleme için gerekli tedbirlerin alınmasına çalışılmıştı.
Ordu Komutanlığı, bu nedenle mevsimin müsaadesinden yararlana
rak kış taşımacılığını ordu menziliyle yapmayı planladığı için Samsun-
Tokat-Sıvas-Zara-Ulukışla-Şarkışla hatlarına ek olarak 300-400 tonluk
yerli ulaşım araçlarıyla, 40 yük otosunun verilmesini Başkomutanlık’tan
istemişti. [562]
1 Temmuz 1332 (14 Temmuz 1916)’de ordu, 153.614 insan ve 57.351
hayvanı doyurmak üzere menzil ve yedek menzil ambarlarıyla depoların
da 5.059 ton yiyecek ve 3.194 ton yem toparlayabilmişti. Kolorduların
satın alma yoluyla aldıkları yiyecek maddelerinin de katılmasıyla ortala
ma her bir ere 1.850, her bir hayvana da 7.600 kalori temin edilmiş bu
lunuyordu. [563]
1562] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis 1131, Dos. 39, Fih. 1.
' L563] ATAŞE Ar.şivi; No. 1/6, Kis. 1249, Dos. 480, Fih. 1.
Bu arada Ordu gerekli satın alma işleri için, Muhasebe Dairesi’nin

tertibine göre Mart ve Haziran 1916 aylan içerisinde 67.160.000 kuruş
almıştı. [564]
Ordu’nun ihtiyacı olan ekmeklik ve diğer erzakın tümü Sivas ilince
karşılanmaktaydı. O nedenle diğer yollarla tedarik edilenlerle Sivas ilin
ce verilen ürün yekûnu ancak Ordu’yu besliyordu.
Bu sırada içişleri Bakanhğı’nca Sivas’a geniş çapta muhacir iskân
edildiğinden bunlann iaşesi Ordu’yu engellemeye başlamıştı. Aslında H’in
kendi sakinleri hariç geri kalanın orduya verilmesi gerektiğinden Başko-
mutanlık’ça içişleri Bakanlığı uyarılmış bu gibi muhacirlerin yiyecek mad
deleri bol olan Ankara ilinin batısındaki yerlere alınması istenmişti. [565]
Ordu iaşe bölgesi Sivas, Trabzon illeriyle Samsun, Sinop, Kayseri
sancakları, Boğazlayan, Akdağ ilçeleri ürünleriyle Aralık 1916 tarihinde
144.000 insan ve 45.000 hayvana ulaşan mevcudu besleyebilecek durum
daydı. Ancak, Ordu’nun yıllık hesap edilen 72.000 ton buğday, 1.500 ton
sebze, 1.000 ton sade yağı, 12.000 ton kuru sebze ve 68.000 ton yemliğin
bu illerden alınarak ileriye ulaştıniması, ulaşım imkânsızlığından ötürü
problem oluyordu.
O bakımdan aralık ayı sonlarında kış şiddetini arttırınca çaresizlik
ten insanlara yarı, hayvanlara da 1/4 oranında istihkak verilmeye baş
lanılmıştı. Çünkü mevcut maddeler ileriye ahnamıyordu. Öyleki yedek
teki menzil ulaşım araçlarının ikmali için Harbiye Nezareti’nin yardımı
ve ordudan ayrılan paralarla satın alınan hayvanlar zayiatı karşılayamaz
olmuştu. Bu nedenle beslenme sorunu had safhaya ulaştığı için durumu
Başkomutanhk’a yansıtma zorunda kalmıştı.
Bu şartlar altında en emin ulaşım aracı olarak görülen yük otoları
nın verilmesi ve böylece Sıvas-Tokat hattından doğuya doğru bunların
kullanılmasının zaruri olduğunu duyuruyordu. Oto sağlandığı takdirde bu
hatlarda çalıştırılan hayvanlı kolların Tokat, Amasya sancaklarında top
lanmış bulunan erzakın bir an önce Niksar’ın doğusuna aldırılmasının
mümkün olacağı önerilmekteydi.
Ayrıca Ordu amele taburlarıyla Kayseri-Şarkışla-Sıvas yolu da oto
ların kullanılmasına müsait bir hale getirilmekte olduğundan, Ordu’nun
savaş gücünün muhafazası bakımından, 100 otonun ivedilikle Ordu’ya
verilmesini Genel Karargâh’tan istedi. [566]
[564] ATAŞE Arşivi; No. 1/77, Kis. 2082, Dos. 14. Fih. 1--90.
Yıl sonu itibariyle 3 ncü Ordu’nun 1.11.1332 (14 Ocak 1917) tarihli
kuvvesine göre durumu aşağıya çıkartılmıştır : [567]
Ton Olarak
Ekmeklik Yemeklik Yemlik
Ordu’nun menzil ambarlarında bu
nan erzak mevcudu 25— 22,5 10,5
Ordu’nun menzil ihtiyat ambarlarında
bulunan erzak mevcudu 46,5 248,5 25—
Erzak depolarında mevcut bulunan
erzak 427— 2.026— 6.315—
Genel Toplam 498.5 22.960— 6.350.5
insan Mevcudu Hayvan Mevcudu

141.907 45.725
Kaç günlük olduğu 5,8 41,1 30,8
Menzil araçlarının yetersizliği ve hava şartlan nedeniyle ara

lık ayında, Ordu menzil ambarlarından birliklere verilen erzaka ba
kılırsa, 36 ncı Tümen hariç 1 nci Kafkas Kolordusu’nda er başına günde
400 gram ekmeklik, 40 gram yemeklik ve hayvan başına 630 gram yem
lik, 37 nci Tümen hariç 2 nci Kafkas Kolordusu’nda er başına günde 435
gram ekmeklik, 72 gram yemeklik, hayvan başına 305 gram yemlik ve
49 ncu Tümen’de er başına 400 gram ekmeklik 54 gram yemeklik ve hay
van başına 870 gram yemlik düşecek kadar sevkiyat yapılabilmekteydi.
4 ncü Ordu da; yıl sonlarına doğru jnyecek sıkıntısı çekmeye başla
mış, bu yüzden er ve hayvan istihkakım 1/3 oranında kısıtlı verme du
rumuna düşmüştü. [568]
14 Ocak 1917 tarihli kuvvesine göre 191.500 asker 50.900 hayvan
besliyordu. Ayrıca Beyrut’ta 100.000 cebeli Lübnan’da 350.000, Kudüs ve
Yafa’da 100.000 yerli hizmet unsurlarıyla, odun ihtiyacmı karşılayan mü
teahhitlerin 35.000 amelesini, Medine ahalisini askeri ambarlardan besle
mek zorundaydı. Toros ve Amanos hattından gelip geçmekte olan birlik
lerin de ortalama günlük 5.000 insanın besleyicisiydi.
L567J ATAŞE Arşivi; No 1/6, Kis. 1244, Do.s. 463, Fih. 2.

1568] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, K's. 34, Dos. 157, Fih 44.
Ordu böyle bir kitlenin iaşesi için 12 nci Kolordu Komutanlığı Ordu
Menzil Müfettişliği, Kudüs Menzil Müfettişliği, Çöl Menzil Müfettişliği,
Medine Muhafızlığı, Hicaz Menzil Müfettişliği bölgelerine ayrılmıştı.
Yukarıda sözü edilen bütün gücün beslenmesi için bu müfettişlikle
rin açtığı ambarlarda, tüm birliklerin kilerlerinde ve er üzerinde bulunan
lar dışında, toplam 4.026 ton ekmeklik 2.066 ton yemeklik ve 2.667 ton
da yemlik vardı. [569]
Genel Karargâh, 4 ncü Ordu’nun 1916 yılı için tasarladığı bütçeyi
220.000 insan ve 60.000 hayvan üzerine hesap etmişti. Urfa, Zara ve Si
lifke bölgelerinin geliri Ordu’dan alınmıştı. Adana, Halep, Suriye, Bey
rut illeriyle Kudüs ve Maraş livalarından almabilecek aşar, bu arada Bey
rut gibi bazı yerlerden ancak para karşılığı saptanan aşarın elde edilebil
mesi, Ordu’yu güç duruma düşürmüştü. Ekmekliğini, yemekliğini ve ye
mini tedarik için 2.800.705 liraya muhtaçtı. Bu miktarın 1/12’si 233.392
lira olup, her ay kasasına girmesi gerekiyordu. Bu miktara, deve ve mek-
kârelerin teçhizatı, Ordu’nun tüm giyeceği ve kuşamı, çöl inşaatı, satın
alınması düşünülen deve ve hayvanlar için gereken para dahil değildi.
Bunlar için gereken ödenek dahil edilmekle asgari 336.721 liranın bulun
ması gerekmekteydi. Oysa Maliye Bakanlığı o gün için 250.000 lira gön
deriyordu.
Harbiye Nezareti Levazımı Ordu’nun isteğini yerinde bulmuştu. Yi
yecek dışındaki alımlarını da hesaba katarak istenen miktarın gönderil
mesini Muhasebe Dairesi’nden istedi. Ordu’nun maaşı hariç her ay gön
derilen 250.000 lirayı haziran ayından itibai'en 300.000 liraya yükseltti.
Geri kalan farkın da Suriye emvalinden tahsisini defterdarlığa gönder
mekle sıkıntıyı önlemeye çalıştı. [570]
Ordu, beslemede en büyük zorluğu Çöl ve Hicaz Harekâtı’na katı-
lanlarda çekti. Çölde kağıt para geçmiyordu. Alımlarda altın para kul
lanılmazsa alım katiyyen yapılamıyordu. O nedenle bu kesimde harekâ
tını sürdüren 1 nci Kuvvei Seferiye elindeki 100.000 altım tamamen har
camıştı.
Hicaz’daki birliklerin durumu çöldekilerden en az bir kat daha kö
tüydü. Açlığı gidermek üzere erlerin ot yediğini Ordu Komutanı acı acı
dile getiriyor, yegâne çarenin altın paranın gönderilmesi olduğunu ma
kama duyuruyordu.
[.■3691 ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 34, Dos. 157, Fih. 101.
L570J ATAŞE Anşivi; No. 1/77, Kis. 2082, Dos. 14, Fih. 1-69, 1-114, 1-116.
Başkomutanlık bu durum üzerine Ordu’nun sarf ettiği 100.000 altın

lirayı göndermekle beraber, sivil halkın ihtiyacına bakılmaksızın birlik
lerin beslenmesine öncelik verilmesini isterken, bu duruma sebep olan
1 nci Kuvve-i Seferiye ye Hicaz’a gönderilen takviye birlikleri olduğun
dan, gerekirse geri alınabilmesi için her iki harekât bölgesinde ne mik
tar kuvvetin bulundurulması gerektiğinin bildirilmesini istemişti.
Ordu Komutanlığı’nm cevabi yazılarında, her iki bölgenin savunul-
masınm gerekli olduğu duyuruluyor ve beslemekten sorumlu bulunduğu
açıklanıyordu. O yüzden en az ayda 150.000 altın liraya ihtiyacı bulun
duğunu, böylece her iki harekât bölgesindeki sorumluluğu üzerine aldı
ğını belirtmekteydi.
Bu çabalar sonu, Ordu’nun iaşe durumu 1.12.1332 (14 Şubat 1917)
tarihindeki (Ek: 36) raporda etrafhca açıklandığı düzeye ulaşmıştı ve ge
reken yardımın yapılmasını da öneriyordu. [571]
5 nci Ordu da; 253.800 insan ve 52.700 hayvan besliyordu. Ordu’nun
harekât alanında ve menzil bölgelerinde kurduğu ambarlarmda 1.561 ton
ekmeklik, 2.063 ton yemeklik ve 1.490 ton da yemlik bulunmaktaydı.
Bu Ordu’nun harekât alanında yer almış bulunan Çanakkale Gru-
bu’nun da, 28.5.1332 (10 Ağustos 1916) tarihli bildirisine göre, 73.743 in
sanı ve 14.913 hayvan vardı. Bu kuvvetin stok edilmiş erzakı yoktu. Gü
nü gününe iaşe edilmekteydi. Duruma göre birliklere tam istihkak, hay
vanlara da 1/3 oranında yem verebiliyordu.
Bir kısım birlikler kuruluş değiştirdiği için kuvvesinden ayrılmakla,
Ordu’nun 1 Kânunusani 1332 (14 Ocak 1917) tarihli kuvvesinde insan
ve hayvan mevcudu azalmasına rağmen, tüm ambarlarmdaki ekmeklik
mevcudu 3.486.5 ton yemekliği 2.757.5 ton ve yemliği 5.513 tonu bulu
yordu. Beslediği insan mevcudu o tarihte 216.302, hayvan sayısı ise
30.877 idi.
1 Şubat 1332 (14 Şubat 1917) tarihinde ekmeklik 3.449.5 ton yemek
lik 1.887 ton ve yemlikte 5.973 tona ulaşmıştı. Yalnız bu tarihteki insan
mevcudu 206.582, hayvan mevcudu da 31.208 olmuştu. [572]
6 ncı Ordu’nun iaşesi; Bağdat, Musul illeri ile Zar Livası (il ile ilçe
arasında bir idari teşkilat) aşar ambarlarmdaki mevcut yiyecek madde-
[571] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, KİS. 171, Dos. 739, Fih. 17, 25, 25-2^ 25-6, 25-7, 32,
32-1.
\ [572] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1200, Dos. 294, Fih. 1-224.
leriyle oluyordu. Ancak taşıma araçlarının azlığı nedeniyle deve kolları

ve kelek ulaştırmacılığıyla yapıldığından, bu yerlerdeki erzaktan yarar
lanma güçlükle sağlanıyordu. [573]
İaşe ambarlarınm bulunduğu bölgeler ile 14 Ocak 1917 tarihinde
depo ettikleri ekmeklik, yemeklik ve yemlik olarak miktarları aşağıdaki
gibiydi : [574]
Bölgeler Ekmeklik Yemeklik Yemlik Etlik
(Ton) (Ton) (Ton) Hayvan
Fırat Bölgesi 195.1 143.1 373.5
Musul Bölgesi 412.7 185.1 487.3
Bağdat Bölgesi 829.3 1.228.6 3.898.9
Toplam 1.437.1 1.556.8 4.759.7
Î1 iaşe ambarlarında 4.753.5 358.9 7.278.6
Genel Toplam 6.190.6* 1.915.7 12.038.3 4.478
(b) n nci Sınıf Levazım Giyecek Maddeleri Tedarik ve Dağıtımı

Bir evvelki yılda bütünlenmeyen levazım II nci Sınıf İkmal Madde
lerinin tedariki için yurt içinde imalata yarar maddelerin alımlarınm ya
pılması, fabrikalara, imalathanelere ve iş yerlerine gönderilmesi yönün
de bu yılda yoğun bir faaliyet görülüyordu.
1916 yılının ilk üç ayında bu amaçla imal edilmemiş Levazım II nci
Smıfa yarar maddeler (Ek: 37) çizelgede de belirlenen miktar üzerin
den toplanmış ve yapıma verilmişti. [575]
Başkomutanlık yerli imalatı hızlandırmak üzere Avrupa’ya dokuma
makinesi siparişi de yaptı ve yurda gelmiş bulunan bu makinelerin işlet
meye sokulması için İzmit’e gönderildi. [5761
II nci Smıf Levazım İkmal Maddelerinin bütünlenmesiyle yakmen
ilgilenen Başkomutan Vekili, özellikle orduların elbise eksiğinin bir an
evvel tamamlanmasını istiyor ve karargâhındaki ilgilileri devamlı uya
rıyordu. [577]
[573] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1315, Dos. 753^ Fih. 13.
[574] ATAŞE Arşivi; No. —, Kis. 1135, Dos. 58, Fih. 1.
[575] ATAŞE Arşivi; No.1/3, Kis. 652, Dos. 259, Fih. 1-7, 1-79, 1-163.
ATAŞE Arşivi; No.1/3,Kis. 649, Dos. 254, Fih. 1-177.
ATAŞE Arşivi; No.1/3^Kis. 654, Dos. 266, Fih. 6-77.
ATAŞE Arşivi; No.I/3’,Kis. 652, Dos. 260, Fih. 1-23, 1-117.
ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis. 653, Dos. 265, Fih. 1-78, 1-187, 1-279.
[577] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 42, Dos. 197 A, Fih.
Ordulara yapılan dağıtım, daha çok harekât alanlarının özelliği ve

süregelen savaşların ağırlığı esas tutularak cereyan ediyordu.
Elde edilen belgelere göre gerek merkezde ve gerekse menzil komu
tanlığı depolarında imalattan sonra depo edilenlerle, Levazım II nci Sınıf
bütünlemesi yaklaşık Ek ; 38 listede belirtilen miktarlar üzerinden ol
muştu.
(2) II nci Sınıf Silah ve V nci Sınıf Mühimmat Tedarik ve Dağıtımı

Yapılan siparişler içerisinde bu yıl daha çok topçu mühimmatı bu
lunuyordu. ilk olarak 1915 §ubatı’nda siparişi yapılan 99 model 7.25 cm.
çapında Avusturya dağ toplanndan kurulu beş batarya 2.000 atımıyla
yurda gelmişti. O günkü anlaşmaya göre 7.25 cm. 99 modeli bir top için
teçhizatı ile birlikte 680 ve 20 top için almacak cephane karşılığı 13.600
OsmanlI lirası gönderildi.
20.480 adet 99 modeli top için (bir mermisi için 1.56 TL) 31.948.80 TL.
20.480 adet 99 modeli top için (bir şarapnel için 1.76 TL) 36.244.80 TL.
10.240 adet 99 modeli için (mermi sandığı için 0.46 TL) 4.710.40 TL.
320 parça 8 modeli top yemleme fitil kovanı için (0.07 TL) 22.40 TL.
80 parça 8 modeli top yemleme fitil sandığı için (0.09 TL) 7.20 TL.
72.933.60 TL.
Toplam olarak 72.933.60 Osmanlı lirası hesaplanmıştı. [578]
Siparişi yapılan 7,25 cm. lik yirmi top için (9.256) adet dane ve 9.450
adet şarapnel 29 Ocak 1917 (16.11.1332)’de Karaağaç Ambarlına girmiş
bulunuyordu. [579]
15/40 cm. lik toplar için 1.800 adet tahrip danesi kartuşu, 1.800 adet
tapa, 1.800 adet uzun barut hakkı ve 1.800 adet 12 modeli vasıtalı kap
sül ile 4 adet tahrip danesi tapa anahtarı ve bir de 10,5/55 lik toplar
için 600 adet vidalı kapsül ve iki adet tahrip danesi tapa anahtarı Al
manya’dan gelerek Karaağaç Ambarı’na depo edilmişti.
15/14 cm. lik obüsler için gelen ve adı geçen ambara alınan 2.526 adet
12 modeli tapa, (200 kg. ağırlığında) hartuç ve aynı adette yedinci ila
ve hartuçu ve mukavva silindiri ile 820 adet alev kesici hartuç ve 2.703
adet hartuç sıkıştırmaya yarayan mukavva kapak ve yine 15/14 cm. lik
13 modeli Alman obüslerine ait 5.999 adet 12 modeli dane ile 4.000 adet
14 modeli dane, 10.000 adet alev kesici hartucu, 10.000 adet mukavva si-
[578] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 76, Dos. 367, Fih. 1 ve Dos. 368, Fih, 36.
[579] ATAŞE Arşivi; No. 1/99, Kis. 2138, Dos. 28, Fih. 1-17:21, 1-29.
lindiri, 10.000 adet de hartuç sıkıştırmaya mahsus mukavva kapak da

teslim alınmıştı, [580]
6 ncı Ordu bölgesinde kurulan Alman ve Avusturya birlikleri per
sonelinin ihtiyacı bulunan araç ve gereci doğrudan Almanya’dan sağla
nıyordu. Emrinde savaşacağı Türk Ordusu’nun Bağdat doğrultusundaki
harekâtını desteklemek üzere bu kolordunun emrine 13 modeli 15 cm. lik
ağır sahra obüs bataryasiyle 10,5 cm. lik Alman obüs bataryası 3.600
atımiyle birlikte verilmişti. Ayrıca 24 cm. lik Avusturya havan bataryası
gelmiş ve birliğe ulaştırılmıştı. [581]
1916 yılı başlarında savaş sırasında Sırplardan iğtinam edilmiş 44
adet 7.5 cm. lik çabuk ateşli sahra topu İstanbul’a gelmişti. Başkomu
tanlık orduların kadro ihtiyaçlarını tamamlamak üzere ele geçen bu top
lardan görev bölgelerinin önem derecelerine göre, 8 adedini 1 nci Kolor-
du’ya, 8 adedini 4 ncü Kolordu’ya, 4’ünü Çanakkale Grubu’na, 16’sını 4 ncü
Ordu 43 ncü Topçu Alayı’na ve 8 adedini Adana’da kurulan 44 ncü Top
çu Alayı’na tertiplemişti. [582]
30.2.1332 (13 Mayıs 1916) tarihinde orduların eünde bulunan topla-
rm cins ve miktarı şöyleydi : [583]
ta
:S
,A0
ta e
a ;a ta :S ta c3
ed
S
03
103 iSO o :S
.fi
O
eî
pfi
Birlikler
I o
ıH
»ft
o m
tH
â
tH
e 6
1 nci Ordu 8 4
2 nci Ordu 60 76 8 8 —
3 ncü Ordu 38 94 12 3 —
4 ncü Ordu 16 64 8 8 4
5 nci Ordu 8 176 4
6 ncı Ordu 10 67 4 4 —
7 nci Kor. 4 —
Toplam 144 481 4 = 700
[580] ATAŞE Arşivi; No. 1/100, Kis

[581] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis.
[582J
ATAŞE Arşivi; No. 1/1,’ Kis. 74, Dos. 368, Fih. 36.
Iâl6 YILINDA İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK 369
En büyük faaliyet topçu mühimmatının tedarik ve dağıtımı olduğu

için, Başkomutanlık tüfek ve makineli tüfekte olduğu gibi, ordularm elin
deki top cinslerini de birleştirme yoluna gitmiş ve Mart 1332 (1916) ayın
dan itibaren 1 nci, 2 nci ve 5 nci Ordu topçuları arasında değiştirmeyi
gerçekleştirmişti. [584]
Başkomutanlık taşanları ve bütünleme emirleri birliklere ulaşıp or
dularm önerileri Genel Karargâh’a gelmeye başlayınca, yıl içerisinde lo
jistik ikmal maddelerinin tertibi ve ulaştırma faaliyetleri de başlamıştı.
Siparişler içerisinde makineli tüfekler de vardı. Ancak gelecekte Al
man makineli tüfeği kullanacak birliklerin cephane sıkıntısı çekmemesi
için bir yandan da Ordudonatım Başkanlığı’nm fabrikalannda bu maki
neli tüfeklerde, diğer cins cephanenin de atılabilmesi için deneyler yapı
lıyordu. [585]
Yıl ortalarına doğru ordulann makineli tüfekleri aşağıdaki seviyeye
çıkmıştı :
1 nci Ordu’da (16 ncı Tümene Tertipler) 12
2 nci Ordu’da 130
3 ncü Ordu’da 180
4 ncü Ordu’da 88
5 nci Ordu’da 55
6 ncı Ordu’da 88
olmak üzere toplam 553 makineli tüfek olmuştu. [586]
1 nci Ordu bölgesinde; bütünleme daha çok kıyıların korunmasma
yönelik silahlar üzerinde toplanıyordu. Ayrıca Ordu’nun Alman tüfekle
riyle donatılması öngörüldüğünden, elindeki Rus tüfekleri ve mühimma
tı, tertip gören birliklere veriUyordu. Dolayısıyla 43.700 Alman tüfeğine
ihtiyacı bulunuyordu.
Almanya’dan 98 modeli tüfek alınmıştı. Nisan ayı içerisinde gelmiş
bulunan 2.000 Alman tüfeğinin, tüfek başına 1.000 mermisiyle, 4 ncü
Ordu’dan, 1 nci Ordu kuruluşuna geçen tümene verilmesi komutanlığa
Önerilmiş, uygun bulunarak gerçekleştirilmişti. İstanbul’da yapılan bu
işlem sonucu, adı geçen tümenin değiştirdiği Rus tüfekleri de 5 nci Or
du’ya gönderilmişti. [587]
[586] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis.1105, Dos. 207, Fih. 1-65. ’
[587] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1078, Dos. 120, Fih. 9--156, 4-75, 4-202, 4-203.
' 1 nci Ordu’nun diğer orduları bütünleme görevi yanında bir de Ka
radeniz kıyılarının bu yerlerde mevzilendirilmiş topçu birlikleriyle korun
ması görevi vardı. Bu konu üzerinde hassasiyet gösteren Başkomutan
Vekili, bu amaca yönelik ayrıca Ordu emrine 68 adet 8.7 lik top tertip
ettirmişti. Altışar ve dörder toplu bataryalar kurularak kıyıların savu-
nulmasınm güçlendirilmesi sağlandı. [588]
2 nci Ordu bölgesinde; doğu ve güneydoğu harekât alanları bu yıl
önem taşıyordu. Kafkas bölgesinde 3 ncü Ordu ile birlikte savaşacak
2 nci Ordu, batıdaki ordulardan kuruluşuna kuvvet almaktaydı. Planla
nan bu şekle göre Mart 1332 (Mart 1916) ayı içerisinde 2 nci Ordu’nun
piyade tüfeği ihtiyacı olan 11.765 adet küçük çaplı mavzer tüfeğini al
makla tamamlamış oluyordu. [589]
Ordu’nun bu tarz bütünlenmesinde, makineli tüfek kadrolarının Baş
komutanlık tertibine uygun olarak ikmali, Harbiye Dairesi depolarından
yapüdığı gibi, Avusturya’dan gelmiş bulunan şuvarstlozeler de verilerek
sağlanmıştı. [590]
Piyade hafif ve ağır silahlarında olduğu gibi, doğuda görev almış
olan 2 nci Ordu topçusunun güçlendirilmesi de aynı yolla olmuştu.
2 nci Ordu birlikleri doğuya hareketlerinden evvel noksanlarmı Avus
turya’dan Almanya’dan gelen ve kısmen de depolardan tamamlıyorlardı.
Daha önce ayrılan birliklerin ihtiyaçları sonradan gönderiliyordu. 1916
Mayıs’ında Ordu’nun topçusuna böylece 17 batarya eklenmişti (17x4 =
68 top).
14.8.1332 (27 Ekim 1916) tarihinde Ordu topçusunun 8 adet 15 cm.
lik ağır ve 10.5 cm. lik dağ obüs topunun dışında, kolordu ve tümen top
çusunun 122 adet sahra, 24 adet dağ, 31 adet kudretli dağ, 6 adet adi
dağ ve 6 adet 7.25 lik dağ topları mevcuttu. [591]
3 ncü Ordu bölgesinde; 1915 yılı savaşlarında Rusları yenilgiye uğ
ratan 3 ncü Ordu’nun sarfiyatı ve zayiatı oldukça kabarıktı. Güney ve
güneydoğu harekât alanlarında savaşan 4 ncü ve 6 ncı orduların des
teklenmesi ön planda tutulmakla beraber, 3 ncü Ordu’nun bütünlenmesi
durmamıştı. İşgal edilen toprakların geri almması maksadıyla 2 nci Ordu
ile birleşik yapacağı karşı harekâtta güçlü olmasını Başkomutan şahsen
[588] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 74, Dos. 367, Fih. 3 ve
bölgelerde yaptığı incelemeler sonucu emretmiştir. Bu nedenle emri alan

karargâh ilgili şubeleri, 30.3.1332 (12 Haziran 1916)’de Ordu’ya gönder
diği bildiride, tertiplediği 40.000 adet küçük çaplı Osmanlı tüfeğinin bir
ay içerisinde göndereceğini duyuruyor, böylece kolorduların ve 36 ncı
Tümen’in taburlarının tüfek mevcutlarını 800’e yükselteceğini vaad edi
yordu. [592]
3 ncü Ordu’nun maksim makineli tüfekleriyle donatımı kararlaştı
rılmıştı. O nedenle elinde bulunan iki cins makineli tüfekle teşkil edeceği
iki bölüğü, güneyindeki 4 ncü Ordu’ya gönderme emrini almıştı. Yerine
Genel Karargâh’ın tertip ettiği maksim makineli tüfekleri verildi. Ancak
kabul edilen kadro bu arada bunlarla tamamlanamadığından, ihtiyacın
bütünlenmesi Avusturya’dan alınmış olan şuvarstlazelerden 12 makineli
tüfek verildi. [593]
Ordu birliklerinin topçusu, piyadesini yakından destekleme çabası
göstererek engebeli arazide kullanılması nedeniyle topların çoğu arıza-
lanmıştı. Bunlar daha çok İstanbul’daki tamirhanelerde onarıldığı için,
Ordu’nun elinden çıkmıştı. Başkomutanlık Erkânı Harbiye Riyaseti
(Gnkur. Bşk. lığı) bu noksanlığın öncelikle giderilmesini istediğinden
1 nci Ordu’ya numune bataryası olarak verilen 15 cm. lik ağır sahra ba
taryasının ivedi tertibini emretmiş, ilgilerce noksanları giderilerek ba
tarya yerine ulaştırılmıştı. [594]
4 ncü Ordu bölgesinde; Çanakkale Savaşlarının son bulmasıyla. Şu
bat 1331 (1915) ortalarına doğru 5 nci Ordu’dan tertiplenen birlikler
Filistin’e getirilmeye başlanmış ve böylece Kanal Harekâtı’nın hazırlığı
na geçilmişti. Ancak Mekke Şerifi’nin ayaklanması bu tasarıyı geciktir
mişti. Durum bu olunca alınmış olan karara göre Ordu birliklerinin si
lahları değiştirilerek noksanlarmın tamamlanması yoluna gidilmişti.
Plana göre Ordu piyade silahları, Rus tüfekleriyle değiştiriliyordu. Al
manya’dan sipariş edilen mermileri atabilmesi de sağlandığı için, mühim
mat ikmali kolaylaşmıştı. O günkü duruma göre birliklerde ve depolarda
bulunan Rus tüfeklerinin sayısı 113.512 ve mermisi de 60 milyon civarm-
daydı. [595]
Kaynaktaki imkânlarla 23 ncü ve 44 ncü tümenler için istenen 4.164
ve yeni teşkil edilen dört tabur için de 3.200 adet Rus tüfeği gönderilmek
le eksiklerinin bütünlenmesine çalışıldı.
[593] ATAŞE Arşivi; No.1/35, Kis. 679, Dos. 335, Fih. 1-161 ve
1 [595] ATAŞEArşivi; No. 1/5, Kis. 1085, Dos. 139, Fih. 1-124.
Ardından 27 nci, 43 ncü ve sonradan 41 nci Tümen’in de ihtiyacı bü

tünlenmiş ve kadroları tamamlanmıştı. [596]
Yapılan bu tertipler Ordu’nun 23 Kânunusani 1331 (5 Şubat 1916)
tarihli ihtiyaç duyurusuna dayanıyordu.
Bu arada bir kısım tümenlerin de Alman tüfekleriyle donatılması du
rumu gereği düşünüldüğü için, yıl ortalarına doğru 6 Eylül 1332 (19 Eylül
1916) ’de Rus tüfeklerine ilaveten 12.552 adet Alman piyade tüfeğinin gön
derilmesi sağlandı. [597]
Birinci Dünya Harbi’nin güçlü silahı bulunan makineli tüfeklerin teda
rik ve dağıtımı daha çok ittifak içerisindeki devletlerin olanaklarına daya
tılmıştı. Bu arada, savaş sırasında düşmandan elde edilen maksimli tüfek
ler de onarılarak piyade mermisi atar duruma getiriliyor ve bütünlemeye
katılıyordu. 4 ncü Ordu’nun bu cins silah ihtiyacı, diğer cephelerin önemi
nedeniyle geri bırakılmış Mart 1332 (Mart 1916) içerisinde ancak kızaklı
sehpalı dört makineli tüfek 5 nci Şube’ce tertip edilebilmişti.
Haziran 1332 (Haziran 1916)’de İnci Ordu birliklerince hazırlanan
iki makineli tüfek bölüğü Maçka Silah Deposu’ndan 8 şuvarstlaze ile dona
tılarak Pozantı’ya, 4 ncü Ordu’ya gönderilmişti. [598]
Özellikle bu Ordu bölgesinde kullamlan topların eski olması ve sık sık
arıza göstermesi nedeniyle önemli bir miktarı elden çıkmıştı. Onanma al
ma ve yerine tertip etme zorlukları içerisinde Ordu’nun top ihtiyacmm bü
yümesiyle eski ve anzalı olan 15 cm. likler yerine 12 cm. lik toplar verildi
ve böylece bütünlemeye devam edildi.
Bu görüşle 24 adet 7.5 cm. lik sahra topu gönderilerek 43 ncü ve 44 ncü
tümenlerin topçusu kuruldu, adı geçen tümenlerin değiştirdikleri mantel-
lı toplar da İstanbul’a, kıyı korumasında görev yapmak üzere geri alındı.
[599] Böylece Ordu’ya 84 adedi bomba topu olmak üzere 203 top verildi.
Ordu’nun harekât bölgesinin bir yam denizden çıkarmaya ve gerile
rinin kuşatılmasına müsait olduğu için Suriye kıyılarının korunması gere
kiyordu. Derin olmayan kıyıların mayınlanması amacıyla Boğazlar Genel
Komutanlığı’nın önerisiyle Ordu’ya aynca 140 adet nehir mayını tertip
edilmiş ve kıyılan kapatılmıştı. [600]
5 nci Ordu bölgesinde; 1915 yılı sonlarına doğru, yenilen Ingiliz ve

Fransız kuvvetleri gemilerin-e binip çekildikten sonra, diğer önem taşıyan
harekât alanlarına bu Ordu’nun güçlü silahlannın tertibi başladı.
Önce 5 nci Ordu’nun kullandığı Alman, Ingiliz ve Fransız silahları, ye
rine Rus yapısı silahlar verilerek değiştirilenler İstanbul’da toplandı.
[601]
Silah değiştirme işinde olduğu harekât alanlarmda görevli bulunan
kolorduların büyük bir kısmımn askeralma dairelerinin İstanbul’da oluşu,
çok yararlı olmuştu. Bilindiği üzere dış kaynaklardan yapılan siparişler
İstanbul’daki depolarda stok edildiği gibi Harbiye Dairesi’ne bağlı tüm iş
yerleri de bu merkezde toplanmış olduğundan tertip kolayca saptanabili
yordu.
5 nci Ordu’nun makineli tüfek bölüklerinin silahlarıyla Rus makineli
tüfekleri değişikliğe tabî tutulmuştu. Genel Karargâh bu amaçla piyade si
lahlarını temin ettikten sonra tertiplerini tamamlayarak 16.8.1332 (29
Ekim 1916)’de Maçka Deposu’ndan dört Rus makineli tüfeğini Ordu emri
ne gönderdi. [602]
Mevcudu kalmamış olan Rus mekineli tüfekleri yerine yıl sonlarına
doğru Ordu ihtiyacının Alman makineli tüfekleriyle tamamlanması yoluna
gidildi, önci Şube bu amaçla 6.10.1332 (19 Aralık 1916)’de gönderdiği 12
Rus makineli tüfeğine ilaveten 22 Alman makineli tüfeğini 4.11.1332 (17
Ocak 1917) tarihinde vapurla Bandırma’ya sevk ederek Ordu’ca buradan
ahnmasmı istemişti. [603]
5 nci Ordu’nun müşekkel kolorduları, topçularıyla birlikte 2 nci ve di
ğer ordularm kuruluşuna geçti. Sonra Ordu emrinde yeniden örgütlenmesi
öngörülen 17 nci Kolordu ve bölgesindeki Çanakkale Grubu ve İzmir hava
lisinde kurulan tümenlerin topçusu, o tarihlerde İstanbul’da bakım ve
onarımlan yapılan Avusturya yapısı obüs, müstakil nişan hatlı çabuk ateş
li sahra, 24 cm. lik Avusturya havanı, ağır obüs bataryaları ve 7.5 cm.lik
Avusturya kudretli dağ toplarıyla donatılmıştı.
Aynca 300 adet bomba topu da kıyı korumalanna katılmak üzere ter
tip edilmişti. [604]
6 ncı Ordu bölgesinde; Irak ve Havalisi Komutanlığı birlikleri 6 ncı
Ordu kuruluşu içerisine alınarak Iran ve Irak bölgelerindeki harekât da
müşterek planlanmıştı ve birliklerin bütünlenmesi içi Genel Karargâh’ça
[601] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1073, Dos. 105, Fili. 9-1.
ele alınmıştı. Ordu’nun piyade ve diğer ağır silahlan, olanaklar oranında

kuruluşuna verilen birliklerin İstanbul’da donatılmasıyla sağlanmaktaydı.
Bu faaliyete ek olarak 21 Mart 1332 (3 Nisan 1916)’de 1.000 adet küçük
çaplı martin tüfeği ile 960.000 mermisi ve 6.000 adet küçük çaplı mavzer
tüfeği de gönderilmişti. [605]
Aynı tarihlerde makineli tüfek bölüklerinin yakın savunmasını sağla
yacak 115 adet tabanca mühimmatı ile birlikte tertip edilerek gönderilmiş
ti. [606]
İzmir ve İstanbul’dan gönderilen ikmal erleriyle birlikte küçük çaplı
mavzer tüfeğinden 5.000 adet Pozantı aktarma istasyonuna, Ordu emrin
gönderilmişti. [607]
Ordu’nun Bağdat doğrultusunda planlanan harekâtının gerçekleşmesi
için topçu gücünün artırılmasını Başkomutan Vekili emrediyordu. Bu
amaçla Harbiye Dairesi Mart 1332 (1916)’de 13 modeli 15 cm.lik ağır
sahra obüs bataryası ile, 10.5 cm. lik Alman obüs bataryasını 3.600 atı
mıyla harekete hazırlatmıştı. 5 nci Şube Müdürlüğü makama bu açıdan
bilgi verirken, Ordu Topçu Komutanlığı’nın elindeki 24 cm. lik Avusturya
Havan Bataryası’nm eksikliklerini ve bir adet de bomba taburunun Irak’a
hareket ettirilmek üzere gerekenlere emir verdiğini duyurmaktaydı. [608]
Ordu bölgesinde ve emrinde, personeli ve malzemesi Almanya’dan ge
lerek kurulmuş. Paşa adı verilen bir kuruluş vardı. Bu kuruluşun’da ih
tiyacı Almanya’dan geldikçe tertipleniyordu. Böyleoe gelen bataryalardan
biri 15 Mart diğeri 16 Mart 1332 (28 Mart) (29 Mart 1916)’de Haydarpa
şa’dan yüklenerek Ordu’nun Menzil Müfettişliği emrine gönderilmişti. Bu
teşkilatın 60 No.lu Ağır Topçu Taburu’nun da Mayıs 1332 (1916) ayı içe
risinde yollanması sağlanmıştı. [609]
6 ncı Ordu’nun bir kolordusu İran dahilinde harekâtta bulunuyordu.
Sarp olan bu alanda dağ topuna ihtiyaç hissedilmişti. Başkomutanlık Or
du’nun isteğini uygun bularak 3 ncü Ordu’nun 9 ncu Kolordusu’ndan karşı
lamayı düşündü ve koşum malzemesi, mühimmatı ile birlikte 8 adet 7.5
cm. lik adi dağ topunun Irak’a gönderilmesini emretti. [610]
Ayrıca Başkomutan Vekili’nin emirleriyle İstanbul’da bulunan 24 cm.
lik bir Avusturya Havan Bataryası da tahsis ve sevk edilmişti. [611]
[609] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis. 663, Dos. 290, Fih. 4--5 ve 4-8.
[610] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1078,Dos. 120 A, Fih. 30-9.
Ordu’ya bu arada bomba bataryaları da gönderiliyordu. Bunlarla kıyı

savunması yapılmaktaydı. [612]
Boğazlar Genel Komutanlığı bölgesinde ise; Karadeniz ve Çanakkale
Müstahkem Mevkii birlikleri elinde bulunan şinayder tüfeklerinin alınarak
diğer önemli bölgelere sevk edilmesi kararlaştırılmıştı. Çünkü bu harekât
alamnda kesin sonuçlu savaş kazanılmıştı. O yüzden alman şinayder tüfek
leri yerine buradaki kıyı savunma birliklerine Alman cephanesi atar Rus
tüfekleri verildi. Bu maksatla Harbiye Dairesi Başkomutan Vekâleti’nden
aldığı emre göre, Çanakkale Müstahkem Mevkii birlikleri için 3.535, Kara
deniz Müstahkem Mevkii birlikleri içinde 1.400 olmak üzere 4.935 Rus tüfe
ği tertip etmiş ve göndermişti. Sonradan Başkomutanlık’ça Çanakkale için
düşünülen rakam değiştirilmiş 10.737 muaddel Rus tüfeğinin gönderilmesi
sağlanmıştı.
Bu silahlara ek olarak Çanakkale Müstahkem Mevkii’ne 8.000, Kara
deniz Müstahkem Mevkii’ne de 4.000 el bombası gönderilmişti. [613]
V nci sınıf ikmal maddesi kadro ihtiyaçlarının yurt içi ve dışmdan bü
tünleme faaliyetleri
1915 yıh biterken, özellikle doğu ve güneydoğu harekât alanlarında
savaşan 2 nci, 3 ncü, 4 ncü ve 6 ncı ordularm V nci sımf ikmal maddesi ih
tiyacı, ilgili şubelerin çabalanna rağmen arzulanan düzeyde bütünlenemi-
yordu. Çoğunlukla 4 ncü ve 6 ncı ordular güçlü düşman saldırıları karşısın
da günlük sarfiyatı zamanında ikmal edemiyordu. Buna, ikmal merkezi
olan İstanbul’un çok uzak oluşu etken oluyordu. Merkezce yurt içi ve yurt
dışı kaynaklardan tedarik edilenlerin Ordu birliklerinin ellerindeki silah
cinsi ve çapına göre a3unmı ve önem derecelerine göre bölgelere gönderil
mesi, ulaşım araç ve gereçlerinin kifayetsizliği ve menzil tesislerindeki gö
revlilerin kapasiteleri iledir ki, cephedeki silah payına düşen miktarın ele
geçmesi geç ve güç oluyordu.
Günün imkân ve şartları bu olmakla beraber, bölgesel tedarikin dı
şındaki ikmal maddelerinin özellikle V nci sınıf mühimmatın akımı dur
mamıştı.
Süahlarm tedarik ve dağıtımında da değinildiği üzere, ordularm ihti
yaçlarına cevap verecek cephane yurt içi imkânlarından olduğu kadar, Al
manya ve Avusturyadan da gelmeye başlamış ve ulaşım kapasitesinin ye
teneği oranında ordularm istekleri karşılanıyordu.
[612] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis. 679 Dos. 335, Fih. 1-14, 1-189, 1-227, 1-238,
1-244. ’
Kaynak durumu bu olunca, Genel Karargâh Ordu kuruluşlarında ve

müstahkem mevkilerdeki çeşitli sınıf ve silahların paylarını yeniden sap
tayarak, gereken miktarları belirleyerek yürütmeye başlamıştı.
Paylan şöyleydi :
Cephane Paylan : [614]

Piyade Mermisi : Mermi Adet
Tüfek başına (Piyadede) er üzerinde ; 150

tabur muharebe ağırlığında : 60
cephane kollannda 85
Toplam 295
Sandık Adet
Bir piyade bölüğü, muharebe ağırlığında : 13 15.600
Dört bölüklü piyade taburlan : 52 62.400
Üç bölüklü piyade taburları : 40 48.000
Piyade taburu cephane kolunda : 320 384.000
Tümen Cephane Kolunda ;

Dört bölüklü bir tabur (1.046 tüfek) : 75 90.000
t^ç bölüklü bir tabur (790 tüfek) : 56 68.200
4 bölüklü ve 9 taburlu bir tümen için : 675 810.000
3 bölüklü ve 9 taburlu bir tümen için : 504 604.800
Makineli Tüfek Mermisi :

Tüfek Cephane Muharebe
Yanmda Kolunda Ağırlığında
Maksimde ; 4.500 6.000 4.800

Muaddelde : 3.500 8.000 4.800
Hoçkisde : 4.200 7.200 4.800
Cephane Cephane Muharebe

Bölükte Hayvan Takı Ağır
(4 Mt. için) larında mında lığında Sandık Adet
Maksimde : 18.000 24.000 19.200 51 61.200
Muaddelde : 14.000 32.000 19.200 55 65.200
Hoçkisde : 16.800 28.800 19.200 54 64.800
Bir süvari bölüğünde toplam ; 57 68.000
Cephane kollannda bir bölük için ; 34 40.000
Süvaride : Mermi Adet

Tüfek başma Er üzerinde 60
Bölük muharebe ağırlığında : 30/90 \ üç bölük
Cephane kollannda • 50/140 I için
Sandık Adet
Bir süvari bölüğü muharebe ağırlığında ^ 4’ 4.800
Dört bölüklü bir süvari alayı muharebe ağırlığında 16 19.200
Bir süvari bölüğü için cephane kollarında 5 6.000
Bir süvari alayı için cephane kollarında 20 24.000
İstihkâmda : Mermi Adet

Tüfek başına Er üzerinde 75
Bölük muharebe ağırlığında 60
Cephane kollannda 50
185
Müstahkem Mevki Erat üzerinde tüfek başına 100 mermi

Telgraf Bölükleri Bölük muharebe ağırlığmda 2 sandık
Cephane kollarında tüfek
başma 50 mermi
Tabanca taşıyanlara ; Tabanca başma : 20 mermi
Not : Bir cephane kolu ; 3 takım,
^ Bir cephane takımı : 13-14 araba,
Bir kol : 40 araba.
CO
00
*-3
G-
îfl
W
W
p'
>
X
W
G
<
<
M
M
»
•-a
>
2
K
İkmalde öncelik 2 nci ve 6 ncı ordulardaydı. Harekâtça bu cepheler

de tasarlanan hedeflere ulaşılması için özellikle silah ve mühimmat bütün
lemesinden sorumlu 5 nci Şube, çoğu olanaklarını bu doğrultuda kullanı
yordu.
Bütünleme Ordulara Şu Şekilde Yapdıyordu

1 nci Ordu birliklerine; bu Ordu’nun kuruluşundaki müşekkel kolor
dular 2 nci Ordu emrine bırakıldığından, yalnız bir kolordusu kalmıştı.
Bir de, Karadeniz Boğazı kıyı savunmasındaki topçu alayları, Çatalca
Müstahkem Mevkii, ayrıca doğuya intikal etmiş kolorduların askeralma
daireleri Ordu’nun yönetimindeydi. Bölgedeki birlik ve müstahkem mev
kilere Genel Karargâh’ça yapılan tertipler adlarına olduğu için ulaşımda
Ordu’nun menzili görev yapmaktaydı. Bu birliklerden Karadeniz kıyıla
rında görev almış kuvvetler için ikmal üssü Karaağaç ve Gülhane depo
ları, Çanakkale ve İzmir’deki kuvvetler için ise Bandırma kabul edilmişti.
Bu olasılık içerisinde adı geçen birliklerin, kabul edilen paylara göre
bütünlenmesi, çoğunlukla topçu mühimmatı olarak yapılagelmekteydi. O
bakıma 5 nci Şube’nin tertip emirleri gereği Çanakkale ve İzmir kıyıla
rında mevzilenmiş çeşitli cins topların payları Nisan 1332 (Nisan 1916) ta
rihinden geçerli olarak verilecekti. [615]
Genel Karargâh’ın kabul ve uyguladığı şekle göre, 1 nci Ordu’nun
gönderdiği ve elinde kalan kolorduların Alman tüfekleriyle donatılacağı
esas alınarak, kuruluş değiştiren birlikler ellerindekilerle birlikte diğer
ordulara gitmişti. Ordu’nun elinde ve menzilde kalmış bulunan bu cins
cephane de aktarma noktalarında toplanmaktaydı. [616]
2 nci Ordu bölgesinde; toplanan kolordular 3 ncü Ordu’nun güney
kanadında tertiplenmekteydiler. Yukarıda sözü edildiği gibi kolordular
cephane paylarını ayrıldıkları Ordu’dan faydalanarak tamamladılar ve
beraberlerinde götüremedikleri kısımları da görev bölgelerine vardıktan
sonra tamamlamaya çalışmışlardı. Yer değiştiren bu kolorduların ikmali
için Bakırköy ve Derince İkmal Deposu görevli kılınmıştı.
Mart 1916’da Bakırköy bölgesinden hareket edecek birliklerden han
gilerinin Bakırköy ve hangilerinin Derince’den tertiplerini alacakları 5
nci Şube Müdürlüğü’nce planlanmış ve ilgililere duyurulmuştu. [617]
, [616] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1078, Dos. 120, Fih. 1-78.
2 nci Ordu birliklerinin ardından yapılan bütünleme için tertip edilen

cephane trenleri durum gereği 4 ncü, 6 ncı ve çoğu kez 3 ncü Ordu’nun
da ihtiyacını sağlıyordu. Ordular adma tertipler, bu ordular için kabul
edilen aktarma istasyonları Ulukışla, Resülayn, Cerablus ve bazı hallerde
Şam’da toplanıyordu.
2 nci Ordu’nun özelliği, diğer doğu bölgesi ordularından farklıydı.
Menzilini henüz kuramamış ve ikmal akımını sağlayacak geri tesislerini
yeniden düzene sokamamıştı. İkmal kaynaklarından çok uzakta bulundu
ğunu ve diğer orduların da ikmali gerektiğini takdir etmekle beraber,
Ordu Komutanı arada bir kendi ordusuna özgü bir trenin tertibini, Baş-
komutanhk’tan dilemekteydi. [618]
Böylece Ordu’nun beraberinde götüremediği, özellikle topçu mühim
matı 4 nisan 1332 (17 Nisan 1916) tarihinden itibaren Pozantı’ya gönderil
meye başlandı. 60.000 çabuk ateşli sahra, 3.000 adi dağ, 17.500 sandık
piyade, 900 sandık el bombası, 15.000 çabuk ateşli dağ ve 2.000 atım 15’
lik çabuk ateşli sahra obüs mermisi, Pozantı’dan Cerablus’a gönderilen
ler içerisinde yer almıştı. Durum, Başkomutanlık’ça 2 nci ve 6 ncı ordu
lara duyurulmuştu.
En büyük engel Amanos dekovil hattının çahştırılmasmdaydı. Kapa
sitesinin azlığı ve amelenin zaman zaman çalışmaması nedeniyle Pozan
tı’da toplanan mühimmatın bir kısmı aktarılabilmiş ve 20 Haziran 1332
(2 Temmuz 1916)’de Cerablus’a gelebilmişti.
Aslında Genel Karargâh 5 nci Şube’ce 2 nci Ordu için yedi tren ter
tiplenmişti ve Pozantı’da 700 ton cephanesi yığılmıştı. [619]
Bu arada görevi ulaşım hizmeti olan 3 ncü Şube’nin çabası, 1916 yılı
nın son yansında Amanoslarda düzeni yoluna koymuştu. İkmal akımının
aralıksız sürdürülmesi sonucu, 5 nci Şube, Haydarpaşa Cephane Depo
su’ndan 2 nci Ordu adına, Resülaj-m’a 8.168, 4 ncü Ordu adına 182.572,
6 ncı Ordu adına Şam’a 10.359, 3 ncü Ordu adına da Ulukışla’ya 578 kilo
olmak üzere toplam 201.5 ton silah, mühimmat ve teçhizat götürmeyi
başarmıştı. [620]
Halep Hat Komiserliği’nin Başkomutanlık Vekâleti 3 ncü Şube Mü-

dürlüğü’ne çeşitli tarihlerde ilettiği raporlara bakılırsa, Eylül 1332 (1916) ’
den sonra akımm daha rahatlıkla devam ettiği anlaşılıyordu. [621]
1916 YILINDA İDARÎ FAALİYETLER VE LOJİSTİK
3 ncü Ordu bölgesinde; harekâta katılan birliklerin elinde, 12 Nisan

1332 (25 Nisan 1916) tarihli bildiriye göre, gerek Ulukışla’da ve gerekse
menzil ambarlarıyla kollarda 28.000 sandık küçük çaplı 3.500 sandık bü
yük çaplı mavzer mermisinin bulunduğu anlaşılıyordu. Duruma göre
makineli tüfekler hariç, beher tüfeğe, küçük çaplı ve müaddel martinler
için 700 büyük çaplı mavzerler için ise 900 mermi hesap ediliyordu.
Topçu mühimmatı olarak da çabuk ateşli sahralarda top başına 635
atım, çabuk ateşli dağlarda 345, adi dağlarda 585 ve mantelli sahralarda
345 atım olması sevindirici olmakla birhkte gelecekteki harekâtın başarısı
bakımından özellikle çabuk ateşli dağlar ve küçük çaplı mavzer silahları
için payların tamamlanması arzulanıyordu. [622]
Bu ve bunun gibi amaçlarla cephane istekleri, diğer ordulardan da
geliyordu. Tek bir kaynak bölgesinden ve bir demiryolu ile ihtiyaçların
karşılama çabası çok geniş bir faaliyeti gerektiriyordu. Çoğu kez ordu
ların aktarma ambarlarında biriken cephanenin taşınamadığı da bir ger
çekti. Bunun nedeni de menzillerin günlük kapasitesinin dışında istekte
bulunulmasıydı. [623]
4 ncü Ordu bölgesinde : bu yılın savaşlarını sürdürecek birliklerin
elinde yedi çeşit piyade tüfeği bulunmaktaydı. Çeşitli mavzer ve muad
del martin tüfekleri için beyzi ve sivri mermi olarak birlik ve menzil depo-
larmda 36.866 sandık mermi vardı. Aynı cins mermileri atan makineli
tüfekler dışında her tüfek başına 622 mermi düşüyordu. Yedi cins silahın
cephanesinin ikmal zorluğu nedeniyle cephelerdeki silahların eşlendiril-
mesi işi ele alınmıştı.
Birinci Dünya Harbi’nin karakteristik bir durumu da topçu mühim
matı olarak genellikle şarapnel aranmasıydı. Kitle halinde yapılan saldırı-
lann durdurulabilmesinde bu cins mermiler daha etkili oluyordu. Bu ne
denle diğer ordular gibi 4 ncü Ordu da isteklerinde özellikle şarapnel
miktarının fazla tutulmasını istiyordu. Ancak Almanya’dan son zaman
larda bol miktarda gelen topçu mühimmatmm çoğu tahrip danesiydi. İhti
yaçların çoğu da tahrip danesi olarak karşılanmaktaydı.
Genel Karargâh’ça her on beş günde bir Ordu adına 2.500 sandık
piyade ve 4.500 adet (elindeki 16 batarya için) top mermisi gönderme
olanağı elde edilmişti. [624]
4 ncü ve 6 ncı Ordu bölgelerinde savaşa katılan, birer paşa teşkilatı
bulunuyordu. Bu adı taşıyan birhklerin personel ve silahı tümüyle Alman
, [623] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1107, Dos. 218, Fih. 1-128.
[624] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1077, Dos. 118 Fih. 1-337.
kaynaklarınca donatıldığından ikmali de buraca yapılmaktaydı. Tertipleri

İstanbul’a, oradan da Türk idari makamlarınca bölgesinde savaştığı Ordu
adına gönderilmekteydi. [625]
Birinci Dünya Harbi’nin en önemli ve en belirgin bir yanı, lojistik ve
idari faaliyetlerinde gösterilen yorulmak bilmeyen çaba olmuştur. Çok im
kânsızlıklara rağmen yapılan bütünleme ile bu Ordunun da 1916 yılı bi
terken elindeki mühimmat;
8.7 cm. lik adi sahra mermisi 32.520 adet
7.5 cm. lik adi dağ mermisi 11.596 adet
6.5 cm. lik adi dağ mermisi 3.180 adet
7.5 cm. lik sahra top mermisi 15.144 adet
7.5 cm. lik dağ obüs mermisi 7.616 adet
10 cm. lik dağ obüs mermisi 5.830 adet
12 cm. lik çabuk ateşli obüs mermisi 1.832 adet
12 cm. lik adi obüs mermisi 7.800 adet
7.5 cm. lik uçaksavar mermisi 2.044 adet
Küçük mavzer mermisi 10.662 sandık
Alman piyade mermisi 13.249 sandık
Rus fişeği yaklaşık 1.400 sandık
Muaddel martin fişeği yaklaşık 5.400 sandık
Eski silahlar için yaklaşık 500 sandık
olarak gözüküyordu. [626]
5 nci Ordu bölgesinde; daha çok Çanakkale Grubu ve Akdeniz Bo
ğazı Müstahkem Mevkii Komutanlığı emrinde çakılı topçu birlikleri kal
mıştı. Yapılan bütünleme genellikle bu topların paylarının tamamlanması
na yönelikti. Böylece çeşitli cins ve çaptaki topçusunun kullandığı dane
vp şarapnel. Harbiye Dairesi fabrikalarında yapıldıkça gönderiliyordu.
Örneğin Karaağaç Ambarı’ndan yapılan bu kabil tertipler 5 nci
Ordu adına Bandırma’ya, Çanakkale Grubu ve Akdeniz Boğazı Müstahkem
Mevkii Komutanlığı adına Akbaş’a gönderilmekteydi. [627]
Ordu, seyyar birliklerini Doğu orduları emrine gönderdiği için 1916
yılı sonlarında elinde yalnız bir tümen kalmıştı. Bu tümenin elindeki silah
larla kullanılan menzildeki diğer cins piyade mermileri kuruluş değiştiren
kolordulann katıldıkları ordular emrine tertip edilmiş, yer değiştirmemiş
olan tümenin ihtiyacı dışındaki on dört milyon Osmanlı mermisinin de
Haydarpaşa Cephane Deposu’na devri emredilmişti. [628]
1916 YILINDA İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK m
Ordu bölgesindeki diğer topçu birliklerinin yakın savunmada kullanı
lan piyade silahları Rus tüfekleriyle değiştirildiği için 5 nci Şubece de
polardan 148 ton tutannda 4,5 milyon Rus fişeği gönderilmişti. [629]
6 ncı Ordu bölgesinde, 1915 5ulı sonlarında paylarının büyük kıs
mını bütünlemiş olan tümenler gelmiş ve emre girmişti. Ordu ayrıca 4 ncü
Ordu’dan 10.000 sandık piyade ve 3.000 mantelli mermisi almıştı.
1915 yılı sonlarında çeşitli cins piyade ve topçu mermisi savaş sarfi
yatı ve zayiatı olarak tertip edilmişti. Gönderilenler uzun yollardan geli
yordu. Bu durumda endişelenen Genel Karargâh idari sorumluları plan
lanan tertiplerin özellikle 6 ncı Ordu’nun eline geçmemesi nedeniyle de
vam eden savaşta cephanesiz kalmasının yaratacağı olanaklan belirterek
5 nci Şube’den menzil teşkillerindeki gecikmelerin önlenmesini istemek
teydi. [630]
Gösterilen hassasiyet ile 6 ncı Ordu’nun ihtiyacı da karşılanmaya
başlanmıştı. 15 Teşrinievvel 1332 (28 Ekim 1916) tarihi ile 15 Teşrinisani
(28 Kasım 1916) tarihi arasında aktaıma istasyonu olan Cerablus’da
toplanan 6.024 atım çabuk ateşli dağ, 7.084 atım çabuk ateşli sahra, 700
atım 8.3 cm. lik İngiliz top mermisi, 1.706 sandık küçük çaplı silahlara
mahsus piyade mermisi, 350 sandık el bombası,
İkinci bir tertip olarak da, 2.880 atım çabuk ateşli dağ, 10.490 atım
çabuk ateşli sahra, 720 atım 12 cm. lik top, 222 atım 10,5’luk top, 640
atım 15 lik çabuk ateşli obüs, 3.092 sandık piyade mermisi, 560 sandık el
bombasının Ordu’ya verilmesi Cerablus aktarma ambarlanndaki ilgililere
emredilmişti. [631]
1916 yılında harekât bu bölgede bütün ağırlığıyla devam etti. Üstün
düşman saldırılarınm durdurulması çabası geniş çapta cephane sarfıyla
gerçekleşebilmişti. Bu nedenledir ki Ordu Komutanı her vesileyle. Başko
mutanlığa durumu bildiriyor ve eksiğinin bütünlenmesini istiyordu, özel
likle 10,5’luk çabuk ateşli sahra, 15’lik çabuk ateşh obüs ve 7.5 cm. ük ça
buk ateşli sahra toplarının devamlı ikmalini dilemekten geri kalmıyor
du. [632]
Ordularm hafif ve ağır silah ve cephane bütünlemesi evvelki say
falarda anlatılırken dipnotlarının çokluğu nedeniyle bir kısmma değinil
miştir. Yıl içindeki bütünlemenin tamamı bir çizelge halinde bölümün
sonuna konmuştur. 1916 yılına ait çizelge şöyledir:
[630] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1077, Dos. 117,’ Fih. 2-96.
Düşünceler
•-Î
G-
W
W
72 [*] [*] 7 adedi bomba CO
>
[7] topu m
w
G
<
<
W
K
2.
203 [**] [*] 300’ü bomba Tf. •-3
>
w
' [ 14 ] [ * * ] 84’ü bomba t opu 5]
36 [«=*] [^] 200’ü bomba Tf.

1. Bt. [17] [**] 14’ü bomba topu
115 [21] 99 [*] [*] 26’sı bomba topu

[22]
p
2
o
>
>
w
•n
>
>
►<
M
H
S
W
<
M
t-
o
»—I
M
w‘
CO
00
UT
F
5
o
>
>
w
l-H*
•n
>
>
e:.
►<
M
W
SO
<
W
f
O
W
H
CO
00
" (3) II ıici Sınıf Muhabere İkmal Maddelerinin Tedarik ve Dağıtımı

1916 yılında muhabere malzemesinde yapılan tedarik ve dağıtım çok
lukla kesin sonuç beklenen harekât bölgelerine yöneltilmişti. 2 nci, 3 ncü
ve 4 ncü orduların cephelerinde devam eclcgelen cavaş'arda haberleşnıc-
nin artan önemiyledir ki ordu komutanlıklarının istekleri Genel Komutan
lığa iletiliyordu. Olanaklar içinde yapılan bütünlemede;
— 1 nci Ordu daha çok diğer orduları desteklediğinden, bu yıl içinde
tek isteği olan 2,5 mm. lik 50 kilometre demir tel ile 500 fincan tertibi
yapılmıştı. 1633]
— 2 nci Ordu’nun yılbaşında başlayan istekleri aldığı yeni görevin
gereğiydi. Dağıtımda, 42 adet Eriksen telefonu, 84 adet kuru pil, 70 kilo-
m.etre bronz tel, 2 adet telsiz telgraf merkezi, 3.500 kilogram demirtel
ile 3.000 adet mücerrit verilebilmişti. [ 634]
3 ncü Ordu’ya yapılan tertipler ise;

343 kilometre kablo 1.000 adet mücerrit (yalıtkan)
3 adet onluk santral 1.000 adet löklanşe pih
136 adet sahra telefonu 100 katranlı şerit
1 adet telsiz telgraf merkezi 200 adet sahra Eriksen telefon pili
175 kilometre demir telden oluşuyordu. [635j
— 4 ncü Ordu’nun süregelen istekleri üzerine; onluk ve yirmilik ola
rak 28 adet santral, 264 km. kablo, 66 adet yeni model manyetolu ve
vızıltılı telefon, ayrıca 11 adet beşli, bir onlu ve yirmili santral, 4.350 ki
logram demir tel ve 2 adet personeliyle birlikte ağır telsiz takımı veri
lebilmişti. [636]
— Bu yıl Çanakkale Savaşları sona ermiş olduğundan, 5 nci Ordu’
nun kuruluş değiştiren birliklerinin ihtiyaçları dışında kendi emrindo ka
lanların ihtiyacı, pek olmamıştı. Yalnız 37 adet pil ile, mürettep 53 ncü
Tümen Telgraf Takımı için 30 kilometre kablo, 8 sahra telefonu ve 2 hel-
yasta (pırıldak) ile, Ordu Telgi’af Müdürlüğü için 7.150 kilogram demir
tel ve 3(X) fincan verilmişti.
[634] ATAŞE Arşivi; No. 1/31^ Kis. 1527, Dos. 55, Fih. 1-7, 1-35, 1-57, 1-69, 1-102.
1-105, 1-42.
[636] ATAŞE Arşivi; No. 1/31, Kis. 1527, Dos. 55, Fih. 1-18, 1-15, 1-66 1-90.
Ayrıca 3.850 kilogram demir tel ve Ordu 2 nci Muhabore Bölüğü için
8 takım merdiven, 8 el baltası, 2 uzun saplı balta, 3 onarım sandığı, 5 adet
de parçalarıyla birlikte maniple makinesi tertip edilmişti. [637]
6 ncı Ordu’nun; ekim ayında sarf ettiği muhabere malzemesiyle bir
likte, yıl sonuna doğm 4 adet kordonlu mikrotelefon, 800 kilo ağırlığında
20 km. uzunluğunda 2,5 mm. lik demir tel ile 50 adet Erikson telefonu ve
riliyordu.
Orduların ellerindeki telsiz telgraf istasyonlarının işletme benzini
tertibi, oto benzinleriyle birlikte yapıldığından, bu alanda yapılan tedarik
ve dağıtım muhabere malzemesi içersinde gösterilmiyordu. [6381
Yurdun korunması amacıyla dövüşen orduların ihtiyaçları karşılanır
ken, bir arada Avrupa’ya gönderilmiş bulunan 15 nci Kolordu’nun piyade,
topçu birlikleri için de 35 adet telefon ve 80 km. kablo tertip edilmişti.
Bu düzeyde yapılan tertipler. Harbiye Dairesi’nin, Muhabere ve Mu
vasala Genel Müfettişliği’ne yaptığı önerilerle sağlanıyordu. [639]
(4) n nci Sınıf İstihkâm İkmal Maddelerinin Tedarik ve Dağıtıım
Genel siyasi ve askeri durum gereği, 1915 yılı biterken cephelerdeki

muharebelerden bir kısmınm sonucu belli olmuştu, lürk orduları doyu
rucu bir destek almamasına rağmen tahkim edebileceği mevziler de tutun
mayı başarmıştı. Direnişi sürdürebilmesi için istihkâm malzemesine çok
ça ihtiyaç duyuyordu. Aksine müttefiklerin bu tür malzeme üzerinde ge
niş bir yardımı olamamıştı.
1916 yılına girerken 4 ncü Ordu’ya 25.000 adet portatif tahkim
malzemesinin Harbiye Dairesi’nce gönderildiği, [640]
Ayrıca Karadeniz kıyılarının kontrolünde kullanılmak üzere Başkomu-
tanlık’ça 1 nci Ordu’ya 90 cm. lik 6 adet ışıldağın verildiği anlaşılmıştı.
[641] , '
Bu durum üzerine istihkâm şubesi, orduların istihkâm birlikleriyle

müstahkem mevkiin ihtiyaçlarına Piri Paşa İstihkâm Amban’nda bir ima
lâthane kurmakla karşılamayı düşündü ve gerçekleştirdi.
[639] ATAŞE Arşivi; No. 1/31, Kis. 1527, Dos. 155,’ Fih. 1-100, 1-144.
Seyyar ordu istihkâm taburlarının tel örgü ihtiyaçları Çatalca Müs

tahkem Mevkii’ndeki tel örgülerle karşılandı. [642]
1916 yılı içerisinde yapılan çabalar sonucu ordular daha çok yurt içi
olanaklarının zorlanmasıyla ihtiyaçlarının bir kısmını almışlardı. Yapılan
tertipler aşağıya çıkartılmıştır; [643]
Malzemenin Cinsi Miktarı Gönderildiği

Kum torbası 630.000 2 nci Ordu
Kum torbası 505.000 3 ncü Ordu
Kum torbası 72.218 4 ncü Ordu
Kum torbası 130.000 6 ncı Ordu
Kazma 7.800 2 nci Ordu
Kazma 11.200 3 ncü Ordu
Kazma 5.500 4 ncü Ordu
Kazma 3.000 6 ncı Ordu
Kürek 10.030 3 ncü Ordu
Kürek 6.000 6 ncı Ordu
Dikenli tel 43.948 (Kangal) 3 ncü Ordu
Dikenli tel 7.542 (Kangal) 4 ncü Ordu
Tenvir tabancası 1.918 3 ncü Ordu
Tenvir tabancası 64 5 nci Ordu
Tenvir tabancası 200 6 ncı Ordu
Tenvir fişeği 3.000 3 ncü Ordu
Tenvir fişeği 9.600 5 nci Ordu
Piyade tel makası 174 5 nci Ordu
Balta 320 3 ncü Ordu
İstihkâm modeli balta 980 3 ncü Ordu
Demir kazık 20.000 5 nci Ordu
Tel makası 173 5 nci Ordu
Göteberka fitili. 15.000 (metre) 6 ncı Ordu
[642] ATAŞE Arşivi; No. 1/101, Kis. 2172^ Dos. 78, Fih. 1 ve 2-1.
[643] ATAŞE Arşivi; No. 1/101, Kis. 2169, Dos. 60, Fih. Dosyanın tamamı.

Almanya’dan gelen 511 No. lu otomobil kolunu takiben bu yıl içerisin
de gelecek olan 512 ve 513 No. lu oto kolları ve bunlara ait park malze
mesi ile Avusturya’dan gelecek üç oto kolu 2 nci Ordu’ya verilmişti.
Dolayısıyla Resülayn’a gönderilmiş bulunan 511 No. lu oto kolunun
arkasından, İstanbul’a gelecek Avusturya kollarının da aynı aktarma
istasyonuna gönderilmesi Menzil Genel Müfettişliği’nce ele alındı.
Bu kolların ihtiyacı bulunan benzin, yağ gibi yakıt malzemesinin te
dariki Karargâh 3 ncü Şube’ce sağlanıyordu.
Alman kollarının taşıma kapasitesi 153 ton, Avusturya kollarının ise
90 kon hesap ediliyordu. Duruma göre Resülayn-Diyarbakır arasında
günde 48 ton taşımanın kabil olabileceği kabul edilmişti. [644]
Yurt dışından tedarik edilen veya anlaşma hükümlerine göre Türk
ordu birliklerinin desteğinde kullanılmak üzere gelmiş bulunan Alman ve
Avusturya - Macaristan oto kolları için Başkomutanlık Vekâleti’nce o
tarihte yayımlanan genelgeye göre:
— Alman ve Avusturya - Macaristan eşyasının taşınmasına verilen
otolar dışında, Türk ordulannın hizmetine verilmiş bulunan Alman ve
Avusturya-Macaristan oto kollarının sevk ve idaresi Başkomutanhk’a
bırakılıyordu.
— Kollar belirli menzil hatlarında çalışmak üzere ordular emrine tah
sis edilenlerin kullanılmaları Genel Karargâh’ın iznine bağlanıyordu.
— Katar komutanlarının, komutasındaki otomobillerin kapasitelerin
den yararlanılması, kolların denetiminin ise. Alman ve Avusturya - Ma
caristan otomobil iş ve işlemleriyle uğraşan müfettişlerce yapılacağı, or
duların menzil komutanlıkları, kolların iç hizmetlerine kanşmamak kay-
dıyla isteklerini Menzil Genel Müfettişliği’ne duyurmaları.
— Katar komutanlarının, günlük taşıyacakları yük hakkında menzil

komutanlıklarına bilgi vermesi, ulaşım sırasında isteklerinin yerine geti
rilmesi ise doğruca Alman ve Avusturya - Macaristan iş ve işlemler mü
fettişliğine yapılması ve her hafta yaptıkları işler hakkında hazırlaya
cakları listelerin de makama gönderilmesi gibi geniş ve sımrh şartlar içe
risinde faaüyet göstermeleri öngörüldü. [645]
' [644] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 21, Dos. 101, Fih. 31.
Böyle bir genelge ile ulaşım yapılagelmiş ise de, yıl sonuna doğru ordu
hizmetlerinde görev almış bulunan oto birlikleri artmaya başlayınca, bu
birliklerin tüm iş ve işlemleriyle uğraşılması, kol teşkili ve denetimlerinin
bir elden yapılması. Muhabere ve Ulaştırma Genel Müfettişliği’ne bırakıl
dı. Sonunda da bir Otomobil Hizmetleri Müfettişliği’nin kurulması yolu
na gidildi. 1646]
Bu dönemde ordulardan yalnız 3 ncü Ordu emrine beheri 1,5 ton taşı
ma kapasitesinde 20 otodan kurulu bir kol verildi. Özellikle bunu Harbi
ye Nazırı Enver Paşa istemişti. [647]
Ayrıca 2 nci Ordu’nun menzil araçlarıyla iaşesinin ikmali ve Re-
sülayn üzerinden cephane ihtiyacının getirtilmesi için 96 ağır erzak kolu
ve 24 ağır cephane koluna gerek bulunduğundan, tedarik zorluğu göz
önünde tutularak 30 yük otosu da verilmişti. 110 yük otosu da Alman’ya
ya sipariş edilmişti. Başkomutanlık emirlerine göre bu araçlar gelince 54
araç hizmete verilecek, diğerleri yedekte tutulacaktı. [648]
1916 yılında 'Türk ordularının elinde bulunan oto kolları
1 No. lu Oto Kolu Ulukışla-Kayseri arasında 3 ncü Ordu emrinde
4 No. lu Oto Kolu kurulmak üzere yalnız erleri Mardin’de
5 No. lu Oto Kolu kurulmak üzere yalnız erleri Bağdat’ta
6 ve 7 No.lu Oto kollarından biri tamirhane olmak üzere her biri 10
otodan kurulacak ve 2 nci Ordu Menzili emrine girecek, 2 nci Ordu’ya To-
ros’tan oto tahrik edildiğinde bu kollar İstanbul’a alınacaktı. Bu da Alman
Karargâhı’nm tertibine bağlı kalıyordu. [649]
(6) II nci Sınıf Uçak ve Avadanlık Tedarik ve Dağıtımı

1916 yılında Türk cephelerindeki uçak sayısı arttıkça yedek malze
me ihtiyacı da çoğalmıştı. Uçakların bakım ve onanmı için tesislerin ku
rulması cihetine gidildi. Böylece hava teşkilatı gittikçe büyümeye başla
dı. Bunun için ihtiyaçları karşılamak amacıyla Ordudonatım Dairesi’nde
hava işleriyle uğraşacak, 9 ncu Şube kuruldu. Başkomutanlık Karargâhı’n-
daki 13 ncü Şube de daha genişletilerek müfettişlik durumuna getirildi.
Müfettişliğin esas görevi hava birlik ve kurumlarının bütçesini hazır

lamak, çahşmalarını kontrol ve denetlemek, hava birliklerini ilgilendiren
yasa ve yönetmelikleri çıkarmak, uçucuların eğitim programlarını hazır
lamak ve havacılığı güçlendirecek gelişmeleri izlemekti.
Bu arada Milli Savunma Deniz bakanlıkları emrinde bulunan hava
birlikleri bazı nedenlerle birleştirilmiş, müfettişlik emrine verilmek sure
tiyle bir elden kullanılması sağlanmıştı. [650 ]
Uçakta kullanılan silah olarak, bu yıl başlarında, okulun deposunda
onar kg. lık bombalar bulunuyordu. Beher sandıkta 8 bomba hesabıyla 219
sandıkta 1.172 adet bomba, ayrıca 450 tapa vardı.
Bunların yanında yine uçaklarda kullanılan 2.150 ok depo edilmişti.
[651]
Bu yılda Almanya’dan 10 motorsuz, 30 adet de motorlu savaş uçağı
yurda gelmişti.
Motorlu uçakların 8 adedi makineli tüfekli ve 22 adedi tüfeksiz idi.
Bunların birliklere dağıtımı şöyledir:
Adet Verildiği Yer
1 Elazığ’a
3 Bağdat’a
1 Çanakkale’ye
Tüfekli
1 Suşehri’ne
1 İzmir’e verilmiş
1 de Okulda bırakılmıştı.
Adana’ya
Suşehri’ne
Bağdat’a
Elazığ’a Tüfeksiz
Medine’ye
İzmir’e verilmiş
Okulda bırakılmıştı.
[650] ATAŞE Arşivi; Birinci Dünya Savaşı, Türk Hava Harekâtı, c. IX, Gnkur.
Basımevi, 1969, s. 5, 17, 18.
[651] ATAŞE Arşivi; No. 1/13 Kis. 1391, Dos. 12, Fih. 15, 15-5.
L
394 Türk sİlahli kuvvetleri tarihî
Geri kalan 7 tüfeksiz uçaktan

4 1 nci Bölük’e
2 8 nci Bölük’e
1 10 ncu Bölük’e tertip edilmişti.
Motorsuz uçaklardan ;
Adet Verildiği Yer
1 5 nci Bölük’e
1 10 ncu 'Bölük’e
6 Musul’a
1 Şam’a verilmiş
1 Eğitim uçağı olarak okulda bırakıldı. [652]
1916 yılı Mayıs ayı başında Umuru Havaiyye (Hava işleriyle görevli)
Müfettişliği’ne bağlı ve ordularda görev alan hava kuvvetlerinin kuru
luş ve görev yerleri şöyleydi;
. Uçak ve malzemesinin indirme istasyonu (aynı zamanda uçak okulu)
Yeşilköy’de.
300 ncü Paşa Uçak Bölüğü Paşa Kolordusu’nda,
1 nci Uçak Bölüğü Gelibolu’da,
2 nci Uçak Bölüğü 6 ncı Ordu emrinde Irak’da,
3 ncü Uçak Bölüğü 4 ncü Ordu’ya bağlı olarak Der’a, da,
4 ncü Uçak Bölüğü 4 ncü Ordu emrinde Adana’da,
5 nci Uçak Bölüğü İzmir’de Seydiköy’de,
7 nci Uçak Bölüğü 3 ncü Ordu emrinde Suşehrin’de,
8 nci Uçak Bölüğü şimdilik Başkomutanlık emrinde Yeşilköy’de 3 ncü
Ordu’ya gidecek,
9 ncu Uçak Bölüğü Başkomutan emrinde hava savunmada,
10 ncu Uçak Bölüğü 2 nci Ordu emrinde Elazığ’da,
Ayrıca Şam Uçak İndirme İstasyonu ile Çanakkale’de görev başında
savaş uçaklan vardı.

Müfettişlik emrinde ayrıca biri Beykoz’da 600 iki yerli balon ekibi
mevcuttu. [653]
İstanbul ve Çanakkale Harekât Bölgesinde Görev Alan Alman Deniz

KııvvetSeri’ne Bağlı Uçaklar da Şöyle Tertiplenmişti :
Çanakkale’de
Telsiz telgraf ve bomba atarlı 160 beygirlik 1 uçak,
Makineli tüfek taşıyan 160 beygirlik 1 uçak,
Makineli ve bomba atarlı leO beygirlik 1 uçak,
Yalnız bomba atarlı leO beygirlik 1 uçak,
Kavak’da
Telsiz telgraflı ve bomba atar 160 beygirlik 1 uçak,
Telsiz telgraflı ve bomba atar 150 beygirlik 1 uçak,
Ereğli’de
Telsiz telgraflı ve bomba atar 160 beygirlik 1 uçak.
Yeşilköy’de
Telsiz telgraflı ve bomba atar 160 beygirlik 2 uçak (biri 240 bey
girlik)
Makineli tüfekli 150 beygirlik 1 uçak,
istenmişti. [654]
(7) III ncü Sımf Akaryakıt tkmal ve Dağıtımı

1916 yılı başlarında Toros işletmesi ve güney harekât alanındaki 2
nci, 4 ncü ve 6 ncı ordularla Halep, Amanos ve Konya oto kollan, telgraf
ve demiryolu kuruluşları emrindeki otolar, Alman müttefikimiz tarafın
dan yurda getirilerek işletilen, Diyarbakır ve Şam’da ise Osmanlı oto
teşkilleri bulunuyordu.
Bu kuruluşların yerleriyle kol numaraları ve kilogram olarak işlet
me malzemesi toplam ihtiyaçları çizelgede görüldüğü gibidir. [655]
1653] ATAŞE Arşivi; No. 1/13, KIs. 1390, Dos. 10, Fih. 1-7.
1655] ATAŞE Arşivi; No. 1/31, Kis. 1524, Dos. 45, Fih. I--!, 1-2.
Alman Oto Birlik ve Teşkilleri : CO
îo
OS
Kilo Olarak
Benzin Vakum Gres Benzal Karpit
6 ncı Ordu : (Musul) Ordu Karargâhı, 598 ve 516
oto kollan, 151 No. lu telsiz telgraf 70.000 5.200 460 120 700
2 nci Ordu : (Mardin) 510 No. lu Oto Komutanlığı,
501, 511, 512 Oto Kollan, 514 No. lu Oto Parkı 87.000 6.780 395 360 525 •-3
C:
W
4 ncü Ordu : (Suriye) Oto Birlikleri Komutanlığı, W
502, 503, 508, 507, 515 No.lu kollar 505 No.lu Oto
Farkı 105 No. lu Telsiz Telgraf, Telsiz, Telgraf >
X
Özel K. lığı 124.000 10.900 920 520 775
Halep : Asya Telgraf Şubesi 800 80 10 W
C
25 50
<
<
Amanos : 513 No. lu Oto Kolu, 5 No. lu Demiryolu W
İnşa Bölüğü 27.000 3.500 250 180 600 M
W
I—I.
Toros : 508 No. lu Oto Kolu 504 No. lu Oto Parkı 30.000 2.620 270 240 300
>
Konya : 599 No. lu Oto Kolu 27.000 2.200 170 60 100 2
2.'
Toplam 365.800 31.280 2.475 1.505 3.050
Türk Birlikleri ve Teşkilleri :
Diyarbakır : 12.000 600 30 50
32.000 1.600 80 100
Toplam 44.000 2.200 110 150 26.950
Genel Toplam 409.800 33.480 2.585 1.655 30.000
Suriye ve Filistin kıyılarının korunmasında Türk denizaltıları vardı.

Bir de Fırat üzerinde motorbot taşımacılığı sürdürülüyordu. Bunların da
akaryakıt ve madeni yağ ihtiyaçları durum gereği batı ikmal üssünden
yapıhyordu. Örneğin, ulaştırma ile sorumlu Genel Karargâh 3 ncü Şube
Müdürlüğü, ivedilikle istenen 11.000 kilo denizaltı için yağın Pozantı üze
rinden Beyrut’a gönderilmesi Anadolu Hat Komiserliği’ne talimat veril
mişti. [6561
Donanma Komutanhğı’nca da, Fırat üzerinde nehir ulaşımını yapan
motorbotlar için gereken 5.000 kilogram petrol, 5.000 kilogram makine-
yağı, 3.000 kilogram benzin, 1.000 kilogram don yağı ile 300 kilogram süin-
dir yağı tertibini yapmakla adı geçen komutanlıkça bu maddelerin ivedi
likle Cerablus’a gönderilmesi için Menzil Genel Müfettişliği’ne öneride
bulunmuştu. [657 |
Doğu harekât alanında görev yapan 3 ncü Ordu’nun 25.6.1332 (8
Temmuz 1916) tarihi itibariyle elinde 37 adet yük ve binek otosu bulunu
yordu. Her bir aracın günde 100 km. hesabıyla 3.000 kilometre yol yapa
cağı saptandığına göre, her 100 km. için 50 kilo benzin, 5 kilo vakum,
4 kilo gres yağı gerekli görülmüştü. Bu miktarlara bakım ve onarımda
sarf edilecek yağlarda katıldıkta :
— Ayda Ordu birliklerinin elindeki otolar için 55.500 kilo benzin,
5.550 kilo vakum ve 4.500 kilo gres yağma ihtiyaç bulunduğu,
— 3 ncü Ordu Kararğâhı’ndaki 8 binek ve iki yük otosu için 10.000
kilo benzin, 1.000 kilo vakum, 800 kilo gres yağı,
— Sivas iline ait binek otolarına ayda 250 kilo benzin, 25 kilo va
kum, 20 kilo gres,
— 7 nci Menzil Hat Komutanlığı otoları için de ayda 250 kilo ben
zin, 25 kilo vakum ve 20 kilo gres yağı gerektiği belirtiliyor ve bu miktar
ların varillerle Haydarpaşa’da görevli Ordu’nun akaryakıt memurlukları
na verilmesi. Menzil Genel Müfettişliği’nce de ulaşımının sağlanması gere
kiyordu. 1658]
— 3 ncü Ordu’da görev yapan bir uçak bölüğü de vardı. İhtiyacı olan
1.500 kilo oktanh benzin ile 200 kilo yağ da Ayastafanos (Yeşilköy) üs
sünden gönderiliyordu. [659J
[657] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1286, Dos. 641 Fih. 1.
[659] ATAŞE Arşivi; No, 1/3, Kis. 652, Dos. 259, Fih. 1-149.
, — 3 ncü Ordu’nun akaryakıtı bu koşullar altında sağlanmıştı. Yu

karıdaki hesaba göre son üç ayda;
Benzin (Kilo) Vakum (Kilo) Gres

Ekim 1916’da 23.380 2.119
Kasım 1916’da 24.350 875 306
Aralık 1916’da 2.250 640
olmak üzere akaryakıt gönderilmişti. Araçlardan 4 yük ve birkaç binek
otosu görev yapamaz durumdaydı. O nedenle ekim ayında Ulukışla’da 7.000
kilo benzin stok edilmişti.
Adı geçen yakıt, Menzil Genel Müfettişliği’nce birliğine ulaştırılma
sına rağmen, 3 ncü Ordu Oto Komutanlığı’nın 18 Kânunuevvel 1332 (31
Aralık 1916) tarihli telgrafından, sıhhiye otoları dahil 25 aracın faal gö
rev yaptığı, aralık ayı için 37.000 kilo benzine, 4.000 kilo vakuma, 2.000
kilo grese ihtiyaçları bulunduğu öğrenilmişti. [660]
4 ncü ve 6 ncı orduların taşımacılığını yapan Alman oto kolları ihti
yacı yukarıda belirtilmişti. İlgili makamlarca tedarik ve dağıtımının yapıl
ması çabası içerisine bir de çöldeki uçakların yakıt ihtiyacı giriyordu.
Bunların benzini olmadığından îngilizler serbestçe hava taarruzlarında
bulunuyordu. 4 ncü Ordu Komutanı, elindeki uçakları hava savunmasına
verebilmesi için, Başkomutanlık’tan öncelik ve ivedilikle 20 ton benzinin
özel bir tren katarıyla Pozantı’ya gönderilmesini öneriyordu.
Durumu takdir eden Başkomutanlık 20 Ocak 1917’de 150 bidon
(40.000 kilo) benzini Halep Deposu’na tertip ederek, Ordu’nun isteğini
ygrine getirmişti. [661]
6 ncı Ordu’ya da. Haziran 1916’dan bu yana ehndeki oto kolu için
yeterli benzin ve yağı Pozantı üzerinden, Cerablus’a göndertmişti. 24 Ha
ziran 1332 (7 Temmuz 1916- tarihli gönderme belgesiyle de 10.000 kilo
benzinin yollandığı saptanmıştı. [662]
Bu Ordu’nun mevcut uçaklan içinde, 30.000 kilo yakıt Birüssebi’ye
gönderildi. [663]
[662] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1319 Dos. 767, Fih. 1-6, 1-15.

(1) Sağhk Hizmetleri
2 nci Ordu kuruluşuna aldığı birlikler ve sağlık teşkilleriyle doğuya
harekete geçmişti. Diyarbakır bölgesinde yığmağını tamamlamaya çalış
tığı sırada intikal esnasındaki hastaların dışında başka bir olay ile karşı
laşmamıştı. Aslında 3 ncü Ordu’nun gerisinde kaygı uyandıracak şekilde sal
gın hastalıklar vardı. Geri hizmetlerini düzenlediği sırada, birlik ve
menzil hastaneleri henüz hazır değildi. Yani hasta kabulü için yetersizdi.
3 ncü Ordu Erzurum’un düşmesinden sonra yaptığı düzenlemede
sağlık hizmetlerini de aynı paralelde planlamıştı. Çekildiği hattın gerisin
de Trabzcn, Bayburt ve özellikle Erzincan gibi üç büyük il ve ilçelerin
sağhk kurum ve kurullarının bulunması sağlık hizmetlerini de yürütmeye
yardımcı olmuştu.
Ordu, verdiği muharebelerde ve geri çekilişinde sağhk örgütlerini
şöyle tertiplemişti:
— Eavman çadırlarından oluşan sağlık istasyonları ve temizleme
merkezleri açtı.
— Hastahanelerinin yatak sayılarını artırdı, önemli merkezlerde la-
boratuvarlar kurdu.
— Çekilişi sırasında Erzurum - Erzincan, Erzurum-Palu, Palu-Diyar-
bakır, Erzincan-Harput Elazığ doğrultularında sağlık mücadele merkez
leri açtı.
Bütün bunlara rağmen sefalet ve kolera salgını Ordu’yu ikinci kez
feci duruma düşürdü.
11 Ha'îran 1916’da Erzincan’ın boşaltılacağı kararı alınınca hastalar
Sivas, Niğde, Aziziye, Amasya, Divriği, Zara, Koçhisar, Gümüşhane,.
Merzifon, Kayseri hastahanelerine boşaltıldı. Mevsimin yaz oluşu ve açı
lan sıhhiye istasyonlannın yardımı bu faaliyeti kolaylaştırdı ise de 5Ûne
de za3Ûat oldu.
4 ncü Ordu İkinci Kanal Harekâtı’na başlarken ileri hareket eden

birliklerine iki seyyar hastane ile dört sıhhiye bölüğünü katmıştı. Kızgın
çöl kısa zamanda etkisini gösterdi. Yaya yürüyen erlerin ayakları kav
rulduğundan döküntüler başgöstermiş, başansız geri çekilme de büyük
zayiata sebep olmuştu. Yaklaşık 2.500 hasta ve yaralmin Birüssebi ve
Kudüs hastanelerine tahliyesi pek güçlükle sağlanabildi.
- Gazze savaşlarından sonra sükûnetli devrelerde sağlık kurullarının

çalışmaları bu kez de bölgedeki salgın hastalıklar üzerinde toplandı. Ço
ğalan amipli dizanteri, mide ve bağırsak bozuklukları, halsizlik yarattığı
için, hastaneler bu tip vak’alarla dolmuştu.
6 ncı Ordu sağlık kurullarına aldırttığı önleyici tedbirlerle bölgedeki
bulaşıcı hastalıkların azalmasını sağlamıştı. Lekeli humma, dizanteri he
men hemen görünmez oldu. Fakat hummayıracia gıdasızlık ve kontrol edi-
lemiyen sulann içilmesiyle hastalık çoğalmaya haşlamışdı.
Kut-ül Ammara’nin alınmasından sonra esir ve hastaların adedi ço
ğalınca Bağdat’ta yeniden 1.200 yataklı hastane açıldı. Hankin, Kızılabat
ve Kut-ül Ammara menzil hastanelerinin, San’aya alınmasıyla çare aran
dı. İlk kolera vakası haziran ayında ortaya çıkmıştı. Bağdat bakteriyoloji
laboratuvarınm teşhis ve aşı tatbikatlarıyla önlenmesine çalışıldı. Lekeli
humma ve hummayiracianm kaynağı İran’dı.
îngilizlerin Bağdat’ta yapmak istedikleri karşı taarruzları belirince,
Ordu’ca Bağdat hastanelerinin boşaltılmasına karar verildi. Irak’taki
sağlık kurum ve kurulları menzil müfettişliği baştabipliği emrinde faali
yet gösterdiği için bu tahliye işi engelsiz devam etti.
(2) Veteriner Hizmetleri
1916 yılında veteriner subay mevcudu ; [ 664 1

Albay 4
Yarbay 24
Binbaşı 107
Yüzbaşı 123
Toplam 358
Önceki senelerde olduğu üzere bu senede veteriner subay mevcu

dunda bir artma görülmemişti. Ancak 1916 yılında Kuleli Askeri Lisesi’
nden öğrenci alınarak veteriner dersleri gösterilmeye başlanmıştı. Ayrıca
seferberlik sırasında okuldan ahnan birlik ve kıırumlara gönderilen öğ
renciler de okula alınarak yetiştiriliyordu.
Veteriner Kurumlan [665]

1916 yılında Şişli’de bir Memleket Hayvan Hastanesi açılmıştı. Ayn-
-■ca 1 nci Ordu menzili emrinde Florya’da üç No. lu menzil hastanesi teş
kil edildi.
Askeri Bakteriyolojihane olarak Selimiye Veteriner Okulu Pendik,
Eskişehir kujrumiarı çalışmalanna devam ediyorlardı. Yalnız Erzincan
rSerum hazırlama kurumu Sivas’a intikal etmişti.
Veteriner İlaç ve Alet İkmali

1916 yılında memleket içinden ilaç olarak 19.252 kg. katran 18 ka
lem de veteriner aleti satın alınmıştı.
Almanya’dan 48 ton ağırlığında 80 kalem veteriner ilacı ile 53 kalem
çeşitli veteriner alet ve teçhizatı gelmişti.
Hayvan İkmali
Bu yıl içinde Başkomutanlık 4 ncü Şube’si tarafından satınalman hay
van miktarı şöyleydi :
68 Katana hayvanı
870 Binek ha3rvanı
10.675 Mekkâri hayvanı
635 Koşum hayvanı
508 Katır
1.535 Manda
2.057 öküz
7.090 Eşek
118 Deve
23.486 Toplam
Ayrıca birlik ve menziller için 49 çeşitli kol teşkil edilmişti.
Bu yıl Avrupa Cephesi’ne birlikler gönderilmiş, bunların da hayvan
ikmali yapılmıştı.
[665] ATAŞE Arşivi; No. 1/211, Dos. 491.
i
" Romanya Cephesi’ne giden 6 ncı Kolordıı’ya her biri dörder kollu iki
cephane taburu verilmişti.
Galiçya’ya giden 15 nci Kolordu Türkiye’den cephane kolu götür
memiş gerek sıhhi tesisleri ve gerekse kolları Avusturya - Macaristan
Hükümeti tarafından ikmal edilmişti.
Makedonya’ya giden 50 nci Tümen hayvanlarında hastalık bahanesiyle
huduttan geri gönderilmiş Tümen’in hajrvân noksanı Bulgaristan ordusu
tarafından tamamlanmıştı.
Hayvân Hastalıkları
1916 yılında da daha ziyade ordu hayvanları gıdasızlık ve soğuklara
karşı korunamaması yüzünden zayiat vermişti. Ayrıca ruam ve uyuz has
talıklarından da bir hayli hayvan ölmüştü.
Bu sene ha5rvan kuvvesi, 286.393 idi. Bunlardan 71.332 hayvan has
talıktan ölmüş, 4.762 hayvan diğer nedenlerle elden çıkmıştır ki 1917 yı
lına 210.299 hayvan devir etmişti.
ALTINCI BÖLÜM
KAFKAS, SİNA, FİLİSTİN, HİCAZ VE IRAK CEPHELERİNE
KAFKAS, SİNA, FİLİSTİN, HİCAZ VE IRAK CEPHELERİNDE
GİDEN TÜRK KUVVETLERİ VE BU YIL İÇİNDEKİ İDARİ
FAALİYETLER VE LOJİSTİK
A. GENEL SİYASI VE ASKERİ DURUM, CEPHELERDEKİ HA

REKÂT VE MUHAREBELER
1. Siyasi Durum
1917 yılının önemli siyasi olayları olarak Rus İhtilâli, Birleşik Ameri
ka’nın Almanya’ya karşı savaşa katılması, Osmanh İmparatorluğu’nun İti
lâf Devletleri tarafından paylaşılması üzerindeki Saint - Jean de Maurienne
(Senjak de Morbiyen) Antlaşması ve Yunanistan’ın İtilaf Devletleri yanın
da yer alması gösterilir.
a. Rus ihtilali
1917 başlarında Rusya’da karışıklıklar başgöstermişti. Sonunda Pe-
tersburg (Leningrat) da başlayan ihtilal üzerine çarlık idaresi yıkılmış
(12 Mart 1917) ve 16 Mart’ta da “Kerenski” başkanlığında geçici bir hü
kümet kurulmuştu. Az sonra İsviçre’den Petersburg’a gelen Lenin ve Troç-
ki, Kerenski Hükümeti’yle mücadeleye girişerek Bolşevik Ihtilah’ni ger
çekleştirmiş ve idareyi ele almışlardı (7 Kasım 1917). Bolşevikler duruma
hâkim olunca derhal savaşa son vermek üzere Almanya’ya teklifte bulun
dular.
b. Amerika Birleşik Devletleri’niıı Almanya Aleyhine Savaşa Gir

mesi
Almanya 1917 başında İtilâf Devletleri’nin deniz ulaştırma yollarını
kesmek amacıyla kayıtsız şartsız denizaltı savaşına devamı kararlaştır
mış ve 7 Şubat 1917’den itibaren rastlanacak, taraf gözetilmeden bütün
harp ve ticaret gemilerinin haber verilmeksizin batınlacağını ilan etmişti.
Özellikle Amerika Birleşik Devletleri, sanayi ve ticaretini tehlikeye sokan
bu karardan dolayı 3 Şubat 1917’de Almanya ile siyasi ilişkilerini kesme
ye karar vermiş iki ay sonra (6 Nisan) Almanya’ya ve yıl sonlarma doğ-
da (7 Aralık) Avusturya ve Macaristan’a savaş ilan etmişti.
c. “Senjak de Morbiyen” Antlaşması

İtalyanlar 22 Nisan 1916’da Londra Antlaşması ile kendilerine Türk
topraklarından söz verilen Antalya dolayları ile yetinmeyerek, İzmir ve
Konya illeriyle 12 Adayı da istemekte ısrar ettiler. Bu vesileyle Sayis-Pi-
ko Antlaşmasını tanımadılar. Rusya’da ihtilalin çıkması ve İtalyanların
da savaştan çekilme ihtimali başgösterince İngiliz ve Fransızlar, İtalyan
ların isteklerini kabullenmek durumunda kalmışlardı. Sonunda “Senjak
de Morbiyen” görüşmeleriyle antlaşmaya varmışlardı.
d. Yunajıistan‘m İtilâf Devletleri Yamnda Savaşa Girmcîsi

İtilâf Devletleri, 1917 yılı Haziran’mda Pire’ye çıkarma yaparak Ati
na’yı işgal ile Kral Kostantin’i düşürterek, yerine oğlunu geçirmekle 26/'
27 Haziran 1917’de Runan ordusunun kendi saflannda savaşa girmesini
sağlamışlardı. [666]
2. Genel Askeri Durum

Türk cephelerinde 1 Mart 1917’de Askeri durum Kroki : 18’de gö
rüldüğü üzere ;
— Başkomutanlık Karargâhı; İstanbul’da,
— 1 nci Ordu Karargâhı, İstanbul’da, bunun dışındaki 1 nci Kolordu
su İstanbul’da,
— Kafkas Ordular Grubu’nun Elazığ’da teşkiline karar verilmişti,
— 2 nci Ordu Karargâhı, Diyarbakır’da, bunun emrindeki 2 nci 3 ncü,
4 ncü ve 16 ncı kolordular cephede,
— 3 ncü Ordu Karargâhı, Suşshri’nde, emrindeki 1 nci ve 2 nci Kaf
kas kolorduları cephede,
— 4 ncü Ordu Karargâhı, Şam’da, emrindeki 8 nci Kolordu Kudüs’den
Şam’a nakledilmiş durumda, 12 nci Kolordusu Adana’da,
— 5 nci Ordu Karargâhı, Bandırma’da, bu kez emrine Çanakkale’de
ki 14 ncü, İzmir'deki 17 nci Kolordu ile, Gelibolu’daki 19 ncu Kolordu gir
mişti.
— 6 ncı Ordu Karargâhı, Bağdat’da emrinde 13 ncü Kolordu Heme-
dan’dan Irak bölgesine nakledilmekte, 18 nci Kolordu Dicle savaşlarını
sürdürmekte.
1666] Sun, Selim; Birinci Dünya Harbi özet Notlan^ 1914-1915, s. 133.
— 7 nci Bağımsız Kolordu, Yemen’de, Bağımsız 21 nci ve 22 nci tü

menler Hicaz ve Asir’de,
— 6 ncı, 15 nci ve 20 nci kolordular da, Galiçya, Romanya ve Make
donya savaşlarına katılmış olup, bu dönemde yurda alınması kararı alınmış
durumda, bulunuyordu.
Harekât alanlarının yarattığı önem derecelerine göre oldukça değişik
lik yapılmıştı. 1917 Ağustos sonuna doğru Türk cephelerinde durum, bir
evvelki durumdan farklı olarak şöyle belirlenmişti ;
— Suriye ve Irak cephelerini birlikte sevk ve idare etmek üzere Ha
lep’te “Yıldırım Ordular Grubu” kurulmuştu.
— Sina kolu olarak 4 ncü Ordu emrinde ayrıca 20 nci ve 22 nci ko
lordular kurulmuştu.
— 6 ncı Ordu, ayrıca Aydm’da kurulan 21 nci Kolordü’ya takviye
edilmişti.
— Avrupa cephelerinde yalnız takviyeli 177 nci Piyade Alayı kalmış
diğer kolordular yurda dönerek cephelerin önemine göre verilmişti. [667]

1916 -1917 kışında doğuda Kafkas Cephesi’nde, Erzurum’un geri alın
ması amacıyla İstanbul’dan Diyarbakır ve Elazığ bölgesine gönderilen 10
piyade ve bir süvari tümenli 2 nci Ordu’dan başka, İstanbul’dan gönderilen
3 tümenli 5 nci Kolordu ile güçlendirilen 3 ncü Ordu bulunuyordu. Devam
edegelen muharebeler ve lojistik desteğinin yetersizliği 3 ncü Ordu birlik
lerini yan mevcuda düşürmüştü.
Durum bu olunca 10 Eylül 1332 (23 Eylül 1916)’de komutanlık tensik
emriyle, koîordulan tümene, tümenleri alaya, alaylan da tabura indiril
mekle yeniden güç kazanmaya çalışımştı. Şüpheyi kaldırmak için de bir
lik numaralarının yanına Kafkas deyimi kullanılmıştı.
Bu dönemde güney harekât alanı da önem kazanmıştı. Dolayısıyla Baş
komutan Vekâleti 2 nci Ordu’nun 7 ve 53 ncü Piyade Tümenleriyle 3 ncü
Süvari Tümeni’ni 3 ncü Kolordu Karargâhı ile birlikte Suriye Cephesi’ne
sevk ettirmişti. Ayrıca Çanakkale’den düşman çekildikten sonra Suriye
Cephesi’ne tertiplenen ve fakat Doğu Cephesi’nde bırakılan 14 ncü Tümen
de tekrar Suriye Cephesi’ne verilmişti.
< [667] a. g. e.; s. 133.

