Abdülhamid Anadolu

TARĠH ANABĠLĠM DALI
YAKINÇAĞ BĠLĠMDALI
II. ABDÜLHAMĠD DÖNEMĠ’NDE LÜBNAN(1876-
1909)
Özlem SAÇINTI
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
DanıĢman
Prof.Dr. Oktay KIZILKAYA
KARS-2021
T.C.
KAFKAS ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
YAKINÇAĞ BĠLĠM DALI
II. ABDÜLHAMĠD DÖNEMĠ’NDE LÜBNAN(1876-1909)
Özlem SAÇINTI
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
DANIġMAN ve JÜRĠ ÜYELERĠ

Prof. Dr. Oktay KIZILKAYA
Doç. Dr. Cengiz ATLI
Doç. Dr. Tolga AKAY
Kars-2021
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE
Özlem SAÇINTI tarafından hazırlanan „II. Abdülhamid Dönemi’nde Lübnan

(1876-1909) ‟‟ baĢlıklı bu çalıĢma 22/06/2021 tarihinde tez savunma sınavı
sonucunda baĢarılı bulunarak jürimiz tarafından Tarih Anabilim Dalı‟nda
YüksekLisans tezi olarak oy birliğiyle kabul edilmiĢtir.
TEZ JÜRĠSĠ ÜYELERĠ (Ünvanı, Adı ve Soyadı)
BaĢkan: Prof. Dr. Oktay KIZILKAYA imza:……………...
Üye: Doç. Dr. Cengiz ATLI imza:………………
Üye: Doç. Dr. Tolga AKAY imza:……………...
ONAY
Bu tezin kabulü, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulunun …..../….../ …..….

tarih ve …………/…….….sayılı kararı ile onaylanmıĢtır.
Doç. Dr. YaĢar KOP
Enstitü Müdürü
BĠLĠMSEL ETĠK BĠLDĠRĠMĠ
Yüksek lisans tezi olarak hazırladığım “II. Abdülhamid Dönemi’nde Lübnan

(1876-1909)“adlı çalıĢmanın öneri aĢamasından sonuçlanmasına kadar geçen süreçte
bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle uyduğumu, tez içindeki tüm bilgileri
bilimsel ahlak ve gelenek çerçevesinde elde ettiğimi, tez yazım kurallarına uygun
olarak hazırladığım bu çalıĢmamda doğrudan ve dolaylı olarak yaptığım her alıntıya
kaynak gösterdiğimi ve yararlandığım eserlerin kaynakçada gösterilenlerden
oluĢtuğunu beyan ederim.
Scientific Ethic Statement
I declare that I complied with the rules of academic and scientific ethics from the
proposal stage to the process of comletion of the study titled “Lebanon During the
Reign of II. Abdülhamid. “ as a Master Thesis I prepeared, that I obtained all
information in term Project with the framework of scientific ethics and traditions,
that I showed sources to the each quotation I made directly or indirectly in this study
I prepared as a term Project in accordance with the writing rules and works which I
used have been shown in the bibliography.
21/06/2021
Özlem SAÇINTI
ĠÇĠNDEKĠLER
ÖNSÖZ......................................................................................................................... i
ÖZET........................................................................................................................... ii
ABSTRACT ............................................................................................................... iii
KISALTMALAR ....................................................................................................... v
TABLOLAR LĠSTESĠ.............................................................................................. vi
HARĠTALAR LĠSTESĠ........................................................................................... vii
GĠRĠġ .......................................................................................................................... 1
A) LÜBNAN COĞRAFYASI ve SOSYAL YAPISI .................................................. 1
B) KISA TARĠHĠ ......................................................................................................... 5
a) Emeviler Döneminde Lübnan .................................................................................. 5
b) Abbasiler Dönemi‟nde Lübnan ................................................................................ 6
c) Haçlı Seferleri Sırasında Lübnan ............................................................................. 6
c) Memlûklar Dönemi‟nde Lübnan .............................................................................. 7
ç) Osmanlı Dönemi‟nde Lübnan .................................................................................. 7
d) Emirlikler Dönemi‟nde Lübnan (1516-1842) .......................................................... 9
e) Mehmet Ali PaĢa ve Ġbrahim PaĢa Dönemi‟nde Lübnan ....................................... 13
f) Kaymakamlık Döneminde Lübnan (1841-1861).................................................... 17
C) BEYRUT BÖLGESĠ‟NĠN DEMOGRAFĠK YAPISI ........................................... 19
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
LÜBNAN’IN ĠDARĠ YAPISI
1.1. Mutasarrıfların Ġdaresi ......................................................................................... 25
1.1.1. Davut PaĢa ........................................................................................................ 25
1.1.2. Franko PaĢa ...................................................................................................... 28
1.1.3. Rüstem PaĢa ..................................................................................................... 28
1.1.4. Vasa PaĢa ......................................................................................................... 31
1.2. Hüseyin Rıza PaĢa‟nın Bölgeye Gönderilmesi ................................................... 35
1.3. Suriye‟deki Valilerin Lübnan‟a Etkileri.............................................................. 38
1.3.1. Mithat PaĢa‟nın Valilik Döneminde Lübnan‟a Yapılan Müdahaleler ............. 38
1.3.2. Ahmet Hamdi PaĢa ve Lübnan‟a Yapılan Müdahaleler ................................... 39
1.3.3. RâĢit NâĢit PaĢa ve Mehmet Nâzif PaĢa‟nın Valilik Dönemleri ...................... 41
1.3.4. II. Abdülhamid‟in Dürzîlerle Ġlgili Politikaları (1878-1900) ........................... 43
1.4. Lübnan‟da Hukuki Düzenlemeler ....................................................................... 45
1.4.1. Mahkemeler...................................................................................................... 50
1.4.2. Meclisler........................................................................................................... 53
1.5. Lübnan‟da Diğer Sosyal Hizmetler ..................................................................... 53
1.5.1. HaberleĢme ve ulaĢım ...................................................................................... 53
1.5.2. Devlet Memurları ............................................................................................. 54
1.5.3. Askeriye ve AsayiĢ........................................................................................... 55
1.5.4. Belediyeler ....................................................................................................... 56
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
LÜBNAN’IN SOSYAL VE ETNĠK YAPISI
2.1. Lübnan‟da Etkili Olan Aileler ve Gruplar .......................................................... 58
2.1.1. Ammâriler ........................................................................................................ 58
2.1.2. Tenûhiler .......................................................................................................... 58
2.1.3. Ma‟nlar ............................................................................................................. 59
2.1.4. ġihâbîler ........................................................................................................... 60
2.1.5. AtraĢlar ............................................................................................................. 62
2.1.6. Canbolatlar ....................................................................................................... 62
2.1.7. Araplar.............................................................................................................. 64
2.1.8. Dürzîler ............................................................................................................ 68
2.1.9. Marunîler .......................................................................................................... 82
2.1.10. Kürtler ............................................................................................................ 86
2.1.11. Ermeniler ........................................................................................................ 88
2.1.12. Süryaniler ....................................................................................................... 90
2.1.13. Diğer Müslüman Gruplar ............................................................................... 90
2.1.13.1. Sünniler ....................................................................................................... 90
2.1.13.2. ġiiler ............................................................................................................ 91
2.1.13.3. Kaçarların Lübnan‟daki ġii, Alevi ve Dürzîlerle ĠliĢkileri.......................... 94
2.1.14. Diğer Hristiyan Gruplar ................................................................................. 97
2.2. Toplumsal Grupların Birbiriyle Olan ĠliĢkileri ................................................... 97
2.3. Gayr-i Müslim Grupların Sorunları için Çözüm Yolları .................................... 99
2.4. Toplumsal Hayatı Etkileyen Olaylar ................................................................. 101
2.5. Camiler- Kilise .................................................................................................. 106
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
LÜBNAN’IN EKONOMĠK YAPISI
3.1. Lübnan Ekonomisinin GeliĢimi ........................................................................ 107
3.1.1. Ekonomi ......................................................................................................... 108
3.1.2. Ticaret ............................................................................................................ 110
3.1.2.1. Beyrut Limanı ve Ticaret ............................................................................ 113
3.1.2.2. Beyrut Liman Seferleri ................................................................................ 115
3.1.2.3.DıĢ Ticarette Beyrut Limanı‟nın Önemi ...................................................... 115
3.2. Tarım ................................................................................................................ 116
3.2.1. Üretilen Tarım Ürünleri ve Miktarları ........................................................... 116
3.2.2. Tarım Ürününden Alınan Vergiler ................................................................. 117
3.2.3. Tarım Ürünlerinin Ġç ve DıĢ Ticareti ............................................................. 118
3.3. Hayvancılık ....................................................................................................... 120
3.3.1. Hayvan Türleri ve Miktarları ......................................................................... 120
3.3.2. Hayvansal Ürünlerin Ġhracatı ......................................................................... 122
3.3.3. Hayvancılıktan Alınan Vergiler .................................................................... 122
3.4. Lübnan‟ın Sosyo-Kültürel ve Ekonomik BütünleĢme Sorunları ...................... 124
SONUÇ.................................................................................................................... 126
KAYNAKÇA .......................................................................................................... 131
EKLER .................................................................................................................... 142
ÖNSÖZ
Bu çalıĢmamda ana kaynaklar olarak BaĢbakanlık Osmanlı arĢivinde bulunan Cebel-i

Lübnan ilgili arĢiv belgelerinden, Lübnan ile ilgili yazılmıĢ tez, dergi, makale ve
kitaplardan yararlandım.
Bu çalıĢmada II. Abdülhamid Dönemi‟nde Lübnan (1876-1909) konusunu ele aldım.

GiriĢ ile birlikte toplam dört bölümden oluĢmaktadır. GiriĢ kısmında Lübnan‟ın
coğrafi yapısı, iklimi, nüfusu ve Lübnan‟ın ilk çağlardaki siyasi durumundan
bahsedilmiĢtir. Birinci bölümde II. Abdülhamid Dönemi‟ne Lübnan Ġdari ve adli
yapısı olarak tekrar iki kısıma ayrılıp bu konular hakkında ve buradaki idareden
sorumlu paĢalar hakkında bilgi verilmiĢtir. Ġkinci bölümde Lübnan‟ın sosyal ve etnik
grupları ele alınıp bunların birbirleriyle olan münasebetleri incelenmiĢtir. Üçüncü
bölümde ise II. Abdülhamid Dönemi‟nde Lübnan‟ın ekonomik yapısında tarım,
hayvancılık ve Beyrut ticareti hakkında bilgi verilmiĢtir.
Bu çalıĢmamda büyük emekleri geçen danıĢman hocam Prof.Dr. Oktay Kızılkaya‟ya

teĢekkürlerimi borç bilirim, aynı zamanda bu süreçte kıymetli bilgilerini benimle
paylaĢan değerli hocam Dr. Öğr. Üyesi Tolga Akay‟a da Ģükranlarımı bildiririm. Bu
zorlu süreçte yanımda olan ve bana maddi, manevi her türlü desteği sunan canım
aileme minnetlerimi sunarım.
22.06.2021
Özlem SAÇINTI
i
SOSYAL BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
YAKINÇAĞ BĠLĠM DALI
II. ABDÜLHAMĠD DÖNEMĠ’NDE LÜBNAN(1876-1909)
Özlem SAÇINTI
DanıĢman
Prof.Dr.Oktay KIZILKAYA
2021 –VII+ 166
ÖZET
Orta Doğu‟da önemli bir ülke olan Lübnan ile ilgili bu çalıĢmamda amaç Lübnan‟ın
içindeki farklı etnik grupların bir arada nasıl yaĢadıklarını, ne gibi sorunların var
olduğunu ve bu bölge Osmanlı Devleti tarafından nasıl idare edildiği
incelenilmektedir. GiriĢ kısmında Lübnan‟ın kökeni ve ilk çağlardaki siyasi durumu
hakkında bilgilere yer verilmiĢtir. Birinci bölümde Lübnan‟ın tarihi boyunca idari
anlamda mutasarrıf ve valiler tarafından yönetimindeki zorluklarla baĢ etme yolları
bulmaya çalıĢıp buradaki idareciler hakkında bilgiler aktarılmıĢtır. Ġkinci bölümde
Lübnan‟ın tarihten bu yana birçok etnik ve sosyal grubun yaĢadığı ve bu bölgeye
etkileri ele alınmaktadır. Marunî ve Dürzî çatıĢmaları ve bunu fırsat bilen batılı
devletlerin Lübnan bölgesi üzerindeki emelleri tarih boyunca devam etmiĢtir.
Lübnan tarih boyunca karıĢıklıkların çok olduğu bir coğrafya olmuĢtur. Özellikle II.
Abdülhamid döneminde bu bölgede yer alan gruplar iyice birbirine girmiĢtir. Üçüncü
bölümde Lübnan ekonomik yapısında bu çatıĢmalar ekonomiği bile etkilediğini
görmekteyiz. Lübnan‟ın limanlar ticaret için çok önemli bir yere sahipti. Dut
ağaçların burada çok olmasından dolayı ipek böçekçiliği yetiĢtirilip kaliteli ipek
üretimi yapılmaktaydı. Ġpek üretimi Ġngiltere, Fransa, Almanya için çok önemli
olması buradaki ticareti de etkilemekteydi. Ticaretin yüzde sekseni ile Hristiyan
gruplar yüzdeyirmisi ile Müslümanların ilgilenmesi ve Hristiyan grup olan
Marunîlerin Fransa‟ya destek vermesi bu bölgede Fransa‟nın güçlenmesine fırsat
veriyordu. Gruplar arasında eĢitliğin olmaması ve dıĢ güçlerin müdahalesi Osmanlı
Devletinin buradaki yönetimini hayli zorlaĢtırmıĢtır. Bu çalıĢmada genel olarak
BaĢbakanlık Osmanlı arĢiv belgeleri, kitaplar, makaleler ve bazı tezlerden
yararlanılmıĢtır.
Anahtar Kelimeler: Ortadoğu, Mutasarrıflık, Lübnan, Marunîler, Dürzîler, II.

Abdülhamid, Fransa, Ġngiltere, Ekonomi.
ii
Kafkas University
Institute of Social Scienses
Department of History
Lebanon During the Reign of II. Abdülhamid.
Master’s Thesis
Özlem SAÇINTI
Supervisor
Prof.Dr. Oktay KIZILKAYA
2021 – VII + 166
ABSTRACT
In my study about in the Lebanon wich is an important country in the Middle East,
the aim is to examire how different ethnic graups in Lebanon livea together, what
problems existed there ad how this region was governed by the Ottoman Empire. In
the in tradvetion, the information about the origin of Lebanon and its political
situation in ancient times was given. In the first part, the information about the
administrators in Lebanon who are trying to find ways to cope with the difficulties in
the meaning of administrafive of the goverros and passesars throughout the history of
Lebanon was taken part. In the secand part it was handled that Lebanon has been in
habited by many ethnic and social groups since history and the effects of them on the
region. Maronite and Druze conflicts and the ambitians of western states on the
Lebanon region who took the advantage of this have gone on throughout the history.
Lebanon has been a geography with loto of confusion throughout the history.
Especially during the reign of II. Abdulhamid, the groups in this region fell out with
each other thoroughly.
In the third part we see that the conflicts of these groups even have an effect on the
Lebanon economic structure. The parts of Lebanon had a very impartant place for
trade. Because of the abyndance of mulberry trees here, silkworm was raised and
quality silk was praduced. Because of the Fact that silk production was very
impartant for England, France and Germany also affected the trade thre. With the 80
% of trade Christian groups, 20 % of trade Muslim interest and also the support of
the Christian group, Maronites, to France gave the apportunity to strengthen France
in this region. The lack of equlity between the groups and intervition of foreign
powers made the administration of the Ottaman Empire very difficult. In this study
from the Ottaman archive documents of the Prime Ministry, books, articles and some
theses were gererally berefitted.
iii
Key Words: Middle East, Governarship, Lebanon, Maronites, Druze, II.
Addulhamid, France, England, Economy.
iv
KISALTMALAR
AB. :Avrupa Birliği

AKDTYK. :Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu
AÜ. :Ankara Üniversitesi
BEO. :Babıâli Evrak Odası
BOA. :BaĢkanlık Osmanlı ArĢivi
C. :Cilt
Çev. :Çeviren
DH. MKT. :Dâhiliye Mektubi Kalemi
DĠB. :Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı
FÜ. :Fırat Üniversitesi
FÜĠFD. :Fırat Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi
ĠTT. :Ġslam ĠĢbirliği TeĢkilatı
MEB. :Milli Eğitim Bakanlığı
s. :Sayfa Numarası
S. :Sayı
ġD. :ġurayı Devlet
TDK. :Türk Diyanet Vakfı
TDVĠA. :Türk Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi
TTK. :Türk Tarih Kurumu
Y.A.RES. :Sadâret Resmî Maruzât Evrakı
Y.EE.KP. :Sadrıazam Kâmil PaĢa Evrakı -Yıldız Esas Evrakı'na Ek
v
TABLOLAR LĠSTESĠ
Tablo:1 ġam, Lübnan ve Filistin‟de 1882 yılı itibariyle farklı yabancı gruplara bağlı
okulların istatistik tablosu Ģöyledir. ......................................................................... 103
Tablo 2 - Beyrut Limanı Ġthalat ve Ġhracatı(1899-1909) ......................................... 114
Tablo:3 Beyrut Limanı‟nda Yelkenli-Buharlı Gemi Sayıları ve Tonları ile
Toplamları (1899-1908) ........................................................................................... 115
vi
HARĠTALAR LĠSTESĠ
Harita 1: Lübnan‟ın Fiziki Haritası ............................................................................ 2

Harita 2: Lübnan‟daki Büyük Mezheplerin DağılıĢı ................................................ 98
vii
GĠRĠġ
A) LÜBNAN COĞRAFYASI ve SOSYAL YAPISI
Lübnan batı ve doğu doğrultusunda uzanan dağları Suriye ile sınırını

oluĢturmaktadır. Bu dağlar Lübnan‟ın en yüksek kesiminidir. Ġncil‟de bu dağların
güzelliğinden bahsedilmektedir. Akdeniz sahilinin kuzey ve güney Ģeridine doğru
uzanan sıradağlar özelliği taĢımaktadır. Bu sıradağlar ülkeyi ikiye ayırır. O yüzden
Lübnan adı bu iki dağa verilmiĢtir.1 Bu dağlar hakkında Arap dünyasında fikirler
oldukça karıĢıktır. Buradaki coğrafyacılar Lübnan‟ı doğuda paralel olarak yer alan
Anti Lübnan‟dan ayırmaz ve bu tarafa ayrı bir ad vermezlerdi.2
Lübnan ismi diğer adlar içinde en belirgin ad olması ve Samice olmasından dolayı
bütün zamanlarda diğer devletler tarafından bu adla bilinmektedir.3
Günümüz Lübnan‟ının kuzeyinde ve doğusunda Suriye, güneyinde Ġsrail yer

almaktadır. Lübnan, Doğu Akdeniz‟de ortalama 220 km sahil Ģeridi olan küçük bir
ülkedir.4 Engebeli bir yapıya sahip olan Lübnan, baĢlıca yükseltisi kuzeydoğu ve
güneybatıya doğru uzanan ve ülkenin adı ile anılan Lübnan Dağları‟dır. Lübnan
Dağları, Jura Devri kalkerlerinden oluĢup Akdeniz‟e paralel olarak Anadolu‟nun
kuzeyinde yer alan TrablusĢam‟da Suriye kıyılarının ortalarına düĢen Sayda‟ya kadar
uzanırlar. Suriye‟nin batısında Doğu Akdeniz kıyılarına paralel olarak kuzey-
kuzeydoğu, güney-güneydoğu, doğrultusunda 170 km²dir. Cebel‟in en geniĢ bölgesi
kuzeye doğru 45 km‟dir. Kuzey Filistin‟den kuzeye doğru gidildikçe yükseklik 200
metreyi bulur. Vadilerle bölünmüĢ yeĢil bir manzara görüntüsü de insana yansır.
Kuzey‟e gittikçe dağların geniĢliği ve yüksekliğinde artma olup 2900 metreye ulaĢır.
Bu dağların doruk noktası (Zahr-El-Kusib) 3088 metre yüksekliğindedir.5
1
Musa Duman, Lübnan, DoğuĢtan Günümüze, Büyük Ġslam Tarihi, C.13, Çağ Yayınları, Ġstanbul,
1993, s.257.
2
Lütfi PaĢa, “Lübnan” Ġslam Ansiklopedisi, C.7, M. E. B Yayınları, Ġstanbul, 1972, s.101.
3
Hatice Gürtekin, Modern Lübnan Devleti’nin DoğuĢu (1918-1943 Siyasi, Ġdari ve Ekonomik
yapı)( Yüksek Lisans Tezi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, 2005, s.1.
4
Ġrfan C. Acar, Lübnan Bunalımı ve Filistin Sorunu, TTK Yayınları, Ankara, 1989, s.1.
5
Duman, Lübnan, DoğuĢtan Günümüze, Büyük Ġslam Tarihi, C.13, s.257-258.
1
Harita 1: Lübnan‟ın Fiziki Haritası6
Beka Vadisi bu dağın hemen doğusunda yer alan tektonik çukur Ģeklindedir. Beka
Vadisi‟nin geniĢliği 20 km civarında yükseltisi de 1000 metreyi bulmaktadır. Beka
Baalbek yakınında kuzey ve güney olmak üzere ikiye ayrılır. Beka Vadisi içine
Litani ve Asi Nehirleri‟n karıĢımıyla oluĢmuĢtur. Bunlardan Asi Nehri kuzeyden,
Suriye‟ye, kadar sürüp Türkiye‟den Akdeniz‟e ulaĢırken, Litani Nehri önce güneye
daha sonra batıya doğru akıp, Lübnan Dağları‟nı keserek Akdeniz‟e ulaĢır. Bu
Tektonik çukurluğun doğusuna paralel olan Anti Lübnan Dağları ise Suriye sınırında
yer alır.7
Lübnan, Orta Doğu ülkeleri arasında Akdeniz‟e kıyısı olan medeniyetler arasında yer
alır.8 Lübnan uzun zamandan beri iç karıĢıklığa sahne olmuĢ farklı din ve
mezheplerden oluĢmaktaydı. Özellikle Ġslamiyet sonrası dönemlerde ticari ve
kültürel birçok faaliyetlerin yapıldığı yer olduğu için çağlar boyunca dıĢ güçlerin
gözleri üzerinde olan bir devlet olmuĢtur.9 Yer olarak küçük ama ortalama nüfus
6
https://www.google.com.tr/search?q=osmanl%C4%B1+d%C3%B6neminde+l%C3%BCbnan+fiziki+
haritas%C4%B1&tbm=isch&hl=tr&sa=X&ved=2ahUKEwijrcDS2_bvAhULNuwKHT5jCpsQBXoE
CAEQNA (EriĢim tarihi: 11.04.2021)
7
Selami Gözenç, Güneybatı Asya Ortadoğu Ülkeler Coğrafyası, Çantay kitapevi, Ġstanbul, 1999,
s.176.
8
Gözenç, Güneybatı Asya Ortadoğu Ülkeler Coğrafyası, s.176.
9
Duman, “Lübnan” DoğuĢtan Günümüze, Büyük Ġslam Tarihi, C.13, s.257.
2
yoğunluğu olarak fazla olan bir devlettir. YağıĢ olarak zengin olan Lübnan, Orta
Doğu ülkeleri arasında göçebe hayatın olmadığı yerdir. Farklı mezhepleri içinde
barındıran Lübnan, Hristiyan kesimi Marunîler, Yunan Ortodoksları ve
Protestanlardan, Müslüman kesimi ġiiler, Sünniler, Dürzîlerden oluĢmaktadır.10
Bölgenin en önemli özelliği ticaret, ulaĢım, kültür, finans merkezleri içinde yer
almasıdır.11 Lübnan‟da insan baĢına düĢen yıllık ortalama milli gelir oldukça
fazladır. Milli gelir bakımından Ġsrail‟den sonra Orta Doğu‟nun ikinci ülkesidir. Bu
yüzden Lübnan kıyıları Doğu Akdeniz‟in en önemli limanıdır.12
Lübnan kendi içinde bölgelere ayrılıp: ġuf, Garb-ı Aksa, Ġklim-ül Harub, Arkub-i
A‟la, Arkub-i Cenub-i,Arkub-i ġimali, Garb-ı ġimali, Garbü‟la‟la, Cerdü‟l Cenûbî,
Cerdü‟Ģ-ġimali, Menasıf, ġihar, Metn-i A'lâ, Beskinta, Katı, ġuveyr, Sâhil, Cübeyl
iskelesi, Menitra, Cebeylü-l Ulya, Gasta, Zûk, Cer-i Kesrivan, Fütûh, Cunya, Hasrûn,
Betrûn Ġskelesi, Kanat, Ehden, BeĢri, Zâviye, Senyerin, Hermel, Ġklimü‟l-Tefah,
Cebelür- Reyhan, Küre-i ġimâlliye, Küre-i Vasatî, Kuyta gibi bölgelere ayrılır.13( Bu
bölgelerin ve bağlı olduğu köylerlerin isimlerini, ev, dükkân, ipek fabrikalarındaki
dolaplar, yağhane, helvathane ve mektep sayılarını burada hepsinin sayı olarak
veremediğim için bunları ekler kısmında bazılarının örnekleri tablolaĢtırılmıĢ halde
gösterilmektedir. Ekler bakınız.)
Lübnan kıyı kesimlerinde Akdeniz iklimi görülürken iç kesimlerde relief durumlara

bağlı olarak farklılıklar ortaya çıkar. Kıyı önünde yükselen Lübnan Dağları nemliliği
iç kısımlara ulaĢmasına engel olmuĢtur. Bundan ötürü iç kısımlarda kuraklık daha
fazladır. YağıĢlar iç kısımlarda 400-500 mm arasında kıyı ve dağlık yamaçlarda ise
ortalama 900 mm üzerinde olmuĢtur. KıĢ aylarda Lübnan Dağları‟nın yüksek yerleri
karla kaplıdır. Sıcaklıklar temmuz ayında iç kesimlerinde yani Bekaa Vadisi'nde 32-
33 °C iken kıyı kesiminde 30 °C civarındadır.
Lübnan‟da yükseltiye bağlı olarak bitki örtüsünden farklılıklar gösterir. Orta Doğu
ülkeleri içinde en fazla ormanlık alanlara sahip ülkeler içinde yer alır. ElveriĢli iklimi
sayesinde verimli topraklara da sahiptir. Ülke yüzölçümünün yaklaĢık %10‟unu
10
Gürtekin, Modern Lübnan Devleti’nin DoğuĢu (1918-1943 Siyasi, Ġdari ve Ekonomik yapı), s.3-
4.
11
Davut Dursun, “Lübnan” Ġslam Ansiklopedisi, C.6, T.D.V, Ġstanbul, 1992, s.81.
12
Gözenç, Güneybatı Asya Ortadoğu Ülkeler Coğrafyası, s. 177.
13
Salneme-i Cebel-i Lübnan (Hicri 1302 yılı-1884-1885), s.53-86.
3
kaplayan ormanlık yerlerde sedir, gürgen, kızılçam gibi ağaç türleri yer alır. Bu ağaç
türlerinden oluĢan ormanlar ülkenin önemli bir gelir kaynağını karĢılamaktadır.14
Lübnan‟ın tarihi oldukça karmaĢıktır. Buda mezhep farklılığından

kaynaklanmaktadır. Katolik Kilisesi‟ne bağlı olan Marunîler 4.yüzyılda yaĢayan
Maran adı verilen bir rahibin kurduğu mezhebi izleyenlere verilmiĢ bir addır. 1860
yılında Lübnan‟da Dürzîlerle çatıĢtıkları zaman ortalama 200 bin kadar oldukları
söylenilir.15
Dürzîler; Dürzî adını ilk defa 11. asrın ilk yarısında Fatımi halifesi Hakîm Biemrillah
zamanında kullanılmaya baĢlamıĢtır. Lübnan‟ı aĢmıĢ olan Dürzîler ġuf bölgesine
yerleĢmiĢlerdir.16 Dürzîler; Irak Araplardan meydana gelmiĢ ve Fars eğilimini
benimsemiĢ bir karıĢımdır. Araplar içinde azınlık oldukları için zamanla
AraplaĢmıĢlardır. Bazıları soylarını Arslan Yürekli RiĢhard‟a dayandıklarını
söylemektedir.17 Arapların içinde Dürzîler, en kalabalık gruptur. Dini grupların
nüfusa göre oranları
% 53 Müslüman (ġiiler %32, Sünniler % 21)
% 24,5 Marunî Hıristiyanlar
% 7 Dürzîler
% 6,5 Ortodoks Rumlar
% 4 Katolik Rumlar
% 4 Hristiyan Ermeniler
% 1 diğer gruplardan oluĢmaktadır.18
Günümüzde Müslümanların sayıca daha fazla oldukları görülür.19
Lübnan‟ın toprakları % 30 kısmı tarıma elveriĢlidir. Dağ eteklerinde en çok elma ve