Mart 1917’de Kafkas Ceph-esi’nde kalan iki ordunun bir ordular grubu
emrinde S'Svk ve idare edilmesi fikri doğmuştu. Ahmet İzzet Paşa’nın da
Ordular Grubu Komutanhğı’na atanması yapılmak üzereydi. Bu nedenle,
2 nci Ordu Komutanlığı’na Mustafa Kemal Paşa (Atatürk) getirilmişti.
Ahmet İzzet Paşa’nın emrine girmek istemeyen Vehip Paşa, rahatsızlığını
ileri sürerek, İstanbul’a alındığı için 3 ncü Ordu Komutanlığı’na da Fevzi
Paşa (Mareşal Çakmak) getirilmişti. Sonunda Mustafa Kemal Paşa’nın
güney harekât alanında teşkil edüen Yıldırım Ordular Grubu emrindeki
7 nci Ordu Komutanlığı’na alınmasıyla Fevzi Paşa 2 nci Ordu Komutan-
lığı’na atandırılmış, Vehip Paşa yeniden 3 ncü Ordu Komutanlığı’na getiril
mişti.
Mustafa Kemal Paşa 2 nci Ordu Komutanlığı’na verildiği dönemde
komutasını bıraktığı 16 ncı Kolordu Karargâhı lağvolmuştu. Bu Kolordu’
nun Muş’daki 8 nci Tümeni 2 nci Kolordu emrine bırakılmış, Bitlis’deki
5 nci Tümen’i de Ordu emrinde kalmıştı.
Mayıstan sonra bir değişiklik daha yapılmış, 2 nci Ordu’nun 48 nci
Tümeni 16 Haziran’da Suriye’ye, 47 nci Tümen’i temmuzda İzmir ve 7 nci
Tümen’i de Filistin’e gönderilmişti. 3 ncü Ordudan da 49 ncu Tümen kadro
halinde îstanbula ve 3 ncü Süvari 'Tugayı da Filistin’e gönderilmiştir.
Doğu Cephesinde ;
— 2 nci Ordu, Karargâhı ile Elazığ’da.
— 2 nci Kolordu’su Karargâhı ile Lice’de, 8 nci Tümen’i Muş’ta, Van
Müfrezesi Reşadiye’de, Ganç Müfrezesi Ardüşen’de.
^ — 4 ncü Kolordu Karargâhı ile Palu’da, 12 nci Tümen’i Palu’da, Tü
men’in birlikleri Gökdere - Karakaçan - Palu hattında, Pülümür Müfre
zesi Kiye’de.
— Ordu emrindeki 5 nci Tümen Bitlis’de, diğer tümenleri cephede.
— 3 ncü Ordu Karargâhı ile Suşehri’nde.
— 1 nci Kafkas Kolordusu Refahiye’de, 9 ncu, 10 ncu ve 36 ncı tü
menleri Munzur Dağı ile Kelkit Çayı (hariç) arasında. Kemikli - Yeniköy
hattı doğusunda.
— 2 nci Kafkas Kolordusu Alvera’da 5 nci ve 11 nci tümenleri birlik
leri, Kelkit Çayı ile Tepealan arasında, Şiran - Tepealan hattının batısında.
— 37 nci Tümen ise; Harşit çayı batısında, Tirebolu ve güneyindeki
bölgede bulunuyordu.
Rus Kafkas Ordusuna Gelince

İran’daki kuvvetleri hariç beş kolordu ve bağımsız birlikler halinde
sekiz piyade ve iki süvari tümeniyle, ayrıca bağımsız alaylardan kurulu
ve 1917 yıh başında iki süvari tugayı ile bağımsız kuvvetlerden kurduğu
6 ncı ve 7 nci tümenlerle piyade tümen sayılarını Il’e yükselterek 3 ncü
ve 2 nci Türk ordusunun karşısında bulunuyordu.
Ruslar, 1917 yılı ilkbaharı için geniş ölçüde bir taarruz hazırhyordu.
Fakat 9 Mart’ta başlayan ihtilal nedeniyle hareketsiz kalmışlardı. Bu yüz
den 1917 yılı her iki taraf için yalnızca keşif ve baskın hareketleriyle geç
mişti.
Rus piyadesi muharebeden bıkmıştı. Yalnızca topçuları ve hava birhk-
leri varlık gösteriyorlardı. Özellikle Deniz Kuvvetleri Karadeniz kıyıların
daki Türk limanlannı bombardıman ediyordu. Bu ara kıyıdaki 37 nci Türk
Tümeni’nin baskınları Ruslara büyük zayiat verdiriyordu.
1917 yıh Türk kuvvetleri daha aktif hareket etmişlerdi. Bu yüzden Kuş
lardan geniş çapta esir ahnıyor, önemli görülen mevkilerde baskmlarla
geri atılıyorlardı.
7 Kasım’da iktidarı Bolşeviklerin ele almasıyla, Rus ordusunun duru
mu daha da kötüye gitmişti. Birlikler cepheleri terk ederek 200.000 kişisi
Kafkasya’ya çekilmişti. Aralık ayında cephede ancak 40.000 kişi kalmıştı.
Böylece, 7 Arahk’ta Rusya ile Almanya arasında yapılan mütarekeyi
müteakip, 16 Arahk’ta Türklerle Sovyet Rusya Hükümeti arasında, Er
zincan’da anlaşma imzalanmıştı. Anlaşma Rus ordusunun geri çekilmesini
kolaylaştırdığı cihetle Rusların himayesinde mahalli hükümetler kurulma
ya başlamıştı. Gürcü ve Ermeniler silahlandırılıyordu. Cepheler Ermeni
birliklerine terk ediliyordu. Bir taraftan da İtilâf Devletleri bunlara yar
dım ediyordu. Yerel olarak teşekkül eden Gürcüler tarafsızlığı, Azerbay
canlIlar da Türklere katılmayı istiyorlardı. [668]
4. Sina, Filistin ve Hicaz Harekâtı

1917 yılı içinde, Sina ve Filistin Cephesi’nde üç defa Gazze Muharebe
si olmuştu. IngUizler bu savaşlar sonu Sina Çölü’nü geçip Gazze yakınla-
nna kadar ilerlemeleri üzerine Türk Başkomutanhk’ı düşmanın taarruzla-
[668] Bölen, Fahri; Birinci Dünya Savaşı’nda Türk Savaşı, c. IV, 1967, Ankara,
s. 195-200.
rını yenilemesi ihtimalini düşünerek bu cephenin takviyesine karar vermiş

ti. Bu amaçla, önce İstanbul’dan yola çıkardığı 16 ncı Piyade Tümeni ile,-
2 nci Ordu’dan tertip edilen 3 ncü Süvari 'Tümeni’ni bu cepheye yetiştirmiş
ti. Arkadan, daha önce sözü edildiği üzere, 2 nci Ordu’dan 7 nci ve 53 ncü
Piyade tümenleriyle 54 ncü Tümeni de bu cepheye sevk ettirmişti.
Birinci Gazze Muharebesi’ne yalnız 53 ncü Tümen’in bir kısmı katıla-
bilmişti. ikinci Gazze Muharebesi başlamadan 53 ncü Tümen’in diğer kı
sımları ve ajn:ıca tertiplenen 54 ncü Tümen’den bir alay muharebeye gire
bilmişti. 7 nci Tümen ise yetişememişti.
Yaz sonuna kadar bir hareket olmayacağı düşünülerek, Irak’tan ter
tiplenen 4 ncü Tümen ile 3 ve 53 ncü Tümen ve bir süvari tümeni 22 nci
Kolordu’yu oluşturarak Alman Tuğgeneral Von Kıres (Von Kress) ’in em
rinde Sina Yarımadası’nda, bu kez doğudan alman 5 nci Piyade Tümeni ile
bir süvari tümeninin oluşturduğu 20 nci Kolordu’da Filistin bölgesinde
üçüncü Gazze Muharebesi için hazırlanmaktaydı.
Türk Başkomutanlığı, düşmanın Sina ve Filistin’den atılmasını istiyor
du. 4 ncü Ordu Komutanı da böyle bir hareket için 10.000 ikmal erinin, 9
oto kolu, 7.000 deve ve 100.000 altımn gerektiğini cevaben bildiriyordu.
Başkomutan Vekili bu cevaba memnun kalmamakla beraber. General Fal-
kenhayın (Falkenhayn) ile yaptığı görüşmeler sonucu, şimdilik bu cephe
de savunmada kalınması öngörülmüş ise de, 1917 Haziran başlarında în
gilizlerin takviye aldıkları ve 28.000 olan mevcutlarını 5 tümenle daha güç
lendirdikleri haberi alınınca, böyle bir kuvvet karşısında Gazze - Telül - Şe-
ria mevzilerinin savunulması pek mümkün olamıyacaktı. O bakıma daha
önceleri almayı tasarladığı 26 ncı 'Tümen’i Filistin’de bıraktırmıştı. Önem
kadanan bu durum karşısında Bağdat’ı kurtarmak için Halep’te toplan
makta olan 7 nci Ordu’nun dahi Sina ve Filistin Cepbesi’ne gönderilmesine
karar verilmişti.
Durum bu olunca, bu cephede toplanmış olacak orduların bir elden

sevk ve idaresi kabul edilmişti. Almanya’dan getirilmekte olan Ordular
Gurubu Karargâhı ile bir tugaylık Asya kolu tarafından gurubun teşkili
yoluna gidilmiş ve komutanlığına da General Falkenhaym verilmişti.
Irak’tâki 6 ncı Ordu da Ordular Gurubu emrinde kalıyordu. Suriye v-e Batı
Arabistan Komutanhğı da 4 ncü Ordu Komutam ve Bahriye Nazırı Cemal
Paşa’ya bırakılmakla karmaşık bir emir ve komuta sistemi meydana geti
rilmiş oluyordu. [669]
[669] Sun, Selim; Birinci Dünya Harbi Özetleri 1914-1918, s. 192-212.

Bu durumda Sina ve FUistin böigesinde;

— 8 nci Ordu, emrinde, 3 ncü, 20 nci ve 22 nci kolordular (3 ncü,
7 nci, 16 ncı, 26 ncı, 27 nci, 53 ncü ve 54 ncü tümenlerle, 3 ncü Süvari Tü
meni), Sina Cephesinde.
— 7 nci Ordu, emrinde, 6 ncı ve 15 nci kolordular (19 ncu, 20 nci ve
24 ncü tümenler) ayrıca Almanya’dan gelmekte olan Asya Grubu, Ha
lep’te, Filistin bölgesinde tertiplenmişti. Asya Grubu’nun bu bölgeye
gelmesi 1,5 aylık bir zaman istiyordu.
7 nci Ordu’nun naklinden sonra, Sina ve Filistin Cephesi’nde taar
ruz başlayacaktı. Îngilizler iki ordunun toplanmasını beklese bile, Sina’da
toplanacak 10 piyade ve bir süvari tümeniyle İngiliz ordusuna başarılı
bir taarruz yapmak mümkün değildi. Türk tümenleri İngiliz tümenlerine
nazaran yan mevcuttaydı.
Îngilizlerin 7 piyade tümeni, 9 süvari tümeniyle, bir süvari, bir Hecin
Tugayı ve müttefik askerlerden kurulu bir de karışık tugayları vardı.
Sina Cephesi’ne nakledilen kuvvetlerden 19 ncu Tümen’in bir kısmı,
20 nci Tümen ve Alman Asya Grubu yolda iken 31 Ekim’de İngiliz taar
ruzu başlamıştı. Birüssebi’de taarruza uğrayan 3 ncü Kolordu, ağır ka
yıplar vermişti. Ayrıca denizden ve karadan da 22 nci Kolorduya taar
ruzları yönelince, cephenin iki yanından Gazze’ye şiddetli baskılar Türk
mevzilerinin 7 Kasım’da yanimasına sebep oldu. Çekilme zorunda kalan
Türk birlikleri yeniden tutunmak ve karşı taarruzlarla duruma hâkim ol
mak için büyük çaba gösterdilerse de gayretleri sonuçsuz kalmıştı. Ça
resiz Kudüs-Yafa hattına çekilinmişti. îngilizler bu taarruzlarını sürdür
düler. 7 nci Ordu’yu da kuzeye atmak suretiyle Yafa’yı aldıktan sonra
8 Aralık’ta Kudüs de elden çıkmıştı.
îngilizler her iki mevziin emniyetini sağlamak üzere 21 Aralık’ta
Yafa’nın 15 kilometre kuzeyine kadar ilerlediler. Türk birliklerini Ku
düs’ün doğu batısındaki bir hatta çekilmeye mecbur ettiler ve böylece
1917’de bu harekât alanında durum sona ermişti. [670J
5. Irak Cephesi Harekâtı

1917 yılı başında, Irak-Türk kuvvetlerinin durumu şöyleydi;
— 18 nci Kolordu; 51 nci Tümen ile Sinaiyat Mevzii’ni tutuyordu. 45
nci Tümen’i Kut-ül Ammara Mevziin’de, 52 nci Tümen’in 37 nci Alayı îran
Cephesi’ne gönderilmiş, diğer iki alayı ile Kut-ül Ammara’nın kuzeybatısın
da ihtiyattaydı.
[670] Belen, Fahri; Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, c. IV, 1967, Ankara,
s. xı-xvnı.
îngilizler 1916 yılı içerisinde bu cepheye önemli kuvvet ayırmışlardı.

Mevcutlarını 95.000’e yükseltmişler ve 176 topa sahiptiler.
Irak Cephesi'ndeki muharebeler 1917 (1333) yılında Türk kuvvet
lerinin aleyhine dönmüştü. Çünkü, 1916 yılında Kut-ül Ammara’da kuşa
tılan İngiliz kuvvetleri teslim olunca 13 ncü Kolordu da İran Cephesi’ne
gönderilmişti. Bu Kolordu Hemedan’da, bir Rus süvari kolordusunun
karşısında bulunuyordu. Azerbaycan’daki Rus 1 nci Ordusu’nun karşısın
da da, Süleymaniye kuzeyinde ve Musul sınırında Türk müfrezeleri var
dı. [671] .
1917 yılı başında Irak Cephesi mühim hareketlere sahne olmuştu.
1916 yılı sonunda dört piyade ve bir süvari tümeniyle Gıraf mevzilerine
taarruz eden îngilizlerin karşısında kahramanca savaşan 18 nci Kolordu
birlikleri 18 Şubat 1917’de dokuz taburunu kaybederek Dicle güneyindeki
mevzilerinden kuzeye çekilmeye mecbur kalmıştı. Aziziye’ye kadar iler
leyen îngilizler Bağdat’ı zapt için hazırlanıyorlardı.
Harekât bu şekilde gelişirken 13 ncü Kolordu’ya çekilme emri ve
rilmişti, fakat haber geç ulaştırılmıştı. îngilizler Bağdat’ı işgal ettikleri
takdirde 13 ncü Kolordu, îngilizler ve Rus birliklerinin arasında mahsur
kalacaktı. Çünkü Kolordu’nun çekilmesini takip eden Ruslar Mart’ın
üçüncü günü Hemedan’ı işgal etmişlerdi.
Kolordu araçlarının Paytak Boğazı’nda îngilizleri durdurması, ve 24
Mart’da 13 ncü Kolordu’nun 6 ncı Tümen’i tarafından 3 ncü îngiliz Tüme
ni’nin taarruzlarının tardedilmesi sonucu, 13 ncü Kolordu’nun Dicle’nin ba
tışına çekilmesi ve Suriye Cephesi’nden emrine giren 14 ncü Tümen ile bir
likte Cebelihamrin Mevzii’ni tutması mümkün olmuştu.
Her iki kolordu yardımlaşarak îngilizlere karşı mücadelelerini sürdür
müşlerdi. îngilizler Dicle batısında Ethem güneyinde bir mevzi tutan 13-
ncü Kolordu’ya taarruzlarını devam ettirdilerse de kati bir sonuç alama
dan eski mevzilerine çekilmişlerdi (30 Nisan 1917).
Türk Başkomutanlığı Bağdat’ı geri almak için hazırlanıyordu. Bu
nedenle Galiçya’daki 15 nci Kolordu (19 ncu ve 20 nci tümenler). Make
donya’daki 50 nci Tümen Anavatan’a hareket ettiler. Bunlara Çanakkale’
den 24 ncü ve Aydın’dan 59 ncu tümenler de katılarak 3 ncü ve 15 nci kol
ordulardan kurulu 7 nci Ordu’nun Halep’te toplanmasına başlandı.
[671] Sun^ Selim; Birinci Dünya Harbi özetleri, 1914-1918, s. 197-212.

1917 YILINDA İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK
Teşkiline karar verilen Yıldırım Ordular Grubu’nun kurulması için

eski Alman Genelkurmay Başkanı olan General Palkenha3un bir Ordular
Grubu Karargâhı, ayrıca bir tugaydan ve motorlu araçlarla uçaklardan
oluşan Alman Asya kolu ile Türkiye’ye gelmeye başlamıştı.
îngilizler, 1917 yılı biterken Irak’ta kısa hedefli taarruz yaptılar.
Ekim ayımn sonlarında 3 ncü îngiliz Kolordusu ile Cebelilhamrin mevzile
rine ilerlediler. Ne var ki Dicle boyundaki 18 nci Türk Kolordusu bu hare
keti durdurmuştu. Ancak Asmara’ya kadar ilerleyebilmişlerdi.
Aralık ayının ilk günlerinde îngilizler, bu kez 13 ncü Kolordu’nun Ce-
belilhamrin’deki 6 ncı Tümeni’ne taarruzlarını yinelediler. Bu kesimde de
çok kanlı çetin muharebeler sürdürülmüştü. Bu suretle 1917 yılı sonunda
6 ncı Türk Ordusu 13 ncü Kolordu ile Dicle b03nında Fetha Mevzii’n e yer
leşmişti.
Musul istikametinde hareket eden Ruslarla 22 Arahk’ta mütareke
başladığı için bu kesimde Başkale-Gevaş-Bane hattı anlaşma smın olarak
kabul edildiğinden Rus heyetleriyle dostane temas başlamış ve 1917 ha
rekâtı son bulmuştu.
6. Avrupa Cepheleri, Türk Birlikleri Harekâtı

1917 yılında Avrupa’da ve Türkiye’de savaşlar devam etmişti. Yal
nız Rusya’da çıkan ihtilal sonunda Rus orduları silahlarını terk ettikle
rinden mütarekeye yanaşmaya mecbur olmuşlardı. Romanya da mütare
ke ve sulh yapma zorunda kalmıştı. Yalnız, kuvvetli donanmaya ve ağır
sanayie sahip Amerika ve İtilaf Devletleri, 1917 yılı başında aldıkları ka
rara göre, İttifak Devletleri üzerinde kati netice alma niyet ve maksa
dına sadık kalarak taarruzlara devam etmişlerdi. Ruslar, Fransızlar ve
îngilizler bu muharebede büyük zayiat vermiş olduklarından, 8 Kasım
1917’de Lenin savaşa son vermek zorunda kalmıştı. 26 Kasım’da da Al-
manlara mütareke teklifinde bulunmuşlardı.
İtalyanların da Almanlara yenilmeleri ve kendilerini zor kurtarma
ları karşısında, Avrupa cephelerinde savaşlara katılan Türk kuvvetlerin
den 177 nci Takviyeh Alay’ın dışında, 15 nci Kolordu 1917 Ağustos son
larına doğru, 6 ncı Kolordu ise 15 Aralık 1917’den sonra, Makedonya
Cephesi’ne gönderilen 20 nci Kolordu birlikleri de 17 Mart 1917’de Irak
Cephesi’ne katılmak üzere Türkiye’ye dönmüşlerdi. 177 nci Piyade Alayı
6 Mayıs 1918 tarihine kadar bulunduğu cephede savaşlara devam etmiş
ti. [672]
î
[672] a. g. e.; s. 148-156.
B. 1917 YILI İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK

1. Personel idaresi ve İkmal Faaliyetleri
a. Subay İkmali
1916 yılının son yarısında doğu ve güneydoğu bölgelerinde savaşla
rın devam etmesi subay ihtiyacmı artırmıştı. Özellikle piyade sınıfının
zayiatı çok fazlaydı. Çaresizlik içerisinde süvari, topçu ve diğer sınıflar
dan tasarruf edilebilenlerle, piyade birliklerinde ağırlık, iaşe, emir suba
yı ve menzil teşkilleri gibi, geri hizmetlerde görevlendirlmiş bulunan pi
yade subaylarının boş kadrolara aktarılması ve yapılan iş ve işlemler
üzerinde bilgi verilmesi Başkomutan Vekili tarafından emredilmişti.
Duyuruda, piyadeden gayri istifade edilecek diğer sınıf subayları
mevcutsa bunlardan da yararlanılarak miktarlarının bildirilmesini iste
mişti. [673]
b. Er İkmali
1917 yılının siyasi çehresi, harekâtça yapılan kuruluş değişiklikleri
ve intikaller, idari faaliyetlerle görevli bölümleri yeni stratejik duruma
•göre faaliyete yöneltmişti. Ağustos ayı sonuna doğru Avrupa’da 177 nci
Alay’ın dışında her üç kolordu yurda dönmüştü. İtalya ve Yunanlıların
İtilâf Devletleri safında çıkarlan olduğundan, (çoklukla doğu, güney ha-
rekâtmı gözde tutarak) Çanakkale ve İzmir yörelerinde olacaklara karşı
kuvvet bulundurma düşüncesinden hareketle alınan tedbirlere paralel
Ordu Dairesi er ikmal düzenini buna göre yürütmeyi hedef almıştı.
r Mayıs 1917 ortalarına doğru Batı Trakya’dan yurda, kuruluş halin
deki birlikler dışında 9.179 er gelmişti, ayrıca Arnavutluk’tan da 7.950
er alındı. Drama, Bosna ve Makedonya’dan 2.934, Trakya’dan 3.364 ol
mak üzere toplam 6.298 er alınmıştı. Şumnu Deposu’nda da; Makedon
ya ve Arnavutluk’tan 8.732, Trakya’dan 5.104 olmak üzere toplam 13.836
er toplanmıştı.
Galiçya’da bulunan Türk kuvvetlerine, TrakyalI ve Arnavut olarak
katılan 6.379 eri yukarıdaki sayılara ekleyince genel olarak 43.642 er
İstanbul’a gelmiş ve depolara yeniden yapılan tertiplere dahil olmuş bu
lunuyordu. Bu miktarlara Drama ve Kavala bölgelerinden gelecekler da
hil değildi.
Yunanistan sınırları içerisinde kalan Serez, Varna ve Kavala Türk

asıllılarından 12 tabur kurulmuştu. Bunlardan üç tabur 10 ncu Bulgar
Tümeni emrindeydi. Diğer üç tabur Türk 50 nci Tümen alaylarının 4 ncü
taburlarını oluşturmuşlardı. Geri kalanlardan iki tabur da Türk 46 ncı
Tümenin 4 ncü taburlarını meydana getirmişti.
Aynı bölge Türklerinden alman 4.987 ikmal eriyle (Bulgar Tümeni’
ne katılanlar hariç) birlikte 15.767 kişi Türk kolordularıyla birlikte yur
da gelmiş oluyorlardı. [674]
Yıl ortalarına doğru 1315 doğumluların askere alınması kararlaştı
rıldı. Yapılan çağrı sonucu bunların kolordulara dağılımı şöyleydi : [675]
Kolordusu Katılanlar Gönderilmeye Hazırlananlar Toplam

1 nci 11.877 860 12.737
2 nci 4.641 846 5.487
3 ncü 4.882 341 5.223
4 ncü 8.137 1.913 10.050
5 nci 10.515 1.224 11.639
6 ncı 4.933 4.638 9.601
8 nci 7.100 5.097 12.197
9 ncu 786 153 939
10 ncu 10.113 4.319 14.432
11 nci 3.144 3.000 6.144
12 nci 663 1.655 2.318
Toplam 66.721 24.046 90 767
Böylece 3 Ağustos 1917’de Türk ordusunun kadro noksanı 190.000’e
düşmüştü. O tarihlerde 2 nci, 4 ncü ve 6 ncı orduların bir komuta al
tında toplanarak güneydoğu harekât alanında harekâtın sürdürülmesi
amacıyla kurulan Yıldırım Ordular Grubu’nca 70.000 erin ikmali gere
kiyordu. Ordu Dairesi’nin elinde silah altına alınacak yükümlü kaynak
larda bulunamadığından Anadolu’dan firar etmiş, bakaya kalmış ve hava
değişiminden dönmüş bulunanlardan 50.000 er toplanabilmişti.
Bunun dışında, İstanbul’dan 2 nci Ordu için 9.000, 4 ncü Ordu için
5.000 ve 6 ncı Ordu için 2.000 olmak üzere 16.000 eğitilmiş eri planla
makla Yıldırım Ordular Grubu’nun ihtiyacını karşılamaya çalışıldı. [676]
[675] ATAŞE Arşivi; No. 1/66, Kis. 2024, Dos. 549A, Fih. 1-157.
[676] ATAŞE Arşivi; No. 1/63, Kis. 1945, Dos. 235 Fih. 12, 12-2, 12-9, 12-6.
3 ncü Ordu, kolordularmm büyük kayıpları sonunda yaptığı tensi

kat (düzenleme) ile Kafkas adını alan tümenlerinin mevcutları, mayıs
ortalarında, şöyleydi : [677]
Tümenleri Piyade Er Mevcutları Silah Mev(

9 ncu Kafkat Tümeni 5.220 3.855
36 ncı Kafkas Tümeni 4.777 4.102
49 ncu Kafkas Tümeni 3.673 2.859
5 nci Kafkas Tümeni 6.098 4.894
10 ncu Kafkas Tümeni 6.257 5.150
Avcı Taburu 799 654
Diğer sınıflardan, özellikle topçu eri eksiği kendini hissettiriyordu.
Hemen hemen her ordu, Başkomutanhk’tan istekte bulunmuştu. İstan
bul’daki topçu birliklerinde yetiştirilenler, ancak burada kurulan birlik
lerin ihtiyaçlarını karşılayacak sayıda olduğundan, ordularca acemi er
■gönderildiği takdirde eğitilerek gönderilebileceği Genel Karargâh’ça du
yurulmuş ve böylece kendi olanakları ile başbaşa bırakılmışlardı. [678]
Birlikler Er Mevcudu Savaşır Er Mevcudu

3 ncü Tümen 6.866 4.337
16 ncı Tümen 5.895 4.600
,53 ncü Tümen 5.656 4.098
54 ncü Tümen 4.465 3.614
7 nci Tümen 6.600 6.255
23 ncü Tümen 2.303 1.065
44 ncü Tümen 1.900 1.184
41 nci Tümen 507 292
43 ncü Tümen 1.260 950
1 nci Kuvvei Seferiye 239 2.106
58 nci Tümen 4.180 3.496
167 nci Alay 1.787 1.574^
Sina Cephesi’nde savunmaya geçen 4 ncü Ordu’nun güçlü düşman

karşısında dayanması ancak büyük zayiat vermekle olabiliyordu. Tem
muz sonlarında üst makama sunduğu raporunda 17.700 ikmal erine ihti
yacı vardı. Halbuki bu tarihe kadar 450 mevcutlu üç ikmal bölüğü al
mıştı. Özellikle topçu sınıfı için yetişmiş er dileğinde bulunuluyor ve geri
kalan 16.350 erin tertiplenmesini önemle rica ediyordu.
Elde ettiği bilgilere göre Ingilizler takviye almışlardı. Taarruzlarını
tekrarlamak üzere düzen aldıklarını ek bir yazısıyle Genel Karargâh’a
duyurarak düşmanın sonbaharda yapacağı genel taarruzdan evvel tak
viye edilmesini istemekteydi. Eylül sonuna kadar 19.000 erin Ordu’ya
verilmesini zaruri görüyordu. [679]
5 nci Ordu; harekât bölgesindeki Çanakkale Boğaz Komutanhğınm
ihtiyacını ikmal edemiyecek durumdaydı. Çaresizlik içerisinde Ordu Dai
resi 1293-1295 doğumluların bedeli nakdi erlerini, yerel olarak yapacak
ları hizmet için çağırma zorunda kalmıştı. Toparladıklarıyla adı geçen
Müstahkem Mevkiin topçu sınıfını 500 erle destekledi. [680]
47 nci ve 49 ncu tümenlerin bütünlenmesi de önem taşıyordu. Ordu,
bölge olanaklarını zorlamakla ağustos sonunda 47 nci Tümen’e 1.800, 49
ncu Tümen’e de eğitim sonunda 1.970 er göndermekle, tümenleri görev
alabilecek duruma getirdi. [681]
6 ncı Ordu da Bağdat’ın terk edilmesinden sonra verdiği savaş kay-
bmm 10.000 dolaylarmda olduğunu rapor ediyordu. Taburların savaş
mevcudunun ortalama 250 er kaldığını ileri sürerek başka bölgelerden
yardım yapılmasını istiyordu. Çünkü kendi bölge halkından olanların
savaş sırasında düşman tarafına iltica ettiklerini ileri sürüyor ve Anado
lu’dan gönderileceklerle, hiç olmazsa tabur mevcutlannm 500’e 3niksel-
tilmesini duyuruyordu. Bu hesaba göre 10.000 ikmal erinin tertibini öner
mekteydi. [682]
Bu arada Halep’te 7 nci Ordu kurulmuştu. Çeşitli kuruluşlardan ge
len birliklerle meydana gelen Ordu’dan çok sayıda firar olmaktaydı. Or
du Komutanı Mustafa Kemal (ATATÜRK) Harbiye Nezareti’ne yazdığı
yazıda, firarların önünün alınması için her türlü önlemlere başvurulmuş
olmasma rağmen, ihtiyacm en azından 5.000 ikmal eriyle karşılanması-
nm gereği üzerinde durmaktaydı.
[679] ATAŞE Arşivi; No. 1/63, Kis. 1945, Dos. 235, Fih. 12, 12-2, 12-3, 12-6.
Kaynak sağlanamaması yüzünden Ordu’nun bu isteği karşılanama

dı. Ne var ki yaptığı başvuru ile, 7 nci Ordu’dan alınarak 6 ncı Ordu’ya
verilmesi planlanan % 10 erin alımı durmuş ve 7 nci Ordunun daha faz
la zayıflaması önlenmişti. [683]
2. Menzil Teşkilatındaki Son Durum

Siyasi ve askeri yönden bu yıl güney harekât alanı önemini devam
ettiriyordu. Bu yüzden Başkomutanlık Vekâleti, 2 nci Ordu’dan bir ko
lordu karargâhı ile birlikte iki piyade ve bir süvari tümenini Suriye Cep-
hesi’ne tertip etmişti. Çanakkale’den düşman çekildikten sonra 3 ncü
Ordu’ya gönderilen tümenler de güneye verilmişti. Bu arada Halep’te
toplanmakta olan 7 nci Ordu’nun Sina ve Filistin Cephesi’ne alınmasına
karar verilmişti. Sonunda büyük kuvvetlerin yığıldığı bu harekât alanı
nın bir elden sevk ve idaresi amacıyla da Yıldınm Ordular Grubu ku
ruluyordu.
Rusya’da Çarlık idaresinin yıkılmasıyla çıkan ihtilâl sonucu, Rus
orduları silahlarını terk ettiklerinden, savaşa girdikleri devletlerle müta
rekeye başlamıştı. Bu kez. Doğu Harekât Alanı’nm karşı taarruz hazır
lıkları devam ediyordu.
Avrupa Cephesi’ndeki Türk kuvvetlerinin yurda dönmesi hazırlık-
lan yapılıyordu.
Başkomutanlık Menzil Genel Müfettişliği, bu olunumlar içerisinde
oynak bir harekât planının lojistiğini düzenlemede geniş bir çaba sarfe-
diyor, özellikle doğu, güney harekât bölgesinin ağırlaşan menzil faaliyet
lerini arzulanan biçimde yürütebilmek için Genel Karargâh ilgili şube-
^leriyle işbirliği yaparak ikmal akımının devamlılığını sağlamada çaba
sarfediyordu.
a. Yurt İçinde
Anavatan’dan desteklenen Avrupa’daki 'Türk birlikleri için kurulmuş
bulunan “'Tuna Osmanlı Menzil Müfettişliği”nin faaliyeti Bulgaristan ve
Dobruca, bir de Romanya için olmak üzere örgütlendirilmiş. Nokta ve
İstasyon komutanlıkları şunlardı :
Bükreş’te Nokta Komutanlığı ve İstasyon Komutanlığı
İbrail’de Sevk Memurluğu,
Fueray’da İstasyon Komutanlığı,
[68.3] ATAŞE Arşivi; No. 1/65, Kis. 1943, Dos. 224, Fih. 5.
Harsuva’da Sevk Memurluğu,

Mecidiye’de Nokta Komutanlığı,
Dobruca’da İstasyon Komutanlığı,
Yerkök’de İstasyon Komutanlığı,
Rubik’de Nokta Komutanlığı, İstasyon Komutanlığı
Gornarhoviça’da Nokta ve İstasyon Komutanlığı
Eski Zağra’da kurulmakta olan İstasyon komutanlıkları ile sürdü
rülüyordu. [684] (Kroki : 19)
Sonradan Menzil Genel Müfettişliği’nin, Genel Komutanlık’a yaptığı
öneri üzerine 6 ncı Kolordu’nun, Romanya harekât bölgesinden destek
lenebilmesi amacıyla bir menzil hattının tesisi sağlanmış, bu komutan
lığa müfettişlik yetkisi verilmişti. [685]
Avrupa Cephesi’nde menzil son durumu bu iken, yurtta en hassas
kesim Toros ve Amanoslardı. İki demiryolu arasında kurulmuş bulunan
dekovil hattının ulaşım kapasitesi eşitlik sağlayamaması nedeniyle gerek
yurt içinden ve gerekse yurt dışından tedarik edilen ikmal maddelerinin
ana merkezden doğudaki 2 nci, 4 ncü, 6 ncı ve bu kez yeni kurulmakta
olan 7 nci ordularla Yıldırım Ordular Grubu’na istenilen zamanda ve
oranda gönderilebilmesi için gayret gösteriliyordu. O bakımdan zaruri
ulaştırmanın ton olarak belirlenmesiyle verimli bir taşıma sağlanabilmesi
isteklerini Menzil Genel Müfettişliği’nin koordinesinde olması için karar
gâh şubeleri arasında anlaşmaya gidildi. Hattın işletmesinden sorumlu
bulunan 4 ncü Ordu da huzursuzdu. Aktarmalardan dolayı diğer ordu
lar arası şikâyetler’de Genel Karargâh’a ulaşmaktaydı. [686]
Dolayısıyla duruma daha akıcılık verilmesi amacıyla Türk Silahlı
Kuvvetleri’nin kısmen deniz daha çok demir ve karayoluna bağlı bulunan
idari faaliyetlerinin ve lojistik desteğinin hızlandırılması isteğiyle 1917
yılında Almanya ve Avusturya’dan tedarik edilen otolar, 1 nci Ordu ha
riç, diğer ordu menzil müfettişliklerine verildi ve kolları güçlendirildi.
Diyarbakır, Mardin, Kayseri, Kudüs ve Irak’ta örgütlenen grup veya kol
komutanlıklarıyla bütünlemeye gidildi ve kara taşımacılığına büyük çap
ta yardım sağlandı. Ordular bölgesinde çalışan oto birlikleri aşağıya çı
kartılmıştır :
16841 ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1321, Dos. 778, Fih, 1-16, 1-31.
[6861 ATAŞE Arşivi; No, 1/5, Kis. 1090, Dos. 156, Fih. 1-'107 ve
ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1090, Dos. 155, 1-117 ve
ATAŞE Arşivi; No. 1/1. Kis. 54, Dos. 256, Fih. 32.
2 nci Ordu Bölgesinde : Diyarbakır’da, Avusturya-Macaristan; Mar

din’de, Alman Oto Grup Komutanlıklan bulunmaktaydı.
Avusturya-Macaristan Grubu’nda : 3 Avusturya-Macaristan oto ko
lu ile 2 Türk oto kolu vardı. Bu kollar Diyarbakır-Karabahçe arasında
çalışmaktaydı.
Alman Oto Grubu’nda; 2 Alman, 1 Türk oto kolu vardı. Bu kollar
Mardin-Derbilis arasında çalışmaktaydı. Ayrıca Diyarbakır’da Avustur
ya-Macaristan, Mardin’de de Alman oto onarım yerleri vardı.
3 ncü Ordu Bölgesinde : Kayseri’de, Türk Oto Birliği Komutanlığı
bulunmaktaydı. Emrinde 4 oto kolu vardı. Ulukışla-Sıvas-Zara arasmda
çalışmaktaydılar. Kayseri’de de bir onarım yeri vardı.
4 ncü Ordu Bölgesinde : Kudüs’te Alman Oto Kolu Komutanlığı bu
lunmaktaydı. Emrinde 5 Alman, 2 Türk oto kolu olup, bunlardan 2 Türk,
Rahlet-Yafa, İkincisi Hiran-Birüssebi-Kal’ai Şerif, diğer üç kol da Kudüs
içerisindeki taşımalarda, Nablus ve Yafa’ya erzak götürmekte kullanılı
yordu. Kudüs’te bir de Alman oto onarım yeri vardı.
5 Uzunköprü-Keşan arasında çalışan bir Türk
nci Ordu Bölgesinde
oto kolu vardı.
6 ncı Ordu Bölgesinde : Irak’ta Alman Oto Grup Komutanlığı bu
lunmaylaydı. Emrinde 5 Alman, 2 Türk oto kolu olup, bunlardan 2 Türk,
1 Alman oto kolu Demirkapı-Musul, 4 Alman oto kolu da Derbilis-De-
mirkapı arasmda görev yapıyordu.
Bunların dışında; İstanbul’da Alman ve Avusturya-Macaristan Oto
Komutanlığı ile Alman akaryakıt dağıtım istasyonu, oto parkı ve Halep’
akaryakıt dağıtım yeri vardı. Ayrıca Halep’te bir de Avusturya-Ma
caristan onarım yeri bulunuyordu.
Bir kısım oto kolları da ordu bölgelerinin dışında menzil oto faali
yetlerini organize eden örgütlerin emrinde bulunuyordu. [687j
Yurt içinde menzil sistemiyle ilgili taşımacılığın sadelik ve çabukluk
içerisinde yapılabilmesi için yıl sonlarına doğru yeni bir düzenlemeye
gidilmiş. Genel Menzil Müfettişliği’ne bağlı olarak ikmal akımını tertip
leyen kısım bu teşekkülden alınarak Karargâh 3 ncü Şubesi’ne (Demir
yolu Şubesi) bağlanmıştı. Ancak yollamada bir engel olmaması için Ge
nel Müfettişlik’ten öncelik alınması şartı konulmuştu. 22.8.1917 tarihin
de alman karara göre de yapılacak demiryolu ulaşımının düzeninde git
mesi için başvurmaların Demiryolu Şubesi’ne de yapılması emredilmişti.
Haydarpaşa’dan başlayıp Toros üzerinden geçecek bütün eşya, araç,

gereç ve silah ulaştırılmasının önceden Menzil Genel Müfettişliği’ne baş
vurmadaki kurallara bağlı kalınmayarak “Toros tesviyesi”nin alınması
esası da yürürlüğe konulmuştu. [688]
Hal böyle olunca sorumluluğu üstlenen Demiryolu Şubesi 23.9.1917
den geçerli olarak Toros treninden faydalanmayı amaçlayan haftalık ulaş
tırma çizelgesiyle;
Cumartesi günü : Yıldırım Ordular Grubu mühimmatı
Pazar günü 2 nci ve 4 ncü ordular için malzeme, çeşitli amaca
yönelik yolcu ve posta hizmeti
Pazartesi günü Asya seferi heyeti ihtiyacını
Salı günü Yıldırım Ordular Grubu iaşesini bu gruba ait
toplanmış eşyayı, 6 ncı ve 7 nci orduların ufak
tefek eşyasını
Çarşamba günü Asya seferi heyeti postasını
Perşembe günü Benzin ulaşımını ve çeşitli yolcu taşımasını
Cuma günü Asya seferi heyeti isteklerini
rahatlıkla karşılama olanağı sağlamıştı. [689]
Yurt içerisinde, sözü edilenlerle birlikte daha bunun gibi kolaylıkların
getirilmesini sağlayacak koordinasyon düzenlemekle ilgili menzil genel
Müfettişliği, sorumluluğunun, 1917 yılı sonlarına doğru şu yollara başvu
rarak düzenlemeye gayret gösteriyordu.
Bütün menzillerin her türlü ihtiyacını karargâh ilgili şubeleri ve di
ğer devlet daireleriyle ilişki kuraıak tedarik ve ikmal etmiş oldu.
Menzillerde, olagelen değişiklikleri toparlayıp Genel Karargâh'a su
narak, yeni bir menzil örgütüne gerek olup olmadığını kuruluş esaslarına
uygun düzenlemeyi sağlamaya çalışıyordu.
Ordu menzillerinin ve diğer makamların emri altında, amele taburları

nı tüm işlerini, bunların derlenmesi ve faaliyetlerini gerektiren organi
zasyonu sağlamakla onardıkları veya yeniden inşa ettikleri yollardan fay
dalanıp görevini yürütecekti.
[688] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 54, Dos. 256, Pih. 45-2.
İskele ve Liman komutanlıkları Menzil Genel Müfettişliği’ne bağlı

olduğundan, gerekli emirlerin verilmesi ve yaptıkları hizmetleri kontrol
etme,
Toros - Amanos ve Resülayn demiryolu inşaatında çalıştırılan harp
esirleri ve diğer bütün esirlerin iş ve işlemlerini düzenleme.
Sahra Posta Faaliyeti

Genel Karargâh’m bir şubesi olarak ta emrinde doğrudan doğruya bir
birlik ve müessesesi olmadığından ve tüm nakil imkânları ordu menzil
lerine dağıtıldığından, yalnız Adapazarı’nda bulunan ulaştırma katan ile
Edremit yöresinde çalışan iki ulaştırma kolu aracılığıyla Levazım Dairesi
Başkanlığı’na yardım etme olanaklarını bulmakla, faaliyetini düzenlemiş
tir. [690]
Ordular 1916 yılında elde ettikleri gelişmeler sonu, menzil müfettiş
liklerin kunıluşunda bulunması lazım gelen ve birliklerin desteklenme
sini sağlayacak hatlar üzerinde açılması icap eden tesisleri, imkânları ölçü
sünde, meydana getirmişlerdi.
Karargâhı Nişantaşı’nda bulunan 1 nci Ordu Menzil Müfettişliğinin
31.3.1917 gününe ait kuruluşu şöyleydi;
1 nci Ordu Menzil

Müfettişliği Karargâhı Nişantaşı’nda
Piyade Muhafız Bölüğü Teşvikiye
Süvari Muhafız Takımı Nişantaşı
Sahra Jandarma Bölüğü Nişantaşı
2 No. lu Sanayi
Talamları Beşiktaş
Menzil Nokta
Komutanlıkları 1. Sultan Çiftliği, 2. Şişli, 3. Üsküdar, 4. Maltepe,
5. Bulgurlu, 6. Bakırköy, 7. Haydarpaşa, 8. Kâ
ğıthane, 9. Sirkeci.
Menzil Amele Taburları Üsküdar Amale Taburu, Paşaköy’de, Çorlu Ame

le Taburu, Kemerburgaz’da, 1 nci Yakacak Ame
le Taburu, Şişli, Değirmendere Amele Taburu,
Sapanca’da,
Köprü İnşaat Kıtası
(Köprücü Bö)üğü)
Menzil Hamal Bölüğü Haydarpaşa’da,
Menzil Nakliye Kollan
Katar Kol
No. No. Kol Mevcudu Tonajı Bulunduğu Yer
6 1 86 Deve 10 Ton Istranca
7 2 108 Deve 14.5 Ton Sapanca
6 4 100 Deve 13.5 Ton Istranca
7 10 99 Deve 13 Ton Sapanca
3 26 83 Deve 11 Ton Ali Paşa Çiftliği
1 11 — Atlı araba kolu ancak tonaj ve yeri belli değil.
1 10 50 Manda 27 Ton Kâğıthane
2 7 44 Manda 24 Ton İcadiye
4' 8 40 Manda 21 Ton Akbaba
6 6 36 Manda 18.5 Ton Fener
1 Takım 8 Manga 4.5 Ton Sirkeci
2 12 51 Öküz araba kolu 22 Ton Maltepe
1 1 57 Merkep arabası 12.5 Ton Alibeyköyü
1 1 53 Merkep arabası 11.5 Ton Çavuşbaşı Çiftliği
2 6 57 Merkep arabası 12.5 Ton Muhacir köyü
5 1 57 Merkep arabası 12.5 Ton Değirmendere
2 1 57 Merkep arabası 12.5 Ton Kâğıthane
1 2 111 Mekkâre kolu 5 Ton Kemerburgaz
3 23 111 Mekkâre kolu 5 Ton Şamandıra
3 24 111 Mekkâre kolu 5 Ton Sultançiftlik
3 1 111 Mekkâre kolu 5 Ton Sultançiftlik
Katar Kol
5 1 111 Mekkâre kolu 5 Ton Değirmendere
6 2 111 Mekkâre kolu 5 Ton Istranca
7 2 111 Mekkâre kolu ■ 5 Ton Sapanca
1 20 111 Mekkâre kolu 5 Ton Alibeyköyü
2 111 Merkep kolu 5 Ton
Menzil Cephane Kollan :

Katar Kol
4 3 107 Deve 14 Ton Çubuklu
2 Haf. Cep. 41 Atlı arabası
Kolu 14.5 Ton Kısıklı
4 9 32 Öküz arabası 13 Ton Akbaba
4 3 39 Öküz arabası 16.5 Ton Akbaba
5 1 57 Merkep araba 12.5 Ton Sapanca
7 1 57 Merkep araba 12.5 Ton —
r 3 22 111 Mekkâre kolu 5 Ton Sultançiftlik
7 25 111 Mekkâre kolu 5 Ton Sapanca
Menzil Ekmekçi Takımları 1/1 Alibeyköyü, 2/3 Sultançiftlik

Menzil Hasta Nakil Müfrezeleri
(atlı ve öküz karışık) 1 Sultançiftlik, 3 Kısıklı ^
X ^
Menzil İhtiyat Ambarı
Menzil Dağıtım Ambarları 1. Sultançiftlik, 6. Kâğıthane, 10. Ayasta-
fanos, 11. Bakırköy, 31. Sinekli, 34. Salıpa-
zarı, 35. Kumkapı, 36. Değirmendere, 37.
Sapanca.
Menzil Yakacak Ambarları 2. Üsküdar, 33. Haydarpaşa

Menzil Yiyecek Ambarı 32. Maltepe
Menzil Giyecek Ambarı 28. Üsküdar
Menzil Cephane Depoları 2. Kısıklı, 5. Kâğıthane, ? Maltepe
Menzil Araba ve Hayvan
Depolan Fenerbahçe
Menzil Hayvan Hastaneleri 1. Sultanbeylik, 2. Şişli, 3. Filorya
Menzil Harp Hastaneleri 1. Ömerli, 3. Tarabya
Menzil Hastaneleri Alemdar, Kısıklı, Davutpaşa
Menzil Sıhhi İlaç Deposu Kadıköy
Menzil Veteriner İlaç Deposu Şişli. [691]
Ordu birliklerinin ve bölgesinde görev almış diğer orduların ikmal

kademelerinin faaliyet gösterdiği alan oldukça hızlı büyüyordu. Çünkü
3 ncü Ordu ile arasında, Sinop - Boyabat - Osmancık - Çorum, Bogazlı-
yan - Boğazköprü - Kayseri ara hattı olarak verilmişti. Bu çizgi 3 ncü Ordu
menzil hattını takiben Ulukışla’da son bulunyordu. Ulukışla’dan sonra
ara hattı 4 ncü ve 3 ncü Ordu Askeralma dairelerinin bölge sınırlarını izle
yerek Marmara Denizi’ne ulaşmaktaydı.
Rumeli (Trakya) bölgesinde ise ara hattı, Malaka Burnu - Çerkezköyü
Eski Ereğli Çiftliği hattıydı. Bu hattın batısı da 5 ncı Ordu’ya aitti. Ma-
laka’dan Bulgar sınırına ve Eski Ereğli Çiftliği’ne kadar devam eden
kıyıların korunması, Çerkezköyü-Uzunköprü demiryolunun hava savun
ması Ordu’ya bırakılıyordu. Kıyı koruma görevi Sinop’tan başlayarak Ka
radeniz kıyılarını da içine alıyordu. Doğuda Sakarya çıkışından Yunuslu
Deresi’ne kadar, nehir kısmı ile bölgelenmişti.
Bu çevre içerisinde menzil müfettişliği Ordu birliklerini desteklemek
üzere Kefken - İzmit hattı ile Podima - Silivri hattı arasındaki İstanbul
yöresinden faydalanacaktı. 18.8.1917 tarihli iaşe kararnamesi gereğince
de Ordu’ya bırakılan bu bölgeyle, birinci bölgeden yiyecek bütünlemesiyle
ilgili tüm işlemler iaşe genel müdürlüğüne ait bulunuyordu. [692]
1691] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1135, Dos. 59, Fih 1-26.
2 nci Ordu Menzil Müfettişliği; Diyarbakır, Elazığ ve Mardin yöre

lerinde, harekâtın düzenlediği plana uygun olarak aşağıdaki şekilde ter
tiplenmiş, birlik ve tesislerin desteklenmesini sağlıyordu.
İkinci Menzil Müfettişlik

Karargâhı ; Diyarbakır
Karargâh Muhafız
Takımı : Diyarbakır
Sahra Jandarma Bl. : Diyarbakır .
Menzil Nokta Kom. : Resülayn, Mardin, Diyarbakır, Elazığ, Sek rat,
Darahini, Bahur, Ziyaret, Silvan.
Yedek Ambarları ; Ziyaret, Bahur.
Menzil Konakları Hepteri, Telaru, Nihan, Huduri, Akpınar, Deve-
geçidi, Telmar, Osmaniye, Maden, Gemiye, Kö-
mük, Hanköy, Dutluköy, tzahi, Malatya, Hekim
han, Yarımca, Lehyanisüfla, Şeyhtakil, Hadik,
Şarke, Akmeşhet, Akviran, Hani, Lice, Tuzla,
Başbenek, Hazro, Malabadi, Alişam.
Menzil Ambarları Resülayn, Diyarbakır, Mardin, Darahini, Lehya
nisüfla, Sekrat, Harput.
Cephane Ambarları Diyarbakır, Silvan, Darahini, Lehyanisüfla,
Mardin.
Menzil Hastaneleri Diyarbakır, Darahini, Mardin, Malatya, Hazro,
Bingöl, Keşan, Palu, Behçecik, Detas, Lice, Di
yarbakır Menzil Sağlık Müfre2^si.
Menzil Revirleri Akmeşhet, Akviran Hani, Selvi, Tuzla, Yanmca,
r
Sekrat, Lehyanıâlâ, Bebiğ, Maden, Göynük,
Alişam, Hanköy, Dutluköy, İzah, Hadik.
Sıhhi İlaç Deposu Diyarbakır
Hasta Taşıma Müfrezesi Diyarbakır
Hayvan Hastaneleri Sekrat, Hani, Elazığ, Diyarbakır.
Veteıiner İlaç Deposu Diyarbakır, Hani.
Menzil Taşıma Kolları 1 nci Katar, 4 öküz araba kolu
2 nci Katar, 4 öküz araba kolu
3 ncü Katar, 5 atlı araba kolu
4 ncü Katar 4 atlı araba kolu
5 nci Katar, 6 Mekkâre kolu
6 ncı Katar, 5 Mekkâre kolu
7 nci Katar, 3 öküz araba kolu
Üç Alman Oto kolu : Resülayn, Mardin arası

Üç Avusturya Oto Kolu ; Mardin - Diyarbakır arası
At ve Araba Hayvan
Deposu Resülayn, 2 Diyarbakır, Gezina ,Diyarbakır
öküz deposu.
Ekmekçi Takımları : 3 Diyarbakır.
Amele Taburları : Diyarbakır’da 1 İnşaat Taburu ve 5 Amele Ta
buru Bitlis’te 2 Amele Taburu, Elazığ’da 3 Ame
le Taburu, Edirne Hadımköy ve Çorlu’da birer
İnşaat Taburu, ayrıca menzile henüz katılma
yan Urfa, Baladiz ve Dimetoka Amele taburları
bulunuyordu. [693]
Ordu’nun harekât bölgesiyle Ordu menzil bölgesi arasındaki ara hattı:
Siirt - Hapseki - Batman köprüsü - Savur - Hani - Sarıkamış Pertek’ten
geçen hattı.
Durum gereği menzil bölgesi, tüm iaşe bölgesi içerisinde yerleştiril
miş olduğundan ayrıcalık yoktu. Böylece menzilin kolları, Cizre ve Nu-
seybin hariç, bütün Diyarbakır ilinin nüfuzu altında bulunmayan Bitlis ili
yöresi ile Malatya’nın Hasanmansur, Kâhta,Pötürge ve Besni ilçeleri ha
riç olmak üzere Mamuretülaziz (Elazığ) ili ve Maraş’ın Elbistan ilçesini
kapsıyor ve bu yörelerde faaliyette bulunuyordu.
6 ncı Ordu, Nuseybin ve Cizre ilçelerinin batı kuzeyi ve Siirt ilinin
merkez ilçesinin kuzeybatısı - Elbistan kuzey kesimiydi.
7 nci Ordu ile, Elbistan ilçesinin güneyi - Malatya merkez ilçesinin
güneyi - Çertik ilçesi batısı - Siverek batı kuzeyi - Resülayn ilçesinin gü
neyi sınır olarak saptanmıştı.
6 cı Ordu, Nuseybin ve Cizre ilçelerinin batı kuzeyi ve Siirt ilinin
doğu, güney hattının güneyinde kalıyordu.
Adana’mn Kozan ilçesi 4 ncü Ordu’ya verilmekle beraber aradaki
sınır, Elbistan ilçesinin batı kenarından geçmişti. 2 nci Ordu’nun aske
ralma bölgesine ise bütün Diyarbakır, Elazığ ve Bitlis illeriyle Harput’un
Kiği ilçesi dahildi. 1694]
[694] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 36, Dos. 163, Fih. 2-1 ve 3-14.
3 ncü Ordu Menzil Müfettişliği :

Aşjağıda görüldüğü şekilde merkezi Suşehri’nde olar9,k, Kayseri
Amasya, Ordu, Karahisar, Zara ve Kangal’da açtığı menzil mıntıka mü
fettişlikleri ve onların çeşitli doğrultularda örgütlediği nokta komutan
lıkları aracılığıyla Ordu’nun desteğini sağlamaya çalışıyordu.
3 ncü Ordu Menzil Müfettişliği Suşehri’nde
1 nci Menzil Bölge Müfettişliği Kangal
Nokta komutanlıkları Aziziye, Gerden, Develi, Divriği, Terkip.
2 nci Menzil Bölge Müfettişliği Zara
Nokta komutanlıkları Aşağı Öğüst, Ümraniye, Zara, Suşehri,
Şerefiye, Koçhisar, Sivas, Şarkışla, Ye-
nihan, Akdağmadeni
3 ncü Menzil Bölge Müfettişliği Karahisar
Nokta komutanlıkları Termeli, Erbaa, Niksar, Tokat, Çifte-
han, Reşadiye, Mesudiye, Koyulhisar,
Karaağaç,, Namdere, Karahisar, Balıca
4 ncü Menzil Bölge Müfettişliği Ordu
Nokta komutanlıkları Boyabat, Sinop, Bafra, Samsun, Terme,
Ünye, Ordu, Giresun
6 ncı Menzil Bölge Müfettişliği Amasya
Nokta komutanlıklan Vezirköprü, Havza, Osmancık, Mecitözü,
Zile, Amasya
7 nci Menzil Bölge Müfettişliği Kayseri
Nokta komutanlıkları Ulukışla, Niğde, Develihisar, Kayseri,
Gemerek
1 nci Ordu ile Saptanan batı sının, Ulukışla Niğde - Develi - Çorum
Osmancık - Boyabat - Sinop olmuştu. Yerler 3 ncü Ordu’ya aittir.
2 nci Ordu ile, harekât bölgesi ara hattı olarak Munzur silsilesi,
menzilleri arasında ise, Hekimhan - Darende - Ehver güneyi kabul edil
mişti.
4 ncü Ordu, coğrafi durumun gereği özelliğe sahipti. Sina, Hicaz ve
kıyı cepheleri ve güneyi kesimi Suriye harekât bölgesini oluşturmak
taydı.
Kıyı kesimi dikkate alınmazsa, Ordu’nun harekât bölgesinin kuzeyi,
Bcniyunus - Tahiriye - Bahrilut (TiUt Gölül’ün güney kenarı - Kalatül-
hassa İstasyonu (dahil) hattı oluyordu.
Menzilin sınırı, İçel’in kuzeyi - Adana ilinin kuzeyi - Sis doğu kenarı
Gaziantep hariç olmak üzere Halep ilinin doğusu - Suriye ilinin doğu
kenarı içinde kalıyordu.
İaşe bakımından Adana, İçel ve Gaziantep illeri hariç olmak üzere.
Haleb’in tümü, Suriye ve Beyrut illeri ve Kudüs kahyordu. [695]
4 ncü Ordu Menzil Müfettişliği’nin 1917 yılında kurduğu tesis
teşkilleri aşağıda görüldüğü gibiydi: [696]
4 ncü Ordu Menzil Müfettişliği : §am
Halep Menzil Bölge Müfettişliği : Halep "
Amanos Menzil Hat Komutanlığı : Mamure
Nokta Komutanlıkları : Mamure, Hasanbeyli, İslâhiye, Tah-
taköprü, Fatıma
Adana Menzil Bölge Müfettişliği : Adana
Nokta Komutanlığı : Adana
Mersin Menzil Hat Komutanlığı : Mersin
Nokta Komutanlıkları : Mersin, Lamas, Silifke
Toros Menzil Hat Komutanlığı : Pozantı
Nokta Komutanlıkları : Karapınar, Pozantı, Kadınhan, Na-
malan. Kelebek, Kavaklıhan, Kü
lek
Kudüs Menzil Müfettişliği : Kudüs
Nokta Komutanlıkları : Gerek, Salt, Eriha - Kudüs, Bafa,
Rahle, Saterden Vadii Sara, Ifakul-
mine, Tahiriye, Cebelürahman, Bey-
tülham, Kasri, Beşhan, Bitre, Nablus,
Mesudiye, Sile, Hitmi, Akule, Hayfa
Hicaz Menzil Müfettişliği : Medine
Nokta Komutanlıkları : Residuş, Resimaşi, Bekali
İla Menzil Bölge Müfettişliği ; İla
Nokta Komutanlıkları : Beyrut, Riyak, (Ordu Menzil Müfet
tişliğine bağlı) Saa, Kanitre, Sağime,
Tırba, Kefrekâne Semah, Der’a, Um
man, Maan
1695] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 36, Dos. 163, Fih 1, 3-4, 3-7.
L696J ATAŞE Arşivi; No. 1/6, KIs. 1135, Dos. 61, Fih. 1-9, 1-117.
5 nci Ordu Menzil Müfettişliği, merkezi Bandırma’da olmak üzere, bir

yönüyle Tekirdağ ve diğer yönüyle Aydın, Muğla, ve Antalya da açtığı
mıntıka müfettişlikleri ve bunların kollan olan nokta komutanlıkları ara
cılığıyla, sevk ve idaresinde kalan birlikleri destekliyordu.
5 nci Ordu Menzil Müfettişliği’nin 1.7.1917 tarihindeki konuşu şöy
leydi: [697]
5 nci Ordu Menzil Mü
fettişliği Karargâhı : Bandırma
Merkeze Bağlı Birlik ve Kurumlar:
Nokta Komutanlıklan : Erdek, Bursa, Balıkesir, Manisa, Uşak, İzmir,
İstasyon Komutanlıkları: Bilecik, Orhanlı, Sana, Demirci, Alaşehir.
İskele Komutanlıkları ; Erdek
Erzak Ambarlan ; Erdek, Mudanya, Bursa, Bilecik, Uşak, Sana,
Alaşehir, Manisa, İzmir.
Genel Ambar ; Erdek
Hastaneler : Erdek, Manisa, Sana, İzmir.
Revir Erdek
Cephane Deposu : Erdek
Hayvan Deposu : Erdek, Bursa, Alaşehir
Hayvan Hastanesi : Balıkesir
.;\mele Taburu Uşak
Konak Komutanlığı Sana, Uşak
Hizmet Bölüğü : Balıkesir, Uşak, Manisa, İzmir
Nekahathane (Dinlen
me evi) Bursa, İzmir
Antalya Llenzil Bölge
Müfettişliği Burdur
Nokta Komutanlığı Burdur
İstasyon Komutanlığı Antalya, Elmalı, Eğridir
Amele Taburu Dinar
Erzak Ambarı Baladiz, Dinar, Istanos
Kcrıak Komutanlığı Dinar, Burdur
f.G97] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1136, Dos. 62, Fih. 1-33 1-40.
Hastane Söke
Hayvan Hastanesi Burdur
Hayvan Deposu Dinar, Ellmalı
Aydın Menzil Bölge Mü
fettişliği Karargâhı Denizli
Nokta Komutanlığı Denizli, Aydın
İstasyon Komutanlığı Muğla
Erzak Ambarı Muğla, Çine, Aydın
Hastane Muğla
Nekahathane Muğla
Ha3Tvan Hastanesi Muğla
Hayvan Deposu Denizli, Aydın
İlaç, Deposu Söke
Konak Komutanı Denizli, Aydın
Amele Taburu Aydın
Rumeli Menzil Bölge
Müfettişlik Karargâhı Uzunköprü
Nokta Komutanlığı Uzunköprü, Keşan, Tekirdağ, Kilyar
İskele Komutanlığı Gelibolu, Lapseki, Karabiga, İstanbul
Konak Komutanlığı Saray
Erzak Ambarlan Uzunköprü, Keşan, Tekirdağ, Şarköy, Muradh
Cephane Deposu Uzunköprü, Kilyar, Tekirdağ, Şarköy, Gelibolu,
Hastaneler KIrklareli, Uzunköprü, Keşan, Tekirdağ, Kilyar
Nekahathane KIrklareli, Tekirdağ, Şarköy
Hayvan Hastaneleri Uzunköprü, Tekirdağ, Keşan
Revir Kilyar
Sağlık İstasyonu KIrklareli, Tekirdağ
Hayvan Deposu Keşan
Hizmet Bölükleri Uzunköprü, Muradh, Tekirdağ, Keşan, Geli
bolu, Kilyar, Lapseki, Çanakkale
6 ncı Ordu : düşmanın saldırılarını savarak harekâtça belirlenen hatta

çekildiği için menzil müfettişliği de 10 Mart 1917’de karargâhıyla Samra’
ya gelmişti. Bağdat’dan bütün tesislerini de Samra’ya almıştı. Ancak
Ordu’dan aldığı emre göre tesislerini 15 Mart’tan itibaren Tikrit’e çekme
ye başladı.
İran’daki kuvvetlerin de geri çekilmesi nedeniyle, merkezi Kerkük
olmak üzere Hankin - Yakup, Hankin - Halace, Kerkük - Erbil, Revandiz
Kerkük Menzil Bölge müfettişlikleri kaldırılarak bunların hizmetleri Ker
kük Bölgesi Müfettişidği’nde toplanmıştı. Ordu’nun menzil müfettişliği
tesis ve teşkillerinin 4 Haziran 1333 (4 Haziran 1917) durumu aşağıda
belirlenen güçteydi:
6 ncı Ordu Menzil Mü
fettişliği : Samra
Samra Menzil Bölge Mü
fettişliği ; Samra
(Musul - Samra ve uzanan menzilleri)
Nokta Komutanlıkları : Şure, Şerfat, Nekrit
Konak Komutanlıkları : Nekrit, Hazniye, Abdülveys, Bilamiç, Şerfat,
Menkûbe, Kiyare, Şure, Hamamilabil
Nusaybin - Cizre, Nusaybin - Resülayn, Musul - Derbiri Menzilleri
Nokta Komutanlıkları ıHakane, Demirkapı, Nusaybin
Konak Komutanlıkları Amuda, Hiylani, Diruz, Nusaybin, Döğer, Ker-
bikil, Demirkapı, Akaletüçer, Unyat, Hakane,
Zenazil, Hamluvat
Birlikler Piyade Muhafız Bölüğü, Amele Bölüğü, Muhafız
Jandarma Müfrezesi, Samra’da
Altınköprü - Erbil Revandiz - Külale Menzil hattı K. lığı Merkezi
(Erbil) de.
Nokta Komutanlıkları Altınköprü, Erbil, Revandiz
Konak Komutanlıkları Külale, Dirkâle, Revandiz, Kâni ve Tıhan, Baba-
çiçek, Diriharir, Tellilbasrur, Erbil, Kuştepe,
Altınköprü, Bilari
Birlikler : Amele Bölüğü
Musul - Zaho, Cizre Menzil Hattı Komutanlığı Merkezi (Musul) da
Nokta Komutanlıkları ; Musul, Cizre
Konak Komutanlıklan : Zaho, Cizre, Dehul, Ezmar, Filifil, Akre, Kara
kuş, Musul
Birlikler : Amele Taburlan
Revandiz - Köysancak, Süleymaniye geçici ulaştırma menzili Merkezi

(Köysincan) ’da.
Nokta Komutanlıkları Köysincan, Dehan
Konak Komutanlıkları Dehan, Köysincan, Sektan, Nebavı
Fırat Menzil Bölge Mü
fettişliği Halep
Nokta Komutanlıkları Birecik, Halep, Cerablus, Meskene, Sahni, Zor,
Miyadin, Ebukemal, Ane, Hiyt, Nekrit
Konak Komutanlıkları Şeparude, Kal’aymecin, Cerablus, Halep, Ümmü-
ademe, Dirhafir, Terkibe, Maden, Rikka, Sahne,
Meskene Hamam, Ebuharike, Salhiye, Keşme,
Miyadin, Elmalide, Zor, Tepni, Hadise, Fehimi,
Ane, Tehiye, Elkanin Ebukemal, Dimadi, Ebu-
rayat. Bağdadi, Hiyt, Ebuderiçe, Hiyt sol sahil,
Ebuhaşep, Dekuk, Sultaniyat Birecik
Birlikler Şahturcu taburu. Muhafız Taburu, Amele Ta
buru, Tatar Taburu
Kurumlar Birecik İmalathanesi
Kerkük Menzil Bölge
Müfettişliği : Kerkük
Kerkük - Süleymaniye - Nepçun - Bane Menzil Hattı
Nokta Komutanlıkları : Çemçemal, Süleymaniye
Konak Komutanlıkları : Nepçun, Süleymaniye, Kâniçene, Kânişeytan,
Çemçemal, Karanicir
Kerkük - Salahiye - Hanfin - Kasrışirin Menzil Hattı
Nokta Komutanlıkları ; Kerkük - Salahiye, Hanfi
Konak Komutanlıkları ; Deke, Kasr, Hanfin, Karabulak, Karatepe, Sala
hiye, Tuzharman, Okvak, Tazeharmato, Kerkük
Kerkük - Altınköprü - Küyer Menzil Hattı (merkezi Altınköprü)’de
Nokta Komutanlıkları ; Küyer, Altınköprü
Konak Komutanlıkları ; Bibani, Altınköprü, Telilşair, Mahmur, Dibke,
Küyer
Kerkük - Nekrit Menzil Hattı (merkezi Nekrit sol sahil)’de
Nokta Komutanlıkları Beşiriye, Nekrit sol sahili
Konak Komutanlıkları Hilari, Beşiriye, Cebelilhamrun, Nekrit sol sahili
Birlikleri 3 Amele bölüğü, jandarma atlı ve yaya müfre
zesi, Afrika Taburu
Böylece 13 ncü Kolordu için: esas menzil hattı Hankin - Halace - Ker
kük - 18 nci Kolordu için ise, Bağdat ile Samra arasında, Dicle’nin sağ
kıyısı doğrultusunda kurulmuştu.
Ordu Karargâhı’nm Musul’a alınmasını müteakip Menzil Müfettişliği
karargâhı’nın da Samra’dan buraya alınacağı Ordu Menzil Müfettişliği’
nin 14.3.1917 tarihli yazısıyle Başkomutanlık Menzil Genel Müfettişliğine
duyuruluyordu. 1698]
Geri çekilme ve tertiplenme işleri tamamlandığında, Ordu emrinde
bulunan araçlarıyla, günde ortalama Derbesiyeden Musul’a 10 ton taşıma
yapılabiliyordu. Bu ulaştırmadan çoğu günlerce cephane için, geri kalan
günlerde de gcreldi araç ve gerecin taşınmasında faydalanılıyordu.
13 ncü Kolordu’ya cephane yetiştirmek için Musul ile Altınköprü ara
sında hafif bir oto kolu kurulmuştu. 18 nci Kolordu’ya ise Musul’dan
keleklerle gönderme yapılıyordu. Ordu’nun menzil müfettişliği ulaştırma
sını gerçekleştiren 24 Nisan 1917 gününe ait kollarla ilgili bilgi aşağıya
çıkartılmıştır:
Ulaştırma
Kolların Cinsi Yeri Doğrultusu
A-50 8, B-508, 501, 511, 10
No, lu otomobil kollan Derbesiye-Musul
508 No. lu Oto Kolu Musul-Şerfat
1 nci 1 nci Hf. Araba Kolu Şerfat Musul-Şerfat
Ulş. Tb. 2 nci Ağ. Araba Kolu Şerfat
2 nci 3 ncü Haf. Araba Kolu Şerfat Şerfat-Tikrit
Ülş. Tb. 4 ncü Haf. Araba Kolu Şerfat
5 nci Ağ. Araba Kolu Şerfat
6 ncı Ağ. Araba Kolu Şerfat
3 ncü 1 nci Mekkâre Kolu Tikrit Tikrit-Hiyt
Ulş. Tb. 2 nci Mekkâre Kolu Tikrit
3 ncü Mekkâre Kolu Tikrit
4 ncü Mekkâre Kolu Tikrit
4 ncü 5 nci Mekkâre Kolu Tikrit Tikrit-Hi)^:
Ulş. Tb. 6 ncı Mekkâre Kolu Tikrit
1 nci Deve Kolu Tikrit
2 nci Deve Kolu Tikrit
Ulaştırma
Kolların Ciıısi Yeri Doğrultusu
Musul 7 nci Hf. Araba Kolu Dahil-Musul
Merkez 8 nci Ağ. Araba Kolu
Ulş. Tb. 7 nci Mekkâre Kolu
Bağ. Ağ. Araba Kolu (Şure) Şûra-Mazlube
5 nci 8 nci Mekkâre Kolu Erbil Erbil-Revandiz
Erbil 9 ncu Mekkâre Kolu Erbil
Ulş. Tb. 3 ncü Deve Kolu , Erbil
•
4 ncü Deve Kolu Erbil
6 ncı 10 ncu Mekkâre Kolu Revandiz Revandiz-Grup
Revandiz 11 nci Mekkâre Kolu Revandiz
Ulş. Tb. 12 nci Mekkâre Kolu Revandiz
13 ncü Mekkâre Kolu Revandiz
7 nci 9 ncu Hf. Araba Kolu Salahiye S-alahiye-Zurhurmanı
Kerkük 10 ncu Hf. Araba Kolu Salahiye
Ulş. Tb. 11 nci Hf. Araba Kolu Salahiye
8 ncd 14 ncü Mekkâre Kolu Salahiye Salahiye-Zuthurmanı
Kerkük 15 nci Mekkâre Kolu Salahiye
Ulş. Tb. 16 ncı Mekkâre Kolu Salahiye
17 nci Mekkâre Kolu Salahiye
9 ncu 18 nci Mekkâre Kolu Kerkük Zu rhurm anı^Kerkük
Kerkük 1 nci Merkep Kolu Kerkük
Ulş. Tb. 5 nci Deve Kolu
10 ncu 19 ncu Mekkâre Kolu Kerkük Kerkük-Süleym aniye
Kerkük 20 nci Mekkâre Koli; Kerkük
Ulş. Tb.
Kerkük Merkez Hafif Araba Kolu Kerkük Nai-Kerkük
Fırat 1 nci, 2 nci, 8 nci Araba Fırat Bölgesinde
Bölgesi Kolu
Ulş. Tb. 4 ncü, 5 nci, 6 ncı, 7 nci
Mekkâre Kolu
3 ncü Deve Kolu
Demirbaş Mekkâre Kolu Musul-Cizre
Musul Menzili’nce kiralanan araçlar Musul Menzili’nde.

Kerkük bölgesinde kiralanan araçlar Kerkük bölgesinde.
Başkomutan Vekili Bağdat demiryolu bitim noktasıyla Cizre arasın

da günde 100 ton taşıyacak kapasitede deve veya mekkâre kollannın kurul
masını istiyordu. Harbiye Nezareti’nce üzerinde çalışılmasına ve tertip
emirleri 6 ncı Ordu’ya gönderilmesine rağmen, deve tedarikinin imkân
sızlığı dolayısıyla gerçekleştirilememişti. Bir ara bu görevin oto kollarıyla
yapılması, Başkomutan Vekili’ne arz edilmesine rağmen 6 ncı Ordu’ca bu
kolların kira veya para ile temin edilmesi isteği ön almış, çalışmaların
7 nci Ordu’yu destekleyen Fırat Menzil Müfettişliği ile birlikte gerçek
leştirilmesi emredilmişti. [699]
Aslında 6 ncı Ordu’nun harekât alanı, Van Gölü ile Basra Körfezi
arası olarak saptanmıştı. Menzilin bu harekât alanı ile sınırlı olan hat,
Tikrit’in 40 km. kuzeyinde Cebelilhamrin-Tutharmako-Kefrin’in 35 km.
kuzeybatısında Süleymaniye-Revandiz’di.
6 ncı Ordu ile diğer ordular arasmdaki sınır, Ordular Grubu’nca
henüz saptanmamıştı.
Bununla beraber 2 nci Ordu ile ara hattı; Rumuye-Bacirge Boğazı-
Çölemerik-Cizre oluyordu.
Güneydeki 4 ncü Ordu ile, 6 ncı Ordu’ya dahil olmak üzere Fırat
Nehri’nin sağ kıyışıydı.
6 ncı, 7 nci ve 4 ncü ordular arasında harekâta elverişli olmayan
çöller bölgesi bulunuyordu ki bu kesimde sınır çizmeye imkân yoktu.
Burada düşmana karşı olan ve çok sayıda savaşçı çıkaracak aşiretler
bulunuyor ve bunlar tedarikte güçlük yaratıyordu.
Musul, Diyarbakır, Cizre ve Nusaybin yöreleri ordunun iaşe bölgesi
kabul edilmişti.
7 nci Ordu Halep’te kuruluyordu. 1917 yılı sonları gelmiş olmasına
rağmen bu Ordu’ya bir harekât bölgesi verilmemişti. Menzil bölgesi ola
rak Maraş, Gaziantep, Urfa, Elazığ illeriyle Dizar, Haşan Mansur, Behti
ve Simürke ilçeleri ayrılmıştı. Bu il ve ilçelerin sınırları içerisinde kalan
yerler aynı zamanda Ordu’nun iaşe ve askeralma bölgesi olarak sapta
nıyordu. [700]
Ordu, bu yöreleri esas alarak 17.12.1917 tarihinde menzil teşkil ve
tesislerini aşağıdaki şekilde kurarak işler duruma getirmişti.
7 nci Ordu Menzil Müfettişliği Karargâhı : Halep
[699] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, KİS. 1133, Dos. 48, Fih. 1-15, 1-27, 1-35, 1-38, 1-39,
1-44, 1-47, 1-84.
[700] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 36, Dos. 163, Fih. 3--13.
Bu Karargâha Bağlı Birlik ve Kurumlan :

Piyade Alayı
Süvari Muhafız ve Gönüllü Alayı
Piyade Muhafız Bölüğü
İstihkâm Bölüğü
İnşaat Kıtası
Nehir Komutanhğı
Yükleme Birliği
Kuyucu Müfrezesi
Hayvan Deposu
. ■T T . i
Cephane Deposu
Satın alma Kurulu
— Maraş Menzil Bölge Müfettişliği : Maraş

Bağlı Birlik ve Kurumlan :
Süvari Muhafız Bölüğü ' .1
2 İnşaat Kıtası
Hastane ' ‘
Sanayi Kıtası
Tabakhane
Nokta Komutanlıklan : Maraş, Ayıntap (Gaziantep) Besni, Birecik, Rum-

kale. Bunlara Bağlı Birlik ve Kurumlar :
Yükleme Birlikleri
Hastane
r
Sanayi Kıtaları
Tabakhane
Konaklı Ambarlar
1 nci Maraş Katarı (4 Beygir, 1 Merkep Kolu)
2 nci Maraş Katarı (8 Deve Kolu),
3 ncü Maraş Katarı (2 Beygir, 2 Merkep, 1 Deve, 2 Araba Kolu)
4 ncü Birecik Katarı (1 Beygir, 1 Deve, 1 Araba Kolu)
L
— Urfa Menzil Bölge Müfettişliği : Urfa

Bağlı Birlik ve Kurumlan :
Süvari Muhafız Bölüğü ■
inşaat Kıtası
Hastane
Sanayi Kıtası
Tabakhane '
Yükleme Birliği
Nokta Komutanlıkları : Urfa, Cerablus, Harran, Kaşanman

Bunlara Bağlı Birlik ve Kurumlar :
Yükleme Birlikleri
Hastane
Sanayi Kıtaları
Nehir Komutanlığı
Muhafız Bölüğü Yalnız Cerablus Nokta Komutanlığı’nda
* Tabakhane
Şahturcu İmalathanesi
Cephane Deposu
Konaklı Ambarlar
5 nci Urfa Katarı (7 Deve, 1 Merkep Kolu).
6 ncı Urfa Katarı (10 Merkep Kolu)
— rDizzor Menzü Bölge Müfettişliği ; Dizzor
Bağlı Birlik ve Kurumlan (Maraş Bölge Müfettişliği gibi) fazladan bir
Şahturcu Bölüğü ve İmalathanesi var.
Dizzor-Ruvadiye Hat Komutanlığı ;
Nokta Komutanlıkları : Dizzor, Miyadin, Ebukemal
Meskete-Dizzor Hat Komutanlığı : Sama, Dahise, Hiyt
Nokta Komutanhkları : Meskete, Hamman, Rakka, Sayha.
Halep-Meskete Hat Komutanlığı : Bir nokta komutanlığı var.
(Nokta komutanhklarına bağlı birlikler diğer bölge müfettişliklerindeki
gibi).
7 nci Dizzor Katarı (3 Hafif Arabalı Grup) *
8 nci Dizzor Katan (3 Deve, 1 At, 2 Merkep Kolu)
Bağdat’ın geri alınması niyet ve maksadıyla Fırat bölgesinde tertip

lenen 7 nci Ordu’nun ikmalinin yapılabilmesi için jûıkarıda belirlenen
yörelerde hizmete sokulan bu örgütler, sonradan Fırat Menzil Müfettiş
liği emir ve komutasında toplandı. [701]
Gerek 6 ncı ve gerekse 7 nci Ordu menzillerinin genişliği, ulaşım
araçlarının azlığı nedeniyle, ortaya çıkan güçlükleri yenmek üzere Menzil
Genel Müfettişliği, her iki menzilin bir elden idaresini üst makama du
yurarak bir Grup Menzil Müfettişliği teşkilini planlamıştı.
Kabul edilen bu şekle göre, Halep’te bir Ordular Grubu Menzil Müfet
tişliği kuruluyordu ve başına da bir Alman Generali veriliyordu. [702]
Yıldırım Ordular Grubu :

Büyük kuvvetleri toplayan güney harekât alanındaki 4 ncü 6 ncı ve
7 nci orduların bir elden sevk ve idare edilmesi amacıyla Yıldırım Ordular
Grubu kurulunca da Grup Menzil Müfettişliği, doğrudan doğruya Grup
Komutanı’nm emrine verildi. [703]
Halep’te örgütlenen bu Menzil Müfettişliği “Yıldırım Baş Menzil
Müfettişliği’’ adını almış olarak göreve devam etmişti. 1704 ]
3. Lojistik
a. İkmal Kaynaklan
1917 yılı siyasi ve askeri durumu, özellikle doğu ve güneydoğu harekât
bölgelerinde uygulanmakta olan idari ve lojistik faaliyetleri geniş çapta
engellemişti. Çünkü, Erzurum’un geri alınması amacıyla Diyarbakır ve
Elazığ bölgesine on piyade ve bir süvari tümeni getirilmiş, 1916 yılında
lojistik desteğin yetersizliği yüzünden 3 ncü Ordu mevcudunu yan yarıya
düşürmüştü.
Günej^doğu harekât alanı bu dönemde daha da önem kazanmış olma
sıyla 2 nci Ordu’dan birçok birlik Suriye Cephesi’ne kaydırılmıştı. Son
raları 7 nci ve 8 nci ordular kuruldu. Irak Havalisi Komutanlığı yeniden
meydana getirildi. En sonra da Yıldırım Ordular Grubu kurulmuştu.
Tüm bu faaliyetlerin pürüzsüz yapılabilmesi ve bütünlenebilmesi için
lojistik ihtiyaçlann yurt içi ve jmrt dışındaki ikmal kaynaklarından fayda
lanılması gerekiyordu.
1701] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, KIs. 1139, Dos 74, Fih. 3.
17021 ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1230, Dos. 410, Fih. 8.
[703] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1055, Dos 45, Fih. 7-10.
Başkomutanlık, orduların çeşitli sınır ikmal maddelerini tedarik yö

nünden kendi olanak ve kaynaklarını zorlarken, 1917 yılı yurt dışı sipariş
lerini artırmada geniş çaba sarf etmişti.
Bu amaçla Başkomutanlık, Almanya ve Avusturya’dan gelecek, ordu

lara dağıtılacak, savaş malzemesiyle diğer bütünleme maddelerini, tüm
ulaşım araçlannı seferber ederek gerçekleştirilmesini. Menzil Genel Mü-
fettişliği’ninden alarak Genelkurmay İkinci Başkam’nın sorumluluğuna
vermişti. Böylece 13 Nisan 1917 tarihinden geçerli olarak Almanya’dan si
pariş edilip getirtilecek lojistik maddelerinin planlanması bu başkanlığın
tertibi ile yapılıyordu. [705]
Sonımlularca yapılan başvumlar sonucu Alman Başkomutanlığı ön
ceki bölümlerde açıklandığı gibi piyade silah ve cephanesi ve ağır makineli
tüfek istekleri dışında top ve cephane olarak :
— Altı adet ikişer toplu 10 cm. lik 14 modeli batarya, top başına 500
dane, 500 şarapnel ile birlikte,
— Dokuz adet dörder toplu 15 cm. lik 13 modeli obüs bataryası, keza
top başına 1.000 atımı ile birlikte on beş bataryayı Türkiye’ye yardım ola
rak göndermeyi planlamıştı. Bu silahlar Enver Paşa’nm Alman Genel
Karargâhı ile yaptığı girişimler üzerine fabrikalarca hazırlanmaya başla
mıştı.
Nitekim 15 cm. lik obüs bataryalarından biri Oderhafen’e varmıştı.
# ....
Diğer ikisi de adı geçen yere varmış ise de, yükletip gönderilmesi için araç
bekliyordu. Geri kalanlardan iki batarya nisan sonunda, ikisi mayıs ve son
ikisi de haziran ayında yollanacakdı.
Bu bataryalardan her biri ile, top ve mühimmatından ayn bir de
gözetleme arabasının gönderileceği sözü verilmişti. Yanında her bir ba
tarya için birer cephane, birer eşya ve birer erzak arabasının, aynca ek
olarak bir de yedeği ile demirci arabasının tertibi yapılıyordu.
Sorumlularca 15’lik obüs bataryası için top başına 1.500 atımın gön
derilmesi ısrarla istenmişti. [7061
Kaynakların saptanması ve dağıtıma esas olacak planların yapımı

sırasında Başkomutanlık Harbiye Dairesi’ne bağlı silah ve mühimmat de
polarında, değişikliğe uğratılan ya da yeniden yapılanlar dahil 7 Temmuz
1917 durumu itibariyle hangi cins ve çapta silaha ait olduğu, aşağıdaki
çizelgede gösterilmiştir. [707]
,JL H b(
1. B -S i i
i. o £
Mühimmatın cc ^ ^ J § §
3,1 h r- 0
Cinsi ^
tH A 00 H
^ O s c H Is
Tahrip danesi 20.318 2.545 7.179 52.665 2.500 400 4.931

Şarapnel — 668 4.506 6.896 1.628 — —
Geniş Vidah
Şarapnel . ____ — 697 ____ ____ ____
Dar Vidalı
Şarapnel — — — 197 — — —
Genel Toplanı 20.318 3.213 11.685 60.455 4.128 400 4.931
20.8.1917 tarihi itibariyle birlik ve depolar üzerinde piyade mühimmatı

olarak :
Birliklerin Cephane (Sandık) Sarf

Silahın Cinsi Miktarı Kollarında Yollarda Depolarda Edilenler
98 ve 88.05 modeü
Alman tüfekleri 186.533 85.498 8.000 696 2.118
Muaddel Rus tüfeği 64.963 — — — —
Rus tüfeği 68.824 41.040 500 55.138 112 f
OsmanlI Mavzeri 252.413 103.374 12.600 139.175 2.981
Çeşitli cins makineli tüfek ise; 2.004 adet gözüküyordu. [7081
17071 ATAŞE Arşivi; No. 1/5 Kis. 1055, Dos 47, Fih. 25-1, 25.
L708J ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1055, Dos. 47, Fih. 25-1.
L,
b. Kadro İhtiyaçlarının Yurt İçinden ve Yurt Dışından Bütünleme

Faaliyetleri
Başkomutanlık Genelkurmay Birinci Başkanı General Bronzart
11.7.1917’de Milli Savunma Bakanlığı’nda orduların sonbaharda sürdüre
cekleri harekât için aşağıda cins ve miktarları yazılı silah ve cephanelerin
ihtiyaç olarak siparişlerinin yapılmasını öneriyordu.
— Piyade silahı olarak; 600 adet 98 modeli makineli tüfek (ayda
ikişer yüz verüecek şekilde), ,
600 adet Berkman makineli tüfeği,
60.000 adet 98 modeli tüfek (ayda 12.000 verilecek şekilde),
90.000 sandık Alman Piyade sivri mermisi,
— Sahra topçusu olarak :

300.000 atım 7,5/30 cm. lik seri sahra mermisi (yarısı ihtiraklı yarısı
şarapnel),
7,7’lik 98 modeli sahra topundan on sekiz batarya (ayda üç batarya
gönderilmek üzere),
700.000 atım 7,7’lik sahra cephanesi, (yarı yarıya şarapnel ve
ihtiraklı),
10,5’luk 98/09 modeli hafif sahra obüsünden on sekiz batarya (ayda
üç batarya olmak üzere).
Bu iki cins batarya için 60.000 atım cephane (yarı yarıya dane ve
şarapnel),
7,7’lik OsmanlI uçaksavar topçu cephanesinden de (ikişer binden oluşan
101 ve 106 ncı partilerin temmuz ayından geçerli) gönderilmesini,
Ayrıca 100.000 adet saplı el bombasının da eklenmesini işaret edi
yordu.
— Ağır topçu olarak

Mart sonunda siparişi yapılan ağır topçu cephanesinin henüz yansı
tamamlanmamış olduğundan geri kalanlarında getirtilmesini,
13 modeli dokuz ağır sahra obüs bataryasından ayda dört bataryanın
gönderilmesini ve haziran sonunda tamamlanacak olan bu bataryalardan
gelmiş bulunan üç bataryanın dışındaki diğer altıs’nııı getirtilmesi çaresi
nin araştırılmasını.
Ağır topçu cephanesi olarak 12.000 atım 10/14 cm. lik 50.000 atım
13 modeli ağır sahra obüs mermisinin getirtilmesini istiyordu.
Durumu takdir eden ve aynı zamanda Milli Savunma Bakanı olan
Enver Paşa, Alman Başkomutanlığı’na yazdığı bir duyuruyla Bronzart
Paşa’nın isteklerini iletmiş, siparişler üzerinde ilgi gösterilmesini rica et
mişti.
Ne var ki yapılan siparişlerin ele alınması ve iletilmesiyle iş bitmiş

olmuyordu. Bunların yurt içine ulaştıniması bir problemdi. Çünkü deniz
ulaşımının güvencesiz oluşu, istenilen savaş malzemesinin Köstence’den
demiryolu ile yurda gönderilmesi büyük bir sorun olmuştu. Tertip edile
cek trenlerin varışı ve boşaltılması için Türk ve Alman subaylarından ku
rulan komisyon durumu eleştiriyor ve yalnız silah ve mühimmat değil
ayrıca siparişleri yapılan diğer sınıf ikmal maddelerinin de yurda akta
rılmasına ilişkin taşıma planlarının düzenlenmesi bakımından çeşitli ön
lemlere başvurmak zorunda kalmıştı. 17091
Sonunda bütünleme; Almanya’nın da ulaştırmayı güçlendirmesiyle
sipariş planlarının yurda akımı hızlandı. Genel Karargâh idari sorumlu
larınca ihtiyaçlar oranında ordu birliklerinin desteklenmesine geçilmişti.
1.7101
Kadro ihtiyaçlarının yurt dışından bütünlenmesiyle ilgili faaliyetler
kendi bölümünde metin halinde belirtilmeye çalışılırken, sınıflarına göre
siparişi yapılmış ve jnırda gelmiş ihtiyaç maddelerinin burada bir kısmı
na değinilmişdir. Toplu bir bakış yapılabilmesi için savaş süresince alın
mış bulunanlar bir çizelge halinde son bölüme konulmuştur. Belgelere
ait dip notlar da bu çizelgeye ek yapılmıştır.
c. Beş Sınıf İkmal Maddelerinin Tedarik ve Dağıtımı
(1) Levazım
(a) I nci Sınıf Levazım Yiyecek Maddeleri Tedarik ve Dağıtımı
1916 yılı sonlarında her dört harekât bölgesinde, özellikle doğu ve

güneydoğu harekât bölgelerinde, yiyecek ve yemin tedariki ve dağıtımı
yurt içi kaynaklarının gittikçe yetersiz bir duruma düşmesi ve bu arada
ulaştırmanın yetersizliği yüzünden problem elmaya başlamıştı. Çok bir-
[709] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1114, Dos. 244, Fih. 2-5 vc
[7101 ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 129.5, Dos. 671, Fih. 8, 8-1, 8-12.
4İ2 TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ
likler er ve hayvan istihkaklarını bir oranda azaltmak zorunlusunu duy

muşlardı. Çaresiz yurt dışı siparişlerine bel bağlanarak geleceklerin kat
kısıyla beslenme olanaklannın artırılmasına çalışılmaktaydı.
Bu amaçla 1917 yılma girerken Bulgaristan Hükümeti ile anlaşmaya
geçildi. Gönderilecek zeytinyağına karşılık, mısır alınacaktı. Şekle göre
57.315 kilo zeytinyağına karşılık 80 vagon mısır (yaklaşık 120.000 ton)
verilecekti. Ancak, Bulgaristan halkının da açlık çekmesi yüzünden bek
lenen ürün zamanında gelmemişti. Devlet yetkilileri ile yapılan devamlı
temaslar sonucu 67,5 ton eksiğiyle yıl sonuna doğru gelebilmişti. [7111
Bu arada Ziştovi’den de 1917 Ocağı’nda toplam 3.919.548 kilogram
buğday gelmişti.
Romanya’dan şubat ayı içerisinde Köstence ve Verciburova’dan
821.070 kilo buğday, 19.840 kilo fasulye ve 194.970 küo mısır alındı. [712]
Aynı tarihlerde Köstence’den ve Gurna’dan miktarı bilinmeyen 29
vagon buğday ile 2 vagon fasulyenin alındığı da anlaşılıyordu.
Bulgaristan Hükümeti’nin 155 fıçı gazla beraber gönderdiği 154,5
ton buğday da hesaba katıldığında, şubatta dış ülkelerden 975.570 kilo
buğday alınmış oluyordu. [713]
Romanya ayrıca 13 Mart 1917’de yola çıkardığı yük treniyle, 290
vagonla yaklaşık 3.480.000 kilogram yiyecek maddesi de göndermişti.
[714]
Her ne kadar dış kaynaklar, olanakları elverdiği ölçüde, Türk ordusu
nun beslenmesi için yardımda bulunuyorduysa da her çareye başvura
rak ülke topraklarının işletilmesi, elde edilmekte olan ürünün çoğaltılması
esasf alınmıştı.
Ülkenin eli silah tutanları vatani hizmetlerini yapmak üzere görev al
dıklarından, evlerde çoğunlukla yaşlılar, kadınlar vc çocuklar kalmışlar
dı. Ekme ve biçmede yetişkin erkeklerin yerini tutamı^rorlardı. Ordulara
ve Milli Savunma Bakanlığı Levazım Dairesi Başkanhğı’na gönderilen
Başkomutanlık genelgeleriyle yetişen ürünün zamanında kaldırılmasına
yardımcı olunması, mülki erkânın dileklerinin harekâtın elverdiği oranda
karşılanması istenmişti. [715]
1711] ATAŞE Arşivi; No. 1/77, Kis. 2084, Dos. 25, Fih. Tüm Dos. Özeti.
1712] ATAŞE Arşivi; No. 1/83, Kis 2103, Dos. 19, Fih. 1-6, 1-7, 1-8, 1-10,1-12.
1713] ATAŞE Arşivi; No. 1/83^ Kis. 2105, Dos. 4, Fih. 1-131, 1-152, 1-lGO, 1-163,
1-165, 1-171. ’
[711] ATAŞE Arşivi; No. 1/83, Kis. 2103, Dos. 19, Fih 1-13, 1-32.
[715] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, KIs. 1334, Dos. 819, Fih 2-12.
Aynı amaçla Harbiye Nazırı olan Başkomutan tarafından yayınla

nan genelge ile, her gün geçtikçe ağırlığını gösteren beslenme sıkıntısının
giderilmesine çalışılmıştı. Besin maddeleri ihtiyacının karşılanması için
ekin işlerinin arttırılması ve ürün aliminin çoğaltılması amacıyla birlik ve
müesseselerin ellerinde bulunan veya tedarik edecekleri araçlarla yörelerin
deki ekümemiş toprakların işletilmesine geçildi. Bu çabanın ateş altında
olmaması, gerilerde yapılması esas alınarak örgütler kuruldu. Yapılan iş
ler hakkında her on beş günde bir üst makama rapor verilmeye başlandı.
[716]
Yurt içinde alınan bu köklü tedbirler süregelirken, dış ülkelerden bek
lenen siparişler de gelmeye başlamıştı.
Yılın 6 ncı ayında 202 vagon zahire (aşlık), 15 vagon benzin ve
şeker.
Yılın 7 nci ayında 185 vagon zahire (aşlık), 11 vagon çeşitli mallar,
Yılın 8 nci ayında 6 vagon (80.976 kilo) buğday.
Yılın 9 ncu ayında 282 vagon (3.627.263 kilo) buğday Romanya
Devleti tarafından yurda gönderilmiş bulunuyordu. [717]
Levazım Dairesi Başkanlığı, Varna’da bulunan temsilciliklere talimat
vererek, I nci sınıf ikmal maddelerinden Varna’ya geleceklerin, ayrım
yapılmaksızın mevcut gemilere yüklenerek yola çıkarılmasını, bu arada
ulaştırma şirketlerince Rusçuk’tan, Varna’ya gelecek şekerlerin de bekle
tilmeksizin yurda gönderilmesini istemişti. [718]
Yıl sonlarına doğru beslenme işinin daha güçlü bir şekilde yürütülmesi
için, Başkomutanlık Karargâhı’nda bir İaşe Müdüriyeti Umumiyesi (İaşe
Gîenel Müdürlüğü) kurulmuştu. Adı geçen Genel Müdürlük ordulara yapa
cağı tertiplere, Romanya’dan günde 450 ton yiyecek maddesi katılacaktı.
Bu arada tüketimin azaltılması için bedelli erlere izin verilmesi ve eksiğin
satın alma yoluyla tedariki için yeter sayıda madeni paranın da sarfına
yetki verilmişti. [719]
[7161 ataşe Arşivi; No. 1/6, Kis. 1140, Dos. 81, Fih. 14-1.
[7171 ATAŞE Arşivi; No. 1/83, Kis. 2103, Dos. 19, Fih. 1-45, 1-166, 1-109, 1-112,
1-115. ’
J718] ATAŞE Arşivi; No. 1/76, Kis. 2079, Dos. 8, Fih 1-72, 1-75.
Ordular Bölgesinde Tedarik ve Dağıtıma Gelince :
1 nci Ordu:
1917 yılı 1 nci ayında 228.269 insan, 23.479 hayvan,
1917 yılı 3 ncü ayında 204.723 insan, 21.889 hayvan,
1917 yılı 4 ncü ayında 246.385 insan, 24.405 hayvan,
1917 yılı 6 ncı ayında 249.001 insan, 26.336 hayvan,
1917 yılı 7 nci a3nnda 223.854 insan, 20.070 hayvan,
1917 yılı 8 nci ayında 231.644 insan. 23.822 hayvan
besledi. [720)
İaşe bölgesi olarak Ordu’ya; Konya, Ankara, Kastamonu, Eskişehir,

Kütahya, Afyonkarahisar, îzmit yöreleri verilmişti. Fakat birliklerin iaşe
si Genel Levazım Ambarlarından yapılıyordu. [7211
Ordu’nun 1917 yılı 10 ncu ayındaki insan mevcudu 226.561, hayvan
mevcudu 28.217 idi. Menzil Müfettişliği ve 1 nci Kolordu Askeralma Ko-
misyonu’nun ambarlarında ve bağımsız birliklerin kilerlerinde toplam
446.000 kilo ekmeklik, 940.000 kilo yemeklik, 650.000 kilo da yemlik vardı.
Bu duruma göre 1 nci Ordu’nun bir sıkıntısı yoktu.
Yıl sonu kuvvesine göre de:
İnsan mevcudu 270.700, hayvan mevcudu 32.100 idi. Ekmekliği 185,
yemekliği 106 ve yemliği 632 ton miktarına ulaşmıştı. [722]
Ordu bölgesindeki birlik ve kurumlarla birlikte subay, askeri memur

aileleri, jandarma, polis ve hükümet memurlarının ihtiyacı için % 25 kat
kısıyla yıllık olarak 152.629.312 kilo ekmekliği, 22.611.750 kilo yemeklik
kuru sebzesi, 81.030.000 kilo da yemliği tedarik ederek depolanna almış
ve dağıtmıştı. [723 ]
--------------^^ lİ
1720] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1155, Dos. 125, Pîh 1.
1721.1 ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1242^ Dos. 455, Fih. 3-22 ve 3-23,
1,7221 ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1158, Dos. 139, Fih. 1-2.
1723.1 ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1139, Dos. 75, Fih. 5-3.
2 nci Ordu’nun 1917 Yılındaki Mevcutları :

1917 yılı 2 nciayında 136.492 insan, 29.850 hayvan,
1917 yılı 5 nciayında 114.605 insan, 28.674 hayvan,
1917 yılı 6ncı ayında 104.322 insan, 38.141 hayvan,
1917 yılı 7nci ayında 89.856 insan, 43.463 hayvan
idi. [7241
Yılbaşında beslediği insan sayısının kabanklığına karşılık ulaşımı

gerçekleştirecek hayvan miktarı düşük olduğundan, Ordu’nun iaşesi gün
den güne kötüye gidiyordu. Tertip edilen bin deveye karşılık ancak yüz
kadarı menziline katılmıştı. Bu durumu endişe ile karşılayalı Genel Karar
gâh Kurmay Başkanı Bronzart, günün sadrazamına (başbakan) ilettiği
mesajla, her türlü olanak aranılarak Ordu’nun hayvan ihtiyacının karşı
lanmasında gereken ilginin gösterilmesini önermişti. (725J
Böylece temmuz ayı ortalarına doğru Fırat Menzil’i kuruldu. 2 nc’
Ordu’yu destekleyecek bu kuruluşa iaşe bölgesi olarak Urfa, Ayıntap
(Gaziantep), Maraş (Kahraman Maraş) illeriyle, Malatya ve Torosların
güneyindeki Behti, Samsat, Adıyaman, Kâhta ve Bozova ilçe ve yöreleri
bırakıldı.
Başkomutanlık emrine göre Fırat Menzil Komutanlığı, Adıyaman ve
Behti bölgelerinden günde 35 ve Urfa Sancağı’ndan da günde 20 ton yi
yecek ve yemi geçen yıl ürününden 2 nci Ordu’ya verecekti. Böylece men
zilin belirleyeceği ikmal noktalarından Ordu kendi araçlarıyla günlük
toplam 55 ton iaşe maddesini birliklerine taşıyacaktı. [726]
Ordu’nun durumunu daha da normale götürmek üzere Elbistan ilçesi
de iaşe yönünden Ordu’ya bağlanmıştı. 7 nci Ordu bölgesinden alınmakta
olani et ve sade yağın da bir ay süre ile devam etmesi kabul edilmişti.
[727]
Sonuçta saptanan hesaba göre, % 25 subay, astsubay, askeri memur

aileleriyle, jandarma, polis ve hükümet görevlUerinin istihkaklan dahil,
yıllık 34.369.313 kilo ekmekliğini, 5.Ö91.750 kilo yemekliğini, 77.562.500
kilo yemliğini tedarik ederek dağıtımını yapmıştı.
[727] ATAŞE Arşivi; No. 1/6,’ Kis. 1140, Dos. 81, Fih. 26. ^
3 ncü Ordu’nun; 1.4.1917 tarihindeki kuvveye göre, beslemeye mec

bur olduğu insan sayısı 147.327, hayvan sayısı da 38.754 kadardı. Nezkip,
Gemerek, Ortaköy, Balçova, Giresun Menzil Dağıtım Ambarlarında top
lam 70 ton erzak ve 2,'5 ton yemi, Suşehri, Ümraniye, Afyonkarahisar, Ko
yulhisar menzil yedek ambarlarında da 21 ton erzak ve 5 ton yem bulu
nuyordu. Ordu depolarmda ise, toplam 8.674 ton erzak, 4.677 ton da yem
vardı.
Kolordulann satın alma ve diğer yollarla tedarik ettikleri yiyecek ve
yemin de katılmasıyla mart ayı döneminde ortalama her bir ere ve hay
vana verilen kalori yaklaşık erler için 1.667 hayvanlar için ise 6.132 ol
muştu. [728]
Haziran 1917’deki durumu ise, 140.700 insan ve 38.630 hayvanı bes
lemek üzere tüm ambar ve depolarda toplam 3.775 ton ekmeklik, 909 ton
yemeklik ve 1.424 ton da yemliği vardı. Yeni ürünün ahmına kadar mev
cutlarla tam istihkak verilerek beslenemeyeceği için, geri birliklere 100
ileri birliklere 450 gram üzerinden un vermekle eksikliğin giderilmesine ça
lışıldı.
3 ncü Ordu’nun eylül ayı itibariyle, her bir eri için 500 gram un, 620
gram peksimet ve 150 gram yemeklik olarak 6 günlük ekmekliği, 7 günlük
yemekliği ve hayvanlar için 3 kilo olmak üzere 4 günlük yemi bulunuyordu.
İlerisi için beklenen beslenme sıkıntısının giderilmesine kendisini destek
leyen iaşe bölgesi il ve ilçelerinin aşar alımlarının yetmeyeceğini, bir katı
nın da satm almayla stok edilmesine fırsat verilmesini makama duyuru
yordu. Hesaba göre ihtiyaç du30ilan 120 milyon kilo erzak, gelecek yd
ürünlerinin çıkmasına kadar, Ordu’ca temin edilmiş olacaktı. Bu amaçla
satın almayı sağlayacak para ile, 50 yük otosunun gönderilmesini üst ma
rkamdan ısrarla istiyordu.
Ekim ayındaki artış bir tarafa, beliren sıkıntı çeşitli önlemlerle gideri
lememiş ve istekler süregelmişti.
Yılın son a5undaki durum şöyleydi :
Ordu bölgesindeki subay aileleri dahil olmak üzere iaşe edilen kuv
vet 127.530 insan, 37.860 hayvandı.
Ordu’nun iaşe ambarlannda ayın birinci günü itibariyle :
9.984 ton ekmeklik,
1.305 ton yemeklik.
10.216 ton yemlik vardı.
[728] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 150^ Dos. 676 A, Fih, 20.
I
Er başina verilen 500 gram hesabıyla 164 günlük ekmekliği, 150

gram hesabıyla 71 günlük yemekliği ve her bir hayvana 2 kilo hesabıyla
134 günlük yemliği oluyordu.
Duruma göre gelecek yıl mahsulü alınıncaya kadar ambarların stok
ları kısmen ı yeterli gözüküyordu. Ancak bu maddelerin birliklere ulaştı
rılması için ihtiyaç duyduğu otoların kendisine verilmesi gerekti. [729]
Bütün Ijunlara rağmen 3 ncü Ordu, 1917 yılında 58.390.875 kilo ek
meklik, 8.65(|).500 küo yemeklik ve 93.075.000 kilo yemlik tedarik etmiş ve
dağıtmıştı. [730]
4 ncü Ordu Komutanı aynı zamanda Bahriye Nazırı (Deniz Kuvvet
leri Bakanı) olan Cemal Paşa’nın çağrısı üzerine, Kudüs’te, Suriye, Bey
rut, Halep ve Adana valileri ile Kudüs Şerifi’nin katıldığı bir toplantıda,
1917 ürünlerinden almacak aşarın (1/10’ların) üzerinde görüşme açıl
mıştı. Anlaşmaya göre :
O tarihte bölge için kabul edilen esaslara ve geleneklere göre para
ile alınacakların dışındaki yiyecek maddelerinin ayrıca toplanması,
Ürün olarak alınacakların Ordu’nun isteği olduğunda, aynen vermeyi
kabul eden tüccarlara bu’akılmasınm mümkün olacağı.
Dört il ve Kudüs’ün 1916 yılında onda bir olarak Ordu’ya vereceği
miktarlar 81.000.000 kilo ekmeklik, 33.000.000 yemlik ve 45.000.000 ye
meklik olacağına göre, bu esastan hareketle, sorumlularca tertip ve ted
birlerin alınması,
Bu duruma göre
Ekmeklik Yemlik Yemeklik
Suriye iü 33.500.000 30.000. 000 70.000.000
Beyrut ili 12.000.000 12.000. 000 3.000.000
Halep ili 21.000.000 20.000.000 3.000. 000
Adana ili 12.000.000 11.000.000 1.000. 000
Kudüs ilçesi 2.500.000 8.000.000 1.000.000
Ordu için ambarlarmda bulunduracaktı. [731]
4 ncü Ördü yiyecek ve yemini tedarik için böyle bir düzen içerisinde
ikmale koyulmüştu. 25.6.1917’de iaşe maddeleri durumu aşağıdaki çizel
gede görüldüğü şekle ulaşmıştı:
[729] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 166, Dos. 690, Fih. 9, 9-12, 9-18, 9-22, 9-23.
» 1730] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1139, Dos. 75, Fih. 5-3.
[731] ATAŞE lArşivi; No. 1/6, Dip. 126, Fiz. 4, Kis. 1155, Dos. 126, Fih. 5-17.
00
Düşünceler
(Tüm Bölgeler için)
Günlük istihkakı cephe -3

G:
de; İnsanlara : 500 gr. W
W
Hayvan : 3,5 kilo CO
Diğer bölgelerde : İnsa >

na : 400 gr. Hayvana ;
W
2,5 kg. G
<
<
3 9,5 35.000 Hicaz D. Y. işçisi n
►-3
ve odun kesen müteahhit

işçisi dahil •-3
>
w
K
16,5 5,5 60.000 urban (çöl arap-

lan) dahil günde 250 gr.
ekmeklik hesabıyla
Harekâtın gereği olarak bölge Yıldınm Ordular Grubunca Toros ve

Amanoslarda çalışanlarla, Bağdat Demiryolu İşletmesi personelinin ka
tılmasıyla Ordu’nun beslemek zorunda kaldığı insan sayısı 270.000, hay
van sayısı da 72.000’e yükseldi. Yıldırım Ordular Grubu birlikleri, 100.000
insan ve 30.000 hayvan kabul edildiğinde, 1.9.1917 tarihinde beslenecek
güçler için, Kudüs görüşmelerine uyularak, 97 günlük ekmeklik, 7 gün
lük yemeklik ve 28 günlük yemliğin Ordu’yu destekleyecek iaşe bölge
sinde toplanmış olması gerekiyordu.
Ancak bölgesel şartlarla yılm arzulanan ürünü veremeyeceği saptan
mıştı. Kabul edilen şekle göre % 40 noksan alım bekleniyordu. Eksiğin
ancak yeni mahsul idrakine kadar er ve hayvan başma saptanan istih
kakın kesintisiz verilebilmesi için gümüş ve altın para ile satın alınması
zorunluğu başgöstermişti.
Durum Başkomutanlığa duyurulmuş, Ordu’nun beslenmesindeki sı-
kmtının giderilmesi bakımmdan Konya ve diğer Anadolu illerinden yar
dım yapılmasının gerekli olduğu işaret edilmişti.
Yıldırım Ordular Grubu kurulduktan sonra 4 ncü Ordu Komutanlığı
ve Karargâhı’nm oluşturduğu Suriye ve Batı Arabistan Komutanlığı, böl
gesindeki 7 nci ve 8 nci Orduları da besleme emrini almıştı. Ayrıca bölge
sindeki posta telgraf memurları dahil demiryolu işletme ve inşa per
soneli ile menzillerde görev almış ücretli amele, subay, şehit ve esir edil
miş ordu mensupları, aileleri ve okullarla yurtlarda bulunanlar dahil top
lam 303.859 insan ve 76.071 hayvan iaşe eder durumdaydı.
Komutanlığa iaşe bölgeleri olarak Adana Menzil Bölge Müfettişliği,
Halep Menzil Bölge Müfettişliği, Şam Menzilleri verilmişti.
Suriye ve Batı Arabistan Genel Komutanlığı’nın 1.11.1917 tarihli
kuvvesine bakıldığında yukarıda miktarları yazılan kuvvetin iaşesi için,
tüm ambarlarında bulunan erzak, ekmeklik olarak 88 günlük, yemeklik
olarak 10 ve yemlik olarak 28,5 günlük kadardı.
Yeni ürünün alınmasma kadar bölgenin, kış dolayısıyla yetersiz du
ruma düşeceği ve 4 ncü Ordu iaşe bölgesinden beklenen 177 milyon kilo
iaşe maddelerinin gelmemesi ihtimali karşısında verimin % 30 noksanıy
la alınabileceği saptanmıştı.
Adı geçen komutanlık bu esaslardan hareketle tedarikteki 33,5 mil
yon kilo yiyecek maddesinin Anadolu’dan Başkomutanlıkça tertibinin
yapılmasından başka çare olmayacağını Başkomutanlığa durumu ilet-
me5d uygun bulmuştu. [732]
Yıl sonuna doğru imkânları daralan Suriye ve Batı Arabistan Ko-

mutanlığı’nın 24.11.1917 tarihinde tüm ambarlarında 17.000 ton gıda mad
desi bulunuyordu. Bu durumuyla günde 500 ton sarf etmek suretiyle em
rindeki kuvveti ancak 34 gün besleyebiliyordu. O nedenle Konya’dan
günde 100 ton yiyecek maddesinin tertibi yolundaki dileğinin yerine ge
tirilmesini bir kez daha makama iletmişti. [733]
5 nci Ordu bölgesinde sükûnet mevcut olduğu için, yıla girerken ka
bul edilen gıda maddeleri tedariki şekillerine uyarak çalıştırdığı amele
taburlarıyla ekim işleri yapıyordu. Bu amaçla 4,756 er görevlendirilmiş
ti. [734]
Ordu’nun 1.7.1917 tarihli iaşe kuvvesine göre 237.960 insan ve 37.062

hayvan besliyordu. Ambarlarında 2.341 ton ekmeklik olup 16,5 gün bu
mevcudu besleyebilecekti. Yemliği 5.017 tondu ve 9 gün yeterliydi. Ye
mekliği ise 1.641 ton olup 14,5 günlüktü. [735]
Bölgesindeki Çanakkale Boğazı Müstahkem Mevkii birliklerinin bu
tarihte 15.030 insan ve 1.955 hayvanı vardı. Ekmekliği 70 ton, yemek
liği 198 ton ve yemliği 334 tondu.
Ordu’nun 1 Ekim 1917 tarihi itibariyle iaşe olanakları aşağıda gö
rüldüğü şekildeydi. Beslenme bakımından Boğaz’ın doğu ve batısma göre:
Doğu yakasında 131.369 insan, 20.025 hayvan,
Batı yakasında 333.348 insan, 5.480 hayvan,
Çanakkale bölgesinde 39.468 insan, 5.144 hayvan
Bu mevcuda göre :
Ekmeklik her bir ere 750 gramdan 54.000 ton, 365 günlük,
Yemeklik her bir ere 280 gramdan 18.000 ton, 365 günlük,
Yemlik her bir ha}rvana 3 kilodan 324.000 ton, 365 günlük
olarak hesaplanmıştı.
[7331 ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 37, Dos. 170, Fih. 54.
[7351 ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1274, Dos. 592, Fih. 24-10, Dos. 589, Fih. 1-20.
Halen bölgelere göre mevcudu ise :

Ton Giinllık Ton Günlük Ton Günlük
Doğu yakasında 1.726 22 559 58 1.858 29
Batı yakasında 894 44 99 10 578 26
Çanakkale bölgesinde 346 16 161 93 330 21
Toplam 2.966 24 819 53 2.766 28 idi [736]
6 ncı Ordu birlikleri; Derbesiye, Tikrit, Cizre, Revandiz Ordu am

barlarıyla Kerkük Menzil ve Musul ili Aşar Ambarında toplanan gıda
maddeleriyle beslenmekteydi.
Ordu’nun 3 Mayıs 1917 tarihli iaşe kuvvesine göre kuvveti 90.500
insan ve 36.000 hayvandı.
Belirlenen tarihte adı geçen ambarlarda toplam, 655.044 kilo buğday,
158.431 kilo un, 10.437 kilo peksimet, 77.618 kilo bulgur, 203.142 kilo ar
pa, 25.442 kilo yağ, 9.182 kilo ağnam (etlik koyun) 36.642 kilo tuz, 820
kilo sabun, 8.650 kilo gaz, 6.539 kilo pirinç, 3.807 kilo nohut, 33.939 kilo
şeker, 5.485 kilo çay, 20.732 kilo kuru üzüm ve 2.119 kilo mercimek mev
cuttu. O günkü kuvvete göre 13 günlük insan, 4 günlük hayvan yiyece
ği vardı. [737]
Bu ambarların dışında, Fırat Menzili’nin desteklediği 30.413 insan
ve 8.442 hayvan için 23 günlük hesabıyla :
171.412 kilo un olması gerekirken 178.337 kilo vardı.
67.563 kilo bulgur olması gerekirken 37.391 kilo vardı.
— Yağ olarak 46.751 kilo vardı.
53.174 kilo et olması gerekirken 121.700 kilo vardı.
■— Tuz olarak 24.766 kilo vardı.
— Soğan olarak 13.989 kilo vardı.
1.355 kilo sabuna mukabil 4.960 kilo vardı.
453.169 kilo odun ihtiyacına karşılık 30.480 kilo vardı.
385.400 kilo arpa ihtiyacına karşılık 388.366 kilo vardı.
560.970 kilo saman mukabilinde 2.380 kilo vardı. 1738]
[736] ATAŞE Arşivi; No. l/6_ Kis. 1242, Dos, 455, Fih. 3-20.
[737] ATAŞE Ar.şivi; No. 1/1^ Kis. 204, Dos. 863, Fih. 9-2.
' Ordu Komutanlığı bir yandan Harbiye Nezareti (Müli Savunma

Bakanlığı)’ns diğer yandan Yıldırım Ordular Grubu Komutanlığı’na ilet
tiği önerilerle, gelecek yıl ürünlerinin alınmasına kadar beslenme güvenci
içerisinde bulunabilmek için :
Bölge harmanları kaldırılmadan ahnacak aşarın bir mislini mübayaa
etmek istediğini, olanak sağlanamadığı takdirde 1/4 ünün madeni, geri
kalanını kâğıt para karşılığı alabileceğini, o nedenle 300.000 lira madeni
ve 900.000 lira kâğıt paranın ivedilikle gönderilmesini makamdan isti
yordu.
Böylece Ordu büyük bir faaüyet içerisinde 1917 yılı 31.286.595 kuruş
madeni ve 31.929.223 kuruş kâğıt para karşılığında üreticiden ve ayrıca
aşardan ihtiyacı bulunan ekmekUk, yemekük ve yemliklerin ambarlarına
stok etme olanağına sahip olacaktı. [739]
7 nci Ordu; Güney harekât bölgesinde teşekkül etmiş ve Yıldınm
Ordular Grubu emrinde harekâta katılmış olduğundan bu harekâl ala
nında görev almış orduların iaşe bölgeleri ve menzilleri hayli karışmıştı.
Ordulardan, özellikle 7 nci Ordu’dan gelen önerilere göre, 2 nci Or
du’nun iaşesi içerisinde 7 nci Ordu’nun bir yeri olması gerektiğini sap
tayan Genel Karargâh idari yetkilileri, Behisni (Besni) ve Urfa bölge
lerinde, geçen yılın ürününden buğday olmasma rağmen, 7 nci Ordu Ko-
mutanı’nm düşüncesine uyarak :
Maraş ve Elbistan yörelerinden vergi karşılığı 5.000 + satm alma üe

5.000
Antep yöresinden vergi karşılığı 4.000 + satm alma ile
9- ^
Urfa yöresinden vergi karşılığı 4.500 + satın alma ile 9.000
Elder yöresinden vergi karşılığı 1.500 + satın alma ile
Derenköçek yöresinden vergi karşılığı 3.000 f- satm alma ile 5.000
toplam olarak elde edeceği 37.000 ton yiyecek maddesini bu Ordu’ya bı
rakmayı, böylece 90.000 er ve 30.000 hayvanın altı aylık ihtiyacını Karşı-
layacağmı kabul etmişti. 54.000 tona ulaşması için de kısa süre içersinde
başka bölgelerden destek görmesini de ele almıştı.
7 nci Ordu Komutanı Mustafa Kemal Paşa güney harekât alanında

ki orduların iaşe durumlarını şöyle değerlendirmişti :
19.8.1917 tarihinde, Akabeye vardığında, Şam, Halep ve Adana va

lileriyle görüşmesinden, bu illerin kapsamına giren yerlerden gerek ge
çen yıl ve gerek yeni yıl ürünlerinden aşar karşılığı toplam 258.000 kilo
yiyecek maddesinin tedarik edileceğini öğrenmiş bulunuyordu. Altın pa
ra ile bu yerlerden ayrıca 18.000 kilo ve yine yaz ürünlerinden de 150.000
kilo elde edileceğini saptayarak, bu miktarların 4 ncü Ordu’yu destek
leyeceğini hesap ediyordu. Çünkü 4 ncü Ordu Şain, Beyrut, Kudüs ve
İçel’den de ikmal yapıyordu.
Halbuki 7 nci Ordu’nun, aynı olanaklar içerisinde, 120.000 insan
40.000 hayvamn beslenmesi için ihtiyacı 75.000 kilo idi. Düşünülecek olur
sa kendisine bırakılan bölgeden tedarik edilen 37.000 kilo yiyecek mad
desiyle ikmalini sağlayamayacağı aşikârdı. Eksik kalmış olacak 38.000
kilo için Adana ve Halep illeri bölgesi gelirinin kendisine bırakılmasını
bu nedenle istemişti. [740]
(b) n nci Sınıf Levazım Giyecek Maddeleri Tedarik ve Dağıtımı
Bilindiği üzere bu 371! güneydoğu harekât alanından başka diğer ha

rekât alanlarında savaşlar sona ermiş, iki taraf kuvvetleri beklenen mü
tarekeden önce tasarladıkları hedeflere varma çabasına koyulmuşlardı.
Örneğin;
3 ncü Ordu mevcut olanakları ve çekilen Rusların bıraktıklarından
yararlanarak ileri harekâta devam ediyor ve bir kısım ikmal maddeleri
ni de denizyoluyla merkezden tedarik ediyordu.
4 ncü Ordu bölgesinde menzil tesislerinin elde edebildikleri miktar,
bir aylık devrede, 15.000 yazlık elbise, 800 kaput, 18.000 takım çamaşır
6.200 adet pamuklu, 20.000 çorap, 11.000 kabalak, 3.500 battaniye ve ki
lim, 8.500 kuşak ve ekmek torbası ayrıca 18.000 ayakkabıyı geçmemek
teydi.
Bütünlemekle görevli bulunduğu Yıldırım Ordular Grubu dahil kuv

vet toplamı 187.000 insan ve 61.200 hayvandı. 8 Aralık 1917 tarihinde
aynca gelmekte olan takviye birlikleriyle bu miktarlar artmıştı. Dola
yısıyla kendi olanaklarıyla donanmaktan yoksun olduğu için. Başkomu
tan Vekâleti’nden yardım bekliyordu. [7411
Savağı sürdüren 6 ncı Ordu’nun da acil ihtiyaçları vardı. Başkomu

tanlık takdir ederek ivedilikle 50.000 adet yazlık elbise, 50.000 çift kun
dura ve 30.000 adet portatif çadırın adı geçen Ordu’ya gönderilmesi için
Levazım Dairesi Başkanlığı’na gerekli emri vermişti. [742]
(2) II nci Sınıf Silah ve V nci Sınıf Mühimmat Tedarik ve Dağıtımı

Mayıs 1917 ayında düşmandan alınmış ve Romanya’dan İstanbul’a
gelmiş olan 21 adet çabuk ateşli toplarla 7 nci ve 54 ncü tümenlerin
topçusu kurulmuştu. [743]
Ayrıca Başkomutanlık emirleriyle Genel Müfettişlik emrindeki depo
kıtaları da 15’lik ağır sahra obüs toplarından üç bataryanın teşkiline
girişmişti. Bu toplar ve malzemeleri Almanya’dan geliyordu. 'Tüm teçhi
zatıyla kurulmakta olan bu bataryalar Mart 1917’den geçerli olarak, Ağır
Topçu Genel Müfettişliği’nin bilgisi dahilinde 5 nci Ordu’ca eğitiliyor ve
ordulara dağıtılıyordu. [744[
Orduların silalı ve cephane durumları aşağıda gösterilmiştir ;

1 nci Ordu’nun 15 Nisan 1917 Kuvvesine göre ;
Hafif silahlan Miktan Cephanesi
Çeşitli piyade tüfeği 48.159 15.627.885
Filinta 308 —
Tabanca 2.291 106.089

Makineli tüfek 138 —
El bombası 9.323 —
Bomba tüfeği 50 100 adetti.
Bölgesindeki müstahkem mevki ve kıyı korumasına katılanlar dahil

Ağır Silahlan Miktarı Cephanesi
Çeşitli cins ve çapta top 319 104.389
Bomba topu 40 361 bulunuyordu. [745]
[7421 ATAŞE Arşivi; No. 1/1,Kis. 171, Dos. 740, Fih. 11.
Görevi icabı 1 nci Ordu’ya Karargâh’ça bir bütünleme yapılmıyor

du. Ancak güney ve doğu harekât alanlarında kullanılmak üzere kurdu
ğu tümen ve kolorduların teşkilini sağlıyor, gönderilmelerine yardım edi
yordu. [746]
Yalnız Karadeniz kıyılarının savunulması Ordu’ya bırakıldığı için az
sayıda bulunan makineli tüfeklerinin adedini artırmayı amaçlayan teklifi
Başkomutanlık’a iletmekle 250 adet makineli tüfeğin tertibini almıştı. [747]
2 nci Ordu birlikleri; 3 ncü Ordu’nun güney kanadında yapılması
tasarlanan taarruz için tertiplenmişti. Yapılan değişiklikler sonunda gö
reve katılan 3 ncü Ordu ile birlikte Kafkas Ordular Grubu’nun emrinde,
gereken lojistik ve idari faaliyetlerini, elde edebildiği imkânlara göre sür
dürüyordu. Çünkü bu Ordu bir kısım birliklerini güneyin önemi nedeniyle
Suriye Cephesi’ne göndermişti.
Emrinde kalan 2 nci 4 ncü kolordularla 5 nci Tümen ve milis (yerli
gönüllü teşkiller) kuvvetleriydi. Ordu’ya bağlı birlik ve menzil kollarıyla
birlikte 2 Nisan 1917 kuvvesine göre gözüken hafif ve ağır silahlar ile
cephanesi :
Hafif Silahlan Miktan Cephanesi

Çeşitli piyade tüfeği 85.389 15.570 sandık
Filinta 478 —
Makineli Tüfek 128 —

El bombası --------------- . 73.663 adet
Bomba tüfeği 149 22 adet
Ağır Silahlan Miktan Cephanesi

Çeşitli cins ve çap top 130 64.801 atım
7,25 lik top — 187 sandık
8,5 luk bomba topu 22 22 adet
olarak gözüküyordu. [748]
Ordu’nun piyade silahının büyük bir kısmı Osmanlı mavzeriydi. 60.000
olan bu tüfeklerden kuruluşundaki birlikler 20.000 kadarını kullanmak
taydı. İkmal eri alamaması yüzünden 40.000 tüfeği depolarmdaydı. Genel
Karargâh bu tüfeklerden, 6 ncı Ordu’ya verilmek üzere 10.000 adedinin
1747] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1045 Dos. 11, Fih. 1-4.
L7481 ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1054,’ Dos. 43, Fih. 5-64.
Resülayn’a gönderilmesini 2 nci Ordu’dan istemişti. Karargâh’m açıkla

masına göre Ordu’nun yeniden ikmal eri alması mümkün olsa da yine de
elinde yeterli silah kalıyordu. 17491
Ancak Ordu, bu silahlarmı kendi alacağı ikmal eratı için gereken
yerlere önceden depo etmiş olduğu için, tertibi emredilenlerin, belirlenen
yerlere gönderilmesinin, muharebe sahasının ileri hatlarında olan bu yer
lerden parça parça geriye almakla sağlanabileceği Ordu’nun 26 Mart 1917
tarihli cevabi yazısından anlaşılıyordu. [750]
Mayıs sonuna doğru 6 ncı Ordu adına yollayacağı 10.000 tüfekten
ancak 6.488 adet gönderebümiş geri kalan 3.512 mavzerin de Urfa, Diyar
bakır ve Elazığ’daki birliklerden Resülayn’a gönderilmesi için gereken
emrin verildiğini 8.5.1917 tarihinde Başkomutan Vekâleti’ne duyurmuş
tu. [751]
3 ncü Ordu bölgesinde; yeniden düzenleme yapılmış 2 nci Ordu’dan
ve İstanbul’dan bazı birlikler Ordu emrine katılmıştı. 1917 yılı ilk üç ayı
kuvvetlerine bakıldığında Ordu’nun emrindeki birliklerin elinde (bağlı
kuruluşları, menzil kol ve depoları dahil) toplam olarak :
Silah Cinsi Miktan Cephanesi

Çeşitli cins piyade tüfeği 60.879 28.836 sandık
Makineli tüfek 178 —
Bomba tüfeği 102 —
Bomba topu 59 396 adet

Çeşitli cins ve çapta top 116 138.773 adet
silah ve mermisi bulunmaktaydı. [752]
Rusların 1917 yılı ilkbaharı için yaptıklan hazırlık, mart’ta gerçek
leştirilen ihtilâl dolayısıyla boşa çıkınca, 3 ncü Ordu’nun karşı taarruz
larıyla kaybedilen yerlerin geri alınması rahatlıkla sağlanıyordu bu kez
çekilen Rusların kurdukları mahalli hükümetlerle mücadele yapılmaktay
dı. Ordu birliklerinin ileri hareketi kırılabilen mukavemetlerle gelişirken,
özellikle. Başkomutan Vekili Enver Paşa’nın Azerbeycan, topraklarını
yurda katması ortaya çıkmıştı. Bu amaçla Kafkas Ordular Grubu, bir
çok değişikliklerle harekete geçmeden önce 3 ncü Ordu’nun dağ topçu
suyla desteklenmesi düşünüldü ve yıl sonuna kadar elindeki 12 adet kud
retli dağ topunu 48’e yükseltti. Böylece altı tümenin topçusuna ikişer
1752] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 150, Dos. 676 A, Fih. 2-3.
dağ bataryası daha katılmıştı. Tümen numaralarını alan bu taburlarla

yeniden düzenlenen diğer cins ve çap top ve obüsler, aynı numara altın
da topçu birlikleri kurmuştu. [753]
Harekât bu şekilde devam etti.
4 ncü Ordu bölgesinde; Ingilizlerin Sina Çölü’nü geçip Gazze yakın
larına gelmeleri üzerine, Başkomutanlık bu cephenin güçlendirilmesine
karar vermişti. Böylece İstanbul’dan ve 2 nci Ordu’dan bu Ordu’ya bir
likler verilmişti. Yaz sonuna kadar bir hareket olmayacağı kabul edile
rek, Irak’tan da üç piyade ve bir süvari tümeni verilmekle 22 nci Ko
lordu pekiştirilmişti. 3 ncü Ordu’dan gelen 5 nci Piyade ve bir süvari tü
menini emrine alan 20 nci Kolordu da Filistin bölgesinde Gazze Muha
rebelerine hazırlandı.
Ordu Komutam, emrine giren kuvvetlerle, çetin muharebelere gire
ceği için Başkomutanhk’tan lojistik desteğin artırılmasını ve hızlandırıl
masını istemişti. Bu arada yeni katılan tümenlerin elindeki küçük çaplı
OsmanlI mavzer tüfekleriyle, süvari birliklerinin filintalarının değiştiril
mesi teklifinde bulunuyordu.
Başkomutanlık özellikle 3 ncü, 53 ncü ve 68 nci tümenleriyle, 3 ncü
Süvari Tümeni’nin Alman tüfekleriyle değiştirilmesini uygun bularak
Karargâhı’na emir vermişti. [754]
Ordu’nun 5 Nisan 1917 tarihli duyurusuna göre, tüfek başına 1.000
mermisiyle tertip edilen 26.000 Alman piyade tüfeğinin geldiği, kullanıl
maz halde bulunan Şinayder ve Vinçester piyade tüfeklerinden 12.000
adedi geri gönderilmek üzere Şam’da toplandığı bildirilmişti.
Top ve mühimmat isteği de, ilk ağızda beher batarya için ikişer bin
atımıyla, üç adet 10 cm. lik top bataryası ve dörder bin atımıyla 15 cm.
lik ağır çabuk ateşli obüs bataryasının gönderileceği vaadiyle karşılan
mıştı.
Başkomutanlık’ın bu emrinde, halen Ordu’nun eline geçen obüs batar-
yalannın Sina Cephesi’nde kullanılmasıyla buradan geri almacak man-
telli toplarının yerli bataryalar halinde kıyı savunmasında kullanılması
isteniyordu. 15 cm. lik üç ağır obüs bataryasının da altı bataryaya çıka
rılması için diğer üç bataryanın birkaç güne kadar yola çıkarılacağı bil
diriliyordu. [755]
[7531 ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1047, Do.s. 18, Fih. 6-29.
I755J ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 55, Dos. 267, Fih. 59, 73 ve 65-2.
Önemi dolayısıyla yukarıda sözü edilen lojistik desteğine ek olarak

yapılan bu tertiplerin Ordu’nun birliklerine ulaşmasıyla 1 Mayıs 1917
tarihinde hafif ve ağır silah ve mühimmat mevcudu şöyleydi [756] :
Silah Cinsi Miktan Cephanesi
Çeşitli cins piyade tüfeği 106.753 76.729.363 adet

Makineli tüfek 177 2.124.000 adet
Çeşitli cins ve çapta top 182 109.031 adet
Çabuk ateşli uçaksavar topu 11 7.720 adet
Bomba topu 36 * —
Değişik çaptaki top 53 —
5 nci Ordu bölgesinde; bütünleme daha çok Çanakkale Grubu Ue yeni

kurulan 17 nci ve 23 nci kolorduların kuruluşlarındaki tümen ve birliklere
yapılmaktaydı.
Bir evvelki bölümde sözü edildiği üzere Ordu’nun kuruluşundaki bir
liklerle Çanakkale Grubu Rus piyade ve makineli tüfekleriyle donatıl
makta, yeniden emrinde kurulan tümenler ise daha çok Alman piyade tü
fekleri, Maksim ve Hoçkis makineli tüfekleri vardı. Genel Karargâh’ça ihti
yacı olanlara tertipler buna göre yapılmıştı. 1757]
Örneğin; Aydın bölgesinde kurulması tamamlanmakta olan 59 ncu
Tümen’e 7.555 adet Alman piyade tüfeği ve 10 adet Alman makineli tüfe
ğin 2.500 sandık mermisiyle gönderilmesi i,çin ilgililere emir verilmişti.
[758]
Bunun gibi 17 nci Kolordu kuruluşundaki 56 ncı ve 21 nci Kolordu ku
ruluşundaki 57 nci tümenler Almanya’dan gelmekte olan bu cins silah
larla donatılmaktaydı. [759J
Ordu’nun donatım planına göre, bir tümeni için 18 adet Rus makineli
tüfeği ve iki adet 10,5’luk Avusturya batarjâsı îstanbul’da hazırlandığın
dan altı Alman obüs bataryası ile altı adet 10,5’luk Avusturya çabuk ateşli
dağ bataryası verümesi öngörülüyordu. Sonradan 10,5’luk Alman sahra
[7İ56J ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1105, Dos. 210, Fih. 4-10.
[759] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1088, Dos. 148. Fih. 4-3.
1917 YILINDA İDARİ FAALİYETLER-VE LOJİSTİK 459
obüs bataryalarının alımı geciktiği için yerine Avusturya dağ obüslerinin

verileceği, Genel Karargâh 5 nci Şube’nin 13.5.1917 tarihli yazısından an
laşılıyordu. [760]
Başkomutanlık, bir yandan özellikle güneydoğu bölgesinin güçlendi
rilmesi için bütünlenmesine çalışırken, diğer yandan ana ikmal merkezi
olan İstanbul, daha çok 5 nci Ordu bölgesinde kurulan kolordu ve tümen
lerin ikmalini aksatmamaktaydı. Birlikleri kuracak komutanlara Başko
mutanlıkça sözlü emirler veriliyor, desteğe kavuşması için Genel Karar
gâhla temasa geçmesi isteniyordu. Örneğin 46 ncı Tümen Komutanı, alay
larında on ikişer makineli tüfeğin bulunmasını öngören emri şahsen almış
ve Harbiye Dairesi’ne tertibi için başvurmuştu. [761]
Bu Ordu’nun diğer tümenleri, 5 nci Şube’ce yapılan tertipleri yıl
içerisinde ve Almanya’dan geldiği oranda alarak kadrolarını bütünlemeye
çalışmaktaydılar.
5 nci Ordu bölgesine önem verildiği anlaşılıyor, çünkü 3 Ağustos 1917
tarihindeki bir emirle, 399 adedi 7,5’luk çabuk ateşli sahra ve dağ, 8,7’lik
man telli ve 21’lik havan, 24 adedi 10,7, 12 ve 15 cm. lik top veya havan
94’ü kıyılara yerleştirilmiş adi ateşli top ve nihayet 80 adedi 3,8 cm. lik
ile 12 cm. lik arasında değişen çaplarda çabuk ateşli obüs, top ve gemi
toplarıyla donatılıyordu. [762]
Ordu’nun ağır silah durumu bu iken 1 Eylül 1917 tarihinde hafif
silahları, Ordu bağlıları, Ordu emrindeki birlikler ve menzil dahil 181.494
çeşitli cins piyade tüfeği, 239 adet çeşitli cins makineli tüfek ve 200 adet
7,5’luk bomba tüfeğiyle, 126.278 adet el bombasına, 51.628 tüfek bomba
sına sahip bulunuyordu. Piyade cephanesi ise toplam 69.827.994 aderii.
[763]
6 ncı Ordu bölgesinde; îran Harekâtı’ndan gelerek İngiliz, Irak gru

bunun karşısında savaşan 13 ncü Kolordu, ve 18 nci Kolordu, Cebeliham-
rin mevkilerinde yardımlaşarak mücadelelerini sürdürüyorlardı. Bağdat’ın
geri alınması Türk Komutanlığı’nca düşünüldüğü için 7 nci Ordu’yu oluş
turacak, Avrupa cephelerinden dönen 6 ncı ve 15 nci kolordularla diğer
tümenler doğuya kayma emrini almışlar vc hareket etmişlerdi. Niyet ve
maksat her iki ordunun. Yıldırım Ordular Grubu emrinde toplanmasıydı.
L760] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1089, Dos. 153, Fih 56.
[762] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, KLs 1104, Dos. 202^ Fih. 12.
Bu safhalara henüz geçihneden 15 Mayıs 1917’de 6 ncı Ordu’nun silah

ve mühimmatı genel olarak;
Çeşitli muaddel piyade tüfeği 59.440 adet olup 14.997 sandık mermisi,
128 adeft makineli tüfeği, 1.853 sandık piyade cephanesi vardı.
Dördü uçaksavar olmak üzere 134 adet çeşitli cins ve çapta çabuk
ateşli ve adi ateşli top ve bunlann 862’si uçaksavar olmak üzere 39.949
atım mermisi gözüküyordu. [764]
6 ncı Ordu’ya bu ara isteği üzerine makineli tüfek gönderiliyordu.
İlk parti olarak 40 adet Avusturya yapısı ve 100 adet de Osmanlı cepha
nesine göre değiştirilen Alman makineli tüfeği tertip edilmişti. [765]
Buna neden olarak, bu bölgede harekât başlamadan önce, 6 ncı Ordu’
mm taburlanndaki makineli tüfek takımlarını dörder tüfekli bölükler ola
rak kurulmasmı Başkomutanlık da düşünerek gerekenlere bu yolda emir
lerini vermişti. O nedenle tertip edilenlere ek olarak 102 adet Osmanlı
makineli tüfeği ve 22 adet de Alman makineli tüfeğinin ağustos ayına
kadar gönderilmesi için tüm hazırlıklann yapılmasını ilgililere duyurmuş
tu. [766]
7 nci Ordu; harekât bölümünde açıklandığı üzere 7 nci Ordu’yu oluş
turacak birlikler Halep bölgesinde toparlanırken, Ingilizlerin 5 tümenle
taarruz eden kuvvetlerini yeniden güçlendirmeleri üzerine, bu kez 7 nci
Ordu Sina ve Filistin Oephasi’ne gönderilmeye başlanmıştı. Amaç Sina ve
Filistin Cephesi’ndeki îngilizlere taarruz ederek onları geriye atmaktı.
1 Aralık 1917 ayına ait bu Ordu’nun kuvvesinde gözüken 22.840 pi
yade tüfeği ve bunun 2.470 sandık mermisi ile 272 tabanca, 11.719 adet
tabanca mermisi, 9.896 el bombası vardı, ayrıca birliklerin topçusunu oluş
turan çabuk ateşli sahra, dağ ve obüs ile uzun gemi toplan için toplam
18.498 atım dane ve şarapnelin tümü gelmeden, bu kesimde daha önce
tertiplenmiş 8 nci Ordu birliklerine İngiliz taarruzu başlamıştı. O nedenle
7 nci Ordu parça parça savaşa katılmak zorunda kaldı ve Başkomutan-
lık’ın isteği yerine getirilemedi. [767]
8 nci Ordu ise; daha önce Sina Cephesi’nde yedi piyade ve bir süvari
tümeniyle düşmanla temas halinde bulunmaktaydı. Ingilizlerin taarruzu
başlamadan önce 1 Ekim 1917’de Ordu emrindeki birliklerin elinde 52.402
[766] ATAŞE Ar-şivi; No. 1/1, Kis. 203, Dos. 857, Fih. 6-5.
[767] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1121, Dos. 270,’ Fih. 11.
piyade tüfeği 394 adet makineli tüfek, 5 adet 3,7’lik piyade topu, 36 adet
9,5’lik bomba topu, ağır ve hafif olmak üzere de 240 top ile 9 uçaksavar
topu bulunuyordu.
Birlik elinde ve depolannda toplam olarak da 96.268.266 adet piyade
mermisi, 71.306 top mermisi ve 75.873 adet el bombası vardı. [768J
Yıldırım Ordular Grubu’nun teşkiline karar verildiği dönemde, Gene
ral Falkenhayn komutasında kurulacak Grup Karargâhı ve bir de Alman
birliklerinden oluşan Asya Grubu’nun görev alanına alınmalan sırasmda,
tasarlanan taarruz için Grubun güçlendirilmesi Genel Karargâhça ele
ahnmıştı. Bu amaçla da 7 nci Ordu’nun Alman tümenleri için 81 hafif
makineli tüfek Ordular Grubu emrine bırakılıyordu. [769]
Bu arada 0,8 modeli Alman makineli tüfekleri yurda gelmişti. Ele
geçen 200 adetten lOO’ünün aynı amaçla Yıldırım Ordular Grubu’na ter
tibi Başkomutanhk’ça emredilmiş ve yerine getirilmişti.
Grubun topçusu, 46 batarya olarak gözüküyordu. [770]

Bu oluşum içerisinde Yıldırım Ordular Grubu, tasarlanan harekât
planına göre toparlanıp taarruza geçmeden, sözü edilen İngiliz taarruzu
baskın şeklinde 8 nci Ordu’nun kolordularına yönelmişti. Sonunda tüm 7
nd Ordu’nun savaşa katılması sağlanmadan, 8 nci Ordu çekilmek zorunda
kaldı. O yüzden yıl sonuna doğru Grubun yeniden bütünlenmesi düşünüldü
ve Genel Karargâh, İstanbul’da derleyebildiği güçlü silahları, birliklerin
kadro ihtiyaçlarını bütünlemek üzere tertip etti. [771]
V nci Sınıf Mülıimmat Olarak

Türk ordusu müttefiki bulunan devletin kullandığı daha çok kendi
yapımı olan hafif ve ağır silahlarla donatımı yoluna gittiğinden, ihtiyacı
bulunan mühimmatı da bu ülkeden tedarike yönelmişti. Bu amaçla adı
geçen ülkenin fabrikalarında, Türkiye adına cephane yapımı için cephe
lerde sarf edilen mermilerin boş kovanları toplanıp Almanya’ya gönde
rilmekteydi. [772]
[768] ATAŞE Arşivi; No. VI, Kis. 65, Dos. 267, Fih. 63.
Yurda gönderilişinin gelişigüzel yapılmaması için de; tasarlanan

ve uygulanacak olan harekâtın desteklenmesine yarar bir biçimde tren
lerin tertibi ve getirecekleri mühimmatın cins ve miktarı Prusya Harbiye
Nezareti’ne iletilmiş bulunuyordu. [773]
■Böylece 1917 yılının ortalarına doğru Almanya’dan yurda bol mik
tarda cephane gelmeye başlamıştı. Piyade ve topçu mühimmatının yerleş
tirilmeleri için ayrılan, İstanbul ve çevresindeki depolarda toplanıyordu.
[774]
Diğer bir konu, tedarik edilip depolanan mühimmatın ordu bölgelerine
gönderilmeleriydi. Yollama hamen hemen o günkü demiryolunun kapa
sitesine bağlı kalıyordu. Birliklerin kuruluş değiştirmeleri ve savaş bölge
lerine ulaştınimalan da gerektiğinden, Harbiye Nezareti’nin en önemli
görevi her iki planın gerçekleştirilmesinde toplanıyordu. [775]
1917 savaş yılının bütünleme ağırlığı, doğu ve güney harekât alanın
da toplanmıştı. Ulaştırma kısmında görüleceği üzere bu harekât alanın
da savaşan orduların ikmal noktaları (istasyonları) olan Ulukışla, Re-
sülayn, Şam, Adana, Mamure, Cerablus ve Halep’e tonlarca çeşitli cins
mühimmat gönderilmişti. [776]
1 nci ve 5 nci Ordu bölgelerinde sarfiyat daha çok eğitim, atış ve tat
bikatlarla oluyordu. O bakımdan bu orduların ikmali, payların tamam
lanması için yapılıyordu. 2 nci Ordu emrindeki birlikleri diğer ordulara
bıraktığından, bu Ordu’ya yapılmış tertiplerini, birliklerini gönderdiği
harekât bölgelerine, kuruluşuna girdiği komutanlıklar adına iletmesi işi
düşünülüyordu. Örneğin, Türkiye’de bulunan tüm 7,5’luk Avusturya dağ
topu cephanesi 2 nci Ordu’da bulunduğundan, birlikleriyle beraber giden
bu toplara ait 20.000 atımın Yıldırım Ordular Grubu’na, 2 nci Ordu’ca
gönderilmesi istenmişti. [777]
3 ncü Ordu’ya yapılan mühimmat bütünlemesi çok az olmuştu. Du
rum icabı bu Ordu’nun ileri harekâtında geniş çapta mermi sarfiyatmı
gerektiren çatışma olmamaktaydı. Nitekim 1917 yılının Mart ve Nisan
aylarında on beş günlük bir dönemde ortalama 200 sandık piyade mermi
si, 100 adet el bombası, 360 adet topçu mermisi sarf edilmişti. [778]
[776] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1094, DoS. 169, Fih. 1-1, 1-221.
[777] ATAŞE Arşivi; No: 1/5, Kis. 1059,’ Dos. 57, Fih. 1-271.
4 ncü Ordu’nun teknik yapısı olarak en güçlü piyade silahı Alman

tüfekleriydi. Tüfek başma kabul edilen cephane paylarını birlik ve kol
larda bulunması gerekirken yıl başında Ordu bu olanaktan yoksundu.
Ordu o bakımdan Başkomutanlıli’tan devamlı bütünlenmesmi istiyordu.
1179]
Bilinen ve her vesile ile dile getirilen engellere rağmen akım durma
mış ihtiyaçların bütünlenmesine çalışılmıştı. 7 Mayıs 1917 tarihine ka
dar bu Ordu’ya; bir sandıkta 1.200 adet olan 26.938 sandık Osmahlı mav
zer fişeği, beherinde 1.400 adet bulunan 23.682 sandık Alman fişeği,
144.200 atım çabuk ateşli sahra, 14.700 atım 8,5’luk çabuk ateşli dağ,
20.000 atım 7,5’luk kudretli dağ, İ.OOO atım 10 cm. lık top, İ2.500 atım
10,5’luk çabuk ateşli obüs, 18.061 atım 15 cm. lik çabuk ateşli obüs, 15.500
atım 7,7’lik sahra, 13.000 atım 7,7’lik uçaksavar mermisi, 400 atım Avus
turya dağ ve 9,5 cm. lik 2.289 adet bomba mermisi gönderilmiş bulunu
yordu. [780]
Gerçek bu olmasına karşılık 4 ncü Ordu da, deniz ve demiryolu ula
şımına kendini bağlamış, M’^sır’daki depolardan desteklenen güçlü bir
ordu karşısında savaş vermekteydi. Öyleki Ordu’nun 22 nci Kolordusu,
18-19 Nisan 1917 günleri, İngiliz taarruzlarını kırmak için 6 Milyon Al
man sivri mermisi, 22,000 atım 7,5’luk çabuk ateşli sahra, 700 atım 10,5
cm. lik ve 900 atımda 15 cm. lik top mermisi sarf etmek zorunda kalmıştı.
Adı geçen Kolordu, Ordu’dan her bir muharebe günü için 1.000 sandık
OsmanlI mavzer, 3.000 sandık Alman mavzer sivri mermisi ile 8.000 adet
çabuk ateşli sahra, 200 adet 10 cm. lik uzun top, 375 adet 15 cm. lik obüs
ve 375 adet de 12 cm. lik adi ateşli obüs mermisiyle bütünlenmesini iste
mekteydi.
O nedenle Ordu Komutanı Filistin’i savunabilmesi için beklenen sar
fiyat esas alınarak desteklenmesini ve diğer birliklerin yanında öncelik
tainınmasını önemle Başkomutanlık’a duyuruyor ve diliyordu. [781]
Her ne kadar yıl ortalarında Almanya’dan bol miktarda cephane gel
mişse de, akım daha çok hazirandan sonra artmış olmalı ki, düşmanla
muharebe temasında bulunan Ordu sevk ve idare makamlarıyla Genel
Karargâh’ta Ordu’yu destekleyen idari bölümlerin görevlileri ikmal ve
bütünlemede geniş çapta zorluk çekiyorlardı. ■
[781] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1107,. Dos. 218, Fİh. 17-6.
Örneğin, 4 ncü Ordu’nun ikmalinden sorum'lu şube müdürü, günlük

savaştaki sarfiyatı Genel Karargâh 5 nci Şube Müdürü’ne rakamla du
yururken “üçüncü bir meydan muharebesinde ağlamamaklığım için 2/3’
si şarapnel olmak üzere yaklaşık 50.000 çabuk ateşli sahra mermisinin
ihsan buyrulmasmı el öperek dilemesi”nden anlaşılmaktadır.
5 nci Şube Müdürü bu dileği ivedilikle yerine getirmeye çalışmış, is
tediği miktarı şarapnel ve ihtiraklı karışık olarak yola çıkardığını,
50.000 çabuk ateşli sahra müsademeli danenin de Almanya’dan geldiğinde
gönderileceğini, diğer bir 50.000’lik çabuk ateşli sahra şarapnel ve ihti-
raklı danenin tertibinin plana alındığını, dilekte bulunan Ordu yetkili
şube müdürüne bildirmekteydi, [782]
Savaşta en büyük problem, uygulanmaya konulan harekât îmanlarının
gerçekleşmesi için lojistik destek sağlanmasıdır. Tedarikin iç ve dış kay
naklardan yapılması yanında depo edilenlerle er ve silahın günlük pay
larının bulumdan yere ulaştırılmasıdır. Birinci Dünya Savaşı idari ve
lojistik faaliyetlerinin en çetin yönü ikmal maddelerinin zamanında arzu
lanan yerde bulundurulması güçlüğü olmuştur. Birlikleri destekleyen
görevliler istekleri karşılamak için bütün gücüyle uğraşmış, ne var ki iste
yenle gönderen arasındaki olanaklar ve yetenekler yüzünden yeterli ola
mamış, çaresizlikler içerisinde bunalım geçirilmiştir. O nedenle harekât
planlanırken arzulanan hedefe ulaşılması için gerekli lojistik destek be
raber düşünülmeli, imkânlar ölçüsündeki gerçeğin elde edilmesine çalışıl
malıdır,
Yıldınm Ordular Grubu, kurulup güneydoğu harekât alanının ordu

ları bu kuruluşa yöneltilmeye başlanınca, orduların tertipleri ikmal nok
talarına (istasyonlara) grup adına yapılıyordu. O nedenle Menzil Genel
Müfettişliği makamına Genel Karargâh’daki 5 nci Şube’ce 26 Temmuz
1917’de iletilen duyuru da, sözü edilen tarihe kadar Yıldınm Ordular
Grubu için düzenlenen cephane trenleriyle 40.500 atım topçu mühimmatı
gönderilmiş ve bütünleme bu yolda yapılagelmiştir. [783]
1917 yılının bütünlemesinde silah ve mühimmat genel toplama aşa
ğıdaki çizelgede olduğu gibiydi:
[782] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1090, Dos, 154, Fih. 1-44 ve 1-94.
(3) II nci Sınııf Muhabere İkmal Maddelerinin Tedarik ve Dağıtımı
Bu dönemde, harekât kısmında belirtildiği üzere Başkomutanlık,
güneydoğu harekât alanındaki kuvvetlerin bir elden sevk ve idaresi için
Yıldırım Ordular Grubu’nu kuruyordu. 6 ncı, 7 nci orduları bu bu Grubun
emrine bırakmıştı.
Özellikle 7 nci Ordu’ya bağlanan birlikler İstanbul’da bütünlenirken,
1 nci Ordu tarafından iskân ve iaşe ediliyor ve böylece görev bölgelerine
hareket ettiriliyordu. O anda yapılamayanlar da arkalanndan gönderil
meye çahşılıyordu. .
On bir tümenin oluşturulduğu 3 ncü, 8 nci, 15 nci ve 18 nci kolordulara
ilaveten, Alman Asya kolu da desteklenen birlikler içersindeydi. [784]
Kuruluş değişiklikleri, yeniden teşkil ve ayrıca ordulardaki muha
bere malzemelerinden çeşitli adetteki zayiat ve sarfiyatın karşılanması
için 1917 yılı başlarken Başkomutanlık 8 nci Şubesi duyulan ihtiyaç lis
tesini, sipariş yapılmak üzere. Harbiye Dairesi’ne iletmişti. Bu listeye
göre :
400 adet sahra telefonu, 40 adet yirmilik santral
70 adet onluk santral, 50 adet beşlik santral
2.000 adet paratoner (zayıf cereyanlar için)
2.000 adet paratoner (adi cereyanlar için)
300 adet masa telefonu, 2.000 km. sahra kablosu
200 km. mumlu tel
50 ton demir tel (iki milimetrelik)
80 ton demir tel (ikibuçuk milimetrelik)
20 ton demir tel (birbuçuk milimetrelik)
bildiriliyordu. [785]
Yürürlükteki Teçhizat-ı Fenniye Nizamnamesi (Teknik Gereçler Tü
züğü) yeterli değildi. Denenmiş eksikliklerin değişikliği de yapılamamıştı.
O yüzden dış ülkelere yapılan muhabere malzemesi siparişi özellikle asma
hat takımları, müstahkem mevkilerin muhabere birlikleri için oluyordu.
1784] ATAŞE Arşivi; No. 1/31, Kis. 1534, Dos, 84, Fih. 49.
[785] ATAŞE Ar.şivi; No. 1/31, Kis. 1539, Dos. 105, Fih. 4-7.
Talimata göre ordu muhabere depolarında da İstanbul’daki ana mu

habere depolarında bulmianlarm bir oranda benzerleri olması gereki
yordu. Ne var ki bu gerçekleştirilememişti. Ancak tedariki güç olanların
bulundurulmasıyla yetinilmişti.
Durum bu olduğu için Başkomutanlık 8 nci Şubesi, olağanüstü hal
lerde ikmal yapılamayacak muhabere malzemelerinin ordu depolarında
bulunmasını sağlamak üzere gereken girişimde bulunmuş, Harbiye Daire-
si’nin de tasvibini almıştı. [786 ]
Bu yoldan hareketle yıl sonuna doğru bir yandan ihtiyaç duyulan de
mir tel tedarikine gidilirken, Almanya’da bulunan satın alma komisyonu
na talimat verilmekle aşağıdaki çizelgede gösterilenlerin de siparişi yapıl
mıştı. [787]
1786J ATAŞE Arşivi; No. 1/31, Kis. 1535^ Dos. 86, Fih. 5-1.
L787J ATAŞE Arşivi; No. 1/31, Kis. 1539, Dos. 105, Fih. 6-1.
p
5
C3
>
I—t-
>
2.
>
>
M
-3
t-"
W
W
<
M
t-'
O
';z.
OT
P'
a
Çeşitli tarihlerde Almanya’ya siparişi yapılan tel ve mücarritlerde

gelmeye başlamıştı. Bunlardan 20.000 kilogram 3 mm. kutrunda 20.000
kilogram 2 mm. kutrunda ve 10.000 adet dört numaralı mesnet mücer-
ridi ile birlikte yurda gelmiş bulunan muhabere malzemesinin de birliklere
dağıtımı yapıldı.
Ordu istekleri dikkate alınarak yapılan göndermede; 1 nci Ordu’ya
2 mm. kutrunda 2 ton demir tel ve 4.400 adet 4 No. lu fincan Karadeniz
Boğaz Komutanhğı’na 2 mm. kutrunda 1/2 ton demir tel, 1.000 adet
4 No. lu fincan; Çanakkale Boğazına 2 mm. kutrunda 2 ton demir tel,
2.400 adet 4 No. lu fincan; 5 nci Ordu’ya 2 mm. kutrunda 1 ton demir tel,
2.400 adet 4 No. lu fincan; Suriye ve Batı Arabistan K. lığı’na 3 mm.
kutrunda 5 ton demir tel ve 7 nci Ordu’ya 3 mm. kutrunda 3 ton demir
tel; 8 nci Ordu’ya 3 mm. kutrunda 3 ton demir tel veriliyordu.
Kablo, pil ve telefonn tertipleri de şöyleydi; [788]
1 nci Ordu’ya 25 km. kablo, 100 adet pil ve 8 adet telefon
2 nci Ordu’ya 25 km, kablo, 100 adet pil ve 8 adet telefon
3 ncü Ordu’ya 25 km. kablo, 100 adet pil ve 10 adet telefon
4 neü Ordu’ya 100 km. kablo, 400 adet pil ve 24 adet telefon
5 nci Ordu’ya — , 200 adet pil —
6 ncı Ordu’ya 50 km. kablo, 300 adet pil ve 24 adet telefon
7 nci Ordu’ya125 km. kablo, 300 adet pil ve 24 adet telefon
8 nci Ordu’ya50 km. kablo, 300 adet pil ve 24 adet telefon
Karadeniz Boğaz K. lığı, 50 adet pil ve 8 adet telefon
Çanakkale Boğaz K. lığı 25 km. kablo, 50 adet pil ve 8 adet telefon
Toplam 425 km. kablo 1.900 adet pil 142 adet telefon.
Yukarıdakilerin dağıtımından ayrı olarak;
6 ncı Ordu için; 40 sahra telefonu, 50 km. sahra kablosu, 700 sahra
pili, 2 adet yirmilik santral, 4 adet onluk santral, 3 adet beşli santral,
300 adet katranlı şerit, 30 mikrotelefon zarfı, 10.000 telgraf kâğıdı, 3 da
ğıtım defteri, 3 yevmiye defteri, 100 kilo nişadır, 100 kilo tutya, 100 adet
ara kömürü piliyle beraber, 150 adet kurşun kalem, 200 adet kömür lev
ha, 200 telefon levhası, 20 gram grafit.
I788J ATAŞE Arşivi; No. 1/31, KLs. 1.535, Dos 86, Fih. 2-39 ve 2-40.
7 nci Ordu için; 24 sahra telefonu, 125 km. sahra kablosu, 300 kuru
sahra pili.
8 nci Ordu ^çin; 24 sahra telefonu, 50 km. sahra kablosu, 300 kuru
Suriye ve Arabistan Komutanlığı için, 24 sahra telefonu, 50 km. sah

ra kablosu, 300 kuru pil, tertip edilmişti. [789]
Harbiye Dairesi, Çanakkale Boğazı Müstahkem Mevkii Komutanlı-
ğı’nın isteği olan, 1 adet yirmilik santral, 2 adet onluk santral ile 200 kuru
pil, 40 adet katranlı şeridi, 25 km. kablo, 50 kilo nişadır, 50 kilo tutya,
10 gram toz grafit, 5.000 telgraf kâğıdı ve 50 adet kurşun kalemin de
gönderilmesini sağlamıştı. [790]
3 ncü Ordu birliklerinin dunımu, azınlıkların taşkın hareketlerini
durdurmadan başka geniş bir faaliyeti gerektirmiyordu. O bakıma diğer
ikmal maddeleri gibi, muhabere malzemesinde de geniş bir ihtiyacı yoktu.
Grafit ve kömür levhaları gibi sarfı mümkün muhabere malzemelerinin
karşılanması yanında 4.000 kilogram demir tel ve 1.000 adet mücerridin
gönderilmesi yapılmıştı.
4 ncü Ordu harekât bölgesinde ; henüz sükûnet olmamıştı. O nedenle
Başkomutanlık Vekâleti, Yıldınm Ordular Gnıbu ile birlikte bu Ordu’ya
da imkânlar oranında dağıtımda bulunuyordu. Böylece 18 Eylül 1917 ta
rihinden itibaren Ordu’nun Telgraf Müdürlüğü emrine 500 adet kuru pil,
150 kangal katranlı şerit, 150 adet duvar telefonu, 10 km. çıplak tel ter
tiplenirken Suriye ve Arabistan Komutanlığı’na da, 500 adet kuru pil, 150
adet katranlı şerit, 12 adet manyetolu duvar telefonu, 20 muhabere san
dığı, 150 kilogram nişadır, 2.500 kilogram iki mm. kutrunda demir tel,
2 adet beşli numaratör, 1 adet de sekizli konvantör vermişti.
23.11.1917 tarihinde ise; nişadır, kuru pil ve santrallarla birlikte 20

adet manyetolu telefon, 25 km. kablo ve birçok yedek parça tertip etmiş
ti. Ayrıca 5 ton 3 mm. lik, 3 ton 2 mm. lik tel ile 100 km. sahra kab
losu, 12 iki amaçlı muhabere sandığı, 6 adet hoparlör makinesi, erikson
bulunmadığı için yerine 24 adet de sahra telefonu vermişti. [791]
[790] ATAŞE Arşivi; No. 1/31, Kis 1538, Dos. 102, Fih. 16 ve 18.
[791] ATAŞE Arşivi; No. 1/31, Kis. 1535, Dos. 104, Fih. 1-52. 1-30, 1-41. 1-44, 1-48.
474 ' TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHÎ
Yıldırım Ordular Grubu emrinde toplanan; 6 ricı, 7 nci ve 8 nci or

duların muhabere birlikleri, Harbiye Nazın aynı zamanda Başkomutan
Vekili Paşa’nm emirleriyle güçlendiriliyordu. O nedenle;
7 nci Ordu Karargâhı için; 3 kablo, 2 asma hat takımı ve bir telg
raf bölüğünün kurulması istenmişti. Bu amaçla iki asma hat takımının,
1 nci Ordu’dan tertibi, Halep’teki Genel Karargâh emrinde bulunan kab
lo takımının da bu bölük emrine bırakılması ve diğer iki kablo takımı
nın Genel Müfettişlik’çe öncelikle kurulması yoluna gidilmişti. Bu örgüt
lerin hayvan ihtiyaçları Ulaştırma Müfettişliği’nce sağlanacaktı. [792J
8 nci Ordu için; 100 km. kablo isteği karşılanmıştı.
6 ncı Ordu’nun 18 nci Kolordu’sunun Telgraf Bölüğü için de, 30, km.
sahra kablosu, 8 adet sahra telefonu 100 adet kuru pil, 100 adet katran
lı şerit, 4 adet palanga ve iple birlikte kurbacık takımı verildi.
Bu tertip planında 7 nci Ordu’ya ayrıca siparişten şunlar gönderil
mişti : [793]
20 adet sahra telefonu, 25 km. sahra kablosu,
2 adet yirmilik santral, 30 adet mikrotelefon zarfı,
4 adet onluk santral, 15.000 adet telgraf kâğıdı ile birlikte değişik sa
yıda sarfı kabil malzeme, •
3 adet beşlik santral, 8 adet Helyograf aleti,
400 adet kuru pil, 48 adet kuru sahra pili,
200 adet katranlı şerit, 8 adet de tarifname. [794]
(4) U nci Sınıf İstihkâm İkmal Maddelerinin Tedarik ve Dağıtımı

Güneydoğu harekât bölgelerinde ağırlığını sürdüren Ingiliz taarruz
larının durdurulması için silah ve mühimmat kadar güçlü istihkâm tah
kim ve manileme malzemelerine şiddetle ihtiyaç duyuldu. 4 ncü Ordu Ko
mutam Başkomutanlığa ilettiği bir duyurusunda, Ordu Karargâhı bah
çesindeki tel örgüleri dahil, Suriye ve Filistin yörelerindeki bütün dikenli
telleri toplatıp cepheye gönderdiğini, ipekli kumaşlara da el atarak çok
sayıda kum torbası yaptırdığını bildirmiş, bütün bunlara rağmen Gazze-
Tellelşeria hattının kuvvetli bir duruma getirilmesi için İstanbul’dan gön
derilmesini arzuladığı tel örgü ve malzemesi ile kum torbalarının bir an
evvel yola çıkarılmasını istemişti.
[7921 ATAŞE Arşivi; No. 1/31, Kis. 1531, Dos. 67, Fih l-lg.
17931 ATAŞE Arşivi; No. 1/31 Kis. 1535, Dos. 86, Fih. 4-1.
[79-1] ATAŞE Arşivi; No. 1/31, Kis. 1535, Dos. 86, Fih. 8-2.
İvedilik ve önem taşıyan bu ihtiyaç, 12 nci Şube’nin elinde bulunan

80.000 kum torbasıyla o devre için karşılanmaya çalışıldı.
4 ncü Ordu Komutanı, üzerine düşen görevi Sina Cephesi’nin kuv
vetli tahkim edilmesiyle yapılabileceğini düşündüğü 10.7.1337 tarihli is
tek mektubuyla da;
Her hafta 3 vagon dikenli tel, beher kangal 200 m. 1 vagon büyük
ebadta lağım çerçevesi
2.000 adet geniş ağızlı tel makası
200 adet son model avcı hendeği tulumbası . , .
75 adet bütün parçalarıyla birlikte tahrip aletleri çantası
10.000 adet helezani demir tel kazığı
200 adet küçük istihkâm çantası kılıfıyla
200 adet ölçme şeridi
100 kilo ışık yansıtıcı boya r
100 adet tenvir tabancası
20.000 adet tenvir fişeği
5.000 m- oluklu saç
100 adet hızar eğesi
100 adet testere eğesi
100 adet marangoz kalemi
5 adet teçhizatıyla birlikte sahra demirci ocağı
20 adet bileytaşı
İstihkâm malzemeleriyle desteklenmesi dileğinde bulunmuştu.
O arada Başkomutanlık, Prusya Harbiye Nezareti’ne başvurarak

özellikle önem taşıyan kum torbası siparişi yapmıştı. İki milyon olan bu
isteğini 7.7.1917 tarihli telle bir milyonunun Berlin Satın Alma Komisyo-
nu’nea İstanbul’a gönderilmesi istenmişti. Harbiye Dairesi öncelik alan
bu ihtiyaç için devamlı Genelkurmay II nci Başkanı’na başvuruyor, ge
rekli girişimlerde bulunmasını arz ediyordu. ^
İngilizlerin Sina Cephesi’nde artan baskısı karşısında, 4 ncü Ordu

Komutanı, isteklerini ardı ardına yapmak zorunluğu duymaktaydı. Gece
baskınlarına karşı Sina Cephesi’nin aydınlatılması ve böylece İngilizlerin
yapageldikleri taarruzları durdurmak üzere dört adet 90 cm. lik projektör

(ışıldak) ile eğitilmiş personel, araç ve gereçleriyle gönderilmesini öner
mişti.
Ancak, ne Avusturya ve ne de Almanya’da bu çapta ışıldağın olma
dığı anlaşılmıştı. Bu kez Halep güneyinde olan 15 nci Kolordu da bulu
nan ışıldak ekiplerinden 70 cm. lik dört takım ve 60 cm. lik iki takımın
4 ncü Orauya bırakılması. Yıldırım Ordular Grubu’nca emredilerek ihti
yacın giderilmesine çalışılmıştı.
Güneydoğu harekât bölgesinin yıl ortalarına doğru durumu oldukça
ağırlaşmıştı. Genel Karargâh ilgili daire ve şubeleri bura ordularının is
teklerini değerlendiriyor, elde edebildiği istihkâm malzemesiyle tahrip
malzemesini aktarma merkezlerine gönderiyordu. Örneğin sıra ile gön
derilmesi istenen 3.300 kürek ve 2.000 kazma ve 3.300 adet kazma ve kü
rek saplarıyla tahrip malzeme ve cephanesinin gönderilip gönderilmediği
ve miktarları hakkında Menzil Genel Müfettişliği de 12 nci Şube’den bilgi
istiyordu.
Harbiye Nezareti 12 nci Şube (İstihkâm Müfettişliği) istekleri de
ğerlendirmekle beraber, bir yandan da tedarik ve dağıtıma yönelik çalış
malarını sürdürüyordu. Bu arada Fırat Nehri ulaştırmasını engelleyen
tertiplerini ortadan kaldırılması için Yıldırım Ordular Grubu emrine 1.000
kilo dinamit ve 500 kapsül ile 500 m. lağım fitilini. Baruthane Fabrika-
sı’nda hazırlatarak tertibini yapmış, kum torbası ihtiyacının büyüklüğünü
Harbiye Dairesi’ne iletmekle yapılan iki milyon kum torbası siparişini
altı milyon’a yükseltmişti.
Projektörler (Işıldak) İstihkâm Müfettişliği’nce, Yıldırım Ordular
Grubuna eğitim görmüş personelle birlikte gönderiliyordu. Tertip edilen 15
projektörden 10 adedi göndermeye hazırlanmış, geri kalanının da, eğitimi
bitince gönderileceği adı geçen makama duyurulmuştu.
Harbiye Nezareti, Harbiye Dairesi’nce yapılan siparişler, değerlen
diriyor, istekleri karşılamaya çalışıyordu. Nitekim 18.8.1917 tarihinde,
60-100 ton dikenli telin iletilmiş olduğunu İstanbul’daki kendi irtibat bü
rosuna duyurmuştu.
Çünkü Sina Cephesi’nde değişik mevzilerde yapılan savunmada düş
man ateşiyle geniş çapta tel örgü tahribatı oluyor, yenilenmesi gereki
yordu. [795]
[795] ATAŞE Arşivi; No. 1/12, Kis. 1386, Dos. 10, Fih. 6-3, 6-10, 50, 51, 50-3, 57, 58,
26-16, 50-2, 65, 26-18.
Bu itibarla 12 nci Şube ambarlarında bulunan dikenli tellerin tama

mı 4 ncü Ordu’ya gönderilmiş, geleceklerin yansı da adı geçen Ordu’ya
planlanmıştı. [796]
Ordulara yapıİan istihkâm malzemesi ikmali, aşağıda sıralandığı şe
kilde yılm çeşitli tarihlerinde gönderilmiş ve ihtiyaçlarının karşılanması
na çalışılmıştır.
İstihkâm Malzemesi 1 nci 2 nci 3 ncü 4 ncü 5 nci 6 ncı

Cinsi Ordu Ordu Ordu Ordu Ordu Ordu
İs. modeli kürek 110 — — — — 6 000
îs. modeli kazma 55 — — —
— 3 000
îs. modeli balta 58 — 490 — — —
Tel makası 36 — — 2.000 174 —

Tenvir tabancası 10 30 — —
— 100
r.
Tenvir fişeği 2.000 6.000 3.000 — ' 10.000
Kürek 4.000- 6.400 10.000 13.900 — 16.000
Kazma 2.000 4.800 8.800 8.800 — 8.000
Kum Torbası — 355.000 325.000 81.478 — 40.000
t
Dikenli tel (kangal) — 8.348 5.986 2.500 —
Helezoni tel (kangal) — —

■— 406 —
—
Taşbarutu (kilo) — — — 2.000 1.500 —
Kazma sapı ' — —
— 2.000 — —
Saplı çekiç — — — 500 — —
Lağım mili — — — 60 — —
[796] ATAŞE Argivi; No. 1/12, Kis. 1387, Dis. 11, Pih. 7-5.
İstihkâm Malzemesi 1 nci 2 nci 3 ncü 4 ncü 5 nci 6 ncı

Cinsi Ordu Ordu Ordu Ordu Ordu Ordu
Lağım tabancası — — — 20 .•— • —
Lağım burgusu — — — 20 — —
Lağım kaşığı —
— — 20 — —
Lağım küskü — —
— 20 — — -
Çelik mazgal — — 1.000 — — —
Portatif tahkim aleti — — — 25.000 — —
90 İlk Santral 6 — — — — —
FitU (metre) — 1.000 — — 7.500 —
Mania kazığı — — — — 50.000 —
Demir kazık — — — — 40.000 —
Tahrip kalıbı (kilo) — 500 — — —
Tahrip kapsülü — 1.600 — — — —.
Ateşleme fitili — — — — — 15.000
Bakır tel (metre) — — — — — 20.000
Lağım kablosu - — — — — — 15.000
Dikenli tel (kilo) — —
56.000 — — —
Helezoni tel (kilo) — — 3.248 — — —

Kürek sapı —
— 3.000 — — —
Varyaz — — 20 — — —
Balta — 160 _____ ___ - — —
Bunlardan ayn olarak, 2 nci Ordu’ya, 2.000 kürek, 1.000 kazma ve
rilmişti. [797]
3 ncü Ordu’ya, istihkâm ambarından 40 km. kablo, 10 km. alümin
yum tel, 1.000 adet müsademe fünyesi, 30 metre götaberka fitili, 25 cm.
lik 8 adet projektör, 88 kale istihkâm parkı malzemesi, tertip edilerek
şevki için gereklilere İstihkâm Şubesi’nce, Harbiye Dairesi’nin emirleri
ulaştırılmıştı. [798]
Bilindiği üzere 1917 yılmda büyük çoğunlukla güney harekât alanın
da muharebeler sürüyordu. Bu bakımdan 6 ncı Ordu ile Yıldırım Ordular
Grubu’na, diğer ikmal maddelerinde olduğu gibi istihkâm, malzemesinin
akımı da hızla devam ediyordu. Bu arada Fırat Menzili’ne de 3.000 saplı
kürek, 2.000 saplı kazma tertip edilmişti.
[7981 ATAŞE Arşivi; No. 1/101, Kis. 2172, Dos. 79, Pih. 4-5, 4-25, 6-3, 6-3.
6 ncı Ordu ile Yıldırım Ordular Grubu için yıl içerisinde siparişi ya
pılanlar aşağıdaki çizelgede gösterilmiştir : [799]
İstihkâm Malzemesi 6 ncı Ordu Yıhdınm Ordular Grubu
Saplı ^ 5.500 r - , 12.000
Saplı kazma ; 2.750 . 6.700
Çivi 100 (Sandık)
Saplı varyaz .. 500
Saplı çekiç . 165 ...
Saplı balta 330 ^ - , 1.300 a .
Tel makası 5.224 3.000 ..
Eldiven 120 :
İnce bağ teli 11.000 300 (Ton) T.
Dikenli tel 14.000. (Kangal) 10.932 (Kangal)
Destene eğesi 220
Su tulumbası 66
Demirci takımı 11.........
, E( I
Tırnakh demir 5.000
Hızar 100 r.T
Demir kazık 15.000 — İV
Kürek sapı - 11.000. 4.000 ,r. n..

Kazma sapı ^ : 1.500 i, -urfı'
Tahrip kahbı 8.040
Tahrip fişeği 300
.-0
Ayak keseri 100
Burgu fişeği t 740 ■ u ■
El keseri 250 ,
Göteberka fitili 6.000 (Metre) 600 (Metre)
Küskü 50
Destere 198 125 w
//
{799] ATAŞE Arşivi; No. 1/101, Kis. 2170, Dos. 68, Fih. 1-33, 1-82.
ATAŞE Arşivi; No. İ/101, Kis. 2171, Dos. 76, Fih. 1-2, 1-78.
ATAŞE Arşivi; No. 1/101, Kis. 2174, Dos. 88, Fih. 1-7, 1-17, 1-18, 1-20, 1-25.
İstihkâm Malzemesi 6 ncı Ordu Yıhdınm Ordular Grubu

Kerpeten 165 100
Taşçı çekici 500
İnfilâk maddesi 10.000 (KUo)
Kum torbası 1.100.000 199.400
Ağaç el arabası 100
Tenvir fişeği 40.000
Tenvir tabancası 150
Portatif istihkâm edevatı 20.000
Oluklu saç 2.000
Ateşleme makinesi 22
Nakil muayene aleti 22
Bakır tel 5 (Km.)
Lastik şerit 100 (Kutu)
Elektrik fünyesi 30.000 1.200
Tahrip kapsülü 3.000 1.000
Tahrip çantası 20
Seri ateşleme fitili 300 (Metre)
Elşahmerdanı 660
Demir Kayık 16.900 (Adet)
Vida 3.300 (Kilo)
Çember demiri 33.000
(6) n nci Sınıf Oto ve Avadanhk Tedarik ve Dağıtımı

1916 yılında ittifaka dahil ülkelerden çeşitli marka binek ve yük oto
su gelmeye başlamıştı. Bunlar zaman zaman geldikçe ihtiyacı olanlara
dağıtılıyordu. Daha çok cephelerdeki harekâtm önemi ve kesin sonuç bek
lenen kesimler öncelik alıyordu.
Yılın en hareketli bölgeleri, Doğu ve Güneydoğu Anadolu olduğu için,
3 ncü, 4 ncü ve 6 ncı ordular, sonra da, Yıldırım Ordular Grubu bir
oranda paylanm almıştı. gı_
3 ncü Ordu’ya geçen yılda yapılan tertipler içerisindeki 13 yük oto

sunun gönderilmesi bu yıl başında mümkün olmuş, ilgililerce yollama iş
leri sağlanmıştı. [800]
Oto tedariki yurt dışından her ne kadar diğer yıllara göre artmış
ise de, oynak muharebelerin isteklerini karşılamada (bütünleme için) ye
terli değildi. Zaman zaman bir yöne tertibi planlanmış, sevk edümiş, araç
ların, emirle bir başka ihtiyaca dönüştürülmesi zorunluğu ortaya çıkıyor
du. örneğin Avusturya’dan gelmiş bulunan 15 otolu 10 No.lu oto kolu
3 ncü Ordu’ya gitmek üzere yola konulmuş, durum gereği bu kolun 6 ncı
Ordu’ya bırakılması emredilmiş ve gereği yapılmıştı. [801]
Son zamanlarda Almanya’dan gelen Benz marka binek otoları da
dağıtıma tabi tutuldu. 6 otodan biri Genel Karargâh’a, bir diğeri Depo
Birlikleri Genel Komutanı’na, bir üçüncüsü 19 ncu Kolordu Komutam’na,
dördüncüsü Harbiye Nazırı Paşa’nın emrine verilmişti. Diğerleride yedek
olarak saklanacaktı.
Yirmi adet de Gaganov marka oto sipariş edilmişti. Bunlarm 15 ade
di 3 ncü Ordu’ya verilerek, elinde bulunan çeşitli model 51 aracın alın
ması uygun görüldü. Bunlardan :
İkisi, Adapazarı Kereste Fabrikası için Harbiye Dairesi 8 nci (Ulaş
tırma) Şubesi emrine,
İkisi Esliha Müfettişliği Umumiliği’ne (Ordudonatım Başkanlığı),
İkisi Bahr-i Sefit Boğazı (Çanakkale Boğazı) Müstahkem Mevkii
Komutanlığı emrine.
Bir tanesi, iki uçak bölüğü için Umuru Havaiye Müfettişliği’ne (Ha
va Hizmetleri Başkanlığı),
Geri kalanlarında oto birlikleri erlerinin yetiştirilmesi yönünden eği
tim merkezine, verilmesi kararlaştırıldı.
Eğitim merkezine bırakılanlardan beşi bir ay süre ile 5 nci Ordu
emrinde çalıştırıldı. Sonradan esas görevlerine gönderildi. [802]
Siparişi yapılmış, yakmda gelecek on bir kadar binek otosunun da

ğıtımı ise şöylece düzenlenmişti :
2 adet binek 2 nci Menzil Müfettişliği’ne,
2 adet binek 3 ncü Menzil Müfettişliği’ne
1 adet binek 4 ncü Menzil Müfettişliği’ne
1 adet binek 5 nci Menzil Müfettişliği’ne
3 adet binek 6 ncı Menzil Müfettişliği’ne
1 adet binek de Menzil Genel Müfettişliği’ne verildi.
Geri kalan bir oto Sofya Sefareti Ataşemiliterliği emrine gönderile
cekti. Ancak Fırat Menzili’ne de bir oto verilmesi uygun görüldüğünden,
göndermekten vazgeçildi. [803]
Otoların gelmesi ve dağıtılmasıyla iş bitmiyordu. Lastik, bakım ve
onanm sorunu bir problem olarak ortadaydı. Dolayısıyla Levazımat-ı
Umumiye Dairesi’ne (Levazım İşleri Dairesi) iş düşmüştü. Gerek ordu
makamları ve gerekse mülki erkânın ellerindeki araçların lastik ve yedek
parça istekleri devam ediyordu. [804]
Bu arada Oto Müfettişliği emrine üç vagon oto yedek parçası gel
miş, Ahırkapı’da dağıtuna hazırdı. Öyleki, Almanya’dan parça parça ge
len ve şubat 1917 sonunda :
180 yük otosu ile birlikte toplam 220 araç için :
20 binek otosuna altı ay yetecek yedek oto parçası ile bu yerde kuru
lan 20 tamir otosu parkta toplanmıştı.
Genel Karargâh 8 nci Şube’nin duyurusuna göre üç aylık lastik ih
tiyacının 502 iç ve 350 dış olacağı Harbiye Dairesi’nce biliniyordu. [805]
Yıl ortalarına doğru oto ve yedek parça olarak Alman yardımı de
vam ediyordu. Gelenlerle birlikte haziran sonlarma doğru 20 yük otosu
da Türkiye’ye gönderilmeye hazırlanmıştı.
3 ncü ve 5 nci ordulara tertibi yapılan yük otolarından dördü Esliha
Müfettişliği Umumiliği’ne (Ordudonatım Başkanlığı) bırakıldı. [806]
2.8.1917’de 90 adet binek otosunun da siparişi Harbiye Nezareti’nce
ele alınmıştı. Bu otoların, 11 adedinin Genel Karargâh’a, 3 adedinin Har
biye Nezareti’ne, 10 adedinin u,çak istasyonlarma, beşerden 35 adedinin
yedi orduya verilmesi, geri kalanın yedekte tutulması planlanmıştı.
[804] ATAŞE Arşivi; No. 1/31, Kis. 1524, Dos. 45, Pih. 1-124, 1-191 ve
ATAŞE Arşivi; No. 1/31, Kis. 1524, Dos. 19, Pih. 5-20.
[806] ATAŞE Arşivi; No. 1/31, Kis. 1524, Dos. 45, Pih. 1-136, 1-141.
Böyle bir niyet ve maksat ortaya çıkmca o miktar araç için lastik
ve yedek parçanm da kadroya göre hesap edilmesi ve her ay Almanya’
dan gelmekte olan oto yedek malzeme listesine eklenmesi adı geçen ma
kamca emredilmişti.
Aslında siparişi yapılmış bulunan tüm otolarm yedek parçalan Al
man fabrikalannda şevke hazırdı. Ne var ki parası ilgili bankalara öden
mediği için gönderme yapılamıyordu. İlgili hizmet dairesi, bu hususu Har
biye Nezareti’ne duyurdu ve zaman zaman gönderilmesi beklenen 200
araçla şevki için gereken paranın mezkûr yerdeki satm alma komisyonu
na havalesi için öneride bulundu. [807]
(6) n nci Sınıf Uçak ve Avadanhk Tedarik ve Dağıtım

Savaşlarm devam ettiği bu yıl, Türk ordusunun Başkomutanhk Ka-
rargâhı’nda Hava Kuvvetleri Teşkilâtı durmadan büyürken ordu ve ko-
lordularm emrindeki uçak birhkleri pek zayıf ve yeteneksiz bir duıuma
gelmişti. Çeşitli yerlerdeki uçak bölük ve müfrezelerinin adedi on sekize
düşmüştü. Bunlardan Alman uçak bölükleri çok yönlü olarak diğerlerine
oranla daha yeterliydiler. Bunu gören Başkomutan durumu düzeltmek
için 4 Aralık 1917’de Alman Orduları Başkomutanlığı’ndan istekte bu
lunarak malzeme istemişti. İstek kabul edildi, ancak 1918 yılında yerine
getirilebileceğini duyurmuşlardı.
1917 yılı hava birliklerinin durumu şöyleydi :
Savaş uçak müfrezesi (3 Albatros-E + 2 Poker) uçağından kurulu
Başkomutanhğa bağh Yeşilköy’de 1 nci Ordu bölgesinde.
10 ncu Uçak Bölüğü, (5 Albatros-E uçağı) Elazığ’da 2 nci Ordu em
rinde.
7 nci Uçak Bölüğü, (4 Albatros-E uçağı) Suşehri’nde 3 ncü Ordu
emrinde.
8 nci Uçak Bölüğü, (2 Albatros-E uçağı) 3 ncü Ordu emrinde Gire
sun’a gönderilmek üzere İstanbul’da hazırlanmaktadır.
4 ncü Uçak Bölüğü (2 Albatros-E uçağı) Adana'da.
Ditman Av Müfrezesi, (Albatros-E + 2 Albatros-D) uçağı Alman
ya’dan gelerek 4 ncü Ordu emrine girecek.
[807J ATAŞE Arşivi; No. 1/18, Kis. 1494, Dos. 19, Fih. 2-29, 2-33.
300 ncü Paşa Uçak Bölüğü, (5 Gampler-E + 1 Foker + 1 Albat-

ros-13 uçağı) Medine’de 4 ncü Ordu emrinde.
3 ncü Uçak Bölüğü (2 Albatros-E + 4 Foker-E + 2 Albatros-B) uça
ğı Medine’de 4 ncü Ordu emrinde.
5 nci Uçak Bölüğü, (2 Albatros-E uçağı) İzmir’de 5 nci Ordu em
rinde.
1 nci Deniz Uçak Bölüğü, İzmir’de 5 nci Ordu emrinde.
1 nci Uçak Bölüğü (3 Albatros-E uçağı) Galata (Gelibolu Yarım-
adası’nda) alanında 5 nci Ordu emrinde.
6 ncı Uçak Bölüğü (1 Holderşitaf-D + 1 Foker-E uçağı) Musul’
da 6 ncı Ordu emrinde.
12 nci Uçak Bölüğü, Irak’da 6 ncı Ordu emrinde (13 ncü Kolordu’
ya verilmiş).
Deniz Uçak Bölüğü, Çanakkale’de (Alman).
Deniz Uçak Bölüğü, Anadolukavağı’nda (Boğazlar Genel Komutan
lığı emrinde).
Deniz Uçak Müfrezesi, Ereğli’de (Boğazlar Genel Komutanlığı em
rine).
15 nci Uçak Bölüğü Uzunköprü’de Başkomutanlık emrinde.
Aynca emrinde iki uçak bölüğü bulunan orduların karargâhlarında
birer uçak birlikleri komutanlığı bulunuyordu. [808]
(7) in ncü Sınıf Akaryakıt İkmali ve Dağıtımı

1333 (1917) yılı akaryakıt işletme malzemesi ikmali ve gönderme
problemlerinin çözümlenmesi için yapılan deneylere göre, 13 Mart 1917
tarihinde bir genelge hazırlanmış ve yayılmıştı. Burada genellikle Yıl
dırım Ordular Grubu’nun ulaştırmacılığı üzerinde durulmuştu. Sonuca
göre, üç tonluk bir yük otosunun ara vermeksizin ayda 25 gün görev
yapabileceği, en çok ayda 1.500 kilo benzin sarf edeceği saptanmıştı.
Bu hesaba dayanılarak orduların ellerindeki araç sayısına göre,
akaryakıtın tedarik ve dağıtımmm yapılması esas alındı. Örneğin, 3 ncü
Ordu’nun elinde 40 yük otosu olduğuna göre benzin ihtiyacmın aylık
60.000, vakum yağının 4.800 kilo, gres yağınm ise, 600 kilo olması ge-
[808] ATAŞE Arşivi; Birinci Dünya Savaşı, c. Di, Türk Hava Harekâtı, 1969,
Gnkur. Basımevi, s. 5, 17-18.
1917 YILINDA İDARİ FAALİYETLER VE LOIİ3TİK 485
rektiğini Genel Karargâh Demiryolları Şubesi ile, 6 ncı Şubesi, görüş

meler sonunda anlaşmaya vararak, saptanan ihtiyacın Karapınar’da ku
rulan akaryakıt deposundan sağlanması yoluna gidilmiş ve böylece
60.000 kilo benzin ile diğer madeni yağlann dağıtımı bu tesise bağlan
mıştı. Bu şekle göre, 3 ncü Ordu, Ekim ve Kasım 1917 ayları içerisinde,
İstanbul ve Karapmar’dan 118.049 kilo benzin, 10.465 kilo vakum ve
1.323 kilo gres almıştı. Ancak, yalnız Kayseri oto kollarının bu aylar için
ihtiyacmın 183.000 kilo benzin, 15.000 kilo vakum, 3.300 kilo gres ve
1.100 kilo gaz olduğu düşünüldükte, gelen miktarlar yetersiz bulunmuş
tu.
Dolayısıyla Ordu Oto Birlikleri Komutam, Genel Karargâh 6 ncı
Şube’den Karapınar ve Pozantı depolarına emir verilerek eksiğin ikma
lini önermişti. Yalnız Ulukışla’da bulunan ve Ordu geri bölgesine götü
rülmesi gereken teçhizat ve mühimmatın tonajı iki bin kiloyu bulmak
taydı.
Durumu değerlendiren idari makamlar, 3 ncü Ordu’nun acil ihtiya
cını, Haydarpaşa’da hazır tutulmakta olan akaryakıttan 43.650 kilo ben
zini, 3.420 kilo vakumu, 400 kilo gres ile 190 kilo gazı 3 ncü Menzil Mü
fettişliği adma ivedilikle Ulukışla’ya gönderme hazırlıklarına başlayarak
tamamlamaya çalışmıştı. [809]
6 ncı Ordu bölgesinde; Musul’da, benzin üretildiği anlaşılıyordu.
Öyleki Genel Karargâh 6 ncı Şubesi, 6 ncı Ordu’nun kuruluşundaki oto
kollarının dışında kalan diğer otolarm akaryakıtım aylık olarak tertip
ederken, göndermek üzere hazırladığı 7.000 kilo benzin, 350 kilo yağ, 20
kilo gres ve 20 kilo gazı bu Ordu oto kollarının dışındaki kollara gön
dermeyi planladı. Buna rağmen yeterli destek yapamadığından mümkün
olduğu kadar bölgede üretUen benzinden yararlanılmasını ihtiyacın ta
mamlanmaması halinde Halep’ten yakıt istenmesini önermişti ve Ordu
oto kollarınm ikmali Irak Oto Komutanlığı’na bağlanmıştı. [810]
Halep Akaryakıt Deposu aynı zamanda 4 ncü ve 6 ncı ordular em
rindeki uçak bölüklerine de oktanlı benzin ikmal etmekteydi. İstekler
karşısında uçak benzini ikmali o tarihlerde kurulmuş bulunan Umuru
Havaiye Müfettişliği tarafından düzenlenmekteydi. Örneğin, 4 ncü Or
du’nun Halep Deposu’ndan ikibuçuk aylık benzin çekmesine rağmen altı
ton benzin istemesinin nedenlerini anlamak için, Halep Menzil Müfettiş-
liği’nden bu hususu sormuştu. [811] ,
[810] ATAŞE Arşivi; No. 1/6 Dip. 130, G. 1, Kis 1319, Dos. 767, Fih. 1-81.
Akaryakıt ikmaline giren bir de müstahkem mevkilerle orduların

ellerinde bulunan projektörler (ışıldak) bulunuyordu. Bunlarında aylık
sarfiyatı :
Benzin 30.863 kilo Madeni yağ 5.959 kilo
Gaz 17.947 kUo Gres konstansyağı 252 kilo
Ham petrol 1.800 kilo Gliserin 15 kilo
tutuyordu.
'Akaryakıt tedariki konusunda yurt içi olanaklarmın çok yetersiz
olması ilgilileri çaresiz yurt dışı kaynaklanna yöneltiyor, müttefiklerin
yardımma götürüyordu. Böylece 18.6.1917 tarihinde Berlin ile yapılan
görüşmeler sonucu Türkiye Hava Birlikleri için ayda 80 ton oktanh ben
zin, 161 ton ham petrol, 55 ton gaz, 45 ton madeni yağ, 10 ton kons-
tans yağı, 32 ton silindir yağı ve 1 ton valvalin yağınm Dobruca’dan
aktarılması sağlanmıştı.
73 ton kaim madeni yağm Romanya askeri idare faaliyetler bölge
sinden verilmesi için görüşmeler devam ediyordu. [812]

3 ncü Ordu; bu yıl menzil bölgesinde çeşitli il ve ilçede toplam
21.940 yatağa sahipti. Bunlardan başka menzil hatları üzerinde sayıları
72’yi bulan sağlık istasyonu da kurmuştu. Bunların büjdik bir kısmı kış
la, okul gibi bÜ3dik bir alanda, diğerleri evlerde görev yapıyordu. Her
birinde temizleme yeri, hamam, özellikle duş düzeni bulunuyordu. Alman
bu düzen hasta akımı ve er yollamalarında çok yararlı olmuştu. Kışın
tipi ve fırtınalı havalarda her biri yüzer kişi olan sığınma yerleriyle ik
mal ulaşımı sırasında ölüm ve donma olaylannm önlenmesine çalışıldı.
Ayrıca subay misafirhaneleri kuruldu. 17 Aralık 1917’de bu cephede
mütareke yapılmakla sükûna kavuşan ordunun zayiatı durmuştu.
4 ncü Ordu cephesindeki savaş bütün şiddetiyle devam etti. Ordu
sağhk kurullan, gerek saldırılar ve gerekse bulaşıcı hastalıklarla müca
delesini sürdürdü. Tüm faaliyetlerini Yıldırmı Ordular Grubu kurulu
şunda devam ettirdi.
[812J ATAŞE Argivi; No. 1/101, Kis. 2173, Dos. 83, Pih. 13-24, 13-26.
6 ncı Ordu; alman karara dayanarak, ağır hasta ve yaralılarını bı

rakarak diğerlerini vapurlarla Diyale’ye doğru çekti. Sağlık yönünden
Ordu’ca sonra da dış ve iç hastalıklar için istasyon çevresinde 500 ya
taklı bir hastane kuruldu. Ek olarak da Bağdat’tan getirilen 9.000 hasta
için Samra’nm batı kıyısında çadırlı bir ordugâh meydana getirilmişti.
Bu yerlerde gereken işlemler yapıldıktan sonra Musul’a gönderilmeleri
sağlandı.
7 nci Ordu; Bağdat’ın geri alınması amacıyla Halep’te toplanmıştı.
Fakat güneyin önem kazanması üzerine Yıldırım Ordular Grubu emrine
Filistin’e gönderilmişti. Esaslı bir düzen alınmadan taarruz başlamış
Kudüs tngilizler tarafından zapt edilmişti. Ordu’nun bu yörede olanak
lar içerisinde kurmuş olduğu sağlık teşkil ve tesisleri çaresiz Şam’a çe
kilmişti.
8 nci Ordu da; Yıldırım Ordular Grubu kuruluşunda kendi harekât
planına göre sağlık kurullarını oluşturdu.