patates yetiĢtirilir. Kıyı kesimlerde ise üzüm, turunçgil, zeytin aynı zamanda muz,
14
Gözenç, Güneybatı Asya Ortadoğu Ülkeler Coğrafyası, s.177.
15
A.Haluk Ülman, 1860-1861 Suriye Buhranı, Osmanlı Diplomasisinden Bir Örnek Olay, Ankara,
1966, s.6.
16
M.C. ġehabeddin Tekirdağ, “Lübnan” Ġslam Ansiklopedisi, C. 7, M.E.B. Yayınları, Ġstanbul, 1972,
s. 104.
17
Gürtekin, Modern Lübnan Devleti’nin DoğuĢu (1918-1943 Siyasi, Ġdari ve Ekonomik yapı), s.5.
18
Duman, Lübnan, DoğuĢtan Günümüze, Büyük Ġslam Tarihi, C.13, s.267.
19
Acar, Lübnan Bunalımı ve Filistin Sorunu, s.2.
4
incir ve çeĢitli meyve ve sebzeler yetiĢmektedir.20 Halkın büyük bir bölümü geçimini
tarımdan sağlamaktadır. Bunun yanında balıkçılık, hayvancılık ve ormancılık da
önemli kaynaklardandır. ÇeĢitli tarım ürünleri yanında büyükbaĢ, küçükbaĢ hayvan
ürünleri ve çimento, pamuk ipliği, dokuma gibi sanayi kolları da geliĢmiĢtir.21 17‟nci
asra kadar ipek böcekçiliği Lübnan‟ın baĢlıca ticaret kaynaklarından olmuĢtur.22
Ülke içinde baĢlıca transit ticaret bankacılık, turizmden oluĢan bir ekonomik yapı
vardır.23 Ekonomik gelirler içinde önemli bir kol olan turizm üzerinden Orta Doğu‟
da en çok gelir elde eden ülke Lübnan olmuĢtur. Turizm ülkenin önemli bir gelir
kaynağı olmuĢ ve aynı zamanda ülke içinde geniĢ bir iĢ alanı oluĢturmayı sağlamıĢtır.
Turizmin geliĢmesi sağlamıĢtır. Turizmin geliĢmesi ülkedeki turistik tesisleri de
beraberinde geliĢtirmiĢtir.24
Zamanla ülke içinde uzun yıllar devam eden iç savaĢlar ekonomik dengeyi de
bozmuĢtur. Lübnan‟da nüfusun % 50‟ si sanayi ve tarımla uğraĢmasına rağmen milli
gelire katkısı ancak % 30 kadardır. Endüstri faaliyetlerin yoğun olduğu yerlerin
baĢında Beyrut ve Trablusgarp gelir. Trablus‟ta ayrıca bir de petrol rafine tesisi yer
alır. Turunçgiller, dokuma ve petrol ürünleri ihraç eden Lübnan‟ın dıĢ ticaretinde
baĢlıca yer alan devletler Ġngiltere, Ġtalya, Fransa ve ABD ile gerçekleĢmektedir.
Günümüz Türkiye‟si ise Lübnan‟a gıda maddeleri demir-çelik ürünleri ve çeĢitli
makineler satarken karĢılığında ham deri almaktadır.25
B) KISA TARĠHĠ
a) Emeviler Döneminde Lübnan
Müslümanların 636 yılında Suriye bölgesini fethetmiĢlerdi. Lübnan olarak

adlandırılan bölge de ġam Eyaletine bağlanmıĢtır. Lübnan tarih boyunca az nüfuslu
milletler için bir sığınak yeri olmuĢtur. Zamanla çeĢitli bölgelerden çeĢitli sebeplerle
kaçıp gelenlerin katılmasıyla buradaki nüfus sayısı artmaya baĢlamıĢtır. Nitekim
Mervaniler bu tarihlerden sonra Ġslam dünyasındaki karıĢıklıklardan faydalanmak
için Amanos Bölgesinden gelip Lübnan‟a yerleĢmiĢlerdir. Emevi halifesi olan
20
Gözenç, Güneybatı Asya “Ortadoğu” Ülkeler Coğrafyası, s.178-179.
21
Duman, Lübnan, DoğuĢtan Günümüze, Büyük Ġslam Tarihi, C.13, s.266.
22
Tekindağ, “Lübnan” Ġslam Ansiklopedisi, C.7, s.101.
23
Gözenç, Güneybatı Asya “Ortadoğu” Ülkeler Coğrafyası, s.180.
24
25
Gözenç, Güneybatı Asya “Ortadoğu” Ülkeler Coğrafyası, s.180.
5
Abdülmelik, tarihte bu gruba karĢı seferler yapmıĢ fakat Hristiyanlar tarafından
desteklenen Mervaniler‟e karĢı amacına ulaĢamamıĢtır. Yüzyıllar boyunca yarı
bağımsız bir durumda olan Lübnan‟a Mütevalli, Dürzî, Nusayri gibi Müslümanlıktan
ayrı toplulukların geliĢmesiyle buraya farklı özellikler kazanmıĢtır. Daha sonraki
zamanlarda Yakubi, Marunî, Melki gibi Hristiyan toplulukları da buraya
yerleĢmiĢlerdir. Bu toplulukların Orta Çağ‟dan beri Fransızlarla iliĢkileri olmuĢtur.26
b) Abbasiler Dönemi’nde Lübnan
Abbasiler burayı almak için Ģiddet ve baskıya baĢvurmuĢlardır. Bu karıĢıklıklar

sonunda Bedevi‟ler göçü olmuĢtur. Özellikle Beni Taglip kabilesi, Lübnan‟a yerleĢip
etkili bir topluluk haline gelmiĢtir. Güneyde Leytani‟yi aĢan Bedeviler, bu ülkede
Yememi ve Kaysi Arapları birbirine düĢürüp ġiiler propagandasının içine
girmiĢlerdir. Nusayriler kendi bölgelerini bu tür kargaĢaya karĢı korumuĢlardır.
Lübnan‟daki ileri gelen reisler yakın zamanda art arda gelen idareciler arasında
(Halifeler, Selçuklu sultanları, Haçlılar, Eyyübiler) bir yol bulup varlıklarını
sürdürme imkânı bulmuĢlardır.27
c) Haçlı Seferleri Sırasında Lübnan
Haçlılar ordularının Cebeli HiĢn al-Akrad ve ġakif Arnun gibi kaleleri ele
geçirmiĢlerdi. Marunîlerin kuzey Lübnan‟ın yüksek kısımlarına mesken tutmaları
Lübnan‟ın Cebel denilen kısmında siyasi açıdan önemli rol oynayan Hristiyan
topluluğun geliĢmesini ve bölgeye hâkimiyetini kolaylaĢtırmıĢtır. Ancak 9. yüzyıl
sonlarına doğru Halep civarından gelen Tanuh Arapları (Buhturlar) burada
kendilerine emirlik kurmuĢlardı. Tanuh Araplarının kurduğu emirlik sonradan Sayda
ve Beyrut Hristiyan baronluklarının kurulmasıyla bu emirliğin geliĢmesi durmuĢtur.
Lübnan‟ın kuzeyindeki Hristiyanlar Cubayl adlı kuvvetlerle Hristiyan baronluk ve
Trablus kontluğuna dayanmaktaydı. Dürzîler ise diğer topluluklardan farklı bir
cemaat olarak varlıklarını sürdürmekteydiler. Bunlar Lübnan‟ı aĢıp önce Kasvaran
Dağları‟na sonra da ġuf Bölgesi‟ne yerleĢmiĢlerdir. Yani bu yerlerde Ġslam-
26
Duman, “Lübnan”,DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslam Tarihi, s.258-259.
27
Tekindağ; “Lübnan”, Ġslam Ansiklopedisi, s.102-103.
6
Hıristiyan, Ġslam-Moğol savaĢları olmuĢtur. Lübnan‟daki grup ve reisler kendilerine
burayı mesken edinmek için kargaĢalıklar çıkarmıĢlardır.28
c) Memlûklar Dönemi’nde Lübnan
Memlükler, 1306-1307‟den itibaren Lübnan‟ı hâkimiyeti altına almıĢtır. Memlükler,

Lübnan‟ın sahil bölgelerine askeri kuvvetlerini yerleĢtirerek, bölgeyi kontrol altına
almıĢlardır. 14. Yüzyılda Avrupalı Hristiyan devletlere ait donanmaların Akka, Sur,
Ġskenderun, Trablus ve Sayda‟ya yaptığı akınlar ve Memlük ümerasının birbirleriyle
uğraĢmaları neticesinde, Dürzîler ve taraftarları toparlanarak, bölgeye tekrar
yerleĢmiĢlerdir.29 1291‟e kadar bahsi geçen Ģehirlerin büyük bir kısmı haçlıların
hâkimiyetindeydi. Daha sonra Memluk Sultanı el- Melikül- EĢref Halil adına ġam
Valisi Emir Sencer Ebu Sücai tarafından buralar yeniden fethedildi.30 Osmanlı
Devleti Yavuz Sultan Selim zamanında yani 1516‟da Lübnan‟ı hâkimiyeti altına
aldı.31
ç) Osmanlı Dönemi’nde Lübnan
Tevrat‟ta sıradağlar anlamına gelen Lübnan, kendine has özeliklerinden oluĢan

toplamda onsekiz inanç Ģeklini bünyesinde barındıran bir ülkedir. Lübnan‟ı değiĢik
ve farklı kılan en önemli yönü, yüzyıllar devam eden birbirine zıt iki gelenek olan
Müslüman ve Hristiyan toplulukların birleĢtirmesidir. Lübnan‟da Müslüman ve
Hıristiyanlar, ortak iĢlerde birlikte karar almaktaydılar. Lübnan 17.yüzyıla kadar
siyasi bir denge ve sisteme sahip değildi. Yavuz Sultan Selim'in Mercidabık
SavaĢı'nda (Ağustos 1516), Suriye'ye girmesinden kısa bir süre sonra Lübnan
Osmanlı hâkimiyetine girmiĢtir.32 Fethettikleri diğer yerlerde olduğu gibi buradaki
halkın din, mezhep, kültür ve sosyal yapısına karıĢmamıĢtır. 1660 yılına gelindiğinde
Sayda Eyaletini kurmuĢlardır.33
28
ġehabeddin Tekirdağ, “Lübnan”, Ġslam Ansiklopedisi, s.104.
29
ġehabeddin Tekirdağ, “Lübnan”, Ġslam Ansiklopedisi, s.104
30
Dursun; “Lübnan”, Türkiye Diyanet Vakfı, Ġslam Ansiklopedisi, s.81
31
Acar; Lübnan Bunalımı ve Filistin Sorunu, s.7.
32
Bahros Galalı, Fedaralizm ile Konfedarilizm Arasında: Irak ve Lübnan Siyasi Sistemleri,
(Yüksek Lisans Tezi) Çankaya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2015, s.55.
33
Ġ. Hakkı UzunçarĢılı, Osmanlı Tarihi, C.4, TTK Yayınları, Ankara, 1982, s.247.
7
Lübnan‟ın feodal yapısına Osmanlı padiĢahları çok karıĢmamıĢlardır. Buradaki
beyler genelde yarı bağımsız bir düzen içinde olmuĢlardır.34Osmanlı Devleti buraya
atadığı valiler tarafından yönetilmiĢtir. Osmanlı Devleti, fethettikleri yerlerde din
farkı gözetmeksizin uyguladığı Liberal sistem sayesinde Lübnan‟daki farklı din ve
mezhepteki insanların kültürel ve sosyal yapılarında karıĢılmamıĢtır. Bu sayede
Osmanlı idaresinde yaklaĢık 400 yıl kalmıĢtır.35
1830 yılında Osmanlıya baĢkaldıran Mısır Valisi Mehmet Ali PaĢa Lübnan‟ı
hâkimiyet altına aldıktan sonra buraya oğlu Ġbrahim PaĢayı vali olarak atamıĢtır.
Ancak ne yazık ki Ġbrahim PaĢa‟nın kötü yönetimi neticesinde yüzyıllardır devam
eden huzur ve sukut bozulmuĢ idare de dengeler yer değiĢtirmiĢtir. Yani
Müslümanların elindeki güç, Hristiyanların eline geçmiĢti.36 Bu yıllara kadar Cebel
ismi bir dağın isminin ötesine yani bir dini, bir sosyal grubu, bir milleti veya devleti
simgelememiĢti. Bu tarihten sonra baĢlayan huzursuzluklar sonucunda art arda gelen
isyanlardan ötürü yabancılar konuya müdahale etmiĢti. Bunun üzerine bir fermanla
bölgede direk Bab-ı Aliye‟ye37 bağlı bir Mutasarrıflık38oluĢturularak ilk defa
“Lübnan” kelimesi bir bölgeyi ve bunun içindeki halkı belirtmek için kullanılmıĢtır.
1861‟de oluĢturulan Mutasarrıflık, günümüze göre daha küçük bir bölgeyi, genellikle
kıyıya paralel uzanan dağlık bir alanı, kaplıyordu.39
1887‟de de bu sefer Beyrut vilayeti oluĢturulmuĢtur.40 Osmanlı Devleti Lübnan‟ı

hâkimiyet altına aldığı zaman Lübnan diye bir ülke yoktu. Lübnan bölgesi, Dürzî
Emirliği olarak biliniyordu. Osmanlı Devleti Lübnan‟ı hâkimiyet altına aldığı zaman
elde bulunan Dürzî Emirliği yalnız Beyrut-ġam karayolunun güneyine hakîm
olmuĢtu. Fakat daha sonra güneye göç eden Marunîler, oraya sadece ailelerini ve
evlerini değil, yaĢadıkları yerlerin isimlerini de götürmüĢlerdi. Bu nedenle “Lübnan
Dağların” ismi, Marunîlerin yaĢadıkları yerlerin hepsini kapsayacak Ģekilde anlam
çoğalmasına uğradığı tahmin edilmektedir. Osmanlı Devleti, Lübnan‟ı hâkimiyet
34
Haluk Ülman; 1840-1845 Yılları Arasında Suriye ve Lübnan’ın Durumu ve Milletlerarası
Politika, Eylül-Aralık, Ankara, 1963, s.264-266.
35
36
Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C.5, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,1983 s. 210.
37
Bab-ı Âli: kelime olarak, Osmanlı sadrazamlarının oturduğu Ġstanbul‟daki büyük kapılı binanın Ġsmi
olmasına rağmen, Osmanlı devrinde hükümet manasında bu kelime kullanılırdı.
38
Mutasarrıflık, vilayetten küçük, ama sancaktan büyük ve kendine özel idare sekli olan bir idari
birim.
39
Hakkı Yılmaz Cihan, Manda Himayesinden Sonra Lübnan ve Lübnan-Türkiye ĠliĢkileri
(Doktora Tezi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, 2007, s.1.
40
Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C.8, TTK Yayınları, Ankara, 1988, s.141.
8
altına aldığında Lübnan‟da Maan sülalesi baĢtaydı. Maan sülalesi güç kazanmasıyla
Osmanlı Devleti Lübnan‟ı ele geçirmeye baĢladı. Bu dönemde önemli
Ģahsiyetlerinden olan Emir II. Fahrettin (1570-1635) Lübnan‟ın Babası olarak
biliniyordu. Emir II. Fahrettin ilk baĢta Lübnan Dağın‟ı ve ġuf Dağı‟nı “Lübnan
Dağı Emirliği” altında birleĢtirdi. Fakat Ġstanbul tarafından Lübnan Emiri
Fahrettin‟in bu bağımsızlık yolunda hareketi hoĢ karĢılanmadı. Bu nedenle
yakalanarak Ġstanbul‟a götürülüp idam edildi(1635).41
Bu dönemden sonra Lübnan oldukça özerk bir yapıya sahip olmuĢtur. Çünkü
Osmanlı Devleti hoĢgörü dayalı bir yönetim Ģekline sahip olduğundan dolayı dinin
ve kültürün rahatça yaĢayabilme imkânı tanımıĢtır. Osmanlı Devleti hoĢgörü dayalı
bir yönetim Ģekline farklı inanıĢların, farklı anlayıĢları ülkede dinsel ve mezhepsel
bir mozaik oluĢumunu beraberinde getirmiĢtir. Fakat bu topraklarda 1800 yıllarda
Hristiyan Marunîler ve ġii Dürzîler arasında büyük kargaĢalar yaĢanmıĢtır. Bu
kargaĢalar Osmanlı‟nın Lübnan‟da dini açıdan farklı yönetim politikalar izlemesine
neden olmuĢtur. I.Dünya SavaĢı‟nda Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun yenilmesi
sonucunda, Ġngiliz ve Fransızlar Lübnan topraklarını iĢgal etmiĢtir. Sonrasında I.
Dünya SavaĢı‟nı sona erdiren Paris BarıĢ Konferansı (1919) gerçekleĢmiĢtir.
Marunîler Fransa‟nın egemenliğinde girip ve Lübnan‟ı yeniden Ģekillendirmek
istemiĢlerdir. Bundan dolayı Marunîler, Paris BarıĢ Konferansı‟nda bu isteklerini
dile getirmiĢ ve savunmuĢlardır. 5 Nisan 1920‟de San Remo Konferansı ile Lübnan,
Suriye ve Fransa‟nın manda yönetimine verilmiĢtir.42
d) Emirlikler Dönemi’nde Lübnan (1516-1842)
Osmanlı Devleti‟nin hâkimiyetine 1516‟da giren Lübnan I. Dünya SavaĢı sonuna

kadar Osmanlı Devleti‟ne bağlı kalmıĢtır. Osmanlı hâkimiyetine girdiğinde Lübnan
ve çevresinde Tenuhiler olarak adlandırılan hanedanın etkili olduğu ancak bu
hanedanın zamanla Lübnan‟da güçleri azalmıĢtır. Bu henedandan sonra buradaki
yönetim Maanoğullara geçmiĢtir. Maanoğulları, 17.yüzyılın yarısında Osmanlı
Devleti‟ne karĢı ayaklanmıĢlardır. Nedeni ise II. Fahreddin‟in Lübnan‟da bağımsız
bir devlet kurmak istemesiydi. Bu isyanları bastırmak için 1660‟ta ġam Valisi
Köprülü Fazıl Ahmet PaĢa Lübnan‟a asker göndererek çıkan ayaklanmayı bastırdı.
41
Cihan, Manda Himayesinden Sonra Lübnan ve Lübnan-Türkiye ĠliĢkileri, s.7.
42
Galalı, Fedaralizm ile Konfedarilizm Arasında: Irak ve Lübnan Siyasi Sistemleri, s.55-56.
9
Osmanlı Devleti Lübnan‟daki yönetim için Lübnan‟ın ileri gelenlerine yeni emiri
seçme yetkisi verdi. Lübnan‟daki bu söz hakkı verilen kiĢiler Emir Ahmet‟in yeğeni,
güney Lübnan‟daki Taim vadisi, ġerifi BeĢir ġiab‟ı emir olarak seçti. BeĢir ġiab emir
seçilince Osmanlı Devleti de bundan sonraki emirin, Emir Ahmet‟in torunu ve BeĢir
ġiab‟ın uzaktan akrabası olan genç Haydar ġiab‟ın geçmesini istedi. Bu karar
doğrultusunda yapılan görüĢmeler sonucunda Haydar ġiab Emirliği alacak yaĢa
gelene kadar naiplik yapılması kabul edildi. Bu karar doğrultusunda emirlik, Dürzî
olan Maan ailesinden Sünni olan ġiab ailesine geçmiĢ oldu.
Lübnan‟da Marunî nüfusu daha çoğunluktaydı. Ancak Marunîler dağlarda dağınık

bir Ģekilde yaĢamaları politik anlamda da güçlü olmalarını engelliyordu. ġiab
Hanedanı Sünni olmasına rağmen, çoğunlukla Dürzî feodal yapısını, geleneklerini ve
istekleri doğrultusunda hareket etti. Dürzîlerin bu feodal yapısına Marunî ailelerde
uydu. Artık kendi yaĢadıkları kasaba ve köyde Dürzî idareciler gibi idareye etmeye
baĢladılar. Ancak bu düzen böyle devam etmedi. ġiab Hanedanı‟ndan Emir
Mühlim‟in oğlu, Yusuf ġiab, 1756 yılında din değiĢtirerek Hristiyan oldu. Lübnan‟da
yüzyıllardır devam eden Dürzî üstünlüğü Yusuf ġiab‟ın 1770 yılında emir olmasıyla
son buldu. 1770 yılı itibariye Marunîler güçlenmeye baĢladı. Dürzîler ise hem iktidar
otoritesini hem de zenginliklerini kaybetmeye baĢladılar.
1535 yılında Osmanlı PadiĢahı Kanuni Sultan Süleyman ile Fransa Kralı I. Fransuva
arasında imzalanan ilk kapitülasyonlar anlaĢması ile Fransa Osmanlı tebası olan
Hristiyanlar üzerinde etkili oldu. Bu anlaĢmayla birlikte Fransa Suriye üzerinde de
etkili olmak isteyerek, buradaki Marunîlerin koruyuculuğunu üstlendi.
1892‟de Maanoğullarının son emiri Ahmed vefat edince Lübnan‟da yönetim Vadiyüt
Teyim‟den gelen ġihaboğullarına geçti.43Maanoğulları hakîmiyetnin ortadan
kalkması sonucunda Fransızlar bölgedeki Hristiyanları koruma tavırları
sergilemiĢlerdir. Dürzî Ģeyhlerinin Hristiyanlığı benimsemeleri ġam, Beyrut ve
Sayda‟da karıĢıklığa yol açmıĢtır. Bunun sonucunda Osmanlı yönetimi 17. yüzyılda
bölgeyi ġam eyaletine bağladı.44
43
Gürtekin, Modern Lübnan Devleti’nin DoğuĢu (1918-1943 Siyasi, Ġdari ve Ekonomik yapı),
s.11.
44
s.11-12.
10
16. ve 17.yüzyılda Lübnan‟da nüfus anlamında en çok olan mezhep Marunîler idi.
Marunîler Hristiyan Katolik mezhebini benimsemiĢlerdir. Marunîler bu yüzyılda
çoğunlukta olmalarına rağmen etkileri ülkede o kadar fazla değildir. Bu devrin güçlü
olan Dürzî aileler ile münasebetleri de oldukça iyi idi. Sünni ve ġiiler de ilk
zamanlarda fazla güçleri yoktu. Fakat Osmanlı Devleti zamanında Sünnilik
mezhebini benimsemiĢtir. Bu yüzden Sünni topluluklar ayrıcalıklı bir yere sahipti.
Doğuda Baalbek tarafında ve Güney Lübnan‟da yaĢayan ġiiler, Sünniler kadar
ayrıcalığa sahip değildi. Dürzî aileler arasında yaĢayan olaylar yüzünde Dürzîler hem
sayı bakımından hem de ekonomik anlamda çökeltmiĢtir. 18.yüzyıla yaklaĢtıkça
Lübnan‟daki Dürzî üstünlüğü azalmaya baĢladı. Dürzîlerin egemenliği azalmasıyla
Marunî Hristiyanları ekonomi ve siyasi olarak güçlenmeye baĢladı. Zamanla
Dürzîlerin üstünlüğü Marunîlere geçmiĢtir. Ruhban sınıfı 18. ve 19. yüzyıllarda
oldukça güç kazanmıĢlardı. Marunî KeĢiĢler Tarikatı 1700 yılların baĢlarında kilise
içinde kendini yönetme yetkisine sahip bir örgüt olarak kuruldu. Zaman içinde
Marunî KeĢiĢler Tarikatı Lübnan coğrafyası üzerinde topraklarına büyük bir sahip
oldu. Marûni keĢiĢlerin toprak sahibi olması Dürzîlerin hoĢuna gitmedi. Bu durum
çoğu zaman zorlu mücadelelere yol açtı.
Fransız misyonerlerin Lübnan ve Suriye açtıkları okullar sayesinde 17. yüzyıllarda

Marunîler arasında okuma-yazma yaygınlaĢtırmıĢtır. Bu okullar sayesinde Marunîler
kendilerini geliĢtirip devlet dairlerinde çalıĢmaya baĢladılar. Bir Fransız gezgini olan
Volney‟in “Mısır ve Suriye Gezileri” adlı eserinde Marunîler için Ģunu belirtmiĢtir:
Misyoner okullarının en büyük katkısı Marunîlere okuma- yazma öğretmesidir.
Çünkü aldıkları bu eğitim sayesinde %90 gibi büyük bir bölüm Türklerin kâtiplik
(Devlet Memurluğu), kâhyalık (ev, konak, çiftlik gibi iĢlerden sorumlu kiĢi),
müfettiĢlik gibi iĢlerini yapıyorlar. Dürzîlerle iyi geçinmeyen Hristiyan Emir olan
Yusuf‟un yerine ilk Hristiyan olarak doğan ve 52 yıl (1788-1840) görev yapan Emir
BeĢir geçti. II. BeĢir, Mısır ve Avrupalı devletlerle iyi iliĢkiler kurdu. Napolyon‟un
Mısır seferi sırasında 1799 yılında Akka Kalesi‟ni kuĢatmak için Fransız Ġmparatoru
Napolyon ve Kale komutanı Cezzar Ahmet PaĢa II. BeĢir‟den destek istedi. Ancak
Akka Kalesi ve Sur arası 40 km olmasına rağmen II. BeĢir destek göndermeyip
tarafsız olmayı tercih etti.45Akka Kalesi‟ni alamayan Napolyon Mısıra geri döndü.46
45
11
1788 yılında II. BeĢir unvanı ile Hristiyan BeĢir ġihab‟ın Lübnan Emirliği‟ne
gelmesi sonucunda burada Hristiyanları daha güçlü hale geldi.471804 yılında Cezzar
Ahmet PaĢa ölmesiyle II. BeĢir‟nin Lübnan bağımsızlık mücadelesindeki en büyük
engel ortadan kalmıĢtı. Bunu fırsat bilen II. BeĢir, Lübnan‟ın bağımsızlığı için daha
çok çabalamaya baĢladı.48
Keskin bir zekâ ve naif bir adam olan Emir BeĢir49 Osmanlı Valisi Cezar PaĢa ile
arası pek iyi değildi. 1804 yılında Cezar‟ın ölümü ile Emir BeĢir Lübnan‟daki
gücünü sağlamlaĢtırmak için bir avantaj oldu. BeĢir varlıklı olan Arslan, Talhuk,
Ġmad bin Abdülmelik gibi Dürzî ailelerin mallarını ve ayrıcalıklarını ellerinden aldı.
Daha sonra Dürzîlerin iktidardaki BeĢir Emirliği‟ne muhalefeti Canbolat ailesinin
liderliği altında yapılacaktır.50
Yunan isyanında Osmanlı Devletine yardım etmesine karĢılık Girit Valiliği‟ni alan
Mehmet Ali PaĢa Suriye Valiliği‟ni de istiyordu. Osmanlı toprakları üzerindeki
hayallerinden vazgeçmeyen Mehmet Ali PaĢa, oğlu Ġbrahim PaĢa komutasındaki bir
orduyu Suriye‟ye gönderdi. 1831‟de Suriye‟ye girerek 1832 yılında bütün Suriye‟yi
ve Akka‟yı zapt etti. Osmanlıyı ve Mehmet Ali PaĢayı karĢı karĢıya getiren bu
olayda Emir BeĢir, Mısır Valisi Mehmet Ali PaĢa‟nın yanında, karĢıtı olan Dürzîler
ise Osmanlı Devleti‟nin yanında yer almıĢtır. Dürzîler birçok kısmı Osmanlıya
destek vererek savaĢtı. Ülkedeki Hristiyanlarda Ġbrahim PaĢa‟nın tarafını
destekledi.51 Ġbrahim PaĢa‟nın ordusu Emir BeĢir‟in taraftarların desteğiyle Sur,
Trablus-ġam ve Sayda olmak üzere bütün Suriye ve Lübnan‟ı hakîmiyeti altına
almıĢtır. Bu sırada Mehmet Ali PaĢa‟yı Suriye‟den atmak isteyen Osmanlı Devleti
Hüseyin PaĢa komutasında bir orduyu güneye gönderdi. 1832 yılında sırasıyla Belen
ve Konya‟da yapılan savaĢlarda Osmanlı Devleti yenilğiye uğraĢmıĢtır.
Ġleriki zamanlarda Ġbrahim PaĢa, Suriye‟deki ordusunu çoğaltmak için Dürzîlerden