1917 yılında veteriner subay mevcudu. [813]
Albay 4
Yarbay 24
Binbaşı 106
Yüzbaşı 121
Toplam 255
1916 yılında Veteriner Okulu’na alınmış olan öğrenciler tahsilleri
ne devam ettiklerinden okul yeni mezun vermemişti. Bu nedenle veteri
ner subay mevcudunda bir artış görülmemiş, bir evvelki yıla göre 4 ve
teriner subay da noksanlaşmıştı.
Veteriner Kurumlan [814]
Bir evvelki yılda açılmış olan Bakteriolojihaneleri ile hayvan has
tanelerine yeni bir ilave yapılmamış yalnız Halep’de serum hazırlayan
bir kurum faaliyete geçirilmişti.
Nal imalatı da eskiden olduğu gibi çalışmalarına devam etmekle
beraber ordu hayvanlarına yetişecek miktarda imalata geçememişti.
[814] ATAŞE Arşivi; No. 1/127, Dos. 491 (1959 jılında hazırlanmış ve arşivde
müsvette halinde bekleyen, Büyük Harpte lXirk Harbi Baytari) eser.
Veteriner tlaç ve Alet ikmali

Bu yıl da veteriner ilaçları iç ve dış kaynaklardan temin ediliyor
du. Memleket içinden lüzumlu olan yedi kalem ilaç satın alınmıştı. Diğer
senelere oranla bu yıl Almanya’dan 10 kalem gibi pek az ilaç gelmişti.
Veteriner alet ve malzeme olarak daha çok iç kaynaklardan fay
dalanılmış, Almanya’dan hemen hiç denecek kadar malzeme gelmiştir.
Veteriner Genel Deposu tarafmdan imal edilen ilaç ve malzeme diğer
yıllara göre bir artış göstermişti.
Bu sene Haydarpaşa yangını nedeniyle veteriner ilaç ve malzeme
sinde zayiat olmuştu.
Hayvan İkmali
Bu sene içinde Başkomutanlık Karargâhı 4 ncü Şubesi tarafından
aşağıdaki hayvanlar satm alınmıştı.
88 Katana
3.469 Binek
28.191 Mekkâre
5.773 Koşum beygiri
1.112 Katır
3.669 Manda
7.791 Öküz
11.411 Eşek
1.180 Deve
62.684 Toplam
Ayrıca bu yıl içinde 52 çeşitli kol teşkil edilmişti.
Hayvan Hastabklan
Her sene olduğu gibi bu sene de yaralı hayvanlarla gıdasızlık ve
bakunsızlıktan hayvan hastalıkları çoğalmıştı. Ayrıca çekirge itlafı için
meralara serpilen arsenikden de bir kısım hayvan ölmüştü. Sari ve adi
hastalıktan 40.856 hayvan ölmüştü. Bu zayiatın çoğu 6 ncı Ordu’da ol
muştu.
Satın alınan hayvanlarda dahil edilirse Ordu’da 279.805 hayvan
mevcudu vardı. Zayiat çıkarılırsa sene sonu itibariyle hayvan kuvvesi
238.949 idi. .
YEDİNCİ BÖLÜM
1918 YILINDA GENEL SİYASİ VE ASKERİ DITRUM
BÜTÜN TÜRK CEPHELERİNDEKİ HAREKÂT VE MUHAREBELER,
MONDROS MÜTAREKESİ VE TATBİKATI, BU YIL İÇİNDEKİ İDARİ
FAALİYETLER VE LOJİSTİK
A. GENEL SİYASÎ VE ASKERİ DURUM, CEPHELERDEKİ

HAREKÂT VE MUHAREBELER
1. Siyasi Dıımm
1918 yılının önemli siyasi olayları arasında, ilk üç ayında, dünya ge
nel durumunu etkilemiş olan husus, Amerika Birleşik Devleti Başkanı
Vilson’un 8 Ocak 1918’de kongre de açıkladığı prensipler olmuştu. Bunun
11 ve 12 nci maddeleri; Üçlü İttifak Devletleri’nin işgali altındaki Ro
manya, Sırbistan ve Karadağ ülkelerinin boşaltılmasını; Sırbistan’a Adri
yatik Denizi’nden bir çıkış verilmesini, Osmanlı İmparatorluğu’nun Türk
olan kısımlarının egemenliklerinin sağlanmasını, Türk olmayan kısım-
lanna da muhtariyet verilmesini ve Çanakkale, İstanbul Boğazlannm de
vamlı olarak açık bulundurulmasını öneriyordu.
Bundan başka. Üçlü İttifak Devletleri ile yeni kurulmuş bulunan Uk
rayna Hükümeti arasında yapılmış olan banş antlaşması (9 Şubat 1918)
ve bu antlaşma gereğince Ukrayna’nın Kiyef, Odesa gibi önemli mer
kezlerine Alman ve Avusturya - Macaristan işgal kuvvetlerinin gönde
rilmesini ve bunun bir sonucu olarakta Sovyet Rusya’nın barış yapmak
zorunda kalmasını (3 Mart 1918’de Brest - Litovsk), bunun arkasından
Romenlerin de Bükreş Antlaşması (7 Mayıs) ile savaştan çekilmelerini,
siyasi olaylar olarak öngöıüyordu.
2. Askeri Durum
a. Kara Kuv\ etleri
1918 yılına girerken Türk Silahlı Kuvvetlcri’nin Kafkas, Irak ve
Suriye Filistin cephelerinde ve batıdald ordu ve kolorduların durumu
şöyleydi :
— Başkomutanlık Karargâhı, İstanbul’da.
— 1 nci Ordu Karargâhı, İstanbul’da, 1 nci Kolordu’su keza İstan
bul’da.
— Kafkas Ordular Grubu, bu dönemde lağvedilmişti.

— 2 nci Ordu Karargâhı, Adana,’ya. alınmış, emrindeki kolorduları
J’ılistin, Suriye bölgesine göndermişti.
— 3 ncü Ordu Karargâhı, Suşehri’nde, bu Ordu; 1 nci ve 2 nci Kafkas
kolorduları ile, 2 nci Ordu’dan cepheleriyle birlikte devir aldığı 4 ncü Ko-
îordu’su Lice’de, tümenler cephede.
— Yıldırım Ordular Grubu Nusaybin’de,
— 4 ncü Ordu Karargâhı ve 16 ncı Kolordu Riyak’ta, 8 nci ve 12 nci
kolordıılanyla Filistin Cephesi’nde.
— 5 nci Ordu Karargâhı; Bandırma’da, emrindeki 14 ncü, 17 nci
19 ncu ve 21 nci kolordularla birlikte,
— 6 ncı Ordu Karargâhı, Musul’da, 13 ncü ve 18 nci kolordular ile
Dicle’nİTi sağ ve sol kıyılannı savunmakta,
7 nci Ordu Karargâhı; Nablus’ta, 3 ncü ve 20 nci kolordularıyla
cephede,
— 8 nci Ordu Karargâhı; Tulikerim’de, Sina bölgesinde geri çekilen
kuvvetlerle 22 nci Kolordu’yu emrine almış durumda.
-- 7 nci Bağımsız Kolordu ve Bağunsiz Asir ve Yemen tümenleri gö
revlendirildikleri bölgelerde son mücadelelerini vermekteydiler.
Mayıs ajandan itibaren bu dönemde harekât bölgelerinde yıpranma
dan ötürü geniş teşkilat değişiklikleri yapılmıştı. Örneğin, 28 Mayıs 1918
de 18 nci Kolordu lağvedilmiş, Halep’te 24 ncü Kolordu kurulmuş, 6 ncı
Ordu Karargâhı “Şark Ordular Grubunu’’ kurmak üzere Musul’a geç
mişti. 4 ncü Kolordu da, 3 ncü Ordu’dan ayrılıp 8 nci Ordu emrine veril
mişti.
Daha sonraları (12 Ekim 1918) 3 ncü Ordu İstanbul’a alınmakla bu
bölgede 9 ncu Ordu kuruldu. 13 Ekim 1918’de de 4 ncü Ordu lağvedilerek
emrindeki birlikler ve Adana’ya gelen 2 nci Ordu birlikleriyle 7 nci Ordu
pekiştirilmişti.
b. Deniz Kuvvetleri
1918 yılında da Deniz Kuvvetleri’nde bir gelişme olmadı.
c. Hava Km'v etleri

1918 yılında Türk Hava Teşkilatı’nm büyütülmesine devam edilmiş,
Hava İşleri Müfettişliği, Hava Kuvvêtlcri Genel Müfettişliği olmuş ve
müfettiîğe uçak, balon, meteoroloji, uçaksavar topçu komutanlıkları,

ayrıca ordular emrinde bulunan Uçak Birlikleri Komutanlığı (Kıtaat Ko
mutanlığı) orduların havacılık müşaviriydiler.
Filistin Yıldırım Ordular Grubu, Irak’da 6 ncı Ordu, Çanakkale’de ve
Ege’de 5 nci Ordu ve doğu bölgesinde de Doğu Ordular Grubu Komutan
lıkları emrinde birer uçak birlikleri komutanhkları vardı.
Savaşın devamı boynnca Meteoroloji Teşkilatı’ndan büyük istifadeler
temin edilmiş bu teşkilat daha da genişletilerek denizcilerin de istifadesi
sağlanmıştı.

18 AraJlık 1917’de Erzincan’da Ruslarla yapılan anlaşmadan sonra,
1918 yılında Doğu Kafkas Cephesi’nde Ruslarla bir savaş olmamakla
beraber, Rus kuvvetleri çekildikten sonra Van’da toplanan Ermeni tabur
ları, teşkilatlarını büyüterek Rusların terk ettikleri Türk topraklarım
ellerine geçirmişlerdi. Aynı zamanda Türk halkına her türlü işkence yapa
rak yer yer katliamlara girişmişlerdi.
Türk Kafkas Ordular Grubu Karargâhı; Ruslarla yapılan anlaşma
dan sonra 16 Aralık 1917 (133.3)’de lağvedilmişti.
Kafkas Cephesi’nde bulunan 2 nci Ordu emrindeki kolorduların 7 nci
11 nci 47 nci ve 48 nci tümenleri muhtelif tarihlerde Filistin Cephesi’ne
gönderilmiş olduğundan, önce bu Ordu’dan gönderilen 7 nci ve 53 ncü
tümenlerle beraber altı tümen bu cepheden alınmıştı. Ordu, 8 nci Tümeni
de 8 Ocak 1918’de lağvetmişti. Yalnız 4 ncü Kolordu’yu kuran 5 ve 12 nci
tümenleriyle kalmıştı.
Sonraları 14 Şubat 1918 de 2 nci Ordu Karargâhı Halep’e hareket et
tirilmekle, Doğu Kafkas Cephesi’nde 3 ncü Ordu kaldı.
3 ncü Ordu, bu dönemde iki Kafkas Kclordusu’na ilaveten, 2 nci Ordu’

dan aldığı 5 nci ve 12 nci tümenlerden kurulu 4 ncü Kolordu ile 1918 ha
rekâtına girişmişti.
Rus ordusunun boşalttığı Doğu Kafkas Harekât Alanı adeta sahipsiz
di. Gerçi Bolşevikler yöresel ıilusallılv eğilimler hakkı tanımakla Azer
baycan’da, Gürcistan’da ve Ermenistan’da mahalli idareleri üzêrine aân
birtakım komiserlikler teşkil etmişlerdi. Bunların arasındaki ilişkileri
düzenleme ve idare içinde, bir de Maverayı - Kafkas Federasyonu (mer
kezi Tiflis’deydi) kurmuştular. AzerbaycanlIlar, Rusya’dan dönen bir süvari
ı&.
alayına ilaveten bazı gönüllülerden milis teşkilatı kurmuşlardı. Gürcü

lerin onbini geçmeyen ve muntazam olmayan kuvvetleri vardı. Ermeniler
ise üç tümen teşkiline çaba gösteriyorlardı.
Kafkasya’daki İtilâf Devletleri’ne ait kuvvetler, geniş ekonomi kay
naklardan, özellikle Bakû petrollerinden, yalnız kendilerinin faydalanma
ları için mahalli halktan Rus subaylarının komutasında birlikler teşkil
ederek direnme örgütleri kurmuşlardı. Para ve diğer malzeme yardımı
yapıyorlardı. Bu işleri de müttefikleri adına îngilizier üzerine almışlardı,
îngilizler bu tarzda bir Gürcü ve üç Ermeni kolordusunu teşkil edecek
lerini, bir de Rumiye taraflarında bir Asuri Tümeni kuracakları anlaşı
lıyordu. Bu tür teşkilata AzerbaycanlIlar tarafsız kalmışlardı.
Bizzat Kaflias milletlerine gelince, Bolşeviklerin ve îngilizlerin teşeb
büslerini kabul etmekle beraber bir taraftan da, her birisi kendi milli
menfaatleri ve emelleri peşine düşmüşlerdi. Şöyleki;
AzerbaycanlIlar, aynı ırk ve dinden olan Türklerin yardımım ve gel
melerini bekliyorlar,
Gürcüler, tarafsız kalmayı istemekle beraber, Türklere karşı Batum’un
kendilerine verilmesi için Almanlarla müzakerelere girişiyorlar,
Ermeniler ise; Kilikya’da, doğu illerinde ve Güney Kafkasya’da bü
yük bir Eı-menistan kurmak emelini besliyorlardı.
Durum bu olduğıu için Ermeniler Rusların terk ettikleri Türk toprak-
larmı işgal etmişlerdi.
Rus kuvvetlerinin harekât alanından çekilmeleriyle 3 ncü Ordu Komu
tanı Vehip Paşa, bu tecavüz hareketlerini önlemek üzere 4 Şubat 1918
(1334) tarihinde, Kafkas Cephesi Rus Ordusu Komutanı General Projovals-
ki’ye yazdığı mektupla, Ermenilerin Türk halkına karşı zulüm yapmakta
olduklarını, kitle halinde Türkleri öldürdüklerini bildirerek ileri harekâta
geçmek zorunda kaldığını, ordunun bu tarz hareketinin Rus Ordusuna
karşı bir düşmanlık anlamını taşımadığını bildirmiş ve 5 Şubat 1918 (1334)
den itibaren harekete geçmişti.
3 ncü ordu, Bitlis’den - Tirebolu’ya kadar olan bütün cephede altı
koldan ileri harekâta geçerek rastladığı Ermeni kuvvetlerini atmakla tarih
sırasına göre; 7 Şubat’ta Kelkit’i, 13 Şubat’ta Erzincan, 19 Şubat’ta Bay
burt’u, 22 Şubat’ta Nenehatun’u (Tercan), 24 Şubat’ta Trabzon’u, 12
Mart’ta Malazgirt, Hınıs, Erzumm’u, 16 Mart’ta Köprüköyü ve Tortum’u,
25 Mart’ta da Oltu’yu işgal etmekle 1914 (1330)’de Osmanlı - Rus sını-
nııa kadar olan araziyi geri almıştı. Yahıiz îran sınırına doğru ilerleyen
4 ncü Kolordu’nun harekâtı, Van Gölü kuzey bölgesinde menzil teşkilatı

olmadığından iaşe güçlüğü nedeniyle yapılamamıştı. Yalnız Göl’ün güne
yinden ilerleyen müfrezeler 8 Nisan’da Vanü işgal etmişti, (Kroki; 20)
Bu ilerleme sırasında Ermeniler, Van ve Erzurum doğrultusunda geri
çekilmişlerdi. Diğer doğrultularda işgaller olaysız olmuştu. Erzincan hal
kına çok zulüm yapan Ermeniler, çekilirken Dersirnlilerden Sansa Boğa
zında layık olduklan cezayı görmüştüler.
Birest - Litovsk Antlaşması’na göre Kars, Ardahan ve Batum
sancaklarmın işgali için 26 Mart 1334 de bir özel görev kuvveti kurul
muştu. 11 Nisan 1918 (1334)’de üeri harekete geçilmişti. Bu yörelerden
özellikle, Kars’da Kuşlardan çok sayıda silah ve cephane elde edilmişti.
Kuşlar tarafından işgal olunan Türk toprakları tamamen kurtarılmış
ve bundan başka 1877-1878 Osmanh - Kus Savaşı’nda Rusların eline geçen
üç sancak da ülke topraklarına katılmıştı.
Bu duruma gelindikten sonra Enver Paşa’nm isteği ve emriyle Kafkas
tslâm Ordusu kurularak. Kuzey Kafkasya bölgesinde Azerbaycanm Türk
topraklarına katılması ve burada bir Türk hükümeti kurulması için te
şebbüsler başlamıştı. Kuvvetler tesbit edildi. Görevlendirilenler harekete
geçirildi. İleri hareket sırasında rastlanan Rus kazakları ve Ermenilerle
çarpışılarak, Azerbaycan’da teşkilatlanan birliklerle beraber. Gence işgal
edUdi. Sonradan Bakû’ya yapılan taarruzla, buradaki Ermeniler geri atıl
dı, 15 Eylül 1918 (1334)’de Bakû alınmışü.
Bakû’nun elde edilmesiyle Hazer Denizi güney kıyılarına Herlenmiş,
20 Eylül 1918’de Kafkasya’da Dağıstan kurtanimıştı 5 Ekim 1918’de
Derbent alınmıştı. 8 Kasım 1918’de Petrovski de muhasaradan sonra ele-
geçmişti.
Böylece, Azerbaycan’da bir Türk devleti kurulmuş. Kuzey Kafkasya
bölgesinde, Dağıstan’da; ikinci Türk devleti sağlanmakla, her iki hükü
met arasında siyasi münasebetler başlamıştı. Güney Kafkasya’da da
Gürcü ve Ermeni hükümetleri kurulurken Enver Paşa’nm Kafkasya için
hazırladığı plan az çok gerçekleşmiş oluyordu.
Ne var ki Avrupa’daki durum müttefiklere karşı dönüşmüştü. Yakın
da bir sulh yapılması beklendiği için Enver Paşa, Şark Ordular Grubu
Komutam’ndan Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya’daki mahalli Türk kuv
vetlerinin bir an önce teşkilatlandırılmasını ve bunların silah ve mühim
mat ile donatılmasını emretmişti. ’
10 Ekim 1918 (1334)’de 3 ncü Ordu Karargâhı İstanbul’a alındı
Ordu’nun emrindeki birlikler 9 ncu Ordu’yu kurmuştu, önce kurulan Şark
Ordular Grubu Karargâhı da lağvolmuştu.
Bu tarihten sonra 14 Ekim 1918 (1334)’de hükümette değişiklik oldu.

Müşir (Mareşal) Ahmet İzzet Paşa sadarete, aynı zamanda Başkomutan
lık Genelkurmay Başkanlığı’na getirilmişti. Hükümetin verdiği 29 Ekim
1918 tarihli emirleriyle 24 Ekim 1918 den itibaren altı hafta içerisinde, Bi
rest - Litovsk Antlaşması dışında kalan arazinin ve İran’ın boşaltılması
istendi. Böylece Enver Paşa’nın, savaşın başından beri aklına koyduğu,
Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya’daki Türklerin Rusya aleyhine ayaklan-
dırılması ve Türk halkının Rus idaresinden kurtarılarak kurmak istediği
Tûran ittihadı emelleri sona ermişti.
4. Filistin ve Suriye Harekâtı

1917 yılı sonlarında tngilizler, Kudüs’ü işgal ettikten sonra 9 Aralık
1917 (1333)’de uzun bir duraklama devri geçirdiler. Çünkü mevsim ge
reği, çok miktarda yağan yağmurlar yüzünden yollar geçilmez bir hal
almıştı. Bir de îngilizler geri ikmal ve idari faaliyetlerini hazırladıkları
bu devrede Filistin’deki Türk ordusu çok az takviye kuvveti almış ve çok
zayıf bir durumda kalmıştı. Gerçi daha İkinci Şeria Savaşı’ndan önce Su
riye’deki 8 nci Kolordu ve diğer birliklerden kurulu 4 ncü Ordu, yeniden
teşkil edilmiş ve Şeria bölgesine getirilmişti. Bu suretle Yıldırım Ordular
Grubu üç ordu (4 ncü, 7 nci ve 8 nci ordular) olarak cephede bulunduru
luyordu. Ancak mevcutları çok azdı. (Kuruluş: 10)
Yıldırım Ordular Gurubu :
4 ncü Ordu emrinde :
2 nci Kolordu 62 nci Piyade Tümen ve Bağımsız Alaylar
8 nci Kolordu 48 nci Piyade Tümen, M. Grubu
Şeria Grubu 3 ncü Süvari Tümeni, 24 ncü Tümen
8 nci Ordu emrinde
22 nci Kolordu 7 nci ve 20 nci tümenler
Gnıp Komutanlığı 16 ncı ve 19 ncu tümenler
Ordu emrinde Alman Asya Kolu, 46 ncı Piyade Tümeni

7 nci Ordu emrinde :
3 ncü Kolordu : 1 nci ve 11 nci Piyade tümenleri
20 nci Kolordu : 26 ncı ve 53 ncü Piyade tümenleri
Yıldırım Ordular Grubu Bağlı Birlikleri

Hicaz Kolordusu : 2 nci M.K.Medine ve 58 nci Piyade tümenleri
îngilizlere, Temmuz 1918 a.yı içerisinde son takviye kuvvetlerini de

almakla eski mevcutlarından daha fazla yeni birliklere sahip olan ordu
sunu yenileştirmişti. Ordu Komutanı General Allenby (Allenbi) 19 Eylül
1918’de büyük bir taarruza karar vermişti. Mısır’daki kuvvetleriyle bir
likte mevcudu 467.650 insan, 159.500 hayvan olarak yedi piyade tümeni
(her biri 12 taburlu), dört süvari tümeni (her biri 5-6 alayh), ile 8 maki
neli tüfek taburunu, aynca Filistin - Suriye Fransız Müfrezesi, (ki bu
kuvvetlerin iaşe mevcudu 211.000, savaşkan toplamı 106.000 ve muhtelif
çapta) bol cephanesiyle 558 topunu, her türlü malzeme, teçhizat ve nakil
araçlarıyla donatümış olarak tertiplenmişti. (Kuruluş: 11)
Hazırlıklarını bitiren Îngilizler, Bahri - Lut’un doğusunda Türk or
dusuna karşı hareket etmekte olan Hicaz kuvvetleriyle irtibat kurarak
Şeria Nehri’nin doğusuna geçmekle Türklerin sol kanadını kuşatma ve bu
yerdeki Arap askerlerini Türklere karşı çevirmekle Hicaz demiryolunu
keserek Medine’deki Türk kuvvetlerinin mukavemetini kırmayı, bütün
Arap kuvvetleriyle birlikte ilkbaharda Şam üzerine yürümeyi planlamışlardı.
Sonunda 19 Şubat 1918 (1334)’de, Eriha doğrultusunda üstün kuv
vetlerle îngilizler ilerlediler ve karşısmdaki zayıf Türk kuvvetlerini geri
atarak 21 Şubat 1918 (1334)’de Eriha’yı işgal ettiler, Îngilizlerin mart
ve nisan aylarında tekrarladıkları bu taarruzları başarısız kahp geri
atüınca, Şeria batısına çekilmek zorunda kalmışlardı.
General Alenbi, yaz aylarmı geçirdikten sonra, bu defa taai’ruzlannı
batı kanattan yapmak üzere, beş piyade üç süvari tümeninden kumlu
kuvvetli bir sıklet merkezi ile, 8 nci Türk Ordusu’nun cephesini yarmayı
ve böylece Türk ordusunun gerisini alma3a tasarlamıştı.
Türk Yıldırım Ordular Gıubu Komutanlığı, îngilizlerin bu niyçt ve
maksadından haberdardı. Buna göre alınması lazım gelen savunma terti
bini bir an önce tamamlamak amacıyla harekete geçmiş ve kuvvetin ço
ğunu ikinci hatta bıüunduracak bir durum almıştı.
19 Eylül 1916’da başlayan Ingiliz taarruzları, 1918’de, Yıldırım Ordu
lar Gurubu’nun, Akdeniz ile Şeria Nehri arasında, sağda 8 nci Ordu’ya,
solda 7 nci Ordu’ya çarpmıştı. Kuvvetli topçu desteği altında 20 nci Tü
men mevzilerini yararak piyade ve süvarilerini kıyı boyunca gerilere sür
müştü. 22 nci Kolordu’nun savaşı kaybetmesi, Türk birliklerini 20 Eylül
1918 günü sabahı geri çekilmeye zorladı. İngiliz süvarileri Cenin ve Aku-
le’yi işgal etmekle, Türk ordularını, Leyman Paşa’mn emri komutasmdan
çıkarak kendi başlarına savaşı sürdürmeye zorlamıştı. Sonunda 7 nci ve
4 ncü orduların yardımıyla 24 Eylül 1918 günü Şeria Nehri’nin doğusuna
tüm birliklerin çcidimesi sağlanabilmişti.
Îngilizlerin sıkı takiplerinden kurtulan ve Der’a’ya gelen Ordular

Grubu Komutanı kendini zor kurtarmıştı. Duruma müdahale etmek iste
mişse de, sonunda çekilen kuvvetleri 4 ncü Ordu emrine bıraktı, 7 nci
Ordu’dan Riyak bölgesine çekilen kuvvetlerle birlikte, savunmasını istedi.
Sonuçta, Sam savunulamamış ve Ekim 1918’de Araplarla birlikte îngiliz
ler Şam’a girmişlerdi.
Bu durum karşısında Leyman Paşa 2 Ekim 1918’de verdiği emre
göre, 7 nci ve 20 nci kolorduların geri kalan kuvvetleriyle Halep bölgesi
nin Mustafa Kemal Paşa (Atatürk) emri komutasında savunulmasını
istedi.
7 nci Ordu Komutanı Mustafa Kemal Paşa 3/4 Ekim 1918 (1334)
gecesi trenle Halep’e hareket etti. Hareketinden önce, 20 nci Kolordu
Komutanı Albay Ali Fuat (Cebesoy) Bey’i, keza, 3 ncü Kolordu Komutanı
Albay İsmet Bey’i (İnönü) Halep güneyindeki Tamara’da bulunmalarını
isteyerek toplanmışlardı. Böylece Halep’te 15 gün içinde 3 ncü ve 20 nci
kolordular tensik edilerek yeni bir ordunun kurulmasını sağladılar. Doğu
Cephesi’ndeki 2 nci Ordu, Karargâhı ile Adana’ya alındı. Hınıs’daki 4 ncü
Ordu da 13 Ekim 1918’de lağvederek, 7 nci Ordu’nun savaş gücüne kıs
men kavuşmasını başarmışlardı.
tngilizler Suriye’yi tamamen ellerine geçirmek için 19 Ekim 1918’de
süvari tümenlerini harekete geçirmiştiler. Araplar da önce Halep’e gir
mek istemişlerse de geri atılmışlardı. îngilizlerin tüm kuvvetleriyle
yapacakları taarruzlan boşa çıkarmak için, 7 nci Ordu Halep’te kal
mayarak 25/26 gecesi Katma’ya çekildi ve Toros dağları doğusunda sa
vunmayı tasarladı.
Uygulanan bu plan gerçekleştirilmişti. Çekildikleri hatta kadar iler
leyerek taarruz eden îngilizler geri atılmıştı. Türk kuvvetleriyle teması
kesmeme kararı veren îngilizler, Mütarekenin başlamasına kadar hare
ketsiz kalmışlardı.
30 Ekim 1918 (1334)’de Mondros Mütarekesi imzalanmış ve 31 Ekim
1918 (1334)’de saat 12.00’den geçerli olarak da uygulanmaya başlanmış
tı. Bu tarihte Leyman Paşa, Ordular Grubundan ayrılmış yerine Mustafa
Kemal Paşa (Atatürk) Yıldırım Ordular Grubu Komutanhğı’na getiril
mişti. Adana’ya hareketi sırasında Suriye Cephesi’nde de savaşlar sona
ermişti.
Gerek tümenlerin, gerekse bu cepheye verilen ikmal erlerinin topla
mı 250.000 kişiydi. Mütareke zamanı 7 nci Ordu emrinde dört tümen, geri
teşkilleri dahil 20.000 kişi kalmıştı. Bu duruma göre 230.000 zayiat veril
mişti. îngilizlerin ise 58.338 zayiatı vardı.
5. Irak Harekâtı
1917 yılı sonlarına doğru Irak Cephesi’nde, 6 ncı Ordu Komutanı’nm
emrinde :
Dicle Nehri sağ sahilinde (batısında) 18 nci Kolordu (14 ncü ve 51 nci
tümenler),
Dicle Nehri sol sahilinde (doğusunda), 13 ncü Kolordu (2 nci ve
6 ncı tümenlerle Bağımsız Süvari Tugayı) vardı. 50 nci Tümen Ordu em
rinde ihtiyatta bulunuyordu. (Kuruluş: 12) (Kroki: 21)
6 ncı Ordu’nun 1918 kuruluşu şöyleydi :
6 ncı Ordu Karargâhı Musul’da, emrinde 13 ncü Kolordu Kifri’de,
Kolordu emrinde 2 nci Tümen Tuzhurmato’da, 6 ncı Tümen Karatepe’de.
18 nci Kolordu, Kaletelsint’de emrindeki 51 nci Tümen Kaletelsint
de, 14 ncü Tümen Şeremiye’de.
Ayrıca Ordu’ya bağlı Hit’de 50 nci Tümen ile Revandiz Müfrezesi ve
Süleymaniye’de bir piyade alayı vardı.
6 ncı Ordu, tümen sayısı bakımından İngilizlerden fazla durumda
olmasına karşılık, tümenler mevcutları çok düşüktü. Özellikle süvari gücü
çok zayıftı. 1918 yaz devresinde mevcutlarını da korumayadıklarından.
Ayrıca ikmal eri de alamadıklarından, harekât başladığında başarı şan
sını elde edememişti. Dolayısıyla bu dönem 6 ncı Ordu için felaket yılı
olmuştu. Bağdat elden çılonıştı. Birlikleri çok zayiat vermişti, özellikle,
18 nci Kolordu başarılı savaşları fazla kayıpla son bulmuştu. 15 Aralık
1917’de 52 nci Tümeni’ni lağvetmek zorunda kaldığı için emrinde yalnız
14 ve 51 nci tümenler kalmıştı.
28 Mayıs 1918 (1334)’de de 18 nci Kolordu’nun Karargâhı da lağve

dilmekle Karargâh kadrosundaki 28 subay ve 80 er, binek hayvanları 24
ncü Kolordu’yu kurmak üzere Halep’e gönderilmişti. Böylece, Dicle Nehri
sağ sahilinde 13 ncü Kolordu’ya ait 14 ncü Tümen Dicle Grubu adını al
mıştı.
9 Temmuz 1918 (1334)’de 6 ncı Ordu Karargâhı Şark Ordular Gru

bu Karargâhı’m kurmak üzere 40 subay, 60 er ve 12 ton eşyasıyla İstan
bul - Batum yoluyla Kafkas Cephesi’ne hareket etmiş, 6 ncı Ordu Komu
tanı Halil Paşa Şark Ordular Grubu Komutanı olmuştu. 13 ncü Kolordu
Karargâhı da 6 ncı Ordu Karargâhı’m kurmak üzere 3 Temmuz 1918
(1334)’de Musul’a hareket emri almıştı.
Bu durum üzerine, Irak Cephesi’nin güçlendirilmesi için önce 4 ncü

Kolordu Komutanı Ali İhsan Paşa 6 ncı Ordu’yu kurmak için 13 Ko
lordu’ya atandırılmış ve 6 ncı Ordu’ya vekâlet görevi almıştı. Yerine ve
rilen Miralay (Albay) Selahattin Bey de 4 ncü Kolordu’yla (İran’da hare
kât yapan 6 ncı Tümen ile 5 nci Tümen’i emrine alarak) 6 ncı Ordu kuru
luşuna verilmişti.
Fırat Grubu ve 4 Temmuz 1918 (1334)’de on bin ikmal eri alan 6 ncı
Ordu, harekâta başlamadan önce, yaz devresinde Mardin’de eğitim ile
meşgul oluyordu.
Îngilizlerin hazırlığına gelince:
Îngilizler Bağdat’ı aldıktan sonra Dicle sağ sahilinde Tikrit, sol sahi
linde Diyale Nehri kuzeyinde Karatele bölgelerine kadar ilerlemiş, Bağ
dat’ın yukarı kısımlarımda ele geçirmişlerdi. Başarılarım korumak üzere
de kuvvetlerinin 3/4 ünü Bağdat bölgesinde toplamışlardı. Bu arada
İran’da Rus ordusu kuvvetleri geri çekilmişti. Dolayısıyla îngilizler, Irak
kuvvetlerini güçlendirmek üzere 15 nci Tümeni, ayrıca Ekim 1918 ayında
17 nci Hint Tümeni ile beraber 35 batarya, bir süvari tugayı. Bağımsız
53 ncü, 54 ncü ve 55 nci tugaylarını buraya getirmiştiler, 3 ncü ve 7 nci
Hint tümenlerini Filistin Cephesi’ne gönderdiklerinden 1918 yılmda Irak
harekât alanındaki İngiliz kuvvetleri (biri İngiliz, dördü Hintli olmak üze
re) 5 piyade tümeniyle 9 süvari alayından oluşan 170.000 muharip er,
280.000 geri hizmet teşkilleri olmak üzere toplam 450.000 insan ve 408
top gücüne ulaşmışlardı.
Irak bölgesi, İngiliz kuvvetleri komutanı 1918 yılı yaz devresinin
sonunda faaliyete geçerek, Musul’u işgale karar verdi. Böylece 23 Ekim
1918 (1334)’de Türklerin Dicle Grubu’nun karşısındaki İngiliz kuvvetleri,
ileri harekâta başlamıştılar. Şiddetli topçu ve havan baskısı altında hır
palanan bu Grup, Ordu Komutam emriyle geri alınmıştı. îngilizlerin her
iki sahil doğrultusunda sürdürdükleri kuşatıcı taarruzları geceli gündüz
lü çarpışmalara sahne olmuştu.
Musul’un tahliyesi gerekiyordu. Zaman kazanılması Ordu Komutanı’
nın emri olduğundan, 1 Kasım 1918’e kadar dayanan Dicle Grubu görevini
yapmış ise de, geri çekilmeyerek bütün kuvvetiyle esir olmaktan kurtu
lamamıştı. ’
Mondros Mütarekesi’nin tatbikatına başlandığı 31 Ekim 1918 (1334)’

de saat 12.00’ye kadar îngilizler Irak Cephesi’nde (Fırat Grubu dahil)
Ame - Elhisin - Geyyire - Hankiiı hattına varmışlardı. Musul şehri ve
Musul ilinin büyük bir kısmı Türk ordusunun işgalinde kalmıştı. Ancak
mütarekenin 7 nci maddesine göre Musul îngilizler tarafından işgal edU-
mişti.
Irak Cephesi’ne bütün savaş boyunca gelen veya orada bulunan Türk
tümenlerinin sayısı on ikiye ulaşmıştı. (2 nci, 4 ncü, 5 nci, 6 ncı, 14 ncü,
35 nci, 38 nci, 45 nci, 46 ncı, 50 nci, 51 nci ve 52 nci tümenler) bunlann ye
disi lağvedilmişti. Biri Filistin Cephesi’ne gönderilmiş, ikisi de Musul’dan
geri çekiUp Mardin ve Siirt bölgesinde kalmışlardı. Böylece gelen ikmal
erleri ve geri teşkiller dahil olmak üzere, yaklaşık 150.000 kişilik bir ordu
kullanılmış, bunun 45.000’i esir, (2 nci ve 5 nd tümenlerin kalan mev
cutlan hariç olmak üzere ki tahminen 5.000 kişi) diğeri şehit, yarah ve
cephe haricine gönderilen hastalardan oluşmaktaydı.
îngilizlerin de bu cepheye getirdikleri kuvvetlerin toplamı 890.000
kadardı. [815] .
6. Mondros Mütarekesi
Eylül 1918 sonlarında müttefiklerin (merkezi devletlerin) savaşı kay
bettikleri belli olmuştu. Avrupa cephelerinde Alman ordulannm daha
Temmuz 1918 içinde taarruz gücünü yitirdikleri anlaşılmış; Ağustos 1918
de başlayan İtilâf Devletleri’nin karşı taarruzları karşısmda savunmalan
ve savaşa devam yetenekleri de çok azalmış olduğu anlaşılmıştı, itilâf
kuvvetleri tarafmdan yapılan her taarruz sonunda Alman kuvvetleri daima
çekilmiş, derinliklerde tutunmaya çaba göstererek, az arazi kaybına ve
zaman kazanmaya, dolayısıyla savaştan az zararla çıkmaya çalışmıştı.
Alman milleti sulh istiyordu.
Avusturya - Macaristan ise; İtalya Cephesi’nde zor tutunuyorlardı.

Bu devlet esasen Nisan 1918’den beri sulh peşindeydi. Çeşitli milletlerden
kurulu Avusturya - Macaristan imparatorluğu dağılma endişesi karşısın
da kalmıştı. Öyleki, Ekim 1918 ayı sonlarına doğru Italyanlann yaptık
ları taarruz esnasında Avusturya - Macaristan ordusu bozulmuştur.
Makedonya Cephesi’nde İtilâf kuvvetlerinin 14 Eylül 1918’de başla
yan taarruzlan sonunda Bulgar ordusu bozulmuş ve perişan bir halde ge
ri çekilmiş, böylece Sofya doğrultusu açılmıştı. Bulgarlar teslim olmuşlar,
29 Eylül 1918’de anlaşmayı kabul etmeye mecbur edilerek savaştan çekil
mişlerdi.
[815] Sun, Selim; Birinci Dünya Harbi özetleri 1914-1918, s. 229-274.

Osmanlı ordularına gelince; gerçi Doğu (Kafkas) Cephesi’nde giri

şilen Azerbaycan, Kuzey Kafkasya (Dağıstan) ve îran harekâtı olgun bir
şekilde gelişmiş ise de, bu harekâtın savaşın sonucuna bir etkisi olma
mıştı. Osmanlı Devleti için önemli olan Suriye ve Irak cepheleriyle Make
donya Cephesi’nde serbest kalan İtilâf kuvvetlerinden büyük bir kısmını
(8 tümene yakın) Doğu Trakya sınırına yönelmiş olmaları ve İstanbul’u
tehdit eder bir duruma geçmiş bulunmalarıydı.
Irak Cephesi’nde 1918 yılı yaz devresinde duraklamış olan harekât
Ekim 1918 başlarında henüz başlanmamış olmasına rağmen (îngilizler
bu cephede 23 Ekim 1918’de harekete geçmişlerdi) buradaki Türk ordusu,
savaş mevcudu bakımından (6.300 kadar) çok zayıf düşmüştü. îran için
deki kuvvetlerle bu ordunun vaktinde güçlendirilmesi olanağı vardı. Az
çokta yapılmıştı. Fakat yine de geç kalınmıştı.
Osmanlı Devletihıi Mütarekeye Zorlayan Başbca Nedenler

— Doğu Trakya sınırına doğru İtilâf kuvvetlerinin ilerlemeleri.
— 19 Eylül 1918 (1334)’de başlayan İngiliz taarruzlan sonunda Su
riye Cephesi’nin çökmesi ve Şam’ın düşmesinden sonra kurtulabilen pek
az kuvvetin Halep’e doğru çekilmekte olması.
— Müttefiklerimizin son durumlarıydı.
Doğu Trakya sınırlarına karşı bazı tedbirlerin alınması olağandı.
Doğu (Kafkas) Cephesi’nden bir kısım kuvvetin denizyoluyla îstanbul’a ive
dilikle alınması, Trakya sınırına götürülmesi, Akdeniz kıyılarında ve Ça
nakkale Boğazı’ndaki kuvvetlerden yararlanılması ve bu suretle bir savun
ma cephesinin kurulması gerekebilirdi. Gerçi bunlar yapılmış, özellikle
Kırımdan bir Alman tümeni de Türk ordusu emrine verilmiş ve tümen gel
mişti. Ne var ki Suriye Cephesi’ne yardım yapılması zaman bakımından
olamamıştı. Doğu (Kafkas) Cephesi’nde kalan kuvvetlerin Suriye’ye ye
tiştirilmelerine olanak bulunamamıştı. Kaldıki Doğu (Kafkas) Cephesi’nde
gerçi on tümen kadar bir kuvvet varsa da, kuvvetleri Suriye’ye yetiştir
me olanağı olsa bile, çok üstün düşman karşısında (îngilizlerm Suriye’de
savaşan er sayısı 100.000 den fazlaydı) uzun süre dayanabilmesi yine de
olamazdı.
Müttefiklerin durumu da açık bir olunum içerisindeydi. Bulgarlar

savaştan çekUmişler, Avusturya - Macaristan ordusu dağılmaya yüz tut
muş, Almanya, Türkiye’nin ve Avusturya - Macaristan’m hoşgörüleriyle
Amerika Cumhurbaşkam’na mütareke yapılıp sulh görüşmelerine başlan
masını önermişti. ^
Bütün bu nedenlerle Osmanlı Hük'ümeti’nin de mütarekeye başvur

ması zorunluydu. Türk ordusunun yalnız başına savaşı sürdürmesine ola
nak bulunmadığı gibi, bundan bir yarar da sağlanamazdı. Ancak müta
reke yapılana kadar cephelerin dayanmaları ve savaştan az zararla çıkıl
ması gerekiyordu. Bu inanç içerisinde Başkomutan Vekili Enver Paşa da
13 Ekim 1918 (1334)’de ordulara gönderdiği emrin üçüncü maddesinde
bunu belirtmişti. Emrin bu maddesinde “anlaşmanm (Mütarekenin) yürür
lüğe girmesine değin düşmana vatanın bir karış toprağmı bile bırakmamak
için ordunun son derece ibrazı fedakâri eylemesi şeref ve namus mukteza-
sındandır.” (Mütarekenin yapılmasına değin düşmana yararlanacağı bir
karış vatan toprağının bırakılmaması için ordunun son gücünü göstermesi
şeref ve namus borcudur) şeklinde özet olarak duyurmuştu.
Bütün bu olaylar, gerçekler karşısında Osmanlı Hükümeti de 5 Ekim
1918 (1334)’den sonra müttefikleriyle anlaşarak önce İspanya aracılığıy
la, sonra da İsviçre yoluyla Amerika Cumhurbaşkam’na ve son olarak
İzmir Valisi Rahmi Bey, gönderilmekle, doğrudan doğruya İngiltere’ye
barış için başvurulmuş ise de, olumlu bir cevap alınamamıştı.
Talat Paşa Kabinesi bu barış tekliflerinin cevabını beklemeden 18
Ekim 1918’de istifa etmiş ve yeni kabine kuruluncaya kadar görevine de
vam etmişti.
Yeni hükümetin teşkiliyle görevlendirilen Tevfik Paşa, hükümeti ku-
ramayınca, Ahmet İzzet Paşa, Sadrazam (Başbakan) aynı zamanda Ge
nelkurmay Başkanı olarak yeni hükümeti 14 Ekim 1918’de kurarak mü
tareke çabalarını sürdürmüştü.
Yeni hükümetin de türlü yollardan, değişik kişiler aracılığıyla, gerek
İtilâf Devletleri’ne ve gerekse Amerika Cumhurbaşkam’na başvurması,
bu arada da, Büyükada’da esir bulunan General Tavzent’in aracılığıyla
bu kez 18 Ekim 1918 (1334)’de İngiltere’ye yapılan başvurma, sonunda,
Limni Adası’nda Mondros’a gelmiş olan İngiltere’nin Akdeniz Filosu Ko
mutam Amiral Golthorpe (Goldorop)’den olumlu cevap alınmıştı 23
Elîim 1918 (1334).
Amiral Golthrope bu telgrafında Osmanh Devleti ile mütarekenin
yapılmasına kendisinin görevlendirildiğini ve murahaslann (yetkili bu-
lunanlann) Mondros’a gönderilmelerini duyuruyordu.
27 Ekim 1918’de başlayan ve dört gün çeşitli saatlerde yapılan beş
otuımmda antlaşma tamamlanmış 30 Ekim 1918 saat 20.03’de imza olun
muştu. Osmanlı kurulu ile İngiltere Devleti Akdeniz Donanması Başkomu
tanı Oramiral Sir Sommerset Arthur Gof, Calthorpe arasında karar
laştırılıp imza edilen Mondros Antlaşması şöyledir:
1. îladde : Karadeniz’e çıkış için Çanakkale ve Karadeniz Boğaz

larının a^'nlışı ve Karadeniz’e çıkışın temini Çanakkale ve Karadeniz Bo
ğaz istilıkâmlarmın müttefikler tarafından işgali.
2. Madde : Osmanlı sularındaki bütün torpil tarlalan ile torpido
ve kovan mevzileri ve diğer engeller ve mevkiler gösterilecek ve bunları
taramak veya kaldırmak için istendiğinde yardımcı olunacaktır.
3. Madde : Karadeniz’de mevcut torpil yerleri hakkında bilgi veri
lecektir.
4. Madde : itilaf Devletlerine ait esirlerle Ermeni esirler ve hüküm
lüler İstanbul’da toplanacak ve kayıtsız şartsız İtilaf Devletleri’ne teslim
edilecektir.
5. Madde : Hudutların muhafazası ve iç güvenliğin devamı için
lüzum görülecek askeri kuvvetlerden fazlası hemen terhis edilecek (işbu
askeri kuvvetlerin miktan ve vaziyetleri İtilaf hükümetleri tarafmdan
Osmanlı Hükümeti ile müzakere edildikten sonra, belli olacaktır).
6. Madde : Osmanlı kara sularında zabıta ve buna benzer işler için
kullanılacak en az deniz araçları hariç olmak üzere, Osmanlı sularında
ve Osmanlı Devleti tarafmdan işgal edilen sularda bulunan bütün deniz
araçları teslim olunup gösterilecek Osmanlı liman veya limanlannda tu
tuklu bulundurulacaktır.
7. Madde : Müttefikler emniyetlerini sağlamak için herhangi strate
jik noktalan işgal hakkını elde bulunduracaklardır.
8. Madde : Halen Osmanlı işgali altında bulunan bütün liman ve
demiryollarından İtilâf Devletleri deniz araçlannm faydalanması İtilâf
Devletleri ile halen savaşta bulunanlara karşı kapalı bulundurulması,
Osmanlı Hükümeti’ne ait deniz araçları ticaret ve terhis nedeniyle bu
yerlerden faydalanacaklardır.
9. Madde : İtilâf Devletleri gemilerinin onarımı için Osmanlı ters-
hane ve limanlarındaki bütün onarım araçlarından faydalanacaklardır.
10. Madde ; Toros tünellerinin İtilâf Devletleri tarafmdan işgali.
11. Madde : Iran’m kuzeybatısındaki Osmanlı kuvvetleri ilk fırsat
ta savaştan evvelki hudut gerisine alınması hakkmdaki evvelce veril
miş olan emir yürürlüğe konacaktır. Maveray-ı Kafkas’ın evvelce Os
manlI kuvvetleri tarafından kısmen tahliyesi emir edildiğinden geri ka
lan kısımları müttefikler tarafmdan yeıinde tetkik edilerek istenirse tah
liye edilecektir.
12. Madde ; Hükümet konuşmaları hariç olmak üzere telsiz telgraf ve

kabloların İtilâf memurlan tarafından kontrolü.
13. malzeme ve edevatın
Madde : Askeri kara ve deniz ile ticari
tahrip edilmesi önlenecek.
14. Madde : Memleketin ihtiyacı temin edildikten sonra geri kalan
kömür ve sıvı yakacak ve deniz malzemeleri Türkiye içinden mübayaası
için kolaylık gösterilmesi (adı geçen maddelerin hiçbiri ihraç edilmiye-
cektir).
15. Madde ; Bütün demiryollarına İtilâf kontrol subayları memur
edilecektir. Bunlar meyanmda halen Osmanlı Hükümeti’nin kontrolü al
tında bulunan Maveray-i Kafkas demiryolları da dahildir.
İşbu Kafkas sınırları serbest ve tam olarak İtilâf memurlarının em
rine verilecektir. Halkın ihtiyaçları da nazan dikkate alınacaktır. İşbu
madde de Batum’un işgali dahildir. Osmanh Hükümeti Batum’un işgaline
karşı çıkmayacaktır.
16. Madde : Hicaz’da, Asir’de, Yemen’de ve Irak’da bulunan muha
fız birlikler en yakın İtilâf kumandanlarına teslim olunacaktır. Kilikya’
daki kuvvetlerin intizamını korumak için yeterli miktardan fazlası 5 nci
maddedeki şartlara göre düzenlenerek geri çekilecektir.
' 17, Madde ; Trablus’da ve Bingazi’de bulunan Osmanlı subayları
on yakın İtalyan muhafız birliklerine teslim olacaklardır. Teslim emrine
itaat etmedikleri takdirde Osmanlı Hükümeti bunlara yardımda bulun
mamayı taahhüt eder.
18. Madde ; Mısır’da dahil olduğu halde Trablus ve Bingazi’de işgal
edilen limanların en yakın İtilâf muhafız birliklerine teslimi.
19. Madde : Alman, Avusturya tebasında bulunan kara, deniz subay-
lanyla sivil memurlar bir ay içinde; uzak mahallerde bulunanların bir
aydan sonra mümkün olan en kısa sürede Osmanlı ülkesini terk etme
leri.
20. Madde ; Beşinci madde gereğince terhis edilecek Osmanlı Silah

lı Kuvvetleri’ne ait teçhizat, silah, cephane ve araçların kullanma şekli
dahi verilecek talimata göre hareket edilecektir.
21. Madde ; İtilâf Devletleri mensuplarının menfaatlerini korumak
i(;in iaşe nezareti emrine İtilâf temsilcileri bağlanacak ve kendilerine ge
rekli görülecek bütün bilgiler verilecektir.
22. Madde : Osmanlı harp esirleri itilâf Devletleri emrinde muha

faza edilecektir. Sivil harp esirleri ile askerlik çağına girenler haricinde
olanların bırakılması nazan dikkate alınacaktır.
23. Madde : Osmanlı Hükümeti, merkezi hükümetlerle bütün iliş
kilerini kesecektir.
24. Madde : Sitte illerinde karışıklık çıkarsa bu illerden herhangi
birisinin işgali hakkmı İtilâf Devletleri muhafaza ederler (Mardin, Urfa,
Antep, Halep, Diyarbakır, Adana).
25. Madde : Müttefiklerle Osmanh Hükümeti arasında savaş hali 1918
yılı Elkim ayının 31 nci günü vasati yerel saat ile bulunduğu anda tatil
edilecektir.
Ingiltere Hükümeti kıraliyet savaş gemilerinden Limni’de Mondros
Limam’nda Agamennon Lengerendaz Zırhlısı’nda 1918 yılı Ekim ayının
30 ncu günü iki nüsha olarak imza edilmiştir.
imza
Sadullah Reşat Hikmet Hüseyin Rauf Arthur Çof Calthorpe
Bu suretle Osmanlı Devleti de savaştan çıkmış, bu tarihten sonra da

Avusturya’da mütareke yapmıştı. Avusturya - Macaristan daha 4 Ekim
1918’de Amerika Cumhurbaşkanı’na müracaat etmişti. Fakat mütareke
imzalanıncaya kadar Ekim 1918 ayı içerisinde Avusturya - Macaristan İm
paratorluğu parçalanmış, PolonyalIlar bağımsızlıklarını ilan etmişler, Çe
koslovakya Devleti kurulmuş, Macarlar Avusturya’dan ayrılmışlar, sonuç
olarak Yugoslavya’da kunılmuş bulunuyordu.
İtalyan ordusunun 24-30 Ekim 1918 tarihlerinde yaptıkları son taar
ruzlarında Avusturya - Macaristan ordusu bozulmuş olduğundan, Avus
turya - Macaristan 3 Kasım 1918’de İtilâf Devletleri adına İtalyanlarla
Villa Cuisti’de mütareke imzalamıştı.
Almanlar da 5 Ekim 1918’de Vilson’a başvurmuşlar, 14 Ekim 1918’de
Amerika Cumhurbaşkam’nın verdiği cevapta mütareke şartlanılın as
keri uzmanlar arasında saptanmasının gerektiği bildirilmiş, İtilâf Dev
letleri önce kendi aralarmda bu şartlan kararlaştırmışlar ve 4 Kasım
1918’de Vilson’a bildirmişler, Vilson’da ertesi günün İtilâf Devletleri’nin
Genel Karargâhı’na başvurulmasını Alman Hükümeti’ne duyurmuştu.
Bundan sonra Almanlar, 6/7 Kasım 1918 gecesi telsizle Mareşal Foch’a
başvurmuşlar, nihayet Fransız topraklarında Rothendes Istasyonu’nda
ve 8 Kasım 1918’de görüşmelere geçilmiş 11 Kasım 1918 saat 05.00’de
mütareke imzalanmış ve aynı gün saat 11.00’den itibaren de ateş kesil
mişti.
Bu suretle yapılan mütarekelerle, gerçi ateş kesilmiş ve Birinci Dün

ya Harbi’ne fiilen son verilmişse de sulh antlaşmasının imzalanması uza
mıştı.
Savaşın İtilâf Devletleri ile merkezi devletlerden Almanya arasında
28 Haziran 1919’da Versailles, Avusturya ile 10 Eylül 1919’da Sant Ger-
main, Bulgarlarla 27 Kasım 1919 da Nöyi ve Macarlarla 4 Haziran 1920
Trionon antlaşmaları yapılmış, fakat Osmanlı Devleti arasında İstan
bul Hükümeti’nin murahhasları tarafmdan 10 Ağustos 1920’de imzala
nan Sevr Antlaşması tasdik fakat tatbik edilmemişti. Çünkü galip lilâf
Devletleri Mondros Mütarekesi’nden sonra antlaşma şartlarına bağlı kal
mayarak memleketin birçok yerlerini birer bahane ile işgal ettikleri gibi,
15 Mayıs 1919’da İzmir’e Yunan kuvvetlerini çıkartarak, İzmir ve dolay
larını Yunanistan’a vermeye kalktıklarından Türk milleti yeniden sila
ha sarılmış ve İstiklâl Savaşı başlamıştı. Sonunda 30 Ağustos 1922’de
kavamlan Büyük Taarruz (Başkomutanlık Muharebesi) üzerine Yunan
ordusii imha edilerek 18 Eylül 1922’de Anadolu toprakları düşmanlardan
temizlenmişti.
Bunun üzerine İtilâf Devletleri ile Lozan’da imzalanan antlaşma ile
hem İstiklâl Savaşı hem de Birinci Dünya Harbi son bulmuştu. [ 8161
1. Personel İdaresi ve flkmal Faaliyetleri
a. Subay İkmali
Son bölümdeki çizelgelerin tetkikinden de anlaşılacağı üzere, subay
ve astsubay mevcutları birliklerde çok sayıda azalmıştı. Muharebeler ye
tenekli memleket evlatlarını tüketmişti. Savaş olmamasına rağmen, yeni
den düzenleme için gerekli görülen sevk ve idare personeline ihtiyaç var
dı. Çaresiz kalan Yedek Astsubay Okulları Müdürlüğü, Ordu Dairesi’ne
başvurarak, 3 ncü Ordu bölgesinde yetim kalmış sekiz ve sekiz yaşının
üzerindeki erkek çocuklarının yetiştirilerek ileride faydalamimasmı öner
mekteydi. Bunların Sivas, Tokat, Zile, Amasya, Samsun ve Kayseri’deki
Ordu Depo birliklerinde. Genel Müfettişlik’in idari ve yönetiminde, açıl
makta olan 500 er mevcutlu astsubay ckullarmda eğitilebileceğini, 3 ncü
Ordu’nun bir yazısına atfen, dile getiriyordu. 1817 ] .
[816] a. g. e.; s. 275-281.

Subay, astsubay ve askeri memur tedarikine gidilirken, diğer taraf

tan mevcut, Erkân, Ümera ve Erkân-ı Harp zabitanmın (üstsubay, general
ve kurmay subayların) bilgi ve yeteneklerinin artırılması için tedbir alı
nıyordu. Maltepe’de bu amaçla bir okul kurulması düşünülmüştü. Ders
ler Genelkurmay Başkanlığı’nca verilecek idari, hizmetler ise Ordudonatım
Dairesi’nce yürütülecekti. [818]
Bu olunumlar içerisinde anlaşma yapıldı ve savaşın sona ermesiyle
idari faaliyetteki personelin büyük çabasıyla seferberliğin başından sava
şın sonuna kadar, birliklerin kadrolarında çok sayıda general, üstsubay,
subay, askeri memur görev almıştı. Bunların savaş yıllarındaki durumu
ek 39’da görüldüğü şekildeydi. [819]
b. Et İkmali
Bu dönemde, Mayıs 1918 ayından itibaren harekât bölgelerinde yıp
ranma nedeniyle geniş teşkilat değişiklikleri yapıldı. Doğuda, Ruslarla
olan harekât durmuş, Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan gibi mahalli
idareler oluşarak güçlenmeye başlamışlardı. Çıkarları gereği olarak, bu
lundukları yörelere sahip olma isteklerini gerçekleştirmek için, yerli Türk
halkına karşı öldürücü bir harekete geçmişlerdi. Bu durum 3 ncü Ordu’yu
bunlarla savaşmak zorunda bıraktı.
Suriye, Filistin’de îngilizlerin esaslı hazırlıklarına karşı, 4 ncü, 7 nci
ve 8 nci ordulardan oluşan Yıldırım Ordular Grubu 10 piyade ve bir sü
vari tümeniyle bu bölgede Türk topraklarım savunmaktaydı.
Irak Cephesi’ndeki 6 ncı Ordu, Bağdat’ı elden çıkarmış perişan bir
durumdaydı. Durum bu safhada iken er ikmalini planlayacak Ordu Da
iresi, orduların emrindeki depo birliklerine sahip olmayı düşündü ve bir
genelge ile bügi topladı. Aldığı cevaplara göre;
2 nci Ordu : 10 ncu Depo Alayı Gaziantep'te,
İstihkâm Depo Kıtası Halep’te,
Adana Talimgahı Adana’da,
3 ncü Ordu : 3 ncü Depo Alayı’ın Gümrü’de,
18 nci Alayı Kars’ta, 13 ncü Alayı Batum’da,
Topçu Bülüğü’nü Erzincan’da, Sıhhiye Depo Taburu’nu
Sivas’ta, Ulaştırma Bölüğü’nü Kars’ta,
[818] ATAŞE Arşivi; No. 1/66, Kis. 2019, Dos. 523, Fih 1-163.
L819] ATAŞE Arşivi; No. 1/63, Kis. 1827, Dos. 11, Fih. 1-116, 1-117.
5 nci Ordu Bu Ordu’da depo birliği yoktu. Yalnız Ordu Dairesi’ne

bağlı İzmir’de 5 nci Depo Alayı vardı.
6 ncı Ordu Bir Topçu ve bir Makineli Tüfek Depo Bölüğü Musul’da,
11 nci Piyade Depo Alayı’nın 2 nci Taburu Süphan’da,
Yıldırım Ordular Grubu : 13 ncü Depo Alayı Bağlik’de, 17 nci Depo
Alayı Nasırra’da, 1 No. lu Süvari Depo Bl. Şam’da, Nasırra’da da aynca
Süvari Depo Bölüğü ile 1 No. lu Topçu Depo Birliği vardı. [820]
Üç yılı aşkın ölüm kalım savaşı veren Türk ordularının büyük kay
bının karşılanması adı geçen depo taburlarınca sağlanamadı. Bu nedenle
harekâtı planlayanlarca kuvvet kaydırarak gerekli gördükleri yerlerde
güçlü bulunülmıaya çalışıldı. Böylece lağv, yeniden kurulma ve örgütlen
me iş ve işlemleriyle tasarlanan amaca ulaşılmaya çalışılırken mütareke
yapılmıştı.
İdari faaliyetleri düzenleyen daire ve şubelerin çabaları bu kez cep
helerdeki yaralı ve tutsakların boşaltılması, bunların ulaşımı, konaklarda
sağlıklannm korunması, devletlerarası aracı olan Kızılay ve Kızılhaç ör
gütleriyle işbirliği çalışmalarında toplanmıştı.
21 Temmuz 1918 tarihi itibariyle Rusya’da 1.457 Türk subayı, 17.715
erin savaş tutsağı olarak bulunduğu saptanmıştı ki, bunlardan Kızılay
aracılığıyla o tarihe kadar 2.260’ı ülkeye dönmüştü. Bu miktar Rusya’
daki savaş tutsaklarının 1/7 sini oluşturmaktaydı. Duruma göre daha
6/7 sinin iadesi gerekiyordu. Rusya’da tutsak bulunduğu sırada ölenlerin
sayısı da 5.858 kişiydi. Moskova’da bulunan Türk savaş tutsaklan deği
şik tarihlerde trenlerle Türkiye’ye gönderildiler. [821]
Tutsakların ülkelerine gönderilmelerine ilişkin faaliyetler, ilgili da
irelerle birlikte Kızılay ve sefaret görevlileriyle işbirliği yapılmakla sür
dürülüyordu tutsakların yurtlarına gönderilmelerinde varılan bir anlaş
maya göre, Moskova’da toplanan 40.000 AJman tutsağı ile 15.000 - 20.000
dolayındaki sivil tutsağın bir oran içerisinde Türk tutsaklarıyla yollanma
ları uygun bulunmuştu. Buna göre Türklerin tc 15 oranında kafilelere
katılması halinde 6.750 Türk tutsağı ile 2.250 sivilin ki toplam 9.000 kişi
yurda dönmüş olacaktı. Saptanan tarihte 2.260 tutsağın dönmesiyle an
laşmaya bağlılık gösterilmediği anlaşılınca Kızılay ilgilileri Moskova’daki
Türk Sefareti’ni uyarmak zorunluğunu duymuştu. [822]
18201 ATAŞE Arşivi; No. 1/65, Kis 1560,Dos. 289, Fih. 1-19, 1-20, 1-22, l-*24.
18211 ATAŞE Ai'şivi; No. 1/16, Kis. 1486, Dos. 16. Fih. 1-37, 1-40, 1-41.
18221 ATAŞE Anşivi; No. 1/16 Kis. 1186, Dos. 16, Fih. 1-47.
Dört yılı kapsayan Birinci Dünya Harbi’nde silah altına alınan do
ğumlular 1270 - 1316 doğumlulardı. Bunlar 5 Ağustos 1918 tarihinde ordu
birliklerinde görev başında bulunuyordu. Bunlardan o anda çağrılı sınıf
larda vardı. Mütareke yapılmış olmasına rağmen ikmal erine yine de ihti
yaç vardı. O nedenle belirlenen doğumlulardan henüz alınmayanlardan
askerliğe yapıları elverişli olanların, orta son sınıf, lise ve muadili okul
mezunlarının çağrılmaian Harbiye Nezareti’nce uygun bulunmuştu. Enver
Paşa, silahlı ve silahsız ere büyük ihtiyaç duymuş, kadın veya yükümlü
olmayan kişilerin alınmasını ve bunlardan iş örgütlerinde yararlanılma
sını uygun bularak gereğini istemişti. [823]
İdari bölümün son görevi de, terhis olacakların yurtlarına dönmesiy-
di. 5.11.1918 tarihinde Harbiye Nazırı adına Müsteşar İsmet Bey (İsmet
İnönü) imzasıyla bütün birliklere 1282-1300 (dahil) doğumlu tüm erle
rin terhis edileceği duyurulmuştu. Bu iradei seniye (padişahın buyruğu)’
ye dayanan bir genelgeydi. Memleketlerine dönecek erlerin gidecekleri
doğrultulara göre gruplar halinde hazırlanmaları yapıldı ve demiryolu
teşkilatıyla işbirliği yapılarak ulaşımı sağlandı. [824]
1918 yılı sürecinde Başkomutanlık Karargâhı’nda bu tür faaliyetler
uygulanırken, ordularda kendi olanaklanyla ihtiyaçlarını az da olsa, karşı
lama amacıyla çaba gösteriyorlardı. Örneğin ;
3 ncü Ordu, Kuşlardan geri alınan Batum, Kars bölgelerini er ikma
line kaynak yapmıştı. Buralardan gönüllü olacakların toparlanması
iznini almıştı. Ayrıca eski 3 ncü Ordu’nun kuruluşundaki kolorduların
bölgeleriyle 12 nci ve 13 ncü Kolordu bölgeleri bırakılıyordu. [825]
4 ncü Ordu’nun da elindeki Hicaz Menzili ile birlikte 10.858 eri bulu
nuyordu.
6 ncı Ordu’nun savaş kaybının karşılanması için, 3 ncü Ordu bölge

sinden, Pozantı’dan 1.689 ikmal eri gönderilmişti. Ancak bunlara Yıldırım
Ordular Grubu’nca el konulmuştu. Ordu Komutanı çaresizlik içerisinde
durumu Harbiye Nezareti’ne duyurmaktan ileri gidememişti. [826]
Ordu Dairesi, Ordu’nun ıstırabını biraz olsun dindirmek için Toros
dcmiryoluyla tertipler yapmaya ko^nıldu. Böylece 1.100 ikmal erinin yol
lanmasına çalışılmıştı.
(823] ATAST Arşivi; No. 1/133, KUs. 2303, Dos. 4, Fih. 4-24 ve
1824] ATAŞE Arşivi; No. 1/133, Kis. 2303, Dos. 3, Fih 1-89.
1826] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 44, Dos. 208, Fih. 3, 3-3.
Yıldırım Ordular Grubu’na da, 27.9.1334 (1918) tarihinde 470 No. lu

Toros treniyle ancak 1.000 er tertip edilebilmişti. [8271
Sonuç olarak, Birinci Dünya Harbi’nde 1285-1315 doğumlulardan
silah altma alman tüm müstahfaz, yedek, muvazzaf ve ikinci tertip er
olarak saptanan miktar aşağıdaki çizelgede gösterilmiştir;
Kolordular 1285-1309 1310-1315 Toplam

Doğıunlular Doğumlular
1 nci Kolordu 256.700 115.000 371.700

2 nci Kolordu 157.000 52.400 209.400
3 ncü Kolordu 176.000 62.200 238.200
4 ncü Kolordu 241.000 89.000 330.000
5 nci Kolordu 251.000 99.000 350.000
9 ncu Kolordu 245.800 53.000 298.800
10 ncu Kolordu 245.000 90.000 335.000
11 nci Kolordu 224.900 ‘51.000 275.900
Adana ve Antep 155.000 44.000 199.000
As. Daireleri
Genel Toplam 1.952.400 655.600 2.608.000
3 ncü Ordu’ya bağlı bazı kolordu askerlik dairesi bölgesindeki mu

vazzaf erat hakkında çoğu kez bilgi alınamadığından, bu miktarlar önceki
yıllar muvazzaf eratına kıyasen, asgari hadde göre, tespit edilerek yak
laşık miktar olarak yazılmıştır.
Birinci Dünya Harbi’nden önce silah altında bulunan 1307 - 1309 do
ğumlular bu hesaba dahildir.
Muharebe zayiatı hesaba dahil değildir.
Yıllık ayrı ayrı gösterilmesi mümkün olamamıştır.
3 ncü Ordu ile Suriye ve havalisinde seferberlikte tanzim olunan
yasa mucibince 1282-1284 doğumlulardan dahi bir kısım erat silah altma
alınmışsa da Bakanlığa miktarı bildirilmediğinden dahil edilemedi.
Toplam 2.608.000 er olduğu anlaşılıyor.
[827] ATAŞE Arşivi; No. 1/65, Kis. 1974, Dos. 342, Fih. 12, 17-3 ve
1915, 1916, 1917 ve 1918 yıllarını kapsayan devreye ait olmak üzere,
mütarekenin imzalandığı dönemde alman zayiat kuvvetlerine bakıldı-
ğmda :
400.000 yaralı
240.000 hastalık nedeniyle ölen
35.000 yaralandığından ölen
50.000 savaş alanlarmda şehit
1.560.000 basta, firar, esir ve kayıp olmak üzere
2.285.000 Toplam insan muharebe dışı kalmıştır.
Bunların yaralı olanlarından tedavi edilerek tekrar ordulara veri
lenlerin miktarı bilinemiyor. Hasta olanlardan çoğunun birkaç kere has
tanelere girip çıktığı açıklanıyor. Fakat bunlardan kaçının birliklerine
gönderildiği, kaçının firar ya da esir oldukları saptanamamıştır. [828]
2. Menzil Teşkilatı '

a. Yurt İçinde
18 Aralık 1917’de Erzincan’da yapılan anlaşma sonucu, Kafkasya

Harekât Alam’ndan Ruslar çekilmiş, boşaltılan topraklar Ermeni, Gürcü
gibi azınlıklar tarafmdan işgal edilmişti.
Irak bölgesinde, 6 ncı Ordu da büyük zayiat vererek çekildiğinden
Bağdat’a da îngilizler girmişti.
Filistin ve Suriye’de îngilizler Kudüs’ü işgal etmiş ve duraklama
dönemine girmiş bulunuyordu.
Böyle bir askeri durum içerisinde 1918 yılının siyasi gelişmesi, Os
manh împaratorluğu’nun egemenliğini sarsar bir yöne sürükleniyordu.
Topraklarmda Türk olmayan kesimlerin elden çıkması, Çanakkale ve
İstanbul Boğazlannm devamlı olarak büyük ulusların gemilerine açık
bulundurulması görüşü Amerika Birleşik Devletleri Başkanı’nın ortaya
koyduğu prensiplerde yer almıştı.
[828] ATAŞE Arşivi; No. 1/63, Kis. 1827, Dos. 9, Fih. 1-24 v»
ATAŞE Arşivi; No. 1/63, Kis. 1827 Dos. 11, Fih. 1-93.
'Beş yıl gibi uzun ve kanlı savaşların devamı, ülkenin insan dahil bü
tün kaynaklarını, mali ve ekonomik potansiyelini tükenir bir duruma
getirmişti. Müttefiklerinin azımsanmayacak yardımları ve yurt içi çabalar
la özellikle güneydoğu harekât alanındaki saldırgan İtilâf kuvvetlerinin
durdurulmasına çalışılmıştı.
Her çareye başvurularak yapılmakta olan tedarikin cephelerde sa

vaşan birliklere ulaştırılması esas olarak kendini gösteriyor, eksilen ve
bozulanların yerine yenisinin verilmesi bir problem teşkil ediyordu. Bu
ortam içersinde :
Yurtta, imkânların verdiği oran içerisinde menzil sistemi de destek

lenirken eldekilerin iyi idare edilmesiyle ikmal taşımacılığının sağlanması
Başkomutanhk'ça yayımlanan bir emirle ordulardan isteniyordu, özel
likle :
— Askeralma Daireleri şubelerinin bölgelerinde bulunan bütün kol-
larm Nakliye Müfettişi Umumiliği (Ulaştırma Genel Başkanlığı) tarafm
dan denetlenmesi, yerinde gerekli emirleri vermekle beraber Başkomutan-
hk’a rapor edilmesi,
— Kolordu ve tümen askeralma daire ve şubeleri bölgelerinde bulunan
kolların o bölge kolordu ve tümen askeralma dairesi başkanlarmın emri
altmda bulunması ve kullanmaya verilmesi yoluna gidilmesi,
— Sorumlu daire ve şube başkanlığınca kolların gelişmesi için yaptık-

lan bütünlemenin her üç ayda bir Genel Karargâh’a ulaştırılmasını ve ra
por edilmesi,
— Ihtiyaçlann karşılanması amacıyla sorumlularca Genel Karargâh

ilgüi daire başkanlığından istenmesi,
— Bir de özel maksatlarla kullanılanlar hakkında işlem yapılacağı,

kesin olarak dile getiriliyordu. [829]
İkmal akımımn bu yetenekler içerisinde sürdürülmesmden sorumlu

bulunan Menzil Genel Müfettişliği’nin rolü ve görevi hemen hemen değiş
miyordu. Derlenen bilgilere göre:
Ordu Menzil Müfettişliklerince, Genel Karargâh’ın emirlerine göre

orduların beslenmelerine ilişkin bilgilerin alınması ve gerçekleştirilmesi,
Hizmet Taburlarının Durumu:
— Menzillere ait olarak Genel Karargâh’a gelmiş bulunan hesapların
işleme konuLmalan,
— Bütün deniz ulaşımının düzenlenmesi,
— Sahra posta hizmetleri ve yürütümü,
— Yazı işleri,
gibi faaliyetlerde toplanıyordu.
Menzil Genel Müfettişliği, bu çalışmaları karargâhında. Kurmay
Başkanlığı’na bağlı dört şube ile yürütüyordu. [830]
1 nci Ordu Menzil Müfettişliği, Başkomutanlık’ın emirleriyle 1918

Haziran başından geçerli olarak, emrindeki tüm tesis ve teşkiller 1 nci
Kolordu’ya devredilmişti. Kolordu, şimdiye kadar Ordu’nun yaptığı bütün
hizmetleri yürütmekten sorumlu tutuluyordu. Görevin gereği Kolordu’nun
yapacağı değiştirme ve düzenleme işlemlerinin Genel Karargâh’a iletil
mesi de istenmekteydi.
Bir değişiklik olarak da, İstanbul içerisinde ve çevresinde yapılagele-

cek, ulaşımla ilgili bütün yazışmaların doğruca 1 nci Kolordu’ya iletilmesi
ve isteklerinin bu makamca karşılamnası emrediliyordu. [831]
O tarihte 1 nci Ordu Menzil Müfettişliği kuruluşundaki örgütler ve
yerleri aşağıya çıkartılmıştır: [832]
Karargâh Piyade Muhafız Bölüğü : Pangaltı (Harp Okulu)
Birlikleri Süvari Muhafız Takımı : Karaköy
Sanayi takımları : Beşiktaş
Menzil Nokta K. 1. Sultançiftlik, 2. Şişli, 3. Üsküdar, 4. Maltepe 5. Bul
gurlu, 6. Bakırköy, 7. Haydarpaşa, 8. Kâğıthane,
9. Sirkeci.
[831] ATAŞE Arşivi; No. 1/18, Kis, 1481, Dos. 69, Fih. 1-81.
[832] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, KIs. 1141, Dos, 82, Fih. 1-10.
Amele, Yakacak ve İnşaat Taburları : Kadıköy, Hallaççı, Sapanca, Beykoz, Silahtaraağa’da.
Nakhye Katarlan :
Katar
No : Kol No : Mevcudu Tonajı Yeri i ş i
Deve 78 11.720 Çorlu Odun taşıyor
Deve 101 15.150 Sapanca Odun taşıyor F
5
Deve 109 16.300 Çubuklu Odun taşıyor o
>
HH*
Deve 100 15.000 îcadiye Yiyecek, mühimmat >
W
Deve 68 10.200 îcadiye Odun taşıyor -Tl
>
Deve 74 11.100 Alipaşaçiftliği Odım taşıyor >
c:.
Tek atlı araba 40 9.600 Kısıklı Odun taşıyor n
-3
tM
Tek ath araba 39 15.600 Nişantaşı Odun taşıyor so
<:
Tek ath araba 39 15.600 Nişantaşı Yiyecek, mühimmat I7l
r*
Tek ath araba 40 16.000 Kalikarya Yiyecek, mühimmat O
M
Tek ath araba 45 18.000 Kâğıthane Yiyecek, mühimmat
Manda arabası 18 7.000 Kâğıthane Yiyecek, mühimmat
Manda arabası 33 16.000 Bakkalköy Yiyecek, mühimmat
Manda arabası 30 14.000 Bakırköy Yiyecek, mühimmat
Manda arabası 30 12.500 Bakırköy Yiyecek, mühimmat
O»
M
Manda arabası 30 15.000 Kâğıthane Yiyecek, mühimmat 00
Katar .\ M
No : Kol No : Mevcudu Tonajı Yeri t 9 i
12. Dört tekerlekli
öküz arabası 33 16.500 Maltepe Yiyecek» mühimmat
i
14. Dört tekerlekli
öküz arabası 33 16.500 Kâğıthane Yiyecek, mühimmat
1. Dört tekerlekli
öküz arabası 50 25.000 Kağıthane Yiyecek, mühimmat -3
G--
3. Dört tekerlekli
W
öküz arabası 30 14.000 Kâğıthane Yiyecek, mühimmat
>
9. Dört tekerlekli K
öküz arabası 23 14.000 Paşabahçe Yiyecek, mühimmat
G
15. Manda arabası 34 Kâğıthane Yiyecek, mühimmat <
17.000 <
M
2. Manda arabası 55 25.000 Karaköy Yiyecek, mühimmat M
M
1. Tek atlı araba 51 7.350 Alibeyköyü Yiyecek, mühimmat -3
>
1. Tek atlı araba 51 7.350 Bakırköy Yiyecek, mühimmat 2
X
1. Tek atlı araba 51 7.650 Alibeyköyü Çeşitli işler
1. Tek altı araba 52 7.800 Akbaba Odun
1. Tek atlı araba 51 7.650 Değirmendere Odun
2. Tek ath araba 51 7.350 Değirmendere Odun
4. Tek ath araba 51 7.800 ^ Akbaba Odun
- ^' • t.
6. Tek ath araba 50 6.000 îcadiye Odun
Katar
No : Kol No : Mevcudu Tonajı Yeri i § i
4 Tek ath araba 51 7.200 Paşabahçe Odun
5 Tek ath araba 51 5.400 Paşabahçe Odun
4 Tek atlı araba 51 7.650 Paşabahçe Odun
5 Mekkâre 97 4.850 Paşabahçe Odun
5 Mekkâre 86 4.300 Paşabahçe Odun P
5 Mekkâre 91 4'.550 Paşabahçe Odun 5
o
>
5 Mekkâre 85 4.250 Paşabahçe Odun ö*
>
5 Mekkâre 97 4.850 Paşabahçe Odun w
•n
6 Mekkâre 101 5.050 Akbaba Odun >
>
7 Mekkâre 86 4.300 Değirmendere Odun M

-3
f
M
7 Mekkâre 121 6.050 Sapanca Odun, yiyecek W
<
3 Mekkâre 108 5.400 Sultançiftlik Odun, yiyecek M
t-
7 Mekkâre 108 5.400 Sapanca Odun, yiyecek O
‘—I
w
6 Mekkâre 100 5.000 Istranca Odun w’
3 Mekâre 94 4.700 Sultançiftlik Odun
3 Mekkâre — 6.600 Şamandıra Odım
i .
6 Mekkâre 95 4.750 Deresek! Odun
3. Mekkâre 104 5.200 Sultançiftlik Odun cn
Katar Ol
M
No : Kol No : Mevcudu Tonajı Yeri * § i
05
98. Mekkâre 108 5.400 Paşaköyü Odun

99. Mekkâre 121 5.050 Paşabahçe Odun
4. Mekkâre Kâğıthane Odun
3. Mekkâre Kâğıthane Odun
— Mekkâre 9.500 Maltepe Odun a-
w
«
w
Menzil Ekmekçi Müfrezesi Alibeyköyü (3.500 ekmek çıkarır), Sultançiftliği (3.000 ekmek çıkanr), p'
>
X
Menzil Ambarlan 1. Sultançiftlik (yiyecek), 2. Üsküdar (yakacak), 6. Kâğıthane (yiyecek),
10. Ayastafanos (yiyecek), 11. Bakırköy (yiyecek), 31. Sinekli (yakacak), w
c
35. Hadımköy (yiyecek), 39 Taksim (yiyecek), 40. Eyüp (yiyecek), 42. <
<
Ortaköy (yiyecek), 33. Haydarpaşa (yiyecek), 34. Sahpazan (yakacak), tn
36. Değirmendere, 37.Derince (yakacak), 32. Maltepe (yiyecek), 28. Üs M
»
küdar (teçhizat). •-3
>
Menzil Cephane Tb. : 2. Kısıkh, 5. Kâğıthane, Maltepe W
£■
Menzil Araba ve Hayvan Deposu : Fenerbahçe
Menzil Hayvan Hastaneleri: 1. Sultançiftliği, 3. Florya.
Menzü Hastaneleri: 1. Ömerli, 3. Tarabya
Menzil Sıhhi İlaç Deposu : Kadıköy
_ ıj
Menzil Veteriner İlaç Deposu : Şişli. [833] _
----------------------- ? I
Yalnız Genel Karargâh Sahra Sağlık Müfettişliği’nin, 1 nci Kolordu

ilgilileriyle anlaşarak görevi biten, Birinci Menzil Müfettişliği’ne bağlı tıb
bi ilaçların yapımında görevli personelin araç ve gereçleriyle birlikte, Sağ
lık Dairesi Başkanlığı emrine bırakılması önerisi Başkomutanlık'ça da
uygun bulunmuş ve gereği yapılmıştı. [834j
Müttefiklerin son durumu: itilaf kuvvetlerinden bazılarının. Doğu
Trakya sınırlanna doğru ilerlemeleri karşısında Trakya’da ve İstanbul’
da gerektiğinde menzil hizmetinin olumlu yürüyebilmesi için, kaldırılan
1 nci Menzil Müfettişliği görevi, 1 nci Kolordu’dan da alınarak, Ordu Men
zil Müfettişliği yetkisini taşıyan (İstanbul Menzil Müfettişliği)’ne bırakı
lıyordu. Dolayısıyla 1 nci Kolordu’nun burada bıraktığı bütün teşkil ve
tesisler yeni kurulan müfettişlik emrine geçiyordu.
Başkomutanlık Vekâleti’nin emirlerine göre de, 1 nci Kolordu Asker-
alma Dairesi Başkanı’mn yürütümünde görevini yapmakla beraber. Ge
nel Karargâh ve diğer ordu menzilleriyle bağlantısını, eskiden olduğu gibi
Genel Müfettişliği aracılığıyla sağlama emrini almıştı. [835]
2 nci Ordu Komutanlığı: 1917 yılında emrindeki kolordular Filistin
ve Suriye bölgesine gönderildikten sonra Adana’ya alınmıştı. Kurduğu 2
nci Ordu Menzili görevine devam ediyordu.
3 ncü Ordu: Düzenlediği iki Kafkas Kolordusu’na eklenen, 2 net Or
du’nun 5 nci ve 12 nci tümenlerinden kurulu 4 ncü Kolordu’su ile 1918 ha
rekâtına girişmişti. Mütarekeden sonra sahipsiz kalan Ermeni ve diğer
ekalliyetler tarafından işgal edilen, Osmanlı imparatorluğu topraklannın
geri alınmasına koyulmuştu.
ileri harekât sırasında kara menzil hatlarından yararlanmanın ye
terli olamayacağını saptayan Başkomutanlık, 3 ncü Ordu’ya yapılacak
göndermelerin denizyolu ile olmasını uygun buldu. Bu bakımdan kurula
cak Deniz Menzil Smıfı’nm Genel Menzil Müfettişliği tarafından idare edil
mesini, bu amaçla belirlenecek vapurun Genel Karargâh Kurmay Başkan-
lığı’nca tedarik edilmesini emretmişti.
Böylece, 3 ncü Ordu’yu destekleyecek er, hayvan, silah, mühimmat
ve diğer araç, gereç ikmalinin Genel Karargâh şubeleri. Menzil Genel Mü
fettişliği ile yaptıkları anlaşmaya dayandırarak uyguluyorlardı. [836]
3 ncü Ordu Komutanlığı; Başkomutanlığa ilettiği raporda, 4 ncü
Kolordu güney kanatta bulunduğundan, bunun dışındaki birliklere yapı
lacak her sınıf ikmal maddelerinin, önce Giresun’a sonra Trabzon’a gön-
J8341 ATAŞE Arşivi; No 1/6, Kis. 1142, Dos. 89, Fih. 10-17, 10-24.
1835] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1123. Dos. 277, Fih. 100.
derilmesini, böylece 4 ncü Kolordu için Ulukışla - Sivas - Suşehri menzil

hattı yükünü hafifleterek, buraya yapılacak göndermelerin de rahatlığa
kavuşturulması istenmişti.
Bu arada, adı geçen limanlarda depolanacak ikmal maddelerinin bir
liklerin yakınlarına kadar denizden ulaştırılması için de Ordu emrine bir
kaç küçük vapurun verilmesini de öneriyorlardı. [837J
. Ordu’nun bu isteği de Genel Karargâh’ça uygun görülmüş Bahriye
Nezareti’nin (Deniz Kuvvetleri Bakanlığı) sağladığı altı adet motorlu
mavna tertip edilmişti. [838]
5.7.1918 tarihinde, 3 ncü Ordu Menzil Müfettişliği’nce, Genel Menzil
Müfettişliği’ne gönderilen bildiride, kroki 22’de görüldüğü gibi, yapı
lan düzenlemeler sonucu idari faaliyetlerin yedi bölge müfettişliğince yü
rütüldüğü anlaşılıyordu. Bunlardan;
Birinci Bölge Müfettişliği; merkezi Erzincan’da olmak üzere, Zara,
Suşehri, Koyulhisar, Karahisar, Refahiye, Erzincan Nokta komutanlıkla
rıyla, Koçhisar, Şerefiye, Çobanteke, Kırahan, Mamahatun, Divriği, Nez-
kib, Kemah, Alucra, Şıran ve Kelkit’te ambarlarını kurarak hizmeti yürü
tüyordu.
İkinci Bölge Müfettişliği; merkezi Tokat’ta olarak, Erbaa, Nilîsar,
Reşadiye, Tokat, Sivas, Şarkışla, Kayseri Nokta komutanlıklarıyla Yeni-
han, Kayadibi, Şarkışla, Gemerek, Sultanhan, Kayseri, İncesu, Everek,
Develi, Niğde, Yıldızeli ambarlanyla çalışıyordu.
' Üçüncü Bölge Müfettişliği; merkezi Beyrut’taydı. Bayburt, Karabı-
yık, Erzurum Nokta komutanlıklarıyla Hazran, Pernakpan, Evreti ve Sa
rıkamış’ta ambarlarını açmıştı.
Dördüncü Bölge Müfettişliği; merkezi Trabzon’da, Ayancıktan Hopa’
ya kadar olan bölgeyi kapsıyordu. Of, Trabzon, Giresun, Ordu, Ünye, Sam
sun, Sinop, Nokta komutanlıklarıyla, kıyı boyunca çeşitli ambarları kap
sıyordu.
Altıncı Bölge Müfettişliği; merkezi Amasya’da; Vezirköprü, Havza.
Merzifon, Amasya, Çorum, Osmancık, Mecitözü, Akdağ, Zile Boğazlıyan,
Menzil noktalanyla Yozgat, Sungurlu, İskilip, Alaca, Ladik ambarlarını
kurmuştu.
Yedinci Bölge Müfettişliği de merkezini Batum’da kurmuştu; Batum-,
Ardanuş, Ardahan Nokta komutanlıklarıyla, Ardahan, Ardanuş ve Ba
tum’da ambarlanyla çalışıyordu. (Bölge müfettişliklerine ait ufak tesis
ler krokide gösterilmiştir).
[838] ATASEArşivi; No. 1/6, Kis. 1295, Dos. 669, Fih. 1-80.
Ordu Menzil Müfettişliği elinde o gün için 332 atlı araba, 1.386 mek
kâre, 1.880 deve, 379 öküz ve 320 merkep vardı. [839J
Doğu Cephesi’nde 9 ncu Ordu kurulunca harekât bölgesi genişlediği
için, 1 nci ve 9 ncu orduların iaşe bölgelerinin yeniden düzenlenmesi gerek
mişti. O nedenle 3 ncü Ordu iaşe bölgesinden Çorum, Yozgat, Kayseri ille
riyle Sivas ilinin Şarkışla ve Aziziye ilçeleri 1 nci Kolordu’ya bırakılıyordu.
Menzil hizmetlerinin düzenlenmesi için de, bu arada örgütlenmiş bulu
nan Doğu Ordu Grubu emrine giren 9 ncu ve 6 ncı ordular için müşterek
bir menzil müfettişliği kuruluyordu.
3 ncü Ordu’nun bu tarihlerde İstanbul bölgesine kaydırılması düşü
nüldüğünden kurulan Ordular Grubu’na da 3 ncü iaşe bölgesi veriliyordu.
3 ncü Ordu’nun alınmasına değin menzilin doğu sınırı eski Osmanlı -
Rus sınırı olarak belirlenmekle birlikte eski menzil bölgesindeki tüm men
zil tesis ve teşkillerinin de Doğu Ordular Grubu emrine bırakılmasına ka
rar verilmiş bulunuyordu.
24.10.1918 tarihine rastlayan devrede 3 ncü Ordu Trakya’nın hassa
siyeti dolayısıyla bu bölgeye alınmıştı. 3 ncü Ordu’nun böylece yeni men
zil bölgesi, Edirne ilinin İpsala - Keşan - Malkara; o zaman ilçe olan, Tekir
dağ ili kuzey ve güneyindeki yöreleriyle Çatalca ve İzmit illerinin kapsa
dığı alan oluyordu.
Bu durumuyla 3 ncü Ordu, 5 nci Ordu’nun bir kısım menzil alanını iş
gal etmişti.
5 nci Ordu Menzil bölgesi, kendisinden çıkanların dışındaki il ve il
çelerden oluşuyordu.
Yıl sonlarına doğru 5 nci Ordu’nun Anadolu kesimindeki bölgesinde
Suriye Savaşlarının sona ermesiyle batıya alınan 8 nci Ordu, merkezi İz
mir’de olarak yeniden kurulmaktaydı. Bu bölgedeki bütün menal tesisleri
de 8 nci Ordu’ya devredilmişti. [840]
Yeni düzenleme içerisinde Başkomutanlık batı harekât alanında olu
şan üç ordu için, kendilerine bırakılan kesimlerde menzil müfettişliklerini
kurma emrini verdi. 3 ncü Ordu Menzil Müfettişliği, Karargâhı’m Istan-
tanbul’da kurarken, 5 nci-Ordu Tekirdağ’da, 8 nci Ordu ise; İzmir’de ör
gütlenmeye başlamışlardı. [841]
3 ncü Ordu’nun doğudan ayrılmasıyla 6 ncı ve 9 ncu orduları bünye
sinde toplayan Doğu Ordular Grubu, mevcut menzillerin bir elden idare
için Baş Menzil Müfettişliği’ni Batum’da örgütlemiş ve idari faaliyetlerini
18391 ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1142, Dos. 88, Fih. 18, 18-1.
rS41] ATAŞE ArşiVi; No. 1/5, Kis. 1123, Dos. 277, Fih. 108.
düzenleme amacıyla da, İstanbul’da, adına hizmet görmek ve her üç ordu

nun ihtiyaçlannı karşılamak için (alım, muhasebe, gönderme ve ambar
lara iş ve işlemlerini yapacak) bir ekip kurmuştu. Bu ekip içerisinde, posta
hizmetlerini ve subay ailelerinin sağlık hizmetlerini yapacak uzman kişi
leri de görevlendirmişti.
Bu örgüt. Başkomutanlık ve Harbiye Nezareti (Milli Savunma Bakan
lığı) Levazım İşleri Dairesi Başkanlığı ile temas kurarak ordulann er,
para, 3Üyecek, elbise ve araç, gereç, silah ve benzin v.b. tüm ihtiyaç mad
delerinin, ilgili Genel Karargâh şubelerince sonuçlandırılması ve gönderil
mesine çaba gösteriyordu.
Esasta, göndermeyi. Başkomutanlık Menzil Genel Müfettişliği’ne baş
vurarak yapıyor, iskele ve istasyon komutanlıklarıyla yollama işlerini bü-
tünlüyordu. [842]
Doğuda bu olunum içerisinde lojistik faaliyetler yürütülürken
24.10.1918 tarihinde Doğu Ordular Grubu Baş Menzil Müfettişliği Ka
rargâhı ile 1 nci Kafkas Kolordusu Karargâhı görev bölgeleri değiştiri
lerek, kurumlarıyla birlikte batıya, İstanbul’a alındı. Ordular Grubu lağ
vedilince de 6 ncı ve 9 ncu ordular doğrudan doğruya Genel Karargâh’a
bağlı olarak faaliyet gösterdi. [843]
26.10.1918’de görevi son bulan Doğu Ordular Grubu Baş Menzil Mü
fettişliği, Başkomutanlık Menzil Genel Müfettişliği’ne ilettiği bildiriyle,
bu tarihten geçerli olarak gönderilecek emir ve talimatlann 9 ncu Ordu
Komutanlığı’na iletilmesi, gereğinin bu Ordu’ca sağlanacağı işaret edili
yordu. [844]
4 ncü Ordu’nun emrinde; Şam, Halep, Adana Menzil Bölge müfet
tişlikleri bulunuyordu. Ordu, bu müfettişliklerle, 2 nci, 4 ncü 7 nci ve ma
yıs sonlarına doğru Filistin bölgesinde teşekkül eden 8 nci ordularla
Şeria ve Fırat gruplannm iaşesini, giyim, kuşam ve diğer ihtiyaçlannm
bütünlemesi ile 6 ncı Ordu’nun iaşesini sağlamakla görevlendirilmişti.
Yalnız 7 nci ve 8 nci ordulann, insan ve ha3rvan yiyeceklerinin böl
gesel olarak temini için günde 672.930 liraya ihtiyacı vardı. Durumun ağır
lığını 7 nci Ordu Komutanı Başkomutanlığa duyurmakla, Yüdınm Ordular
Grubu emrinde görev yapan orduların tertiplerinin. Yıldırım Ordular
Grubu adına değil, 4 ncü Ordu’ya gönderilmesinin gerektiğini işaret et
mek zorunda kalmıştı. Çünkü bu bölgede karmaşık bir emir komuta
sistemi kurulmuştu. [845]
[843] ATAŞE Arşivi; No. 1/4, Kis. 1016. Dos. 61, Fih. 119.
1845] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis.219, Dos. 914, Fih. 21-17.
Bu Ordu’nun kurduğu ve Yıldırun 3 numarasını taşıyan, merkezi Şam’da bulunan Şam Menzil
Müfettişliği’nin Temmuz 1918 kuruluşu aşağıda gösterilmiştir. Konuşu Kroki : 23’de olduğu gibiy
di ; [846] - -
Şam Bölgesi, Humus Mefizil Riyak Menzil Böl- Haran Menzil Kunitre, Menzil
Müfettişliğine Bölge Müf. ligi ge Müf. ligi Merkezi Bölge Müf. ligi Hat. K. lığı Mer- C
2
Bağlı Kurum- Merkezi Riyak Merkezi Der’a kezi Kunitre O
>
1ar Humus I—<•
>
Artur, Şualle, w
Kunitre, Man- ‘n
>
surpaşa >
t-
t
M
W
Şam, Der’a, Lazkiye, Trab- Leyve, Beylik, Ri- Cibayır, Ez- Artur, Şualle, <
M
Zudaniye, Kat- lusşam. Seli- yak. Muallaka, Bey- rah. Gazale, Kunitre, Man- t-
surpaşa O
W
d.
§
CT
tsS
to
H
G:
W
W
W
P"
>
K
W
G
<
<
M
»
-3
>
S
G
•<
£
5
ö
>
>
w
>
>
w
•H
t-
tn
so
<
M
t-
o
OT
;j
W
Cft
to
co
Haraıı Menzil Kunitre Menzil
Bölge Müf. ligi Hat K. lığı Mer-
Merkezi Der’a kezi Kunitre
Kunitre
Şam dahili ve civar ulaştırması için Suriye Otomobil Kollan Komutanlığı’ndan günde 8-10 oto men
zil emrine almarak 24 ton taşımaktadır.
5 nci Ordu hakkında; özellikle 3 ncü Ordu’dan söz edilirken, açıklama yapılmıştı. Ordu kendisine
bırakılan bölgede 15.1.1918’de aşağıdaki kuruluşu ile (gerek 3 ncü ve gerekse 8 nci Ordu’ya geçen yö
relerle bu ordulara bıraktığı tesis ve teşkiller hariç, geri kalanlarla) faaliyet göstermişti. [847]
Antalya Böl- Aydın Bölge İzmir Bölge Ordu Menzil

ge Müf. ligi Müf. ligi Müf. ligi Müf. ligine Bağlı p
Kurumlar 5
ö
>
Bilecik, Bursa,
>
Bahkesir, Ban 2.
dırma >
>
Erdek
M
M
W
<
M
t-
o
Osmaneli, Bile CQ
cik, Mudanya, 2 d.
W
Bandırma
İzmir, Manisa Aksakal, Cîök-
men. Bursa
OT
to
Ol
<<
p
2
ö
>
>
w
>
>
tr<
M
M
W
<
M
f
O
OT
Ül
Ni
ÜT
Durumunu bu şekilde sürdürürken, 5 nci Ordu, Genel Karargâh’ın 19.11.1918 tarihli emirleriyle lağ lo
00
vedilmişti. Fakat hizmete devam eden 5 nci Menzil Müfettişliği, 3 ncü Ordu’ya bıraktıklarmm dışındaki
tesis ve teşkilleriyle Genel Menzil Müfettişliği’ne bağlanmıştı. Görevini bu emir ve komuta altında jürüt-
müştü. [848]
6 ncı Ordu; 3 ncü Ordu bölümünde değinildiği üzere, Doğu Ordular Grubu emrinde görev aldığı için
Menzil Müfettişliği de, öncesi Grup Baş Müfettişliği idari faaliyetleri içerisinde hizmeti yürütmüşlerdi.
Sonraları Ordular Grubu’nun lağvı ile, Grup Baş Menzil Müfettişliği Karargâhı idari personeliyle İstanbul’a
ahmnca 6 ncı Ordu Menzili bu kez Genel Karargâh Genel Menzil Müfettişliği’ne bağlanmıştı. Sonraları >-3
merkezi Musul’da bulunmakta olan 6 ncı Menzil Müfettişliği kurulmuş Temmuz 1918’den itibaren bu olu C:
»
num içerisinde ve aşağıdaki kuruluş düzeninde görevini yaptı. [849]
W
P'
6 ncı Ordu Menzil Müfettişliği : Musul’da. X
Kurumlar Hat Komutan- Kerkük Bölge Müf. Elazığ Bölge IHj^rbakır Bölge Ordu MenzU Mü W
a
<
hklan Uği Müf. liği Müf. liği fettişliğine Bağ- <
M
h Kurumlar t-
-3
W
W
Birinci Smıf Nusaybin, Şer-Süleymaniye, Er- Malatya, Der- Maden, Silvan, Mid-
H
Bağımsız Nok- kat, Dehük bü, Altmköprü, Re- sim, Arapkir yat, Mardin, Sive- >
2
ta ve Hat K. ' vandiz, Köysancak rek 5'
Birinci Smf Musul, Nusay- Kerkük, Revandiz, Elazığ, Kömür- Diyarbakır, Gezin,
Nokta K. İlk- bin, Demirka- Erbil, Altmköprü, han, Malatya, Silvan, Midyat, Ciz-
lan pı, Şerkat Güber, Süleymani- Hozat re, Mardin
ye, Köysancak
Kurumlar Hat Komutan- Kerkük Bölge Müf. Elazığ Bölge Diyarbakır Bölge Ordu Menzil Mü
1 ıklan liği Müf. liği Müf. liği fettişliğine Bağ
lı Kurumlar
İkinci Sınıf Zahu, Kelne, Çincemal Hekimhan, Pö- Lice, Palu, Hasan-
Nokta K. İlk- Şure türge. Eğin, keyf, Beşiri, Re-
lan Arapkir, Ke- sülayn, Savur, Di
ban, Çemişke- yerek, Derbesiye,
zek, Pertek Şermik, Viranşe P
hir, Siverek 2
o
>
Konak Komu- Musul, Ömer- Kerkük, Tazehar- Elazığ, Han- Diyarbakır, Lice, O*
tanlıklan kan, Zahu, Si manh, Vakuk, Ra- köy, Çolaku- Çengelli, Hani, De- >
w
vil, Döğer, Nu but. Derbent, Gel- şağı, İnzale, vegeçidi, Akpmar, •n
batman, Revandiz, Haranhköy, >
saybin, Kelne, Palu, Yanmca, Ez >
Kerikbil, De- Yabaçiçek, Dirice- Kömürhan, gi, Gezin, Osmani
M
mirkapı. Öper, yer, Erbil, Vehibe, Malatya, ye, Sankamış, Sil -3
I-
Hekimhan van, Bîri, Mala- M
W
Telakır, Sen- Köprü, Dipke, Kut-
ear, Şural, Ha- tepe, Melha, Tellül- Maskân, Ha- badi, Yasnek, Mid <;
M
mamelli, Ej- şaka. Derman, Al- sançelebi, Pö- yat, Kerbölen, Ha- t-*
yare, Şerkat, tınköprü, Kadıhan, türge. Eğin, sankeyf, Adniye, O
"S.
M
Akre, İmadi- Petçavin, Süleyma Keban, Arap Cizre, Çermik, Sive H
ye, Dehük De- niye, Kızılca, Kan- kir,, Yeri, Per rek, Karabahçe, İs
vaziye, Bahri- lışeytan, Çimcemal, tek, Çemişke tasyon, Mardin,
nam Karainoir, Mamu zek, Hozat Hafik, Resülayn,
re, Rayne, Köy İzzeftpaşa, Sanlak,
sancak, Şaklave, ^îranşehir, Teler-
Dekân, Tantan men. Diyerek, Ser-
köy, Telsafir, Der-
besiye. Umde Ol
to
O
üt
co
o
-3
a-
w
w
w
►I.
>
X
«
G
<
<
M
tTj
w
-3
>
2
£.
►<
^-t
a
>
>
w
>
>
f
w
H
f
M
W
<î
M
tr>
O
*—I
CQ
H
W
o\
W
l-ı
Ordu Menzil Müfettişliğine Bağlı Kurumlar:

Kıyı Müfrezesi ; Musul’da
Emniyet Müfrezesi : Afrika Muhafız Taburu
Süvari : 31 nci Süvari Alayı
Topçu : 2 adet top (çapı belli değil)
Makineli Tüfek : 6 adet makineli tüfek (bölük)
Sahra Jandarması : Musul’da
Yıldırun Ordular Grubu; Şam’da Başkomutan Vekili’nin emirleriyle
bir Baş Menzil Müfettişliği kurmuştu. Bu Müfettişlik’e Alman Menzil Mü
fettişliği de bağlıydı. Bununla beraber, 2 nci 4 ncü 7 nci ve 8 nci ordula-
rm ve doğruca Yıldmım Ordular Grubu’na bağlı diğer birliklerin iaşeleri
de Baş Menzil Müfettişliği’ne verilmişti.
4 ncü, 7 nci ve 8 nci orduların harekâtını sevk ve idare eden Yıldırım
Ordular Grubu’nun 2 nci Ordu ile ara hattı, menzili olmaksızın savaşları
sürdüren 4 ncü Ordu’suyla meydana geliyordu. Bu hat Elhule Gölü - Şeh-
rülhayati - Cebelişeyh (Antilübnan) - Cebelibeniyaruh - Cebelihumula
Cebelikarukamuş - Cebeligarp olarak saptanmıştı. [850]
Yıldırım Ordular Grubu; Baş Menzil Müfettişliği yönetiminde teşki
latlarını kurmuş bulunan Nasıriye, Umman, Şam, Halep ve Adana Men
zil müfettişlikleriyle birliklerinin bütünlemesini yapmaktaydı. Bu müfet
tişliklerin Yıldırım 1, 2, 4 ve 5 adlarıyla kuruluşlan aşağıya çıkartılmış
tır: [851]
Yıldırım No. 1 Filistin Menzil Müfettişliği Kuruluşu 1.8.1918 ı[852]

Menzil Müfettişliği
Karargâhı : Nasıriye
Muhafız Piyade Takımı Nasıriye
Süvari Takımı Nasıriye ■
Sahra Jandarma
Müfrezesi Nasıriye
Hat Komutanlıkları Merkezi
Semah-Sarayçiftliği Riyak
Tayka-Cedide Cağune
Nokta ve İskele
K. hkları Nasıriye, Hayfa, Akkâ, Mesudiye, Cenin, Aku-
le, Riyak, Semah, Taberiye, Cağune, Sarayçift-
liği. Cedide, Tayka
Konak Komutanlıkları Aymtelme, Aymmelahe, Küfrüküna, Şıaömer,
Eeythasan
Erzak Ambarlan Nasıriye, Hayfa, Akkâ, Mesudiye, Cenin, Aku-
la, Riyak, Semah, Taberiye, Cağune, Sarayçift-
liği. Cedide, Tayka, Ajnntelme, Aymmelahe,
Küfrüküna, Şıaömer, Beythasan
Hastane ve
Nekahathane : Nasıriye, Hayfa, Cemn^_JRiyalt-
Revir ve Subay İstirahat
Yeri : Taberiye, Cağune, jSlasıra. Havfa. Semah. Aku-
la7^âfayçîftliği. Cedide, Küfrüküna, Beytha-
saıı, Hayfa
Hayvan Hastane ve
Revirleri Nasıriye, Taberiye, Cedide
Sıhhi İlaç Deposu Semah
Veteriner İlaç Deposu Semah
Genel Depolar Semah, Nasıriye, Akule
İnşaat Bölüğü Semah
Araba Teçhizat ve Nal
İmalathanesi Nasıriye, Taberiye, Hayfa, Nasıriye
Sahra Fınnları Nasıriye, Hayfa, Mesudiye, Cenin, Akule, Ri
yak, Semah, Taberiye, Cağune
Hizmet Bölükleri Nasıriye, Hayfa, Mesudiye, Akule, Riyak, Se
mah, Taberiye
Amele Taburlan Tayka, Mecidli
Demiryolu İnşaat
Bölüğü Riyak
Nakliye (Ulaştırma)
Katarlan 1 No. lu Araba katarı : 1 ve 2 No. lu kollar :
Beythasan’da, 3 No. lu Kol : Nasıriye’de. 2 No.
lu Katar : 1 No. lu Araba Kolu, 1 ve 2 No. lu
Deve Kollan : Sarayçiftliğinde f
Bir Deve ve Üç Merkep Kolu ; Cedide’de
131 No. lu Araba Kolu : Beythasan’da
133 Nü. lu Araba Kolu : Nasıriye’dc
Hasta Nakliye Kolu (Arabah) Nasıriye’de.

Yaralı Katan (Tren) Mesudiye’de
Sevkıyat ve Seyrisefain
İdaresi Mesudiye, Akule, Cağune, Taberiye
Balıkçı Müfrezesi Hayfa, Taberiye
Filistin Hat Muhafızlığı Akule
Yıldırım No: 2 Umman Menzil Müfettişliği Kuruluşu

Temmuz 1918 : [853]
Menzil Müfettişliği
Karargâhı : Umman
Birinci Sınıf Nokta
K. hğı : Umman, Muale, Salt
İkinci Smıf Nokta
K. hğı : Subleh
Erzak Ambarlan : Der’a, Acilden, Pezka, Subleh,
daba, Fıtraniye, Maan, Tiyuk,
Teçhizat Ambarlan : Umman, Salt
Cephane Depolan : Umman, Subleh, Salt, Maan
Sıhhi İlaç Deposu : Umman
Veteriner İlaç Deposu : Umman
Hastaneler : Umman, Salt, Maan, Tiyuk
İaşe Merkezleri : Umman, Maan, Tiyuk
Genel Depo : Umman
Araba İmalathanesi : Umman
Sevkiyat : Umman
İnşaat Müfrezesi : Umman
Amele Birliği : Umman
Fırınlar : Umman, Vadiiesir
Seyyar Fırınlar : Umman, Salt, Maan
Yükleme ve Ayırma
Birliği : Umman
Hayvan Deposu : Maan
[853] ATAŞE Arşivi; No. 1/G, KIs. 1141^ Dos. 83, Fih. 3.
p
2
o
>
>
w
*n
>
>
t-
w
w
w
<
M
t-
o
w
ÜT
&0
ÜT
cn
w
G:
M
W
W
P”
>
§
<
M
M
W
>
W
S.
Halep Menzil Müfettişliği’ne (Direkt) Bağlı Birlik ve Kurumlar:

t
Hat Muhafaza Taburu
İnşaat Bölüğü
1.500 Yataklı Hastane
1.000 Yataklı Hastane :
800 Yataklı Hastane \ ' i ‘
I . î
800 Yataklı Cerrahi Hastane I
■
550 Yataklı Hastane ' -
i ‘ ■ .
Hayvan Hastanesi I i ■ - !
Sıhhi İlaç Deposu
Veteriner İlaç Deposu ,
Cephane Deposu
Teçhizat Deposu , i -' (
İnşaat Malzeme Deposu ' , -
Halep İmalathanesi
Nehir Komutanlığı Cerablus’ta
Altı Şahturcu Bölüğü (1:6 No. lu)
Fırat Nehir Komutanlığı (Birecik hariç, Samsat dahil).
C71
00
00
-î
G;
»
c/ı
G
<
<
w
t-*
W
W
•-İ
>
2.
«î
>—«
t—«
u
>
>
w
>
>
f-*
M
r*
M
M
<
W
t-
O
M
Ol
co
<o
Birinci Seyis (Kozan) Nakliye Udnci Adana Nakliye Katan

Katan : (Merkezi; Seyis) (Merkezi: Adana)
Numara Numara
1 Merkep Kolu 1 Ağu' Araba Kolu
2 Hafif Araba Kolu 2 Ağır Araba Kolu
3 Ağır Araba Kolu 3 Hafif Araba Kolu
4 Ağır Araba Kolu 4 Ağır Araba Kolu
5 Ağır Araba Kolu 5 Ağır Araba Kolu
6 Ağır Araba Kolu
7 Deve Kolu
8 Deve Kolu
9 Deve Kolu
Yıldırım Ordular Grubu’nun, üstün düşman kuvvetleri karşısında
zayiat vererek çekilmesi sonucunda 7 nci Ordu Komutanı (ATATÜRK)
emrinde toplanan tümenler, 4 ncü Ordu’nun 7 nci Ordu’ya katılması ve
tcnsikiyle Suriye’yi tamamen ele geçirmek isteyen îngilizlerin geriye atıl-
maşım sağlamıştı.
Sonunda Toros dağlarının doğusunda savunmaya geçen 7 nci Ordu,
îngilizlerin saldırılarını sonuçsuz bırakarak hareketsiz kalmalarını sağ
lamıştı. Böylece, 31.10.1918 saat 12.00 den geçerli olarak yürürlüğe giren
Mondros Mütarekesi ile Suriye Cephesi’nde muharebeler böyle bir idari
faaliyet içerisinde sona ermişti,
13.11.1918 tarihinde de Yıldırım Ordular Grubu ve 7 nci Ordu ka
rargâhları lağvedilmişlerdi. Yıldırım Ordular Grubu Cephesi’ndeki tüm
birlik ve menziller, Adana’ya karargâhıyla gelmiş bulunan 2 nci Ordu
emrine bırakılmıştı. [856]
Harekâtça yapılan yeni düzenlemelere göre, doğuda 9 ncu Ordu ile
6 ncı Ordu, güney harekât bölgesinde 2 nci Ordu’ya devredilen Yıldırım
Ordular Grubu’nun birlikleri, batı harekât alanında ise 3 ncü 5 nci ve ye
niden kurulmasına geçilen İzmir bölgesindeki 8 nci Ordu, ülkenin bütün
lüğünü korumak için görev başındaydı!ar.
İzmir’de yeniden kurulan 8 nci Ordu’nun menzil alanı bu durumda,
Menteşe, Aydın illeriyle, Bayındır ve Turgutlu, Manisa, Soma ve Edremit
ilçelerinin doğu sınırları ile çevrelenen yörelerden oluşuyordu. [857]
rS5Gl ATAŞE Arşivi; No. 1/4, Kis. 1016, Dos. 61, Fih. 80-10.
S. Lojistik
a. İkmal Kaynaklan
Bu konuya, daha önce Dördüncü Bölümde de değinildiği üzere, 1915

yılı kânunuevvelinden (1915 Aralık) başlayarak, 1334 yılı teşrinisani
başlangıcma (1918 Kasım) kadar süregelen Alman silah yardımına da
yandırılmıştı. Yapılmış olan siparişler genellikle karşılandığı için Genel
Karargâh depolarında ihtiyaç duyulan bu maddeler bulunmaktaydı. [858]
Türk makamları teknik yapıdaki bu tür süah yardımı karşısında
1918 yılı harekâtınm etkinliğini artırmak için ordu elindeki yeteneksiz
ve eski olan silahlan değiştirmeyi hedef almıştı. Böylece Harbiye Dairesi
Başkanı, Harbiye Nezareti’ne (Milli Savunma Bakanlığı) yaptığı teklifde
98 modeli 7.9 çapındaki Alman piyade tüfekleriyle önce 7 nci ve 8 nci or
dularla Suriye ve Batı Arabistan Genel Komutanlığı’m değişime tabi tu
tup sonra sırasıyla 6 ncı, 2 nci, 3 ncü ve 1 nci ordularda tasansmm uy
gulanmasını önermişti.
Güneydoğu harekât bölgesinden başlanılmasınm nedeni, biliniyordu.
Savaş bu kesimde Tüm ağırlığıyla sürüyordu. Orduların elinden ah-
nacak 8.8 modeli Alman mermisi atan tüfekleri değiştirilmiş, Rus piyade
tüfekleriyle, orduların bölgesindeki jandarma birliklerinin donatılması ve
değiştirme işlemlerinin smasıyla 7.62 adi Rus tüfeklerinden başlatıhnak-
la eski martin şinayder ve en sonra büyük, küçük mavzerlerin geri saha
lara ahnması işaret ediliyordu.
Öneride eski cins silahlarm, bütün malzeme ve teçhizatıyla, bölge
depolarmda toplanması istenilmekteydi. Buralardan uygun dönemlerde
îstanbul'a boş dönen araçlarla gönderilmesi belirtiliyordu.
b. Kadro Ihtiyaçlanmn Yurt İçinden ve Yurt Dışmdan Bütünleme

Faaliyetleri
Yukanda sözü edilen değiştirme işi MSB lığı’nda (Harbiye Neza

reti) uygun bulunarak yeni bir emirle H nci sımf silah ve V nci smıf mü
himmat bütünlemesinden sorumlu 5 nci şubesi gerekli düzeni almıştı. Sa
vaşın süregeldiği özellikle 2 nci ve 6 ncı ordularda hemen uygulanmaya
geçildi. Önce topçu mühimmatı sıkıntısmı gidermeyi hedef alan ulaştır
manın bu harekât alanlarında düzenlenmesi yoluna gidildi. [859]
[858] ATAŞE Argivi; No. 1/77, Kis. 2180, Do3. 83, Fih. 1-288.
[859] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, ’kIs. 1122, Dos. 275, Fih. 1-188, 1-141.
542 Türk sîlahli kuvvetleri tarIhî
c. Beş Sınıf İkmal Maddelerinin Tedarik ve Dağıtuuı
(1) Levazım -
Yılbaşında ordulardan alınan raporlara göre Genel Karargâh'ça ya
pılan durum tartışması sonucu:
1 nci, 3 ncü ve 5 nci ordularda büyük ihtimalle iaşe sıkmtısı olmaya
cağı bekleniyordu. 2 nci Ordu ile 4 ncü Ordu’da gelecek yıl mahsulüne ka
dar sekizer bin ton, 7 nci ve 8 nci ordularda onar bin ve 6 ncı Ordu’da beş
bin tonluk jdyecek eksiği olacağı hesaplamyordu.
Bu ihtiyacın ordular arası giderilmesinden ziyade Konya ve çevre
sinden ikmal yapılmasında yarar görülüyordu.
• Ancak yukarıda miktarları belirlenen erzakın Toroslardan ulaştırıl
ması geç ve güç olacağından diğer yollara da başvurularak eksikliğin as
gariye indirilmesi kabul ediliyordu.
Bu tür bir öngörüyle 2 nci Ordu’ya ait Elbistan bölgesindeki üç bin
tonluk yiyecek maddesi ulaştırma güçlüğü nedeniyle 7 nci Ordu’ya bıra
kılmıştı.
• Halep, Ayıntap ve Maraş (Gaziantep ve Kahramanmaraş) yörele
rinde madeni para karşılığı 3Ûyecek maddesinin tedariki mümkündü. O
nedenle 4 ncü Ordu’nun ikmalinin de bu yolla sağlanacağı kabul edildi.
[860]
Alınmış olan kararlarm tatbikatından olarak, Başkomutanhk Men
zil Genel Müfettişliği de özellikle Toros ve Amanos menzil hatlanndaki
durumu saptamaya başlamıştı. Ocak ayı başlarında, Pozantı - Gülek yolu
üzerinde kurulmuş bulunan ambarlarda, toplam 46 ton un, 0.5 ton et, 1
ton tuz, 2 ton nohut, 0.5 ton sade yağı, 26.5 ton bulgur, 7 ton patates, 6.3
ton peksimet, 30.5 ton arpa, 3 ton makarna ve 600 kilo susam yağı mev
cuttu. '
Toros Menzil Hattı Komutam’nın bildirisine göre er ve hayvan nakh
yapıldığı günlerde 6.500 insanı ve 1.000 hayvanı, yapılmadığı günlerde
ise 15.500 insan ve 4.000 hayvanı rahatlıkla besleyebiliyordu.
Avanos Hat Komutanlığı’nın, Mamure - İslahiye hattı üzerindeki
ambarlarında 29 ton un, 4 ton peksimet, 7 ton'bulgur, 4 ton nohut, 5 ton
tuz, 1 ton susam yağı, 78 ton arpası vardı. Ortalama 10.000 kişiyi besh-
yecek güçteydi. [861]
[S61] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1252, Dos. 489, Fih. 1-8, I-IS, I-IÖ.
5
o
>
I—
>
w
>
>
tTj
-î
tn
w
C
M
t-*
*jO
—I
w
«■
W
on
Mi»
M»-
>-3
O
so
M
P
>
X
G
<
<
W
-3
W
S.
-3
>
W
ffi
Orduların yiyecek ikmaliyle birinci derecede sorumlu bulunan Leva

zım Başkanlığı yurt içi olanaklarını da hesaba katarak Romanya ve Uk
rayna’dan gelmekte olan iaşe maddelerini birleştirip önce 7 nci Ordu’nun
isteğini sonra diğer orduların ihtiyaçlarını gidermeye çalıştı.
Yapılan hesaba göre o tarihte Romanya’dan Ankara Vapuru ile gel
mekte olan 816 ton mısınn ihtiyaca cevap veremeyeceği ileri sürülüyordu.
[8631
İstanbul’a gelecek olan yiyecek maddelerinin günde 430 tona çıkartıl-
masmm zorunluğunu ilgililere duyuruldu. [864]
Bükreş’de müttefik delegeler arası yapılan görüşmede Romanya
ürünlerinin İttifak’a dahil ülkeler arası dağıtımı orantılı olarak yapılması
kabul edilmişti. Yapılan protokol gereği olarak dağıtılacak ürünün % 15
nin Türk ordusuna verilmesi Alman ve Avusturya - Macaristan delegele
rince uygun bulunmuştu. Adı geçen protokolün bir maddesinde Türk savaş
alanlarının ihtiyacı için ayda 15.000 ton ekmekliğin gazyağı, benzin, mo
tor ve madeni yağ gibi bir çok maddelerle birlikte gönderilmesi hükme
bağlanmıştı. Ne var ki Romanya ürünlerinin fazlası Makenzen Ordusu
tarafından alındığı için, karara bağlanan bu husus yapılamamış. Müttefik
Ordular Başkomutanlıkları arası görüşülerek yeni bir kararın alınması is
tenmişti. Çünkü halkın ihtiyacı dahi Romanya’dan karşılanması gereki
yordu. [865]
(a) I nci Sınıf Levazım Yiyecek Maddeleri Tedarik ve Dağıtımı

Başkomutan Vekâleti, Mayıs 1918 ortası iaşe durumunu esas ala
rak, bütün bakanlıklara ve ordulara bir genelge göndermişti. Genelge
özetle şöyleydi ;
— Savaşa katılan tüm ülkelerin ekmeklik üıünlerinden yararlanma
nın gelecek aylarda pek mümkün olamayacağı işaret edilmekte, ulaştırma
nın, muhabere ve kontrolünün yetersizliği yüzünden, iaşe ikmalinin zor
durumlara düşeceği ileri sürülüyordu, geleceğe güvenle bakmak için, mev
cut bütün olanaklarm kullanılması, tedarik ve depolamanın yeni bir dü
zene sokulması isteniyordu.
— Bu amaçla ordu iaşe bölgelerinde, İaşe Genel Müdürlüğü ile işbir
liği yapılarak teşkilatın ordu kcmutanlıklannca denetlenmesinin ele alın
ması.
— Ülkenin verimli olan bölgelerin yeni mahsulü olmak üzere iken

Anadolu’nun kuzeyi ve Trakya’nın durumları gereği, eski ürünlerinden
yararlanmak zorunda kalacakları için Almanya, Avusturya ve Macaristan’
dan geleceklerle desteklenmelerinin gerekeceği,
— Ordu ihtiyacı için yurt içinde yeter sayıda yiyecek ve yemin bulu
nabileceği varsayımıyla, bütün sorumlularca işbirliği yapılarak ulaşımın
sağlanması, bu amaçla önce yayınlanmış olan yasalar, kötü sonuçlar ver
miş olduğundan yiyecek maddelerinin serbest olarak alınıp satılmaması
ve her bölgede uygulanan aşarın (1/10 verginin) mahsulün alınmasından
sonra saptanması,
— 5 nci Ordu’nun, bir ay sonra yeni mahsule kavuşacağı için bir sıkın
tısının bulunmadığı.
3 ncü Ordu ile, 4 ncü Kolordu’nun harekât alanı Kars ve Batum ara
zisi olduğundan ve doğu doğrultusunda ileri harekete geçeceğinden, bura
ürünlerinden yararlanacağı nedeniyle keza bir sıkıntısı bulunmayacağı,
işgal edeceği topraklarda müşkülatla karşılaşması halinde Karadeniz li
manlarından ikmalini yapılması için gerekli düzenin alındığı,
y
— 3 ncü Ordu Konya ürününden yararlanamayacağı için, buranın gıda
maddelerinden yararlanmakta olan 6 ncı Ordu’ca alıma devam edilmesi
ve İran üzerinde harekâta devam edecek 4 ncü Kolordu’nun ikmalinin böl
gesel olarak madeni para ile yapılması,
— Yıldırım Ordular Grubu harekât alanında görev yapan 2 nci, 4 ncü,
7 nci ve 8 nci orduların iaşe sıkıntısının bulunmadığı anlaşılmıştır. Konya
ürününün günde ortalama 150 tonunun bu alana ulaştırılmasının yağmur
mevsiminin son bulmasıyla oto kollarından daha da faydalanılacağı cihetle
endişeli bir durum olmayacağı,
— 6 ncı Ordu 1918 yılı Mart başından bu yana oldukça sıkıntı çek
mişti. Konya ürününün, ulaşımındaki yetersizliği yüzünden. Yıldırım Ordu
lar Grubu’na yapılan bütünlemeden bir kısmı kesilerek bu Ordu’ya veril
mekle, üzücü halin ortadan kaldırılacağı, esas tutulmakla Diyarbakır ve
Harput illeri 6 ncı Ordu’nun iaşesine verilmiş, bu bölgede harekâtla iliş
kisi bulunmayan askeri şahısların geri alınması ve 1 Haziran 1334 (1918)
den itibaren de Konya ürününden günde 50 ton bu Ordu’ya verilmesi,
— 1 nci Ordu iaşesinin de (halk, asker ve mülki erkân) Romanya’
dan gönderilmekte olan 250 ton yiyecek maddelerinden karşılanması,
— Anadolu iç bölgesindeki zengin ürünün ulaştırılmasında Anadolu-
Bağdat demiryollarının büyük emeği geçmişti. Karadeniz’inde ulaşıma
açılmasıyla Kastamonu ve Bolu’daki zengin ürünün bu kez, bu yolla Istan-
bul’a alınabileceği düşünülerek, Genel taşe Müdürlüğü’nce durumun ele

alınması, İstanbul bölgesi böylece bütünlenirken 3 ncü Ordu’nun muhte*
mel İhtiyaçlarının da dikkatten uzak tutulmaması,
hükme bağlanıyordu. [866]
Hal böyle iken Hicaz Kuvvei Seferiyesi (Hicaz Özel Kuvveti Tüme
ni) eylül aylarında zor duruma düşmüştü. Beşbuçuk aydan bu yana ku
zeyden ne buğday ve ne de arpa alınıyordu. Ambarlarında, 760 hasta için
çok az miktarda pirinç, yağ, et, un, şehriye ve makarna ve diğer kritik
gıda maddeleri vardı.
Sağlıklı olanlara bu sene ürününden çaylık, ekmeklik ve yemeklik
olarak 675 gram hurma veriyordu.
Hayvan başına içinde bulunduğu ay 8 kilo yeşil ot ve 3 kilo saman
verebilmişti. Haikm ancak eline para ile mevcut nıalmı satacağını kabul
ederek Başkomutanlık’tan para yardımı istiyordu ve kuvvetin mutlaka
kuzeyden buğday ve arpa ile desteklenmesinin kaçınılmaz olduğuna işa
ret ediyordu. [867]
İşte bu olanaklar içerisinde 1918 yılı savaşları genellikle yurt içi
kaynaklarına dayanılarak sürdürülmesi planlanımştı. Belirli bölgelerde
tasarlanan birliklerin desteklenmesi dış yardımlarla pekiştiriliyordu. 1918
yılı için planlanan dış yardımlar daha ziyade çok kritik olan maddeler
de toplanmıştı. 76 sandık rom (bir nevi içki) 232 sandık makama, 247
sandık sebze konserve, 1.210 sandık et konser*ve, 34 sandık bulgur. Nisan
1334 (1918) başlangıcından yıl sonuna kadar, zaman zaman yurda gelip
ikmali güçlendirmişti. [868]
Ordu menzil bölgelerinde tadarik ve dağıtımında görülen faaliyetler
şöyle özetlenebilir ;
— 1 nci Ordu’nun 1.1.1334 (1918)’deki iaşe durumu, 237.300 insan,
25.800 hayvanı beslemek üzere 273 ton ekmekliği, 95 ton yemekliği ve
598 ton yemliği var gözüküyordu. [869]
— 2 nci Ordu, bu dönemde, Ruslarla yapılan mütarekeyi müteakip
kuruluşundaki kuvvetleri değişik tarihlerde Polistin Cephesi’ne gönder
miş bulunuyordu. Kendisi de, karargâhı ile birlikte 14 Şubat 1918’de Ha-
lep’e alımnıştı. Sonraları 12 nci ve 15 nci kolorduları emrine alarak Ada-
na’da Suriye ve Filistin yöresinde savaşa katıldı.
[867] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 219, Dos. 914, Fih. 75-8. ■
[868] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1110, Dos. 227, Fih. 1-99, 1-101, 1-104, 1-165,
1-1106, 1-167, 1-170, 1-'175, 1-243, 1-246, 1-252.
Bu Ordu’nun iaşesi, 4 ncü Ordu tarafından yapılıyordu. Bu nedenle

ambarlarındaki yiyecek ve yem stokları Genel Karargâh’m emrine bıra
kılmıştı.
3 Nisan 1918’de kuvvesine bakıldığında liuruluşuna 10 ncu Depo Alayı,
Urfa’da bulunan 13 ncü Süvari Alayı, Halep’teki Ordu Makineli Tüfek
Atış Okulu ve Fırat Grubu da katılmıştı. Toplam 26.068 insan ve 4.055
hayvanı olmuştu.
12 nci ve 15 nci kolordularla Urfa’daki yeniden düzenlenen Süvari Ala-
yı’mn erlerine 250 gram. Adana Talimgâhı ile Fırat Grubu’na, 10 ncu Depo
Alayı dahil 500 gram undan yapılmış ekmek veriliyordu. 150 gram kadar
da yemeklikleri oluyordu. Hayvanlar için 2,5 kilo yem verilmekteydi.
Bu tür beslenme sonradan Yıldırım Ordular Gnıbu’na devredildiği
için Ordu’nun ambar konusuyla bir ilişkisi kalmamıştı. [870 |
1 Eylül 1918 tarihi itibariyle, Ordu Karargâhı’mn misafirleri ile bir
likte 862 İnsanı ve 377 hayvanını beslemek üzere birlik kilerlerinde 4 ton
yemeklik, 7.200 kilogram yemi mevcuttu. O yüzden 47 günlük yemekliği
7,5 günlük de yemi var demekti. Karargâh ekmeklerini günlük olarak
Halep Menzil Müfettişliği’nden alıyordu.
391 insan ve 44 hayvanı odan 2 nci Ordu Makineli Tüfek Bölüğü de,
ekmek, yiyecek ve yemini de günlük olarak aynı menzil müfettişliğinden
almaktaydı.
12 nci Kolordu’nım, 12.402 insan, 2.758 hayvanı ambarlarındaki çe
şitli erzakıyla besleniyor, duruma göre 7 günlük ekmeği, 9,5 günlük ye
mekliği ve 5,5 günlük yemi vardı.
15 nci Kolordu ise 4.845 insan ve 1.287 hayvan besliyordu. Keza bu
Kolordu’nun da 20 günlük ekmeği, 23 günlük yemekliği ve 7,5 günlük ye
mi bulunuyordu. Durumu diğer kolordulara göre daha iyiydi.
Fırat Grubu; 2.765 insan, 1.297 hayvanın iaşesini günlük olarak ma
halli menzilden tedarik ediyordu. Ambarlarında stok yoktu,
10 ncu Depo Alayı’nda, 1.135 insan, 36 hayvan vardı. Kilerlerinde bir
günlük ekmek 21,5 günlük yemeklik ve 11 günlük yemi bulunuyordu.
13 ncü Süvari Alayı’nda, 279 insan ve 249 hav'.ân vardı. Kilerlerinde
bir günlük dahi yiyeceği olmadığından istihkaklarım (ihtiyaçlarını) gün
lük olarak Urfa Menzil ambarlarından tedarik etmekteydi.
Er ve hayvan günlük istihkaklarında bir değişiklik yoktu. [871]
L870] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 135, Dos. 620, Fih. 12, 21.
L871] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 135, Dos. 628, Fih. 72, 72-1.
3 ncü Ordu’nun: Ocak 1918 ayına ait durumuna bakılırsa, bölgesin

de bulunan subay aileleri de dahil insan sayısı 147.390’dı. Hayvan mev
cudu ise 38.835 idi.
Bölgesinde mevcut askeri erzak ambarlarında 8.178 ton ekmeklik
1.412 ton yemeklik 8.801 ton da yemlik (arpası) vardı. Duruma göre her
bir erine 500 gram un hesabıyla 111 günlük ekmeği ve 150 gram bulgur
hesabıyla 63 günlük yemekliği bulunuyordu. Her bir hayvana ortalama
2,5 kilo arpa verildiğinden 90 günlük de yemi var demekti.
Başkomutanlık Ordu’nun ileri harekâtında sıkıntıya düşmemesi için
para yardımı da yapmaktaydı. Dolayısıyla Ordu, Rus!ardan altın para
karşılığı çeşitli sayıda yiyecek maddesi de alarak kendisini emin duruma
sokmuştu. Böylece Köse’de stok ettiği yiyecek maddesinin tutarı 100.000
lira civarındaydı ve sarfettiği paraiım yerine koyabilmesi için de 50.000
lira gönderilmesini üst makamdan istemişti.
Ordu’nun kuruluşuna geçen 4 ncü Kolordu’nun durumu Genel Karar-
gâh’ın son aldığı iaşe düzeni ile bozulmuştu. Çünkü Midyat, Silvan, Savur,
Beşiri 6 ncı Ordu iaşe bölgesine katılmıştı. Bu arada mevcut 750 ton yi
yecek ürününün keleklerle 6 ncı Ordu’ya aktarılması emri bu kolorduya
verilmişti.
Van doğımltusunda hareket etmek üzere Bitlis kuzeyinde toplanmak
ta olan Kolordu’nun günlük ihtiyacı 34 ton unlu maddelerdi. Bunun 15
tonunun Midyat’tan, geri kalanını da Malatya-Elazığ-Çapakçur, Muş yo
luyla Elbistan’dan getirtmek zorundaydı. Böyle bir olanak sağlanmadığı
takdirde 5 nci Tümen’in aç kalacağı düşünülerek, 4 ncü ve 6 ncı orduların
nihayet iki ay sonra yeni mahsule kavuşacakları nedeniyle, hiç olmazsa
adı geçen iaşe bölgesi ürünü yarısının 3 ncü Ordu’ya bırakılması isten
mişti. [8721
Ordu Komutanlığı’nın duyurularına, Başkomutanlık Vekâleti ilgilen
mişti. Doğu Ordular Grubu olarak 3 ncü ve 9 ncu ordularla 4 ncü Kolordu’
ya verilmiş olan göre\dn yapılması da kabul edilmiş bir plandı. O nedenle
hedefe ulaşılabilmesi için, kuvvetlerin bölgenin, ulaşım araç ve gereci ola
naklarının yerinde incelenmesiyle gereken tedbir ve tertibm alınması
düşünüldü. Bu görev Şark Ordular Grubu Baş Menzil Müfettişliği’ne ve
rilmişti. Yapılan inceleme ve durum muhakemesi sonucu hazırlanan tek
lifi dile getiren öneri çok ilginç ve yararlı bulunduğu için ek 40’a kon
muştur. Buna göre bütünlemenin nasıl ve ne yollarla sağlanmak istendi
ğinin açık bir belgesidir, j 8731 ’
[8721 ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 41, Dos. 194, Fih, 6, 8, 15.
Bir örneği de Şark Ordular Grubu Komutanlığı’na verilen durum eleş

tirisi üzerine adı geçen Komutanlık, emrindeki orduların iaşe bölgele
rinde yeniden bir düzenleme yaparak Başkomutanlık’a ulaştırmıştı.
Buna göre; Kars, Ardahan (o zamanki sancaklar) Ahılkelek ilçesi ve
Erzincan ili hariç, Erzurum, Bitlis ve Van illeri 9 ncu Ordu’ya,
Batum, Ahıska, Sinop ve Samsun illeri 3 ncü Ordu’ya bırakılıyordu.
Bütün buna rağmen 3 ncü ve 9 ncu orduların en dar bir hesapla gün
lük tüketimini bu bölgelerin bugünkü ürün durumunun karşılayamaya
cağı esas alınarak ortalama 50 milyon kilo olarak beklenen açığın Genç
yöresindeki olanaklardan harekât bölgesince karşılanacağı iaşe planında
belirtildi. [874]
3 ncü Ordu’nun Eylül 1918’deki iaşe durumu iyiydi. Gerek bölgesin
den ve gerekse denizyoluyla merkezden destek görüyordu. Bir evvelki ik
mal nokta! anndan hayli doğuya gittiği için Kilisehisar (Kemerhisar), Ulu
kışla ambarlarmdaki mevcut erzakın İstanbul’a alınması uygun bulunmuş
ve Ulukışla Gönderme Memurluğu’na talimat verilmişti. [875]
Bu arada yapılan Bresthtovstok Antlaşması’na göre de 4 ncü Kolordu
tarafından işgal edilmiş bulunan İran arazisi terk edileceği cihetle teda
riki planlanan erzakm, mühimmat ile birlikte geri alınması gerekiyordu.
Bu da 5 milyon kilo tutuyor ve Van bölgesine aktarılması bir problem teşkil
ediyoıdu. Bunun dışında Çolka - Nahcivan - İğdır - Ahad - Gümrü yöre
lerinde 18 mUyon kilo yiyecek bulunacaktı ki bunlarda derairyoluyla Kars’a
alınacaktı. Fakat yakıt yoktu. Azerbaycan Hükümeti’nden teminine çalışıl
maktaydı.
Ahılkelek ve Ahıska ilçelerinden toplanması planlanan 10.000 kilo
kadar erzakm eşyalarla birlikte, geriye alınması için halk elindeki araç
lardan yararlanılması hesaplanmıştı.
Ancak derlenebilen araçlarla gerilere alınması kış mevsiminin şid
detine bağlıydı. Alınamadığı takdirde işgal edilen yörelerden kısmen elde
edilecek iaşe maddelerine bağlı kalıyordu. Bu da 9 ncu Ordu’nun yıllık bes
lenmesini tehlikeye düşürecekti. Bu nedenle tahliyenin (boşaltmanın) 4-5
ay geri bırakılmasını (Doğu Ordular Grubu’nun lağvı, 3 ncü Ordu Karar-
gâhı’nm İstanbul’a alınması sonucu) Doğu Harekât Alanı’ndaki kuvvet
leri desteklemekle görevlendirilen 9 ncu Ordu Komutanı Başkomutanlık’a
önermişti. [876]
[874] AT.\SE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1279, Dos. 608, Fih. 3.
[875] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Dip. 122, G. 4, Kis. 988, Dos. 1307, Fih. 5-17.
[876] ATAŞE Arşivi;. No. 1/6, Kis. 1277, Dos. 602, Fih. 51-8.
Sonunda, Türk Genelkurmayı ile İngiliz Karargâhı arasında yapılan

anlaşmada tahliye (boşaltma), Şubat 1919 sonuna bırakıldı. Böylece 9 ncu
Ordu özellikle üç şehirde bulunan ve 50.000 tonu bulan yiyecek, malzeme
ve cephane depolarını boşaltma olanağına sahip olabilmişti. 2 Kasım
1918’de Bu Ordu’nun ambarlannda bulunanlar şöyleydi; [877]
Van Ambarı Buğday 21.800, arpa 1.810, et 45.200, çavdar 480,
badem 296, tuz 9.360, sebze - konserve 926, un
19.848, soda 1.888, peksimet 747, et konserve 9.649,
susamyağı 139, pamukyağı 4.392, çay 2.030, kızılcık
kurusu 295, sabun 670, kahve 297, şeker 415 kilog
ram idi.
Bitlis Ambarı Akdarı 114, sadeyağ 168, bulgur 261, gaz 34, çay 75,
sabun 23, kahve 94, peksimet 1.178 ,kilogram idi.
Saray Ambarı Buğday 8.124, arpa 16.908, et 2.700, sadey’âğ 126,
çavdar 2.697, bulgur 2.535, sebze konserve 834, ba
lık 2.700, et konserve 2.187
Beyazıt Ambarı Buğday 7.013, arpa 5.257, pirinç 1.026, sadeyağ 200,
çavdar 3.792 kilogram.
Ernis Ambarı Buğday, 782, arpa 1.194, et 3.380, çavdar 905, tuz
5.210, un 112, balık 10.542, peksimet 1.174, et kon
serve 993, susamyağı 586, pamukyağı 2.044, donya-
ğı 1.153, çay 252, kızılcıkkurusu 376, sabun 1.553,
kırma 2.342 kilogram.
Muş Ambarı Buğday 8.281, arpa 155, kumdan 1.597, tuz 6.415,
bulgur 147, yulaf 79, peksimet 6.943, çay 219, sabun
644, sirke 926 kilogram.
Tatvan Ambarı Buğday 12.042, tuz 3.530, et konserve 3.871, sabun
670 kg.
4 ncü Kolordu am
barlarından devra
lınan Tuz 3.580, badem 80, sebze konserve 4.037, un 20,
gaz 642, et konserve 26.332, susamyağı 18.506, çay
2.480, sabun 68.372, kahve 636, şeker 272, yaprak
tütün 1.882, sigara kâğıdı 4, zeytinyağı 60, ceviz
340, mum 55, karoLbibcr 757 kilogram idi;
1877J ATAŞE Arşivi; No. 1/1, KLs. 210, Dos. 890, Fih. 24.
4 ncü Ordu; yeniden tevşkilatlandırılıp Yıldırım Ordular Grubu kurulu

şunda görev aldıktan sonra, bölgeyi devralan Suriye ve Batı Arabistan
Genel Komutanlığı, aynı zamanda 7 nci ve 8 nci ordularla, Filistin Men
zil Müfettişliği, Halep bölgesindeki Yıldırım Ordular Grubu birliklerini de
iaşe ediyordu. Toplam insan sayısı 190.898, hayvan sayısı 60.759 idi. Böl
gedeki PTT esirler, okullar ve yardım dernekleri personelinin katılmasıyla
insan sayısı 253.538’e yükseliyordu. Bu örgütlerin hayvanlarının eklen
mesiyle de tüm hayvan miktarı 67.170’i bulmuştu.
Komutanlık’m Adana, Halep ve Şam Menzil Müfettişliği ambarlarıyla
Hicaz bölgesi (Maan dahil) toplam stoku 11.666 ton ekmeklik, 3.085 ton
yemlik ve 394 ton yemekliği (Ocak 1918 başında) bulunuyordu. Böylece
49 günlük yiyecek ve yeme sahipti. îaşe bölgesi illeri 1 Kasım 1918 tarihli
anlaşmaya göre Ordu’ya 123 milyon kilo ürün verileceği kabul edilmiş ise
de diğer bölgelerden gelip Yıldınm Ordular Gnıbu’nu oluşturan insan ve
hay\ân mevcudu artınca, yeni mahsule kadar 43.130.000 kilo fazlasıyla
yani 9 Ocak 1918’de teslim ettiği 96.489 tondan gayri 69.641 ton daha ver
mesi gerekiyordu ki zayiat ve subay istihkakları için % 15 ilavesiyle
80.078 ton gerekiyordu.
Suriye ve Batı Arabistan Genel Komutanlığı, Yıldırım Ordular Grubu
ile yaptığı görüşmede, il ambarlarının bugünkü mevcudu hariç Fırat
Menzili günde 50 ton verirse, geri alan 50 tonu da Konya ili göndereceğine
göre bir sıkıntısı olmayacağı kanısındaydı. [8781
Mart başından itibaren 4 ncü Ordu, dört ordu ile Şeria Grubu’nun bes
lenmesinden de sorumlu tutulmuştu. Bu arada aynı ordularla bütünlen-
mesini sağlamak üzere iaşe bölgesi olarak belirlenen alan, Başkomutan-
lık’ça 2 nci Ordu’nun yararlanmasma bırakılıyordu. Aslında 4 ncü Ordu
bu Ordu’yu da desteklemekteydi. Bu nedenle karışıklık olmaması için
ikmalin bir elden idaresi daha uygun görülerek bu yolda Suriye ve Batı
Arabistan Komutanlığınca Başkomutanlığa teklifte bulunuldu. 1879]
1 Nisan 1918 tarihli kuvveye bakıldıkça, bu tarihteki mevcudu besle
mek üzere tedarik edebildiği miktarların dışında 8.431 ton açığı oluyordu
ki, iaşe bölgesinden para karşılığı ahmlarla telâfi edileceği Ordu Komu-
tanhğı’nca düşünülüyor ve makamdan 800.000 altın lira isteniyordu. 1880]
[878] ATAŞE Arşivi- No. 1/1, Kis. 41, Dos. 188 A, Fih. 10-4.
[880] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 219, Dos. 914, Fih. 21, 17, 31-6.
Günlük istihkak cephedeki insanlara 500 gram, hayvanlara 3,5 kilo

diğer bölgelerde insanlara 400 gram, hayvanlara 2,5 kilodur.
Genel ürün; (Sina Cephesi hariç) tüm Ordu’nun 22 günlük ekmeklik
11 günlük yemeklik 8,5 günlük yemliğini karşılıyordu.
Bu Oı*du’mm yiyecek tedarik ve dağıtımı böylece devam ederken,
1 Temmuz 1918 tarihinde Ordu ambarlarının mevcudu, illerden para
karşılığı satın alınacak yiyecek maddeleriyle, 11 günlük ihtiyacı karşı
layacak durumdaydı. Geri kalan 79 gün için ortalama 43.400 tona ihtiyaç
vardı. Konya’dan Ordu’ya günde 150 ton geliyordu, 120 günlük beslenme
için 18.000 ton gerekti. Geri kalan 25.450 ton ihtiyacın ikmali Konya’nın
verdiği günlük miktar 250 tona çıkarılarak sağlanabilecekti. Durum Başko
mutanlık Levazım Dairesi Başkanhğı’yla Yıldırım Ordular Grubu Komu-
tanhğı arasında halledilecekti, [882]
Bütün çabalara rağmen yine de, 4 ncü Ordu beslediği birlikleri bü
tünlemede sıkıntı çekiyordu. Zamanında altın para ile orduların yaptığı
bölgesel alımların dışında satın almalara geçiyordu. Yalnız 7 nci ve 8 nci
ordular bölgesindeki insan ve hayvan beslenmesi için yerel alımlara
672.930 lira gerekiyordu.
5 nci Ordu; bu dönemde ortalama 220.286 insan ve 44.072 hayvan
besler durumdaydı. Kendisine Bursa, Aydın, Manisa, Muğla, Denizli, An
talya. Burdur, Balıkesir ve Gelibolu illeriyle, Uzamköprü yiyecek ve yem
tedariki için verilmişti.
Beslenmeler bölgesel kaynaklarının tahsis ettiği birliklerin ambar
larıyla, Ordu menzil müfettişlik aşar ambarlarında toplam 6.279 ton ek
meklik 6.044 ton yemeklik, 8.234 ton yemlik bulunuyordu.
Köyçeği.z, Fethiye, Korlcuteli, Elmalı, Finilıe ve Kaş ilçelerinde top
lanan bu erzakın ulaştıniması için günlük taşıma kapasitesi 30-40 tondu.
Ordu Komutanlığı birliklerin bütünlenmesinde bu akımı az görüyor, bölge
nin yeni ürünlerinden yararlanmanın zorunluğunu Başkomutanlığa duyu
ruyordu, Buna rağmen beslenme dunmıu normaldi. [883]
Gözüken aksaklığın, deniz ulaşımının kesintiye uğramasından ileri
geldiği sanılıyordu. [884]
i;SS2] ATAŞE Arşivi; No. — Kis. 1252, Dos. 489, Fih. 1 31.
[S81J ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1142, Dos. 88, Fih. 5-3.
6 ncı Ordu; yılbaşında 79.360 insan ve 32.554 hayvan besliyordu.

Destek planına göre Musul ve Telhalif ambarlan; Musul, Telhalif, Musul-
Tikrit, Gizre-Zaha, Erbil-Revandiz, Altınköprü-Gevir Menzil ambarlarıyla,
Köysancak Ulaştırma ve Kerkük Bölge Müfettişliği ambarlan Ordu’ya
yiyecek ve yem ikmali yapıyordu. Bu yerlerde 1 Ocak 1918 tarihinde 676
ton ekmeklik, 2.982 ton yemeklik ve 513 ton yemlik vardı. [885]
Ancak havaların kurak gitmesi nedeniyle Musul’dan alınması hesap
lanan yiyecek ve yem miktarının üçte biri dahi tedarik edilemez bir hale dö
nüşmüştü. İran’dan yapmayı planladığı ve alacağını ümit ettiği erzakm
gelmesiyle nispeten rahatlanacağı beklenmişse de, Ordu birliklerinde aç
lığın başlaman-'ası için, Diyarbakır bölgesinden almakta olduğu bir milyon
kilo yiyecek ve yemin en azından beş milyon kiloya çıkarılmasında Ordu
sorumlularınca yarar görülüyordu. Böylece durum Başkomutanhk’a du
yurulmuştu.
Durumu eleştiren Başkomutanhk olacakları Önlemek üzere, Diyarba
kır’da 6 ncı Ordu emrinde toplanmış olan 750 ton ürünün keleklere yük
lenerek ulaştırılmasını uygun bulmuştu. Bunun içinde 4 ncü ve 6 ncı ko-
lordulann Menzil müfettişliklerinin işbirliği j’-apmasını,
Aju’ica; Diyarbakır’ın güneydoğusunda Midyat, Silvan, Savur ve Be
şiri’yi kapsayan böilgenin de 6 ncı Ordu iaşe bölgesine katılmasını emret
mişti. [886]
Ne var ki bölge şartlarıyla olanaklarm gereği bu Ordu’nun sıkıntısını
gidermemiş, durum buhranlı bir hale gelmişti. Hele Musul ve Kerkük ürün
lerine Ordu’nun el koymasıyla, halkta geniş çapta ölüm başlamıştı. Bir
likler zayıf hayvanlarına yem vermeyip ölüme terk ederek, tasarruf ettik
leri yemlerle iş görür güçlü hayvanlarını beslemej'e çalışıyorlardı.
Yıldırım Ordular Grubu Komutanlığı, sıkıntıya çare bulmak üzere,
Suriye Cephesi’nin ihtiyacına rağmen günlük o’arak 50 ton ekmekliğin Ha
lep Menzili’nden 6 ncı Ordu’ya verilmesini emretmelc zoi'unluğunıı duy
muştu. Gımp bu tedbiri de yeterli görmeyip, Diyarbakır’ın 6 ncı Ordu böl
gesine katılmasını yukanda aksettiriyordu. Kabul edildiği takdirde ne
hir ulaşımıyla Ordu’nun desteklenmesi rahatlıkla sağlanacaktı. [8871
1885] ATAŞE Arşm; No. 1/6, KIs. 1262, Dos. 511, Fih. i-12.
[8871 ATAŞE Arşivi;No. 1/1, Kis. 219, Dos. 914, Fih 15.
558 Türk sîlahli kuvvetlerî tarihî
Ordu’nun 15 Ağustos 1918 tarihindeki iaşe durumu şöyleydi :

Beslediği insan sayısı 54.109, hayvan sayısı ise 20.012 olup, bölge
müfettişlilîlerinde :
Ton olarak
Ekmeklik Yemeklik Yemük
Musul ambarlarında 256 1,5 648
Musul - Nusaybin hattı ambarlarında 36,5 2 22,5

Şeıkan - Musul hattı ambarlarında 34 4,5 30
Zahu - Musul hattı ambarlarında 24 5 8,5
Kerkük bölgesi ambarlarında 272 2,5 128
Diyarbakır bölgesi ambarlannda 126 7 221
Elazığ bölgesi ambaHannda 17 1 16
Yiyecek ve yem bulunuyordu. Bu miktarlara birlik kilerleri dahil
değildi. [888]
7 nci Ordu; harekât planına göre savaşmakta olduğu tertibini destekle
yecek şekilde Nablus ve Eriha bölgelerinden iaşe edilmekteydi. Nablus böl
gesinde 23.897 insan ve 8.880 hayvan; Eriha bölgesinde 11.168 insan, 4.927
haycan bulunuyordu.
Nablus bölgesi ambarlarında, birliklerin ellerindekilerden ayrı, yılın
ikinci ayında, 18 ton ekmeklik, 3 ton yemeklik, 25 ton yemlik, Eriha’da ise;
251 ton ekmeklik, 10 ton yemeklik ve 444 ton da yemlik bulunuyordu. Yi
yecek ve yem beslenen sayılara göre 30 günlük kadardı. Her bir ere 750
gram ekmeklik buğday, 120 gram kuru sebze ve her bir hayvana 3 kilodan
yem hesap edilmişti.
Ordu’nun menzili yoktu. Gelecek yıl ürünün ahmına kadar Yıldırım
Ordular Grubu’nu destekleyen Filistin Menzil Müfettişliği’nce bütünleni-
yordu. Ordu Komutanlığı ilerisini güvenceye almak için kendisinin de bir
menzile sahip olmasını istiyordu. [889]
Tedarik ve ikmaldeki eksiklikler ve yeteneksizlikler yüzünden 7 nci
Ordu’nun da iaşesi darboğazlara girmeye başlamıştı. Kendisini destekleyen
bölgenin, günde ortalama 525 ton erzak vermesi gerekiyordu. Asgariye
[888] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Dip. 128, G. 5, Kis. 1262, Dos. 544, Fih. 1-21, 1-236.
[889] ATAŞE Arşivi; No 1/1, Kis, 219, Dos. 914, Fih 8.
indirilmekle ve 450 ton hesabıyla, yeni ürün alınıncaya kadar, en az 5.400

ton yiyecek ve yem maddelerine ihtiyacının bulunduğu Ordu ilgililerince
saptanmıştı.
Buna karşılık Adana ve Şam menzilleri ambarları mevcudunun 10.000
ton olacağı düşünüldüğünden duyulan ihtiyaç 5/6 oıanmdaydı. Bunun bir
kısmının Anadolu’dan, diğer kısmının Suriye, Adana ve Halep yörelerin
den altın para ile alınması gerekiyordu. O yüzden bu Ordu’nun da Konya’
dan desteklenmesi ve Ordu’nun aktarma istasyonu olan Pozantı’ya gün
lük olarak 250 ton ürünün gönderilmesinin kaçınılmaz olduğu anlaşılmış
ve makama duyurulmuştu. [8901
O tarihlerde ordular, gerek Genel Karargâh’ın tertiplediği ve gerek
se kendi olanaklarıyla ana merkezden satın almajn planladığı çeşitli ik
mal maddeleri için İstanbul’da satm alma komisyonu adıyla birer örgüt
bulundurmaktaydı. Bu Ordu da bir binbaşı ve bir yüzbaşıdan kurulu böy
le bir örgütü Galata Rıhtım Ham’nda görevlendirmişti. [891]
8 nci Ordu; yılbaşından itibaren kendisine tertip edilen gıda madde
leriyle, aşağıda belirlenen tarihlerde, emrindeki kuvveti beslemiş ve sa
vaşı sürdürmüştü.
tnsan Hayvan Eluneklik Yemeklik Yemlik
Tarih Mevcudu Mevcudu Ton Ton Ton
1 Şubat 1918 32.000 15.295 155 30 —
1 Mayıs 1918 36.392 15.394 38 37 23
1 Haz. 1918 38.565 16.670 ■ — 0,5 115
1 Tem. 1918 30.300 16.980 — 16 57,5
1 Ağus. 1918 37.348 14.857 38,5 7,5 —
1 Eyl. 1918 39.783 17.817 14,5 — 12,5
tondu. [892]
Bu Ordu’nun da menzil teşkilleri yoktu. Yukarıdald yiyecek miktar

ları Levazım Daire Başkanlığı ile Menzil Genel Müfettişliği ve mülki ida-
[890] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 41, Dos. 188 A, Pih. 22-6.
renin ambarlanndaki miktarlardı. Beslenmede her bir er için 500 gr. ek
meklik 450 gr. yemeklik ve her bir hayvana da ortalama 2,5 kilogram yem
düşmekteydi. [893J
Yıldırım Ordular Grubu; Fırat ve Halep menzillerinin ulaşım olanak-
lan ve gruba bırakılan bölgenin ürünlerinden, gerek vergi karşılığı ve ge
rekse madeni paı-a ile satın aldıklarıyla, emrindeki orduların gıda madde
lerini tedarik ediyordu. Bölgesindeki halkın ihtiyacı ve tohumluk olarak
ayrıldıktan sonra yılbaşında ancak 15.000 ton yiyecek ve yem vardı.
Grubun yaptığı hesaba göre bu mevcutla yeni mahsul yılına kadar bes
lenmenin pek mümkün olamayacağı saptanmıştı. O nedenle doğu hare
kât alanmda savaşın durmasıyla, ikmal akımınmda güneye fırsat vereceği
kabul edilerek Elbistan, Siverek ve Mardin yörelerinin Fırat ve Halep
menziline bırakılmasını Yıldınm Ordular Grubu Komutanlığı da uygun
bulmuş ve Başkomntanlık’tan istemişti.
Bu bölgede savaşlar ağır şekilde devam ediyordu. Topraklanm kanş
karış savmian ordular kuzeyden yapılmakta olan yiyecek ikmalinin, ula
şımı, araç ve gerecin eksikliği yüzünden günlük istihkaklarım alamadık
ları için demirbaş erzakını yemeye başladı. Konya’dan da yeter miktarda
alım yapılamıyor ve altm paranın olmaması yüzünden bölgesel satm al
ma da gerçekleştirilemiyordu.
Komutanlıktan istenen günlük 250 ton yiyecek ve yemin, Anadolu’dan
yani Afyonkarahisarı, Konya ve Niğde’den gelmemesi halinde açlık baş-
gösterecekti. Bütün bunlar Başkomutanhğa duyurulurken, Suriye’den de
satm alma yoluyla tedarikte bulunulması için gerektiği oranda madeni
paranm tertibi rica edilmişti.
Mart 1918 ayından itibaren Ordular Grubu çaresiz 350 grama indir
diği er istihkakını tekrar 250 grama düşürüyordu. Bir yandan da çaresiz
lik içerisinde savaşan ordularının yiyeceğinin bütünlenmesi neye bağlı ise
öncelik verilerek tedbirlerin alımnasmı Başkomutanlığa duj’uruyordu.
Dört yıl bütün ağırlığı ile devam eden savaşı, çoklukla yurt olanak
larıyla destekleme zorunda kalan Genel Karargâh, Ordular Grubu’nun
bü\niyen ıstırabına çare bulmayı, şeker ve petrol gönderip gıda maddeleriy-
le mübadele yapılması yolunu aramaya koyuldu. Ne var ki, bu tür tedbir

de (tonlarca şekerin demiryoluyla gönderilmesi) büyük bir problem ya
ratıyordu. Grubu tatmin edecek yegâne olanak madeni para idi.
Mayıs ayı başlarında Genel Komutanlık Konya, Niğde ve Karahisar
yörelerinden Yıldırım Ordular Grubu adına >ûyecek maddeleri gönder
meye başladı. Pozantı’da toplanan günlük 210 tondan ancak 150 tonu
gnıba gönderildi. Aslında demiryolu işletme personeli ve Hicaz birlikleri,
dahil toplam yiyecek ihtiyacı 559 tonu buluyordu. [894]
Grup Komutanlığı; bu olunum içerisinde çaresiz günlük er istihkakı

nı 250 gramdan daha aşağı düşürme zonında kaldı. Buna rağmen bekle
nen günlük istihkak gelmediği takdirde Yıldırım Ordulann açlık ve sefa
let içerisine düşeceğini üst makama duyurmadan geri kalmamıştı. [895]
1 Haziran 1918 tarihinde Yıldırım Ordular Gmbu’nun iaşe mevcudu
şöyleydi :
2 nci Ordu menzilleri dahil grubun iaşe bölgesi dahilinde mevcut bes
lenen kuvvet 249.730 insan, 69.633 hayvandı.
Hasat mevsimi gelmiş, altın para gönderilmiş, iaşe durumu az da olsa
rahatlamıştı. Bu yıl hasat mevsiminden sonra büyük çoğunluğun beslen
mesi iaşe komisyonlarına bırakılmıştı. O tarihte gruba ait ambarlardan
beslenen PTT mensubu, şehit ve esir edilenlerin aileleri, okul ve yurtlar,
yakıt tedarikinde çalışanlar, emniyet mensupları fabrikalar, demiryolu iş
letme personeli, sivillerden tutulmuş ulaştırma kollanyla, ücretli amele
den oluşan 41.931 insan, 2.728 hayvamn eklenmesiyle, insan mevcudu
291.663, hayvan mevcudu ise 72.361’e ulaşıyordu.
Durum böyle olunca düşmanla temasta olanlara 120.000 kilo ekmeklik
ayrılmıştı. Her bir ere 600 gram ekmeklik, 150 gram yemeklik hesap edili
yordu. Yaklaşık 30.000 hayvanın yemliği de üçer kilodan tertipleniyordu.
Geri alanda çalışanlann ise ekmekliği 350, yemekliği 150 gramdı.
Hayvanlara 2,5 kilo yem veriliyordu.
Adana Menzil Ambarlannda 464,5, Halep’te 2.483, Şam’da 940,5 Fi
listin’de 660,5 ve Umman Menzil Ambarlannda da 331 ton toplam 4.887,5
ton stok yem vardı. .
[894] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 219, Dos. 914, Fih. 5, 21-4, 21-7, 21-11, 21-19.
Orduların demirbaşlarında ise ortalama birer günlük ekmeklik, ikişer

günlük de yemlik vardı. Tümü ile Yıldırım Ordular Grubu’nun 12 günlük
iaşesinin bulunduğu saptanıyordu. Ne var ki ambarlardaki mevcudun bir-
lildere ulaştırılması sırasında ulaşım görevlileri taşıdıklarının 3/4 nü kul
lanacakları hesaba katılırsa birliklerde ancak 2-3 günlük yiyecek kalacaktı.
O nedenle grubun günlük ihtiyacı olan 418 tondan eksik kalacağmı
ancak, Konya’dan tertip edilecek 150 tonu her gün ulaştırılmasıyla grup
dağıtımı tamam yapılabilecekti. [8961
Duruma çare arayan Başkomutanlık, Yıldırım Ordular Grubu’nun
sıkmtısma çare bulmak üzere. 45.000 altın tertip etmiş, bölgenin özellik
taşıyan ulaşım aracı olan deve satın alınarak menzil ambarlarındaki yiye
cek ve yemin güneye aktarılması sağlanmıştı. [8971
(b) n nci Smıf Levazım Giyecek Maddeleri Tedarik ve Dağıtımı
Yıl içerisinde mütareke yapılmıştı. Bütün harekât alanlarında sükû

net vardı. Yalnız 3 ncü Ordu Mütarekeden önce Rusların cepheyi terk
edip çekilmelerinden yararlanarak savaş öncesi sınırlarına kavuşmak ve
bu arada Kafkaslardaki hedefine ulaşmak üzere ileri harekâtta bulunu
yordu.
Yıl ortalarma doğru merkezden denizyoluyla giyim, kuşam ve teçhi-

zatm, eksiğini tamamlamak üzere, yalnız elbise, Saraçhane Ambarlarından
vapurla yollanmıştı. [898]
Bu arada Ordu’nun İstanbul’da bulunan alım memuru da, levazım am
barlarından 12 parça 550 kilo ağırlındaki çizme, fotin ve battaniyeyi tes
lim alarak beraberinde Batum’a vapurla götürmüştü. [899]
Levazım Dairesi Başkanlığı’na bağlı giyim, kuşam ve teçhizatın ya
pımına yarayan çeşitli ana maddelerle, bu maddeleri kullanılır hale koyan
İstanbul yöresindeki fabrikalann savaş yıllarındaki üretimleriyle dış
ülkelerden siparişi yapılıp, yurda gelerek yararlanılan levazım II nci sınıf
ikmal maddeleri ek 41 çizelgede görüldüğü gibiydi. [900]
[898] ATAŞE Arşivi; No. 1/6,’ Kis. 1304, Dos. 714, Fih. 1-27.
[899] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1298,'Dos. 680, Fih. 3-125.
[900] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis, 2106, Dos. 8, Fih. tamamı.
(2) n nci Sınıf Silah ve V nci Sınıf Mühimmat Tedarik ve Dağıtımı

Bu yıla girerken 15 modeli yeni sistem 600 adet hafif makineli tüfek
siparişi olmuştu. Piyadenin yakın desteğini sağlayacak bu silahın ivedilikle
gönderilmesi istenmişti. Alman makamlannm gerek Osmanlı bütçesine
büyük yük yüklememesi ve gerelcse yapımının gecikmemesi nedeniyle ken
di birüklerinde kadro fazlası ve kısmen onanım yapılmış olanların kısa
zamanda yollanabileceği düşüncesi Türk makamlarınca da olumlu karşılan
mış, yollama da buna göre planlanmıştı. [901]
Top ve mühimmatı olarak Mart 1918 sonlarma doğru, Alman yardımın
dan, 7,5’luk Avusturya yapısı toplardan 38 batarya gelmişti. Kafkas, Su
riye ve Filistin cephelerinin önemi dolayısıyla, bu bataryaların tertibi
bu kesimdeki ordulara yapıldı. Ancak bataryaların mühimmatı için büyük
çaptaki istek ve bunun yanında diğer ihtiyaçların iç ve dış kaynaklardan
karşılanması ulaşım olanaklarına bağlıydı. Birliklerin bu silahın deste
ğinden yoksun kalmamaları için, ikmalle ilgili idari şube, Avusturya’dan
sipariş edilmiş olan 70.000 atımın ani bir ihtiyacı karşılayabileceğini öner
mekle, altı ay gibi uzun bir savaş devresi için daha 300.000 atıma kesin
ihtiyaç duyulacağına işaret ederek her çareye başvurulmasını Harbiye
Dairesi’ne duyuruyordu. [902]
Lojistik destek daha çok Alman yardımı silah ve mühimmata dönük
olduğu için, genellikle yurda girenlerle bütünleme yapıldı. Nitekim Nisan
1918 tarihinde gelmiş olan 20 adet 3,7’lik piyade topları, savaş ağırlığını
taşıyan 7 nci ve 8 nci ordulann desteğine tertip edilmişti. [903]
3 ncü Ordu bölgesinde de cephelerini terk ederek ülkelerine çekilen
Ruslann bıraktığı birçok ağır, hafif silah ve mühimmat ele geçmişti. Ör
neğin Trabzon’da 207 adet top vardı. Orduce el konulan bu toplann bir
kısmından hemen faydalanılması da mümkündü.
Bunlara ek, Kars, Erzurum, Gümrü ve diğer yörelerde çok sayıda top
ve mühimmat bulunuyordu. 9 ncu Ordu Topçu Komutanlığı’nm inceleme
siyle çeşith cins ve çaptaki toplam 1.135 adet top ve obüsün o gün için
dörder toplu 121 bataryanın kurulabileceği, diğerlerinin de eksik mal
zeme ve teçlüzatı tamamlanarak faydalanılacağı anlaşılıyordu. [904]
1918 yılmda orduların bütünlenmesi bu tür imkânlarla sağlanmıştı.
OT
o>
N>
■-Î
CJ--
w
w
w
p‘
>
X
c
<
<
m
•-3
r*
M
S.
-3
>
W
5'
'<
2
D
>
O*
>
w
►n
>
>
r*
-i
t-*
M
50
<
W
f
O
td.
m
2*
ÜT
Oi
W
V nci sınıf ikmal maddesi bütünlenmesi; 1918 yılında da oldukça kri

tik bir safha arz ediyordu. Doğu Cephesi’nde girişilen Azerbaycan, Kuzey
Kafkasya (Dağıstan) ve İran harekâtı gelişerek ilerlemesine karşılık,
Türkiye için önemli olan Suriye ve Irak cepheleriyle, Makedonya Cep-
hesi’nde serbest kalan itilâf ordularından sekiz tümene yakın büyük bir
kuvvetin Doğu Trakya smırma yönelmeleriydi ki bu İstanbul’u hedef alan
bir hareketti.
Durum gereği, üç harekât alanının mühimmat bakımından da bütün
lenmesi başta geliyordu. Başkomutanlık Genelkurmayı bu nedenle, 3 ncü,
9 ncu ordularla, Kafkasya’da teşekkül eden İslâm Ordusu ihtiyacının
Batum’dan denizyolu ile desteklenmesini istiyordu. Bir tertip olarak da
37.500 sandık (1.500 ton) Osmanh mavzer fişeği ile 47.000 atım (284 ton)
7.5’luk çabuk ateşli dağ, 27.100 atım (234 ton) 7,5’luk kudretli dağ 200
sandık (8 ton) Alman piyade fişeği ve 30.000 adet (32 ton) tutarında
Alman saplı el bombasmm bu birliklere ivedilikle gönderilmesinin plan-
lanmasmı istemişti. [910]
Köstence’den de bu bölgeye ve 3 ncü Ordu’ya, harp gereçleriyle dağ
top cephanesinin gönderilmesi yolıma gidilmişti. 5 nci Ordu’dan ise dört
dağ ve iki dağ obüs bataryasınm tertibi yapılmıştı. [911]
5 nci Ordu’nun kuruluşunda bulunan birliklerle bölgesindeki Çanak
kale Grubu’nun bütünlenmesi, imkânlar oramnda yürüyordu. Daha çok
bu Ordu’nun ihtiyaç duyduğu her cins mühimmat üzerinde sıklet merkezi
yapılmıştı. [912]
Bu kez, Çanakkale’deki cephane miktarının tüfek başına 2.000, ma
kineli tüfek başına 100.000 olarak saplanmasıyla, ikmal ile ilgili problem
ler doğmuştu. Çaresizlikler yüzünden yan oranda pay kabul ederek 50.000
sandık tutan cephanenin yarısı karşılanabilmişti. Bir neden olarak da,
Alman tüfekleriyle Rus tüfeklerinin değiştirilmesi olmuştu. Bu yoldaki
idari işlemler, her üç yöne imkân sağlayacak ve geleceği karşılayacak
çapta düzenlenmiş ve 5 nci Ordu’dan 3 ncü Ordu’ya Başkomutan’ın emir
leriyle gönderilmesi emredilen dört dağ ve iki obüs bataryası için 5 nci
Ordu’ya tertiplenen mühimmat 3 ncü Ordu’ya çevrilmişti. [913]
idari şubeler, savaşa katılan orduların ihtiyaçlarını gün gün hesap
lıyor ve bütünlemeyi buna göre planlıyordu. Mühimmat şubesi de kabul
edilen paylara göre, cephalerden alman bildirilere dayanarak, kimin hangi
p
3
o
>
I—*•
>
S.
*n
>
>
M
f
W
W
<
M
r*
O
3'
«■
Ol
05
Ol
Bu dönemde Genel Karargâh 5 nci Şube’nin elinde Zeytinbumu, Hay

darpaşa, Derince, Karapınar, Kelebek, Cerablus ve Telilhayf cephanelik
leri bulunuyordu. [915]
Adı geçen cephanelikler, destekledikleri orduların ihtiya,çlarını kar
şılayacak cinsten mühimmat bulunduruyordu. Örneğin Derince Cephaneliği
daha çok doğu ve güney harekât bölgesinin bütünlemesini yaptığı için
bura ordulanmn elindeki silahlara ait mühimmat ek 42 çizelgede gö
rüldüğü gibi, belki tüm paylarını karşılayacak oranda olmasa da, sava
şın sürdürülmesini sağlayacak sayıda tedarik edip depolamaktaydı. [916]
Yıl ortalarına doğru doğu ve güneydoğu harekât alanlarının savaş
sarfiyatı ve zayiatı özellikle piyade mermisinde kendini göstermişti. Gerek
depolarda ve gerekse birliklerin elinde, Osmanh mavzer tüfekleri için bol
miktarda sivri mermi bulunuyordu. Ancak alman karara göre 1918 yılına
girerken önemli cephelerin silahları Alman mavzerleriyle değiştirilmiş
bulunduğundan yurt dışından gelen yardım pek yeterli görülmemişti. Ça
re olarak Zeytinbumu Mühimmat Fabrikası’nm sivri Alman mermisi ya
pacak tertibe dönüştürülmesi ve çok sayıda mermi hazırlanması düşünül
müş ve yapınu Harbiye Dairesi Esliha Müfettişi Umumiliği’nce (Ordu-
donatım Mühimmat Dairesi Başkanlığı’nca) ele ahnmıştı. [917]
Harekâtın devam ettiği doğu ve güneydoğu harekât bölgelerinde ço
ğunlukla 7,5’luk sahra mermisi isteği oluyordu. Özellikle şarapnel tah
rip hanesinden daha çok arzulanıyordu. İdari işlemler, ihtiyaç planına
ve öngörülen hedeflerin elde edilmesine değin görev almış güçlerin des
teğine dayandınidığmdan. Karaağaç, Derince, Eskişehir, Kütahya ve
Zeytinbumu hariç, mevcut cephaneliklerde, orduların elindeki adı geçen
top için bulunan 480.000 atımın 120.000’i şarapnel olarak tertip edilmişti.
[918]
Bu dönemde cephelerde çokça hava harekâtı da olmaktaydı. Yardım
dan sağlanan hava kuvvetleri küçük birlikler halinde ordular emrinde
görev almışlardı. Karşı tarafın bu tür faaliyetlerine engel olunması için de
uçaksavarlar silahları kullamimaktaydı. Dolayısıyla yardımdan uçaksa
var silah ve mühimmatın da tertibi düşünülüyor ve yardımdan sağlanan
izli mermilerde bu amaçla verilen makineli tüfeklerde kullanılıyordu.
[919]
p
5
u
>
^3'
w
►n
>
>
tM
W
<
M
t-*
O
—I
co*
w’
ÜT
os
-a
üı
-i
C:
S)
W
M
P'
>
«
c
<
<
M
p3
M
2.
>-3
>
2
2!
p
s
o
>
>
S.
•n
>
>
c
M
-i
<
M
f
O
'—I
co'
w
Ü»
05
CO
o
•-3
C:
to
W
CO
>
X
W
G
<
<
tn
-3
r-
tn
w
•-3
>
2
S'
1918 yılında, geçmişteki istek ve siparişler esas alınarak Başkomutanlık Vekâleti 8 nci Şube’ce, Har
biye Dairesi muhabere depolarındaki mevcutlardan tertip edildi ve bu amaçla aşağıdaki çizelge hazırla
narak gereği yapıldı. [921]
P
5
o
>
>
Ağırlık Adet Adet Adet >

>
300 400 300 11,5
►<
w
200 200 100 3.—
200 200 100 3,5
M
W
<
200 200 100 3,5 W
t-"
500 200 200 100 o
500 200 200 100 OT
S.
5.000 1.300 1.400 800 27,5
10.739 10.000 9.500 7.196 —
5.000 1.300 1.400 800
5.739 8.700 8.100 6 296
Ü1
M’
Bu yolda bir dağıtıma gidilirken Başkomutan VekiU’nin bir emriyle 5 nci Ordu’ya kadrosu hazırlana
rak ikinci sınıf sabit bir telsiz telgraf merkezinin verilmesi emrediliyordu. [922]
Yılın ilk dağıtımını müteakip bir, birbuçuk ay sonra, son defa Almanya’dan gelen aşağıdaki çizel
gede görülen muhabere malzemesi orduların ihtiyaçlan dikkate alınarak tertiplenmişti. Böylece hare
kâtın en önemli unsuru olan haberleşmenin yapımında da güç kazamimıştı. [923]
Son Defa Almanya’dan Gelen Muhabere Malzemesinin Orduların İhtiyacına Göre Dağıtımı (28.4.1918) [924]
u
%
I
>So
<3
•Sû
-9 T3
<î
.9 i ii sc- "ö i 5
2
•i -s w§ i
S
I o
Q
sa I 8
âI
<!
f
fe.
.a
i3o
m -ö
u M I ^ I l-a s s s sO s O)u
!İ
â âg
c3
w I w aî
(N H İl o
w ^
^
« s
lO
1-î
Depo Mevcudu 534 10.018 605 100 24.167 23.360 1.000 5.739 17.150 325 950 2.091 3.095
[*]
Boğazlar Gn. K. 50 1.000 10 100 400 3.000 500 3.400 325 950 725 100
1 nci KÖr’a 30 ~500 5 20 — 3.000 T.OOÖ" 250 1.000 — — — 60
2 nci Ordu’ya 50 ^00 10^ ~4"0 6 3.00Ö 3 000
^ ” 400 2.000 — — 200 75
3 ncü Ordu’ya 2.000 İ6^ — 8
5 nci Ordu’ya 80 500 To~ 30 4.000 3.000 500 3^00 — ^ 200 Too
6 ncı Ordu’ya ~50 1.200 10 30 8 3.000~ 2.000 300 2.000 — — ~70 ~200
Yıldmm Ordular
Gr. na (4, 7, 8 nci
ordular) 224 4.000 350 50 6.000 5.000 700 4.500 — — 600 150
Toplam 484 9.700 91 34 16 570 93 19.400 17.000 2.650 15.900 325 950 1.795 685
Depoda Kalan 50 ... 318~ 6 6 2 35 * 7 4.767 6.360 1.000 3.089 1.250 — — 296 2.410
[922] ATAŞE Arşivi; No. 1/65, Kis. 1960, Dos. 291, Fih. 12. [*] önceki dağıtımdan sonra kalan.
[923] ATAŞE Arşivi; No. 1/31, Kis. 1539, Dos. 105, Füı. 6-17.
Ayrıca Başkomutan Vekili’nin emirleri gereği 3 ncü Ordu’ya bir ağır

sahra telsiz telgraf merkezi ile bir Alman telsiz telgraf müfrezesinin
22.5.1918’de hareket edecek Gülcemal vapuruyla Batum’a sevk edilmişti.
[925]
Türk ordusunun savaş süresince muhabere birliklerinde bulundurduğu
malzeme ek 45 çizelgede görüldüğü gibiydi. [926]
(4) n nci Sınıf İstihkâm İkmal Maddelerinin Tedarik ve Dağıtımı

Bu dönemde güney harekât bölgesi hariç diğer alanlarda savaş sona
ermiş bulunuyordu. Mütarekenin yapıiniasına kadar îngilizlerin sürdür
düğü saldırılarda Yıldırım Ordular Grubu’nca yer yer zararsız hale geti
riliyor, vatan toprakları karış kanş savunuluyordu. Bu nedenle istihkâm
malzemesi akımı da güney harekât bölgesine yönelmişti.
Müttefik ordularca yardım; daha çok düşmandan alınan ve hare-
kâtm durmasıyla ellerinde kalan tahlîimat malzemesi oluyordu. Örneğin :
3.1.1334 (1918)’de Köstence’den dört mavna ile toplam 920 kangal
dikenli tel gönderilmişti.
Galiçya’da düşmandan alınarak gönderilen kullanılmış köhne malze
mede ; 10.719 dikenli tel makası, 1.010 adet dört tırnaklı, 6.665 adet Rus kü
reği, 91 adet Romanya kazması, 407 adet adi kürek, 47 adet istihkâm küre
ği, 554 kangal dikenli tel, 1.448 mazgal tel, 28 projektör ve tekerleği, 10 şıv-
gar ağacı, 23 boncuk demiri, 2.564 adi kazma, 1 nakliye arabası, 484 adet
adi balta, 130 piyade küreği, 11 demir boru, 1 tırnaklı küskü, 11 göndersiz
kanca, 40 inşaat kilidi, 50 fıçı çimento 327 çuval çimento, 32 meşe ağacm-
dan hatıl, 140 kalas, 3.766 adet burgulu kazık, 800 çubuk demir, 22 kollu bıç
kı, 38 adet tel kafes, 1.305 çatal çivi, 2 Şubat 1334 (1918)’de de Romanya’
dan; 4.738 kangal dikenli tel, 16.931 kilo çimento, 50.954 kum torbası,
1.155 burgulu demir kazık, 255 tabaka zımpara kâğıdı, 252 kilo lama de
miri, 1 adet kullamimış marangoz tezgahı, 5 adet tesviye ruhu, 6 kilo
salmastıra lastiği, 132 sandık karafça, 413 kilo silindir yağı, 1.360 kilo
çember demiri verilmişti.
9 ncu Ordu; Kars ganimeti olarak da birçok istihkâm alet ve mal

zemesi elde etmişti. [927]
Bu malzemeden yararlı olanlar güney harekât bölgesine sevk edilir

ken daha önceleri Derince’de mevcut bulunan üç milyon kum torbası Yıl
dırım Ordulan emrine verilmişti. [928]
Ayrıca 2 nci Ordu’ya 1.000 kazma ve 2.000 kürekle, 20 çift tel örgü
eldiveni gönderilmekle beraber [929] akım durmayarak çeşitli tarih
lerde :
347 adet istihkâm modeli kazma,
530 adet istihkâm modeli kürek,
308 adet istihkâm modeli balta,
6 metre göteberka fitili,
28 adet varyoz,
8 adet ateşleme makinesi,
8 adet nakil muayene aleti,
13 adet tahrip çantası,
89 adet adi balta,
89 adet el keseri,
14 adet ayak keseri,
86 adet destere,
4 adet demirci ocağı,
4 adet şahmerdan,
3 adet marangoz takımı,
5.760 adet tahrip kalıbı,
226 adet tahrip fişeği,
240 adet burgu fişeği,
600 adet tahrip kapsülü,
450 adet göteberka fitili,
180 metre ateşleme fitili,
2.400 adet tenvir fişeği.
Aynca ;
600 adet adi ka2ma,
600 adet adi kürek,
10.000 kangal dikenli tel,
10.000 adet demir kazık,
tertibi yapılmış, bu malzeme 2 nci Ordu’nun savaşlarını güçlendirmişti.
[930]
Türk ordusunun topraklarım savunmada güç aldığı çeşitli sımf ikmal
maddeleri içerisinde, savaş boj’unca gerek yurt içerisinden ve gerekse
yurt dışından tedarik edip dağıttığı istihkâm malzemelerinin cins ve mik
tarları ek 46 çizelgede olduğu gibiydi. [931]
(5) II nci Sjmf Oto ve Avadanhk Tedarik ve Dağıtımı

Bir evvelki yıllarda izlenen faaliyetlerde görüldüğü üzere, Türk Si-
lahh Kuvvetleri’nin kadrolannda bulunması gereken otoların tedarik ve
dağıtımı ile bunların işletilmeleri 1914 yılından bu yana çeşitli sorumlu
kurumlarca yürütülegelmişti. Askeri oto işletmeciliği, böylece hayli geli
şince, 1918 yılına girildiğinde, yemden teşkilatlanmaya ve sorumlulukla
rın belirlenmesine geçildi. Bu amaçla Genel Komutanlık’ça yayımlanan
emirle :
— Tüm oto birükleri Otomobil Umuru Müfettişliği (Oto Hizmetleri
Başkanlığı) İdaresi’nde toplanmıştı. Müfettiş, oto birliklerini doğrudan
doğruya emri altında bulunduran oto depo birliklerinin başı oluyordu.
İdari yönden Harbiye Nezareti’ne bağlıydı. Elmir ve komuta bakımın
dan Genel Karargâh’ın bağımsız bir şubesi durumundaydı.
Seferberliğin devamı süresince de ordularda oto hizmetlerini yürüten
oto birliği komutanlıklan kurulmuştu. Bu komutanlıklara ordu, tümen
oto kollan ile ordu oto parkları bağlandı.
Ordu oto birlikleri komutam, tabur komutam yetkisindeydi. Ordu Ko-
mutanı’nın emri altmda tüm oto hizmetlerini yürütüyordu.
Tümen Komutam yetkisinde bulunan oto hizmetleri başkam, ordu içe
risinde yapılması düşünülen oto nakliyatının planlanması ve idaresi araç
ve gereçlerinin tedariki yönünden duyulan ihtiyaçların saptanması ve sipa
rişlerinin yapılması ile satm alma iş ve işlemlerini bakanlığa sunmakla gö
revlendirildi. Aynca alımları yapılan oto koUarmm Genel Karargâh’ın di
rektifine göre, ordulann dağıtun işlerini de yürütüyordu. *
[931] ATAŞE Arşivi; No. 1/63, Kis. 1827, Dos. 11, Fih. 1-105 1-106.
Orduların oto kolları komutanaklan ise; ordu komutanlarının yönet

melikler çevçevesinde oto işletmeciliğini yürütmekteydiler. [932]
Yıl ortalarına doğru Almanya’ya 200 yük otosu sipariş edilmişti. Du
rum gereği o döneme kadar Halep - Meskete - Hiyt hattı üzerinde Türk
olsun, Alman olsun hiçbir oto kolu çahştınimamıştı. Genel durum icabı
kesin lüzum karşısmda gelecek bu yük otolarından 100 adedinin (on kol)
bu hatta verilmesi düşünüldü.
21.7.1917 tarihlerinde gelecek ilk kafileden itibaren tahsis edilen mik
tarın teslimi planlandı. 9 yük, 1 binek ve 1 tamir bakım aracından kurulu
on kol (110 oto)’un hazırlanarak gönderilmesi sağlandı. [933]
Düşünüş ve uygulama yukarıdaki esaslar çerçevesinde olması gerekir
ken savaşın hemen her cephede sona ennesi karşısında gerek ordunun
elinde bulunan ve gerekse Alman ve Avusturya - Macaristan’dan alman
larla birlikte, Kuşlardan savaş sırasında ele geçenlerin içerisinden tip bir
liği sağlanarak Musul, Adana, Ulukışla, Konya, İzmir, Erzurum ve Trab
zon’da kol komutanlıkları emrinde, ihtiyaç oranında toplanması hâkim fikir
olarak ele ahnmıştı. Başkomutanlık Vekâleti Genelkurmay Başkanlığı da
yapılan bu tür teklifi de uygun bularak Alman ve Avusturya - Macaristan
birliklerince kullanılan ve fakat savaşın sona ermesiyle Türk makamları
na bırakılan otolaim Haydarpaşa’ya getirilmeyip, Konya’da toplanılma-
sım istedi ve ilgih makamlara gereken emirler verilerek yerine getirildi.
[934]
(6) II nci Sınıf Uçak ve Avadanlık Tedarik ve Dağıtımı

Bu yıl Türk Hava TeşkiJâtı’nın bütünlenmesine devam edilmişti. Ha
va İşleri Müfettişliği, Genel Müfettişlik adını almıştı. Genel Müfettişliğe.
[935]
— Uçak birlikleri
— Balon ekibi
— Meteoroloji kurum ve kuruluşları
— Uçaksavar Topçu Komutanlığı
— Aynca birlik komutanlıkları emrinde bulunan uçak birlikleri ko
mutanlığı bağlanmıştı.
[935] ATAŞE Arşivi; Birinci Dünya Harbi Savaşı, c. IX, Türk Hava Harekâtı
ANKARA Gnkur. Basımevi, 1969, s. 5, ve 17-'18.
Birlik komutanlıkları emrinde bulundukları orduların havacılık mü

şaviriydiler. Filistin Yıldırım Ordular Grubu’nda, Irak’ta 6 ncı Ordu böl
gesinde Doğu Ordular Grubu Komutanlıkları emrinde görev yapmaktay
dılar. (
Savaşın devamı süresince meteorolojiden büyük yarar sağlanmıştı.
Bu örgüt daha da genişletilmekle denizcilerinde hizmetine koşmuştu.
(7) III ncü Sımf Akaryakıt Tedarik ve Dağıtımı

1917 yılında güneydoğu harekât alanı dışında cephelerde sükûnet
süregeldiği için geniş bir harekât olmamıştı. Bu yüzden menzillerde faali
yet gösteren oto kollarımn sarfiyatı diğer yıllara göre çok azaltılmıştı.
O nedenle, bu tür ikmale yönelik faaliyetin önceleri alınmış olan düzenin
sürdürülmesiyle yapıldığı anlaşılıyor.