bir kısım genci zorla ordusunda asker yapmak istedi. Bunu kabul etmeyen Dürzî
aileler isyan edip ayaklanma çıkardılar. Ġbrahim PaĢa Dürzîlerin bu isyan hareketini
durdurmak için Emir BeĢir‟den, oğlu Halil komutasında bir Hristiyan ordu
46
Rıfat Uçaroğlu, Siyasi Tarih, Harp Akademileri Yayınları, Ġstanbul, 1982, s.63.
47
Acar, Lübnan Bunalımı ve Filistin Sorunu, s. 8-9.
48
49
ġinasi Altundağ, Kavalalı Mehmet Ali PaĢa isyanı, Mısır Meselesi, 1831-1841, TTK Yayınları,
Ankara, 1988, s.130-135.
50
51
Fahir Armaoğlu; 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, A.Ü.Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1973, s.113-115.
12
göndermesini istedi. Bu isteği BeĢir‟in hoĢuna pek gitmemiĢti. Çünkü bugüne kadar
Dürzîler ve Hristiyanlar arasında anlaĢmazlıklar olsa da hiç karĢı karĢıya gelerek
doğrudan savaĢmamıĢlardı. BeĢir gönülsüz olsa da oğlu Halil komutasında bir ordu
gönderdi. Böylece Mısır ordusu ile Lübnan Hristiyanlarından oluĢan ordu Dürzîlere
karĢı harekete geçti. 1838 yılında Dürzîler daha fazla dayanmayıp teslim oldular.
Dürzîler ve Ġbrahim PaĢa arasındaki yapılan bu savaĢı fırsat bilen Osmanlı Devleti
Suriye‟ye bir ordu gönderdi. Ġbrahim PaĢa‟nın Suriye‟de yenilmesi ve kendini geri
çekmesi Lübnan‟da uzun sürecek bir düzensizliğin ortaya çıkmasına sebep oldu.52
e) Mehmet Ali PaĢa ve Ġbrahim PaĢa Dönemi’nde Lübnan
19. yüzyılın Osmanlı açısından çözülmesi güç bir sorunu da Mısır Valisi Mehmet Ali
PaĢa ayaklanmasıdır. Bu ayaklanma aslında bir iç meselesi iken Ġngiltere, Fransa ve
Rusya‟nın da dahîl olması ile bir dıĢ soruna dönüĢmüĢtür. Kavalalı Mehmet Ali53
PaĢa Fransa‟nın 1798 yılındaki Mısır iĢgali olayında Babı-Âli‟nin bölgeye
gönderdiği ordu içerisinde yer almıĢ daha sonra ordu komutanı olmuĢtur. Osmanlı
ordularının Fransızlar ile olan baĢarılı mücadelelerinden ardından Mehmet Ali PaĢa
Mısır‟a vali olarak tayin edilmiĢti. Mehmet Ali PaĢa Mısır Valisi olduktan hemen
sonra Mısır‟da güçlü bir donanma kurmuĢtu. Osmanlı Devleti‟nin Yunan
ayaklanması sırasında Mehmet Ali PaĢa‟dan yardım istemesi karĢılık Mehmet Ali
PaĢa ile Suriye konusunda anlaĢmazlık yaĢamıĢtır. Bunun sonucında Mehmet Ali
PaĢa isyan etmiĢtir.54
Mehmet Ali PaĢa 1831 yılında Süleyman PaĢa ve oğlu olan Ġbrahim PaĢa‟yı 24.000
kiĢilik bir kuvvetle Suriye‟ye göndererek burayı iĢgal ettirmiĢtir. Bu hadisenden
sonra Osmanlı tarihinde on yıl boyunca sürecek Mısır Valisi Mehmet Ali PaĢa
sorunu baĢlamıĢ oldu. Osmanlı Devleti açısından Mehmet Ali PaĢa olayı, hem
çözümü zor bir hadise hem de on yıla yakın bir zamanı alan ciddi bir sorun olmuĢtu.
Fakat Ģu bir gerçek ki Mehmet Ali PaĢa‟nın 1831 yılından 1840‟a kadar olan Suriye
ve çevresine hâkimiyeti devam etmiĢtir.55Suriye Mehmet Ali PaĢa‟nın eline geçince
baĢlangıçta birçok Ģehirde (Halep, ġam, Trablus ġam, Sayda) Osmanlı yöneticileri
52
s.13.
53
Mehmet Ali PaĢa, Kavala‟ da doğduğu için ona Kavalalı Mehmet Ali denilmiĢtir.
54
Çınar, Lübnan’daki Marunîlerin ve Dürzîlerin Siyasi Mücadeleri, s.50.
55
Karal, Osmanlı Tarihi, C.5, s.129.
13
görevlerine devam etti. Ancak 1833 yılında II. Mahmut ve Mehmet Ali PaĢa arasında
imzalanan anlaĢmadan sonra Suriye Mehmet Ali PaĢa himayesine girince Osmanlı
memurları görevlerinden alınarak yerlerine Ġbrahim PaĢa‟nın adamları getirildi.
Mehmet Ali PaĢa‟nın oğlu Ġbrahim PaĢa da Suriye Umum Valisi olmuĢtur. Bu
noktadan sonra artık Mehmet Ali PaĢa idaresi hem Suriye‟de hem de Lübnan‟da
iyiden iyiye kendini hissettirecektir. Suriye halkı ise Ġbrahim PaĢa idaresinden son
derece memnun bir durumda idi. Çünkü Ġbrahim PaĢa vergileri düĢüreceğini ve
askerlik zorunluluğunu tamamen kaldıracağını ilan etmiĢti.
Ġbrahim PaĢa, öncelikli olarak Lübnan‟a tanınan bütün ayrıcalıkları kaldırmıĢ ve

nüfusu 20.000‟i geçen her Ģehirde bir istiĢare divanı (Divan-ül MeĢveret)
oluĢturmuĢtur. Bütün divanlarda da eĢit bir Ģekilde Müslüman ve Hristiyan temsilci
bulunmasını sağlamıĢtır. Öte yandan bütün dinlere eĢitlik getirmiĢ, vergileri
Müslüman ve Hristiyanlara eĢit bir Ģekilde almıĢtır. Hristiyanlar ilk baĢta
Müslümanlardan farklı olarak hem Haraç vergisi verip hem de askerlikten muaf
tutulurlardı. Ancak Ġbrahim PaĢa tersini uygulayarak Hristiyanları herhangi bir
isyana karĢı kullanmak gayesiyle silahlandırmıĢtır.56Ġbrahim PaĢa‟nın uygulamaları
Osmanlı Devleti‟nin Hristiyanları hukuk yönünden Müslümanlarla eĢit hale getiren
Islahat Fermanı, eskiden beri Dürzîlere karĢı kendilerini güçsüz hisseden Marunîlerin
teĢkilatlanmalarına sebep olmuĢtur.57Lübnan'ı, Mehmet Ali PaĢa'nın oğlu Ġbrahim
PaĢa‟nın kontrolündeki Mısır kuvvetlerinin iĢgalinden sonra Dürzî-Marunî arasındaki
gerilim gittikçe yükseldi. Dürzî Bölgesi‟ne göç eden Marunîlerin mülkiyet hakkı
istemeleriyle, bu iç meseye dıĢ güçler de karıĢmıĢtır. Toprak sahibi Dürzîleri
Ġngilizlerin, toprakta çalıĢan Marunîleri Fransızların desteklemesiyle sorun karmaĢık
bir hal haline geldi.58Mekânlarını bırakmak zorunda kalan Dürzîler, Mısır ordularının
geri çekilmesiyle topraklarına geri dönünce Marunîlerin topraklarına yerleĢip ve
buraları geri verme niyetlerinin olmadıklarını gördü. Toprakların mülkiyeti
Hristiyanlar lehine geniĢlemiĢti. Zira 19. yüzyılın ortalarına kadar dağdaki
toprakların hâkimiyeti Osmanlı idaresine aitti. Özel mülkiyete toplum menfaatlerine
göre izin verilmekteydi. ġahıslara ait topraklar genellikle Dağ‟ın güney ve orta
56
ġinasi Altundağ, “Kavalalı Mehmet Ali PaĢa’nın Suriye’de Hâkimiyet Esnasında Tatbik Ettiği
Ġdare Tarzı”, Belleten, C. 8, S.29, TTK Basımevi, Ankara, 1944, s.232.
57
Karal, Osmanlı Tarihi, C.5, s.32.
58
A.Haluk Ülman, “1840-1845 Arasında Suriye ya da Lübnanın Durumu ve Milletlerarası
Politika”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi C.18, S.3, 1963, s.251.
14
kısımlarındaki Marunîlere ve Rum Katoliklere aitti. Topraklardan önemli bir bölümü
Marunî Kilisesi‟ne aitti. Bu zenginlik toplumsal dayanıĢmanın ürünüydü. Zorunlu
askerlikten kaçmak için yapılan göçler ve güçsüz grupların topraklarına güç
kullanarak el koymalar yerleĢik düzeni alt üst etmiĢtir.59
Ġbrahim PaĢa‟nın halk üzerinde bıktırıcı politikaları da toplulukların birbirine olan

saygısına zarar vermiĢti. Artan ve zamanla sürekli hale gelen vergiler bunların
tahsilini yapan Marunîlere karĢı Dürzîlerin gittikçe öfkelenmesine sebep olmuĢtur.60
Hristiyanların ġihâb Emîrli‟ği Dönemi‟nde Dürzîler aleyhine yayılmasıyla biriken
Dürzî öfkesi 1840'larda patlayarak Marunîlerle savaĢmaya yol açtı. Bekaa
Vadisi'ndeki Zahle Bölgesi‟nde artan Rum Katoliklere ġiilerin katılımıyla Dürzîlere
karĢı saldırılar baĢladı. Dürzîler geri çekilmiĢ olsa da ġûf'ta demografik
üstünlüklerini korudular. Osmanlı'nın Dürzî-Marunî çatıĢmalarını sakinleĢtirmek
amacıyla vergi tahsili için atadığı yöneticiden memnun kalmayan Batılı devletlerin
müdahaleleriyle olaylar yatıĢtırıldı.61
Olayların görünürdeki hale gelmesine neden olan etkenlerden biri de Beyrut‟taki

Avrupalı konsolosların iki tarafı kıĢkırtmasıydı. Savunmasını farklı dayanaklarla
temellendirmeye çalıĢan iki grup geliĢmeleri kendi görüĢlerine göre yorumluyordu.
Dürzîler, kendi toplumundan ölen insanların katillerine Marunîlerin arka çıkmasını
kendilerine dayanak görüp o yüzden onlara saldırdıklarını savunmuĢlardı. Mısır
iĢgali sırasında da mescitlerine ait olan malların Marunî Kilisesi‟ne tahsis edildiğini,
Marunîlerin aynı dönemde kendilerinden iki misli vergi aldığını ve ġihâbîleri emîr
kabul etmeyeceklerini bildirdiler. Dürzîlerin bu savunmalarına karĢı, Marunîler ise
Dürzîlerin kendilerine karĢı kin beslediğini ve BeĢir ġihâb‟ın oğlu Mîr Emin‟in en
yetkili kiĢi olduğunu ifade etmiĢlerdir. Marunîlerin yerleĢtikleri yerler dıĢında kalan
24 köy Sayda‟nın atadığı yöneticilerin kontrolündeydi. Bunlar içinde yer alan Ġklim
el-Harub‟a bağlı 16 köyün BeĢir ġihâb tarafından güç kullanılarak ele geçirilmesi bu
köylerde yaĢayan Sünni, ġafiiler, Mütevalîler, Rum Ortodokslar ve Rum Katolikleri
rahatsız ettikleri için Marunîlerin gidiĢattan Ģikâyetçi olmuĢlardır. Bu durumun
çözümü için Osmanlı yöneticilerinin hazırladığı rapora göre; Dürzîlerin
59
Armagan Cesur, Osmanlı’dan Günümüze Lübnan’ın Demografik Yapısı, Marmara Üniversitesi
Orta Doğu ve Ġslam Ülkeleri AraĢtırmaları Enstitüsü, Ġstanbul, 2019, s.121-122.
60
Mustafa Cezar, “Mufassal Osmanlı Tarihi”, C.6, Güven Yayınevi, Ġstanbul, 1972, s.2990-2994.
61
Ġrfan C. Acar, Lübnan bunalımı ve Filistin sorunu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989,
s.10-15
15
Marunîlerden zorla aldığı altının 100 bin değil 40 bin kese olduğu ve aralarında
uzlaĢmanın gerekli olduğu savunulmuĢtur. Cebel Bölgeleri‟nden 56 senedir
alınamayan verginin alınması gerektiği ancak evleri yok olanların vergilerinin
ertelenebileceği ya da muaf tutulabileceğide belirtilmiĢtir.62 KronikleĢen
anlaĢmazlıklara yönelik atılan adımlar bölgenin kabile temelli yapısı nedeniyle kalıcı
çözümden uzaktı. Kendi cemaatinden birilerinin vergi toplama gibi kamu
görevlerinde tepeden tırnağa yetkili olması barıĢı getirebileceği gibi Osmanlı
idarecilerini de rahatlatabilirdi.63
1834 yılında Mehmet Ali PaĢa, Ġbrahim PaĢa‟ya gönderdiği emirde; “Ferde”adı
verilen verginin Müslüman ya da gayrimüslim fark olmaksızın eĢit bir Ģekilde
alınmasını, halkın silahsızlandırılmasını ve askeri hizmetin zorunlu olmasını
istiyordu. Hâlbuki bu yeni tedbirler Ġbrahim PaĢa‟nın halka olan vaatleri ile ters
düĢüyordu. Mehmet Ali PaĢa yönetiminin katı merkeziyetçi politikaları zamanla
Suriye‟de olduğu gibi geçmiĢten beri Osmanlı yönetimine zayıf bağlarla bağlı olan
Lübnan Bölgesi‟nde de huzursuzluklara neden olmuĢtur.64
1832-1840 yılları arasında Mısır idaresinde kalan Lübnan‟da Kavalalı Ġbrahim PaĢa
bölge dengelerini altüst eden yeni bir düzene imza attı. Bu dönemde Emir BeĢir,
Ġbrahim PaĢa‟nın politikalarını yerine getirmekten baĢka bir Ģey yapamadı. Ġbrahim
PaĢa‟nın gayrimüslimlere tanınmıĢ ayrıcalıkları kaldırması, misyonerlik
faaliyetlerine müsaade etmesi ticari değeri yüksek olan mallara tekel sistemi
uygulanmıĢtır. Yüksek askeri giderleri karĢılamak için vergileri artırması ve zorunlu
askerlik uygulaması bölge sakinlerinin bir an için kendi aralarındaki sorunları bir
kenara bırakarak Mısır yönetimine karĢı birleĢip isyan etmelerine yol açmıĢtır.
Haziran 1840 yılında gerçekleĢen isyan sonrasında Emir BeĢir Ekim 1840‟ta
Lübnan‟ı terk ederek Malta‟ya sürgüne gönderilmiĢtir. Ġbrahim PaĢa‟da Mısır
meselesi ile ilgili diğer geliĢmelerden ötürü Lübnan‟ı tamamen boĢaltmak zorunda
kalmıĢtır.65Sonuç olarak M. Ali PaĢa‟nın Lübnan ve Suriye‟deki yönetimi Mısır ile
kıyaslanmayacak derecede baĢarısız olmuĢtur. M.Ali PaĢa ve Suriye politikası
62
M. Tayyib Gökbilgin, “1840’tan 1861’e Kadar Cebel-i Lübnan Meselesi ve Dürzîler”, Belleten
X, S.40, (Ekim-1946), s.645-661.
63
Cesur, Osmanlı’dan Günümüze Lübnan’ın Demografik Yapısı, s.123
64
Altundağ, “Kavalalı Mehmet Ali PaĢa’nın Suriye’de Hâkimiyet Esnasında Tatbik Ettiği Ġdare
Tarzı”, s.237
65
Mustafa L. Bilge, “Lübnan”, TDVĠA, C.27, Ankara, 2003, s.250.
16
sonraki zamanlarda Lübnan‟dayaĢanacak çatıĢmaların birinci dereceden sebebi
olmuĢtur. Bu konu ile ilgili makalesi bulunan Sebahattin Samur Ģunları ifade
etmiĢtir: “M. Ali’nin Lübnan politikası ise belki de hiç kapanmayacak bir yara açtı.
Onun Emir Beşir’e bağlı Hristiyanları silahlandırması, bunları Müslümanlara karşı
kullanması, Emir’in nüfuzunu Dürzîlere karşı kötüye kullanması kısa sürede bu
dağlık bölgeyi ateşe verdi.”66
f) Kaymakamlık Döneminde Lübnan (1841-1861)
Ġbrahim PaĢa‟nın Suriye‟deki yenilgisi Lübnan da II. BeĢir Emirliği‟nin de sonu

oldu. Ġbrahim PaĢa‟nın her konuda destekleyen BeĢir, Lübnan‟dan Ġtalya‟ya sürgüne
gönderildi. 3 Eylül 1840 tarihinde Osmanlı Devleti III. BeĢiri Lübnan Emirliğine
atadılar. II. BeĢir yönetimin son bulup III. BeĢir Devri baĢlaması ile Lübnan‟daki iç
düzen tekrar değiĢti. Emir‟e karĢı ayaklanmada bir olan Dürzî ve Marunî reisler
tekrar eski hallerine dönüp birbirleriyle uğraĢmalarıyla iç karıĢıklar tekrar baĢ
gösterdi.67
DıĢ güçlerin baskısıyla Osmanlı Devleti bu duruma el attı. Mustafa PaĢa

komutasında bir orduyu Beyrut‟a gönderdi. Mustafa PaĢa Osmanlı Devleti‟nin
Lübnan‟daki ġihab Emirliği‟ne son verdiğini söyledi. Mustafa PaĢa‟nın
yardımcılarından Ömer PaĢa ġihab‟ın yerine atandı. Lübnan‟la yakından ilgilenen
devletler ise Dürzî Hristiyan çarpıĢmalarından sonra meselenin çözümü ve iç düzen
ile ilgili farklı görüĢler söylediler. Bu görüĢlerden sonra Avusturya Prensi
Metternich‟in önerdiği bir form kabul edildi.68 Bunun neticesinde Lübnan Sayda
eyaletine bağlı iki kaymakamlığa bölünmüĢtür. Bunlardan birine Marunî, diğerine
Dürzî olmak üzere yerli kaymakam gönderilmesi kabul edilmiĢtir.
1842 yılında yürürlüğe konulan bu düzen Babı-Âli‟nin Lübnan‟ı merkeze bağlamak

arzusuna tersti. Çünkü kaymakamlar kendi bölgeleri içinde idari bağımsızlığa sahip
olmuĢtu. Fakat Lübnan‟a verilen bu kaymakamlık düzeniyle ilgili adım; ülkeye barıĢ,
refah getirmemiĢti. Dürzîler ile Marunîler arasında tekrardan silahlı çatıĢmalar
çıkmasını önleyememiĢ ve bunun yanında Lübnan üzerindeki milletlerarası
66
Sebahattin Samur, “Kavalalı Mehmet Ali PaĢa’nın (1770-1849) Sosyal Politikaları; Mısır ve
Diğer Osmanlı Eyaletlerindeki Etkisi”, Bilimname, C. 13, Kayseri, 2007, s.137.
67
Sabahattin ġen, Ortadoğu’da ideolojik Bunalım, Suriye Baas Partisi ve Ġdeolojisi, Birey
Yayınları, Ġstanbul, 2004, s.26.
68
17
gerginliği de artırmıĢtır. Bu çatıĢmaların görünürdeki sebebi her iki kaymakamlığın
içinde bulunan karmaĢık köylerin durumudur. 1843-1844 yılları arasında bu Dürzî ve
Marunî karmaĢıkların yaĢadığı köylerde idarenin kimin elinde olacağı nedeniyle
milletlerarası tartıĢmalara yol açmıĢtır. Lübnan‟ın iki kaymakamlığa ayrılması
kararlaĢtırdıktan sonra orta nokta olarak Lübnan Dağları‟ndaki Dahr al Baydar
Boğazı belirlenmiĢ bunun kuzey bölgesi Marunî, güney bölgesi Dürzî kaymakamın
yönetmesi kabul edilmiĢtir. Ancak her iki bölge içinde de Dürzîler ve Marunîlerin
karmaĢık yaĢadığı yerler de vardı. Lübnan‟daki Fransız Konsolosluklarına göre bu
durumu çözmek için Dürzî bölgesi içindeki karmaĢık yerlere Dürzî kaymakamının
tayin ettiği bir Marunî vekil bulunmalı, bu vekil doğrudan Marunî kaymakamına
bağlı ve ona karĢı sorumlu olmalıdır. Ġngilizlere göre ise Dürzî Bölgesi içinde
karmaĢık olan yerlere Dürzî vekilin yanı sıra Marunî vekil tayin etmeli fakat bu vekil
Dürzî Kaymakamlığı tarafından tayin edilmeli ve Dürzî Kaymakamlığı‟na bağlı
olmalıdır. Ancak Osmanlı Devleti bu karıĢık olan yerlerdeki sorunu halk tarafından
seçilen bir Marunî, birde Dürzî olmak üzere iki vekil tayin edilmesi ve bunların
doğrudan Sayda‟ya bağlı hale getirip buraya karĢı sorumlu olması kararlaĢtırılmıĢtır.
Babı-Âli Hariciye Vekili ġekip Efendiyi 1845 yılının sonbahar aylarında Lübnan
idaresindeki gerekli değiĢiklik ve yeniliği yapması için Beyrut‟a yollanmıĢtır.69
ġekip Efendi buraya gelip her iki kaymakam için yazılı bir düzen oluĢturdu. Bu
düzene göre her kaymakamlık bir meclis kuracak, bu mecliste bütün gruplar temsil
edilecek ve bunlar kaymakama yardımcı olacaktır. Buna göre her grup 10 temsilci
seçecek ancak ġiiler‟in sadece 11 temsilcisi olacaktır. Bu meclisin mali, idari ve
yargı yetkileri vardır. ġekip Efendi düzenlemeleri olarak bilinen bu düzen Lübnan
grupları için ilk düzenlenmelerdir. Demokratik uygulama kaymakamlık düzeninden
sonra oluĢmaya çalıĢıldı. Ancak bu sosyal bir krize yol açtı. Çünkü üst yöneticiler
Dürzîlerden, çiftçiler ise Hristiyanlardandı. Hristiyanlar değiĢik yerlerde Dürzî
liderlere karĢı ayaklandı. Bunlara hırsızlar ve maceracılar da katıldı. Sayda Valisi
Esat PaĢa Hristiyanlara karĢı güç kullanmak istemedi. Çünkü ona göre onların
istekleri ölçülüydü. Dürzî varlığının egemen olması Ġngilizlerin iĢine geliyordu.
69
Haluk Ülman; 1860-1861 Suriye Buhranı, A.Ü. Siyasal Bilimler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1966,
s.16-20.
18
Çünkü burada Ġngiliz nüfusunu geniĢletip Osmanlının Lübnan‟ı direk yönetimi altıda
almasına engel oluĢturuyordu.70
C) BEYRUT BÖLGESĠ’NĠN DEMOGRAFĠK YAPISI
16. yüzyılın son çeyreğinde TrablusĢam Limanı‟nın önem kazanmasında yabancı

gemilerden alınan verginin düĢük olmasının etkisi büyüktür. 1583'te TrablusĢam
Limanı baharat ticaretinde Hristiyan tüccarların en çok geldiği limandı. Ayrıca
zeytinyağı ve pamuk ihracında önemli yere sahipti. Lazkiye, Banyas, Cebel ve Tartus
iskeleleri kuzeyinde merkezi üst görevindeydi. Avrupa'nın gönderdiği yünlü ve ipekli
dokumalarla birlikte kalay ve çelik gibi madenlere Lübnan'da üretilen ham ipek ve
pamuk takasıyla aracılık ediyordu. Emîr Ma‟noğlu Fahreddin'e himaye parasını
vererek Sayda, TrablusĢam ve Ġskenderun'da olan çalıĢmaları artırmasıyla zamanla
ticari merkez haline gelmiĢtir. Bu bölgenin dıĢında Basra Körfezi‟nde ticaretin çok
sık olduğu kıyılar da vardı.71
Fakat belli bir düzen içinde yürümeyen ticaret geleneğinin dıĢına çıkarak baĢka
yollara yönelmesi Dürzîleri ekonomik olarak zarara uğrattı. Limanlarının transit
olma özelliği kaybeden Lübnan Ģehirlerinin Ġtalyan liman Ģehirleriyle iliĢkisi gittikçe
bozulmaya baĢladı. ġihâbîler, Dürzîleri zaafa uğratarak ġam'ın güneyindeki Cebel
Dürüz denilen yere kadar yayıldılar.7216. yüzyılın ortasındaki Evliya Çelebi‟nin
kayıtlarında 600 köy ile 8 nahiyeden var olup kentin merkez kalesinin içinde 2600
konutun var olduğu kaleme alınmıĢtır.73
Bölgenin karıĢık ve belli yerlerin nüfusunun sürekli dolaĢım halinde olması

Beyrut‟un 16. ve 18. yüzyıl arasındaki egemen mezhebini belirlenmede zorluklar
yaĢanmasına sebep olmuĢtur. Limanın tam kapasite kullanılamadığı 17. yüzyılda
tüccar Hristiyan nüfus gruplarından birinin ekseri nüfus olduğu görüĢünün
dayanakları yetersizdi. Bu nedenle Osmanlının ilk yüzyılında, göçlerinde etkisiyle,
Sünni nüfusun yoğun olduğu tahmin edilebilir. Ticaret hacmindeki büyümenin
etkisiyle Beyrut nüfusu büyüme ivmesini korumuĢtur. Avrupa'nın Osmanlıya karĢı
70
s.13-15.
71
Halil Ġnalcık ve Donald Quataert, ed. Osmanlı Ġmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi
(1300-1600), (Çeviren: Halil Berktay), C.1, Eren Yayıncılık, Ġstanbul, 2004, s.402-413.
72
William W.Harris, Levant: Bir Kültürler Mozaiği, (Çeviren Ercan Ertürk), Literatür Yayınları,
Ġstanbul, 2005, s.125-126.
73
Davut Dursun, "Beyrut" Diyanet Ġslâm Ansiklopedisi, C.6, Ġstanbul, 1992, s.81-84.
19
onları güçlendiren Ümit Burnu'nun keĢfi öncesinde çatıĢmalar sebebiyle baharat
ticareti geliĢmemiĢtir. Diğer yerlerde olduğu gibi Beyrut‟ta da yeni keĢfedilen deniz
yollarının olma ihtimali buraları ticaret açısında olumsuz etkiliyordu. Beyrut ve
Ġskenderiye'den mal alan Venedik 1496-1502 arasında ithalatını 3/4'e yakın
düĢürmüĢtü. Beyrut Ġskelesi‟nden ham ipek ve baharat nakleden Venedikliler için bu
durum çok önemliydi. Bu ticaret Levant'ta az olmayıp 4.000'e ulaĢan Venedik
kolonisi ailenin iĢ kaynağıydı.74Akdeniz kıyılarında çok yavaĢlayan baharat ticareti
1550'lerden sonra yeniden hareketlilik kazanmasıyla Mısır'ın liman Ģehirlerini, karĢı
kıyıda yer alan Beyrut ve ġam arasında ticari hacmini büyütmüĢtür. Halep'in
kuzeydeki yerleĢimlerle karayolu ticaretinin artması ve inci gibi lüks mal ticaretinin
Hürmüz üzerinden Halep'in Limanı Trablus'a yönelmesi güney limanlarının ticaretini
sekteye uğrattı. 16. yüzyılın ikinci yarısından baĢlayan Trablus-Venedik baharat
ticareti 1620'lere kadar canlılığını korudu.75
Belli dönemlerde tacirlik ve Fransız konsolosluğu yapan Chevalierd' Arvieux,

1660'ta Beyrut ziyaretinde ticaretin burada çok olması nedeniyle sokakların kirli
olduğunu ifade etmiĢtir. Kentin en kalabalık inanç grubu Rum Ortodokslarıydı.
Marunîlerin ise bu gruptan daha az sayıdaydı.76 Marunîler, günümüzdeki gibi o
zamanda Beyrut'un doğusu ve kuzeydoğusunda yaĢamıĢlardı. Sünniler 17. yüzyılda
merkezi idarenin desteğiyle ayrıcalıklı ve avantajlı konumlarını devam etmelerine
rağmen ġiilerle beraber Hristiyanları yakalayamadılar. Güney Lübnan ve Ba‟lbek‟te
yerleĢen ġiiler, Sünniler kadar etkili ve güçlü değillerdi.77
Lübnan topraklarına 1649 yılının ocak ayında giden Evliya Çelebi, ġam çevresindeki
bazı kırsal alanları Dürzî memleketi Ģeklinde belirterek bölgenin zor ve karıĢık
demografisini “72 mezhepsiz sapık inanç” olarak vurgular.
TrablusĢam ve etrafında 600 ev bulunmaktadır. Bekaa Vadisi‟yle buraya bakan

Lübnan Dağı‟nın eteklerinde sayıları 100-300 arasında değiĢen evlerden oluĢan
birçok köy bulunup bazı yerlerinde de Müslümanlar Dürzîlerle birlikte yaĢamaktadır.
Lübnan Dağı‟nın Beyrut‟a bakan batı kesiminde durum biraz daha farklıdır.
74
Halil Ġnalcık ve Donald Quataert, Osmanlı Ġmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi
(1300-1600), s.402-413.
75
Biray Kolluoğlu, Meltem Toksöz ve Neyyir Berktay, Osmanlılardan Günümüze Doğu Akdeniz
Kentleri, Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yayınları, Ġstanbul, 2015, s.36-37
76
Philip Mansel, Levant: Akdeniz’de ĠhtiĢam ve Felaketler, (Çeviren: Nigar Alemdar), Everest
yayınları, Ġstanbul, 2011, s.126-127.
77
20
Buralarda Müslümanlar yerini Dürzîlerin ağırlıkta olduğu Timânî, Yezîdî (Ġnanç
Ģekli), Mervanî (Kürt AĢiret) ve Nusayri grubu üyeleri yaĢarlardı. Ülkenin güneyinde
üç mahalle ve 300 evden oluĢan Sûr Ģehri büyük bir kale ve limana sahiptir. Cami ve
kiliseyi barındırması mozaik bir görüntü oluĢtruyordu. Günümüzde Lübnan‟ın en
güneyi (Safed sınırı) Dürzîlerin hâkimiyetinde olup 1.000 evden oluĢmaktadırlar. Ev
sayısına baktığımızda sayıları diğer köyler fazlaydı. 78Lübnan‟ın güneydeki önemli
kıyı kentlerinden olan Sayda ise Fransa'nın bölgedeki çalıĢmalarından faydalanarak
1675-1750 arasında önemli ipek ihraç limanı haline geldi.7916. yüzyılın sonundaki
2.500-3.000 olan nüfusunu 17. yüzyılın ortasında 6.000-7.000'e yükseldi. 17.
yüzyılın sonunda gelindiğinde Ģehir nüfusunda adeta bir rekor yaĢayıp 9.000-
11.000'e ulaĢtı.80 Büyüme oranı fazla olsa da Suriye bölgesi için küçük denilebilecek
bir nüfusa sahipti. Bölgenin en büyük Ģehri Halep‟te 1683 yılında nüfus 115 bin
kiĢiye ulaĢtı.81
17. yüzyılın baĢlarında büyük bir soruna imza atan Kürt ve Bedevi yağmaları,
TrablusĢam ve Sayda kıyılarını iĢlevsiz haline getirmiĢlerdi. 17.yüzyılın sonlarında
Lübnan Dağları geliĢmeye devam etti. Çünkü kuzeyde salgın hastalıklar ve saldırılar
vardı. Bu da güneyde özellikle Sayda‟da ticaretin geliĢmesine neden oldu. Yerel
humma olarak bilinen sıtma (malarya) TrablusĢam'dan baĢlayarak Ġskenderun'a kadar
yayılmıĢ, Doğu Akdeniz‟i esir almıĢtı. Bu hastalık TrablusĢam ekonomisine oldukça
zarar vermiĢti. 1709 yılında TrablusĢam halkı 2/3'si sıtmaya yakalanarak yıllarca bu
salgınla uğraĢmıĢlardır. 1757'de TrablusĢam'da olduğu gibi çoğu yerde bu hastalık
insanların ölmesine neden olmuĢtur. Ġnsanlar dağlara kaçıĢ hastalıktan korunmanın
yolu olarak görülmüĢtür. Suriye topraklarında görülen hastalıklar ise oldukça
çeĢitlidir. Tifüs 1758‟de ortalığı kırıp geçiyordu peĢinden TrablusĢam ve Halep‟te
tifo görülmüĢtür. Kronik hale gelen veba salgınları bazı yerlerin nüfusunun önemli
bölümünü yok etmiĢti. Fransız Sayda Konsolosunun raporuna göre 1760 veba
salgınında Sayda nüfusunun 1/3‟i yok olmuĢtur. Konsolosun verdiği bu ölüm sayıları
bazen çok abartılı görülmüĢtür. 1785‟te Suriye‟ye yayılan veba Cezzar Ahmed
78
Evliya Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, (Çeviren: Seyit Ali
Kahraman ve Yücel Dağlı), C.3, S.1,Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul, 2006, s.117-140.
79
Faroqhi, Suraiya, Bruce McGowan, Donald Quataert, ve ġevket Pamuk, Osmanlı
Ġmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1600-1914). Editör Halil Ġnalcık ve Donald
Quataert, (Çeviren AyĢe Berktay, Süphan Andıç, ve Serdar Alper), C.2, Eren Yayıncılık, Ġstanbul,
2004, s.634.
80
Cesur, Osmanlı’dan Günümüze Lübnan’ın Demografik Yapısı, s.90.
81
Harris, Levant: bir kültürler mozaiği, s.126.
21
PaĢa'nın yanlıĢ çözüm yolları sebebiyle halkın yaĢam koĢullarını zorlaĢtırmıĢtır.
Maddi durumu kötü olan kiĢiler, haliyle hali vakti yerinde olanlardan daha çok
etkilenmiĢtir.82
Akdeniz limanlarındaki tacirler 18. yüzyıl boyunca çatıĢmalar sebebiyle ticaretten

pek faydalanamadılar. Osmanlı Devleti, reayası için gerekli düzen ve adaleti
sağlayamadı. 1783‟te bu bölgedeki var olan nüfus Volney‟in tahminlerine göre,
Trablus ve Sayda'yı 5'er bin, Beyrut'u 6 bindir. 16. yüzyıldaki gibi Trablus
büyümemiĢ tam tersine küçülmüĢtür. Nüfuzun az artmasından dolayı vergi yükleri
için arazi sahipleri dut ağacı dikimini artırmıĢtır. Beyrut diğer bölgelere göre daha az
fuzuli vergi vermesinden dolayı yetiĢtirilen dutlar nüfuzu artırmıĢtır. 19. yüzyılın
baĢında meyve, zeytin, ipek böceği yetiĢtiriciliği gibi pek çok tarımsal çalıĢmaların
etkisiyle Beyrut, Sayda'yı geride bıraktı. 1808 yılında Beyrut‟un nüfusu büyüyerek
7.000 kiĢiye ulaĢtı. Neticede Beyrut‟un Sayda Ģehri ile arasındaki sayısal fark
giderek büyüdü. Üstelik liman olarak ġam'ın dünyaya açılan kapısı haline geldi.
Mezhepler arası güç dengesi burada ölçüsüzdü. Çünkü Beyrut‟ta ticaret güçlülerin
elindeydi. Kazinler ve ġihâbîler gibi köklü Marunî aileler ticarette önemli etkiye
sahipleriydi. Bu durum Avrupalılar ile dini ortaklığın ticaretteki yansımasıydı. Bu
güçlü aileler dıĢındaki grup mensupları da bu refah ortamdan yararlanıyorlardı.
Ortodoks, Müslüman ve Katolik birçok aile de nüfuz sahiplerindendi. ġiiler ise
geçmiĢte olduğu gibi bu dönemde de payları oldukça düĢüktü.83
1861–1915 yılları arasında sekiz mutasarrıfın görev yaptığı Lübnan, tarihinin en

sakin dönemlerinden birini geçirmiĢtir. Sonucunda 1860 sonbaharında, Lübnan‟ın
tekrar organize edilmesi için Beyrut‟ta Fuad PaĢa baĢkanlığında Ġngiltere, Fransa,
Rusya, Avusturya ve Prusya‟nın katıldığı uluslararası bir komisyon oluĢturuldu. 5
Ocak‟ta ilk toplantısını yapan komisyon, ancak 8 ay sonra karar alabildi. Fransa‟nın
emir ġihab‟ın liderliğinde emirliğin canlandırılması fikri ile Ġngiltere‟nin üç
kaymakamlığa (Marunî, Dürzî ve Rum Ortodoks) bölünmesi fikirleri tartıĢıldı.
Ancak kabul edilmedi. Sonuçta 9 Haziran 1861‟de Lübnan‟da kabul edilen ve
Ġstanbul‟da imzalanan bir anlaĢmaya bağlı kalınmıĢtır. AnlaĢmaya göre 6 garantör
devletin gözetiminde Lübnanlı ve Marunî olmayan Osmanlı vatandaĢı bir
82
Daniel Panzac, Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Veba (1700-1850), (Çeviren: Serap Yılmaz), Tarih
Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 1997, s.17-33.
83
Cesur, Osmanlı’dan Günümüze Lübnan’ın Demografik Yapısı, s.91.
22
Hristiyan‟ın liderlik edeceği Mutasarrıflık sistemi kabul edilmiĢtir.84 Hristiyan
Mutasarrıf, Osmanlı tarafından atanacak ve Osmanlıya bağlı kalacaktır. Bölgedeki
etnik gruplar arasında bir denge sağlamak amacı ile de Hristiyan mutasarrıfın
baĢkanlığında farklı dini grupların benzer Ģekilde temsil edildiği bir de konsey
oluĢturulmuĢtur. Bu konseyde gruplar, Marunîlerden 4, Dürzîlerden 3, Ortodoks
Rumlardan 2, Katolik Rumlardan 1, Sünnilerden ve ġiilerden de 1‟er temsilci ile
temsil edilmiĢtir.85
Olaylar bu Ģekilde devam ettiğinden, önceden beri Marunîlerin himayesini üstlenen

Fransızlarla, Dürzîlerin himayesini üstlenen Ġngilizler baĢta olmak üzere, Hollanda,
Ġtalyan, Yunan gemileri de Beyrut dolaylarında müdahaleye hazır durumda
beklemeye baĢladılar. Olası bir Avrupa müdahalesini engellemek üzere bölgeye
olağanüstü yetkilerle donatılmıĢ olarak çıkan Hariciye Nazırı Fuad PaĢa olaylarda
ihmal ve hatalarının olduğunu tespit ettiği ġam Valisi ile beraber birçok kiĢiyi idam
etti. 1915 senesine gelindiğinde ise Türkler „Küçük Lübnan‟ antlaĢmasını bozup,
bölgenin denetimini bütünüyle Ġstanbul hükümetine verdilerse de, bu durum pek
uzun sürmedi. Ġngilizler ile Fransızlar, 1918 senesinde, Osmanlı Devletini bölgeden
attılar.86
30 Eylül 1918‟de 400 yıllık Osmanlı hâkimiyetine son vererek bölgeye çıkan Fransız
birlikleri, bir hafta sonra 8 Ekim‟de Lübnan‟a girdiler. Lübnan‟da Osmanlı‟nın
dağılmasından hemen sonra bir Arap yönetimi kurulmuĢtu. Ne olduğunu anlamayan
Araplara, Lübnan Ġdare Meclisini kurdu. Daha sonra Fransa Cumhuriyeti‟nin
koruması altında tekrar bağımsızlıklarını vereceklerini söyleyen Fransa, bölgeye
askeri vali atadı.87 Arapların bunun farkına varması geç olmamıĢ ve kısa zaman
içinde Fransız idaresine karĢı faaliyetlere baĢlamıĢlardı. Zamanla artan Arap
milliyetçiliği Fransızların bölge üzerindeki düĢünceleri gerçekleĢtirmeden engel
olmaya baĢlamıĢtı. Son dönem geliĢmelerden iyice iĢtahı kabaran Marunîlerle,
84
Bozkurt, Lübnan’ın Sosyal Yapısı, Siyasi Tarihi ve Hizbullah, s.64-65.
85
Ömer Turan, Medeniyetlerin ÇatıĢtığı Nokta Orta Doğu, Acar Matbaacılık A.ġ, Ġstanbul, 2003,
s.375.
86
Asaf Hüseyin, Ortadoğu’da Devlet ve Terör, (Çeviren: Taha Cevdet), 2.Basım, Pınar Yayınları,
Ġstanbul, 2001, s.2.
87
DevriĢ Kılınçkaya, Osmanlı Yönetimindeki Topraklarda Arap Milliyetçiliğinin DoğuĢu ve Suriye, 2.Baskı,
AKDTYK Atatürk AraĢtırma Merkezi, Ankara, 2008, s.109-110.
23
Fransızların aralarında anlaĢmaya varmaları uzun sürmedi. Böylece küçük
Lübnan‟dan vazgeçilmiĢ; büyük Lübnan sevdasına tutulmuĢlardı.88
88
Hüseyin, Ortadoğu’da Devlet ve Terör, s.247.
24
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
LÜBNAN’IN ĠDARĠ YAPISI
1.1. Mutasarrıfların Ġdaresi
1.1.1. Davut PaĢa
Lübnan devletinde çok mezhep farklılığın olması burada karıĢıklıkları neden

oluyordu. 1860 yılının Mayıs ayına denk gelen karıĢıklıklar kısa sürede tüm bölgeye
yayılmıĢtır. Avrupalı devletler, Osmanlı‟dan duruma müdahale etmesini
istemiĢlerdir. Vali HurĢit PaĢa taraftarları barıĢa davet etmesine rağmen olaylar daha
da ĢiddetlenmiĢtir. Sorunun çözümlemesi için 1861 Vilayet Nizamnamesi imzalandı.
Lübnan olaylarının Ġstanbul merkezde duyulması ardından Osmanlı idaresi
"Fevkalade Memuriyet-i Mahsusa" ile görevlendirilen Hariciye Nazırı Fuad
PaĢayı89bölgede tüm mülki ve askeri memurların üzerinde yetkin bir amir olarak olay
yerine göndermiĢtir.90
Fuad PaĢa Beyrut'a gidince Dürzîlerle Marunîler arasındaki kargaĢaların

sakinleĢtiğini ve iki taraf arasında Sayda Valisi HurĢit PaĢa'nın da etkisiyle bir
barıĢın yapıldığını gördü.91Fuad PaĢa'nın bölgede huzuru sağlamak için dikkatli
tedbirler almıĢtır. Ġsyana katılanlardan birçok kiĢiyi cezalandırmıĢtır. Ġstanbul'da
yapılan uzun istiĢarelerin sonucunda 9 Haziran 1861 tarihli "Lübnan Nizâmnâmesi"
ile bölgede yeni bir yönetim Ģeklinin kurulmasına karar verildi.92
Ġstanbul'da beĢ Avrupa devleti (Fransa, Ġngiltere, Avusturya, Rusya, Prusya

temsilcileri) ile Osmanlı Devleti arasında adı geçen "Lübnan Nizâmnâmesi" bir
yönetim bir de Protokol 9 Haziran 1861'de imzalanmıĢtır. 17 maddeli bu Nizâmnâme
ile Lübnan'a yeni bir düzen getirilmiĢtir. Bu Nizâmnâmenin giriĢ bölümünde yer alan
89
Fuad PaĢa Ġngiltere'nin isteklerine tamam deyip daha geniĢ çaplı bir hale gelmesi ihtimal olan bir
Avrupa müdahalesini engellemeye çalıĢmıĢtır. Avrupalıların dikkatini çeken Cebel-i Lübnan sorunu
gündemi hep canlı idi. Fuad PaĢa Avrupa kamuoyunu sakinleĢtirmeyi asıl hedef belirleyerek yaptığı
tüm çalıĢmaların Avrupa'da bahsedilmesini sağlamak için yardımcısı Abro Efendiyi bu konuda
görevlendirmiĢtir (Abro Efendi; Beyrut'ta, Fuad PaĢa'nın yokluğunda Karma SoruĢturma Kurulu'nda
Osmanlı temsilcisi idi.) (Haluk Ülman, 1840 - 1845 Arasında Suriye ya da Lübnanın Durumu ve
Milletlerarası Politika, C.16, S.3, Ankara, 1963, s.42.)
90
Ahmet Lütfi, Vak’a-nüvis Ahmet Lutfi Efendi Tarihi, C.10, TTK Yayınları, Ankara 1988, s.17.
91
Ülman, 1860-61 Suriye Buhranı, s.39.
92
Ali Ġhsan Gencer, DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslam Tarihi, C.11, Çağ Yayınları, Ġstanbul,
1987.s.485.
25
maddede yeni düzenlemeye duyulan ihtiyacın sebebini Sultan Abdulmecid'in
ağzından aktarılmıĢtır. Daha sonra bu Nizâmnâme 1864 yılında yeniden kaleme
alınacaktır. Temel amaç "Cebel-i Lübnan'da huzur ve refah ve emniyetleri" olduğu
vurgulanmıĢtır.93
Özet nizamname ile oluĢan düzen konusunda Ģunlar söylenebilir:
 Lübnan, Bâb-ı Âli tarafından seçilen ve ona bağlı olan bir Hristiyan
mutasarrıf tarafından yönetilecektir. Mutasarrıf, Sultan'ın ona verdiği bu
yetki gücü ile görev alan memurları atayacak ve ondan sonra merkezi
yönetim meclisini bir araya getirip bu meclise baĢkanlık yapacaktır. Lübnan
tebasını oluĢturan bütün gruplar her biri Mutasarrıfın yanında birer vekil
bulunduracaklardır. Cebel-i Lübnan mutasarrıflarının temel sorumluluğu
halkın güvenliği, huzur ve düzeni sağlayacak bir biçimde yönetmek
olacaktır. Mutasarrıf baĢarı sağlayıp Nizamnâme'nin maddelerini yerine
getirirse memuriyeti Osmanlı idaresi tarafından sürekli hale gelecekti.
 Lübnan‟ın bütünü için bir merkezi yönetim meclisi kurulacaktır. Bu

mecliste iki Marunî, iki Dürzî, iki Katolik, iki Ortodoks Rum, iki Mütevali
iki de Müslüman toplum olmak üzere on iki üye yer alacaktır. Bu meclis
vergilerin dağılımı ve gelir kontrolleri yapacak, mutasarrıfa danıĢmanlık
yapacaktır.
 Lübnan altı ilçeye bölünecek, ilçeler Mutasarrıf tarafından o ilçede sayı

bakımından fazla olan topluluğun üyeleri içerisinde atanacak bir müdür
tarafından yönetilecektir. Ġlçelerin her birinde bir mahalli yönetim meclisi
bulunacak ve meclisler üç ila altı üyeden oluĢacaktır. Ġlçeler de bucaklara
(köyden büyük ilçeden küçük yerler) bölünecektir.
 Lübnan'da feodal haklar kaldırılacak, kanun önünde herkes eĢit sayılacaktır.
 AsayiĢ ve düzen, karma bir rabıta tarafından korunacaktır.
 Lübnan'da her bucakta, her topluluk için ayrı bir barıĢ yargıcı, her ilçede üç
ila altı üyeden kurulan karma bir Yüksek Yargı Kurulu bulunacaktır.
Mahkemelerin iĢleyiĢi kamuoyuna açık olarak yapılacaktır.
93
Olcay Özkaya Duman, Bir Orta-Doğu Buhranı Cebel-i Lübnan Olayları (1860-61), Mustafa
Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.3, S.5, Hatay, 2006, s.9.
26
 Lübnan'da Mutasarrıf Bâb-ı Âli'nin Lübnan'dan alacağı 3.500 kese vergiyi
toplayacak ve uygun bulursa 7.000 keseye yükseltilebilecektir. Toplanan
vergi önce Lübnan'ın yönetim giderleri ve ülke ihtiyaçları için
karĢıladıklarından sonra geri kalanı Ġstanbul'a gönderilecektir.
Bunlardan baĢka bir nokta daha nizamnameye eklenecektir. Mutasarrıf merkeze bağlı
olacak ve Dayral-Kamar'da bulunacaktır. MüĢir unvanı sahip olacak, mutasarrıflık
süresi üç yıl olacak ve ancak mahkeme kararı ile görevden ayrılabilecekti. Bâb-ı Âlî,
üç yıllık sürenin bitmesi üç ay önce Avrupa devletlerinin Ġstanbul'daki elçileriyle
irtibat halinde olup yeni ad üzerinde anlaĢma yapılacağı kararını da kabul etmiĢtir.94
Protokolün onayından hemen dokuz gün sonra Bâb-ı Âlî bir Katolik Ermeni olan
Telgraf Müdürü Davud Efendi'yi ilk Lübnan Mutasarrıfı olarak seçmiĢtir.95
Haziran 1861 tarih de çıkarılan Cebel-i Lübnan Nizamnamesi‟nin uygulanmasından

sonra büyük devletlerin aynı politikayı bütün Balkanlarda uygulamak istedikleri
söylemiĢtir. Bâb-ı Âlî bürokratları, özellikle Balkan vilayetlerinde hemen idare
konusunda önlemlerin artması gerektiğini yoksa dıĢ etkilerin çoğalacağı ihtimalinden
göz önünde olması onları korkutuyordu. Diğer faktörlerin yanında böyle bir etki
olmasından dolayı 1864 yılına bir "Vilâyet Nizamnamesi" kaleme alındı. Ġlk Tuna
vilayetinde uygulandı. Daha sonra çevre vilayetlerde de uygulamaya baĢladı. Bu
nizamnamenin uygulamadaki baĢarısı üzerine 1871 yılı baĢında tüm imparatorlukta
uygulanmak üzere "Ġdâre-i Umâmiye-yi Vilâyet Nizamnamesi" hazırlandı.96
Görüldüğü üzere 1861 Vilâyet Nizâmnâmesi ardından 1864 ve 1871 geliĢmelerini de
beraberinde getirmiĢtir. Bâb-ı Âlî'nin tüm bu adımların temel nedeni öncelikle
merkeziyetçi yapıyı temelini oluĢturup, korumak ve daha sonra da geleneksel
Osmanlı kimliği anlayıĢını geliĢtirmekti.97
Vezaret rütbesinin verildiği ilk gayrimüslim olan Ermeni kökenli Karabet Artin
Davud PaĢa Cebel-i Lübnan‟ın ilk Mutasarrıfı olarak göreve baĢladığında temel
görevi Nizamnameyi uygulamaya geçirmek ve siyasi, idari, ekonomik düzeni
sağlamaktı. Davud PaĢa bu görevinde baĢarılı olmuĢsa da Davud PaĢa‟yı
Mutasarrıflık görevi boyunca zorlayacak bir sorun olan Yusuf Karam isyanı
94
Duman, Bir Orta-Doğu Buhranı Cebel-i Lübnan Olayları (1860-61), s.10.
95
ġahâbeddinTekindağ, "Lübnan", Ġslam Ansiklopedisi, C.7, MEB Yayınları, Ġstanbul, 1957, s.106.
96
Ġlber Ortaylı, Osmanlı Ġmparatorluğunun Son Yüzyılı, Hil Yayınları, Ġstanbul, 1995, s.136.
97
Duman, Bir Orta-Doğu Buhranı Cebel-i Lübnan Olayları (1860-61), s.11.
27
olmuĢtur. Bu nedenle Davud PaĢa‟nın görev süresi beĢ yıl uzatılmıĢtır. Yusuf
Karam‟ın isyan faaliyetleri ana kaynağı direkt olarak Davud PaĢa‟yakarıĢı dolaylı
olarak da Mutasarrıflık düzenine karĢı olarak Ģekillenmeye baĢlamıĢtır.1867‟de
Cezayir‟e sürgüne yollanan Yusuf Karam sürgündeyken Lübnan‟a dönmek için
yabancı devletlerden yardım istedi. Aynı dönemlerde Lübnan‟a karĢı bir askeri
harekette bulundu. Ancak baĢarısız oldu. Çabaları sonuçsuz kalan Yusuf Karam daha
sonra 1878‟de siyasi sahneden çekilip Ġtalya‟ya gitti. Davud PaĢa ardından Mehmed
ReĢid PaĢa ile anlaĢmazlık yaĢayarak 1868 yılında istifa etmiĢtir.
1.1.2. Franko PaĢa
Davud PaĢa istifa etmesinden sonra dönemin Sadrazamı Fuad PaĢa yerine Halep‟li
Franko PaĢa‟yı atamıĢtır. Franko PaĢa‟nın ataması için Avrupalı devletlerle de bir
protokol imzalanmıĢtır. Franko PaĢa Mutasarrıflık yaptığı dönemde Babı-Âli‟nin
Cebel-i Lübnan politikasına sadık olmuĢtur. Avrupalı ülkelerin temsilcileriyle yakın
iliĢkiler kurmuĢtur. ġam Valisi ile de yakın iliĢkileri olan Franko PaĢa‟yı hem Fuad
PaĢa hem de ġam Valisi desteklenmiĢtir. Bu durumun da en iyi örneğini ġam
vilayetinden Cebel-i Lübnan‟a verilen ödeneklerde görebiliriz. Marunîleri bahane
ederek bölgede sözsahibi olmaya çalıĢan Fransa‟nın bu dönemde yaĢadığı Prusya
yenilgisi ve içkarıĢıklıkları sebebiyle Cebel-i Lübnan ile ilgilenememesi, Franko
PaĢa‟nın statükoyu sürdürmesini ve bölgede Osmanlı varlığını daha belirgin
kılmıĢtır.981873 yılında Franko PaĢa vefat etmiĢtir.
1.1.3. Rüstem PaĢa
Franko PaĢa‟nın vefatından sonra Fransız Elçisi Vogué, Mutasarrıf olarak bir Katolik
Ermeni olan ve Hassun Patrikliğine gönülden bağlı olan Bedros Efendi
Kuyumcuyan‟ın ismini öne sürmüĢtü. Fakat dönemin Hariciye Nazırı Halil PaĢa bu
talebi kabul etmemiĢtir. Babı-Âli‟nin düĢündüğü Mutasarrıf adayı Rüstem PaĢa idi.
Bu hadiseler gündeme geldiğinde Rüstem PaĢa St. Petersburg büyükelçiliği
görevindeydi. 22 Nisan 1873‟te yapılan bir konferansta büyükelçilerin de ittifakı ile
Rüstem PaĢa bu göreve atanmıĢtır. Konferans sonunda Saffet PaĢa ve Cebel-i
98
Fatma Elif Sorkun, Suriye Protestan Koleji (1866-1914) ve Lübnan’ın Kültürel Hayatına
Etkilerine Bir BakıĢ, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ġstanbul,
2013, s.79.
28
Lübnan Nizamnamesinde yer alan garantör ülkelerin temsilcileri tarafından bir
protokol imzalanmıĢtır. Bu protokolde Rüstem PaĢa‟nın görevi, on yıl olarak kabul
edilmiĢtir. Tecrübeli ve otoriter bir diplomat olan Rüstem PaĢa, Rusya‟nın
baĢkentinde son bulan büyükelçilik görevini, ardından gelen Rusya imparatoru
tarafındanbir niĢan ile ödüllendirmiĢtir. PaĢalık Terfisi ve Mutasarrıf olması ile
birlikte Rüstem PaĢa‟nın maaĢı kırk bin kuruĢ olmuĢtur. 1874 yılında ise Sultan
Abdülaziz, Rüstem PaĢa‟ya bir ferman yollamıĢtır. Abdülaziz bu fermanda Rüstem
PaĢa‟nın Vezaret rütbesini haiz olduğunu ve kendi emriyle Rüstem PaĢa‟ya Mecidiye
birinci sınıf ve Osmaniye ikinci sınıf niĢanlarının verileceğini belirtmektedir. Sultan
Abdülaziz bu fermanda Rüstem PaĢa‟dan onun saltanatına layık olmasını
beklediğini, Lübnan Vilayet Nizamnamesinin düzgün Ģekilde uygulanmasını,
bölgede yaĢayanların barıĢ içerisinde yaĢamasını istediğini ve görevini iyi yaptığı
sürece görevine devam edeceğini belirtmiĢtir.
Rüstem PaĢa deneyimli ve yetenekli bir diplomattı. Ġtalyan kontu ve Roman Katolik
bir Hristiyan olmasına rağmen Rüstem PaĢa ruhen bir Osmanlı vatandaĢı ve
diplomatı idi. Rüstem PaĢa‟nın Osmanlı Devleti‟ne gönülden bağlılığını gösteren
olgulardan birisi de Lübnan‟daki kendi emrindeki Jandarma Kuvveti‟nin
Üniformalarını Osmanlı askerlerinin üniformasına benzer Ģekilde giydirmesiydi.
Rüstem PaĢa Cebel-i Lübnan Mutasarrıflığı görevine baĢladığında Osmanlı Devleti
dâhili ve harici siyasi, idari ve ekonomik birçok sorun ile uğraĢmaktaydı. Fransa ise
Marunîleri Cebel-i Lübnan‟da arkalarına alarak bölgede üstünlük kurma çalıĢmaları
ve özerk bir Marunî devleti kurma fikri de gizli projelerinde her zaman yer
almaktaydı. Marunîler zaman zaman kendilerine bir tarihsel köken tarzı oluĢturmaya
çalıĢmıĢlardır. Bu yüzden denizi seven, Akdeniz kültürüne hâkim, ticari zekâsı
yüksek ve bilge olan Fenikelileri kendi kökenlerinin ataları olarak benimsemiĢlerdi.
DıĢ dünyaya da bunun böyle olduğunu dayatmaya çalıĢmıĢlardır. Ancak Rüstem PaĢa
göreve baĢlamasıyla birlikte Lübnan Dağı‟ndaki tüm gruplara mesafeli fakat samimi
Ģekilde davranma politikasını benimsemiĢtir. Rüstem PaĢa önceliği her zaman
Osmanlı çıkarları idi. Nizamnamenin eksiksiz bir Ģekilde uygulanarak bölgede
barıĢın, huzurun adaletli biçimde sürdürülmesi ve ekonomik refahın arttırılması onun
en temel amaçları arasında yer almaktaydı. Rüstem PaĢa Beyt el-Din‟e geldiğinde
Fransız Konsolosu Rustan ve Marunî Piskoposu Yusuf Dibs ile görüĢmüĢtü. Ġkisi de
Marunî çıkarlarını korumak için düĢüncelerini Rüstem PaĢa‟ya kabul etmeye
29
çalıĢmıĢlardır. Fransızlar, Rüstem PaĢa‟nın onların bölgedeki üstünlüğünü
kabullenerek buna göre adım atacağını düĢünmekteydi. Fransa aslında Davud ve
Franko PaĢa‟yı destekledikleri gibi Rüstem PaĢa‟yı desteklemeye de hazırdılar.
Ancak Rüstem PaĢa‟nın yönetim Ģekli onlara göre değildi. En baĢtan itibaren
birbirleriyle ters düĢüp ve sadece kısmı konularda aralarında anlaĢma sağlanmıĢtır.99
Bütün bunlardan ötürü dönemin Fransız gazetelerinde Mösyö Roustan‟ın görevden

alınarak Rüstem PaĢa‟ya karĢı daha güçlü bir temsilcilerin getirilmesini, Dönemin
Fransız dıĢiĢleri bakanı olan Mösyö Waddington‟ın Rüstem PaĢa‟nın görevinden
alınması için Babı-Âli ile görüĢeceğini ve Babı-Âli‟nin Rüstem PaĢa yerine Nasri
Bey‟in göreve gelmesine sıcak bakacağından söz etmektedir. II. Abdülhamid tahta
geçtiği zaman da görevine devam eden ve yenilikçi bir bürokratik zihniyete sahip
olan Rüstem PaĢa, 1876 yılında yargı alanında düzenlemeler yapmıĢtır. BaĢta hem
sivil hem ceza davalarına bakan Merkez mahkemeyi yeniden düzenlemiĢtir. Rüstem
PaĢa, bununla kalmayıp sistemindaha hızlı olması için sivil ve ceza mahkemelerini
birbirinden ayırmıĢtır. Sivil mahkemenin baĢına Marunî, ceza mahkemesinin baĢına
ise Dürzî atamıĢtır. Bu reform‟a baktığımızda Rüstem PaĢa‟nın bölüm baĢında
belirttiğimiz her gruba eĢit mesafede olması ve bölgede huzurun tesisi adına
demokratik atılımlar baĢlangıcı olarak gözlemleyebiliriz. Ancak o dönemde yazılan
bir Fransızca eserde Rüstem PaĢa‟nın bu reformları kendi elini güçlendirmek için
yaptığını ve nizamnamenin dıĢına çıktığını bu durumun illegal olduğu
belirtilmektedir. Dürzîlerin artık Cebel‟de tekrar söz sahibi olması Marunîlerin
hoĢuna gitmemektedir. Temyiz mercii de olan Merkez Mahkemeyi sivil ve ceza alanı
olarak ikiye ayıran Rüstem PaĢa ayrıca düzenli yargıçların sayısını da arttırmıĢtır.
Altı büyük mezhepten altı kiĢiyi atamıĢtır. Sivil mahkeme aynı zamanda bölge
mahkemelerinin verdiklerini kararın temyiz edildiği mercii olmuĢtur. Ceza bölümü
de küçük ve büyük ceza davalarının temyiz edildiği yerdi. Rüstem PaĢanın idari ve
siyasi alandaki yenilikçi zihniyet yapısı seleflerine100 de örnek olacak ve ileriki
dönemlerde de bu reformlar korunmaya çalıĢılacaktır. Bu reformlar incelenirken
Rüstem PaĢa‟nın bu çalıĢmaları Ġmparatorluğun dâhili ve harici problemlerle
uğraĢtığı bir zamanda ekonomik yokluklar içerisinde yaptığı da unutulmamalıdır. Bu
99
Sorkun, Suriye Protestan Koleji (1866-1914) ve Lübnan’ın Kültürel Hayatına Etkilerine Bir
BakıĢ, s.80.
100
Selef: (Bir kimseye göre) bir görevde, bir makamda kendinden önce bulunmuĢ olan kimsedir.
30
durumda Rüstem PaĢa‟nın kimi kaynaklarda Cebel-i Lübnan‟ın ideal Mutasarrıfı
olarak nitelendirilmesi haklı sebep olmuĢtur.101
1.1.4. Vasa PaĢa
Rüstem PaĢa‟nın (1873-1883) görevi bitmesiyle Babı-Âli‟nin elinde bulunan listede

yer alan dönemin Edirne müsteĢarı Vasa PaĢa‟nın seçilmesindeki en büyük sebep
Lübnanlı olmadığı halde daha önce Suriye Vilayeti‟nde görev yapmıĢ olmasıydı. Bu
bakımda Arapça‟ya ve Arap kültürüne de vâkıf olan PaĢa‟nın hem kendinden önceki
paĢaların tecrübelerinden faydalanarak hem de kendi deneyimlerinden yararlanarak
nizamname kapsamında Lübnan‟ın mezhepsel sorunlarına daha iyi çözüm yolları
üretebileceği düĢünüldü. Diğer taraftan Vasa PaĢa, Avrupa Devletleriyle Osmanlı
Devleti‟nin mutasarrıf tayini konusunda çıkmaza girdikleri bir noktada seçilmiĢti.
Esas konu paĢanın Ģahsı değildi. PadiĢahın arzu ettiği adayla Avrupa arasındaki kriz
Vasa PaĢa‟nın seçilmesini kolaylaĢtıran sebeplerden biri olmuĢtu. Vasa PaĢa‟nın
seçilmesine tepki gösteren ilk ülke Ġngiltere olmuĢtu. Çünkü Ġngiliz hükümeti için
daha önce bu görevde olan Rüstem PaĢa Ġngiliz konsolosuyla uyumlu çalıĢan baĢarılı
aynı zamanda Fransa‟yla ve Marunî kilisesiyle de iyi bir iliĢkisinin olmaması
Ġngilizleri oldukça memnun ediyordu. Bunun için Vasa PaĢa‟nın bu göreve
gelmesine karĢı geliyorlardı. Öte yandan Vasa PaĢa‟nın tayininin Fransa tarafından
büyük bir memnuniyetle karĢılanması ve Fransız konsolu Patrimonia‟nın Fransa
DıĢiĢleri Bakanı ġamil Lacor‟a yazdığı mektupta yeni paĢanın gelmesi Lübnan‟daki
krizlerin azaltacağına inanması Ġngiltere‟nin kuĢkularını daha da artırmıĢtı.102
6 Mayıs 1883‟te toplanan Avrupa Devletleri olan; Avusturya, Almanya, Fransa ve