3 ncü Ordu, aldığı emre göre ileri harekâta geçebilmesi için sağlık
teşkil ve tesislerini hazırlamıştı. Daha çok ulaşılacak yörelerde karşılaşıla
cak faaliyetleri önleyici tedbir ve tertipleri aldırtmıştı. Bu amaçla tümen
ler beraberlerine bir sıhhiye bölüğü, kolordular birer seyyar hastane ala
caklardı. Ayrıca Trabzon, Bayburt, Erzincan, Erzurum ve Hasankaie’de
toplam 4.300 yataklı hastanelerin kurulmasım sağladı.
1914 yılmm üç aylık vukuatı hariç, anlaşmaya kadar geçen savaş sü
resinde Ordu ve diğer merkez hastanelerine 564.468 kişi girmişti. En bü
yük etken de tüm çabalara rağmen beslenmenin arzu edilen düzeyde ol
mayışıydı. Bunun yanmda çetin kış şartlan ve arazinin engebeleri ek ne
den olmuştu.
6 ncı Ordu; Rusların çekilmesiyle yalnız İngilizlerle savaş halinde
bulunuyordu. Ordu birlikleri çok yıpranmıştı. Bölge aşiretlerinin İngiliz
lerle birlik olmasıyla bölgesel yiyecek ikmali yapılamıyordu. Açlık öde-
mileri başgöstermişti. Salgın duruma gelen dizanteri hastalığıyla da müca
dele devam etmişti. Kolordu seyyar hastaneleri dahil bu tür hastalarla
dolmuştu. 1918 Martı’ndan geçerli olarak açılan bu hastanelerin toplam
yatak sayısı 4.250 idi.
Dört yıllık bir savaş veren Irak ordusu kanlı ve şanh günlet* yaşamış,
Türk askeri hekimlerinin tedavi ve araştırmalanyla 6 ncı Ordu’nun sağ
lığını korumuştu.
7 nci ve 8 nci ordular; grup içerisinde ingilizlerin saldırılarını önle

yerek çekilirken oldukça zayiat vermişlerdi. Diğer kuruluşlarda olduğu
gibi sağlık kurum ve kurullarında görev yapacak duruma getirmek üzere
gerekli düzenlenmeleri almışlardı.
7 nci Ordu, bir seyyar hastanesiyle iki sağlık kurulunu arzulanan
düzeye getirdi ve faaliyete geçirdi. Bu Ordu hastalarını Halep hastanele
rine gönderiyordu.
Her iki orduyu Sina ve Filistin Cephesi’nde Kızılay hastanesi, Şam ve
Süveyş sağlık kurulları desteklemişti. Şam’ın düşmesine kadar görevlerini
zor şartlar içerisinde en iyi bir şekilde yapmışlardı. Genel kadrosu 500.000’i
geçen Ordular Grubu’nun zayiatı savaş sonu 40.000’i bulmuştu. Bu mik
tarın büyük bir kısmı, 8 nci Ordu’dan tutsak olanlardı. Ayrıca Ordular
Grubu’nun 13.368 şehidi vardı.
Sonuç: Birinci Dünya Harbi’ne girmek zorunda kalmış bulunan Türk
ordusunun bütün er kaynakları kanlı boğuşmalar ve bulaşıcı hastalıklarla
tükenir bir duruma gelmişti. Savaşta silah altına alman 2.500.000 kişi ol
muştu. Genelkurmay Sağlık Dairesi Başkanlığı raporlarına göre, şehit
olan ve vefat edenlerin miktarı 500.091 idi. Muvazzaf subay olarak 6.576,
yedek subay olarak 1.027 şehit verilmişti.
Değerlendirilen istatistiklere göre savaşan erlerin % 47’si hastane

lere girmiş, bunların da % 17’si ölmüş olup, diğerleri tedavi edilerek görev
lerine dönmüştü.
Büyük yoksulluklar içerisinde Türk ordusunun sağlık hizmetlerinde

bir varlık görülmüş ise bunun şeref payı daha çok Türk doktorlarına aitti.

1918 3nlında Veteriner Subay Mevcudu ; [936]
Albay 3
Yarbay 23
Binbaşı 104
Yüzbaşı 119
Üsteğmen 50
Toplam 299 idi.
Bu yıl 50 üsteğmen orduya katılmakla veteriner subay mevcudu bir

miktar fazlalaşmış, ancak yine de kadrolarda açıklar devam ediyordu.
Veteriner okulları bu senede eğitime devam etmişti.
Veteriner Kurumlan
Gerek serum imal eden kurumlar ve gerekse hayvan hastanelerine
yenileri ilave edilmemiş ancak serum üretimleri bir miktar daha artırıl
mıştı. Nal imal eden kurumlarda eski 5nllarda olduğu gibi yapımlarına
devam etmişlerdi.
Veteriner İlaç ve Alet İkmali

Memleket içinden 10 kilogram tripan mavisi satın alınmış, Almanya’
dan da 15 ton ağırlığmda 45 kalem ilaç gelmişti. Veteriner araç ve gereç
leri olarak da bir kısmı memleket içinden olmak üzere Almanya’dan alın
mıştı. Memleket içinden 9 kalem malzeme satın alınmış, Almanya’dan da
97 kalem gelmişti.
Bu yıl içinde bilhassa geri çekilmede Yıldırım Ordusu’nun Filistin
Deposu’ndaki ilaçlarıyla, Şam Ambarlannda 700 ton Amerikan bezi ve
900 kadar sandık ilaç ve alet vasıtasızlık yüzünden gerilere gönderileme-
mişti.
Hayv an İkmali
Başkomutanlık 4 ncü Şube tarafından satm alman hayvan miktarı
şöyleydi :
17 katana
800 binek
2.203 mekkâre
2.362 koşum beygiri
163 katır
1.100 manda
1.199 öküz
664 eşek
500 deve
9.008 toplam '
Böylece Birinci Dünya Harbi içinde Ulaştırma Genel Müfettişliği ta
rafından 113.829 hayvan satm almnuştı.
Hayvan Hastalıkları
Geçen yıllarda olduğu gibi bu yılda daha ziyade gıdasızlık ve bakım
sızlıktan ötürü hayvan hastalıkları çoğalmıştı. Sene içinde orduda hay
van zayiatı 33.036 idi. Bu sene satın alınan hayvanlarla birlikte genel
mevcut 228.662 hayvandı.
Zayiat düşüldükten sonra 195.632 hayvan kalması gerekirdi. Halbuki
mütareke gününe devir eden hayvan adedi 129.369 idi. Aradaki fark olan
66.263 hayvanın bir kısmı düşman eline geçmiş, diğer bir kısmı da sivil
halka dağıtılmıştı.
Sonuç
Birinci Dünya Harbi’ne girerken memlekette çeşitli hayvan vardı.

Ancak bunlardan ordunun işine yarayanı pek azdı. Bilhassa top çeker ve
ya taşır kabiliyette olan hemen hiç yok denecek durumdaydı.
Veteriner subaya fazlasıyla ihtiyaç olduğu halde savaş; seferberlik
sırasında emekli olan ve yedek veteriner subaylar ile Veteriner Okulu’nda
bulunan öğrencilerin hepsi orduya alındığı halde yine de kadrolardaki
açıklar tamamlanamamıştı. Almanya’dan gelen ve miktarı pek az olan ve
teriner subaylar da ancak karargâhta müşavir olarak kullanıldılar.
Hayvan hastalıkları ve zayiatı; Birinci Dünya Harbi’ne gelinceye
kadar, memleket içinde ve orduda hayvan sağlığı ile ilgili hiçbir hastane
yoktu. İlaç ve serum imal eden kurumda yok denecek kadar azdı. Ancak
savaş yıllarında memleket içinde ve ordu menzillerinde hayvan hastane
leri, ilaç ve serum üreten kurumlan kurulmuş Almanya’dan da veteriner
ilaç ve aletleri gelmesine karşın savaş boyunca yaklaşık 200.000’in üstünde
olan ordu hayvan mevcuduna kâfi gelmiyordu.
En mühim olarak da savaş boyunca hayv anlamı iaşesinde çekilen müş
külat ve bakımsızhk hayvan zayiatına etken olmuştu.
5. Mondros Mütarekesi, Tatbikatı ve Türk Ordusunun Elinde Kalan

Silah ve Cephane [937]
Mütarekenin imzasmdan sonra İtilâf Devletleri Suriye, Irak, Boğaz

lar bölgesi, Batı Anadolu, Güneybatı Anadolu’da gerek siyasi ve gerekse
askeri yönden antlaşma esasları dahilinde tatbikata hemen başladılar.
[937] ATAŞE Arşivi; Türk İstiklâl Harbi, İdari faaliyetler, c. VII, Ankara, Gnkur.
Basımevi, 1975, s. 4-8.
Osmanh orduları bir taraftan terhis işleriyle uğraşırken diğer taraf

tan da tensikata giriştiler ve Arap ülkeleri ile Batı Trakya’yı terk ede
rek şimdiki Anadolu hudutları içine çekilerek kara ordusu dokuz kolordu
hahnde yeniden teşkilatlandırıldı. İtilâf Devletleri bununla da kalmayarak
Anadolu içinde de yer yer işgali gerçekleştirdi.
Osmanh Ordusunun Silahsızlandınhnası

Osmanh Genelkurmay Başkanlığı bir proje hazırlayarak ordunun, er,
tüfek, makineli tüfek ve top kadrolannı 27 Ocak 1919’da General Milne’e
yazıh olarak teklif yapmıştı. Buna göre :
20 tümenin tüfekli er kadrosu 1.540 X 20 — 30.800

9 kolordu için karargâh eri 152
9 kolordu için istihkâm eri 1.971
9 kolordu için süvari eri 1.890
6 uçak bölüğü için süvari eri 168
geri hizmetler için piyade eri 5.820
Toplam tüfek 40.801
Top 632
Makineli tüfek 756
olarak bırakılmasmı istemişti. Osmanh Milli Savunma Bakanlığı ile Ingi
liz Karargâhı arasında geçen birçok yazışmalardan sonra:
Er Mevcudu:
Bir tümende 2.020, 20 tümende 2.020 X 20 = 40.400
Bir kor. kh. ve bağlüarı 1.567 (9 Kor.) 1.567X9 14.103
24 Ağır topçu için 900
Geri hizmet ve askeralma teşkilatı için '5.820
Toplam 61.223 Er.

Tüfek Mevcudu:
Bir tümende 1.500 1.500 X 20 ^ 30.000
Bir kolordu bağlı birliklerinde
Süvari erleri üzerinde 200
İstihkâm erleri üzerinde 200
Muhabere erleri üzerinde 114
Uçak Bl. erleri üzerinde 12
Hz. Bl. erleri üzerinde 12
Sanayi erleri üzerinde 12
Ulaştırma erleri üzerinde 12
Toplam 562
9 Kolordu için 562 X 9 — 5.058
Geri Hizmet ve Askeralma Teşkilatı için 5.829
Tüfek Toplamı 40.878
Makineli Tüfek Mevcudu :

Bir tümende 12 Mt. hesabıyla 20 tümende 240 Mt. olacaktı.
Top Mevcudu:
Bir tümende 8 sahra veya dağ topu, 20 tümende 160 top, bir kolordu da
8 orta çaph top, 9 kolorduda 72 top ve bütün orduda 24 büyük çaph top
olmak üzere toplam 256 top bulunacaktı.
Barış kadrosu böylece tespit edildikten sonra bütün mesele Osman
ordusunun elinde kalan diğer silahların nerede ve ne şekilde ahkonacağı
lI
meselesiydi.
Osmanh Genelkurmayı antlaşma kadrosundan fazla kalan silahlanıl
tümenlerde görevli subaylann kontrolü altında sandıklanarak kalmasında
ısrar etmiş. General Milne ise bunların kendilerine teslim edilmesine veya
teslim edilmeyen silahlarm mekanizma, kapak takımları ve topların ka-
malannm çıkartılarak gönderilmesini istiyordu.
Silahlarm teslimi hakkında antlaşma da açık bir kayıt yoktu. Ancak
antlaşmanm 20 nci maddesinde “Terhis edilecek Osmanlı kuvvetlerinin
silah, cephane ve taşıma araçlannın kullanılmasına dair yeniden düzen
lenecek yönetmehğe göre yapılacaktır” denilmekteydi.
Bu maddeye dayanarak isteklerinde ısrar eden îngilizler silah veya
parçalarmın İstanbul’a gönderilmesini katiyetle istiyorlardı.
Bu isteklerin yerine getirilmesini istemeyen Osmanh Hükümeti yet

kilileriyle komutanlar isteklere uyarak ellerindekilerin bir kısmını kendi
bölgelerindeki depolarda sonradan sevk etmek üzere topluyorlardı.
Buna göre Birinci Dünya Harbi’nden çıkan Osmanh Hükümeti’nin
ehnde kalan silahlar şöyleydi:
Piyade Tüfek Durumu:

Kolordu Birlikleri ve Kurumlar elinde 68.631
Kolordu Depoları, Maçka Deposu ile İmalatı
Harbiye Depolarındaki miktar 643.905
Tüfek olarak İtilâf Devletleri’ne teslim edilen 78.638
Toplam 791.174 Tüfek idi.
643.905 tüfekten 348.692 tüfeğin süngü kolu çıkarılmış, 134.744 sün
gü kolu Ingüizlere teslim edilmişti. Böylece 78.638 tüfek 134.744 süngü
kolu olmak üzere toplam 213.382 tüfek ve süngü kolu teslim oluyordu,
îngilizler bu tüfek ve süngü kollarından 25.747 süngü kolu ile 738 tüfeği
yolda denize atmışlardı.
Ağır Makineli Tüfek Durumu:

Kolorduların birlikleri elinde 331
Kolordu ve yurt içi depolarında 3.787
İtilâf Devletleri’ne teslim edilen 1.370
4.448 idi.
4.488 tüfekten 1.370 adedi teslim edilen
1.813 adedi parçaları İstanbul’a gönderilen
4.488 - 3.183 = 1.305 tüfek, bunlardan 331 adedi birliklerde gerisi
birlik depolarında idi.
Topların Durumu:
1.180 adet sahil ve kale topundan 141 top ile 957 topun kaması alın
mış, elde 82 top kalmıştı. Bunlar da doğu bölgesindeydi. Ayrıca 806 adet
sahra ve dağ topu vardı.
Bunlardan 200 kadarı kolordulann birliklerinde, geri kalanlardan 152
top Ordudonatim (Harbiye Dairesi). Başkanlığı depolarında olup İtilâf
Devletleri’nce el konmuştu. 454 top ve kamaları İtilâf Devletleri’ne tes
lim edilmişti.
Piyade ve Top Cephane Durumu:

Ordunun birilik ve depolarında 98.887.911 piyade cephanesi kalmıştı.
Bunlardan 12.317.450 işgal altında bulunmayan birlik ve depolarda
86.570.461 adedi işgal altmda kalan depolarda, 1.519.918 atım topçu cep
hanesinden 248.958 adedi Anadolu’da bulunan (25 nci Kor. dahil) birlik
ve depolarda kalmış 1.270.980 atım da işgal bölgesindeki birlik ve depo
larda toplanmış idi.
Mondros Mütarekesi’niin tarihi olan 30 Ekim 1918 tarihinden Ekim
1919 tarihine kadar geçen on bir aylık devre içinde Osmanh Hükümeti ile
İngiliz Genel Karargâhı arasında konuş kuruluş ve özellikle anlaşma
kadrosu ve ordunun silahsızlandırma konusu üzerindeki tartışmalar sona
ermiş bulunuyordu.
Çünkü bu devre içinde Anadolu’da Mustafa Kemal Paşa’nın liderli
ğindeki milli direnme ve çarpışma harekâtı kuvvetlenmiş olduğundan İn
giliz Karargâhı’nm da kendi amacma göre tasarlamış olduğu antlaşma
kadrosunu uygulamaktan ümidi kesilmişti.
SONUÇ:
Dört yıl gibi uzun bir süre devam eden Birinci Dünya Harbi, sonucu
itibariyle ele alınması lâzım gelen birçok sorunlar ortaya çıkarmıştır.
Bu sorunlar stratejik ve taktik alanlarda olduğu gibi idari faaliyet
ve lojistik destek konusunda da mevcuttu. Osmanlı ordusunun idari faa
liyetleri ve lojistik desteğin karşılaştığı zorunluklar savaş öncesi şöy
leydi : ,
— Türk toplumu içerisindeki küçüklü büyüklü devletlerin azınlık
ları Türkiye’nin karşısında bulunmasmdan ötürü savaş çağrılarına hoş
nutsuzlukla gelmeleri, bunların bÜ5mk bir kısmının da savaş sonunda
Türk egemenliğmin parçalanmasında kendileri için çıkar beklemeleri ile,
her yıl meydana getirdileri ürünleri saklamaları.
— Memleketin iklim şartlarmın bölgelere göre ayrı karakter taşıması.
Irak, Suriye, Mısır ve Yemen yörelerinin yüksek tropik alanda bu
lunması nedeniyle, sıcakların fazla oluşu (+ 60'^) yağmursuz bir yaz dev
resi, sulann kıtlığı.
Diğer taraftan Türk - Rus sımr bölgesinin ise 2.000 metreye yükse
len arazisi ile 4.000 metre yüksekliğe sivrilen dağlarla çevrili oluşudur.
Bu olanaklara bakıldığında, Türkiye’nin savaş sevk ve idaresini yük

lenecek sorumluların güney ve doğu harekât alanlarında bulunduracağı
ordu birliklerini buraların ürünleriyle çok az ya da hiç beslemiyeceğini
göz önünde bulundurarak önceden tedbir alması gerekirdi.
Bütün ikmal maddelerinin tedarikinde olduğu gibi su ihtiyacı da ayrı
bir problemdi. Arabistan Yanmadası’nda savaşacak insan ve hayvanla'’uı
su ihtiyacı içüı su toplama yerlerinin yapılması gibi bir sorun ortaya
çıkıyordu. Yapılacak harekâtın gereği ne miktar insan ve hayvanın nere
lerde yığınaklanacağmı, en azından ihtiyaç duyulacak suyun diğer madde-
Icıle birlikte bu yerlerde stok edilmesi ön hazırlıklarmı gerektiriyordu.
Bütün bu ihtiyaçların komutanlıkça sağlanması ve gereğinin yapılması lâ
zımdı.
Aynca kuvvet kaydırmalannda, o yerin iklimine alışkın olmayan
personelin de en azından hastalanmasma neden oluyordu.
— Türk Sınırları İçindeki Ulaşım;

Bütün olanaklar zorlanarak orduyu besleyecek ikmal maddelerinin
birlik yakınına kadar götürülmesi başlı başına bir somndu. Kara ve demir
yolu ile deniz ulaşımmm yetersizliği açıkça ortada görünüyordu.
Karayollan; batıdan doğuya, güneyden kuzeye hemen hiç denecek
kadar bir durum arz etmekteydi. Şöyleki :
Karayollarının yetersizliği, birkaçı hariç tabanlarmm teknik yapım
dan yoksun oluşu, çaresiz bu gibi yollarda işleyen ilkel araçlara bağlı
kalacaktı. Kış şartlan bunu da engelleyecekti. Hele Doğu Kafkasya’da yük
hayvanlarıyla desteğin sürdürüleceği esas alınırsa, ihtiyaçların karşılan
masında doğacak problemlerin, Türk ordusunu sevk ve idare edecekleri
düşündürmesi gerekirdi.
Demiryollan; savaştan önce, Bağdat demiryolunun yapımında, İngil

tere ile Almanya anlaşmazlığa düşmüş olduğundan yolun yapımı planla
nan şekilde gerçekleştirilmemişti. Toros ve Amanos geçitlerinde aktar
mak ulaşımı zorunlu kılmıştı. Bağdat demiryolunun bir kolu olan Konya
üzerinden geçen hattın diğerleri gibi tek hat oluşu Türk topraklarını bir
baştan diğer başa geçecek ve ulaşımı istenilen şekilde yürütecek kapa
sitede değildi.
Deniz ulaşımına gelince; Karadeniz ve Akdeniz’de ulaşım kara ve
demiryolu ulaşımına göre en verimli durumda idi. Doğu Anadolu ile Suri
ye, Filistin yörelerine taşımacılık çoğunlukla deniz yollarıyla yapılmak
taydı. Ancak bir savaşta bu denizler düşman harp gemilerinin kontroluna

girecek olursa bu yörelere yapılacak ulaşım büyük çapta aksayacaktı.
Nitekim öyle de olmuştu.
Türkiye bu koşullar içerisinde, yani ülkenin coğrafi konumu, sınır
ları, yüzölçümü, bölgelerin doğal coğrafi yapısı, iklimi, bitki ve örtüleriy
le doğal, suni engebeleri, nüfusu ve ekonomik faaliyetleri ve yetenekleriy
le bu savaşı kabul etmesi siyasi çıkarlarına ters düşmüş gözüküyordu,
îşte Birimci Dünya Harbi’nden önce yukanda açıklanan hususlar ortada
iken 2 Ağustos 1914’de seferberlik ilan edildi ve Almanya’nm yamnda
harbe girmiş dduk. Bu yüzden harp içerisinde orduların donatımı, iaşesi
ve gereğinde birliklerin bir cepheden diğer bir cepheye kuvvet kaydırıl
ması güçlükle yapılabilmişti.
öte yandan; bir yıl önce Balkan Harbi’nden çıkmış olan devlet küçüm-
senmiyecek kadar toprakları elden çıkarmış, ordusu da silah, araç ve ge
reçlerinin büyük bir kısmını da kaybetmişti. Bunlarm yerine yenilerinin
konması dışarıdan alınacağı için bir zaman meselesiydi. Bir yıl gibi kısa
bir süre içinde eksiklikleri tamamlamak mümkün değildi.
O halde, banş yıllarında dışarıdan alınan modern silahlarla dona
tılmış, gerek muharebe ve gerekse atış eğitimlerini yapmış savaşa hazır
gibi görünen ordular, seferde arzu edilen hedefe ulaşamazlarsa ancak
İdari faaliyetler ve lojistik etkinliğim yeterince planlanmadığından veya
yürütülemediğinden ileri geldiği görülmüştür.
Cephede aç, çıplak, silah ve cephanesi noksan olan bir birlik ne ka
dar üstün ve yetenekli komutanların idaresinde olurlarsa olsunlar, isa
betli kararlarını yerine getiremezler. Çünkü, mevzide aç kalan er, cepha
nesiz kalan silahlar, sargı yerinde yaralarını sardıramıyarak inleyen ya
ralı, hep lojistik desteğin yetersizliğinden ileri gelir.
Gerek birlik kaydırılmalarında ve gerekse er ikmalinde, konaklarda
yemek ve yatmak için kime başvuracaklarım şaşıran kafileler, askeri eş
ya taşımalarında araç bulamayan, demiryolu göndermelerinde gönderme
bölgesini almak için memurunu arayan görevlilerin yine bu hizmetin iyi
idare edilmediğinden ileri geldiği görülür.
Yukarıdan beri yapılmış olan eleştirilere en güzel örnek olarak Na-
polyon’un birkaç seferini gösterebiliriz.
Napolyon, bilindiği gibi 1805 yılında Avusturya - Macaristan üzerine
gönderdiği ordulanmn idari faaliyet ve lojistik desteğini daha önceden
planladığı için ordu çok kısa bir süre içinde Viyana’yı almıştı.
Yine Napolyon 1812 yıhnda ordulannı Moskova’ya doğru gönderir

ken işi kısa süre içinde halledeceğini ve ordusunun lojistik desteğini Rus
kaynaklarından faydalanmak suretiyle sürdüreceğini planlamıştı. Halbu
ki, Rus orduları çekilirken Fransız ordusunun faydalanacağı bütün ikmal
kaynaklarını yok etmişti. Ordusunu besleyemeyen Napolyon, muharebeyi
kaybetmiş ve bozguna uğramıştı.
Balkan Harbi’nde; vatan savımması için orduya çağrılan yükümlü
ler cepheye gelinceye kadar yollarda, günde bir defacık olsun sıcak yemek
yiyemediklerinden, sağhklanna ve konakladıkları yerlere bakan oJmadı-
ğmdan, çeşitli hastalıklardan yüzlerce vatan evladı hayatım yitirmişti.
Kalanlarda düşman karşısına gelinceye kadar moralden, vücut sağlığmdan
ve en önemlisi üstlerine güvenceden çok şeyler yitirmişti.
İşte, yukarıdan beri konu edilen aksaklıkların birçoğu Birinci Dün
ya Harbi’nde de görülmüştür. Çünkü bu savaşta menzil teşkilatı yeniden
ve tekrar kurulmaya başlamış ve tabii bir çok noksanlar, aksakhklar ol
muş, idari faaliyet ve lojistik iyi planlanmamıştı. Bu aksaklıkların sonucu
olarak da ordularm beş smıf ikmal maddeleri zamanında ve tam olarak
yapılamamıştı. Bunun nedenlerini şöyle sıralayabiliriz;
— Birinci Dünya Harbi’ne girmeden önce yukarıda sıraladığımız mem
leketin durumu,
— Savaş içinde görev alanmın çok geniş tutulması,
— Ekonomik ve mali durum,
— Menzillerde çalışan personelin bilgisizliği,
— Ulaşım hatlarmm ve araçlarının yetersizliği doğal olarak bu ola
naklar,, savaşın ana güdümü yönünden gereken askeri harekâtı ya gecik
tiriyor, ya da tümüyle engelleyecek bir durum yaratıyordu.
Bu savaşta 3 ncü Ordu’ya Sarıkamış’a doğru ilerletirken Ordu’nun
uğradığı hezimet,
Birkaç tümen Süveyş Kanalı’na gönderilirken muvaffakiyetsizliğin
nedenleri.
Yine Ingilizlerin 6 ncı Ordu bölgesinde Basra’yı işgali de o günkü deyi
miyle Menzil Teşkilatı’nm ve geri hizmetin (ulaştınna, göndermelerin ve
lojistik desteğin) zamamnda yerine getirilmemesinden ileri geldiğini söy
lemek en doğru söz olur.
Yalnız ve yalnız 5 nci Ordu’nun Çanakkale’deki muvaffakiyeti, dira

yetli komutanların 3Ûiksek sevk ve idareleri yanında, diğer cephelere gö
re ulaşım hatlarının kısa oluşu, lojistik desteğin zamanmda yapılmasmın-
da büyük rolü olmuştur.
Dramatik olarak Birinci Dünya Harbi’ndeki olaylara bakıldığında;
gelecekte acı sonuçlarla karşı karşıya kalmmaması için, amaca ulaşma-
mn ancak harekâtla lojistik faaliyetlerin birlikte planlanması ve eksiklik
lerin önceden sağlanmasmı ortaya çıkarır.
O halde daha barıştan itibaren lojistik faaliyetlerin bünyemize uy
gun olarak planlanmasıyla birlikte, devletçe, milletçe dış kaynaklara bağ
lılıktan kurtulnıanm çarelerini arayıp ortaya çıkarmakla mümkündür.
Bu konuyu ST 100 - 10 Talimnamemizin şu açıklamalarıyla sonuçlan
dırıyoruz;
“SAVAŞ ALANLARINDA LOJİSTİK DESTEĞİN KİFAYETİ VE

MİKTARI TATBİK EDİLECEK STRATEJİ VE TAKTİĞE, ZİYADESİY
LE TESİR EDER. LOJİSTİK DESTEK VEYA BUNUN MEVCUT OL
MAYIŞI MUHAREBELERİN SEFERBERLİĞİN HATTA HARPLE
RİN SEVK VE İDARESİNE SIK SIK TESİR ETMİŞTİR.
GELECEKTEKİ HARPLER, ANCAK MİIT.! EKONOMİNİN DES

TEKLEYEBİLDİĞİ BÜYÜKLÜKTE OLACAKTIR” demektedir.
EKLER
(EK ; 1) Birinci Dünya Harbi (1914)’nde Osmanlı împaratorluğu’nım

Mülki Bölünümü.
(EK : 2) Savaş YıUannda Devletin Orduya Sarf Ettiği Para Tutan,
(EK ; 3) Kolorduların, Barışta Mevcut Olmayıp Seferde Teşkil Edecek
leri Kurum, Birlik ve Kollan,
(EK ; 4) 1 nci Ordu’nun 3 Ağustos 1330 (16 Ağustos 1914) Tarihin
deki Menzil ve Ulaştırma Teşkilatı.
(EK : 5) Teşkilat ve Kuvvet Olarak Seyyar Ordu Birlikleıinıin 14
Ağustos 1914 Durumu.
(EK ;; 6) Piyade Silah ve Cephane Durumu (1 Ağustos 1914).
(EK : 7) Topçu Silah ve Mühimmat Durumu (Ekim 1914).
(EK : 8) Muhabere ve İstihkâm Birlikleri Malzeme Durumu.
(EK ;: 9) Otomobil ve Uçak İkmali, Bunlara Ait Avadanlık Durumu.
(EK : 10) Seferberliğin İlanıyla Ordudan Ayrılan ve Yükümlülerin
Katılmasıyla Meydana Gelen Doktor Durumu.
(EK :: 11) 1914 Yılında Orduda Bulunan Subay ve Askeri Memur Du
rumu.
(EK : 12) Ordu, Kolordu ve Tümen Merkezleriyle Askeralma Kurum
lan.
(EK ; 13) Depo Birliklerinin (Eğitim Merkezleri) Kurulmasına Ait
Emir.
(EK ;: 14) Depo Birliklerinin Yeıteri.
(EK ;: 15) Seferberlik Tayınmm Veriliş Şekli ve Sarfına Ait Yönetme
lik.
(EK ;: 16) Levazım Kurum ve Ambarlarıyla Yollama ve İaşe Kurumla-
rınm Bulundukları Yerler.
(EK :: 17) 1914 Yılı İçinde Birliklere Dağıtılan Levazım II nci Sımf
Giysi ve Teçhizat Miktarı. .
(EK :: 18) Seyyar Ordu ve Müstahkem Mevki Birliklerinin Piyade, Si
lah ve Cephane Durumu.
(EK :: 19) 1914 Yılında Birliklere Yapılan Silah ve Cephane İkmali.
(EK : 20) 6 ncı Kolordu Bölgesinde Henüz Askere Alınmayan 1285-1309

Doğumlu Erlere Ait örnek Çizeîge.
(EK : 21) Ordu Dairesi’nin Çeşitli Tarihlerde Depo Birliklerine Gön
derdiği Acemi Er Miktan.
(EK : 22) Çanakkale Muharebelerinde 6 Ağustos - 10 Eylül 1915 Tarih
leri Arasmda 5 nci Ordu’nun İnsan Kaybı.
(EK : 23) Çanakkale’de 18 Temmuz 1915 Tarihine Kadar İtilâf Devlet-
leri’nin ve Deniz Kuvvetlerinin Zayiatı.
(EK : 23 a) 5 nci Ordu’nun 25 Nisan 1915’ten 9 Ocak 1916’ya Kadar
Olan Personel Zayiatı.
(EK ; 24) 3 ncü Ordu’nun Menzil Ulaştırma Araçlarım ve Günlük Ta
şıma Miktarını Gösterir Çizelge.
(EK : 25) 3 ncü Ordu’nun 4 Ekim 1915 Gününe Ait İaşe Durumu.
(EK : 26) 4 ncü Ordu’nun Menzil Ambarlarındaki Mevcut Erzak.
(EK ; 27, 28, 29,) 4 ncü Ordu’nmı Ekim, Kasım ve Şubat 1915 Ayla
rına Ait Kuvvesiyle İaşe Mevcudu.
(EK : 30) 5 nci Ordu’nun 28 Eylül 1915 İaşe Durumuna Ait Burhardi’
nin Raporu.
(EK : 31) 5 nci Ordu’nun 23 Şubat 1916 Tarihindeki İaşe Mevcudu ile
Ambarlarındaki İaşe Durumu.
(EK : 32) Bulgaristan’dan Türkiye’ye Gönderilen Müslüman Er Mik
tan.
(EK ; 33) Türk Ordusunun 28 Kasım 1916 Tarihindeki Personel Duru
mu.
(EK : 34) Menzil Kurumlannın Çalışmaları Hakkında Açıklamalar.
(EK ; 35) 4 ncü Ordu Menzil Ulaştırma Kollarının Kabiliyetleri.
(EK : 36) 4 ncü Ordu’nun 14 Şubat 1917 Tarihindeki İaşe Durumu
(EK ; 37) 1915 Yılından Kalma 1916 Yılı Yapımına Giren Levazım
II nci Sınıf Hammadde Mevcudu.
(EK 38) 1916 Yılı içerisinde Ordulara Dağıtılan Levazım II nci Sı
nıf ikmal Maddeleri.
(EK 39) Seferberlik Başından Nihayetine Kadar Sınıf Sınıf, Sene
Sene, Rütbe Rütbe, Subay Mevcudu ve Çeşitü Nedenlerle
Vefat Edenler.
(EK : 40) Doğu Ordular Grubu Başmenzil Müfettişliği Raporu.
(EK : 41) Levazım II nci Smıf İkmal Maddeleri Üretimi.

(EK : 42) Derince Cephaneliği’nin 4 Haziran 1918 Tarihindeki Mevcudu.
(EK ; 43) Dış Ülkelerden 1330 (1914) - 1334 (1918) Yılı Top İkmali.
(EK ; 43 - a) Dış Ülkelerden Sipariş Edilen Top Yedek Malzemesi 1331
(1915) Yılı
(EK ; 43 - b) 1330 ve 1331 Senesinde Dış Ülkelerden Yapılan Sipariş
ve Yurda Giren Toplara Ait Dipnotları.
(EK ; 43-c) 1331 (1915) Senesinde Gelen Çeşitli İkmal Maddeleri.
(EK ; 43 - d) 1331 (1915) Yılında Dış Ülkelerden Gelen İkmal Madde
leri.
(ElK : 43 - e) 1334 (1918) Senesinde Dış Ülkelerden Gelen İkmal Mad-
leri.
(EK : 43 - f) 1330 ve 1331 Yıllarında Dış Ülkelerden Yapılan Çeşitli
İkmal Maddeleri Dipnotları.
(EK : 43-g) 1331 (1915) Yılı Dış Ülkelerden Yapılan V nci Sınıf Top
Mühimmatı İkmali.
(EK : 43-h) Dış Ülkelerden 1333 (1917) Yılı Yapılan V nci Smıf Top
Mermisi.
(EK : 43 -1) 1330 ve 1331 Senesinde Dış Ülkelerden Yapılan Siparişler
le Yurda Gelen Top Mühimmatma Ait Dipnotları.
(EK : 44) Harbiye Dairesi (Ord. Bşk. hğı) 5 nci Ağır Top Şubesi’nin
Birinci Dünya Savaşı’ndaki Top Durumu.
(EK ; 45) Savaş Müddetince Muhabere Kıtalarında Mevcut Olan Malze
mesi.
(EK ; 46) Birinci Dünya Harbi Süresince Harbiye Dairesi İstihkâm
Şubesi’nce Satın Alınan İstihkâm Malzemesi.
(EK : 47) 1915 Yılına Ait Ordulara Gönderilen Silah ve Cephane Çizel
gesinin Dipnotları.
(E3C ; 48) 1916 Yılında Ordulara Yapılan Silah ve Mühimmat İkmali
(Bütünlemesi) Dipnotları.
(EK : 49) 1917 Yılında Ordulara Yapılan Silah ve Mühimmat İkmali
Dipnotları.
(EK : 50) 1918 Yılında Ordulara Yapılan Silah ve Mühimmat İkmali
Dipnotlan.
cn
ço
4^
-3
O
»
co
p"
>
X
«
c
<
<
w
M
2.
-3
>
»
E
EK : 2
Gnkur. BİBlNCl DÜNYA HABBİ’NDE TÜRK HARBİ
As. T. ve Str. E. Bşk. X NCÜ CİLT
İDARİ FAALİYETLER
SAVAŞ YILLARINDA DEVLETİN ORDUYA

SARF ETTİĞİ PARA TUTARI
(YILLARA GÖRE MAAŞ VE TAYİNAT OLARAK)
Tayinat Kısmı
Maaş Kısmı
Levazım
Yakacak Eşyası ve Ulaş- Giyecek Düşünceler
Öteberi Yolluk Kırtasiye (Döşeme) (Toplam) İçilecek Yem
İcmal Maaş Yekûnu Sb. ve Üssb. Er Donatım tırma
(Topl.) (Toplamı) Maaşı Maaşı Demirbaş Yekûn
-------------------------- ----- 01 51.504 21 33.345 20 2.867 20 13.053 20 1329 Senesi (Yı-
1.106.697 10 337.281 20 188.987 30 130.955 — 15.193 20 866 — 927 10 350 — 769.369 30 o67.376 Ş7 • .lı). Mesarifatı
Mesarifatı (Gi-
(Gi
derleri)
i
1914
tP
79.316 22 12.179 03 — — 2.875 90 1.974 20
648.337 31 271.252 30 159.753 30 35.473 10 76.025 30 377.185 01 280 839 (İ6
PP
1 1915
M PP
14.328 23 - 329 05 172 20 — —
250.595 39 52.025 05 38.358 12.074 10 534 35 733 — 330 — — 198.570 34 183.740 28 —
1916 PP
PP
41.553 23 10.239 03 — — — — — —
70.073 00 64.128 5.435 510 253.213 37 201.421 11

323.286 37
1917 PP
PP
30 7.500 845 20 27 — 1.321 >>
1.178.052 06 35.571 —
1.596.045 31 372.728 15 254.059 20 101.413 14.763 35 2.492 — — 1.223.317 16
PP
1918
PP
— 1.638 10 38 20 —
23! 141.412 25 — —
1 626.892 07 321.988 09 229.679 34 75.080 35 15.867 20 285 — 1.577 1.304.401 38 1.161.317

'i' 36.157 55 5.974 30 16.348 40 Toplam
81.422 27
5.551.852 35 1.425.846 79 934.960 14 360.430 95 122.896 40 1.884 — 5.326 10 350 4.126.050 56 3.572.746 11 413.403 22
Subay ve Üssubaylara seferberlik nedeniyle verilen bir tayini artımı 1/4 maaş artımı
Bir Er Zam Tayinatı 1/4 Zam Maaş Toplam Tarih
5.725.— 5725.— 14 Ağmstos 1914’den Şubat 1914 sonu

4.375 4375.— 1915 Yılı
5.018.20 5.041.20 10.060.— 1916 Yılı
33.000.— 54.732.20 87.732.20 1917 Yılı
55.110.— 140.879.- 1918 Yılı
f
85.787.—
103.228.20 145.560.40 248.789.20
EKLER 599
EK : 4
BİBÎNCt DÜNYA HARBİ’NDE TÜRK HARBt
X NCU CİLT
tDARt FAALİYETLER
Gnkur.
As. T. ve Str. E. Bşk.
1 NCt ORDU’NUN 3 AĞUSTOS 1330 (16 AĞUSTOS 1914)

TARİHİNDEKİ MENZİL VE ULAŞTIRMA TEŞKİLATI
Müfettiş Karargâhı : İstanbul (Taksim’de)
Sahra Jandarması : İstanbul (Taksim’de)
inşaat Bölüğü : İstanbul (Taksim’de)
Telgraf ve Posta Müfrezesi : İstanbul (Taksim’de)
Menzil Nokta Komutanhklan : 12 adet İstanbul’un çeşitli yerlerinde
Ambar Heyeti (Kurulu) : 7 adet İstanbul’un çeşitli yerlerinde
Menzil Cephane Heyeti İstanbul, Çatalca (Sancaktepe’de)
Menzil Hastahaneleri : 5 adet İstanbul’da
Harp Hastaneleri : 4 adet İstanbul’da
Sıhhiye Deposu : Sarayburnu’nda
Hasta Nakliye Müfrezesi : İstanbul’da
Yaralı Taşıma Treni : İstanbul’da
Hayvan Hastanesi : Taksim’de, Selimiye’de
Veteriner İlaç Deposu : İstanbul’da
Menzil Araba ve Hayvan Deposu : 2 Bandırma’da, Taksim ve Çorlu’da
Menzil Ekmekçi Takımları : Çavuşköy, Hamidiye Köy’de
Birinci Katar 2 Kol Pirgosta, Hamidiye, Çavuş-

köy’de birer kol, Çorlu, Cebeci Köy’
de birer öküz arabah kol ile, 2 kol
Sancak Tepe’de.
Üçüncü Katar 3 Öküz arabah kol Bandırma’da, 2
öküz arabalı kol Uşak’da, Soma, Ba
lıkesir, Biga, Keşan’da öküz arabalı
birer kol, Uşak’da bir deve kolu.
Dördüncü Katar 3 öküz arabah kol Trakya’da, 1 öküz
kol Bandırma’da, Kuyucak, Nazilli,
Söke, Sarayköy’de birer deve kolu,
2 İzmir, 2 Uşak’da deve kolu.
Gnkur.
BİRİNCİ DÜNYA HARBİ’NDE TÜRK HARBİ EK: 5
As. T. ve Str. E. Bşk. X NCU CİLT
TEŞKİLAT VE KUVVET OLARAK SEYYAR ORDU BİRLİKLERİNİN (14 AĞUSTOS 1914) DURUMU [939]
Ü 3
Sa
Es S im
s
W 2 2 2)
O
M
3
S 3 o
i
BİRLİKLER .<3 2
:0
M
iM 2
2
M
rt
E â
2
W P
vA i DÜŞÜNCELER
4)
§* =3 2 W w
g 8 a> I
ü t
2a §
l«
<H
Ö,
S
S
â :0
w g W
>S)
<5
Is ■â
ü
>Sb
<î w
1 nci Kolordu 27 4 18 4 3 3 — 3 1 8 8 10 13 12 6 4 4
2 nci Kolordu 27 4 18 4 3 — — 2 1 8 8 9 11 10 6 4 4
3
•O 3 ncü Kolordu 18 3 12 3 2 — 3 1 6
— 6 8 8 8 4 3 4
O 4 ncü Kolordu 18 4 14 4 3 — — 2 1 6 6 8 9 8 4 3 4
U
c: Süvari Tuga5d — 12 2 1 — — —
— — — — 1 2 ___
Ordu B. Birlikleri 1/4 1 — — — 8 1 — 1 — — 3 ____ . - ___ - ___
Toplam 90 1/4 28 64 16 11 11 1 10 5 28 28 39 43 38 20 14 15
5 nci Kolordu 18 4 16 4 3 1 1 6
— — 6 8 9 8 4 3 4
6 ncı Kolordu 18 4 14 4 3 1 1 6
— — 6 7 9 8 4 3 4
-g
fi
10 ncu Kolordu 27 4 14 4 3
MO — — 4 1 8 8 7 10 9 6 4 4
Ordu B. Birlikleri 1/4 1 — 6 1 1 _
— — — — .— 2 ____ —■ _ ___
Toplam 63 1/4 13 44 12 9 6 1 6 4 20 20 24 28 25 14 10 12
9 ncu Kolordu 27 4 18 4 3 1 8
— — —
8 9 11 11 6 4 4
11 nci Kolordu 27 4 17 4 3 __
1 8
— — 8 8 11 9 6 3 3
13 ncü Kolordu 6 3 5 2 1 1 2
3 — — — — 2 6 -
2 2 2
Ö Ordu B. Birlikleri 9
2 Nizamiye Süvari
co Tümeni — 16 2 1 — — — — — — — 1 ____ . ■■ ■ . --
Beş İhtiyat
Süvari Tümeni — 135 — — ____ ■ , _
Toplam 60 162 42 11 7 3 18
— — — 16 20 28 20 14 9 9
8 nci Kolordu 18 4 15 4 3 2 1 6
— — 6 6 7 6 3 3 4
3
■•3 12 nci Kolordu 12 4 12 3 2 1 4 4 5 7 5 4 3 3
«2 — — —
ô 1 Toplam 30 8 27 7 5 2 2
— — 10 10 11 14 11 7 6 7
38 nci Tümen 9 1 6 1 1 __
2
[■»] —. — — 2 3 7 2 1 1
Genel Toplam 252 2/4 212 183 47 33 17 2 18 14. 78 7ft 07 1 OA
[939] ATAŞE Arşivi; Kis. 1162, Dos. 153, Fih. 82.

[*] 7 nci Yemen Kolordusu ile 22 nci Hicaz, 21 nci Asir Tümeni hariç.
BİRİNCİ DÜNYA HARBİ NDE TÜRK OABBİ X NCU CİLT EK : G
Gnkur.
A3. t. ve Str. E. Bşk.
PİYADE, SİLAH VE CEPHANE DURUMU (1 AGUSTCS 1914)
PİYADE TÜFEĞİ VE FİLİNTA [910]
BİRLİKLER AĞIR MAKİNELİ TÜFEK [941] HAFİF SİLAH CEPHANESİ [942]
Kadro Küçük Büyük Muaddel Süvaride Sivri Beyzi Toplam İhtiyaç Düşünceler
Martin Filinta Toplam Büyük Martin
Çaplı İhtiyaç Muaddel Kızaklı Muaddel Toplam Mermi
Martin [+] Mermi Çaplı Mav- Mermisi
1 nci Ordu Komutanlığı (1 nci, 2 nci, 3 ncü Kor. 1ar) Kadro Martin Maksim Hoçkis Maksim (++) İhtiyaç Kadro (x)
81.000 126.506 11.433 zer Mermisi
32.311 4.098 5.769 180.123
Edime Müstahkem Mevkii Komutanlığı 108 81.000.000 79.100.000 2G9.000 398.000 79.767.000 1.233.000
3.355
^ 3.3.55
2 nci Ordu Komutanlığı (5 nci, 6 ncı Kor. 1ar) 40.500 50.613 490 S [948]
1.C90 51.703 .S
Çatalca Müstahkem Mevkii Komutanlığı 2.509 & 40.500.000 10.000.000 10,000.000 30.500.000
—---- 2.509
Karadeniz Boğazı Komutanlığı 4.394 1013 S [947]
- 4.394 .2 ii
Çanakkale Mst Mv. K. lığı (9 ncu Tüin. ve jandarma dahil) 367 S [914] 3G0 S
18.677 S ;§
..
18.677 ^1
3. Ordu K. lığı (9 ncu, 10 ncu. 11 nci. 13 ncü Kor. 1ar) 74.250 67.442 45,697 2.096 16.883 4.358 136.476
s p 3771 S [916] 2.218 S
132
Erzurum Mst. Mv. Komutanlığı
11.709 [919]
I >§ 68 74.250.000 32.376.800 2t.3l4.644 8.678.816 12.069.734 77.439.994 3.189.991 F.
4 ncü Ordu K. lığı (8 nci, 12 nci Kor 1ar Seyyar Jandarma)

’âg 3.922.515
33.750 26.776 17.227 S
2.509 46.512
İzmir ve Havalisi K. lığı (Akdeniz K.) 33.750.000 2.515.200 20.851.200 10.367.000 1.163.000 35.406.400 1.6.56.400 F.
14.188 § ö
■— --------- 14.188
Irak Havalisi K. lığı (38 nci Tüm. Jandarma dahil) 17.193
------------------ 17.193
1§ 4.023 S [945]
7 nci Kor, K. lığı (39. 40 ncı Tüm. lor Asir ve Hicaz Tüm ) I« 2.783 S [943]
27.000 69 ^ 20.274 o s,
Jandarma Birlikleri
975 496 30.814 •o2 "O3 27.000.000 2.456.500 20 162.000 22.618.500 4.381.500
21.631 23.710 14.714 63.055 S3
Maçka Silahhanesi ■ 30.000 3.282 3.000 36.282 îî
S S
1-662.782 3.047.735 22.044.260 6.754.777
İmalâtı Harbiye
22.000 22.000
Gülhajıe ve Başıbüyük Ambarlan o ü
Hicaz Demiryolu Muhafız Taburla n 181.190.000 3-630.000 6.742.000 62 000.000 191.621.000
1.595 2.685 4.280
Siparişten Gelenler t _________ ________ .
_________________ 3,590.000 391.000 753.000
1914 yılında 44.000 H-) 617.281 (Balkan Savaşı’ndan kalan bu tüfeklerin büyük bir kısmı işe yaramaz durumdaydı)
1915 yılında 120.000 (++) 236 (Balkan Savaşı’ndan kalan bu makinalı tüfeklerin bir kısmı işe yaramaz durumdaydı)
1916 yılında 36 000 * 200.000
[940] ATAŞE Arşivi: No. 1/97, Kis. 2130. Dos. 83. Fih. 1/ıs (28 Temmuz1914Kuvvesi)
[941] ATAŞE Arşivi; No 1/97, Kis. 2130. Dos. 83. Fih. 1/20(28 Temmuz1914Kuvvesi) Tüfek başına l.ooo mermi şöyle hesaplanmış: [950]
150 Mermi er üzerinde
[942] ATAŞE Arşivi; No 1/97, Kis. 2130, Dos. 83. Fih. 1/16(29 Temmuz1914Kuvvesi) 60 muharebe ağırlığında
[943] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 58, Dos. 286, Fih. 21 .21-2. 85 kolordu cephane kollannda
[914] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 58, Dos. 285. Fi^ 20 - 1.7, 3-I. 85 ordu menzil cephane kollarında
[915] ATAŞE Arşivi; No 1/1, Kis. 58, Dos. 285. . 1-1. 170 ordu menzil cephane depolannda
[946] ATAŞE Arşivi; No 1/1, Kis. 59, Dos. 28 , • 0. 310 ordu yedeğinde
[947] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kİs. 59, Dos. ‘ 110 atış ve tatbikatlarda kodlanılacak
[948] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 59. Dos. 295. _
1.000 Toplam
[949] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1159, Dos. 1 • ■ 3-1.
[950] ATAŞE Arşivi; No. l/ı, Kis. 101, Dos. 7-A. Fih. 29.
Gnkur. BiRİNCt DÜNYA HARBİ’NDE TÜRK HARBİ EK:7
TOPÇU SİLAH VE MÜHİMMAT DURUMU (EKİM 1914)
Toplar Kadroları Yapılan önerilere Göre Hesaplandı [951], [952], [953] Top Mermisi
7,5 veya 7,7 10.5 Cm. Dağ 15 Cm. Ağ. Sh. :10 Çm. Uzun 15 Cm. 21 Cm. Uçaksavar P. A.
Ol Mevcut
Cm. Top Obüsü Obüsü Top Uzun Top Havan
Birlikler
Refakatinde
i
1o S
o Ol
as 1> S Ol
o
73 II i
0
•o
O 1
1 >>
S
o 3 o
•o
« o
"O
3 o
■ö
ü o
TJ
0 1 •s ■s. 1 o
1
m
cı3 s
i â
cö -e
-â
aS ® *
"ti
Ui ^
S
S
s
4
Ui 1 43
4
M 1 1 o
4
M
S
Ü
s 3
P
1 nci Ordu K. lığı (1 nci, 2 nci, 3 ncü, 4 ncü Kor. 1ar) 288 144 144 12 12 4 72 280 676 396 573.248 156.294 129.125 27.169 416.954
Edirne Müstahkem 104 21.814
Mv. Komutanlığı [954] [954]
2 nci Ordu K. lığı (5 nci, 6 ncı Kor. 1ar) 144 72 72 12 12 4 36 217 352 135 298.496 614 81 533 297.882
Çatalca Müstahkem Mevki Komutanlığı 66 11.363 1.675 9.688
Karadeniz Boğazı Komutanlığı 147 32 310 — 32.310
Çanakkale Mst. Mv. K. lığı (9 ncu
Tüm ve Jandarma Brk. dahil) 264 58.908 7.380 51.528
3 ncü Ordu K. lığı (9 ncu, 10 ncu, 11 nci, 13 ncü Kor. 1ar)
(13 ncü Kor. bir tümenli) ‘ 240 120 144 12 12 4 60 171 592 421 502.016 65.601 49.762 15.839
Erzurum Müstahkem Mevki Komutanlığı 308
4 ncü Ordu Komutanlığı (8 nci, 12 nci Kor. Syy. J.)
(12 nci Kor. iki Tümenli) 120 60 72 12 12 4 30 108 310 202 262.880 65 045 56.926 8.119 197 835
İzmir ve Havalisi K. lığı (Akdeniz K.) 43 5.438 485 5.953
Irak ve Havalisi K. lığı (J. Dahil) (38 nci Tüm.) 32 7.586 5.280 2.306
7 nci Kor. K. lığı (39 ncu^ 40 ncı. Tüm. 1er) Asir ve Hicaz 96 48 36 "" 24 160 204 44 172.992 20.250 5.438 14.812 152.742
Tüm. leri dahil (7 nci Kor. iki Tümenli) [955] [955]
[956] [956]
[957] [957]
Topçu Atış Okulu (Top. Gn. Mf. Bağlı) 24 12 4 4 4 2 — 50 42.400
Tophane Fabrikası
GENEL TOPLAM 1.900 2.184
[951] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1045, Dos. 8, Fih. 1-81. [955] ATAŞE Arşivi; No. 1/68, Kis. 1964, Dos. 305, Fih. 1. (7 nci Kor. 114 Top.)
[952] ATAŞE Arşivi; No. —, Kis. 58, Dos. 287, Fih. 1-1-12. [956] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 58 Dos. 286, Fih. 38-1 (Asir Tüm. 32 Top)
[953] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 1, Dos. 7-A, Fih. 46-1.' [957] ATAŞE Arşivi; No. 1/68, Kis. 1964, Dos., Füı. 1 (Hicaz Tüm. 14 Top.)
.. ; - BİRİNCİ DÜNYA HARBİ NDE TÜRK HARBİ EK : 8
A.;; y,-> 7 \ ■ .o X NCU CtLT
İ4' E
Gnkur. İDARİ FAALİYETLER
As. T., ve Str. E. Bşk. MUHABERE VE İSTİHKÂM BİRLİKLERİ MALZEME DURUMU
Muhabere Birlikleri İstihkâm Birlikleri

[958, 959, 960] [961, 962, 963, 964]
Birlikler Telgraf Bölükleri İstihkâm Bölükleri Düşünceler
■ (Malzeme mevcutlan
U nci Kor. da 1 Telli Telgraf
arkada)
Tb., 1 Tls., Telgraf Tb.)
1 nci Ordu Komutanlığı (1 4 (Ordu, 2 nci, 3 ncü ve 4. 4 (Kolordularda)
noi, 2 ncü, 4 ncü Kor. Kor. larda) (Tümenlerde İstihkâm bölükleri
1ar) ' muhabere takımı)
Edime Mstk. Mevki K. lığı 1 (Telg. Tk., Asma Hat Tk.) 1 İstihkâm bölük
2 nci Ordu Komutanhğı (5 3 (Ordu, 5 nci ve 6 ncı Kor. 2 (Kolordularda)
nci, 6 ncı Kdr. 1ar) da) (Tüm. lerde Mu. Tk.) İstihkâm bölük
Çatalca Mstk. Mvk. K. hğı 1 (Telg. Tk., Asma Hat Tk.) 1 İstihkâm bölük
Kara Deniz Boğazı K. hğı 1 (Telg. Tk., Asma Hat Tk.) 1 İstihkâm bölük
Çanakkale Mst. Mv. K. hğı 1 (Telgraf Tk., Asma Hat 1 İstihkâm bölük
(9 ncu Tihu, ve Jandarma
»Oi ^ ÎCI ................ ■
Erk. dahil) '
3 ncü Ordu K. lığı (9 ncu, 5 (Ordu, 9 ncu, 10 ncu, li 4 (Kolordularda)
10 ncu, 11 nci, 13 ncü Kor. ve 13 ncü Konl^rdaT(Tüm.' İstihkâm bölük 7TÎ'..» -»
1ar) lerde Mu. Tk.)^j. , Oî
o
•-3
G:
W
W
W
P"
>
ffi
W
G
<
<
W
•-3
t-
n
2.
*-3
>
W
g
EKLER 609
EK : 8 a
İSTİHKÂM MALZEMESİ
Bir İstihkâm Bölüğünde : Muharebe Ağırhğında :
(Tahkim Malzemesi Olarak) (Tahkim Malzemesi Olmayan)

55 Adet İs. Modeli kazma 20 Adet kazma
110 Adet İs. Modeli kürek 24 Adet kürek
50 Adet İs. Modeli el baltası 16 Adet balta
36 Adet İs. Modeli tel makası 4 Adet el baltası
(63 m. uzunluğunda bir 6 Adet büyük testere
köprücü kolu) 9 Adet küçük testere
Tabur Muharebe Ağırlığında

Bir Piyade Taburunda (Portatif) : (Portatif Olmayan) ;
520 Adet kürek 32 Adet büyük kürek
240 Adet kazma 16 Adet büyük kazma
80 Adet el baltası 4 Adet büyük balta
24 Adet tel makası 4 Adet el baltası
2 Adet el testeresi
Süvari Alaylarında : Büyük Ağırhklarda ;

60 Adet portatif balta 64 Adet büyük kürek
40 Adet portatif kürek 32 Adet büyük kazma
40 Adet portatif kazma 8 Adet büyük balta
10 Adet küçük balta 4 Adet el baltası
20 Adet küçük kürek 2 Adet el testeresi
20 Adet küçük kazma 4 Adet büyük testere
5 Adet hızar
5 Adet bıçkı
Bir Kolorduda :
18.4'32 Portatif kürek
9.216 Portatif kazma bulunması kadro olarak saptanmıştı.
EK : 9
Oi
h-i
M
EK : 10
M
W
W
ta
O
M
co
EKLER. 615
EK : 11
BİEİNCÎ DÜNYA HARBİ’NDE TÜRK HABÎ ‘

X NCU CtLT
İDARÎ FAALİYETLER
1914 YILINDA ORDUDA SUBAY VE ASKERİ MEMUR DURUMU [966]
( M t K T A R L A R
1914 1915 1916 1917 1918
RÜTBELER ' Yıb
Yıb Yılı ~ Yiü Yıb
Mareşal (Müşir) 2 2 2 ■2 2
Orgeneral (1. Ferik) 2 2 2 2 5
Korg. (Ferik) 4 4 8 9 ’ 8.
Tuğg. (Mirliva) 25 33 32 36 36
Albay (Miralay) 55 82 94 113 119
Yb. (Kaymakam) 252 * 334 414 481 469-
Binbaşı 1.565 1.722 1.855 • 2.253 2.011
Yüzbaşı 4.306 4.080 4.350 4.255 4.327
ütğm. (Mül. evvel) 5.763 5.757 6.146 5.956 5.980
Tğm. (Mül. sani) 5.869 5.611 5.350 5.259 5.598
Atğm. (Zabit vekili) 498 871 748 1.077 864
Sb. Adayı 879 802 2.055 2.063 1.725
Toplam (Muh. Sb) 19.220 19.300 19.058 21.506 21.144
Alay İmamı 59 59 59 59 59
Tb. İmamı 294 293 294 ^ 289 274
Tüfekçi 520 524 535 544 5v37
[966] ATAŞE Argivi; No. 1/68, Kl«. 1827, Dos. 11, Fih. 1-116.
MİKTARLAR
1914 1915 1916 1917 1918
RÜTBELER Yıb
Yıh Yıb Yıb Yıb
Kamacı 164 175 193 219 280
Marangoz 172 178 184 197 198
Saraçbaşı 150 156 182 193 198
Telgrafçı 75 76 75 74 74
Sivil Havacı 22 22 22 22 22
Elektrik ve Tesfiyeci 14 14 14 14 14 >
Makinist Motorcu ve
Sivil Memur 8 17 19 24 ‘ 33
Telgrafçı Yamağı 35 3 4 29 38
Nalbant ba§ı 46 — —
— —
1 nci Sınıf Muamele Me. ' — • — — — 14
Alay Emini 31 31 31 30 • 16
A. Hesap Memuru 310 310 312 300 242
Tb. Hesap Memuru 736 735 731 718 707
Tb. Hesap Muavini 158 158 158 156 156
Tb. Hesap Vekili 560 560 560 560 560
Posta ve Ulaştırma Memuru 275 411 590 733 868
Yardımcı Sınıf Toplamı 3.629 3.722 3.963 4.163 4.240
GENEL TOPLAM 22.849 23.022 23.021 25.669 25.384
Gnkur. BÎRİNCÎ DÜNYA HARBİ’NDE TÜRK HARBİ EK : 12
ORDU, KOLORDU VE TÜMEN MERKEZLERİYLE ASKERALMA KURULLARI [967]
ASKERALMA KURULLARININ YERLERİ
ORDU MÜFETTİŞLİĞİ, KOLORDU VE TÜMEN MERKEZLERİ
(MERKEZLERİ)
Ordu Müfet Or. Mft. Kolordu Kolordu Tümen Tümen Merkezleri Kolordu Kolordu Askerlik Tümen (Askerlik Dairesi)
tişliği No. Merkezi No. Merkezi No. No. Dairesi Yeri No. Bulunduğu Yerler
İstanbul Konya
İstanbul Hadmıköy İstanbul Eskişehir
Üsküdar İzmit
Edirne Edime
Edirne Edime Edime Fatih
Kırkkilise Selimiye
Tekirdağ Bandırma
İstanbul Tekirdağ Balıkesir Soma
Tekirdağ
Çanakkale Çanakkale
10 İzmir İzmir
İzmir 11 Denizli İzmir 11 Denizli
12 Burdur 12 Burdur
13 Ankara 13 Ankara
Ankara 14 Kastamonu Ankara 14 Kastamonu
15 Yozgat 15 Yozgat
26 Halep 26 Halep
Halep Halep Adana
16 Adana 16
19 San’a Müfettişliği 25 Şam ve 'Trablusşam
Yemen Şam 27 San’a ve Kudüs
San’a 20 Hadi’de dahU değil
Şam Bağımsız Hicaz
25 Şam 28 Erzurum
Şam 27 San’a Erzurum 29 Erzincan
22 Hicaz “Mekkei Mükeri'em’ 17 Trabzon
28 Erzurum 30 Sivas
Erzurum 29 Erzurum Erzincan 31 Amasya
17 Bayburt 32 Samsun
30 Erzincan 33 Van
Erzincan Erzincan 31 Erzincan Elazığ 34 Muş
Mamuretülaziz (Elazığ)
32 Sivas 18
33 Van 35 Musul
Elazığ 34 Muş Musul 36 Kerkük
18 Elazfğ
35 Musul 37 Bağdat
Musul Bağdat
36 Kerkük 38 Halep
Musul
37 Bağdat 19
Bağdat
38 Basra 20
Asir
EKLER 619
EK : 13
BÎRlNCt DÜNYA HARBİ’NDE TÜRK HARBİ

X NCU CtLT
İDARİ FAAİJYETLER

Gnkur.
DEPO BİRLİKLERİNİN (EĞİTİM MERKEZLERİ) KURULMASINA AİT

EMİR [968]
14 Teşrinisani 1329 (27 Kasım 1913)

Seferber olan birliklerin erat ve hayvan ihtiyacım tamamlamak için
depo birlikleri teşkil etmek lazımdır.
Bu birliklerin görevleri
1. Seferi birliklerin erat ve hayvanca zayiatını ikmal edecek erat
ve depo hayvanlarmı eğitmek ve sevk etmek.
2. Kur’a eratı ve depo hayvanlarını terbiye etmek.
3. Harekât alamnda bulunan birliklerin noksanı yoksa ve depo gar
nizonlarında lüzumu kadar erat birikmiş ve bunlar yeteri kadar eğitim
görmüşse bu erlerden geçici tabur ve bölükler teşkil ederek harp alanma
göndermek. Bunun için de;
Her piyade alayı için 1 tabur,
Her süvari alayı için 1 bölük,
Her 3 sahra topçu taburu 1 batarya (her tb. için 1 takım),
Her süvari topçu taburu için 1 batarya.
Her ağur topçu taburu için 1 batarya,
Her ulaştırma taburu için 1 bölük,
Her istihkâm taburu için 1 bölük,
Telgraf bölükleri için 1 bölük (Müfettişlik Dairesi'nde),
t
Üç ağır makineli tüfek bölüğü için 1 bölük.
Depo birliği teşkil etmek lüzumludur.
[968] ATAŞE Arşivi No. 1/1, Kis. 64, Dos. 323, Fih. 1.
Kadrosu
1. Bir depo birliğinin kuvvetini Harbiye Dairesi tayin eder.
2. Gerekli subay ve astsuba5un 1/4’ü bağlı oldukları birlik kad
rosundan ikmal edilecek, kalanı hariçten sağlanacak.
Depo Birliklerinin Erat Kaynağı

J
1. Acemi eğitimi bitmeden harp başlamış ise birlikteki acemiler.
2. Harp, acemi eğitimi sonunda başlarsa silah altına almacak bir
yıl sonraki erat^*^^ - ^ .
... •. / s.
3. Seferberlik sırasında hastanelerde bulunupta, şifayap olanlar.
4. Birliği hareket edeceği zaman ufak bir rahatsızhk nedeniyle gi-
dîyenkr. ,, ^ _• , _ , • . , .,,
5. Birliklere seferi ihtiyacından fazla gelen erat. ' , .
6. Hastanelerden, iyileşerek çıkan yaralılar. , ^
, 7. Eğitim görmemiş gönüllüleri (bunların yeteneklileri subay nok-
samnı ikmal edeceklerdir) teşkil edenler.,, ^
Hayvan Zayiatı , - -
IV Süvari, topçu birliklerindeki acemi hayvanlardan faydalanıla
mayacaklar. ” * ^ '"f 'i'
2. Seferberlik sırasında hasta ve zayıf bulunan hayvanlar, (süvari
ve topçuda).
- - i' ::
3. Yurt içinden, mümkünse yurt dışmdan tedarik edilecek hayvan
lar. ■ '
Silah ve Mühimmat ' . , ’ '

1. Atış için bir kısım kullanılacak durumda olmak üzere depo bir
liklerinin bulunduklan yerlerde kuvvetleri ölçüsündeîşe yaramayan top,
tüfek, kılıç ve teçhizat bulundurmak.
2. İşe yaramay^ toplar yeterli değilse, barışta tedarik edilmeli.
. ■ . V,v , ^
3. (jcrektiğinde bu depo birliklerinden geçici tabur ve bölükler

teşkil edilmek istenirse, lüzumlu silah, mühimmat ve başka malzeme kul
lanılacak yerlerde depo edilmelidir.
EKLER 621
Giyecek, Koşum ve Başka Malzeme

Daha barıştan depo birliklerinin tesis edileceği yerlerde giyecek ve
teçhizat hazırlanmahdır.
Garnizonlar
1. Her kolordu genellikle kendi askerlik dairesi bölgesinde ve ko
laylıkla erat tedarik edilecek merkezlerde.
Piyade taburları Alay merkezinde

Toplanma böl
Sahra bataryaları Tümen merkezinde
gesinin gerisin
Süvari ve ağır topçu Kolordu merkezinde de bulunmak
istihkâm ve ulaştırma bl. Kolordu merkezinde şartıyla.
Telgraf bölükleri Müfettişlik merkezinde
2. Garnizonlar imkân dahilinde demiryolu güzergâhmda bulunmak.

3. Düşmamn tehdidi altındaki bölgede bulunmamak, bunun içinde
aşağıdaki kolordularm depo garnizonları şu bölgelerde bulunmak.
1 nci ve 2 noi kolordulara bağh depo birlikleri İstanbul’da.
3 ncü Kolordu’ya bağh olup Kümelinde bulunan birliklerin depolan
Bandırma, Mudanya ve Çanakkale’de.
4 ncü Kolordu’ya bağh birliklerin depolan banş merkezlerinde, bu
bölgede muharebe olduğu zamanlarda merkezlerin daha iç taraflarına
alınması aynca tayin edilir.
6 ncı Kolordu’ya bağh birliklerin depoları banş merkezlerinde, bu
bölgede muharebe olduğu zamanlarda merkezlerin daha iç taraflarma ahn-
ması ayrıca tayin edUir.
8 nci Kolordu’ya bağh birhklerin depolan banş merkezlerinde, bu
bölgede muharebe olduğu zamanlarda merkezlerin iç taraflanna alınması
aynca tayin ediHr.
99 ncu Kolordu’ya bağh birhklerin depolan, bu harekât alamnda
muharebe olduğu zamanlarda toplanma bögesi gerisinde, harp başka ha
rekât alanlarında ise birlik merkezlerinde.
10 ncu Kolordu’ya bağh birhklerin depolan, bu harekât alamnda
muharebe olduğu zamanlarda toplanma bölgesi gerisinde, harp başka ha
rekât alanlannda ise birlik merkezlerinde.
11 nci Kolordu’ya bağlı birliklerin depoları, bu harekât alanında mu

harebe olduğu zamanlarda toplanma bölgesi gerisinde, harp başka hare
kât alanlarında ise birlik merkezlerinde.
Eğitim
1. En az 2 ay eğitim görmeyen erat ve hayvanlar harp alanma
gönderilmemeli.
2. Depo birliklerinin eğitimine kolordu komutan vekili bakar.
3. Kolordu komutanı emrindeki birliklerin eksiklerini vekiline bil
dirir.
■ >
4. Erat ve hayvanlan kolordu komutan vekili gönderir.
Seferberlik planlanna göre depo birliklerinin seferberliğin;
Merkezlerinden aynimadan önce kendi bağh olduklan birlikler, ay-
nldıktan sonra tümen komutan vekili ile kolordu komutan vekilleri ya
par.
Bu yönetmelik seferberlik yönetmeliğinde dikkate almacaktır.
EK : 14
EKLER 627
Gnkur. EK : 15
BtRtNCt DÜNYA HARBt’NDE TÜRK HABÎ

X NCU CİLT
SEFERBERLİK TAYINININ VERİLİŞ ŞEKLİ VE SARFINA AİT

YÖNETMELİK
1. Seferberlik süresince bir er istihkakı aynen veyahut 110 kuruş

(para) olarak verilir.
2. Bu istihkakı ayrıca almak isteyenlere yalnız kanundaki belirli
miktarda ekmek, et, yağ, sabun ve bulgur (yoksa karşılığmda aynı mik
tarda pirinç) verilir.
3. Bu beş kalem erzaktan mevcudu bulundukça veya mevcudu ol
maması halinde verilmesi imkânı olmayan erzakın yerine değiştirilerek
özel çizelgede yazılı olduğu şekilde her rütbeliye belirli olan diğer bölüm
erzaktan veriliyor.
4. Bu beş kalemden verilmesi mümkün olmayan erzakın hangileri
olduğu ve karşılığında ne kadar ve hangi cinsten erzakın verileceği mer
kezde Genel Levazım Dairesi’nde ve taşralarda Ordu ve Kolordu Asker-
alma daireleri levazımmca aybaşından önce tayin olunacaktır. (Çizelge : 1)
5. Gerek bir er seferberlik tayını (istihkakı) ve gerek bedeli karşılı
ğında verilecek erzakın toplamı özel çizelgesindeki her rütbeliye aylık ve
rilmesi gereken erzak miktarını kesinlikle geçemez. (Çizelge : 2)
6. Bu beş kalemden verilmesi kabul olmayan erzakın yerine veri
lecek diğer kısım erzakın miktarı askeri fiatı üzerinden hesap olunarak
tayin edilir. Yani verilmeyen erzakın parası askeri fiyatı ile hesap edile
rek kaç kuruş tutarsa, karşılığında verilecek erzakın askeri fiyatları bu
nu geçmeyecek şekilde miktarlar belirtilir.
7. Aynen verilen seferberlik tayınından aidat kesilmez. Parası (110
kuruş) verildiği takdirde % 12 aidatı nakdiye (para), savaş vergisi ve
il hissesi kesilir.
iâ
8. Aynen verilen ve beş kalemden ibaret bulunan bir er seferberlik

tayını hangi ayda verilmiş ise o aym askeri fiyatı ile birliklerini sarf çi
zelgelerinde gösterilir.
9. Seferberlik tayın ile kazandan iaşesini isteyen subaylar birlik
çe g^lük tabelalarda er adedine ilâve ederek kazandan iaşe olunurlar.
10. Merkezdeki ordu ve kolordular ve askeralma teşkilatı seferber
lik erzakım her ayki tertibatlarına ilave ederek göndereceklerdir.
11. Seferberlik ta3unından yalmz ekmeği için, her fınn adma is
men tanzim edilecek çizelge ile bunlara bağlı ayniyat tesellüm makbuzlan
genel levazım ikinci şubesine verilecektir. Bu şubece gerekli kontrol ya
pıldıktan sonra, ayniyat makbuzlan alıkonacak, her firma ait çizelgeler
verilsin şeklinde tasdik edüip gönderildikten sonra fırınlardan ekmek alı
nacaktır.
12. Et çizelgeleri de ekmek çizelgeleri gibi işleme tabidir.
13. Bulgur, yağ ve sabun çizelgeleri içinde aynı usul uygulanacak
tır.
14. Seferberlik tayım için yukandaki maddelerde belirtilen usul
dairesinde ekmek, et ve erzak çizelgeleri basılı numuneleri gibi düzenle
necektir. Bu çizelgeler ismen doldurulacak ve altlan idare heyetleri ta
rafından onaylanacaktır.
Grenel Levazım Dairesi

r
SEFERBERLİĞİN SONUNA KADAR GÜNLÜK VTC AYLIK OIÂK VERİLMESİ KARARLAŞTIRILAN ERZAKIN MİKTARINI GÖSTERİR Çizelge : 1
ÇİZELGE
Ekmek Et Bulgur Yağ Kuru Sebze Şeker Sabun Gaz Kahve Zeytin
Okka Oklca Okka Okka Okka Okka Okka Okka Okka Okka
8 30 50 30 45 15 7 25 1.500 10 Ferik (Korgeneral) ve 5.001 : 7.500 kuruşa kadar aylık alan general, üstsubay, subay ve askeri memurlar.
8 20 40 25 40 12 7 15 1 9 Mirliva (Tuğgeneral) ve 5.000 kuruşa kadar aylık alan general, üstsubay, subay ve askeri memurlar.
7 15 35 18 30 10 5 10 0.750 .1 Miralaya (Albay) ve 3.001 : 4.500 kuruşa kadar aylık alan general, üstsubay, subay ve askeri memurlar.
5 15 30 12 25 8 4 10 0,750 5 Kaymakam (Yarbay) ve 2.001 : 3.000 kuruşa kadar aylık alan general, üstsubay, subay ve askeri memurlar.
4 15 25 10 20 6 3 5 0,500 4 Binbaşı. 1 ncl sınıf muamele memuru ve 2.000 : 2.500 kuruşa kadar aylık alan general, üstsubay, subay ve askeri memurlar. '
4 10 18 6 18 5 3 6 0,500 4 2 ncl sınıf muamele memuru, alay emini, alay imamı, 1.500 : 1.750 kuruşa kadar maaş alan general, üstsubay, subay ve askeri memurlar.
4 8 15 4 14 3 2 3 0,300 4 Kıdemli, kıdemsiz yüzbaşılar, tabur hesap memuru, tabur imamı, 1.001 : 1.300 kuruşa kadar maaş alan kâtip ve diğer askeri şahıslar.
3 7 13 3 9 2 1.500 2 0,250 4 Mülazımlar ve 601 : 1.000 kuruşa kadar maaş alan askeri memur ve diğerleri (teğmen, üsteğmen).
2 5 6 2 9 2 1.500 2 0,250 4 Hesap memur muavini, zabit vekili (Atğm.) hesap memuru vekili ve 400 : 600 kuruşa kadar maaş alan kâtip ve diğer askeri şahıslar.
Bir Okka - 1 Kilo 283 Gram.
Çizelge : 2
SEFERBERUĞİN SONUNA KADAR VERİLECEK ERZAKIN MİKTARINI GÖSTERİR ÇİZELGEDİR
Bir er tayın zammının para Bir er tayın zammının para Bir er tayın zammını aynen Bir er tayını zammını aynen 1
olarak alıp siparişi olmayanlara. olarak alıp siparişi olanlara, alıp siparişi olanlara, Subay ailelerine.
alıp siparişi olmayanlara, i
ıf
o XX«j V cd
M<u S B a
OT 0 cs .s X
1 0 XX
W X X
w w o
1 O
İl 1tff 1 1 1 1 w1 1 O
i O u X
o W
1 İl 1 1 1 1 NI 1 u 1 II m1 1 1 1 a1 S î
O Ö) >hc V
1 w 1 W O W cq fi 2| .1
O K' No
1w *0 g I
3 X
kî O
X
!»<u
5
8 30 50 30 45 15 7 25 1^ 10 4 15 25 15 22,5 7,5 3.5 12,5 750 5 3 7,5 20 15 22,5 7 3,5 12,5 750 5 7 22,5 Ferik (Korg.) ve 5 001 : 750 kuruşa kadar aylık alan general, üstsubay, subay ve memurla^
45 30 45 15 7 25 1,5 10 4 15 25 15 22,5 7,5 3,5 12,5 750 5
8 20 40 25 40 12 7 15 1 8 4 10 20 12 20 6 3.5 7,5 500 4 3 2,5 15 12,5 20 6 3,5 7 500 4 7 Mirliva (Tuğgeneral) ve 5.000 kurağa kadar aylık alan general,^stsubay, subay ve itfkeri memurlar.
_
12,5 35 25 12 7 15 1 8 4 10 20 12,5 !0 6 3,5 7,5 500 4
Gr. .
7 15 35 18 30 10 5 10 750 6 î,5 7,5 17,5 9 15 5 2,5 5 250 3 2.5 — 13 9 15 5 2.5 5 375 3 6 7,5 30 18 30 10 5 10 750 6 1,5 7,5 17,5 9 15 5 2,5 5 375 5 Miralay (Alb.) ve 3.001 : 4.500 kuruşa kadar aylık alan ttstsubay, subay ve askeri
5 15 30 12 25 8 4 7 750 5 Î.5 7,5 15 6 12,5 4 2 3,5 250 2,5 1,5 — 10 6 12,5 4 2 3,5 375 2,5 4 7,5 23 12 25 8 4 7 750 5 1,5 7,5 15 6 12,5 4 2 3,5 375 3.5 'Kaymakam (Yarbay) 2.500 ^ 3.M0 kuruşa kadar aylık alan Üstsubay, subay ve tfnrljnMnuıto'i------------
4 15 25 10 20 6 3 5 500 4 2 7,5 12,5 5 10 3 1,5 2.5 250 2 1 — 8 5 10 3 1,5 2,5 150 2 Binbaşı nersımf'muamele’memuru ve 1.750 : 2.000 kuruşa kadar maaş alan kâtip' ve aske^memurlar.-------
3 7,5 20 10 20 6 3 5 500 4 2 7,5 12,5 5 10 3 1,5 2,5 250 2,5
4 10 18 6 18 5 3 5 500 4 2 5 9 3 9 2,5 1,5 2.5 250 2 1 — 4 3 9 2,5 1.5 2,5 750 2 3 2,5 13 6 ıg 5 3 5 500 4 2 5 9 3 9 2,5 1,5 2,5 250 2,5 2 nci sınıf muamele memuru, alay emini, alay imamı, 1.300 : 1.500 kuruşa kadar maM kâtip ve askeri—------------ -
4 8 15 4 14 3 2 3 300 4 2 4 7,5 2 7 1.5 1 1.5 150 2 1 — 3 2 7 1,5 1 1.5 150 2 Kıdemli ve kıdemsiz yüzbaşılar, alay ve tabur hesap memurları, tabur imamı ve 1.001 : 1-300 kuruşa kadar maaş alan kâtip ve êrı_n^---------
3 1 10 4 14 3 2 2 300 4 2 4 7,5 2 7 1,5 1 1,5 150 1,5
Gr. Gr. —
3 7 12 3 9 2 1 2 250 4 5 3 6 1 4,5 ■ 1 750 1 125 2 1.5 — 1 1,5 4.5 1 750 1 125 2 2 1 2 1,5 2 250 1,5 3,5 6 1,5 4,5 1 750 1 125 1 Mülazımlar (tğm. ütğm.) ve 601 : 1,000 kuruşa kadar maaş alan kâtip ve askeri memurlar.
1 I 9
2 5 6 2 9 2 1 2 250 4 l 2 3 1 4,5 1 750 1 125 2 0 — — 1 4,5 1 750 1 125 2 Hesap memuru muavini, zabit vekili (atğm.) hesap memur vekili ve 400 ; 600 kuruşa kadar maaş alan kâtip ve asken memurlar.
1 1 1 2 9 2 1,5 2 250 1 2,5 3 1 4,5 1 750 1 125 1
Ekmek Günlük, Dikerleri Aylıktır.
EKLER 631
EK : 16
Gnkur.
BİKİNCt DÜNYA HAKBİ’NDE TÜRK HABİ
X NCU CİLT
LEVAZIM KURUM VE AMBARLARIYLA YOIJLAMA VE İAŞE
KURUMLARININ BULUNDUKI.ARI YERLER [970]
21 Kanunisani 1330 (3 Şubat 1915)

Kolorduların kuruluşunda bulunmayan, doğrudan doğruya daireye
bağlı olan levazım tesis ve ambarlanyla, yollama ve iaşe heyetlerinin bu
lundukları yerleri gösterir çizelge aşağıya çıkartılmıştır.
Harbiye Nezareti (MSB)

Levazım Dairesi Başkanlığı 6 ncı Şube
Banş Teşkilatına Tabi Tesisler : Bulımduklan Yerler :
Fırınlar İdaresi Merkezi ; Unkapam’nda
Şubesi : Gülhane, Unkapanı, Zey-
tinbumu, Üsküdar, Tophane, Orta-
köy, Rumeli Kavağı, Anadolu Kavağı
ve Şişli’de fabrikalan
Geçici olarak elkonan : Seferberlik
nedeniyle çeşitli yerlerde 20’den faz
la fınn işletilmekte.
Mezbahalar Müfettişliği İdaresi Merkezi ; Tophane
Şubeleri : Tophane, Selimiye, Yedi-
kule, Kavak
Elkonan : Seferberlik nedeniyle,
muhtelif yerlerde geçici olarak bir
çok mezbaha ve mevaşi (et) depola
n kurulmuştur.
Erzak ve Yakacak Ambarlan
Yem Amban Saraybumu’nda, Yalı Köşkü’nde,
Kasımpaşa’da, Unkapam’nda Üskü
dar’da, Sirkeci’de
[970] ATAŞE Arşivi; No. 1/65, Kis 1959, Dos. 288, Fih. 4, 4-1, 4-2, 4-3.
Sevkiyat Ambarı Sarayburnu’nda, Yalı Köşkü’nde

1 nci, 2 nci, 3 ncü Hizmet taburları Merkezleri : Sarayburnu’nda ve Ahır-
kapı’da çeşitli yerlerde müfrez bölük
leri bulunmakta.
Askeri Misafirhane Saraybumu’nda
Otomobil Tamirhanesi Sarayburau’nda
Banş Teşkilatına Tabi Tesisler : Bulundukları Yerler :

Marangoz Atölyesi Harbiye Dairesi bitişiğinde
Saraçhane Amban Gülhane’de
Elbise Amban Sultanahmet’te
Debağ ve Kundura Fabrikası Beykoz’da
Fes ve Çuha Fabrikası Defterdar’da
Kumaş Fabrikası İzmit’te
Bez Fabrikası Bakırköy’de
Terzi Bölüğü Ahırkapı’da
İnşaat Ambarı Unkapam’nda
Doğrama Fabrikası Ahırkapı’da (geçici el konmuş)
Çeşitli imalât yerleri Eyüp’te
Kolordular Teftiş Heyeti Seyyar
Merkezi tesisleri. Nuriosmaniye’de (Özel dairesinde)
Hesap Tetkik Komisyonu Nuriosmaniye’de (Özel dairesinde)
Levazım Okulu Taksim Kışlası’nda
1 nci Smıf Yedek Erzak Ambarları

İstanbul Erzak Amban : Kâğıthane’de
Edirne Erzak Amban : Edirne’de
Erzurum Erzak Amban : Erzurum’da
Erzincan Erzak Amban : Erzincan’da
2 nci Sınıf Yedek Erzak Ambarları

Muş Erzak Amban : Muş’ta
Van Erzak Amban : Van’da
Kırkkilise Erzak Ambarı
(Sarıkamış) Kırkkiüse’de
EKLER 633
1 nci Sınıf Sevk Komisyonları

İzmir Sevk Komisyonu : İzmir’de
Trabzon Sevk Komisyonu : Trabzon’da
2 nci Sınıf Sevk Komisyonları

Beyrut Sevk Komisyonu : Beyrut’ta
İskenderun Sevk Komisyonu : İskenderun’da
Hayfa Sevk Komisyonu : Hayfa’da
Kmık Sevk Komisyonu : Kınık’ta
Samsun Sevk Komisyonu : Samsun’da
Hadide Sevk Komisyonu : Hadide’de
3 ncü Sımf Sevk Komisyonları

İzmit Sevk Komisyonu : İzmit’te
Mersin Sevk Komisyonu : Mersin’de
Trablusşam Sevk Komisyonu : Trablusşam’da
Sinop Sevk Komisyonu : Sinop’ta
Antalya Sevk Komisyonu : Antalya’da
İnebolu Sevk Komisyonu : İnöbolu’da
Cidde Sevk Komisyonu : Cidde’de
Seferi Teşkilata Tabi Tesisler

Levazmı Heyetleri : Sevk ve iaşe heyetlerinin bir arada
bulundukları yerlerde her iki heyet
birleştirilerek bu adla amlmıştır.
Çerkezköy Levazım Heyeti : Çerkezköy’de
Konya Levazım Heyeti : Konya’da
Pozantı Levazım Heyeti : Pozantı’da
Eskişehir Levazım Heyeti : Eskişehir’de
Bandırma Levazım Heyeti : Bandırma’da ‘
Derince Levazım Heyeti : Derince’de
Haydarpaşa Levazım Heyeti ; Haydarpaşa’da
Ulukışla Levazım Heyeti : Ulukışla’da
İaşe Heyetleri ;
Soma İaşe Heyeti Soma’da
Aydm İaşe Heyeti Aydın’da
Yenice İaşe Heyeti Aydın’da
Fatma İaşe Heyetleri Fatma’da
Riyak İaşe Heyeti Riyak’da
Der’i İaşe Heyeti Der’i’de
Karamürsel İaşe Heyeti Karamürsel’de
Sevk Komisyonları
Afyonkarahisar Sevk Komisyonu Afyonkarahisar’da
Ankara Sevk Komisyonu Ankara’da
AlpuUu Sevk Komisyonu Alpullu’da
Mudanya Sevk Komisyonu Mudanya’da
Gelibolu Sevk Komisyonu Gelibolu’da
Ayastafanos Sevk Komisyonu Ayastafanos’ta (Bakırköy)
Tekirdağ (Tekfürdağ) Sevk
Komisyonu Tekirdağ’da
Çanakkale Sevk Komisyonu Çanakkale’de
Marmara Ereğlisi Sevk Komisyonu Marmara Ereğlisin’de
Sevk Memurlukları
Erdek Sevk Memurluğu ; Erdek’te
Adapazarı Sevk Memurluğu ; Adapazan’nda
Baladiz Sevk Memurluğu : Baladiz’de
Çatalca Sevk Memurluğu : Çatalca’da
Alpıköy - Beylikahır Sevk
Memurluğu : İstasyonlarda
Sarıköy - Biçer Sevk Memuru : İstasyonlarda
Meydan Sevk Memurluğu ; Meydan’da
Sarayönü Sevk Memurluğu : Sarayönü’nde
Kadınhan Sevk Memurluğu : Kadınhan’da
Ilgın Sevk Memurluğu : Ilgm’da
Akşehir Sevk Memurluğu : Akşehir’de
Konya Ereğlisi Sevk Memurluğu ; Konya Ereğlisi’nde
EKLER 635
Genel Depolama Heyeti

Eskişehir Genel E>epK>lama Heyeti : Eskişehir’de
Bandırma Genel Depolama Heyeti : Bandırma’da
İzmit Genel Depolama Heyeti : İzmit’te
Depolama Heyeti
Babaeski Depolama Heyeti : Babaeski’de
Dimetoka Depolama Heyeti : Dimetoka’da
Alaşehirde Depolama Heyeti : Alaşehir’de
Soma Depolama Heyeti : Soma’da
Göksü Depolama Heyeti : Göksu’da
Maltepe Depolama Heyeti : Maltepe’de
Tekâlüfü Harbîye (Harp Yükii'.nliiliik) Merkez Ambarlan

Ankara Tekâlüfü Harbiye Merkezi
Amban : Ankara’da
Konya Tekâlüfü Harbiye Merkezi
Amban : Konya’da
Afyonkarahisar Tekâlüfü
Harbiye Merkezi Ambarı : Afyonkarahisar’da
Manisa 'Tekâlüfü Harbiye Merkezi
Amban : Manisa’da
Samsun Tekâlüfü Harbiye Merkezi
Amban : Samsun’da
Bursa Tekâlüfü Harbiye Merkezi
Amban : Bursa’da
Halep Tekâlüfü Harbiye Merkezi
Amban : Halep’te
Adana 'Tekâlüfü Harbiye Merkezi
Amban : Adana’da
Mudanya Tekâlüfü Harbiye
Merkezi : Mudanya’da
Tekâlüfü Harbiye Müfettişlikleri 'i
Ankara Tekâlüfü Harbiye'-'"^ '

Müfettişliği
. : Ankara’da -f , i) .
Beyrut Tekâlüfü Harbiye
Müfettişliği : Beyrut’ta ^ "T , -
Suriye Tekâlüfü Harbiye
Müfettişüği : Suriye’de
Halep Tekâlüfü Harbiye
Müfettişliği : Halep’te
Bursa (Hüdavendigâr) Tekâlüfü .i ■ vf,
Harbiye Müfettişliği : Bursa’da . ;
İzmir Tekâlüfü Harbiye î • ..
Müfettişliği : İzmir’de
“ M
Su istasyonları
-■ - TV '
Konya Ereğlisi Su İstasyonu : Konya Ereğlisi’nde
Afyonkarahisar Su İstasyonu : Afyonkarahisar’da
Bilecik Su İstasyonu : Bilecik’te ■
Akşehir Su İstasyonu : Akşehir’de '
Derince Su İstasyonu : Derince’de ,
Humus Su İstasyonu : Humus’ta
PolatlI Su İstasyonu : PolatlI’da
Ebuzahir Su İstasyonu : Ebuzahir’de
Toprakkale Su İstasyonu : Toprakkale’de
? r -
"ı:
BIl'B »»«T 637
î >. f. EK : 17
U .'ftT.yı (İJ
Gnkur.
BİRİNCİ DÜNYA lîARBÎ’NDE TÜRK HARBİ

X NCU CİLT
1914 YILI İÇİNDE BİRLİKLERE DAĞITILAN
LEVAZIM II NCİ SINIF GİYSİ VE TEÇHİZAT
MİKTARI
Giysi ve Teçhizat
Cinsi Miktarı
Haki fes 154.165
Kırmızı fes 20.009
Haki abadan başlık 96.544
Haki abadan başlık 96.544
Sivil başlık 29.500
Kurşunlu başlık 39.200
Çuha serpuş 7.800
Kurşuni kaput 244.425
Kürklü yağmurluk 5.874
Siyah er kaputu 33.975
Hasta obası 10.547
Muşamba yağmurluk 6.119
Haki aba er elbisesi 317.183
Çeşitli renkte er elbisesi 88.922
Sivil elbise 6.889
Subay elbisesi 106
Haki aba ceket 18.900
Cinsi Miktarı
Çeşitli renk er ceketi 8.490
Er pantolonu 22.195
Haki bez er pantolonu 1.180
Potur 1.286
Kuşak 79.052
Çeşitli don (kilot) 1.047.957
Çeşitli fanila 1.050.149
Ameliyat gömleği 337
Hastabakıcı gömleği 174
Avcı yeleği 222.119
Mintan 320.487
Yün çorap 468.700
Çeşitli eldiven 205.187
Kilim 197.059
Dolak 6.411
Ayak bezi 65.572
Battaniye 13.087
Yatak çarşafı 15.730
Yorgan çarşafı 4.600
Haki er obası m. 6.925.500
Kurşuni er obası m. 32.071
Çeşitli bez m. 765.360
Subay çadırı 290
Er çadırı (mahruti) 10.155
Portatif çadır 153.318
Çeşitli çadır 4’.192
EK : 18
Hayvan
57.406
39.987
45.829
22.031
1.794
725
167.772
03
Tüfek
Mühimmat Başına
10.230 sandık 477
2.683 sandık 430
►-3
C
ta
ts
M
P”
360 sandık 216 >
S
80 sandık 120
W
c
54.960 adet <
<
M
p
W
2.
•-3
>
31.804 sandık 831 2
K
66 sandık 1.221
12 sandık 63
525 .sandık 178
Tüfek
Mühimmat Ba.şma
7.308 sandık 243

65 sandık
940 sandık
42.410 adet
5.241 sandık 468 w

14.627 sandık 507 ”
8.092 sandık 485 „
4.340 sandık
1.929 sandık 729
8.882 sandık 331
1.156 sandık 452
M
Tüfek ^
Mühimmat Başına ^
10.394 sandık 398

94 sandık 27
60 sandık 32
900 sandık 1.000
•-3
C:
50
24.366 sandık 952 W
611 sandık W
466 p‘
>
426 sandık 2.808
308 sandık 134
1.000 sandık 196 C
<
<
n
*-3
M
21.024 sandık 610 W
-3
4.924 sandık 889 >
50
10.264 sandık 331

430 sandık 282
1.110 sandık 360

Tüfek
Mühimmat Başına
19.350 sandık 358
8.74-1 sandık 179
2.876 sandık 502
5.516 sandık
3.304
180
531 sandık 135
1.044 sandık
ü ^
4.380 sandık 452
975 sandık
^rr-îu:* Oi
w
Tüfek ^
Mühimmat Başına ^
321 sandık
1.568 sandık
-3
C:
w
«
290 sandık w
p‘
4.000 sandık >
X
E
§
<
M
td
W
-3
>
»
X
EK • 19
M
«
f
M
W
Gnkur. BİRİNCİ DÜNYA HARBİ’NDE TÜRK HARBÎ EK : 20
As. T. ve Str. E. Bşk X NCÜ CİLT örnek Çizelge
İDARİ FAAUYETEER
6 NCI KOLORDU BÖLGESİNDE HENÜZ ASKERE ALINMAYAN 1285-1309

DOĞUMLU ERLERE AİT ÖRNEK ÇİZELGE
1
1 Çeşitli sınıflardan
PİYADE Bakaya ve firarda
1 bulunan er miktarı tecil edilenler
Eğitim Görmüş Eğitim Görmemiş Deniz erleri
Doğumlular dahil diğer
smıflar
c
1 i i
i 1 1 s ■&i 1 i 1 |l (U
B S
Ş 1 1 il 1E 1 O
H
.3 o ^ ^ O a h .S
11
2.186 1.696 339 2.035 4.221
1285 - 1289 Î2.992 — 2.992 11.208 3.171 14.379 1.054 — 1.054 18.425 1.586 600
19.788 11.392 2.051 14.343 34.131