Rusya elçileri, Ġtalya ve Ġngiltere temsilcileri katılmıĢ ve hepsi de Vasa PaĢa‟nın o
bölgeye mutasarrıf olarak gönderilmesine olumlu bakmıĢlardır. Ġngiliz ve Rus
temsilcileri devlet matbaasından kendi hükümetlerine telgraf çekeceğini ve Vasa
Efendi için uygun cevap alacaklarını bildirmiĢlerdir. Rus elçisi, ilk toplantılarında
hem Lübnan nizamnamesinin gerektirdiği yükümlülük hem de Havran arazisi, askeri
milisler ve idare meclisi ile ilgili bir takım konularda tedbirlerin almasını gerektiğini
söylemiĢti. Sefirler Lübnan mutasarrıfını seçmek için toplandıklarını, bunun için
101
BakıĢ, s.79-81
102
Tuba Yıldız, ĠĢkodralı Vasa PaĢa’nın Cebel-i Lübnan’da Reform Politikaları (1883- 1892),
Rumeli Ġslâm AraĢtırmaları Dergisi, Yıl:2, S.4, Edirne, Ekim 2019, s.11-12.
31
talimat aldıklarını ve Rüstem PaĢa‟nın tayini zamanındaki çalıĢmaların aynen devam
edilmesi gerektiğini dile getirmiĢlerdir. Rusya sefiri de protokole artı bir maddenin
eklenemeyeceğini anladığından, bunu diretmemiĢtir. Bir sonuca bağlanmayan
görüĢmeler salı günü, Avrupa saatiyle 06.30, Türkiye saatiyle 11.30 civarlarında,
Nezaret Dairesi‟nde yeniden toplanacaklarına karar vermiĢlerdir. Bir hafta süren
görüĢmelerden sonra, ilgili devletlerin elçileri tarafından imzalanan protokol ile 10
Mayıs 1883 tarihinde Vasa Efendi, Edirne vilayeti müsteĢarlığından, vezirlik rütbesi
verilerek Lübnan mutasarrıflığına atanmıĢtır.
Avrupa Devletleri‟nin atamayla bu kadar yakın ilgilenmeleri kiĢilerden çok siyasi

çıkarların daha ön safhada olduğunu göstermektedir. Vasa PaĢa, mutasarrıflığa tayin
olunduktan sonra, gördüğü ilgi ve memnuniyetten dolayı 15 Mayıs 1883 tarihinde, II.
Abdülhamid‟e teĢekkür ve nezaket ziyaretinde bulunmuĢtur. PadiĢaha, gerekli bilgi
ve sözleri verdikten sonra, öteden beri Babı-Âli‟ye gösterdiği sadakati yeni
memuriyetinde de aynen devam edeceğini belirtmiĢtir. Vasa PaĢa göreve
baĢladığında, Lübnan‟ın iç ve dıĢ konularında pek bilgisi yoktu. Onun için Ahmed
Hamdi PaĢa‟nın tavsiyelerine ihtiyaç duymuĢtur. Ahmed Hamdi PaĢa Lübnan‟ın
karıĢık durumu, Dürzî aileleri arasındaki güç savaĢlarını ve din adamlarının da
katıldığı Marunîlerin iç kargaĢaların hakkında verdiği bilgilerle, Vasa PaĢa‟yı bölge
hakkında daha doğru kararlar almasını kolaylaĢtırmıĢtır.103Vasa PaĢa, Marunîlere
karĢı iyi bir adımda bulunup özel bir müdürlük olan Deyrü‟l Kamer‟i Marunî ġihabi
ailesinin elinden alarak Marunîlerin kadim ileri gelen ailelerinden Hazinlere verdi.
Ayrıca Marunîlerin yoğun yaĢadığı Kisravan, Cezzin ve Metn‟de de var olan ġihabi
kaymakamların yerine Hazin ailesinden kiĢileri atayan PaĢa, böylece ġihabiler
yoluyla halkın üzerinde siyasi baskısını bulunan Marunî kilisesinin etkisini
Hazinlerle dengeleyerek kendisine de alan açmıĢ oldu. Çünkü Vasa PaĢa kiliseyi
tamamen karĢısına almaya da henüz hazırlıklı değildi. Bir taraftan da âyanlarla siyasi
krizlerin yaĢanmasını da asgari düzeyde tutmak istiyordu. Bundan dolayı mecliste
mutasarrıflık vekili görevinde bulunan Mir Necib ġihabi‟yi görevinde tutmaya
devam ederek, idaredeki söz hakkını korumasına müsaade etti.104
103
Ayhan Toraman, Cebel-i Lübnan Mutasarrıflığı’nda Vasa PaĢa Dönemi (1883-1892),
Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, EskiĢehir, 2019, s.29-30.
104
Yıldız, ĠĢkodralı Vasa PaĢa’nın Cebel-i Lübnan’da Reform Politikaları (1883- 1892), s.13.
32
Ahmed Hamdi PaĢa, Fransız destekli Marunî din adamlarının Cebel-i Lübnan‟ı
hepsini hâkimiyet altına almak için her türlü yola baĢvuracaklarını düĢündüğünden
Vasa PaĢa‟ya, Fransız Konsolosluğunun ve Marunî ruhbanlarının oyunlarına karĢı
uyarılarda bulunmuĢtur. Ahmed Hamdi PaĢa‟yı endiĢelendiren, Vasa PaĢa‟nın bölge
ile ilgili tecrübesiz olması ve bazı kurnaz Marunîler tarafından yanlıĢ yönlendirmesi
olmuĢtur. Çünkü ilk zamanlarda PaĢa‟nın Fransızlara karĢı, alıĢılmıĢın dıĢında
dostane bir tavır sergilemesiydi. Ancak bu dostane iliĢki pek uzun sürmedi.
Fransızlar gerçek yüzlerini gösterince, Vasa PaĢa yanlıĢ yaptığını fark edip, onlara
karĢı bu tavrını değiĢtirdi. Böylece bölge yönetimiyle ilgili Ahmed Hamdi PaĢa‟nın
endiĢesi de azalmıĢ oldu. Vasa PaĢa, döneminin diğer devlet adamları gibi, Ahmed
Hamdi PaĢa‟ya büyük saygı duyuyor, fikirlerini ve tavsiyelerini dinliyordu. Fakat
tavsiyeleri arasında, Rüstem PaĢa‟nın bölgede uyguladığı politikayı örnek alması
gerektiği konusuna pek hoĢ bakmıyordu. Vasa PaĢa, Cebel‟deki karıĢık durumları da
dikkate alarak, Fransa‟nın bölgedeki tehditlerine karĢı Rüstem paĢa‟nın uyguladığı
politikadan daha farklı ve daha sağlam bir plan yapmasının gerektiğini düĢünüyordu.
Vasa PaĢa, Rüstem PaĢa‟nın aksine, halka karĢı çok daha yumuĢak davranmıĢtır.
Çünkü onların belli kısmını Fransa‟nın etkisinden kurtarmayı hedeflemiĢtir. Bu
amaçla, Lübnan‟a geldikten bir yıl sonra, 18 Mayıs 1884 tarihinde, bölge üzerinde
uzun bir yolculuğa çıkarak halkın sorunlarını bizzat yakından görmek istemiĢtir.
Cizzin, ġuf, Metn, Kesrovan, Betrun, Küre ve Zahle kazalarının hepsini tek tek
ziyaret etmiĢ, oradan, Suriye vilayetine bağlı Bekâü‟l-Aziz kazasının ileri gelen
memurlarını ve yine aynı kazanın sınırında, Zahle‟den iki saatlik uzaklıkta olan Ayn-
ı Zübde mahallesinin halkını sorunlarını dinledikten sonra geri Zahle‟ye
dönmüĢtür.105
Gittiği bu yerlerdeki halk onu samimimi görmüĢ ve Vasa PaĢa‟nın bu adımları

onların hoĢuna gitmiĢtir. Vasa PaĢa, özellikle yargı mensupları ile görüĢerek,
davalarda haklı olanın savunulması gerektiğini ve haksızlık yapılmamasını özellikle
söylemiĢtir. Bu kurala uymayan, hem azledileceğini hem de Ģiddetli bir Ģekilde
cezalandırılacağını söylemiĢtir. Bölgedeki mahkeme kayıt ve sicillerini ayrıntısıyla
incelemiĢ, adliye memurlarını dinleyerek, onların fikirlerini sormuĢtur. Son olarak,
Zahle yakınlarında bulunan Baalbek kasabasına giderek; memurları, askeriyesi ve
105
Toraman, Cebel-i Lübnan Mutasarrıflığı’nda Vasa PaĢa Dönemi( 1883-1892), s.31-32.
33
halkı ile görüĢüp oradan da, Beyrut‟a geçmiĢtir. Rüstem PaĢa Lübnan da Marunî
nüfusunun üçte birini, Cebel‟in güneyinde yaĢayan Marunîler ile Marunî olmayan
halkın da bir kesimini, kendisine düĢman etmesinden ötürü eĢitliği sağlayamamıĢtır.
Kendisiyle iyi iliĢkiler içinde olan halka kolaylıklar sağlarken, karĢı olan halka
zorluklar çıkarması, halkın arasından kargaĢaların yaĢamasına neden olmuĢtur. Bu
tutumundan ötürü, halkın çoğunun hükümetten soğumasına ve eski dönemlerden
daha ziyade, ecnebi konsolosluklarına yönelmesine sebebiyet vermiĢtir.
Vasa PaĢa, adaletli olunarak, insanların sevgilerini kazanmanın gerekliliğini dile

getirmiĢtir. Üç, dört ay gibi bir zamanda bunu baĢarmıĢtır. Vasa PaĢa‟nın, bölge
üzerinde yaptığı gezi ve sergilediği tutum, halk-devlet iliĢkisinin önünü açmıĢtır.
Cebel yönetimine karĢı duyulan kin sonlandırılmıĢ, halkın gönlünü kazanarak
tekrardan sadakatleri temin edilmiĢtir. Kanunlar kapsamında asayiĢi hâkim kılmıĢ,
inancı ne olursa olsun bütün ahaliyi eĢit kabul ederek, toplumu bütünleĢtirmiĢtir.
Bundan böyle, Cebel halkı direk hükümete sorunlarını anlatacak olanak sağlamıĢtır.
Vasa PaĢa, kargaĢadan beslenen bölgelerin, yeni durumdan pek hoĢlanmadıklarını
söyleyerek, Fransa konsolosunun Lübnan gezisi sırasından yapılan tüfek atıĢlarını bu
durumdan kaynaklandığını düĢünmekteydi. Fakat PaĢa bu konuda yanılıyordu.
Çünkü tüfek atıĢları eski bir geleneğin devamı olduğundan, PaĢa‟ya karĢı yapılmıĢ
bir olay değildi. Vasa PaĢa, Devlet-i Aliye‟nin menfaatini korumak adına, Fransa
konsolosu için silah atanların bazılarını cezalandırmıĢ, geri kalanları da bu konuda
uyarmıĢtı.106
Vasa PaĢa, iyi bir idare, adaletin sağlanması ve maddi ilerlemeler ile Cebel-i
Lübnan‟ın yeniden Osmanlı‟ya kazandırılabileceğine inanıyordu. Bu yüzden,
PaĢa‟nın ilk uygulaması, halkın hükümet merkezlerine kolay ulaĢabilmesini
sağlamak ve adaleti üstün kılmak olmuĢtur. Vasa PaĢa, kendi dönemine kadar, farklı
mecraların107rica ve iltiması108ile duruĢması yapılmayan birçok dosyanın olduğunu
görmüĢ, iltimaslara son verip, bir daha bunun gibi durumların oluĢmaması için
teminat vermiĢtir. Halkın Ģikâyetleri de göz önüne alınarak, hukuk ve ceza
mahkemelerinde bekleyen çok sayıdaki dava dosyasının tez zamanda görülmesini
106
Toraman, Cebel-i Lübnan Mutasarrıflığı’nda Vasa PaĢa Dönemi ( 1883-1892), s.33.
107
Mecra: Akarsu yatağı denilir.
108
Ġltimas: Haksız yere, yasa ve kurallara uymaksızın kayırma, arka çıkma' anlamına gelmektedir.
34
isteyerek, halkın güvenini kazanmıĢtır. Böylelikle, PaĢa‟nın istikrarlı ve düzenli
çalıĢmaları sonucunda, kısa sürede Lübnan da asayiĢ ve emniyet sağlanmıĢtır.
1.2. Hüseyin Rıza PaĢa’nın Bölgeye Gönderilmesi
19. yüzyıldan itibaren Ġngiltere‟nin Dürzîleri, Fransa‟nın Marunîleri desteklemeleri

bu iki mezhebin diğer bütün mezhep ve gruplardan daha çok ön plana çıkardı.
Ġngiltere ve Fransa bir taraftan bu mezheplerin maddi olarak güçlenmesini sağlamaya
çalıĢırken diğer taraftan da Osmanlı idaresine karĢı kıĢkırtmıĢlardı.
Devlete karĢı suç iĢlediklerinde Fransızlar Marunîleri, Ġngilizler de Dürzîlerin tarafını

tutmaktaydı. 1878‟de Ġngiltere‟nin Kıbrıs‟ı ele geçirmesinden sonra Ġngiltere, Suriye
ile daha da yakından ilgilenmeye baĢladı. Ġstanbul büyükelçisi Henry Layard‟ı 1879
sonbaharında Suriye‟ye göndermesi bunun bir kanıtı olmuĢtur. Ġngiltere, Suriye‟deki
reformların uygulanıĢı ile ilgili müdahalelerde bulunmuĢtur. Aynı zamanda ortaya
çıkan Marunî-Dürzî çatıĢmalarında Dürzîlerin tarafını tutup Osmanlı Devleti‟ni zor
durumda bırakmıĢtı. Bu durum Fransa‟nın hoĢuna gitmiyordu. Bunun için Layard‟ın
Suriye gezisinden sonra Ġstanbul‟daki askerî ataĢesi Torcy‟yi araĢtırma yapması için
Suriye‟ye gönderdi. Fransa‟nın amacı Marunîlerle iliĢkilerini güçlendirip bölgedeki
nüfuzunu artırmaya çalıĢmaktı.109
Bölgede çoğalan Avrupa nüfuzu Suriyeli Müslüman Araplar üzerinde kötü izler
bırakmaya baĢladı. Örneğin, 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı‟nda mağdur olan Suriye
ileri gelenlerinden bir kısım Batılı güçlerin Suriye‟yi iĢgal etmesinden çekinerek
gizlice toplanmıĢ ve Osmanlı Devleti‟nin yıkılması durumunda Suriye‟deki
Müslümanların nasıl hareket edecekleri konuĢulmuĢtur. Yapılan görüĢmelere göre
Osmanlı Devleti, Suriye topraklarından geri çekilirse ve herhangi bir yabancı ülke
burayı iĢgale etme ihtimaline karĢı, Müslümanlar Suriye‟nin bağımsızlığı için
savaĢacak ve kurulacak yeni devletin baĢına da Emir Abdulkadir el-Cezair‟i
getireceklerdi.110
1880‟li yılların da Lübnan‟da Marunîler ve Dürzîler arasındaki sorunlar giderek artı.

Bununla birlikte bölgeye yerleĢtirilen Cezayirliler de önemli bir problem hâline
geldi. Bu iki sorun Osmanlı yönetimini fazlasıyla rahatsız etmekteydi. 1882 senesine
109
Tufan Buzpınar, Arap Milliyetçiliğinin Osmanlı Devleti’nde GeliĢim Süreci Osmanlı
Ansiklopedisi C.2, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, s.169.
110
Buzpınar, Arap Milliyetçiliğinin Osmanlı Devleti’nde GeliĢim Süreci, s.170.
35
kadar Cezayirli mülteciler ile Osmanlı yöneticileri arasında ciddi bir problem
yaĢanmamıĢtı. Ancak Mezraat‟ül-Arab olayları denilen ve 1888 senesinin Ocak ve
ġubat aylarında ortaya çıkan olaylarda Cezayirli muhacirlerin bölgedeki düzene
karıĢmaları Osmanlı Devleti ile Fransa‟yı karĢı karĢıya getirmiĢti. Suçlular kaçarak
Fransız Konsolosluğuna sığınmıĢlardır. Suçluları teslim almak için konsolosluğa
giren Osmanlı askerleri ile Fransız memurları arasında çatıĢma yaĢanmıĢtı. Olaya,
ġam valisi NaĢid PaĢa ile ġam Fransa konsolosunun müdahale etmesiyle sorun
giderek büyümüĢtür. Bu durum, Fransa ile Osmanlı Devleti arasındaki iliĢkilerin
zayıflanmasına neden olmuĢtur. Bunun üzerine Babı-Âli‟de, ortaya çıkan sorunu
çözmek amacıyla, Mezraat‟ül-Arab olaylarını incelenmesi ve bölgenin durumu
hakkında tahkikat yürütmesi için 6 ġubat 1888 tarihinde Hüseyin Rıza PaĢa‟yı
bölgeye müfettiĢ olarak gönderdi 111
Yaptığı iĢlerdeki baĢarılarından ötürü Suriye‟deki olayların inceleme görevi

kendisine verilmiĢtir. Aslen Adana asıllı Ramazanoğullarından Necib Beyzade Ġsmet
PaĢa‟nın oğlu olan Hüseyin Rıza PaĢa Osmanlı bürokrasisinde parlak bir geçmiĢe
sahipti. 1838 doğumlu olan paĢa Mekteb-i Maarif-i Adliye‟de eğitim-öğretim
hayatını tamamladıktan sonra Hariciye Mektubî Kaleminde çalıĢmaya baĢlamıĢ, bir
süre sonra Temyiz Mahkemesi üyeliğine getirilmiĢtir. 1887 tarihinde ise bu
mahkemenin baĢsavcılığı ve Bulgaristan Komiserliği yapmıĢtı. Hüseyin Rıza PaĢa
Aydın Valiliğini de yapmıĢtır. Bu görevdeki baĢarısından ardından ise hızla Osmanlı
idaresinde üst kademelerine yükselmiĢtir. Daha sonra bu görevin hemen akabinde
Bursa Valiliği‟ne atanacak, daha sonra 1889‟da Evkaf Nazırlığı, 1890‟da Adliye
Nazırlığı ve 1891‟de Sadaret Kaymakamlığı görevlerinde getirilecektir.112
1888 senesinin ġubat ayında bölgeye gelen Hüseyin Rıza PaĢa, Mirliva Osman PaĢa,
Cebel-i Lübnan mutasarrıfı Vasa PaĢa ve bölgenin önemli Ģahsiyetleriyle görüĢmeler
yaptı. Yaptığı araĢtırmalar sonucu elde ettiği bilgileri daha sonra layiha olarak II.
Abdülhamid‟e sundu. Hüseyin Rıza PaĢa‟nın layihasında Ģu konulara değinmiĢtir.
111
Kemal Saylan, Hüseyin Rıza PaĢa’nın 1888 Tarihli Layihasına Göre Suriye-Lübnan
Bölgesi’nin Sorunları ve Çözüm Öneriler, A. Ü. Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED]
54, Erzurum, 2015, s.542.
112
Eyyüp Tanrıverdi, Hüseyin Rıza PaĢa ve Eserleri, Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
ġarkiyat Mecmuası, S.11, 2007, s.79.
36
Mezraat‟ül-Arab Olayları113,Fransız Konsolosluğunun Faaliyetleri114,Cezayirli
Mülteciler115,Yabancıların Arazi Satın Almaları116,Suriye‟de Eğitim117, Suriye de
Basın118, Lübnan‟daki Bayındırlık Faaliyetlerinden119 bahsetmiĢtir.
113
Hüseyin Rıza PaĢa‟nın layihasında en çok ele aldığı konuların baĢında Mezraat‟ül-Arab olayları yer
almaktaydı. Suriye bölgesinde yaĢayan halk farklı inanç ve gruplara mensuptu. Halk arasında birlik
yoktu ve Arap aĢiretlerinin Suriye‟nin yapısına uygun davranmayıp yönetimin bozulmasına neden
oluyorlardı. Bu nedenle bölgedeki gruplar arasında hep huzursuzluklur çıkıyordu Ģüphesiz bu
huzursuzları en çok çıkaranlar, Dürzîler ve Marunîler olmuĢtur. (Saylan, Hüseyin Rıza PaĢa’nın
1888 Tarihli Layihasına Göre Suriye-Lübnan Bölgesi’nin Sorunları ve Çözüm Öneriler, s.543.)
114
Layihanın bir diğer önemli konusu ise Fransız Konsolosluğunun bölgedeki çalıĢmalarıdır. Suriye
limanları 19. Yüzyıldan itibaren giderek değer kazanmasıyla beraber Fransa‟nın bölgedeki ticari
faaliyetler artmıĢtı. Bu ticari çalıĢmaları için bölgede konsolosluk açmıĢtı. Fakat bu konsolosluk
bölgede Fransa‟nın ticari iliĢkilerinitakip etmesi gerekirken yerli Hristiyanları, özellikle Lübnan
Marunîleri koruma altına alıp özellikle onlarla yakın iliĢkiler kurmuĢtu. (Buzpınar, Arap
Milliyetçiliğinin Osmanlı Devleti’nde GeliĢim Süreci, s.169). Fransızların buradaki amacı Marunî
kilisesini yönlerdirip, Dürzîler ile Marunîler arasında oluĢan kavgalardan faydalanıp, idari görevlere
istedikleri adamları yerleĢtirme ve Cezayirli mültecilerin sorunu etrafında Ģekilleniyordu. (Saylan,
Hüseyin Rıza PaĢa’nın 1888 Tarihli Layihasına Göre Suriye-Lübnan Bölgesi’nin Sorunları ve
Çözüm Öneriler, s.544.)
115
Layihasında yer alan konular arasında Cezayir mülteciler meselesi de vardır. 1830 yılına kadar
Osmanlı idaresin de kalan Cezayir 1830-1847 tarihleri arasında süren uzun mücadelenin akabinde
Fransızlar tarafından iĢgal edilmiĢ, Fransız iĢgalini kabul etmeyen halkın bir kısmı Emir
Abdulkadir‟in teslim olmasıyla birlikte 1847 yılından sonra gruplar hâlinde Cezayir‟den göç edip
Osmanlı Devletinden yardım istemiĢlerdir. 1882 yılına kadar bu göç sürmüĢtür. Suriye‟ye gelen
Cezayirliler yavaĢ yavaĢ Halep, Hayfa, Akka, Beyrut, Lazkiye, Sayda, ġam, Trablus ve Yafa gibi
bölgelerine yerleĢtirilmiĢti (Tufan Buzpınar, Suriye’ye yerleĢen Cezayirli Muhacirlerin Tabiiyeti
Meselesi (1847-1900), Ġslam AraĢtırmaları Dergisi I, Ġstanbul,1997, s. 91-95). Fakat 1888 yılının
Ocak ve ġubat aylarında gerçekleĢen iki hadise Fransa ile Osmanlı Devleti arasındaki iliĢkilerin
gerilmesine sebep oldu. Her iki olayda da suçlu oldukları için yakalanmaya çalıĢılan bazı muhacirler
zaptiyeden kaçarken Fransız Konsolosluğuna sığındılar, ardından konsolosluğa gelen zaptiye suçluları
tutuklamak isteyince küçük çaplı kargaĢa ve kavga çıktı. Fransa, olayların artmasında etkili olduğu
düĢündüğü Suriye valisinin hemen görevden alınmasını ve suçluların cezalandırılmasını istedi. Eğer
bu istekleri yapılmasa bölgeye savaĢ gemisi göndereceklerini söyledi. Buna karĢılık Osmanlı Devleti,
olayların bir diğer sorumlusu olan Fransa‟nın ġam konsolosunun da görevden alınmasını istedi.
Nihayetinde Mart 1888‟de vali ve konsolos görevlerinden alındılar. Böylece üst düzey görevlilerin
değiĢtirilmesi, görüĢmeler için daha olumlu bir ortam hazırlamıĢ oldu.( Buzpınar, Suriye’ye YerleĢen
Cezayirli Muhacirlerin Tabiiyeti Meselesi (1847-1900), s. 98-99).
116
Hüseyin Rıza PaĢa layihasında yabancıların Suriye‟de arazi satın almaları konusuna da yer
vermiĢtir. 1858 tarihinde çıkarılan Arazi Kanunnamesi ile birlikte Avrupalılar, Osmanlı Devleti‟nin
Hicaz hariç her yerde toprak satın alma hakkı verilmiĢti. Böylece Osmanlı topraklarındaki tarım
arazilerinin önemli bir kısmı dıĢ güçlerin eline geçmeye baĢlamıĢtı (Cemile ġahin, Osmanlı Toprak
Sistemi Hakkında Genel Bir Değerlendirme, Ġnternational Journal of Social Science (JASSS), 5/6,
Karabük, 2012, s. 439). 1867 tarihli Arazi Kanunnamesi ise bu hak daha çoğaltılıp her alanda yabancı
mülk sahiplerinin yararına olmuĢtu. Ancak Osmanlı Devleti kanunun Avrupalılara buralardaki
toprakları satın almak için bazı sınırlamalar getirmiĢ; bu sınırlandırmalar bazı elçiliklerin
protestolarına sebep olmuĢtur. Bunun üzerine Babı-Âli tüm vilayetlere yolladığı gizli bir emirle hiçbir
kayıt ve koĢul altında yabancıların geniĢ miktarda toprak satın almalarına izin verilmemesini
emretmiĢtir. II. Abdülhamid de Avrupalı devletlerin Osmanlı topraklarında büyük çapta arazi satın
almaları konusunda endiĢe duyduğu için farklı önlemler alarak Suriye bölgesindeki toprakların
yabancılara satıĢını önlemeye çalıĢmıĢtır (Saylan, Hüseyin Rıza PaĢa’nın 1888 Tarihli Layihasına
Göre Suriye-Lübnan Bölgesi’nin Sorunları ve Çözüm Öneriler, s.552. ).
117
19. yüzyıldan sonra Osmanlı Devleti‟nin bir diğer sorunu Suriye deki eğitim idi. Tanzimat Fermanı
ile Batılı devletlere verilen haklar neticesinde bölgede yabancı okulların sayısı artmıĢtı. Alman,
Avusturyalı, Amerikalı, Fransız, Rus, Ġtalyan ve Ġngilizler tarafından açılan okullar Osmanlı
topraklarında sayı olarak her geçen gün artmıĢtı. Bu dıĢ güçlerin kurdukları okullar çoğalmasıyla
37
1.3. Suriye’deki Valilerin Lübnan’a Etkileri
1.3.1. Mithat PaĢa’nın Valilik DönemindeLübnan’a Yapılan Müdahaleler
1877-1878 Osmanlı-Rus savaĢı sonrasında Mithat PaĢa Suriye Valiliği‟ne gönderildi.

Mithat PaĢa zamanında Dürzî olayları baĢ göstermiĢtir. Bu konu hakkında Babı-
Âli‟ye 1879 yılında telgraf çeken Mithat PaĢa burada kanun vehâkimiyetin
sağlanmadığını, halkın vergi vermediğini aksine buranın eĢkıya yatağı haline
geldiğini söylemiĢtir. Dürzîlerin 5-6 yıldır süren bu zararlarıyla birlikte gittikçe
çoğalan nüfus Cebel‟e yetmeyip artık Havran köylerine saldırdıklarını belirtmiĢtir.
Telgrafın çekildiğin tarihten itibaren Dürzîlerin ve eĢkıyaların eline düĢen köy sayısı
17 olmuĢtur. Telgrafta buradaki halkın tamamen Dürzî olduğunu belirten PaĢa,
Dürzîlerin hemen her olayda Lice urbanı ile yani bedevilerle hareket etmeye ve
baĢları sıkıĢınca savunması kolay olan buraya kaçtıklarını söylemiĢtir. Yani kısaca
belirtmek gerekirse Sultan II. Abdülhamid (1876-1909) yönetime yeni baĢladığı
yıllarda Suriye vilayetinin Cebel ve Havran bölgesinde durumlar böyleydi. Vergi
vermeyen ve askere gitmeyen Dürzîler, bununla yetinmeyip kargaĢalar
çıkarıyorlardı. Bu yüzden Mithat paĢa Cebel-i Dürzî bölgesine Cemil PaĢa
komutasında asker sevk etti. Ancak 5. Ordunun yetersiz olduğunu söyleyerek Babı-
Âli‟den takviye istedi. Mithat PaĢa‟nın, 5. Ordu Komutanı Ahmet Eyüp PaĢa‟ya
gönderdiği 12 TeĢrîn-i Evvel 95/1879 tarihli telgrafında açıkladığına göre asker
sevkini gerektiren durumu Ģöyle açıklamıĢtır: Basru‟l- Harîr köyünden birileri kız
eğitim alanında da toplum bütünleĢmesini engellemiĢtir. Bu sebeple II. Abdülhamid zamanında

eğitime ayrı bir değer verilmiĢ, farklı ilkelere baĢvurarak Osmanlı vatandaĢı kimliği oluĢturmak eğitim
anlamında temel amaç olarak görmüĢtür. Bölgede merkezi idarenin hakimiyetinde olan Avrupai
tarzdaki modern eğitim kurumları çoğaltmayi amaçlamıĢlardır.
118
Islahat Fermanı‟nın 1856 yılında ilan edilmesinin ardından Suriye ve Lübnan‟da Arapça yayın
yapan gazete sayısında artıĢ olmuĢtur. Ferma‟nın ilayla Beyrut‟ta yine bu dönemde Hıristiyanlar ve
Müslümanlar toplamda on gazete çıkarmıĢlardır. Bu gazetelerden hepsi yararlı yayın yapmıyordu
içinde zararlı yayın yapanlarda vardı. Cizvitlere ait olan özellikle „ElbeĢir‟gazetesi Katoliklik ayinine
karĢı gelerek mezhep çatıĢmalarını ele alıyordu. Hristiyanlığın diğer mezheplerini hedef alan bu
gazete resmî yayın izni bulunmuyordu.
119
Hüseyin Rıza PaĢa‟nın layihasında ele aldığı son konu Lübnan‟daki bayındırlık çalıĢmaları ve
Beyrut bölgesinin umumi durumudur. Hüseyin Rıza PaĢa, Vasa PaĢa‟nın Lübnan‟daki bayındırlık
iĢleri için çok çalıĢtığını, onun valilik sürecinde Bölgede çok sayıda köprüler, yollar yapıldığını ve
Beyt‟üt-Deyr yolunun tamamlandığını söylemektedir. Beyrut‟la TrablusĢam arasında düzgün yol
yapıldığını Nısf-ı Tarik bölgesinde olan Kelb nehrine kadar kendi gidip yol yapımını incelediğini ve
bu yolun bir yıl içerisinde TrablusĢam‟a ulaĢacağını kaydetmektedir. Ayrıca Hüseyin Rıza PaĢa
Beyrut‟tan Sayda‟ya kadar uzanan bir yolun inĢa edilmesi için Meclis-i Ġdarenin karar kıldığını,
TrablusĢam yol inĢası bittikten sonra hemen Sayda yolunun yapmasına baĢlıyacaklarını ifade
etmekteydi. (Saylan, Hüseyin Rıza PaĢa’nın 1888 Tarihli Layihasına Göre Suriye-Lübnan
Bölgesi’nin Sorunları ve Çözüm Öneriler, s.556.)
38
meselesinden dolayı Dürzîler arasında gerginlik çıkar ve Dürzîlerden bazıları
silahlanarak Basru‟l- Harîr köyünden 8-10 kiĢiyi öldürür. Buna karĢı bu köylülerde
Dürzîlerden 4-5 kiĢiyi öldürür. Bu hadiseden ötürü Havranlılar ve Dürzîler arasında
olay kısa sürede büyür. Bunun üzerine buraya yeterli miktarda asker sevk ederek,
Beyrut‟ta bulunan Redif taburları buna takviye olarak çağrılmıĢtır. BaĢvekil Sait
PaĢa, Mithat PaĢadan120 her iki tarafın arasını yapmayı arzu etmekteydi.121
Mithat PaĢa‟nın BaĢvekâlet‟e verdiği cevap ise Havranlıların, Dürzîlerin üzerine

gitmekten vazgeçmeyeceklerini ifade etmiĢtir. Çünkü Dürzîlerin rahat durmayıp,
eĢkıyalık yapıp Havran‟da Müslüman ve Hristiyanların köylerini basıp buraları
yağmaladıklarını söyler. Dürzîlerin bu huzursuzlukları üzerine Mithat PaĢa onların
üzerine arka arkaya adamlar göndermiĢtir. Mithat PaĢa‟nın çalıĢmalarıyla Dürzîler
bir nebze olsun bedel-i sulh vermeye yanaĢmıĢtır. Fakat bunu bu sefer Havranlılar
kabul etmedi. Mithat PaĢa bu durumda kuvvet kullanmaktan baĢka ne yapılabilir
sorusunu sorup baĢka bir yol varsa bunu kendisine söylenmesini ister. BaĢvekâlet bir
yandan asker gönderip diğer yandan olayın barıĢ yoluyla çözümlenmesini istedi.
Mithat PaĢa da bunları göz önünde bulunduracağını ve bunun için çalıĢacağını
söyledi. Nihayet 29 TeĢrîn-i Evvel 95/1879 tarihli Mabeyn BaĢkitabeti‟ne çekilen
telgrafta Dürzîlerden sağ kalan sanıklardan 4 tanesi hükümete teslim edilmiĢtir.
Böyle bir Ģey daha önce hiç olmayıp bu konunun Ģeklen çözümlendiğine kanıt
olmuĢtur.122
1.3.2. Ahmet Hamdi PaĢa ve Lübnan’a Yapılan Müdahaleler
Mithat PaĢa zamanında olaylar Ģeklen çözümlense de Dürzîler rahat durmayıp bazı
Havran köyünü basarak 75 kiĢiyi öldürüp köyleri talan etmiĢlerdir. Bunun üzerine
Suriye Vilayetinden Ahmet Hamdi PaĢa imzasıyla 18 Kanûn-i Sâni 96/1881 tarihli
Babı-Âli‟ye gönderdiği telgraf da olayların patlak verdiğini ve ġam Ġngiliz
konsolosluğunun ortalıktan kaybolduğunu söyler. Valilinin isteğine göre Fransa
Konsolosluğuyla görüĢme yapılır. Ahmet Hamdi PaĢa123 ve Fransa Konsolosluğu,
120
Mithat PaĢa‟nın Suriye Valiliği süresi 1878 yılında baĢlayıp toplam 1 yıl, 8 ay, 10 gün görev
yapmıĢtır.
121
Sabahattin Samur, Devr-i hamid Sultan II. Abdülhamid, C.4, Erciyes Üniversitesi Yayınları,
Kayseri, 2011, s.360-361.
122
Samur, Devr-i hamid Sultan II. Abdülhamid, s.361-362.
123
Ahmet Hamdi PaĢa iki defa Suriye valisi olmuĢtur. Birincisi 1875'te olup 1 yıl 4 ay sürmüĢtür.
Ġkincisi ise 1878 yılında olup 5 yıl 14 gün sürmüĢtür.
39
Ġngilizlerin bu olayları büyüteceğini kanaatine varıp iĢin içine batılı devletlerin
karıĢacağını tahmin etmiĢlerdir. Böyle bir durum olursa Ģayet 13372 plan
uygulanacağı belirtilmiĢtir. Bu telgraf çekilmeden önce 2000 tane Dürzî süvari
Basru‟l Harir‟de olan bir tabur Asakir-i Nizamiye saldırmak üzerene harekete
geçmiĢlerdir. Fakat burada asker tarafından karĢılaĢınca buna cesaret etmemiĢlerdir.
Bu olaya halkın büyük kısmı karıĢmıĢtır. ġam bulunan ġeyh Mahmud Ġbrani ve
takımı bu olaylara karıĢmayan istisnalar arasında olmuĢtur. Dürzîlerin Cebel-i
Düruz'dan destek isteme ihtimalini göz önüne alarak Cebel-i Lübnan
mutasarrıflığından Hasbiya ve RaĢiya kaymakamlıklarına talimat verilmiĢ, buralarda
derhal önlemlerin alınmasını istenilmiĢ ve etrafa süvari kolları çıkarılarak bunlara,
silahlı olarak Cebel-i Dürzî‟ye giden bütün Dürzîlerin geri çevrilmesi emri
verilmiĢtir. Bütün bu olayların çıkmasında baĢ lideri olan ġeyh Hezime bu esnada
yakalanarak tutuklandırılmıĢtır.
Askeri harekâta gelince; Busru'l-Harîr noktasına destek için ġam'dan Erkan-ı

harprnir-alayı Süheyl Bey kumandası altında 350 mevcutlu l tabur asker ile 2 top
göndermiĢtir. Arkasından mirliva Mustafa PaĢa komutasında yine 350 mevcutlu bir
taburdaha aynı noktaya gönderilmiĢtir. Var olan duruma göre ordugâhta sadece bir
tabur kalmıĢ olup, Girit'e gitmek üzere iken Beyrut'tan çevrilen iki tabur ve
Ġskenderun'dan getirilecek olan tabur ġam'a ulaĢtıklarında bunlardan ikisi merkez
noktada bırakılacak, diğer ikisi ise Busru'l-Harir'e gönderilecektir. Ancak gidecek
olanlarla beraber 350'Ģer mevcutlu beĢ tabura sahip olacaktır. Busru'l-Harîr‟nin bu
durumu istedikleri gibi bitiremeyecekleri için 10 tabur redif askeri silah altına
alacaklardı. Telgrafta askeri harekatın hedefide belirtilmiĢtir. Buna göre hedef,
Dürzîlerin yaptığı gibi, Dürzî köylerini vurup, tahrip etmekolmayıp:
1- Önemli noktalara asker yerleĢtirerek, olayların büyümesini engellemek,

2- MüĢir PaĢa'nın kumandasında Busru'l Harir'deki toplu ve güçlü bir birliği
Cebel-i Dürzî‟nin merkezi Süveyda'ya göndererek, kurulacak olan kurul
yoluyla gerekli sorgulamaları yapmak ve gerekli görülen cezalan verip
uygulamak,
3- Cebel Dürzîlerin ortaya çıkardığı bu hadiseleri sonlandırıp huzuru sağlamak,
40
Hedefini gerçekleĢebilmesi için askeri çalıĢmaların yanında Dürzîlerin Lice
urbanıyla anlaĢmamaları için de önlemler alınmıĢtır. Buna göre, Lice urbanının
Ģeyhlerinden 4-5 tanesi Hûlu PaĢa aracılığı ile ġam'a getirtilerek bunlara birer hil'at
giydirilmiĢ ve önceleri kendilerine verilirken kesilen ödeneklerin tekrardan verilmesi
kararlaĢtırılmıĢtır. Kısacası Ahmet Hamdi PaĢa Dönemi‟nde de bu sorunlar kalıcı
olarak çözülmedi. Mithat PaĢa'nın döneminde olduğu gibi sadece geçici bir çözüme
bağlandı.124
1.3.3. RâĢit NâĢit PaĢa ve Mehmet Nâzif PaĢa’nın Valilik Dönemleri
Havranda iĢler tekrardan bozulmuĢtur. Bunu Sadrazam Kamil PaĢa'nın vilayete,

Suriye Valisi NaĢit PaĢa'nın125Sadrazamlığa yolladığı telgrafta öğreniyoruz. Olaylar
bu sefer Dürzîlerle Lice urbanı arasında çıkmıĢtır. Kasım Çelebi adında birisinin
emri altında, 1000 tane martin-i henr-ive baĢkâtip silahlarla donatılmıĢ 2000 kadar
Dürzî, Lice urbanının elinde bulunan Mesime ve ġiare köylerine saldırmıĢlardır. Bu
köylerin uzaklığı ġam'a 8, Havran merkezine 12 saattir. Dürzîlerin hareketinden Lice
Ģeyhinin sayesinde haber alan Havran mutasarrıflığı Dürzî ileri gelenlerine engel
olamamıĢtır. Köyleri korumak için 2 bölük jandarma ve ek olarak beĢinci ordu
komutanlığından bir taburda asker göndermesi istenmiĢtir. Fakat orduların geç
gelmesiyle köyler Dürzîlerin eline düĢmüĢtür. Jandarmalar ise oraya yakın olan
Barak Kalesi‟ne çekilmiĢlerdir. Lice çok sarp ve engebeli bir yerdir. NaĢit PaĢa'ya
göre buraları Dürzîlerin eline geçerse onları buradan çıkarıp atmak zor olacaktır.
Lice urbanı ile Dürzîler arasında olan durumlarla ilgili pek bilgi edinemiyoruz.
Ancak Suriye Valisi Mehmet Nazif PaĢa'nın hükümet merkezine gönderdiği detaylı
bir rapordan bu olayların fazla geniĢlemediği fakat az da olsa devam ettiği
belirtmekteydi.
Nazif PaĢa, önce Dürzîlerin amaçlarının Lice Dağı‟nı alarak, burada bulunan ve
devletten Asakir-i Muvazzafa sıfatıyla maaĢ alan, devlete itaat eden neticede Cebel-i
Lübnan gibi imtiyaz-ı idareye nail olmak istediklerinden bahsediyor. PaĢa gerekli
ıslahatın tez zamanda yapılması gerektiğini kaydederken, kendi halkımız hakkında
silah kullanmaya kalkmak asla uygun görülemeyeceği gibi, geçici olarakta olsa silah
124
Samur, Devr-i Hamid Sultan II. Abdülhamid, s.363-364.
125
RaĢit NaĢit PaĢa iki kere Suriye valisi olmuĢtur. Birincisi 1876 da olup 8 ay sürmüĢtür, ikinci kere
atanması ise 1884 de olup 2 yıl 5 ay 15 gün sürmüĢtür.
41
ve asker kullanmadan iĢ çözülecekse bu yol tercih etmenin vurgusunu yapmıĢtı.
Rapordan anlaĢıldığına göre, daha önceki Vali Cebel-i Dürzî ıslahatı için Babı-
Âli‟den 5000 asker istemiĢtir. Çünkü bu kadar kuvvete Dürzîlerin karĢı koymaya
cesaret edemeyeceklerini ve böylece tek kurĢun atılmadan gerekli ıslahatın
yapılabileceğini düĢünmüĢtür. Ancak Nazif PaĢa bu fikre sıcak bakmıyordu. Ona
göre, bu Ģekilde asker sevk edilmeye baĢlanırsa bundan, Dürzîlerin illaki haberi
olacaktır. Dolayısıyla askeri harekâtın sonucunda, idam, sürgün ve hapis gibi türlü
cezaların verileceğini fırsatı sağlayacak kadar zeki olan Dürzî Ģeyhleri her türlü
yolabaĢ vurarak halkı askere karĢı koymaya kıĢkırtacaktı. Bu yolla meseleyi Avrupa
siyasi temsilcilerine kadar götürüp bütün dikkatleri buraya çekeceklerdi. Böylece
olaylar, daha büyüyecek ve tehlikeli bir durum gelecektir. Böylece asker sevkini
uygun bulmayan PaĢa, yapılması gerekenleri de belirtmeyi ihmal etmedi. Bu
yapılması gerekenlere göre: Dürzîlerin etrafa tecavüzlerine engel olmak ve urban ile
aralarında birlik oluĢmasına fırsat vermeyi engelmek. Hükümetin bu emirlerini
yerine getirirken de baĢkalarının gözlemekte olduğu (batılı devletler) siyasi bir
soruna yol açmamak.126
Buna duruma göre, raporun hazırlandığı 22 Temmuz 304/1888 tarihinden dört ay

önce, bu mülakattan sonra Dürzîler hiçbir yere sadırı yapmamıĢlardır. Raporun
yazılıĢ tarihinden bir hafta öncesinde de, Cebel-i Dürzî‟nin önemli Ģahsiyetlerinden
olan ġibli el-AtraĢ, Muhammetel-AtraĢ, ġeyh Hazîmeel-Halebî gibi en etkili
Ģahısların da bulunduğu Ģeyh ve müdürlerden 15 kiĢi Cebel-i Dürzî Kaymakamı
Ġbrahim Bey el-AtraĢ ile birlikte vilayet merkezine gelirler. Burada 5. Ordu
Komutanı, Havran kumandanı ve mutasarrıfınında yer aldığı bir toplantı icra edilir.
Kendilerine hükümetin hedefinden ve var olan sorunlar hakkında bilgiler uzunca
aktarılır. Nazif PaĢa,127Dürzî ileri gelenlerinin yukarı da belirtilen konularda,
sözlerine ve teminatlarına ne kadar güvenip güvenilemeyeceği konusunda fikirlerini
söyledikten sonra bize, kararlaĢtırılan konularda hemen uygulamaya geçildiğini de
belirtmektedir. Buna göre, Havran mutasarrıfı ve kumandanı ile Cebel-i Havran
Kaymakamı ve Mahkeme-i Bidayet Reisinin ve diğer uygungörülen Ģahısların
katıldığı bir komisyon teĢkil edilerek hemen Lice urbanı ile Dürzîlerin arasında talan
edilmiĢ mallar meselesine bakılmaya baĢlanmıĢtır. Ayrıca Cebel'de seçilen 5
126
Samur, Devr-i Hamid Sultan II. Abdülhamid, s.365-366.
127
Mehmet Nazif PaĢa'nın Suriye valiliğine tayini 1887 tarihinde olmuĢ ve 1 yıl 8 ay 8 gün sürmüĢtür.
42
kasabada birer okul açılmasına ve buralara Maarifin gelirlerinden maaĢ verilmek
üzere öğretmenler tayini kararlaĢtırılmıĢtır. Bütün bu sorunlardan sonra Dürzîlerin
önemli Ģahsiyetlerine duruma uygun düĢecek Ģekilde rütbe ve niĢanlar verilerek,
affedilip yerlerine geri dönmelerine izin verilmiĢtir. Düzenlemeler bununla sınırlı
kalmayıp Dürzîler, 20-30 yıl önce kurulmuĢ olduğu halde Ģimdiye kadar biç vergi
vermeyen 45 köy ve mezra adına listeler yapılarak, “usul-i kadime”üzere, buradan
bedel-i askeri, aĢar ve rüsûm-ı ağnam olarak, hazine adına 50.000 kuruĢ almıĢ ve
bunu da hazineye ödemiĢlerdir.128
1.3.4. II. Abdülhamid’in Dürzîlerle Ġlgili Politikaları (1878-1900)
ġiiliğin Ġsmailiye kolundan olan Dürzîlik, Fatımi halifelerinden El-Hâkim bi-

Emrillah el-Mansıır' b. el-Aziz Billah‟ın veziri Hamza b. Ali tarafından kurulmuĢtur.
Dürzî adı ile bu grup tanınmıĢtır. Bunlar kendilerine Dürzî değil muvahhidûn129
denmesini isterlerdi.130
Lübnan iç meselelerinde önemli rol oynayan Dürzîler daha önceden de Suriye ve

Lübnan'ın siyasi ve ekonomik tarihinde önemli rol oynayıp ilk defa yine bu bölgede,
Cebel-i ġeyh yakınlarında Vadi-yi Teym'de ortaya çıkmıĢlardı. Osmanlı yönetimi
sırasındaönce Manilerin, sonra ġihabîlerin desteğiyle, sayıları Lübnan‟dagiderek
arttı.131Ancak bölgede, Kaysi ve Yemeni adı verilen ve Dürzîlerin de içinde
bulunduğu olaylar nedeniyle, bazı Dürzî kabileleri, 18. Yüzyılın ilk çeyreğinde
Lübnan dağlık bölgesinden çıkarak, iç Suriye'de yer alan, Havran dağlık bölgesine
yerleĢtiler. Bundan sonrabu bölgenin ismi Cebel-i Havran yerine, daha çok Cebel-i
Dürzî diye anılmaya baĢladı.132
Ziraatta uğraĢan Dürzîler, sosyal bakımdan, kendilerinin deyimiyle, ukkal(akıllılar)

ve cuhhal(cahiller) diye iki gruba ayrılırlar. Cahillere dinin kurallarını öğretmezlerdi.
128
Samur, Devr-i Hamid Sultan II. Abdülhamid, s.367.
129
Muvahhidler: Bir Allah'a inanıp, birliğe çalıĢanlar anlamına gelmektedir. Muvahhidler, bugünkü
Kuzey Afrika, Ġspanya ve Batı Sahra topraklarına hâkim olan Murabıtlar Devleti'ni yıkarak
onunyerine geçen Berberi hanedan ve devletidir. 1146 ila 1248 yılları arasında, bugünkü Ġspanya
topraklarının büyük bir kısmının yanı sıra Kuzey Afrika'daki bazı toprakları da kontrol altında
tutmuĢlardır.
130
NeĢet Çağatay, Ġbrahim Agâh Çubukçu, Ġslam Mezhepleri Tarihi, Ankara Üniversitesi Basımevi,
Ankara, 1985, s.216-218.
131
Ahmet Cevdet PaĢa, Tarih-i Cevdet, (SadeleĢtiren: Tevfik Temelkuran) C.12, Üçdil NeĢriyat
Yayınevi, Ġstanbul, 1974, s.416-422.
132
43
Kılık kıyafetiyle diğerlerinden farklı olan ukkallar ise, bu sınıfta yer almak için sıkı
bir sınavdan geçerlerdi. Bunlar, Dürzî toplumunun çoğunluğu için lüks hayatı ve
dünya zevklerini kendileri için uygun görmezler. Kendi içlerinde farklık
gösterenlerde vardı. Bazıları etli yemekleri yemezlerdi. Bazıları da Hint fakirleri gibi,
zahidane, birhayat sürerlerdi.133Dürzî toplumunun geleneksel yöneticileri, asırlardan
beri, Ģeyhler olup, bunların en üst düzeyde olanına ġeyh u' Asr denirdi. ġeyhu'l-
Asr'ın her köyde, her yerleĢim biriminde, yerli ukkaldan temsilcileri olurdu. ġeyhler,
Yüzbekîler ve Canpolatîler olmak üzere iki guruba ayrılmaktaydılar. Arslanîler
diyebirde Emirler vardı. ġeyhler ve Emirler arasında gerek merasimlerde olsun gerek
unvanlarda olsun farklılıklar vardı. Emirler protokolde Ģeyhlerden üstteydiler.
Topluluk yaĢayıĢ biçimleri, yüzyıllardan beri beraber yaĢadıkları diğer Lübnan
halkından pek farklı değildi. Müslümanlarla birlikte camiye, Hristiyanlarla birlikte
kiliseye gitmekten kaçınmazlardı. Hatta bunlar askerlik sorumluluklarında
nkurtulmak için açıkça Protestan olduklarını bile söylemekteydiler. Beraber
yaĢadıkları Marunîler gibi, birtakım ağaçlara özel bir kutsallık inanç barındırıpve
bunların dallarına bez parçalan bağlarlardı. Ġnançları bakımından Ġslam esaslarına zıt
Ģeylere inanırlardı. Hukuki yönden de evlenme, boĢanma, miras gibi durumlarda da
Müslümanlardan farklı bir uygulamaya sahiptiler.134 1840 yılından sonra da
Lübnan'ın dağlık bölgesinde, Marunîler ve Dürzîler arasında baĢlayan çatıĢmalar
sebebiyle, burada yeni bir yönetim kuruldu. Dürzîler bu çatıĢmalar esnasında, sayıları
az olmasına rağmen, birbirlerine olan bağlılıkları ve disiplinleri sayesinde Marunîler
karĢı koyabildiler.135
Ancak 1860 yılında, tekrar aynı bölgede çıkan ve ġam'a kadar yayılan olaylardan
sonra, Cebel-i Lübnan yönetimi yeniden gözden geçirildi. Bu dönemde Dürzîler,
Havran bölgesine yerleĢmeleri buradaki yapının değiĢmesine neden olmuĢtur.
Lübnan'dan oraya, giderek artan bir göç meydana gelmesi sonucu Dürzîlerin sayısı
Havran'da önemli miktarda arttı. Havran ve ġam önemli bir yerdi. Burası ġam'a 85
km. uzaklıkta engebeli bir araziydi. Bir tarafı çöl diğer tarafı ise sarp ve kayalık Lice
ve Safa bölgesi ile çevriliydi. Havran'ın dağlık bölgesi yani Cebel-i Dürzî, 1840
133
Ethem Ruhi Fığlalı, Çağımızda Ġtikadı Ġslâm Mezhepleri, Selçuk Yayınları, Ġstanbul, 1980, s.160-
161.
134
Fığlalı, Çağımızda Ġtikadı Ġslâm Mezhepleri, s.161-164.
135
44
yılından beri sorunlu bir yer olarak hep 'Babı-Âli‟yi ve Suriye vilayet idaresini
uğraĢtırmaktaydı.136
1.4. Lübnan’da Hukuki Düzenlemeler
II. Abdülhamid Dönemi‟ndeki meclis ve mahkemeleri ele almadan önce bu konularla