1290 - 1309 İ.043 — 1.043 55.769 12,193 67.862 1.325 7 1.332 70.240 15.827 5.545
!
21.974 13.088 3.290 16.378 37.352

Genel Toplam 4.035 — 4.038 66.977 15.264 82.241 2.379 7 2.386 88.665 15.827 6.145
1
6 ncı Kolordu
Askeralma Kurulu
(Ahzı Asker Heyeti)
EKLER 647
[984] ATAŞE Arşivi; No. '1/5, Kİs. 1067, Dos. 89, Fih. 1.
' [991] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 161, Dos. 711, Fih. 13, 13-1.
[996] ATAŞE Arşivi, No. 1/5, Kis. 1073, Dos. 107, Fih. 1-2.
[1001] ATAŞE Arşivi, No. 1/3, Kis. 677, Dos. 328, Fih. 8-1.
[10061 ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1175, Dos. 199-A, Fih. 30.
[1008] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 1, Dos. 7-A, Fih, 31.
[1010] ATAŞE Arşivi; No. l/5„ Kis. 1063, Dos. 74, Fih. 5-1.
[1012] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis. 626, Dos. 188, Fih. 1-19 ve 25.
[1021] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1063, Dos. 78, Fih. 4-3 ve 4.
[1024] ATAŞE Arşivi; No. 1/6^ Kis. 1162, Dos. 153, Fih. 32.
EK : 21
s
co
>-9
C--
to
w
M
P"
>
K
«
C
<
<
W
M
2 .
>
w
S'
EKLER 655
Gnkur. EK : 23
A.S. T. ve Str. E. Bşk,
BİRİNCİ DÜNYA HAKBİ’NDE TÜRK HARBİ

X NCU CİLT
ÇANAKKALE’DE 18 TEMMUZ 1915 TARİHİNE KADAR İTİLÂF

DEVLEİ'LERİ’NİN VE DENİZ KUVVETLERİNİN ZAYİATI |1028J
1, Deniz Kuvvetleri Zayiatı

Subay Erat
Ölü 4’99 7.430
Yaralı 87 787
Kayıp 29 274
Toplam 615 + 8.491 = 9.106
Kara Ordusu Zayiatı

a. ölü
Subay Erat
Fransa’da 3.288 48.372
Çanakkale’de 567 7.675
Müstemlekelerde 145 1.445
Toplam 4.000 + 57.492 = 61.492
b. Yaralı
Subay Erat
Fransa’da 6.803 156.308
Çanakkale’de 1.379 29.635
Müstemlekelerde 248 3.247
Toplam 8.430 + 189.190 197.620
ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 182, Dos. 782, Fih. 49-9, 10.
c. Kayıp
Subay Erat
Fransa’da 1.163 50.969
Çanakkale’de 198 10.892
Müstemlekelerde 22 641
T 'O p l a m 1.383 + 62.502 = 63.885
İngiliz Ordusu Zayiatmm Cephelere Bölümü

Fransa’da : 266.903 Bundan 51.660 Ölü
163.111 Yaralı
52.132 Kayıp
Çanakkale’de 50.346 Bundan 8.242 Ölü

31.014 Yaralı
11.060 Kayıp
Müstemlekelerde 5.748 150 Ölü

3.495 Yaralı
663 Kayıp
Çanakkale’de îngilizlerin zayiatı, 1 Temmıız’a kadar 39.000’i bul

muştu. Şimdi 50.346 insana çıktı. Bunun 11.364’ü Türklerin, 4, 5 ve 6 Tem-
muz’da yaptıkları taarruzların sonunda verdiler.
Afrika’nın güneybatısındaki îngilizlerin zayiatı bunlara dahil değil
dir. Ordu zayiatına deniz piyade alaylan zayiatıda dahildir.
Gnkur. BlRtlVCt DÜNYA HARBÜNDE TÜRK HARBİ EK-23 a
5 NCİ ORDU’NUN 25 NİSAN 1915’DEN 9 OCAK 1916’YA KADAR OLAN PERSONEL ZAYİATI
BELGELER
SUBAY E R
___________________ y________ / ------------------ - “
Şehit i Yaralı i Kayıp [Toplam Şehit Yaralı Kayıp Hava i Adi ve I Hastane ^ Toplam \ GENEL RAPORUN KAPSADIĞI . .
■ f Esir Esir değişimi bulaşıcı | lere gö3- ' i TOPLAM DÖNEM Klasör ceridesi Fı ns
(Sb. dahil) _______ _______________ _______
----^---- 1! ---- 1---- hst. ölen
25 Nisan 1915’den
177.823 18 Kasım 1915’e kadar_____ 3.474 H-24 10-2
562 ; 949 1.538 53.535 86.209 10.711 7.084 18.746 176.285
1 3.349 18-24 Kasım 1915 3.474 H-24 10-2
606 2.630 3.36
25 Kasım 1915’den
5.499 8 Aralık 1015’e kadar 3.474 H-25 11-6
42 ! 1.150 3.468 419 5.442
9 Aralık 1915’den
3.325 19 Aralık 1915’e kadar 3.474 H-25 11-10
583 2.737 3.339
11.7351 14.791 14.800 19-30 Aralık 1915 3.474 H-26 12-17
502 1.532 1.022
31 Aralık 1915’den
3 187 8 Ocak 1916’ya kadar 3.474 H-55 14-32
3 — — 119 271 529 2.265 3.184
208.022 GENEL TOPLAM
589 1.017 , i 27 1.633 56.495 96.847 11.151 7.084 20.297 14.000/ 206.375
5 s i, i (o^'J
cr
EKLER 659
As. T. ve Str. E. Bşk. EK : 24

Gnkur.
BÎRÎNCÎ DÜNYA HARBİ NDE TÜRK HARBÎ

X NCU CİLT
3 NCÜ ORDU’NUN MENZİL ULAŞTŞRMA ARAÇLARINI

VE GÜNLÜK TAŞIMA MİKTARINI GÖSTERİR
ÇİZELGE [1029]
Nereden Nereye Günde çalışan Günlük gelen erzak

geldiği gittiği araç miktarı miktan (ton)
Hmıs’dan Erzurum’a 25 menzil kolu 48 ton
23 İran kolu
Germe’den Erzurum’a 12 mekkâre kolu 17 ton
Tercan’dan Erzurum’a Belli değU
Aşkale’den Erzurum’a 8 yük otosu
190 araba
100 kağnı 32,5 ton
480 eşek
Baybur’tan Aşkale’ye Halk araçlarıyla 40-90 ton

Tortum’a 9 mekkâre kol 6 ton
Karagöbek’den Tortum’a 5 deve kolu 25 ton
Erzurum’dan Karagöbek’e 21 deve kolu 53 ton

9 kağnı kolu
Hasankale’ye 60 araba 9 ton
EKLER 661
EK : 25
BİRİNCİ DÜNYA HARBİ NDE TÜRK HARBİ

X NCU CİLT
3 NCÜ ORDU’NUN 4 EKİM 1915 GÜNÜNE AİT İAŞE DURUMU [1030]
Mevcudu Miktan (Kg.)
Peksimet, un 1.130.450
168.300 +
Bulgur, prinç 275.900
2.130 +
Çorbalık konserve i.ş, V ^ 58.200
600 +
Sade yağ 31.950
200 +
Tuz s- 149.709
200 4
Kuru sebze 677.200
1.300 +
Kuru üzüm 36.600
Etlik hayvan 194.600
Et konserve 117.900
200
Çay 32.700
Yemlik 1.484.750
99.000 +
Ekmeklik zahire 1.849.300
Saman 740.000
Sebze konserve 14.000
Şeker 57.000
Zeytin peynir 61.400
400 +
(+ ) Erat üzerinde demirbaş
[1030] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1183, Dos. 231, F. 13.
EKLER 663
A.S. T. ve str. E. Bşk. EK : 26

Gnkur.
BİRİNCİ DÜNYA HARBİ’NDE TÜRK HARBİ

X NCU CİLT
4 NCÜ ORDU’NUN 24 NİSAN 1915 TARİHİNDEKİ İAŞE KUVVESİ

BAŞKOMUTANLIĞA
4 NCÜ ORDU’NUN MENZİL AMBARLARINDAKİ
MEVCUT ERZAK [1031]
Erzak Hayvan yemi Deve yemi

Ton Ton Ton
Şam Deposu’nda 1.308 21 211
üalep Deposıı’nda 7.030 3,390 10
Humus Deposu’nda 122,5 514,5 77
Der’a Deposu’nda 223,5 3 120,5
M Riyak Deposu’nda 94,5 60 —
bO
lo Ayınsufer Deposu’nda 179,5 30 —
M
Umman Deposu’nda 86,5 25 25
•E3 Salt Deposu’nda 67,5 6 18
I Muavin Deposu’nda 306 169,5 55,5
â Cenin Deposu’nda 34,5 174,5 265,5
Akule Deposu’nda 243,5 200 22
Siyasetya Deposu’nda 933,5 143,5 66,5
664: TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ
Medinei Münevvere Deposu’nda Demiryolu üzerinde çok zahire var

(miktan belli değil)
Siyasetya Amban’nda 870 259 —
',=İ Nablus Amban’nda 479 376 —
'4->
'o Beire Amban’nda 109 90 —
. ^
Karağaç Amban’nda 118 396 —
1 Halilüirahman Ambarı’nda 236 83 —

1 Birelsebi Amban’nda 184 70 —
Ü
ö Gazze Amban’nda 42 21 —
tH
Ilanyunus Ambarı’nda 26 19 —
Eriha Ambarı’nda 12 5 —
Hafir Ambarı’nda 33,5 3,5 —
tM Nahil Ambarı’nda 52 — —
»rH
S
f--4 Ariş Amban’nda 55 5 —
1o>
în Ambarı’nda 23,5 6 —
rso Kettella Amban’nda 1,5 5 —
r
Tumar Amban’nda 5 — —
EK : 27
Etlik
Hayvan
M
Baş W
Olarak f
W
»
Etlik o
C5i
Hayvan
Baş
Olarak
O
W
w
w
»—♦«
>
M
w
c
<
<
M
w
2.
-3
>
W
£■
EKLER 667
Gnkur. EK ; 28
X NCU CİLT
4 NCÜ ORDU’NUN KASIM 1915 AYINA AİT İAŞE MEVCUDU [1033]
Ekmeklik Erzak Yem Etlik hayvan
Birlikler Ton Ton Ton baş olarak
Adana Deposu 151 51 115 432
Halep Deposu 1.234 128 93 —
Hama Deposu 891 215 1.064 905

Merburt Deposu 393 68 1.036 2
.s Riyak Deposu ... 4^ ... İÖ3 “ 639 —
Şam Deposu 1.459 534 1.102 —
Der’a Deposu 2.632 1.057 497 —
Tarsus Ambarı 137 13 219 15

'o Âymsufer Ambarı 49 69 109 —
<D Umman Amban 798 164 453 361
Q
Maan Âmban 73 29“ 565... —
Medine Ambarı 823 12 185 —
Kanitre Amban 190 6 69 '—

1
Helen Amban 531 — — —
Emülrahman Amban 645 1 36 —
i
<ü Sehah Amban 213 38 7 10
»Sİ 3isan Ambarı 831 117 61 —
Oenin Ambarı 459 51 94 1.133
4->
<ü
'td Akule Amban 360 272 165 200 dana
500 koyun
•SSiyasetya Amban 185 92 40 —
SSalt Amban 179 103 145 15
B Teberiya Amban 50 24 221 —
X 8 3 66
O Mesudiye Amban —
Gağun Amban 10 26 176 —
Hannislun Amban 105 7 120 —
Zahre Amban 190 57 —
Kureyşhan Âmban 159“ 48 88“ —
Kilerlerde 54 92 154 —
Ekmeklik Erzak Yem Etlik hayvan

Birlikler Ton Ton Ton baş olarak
Nayas Amban 1.058 252 523 —
>51 Eriha Ambarı 13 31 90 —
Beire Ambarı 2 10 2 —
S
13 Ramle Ambarı 315 106 195 —
Kudüs Ambarı 1.191 1.199 1.653 1
1 Ellizun Amban 133 39 174 —
s Halilüirahman Ambarı 302 83 265 —
o
ö Faluce Ambarı 185 15 460 —
Benisaap Amban 416 28 248 —
Çöl Menzil Amban — 130 3 •—

)5o
■ Hanyunus Ambarı’nda 3 3 164 —
Ariş Amban’nda 14 12 7 1 kojmn

Birelsebi Amban 71 160 450 —
'i Hakir Ambarı’nda 200 33 18 —
lo în Ambarı’nda 45 7 93 14 ko5nm
o
Nahil Amban’nda 44 53 11 3 koyun
3. Kor. Birlikleri 48 37 85 94
27. 'Tüm. Akule 27 29 56 —
3. Kor. Vekâletinde 155 190 157 —
8. Kor. Vekâletinde 189 67 200 278
12. Kolordu 67 172 55 1.565
14. Tümen 26 17 16 55
Aynca 3.500 iğnam (koyun) ve koyun tahsilatından toplanmış

30.218 iğnam ve demiryolu hatları üzerinde 131 vagon çeşitli erzak var
dır. Ekmeklik : 12 ton demirbaş, 27 ton demirbaş, 9 ton demirbaş 3 ton
erzak demirbaş,
EKLER 669
Gnkur. EK : 29

X NCU CİLT
4 NCÜ ORDU^NUN ŞUBAT 1915 AYINA AİT İAŞE MEVCUDU [1034]
Başkamutanîık Yüce Katma
4 ncü Ordu’nun20.11.1331 (2 Şubat 1916) tarihindeki insan ve hay

van mevcuduyla ambarlarındaki erzak ve yem miktan aşağıya çıkartıl
mıştır. Arz ederim.
1. Ordu Menzil Müfettişliği’nde ; 6.511 insan, 3.004’ hayvan, 9.730
ton ekmeklik, 3.218 ton erzak, 9.646 ton yem, 22.228 baş etlik hayvan,
(mevaşi),
2. 1 nci Menzil Müfettişliği’nde : 4.861 insan, 771 hayvan, 2.856 ton
ekmeklik, 1.805 ton erzak, 6.563 ton yem, 422 baş etlik hayvan,
3. Çöl Menzil Müfettişliği’nde : 29.661 insan, 9,530 hayvan, 436 ton
ekmeklik, 1.325 ton erzak, 500 ton yem, 485 baş etlik ha5rvan,
4. 6 ncı Kolordu Vekâleti’nde : 10.781 insan, 1.210 hayvan, 164 ton
ekmeklik, 130 ton erzak, 176 ton yem, 3.158 baş etük hayvan,
5. 8 nci Kolordu Vekâleti’nde : 8.501 insan, 164 hayvan, 154 ton
ekmeklik, 79 ton erzak, 20 ton yem, 245 baş etlik hayvan,
6. 8 nci Kolordu’da ; 25.272 insan, 3.914 hayvan, 259 ton ekmeklik,
85 ton erzak, 187 ton yem, 169 baş etük hayvan,
7. 12 nci Kolordu’da : 23.937 insan, 4.396 hayvan, 196 ton ekmeklik,
148 ton erzak, 138 ton yem, 828 baş etlik hayvan,
8. 44 ncü Tümen’de : 7.034 insan, 1.455 hayvan, 10 ton ekmeklik,
8 ton erzak, 26 ton yem, 114 baş etük hayvan,
9. Medine Muhafızlığı’nda : 2.891 insan, 104 hayvan, 975 ton ek-
mekük vardı.
4 ncü Ordu Komutanı

Cemal
Not : Kolordu vekâletleri kendi kolordularımn askeralma ve diğer ikmal
işleriyle uğraşan örgütlerdi.
EKLER 671
Gnkur. EK : 30

X NCU CİLT
5 NCİ ORDU’NUN 28 EYLÜL 1015 İAŞE DURUMUNA AİT
BURHARDÜNİN RAPORU [1035]
15.7.1331 (28 Eylül 1915)
İnsan Hayvan
Şimal (Kuzey) Grubu 58.351 18.657
Cenup (Güney) Grubu 65.679 14.600
Anafartalar Grubu 109.237 28.939
Asya Grubu 20.445 7119
Müstahkem Mevki Komutanlığı 17.600 2.764
Menzil 15.812 6.921
287.124 79.000
Ordu Mevcudunun Genel Özeti

Kilo Eyyam (günlüğü)
818.288 4.5 Ekmeklik, peksimet, un ve hububat
228.841 6 Pilavlık, çorbalık, bulgur, pirinç, makarna, şehriye, kon
serve v.b.
175.822 30.5 Sadeyağı, zeytinyağı, içyağı.
836.212 44 Etlik hayvan, kavurma, pastırma, sucuk, kurubalık, et
konserve
116.762 20 Tuz
9.690 37.5 Sabun
180.926 126 Gaz
637.070 18 Kuru sebze, sebze konservesi
41.091 7 Soğan
7.467 26 Çay
9.222 10.5 Kahve
53.442 37 Şeker
306.179 6.5 Kumanyalık zeytin ve peynir
3.509.931 — Erzak toplamı
1.389.682 3.5 Yemlik arpa, yulaf, burçak v.b.
1.880.734 5 Ot, saman, kepek v.b.
6.775.726 — Genel toplam
[1035] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, KİS. 1305, Dos. 718, Fih. 8.
EKLER 673
Gnkur. EK : 31
BİRİNCİ DÜNYA HARBİNDE TÜRK HARBİ

X NCÜ CİLT
5 NCİ ORDU’NUN 10 ŞUBAT 1331 (23 ŞUBAT 1916) TARİHİNDEKİ

İAŞE MEVCUDU [1036]
Ordu iaşe mevcudu : 192.193 insan

53.521 hayvan
Ordu ambar ve birliklerindeki iaşe maddesi miktan :
Ton Günlüğü
1.492,5 12,5 Ekmeklik, peksimet, un ve hububat
394 15,5 Pilavlık, çorbalık, bulgur, pirinç, makarna,
şehriye, konserve
24 6 Sadeyağı, zeytinyağı ve içyağı
149,5 7 Etlik hayvan, kavurma, pastırma, sucuk, et
konserveleri
384,5 99,5 Tuz
147,5 85 Sabun
165,5 172 Gaz
1.269,5 55 Kuru sebze ve sebze konserveleri
2,5 0,5 Soğan
18 60,5 Çay, kahve
26,5 27,5 Şdcer
170,5 5,5 Kumanyahk zeytin ve peynir
93,5 — Yemlik arpa, yulaf, burçak, kabluca, hindis
tan cevizi, keten tohumu v.b.
1.775,5 7 Saman, ot, kepek, paspal, pancar, kompiri-
nesi
6.313,5 Toplam
5 nci Ordu Levazım Başkan Vekili
EK : 32
05
Ol
EK : 33
•j:
Subay E r 00
Tarih Birlik Adı
Mevcut Noksan Mevcut Noksan
15.7.1332 3 ncü Ordu; 5 nci Kor., 3 ncü Bölge, 9 ncu,* 2.852 1.714 60.040 116.464
10 ncu, 11 ncıi, kor. iar ve 7 nci kısım, 29 ncu,
(28.9.1916) 49 ncu, 17 nci, 28 nci, 13 ncü, 33 ncü, 36 ncı,
31 nci, 30 ncu, 32 nci, 10 ncu, 18 nci, 34 ncü
tümenler, 19 ncu Sv. Alayı *-3
a-
M
1.7.1332 4 ncü Ordu; Karargâh, 8 nci Kor. Çöl K. lığı, 1.980 553 84.599 19.231 w
Nahal ve Haşana, Hanıyunus, Pâmle müfreze w
leri Medine Muhafızı, 47 nci Tümen Vekâleti, p*
>
(14.9.1916) Adana Bölge K. lığı, 23 ncü, 44 ncü tümenler, X
E
1 nci Mürettep Kuvvet, 1 nci Kuvvei Seferiye, w
c
41 nci, 43 ncü tümenler <
<
w
1.7.1332 5 nci Ordu; Çanakkale Grubu, Anafartalar Böl 2.533 920 105.938 Okuna r-
madı. tn
ge:!, 14 ncü Kor., 24 ncü, 28 ncı, 42 nci tümen w
ler 17 nci Kor., 13 ncı Tüm. ve Ordu Bölgesi, -3
>
(14.9.1918) İzmir Merkez, Ayvalık, Menemen, Kuşadası w
a"
Bölgesi Amele Taburları, Bahrisefit Mst. Mv.
K. hğı
1.6.1332 6 ncı Ordu; Karargâh, 18 nci Kor., 45 nci, 51 1.509 251 75.349 17.140
nci, 52 nci tümenler. Sv. Alayı, 13 ncü Kor., 2
nci, 6 ncı tümenler. Müstakil Sv.
(14.8.1913) Tugayı, Süleymaniye Grubu, Fırat Müfrezesi
Müttefik K. hğı, 11 nci Depo Alayı ve Makine
’ Bölüğü, 4 ncü Tümen
Subay E r
Tarih Birlik Adı
Mevcut Noksan Mevcut Noksan
7.9.1913 1 nci Ordu Menzil Müfettişliği 306 140 11.860 885
14.9.1916 2 nci Ordu Menzil Müfettişliği 448 14.578
14.9.1916 3 ncü Ordu Menzil Müfettişliği 647 14.520
14.9.1916 4 ncü Ordu Menzil Müfettişliği 487 25.590
14.9.1916 Kudüs Menzil Müfettişliği 214 4.851
14.9.1913 Çöl Menzil Müfettişliği 583 18.895
14’.9.1916 5 nci Ordu Menzil Müfettişliği 457 15.921
14.9.1916 5 nci Ordu Asya Bölge Menzil Müfettişliği 154' 3.228
14.9.1916 6 ncı Ordu Menzil Müfettişliği 523 28.003
7.9.1916 1 nci Kor. Askerlik D. Bşk. lığı 1.045 42.118 25.763
2 nci Kor. Askerlik D. Bşk. lığı 128 12.562
3 ncü Kor. A.skerlik D. Bşk. lığı 67 2.519
14.9.1913 4 ncü Kor. Askerlik D. Eşk. lığı 279 16.138
7.9.1916 5 nci Kor. Askerlik D. Bşk. lığı 395 447 32.970 3 553
14.9.1916 6 ncı Kor. Askerlik D. Bşk. lığı 244 10.378
8 nci Kor. Askerlik D. Eşk. lığı 382 24.390
28.9.1913 9 ncu Kor. Askerlik D. Bşk. lığı 47 120
10 ncu Kor. Askerlik D. Bşk. lığı
11 nci Kor. Askerlik D. Bşk. lığı
14.8.1913 12 nci Kor. Askerlik D. Bşk. lığı 107 5.281 3.439
13 ncü Kor. Askerlik D. Bşk. lığı 105 2.558
T O P L M 18.809 4.738 759.102 231.863 05
_______ co
EKLER 681
Gnkur. EK : 34

X NCU CİLT
MENZİL BURUMLARININ ÇALIŞMALARI HAKKINDA

AÇIKLAMALAR [1038]
29 HAZİRAN 1332 (12 TEMMUZ 1916)

Menzil ve Harekâtı Harbiye (Harekât Alanı) Bölgeleri
1. Menzil Bölgesi : Harekât alanı geri sınırından başlar ve ynrt içi
veya mülki idaresi düzenlenerek bir valinin emrine verilmiş olan düşman
ülke sınırına kadar uzanır.
2. Harekâtı Harbiye (Harekât Alanı) Bölgesi : Sefer konuşunda
bulunan ordu birlik ve teşkillerinin işgal ve askeri harekâtta bulundukları
bölge arazisidir.
3. Menzil Hatları : Harekât alanı ile menzil bölgesi sınırında baş
layarak ve menzil bölgesi içinden geçerek, yurt içine ve ordu için hayati
kaynakları kapsayan bölgelere giden hatta da “Menzil hatları” denir.
4. Bir menzil bölgesi içinde ordunun ihtiyacına, menzil araç ve ku-
rumlanmn mevcutlarına, tesis olanaklarına, hayati kaynakların genişliği
ne, ulaşım imkânlarına göre menzil hatları birden fazla olarak kurulabi
lir.
5. Üçüncü ve dördüncü maddelerde tarif edilen menzil hatları genel
hatlar olup emir ve komuta bakımmdan bölünür, 18 nci, 19 ncu ve 20 nci
maddelerde sözü edilen hatlar genel hatlarm parçalarıdır.
6. Gerektiği hallerde, menzil bölgesi dışında ordu iaşe bölgesi dahil
yurt içinde ordu menziline veya Genel Karargâh’a bağlı olmak üzere men
zil hatları kurulabilir (Ulukışla - Erzincan ve A Menzil Müfettişliği hat
ları gibi 1914' -1915).
£1038] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1142, Dos. 90, Fih. 4-17, 18, 19, 20, ve 4-26.
Konak Mevkileri (Yerleri)

7. Menzil hatları üzerinden geçen ikmal erleri ile askeri birliklerin
ve bu birliklere bağlı kol ve katarların er ve hayvanlarının, iskân ve iaşe
leri sağlanmak üzere birbirlerinden bir günlük 3nii’üyü§ mesafesinde ko
nak yerleri kurulur.
8. Konak yerlerinin tümünden geçen erlere sıcak yemek verilmesi
arzu edilirse de, bunu sağlayacak kurullarla, lüzumlu malzemenin her ko
nak yeri için tedariki zor olacağından her iki konakta bir, erlere sıcak ye
mek verilebilecek şekilde gerekli tedbirler alınmalıdır.
Bu nedenle sıcak yemek veya kumanya verilecek konaklarda birer
menzil amban açılır.
9. Konak yerleri teğmen - yüzbaşı rütbesinde bir konak komutanının
emri altında bulunur. Erlerin ve hayvanların iyi bir şekilde barınma ve
beslenmesinden ve konağın düzen ve iç disiplininden konak komutanı so
rumludur. Konak komutanı, 13 - 15 nci maddelerde sıralanan menzil nokta
komutanı görevlerinden konağın büyüklüğüne göre gerekenleri yapar.
10. Sıcak yemek verilen her konağa birkaç kişiden ibaret bir iaşe
kurulunım atanması ve gönderilmesi her zaman kabil olmayacağından çok
kerre ambar memurluğu da konak komutanı tarafından yapılır ve emrin
de bir hesap memuru aday veya yazıcı ve yeteri kadar er bulunur.
Menzil Noktalan
11. Menziil noktaları aslında birer konak yerinden ibareet ise de, gö-
revm yoğunluğu ve kurumların beslenmesi bakımmdan konak yerlerinden
daha büyük ve önemli yerlerdir. Her menzil noktasından geçen birlik ve
erler için yeter sayıda hazırlanmış konak yerleri ve uygun ordugâhlar,
hastaneler iaşeleri için gerekli ambarlar, mutfak ve fırınlar ve eşya am
barları ve arabalar için park yerleri, hayvanlar için gerekli ahır ve tavla
lar, depolar ve istirahat yerleri gerektiğinde tamirhaneler yani menzil
hizmetlerinin iyi bir şekilde yapılması için, canlı ve cansız tüm vasıtaları.!
bakım, beslenme ve onarımlannı sağlayacak kurumlar bulunur.
12. Her menzil noktasına bir menzil nokta komutanı atanır ve men
zil noktası ile birlikte yeteri konak yerini kapsıyan bir bölgede menzil
hizmetlerinin ijd bir şekilde yürütülmesinden sorumlu tutulur. Bu bölge
ye “Menzil Nckta Komutanlığı Bölgesi” denir.
EKLER 683
13. Menzil ulaştırma kollarının menzil nokta komutanlığı bölgesi içe

risindeki yürüyüşlerinin düzenli ve disiplinli bir şekilde yapılması, bölge
içerisinde de disiplinin sağlanması ve bu genelgenin uygulanması için nok
ta komutanı gerekli önlemleri alır.
14. Menzil Nokta Komutanı, ordu yönüne gitmek üzere menzile ge
lenlerin gereksiz yere uzun süre noktada kalmamasına son derece diklkat
eder. Ulaştırma araçlanmn mevcudu gelen eşyaların hemen gönderilmesi
ne yeterli olmadığı hallerde hangilerinin daha önce şevki (öncelik emre-
dilmemişse) gerektiğine karar verir ve diğerlerinin de süratle şevki içinde
gayret sarf eder.
15. Bazen menzil noktalarına bir ulaştırma kolu verilir. Bu durumda
kcllanndan yeteri İmdar faydalamlabilmssi için hareket çizelgeleri düzen
lenir. Kcllarm bu çizelgelere göre hareketlerinin sağlanması ve güçlerinin
korunması bakımından gerekli önlemleri almaktan nokta komutam so
rumludur.
16. Menzil Nokta Komutanlığı kadrosundaki mülhak subayın, görevi
çok ve ağır olan nokta komutanma her konuda yardım edeceği gibi tabip
de, menzil noktasında kurulan sağlık tesislerinin işletilmesini sağlar ve
noktada konaklayan ikmal erleriyle perakende erlerin, noktadan transit
geçen birlik ve müfrezeler erlerinin ve noktaya bağlı olan erzak ve eşya
ambarlan, mutfaklar, fırınlar, tamirhaneler ve hayvan depolan gibi ku
rum ve ulaştırma kolları subay ve erlerinin sağlık işleriyle uğraşır. Vete
riner de bu kurumlar ile kollarda mevcut hayvanlara bakar. Doktor ve
veteriner bulunan tam bir katar bir noktaya verildiği hallerde nokrada
kaldığı sürece katar doktor ve veterineri yukarıdaki görevleri yapabilirler.
17. Nokta Komutanlığı emrine, er sevkiyatı ve nokta bölgesinde di
siplinin sağlanması ve yolların korunması, geliş ve gidiş konusundaki emir
lerin iyi bir şekilde uygulanması ve nokta içerisinde iskân işinin düzenlen
mesi, posta hizmetinin yapılması ve gerektiğinde noktanın yakın savun
masında kullanılmak üzere yeteri kadar, piyade ve süvari jandarması ve
ya atlı erler verilir. Bu müfreze çoğunlukla bir astsubayın komutasında
bulunur.
Menzil Hat Komutanlığı
18. Uzun menzil hatlanyla geniş menzil bölgelerinde, menzil nokta
larının, sık sık, menzil müfettişliğince denetlenmesi mümkün olam.aya-
caktır. Halbuki noktalar bölgelerinde menzil hizmetlerinin iyi bir şokilde
yapılması, bölgenin sürekli denetlenmesi ve bölgeye hâkim olunmasıyla
mümkün olacağından, her üç beş nokta komutanlığı bir hat komutanlığı
nın kontrol ve denetimine verUebilir.
19. Men2dl Hat Komutanlığı, bir üstsubay hat komutanıyla bir ya2i-
cıdan ibarettir. Menzil Hat Komutam, Menzil Nokta komutanlarıyla Men
zil Bölge Müfettişliği (Madde 22) arasında gerekli bir kademe olarak ka
bul edilmelidir. Çok kerre hat komutanlığınca yapılacak denetlemeler,
menzil bölge müfettişliğince yapüır. Bu durumda menzil hat komutanı
atanmasına veya yerinde bırakılmasına gerek kalmaz. Çoğunlukla (Fırat
Menzil Bölge Müfettişliği gibi) çok geniş menzil bölgelerinde; menzil hattı
na birkaç hat komutanı atanır.
20. Hat komutanı görevini iyi bir şekilde yapabilmek için, menzil mü
fettişinin veya menzil bölge müfettişinin onayım alarak, uygun gördüğü
noktada oturur ve denetleme sonuçlarım menzil bölge müfettişine, olma
dığı zamanlarda, bağlı bulunduğu menzil müfettişine verir ve gerekli em
rin hazırlanması için, nokta komutanlarının yapabileceği maddelerin ya
pılması konusunda kendilerini ikaz eder.
Menzil Bölge Müfettişliği
21. Çok geniş olan menzil bölgelerini, menzil hizmetlerinin iyi bir şe
kilde yapılması bakımmdan birkaç bölgeye ayırmak gerektiği zaman
menzil bölge müfettişlikleri kurulur ve ordu menzil müfettişinin görevleri o
bölgede, bölge müfettişi tarafından yapılır (Madde 24).
22. Bir menzil bölge müfettişliğinin kadrosu, ordu menzil müfettişliği
kadrosunun az küçültülmüşüdür.
Ordu Menzil Müfettişliği
23. Ordu Menzil Müfettişliği’nin görevi, ordunun ihtiyacı bulunan

canlı ve cansız maddeleri zamanında orduya yetiştirmek ve orduyu faz
la ve gereksiz canlı ve cansız maddelerden arındırmaktır. Bu nedenle men
zil hatlarmın devamlı iyi durumda bulundurulması, bu yollann onarım
ve yapımı, menzil noktalarının ve bu noktalarda bulunması gerekli ku-
rumlann teşkili ve bunlara lazım olan personelin tedarik ve atanması,
erlerin şevkiyle, eşya, cephane, ulaşımın sağlanması, bu bakımdan ge
rekli ulaştırma kollarının uygun noktalara verilmesiyle bunların hare
ketlerinin düzenlenmesi görevleri cümlesindendir.
24. Her orduda yalnız bir menzil müfettişliği teşkil olunur.
25. Ordu Menzil Müfettişliği, tümen yetkisini haizdir.
MenzfI Genel Müfettişi

EK : 35
H
C:
W
W
M
P'
>
tc
«
c
<
<
w
w
2.
>
1.628,5 I
EKLER 687
Gnkur. EK : 36
BİRİNCİ DÜNYA ÎIARBİ’NDE TÜRK HARBÎ

X NCU CİLT
4 NCÜ ORDU'NUN 1.12.1332 (14 ŞUBAT 1917) TARİHİNDEKİ

İAŞE DURUMU [1010]
B??şkıjaıutaohk Yüce Katma

1. Ordu’nun iaşe mevcudu : 206.000 insan ve 40.000 hayvandır.
Ayrıca Hicaz idaresi memurlarıyla odun kesme müteahhitleri ame
leleri 35.000, Medine ahalisi ve Hicaz Urbanı (su taşıyan çöl bedevileri)
100.000 insan, askeri ambarlardan iaşe edilmektedir. Toros ve Amanos
hattından gelip geçmekte olan birlikler, ortalama olarak günde 5.000 in
san ve 2.000 hayvan ordu tarafından iaşe ediliyor.
2. İaşe bakımından 4 ncü Ordu : 12 nci Kolordu Komutanlığı, Ha
lep Bölge Menzil Müfettişliği, Ordu Menzil Müfettişliği, Kudüs Men2âl
Müfettişliği, Çöl Menzil Müfettişliği, Birinci Kuvvei Seferiye Komutan
lığı, Hicaz Kuvvei Seferiye Komutanhğı bölgelerine aynimıştır.
3. 12 nci Kolordu Bölgesindeki Ambarlar ve Mevcutları Aşağıya Çı-
kartılmıştır :
41 noi Tümen ambarlan 248 26 74
44 ncü Tümen ambarları 27 33 16
23 ncü Tümen ambarlan 10 4 —
Tores Menzil Hattı ambarları 148 108 67

Mersin Menzil Hattı ambarlan 21 6 125
Adana, Ceyhan, Tarsus ambarlan 1.114 85 1.128
Gelip geçen birliltlerde dahU olmak üzere 12 nci Kolordu bölgesinde
33.500 asker 500-600 gram hesabıyla 119 günlük ekmeklik ve 2 günlük
yemeklik, 9.800 hayvan için günlük 4 kilo hesabıyla 7,5 günlük yemlik
vardır. Toros ve Amanos İnşaat Şirketi personelinin iaşesi doğrudan doğ
ruya Genel Karargâh’ça sağlanmaktadır.
[1040] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 171, Dos. 739, Fih. 32, 32-1 32-2, 32-3, 32-4,
32-5. ’ ’
4. Halep Bölge Menzil Müfettişliği Ambarları ve Mevcudu Aşağıya

Çıkartılmıştır :
(Ton) (Ton) (Ton)
Fatma Menzil Amban 52 35 85
Racu Menzil Amban 47 22 59
Tahta Köprü Amban 26 17 27
İslahiye Deposu 60 40 68
Hasanbeyli Amban 31 23 132
Mamure Ambarı 64 13 227
Halep Deposu 15 54 28
Tahniye Ambarlarmda 230 1 2
Halep Bölge Menzil Müfettişliği dahilindeki 44.000 asker için gün
lük 400 gram hesabıyla 30 günlük ekmeklik, 12 günlük yemekhk ve 7.300
hayvan için günde 4 kilo hesabıyla 21,5 günlük yemlik vardır.
5. Ordu Menzil Müfettişliği Bölgesindeki Ambarların
Mevcutlan
Şunlardır ;
(Ton) (Ton) (Ton)
Hama Amban 18,5 3 22
Humus Amban 1 — —
Selimiye Amban — — 3
Şam Amban 4 30 —
Tik Amban 3 2,5 24
Kaııitre Amban 37,5 — 9,5
Hanmislün Ambarı 3 3 5,5
Riyak Ambarı 88,5 6 131
Balik Amban 5 1,5 42,5
Yanağ Ambarı 1 — 4
Safr Amban 2,5 0,5 1
Der’a Ambarı 2 — 28
Eznğ Amban 1 4 5,5
Unlun Amban 92,5 45 55
E KvL E R 689
Eknneklik Yemeklik Yemlik

(Ton) (Ton) (Ton)
Basri (Eski Şam) Ambarı — — 3
Şehya Ambarı 119 — 12,5
Halha Amban 242 — —
Taberiye Ambarı 3 16,5 5

Sema Amban 2,5 6,5 0,5
Bisan Amban 20 16 2
Umman Amban 49,5 7 40,5
Katrine Ambarı 2 —
—
Berut Amban 3,5 — 4
Maan Amban 42 13 10
Ordu Menail bölgesi dahilinde toplam 50.000 asker için 400 gram
hesabıyla 40 günlük ekmeklik, 8 günlük yemeklik ve 7.800 askeri hay
van için günde 4 kilo hesabıyla 13 günlük yemlik vardı.
6. Kudüs Menzil Müfettişliği Bölgesindeki Ambar ve Mevcutları
Şunlardır :
(Ton) (Ton) (Ton)
Akule Amban 1 1
Cenin Ambarı 4 6
Mesudiye Ambarı 7 5
Telkurem Ambarı 3 3
Rahle Amban 5 1
Vadüherz Amban 1 5
Kudüs Amban 3 10
Nablus Amban 2 59
Beire Ambarı 2 7
Beytüham Ambarı 1 0,5
Halilüirahman Amban 1 5
Erille Ambarı 1 5
Salli Amban 4 14
Gerek Amban 172
Kudüs Menzil Müfettişliği bölgesinde 20.000 asker için günde 400
gram hesabıyla 25,5 günlük ekmeklik, 14,5 günlük yemeklik vardır. Mev
cut askeri hayvanlar için bir günlük dahi yem yoktur.
7. Çöl Menzil Müfettişliği Ambarları ve Mevcutları Şunlardır

(Ton) (Ton) (Ton)
Seb’a Amban 15 37
Şeria Amban 7 0,5
Hakber Ambarı 1 0,5 8
Aluç Amban 19 2.5 0,5
Gazze Ambarı 4 1.5
Şelale Ambarı 3 8
Çöl bölgesindeki 42.000 asker ile 5.000 Urban’a günde 400 gram he
sabıyla 4 günlük ekmeklik ve yalmz askere 3 günlük yemekUk vardır.
Mevcut askeri hayvanlara bir gün dahi yem yoktur.
8. Medine Muhafızlığı dahilinde sabit olarak 5.500 asker, 15.000
urban ve 884 askeri hayvan vardır. Ekmeklik ve yemlik günü gününe ve
rilmektedir.
9. Hicaz Kuv\ei Seferiyesi’nde mevcut olan 16.500 asker ve 100.000
halk için toplam 16 ton ekmeklik ve 14 ton yemeklik vardır. Bu miktar,
403 gram hesabıyla yanm günlük ekmeklik ve yalnız asker için iki günlük
yemeklik için yeterli olup, mevcut askeri hayvanlar için bir günlük yem
bile yoktur.
10. Tüm birliklerin kilerlerinde ve erlerin üzerindeki demirbaş erzak
bımlann dışındadır.
4 ncü Ordu Komutanı

Ahmet Cemal
EKLER 691
Gnkur. EK : 37

X NCU CİLT
1915 YILINDAN KALMA 1916 YILI YAPIMINA GİREN LEVAZIM
II NCÎ SINIF HAMMADDE MEVCUDU [1041]
2.270 balya kaput bezi 83.942 kg. pamuk
3.000 adet keçe 163 balya pamuk
11.800 adet kilim 6.237 kg. deri
5.279 balya yapağı 2.045 kg. şap
21 balya çantalık bez 24.000 kg. palamut
776 balya peksimet tor- 10 vagon yapağı
balık bez 14 vagon palamut
9 vagon kereste 50 balya şayak
7 balya iplik 121 balya sığır derisi
1 Balıker ipi 2 balya kanaviçe
12 balya çorap 221 adet belleme çul
148 adet keçi derisi 513 kg. madeni yağ
675 kg. keçi derisi
185 balya yular başbğı
280 top Amerikan bezi
6.114 kg. bakır
5.000 kg. şayak ve kilim
4 vagon buğday
154 balya sahtiyan
3 sandık kundura çivisi
5 vagon haki bez
191.533 kg. yapağı
75 balya aba
£1041] ATAŞE Arşivi; No. 1/3 Kis. 652, Dos. 259, Fih. 1/7, 1/77, 1/79, 1/168.
” ” 1/3 KİS. 649, Dos. 254, Fih. 1/177.
” ” 1/3 KİS. 654, Dos.266, Fih. 6/77.
” ” 1/3 Kİs. 652, Dos. 260, Fih. 1/23, 1/117.
” ” 1/3 KİS. 655, Dos. 268, Fih. 1/225.
” ” 1/3 Kİs. 653, Dos. 265,’ Fih. 1/78, 1/187, 1/279.
Gnkur. EK : 38
BİRİNCt DÜNYA HARBİ’NDE TÜRK HARBİ
X NCU CİLT
1916 YHA İÇERİSİNDE ORDULARA DAĞITILAN LEVAZIM
n NCİ SINIF İKMAL MADDELERİ
ORDULAR
Eşyanın Cinsi 2 nci 3 ncü 4 ncü 5 nci 6 ncı
Körüklü yağmurluk 12.000 21.280
Aba elbise 20.000 32.000 adet 247 balya 59 balya 1.000 takım
Kaput 65.200 76.076 adet 8 balya
Çorap 40.000 20.000 8.829 çift
Pamuklu mintan (adet) 150.000
Kundura (çift) 31.000 15.000 7.605 kilo 26.400
Yün gömlek (adet) 782
Beylik (adet) 6.000
Örme yelek (adet) 6.000 6.365
Boyun atkısı (adet) 1.245 38.700
Kösele çarık (adet) 28.000 33.000 133 sandık
Kısa kürek (adet) 14.000 55.000
Mahmuz (sandık) — 95 sandık
örme başlık (adet) 114.728 39.600
Beyliklik (metre) 24.000 26.000 S
00
ORDULAR 05
CO
Korsa (adet) 9.000 __
Kalçın (adet) 4.000 6.000
Keçe çizme (çift) 600 680
Keçe Kundura (çift) 4.000 4.659
Nal Demiri (kilo) 10.000 20.000
Kar gözlüğü (adet) ' 60.000 10.000 -3
C:
W
Yün eldiven (çift) 173.400 50.000 «
Kuşak (adet) 55.000 20.000 Ui
Don (adet) 100.000 10.000 >
Gömlek (adet) a
100.000 10.000
Hırka (adet) 100.000 6.837 200 sandık 31.000 W
c
Yazlık elbise (Tk.) — 53 balya 60.000 <;
<:
M
Nal (sandık) 100 56.600 adet 100 sandık
Mıh (küo) 5.222 990.000 adet 3.441 M
2.
Mutabiye (sandık) 44 — -3
Ayakkabı (çift) 6.000 — 15 balya >
W
Matra, Palaska ve Çanta — 10.000 2.665 kilo X
Amerikan yatak kıhfı (balya) 4 —
Kabalak, don ve gömlek (balya) — 321
Peksimet torbası (adet) — 10.000
Nışadır (kilo) — 30
Yular (adet) — 3.000
Don ve gömlek (takım) — — 20.000 30.000
îş gömleği — 36.900
ORDULAR
Belleme (kilo) 2.826 2.000 adet —
Eşya örtüsü (kilo) 9.652 — —
Arka Çantası (kilo) — 665 471 41 sandık

Yemeni (Çift) — — 1.185
Kalay (sandık) 2 100 kilo —
Ayak bezi (çift) 60.000
Giyecek (kilo) 1.356 3.990 43.192 10.282
Koşum takımı (sandık) 2
Mahruti çadır (balya) 20 ' 76 _____
Kundura bağı (adet) 10.000 — — w

«
Hasta gömleği ve arabası 8 balya — f*
Makine kayışı 3sandık — w
w
Kabalak (adet) 36.000 —
Avcı yeleği . 35.000 —
Hüviyet varakası (adet) 20.000 —
Mekkâre semeri (Takım) 500 —

Gebre (adet) * 3.000 —
Yem torbası 900 —
Portatif çadır (adet) 10.000 — 2.360
Araba örtüsü (adet) 2.740 —
Ustura (adet) 30 —
Saç traş makinesi (adet) 20 ' —
a>
co
Semer Urganı (metre) 1.200 —
CJi
Cerablus, Zar ve Maraştaki Hastaneler İçin

Dokuma yatak yüzü 125 adet
Yatak çarşafı 250 adet
Nevresim yorgan kılıfı 250 adet
Hasta don gömleği 250 adet
El havlusu 250 adet
Pijama 250 adet
Yastık yüzü 250 adet
Nal sandığı 31 adet
Kantar 93 kilo
Siyah kaput 16.450 kilo
[10431 ATAŞE Arşivi; No. 1/39, KİS. 1604, Dos. 6, Fih. 2-2, 2-3
[1044] ATAŞE Arşivi; —, KİS. 1198, Dos. 287, Fih. 1/53.
ATAŞE Arşivi; ~, KİS. 1199, Dos. 210, Fih. 1-115, 1-221.
[1045] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, KİS. 652, Dos. 259, Fih. 1-164^ 1-221, 1-214, 1-189.
[10461 ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis. 652, Dos. 260, Fih. 1-35, 1-37, 1-122.
[1047] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis. 655, Dos. 268, Fih. 1/12, 1/72, 1/75.
[1048] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, KİS. 653, Dos. 265, Fih. 1-48, 1-249, 1-17, 1-250,
1-143.
[1049] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, KİS. 662, Dos. 285, Fih. 1/80.
[1050] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, KİS. 649, Dos. 254, Fih. 61-1, 44-2,1-114.
[1051] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, KİS. 655, Dos. 269, Fih. 1/207, 1/239, 1/231.
[1052] ATAŞE Arşivi;- No. 1/3, KİS. 676, Dos. 326, Fih.’ 4/1, 6/1.
[1053] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, KİS. 648, Dos. 252, Fih. 1-13.
[1054] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, KİS. 656, Dos. 271, Fih. 1/251.
[1055] ATAŞE Arşi-vi; No. 1/3, KİS. 662, Dos. 282, Fih. 1/34.
[1056] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, Kis. 1317, Dos. 760, Fih. 23, 24, 25-1.
ATAŞE Arşivi; —, KİS. 2086, Dos. 37, Fih. 1/148.
EK : 39
M
W
f
W
W
05
ÇO
05
00
H
C:
W
W
W
P*
>
X
«
c
<
<
M
tr*
M
S.
<-3
>
»
X
cî hl©
s © B ©
-i-i
2
JS I
© ©
& m 6
16 267 111 29
26 317 139 87
31 428 107 60
34 449 103 34 M
36 436 104 31
t-
68 1198 127 211
61 1030 124 444
62 811 123 249
61 800 121 146
68 808 119 121
47 143 211
53 129 244
49 141 249
54 72 146
61 102 121
MEVCUT
53
RÜTBELER £ £
<1A iA
1
9i
’TS
a
>> >
:S
ır. H
s
i A A
S
S 5
53
İC
JS
91
.£
Ol i
Teğmen 1914 — 4633 302 633 55 34 28 84 — 163 •-3
C:
(Mülazımsam) 1915 — 4329 253 787 55 71 39 77 389 «
M
1916 3391 231 798 52 114 58 108 — 148
1917 — 3958 159 768 50 141 79 104 86 I
1918 4279 82 743 48 156 90 99 101 —
W
c
<3
<
Asteğmen 1914 — 105 54 276 1 35 1 7 tn
p3
(Zabit Vekili) 1915 418 44 329 73 36 21 100 M
w
1916 — 153 38 400 105 23 29 36 -3
>
W
1917 — 444 23 458 113 23 11 25 s;
1918 — 242 7 477 118 5 15 9
Subay adayı 1914 — 594 — 207 — 62 15
(Zabit namzedi) 1915 — 579 — 105 — 80 43
1916 — 1642 — 277 — 102 34
1917 — 1681 — 263 — 107 5
1918 — 701 — 265 — 116 33
o
M
o
to
C3:
w
W
P'
>
X
c
w
►-3
f
M
2.
*-3
>
W
2’
--5
O
CO
o
-3
C:
W
w
w
p'
>
K
W
G
<
<
n
f
tm
w
•-3
>
w
5’
w
w
t-'
M
W
§
SAVAŞ MÜDDETİNCE ÇEŞİTLİ CEZALARA

ÇARPTIRILAN SUBAYLAR
Yarbay 3 Subay vekili

Binbaşı 24 Subay namzedi
Yüzbaşı 55 Tüfekçi
Üsteğmen 38 Kamacı
Teğmen 30 Tabur hesap memuru
SAVAŞ MÜDDETİNCE TAHSİL VE TEDAVİ MAKSADIYLA

HARİÇ MEMLEKETLERE GİDEN SUBAYLAR
Orgeneral 4 Yüzbaşı 92
Korgeneral 5 Üsteğmen 66
Tuğgeneral 11 Teğmen 37
Albay 31 Asteğmen 4
Yarbay 30 Subay adayı 1
Binbaşı 72
ÇEŞİTLİ SINIFI^RDAN SAVAŞ MÜDDETİNCE

EMEKI.İYE AYRILAN SUBAYLAR
Korgeneral 1 Subay vekili 6

Tuğgeneral 7 Yüzbaşı vekili 5
Albay 27 Alay ve tabur imamı 15
Yarbay 55 Tüfekçi 6
Binbaşı 160 Kamacı 12
Yüzbaşı 208 Marangoz 13
Üsteğmen 125 Demirci 11
Teğmen 68 Saraçbaşı 1
EKLER 707
Gnkur. EK : 40

X NCU CİLT
DOĞU ORDULAR GRUBU BAŞ MENZİL MÜFETTİŞLİĞİ

RAPORU [1059]
Başkomutanlık Menzil Genel Müfettişliğine

Menzil Genel Müfettişliği’nin 17.8.1918 gün ve 517 sayılı teline ce
vaptır :
Her tarafla yapılan muharebe sonucu, istenilen bilgiyi doğruya yakın
bir şekilde ve en son yeni kanaatimle birlikte arz ediyorum.
1. 3 ncü Ordu’nun bugünkü yeni bölgesine göre menzil ile beraber
iaşe mevcudu, 35,493 hayvandır. Günde 27 ton ekmeklik, 8 ton yemek
lik, 10 ton yemlik sarf eder.
2. 9 ncu Ordu bölgesinde menzil ile beraber iaşe mevcudu, 75.350
insan, 30.894 hayvandır. 56 ton ekmeklik, 19 ton yemeklik ve 92 ton
yemlik sarf eder, 4 ncü Kolordu ile bunun menzili ve bölgede bulunan
3 ncü Ordu’nun 38 ncı Tümenide buna dahüdir.
3. Grup Baş Menzil Müfettişliği’nce direkt idare olunan Sivas,
Trabzon illeriyle Erzincan illerindeki bölgelerde yaklaşık 65.775 insan,
12.493 hayvan vardır. Esas menzil personeli 18.000 insan olup kalan bir
likler, hastalar, askerlik şubeleri, ikmal kafileleri, subay aileleri v.b. dir.
Günde 4,5 ton ekmeklik, 15 ton yemeklik, 37 ton jêmlik sarf eden 3 ncü
Ordu iaşesi dahi Grup Baş Menzil Müfettişliği’nin sorumluluğunda oldu
ğundan, tümü özetlenirse, günde 128 ton ekmeklik, 42 ton yemeklik, 140
ton yemlik ki; toplam 310 ton tüketim vardır. Bu genel sarfiyat, ayda
9.358 ton, yılda 112.305 tondur.
4. Bütün bu ihtiyaca karşı şimdiye kadar saptanmış kaynaklar
şunlardır. Öncehkle İran’da harekât yapmakta olan 4 ncü Kolordu’nun
bölgesinde gerek bugün elde bulunan gerekse yeni mahsul alımından en
çok elde edilecek miktar 5 milyon kilo ürün olup o kolordunun üç aylık
iaşesidir. Bu kolordunun menzilleri; Van, Bitlis yöresinde olup o bölge-
7C8 TÜRK SİLAHLI KÜVVETLERİ TARİHİ
de ise bilindiği gibi sefalet vardır. Yalnız Bitlis’in harp görmeyen kıs
mında yetişen az miktardaki üründen yerel menziller iaşelerini sağlaya
bilirler. Harp gören illerin valileri yerel ihtiyaç nedeniyle buna yanaş-
mamaktadırlar. Şu durumda 3-4 ay sonra 4 ncü Kolordu’nun iaşesi tü
müyle 9 ncu Ordu’ya yani Tebriz, Çolka demiryoluna dayanacaktır.
9 ncu Ordu’ya gelince; gerek Ordu Komutanı’nm gerekse benim in
celemelerim sonucu, Kars, Ardahan ve Ahıska ovalarıyla Araş vadisin
den ancak 25 milyon kilo ürün alınabilecektir. Ovaları yüksek olduğu
için bilinmeyen bölgeleri pek çoktur.
Bazı seneler o bölgede kış gelmeden az önoe öyle şiddetli ve ani so
ğuklar yapıyor ki ürün biçilmeden büyük çapta zarar görüyor. îşte bu
yıl böyle bir kış olmazsa yukarıdaki miktarda ürün almabilir.
Azerbaycan ve Gence bölgesinde çalışan komisyonlarm elde ettikle
ri bügilere göre bu yerlerden 4 milyon ürün alınabileceği ve bunun 12
milyon kiloya çıkanimasına uğraşıldığı öğrenilmiştir. Bu ürünler Gen
ce, Gümrü ve Kars demiryoluna ulaştırılacaktır.
9 ncu Ordu bölgesindeki Erzurum, Van, Bitlis çoğunlukla harp gör
düğü için bu illerden ordu yararlanamayacaktır. Kendi halkını besleye
bilirlerse ne mutlu.
5. Baş Menzil bölgesinde Trabzon ve Erzincan’da da durum aynı
dır. Erzincan aşar veremeyeceği gibi, genel iaşesi için 7 milyon kilo is
temektedir. Bu durumda, bölgede yalnız Sivas ve Çorum ürün verebile
cektir.
6. Sivas ili de, bu yıl ancak 7 milyon kilo aşan orduya verebilecek
tir. Satın alınacak 9-10 milyon kiloyu yerel halkın genel iaşesi için bı
rakmak istiyorlar. Geçen yıl 9 milyon kilo yetmemiş halkın bir kısmı
perişan olmuştur. Bu yıl ürünün geçen yılın yansı kadar olduğu iddia
edilmektedir.
Çorum’un da 5 milyon kilo verebileceği umulmaktadır. îşte Sivas
ve Çorum’daki aşar ve satın almanm bir kısmı yerel halk için aynlaca-
ğından, 9 ncu Ordu için sahile indirilecek ve denizden Batum’a veya
Trabzon’a gönderilecek miktar kesinlikle 12 milyon kiloyu geçmeyecek
tir.
7. 3 ncü Ordu bölgesindeki Batum tüketicidir. Ordu’ya bir milyon
kilodan fazla veremez.
Samsun ve Sinop’a gelince; buralardan 13 milyon kilo aşar tahmin
edilmektedir. Satın ahnmasıyla beraber 22 milyon kiloyu bulacağı kabul
edilebilir. Sivas’ın Samsun’a yakm ambarlarında üç milyon kilo ürün var
EKLER 709
sa da bu ürünle daha iki ay geçinilecek ve doğuya dönmekt-e olan muha

cirler de bundan iaşe edilecektir. Sonuç olarak 112 milyon tüketime kar
şı 83 milyon kilo elde edilecektir. 29 milyon açığın 20 milyonu 9 ncu Or
du’ya aittir. Bu hesaplarda tam bir iyi niyet olduğunu belirtmek iste
rim. Sivas ve Çorum bölgesindeki ürün doğu ordularına ulaştırılabildi-
ğinde dokuz ayhk iaşe vardır. Haziran ajandan itibaren iaşe bakanlığı
dış yardımı kesinlikle gerçekleştirmelidir.
Ayrıca önemli iki noktaya da değineceğim, üç ilde halktan ürünün ulu
sal yükümlülükleri olarak alınması ve ordular için satın alınması emre
dilmişti. Bunu ne 9 ncu Ordu ve ne de Doğu Ordular Grubu Komutanlığı uy
gun bulmadılar. Çünkü; bölgelerinde hükümet ve maliye uzmanları yok
tu. Ordulann üç aydan beri kendi subay ve teşkilleriyle çiftçilerin ürünle
ri üzerinde yapmakta oldukları tahminler de doğru bir sonuç vermemek
tedir. Bu nedenle ondalık alımın (aşarın) bir katının da satın alma yoluy
la sağlanması şarttır.
İkincisi de, Çorum ürünlerinin doğu ordulanna tahsisi konusundaki
Genelkurmay Başkanlığı emirlerine, MSB Levazım Dairesi Başkanlığı
karşıdır.
Bu iki konu çözümlenmezse, Uzakdoğu orduları 20 milyon kilo ürünü
alamaz ve açık 50 mUyon kiloya çıkar.
Bu önemli noktalan tam zamanında dikkate alarak, Milli Savunma
ve îaşe bakanlıklarmca, eylülden itibaren Batum ve Trabzon’a ek bir ulaş
tırma planı ile ürünün iletilmesi zorunludur.
Ürün Batum’a çıkanlırsa cephe ordusu yine aç kalır. Trabzon’a çı-
kanlacak olursa bu kez, ta Erzincan’a kadar olan tüm birlikleri besle
mek gerekir.
8. Azerbaycan’da yapılacak alımlara pek bel bağlanamayacağını da
arz ederim.
9. Kaynaklardaki yiyecek maddelerinin ulaştırılmasına gelince;
9 ncu Ordu bölgesinde, 4 ncü Kolordu kendi ve yerel araçlarıyla, bölgesin
den getirtecektir. Kars, Ardahan ve Ahılkelek ovalarında kara ulaşımı için
9 ncu Ordu’nun askeri ve yerel örgütleri varsa da yetersizdir. (Bütün
cephede en önemli ve endişe verici husus ordu iaşesinin demiryoluyla yığı
nak bölgesine taşınması veya açıkta Batum’dan Gürcistan doğrultusunda
demiryoluyla, zorunlu hallerde Trabzon-Bayburt yoluyla Karabıyık de
miryolu sahra istasyonuna taşınabilmesidir).
3 ncü Ordu’ya gelince; Samsun, Sinop ve Batum kaynaklan 3 ncü

Ordu’nun bugünkü iaşe mevcuduna biraz fazla gelir. Bu fazlalık 9 ncu Or
du açığını kapatmak için Sivas, Çorum kaynaklarından verilecek ürün,
Kızılırmak Nehri üzerinden ve yerel halk araçlarıyla Canik (Samsun) sa
hillerine indirilecek ve oradan da vapurlarla ve kara ulaştırma araçlany-
la Trabzon ve Batum’a çıkacaktır.
Yukarıdaki açıklara (noksanlara) karşı düşünceleriniz; Doğu ordu-
larmın eski iaşe kaynakları Yozgat ile Kayseri bölgesi idi. 14 milyon kilo
yu aşar (onda bir) ve satın alma yolu ile verebilen bu şehirler 3 ncü Ordu
Komutam ve MSB Levazım Dairesi Başkanı generaller arasında ya
pılan görüşme sonucu 1 nci Genel iaşe bölgesine verilmiş ve buna karşı
Doğu ordularma yardımı üstlenmiştir. Bu durumda Kastamonu kıyı
ambarlarından veya devletin Köstence ve Odesa’daki dış kaynaklarından
verilmesi gerekmektedir. En önemli olarak da, olanaklar el verdikçe
Azerbaycan’dan daha büyük bir teşkilatla ve ivedilikle, fazla ürün sağ
lanması istenilmektedir. Bakû’nün alınmasıyla ürünün çoğalacağı, Gene
ral Nuri’nin bu konudaki muhaberelerinde bildirilmiş ve garanti edilmiş
tir.
10. Üç yüz kilometrelik Trabzon-Bayburt-Karabıyık hattının ulaştır
ma gücü, günde 13 ton olduğundan, Gürcistan demiryolundan faydalam-
lamayacaksa, bu hattın ulaştırma gücünü asgari 80 tona çıkaracak oto
kollarının verilmesini ve bu şeklin kararlaştırılmasıyla daha ciddi bir teş
kilat üe işe başlamanın gerekeceğini bir kerre daha arz ediyorum.
11. Durum MSB’ye, Menzil Genel Müfettişliği’ne ve bilgi için
Doğu Ordular Grubu, 3 ncü ve 9 ncu Ordu komutanlıklarına arz edil
miştir. 5 Eylül 1918.
Doğu Ordular Grubu Baş Menzil Müfettişi
KÂZIM
EKLER 711
Gnkur. EK : 41
A.S. T. ve Str. E. Bşk.

X NCU CİLT
LEVAZIM n NCİ SINIF İKMAL MADDELERİ ÜRETİMİ
ÜRETİLEN MALZEME GENEL TOPLAM

Kösele (kilo) 3.137.957
Vaketa (kilo) 1.504.471
Jelatin (kilo) 30.755
Vidala (kilo) 870
Şaplı deri (kilo) 59.842
Tirşel (adet) 24.253
Sahtiyan (adet) 560
Keçi meşini (adet) 541.647
Koyun meşini (adet) 1.072.287
Gocukluk deri (adet) 388.025
Er çizmesi (çift) 136.565
Subay çizmesi (çift) 5.153
Er kundurası (çift) 2.379.510
Subay ayakkabısı 63.951
Kösele çarık (çift) 1.189.521
Yemeni (çift) 394.954
Tahta kundura (çift) 183.893
Terük (çift) 33.121
Tozluk (çift) 2
Tahta nalın (çift) 1.617
Çuha (metre) 1.002.992
Şayak (metre) 5.072.761
Er kilimi (adet) 683.341
Er çorabı (çift) 2.580.635
Yorgan (adet) 22.647
Velense (adet) 24.528

Yorgan (adet) 1.932
Tiriki kumaş (metre) 886
Kabalak (adet) 1.003.920
Kuşak (adet) 535.736
Yün kilim (metre) 216
Kaşmir (metre) 17
Keçe (adet) 5.387
Çadır bezi (metre) 2.337.977
Çadır astan (metre) 24.546
Çadır ipi (metre) 23.545
Çadır kolonu (okka) 73.484
Ekli çadır kolonu 4.006
Çeşitli amaçlara bez 3.551.240
Çeşitli amaçlara kolon 717.460
Çeşitli amaçlara 402.233
Palaska kayışlığı 580.916
Perdelik (kilo) 70
Dağ torbası (metre) 3.607
Hortum (metre) 34
Havlu (adet) 18.119
Peştemal (adet) 897
Peçe ve mendil 136
Araba ve balya örtüsü 2.183
Portatif çadır 1.079.110
Mahruti çadır (adet) 17.791
Mutbak, süvari ve sekban çadın 1.719
Uçak çadırı 98
Hela çadın 2.228
4-60 er alan büyük çadır 2
Komutan çadırı 173
Oto garaj çadırı 8
Sağlık hizmet çadırı 150
Fırın çadırı 44
Çadır şemsiyesi 189
' uıH/v r EKLE m 713

Son model K. çadırı 5
Kaput (adet) 2.351.272
Çeşitli elbise 2.993.927
Pantolon (adet) 1.103.558
Çeşitli don o 7.044.602
Kalpak, kabalak, takke 1.191.696
Kum torbası 628.423
Avcı yeleği 584.997
Çeşitli ebatta yatak 107.121
Yatak ve yastık kılıfı 326.789
Hasta arabası 31.631
Hasta torbası ; 24.541
Pelerin (adet) 1.423 ■
Kolak (adet) 22.777
Eldiven (adet) 369.599
Çorap, ayak bezi 528.270
Aba ve yazlık ceket 172.410
Faniladan örme ceket 35.843
Tulum (adet) 1.486
Fes (adet) 76.394
Kaneviçe çuval 4.000
Kürk (adet) 171.666
Kürk yelek (adet) 65.135
Alay sancağı (adet) 33
Hasta entarisi / 23.906
Harar (adet) 9.219
Aba ceket 30.841
Arka çantası 'G:: 683.604
Ekmek torbası 83.200^
Pamuklu mintan . (i 180.024 .
Para cüzdanı 1.000 .
Muşamba yağmurluk - 352
Yastık yüzü i. 9.007 :
Yeldirme (adet) 3.389 »
ÜRETİLEN MALZEME GENEL TOPI

Matra (adet) 1.148.597
Palaska (adet) 768.122
Muhtelif kayış 688.601
Nal (giyim) 319.897
Mıh 2.496.150
Soba (adet) 652
Boru (adet) 31.715
Dirsek (adet) 18.046
Soba altlığı (adet) . 348
Muhteüf fıçı 16.324
Muhtelif sandık 257.423
Künye kılıfı (adet) 35.038
Hamut (adet) 544
Hortum (adet) 223
Hayvan kösteği 19.644
Hamal arkalığı 3.454
Muhtelif heybe 1.630
Tükrük hokkası 5.269
Tavla halatı 10.532
Toka (adet) 2.829.916
Tarak (adet) 14.435
Bakraç (adet) 971
Karavana (adet) 16.840
Çul (adet) 1.927
Kundura boyası (adet) 839.920
Muhtelif araba (adet) 1.014
İbrik (adet) 900
Araba makası (adet) 588
Süzgü (adet) 233
Mühür kurşunu (adet) 4.270
Muhtelif teneke 592.625
Muhtelif kantar 1.020
Muhtelif kerpeten 28
Su maşrabası 12.504
EKLER 715
ÜRETİLEN MALZEME GENEL TOPI

Çerçeve (adet) 734
Şişe mantarı (adet) 138.500
Eyer (adet) 2.009
Semer (adet) 18.456
Kurşun takımı (adet) 4.568
Kolon (adet) 39.906
Paldum (adet) 1.171
Yular (adet) 13.577
Belleme Cadet) 10.337
Pişeklik (adet) 273
Demir karyola (adet) 6.244
Muhtelif palet 572
Düdük (adet) 1.250
Ekmek saçı (adet) 16.973
Muhtelif kılıf 197.706
Muhtelif halka 46.688
Mangal (adet) 3.586
Bahçıvan beli 690
Çökertme (adet) 459.112
Başlık (adet) 1.597
Yem torbası (adet) 34.007
Takunya (adet) 51
Semer kayışı (adet) 1.348
Kar gözlüğü muhafazası 292.130
Sahan (adet) 11.282
Tava (adet) 417
İbrik (adet) 1.611
Gerdel (adet) 993
Satır (adet) 325
Kazma (adet) 9.747
Balta (adet) 2.675

Muhtelif sap 1.769
Kova (adet) 21.431
Çengel (adet) 1.916.896
Cıvata (somun ile) 9.865
Kemer (adet) 5.245
Kaşağı (adet) 145.947
Gobre (adet) 6.668
Örtü (adet) 5.279
Şilte (adet) 42
Orak (adet) 474
Semaver (adet) 243
Leğen (adet) 2.613
Yedek diş tahtası 4.719
Demir kulp 19.969
Zımba (adet) 593
Dikiz a3ması 5.362
Koşum koşanı (adet) , 2.435
Burgu (adet) 272
Pantolon düğmesi 1.573.690
Çatal (adet) 2.370
Muhteüf tas (adet) 2.066
Kaşık (adet) 8.650
Dolap (adet) 745
Kar gözlüğü (adet) ' 219.468
Yemek kabı (adet) 100.000
Nal demiri (kilo) 104.120
Er başhğı (adet) 2.318.981
Battaniye (adet) 5.000
Çeşitli bez (metre)
Peksimet torbası (adet) 1.604.233
EKLER 717
Gnkur. EK ; 42
BİRİNCİ DÜNYA HARBİ NDE TÜRK HARBİ

X NCU CİLT ^
İDARİ FAALİYETLER ^
DERİNCE CEPHANELİĞİ NİN 4 HAZİRAN 1918

TARİHİNDEKİ MEVCUDU [1060]
10,5 cm. sahra obüsü mühiiLiunatı Miktarı
Paşa 2 marka uzun dane 17.981 Adet

Paşa 2 marka şarapnel 1.766 Adet
1-7 hartuç 15 modeli markalı dane j ^ 111 Adet
1-7 hartuç markasız uzun dane 9.493 Adet
1-7 hartuç markasız şarapnel 3.487 Adet
1-7 hartuç 15 modeli dane 16 modeli tapa 46 Adet
1-7 hartuç müsademsli dane 17 modeli tapa 64'5 Adet
10,5 cm. dağ obüsü mühimmatı

1-6 hartuçlu ihtirakh dane 3.601 Adet
1-6 hartuçlu şarapnel 994 Adet
1-6 hartuçlu 14 modeli dane 11 modeli tapa 604 Adet
7,7 cm. sahra uçak paşa 2 marka dane 1.731 Adet
7,7 cm. sahra mermisi

Markasız uzun dane 10.178 Adet
Markasız şarapnel 3.581 Adet
15 modeh ihtirakh dane 5.938 Adet
EK 49 - a
7,7cm. sahra mühlııımatı Miktarı
Çabuk infilaklı dane 16 modeli tapa 24Adet
Çabuk infilaklı uzun dane 16 modeli tapa 613Adet
96 modeli şarapnel ?Adet
16 modeli toplara mermi
Çabuk infilaklı dane 15 modeli tapa 17 model 719Adet
15 model dane 3.652Adet
Dane model 11 152Adet
Tapasiyle birlikte uzun dane 33Adet
Peşrev 232
7,5 cm. kudreetli dağ mühimmatı

Dane 3.004Adet
Şarapnel 2.969Adet
7,5/14 lük dağ mühimmatı

Dane 16.083Adet
Şarapnel 17.618Adet
7,5 cm. adi dağ şarapnel 1.800Adet
7,5 cm. sahra mermisi

Müsademen 61.729 Adet
Şarapnel 39.481 Adet
İhtirakh 22.149 Adet
10,5 cm. Skoda dağ mühimmatı

Lağım danesi 6.970 Adet
Tahrip şarapnel 660 Adet
12/45’lik Hamidiye toplarına tratilli bomba 128 Adet
EKLER 719
10,5 dm. Skoda dağ mühimmatı Miktarı

6/21’lik toplara yüksek infilaklı bomba 250 Adet
6/21’lik toplara adi bomba 250 Adet
Alman varfgranaten 45.810 Adet
Alman şiverlansfi 500 Adet
12 cm. Avusturya varfuni 681 Adet
Alman varfuri 300 Adet
15/40 gemi toplan mermisi 460 Adet
15 cm. çabuk ateşli obüs mermisi
12 model dane 9.565 Adet
12.801 Adet
10 cm. ağır sahra mermisi

Dane 1.740 Adet
Şarapnel 4.400 Adet
8,7 cm. mantelli sahra mermisi

Dane 9.037 Adet
Şarapnel 541 Adet
Küçük yumurta el bombası 1.844 Sandık
(50’şerlik)
Beyzi el bombası 394 Sandık
(33’lük)
Süleyman Zığıç el bombası 283 Sandık
(33’lük)
Alman piyade sivri mühimmatı 4.351 Sandık
Avusturyahlara ait 10 cm. obüs 212 Sandık
EKLER 721
Gnkur. EK : 43
BİRİNCİ DÜNYA HARBİ’NDE TÜRK HARBi
X NCU CİLT
İDARÎ FAALİYETLER
DIŞ ÜLKELERDEN 1330 (1914) : 1334 (1918) YILI TOP İKMALİ
1330-1331 (1914-1915)
Miktarı
Sınıfı Cinsi
Sipariş Gelcii Ölçeği
2. Sınıf Şinayder dağ topu 36 (9 Bt.) 12 (3 Bt.) Adet
2. Sınıf 13 modeli ağ. sahra obüsü 12 (3Bt.) 12 (3 Bt.) Adet
2. Sınıf 24 cm. havan 4 (IBt.) 4 (IBt.) Adet
2. Sınıf 24 cm. Avusturya obüs 4 (IBt.) 4 (IBt.) Adet
2. Sınıf 7,5 cm. çabuk ateşli sahra 16 (4Bt.) Adet
2. Sınıf 15 cm. Avusturya obüs 4 (IBt.) Adet
2. Sınıf 7,5/30 cm. seri sahra 54 54 Adet
2. Sınıf 7,5 cm. cebel 12 12 Adet
2. Sınıf ağır top bt. 15 Batarya
2. Sınıf hafif sahra 3 Batarya
2. Sınıf 7,7’lik UÇ3. topu 4 Takım A >
2. Sınıf 24 cm. obüs 2 1 Batarya
2. Sınıf 15 cm. obüs 1 1 Batarya
2. Sınıf 10 cm. top 4 4 Adet
2. Sınıf 10,5 cm. dağ obüsü 8 Adet
2. Sınıf 7,7 cm. dağ topu 8 Adet
2. Sınıf 15/40 cm. seri cebel top 8 8 Adet kıyı
korumada
2. Sınıf 6,5 cm. adi cebel 2 2 Batarya
2. Sınıf 7,5 cm. adi cebel 8 8 Adet
2. Sınıf 7,5 cm. çabuk ateşli sahra 80 80 Adet
2. Sınıf 12 cm. obüs 7 7 Adet
2. Sınıf 8,7 cm. mantelli topu 34 34 Adet
2. Sınıf 15 cm çabuk ateşli obüs 36 Adet
2. Sınıf 21 cm. havan 12 12 Adet
(1917) 1332 Yıh
Miktarı
Sımfı V' 1 11 b 1
Sipariş Geleii Ölçeği
2. Sınıf 7,7 cm. sahra topu 12 Adet
2. Sınıf 10,5 cm, sahra obüsü 12 Adet
2. Sınıf 15 cm. çabuk ateşli sahra
obüsü 4 Adet
2. Sınıf 15 cm. top 8 Adet
2. Sınıf 7,7 uçs. topu mermisi 1 Vapur
2. Sınıf 15 cm, Avusturya obüs 4 Adet
2. Sınıf 7,7 dağ obüsü 4 Adet
2. Sınıf 9,5 cm, bomba topu 24 8 Adet
2. Sınıf 10,5 cm. Avusturya cebel
obüsü 8 Adet
(1917) 1333 Yıh

2. Sınıf 13 modeli çabuk ateşli ağır
obüs 36 36 Adet
2. Sınıf 10 cm. top 12 12 Adet
2. Sınıf 7,5 cm. çabuk ateşli sahra 16 Adet
2. Sınıf 10,5 om. sahra obüsü 12 Adet
2. Sınıf 7,7 cm. sahra top 12 Adet
2. Sınıf 7,5 cm. kudretli cebel 36 36 Adet
2. Sınıf 10,5 cm. sahra obüsü 72 Adet
(1918) 1334 Yıh

2. Sınıf 7,5 cm. dağ topu 192 36 Adet
2. Sınıf 10,5 cm, cebel obüsü 296 Adet
2. Sınıf 15 cm. sahra obüsü 36 36 Adet
2. Sınıf çabuk ateşli sahra topu 36 Adet
EKLER 723
EK ; 43-a
DIŞ ÜLKELERDEN SİPARİŞ EDİLEN TOP YEDEK MALZEMESİ

1331 (1915) YILI
Miktarı
Sınıfı Cinsi
Sipariş Gelen Ölçeği
2. Sınıf Zayis makaslı bt. dürbünü 121 48 Adet
2. Sınıf 7,5/30 top toparlağı 54 54 Adet
2. Sınıf 7,5/30 cephane arabası 192 192 Adet
2. Sınıf 7,5/30 yedek kama 15 15 Adet
2. Sınıf 7,5/30 gözetleme arabası 15 15 Adet
2. Sınıf 7,5/30 bt. dürbünü 54 54 Adet
2. Sınıf 7,5/30 bt. yedek kundağı 15 15 Adet
2. Sınıf 7,5/30 bt. sahra demirci
araba 15 15 Adet
2, Sınıf 7,5/30 bt. koşum takımı 315 315 Adet
2. Sınıf 7,5/30 binek hayvan
teçhİ2ra,t 189 189 Adet
(1916) 1332 Yıh
2. Sınıf 8,7’lik top nişan daireleri 100 100 Adet
2. Sınıf 8,7’lik top ruhlusu 100 100 Adet
2. Smıf torna tezgâh 12 12 Adet
(1917) 1333 Yıh
2. Sınıf10/14' cm. topların göz.
arabası 6 6 Adet
2. Sımf 10/14 cm. toplarm cephane
araba 6 6 Adet
2. Sınıf 10/14 cm. toplan eşya
arabası 6 6 Adet
2. Sınıf 10/14 cm. toplan erzak
arabası 6 6 Adet
2. Sınıf 10/14 cm. toplann yem
arabası 6 6 Adet
Miktarı
Sınıfı r' 1i 11
Ly Tl b i
C 1 -
Sipariş Gelen ölçeği
2, Sınıf 10/14 cm. toplann demirci
arabası 6 6 Adet
2. Sınıf 96 modeli cephane arabası 18 18 Adet
2. Sınıf 96 modeli yedili kundağı
toplanyla 1 1 Adet
2. Sınıf 96 modeli yedili kundak
toplan (tekerleği) 6 6 Adet
EK : 43-b
1330 VE 1331 SENESİNDE DIŞ ÜLKELERDEN YAPILAN SİPARİŞ

VE YURDA GİREN TOPLARA AİT DİPNOTLARI
[10611 ATAŞE Arşivi;
[1062] ATAŞE Arşivi;

EKLER 725
UB2 YILINDA DI§ ÜLKELERDEN YAPILAN StPARiS VE

YURDA GiREN TOPLARA AlT DİPNOTLAR
[1085] ATAŞE Arşivi No. 1/1, Kis. 74, Dos. 368, Fih. 3.
[1089] ATAŞE Arşivi No. 1/5, Kis. 1080, Dos. 126, Fih. 1-139.
[1090] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kİs. 1089, Dos. 153, Fih. 22-17.
[1092] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1085, Dos. 141 A, Fih. 14-5.
U33 YILINDA
[1099] ATAŞEArşivi; No. 1/5, Kis. 1091, Dos. 160, Fih. 1-120. 121.
[1100] ATAŞEArşivi; No. 1/5, Kis. 1033, Dos. 155, Fih. 49-1.
[1103] ATAŞEArşivi; No. 1/5, Kis. 1104, Dos. 206, Fih. 3-2.
[1104] ATAŞEArşivi; No. 1/5, Kis. 1107, Dos. 218, Fih. 1-272, 274.
1334 YILINDA
[1107] ATAŞEArşivi; No. 1/5, Kis. 1046, Dos. 16, Fih. 3.
[1108] ATAŞEArşivi; No. 1/5, Kis, 1047, Dos. 18, Fih. 12-4.
EK : 43-e
1331 (1915) SENESİNDE GELEN ÇEŞİTLİ İKMAL
MADDELERİ
Sımfı Cinsi Miktarı Ölçeği

Sağlık Sıhhi malzeme 51 Vagon
Ulaştırma Otomobil ve malzemesi 41 Vagon
Ulaştırma Uçak ve malzemesi 36 Vagon
Ulaştırma Benzin 44 Vagon
Ulaştırma Demir boru 1 Vagon
Ulaştırma Demiryolu ve dekovil malzemesi 41 Vagon
Muhabere Çelik kablo 5 Vagon
İstihkâm İs. kazma kürek 6.000 Adet
İstihkâm Tahrip kalıbı 11.000 Adet
İstihkâm Tahrip fişeği 3.000 Adet
İstihkâm Tahrip kapsülü 8.000 Adet
İstihkâm Çöteberka fitili 4.000 Metre
İstihkâm Lastik boru 7.000 Adet
İstihkâm Üç ağızlı lastik boru 500 Adet
İstihkâm Dört ağızlı lastik boru 500 Adet
İstihkâm Ateşleme makinası 30 Adet
İstihkâm Nakil muayene aleti 30 Adet
İstihkâm Elektrik fünyesi 10.000 " Adet
İstihkâm Müsademe fünyesi 10.000 Adet
İstihkâm Portatif kürek 52.620 Adet
İstihkâm Baltalı kazma 147.625 Adet
İstihkâm Balta 1.000 Adet
İstihkâm İs. baltası 1.800 Adet
İstihkâm Lama demir kazık 1 Vagon
EKLER 727
Sınıfı Cinsi Miktarı Ölçeği

İstihkâm İs. küreği 4.000 Adet
İstihkâm İs. kazması 2.500 Adet
İstihkâm Baltalı kazma kıhfı 4.824 Adet
İstihkâm Baltalı kürek kılıfı 148.620 Adet
İstihkâm İs. kürek kılıfı 3.000 Adet
İstihkâm El baltası 700 Adet
İstihkâm El baltası kılıfı 150 Adet
İstihkâm Makine edevatı 1 Vagon
İstihkâm Mesafe şeridi 350 Adet ,
İstihkâm Tel makası 1.450 Adet
İstihkâm Demir kazık 95.000 Adet
İstihkâm Kç. tel makas 3.000 Adet
İstihkâm Yedek bıçak 3.750 Adet
İstihkâm Dikenli tel 1.000 Ton
İstihkâm Dikenli tel 300 Ton
İstihkâm Adi tel 9 Ton
İstihkâm Gaz maskesi 16.000 Adet
İstihkâm Işıldak 23 Adet '
2. Sımf Zırhh oto 10 Adet
2. Sınıf Uçak 4 Adet A
EK : 43-d
1331 (1915) YILINDA DIŞ ÜLKELERDEN GELEN
İKMAL MADDELERİ
Levazım Un 391 Vagon

Levazım Buğday 13 Vagon
Levazım Arpa '18 Vagon
Levazım Şeker 2 Vagon
Levazım Mısır 14 Vagon
Sınıfı Cinsi ıŞaöıo

Levazım Fasulye 229 Vagon
Levazım Sabun 4 Vagon
Levazım Çeşitli erzak 1 Vagon
Levazım Patates 4 Vagon
Levazım Kahve 5 Vagon
Levazım Çikolata 1 Vagon
Levazım Elbise 53 Vagon
Levazun Şayak 7 Vagon
Lıevazun Kollu buşon 13 Vagon
Levazım Kaşkol 2 Vagon
Levazım Battaniye 1 Vagon
Levazım Soda 1 Vagon
Levazım Soba 1 Vagon
Levazım Seyyar mutfak 1 Vagon
Levazım Kömür 5 Vagon
Levazım Makine yağı 8 Vagon
Levazım Sigara kâğıdı 3 Vagon
Levazım Kaşar peyniri 3 Vagon
Levazım Peynir (Beyaz) 13 Vagon
Levazun Kâğıt 1 Vagon
Levazım Mukavva 1 Vagon
Levazım Etüv makinesi 2 Vagon
Levazım İçme suyu temizleme makinesi 1 Vagon
Levazım Etemit 9 Vagon
Levazun Postal 2 Vagon
Levazım Nal 26 Vagon
Levazun Eyer takmu 1 Vagon
Levazım Kok kömürü 63 Vagon
EKLER 729
EK : 43-d
1332 (1916) YILINDA DIŞ ÜLKELERDEN GELEN İKMAL

MADDELERİ
Sınıfı Cinsi Miktarı Ölçeği
Levazım Un 481 Vagon
Levazım Arpa 3 Vagon
Levazun Fasulye 35 Vagon
Levazım Sabun 4 Vagon
Levazım Çeşitli erzak 2 Vagon
Levazım Makine yağı 2 Vagon
Levazım Kâğıt 1 Vagon
Levazım İçme suyu temizleme makinesi 4 Vagon
Levazun Eyer takımı 7 Vagon
Levazım Arpa 3 Vagon
Sağlık Sıhhi mabjeme 9 Vagon
Ulaştırma Petrol 1 Vagon
Levazım Çikolata 2 Vagon
Ulaştırma Demir levha 2 Vagon
Ulaştırma Demiryolu ve dekovil 23 Vagon
Ulaştırma Çelik kablo 6 Vagon
Ulaştırma Mania demir kazık 7 Vagon
Ulaştırma Araba 24 Vagon
Ulaştırma Silah ve mühimmat 22 Vagon
Levazım Erzak çadın 2 Vagon
Ulaştırma Beheri 80 arabalı erzak kolu 5 Kol
Ulaştırma Ekmekçi kolu 2 Kol
Ulaştırma Seyyar Mutfak Koşum Tk. 113 Talam
Ulaştırma Koşum hayvanı 450 Adet
Ulaştırma Binek hayvanı 276 Adet
İstihkâm Işıldak 4 Adet
İstihkâm İstihkâm malzemesi 14 Adet
730 Türk sîlahli kuvvetleri tarihî
EK : 43-e
1334 (1918) SENESİNDE DIŞ ÜLKELERDEN GELEN İKMAL
MADDELERİ
Sımfı Cinsi Miktarı Ölçeği
Levazım Buğday 1 Vagon
Lfevazım Soda 1 Vagon
Levazım Erzak çadın 3 Vagon
Levazım Erzak çadın 634 Sandık
Levazım Elbise 1.174 Sandık
Levazım Sigara 177 Sandık
Levazım Çorap 226 Sandık
Ulaştırma Demiryolu malzeme ve dekovil 1 Vagon
Ulaştırma Demiryolu malzemesi ve dekovil 662 Adet
Ulaştırma Demir levha 1 Vagon
Ulaştırma Demir levha 1.765 Adet
Sağlık Sıhhi malzeme 122 Sandık
Ulaştırma At arabası 150 Adet
EK : 43-f
1330 VE 1331 YILLARINDA DIŞ ÜLKELERDEN YAPILAN ÇEŞİTLİ
İKMAL MADDELERİ DİPNOTLARI
[İlli] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1049, Dos. 27, Fih. 1-2.
[1112] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis. 639, Dos. 244, Fih. 1, 1-6, 24, 30, 3, 40^ 62.
65, 124, 145, 147, 130, 92, 27, 106, 162, 12, 118, 'l29,
137, 169, 166, 45, 131, 175, 182, 189, 197, 191, 195, 57,
205, 211, 220, 229, 208, 235, 17.
1332 SENESİNDE
[1116] ATAŞE Arşivi; No. 1/4,KIs. 1029, Dos. 111, Fih. 1-135.
[1117] ATAŞE Arşivi; No. 1/4,Kis. 1070, Dos. 115, Fih. 6-28.
1333 SENESİNDE
[1118] ATAŞE Arşivi; No. 1/1,Kis. 170, Dos. 737, Fih. 14, 12-7.
[1119] ATAŞE Arşivi; No. 1/6,KIs. 1127, Dos. 396, Fih. 70.
[1120] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis 156, Dos. 690, Fih. 105-2.
[1121] ATAŞE Arşivi; No. 1/101, Kis. 2174, Dos. 93, Fih 1-1.
1334 SENESİNDE
[1123] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1110, Dos. 227, Fih. 1-106, 101, 99, 246, 175,
228, 167, 170, 165, 252, 243.
[1124] ATAŞE Arşivi; No. 1/5,Kis 1113, Dos. 238, Fih. 6, 6-1.
[1125] ATAŞE Arşivi; No. 1/4,Kİs. 1038, Dos. 143, Fih. 2-25.
EKLER 731
. EK : 43 - g
1331 (1915) YILI DIŞ ÜLKELERDEN YAPILAN V NCİ SINIF

TOP MÜHİMMATI İKMALİ
Miktarı
Cinsi Gelen Sipariş Edilen Ölçeği
Kurup sahra 63.360 adet dane
Kurup sahra 31.440 adet şarapnel
Kurup dağ 2.854 adet dane
Kurup dağ 15.360 adet şarapnel
Seri sahra 9.400 adet dane
Seri sahra 22.620 adet şarapnel
Seri dağ 34.000 adet dane
Seri dağ 38.000 adet şarapnel
15 om. lik obüs 39 vagon
7,5 cm. sahra top mermisi 43 vagon
8,8 cm. top mermisi 10 vagon
Mükemmel dane 19 vagon
15’lik obüs mermisi 2.000 adet dane
10,5’luk hf. sahra obüsü 9.688 adet dane
24 cm. top mermisi 21 vagon
Erhart mermisi 10.000 dane
15/11,6 obüs mermisi 6.000 dane
Seri ateşh sahra tevhit mermi 17.755 dane
15/40’lık çabuk ateşli top mermi 2.000 dane
35’lik sahil top mermisi 310 100 adedi şarapnel
15/26’hk toplara mahsus 12.000 12.000 dane
10,5’luk dağ obüs mermisi 24.000 dane
7,7’lik toplara mahsus 24.000 dane 9^
15’lik top mermisi 12 vagon
3,7’lik top mermisi 34 sandık
8,7’lik mükemmel mermi 3 vagon
DIŞ tnLKELERDEN 1332 (1916) YIU YAPILAN V NCt SINIF

TOP MEKMİSt İKMALİ
Miktarı
21/64 havan 3.264 adet lağım danesi
12/24 toplara mahsus 2.890 şarapnel
12/24 toplara mahsus 1.500 adet dane
8,7/24 mantelli top 12.572 adet şarapnel
8,7/24 mantelli top 28.800 adet dane
15/14 seri obüs 800 lağım danesi
15/14 seri obüs 692 adet tahrip danesi
Seri obüs 20.292 adet 12 nci dane
Alman kıyı batarya 600 adet dane
12/11,6 bt. obüs 15.000 adet şarapnel
12/11,6’hk obüs 930 adet lağım danesi
12/11,6’hk obüs 2.252 adet tahrip danesi
12/30 Bulgar top 269 adet şarapnel
12/30 Bulgar top 3.590 adet tahrip danesi
Midilli lerovizeri 305 adet hartuç
EK : 43-h
DIŞ ÜLKELERDEN 1333 (1917) YIIJ YAPILAN V NCİ SINIF
TOP MERMİSİ İKMALİ
15/24 toplara mahsus 21.408 adet şarapnel
15/14 seri obüslere mahsus 103.661 adet dane
12/11,6 seri obüslere mahsus 6.472 adet şarapnel
12/11,6 seri obüslere mahsus 5.493 adet dane
12/30 Bulgar toplara mahsus 1.888 adet şarapnel
12/30 Bulgar toplara mahsus 63 adet dane
12/24 Bulgar toplara mahsus 3.025 adet şarapnel
12/24 Bulgar toplanna mahsus 2.050 adet dane
Bomba top 4.950 adet dane
EKLER 733
Miktarı
8,7/24 toplara mahsus 14.008 adet dane
8,7/24 toplara mahsus 3.467 adet şarapnel
10 cm. toplara mahsus 15.179 adet dane
10 cm, toplara mahsus 9.410 adet şarapnel
13 modeli ağır sahralara mahsus 73.200 adet mermi
10,5’luk obüslere mahsus 89.397 adet dane
10,5’luk obüslere mahsus 5.728 adet şarapnel
7,7’lik 96 mod. sah. top. mahsus 12.021 adet şarapnel
7,5/30 seri sahra top. mahsus 66.907 adet şarapnel
21 cm. toplarına mahsus 1.000 adet mermi
7,5 om. cebel toplara mahsus 15.599 sandık dane
7,5 cm. cebel toplanna mahsus 1.698 sandık şarapnel
15 cm. 12 mod. toplara mahsus 13.775 adet dane
Ağır sahra obüslerine mahsus 6.567 adet imlâhaklı dane
DIŞ ÜLKELERDEN 1334 (1918) YH.I YAPD.AN V NCİ SINIF

TOP MERMİSİ İKMALİ
7,5/30 seri sahra topa mahsus 32.057 adet dane

7,5/30 seri sahra topa mahsus 6.558 adet şarapnel
7,5 cm. Işkodra dağ topa mah. 145.928 adet dane

7,5 cm, Işkodra dağ topa mah. 16 vagon dane
15/40 îşkodra dağ topa mahsus 2.000 adet dane
24/35 toplara mahsus 1.100 adet dane
15/11,6 obüslere mahsus 6.000 adet dane
24’lük obüslere mahsus 4.000 adet dane
Miktarı
Cinsi Gelen Sipariş Edilen ölçeği
7,7 toplara mahsus 12.128 sepet şarapnel
7,5’lik toplara mahsus 2.240 sandık şarapnel
7,7’hk uçaksavara mahsus 19.000 adet
10 cm.’lik top 5.057 adet
15’lik obüs top 6.186 adet şarapnel
15 modeli 15,5 toplar için 84.000 atım
13 mod. için ağ. sah. obüsleri için 72.000 atım
13 mod. ağır sahra obüs 144.000 atım
16 mod. 15’lik toplara mahsus 18.000 atım
Havanlara mahsus 6.000 atım
İzli top 200.000 atım
7,5’luk Avusturya dağ top mer. 72.000 atım
7,7 Uçs. top mahsus 60.000 atım
7,62 Uçs. Japon topa mahsus 57.000 atım
7,5/30 24 saniyeli topa mahsus 420.000 atım dane
7,5/30 24 saniyeli topa mahsus 350.000 atım şarapnel
EKZ/17 veya KZ/14 işaretli topa
mahsus 230.000 atım
7,5/14 çabuk ateşli sah. için 18.000 atım
7,5/14 zırh tesirli Gm. 41
işaretli mermi 6.000 atım şarapnel
EKLER 735
EK : 43-1
1330 VE 1331 SENESİNDE DIŞ ÜLKELERDEN YİPİLAN

SİPARİŞLERLE YURDA GELEN TOP MÜHİMMATÔVA AİT
DİPNOTTjYBI
[1127] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1049, Dos. 27, Fih. 1, 1-1, 2.
[1128] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis. 1641, Dos. 231, *Fih. 1-9, 29.
[1129] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis 639, Dos. 224, Fih. 1-5, 9, 6^, 17, 175, 118,
112, 150, 65, 27, 16, 40, 99, 74, 93.
[1130] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, KIs. 1049, Dos. 29, Fih. 1-3, 4-1.
[1132] ATAŞE Arşivi;-No. 1/5, Kis. 1069, Dos. 95, Fih. 1-192.
1332 SENESİNDE
[1135] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1092, Dos. 163, Fih.1-22.
[1139] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kİs. 1053, Dos. 40, Fih. 6-8, 11.
1333 SENESİNDE
[1140] ATAŞE Arşivi; No.
1/6, KİS. 1099, Dos. 187, Fih. 13-8.
1/5, KİS. 1055, Dos. 47, Fih. 25-1, 15.
1/5, KİS. 3120, Dos. 267, Fih. 51-10, 8. 22, 2^, 16, 33 ,
1/5, KİS. 1099, Dos. 186, Fih. 4-3.
1/5, KİS. 1107, Dos. 217, Fih. 4-2.
1/5, KİS. 1110, Dos. 227, Fih. 1-3, 30. 11, 17, 18, 21,
26, 27, 29.
1334 SENESİNDE
[1150] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, KİS. 1110, Dos. 227, Fih. 99, 1-48, 13İ 133, ISO,
125, 118. 211, 214, 218, 202, 220, 222, 156, 2?
[1151] ATAŞE Arşivi; No. 1/5 KİS. 1116, Dos. 252, Fih. 1-84.
[1152] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, KİS. 1116, Dos. 748, Fih. 2-122, 2.55.
[1153] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, KİS. 1121, Dos. 264, Fih. 30-31, 8-1, 35.
[1154] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, KİS. 1122. Dos. 236, Fih. 27.
[1155] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, KİS. 1120, Dos. 268, Fih. 10, 12-8, 14-14. i
i SEFERBERLİKTEN ÖNCEKİ MEVCUT
MÜTAREKEYE KADAR İSTANBUL’A