ilgili nizamnamede yer alan maddelere bakalım. Cebel-i Lübnan‟a gönderilen
Nizamnâme göre:
Birinci madde: Cebel-i Lübnan tarafı Devleti Aliye‟den bağlı olup ve doğrudan
doğruya Babı-Âli‟ye bağlı bir Hristiyan mutasarrıf ile idare olunacaktır. Bu
mutasarrıfın görevden olması mümkün olup, yani ömür boyu olmayıp, yönetim
görevini yerine getirip bütün vazifesine kefil olacaktır. Cebel‟in elde etme tarafı
Hazret-i ġahane‟den kabul edeceği izin gereği ve kendi sorumluluk yükünü alarak
mahalle idaresi memurlarını tayin edilecektir. Büyük meclisin toplama ve
baĢkanlığını yerine getirme için sekizinci madde de çoğunluk olan kayıtın haricinde
olacak Ģekil de mahkemeler tarafından kanunen verilmiĢ olan resmi vesika kayıtları
doğrultusunda yerine getirilecektir.
Ġkinci madde: Bütün Cebel de Kesrivan Müdürlüğü için biri Marunî, biri Dürzî,
Cezin Müdürlüğü için biri Marunî, biri Rum, biri Dürzî, Suf Müdürlüğü için bir kiĢi
Rum, Kur‟a Müdürlüğü için yine bir Rum olmak üzere Zahle Müdürlüğü tarafından
12 milletvekilinden oluĢan bir Büyük meclis idaresi oluĢacaktır. Bu idare Meclisi
vergileri paylaĢtırıp, Cebel‟in gelirlerini ve masraflarını idare edip bu konuların
teftiĢine ve mutasarrıfının kendisine arz edeceği meseleler üzerine yüksek istiĢare
incelemelerin yaptığı meclis olacaktır.137
Üçüncü madde: Cebel-i Lübnan denizinde bulunan en çok ahalisi ehl-i Ġslam olan Al
Kalmun adlı kasaba hariç olarak aĢağı tarafından oturan Rum mezhebinde bulunan
komĢu arazi ile ikinci Cebel-ül Menitreden, Cezin ve Tefah‟ya kadar olan yerler yedi
kazaya bölünecektir. Adı geçen kazalardan çok olan mezhepten mutasarrıf tarafından
belli bir rütbeye sahip ve tayin olunmuĢ birer idare memuru bulunacaktır.
Dördüncü madde: Kazalar olduğu gibi yakın yerlere önceki yerlere benzer Ģekilde
nahiyelere bölme olunacaktır. Her nahiye de kaza müdürlerinin bildirmesi üzerine
136
137
Salname-i Cebel-i Lübnan ( Hicri yılı 1302, 1884-1885), s.32.
45
mutasarrıf tarafından belli bir rütbe almıĢ ve tayin olunmuĢ birer memur
bulunacaktır. Aynı zamanda her köyde ahali tarafından seçilmiĢ mutasarrıf tarafından
tayin edilmiĢ bir Ģeyh olunacaktır.
BeĢinci madde: Hazır bulunan cümlenin eĢit tutulması ve özel vergilere ait bulunan
herkes ile ilgili ayrıcalıklar kaldırılması kararlaĢmıĢtır.
Altıncı madde: Cebel„de her biri mutasarrıf tarafından mensup bir hâkim, bir
vekilden ve cema‟at tarafından seçilmiĢ altı kiĢi resmi dava vekillerinden oluĢturulan
birinci derecede üç mahkeme bulunacaktır. Hükümetin merkezi idaresinde Sünni
Müslüman, Mütevali, Marunî, Dürzî, Rum ve Rum Katoliği cemalat-ı sittesinden
mutasarrıf birleĢmesiyle seçilip her biri tarafından tayin olunmuĢ altı kiĢi resmi dava
vekillerinden oluĢan bir Büyük Meclis mahkemesi bulunacaktır. Proteston ve Yahudi
mezhebinde bulunan kimselerden birinin davası ortaya çıkmasında adı geçen iki
üyeden birer hâkim ve resmi dava vekili ekli olunacaktır. BaĢ mahkemenin
baĢkanlığı mutasarrıfların birinci derecede mahkeme âdetini artırma ve düzenli
Ģekilde cereyanı için yukarıda bahsedilen birinci derecede mahkeme de bulunan
yerliye Ģimdiden tayin hakkı verilecektir.138
Yedinci madde: BarıĢ hâkimi, vazifesini yapan köy Ģeyhleri iki yüz kuruĢa kadar
olan davaları sorulara cevap vermeksizin hüküm verilecektir. Ġki yüz kuruĢtan yukarı
olan davanın görülmesi birinci derecede olan mahkeme meclislerine ait kiĢiler
merkezde oluĢan davalarıda davacı tarafın aleyhi mezhebinde olan barıĢ hâkimi
yargıyı kabul etmedikleri halde adı geçen dava her kaç kuruĢtan ibaret olursa olsun
derhal birinci derecede bulunan mahkemeye nakil olunacaktır
Sekizinci madde: Ceza maddeleri mahkemesi üç derecede olacaktır. ġöyleki kabahat

barıĢ hekimin vazifesine yerine getiren köy Ģeyhleri, küçük suçlar ve suçları birinci
derecede olanlar hepsi Cinayet Büyük Meclis mahkemesi tarafından görülüp karara
bağlanacaktır. Büyük Meclis tarafından alınacak bildirimler Memalik-i Mahsure-i
ġahanenin mahallerinde alıĢılmıĢ olan merasim ve iĢler tamamlama olmadıkça
Mevk-i Ġcaraya konulmayacaktır.139
Dokuzuncu madde: Ticaret maddeleri dair olan herkesin davaları Beyrut Ticaret
meclisinde görülecektir. Yabancı teba‟dan ve yahut yabancı himayesinde bulunan
138
139
46
kimseler Cebel ahalisinde Kimesne merkezinde belli maddelere dair olan dava ile adı
geçen meclis ile görülecektir. Cebel ahalisi ile yabancı teba‟nın merkezinde ortaya
çıkacak kargaĢa mümkün olduğunda merkez tarafından karĢılıklı bir karara
bağlanacaktır. Bu durumda Cebel-i Lübnan memur mahkemesiyle, anlayıĢlı devletler
konsolosların hakem tarafından verilecek duyuruları yerine getirmeleri lazım
olacaktır. Hakim tarafından çekiĢmelerin nedenleri ortaya çıkmaması durumunda
davanın Beyrut mahkemesine havalesi takdirde Cebel-i Lübnan mutasarrıfı ve
konsoloslar heyeti ile birleĢip düzenleme yapılacak yönde olmuĢtur. Bab-ı Âli nakil
olan dava masraflarınıda davayı kayıp edecek kiĢiler tarafın ödemesi gerekli
görmüĢtür. Ödemeyi karĢılayan tarafın hükme kabul etme uygunluğu içeren
sözleĢme senedi usulüne uygulanırken, bu senede imza atmaları ve Beyrut
mahkemesiyle Cebel‟in Büyük Meclis mahkemesine kayıt etmeleri lazım olacaktır.
Onuncu madde: Hâkimler, mutasarrıfları tarafından bir rütbe alınan ve idare meclis
üyeleri, köy Ģehri ve sancaklar dahi her köyün ahalisiyle seçim yapılacaktır. Ġdare
meclisin üyeleri her iki senede bir, üçte bir yenilenen üyelikten çıkan kimseler tekrar
tekrar üye seçiminde olunabilecektir.
On Birinci madde: Hâkimlerin bütün görevleri bunlar olacaktır. Eğer bunlardan

birinin iĢleme ve yahut saffe-i memuriyetine yakıĢmayacak surette bir hareketi
taraflıca araĢtırmalarda ortaya koyulur ise ilk önce bu hâkim azl edilecektir. Sonra
baĢka suç iĢlerse kabahate göre ceza alacaktır.140
On Ġkinci madde: Tüm mahkeme meclislerinde iĢler duruĢma açık olarak taĢımıĢ
katib‟e dair olan belgenin bir defterini tutan memur olunacaktır. Adı geçen senet üsul
bu yönüyle defter kayıt olunmadıkça itibar edilmeyecektir.
On Üçüncü madde: Cebel-i Lübnan ahalisinde diğer sancaklar dahîlinde suç iĢleyen
suçluların davaları suçun vuku bulacağı sancaklar ve diğer sancakların ahalisinden
Cebel-i Lübnan dairesinde suçu olan kimselerin davaları Cebel-i Lübnan‟da
mahkeme de yargılanacaktır. Bu yüzden gerek yerliden ve gerek baĢka mahaller
ahalisinde Cebel-i Lübnan‟da suç iĢleyen baĢka bir sancağa firar eden suçlu
görünenler kiĢiler olanı olduğu gibi anlatması ve Cebel-i Lübnan‟a kaçan suçlu
görünenler dahi ilk sancak zabıtasına bildirme üzerine Cebel idaresi tarafından derhal
tutularak adı geçen sancağa teslim edilecektir. Bu akla uygun olan suçlunun ait
140
47
oldukları mahkemelere iadesi hususuna dair ita olunan emirlerin yapmasında
müsamaha ve yahut dine uygun sebeplere dayanan, ispat olunmayacak izin vermeler
idare memurları haklarında suç iĢleyenleri hükümetten gizleme ve saklayan Ģahıslar
gerekli görülen Kanun-i Ġcareyegöre ceza verilecektir. Cebel-i Lübnan idaresiyle
civarında bulunan sancaklar idaresi merkezinde oluĢacak durum Memalik-i Devlet-i
Aliyyenin diğer sancaklar merkezinde geçerli ve kurallı olan durumla aynı
olacaktır.141
On Dördüncü madde: AlıĢılmıĢ zamanlar asayiĢin muhafazası ve kanunların yapması

bilhassa ahalinin araç tahmini bin nüfusu üzerine yedi asker hesabıyla yazılmıĢ
karıĢık bir bölük, güvenlik güçleri adıyla mutasarrıf tarafından tayin olunacaktır.
Hanelerde güvenlik güçleri ile gerçekleĢen havale zabıta memurlarına ahaliden gerek
nakden eve gerek aynen bir güne ücret talep etmeleri tedbiat-ı Ģedide alanında men
edilecekti. Tutanakların üzerinde bir üniforma ve yahut me‟muriyelerinin ayırt
edileceği noktalar olacaktır. Olağanüstü ve gerektiği zaman mutasarrıf idaresi Büyük
Meclis, oy aldıktan sonra Suriye‟de olan Hüküme-i Asakirriyye tarafından düzenli
ordunun yardımını isteyebilecek. Bu askerin bizzat kumandasına memur olan düzenli
zabıt tarafından tedbirler mutasarrıf ile kararlaĢtıracaktır. Düzenli askeriye Cebel‟de
bulunduğu müddetçe mutasarrıf beraberliğinde olacak ve onun mesuliyeti alında
olacaktır. Ġllet-i gayeye gelme bertaraf olduğunda mutasarrıf tarafından kumandana
resmen ifade edildikten sonra adı geçen ordu Cebel‟den çekilecektir.
On BeĢinci madde: Devlet-i Aliyye Cebel‟in bugün belirli olan durumların

müsaadesi zamanında yedi bin keseye ulaĢtırmayı câiz bulmuĢlardı. Üç bin beĢ yüz
kese akçe vergisini mutasarrıf vasıtasıyla tahsil edilen kısmını muhafaza edip
Cebel‟in idari mefaatlerin genel masrafları için harcanacak, fazla olan kısmı ise
hazineye aktarılacaktır. Ġdarenin güzel gidiĢatının gayretle gerekli olan masraflar
idaresine ortaya çıkan gereksiz masraflar Hazine-i Celile tarafından düzenlenecektir.
Emlak-ı Hümayun gelirleri vergiye dahîl olduğunda adı geçen gelirler Hazine-i
Celile hesabının Cebel sandığına teslim kılınacaktır. Fakat Mal-ı Umûmiyye bunun
gibi olağanüstü masraflarını hiçbir zaman kabul etmemiĢtir. Bu durum Saltanat-ı
Seniyye tarafından yerine getirecekti.
141
48
On Altıncı madde: Cebel Ahalisinin var olduğu her yerin ekili olan bütün arazinin
bil-hassa haritası yapılacaktır.
On Yedince madde: Yalnız Manastır ruhbanı ile Kilise papazları fertleri merkezinde
olan Kâffe-i biskobashane bunların sıradan suçları meclisine havâlesini talep
eylenecektir.
On Sekizci madde: Hiçbir din adamının gerek papazların gerekse diğer kesimlerdeki
insanların istekleri kabul edilmeyecektir. Yukarıda gizli on sekiz madde Cebel-i
Lübnan‟ın temel sistemleri en iyi olarak allah‟ın istediği ibadet kuralları ön görülüp
cümle âlem tarafından harf be-harf yapıp ve yerine getirmesi özen ve dikkat
karĢısında gayelerin gayesi Ģanı yüce ferman çıkarılmıĢtır.142
II. Abdülhamid Dönemi‟nde mutasarrıf görevini devam ettiren Rüstem PaĢa Merkez
Mahkemeyi sivil ve ceza alanı olarak ikiye ayırıp düzenli yargıçların ve
Mahkemelerin sayısını da arttırmıĢtır. Altı büyük mezhepten altı kiĢi atanmıĢtır. Sivil
mahkeme aynı zamanda bölge mahkemelerinin verdiklerini kararın temyiz edildiği
mercii olmuĢtur. Ceza bölümü de küçük veya büyük ceza davalarının temyiz edildiği
yerdi. Rüstem PaĢa‟nın bu çalıĢmaları Ġmparatorluğun zor Ģartlarında yaptığından
dolayı Rüstem PaĢa‟nın bir kez daha Cebel-i Lübnan‟ın ideal Mutasarrıfı olarak
nitelendirilmesi haklı sebep olmuĢtur.143
Cebel_i Lübnan‟ın 1887-1992 yılları arasında salnamelere göre idaresinin kalemleri:

Aklâm Kalemi, Tahrirat-ı Türkiye Kalemi, Tahrirat-ı Arabiye Kalemi, Tahrirat-ı
Ecnebiye Kalemi, Evrak Kalemi, Meclis Ġdare Kalemi, Muhasebe Kalemi, Hukuk
Dairesi Kalemi, Ceza Dairesi Kalemi olmak üzere on kalemden oluĢmaktadır. Cebel-
i Lübnan Ġdaresinin Heyetleri: Divan-ı Ġstinaf Hukuk Dairesi Heyeti, Telgraf Heyeti,
Bayındırlık Heyeti, Askeri (Güvenlik) Heyeti, Sağlık Heyeti, Hapishane Heyeti
olmak üzere altı heyetten, Ġdare Daireleri ise: Devlet Dairesi ve Ceza Dairesinden
olamak üzere 2 taneden oluĢmaktaydı.144
142
143
BakıĢ, s.79-81
144
Ahmet Çandır, Osmanlı Cebel-i Lübnan Salnamelerine Göre Yörenin Ġdari, Sosyal ve
Ekonomik Yapısı (1887-1892), Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa,
2020, s.58-60.
49
1.4.1. Mahkemeler
1833 yılının baĢlarında göreve gelir gelmez Sadarete gönderdiği ilk raporunda Vasa
PaĢa, özellikle Dürzî ve Marunîler arasındaki düĢmanlığın göz önünde olduğunu
belirtmekteydi. TartıĢmalarının yalnızca mezhepler arası kavgayla sınırlı olmadığını
söyleyip bir kısım Dürzî Ģeyhlerin Ġngiltere devletiyle samimi iliĢkiler içinde
olduğunu ancak halkın genel kesimi Devlet-i Aliyye tarafında olduğunu da söyleyen
Vasa PaĢa, kendisinin halktaki bu eğilimi görerek bu anlaĢmazlıkları çözmeye
çalıĢtığını ifade ediyordu. PaĢa, Dürzîlerin karĢıtı olan Marunîlerin hakkında ise
Fransa‟yla olan samimiyetleri Dürzîlerinkinden çok daha derin olduğu, ancak Marunî
aileleri sahip oldukları ayrıcalıkları baĢka bir devlet tarafından onlara
verilmeyeceğini bildikleri için devlete sadakatinde bir sorun olmadığını da
anlatıyordu. Rüstem PaĢa‟nın özellikle Marunîlere karĢı izlediği politika nedeniyle
mezhepler arasında adaletin sağlanmadığını ve bu nedenle de Cebel halkının bir
bölümünü kendi yanına alıp Cebelin özellikle üçte bir nüfusunu oluĢturan Marunî
halkını kendisine düĢman ettiğinden bahsetmiĢtir. Vasa PaĢa bu yüzden de Cebel
halkının bir bölümü Devlet-i Aliyye‟ye karĢı olarak Fransa‟nın yanında yer aldığını
belirtmiĢtir. Bu durumdan ötürü ilk görevinin mahkemelerde mezhepler arasındaki
adaleti sağlamak olduğunu ifade eden PaĢa gruplar arasındaki eĢitlik ve
mahkemelerde adaletin sağlayıp halkın yabancı konsolosluklara baĢvurmasını
engellemek istiyordu. Çünkü böyle olunca dıĢ güçlerde olaya müdahale edecek
bahaneleri de olmayacaktır.145
PaĢaya göre önemli olan davacı ve davalının sorununu çözmek için mahkemelerde
ciddi bir değiĢime gitmek gerekmekteydi. Yoksa yabancı konsoloslara baĢvurular
artacak o zaman da halkın sorunları Cebel sınırlarını aĢacaktı. Böyle bir durum
olduğu zaman da hem halkın Devlet-i Aliyye‟yle arası açılacak hem de nizamname
Ģartları geçersiz kabul edilip idari sistemin altüst olmasına sebep olacaktı. Yani
esasında bir sorun olduğunda halkın direk devlete iltica etmelerini sağlamaktı. Vasa
PaĢa, bir diğer raporunda da Marunîlerin sorunlarında en çok Fransız konsolosunun
mahalli hakimlerin davalarda verdikleri adaletsiz hükümler sebebiyle konsolosun
mahkemelere müdahale ettiğini bildiriyor; bu durum bir an önce engellenmense diğer
145
50
devletlerin de hukuka müdahale ederek mezheplerin, Saltanat-ı Seniyye‟ye
düĢmanlığının artacağını bildiriyordu.
Adliye teĢkilatındaki yolsuzlukları engellemek için alınması gereken kararları

kaleme almaya baĢlayan Vasa PaĢa, Sadarete ilk önce nizamnamenin hukuka
müteallik146maddelerinde geçen politikalarla ilgili kendisinden önceki paĢaların
yaptıkları çalıĢmaları ele aldı. Kendisinin Cebelin menfaati için yapmak istediği
reformlara karĢı gelmemesi gerektiğini söylüyordu. Bu bağlamda nizamnamede yer
alan “mutasarrıflık merkezinde bir Mahkeme-i Kebir‟in teĢkili ve bağlı olarak her bir
mezhepten olmak üzere altı resmi dava vekilinin tayin edilmesi”maddesi gereğince
dava vekillerinin atanması hususunun kendisinden önce kaldırılmıĢ olması çok
yerinde bir karardı. Mutasarrıflık merkezindeki Mahkeme-i Kebir‟de gerektiği
takdirde her kazada bulunan Bidâyet mahkemelerindeki dava vekillerinin seçimi
tümüyle ilga edilmiĢti. Vasa PaĢa, azınlıkta kalan ve hâkimleri olmayan mezhepler
içinde adaletin her kesimde sağlamak yönünde Bidayet mahkemelerindeki
hâkimlerin yetkilerinin değiĢtirileceğini söyledi. Çünkü nizamnamenin yedinci
maddesine göre Bidayet mahkemesi hakimleri o bölgede nüfuzu çok olan mezhep
mensubu olanlardan seçiliyordu. Bu durum hüküm verme yetkisi bir tek kendilerinde
olduğu için hâkimler mezheplerinden olanlara ayrıcalık tanıyabiliyordu. Neticede
diğer mezheplerin mağduriyeti ortaya çıkıyordu. Vasa PaĢa, özellikle bazı kazalarda
Bidayet mahkemelerinde hiçbir hakimi olmayan Cebel‟in Müslüman halkı olan
Sünnilerin‟de Maruni hakimlerin merhametine kaldıklarını anlatarak bu haksızlığın
bir baĢka boyutunu da ortaya koymaya çalıĢtı. PaĢa buradan yola çıkarak Bidayet
mahkemelerinde daha önce “Naib” adı verilen hakimlere “Reis” ve “Muavin” olarak
bilinen ehemmiyetleri ikinci dereceden olan ailelerden ve bölgenin ikinci
çoğunluğuna sahip olan mezheplerden askeri gücü olan kadı vekilleri ile üçüncü
derecedeki mezheplerden olan baĢ katiplere de görüĢ hakkı verilmek üzere
“aza”namı verilmesine karar verdi. Böylelikle Cebel-i Lübnan nizamnamesiyle
adliye komisyonu arasında Hukuk-u Mer‟i‟147 daha adaletli bir Ģekilde uygulanacak,
ayrıca Cebel‟in Müslüman halkı da söz hakkı olan kâtip derecesinde de olsa oy hakkı
146
Müteallik: ilgili birim, madde veya kural manasında kullanılır.
147
Hukuk-u Mer‟i: Yürürlükte olan hukuk demektir.
51
olan bir temsilcisi olacak veadalet tek bir hâkimin egemenliğinden çıkıp daha kontrol
altına alınacaktı.148
Bidayet mahkemelerindeki uygulamayı değiĢtiren Vasa PaĢa, daha sonra Mahkeme-i

Kebirde de değiĢiklik yaptı. Esasen, nizamnameye göre mutasarrıflık merkezinde
kurulan Mahkeme-i Kebir, Rüstem PaĢa Dönemi‟nde Divan-ı Temyiz adını almıĢ,
Divan-ı Temyiz de birer reis ve altıĢar azaları bulunan hukuk ve ceza daireleri olmak
üzere ikiye ayrılmıĢtı. Ancak Vasa PaĢa‟ya göre cinayet dairesinden inceleme için
adliye nezaretine gönderilen evrakların bir çoğu usule uygun olmuyordu. PaĢa‟ya
göre kendisinden önce bu görevde olan Rüstem PaĢa‟nın Mahkeme-i Kebir‟i Ceza ve
Hukuk Daireleri olarak ikiye bölmesi zaten nizamnameye ters bir davranıĢtı. Bunun
için Vasa PaĢa ilk olarak Cinayet Dairesini kaldırmakla iĢe baĢladı. Ardından Divan-ı
Temyiz‟in adını Divan-ı Ġstinaf olarak değiĢtirerek, hukuk ve ceza davalarının
bağımsız olarak çözülme iĢi bu mahkemenin idaresine verdiğini belirtti. Bu
düzenlemelerle Bidayet mahkemelerindeki değiĢiklikten dolayı merkezde kurulan
mahkemenin tek sayıya indirilmesiyle dengelenmiĢ oluyordu. PaĢa bu çalıĢmalarını
1879‟da ilan edilen Usul-i Muhakeme-i Hukukîyye ve Cezâiyye Kanun-ı
Muvakkati‟ne uygun olduğunu söylüyor ayrıca Divan-ı Temyiz, Divan-ı Ġstinaf ve
diğer kanunların taĢıdığı hükümlere bağlı olduğunun altını çizip meĢrutiyetini
kesinleĢtiriyordu. Vasa PaĢa, son olarak Devlet-i Aliyye‟ye ve kanunlara olan
bağlılığını da vurgulayarak Cebel-i Lübnan idaresinde sorunların çözümü için de
kendi idaresinde yaptığı reformların kabulünü rica etmiĢti. Çünkü Vasa PaĢa
Fransa‟dan gelecek olan tepkilerin farkında olup, devletinin Cebel halkının
problemleri için uygulanması gereken bu yeni kararların arkasında durmasını
istiyordu. Böyle yapılırsa halkın ve sultanın otoritesinin konsolosların üzerinde
olduğunu göreceklerdi. Vasa PaĢa mahkemelerde adaletin sağlanması konusundaki
titizliği mezhepler arası eĢitliği sağlamak için hakimlerin yetkilerinde belirli bir
ayarlama yapsa da uygulama düzeyinde tam anlamıyla bu adaletlik sağlanamamıĢtır.
Bu durumlarda PaĢa, bazen bazı davalarda taraflı olabiliyor veya nizamname
hükümleri çerçevesinde Cebel halkının güvenliği için mezhep çatıĢmaların
engellemek istediğinden dolayı mahkemelerde farklı uygulamaların yapıldığını
söylemekten çekinmiyordu. Vasa PaĢa‟nın hukuka müteallik reformist giriĢimleri
148
52
yerindeydi. Ancak Sadaret‟in bu değiĢimlere karĢı çıkması ve PaĢa‟nın mezhepsel
dengeyi sağlamaya çalıĢtığı tek mahkeme usulünün bu dengeyi tam anlamıyla
sağlayamadığı için geri adım atma durumunda bırakmıĢtır. Vasa PaĢa, mahkeme
sayısını yeniden ikiye çıkararak hakimlerin sayısını da iki katına çıkarmıĢ oldu. Eski
iĢleyiĢe dönen mahkemelerde Vasa PaĢa, bölge içinde gerekli bir disiplin
sağlayamadı. Fakat davaların en azından eskiye büyük oranla geleneksel yöntemlerle
çözülmesinin önüne geçerek Devlet‟in adli düzeni için çıkardığı yasalara uyumlu
hale getirmeyi baĢarabildi.149
1.4.2. Meclisler
II. Abdülhamid Dönemi‟nde Cebel-i Lübnan Salnamesine göre meclis idaresinde yer
alan bazı memurlar isimleri Ģöyledir: Reis vekili Mîr Efendi ġihâb ( Mütemâyiz150),
ġeyh Ömer Efendi el-Hatib (Müderris), ġeyh Kenʹaned-Dahir, ġedîd Efendi Akl,
Faris Efendi el-Hûri (Saniye151), Selim Bey Nâsıf, Said Bey Ebî Ulvan, Hasan Bey
Hamâde, Hüseyin Efendi Ġzzeddin, Hüseyin Efendi Ġzzeddin (Sâniye), Ġlyas Efendi
el-Meliki, Ġbrahim Efendi Müslim, Esseyyid Ali Efendi el-Hüseynîdir.152
1.5. Lübnan’da Diğer Sosyal Hizmetler
1.5.1. HaberleĢme ve ulaĢım
Ġlk kez 1858 yılında Cebel-i Lübnan‟daki yol yapım çalıĢmalarını Fransızlar kendi
sermayeleriyle baĢlatmıĢtır. Bu çalıĢmalar 1860 iç savaĢı ile duraklasa da 1863 yılına
tekrar devam etmiĢtir. Ġlk mutasarrıf olan Davud PaĢa zamanında bir kilometre yolun
ortalama maliyeti 20.000 kuruĢ, Franko PaĢa zamanında 21.000 kuruĢ, Rüstem PaĢa
zamanında ise 19.594 kuruĢtur. Vasa PaĢa zamanında ise 17.438 kuruĢtur. Davud
PaĢa‟nın Mutasarrıflığında toplamda 8,5 km. yol yapılmıĢ olmakla birlikte giderler
ise 170.000 kuruĢtur. Franko PaĢa‟nın mutasarrıflığında toplamda 17,75 km yol
yapılmıĢ ve toplam harcanan maliyet 62.000 kuruĢu bulmuĢtur. Rüstem PaĢa
Dönemi‟nde ise toplamda 50,5 km yol yapılmıĢ ve masraflar ise 989.500 kuruĢtur.
Vasa PaĢa‟nın zamanında ise 131,300 km yol yapılmıĢ ve toplam harcanan maliyet
149
150
Mütemâyiz: Osmanlılarda, saniye ile ûlâ arasında ve askerlikteki albay aĢamasına denk bir sivil
aĢama.
151
Sâniye: Yarbaylık derecesinde mülkî bir rütbedir.
152
Salname-i Cebel-i Lübnan ( Hicri 1302 yılı 1884-1885), s.50.
53
2.284.500 kuruĢ olmuĢtur. 1861 yılından 1892 yılına kadar 33 sene içerisinde
toplamda 208,5 km yol yapılmıĢ ve yol yapımına toplamda 3.506.000 kuruĢ
harcanmıĢtır.
Davud PaĢa‟nın mutasarrıflığında dört menfez ve otuz sekiz suyolu inĢa edilmiĢtir.
Franko PaĢa zamanında on sekiz köprü ve otuz beĢ suyolu inĢa edilmiĢtir. Rüstem
PaĢa‟nın mutasarrıflığında dokuz köprü, sekiz menfez ve iki yüz yirmi suyoluinĢa
edilmiĢtir. Vasa PaĢa‟nın Dönemi‟nde ise yüz on beĢ köprü, otuz dokuz menfez153,
bin yedi yüz on dokuz suyolu inĢa edilmiĢtir. 1861-1892 yılları arasında toplamda
yüzkırk iki köprü, elli bir menfez, altı yüz elli bir suyolu inĢa edilmiĢtir. Bayındırlık
hizmetleri Vasa PaĢa zamanında yükseliĢe geçmiĢ ve II. Abdülhamid Dönemi‟de
görevini baĢarıyla devam eden Rüstem PaĢa, bu döneminde rekor kırmıĢtır. Cebel-i
Lübnan‟da inĢa edilen yollar için yapı malzemeleri Beyrut‟a Ġngiltere ve Fransa gibi
dıĢ ülkelerden gelmekteydi. Yol yapımında boĢ iken ağırlığı iki ton, tam kapasite
çalıĢırken beĢ ton olan ve dört katırınçektiği silindir kompresörler154
kullanılmaktaydı. Yol yapımında kullanılan bazı malzemeler, yerine göre yol
yapımının olduğu yerde veya Cebel-i Lübnan‟daki çeĢitli Ģantiyelerinde
üretilmekteydi. Satın alınacak malzemeler mutasarrıfın onayı aldıktan sonrasında
Fransız Ģefler ve mühendisler tarafından yapımına baĢlanılmaktaydı. 1891 yılına
gelindiğinde Beyrut-Damas ve Damas-Havran demiryolunun ve Sayda-Beyrut-
Tripoli tramvay hattının varlığı da mutasarrıflık düzeninin gelmesi ile birlikte
bölgede, bayındırlık açısından bir artı yükseliĢ olduğunu göstermektedir.155
1.5.2. Devlet Memurları
Lübnan içinde bulunduğu etnik yapıdan dolayı gerek sağlık olsun gerek güvenlik
açısında önemli devlet memur kadrosuna sahiptir. Lübnan‟daki bazı sağlık kadrosu
memur isimleri Ģöyledir: Davud Efendi MeĢaka (Merkez doktoru), Süleyman Efendi
MeĢaka (Beyte‟d-din Doktoru ), ġeyh Necib Hurî (Metn Kazası Doktoru), Zahir
Efendi ez-zaniʹi (Kesrivan Kazası Doktoru), Yusuf Efendi Naso (Betrun Kazası
153
Menfez: Sürekli olarak akan ya da yağıĢ sonucu oluĢan su akıĢının; bir karayolu veya demiryoluna
zarar vermeden yolun altından geçirilmesini sağlayan hidrolojik sanat yapılarıdır.
154
Kompresör: Gazları ve havayı daha yüksek basınçlara sıkıĢtıran motorlu bir makinedir. Daha farklı
bir Ģekilde tanımlayacak olursak atmosferden elde edilen havayı sıkıĢtırarak basıncını arttıran bir
alettir.
155
Can Ünsal, Rüstem PaĢa’nın Mutasarrıflığı Döneminde Cebel-i Lübnan (1873-1883),
Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, EskiĢehir, 2017, s.58-59.
54
Doktoru), Yusuf Efendi Selim (ġûf Kazası Doktoru), Mahfuz Efendi Talib (Kure
Kazası Doktoru), Emin Bey Ebu Hatır (Zahle Kazası Doktoru), Mir Fayiz Said ġihâb
(Çizin Kazası Doktoru), Süleyman Efendi Dîb (Eczacı), Çerçi Efendi Malta
(Eczacı).156
Hapishane memurları: Batras Efendi Dîb (müdür), Mehmed Ağa el-Arab (memur),
Mahmud Efendi Yusuf Abdussamed (memur) görev yapmaktaydı. Lübnan‟daki
hükümet konakları memurlarıyla hademesi ise Beytü‟d-din hükümet konağı memuru:
Selim Ağa el-Tamini, Baʹbada hükümet konağı memuru: Abdullah Ağa ʹAzur, Su
memuru: Zahir Ağa Necim gibi isimler yer almaktaydı.157
1.5.3. Askeriye ve AsayiĢ
Lübnan‟da bulunan askerler ve kolluk kuvvetleri arasında Hristiyan – Müslüman