ALMANYA’DAN GELEN
MÜTAREKEYE KADAR AVUSTURYA’

a DAN İSTANBUL’A GELEN
MÜTAREKEYE KADAR İSTANBUL’DA

İMAL
MÜTAREKEYE KADAR DONANMA

DAN ALINAN
o» YEKÛN
PQ
MÜTAREKEYİ MÜ'TEAKİP ELDE
KALAN
I
s HER TOP VE MERMİSİNİN BEHE
RİNİN AL’HN OLARAK FtA'H
[116»] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 19S7, Dos. 391, Fih. 1-7.
50.000 Top
1 1 1 1
M M
35,5/23 cm. adi sahil topu
O 00 o
190 (O
1 1 1 (O Mermi
to
40.000 H* M i 1 1 1 M Top
35,5/23 cm. adi sahil topu
140 09 I9ı. Mermi
09 Oi 1 1 1 1 09
30.000 M M Top
Ci 1 1 1 1
frO . O? Ol
28/22 cm. adi sahil topu
30 cn Ü1 11 1 1 1 Ol Mermi
O ! i 1 Ol
1 M
25.000 09 o ! 1 1 1 Top
26/22 cm. adi sahil topu
t0> 00 OO
25 09
09 CD 1 1 1 1 V3
Mermi
5.000 to 1 I 1 1 to Top
24/13 cm. adi sahü
K S 09 Mermi obüs topu
30 to M 1 1 1 1 M
25.000 M M 1 1 1 M 1 Top
21/40 cm. çabuk ateşli
09 cn
o Mermi sahil topu
45 (O
§ 1 I o 1
18.000 S o 1 1 1 1 o Top
21/22 cm. lik adi sahil topu
M
20 W M Mermi
tO 1 1 o
S 1 1 1 o Ol
10.000 g o 1 1 1 I o Top
21/6 cm. lik havan

P M
Co
Ol Ol
(D
25 C71 Ol 1 1 s 09 Mem'.i
Oi 09 1 1 Ol M
00
-<l
25.000 to 1 1 1 1 to Top W
00
15/50 cm. lik Armistrongr sahil topu
M
co ot
20 00 2 1 1 1 1 § Mermi
c;t 1 1 üt
1 C o
a
T 1
f
25.000 ; I 1 r Top
1
15,2/45 cm. lik çabuk ateşli
.. M to to Rus topu
öo O
20 § I1 1 1 11 Mermi
co © 1 1 o
•-Î
25.000 I Top G:
W
to co tsD 1 1 l 15.2/45 cm. lik Hamidiye w
M
topu ' CıO
S Mermi P'
20 00 § o 1 1 1 1- >
25.000 i Top
co © © 1 1 1
15.2/45 cm. lik Mesudiye W
G
l-A (O to <
öo g o topu
20 -0 o o 1 1 s 1
Mermi
âS
25.000 1 1 Top .'i,; : ' '• 2.
to to 1 to
■-3
M M 15/45 cm. lik Yavuz topu >
‘T co ■ w
20 2 2
H» ! 1 l-t 1
Mermi G
§
22.000 1 to 1 1 . 1 to 1 Top
15/43 cm. lik 16 modeli
çabuk ateşli sahra topu
20 o
to
o
o, ! 1. 1 1
o
o i Mermi
25.000 M
o 1 ' oa 1 © oa Top
^ to
15/40 cm. Hk çabuk ateşli
M M
“0 M gemi‘ve sahil topu
15 M '■<1 Mermi
M , M S
1 ■ 1 ^ r cn
15.000 oî Sî s
co 1 1 1 1 Top
O) to
15/26 cm. lik adi kızaklı top-
o ıf^ o
6 io co öo Mermi
M
00 o 1 1 1 co
8.000 s o 1 1 to
00 Top
to 1
M
M M 15/14 cm. lik sehpalı kısa top
6 b
M
Mermi
00 1 1 1 1 00
5.000 1 00 1 1 1 1 00 Top
Oi M 15/14 cm. lik eski Türk obüs

8 00 M w co Mermi
CO 1 1 1 co
Oi o> 1 1 1 o a>
5.395 K5 Top
02 1 l 1 s 1
15 cm. lik 13 modeli obüs

W
o o
8.4 w to to Mermi
O)
00 1 1 1 o»
00 1
3.000 co co
»(>> 1 1 1
co
to Top
M co to
15/10.8 cm. lik adi obüs
to Ol Ü1
6 Üt Oi o ö O)
Mermi
CO to
to 1 o 1 o to
5.000 M M M Top
1 1 1 1
15/6.4 cm. lik adi havan
M w
5.5
S § 1
00
M i 1 1
to Mermi <1
co
CO »»i. 1 to 1 1 to co
15.000 ts5 00 . 00 1’ i 1 1 I Top
o
i 12/45 cm. lik seri
t- M Hamidiye top' ^
10 1 Mermi
0» w
S
Cn 1 11 I
1 iI
3.000 Top
* co' 1 1 1 1
1 'i* i ’ 12/30 cm. lik adi
M Bulgar topu
o i «o ' !-*
Mermi
4.9 ' g § -3
i s ; l M : 1 . i 00 G:
W
5^
GO
2.500 00 1 1 'i 1 1 Top ‘ ’ P’
12/24 cm- Adi Bulgar sahra >
a
M - Sehpalı top
g s. ^ g
:<ı • Mehni W
3.4 ,
s 1 G
^ 1 ^ 1 ; 1 [■ <
<
-■ A? tn
1.500 o i 1 ■ 1 ^ 1 i 1^ S Top’"-
12/11.6 cm.’adi Bulgar M
: sahra obüs s.
hf». §
o I : 9° •-3
4.75 * öo ö ! g Mermi >•
W
1 ! 1 ! 1 CO
1 ■' 1 i S'
1.500 1 s Top
s * S
, 1
'
i '
! 1 ■ .. i .
12/6.3 cm, lik Bulgar havan
4.5
s '
M
S 1 : 1
i , 1
Mermi
i! i to ; 1 1 ! 1 i 1 i
1 t
1.000 ■ ' t 1
i 1 r , 1
- r
* M, ! to • 1 , 1 to Top
. I
! 1 ' 10.7/20 cm.'lik top * '
to ; to
4 ! ' Mermi
§
w 1 • 1 ■ 1 ' 1 ' 1 i 1
10.000 »>9 to to 1 1 1 I Top
K5 co co 10/45 cm. çabuk ateşli
8 to to Mermi Midilli top
1 r f r
§ s I 1 1 1
10.000 fi Top
1 I I 1
10.5/40 cm. çabuk ateşli
«o co M
8 Mermi Peykişevket top
bo
o
M
o 1 1
io 1
10.000 t. »
00 00 to 1 l< r Top
10.5/35 cm. lik çabuk ateşli
Ol
8 Mermi Turgut top
o o o 1 1 I 1
o o 1 1 1 1 - o
w
500 r to 1 1 1 1 1 Top
10.5/35 cm. adi maktu
«
t-*
c;ı Ol Yunan top w
4 11 co 11 11 1 1 00 Mermi
co 1 1 ço w
10.000 to Top
to 1 1 1 to 1
c 10/53 cm. çabuk ateşli
8 öo Mermi sahil top
o 00 1 1 1 00 1
co to 1 1 1 to t
10.000 Top
I to to 1 ^ 1 1 1 10/50 cm. çabuk ateşli
8 co co gambot top
1 <39 <39 1 f 1 1 Mermi
10.000 <39 M 1 1 1 1 Top

10/30 cm. çabuk ateşli
8 s ^ Sî sahra top
CO ö O Mermi
co co
00 1 I 1 1
10.000 1 to 1 1 to 1 1 Top
10.5 cm. çabuk ateşli
to to Işkodra sahra top
8 1 1 1 »(>> 11 1I Mermi
1 o 1 i o
8.000 1 1 1 1 Top
8.S./45 cm. çabuk ateşli
ço co co Yavuz top
p
Oi o § 1 11 o Mermi
6 00
H» o o 1 o i1 •-Î
C=
w
8.000 M M
1 1 1 Top W
OS 1 co
8.8/30 cm. çabuk ateşli P’
Turgut top >
00 00 co
g b Mermi
K
6 tc s
OJ o 1 1 § 1
© W
G
<
co <
700 «D
cn o 1 1 1 1
c;<
o Top M
8.7/24 cm. adi mantelli top tm
to M
... - • [y • s.
ço © oî
3 1-» M o Mermi >
Û)
c;» s 5 § Sd
co 1 1 1 o g
co © ©
to Top
600 00 to 1 I 1 1
7.5/27 cm. adi mantelli top
to
co
03
to o M
2,5 «o co ö b Mermi
© o 1 1
o 1
5.000 to co co 1 1 1 Top
1 7.5/45 cm. çabuk ateşli
Vikers ve Mesut top
co o Mermi
4 00 o o I ! 1 1
00 o
5.000 K 1 1 l 1 Top
7.5/40 cm. çabuk ateşli
4 0) M cn gemi topu
i» o Mermi
00 s 1 1 I
<Ji Oi Oi 1 1 o 1
5.000 M M M 1 1 1 1 Top
7.5/50 cm. Şinayder
gemi topu
4 O) S S 1 1 1 1 Mermi
M to to 1 1 1 1
1.000 to to 1 1 1 1 to Top
7.5/13 cm. lik ŞUi cebel
topu
3 M 1 1 1 1 öo Mermi
to 1 1 1 1
w
5.000 00
co o o Top w
o 1 1 1 1 O) r*
w
7.5/13 cm. adi dağ topu W
to 5Î üî
2 ot o o Mermi
M o b
O I
o 1 1 1 8
1.000 co 1 1 1 Top
1
6/21 cm. çabuk ateşli ve
3 M Sî 51 adi bahriye topu
CO ö ö Mermi
cn o
8 1 1 1 1
500 M M M
1 1 1 1 Top
57 mm. lik çabuk ateşli
CO bahriye top
2.5 ÖO O O Mermi
CO
M 8 8 1 1 I 1 co
500 M h* i 1 1 1 M Top
57 mm. lik zırhlı kuleli top
to
2.5 S to Mermi
§ 1 I 1 1
500 00 £ S 1 1 1 1 Top
47 mm. lik çabuk ateşli
co co bahriye top '■
g Mermi
0.75 5 ; .§
■ o o 11 11 11 11
w i -î
C:
50
a> 1 Top W
500 CO g Oi 1 1 1 OT
37 mm. lik çabuk ateşli p’
bahriye top >
g o
K
0.5 s b Mermi n- .. i -î
o
to
M i 1 I 1 1
C
<
<
W
1 Top
8.116 O § i 1 o 1'
15 mm. lik çabuk ateşli M
M
CO
tşkodra obüs
20 rf» g 1 11 o 11 11 Mermi - ö:'- < . >
o> 1 S
2 ‘
to co co Top
30.058 00 1 1 1 1 to
s f 24/35 cm. adi sahil top
a> -A to
50 b Mermi
cn
o i ( 1 1 (O
20.022,5 co 1 1 1 1 to Top
00
.aii
24/22 cm. adi sahil top
co 00 co
22,5 to Mermi
g o
i l 1 1 o cn
EKLER 7İ5
BİRİNCİ DÜNYA HARBİ’NDE OSMANLI ORDUSUNUN

RUSLARDAN VE ROMENLERDEN GANAİM OLARAK ALDIĞI
TOP VE CEPHANESİ
Miktarı
25,3 cm. adi Rus kıyı topu 10 2.647

22,7/9 cm. adi Rus obüsü 22 4.295
20,3/11 cm. adi Rus topu 9 —
20,3/9 cm. tunç havan 29 1.089
15,2/4,5 cm. çabuk ateşli kıyı topu 6 1.559
15,2/9 cm. adi kıyı topu 18 —
15,2/22 cm. adi kıyı topu 115 45.823
15,2/8 cm. adi kıyı topu 81 16.137
15,2/7 cm. adi tunç havan 17 —
12,2/12,6 cm. çabuk ateşli obüs 4 4.940
12/12,7 cm. çabuk ateşli obüs 6 25.934
12/2.8 cm. Japon obüsü 4 2.550
10.6/16 cm. adi Krup topu 13 21.733
10.7/13,5 cm, Rus topu 8 37.234
10,7/22 cm. Rus topu 63 —
10.7/32 cm. Rus topu 63 10.500
10.5 cm. Krup topu 5 2.614
10,5 cm. adi obüs 4 —
8,7 cm. Romen Mantelli 12 —
30,5 cm. top —
—
15/45 cm. kıyı topu 300
15 cm. kale sahra topu 14.133
10,5 cm. sahra topu 2.412
8,7/22 cm. adi krup 13
8.7/23 cm. Rus topu 305 138.587
8.7/9 cm. Rus topu 94 —
8.7/18 cm. çelik ve tunç adi Rus topu 310 25.204
9.8 cm. adi Krup 91 —
57 mm. çabuk ateşli top 12 6.082
EKLER 747
Gnkur. EK : 45
BtRİNCİ DÜNYA HARBİ’NDE TÜRK HARBİ

X NCU CİLT
SAVAŞ MÜDDETİNCE MUHABERE KITALARINDA

MEVCUT OLAN MALZEME
Malzemenin İsmi Miktarı

Alman sahra telefonu 48
Fransız sahra telefonu 27
Telgrafhane mamulatı makine 23
Rule 1
Sahra telgraf makinesi 35
30’luk helyosta 33
24’lük helyosta 41
14’lük helyosta 66
Kalın sahra kablosu 334
Mutavassıt sahra kablosu 343
İnce piyade kablosu 401
Kablo dolabı 175
Çeşitli cins telefon 398
Dağ malzeme sandığı 141
Dağ edevat tamiriye 2
Çavuş çantası 83
Muzaaf muhabere sandığı 29
İrtibat takımı 47
Kolanh teskere 131
748 Türk sîlahli kuvvetlerİ tarihî

Tel çatalı 71
Yol aşırma sırığı 126
Merdiven ' — 24
.Vızıltılı erikson telefonu A 38
Meşin dağ malzeme sandığı 2
lO’luk helyosta 7
Kolansız teskere D
Seyyar mors teskeresi 13

Telgraf makinesi 3
Çıplak tel 39
Kuru pil bataryası —
Seyyar löklanşe bataryası —
Helyograf * —
6’lı santral 5
16’h santral 2
25’li santral H': ■' . i '■ 3
4’lii numaratör ■;A ' ■' •' ■A" ..-1
5’li numaratör , f 12
İnce telli siper saika 78
Elektrik şartı A 10
Boş bobin ■ ûy'
- 39
Löklanşe piü dr’ A 200
Mors makine paratoneri 6
Yuvarlak komitatör 'A -- 6
Pusula '.-.d r'v ,d: • 6
Maniple : ~ 10
İzalatör V d 200
Saplı kürek *49
Saplı kazma 38
EKLER 749

Saplı balta 7
Filama değneği 32
Keskili kıskaç 17
Palanga makarası 6
Kurbağacık 14'
Demir küskü 12
Demir kazık 4
Amerikan burgusu 7
Palanga ipi 8
Çakı 8
50’lik santral 1
30’luk santral 1
20’lik santral 3
6’lık numaratör 1
Varyaz 6
12’lik santral 2
Numaratör 2
Voltmetre 2
Galvonometre 1
Mikrofon 4
Kablo 8
Bakır tel 10
Portatif telgraf direği 250
Kerpeten 2
Keski 2
Demirci örsü 3
Kıskaç 2
Eğe 2
Ağaç makası 1
Destere ve keser 2
EKLER 751
Gnkur. EK : 46
As. T, ve Str. E. Bşk,
BtRtNCt DÜNYA HARBÎ’NDE TÜRK HARBİ

X NCU CİLT
BİRİNCİ DÜNYA HARBİ SÜRESİNCE HARBİYE DAİRESİ
İSTİHKÂM ŞUBESİ NCE PİYASADAN ALINAN
İSTİHKÂM MALZEMESİ [1160]
Adet Cinsi Adet Cinsi
28.510 Kazma 3.572 m^ kafes teli

58.818 Ka2ana sapı 873 Kerpeten
66.317 Kürek 210 Destere çaprazı
87.048 Kürep sapı 80.730 Kalas gürgen
13.000 Portatif is. kazması 1.4'20 Küskü
10.200 Portatif is. ka2ana kılıfı 1.631 Varyoz
4.040 Portatif is. baltası 230 Saph harç gelberisi
3.531 Portatif is. kazma kılıfı 318 Sikase
18.000 Portatif is. küreği 53.500 Çiğdane tahtası
10.317 Portatif is. kürek kılıfı 13.050 Dikmelik direk
18.000 Dikenli tel makası 5.416 Lata
3.000 Saplı balta 1.425 Döşeme tahtası
2.375 Dikenli tel 1.372 Cam kirişi
1.030.310 Kum torbası 30.607 Çam veya meşe
38.931 m. kum torbası için bez 378 Filyas kütüğü
62.530 m. kablo 518 Sinop meşesi
17.850 Civata 85 Karaağaç kütüğü
62.527 kilo çeşitli demir 418 Dişbudak ve gürgen
1.000 İzmir kalemi 3.078 Lağım tabancası mili
3.457 Destere kaşığı
4.922 Keser ve ayak keseri 2.500 Moloz küfesi
7.396 kilo İzmir çekici 6.489 Oluklu saç
14.170 Çeşitli eğe 370 Top katranlı kağıt
593 Çakı 5.960 Fabrika tahtası
587 Makas 28.577 Çimento çuvah
294 Kıskaç 9.550 Projektör kömürü ^
Adet Cinsi Adet Cinsi

55.800 Avrupa ve yerli kiremit 25.000 îş yemenisi
23.200 Tuğla 1.588 Bağ ipi
106 Mahyalık 4.280 Kiriş ipi
459 m. yelken bezi 5.457 Korkuluk ipi
827 kilo gaz 820 OsmanlI rendesi
470 Beton tokmağı 261 Örs
4.000 Çatal 3.750 El arabası
4.000 Emniyet mili 2.215 Telgraf direği
50 Demirci takımı 1.895 Ton çimento
500 Çelik ray 1.316 Elektrik feneri
100 Eyer takımı 3.143 Elektrik pili
134 Grönder sapı 25.606 m. Sinama filmi
2.142 Bıçkı ve hızar 4 Fotoğraf makinesi
1.150 Keski 4.704 m. Bakır tel
80 Nakil muayene aleti 190 Manivela
488 kilo kalay 74 Tenekeci makası
184 Tesviye ruhlusu 150 Pirinç bakır çubuk
874 Lağım kazanası 386 Çinko kova
1.000 Lağım küreği 35 Projektör
161 Su tulumbası 10 Lağım el arabası
521 Mesaha şeridi 290 El feneri
2.500 Çift dikenli tel eldiveni 400 Makine yağı
270 Paket ağaç vida 506 Mengene
11.821 Çifte dolap 385 Matkap
13.077 Hızar 85 Ateşleme makinesi
3.283 Balta 16 Voltmetre
1.000 Balta sapı 23 Takım şahmerdan
1.875 Varyoz sapı 186 Çelik gönye
3.155 Çekiç ve keser sapı 35 Gönder sapı
3.947 îng. anahtarı ve burgusu 2 Yazı makinası
32.915 m. galvanizli tel 305 Madırka
5.071 Taşçı çekici 5.330 Tahrip fişeği
17.400 Demir kazık 19 Fünye
1.000 Tahrip edevat çantası 3 Patfa takunı
25.000 Iş elbisesi 20 Marangoz takımı
EKLER 753
EK : 46 - a
BİKlNCl DÜNYA HARBİ İÇİNDE AVRUPA’DAN ALINAN
İSTİHKÂM MALZEMESİ
Adedi Cinsi Adedi Cinsi
132.275 Tahrip kalıbı 450 ton Çatı mukavvası
8.140 Kilo tahrip fişeği 230 m- göteberka kağıdı
15.000 Tahrip kapsülü 7.012 Adi çehk kazma
27.096 Burgu fişeği 4.872 Adi kürek
2.347 Tenvir tabancası 39.539 İstihkâm modeh kazma
523.867 Tenvir fişeği 6.659 İs. modeh kazma kılıfı
10.350 Müsademe fünyesi 86.539 İs. modeh kürek
13.850 Elektrik fünyesi 18.220 İs. modeh kürek kılıfı
21.500 m. göteberka fitih 7.399 İs. modeh balta
9.000 m. çabuk ateşli ateşleme 7.933 İs. modeli balta kılıfı
fitih 3.145 İs. modeh el baltası
485 kilo kauçuk mahlulü 2.435 İs. mod. el baltası kılıfı
1.000 m. Lastik boru 2 Havalı kayık
500 Üç ağızh boru 12 Projektör
1.440 Dört ağızh boru 19 takım lağım mih
272 Elektrik ateşleme 100 Seyyar demirci ocağı
makinesi 285 Tahrip çantası komple
774.665 kilo Dikenli tel 4 Cehennemi ateş mak.
280 Nakil muayene aleti (Alev makinesi)
330 Yedek pil 5 Demir kollu destere
169.105 Demir kazık 100 Demir kollu destere
13.977 İs. modeh tel makası yedek bıçağı
37.450 Yedek bıçağı 20 takım şahmerdan
12.820 Çift projektör kömürü komple
1.313 Hızar 5 Tel kablo çantası
2.680 Mesaha şeridi 6.900 m. yumuşak demir tel
223.600 m. göteberka teü 120 Fener
207.000 m. bakır tel 2 Köprücü treni
9.960.584 Kum torbası 8 Projektör aynası
1.500 Dikenli tel eldiveni 25 Kangal halat
13.000 Bakır kovan 225 takım tulumba komple
250 Projektör kablosu 2 takım burgu edevatı
EKLER 755
EK : 47
1915 YILINA AİT ORDULARA GÖNDERİLEN SİLAH VE

CEPHANE ÇİZELGESİNİN DİPNOTLARI
1 NCl ORDU
Arşiv Klasör Dosya Fihrist

Piyade silahı 1/5 1095 173 1/89
196395 1/5 1094 109 1/17
1/5 1062 71 2/1
1/5 1068 91 2/2
Makineli tüfek 5 1/1 182 782 222

1/5 1064 76 3/13
Tabanca 53 1/5 1068 91 2/2
Top (Çeşitleri) 50 1/5 1033 74 24/26

1/5 1072 104 1/20
1/1 11 57 54
1/5 1070 98 1/106
1/5 1066 83 2/13
1/6 1296 675 48
Piyade mermisi 1/5 1075 173 1/94

(1280) S. 18.677.000 1/5 1074 109 1/17
adet 1/5 1071 100 3/82, 1/25
1/5 1044 3 8/2
1/5 1068 91 1/6
1/3 643 236 1/9
El bombası 1/5 1078 120 3/1, 3/11

(361) S. 29.386 adet 1/5 1076 144 1/5
EK : 47
Çeşitli top mermisi 1/5 1063 85 2/15
22.532 1/5 1065 78 1/8
1/5 1086 83 2/24
1/3 643 236 1
1/3 643 236 1/137
1/5 1068 91 " 50
1/5 1068 92 1/20
2 NCt ORDU
Piyade tüfeği 1/5 1078 120 1/5
(26.562) 1/5 1095 173 1/97
1/1 16 76 74 '
1/5 1070 96 15
1/5 1070 96 15/8
— . -
1/5 1070 96 21
1/5 1068 91 77/2
Makineli tüfek (9) 1/65 1889 57 25/14 V
Tabanca (150) 1/5 1076 114 1/55
Çeşitli top (30) 1/5 1063
1/5 1060 62 1/10, 1/90
Piyade mermisi 1/1 16 76 74
(738.980) 1/5 1090 96 27
Tabanca mermisi 1/5 1076 114 1/55
(4.500)
El bombası (361 S. 1/5 1078 120 3/1
67.104 adet) 1/5 1070 96 7/2, 7/3
1/3 643 236 1/99
1/5 1070 96 54/2
(8.918) 1/5 1060 62 1/10
1/5 1072 103 1/3
1/5 1068 92 1/217 ^
i- EKLER ' 757
u ’ »:ii' EK : 47
3 NCÜ OEDÜ ■ ■ -. - y ■ -
' ■ i.' r •
Aıîv Klasör I>osya Filırist
Piyade tüfeği ''' ' 1/5 1073 113 1/16, 1/20, 1/28, 1/31,
(20.625) 1 1/80, 1/69
H' »4, , *-
Makineli tüfek (32) ■ 1/1 19 93 7
■- r-;
Çeşitli top (3) 1/5 1068 ub 91 5/8
1/5 1078 ' 120-A 21/7
1/6 1296 675 92
Piyade mermisi 1/5 1075 113 1/20, 1/28, 1/31
3122 S. 4.109.500 1/3 623 188 c 1/16, 1/69, 1/33, 1/112
adet
El bombası 1/5 1075 112,113 1/9, 1/16

1320 S. 325.000 1/5 1074 ' 108 • 8/69
İ/l 144 653 28/4
1/3 648 250 1/179
--------- -- - 1/1 11 57 101 - - — -
o ' f , 638 222 12/2
1/3 ^ .-k, - •
Çeşitli top mermisi 1/5 1068 •' 91 1/8, 1/29, 10
3340 S. 105.335 adet 1/3 648 250 ^ 1/183, 1/248
1/1 . 16 72 73
1/5 1107 218 1/69, 149, 1/1
1/6 1162 154' 3/12
1/5 • 1066 85 o 5, 5/19
1/16 1172 289 2/11
1/3 633 “ 211 2/28 '
•V 1/5 1106 215 11
1/4 144 G56 28/2
1/3 646 244 1/16
1/5 1069 95 1/27, 1/24, 1/34, 1/93,
1/135, 1/117, 1/175
.V1/3 649 254 1/67
1/5 1078 120-A 12/4
EK : 47
4 NCÜ ORDU
Aıîv Klasör Dosya Fihrist
Piyade tüfeği 1/5 1077 118 1/47, 1/142, 1/171,
1/62
(44.647) adet - 1/5 1095 173 1/97
1/3 639 656 1/85, 1/115
1/3 630 203 2/34
1/3 633 211 2/171
1/3 646 24'3 5/60
Makineli tüfek (3) 1/5 1077 118 1/79
Çeşitli top (163) 1/5 1064 77 1/123
1/5 1036 83 11/2
1/5 1036 85 5/8
1/5 1098 181 1/43
1/65 1886 50 1/45
1/6 1296 675 60, 92
1/5 1099 187 1/16
1/1 9 48 1/37
1/3 626 188 1/185
Piyade mermisi 1/5 1077 118 1/171, 1/6, 1/116
3232 S. 1/5 1095 173 1/97
4.873.595 adet 1/3 639 626 1/115
1/3 629 199 1/1
1/5 1073 107 1/12
1/3 630 203 2/2
1/1 161 711 57
1/3 633 211 2/277
1/3 648 251 1/57
38.679 adet 1/5 1066 85 5/8
1/3 626 188 1/185
1/5 1098 181 1/109
1/3 633 211 2/123
1/3 641 231 1/180
1/5 1078 91 4/2, 34, 36/3
1/3 648 251 1/57
EKLER 759
EK : 47
El bombası 455 1/5 1077 118 1/76, 1/113
S. 20.650 adet 1/3 646 24'3 5/28
1/6 1294 664 1/143
5 NCİ ORDU
Piyade tüfeği 1/6 1166 162 6, 11/34
100 S. 4.204 adet 1/3 639 622 1/141
1/5 1062 71 2/1
1/5 1068 91 77/2
Makineli tüfek (28) 1/5 1091 161 11, 26 ‘
1/5 1065 80 2/4
1/6 1164 162 11/34
Tabanca (450) adet 1/6 1170 180 5
1/5 1084 76 3/26
Çeşitli top (145) 1/5 1066 82 1/4, 5, 31, 1/17, 21,
adet 1/37, 38, 39, 2/43
1/5 1035 78 11/14
1/3 638 228 35
1/5 1064 75 1/19, 20
1/3 623 179 1/66
1/5 1060 62 2/14
1/3 635 216 1/231
t 187
1/5 1099 8/1
1/5 1070 98 1/252, 1/160
1/5 1078 120-A 25
1/1 182 782 185
1/3 638 223 22
Tabanca mermisi 1/6 1164 162 1/6, 4/26
9 S. 29.050 adet 1/6 1170 180 5/1
Piyade mermisi 1/6 1170 183 1/22, 1/113, 1/120,
59.457 sandık 1/126, 1/129, 1/1, 1,
5.826.000 adet 1/7, 2/26, 1/58, 1/58,
1/62, 1/76, 3/8, 1/34,
1/107, 1/140, 1/164,
EK : 47
1/5 1064 74, 75, 76i 4/2, 4/1, 26
1/6 1172 189 3, 3/8
‘ 1/5 1082 71 2/1
1/5 1068 81 77/2
ov 1/5 1071 100 31/82
: ■ * o JL i
: 1/1 182 782 82
)S.4 .t . t
r 1/3 633 211 2/257
1/6 1164 162 4/19
1/3 631 205 1/166 , ------ -
1/3 635 216 1/13 h'MI: -A
1/3 636 216 1/312
1/3 638 223 24 __ _
1/5 199 185 9 ■ -i : .1)0^
1/5 1072 104 1/133
1/6 1111 229 7/4
r. 1/3 643 236 1/36 ^ .
1/5 1065 78 28/4
Çeşitli top mermisi 1/5 1065 80 2/4, 1/18, 11/4, 2/4,
594 sandık 2/10, 1
335.918 adet 1/5 1070 98 7/16, 1/34; 1/248,
1/242, 1/130
1/3 635 216 ' 1/231, 1/74, 1/110
1/5 1066 83 2/6, 2/37
1/3 638 223 57/5
,1/5 1068 71 55, 1/101
1/3 643 236 1/23-..................... ^
^ ^ '.rı E ;d'.;T
1/1 180 775
1/3 631 208 1/125, - l/81r-1/126,
1 - !•:' rmof.n
1/yo
. • 1 7"^ Tr:
1/16 1164 162 1/23, 1/27, 5/1,,7, 1/21,
r ^
1/35, 11/31,"11/14
1/5 1050 30 2/40
EKLER' ‘İİ3 ^HüT 76f
EK : 47
Arşiv Klasör*, Dosya Fihrist
1/1 8 24/27, 25, 25/17, 25/21,

25/14, 25/16
1/5 1063 73 7/22, 42/1, 1/14, 1
1/5 1064 73 1/21, 1/22, 1/23, 1/32,
1/44, l/4'6, 1/117, 1/
131, 1/92, 25/16, 1/158,
1/161, 1/163, 1/189, 1/
187, 1/192, 1/102, l/‘
125, 1/222, 1/253, 1/
266, 1/263, 1/276, 1/
284, 1/281, 1/282
1/3 639 626 -1/52, 1/82, 1/148, 1/
r- 197, 1/198, 1/198, 1/20,
1/153
la
1/3 630 202 1/121, 1/202, 1/116
1/5 1060 62 2/14
1/3 633 210 32/8
1/5 1067 88 20/7, 20/22 ~~
■'* 1/5 1065 80 " 1/18, 11/14, 2/4, '2/10
1/5 1078 120-A 8, 14/1
El bombası ' 1/3 639 226 1/10

676 sandık 1/5 1064 75 1/39
144.717 adet 1/5 1070 183 1/22, 1/49,3,3/7,3/11,
1/111, 1/126,*-1/137, 1/
148, 1/149, 3/14, 1/167,
1/170 '
1/6 1164 ‘ 162 1/23
1/3 635 ^ '216 1/130, 1/108, 1/326
1/5 1050 < ^ 30 2/40
762' TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ
EK : 47
• 1/3 638 223 19/2
1/5 1111 229 7/3
1/3 643 236 1/140
, -
1/5 1098 185 9
6 NCI ORDU
Piyade tüfeği 1/5 1089 153 14/6
28.579 adet 1/3 639 626 1/194
1/6 1170 180 2/13
1/5 1074 108 6, 8/43, 8/27
r r
' 1/6 1178 216 26/2
■ - . f ' ■
1/3 643 234 1/74

• 1/5 1072 104‘ 1/137
Makineli tüfek 1/1 14 72 27/7

12 adet 1/5 1089 153 14/6
1/5 1066 84 2/42
1/6 1296 675 92
Çeşitli top 1/5 1099 187 1/16

77 adet 1/5 1066 84 2/42,1/15
1/6 1296 675 92
1/3 638 222 12/17, 12/24
1/5 1077 117 2/5
1/5 1080 62 3/&4
El bombası 1/5 1072 104 1/137

534 sandık 1/5 1066 84 2/42
83.800 adet 1/1 11 57 101
1/3 642 233 1/77
n-. 5' • 1/3 648 250 1/55
1/3 639 226 1/60
EKLER 763
EK : 47
Aışiv Klasör Dosya Fihıist
Piyade mermisi 1/5 1074 108 8/72, 60, 6, 7/2, 8/22,
22.380 sandık - 8/117
7.790.400 adet 1/1 196 828 2/2, 3
1/3 631 205 2/48
1/5 1089 153 3/7, 14/6, 2/3
1/6 1170 180 2/19
1/5 1069 93 1/11
1/1 14 72 11, 13/3
1/65 1892 65 3/24'
___
1/1 16 77 6
1/5 1066 84 2/42
1/3 642 233 1/77
1/5 1067 88 28/2
1/3 646 244 1/19
1/3 648 251 1/48, 1/157
1/3 648 250 1/209
1/5 1085 139 1/58
Çeşitli top mermisi 1/1 14 72 28/1. 11, 3, 3/1, 19/4,
100 sandık 27/1
121.795 adet 1/1 196 828 9/4, 7, 9/8, 9/7, 9/6,
9/5,9/4, 62/1
1/5 1066 82 2/42, 2/5, 2/27, 2/37,
3/68, 2/25
1/5 1060 62 3/63, 3/11, 3/79, 3/45,
3/92, 3/94, 3/45
1/5 1064 75 1/21
1/5 1069 95 1/11, 1/143
1/3 629 199 1/100
1/5 1068 98 1/10
1/5 1079 123 2/75
1/1 11 11 27
1/3 642 233 1/199, 1/13, 1/131
1/3 638 222 12/7
1/6 1178 216 32
1/3 641 231 1/128
1/5 1074 108 8/120
1/5 1099 187 13/5
1/3 648 251 1/47
764’ TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ
EK : 47
tZMtR HAVALtSt KOIVIUTANLIĞI
Piyade tüfeği
(1.000) adet 1/3 630 202 1/111
Çeşitli top 8 adet 1/5 1064 77 1/123
Tabanca 30 adet 1/5 1078 120 1/17
Piyade mermimi , 1/5 1070 100 31, 82, 17/1, 31,3, 1/25
2.330 sandık 1/3 620 202 1/111
1.690.000 adet 1/5 1078 120 1/9
’ 1/3 638 222 12/4.
1/6 1172 184 4/7
El bombası 3/5 1071 100 31/8, 31/22

13.838 adet 1/3 639 226 V107 , ,
' ,1
Çeşitli top mermisi 1/3 633 221, 212 2/103. 2/298

7.894 adet 3/5 1069 95 1/143, 1/74
1/5 1073 107 1/55
•' * '
ÇANAKKALE MÜSTAHKEM MEVKİİ

Piyade mennisi 1/6 3164 162 4/8
185 sandık t 1/3 639 226 1/166
Çeşitli top mermisi 1/5 1070 98 1/9, 1/56, 1/50

3.595 adet 1/1 180 775 80
1/3 630 202 1/75
i,:; EKLER 765'
U : EK : 48
; . '■ V'A
1916 YttlNDA ORDULARA YAPILAN SİLAH VE MÜHİMMAT
İKMALİ (BÜTÜNI.EMESİ) DİPNOTLARI
Silah Bütünlemesi
:..}y .V- .. ■ ,
.T'-'’-' r:' ,t-'- . . -

[1161] ATAŞE Arşivi; No. V5, Kis. 1078, Dos. 120, Fih. 4/160.
1/5, KİS. 1078, Dos. 120, Fih. 4-202, 203.
., 6- • '' 1/1, KİS. 55, Dos. 267, Fih. 20, 21.
1/5, KİS. 1086, Dos, 143, Fih. 1-55.
■ ..TA *?•
1/5, KİS. 1078, Dos. 120, Fih. 1-1.50, İ->13G, 4-181.
.. 1/3, KİS. 655, Dos. 269, Fih. 1-27.
r,7.: . 1/1, KİS. 55, Dos. 267, Fih. 23.
[1162] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1081, Dos. 129, Fih 22
.i-'-I -
1/5, Kis. 1078, Dos. 121, Fih. 1-29.
r
1/1, KİS. 24, Dos. 116, Fih. 4.
[1163] ATAŞE Ar.şivi; No. 1/1, Kis. 74 Dos. 367, 368, Fih. 3-36.
■ m: A i ur' r]
1/5 Kis. 1073, Dos. 105, Fih. 25.
.•rr ^\
[1164] ATAŞE Arşivi; No.' 1/3, Kis. 677, Dos. 329, Fih. 8-131.
■ \/3,^Kls. 654, Dos. 266, Fih. 7-73.
‘i- r-; _n 1/5, KİS. 1076, Dos. 116, Fih. 1-115.
1/3, KİS. 662, Dos. 225, Fih. 1-130.
1/5, KİS. 1095, Dos. 172, Fih. 1-20.
.l/.'i 1/6, KİS. 1070, Dos. 96, Fih. 271. j. . p.. ■;]
Al ^ 1/3,. KİS. 6.56, Dos. 271, Fih 1-122
*' 1/5, KİS. 1073, Dos. 106, Fih. 1-231.
t.j.r I T''
' 1/5, Kis. 1075, Dos. 110, Fih. 1-18.
1/5, KIs. 1076, Dos. 116, Fih. 1-163.
0 : 1/5, Kis. 1080, Dos. 126, Fih. 1-138.
■:r.-i ,r;; ;i/3, KIs. 653, Dos. 264, Fih 1-22.
EK : 48
1/5, KİS. 1080, Dos. 126, Fih. 1-5.
1/5, ms. 1072, Dos. 103, Fih. 12-4.
1/5, KİS. 1079, Dos. 123. Fih. 4-26.
" 1/3, KİS. 677^ Dos. 329, Fih. 8.
1/5, KİS. 1082, Dos. 133, Fih. 3-37.
1/3, KİS. 679, Dos. 335, Fih. 1-217.
1/5, KİS. 1059, Dos. 57, Fih. 1-89.
1/1. KİS. 22, Dos. 107, Fih. 15.
1/5, KİS. 1082, Dos. 133, Fih. 3-37.
1/3, KİS. 652, Dos. 259, Fih. 1-127.
1/3, KİS. 655, Dos. 268, Fih. 1-149.
1/5, KİS. 1075, Dos. 112, Fih. 1-73.
1/6, KİS. 1119, Dos. 261, Fih. 1-73.
1/5, KİS. 1075, Dos. 112, Fih. 1-84.
1/5, KİS. 1078, Dos. 121, Fih. 1-29.
1/3, KİS. 679, Dos. 335 Fih. 1-132.
1/5, KİS. 1073, Dos. 105, Fih. 4-1.
1/5, KİS. 1075, Dos. 112, Fih. 1-84.
1/5, KİS. 1078, Dos. 120, Fih. 4-136.
1/5, KİS. 1076, Dos. 115, Fih. 3-118.
1/5, KİS. 1080, Dos. 126, Fih. 1-189.
1/1, KİS. 19, Dos. 95, Fih. 40
1/5, KİS. 1083, Dos. 136, Fih. 30.
[1170] ATAŞE Ai'şivi; No. 1/5, KİS. 1072, Dos. 103, Fih. 11-21.
1/5, KİS. 1079, Dos. 123, Fih. 5-27.
1/5, KİS. 1073, Dos. 106, Fih. 1-33.
1/4, KİS. 1025, Dos. 69 Fih. 42.
1/3, KİS, 679, Dos. 335, Fih. 1-107, 1-113.
1/3, KİS. 265, Dos. 1-122.
1/5, Kis. 1099, Dos. 187 Füı. 1-38.
EKLER 767
EK : 48
1/5, KIs. 1077, Dos. 118, Fih. 1-169.
1/1, KIs. 29, Dos. 137, Fih. 40.
1/5, Kis. 1095, Dos. 172, Fih. 1-59.
1/5, KIs. 1015, Dos. 210, Füı. 2-2.
1/5, KİS. 1077, Dos. 118, Fih. 1-421, 1-414, 1-360, 1-317.
1/5, KIs, 1087, Dos. 145, Fih. 46.
1/1^ KIs. 172, Dos. 744, Füı. 6-20.
1/5, KİS, 1080, Dos. 126, Fih. 1-141.
1/3, KİS. 653, Dos. 265, Füı. 1-175.
1/3, KİS. 679 Dos. 335, Füı. 1-192.
1/5, KİS. 1077, Dos. 118, Fih. 1-136.
1/3, KİS. 654, Dos. 268, Fih. 1-90.
1/5, KİS. 1073, Dos. 106, Fih. 1-12.
1/5, KIs. 1075, Dos. 110, Füı. 1-18.
1/5, KİS. 1095, Dos. 172, Füı. 1-50.
1/1, Kis. 74, Dos. 367, Fih. 5.
1/5, KIs. 1092, Dos. 163, Fih. 1-8, 1-11.
1/5, KIs. 1082, Dos. 146, Füı. 1-72.
1/5, Kis. 1113, Dos. 237, Fih. 1-151.
1/3, KİS. 655, Dos. 268, Fih. 1-223.
1/5, KİS. 1099, Dos. 187, Fih. 1-38, 1-51.
1/5, KİS. 1080, Dos. 126, Fih. 1-157.
‘ 1/6, Kis. 1284, Dos. 632, Fih. 1-16.
1/5, KİS. 1105, Dos. 210, Fih. 2-12.
1/5, KIs. 1107, Dos. 217, Füı. 1-5.
1/5, KİS. 1059, Dos. 57, Fih. 1-89. i ı
1/3, Kis. 679, Dos. 335, Füı. 1-68.
1/5, KİS. 1076, Dos. 114, Füı. 1-82.
1/5, KİS. 1071, Dos. 100, Füı. 41-2, 41-2.
1/5, Kis. 1086, Dos. 143, Füı. 1-165, 1-203.
1/5, Kis. 1089, Dos. 152, Füı. 1-1, 1-72, 1-80.
1/5, KİS. 1095, Dos. 171, Fih. 10, 10-1, 10-2.
1/5, KİS. 1083, Dos. 136„ Füı. 17.
EK : 48
[1176] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kls.HOTl, Do3. 99, Fih;il-36.. 'JP .
/ 1/5, KİS. 1095, Dos. 171, Fih. 10, 10-1^ 10-2.
>, 1/5, KİS. 1089, Dos. 152, Fih. 1-2. ’
. 1/6, Kis. 1183, Dos. 233 Fih. 4-1.
.V*'' T 1/5, Kiş. 1071, Dos. 99,/Fih. 1-36.
;f"-J ,r
1/5, Kls.‘ 1073, Dos’. 107, Fih, 12.
1/5, KİS. 1079, Dos. 124, Fih. 1-99.
1/5, KİS. 1053^ Dos. 39, Fih. 4.
1/6, KİS. 1296,’ Dos. 675, Fih. 102-1.
[1178] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis. 677, Dos. 329, ’Fih. 8-264.
[1179] ATAŞE Arşivi; No., 1/5, Kis. 1074, Dos, 108, Fih. 8-206,212.
1/5, KİS. 1086 DöS, 142, Fih. 3-121. ; •;ır’
■ ■' 1/5, Kis. 1074[ Dos. 108, Fih. 8-215.
[1180] ATAŞE Arşivi; No.'1/5, KIs. 1083, Dos. 136, Fih. 24.
•' 1/3, KİS. 677, Dos. 329, Fih 8-229.
[1181] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis, 649, Dos. 254/Blh. 96.
[1182] ATAŞE Arşivi;. No. 1/5, Kis. 1101, Dos. 193, Fih. 1-76, 1-86.
1/5, KİS. 1107, Dos. 217, Fih. 1-5.
^ r 1/5, Kis. 1081, Dos. 128,^ Fih. 2-3. .
■'.Ta
’ ^1/5, KİS. 1060, Dos.
İÔS. 62, Fih.
ilin 3-142.'
' . * !
[1183] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, KIs, 679, Dos. 335, Fih. 1-233, 236, 1-14, 1-227.
.‘■V 1/6, KİS. 1318, Dos. 767, Fih. 4-19.
i’. , 1/5, KİS. 1078, Dos. 120 A, Fih. 55-3, 30-9.
; . . 1/5, KİS. 1064, Dos. 77, Fih. 1-110.
: 1/5, KİS. 1099, Dos. 187, Fih. 1-74, 91, 1-58.
1/5, KİS. 1077, Dos. 117, Fih. 3-9.
f j V3, KİS. 663, Dos. 290, Fih. 4-5.
: 1/5, KİS. 1114, Dos. 242, Fih. 7-11.
., 1/5, KİS. 1082, Dos. 133, Fih. 8-3.
[1184] ATAŞE Arşivi: No. 1/5, Kiş. 1086, Dos, 143, Fih.1-39, 1-47.
[1187] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis: 1076, Dos. 116, Fih! 1-6!“’*'* ' t;.'i
mühimmat BÜTÜNLEMESİ
[1189] ÂtASE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1071, Dos. 100, Fih. 31-72, 73, 41-2.
■ 1/5, KİS. 1078, Dos. 120, Fih. 1-76.
I 1/5, KİS. 1086, Dos. 143, Fih. 1-55.
EKLER 769
EK : 48
[1190] ATAŞE Arşivi; No. 1/6, KİS. 1284, Dos. 634, Fih. 10-43. ,
1/5, KİS. 1120, Dos. 267, Fih. 5. • '
1/5, KİS. 1070, Dos. 98, Fih. 1-150.
1/3, KİS. 655, Dos. 269, Fih. 1-62, 1-303, 1-317.
1/5, KİS. 1082, Dos. 133, Fih. 6-1.
1/5, Kis. 1082, Dos. . 131, Fih. 1-50.
[1191] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1072, Dos. 103, Fih. 6-9, 6-12, 6-18, 1-39, 47.
1/5, Kis. 1082, Dos. 133, Fih. 1-2, 1-4.
1/5, Kis. 1075, Dos. 111, Fih. 1-79, 1-90, 1-93.
1/5, Kis. 1073, Dos. 105, Fih. 24-İ
1/5, KİS. 1076, Dos. 114, Fih. 1-83.
1/3, KİS. 677, Dos. 329, Fih. 8-62, 8-95, 8-98, 8-112.
1/3, KİS. 653, Dos. 265, Fih. 1-247.
1/5, KİS. 1060, Dos. 60, Fih. 3-1, 3-2.' 't -- i
1/3, KİS. 679, Dos. 335, Fih. 1-47, 1-65, 1-68
1/3, KİS. 653, Dos. 264,’ Fih. 1-22.
1/3, Kis. 677, Dos. 329, Fih. 8-62, 8-84, 8-93, 8-98, 8-112,
■ 8-772. ■ • • ..
[1193] ATAŞE Arşivi; No. /5, Kis. 1060, Dos. 60, Fih. 3-1, 3-2.
1/6, KİS. 1122, Dos. 275, Fih. 1-6.
1/3, Kis. 679, Dos. 335, Fih. 1-65.
1/3, KİS. 677, Dos. 329, Fih, 8-62. ' s;
[1195] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1071, Dos. 100, Fih. 31-72, 73. • • ^
1/3, Kis. 652, Dos. 259, Fih. 1-97. - ,
1/3, KİS. 654, Dos. 266, FUa. 7-49, 7-73.' " '
[1196] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis. 654. Dos. 266, Fih. 7-62.
1/5 Kis. 1078, Dos. 171, Fih. 1-178. .
1/5,’ KİS. 1082, Dos. 133, Fih. 1-2, 1-4, 1-43, 5-lS, 1-18,
1-14, 1-26, ’5-«, 9-15,
3-27, 3-37.
1/5, KIs. 1073, Dos. 106, Fih. 1-165.
1/5, Kis. 1072, Dos. 103, Fih. 6-9, 1-39, 47.
, 1/3, Kis. 653, Dos. 265, Fih. 1-247.
■ 1/5, Kis. 1081, Dos. 129, Fih, 5-7.
- 1/5, KİS. 1075,’ Dos. 111, Fih. 1-93.
' 1/5, KİS. 1076, Dos. 116, Fih. 1-1.
1/5, KİS. 1078, Dos. 121, Fih. 1-288.
' » ■ 1/3, KİS. 679, Dos. 335, Fih. 1-65, 1-175, 1-246, 1-47,
1-68.
1/5, Kis. 1080, Dos, 126, Fih. 1-141.
EK : 48
1/3, KİS. 666, Dos. 297, Fih. 1-145.

1/5, KİS. 1059, Dos. 57, Fih. 1-85.
1/5, KİS. 1107, Dos. 218, Fih. 1-133, 1-170.
1/3, KİS. 654, Dos. 266, Füı. 6-30.
1/5, KİS. 1078, Dos. 120A, Fih. 48,
1/5, KİS. 1076, Dos. 115, Fih. 3-14.
1/3, Kis. 661, Dos. 284, Füı. 1-126.
[1198] ATAŞE Ar§ivi; No. 1/5, Kis. 1076, Dos. 116, Füı. 1-150.
1/5, KİS. 1072, Dos. 103, Füı. 6-6.
1/5, KİS. 1074, Dos. 108, Füı. 8-261.
1/5, KİS. 1078, Dos. 121, Fih. 1-228.
1/3, KİS. 679, Dos. 335, Fih. 1-127.
1/5, KİS. 1075, Dos. 113, Fih. 1-95
1/3, KİS. 656, Dos. 271, Fih. 1-339.
1/5, KİS. 1075, Dos. 110, Fih. 2-27.
1/5, KİS. 1076, Dos. 115, Fih. 2-103.
[1200] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1078,Dos. 120, Fih. 1-96.
1/5, KİS. 1078,Dos. 121, Füı. 1-59.
1/5, Kis. 1082, Dos. 131, Fih. 1-233. ^
1/5, KİS. 1105, Dos. 208, Füı. 6-3.
1/5, KİS. 1053, Dos. 39, Füı. 1-25.
1/3, KİS. 655, Dos. 268, Fih. 1-149.
1/5, KİS. 1075, Dos. 113, Füı. 1-95.
1/3, Kis. 656, Dos. 271, Fih. 1-339.
1/3, KİS. 653, Dos. 265, Füı. 1-103.
1/5, KİS. 1076, Dos. 116, Fih. 1-150, 1-188.
1/5, KİS. 1081, Dos. 128, Füı. 6-2. ’
1/5, KİS. 1082, Dos. 133, Fih. 1-70.
1/5, KİS, 1080, Dos. 126, Fih. 1-141.
1/5, KİS. 1081, Dos. 129, Fih. 24-4.
1/5, KİS. 1087, Dos. 146, Fih. 1-118.
1/3, KİS. 679, Dos. 335, Füı. 1-68, 1-107.
1/3, KİS. 656, Dos. 271, Fih. 1-339.
1/3. KİS. 653, Dos. 265, Fih. 1-103, 1-122.
1/3, KİS. 649, Dos. 2Sİ Füı. 1-112.
1/5, KİS. 1107, Dos. 218, Füı. 1-216, 1-86, 1-1S3, 1-169,
- ’ 170.
1/5, KİS. 1076, Dos. 115, Füı. 3-11, 3-135.
' ’ E K L E R 771
EK : 48
[1205] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1075, Dos. 112, Fih. ,1-84.
[1206] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1075, Dos. 110, Fih. 1-18. .
1/3, KİS. 653, Dos. 264, Fih. 1-68.
X .1/5, KİS. 1077, Dos. 118, Fih. 1-399, 1-414, 1-337.
1/5, KİS. 1081, Dos. 128, Fih. 24-4.
1/3, KİS. 665, Dos. 294, Fih. 1-53.
1/5, KİS. 1087, Dos. 146, Fih. 1-101.
. 1/5, KİS. 1078, Dos. 121, Fih. 1-59.
1/3, KİS. 656, Dos. 271, Fih. 1-341.
1/5, KİS. 1074, Dos. 108, Fih. 2-233.
yrr
1/5, KİS. 1077, Dos. 118, Fih. 1-414.
1/3, KİS. 656, Dos. 271, Fih. 1-204.
1/5, KİS. 1090, Dos. 155, Fih. 1-36.
1/5, Kis. 1095, Dos. 172, Fih. 1-59, 1-117, 127.
1/3, KİS. 653, Dos. 265, Fih. 1-175.
■ 1/5, Kis. 1114, Dos. 242, Fih. 10-2.
1/5, KİS. 1080, Dos. 126, Fih. 1-143.
•' 1/5, KİS. 1105, Dos. 210, Fih. 2-2.
1/3, KİS. 656, Dos. 271, Fih. 1-204.
1/3, Kis. 652, Dos. 259, Fih. 1-79.
I" •' 1/3, KİS. 654, Dos. 266, Fih. 7-49.
1/5, KİS. 1099, Dos. 187, Fih. 1-88, 1-51.
1/5, KİS. 1076, Dos. 116, Fih. 1-1.
1/3, KİS. 653, Dos. 265, Fih. 1-44.
1/5, KİS. 1077, Dos. 118, Fih. 1-337, 1-414.
1/5, KİS. 1081, Dos. 129, Fih 24-4.
1/5, KİS. 1105, Dos. 210, Fih. 2-2, 5-3.
’ 1/3, KIs. 652, Dos. 259, Fih. 1-19.
1/5, KİS. 1087, Dos. 146, Fih. 1-44, 1-59, 92, 1-118, 1-123,
t 1-129, 1-149.
1/5, KİS. 1082, Dos. 131, Fih. 1-199
1/5, KİS. 1059, Dos. 57, Fih. 1-18.
1/5, KİS. 1116, Dos. 248, Fih 2-15.
1/3, KIs. 679, Dos. 335, Fih. 1-68.
1/3, KİS. 656, Dos. 271, Fih 1-91. 1-204, 1-811.
1/5, KİS. 1078, Dos. 121, Fih. 1-59.
1/5, KİS. 1107, Dos. 218, Fih. 1-133.
[1210] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1099, Dos. 187, Fih. 1-51. A.. ^
[1211] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1111, Dos. 229, Fih. 7. •/r >
1/5, KİS. 1086, Dos. 143, Fih. 1-22.
1/5, KİS. 1078, Dos. 121, Fih 1-23.
EK : 48
[1213] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1086, Dos. 143, Fih. 1-165, 1-287, 1 212, 1-271,
, _ 1-222.
1/5, KİS. 1089, Dos. 152, Fih. 1-72.
'• 1/5, KİS. 1071, Dos. 99, Fih. 1-82.
1/5, KİS. 1071, Dos. 100, Fih. 41-2.
1/6, KİS. 1183, Dos. 233, Fih, 4-18.
• 1/5, KİS. 1075, Dos. 110, Fih. 2-17.
1/5, KİS. 1089, Dos. 151, Fih. 22-5.
1/5, KİS. 1083, Dos. 136, Fih. 18, 23.
1/6, KİS. 1284, Dos. 632, Fih. 1-29.
1/6, ICls. 1284, Dos. 634, Fih. 10-43.
1/5, KİS. 1075, Dos. 111, Fih. 1, 1-47.
1/5, KİS. 1078, Dos. 120A, Fih. 41, 48, 59, 72-1, 82.
1/6, KİS. 1183, Dos. 233, Fih. 4-26, 39.
1/3, KİS. 654, Dos. 266, Fih. 7-43.
1/6, KİS. 1284, Dos. 634, Fih. 10-41.
1/5, KİS. 1081, Dos. 128, Fih. 2-3, 5-29.
1/5, KİS. 1089, Dos. 152, Fih. 1-49.
1/5, KİS. 1089, Dos. 153, Fih. 37.
1/5, KİS. 1080, Dos. 336, Fih. 57.
1/5, KİS. 1070, Dos. 98, Fih. 1-83, 1-216.
1/5, KİS. 1081, Dos. 129, Füı. 3-40, 3-70.
1/6, Kis. 1170, Dos. 183, Fih. 1-83.
[1216] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, Kis. 677, Dos. 329, Fih. 8-264, 8-230, 8-226, 227, 229.
1/5, KİS. 1075, Dos. 111, Fih. 1-79.
1/5, KİS. 1152, Dos. 118, Fih. 13-1, 18-1.
1/3, KİS. 653, Dos. 264, Füı. 1-68.
1/3, KİS. 656, Dos. 271, Füı. 1-122.
1/5, KİS. 1075, Dos. 113, Füı. 1-95.
! 1/5, KIs. 1106, Dos. 213, Fih. 1-4.
1/5, KİS. 1074, Dos. 108, Füı. 8-166, 8-233.
1/3, KİS. 653, Dos. 264, Fih. 1-22.
1/3, KİS. 655, Dos. 268, Füı. 1-104.
1/5, KİS. 1087,Dos. 145, Füı. 29-1.
1/5, KİS. 1090,Dos. 155, Fih. 1-15.
1/5, KİS. 1077,Dos. 117, Fih. 2-108,
[1217] ATAŞE Arşivi; No. 1/3, KIs. 649, Dos. 254, Füı. 96.
1/3, KİS. 677, Dos. 329, Fih. 8-267.
1/5, KİS. 1075, Dos. 111, Füı. 1-79.
EKLER 773
EK : 48
[1219] ATASE3 Arşivi; No, 1/5, Kis. 1075, Dos. 112, Fih. 1-84.
1/5, KİS. 1075, Dos. 113, Fih. 1-95.
1/5, KİS. 1106, Dos. 213, Fih. 1-4.
1/3, KİS. 653, Dos. 264, Fih. 1-22.
1/3, KİS. 677, Dos. 229, Fih. 8-226, 227, 229, 8-235.
1/5, KİS. 1087, Dos. 145, Füı. 29-1.
1/5, KİS. 1090, Dos. 155, Füı. 1-15,
1/5, KİS. 1086, Dos. 142, Fih. 3-121.
1/5, KİS. 1114, Dos. 244, Füı. 8.
[1221] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1107, Dos. 217, Füı. 1-19, 1-8, 9, 1-5, 1-14, 16.
1/5, Kis. 1115, Dos. 247, Füı. 1-133.
1/3, Kis. 679, Dos. 335, Fih. 1-233, 1-65.
1/5, KİS. 1075, Dos. 113, Fih. 1-95.
1/5, KİS. 1106, Dos. 213, Fih. 1-4.
1/5, KİS. 1074, Dos. 108, Fih. 8-166.
1/3, KİS. 653, Dos. 264, Fih. 1-26.
1/1, KİS. 24, Dos. 117, Fih. 29-4.
1/5, KİS. 1081, Dos. 128, Füı. 2-3.
1/3, KİS. 655, Dos. 268, Fih. 1-104.
1/5, KİS. 1087, Dos. 145, Füı. 29-1.
1/5, KİS. 1090, Dos. 155, Fih. 1-15.
1/3, KİS. 650, Dos. 255, Füı. 1-60.
1/3, KİS. 649, Dos. 254, Fih. 25.
1/5, KİS. 1077, Dos. 117, Fih. 2-104, 2-108, 33-9.
1/5, KİS. 1078, Dos. 120A, Füı. 48-1, 55-3.
1/5, KİS. 1060, Dos. 62, Füı. 3-142.
1/5, KİS. 1075, Dos. 111, Fih. 1-81.
1/5, KİS. 1089, Dos. 153, Fih. 67.
1/5, KİS. 1059, Dos. 58, Fih. 1-11.
1/5, KİS. 1101, Dos. 193, Fih. 1-3.
1/5, KİS. 1095, Dos. 173, Fih. 1-59.
1/5, KİS. 1099, Dos. 187, Füı. 1-95, 1-74, 91.
1/5, KİS. 1177, Dos. 217, Fih. 1-25.
1/5, KİS. 1105, Dos. 210, Fih. 2-24.
1/5, KİS. 1075, Dos. 112, Fih. 1-84.
1/5, KİS. 1064, Dos. 77, Fih. 1-110.
1/3, KİS. 1152, Dos. 118, Füı. 18-1.
1/5, KİS. 1071, Dos. 100, Fih. 41-2.
[1224] ATAŞE Arşivi; No. 1/1, Kis. 55, Dos. 262, Füı. 20.
EKLER 775
EK : 49
1917 YILINDA ORDULARA YAPILAN SİLAH VE MÜHİMMAT

IKMAIA DİPNOTLARI
1/5, KİS. 1105, Dos. 207, Fih. 1-158.
1/5, K\s. 1105, Dos. 207, Fih. 1-144.
[1229] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1055, Dos. 45, Fih. 5-'12.
1/5, KİS. 1107, Dos. 218, Fih. 1-303.
1/5, KİS. 1105, Dos. 208, Fih. 31-2.
1/5, KIs. 1466, Dos. 16, Fih. 1-199.
•' 1/4, Kis. 1033, Dos. 125, Fih. 15-1.
1/5, KİS. 1098, Dos. 181, Fih. 1-105.
1/5, KİS. 1094, Dos. 169, Fih. 1-54.
1/5, KİS. 1094, Dos. 169, Fih. 1-176.
1/5, Kis. 1102, Dos. 198, Fih. 1-22.
1/5, KİS. 1102, Dos. 198, Fih. 4-97.
1/5, KİS. 1099, Dos. 186, Fih. 415.
1/5, KİS. 1104, Dos. 204, Fih. 1-124.
1/5, KİS. 1094, Dos. 169, Fih. 1-35.
1/1, KİS. 55, Dos. 267, Fih. 68.
1/1, KİS. 170, Dos. 737, Fih. 9-2.
1/5, KİS. 1102, Dos. 198, Fih. 4-91.
1/1, KİS. 55, Dos. 267, Fih. 78.
1/5, KİS. 1102, Dos. 198, Fih. 4-201, 4-216.
1/5, KİS. 1088, Dos. 150, Fih. 1-18.
- 1/1, KİS. 55, Dos. 267 Fih. 65-2.
1/4, KİS. 1033, Dos. 125, Fih. 15-1, 16.
1/5, Kis. 1098, Dos. 181, Fih. 1-105.
1/5, KİŞ. 679, Dos. 335, Fih. 1-317.
1/1, KİS. 42, Dos. 197-Â, Fih. 25.
1/5, Kis. 1090, Dos. 155, Fih. 1-106.
EK : 49
' , 1-295.
1/5, KİS. 1104, Dos. 205, Fih. 1-181, 1-19, 1-275, 1-140,
' 1-70, 1-186, 1-250, 1-292.
1/5, KİS. 1055, Dos. 47, Fih. 9-5.
[1237] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1089, Dos. 152, Fih. 1-113, 56, 2. ' "
1/5, Kis. 1094, Dos. 168, Fih. 34. t. '’
1/5, KİS. 1094, Dos. 168, Fih. 22-1, 8-8, 11.
1/5, KİS. 1104, Dos. 206, Fih. 1, 8, 32. ‘^
1/5, KİS. 1057, Dos. 53, Fih. 1-148.
1/15, Kis. 1464, Dos. 20, Fih. 1, 1-39.
[1238] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1055, Dos. 45, Fih. 5. - <t
1/5, Kis. 1090İ Dos. 155, Fih. 1-82.
1/5, KİS. 1054, Dos. 43, Fih. 5-13.
1/5, KİS. 1055, Dos. 47, Fih. 46.
1/5, Kis. 190, Dos. 154, Fih. 1-82, 1-112. ,
1/5, KİS. 1094, Dos. 169, Fih. 1-27, 185.
, 1/5, KİS. 1088, Dos. 150, Fih. 1-18.
1/5, KİS. 1055, Dos. 45, Fih. 5-7.
1/5, KİS. 1096, Dos. 175, Fih. 4-6.
1/5, KİS. 1480, Dos. 63, Fih. 27-4.
1/19, KİS. 1495, Dos. 6, Fih. 2-5. , ,,
1/5, KİS. 1095, Dos. 171, Fih. 13-9.
1/5, KİS. 1102, Dos. 198, Fih. 4-309.
1/5, KİS. 1104, Dos. 203, Fih. 23.
V
1/5, KİS. 1288, Dos. 647, Fih. 1-129.
MÜHİMMAT '
[1245] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1080, Dos. 126, Fih. 1-19Ö.
1/5, KİS. 1055, Dos. 47, Fih. 59-2.
1/5, KİS. 1048, Dos. 20, Fih. 1-18,
EKLER 777
EK : 49
1/5, KİS. 1094, Dos. 169, Fih. 1-68, 1-19.
1/5, KİS. 1060, Dos. 60, Fih. 618.
1/5, KİS. 1113, Dos. 237, Fih. 1-187.
1/5, KİS. 1060, Dos. 60, Fih. 6-8.
1-60, 1-69, 1-75, 1-82, 1-88, 1-41, 1-95, 1-118.
1/5, KİS. 1102 Dos. 198, Fih. 1-3, 4-85, 1-22, 3-23, 3-29,
3-31.
1/5, KİS. 1090, Dos. 155, Fih. 1-58.
1/5, KİS. 1055, Dos. 45, Fih. 5.
1/5, KİS. 1112, Dos. 274, Fih. 1-3.
1-123, 1.128, 1-136, 1-140, 1-144, 1-157, 1-152, 1-447,
1-47, 1-55, 1-69, 1-75, 1-82, 1-93, 1-7, 1-37.
1/5 KİS. 1101, Dos. 194, Fih. 4-36, 5-1.
1/5,’ KİS. 1094, Dos. 169, Fih. 1-22, 1-35, 1-48, 1-54,
1-68, 1-80, 1-131, 1-149 1-150, 1-161, 1-171, 1-197,
1-200. ’
1/5, KİS. 1122, Dos. 274, Fih. 1-3.

1/5, KİS. 1105, Dos. 210, Fih. 5-4, 5-6, 5-21, 5-31, 5-25.
1/5, KİS. 1099, Dos. 187, Fih. 14-15. ’
1/5, KİS. 1116, Dos. 248, Fih. 20-60.
1/5, ms. 1089, Dos. 152, Fih. 1-113, 1-95, 1-164.
[1255] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1104, Dos. 205, Fh. 1-109, 1-335, 1-184, 1-295,
1-126.
1/5, KİS. 1055, Dos. 47, Fh. 20.
1/5, KİS. 1048, Dos. 28, Fih. 1-18.
1/5, KİS. 1089, Dos. 152, Fih. 1-65, 1-113,1-142,1-141, 2.
1/5, KİS. 1089, Dos. 153, Fih. 42-3.
1/5, KİS. 1055, Dos. 47, Fh. 27-1.
1/5, Kis. 1104, Dos. 206, Fh. 16, 20, 20-2, 22-2.
1/5, KİS. 1094, Dos. 138, Fih. 32, 34.
1/5, KIs. 1114, Dos. 244, Fih. 4-7, 4-18.
1/5, Kis. 1120, Dos. 267 Fh. 53-1.
EK : 49
[1257] ATAŞEArşivi; No. 1/5, Kis. 1104, Dos. 205, Fih. 1-213, 1-253.
[1258] ATAŞEArşivi; No. 1/5, Kis. 1055, Dos. 45, Fih. 5, 5-3, 5-8. ''
1/5, KİS. 1055, Dos. 47, Fih. 50-1, 46.
- 1/5, KİS. 1102, Dos. 197, Fih. 1-8.
£ 1/5, KİS. 1054, Dos. 43, Fih. 1-13. ,
1/5, KİS. 1094, Dos. 168, Fih. 1-27.
1/3, KİS. 679, Dos. 335, Fih. 1-308.
1/5, KİS. 1101, Dos. 193, Fih. 1-121.
‘ 1/5, KİS. 1060, Dos. 62, Fih. 3-197, ^
' 1/5, KİS. 1112, Dos. 232, Fih. 1-115.
[1260] ATAŞEArşivi; No. 1/5, Kis. 1094, Dos. 169, Fih. 1-62, 1-95, 1-46
1/5, KİS. 1091, Dos. 161, Fih. 68.
1/5, KİS. 1102, Dos. 198, Fih. 4-310.
1/5, KİS. 1104, Dos. 203, Fih. 24.
■. 1/5, KİS. 1104, Dos. 203, Fih. 9-8.
. 1/5, Kis. 1119, Dos. 264, Fih. 1.
[1263] ATAŞE Arşivi; No. 1/5, Kis. 1094, Dos. 169, Fih. 1-41, 72, 136, 1-76.
Kis; 1102, Dos. 199, Fih. 2-4.
KİS. 1099, Dos. 188, Fih. 3-1, 13, 24, 24-6.
KİS. 1114, Dos. 245, Fih. 2-16, 2-62.
KİS. 2059, Dos. 59, Fili. 3-5.
KİS. 1107, Dos. 217, Fih. 217, 3-1, 3-2, 3-4, 1-34, 1-37,
1-39, 1-40. .
" Kis. 1112, Dos. 232, Fih. 1-97.
KİS. 1058, Dos. 57, Fih. 1-293.
KİS. 1116, Dos. 248, Fih. 2-105. ''
Kis. 1099, Dos. 185, Fih. 2-4.
1/5, Kis. 1059, Dos. 53, Fih. 1-138.
1/5, KİS. 1116, Dos. 248, Fih. 2-105.
Kis. 1105, Dos. 210, Fih. 5-5, 5-7.
EKLER 779
EK : 50
1918 YILINDA ORDULARA YAPILAN SİI.AH VE MÜHİMMAT

İKMALİ DİPNOTI^RI r
1 nci Ordu
P. cephanesi: As. T. ve Str. E. Bşk. Ar§. 1/5^ Kis. 1058, Dos. 20, Fih. 1/21İ.
Top mermisi : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1048, Dos. 20, Fih. 1/211.
El bombası : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, KIs. 1048, Dos. 20, Fih. 1/211.
2 nci Ordu
P. tüfeği. : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1117, Dos. 256, Fih. 3/15.
Mk. tüfeği : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/1, KIs. 135^ Dos. 620, Fih. 11/6.
As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1122, Dos. 275, Fih. 1/245.
3 ncü Ordu
P. Tüfeğ:i : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/6, KIs. 1294, Dos. 664, Fih. 1/118.
As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis.1118, Dos. 259, Füı. 1/16.
Arş. 1/5, KIs. 1118,Dos.259, Füı. 1/25.
Arş. 1/5, KİS. 1118,Do.s.259, Fih. 1/43.
Arş. 1/5, KİS. 1112,Dos.235, Füı. 9/7.
Mk. tüfeği : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1118, Dos. 259, Fih. 11/6.
Ar.ş. 1/5, KİS. 1118, Dos. 2.59, Fih. 1/49.
Arş. 1/5, Ks. 1048, Dos. 20. Fih. 1/209.
Top çeşitli : As. T. ve Str. E Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1118, Dos. 259, Fih. 1/51.
Arş. 1/5, KİS. 1046, Dos. 16, Fih. 43/6.
P. mermisi : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1118, Dos. 259, Fih. /116, 1/25.
Arş. 1/5, KİS. 1048, Dos. 20, Fih. 1/209.
El bombası : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. J/51, KIs. 1122, Dos. 276, Fih. 141.
Çeşitli top mermisi : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1116, Dos. 252, Fih. 1/26.
Arş. 1/5, Ks. 1048, Dos 20, Fih. 1/209.
EK ; 50
4 ncü Ordu
Mk. tüfeği : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1122, Dos. 275 Fih. 1/245.
Çeşiüi top : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1114, Dos. 24C F'ih. 1/62.
Arş. 1/5, KİS. 1118, Dos. 2Gb, Fih. 77.
Top mermisi : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş 1/5, Kis. 1118, Df - 260, Fih. 77.
P. tüfeği ; As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1113, Dos 239, Fih. 5/7.
Arş. 1/5, KİS. 1043, Dos. 20, Fih. 1/211.
Arş. 1/5, KİS. 1018, Dos. 20, Fih. 1/82.
Mk. tüfeği : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1048, Dos 20, Fih. 1/141. .
Arş. 1/5, Kis. 1048, Dos. 20, Fih. 1/211.
5 nci Ordu "

Çeşiüi top : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1046, Dos. 16, Fih. 43/6.
Arş. 1/5, KİS. 1483, Dos. 76, Fih. 12/10.
Gaz maskesi : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1119, Dos. 262, Fih. 1/133,
Arş. 1/5, KİS. 1048, Dos. 20, Fih. 1/211.
Arş. 1/5, Kis. 1048, Dos. 2o’, Fih. 1/104.
P. fişeği : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1048, Dos. 20, Fih. 1/141, 1/211, 1/160,
1/176, 1/46, 47.
El bombası : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1048, Dos. 20, Fih. 1/220, 1/85.
Top mermisi : As. T. vc Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1048, Dos. 20, Fih. 1/193, 1/211,
1/220, 1/140. 1/46, 47, 1/109, 1/82.
Arş. 1/5, Kis. 1106, Dos. 214, Fih. 9/1, 4/9.
Arş. 1/5, KİS. 1120, Dos. 265, Fih. 1/28, 1/35.
6 ncı Ordu
Mle. tüfeği : As. T. ve Str. E. Bşk. 1/5, Kis. 1119, Dos. 262, Fih. 1/35.
Telefon : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş., Kis. 1119, Dos. 262, Fih. 1/35.
Kablo : As T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1119, Dos. 262, Fih. 1/262.
Portatif Kürek : As. T., ve Str. E. B.şk. Arş. 1/5, Kis. 1119, Dos. 262, Fih. 1/262.
Portatif Ka2ma ; As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1119, Dos. 262, Füı. 1/267.
6 ncı Ordu
P. tüfeği : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1123, Dos. 279, Fih. 1/115.
Arş. 1/5, 1123, Dos. 277, Fih. 1/15.
El bombası : .<Vs. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1112, Dos. 235, Fih. 12/1.
Top mermisi : As. T, ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1123, Dos. 279, Fih. 1/115.
Arş. 1/5, Kis. 1121, Dos. 270, Fih. 27.
KİS. 1123, Dos. 277, Füı. 1/15.
EKLER 781
EK : 50
9 ncu Ordu
\Dc. tüfek : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1122, Dos. 275, Füı. 1/245.
Mk. tüfek : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1120, Dos. 276, Füı. 1/20.
Çanakkale Grubu
Top : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1048, Dos. 20, Fih. 1/176, 1/40.
Işıldak : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş., Kis. 55, Dos. 267, Fih. 94.
P. tüfeği : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5 Kis. 1048, Dos. 20, Fih. 1/116.
Top mermisi : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1048, Dos. 20, Fih. 1/220, 1/116,
1/46, 47, 1/82.
Yıldırım Ordular Grubu

P. tüfeği :As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, lOs. 1119, Dos. 264, Füı. 48/1.
Mk. tüfeği : As T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1122, Dos. 275, Fih. 1/245.
Tabanca : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1119, Dos. 262, Füı. 1/111.
Gaz maskesi : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1119, Dos. 262, Fih. 1/111.
Dürbün : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1119, Dos. 262, Fih. 1/111.
Ç. başlık : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1119, Dos. 262, Fih. 1/16.
Çeşitli top : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1121, Dos. 270, Fih. 37/7.
KİS. 1120, Dos. 267, Fih. 57/7.
KİS. 1118, Dos. 260, Fih. 77.
KİS. 1119, Dos. 264, Füı. 30.
P. fişeği : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1119, Dos. 264, Fih. 4/61.
KİS. 1114, Dos. 245, Füı. 1/165, 1/166,
1/115, 2/144, 2/160, 2/199, 2/105, 2/246,
2/250, 2/257, 2/258, 2/281, 2/282, 2/284,
2/903, 2/390, 311, 326, 330, 340, 2/228,
2/248.
El bombası : As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 114, Dos. 245, Fih. 2/156, 2/191,
2/214, 2/236, 2/244, 2/246, 2/248, 2/258,
2/262, 2/284, 2/288, 2/309, 2/314, 2/340,
2/166, 2/281, 2/303.
Kis. 1118, Dos. 260, Fih. 77.
Top mermisi ; As. T. ve Str. E. Bşk. Arş. 1/5, Kis. 1114, Dos. 245, Fih. 2/72, 2/73,
2/76 : 2/340 bütün dosya olan.
KRONOLOJİ
1454 : Tophane Fabrikası’mn açılışı

1848 ; Harj) Akademisi’nin İstanbul’da açılışı
1834 : Kara Harp Okulu’nun İstanbul’da açılışı
1794 : Mühendishane-i Berrii Hüınayuıı’un (Topçu İs
tihkâm Okulu)’nun İstanbul’da açılışı
1866 Tıbbiye Okulu’nun İstanbul’da açılışı
Ocak 1914 Seyyar Ordu ve Müstahkem Mevkilerin elinde
bulunan piyade silah ve cephanesi .
Ocak 1914 Almanya’dan gelen ük altı uçak
26 Temmuz 1914 MiUi Savunma Bakanlığı’mn ikmalle ilgili şube
lerinin kurulması
2 Ağustos 1914 Türk Ordusmıun seferberlik ilanı ve tarafsız
kalacağının açıklanması
5 Ağustos 1914 Menzil Genel Müfettişliği’nin kunılması
13 Ağustos 1914 1 nci Ordu Mcnzili’nin kuruluşu
Ağustos 1914 Ordunun silah, cephane, muhabere, istihkâm,
ulaştırma, giyim ve teçhizat durumu
6 Eylül 1914 Sefer planında yapılacak değişiklikler
19 Eylül 1914 Ordular adına kolordularca teşkil edilecek men
zil kurum ve kollarmm kapasiteleri
28 Ekim 1914 4 ncü Ordu Menziü’nin kuruluşu
6 Kasım 1914 Ingilizlerin Fav çıkarması
6 -12 Kasım 1914 Köprüköy Muharebtisd
11 Kasım 1914 OsmanlI İmparatorluğu’nun İtilâf Devletleri’ne
harp ilanı
14 Kasım 1914 Cihad-ı Ekber (Cihad-ı Mukaddes) ilanı
16 - 22 Kasım 1914 Azap Muharebesi
17 Kasım 1914 : Türkiye’de ilk “marleyin” imali ve askeri bak

teriyoloji laboratuvannm kurulması, Basra’nm
işgali
24 Kasım 1914 : Depo birliklerinin (Eğitim merkezlerinin) ku
rulması
26 Kasım 1914 : 2 nci Ordu Menzili’nitı kuruluşu
1914 : Tokat, Adana, Halep, Şam ve Kudüs’de Hay
van hastanelerinin kurulması
9 Aralık 1914 : Koma’nın îngilizler tarafından işgaü
2 Ocak 1915 : Ulukışla - Sivas - Erzincan - Erzurum ulaşımı-
mn menzil ulaşumna dönüştürülmesi
22 Arahk - 7 Ocak 1915 : Sarıkamış Muharebeleri
Ocak 1915 : îstinye’deki Deniz Kuvvetleri’ne ait atölyelerde
ilk defa silah, cephane ve bomba yapımı
20 Ocak 1915 ; Irak Havalisi Komutanhğı’nm el koyma ile te
darik ettiği yiyecek maddeleri
2-3 Şubat 1915 : Birinci Kanal Harekâtı
t
9 Mart 1915 : 3 ncü Ordu’nun iaşe durumu
18 Mart 1915 : Çanakkale’den tngihz Donanması’mn çekilişi
25 Mart 1915 : 5 nci Ordu’nun teşekkülü
Mart 1915 : Artvin’in Ruslar tarafından işgali
Nisan 1915 : Almanya’dan ilk gelen giyim eşyası ve teçhizat
Nisan 1915 : 6 ncı Ordu yapımevlermin kurulması
14 Mayıs 1915 : 5 nci Ordu Menzü Müfettişliği’nin teşkUi
31 Ağustos 1915 : Erzincan’da Astsubay Okulu’nun açılması
16 Eylül 1915 : Bulgaristan’ın Merkezi Devletler yanında yer
alması . .
18 Aralık 1915 : Sivas - Ulukışla Menzil Hattı’mn 3 ncü Ordu
emrine verilmesi
30 Arahk 1915 : Dış ülkelerden ilk defa gelen yiyecek maddeleri
KRONOLOJİ 785
1915 : Seferberlik tayımnm veriliş şekli ve sarfına ait

yönetmelik
11 Ocak 1916 : İkincıi Azap Muharebesi
15 Mayıs 1916 : 1314 doğumluların silah altma çağınhnası
Haziran 1916 : Mekke Şerifi Hüseymün Ayaldanması
16 Temmuz 1916 : İkinci Kanal (Romani) Muharebesi
Eylül-Ekim 1916 : 6 ncı Kolordu’nun (15 nci ve 25 nci tümenler)
Romanya’ya gönderilmesi
2 Eylül 1916 : Halep A Menzil Müfettişliği’nin lağvı
14 Ekim 1916 : Batı Trakya ve Makedonya’dan Türk uyruklu
olan ve Bulgaristan’m müsaadesiyle 14.000 erin
Türk ordusuna gönderilmesi
Kasım 1916 : 26 ncı Tümen’in Romanya Cephesi’ne gönderil
mesi.
26 Mart 1917 : Birinci Gazze Muharebesi
31 Mart 1917 : 1 nci Ordu Menzil Müfettişliği’nin son durumu
17 Nisan 1917 : İkinci Gazze Muharebesi

Temmuz 1917 : Yıldırım Ordular Grubu’mın teşekkülü
5 Kasım 1917 : Üçüncü Gazze Muharebesi
13 Şubat 1918 : Erzincan’ın Ruslardan geri alınması

30 Ekim 1918 : Mondros Mütarekesi
1 Kasım 1918 : Musul’un Îngilizler tarafından işgali
Kasım 1918 : İtilâf Devletleri tarafmdan Türk ticaret ve
harp gemilerinin enterne edilmesi
YARARLANILAN KAYNAKLAR
Gnkur. As. T. ve Str. E. Bşk. lığı Arşivi.

Gnkur. As. T. ve Str. E. Bşk. lığı; Balkan Harbi, c. I. Ankara, Gnkur.
Basımevi, 1970.
Gnkur. As. T. ve Str. E. Bşk. lığı; Birinci Dünya Harbi’nde Türk
Harbi, c. I. Ankara, Gnkur. Basımevi, 1970.
Gnkur. As. T. ve Str. E. Bşk. lığı; Birinci Dünya Harbi’nde Hava
Kuvvetleri Harekâtı, o. IX, Ankara, Gnkur. Basımevi, 1969.
TBMM Kitaplığı; 1914-1918 Bütçe Yasaları.
AKÇAKOCA, Mithat; Süel Coğrafya, o. I, Ks. 1, İstanbul, Harp
Akademileri Basımevi, 1947.
ARMAOĞLU, Fahir; Siyasi Tarih, İstanbul, Sevinç Matbaası, 1946.
BELEN, Fahri; Birinci Dünya Harbi'nde Türk Harbi, c. IV, Ankara,
Gnkur. Basımevi, 1964.
BURÇAK, Rıfkı Salim; Türk - İngiliz - Rus Münasebetleri, İstanbul,
1946.
EFDEN, Vedat; Osmanh İmparatorluğu’nun İktisadi Şartlan Hak-
kmda Bir Tetkik, Ankara, Tisa Basımevi, Türkiye İş Bankası Kültür Ya
yınlan, 1970.
LASER; Büyük Harpte Türk Harbi, c. II.
MÜDERRİSOGLU, Alptekin; Milli Mücadelenin Mali Kaynakları.
SUN, Selim; Birinci Dünya Harbi Özetleri, 1914-1918, Ankara, Gnkur.
Basımevi.
ÜÇOK, Coşkun; Siyasi Tarih, Ankara, Ankara Basımevi, 1945.
HARİTALAR
(Harita : 1) Osmanlı Devleti’nin Elinde Kalan Topraklar (19İ4‘ Ya

zında).
(Harita : 2) Osmanlı împaratorluğu’nun, Coğrafi Bölümü.
(Harita : 3) 1914 Yılmda Ülke Kara ve Demiryollarmm Durumu.
KROKİLER
(Kroki : 1) Türk Ordusunun 1914 Yılında Banş Konuşu.
(Kroki : 2) Rus Kafkas Ordusu Konuşu.
(Kroki : 3) Sina, Yemen ve Irak Cephelerinde Türk Kuvvetleri Yığı
nağı.
(Kroki : 4) Erlerin Askerlik Şubelerinden Sevk Yerlerine Gönderil
mesi (1916).
(Kroki : 5) 3 ncü Ordu’nun iaşe Durumu (9 Mart 1915).
(Kroki : 6) 1915 Yılmda 3 ncü Ordu’nun Konuşu.
(Kroki ; 7) 1915 Yıh Sonunda Kafkas Cephesi’ndeki Durum.
(Kroki : 8) 1915 Yılında Sina, Filistin ve Hicaz Cepheleri Harekâtı.
(Kroki : 9) Kanal Harekâtı.
(Kroki : 10) Birinci Kanal Harekâtı (12-25 Ocak 1915).
(Kroki : 11) Kutül Ammare Kuşatması.
(Kroki : 12) Çanakkale Müstahkem Mevkii Topçularının Durumu (18
Şubat 1915).
(Kroki : 13) Çanakkale Kara Muharebeleri.
(Kroki : 14) Kolordulann Askeralma Bölgeleri.
(Kroki : 15) 5 nci Ordu’nun 1915’teki Menzil Teşkilatı ve Konuşu.
(Kroki : 16) Türk Kara Kuvvetleri’nin 1916 Durumu.
(Kroki : 17) Doğu Kafkas Harekâtı (1916).
(Kroki : 18) 1917 Yıh Genel Askeri Durum.
(Kroki : 19) 1917 Yılı Osmanh Tuna Menzil Müfettişliği Konuşu.
(Kroki : 20) 1918 Yıh 3 ncü Ordu’nun İleri Harekâtı.
(Kroki : 21) 1918 Yılmda Irak Harekâtı.
(Kroki : 22) 1918 Yılmda 3 ncü Ordu Menzil Müfettişliği Konuşu.
(Kroki : 23) Şam Menzil Müfettişliği Konuşu (Yıldırım 3).
KURULUŞLAR
(Kuruluş : 1) Türk Kara Kuvvetleri’nin 1914 Yılı Banş Kuruluşu.

(Kuruluş : 2) Birinci Dünya Harbi’ne Girerken Türk Kara Kuvvet
leri’nin Sefer Kuruluşu.
(Kuruluş : 3) Rus Kafkas Ordusu’nun Barış Kuruluşu.
(Kuruluş : 4) Rus Kafkas Ordusu’nun Sefer Kuruluşu.
(Kuruluş : 5) Türk 1 nci Ordu Menzil Ulaştırma Kolları.
(Kuruluş : 6) Türk 2 nd Ordu Menzü Ulaştırma KoUan.
(Kuruluş : 7) Sina, Filistin ve Hicaz Cephelerindeki Türk Birlikleri
nin Kuruluşu.
(Kuruluş : 8) Türk 5 nci Ordu’sunun Menzil Müfettişliği Kuruluşu
(27 Mart 1915).
(Kuruluş : 9) Kafkas Cephesi’ndeki Türk Kuvvetleri 1916 Kuruluşu.
(Kuruluş : 10) Filistin, Suriye Harekâtı, Yıldınm Ordıüan Grubu 1918
Kuruluşu.
(Kuruluş : 11) İngiliz Mısır Seferi Kuvveti Ağustos 1918 Kuruluşu.
(Kuruluş : 12) Irak Harekâtı 6 ncı Ordu’nun 1918 Kuruluşu.
Osmonlı Devletı'hın Elinde Kalan Topraklar
(1914 Yazında)
Gnkur.
A».T.v«Sfr. E. B«k.
Gnkur.
Türk Ordusunun İ914 Yılında Barış Konuşu
As.T.v# Str. E.Bşk Krok i ; 1
Rus Kafkas Ordusu Konuşu
Erlerin Askerlik Şubelerinden Sevk Yerlerine
Gdnderiknesi
Gnkur.
(1916) '
As.T.veSU.E .B»k.
Kroki: 5
1915 Yılı Sonunda
Gnkur. Kafkas Cephesi'ndeki Durum

As.T. ve Str. E. Bsk. Kroki:7
Sina,Filistin, Hicaz Cepheleri Harekatı
Gnkur. (İ9I5)
As.T.veStr.E.Bşk. Kroki: 8
.*bsı^nlye
35
İskenderun
(bnalcp
, . , . /lâe
Ldzkıy^ /sl
oHoma
\I33S
“Humus
^Bölgy'. 5.flö/ffe 5
4. Bölge
/(?o Amman
Kudüs
^ Lut G.
^îs Sî
^22
I W/coz
>J0Maan
ölçek :?_«_Ü_Ü6 Km.

\ yyAkabe
Kanal Harekâtı
Gnkur.
Kut’ül Ammore Kuşatmosı
Gnkur.
AsT.ve Str. E.Bşk. Kroki.n
Çanakkale Kara Muharebeleri
Gnkur.
As.T.ve Str.E.Bşk. Kroki:13
Gnkur.
At. T. vt Str. E. Bfk.
Gnkur.
As. T. w sır. E . Bsk 5 nci Ordu'nun 4915 deki Menzil Teşkilatı ve Konuşu
Kroki:18
1918 Yılında İrak Harekâtı
3nkur. ^ ^ ,
As.T.ve StcE.Bşk. Kroki: 21
Sam Menzili Müfettişliği Konuşu
te ,
. Snkur,
^■T. V» Str. E. Bşk
Kuruluş H
Kuruluş ; 2
İl. İstnnbut
qjs p. p3
^',3 ^3
[~~^~İ0b^s r^Hobüs L-J^ 1
r^7 Y.men [~^ Donanma K
,39
VıiO
r'
.#
y:' '*■ .. '■>' ■ '-^■ ,(•■

117-Turk Silahli Kuvvetleri Tarihi Osmanli Devri Idari Lojistik

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

117-Turk Silahli Kuvvetleri Tarihi Osmanli Devri Idari Lojistik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T. C.

TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ

TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHİ

Gnkur. Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları

I'î; m' ..■- I

< ^ 'v.- . "sy*"

Birinci Dünya Harbi’nde yurdun içinde bulunduğu mali bunalım, eko­

Türk Silahh Kuwetleri Tarihi serisinin X ncu cildini oluşturan bu

Cephelerin coğrafi konumu ve ekonomik potansiyeli de eleştirilerek,

B. COĞRAFİ DURUM ................................................................... 12

Orta Anadolu Bölgesi .......................... 20

0 Ekonomik ve Mali Durumu, Yetenekleri .................. .

C. ASKERİ GÜÇLER ............................................. ................... 90

d. Sevk ve İdare ve Eğitim Usulleri........................... 98

B. SEFERBERLİK PLANLARI VE UYGULANMASI .......... 109

C. YIĞINAK PLANLARI VE UYGULANMASI.................. . ' 111

D. İDARÎ FAALİYETLER VE LOJİSTİK ......... .................... 112

^ Harp Sanayii .................................................................... 136

A. KAFKAS, SÎNA, YEMEN VE IRAK HAREKÂTI .......... 153

1. Kafkas Cephesi .............................................................. 153

2. Sina, Yemen ve Irak Cepheleri ...................................... 156

B. İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK .............................. 160

1. Personel İdaresi ve İkmali Faaliyetleri .......................... 160

c. n nci Sınıf Silah ve V nci Sınıf Mühimmat Teda-.

B. 1915 YILINDA İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK ... 203

2. Menzil Teşkilatındaki Gelişmeler .............. ............... . ' 216

3. Lojistik ............................................................................ 229

(1) Levazım ....... 239

2. Askeri Durum .................................................................. 311

3. Kafkas Cephesi Harekâtı ............................................. 313

4. Sina, Filistin ve Hicaz Harekâtı ........ 314

5. Irak ve İran Cepheleri Harekâtı .................................... 316

6. Avrupa Cephelerine Gönderilen Türk Birlikleri ve Ha­

B. 1916 YILINDA İDARİ FAALİYETLER VE LOJİSTİK ... 319

2. Menzil TeşkilatındakiGelişmeler .................................... 330

3. Lojistik ........ 350

b. Kadro İhtiyaçlarının Yurt İçinden vs Yurt Dışın­

c. Beş Sınıf İkmal Maddelerinin Tedarik ve Dağıtımı .. 355

(1) Levazım ............................................................. 355

(2) II nci Sınıf Silah ve V nci Sınıf Mühimmat

(5) II nci Sınıf Oto ve Avadanlık Tedarik ve Da­

d. Diğer Bütünleme Faaliyetleri ......... ®..................... 399

B. 1917 YILI İDARÎ FAALİYETLER VE LOJİS'TIK .......... 412

(1) Levazım ...............................................................

4. Filistin ve Suriye Harekâtı ..... ................................. . 4"94

1918 YILINDA İDAHl FAALİYETLER VE LOJİSTİK ... 505

d. Diğer Bütünleme Faaliyetleri .................................. 577

Birinci Dünya Harbi öncesi, Almanya, Avusturya-Maoaristan’ın, Os­

İhtiyaçların sağlanması, mali olanaksızhklar yüzünden yapılamadı. Dola­

Üçüncü maddesiyle, o günün kuruluşlarındaki süvari, makineli tüfek

1. Dış Siyasi Dunun

Rusya’da, Panislavizim taraftarları iktidardan düşünce, Ruslarla

Avrupa’da taraf devletlerin çıkarları, yakınlaşmaları zorlarken Rus­

desteği ile 1905’te İngiltere - Rusya anlaşması yapıldı. Bu koordinasyon

c. Bloklar Arasında Yarışma ve Çatışmalar

yapmaya zorlanan Osmanlı Devleti Yunanlılara verdiği toprakları geri

Almanların bu savaştan galip çıkması için Boğazların kapatılması

İÇ siyasi durum bu düzeydeyken Birinci Meşrutiyet ilan edildi. Padi­

Osmanlı tmparatorluğu’nda llunci Meşrutiyet

birleştiler. Böylece genişleyen bir kuruluş içte ve dışta Osmanlı Devlet

[11] a. g. e.; c. I, s. 109-115.

1. Ülkenin Coğrafi Komünü

Kanun-u Esasiye (Anayasa) göre “Tevzii mezuniyet ve tefriki vezaif”

2. Ülkenin Doğal Coğrafi Yapısı, lldimi ve Stratejik Durumu '(Ha­

Birinci Dünya Harbi’nde yurdun içinde bulunduğu mali bunalım, eko

6. Avrupa Cephelerine Gönderilen Türk Birlikleri ve Ha

b. Kadro İhtiyaçlarının Yurt İçinden vs Yurt Dışın

(5) II nci Sınıf Oto ve Avadanlık Tedarik ve Da

Birinci Dünya Harbi öncesi, Almanya, Avusturya-Maoaristan’ın, Os

İhtiyaçların sağlanması, mali olanaksızhklar yüzünden yapılamadı. Dola

Avrupa’da taraf devletlerin çıkarları, yakınlaşmaları zorlarken Rus

İÇ siyasi durum bu düzeydeyken Birinci Meşrutiyet ilan edildi. Padi

2. Ülkenin Doğal Coğrafi Yapısı, lldimi ve Stratejik Durumu '(Ha

Karadeniz’den Marmara Denizi’ne geçit veren Karadeniz Boğaz ke

— Marmara Denizi kesimi, Karadeniz Boğazı’nın açıldığı bir iç de

Gelibolu ve Biga yanmadalarıyla Çanakkale Boğazı kesiminde Ak

Marmara ile Çanakkale Boğazı kıyılarına uzanan toprak parçaların

Bölgenin gerçelî sahibi olan Türkler, birbirleriyle bütünleşmiş, sağ

larla her üç operasyon alanına egemen durumundadır. Arasındaki düz

Kuzeydoğu komşumuz Rusların Basra Körfezi ve İskenderun’a in

gelleri aşarak birliklerin yakınlarına kadar sokulacak ikmal araç ve ge

Bölgenin yolları, dere ve vadilere bağlıdır. Her türlü tekerlekli ara

ve Fırat nehirleri arasında kalan kısma Elcezire veya yukarı Mezopo

Lübnan’dan uzanan Ensariye Dağları yolsuz ve sık ormanlıktır. Aşıl

Hayvancılık daha çok bedeviler ile köylerde yaşayan halk tarafın

rımada’da harekât Sera Dağlarının batısında, Kızıldeniz ile dağlar ara

Bu görünüşe göre İmparatorluk 1880-1913 arasındaki devrede eko

karşısında çıkarlarını dinin üstünde tutmuşlardı. Getirdiği iç ayaklanma

Osmanh Devleti’nin yayılma devrelerinde elde edilen topraklar, sa

1911’den sonra kaybedilen Rumeli hesaba katılmazsa, üretim artı

Esasen yabancı sermayeye açıkkapı siyaseti dolayısıyla İmparator

verimsiz bir finansman telakki etmekteydi. Bu acı durumu 1912-1913 yıl

İstikrarını muhafaza etmekle kalmamış, çoğu zaman uluslararası mua