inancına mensup kiĢiler birlikte görev yapmaktaydılar. Bu durum zıtlıklara sebep
olmaktaydı. Özellikle Lübnan bölgesinde sosyal gruplar arasında yaĢanan
anlaĢmazlık ve huzursuzluklarda bu zıtlık durumu hemen kendini göstermekteydi.
Askerlerin büyük bir kısmı Müslüman iken, subayların üçte ikisi Hristiyan‟dı.
Ordunun bu yapısı iç savaĢta olduğu gibi onun bazı dönemlerinde de güçlü bir
kuvvet olarak harekete geçmesini zorlaĢtırmaktaydı. Ordunun iç yapılanması komuta
görevlerinde Marunî, ancak askerlerin büyük kısmı ġii Müslümanlardan
oluĢmaktaydı. Bu nedenle, mezhepler arası çatıĢmalarda, ordu tarafsızlığını
koruyamamaktadır. Çünkü askerler inandıkları mezhebin tarafını tutmaktaydı.
Ordunun bu yapılanma Ģekli merkezi otoritenin etkin olmaması, egemenliği mezhep
grupları ve milis kuvvetlere bırakmıĢ olmasının temel nedenlerinden birini
oluĢturmaktadır.158
Cebel-i Lübnan‟ın güvenliğinden sorumlu askeri birimleri alay seviyesinde olup iki
taburdan oluĢmaktadır. Birinci tabur beĢ bölükten, ikinci tabur dört bölükten
oluĢurken alayın bir süvari bölüğü bir musika zabitanı da yer almaktaydı. Alay
yönetiminde Alay Bey‟i yanında tüfekçi kolağası, bir kolağası alay kâtibi, depo
memuru bir bayraktar, bir de kâtipten oluĢan komisyon bulunurken alay meclisinde
156
157
158
Aygül Muran, Lübnan’daki Dini-Siyasi Bir Hareketin Anatomisi, Beykent Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Ġstanbul, 2010, s.42.
55
alay beyinin yanında iki binbaĢı, iki kolağası, iki yüzbaĢı, bir teğmen, birde meclis
kâtibi yer almaktadır. Osmanlı merkezi idaresi yerel askerlerden çok merkezin
oluĢturduğu komisyon olmuĢtur.159
Lübnan‟daki askeri kollardan olan Süvari bölüğü ġeyh Selim el-Azer (Yüz baĢı ),
Emin Ağa ebu ġemʹun (Mülazım-ı evvel), Mir Saʹadeddin ġihâb ve ġeyh Mahmud
HabiĢ (Mülazım-ı sânî) kiĢiler yer almaktadır.160
1.5.4. Belediyeler
19. yüzyılda, Osmanlı‟nın geleneksel Ģehir yönetimi bozulması devletin diğer dünya
ülkeleriyle artan iliĢkilerine ve ülkenin değiĢmekte olan ekonomik, sosyal ve idari
yapısına uygun kurumların oluĢturulmasını zorunlu kılmıĢtır. Kadılar Klasik
dönemde Osmanlı Ģehirlerinde bulunan görevlerinin yanında, belediyelerden de
sorumlu idiler. Kadı, bu hizmetleri kendi bizzat yapmaz halktan seçtiği kiĢiler
tarafından belediye hizmetlerini denetlenirdi. Ancak gerektiği zamanda kendisi
bizzat ilgilenirdi. 1826 yılına kadar bu konularda söz sahibi olan kadılar bu tarihten
sonra güçlerini kaybetmeye baĢlamıĢlardır.
1836‟da kurulan Evkaf Nazırlığı ile vakıf hizmetleri ellerinden gitmiĢ ve yine birçok
görevleri de ellerinden alınıp Ġhtisab Nazırlığına devredilmiĢtir. Ancak alt yapısı
yeterince hazırlanamadan kurulan nazırlık, ilerleyen zaman içinde kanunsuzluğun ve
düzensiz bir ortamın oluĢmasına sebep olmuĢtur. Osmanlı Ģehir hayatında düzenin
yeniden sağlanması, dönemin ihtiyaçlarına cevap verebilecek nitelikte kurumların
teĢekkülü artık kaçınılmaz olmuĢtur. Bu amaç doğrultusunda, Ģehirlere hizmet etmek
ve bulundukları yerin ıslahı için Tanzimat sonrası modern anlamda belediyeler de
düzelmeler meydana gelmiĢ, baĢta Mustafa ReĢid PaĢa olmak üzere, Osmanlı aydın
kesimin çalıĢmaları sonucunda yeni belediye örgütleri kurulmuĢtur. 161Belediyenin
tanımı Ģöyle açıklanmıĢtır: “Menâfi‟-i müştereke ve ihtiyacât-ı mütekâbile ilcasıyla
bir beldede temekkün eden ahâlinin, beldelerine ve dolayısıyla kendilerine
âidhusûsâtı; hükümetin kânunla tayin ve irâe etmiş olduğu hudûd ve selâhiyet
159
Çandır, Osmanlı Cebel-i Lübnan Salnamelerine Göre Yörenin Ġdari, Sosyal ve Ekonomik
Yapısı (1887-1892), s.60.
160
161
Ġlber Ortaylı, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî Ġdareleri (1840-1880), T.T.K Yayınları,
Ankara, 2000, s. 123-124-126-128-129-130.
56
dairesinde ve bil-ictimâ‟ intihâb ettikleri vekilleri vâsıtasıyla ru‟yet ve îfâ
etmelerine “Belediye” denir”.162
Cebel-i Lübnan‟da da aynı yönde belediye örgütlerinin teĢkil edildiği görülmektedir.

Osmanlı Devleti‟nin diğer bölgelerinde kurulan belediye daireleri ile Cebel-i Lübnan
belediye daireleri arasında yönetim Ģeması olarak benzerlik bulunmaktadır. Ancak
Ģimdiki mevcut dokümanlar, Cebel belediyelerinin diğer birimleri hakkında daha
fazla bilgi mevcut değildir. Elde edilebilen sınırlı sayıdaki bilgilere göre, Cebel-i
Lübnan‟da altı kaymakam, 27 nahiye müdürü ve 81 azanın idaresinde 33 ayrı
belediye dairesinin olduğu anlaĢılmaktadır. ġöyle ki: bir dairede 13, sekiz dairede 12,
iki dairede 11, beĢ dairede 10, beĢ dairede dokuz, altı dairede sekiz, bir dairede yedi,
iki dairede altı ve üç dairede de beĢ aza görev yapmaktadır. 1886 yılı için tahmin
edilen bu rakamlar ileriki zaman içinde bu sayılarda değiĢmeler olmuĢ yerlerine
farklı kiĢiler tayin edilmiĢtir. Belediyelerde çalıĢan, bazı reis ve azaların hem kaza ve
nahiye idaresinde hem de belediye kadrosunda aynı anda görev yapmaktaydılar.
Yine, farklı belediyelerde eĢzamanlı olarak, reis ve azalık görevini yürüten isimlere
de rastlanmaktadır. Örneğin, Betrun Ġskelesi Belediyesi ile Duma Belediyesi‟nin
reisliğini yapan ġeyh Ken‟an El Bitar aynı zamanda baĢka bir nahiyede de müdürdü.
Dönemin ulaĢım Ģartları göz önüne alındığında, birden fazla dairenin sorumluluğunu
üstlenmek kolay değildi. Dolayısıyla bu kiĢilerin, coğrafi olarak birbirine yakın olan
kurumlarda çalıĢtıkları düĢünülebilir.163
162
Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, C.1, ĠBB Kültür ĠĢleri Daire BaĢkanlığı,
Yayınları, Ġstanbul, 1995, s. 1.
163
Toraman, Cebel-i Lübnan Mutasarrıflığı’nda Vasa PaĢa Dönemi ( 1883-1892), s.46.
57
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
LÜBNAN’IN SOSYAL VE ETNĠK YAPISI
2.1. Lübnan’da Etkili Olan Aileler ve Gruplar
2.1.1. Ammâriler
Tahminen 1050- 1108 yıları arasında TrablusĢam Kadısı Benu-Ammar kurucu olan
ġii Ammâriler, Lübnan da hüküm sürdüler.164Fatımi Valisinin ölümüyle zayıflayan
merkezi otoriteden yararlanarak bağımsızlıklarını ilan ettiler. Ġlime önem verip ulema
sınıfına yatırım yaptılar. Benu-Amarın vefatıyla yönetim 1072'de yeğenlerine geçti.
Ġdarede kuzeye doğru geniĢledi. Selçuklular ve Fatımiler arasında dengeli politika
izleyen Ammâriler neticesinde Tartus'a kadı atamayı baĢarmıĢlardı. KomĢuluk
iliĢkilerine önem vererek topraklarını geniĢletip bağımsızlığını korudular. Bu Ģekilde
Lazkiye-Beyrut arasındaki toprakları kontrol altına almayı baĢardılar. Üzerine çok
çalıĢıp kurdukları deniz kuvvetleriyle Haçlılara karĢı baĢarılı mücadeleler verip
denizaĢırı topraklardan erzak istemiĢlerdi. Fakat beklenen yardım gelmeyince
TrablusĢam'ı 1109'da Haçlılara teslim etmek zorunda kalarak akabinde
yıkılmıĢlardır. YaklaĢık 100 bin ciltlik Benî Ammâr Kütüphanesi de haçlılar
tarafından yok edilmiĢtir. Mağrib'den Mısır'a göç eden Berberî aile oldukları
söylenilen hanedanın ilk dönemlerde Fatımilere yönetimine karĢı ilgi duymuĢ ancak
zamanla onlardan koparak Abbasîlerin tarafına geçildiği kaydedilmektedir.165
2.1.2. Tenûhiler
Tenûhiler Fırat kıyısında yer alan Hîre çevresini (Irak'ın Necef kentinde) kullanıma
açmıĢlardır. Hristiyan olan Arap kabilesi ġam, Menbic, Hama ve Halep'in güneyine
yerleĢtiler. Tenûhileri kendi tarafına çekmek isteyen Dürzîler bunun için mezhep
değiĢtirdiler. Haçlılara karĢı 1110 yılında yapılan savaĢta Tenûhilerin önemli
adamlarının kaybıyla sonuçlandı. Moğollar ve Memlukler arasında yapılan savaĢta
Memlukların safında Moğollara karĢı savaĢtılar. Mercidabık SavaĢı‟nda Arslan
164
Yılmaz Öztuna, Devletler ve Hânedanlar: Ġslâm Devletleri, C.1, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı
Yayınları, Ankara, 2005, s.462.
165
Abdülkerim Özaydın, “Ammâroğulları”, Diyanet Ġslâm Ansiklopedisi, C.3, Ġstanbul, 1991, s.76-
77.
58
ailesinden Emîr Cemâleddin Ahmed Osmanlının tarafından savaĢmıĢlardır. Buna
karĢılık Sultan Selim, Cemaleddin'i ödüllendirerek Metn, Garb ve komĢu bölgelere
emir olarak gönderdi. ġûf Bölgesini de Ma'noğullarından alarak onun idaresine
geçmesini sağladı. Sayda ve Sûr da ona verildi. Tenûhiler 1615 yılına kadar etkili bir
aile olsalarda Ma'noğullarının Beyrut'u iĢgali onlar açısından büyük bir kayıp oldu.
ġihâbilerle çatıĢarak zamanla zayıflamıĢlardı. Günümüzde dar bir nüfuz bölgesine
haps olmuĢlardı.166
2.1.3. Ma’nlar
Osmanlı‟nın ilk dönemlerinde bölgedeki ailelerin kökeni hakkında iyi bir bilgi sahibi
değildi. Ma'n ailesinden biri olan Fahreddin b. Korkmaz'ın torunları köken olarak
Kürt olduğunu söylerken, ġidyak ise Ma'noğullarının Arap kökenli olduğunu
savunmuĢtur. Ma'nların Necd ve Diyarı-Rabia'dan gelerek Fırat Nehri'nin Cezire
etrafına yerleĢtikleri tahmin edilmektedir.167
Kökenleri Ma'n b. Rebîa el-Eyyûbî'ye dayanan Ma'noğullarının o dönemde Dürzî

oldukları dahi düĢünülmekteydi. Memluklere karĢı saf değiĢtirerek Osmanlı tarafına
geçen Ma'nlar „Dağın Sultanı‟ unvanını alarak Yavuz Sultan Selim tarafından
Tenûhilerde olan Cebel yönetimi onlara verilmiĢtir.168 Osmanlı Dönemi‟nde,
Lübnan'da Dürzîlerin merkezi ġûf olarak belirlenmiĢtir. Zaman içinde bu aile
mensuplarından bazıları kendi Katolik kimliklerini oluĢturmuĢlar ve Avrupa'nın
yolunu tuttu. Bazıları ise Osmanlı Devleti‟ne karĢı sempati duyup Enderun‟da eğitim
görüp çeĢitli memleketlerde büyükelçi görevlerinde yer aldı.169
Ma'noğullarından II. Fahreddin zamanında TrablusĢam, Beyrut ve Sayda dâhil

Lübnan Dağı‟nda ticari hayatın aktifleĢtiği, imar çalıĢmalarının arttığı bir dönem
yaĢanmıĢtır. Canlanan bu hayatta kendi baĢlarına hareket edemeyen Ma‟nlar, sancak
beyliği için değil aile içindeki mevki değiĢimlerinde bile Osmanlı yöneticilerin
onayını almak zorunda olmuĢlardı. Osmanlı idarecilerinden Kuyucu Murat PaĢa'nın
desteğini alan Fahreddin, kayınpederi Ebû Seyf Yûsuf ile mücadelesinde 1598'de
166
Mustafa Öz. “Dürzîlik”. Diyanet Ġslâm Ansiklopedisi, C.10, Ġstanbul, 1994, s.39-48.
167
Ahmet Bağlıoğlu, Lübnan’ın Tarihsel Dokusu ve Yönetim AnlayıĢındaki Mezhebi Etkiler,
Fırat Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi3, S.1, Elazığ, 2008, s.33-36.
168
Öz. “Dürzîlik”. Diyanet Ġslâm Ansiklopedisi, s.33-36.
169
Yılmaz Öztuna, Devletler ve Hânedanlar, Türkiye (1074-1990), 1.Baskı, C. 2, Kültür Bakanlığı
Yayınları, Ankara, 1969, s.509-510.
59
zaferle sonuçlansa da kuzeye doğru gidememiĢlerdi. Çünkü buna Seyfoğulları engel
olmuĢtur. Daha sonra Safed sancak beyi olan Fahreddin'in oğluna Beyrut ve Sayda
sancak beyliği verilmiĢtir. Fahreddin elde ettiği bu gücü Canbolatların desteğiyle
Seyfoğullarını zayıflatmak için harcamıĢtır. Osmanlıya isyan ederek Güney Lübnan'ı
kapsayan ve bu topraklar dıĢında Kuzey Suriye'ye de geçmiĢtir. Zamanla piĢman
olan Fahreddin Osmanlı Devletinden özür dileyip yine Safed yöneticisi olmuĢtur.
Seyfoğullarıyla akrabalık kurup ve bundan faydalanarak oğlunu Trablus Beyliğine
kabul ettirmiĢtir. Kendisi de Nablus ve Aclûn sancak beyliğine geçmiĢtir. Ancak
rahat durmayan Fahreddin topraklarını geniĢletme ve halk arasında karıĢıklı
çıkarmasıyla Osmanlı Devleti tarafından 1635 yılında idam ettirmiĢtir.
Bazı araĢtırmacılara göre Fahreddin modern Lübnan'ın kurucusu olarak

tanımlanmaktadır. Avrupa ile iliĢkilerini düzenli yürüten Fahrettin, Avrupalıların
ticari, siyasi ve sosyal isteklerini geri çevirmemiĢtir. Beyrut ve Safed Limanı‟nın
imarını sağlamıĢ, Ġpek sanayisi geliĢtirmiĢtir. Fransızlara Sayda'yı açarak imarlarını
kolaylaĢtırmıĢtır. ġûf ipeği ve zeytinin ekonomisini canlandırmıĢtır. Marunî aile
yanında yetiĢmesinden hareketle Hristiyan olduğuna dair iddialar vardır. 1118'de
elde ettikleri liderliği zayıflayarak 1697'de ġihâblara devretme zorunda kaldılar.170
Fahreddin‟in Hristiyanlara karĢı desteğinden güç alan Marunîler Güneydeki ġûf ve
Bekaa Vadisi‟ne yerleĢip kısa zamanda güçlü konuma geldiler. Yakın zamanlarda
ipek ticareti üzerinde de etki olan Marunîler her konuda zenginleĢtiler.171
2.1.4. ġihâbîler
Adını 636 yılında yaĢadıkları Havran Bölgesi‟nin köyünden alan ġihâbîler, kökenleri
Hicaz'daki Benî Mahzûm aĢiretine uzanmaktaydı. Sırayla Lübnan topraklarına
yerleĢen ġihâbîler, 6. yüzyılın ortalarından itibaren Vâdit Teym'e yerleĢerek
Haçlılara karĢı topraklarını korumuĢlardı. Nûreddin Zengî'nin emriyle yeni yerlere
yeni yöneticiler tayin edilen ġihâbîler yetkilerinin geniĢlettiler. ġihâbîlerden RaĢeya
Emîr‟i BeĢir'in 17. yüzyılın sonunda elde ettiği Dürzî liderliği uzun süreli önderliğin
baĢlangıcıydı.172Bu önderlik 1860'ta Cebel Lübnan sancağı kurulana kadar devam
edecekti. Ardında Lübnan Dağları‟nın bir kısmında yavaĢ yavaĢ toprakları geniĢletip
170
Feridun Emecen, “Fahreddin Ma’noğlu”, Diyanet Ġslâm Ansiklopedisi, C.12, TDĠV Yayınları,
Ġstanbul, 1995, s.80-82.
171
Bağlıoğlu, Lübnan’ın Tarihsel Dokusu ve Yönetim AnlayıĢındaki Mezhebi Etkiler, s.33-36.
172
Öz, Dürzîlik” s.39-48.
60
önceden ellerinde olan Hasbeya (1173-1613), RaĢeya (1613-1697) yerleĢimlerine
Deyrül-kamer (1697-1807), Beyted-Dîn (1807-1860) topraklarını ekleyeceklerdi.
Genel olarak ġûf, Menasıf, Arkuub, Cirid, Metn, ġehhar, Garb tarafları hükümranlık
bölgesi olarak söylenebilinir. Babadan oğula geçen liderlikle yönetilen ġihâbîler,
nüfuzları artıkça kollara ayrılmıĢtır. 1681 de Mansûr b. Kaasim'ın oğlu Ma‟nlardan I.
Ahmet'in kızı ile evlenmesiyle ġihâbî topraklarını ve dağlarını hakimiyet altına
alarak Lübnan Beyi olmasını sağlayacaktı.173
Dürzî Tenûhîlerin Yemenî ve Kaysî olarak iki kola ayrılması ġihâbîleri Kaysi koluna
mensup olmaları nedeniyle taraf tutmada dengesizlik çıkmıĢtır. 1706 yılında Emir
BeĢir‟in ölmesiyle Emîr Haydar b. Musa önderliğe geçti. Burada asıl güç Dürzîlerin
elindeydi ve tarım arazileri Dürzîler tarafından iĢlenmekteydi. 18.yüzyılın baĢlarında
Kaysilerin denetimi altındaki ġihâbîlerin emîrliğine karĢı Yemenilere mensup
Alamüddinler baĢkaldırdı. Ancak bu baĢkaldırı yenilgiyle sonuçlandı. 1711
sonrasında Lübnan‟ı terk ederek Cebel-i Havran'a ve ġam‟a yerleĢtiler.
Emîr Haydar idaresinde ġûf çevresi Canbolatların, Metn Bölgesi ise Ebu'l-Lami
ailesinin egemenliği altına girdi. ġuveykat ise Arslanlar ile Talmuk ailesi arasında
paylaĢıldı. Hepsinin en üst lider ailesi ġihâbîlerdi. Bu dönemde Dürzî Ģeyhlerinin
çalıĢmaları artmasıyla birlikte fikirleri de önem kazanmıĢtır. 1711 yılına gelindiğin
de ġihâbîler bölgede mutlak otorite haline geldi. Diğer taraftan Dürzîlerin Havran‟a
göç etmesi Marunîleri güçlendirmiĢtir.174
1732'de Emîr Mülhem'in Lübnan'ın emîrliğine kadar yükselmesiyle rahata kavuĢan

ġihâbîlerde liderliği onun soyundan gelenler devam ettirdi. Fransa‟nın etkisiyle
Lübnan'da din değiĢtirmeyle birlikte güç dengelerini de değiĢtirmiĢtir. 1754-1768
arasında Emîr Ali Haydar'ın da içinde olduğu Mülhem'in soyundan gelenler ve
ġihâbî ailesinin önemli bir kısmı Hristiyanlığı tercih etti. Böylece ġihâbîler,
Müslüman, Marunî ve Dürzî Ģeklinde gruplar belirginleĢti. Sonraki yıllarda IV.
BeĢir, değiĢen yönetimde Lübnan Dağı'nın son yöneticisiydi. Mutasarrıflık
döneminde yerine Ömer PaĢa atandı. ġihâbîler kontrol altında tuttukları toprakların
173
Öztuna, Devletler ve Hânedanlar: Türkiye (1074-1990), s.510-511.
174
Ahmet Bağlıoğlu, Orta Doğu siyasi tarihinde Dürzîler 2. Baskı, Ankara Okulu Yayınları,
Ankara, 2018, s.336-340.
61
belli kısmında özerk Marunî devleti için giriĢimler yapmıĢsa da diğer topluluklar
tarafından desteklenmemiĢtir.175
2.1.5. AtraĢlar
AtraĢ ailesi Süweyde'de nüfuzu olan eĢraf ya da Dürzî beylerindendir. Suriye'nin

Lübnan'a yakın olan güney bölgesinin, Havran Dağı çevresinde yoğun olarak
yaĢamıĢlardı. Mutasarrıflığın kurulduğu 1860 sonrasında etkileri artmıĢtır. Osmanlı
idaresi ardında yönetimde etkili olan Fransızları kabullenmemiĢlerdir. Fransızları
1925-1927 arasında Havrân'daki baĢkaldırılarla zor durumda bırakmıĢlardır.
2.1.6. Canbolatlar
Canpulat-Zâdeler Lübnan toplumunun en etkili Dürzî ailesiydi. GeçmiĢleri hakkında

farklı görüĢler vardır. Bunlardan en çok tartıĢılan kökenleri hakkında olmuĢtur.
Bazılarına göre Abbasi prensinin oğullarından biri olan MenteĢe'de yerleĢik Kürt
Mend Bey'in 1515'te Kilis beyi olmasına kadar giden görüĢlerde olsa da Türk
kökenlidir. Ailenin kolları farklı dillere öğrenerek tek dile bağlı yaĢamamıĢlardır.
Önce Kürtçe sonra Arapça hâkim dil olmuĢtur. YaĢadıkları coğrafyanın dillerinde
belirleyici etken olmuĢtur. Yönetim babadan oğula aktarılan 6. kuĢaktan Kasim
Bey'in 1516'da Yavuz Sultan'ın yanında savaĢmasıyla Osmanlı iliĢkileri geliĢmiĢtir.
Sonradan idam edilen Kasim Bey'in oğlu Canpulat Bey'in (1500-1571) Enderun‟dan
Kilis sancak beyliğine atanması Canbolatlar için yeni dönemin baĢlangıcı oldu.
Osmanlı'nın yanında yer alması otoritesini güçlendirmiĢtir. Aile bireylerinden
Hüseyin PaĢa'nın 1593 yılında TrablusĢam Beylerbeyi olması aileyi daha çok
güçlendirmiĢtir. Farklı bölgelere yayılan aile Halep dıĢında Van'a kadar
yayılmıĢtır.176
Canbolatoğullarının gücünden faydalanmak isteyen Osmanlı Devleti, aileyi ġam'daki

asileri bastırmakta kullanmıĢtır. Osmanlı'nın güvenini kazanan aile bireylerinden
Sinan PaĢa'nın Halep Valiliği'ne getirilmesiyle Canbolatların gücü tartıĢılmaz hale
gelmiĢtir. Osmanlı zaferleriyle birlikte yenilgilerinden de sorumlu olan Canbolatlılar,
Ġran yenilgisinden sorumlu tutulan Hüseyin PaĢa'nın idamına karar verilmiĢtir.
Aynıaileden Halep Valiliği'ne geçen Ali PaĢa bölgeye hâkim olmayı baĢarmıĢtır.
175
Öz, Dürzîlik”, s.39-48.
176
Öztuna, Devletler ve Hânedanlar: Türkiye (1074-1990), s.526.
62
Çoğalan kuvvetini topraklarını almak için kullanmayı planlayan Ali PaĢa,
Osmanlının savaĢ ve isyanlarla uğraĢını fırsat bilerek isyan etti. TrablusĢam Emîri
Seyfoğlu Yusuf'a itaat ettirip sonradan akrabalık bağı kurup para karĢılığında barıĢ
yapmıĢtır. Halkın malını zorla sahiplenerek ġam ve Halep Bölgesi‟ni yönetimi altına
aldı. Kendi adına hutbe okutup para bastırma cesaretine de sahipti. Avrupalılarla
iliĢki kurarak meĢruiyetini sağlamayı istedi. Osmanlının eski topraklarını alması için
görevlendirilen Kuyucu Murat PaĢa, Canbolatlarla ittifak yapan Dürzî reisi Manoğlu
Fahreddin'in ordusunu 1607'de yok ederek isyancıların kaçmasını sağladı. Bölgede
yaĢayan diğer Canbolatlarla iyi iliĢkilerinden ötürü dokunmadı. 1630 yılında
Lübnan'a yerleĢmeleri ve Dürzîliği benimsemeleri için Emîr Fahreddin'in
Canbolatları ġûf'a davet etmesiyle sonuçlandı.
Her fırsatı iyi değerlendiren Canbolatlar güçlü Tenûhi ailesinden kız alarak geniĢ
coğrafyalara yayıldılar. Çünkü onlar kadar Tenûhi ailesi de sözü geçen köklü
ailelerdendi. Canbolatoğulları rakipleri ġihaboğullarının çatıĢmalardan bazen taraf
olarak bazen de arabulucuk yaparak her türlü yoldan faydalanmasını bildi.
Çoğaldıkça birbirinden ayrılan aile 1777'de 'Canboladi' ve 'Yazbakî' Ģeklinde iki
gruba ayrıldı. Bu ayrılma ġûf'taki durumu etkilemedi. Canbolatların ġihâblarla artan
çatıĢmaları BeĢir'in Cebel-i Dürûz Emîri olmasını engelleyemedi. Oldukça baĢarılı
olan BeĢir, tarımsal sulamada ve cami gibi imar çalıĢmalarına önem verdi. Ailenin en
önemli ileri gelenlerinden olan Said Bey, 1860 Lübnan olaylarında parmağının
olduğu gerekçesiyle hapsedildi.177
Yinede gücünü kaybetmeyen Canbolat ailesi 19. yüzyılın ortalarında iki önemli
Dürzî ailesinden biri haline geldi. Said'in oğlu Nasib ġûf bölgesinin lideri oldu.
Birinci Dünya SavaĢı'nda Ġngilizlerin tarafını tutan Nasib, görevden alınarak yerine
yeğeni Fuad Beg getirildi. Manda Dönemi‟nde Canbolatlar fikir bakımından aynı
düĢünce de olmamıĢlardı. Rakipleri olan Arslanlar ise Fransızlara karĢı farklı tutum
sergilemiĢlerdi. Fuad Canbolat, Fransızlarla bağlantı kurup bağımsız Lübnan fikrini
yaĢatırken ailenin bazı üyeleri ve Arslanlar, Arap milliyetçiliğinden aldığı güçle
Fransız karĢıtı bir taraf olup bunun için mücadele etmiĢlerdi. Toplumdaki bu
ayrılıklar Fuad Canbolat'ın ġekip Vahap Arslan tarafından öldürülmesine kadar gitti.
Manda Dönemi‟nde güçünü kaybeden Dürzîler istedikleri bağımsızlık sonrasında
177
Mücteba Ġlgürel, “Canbolatoğulları”, Diyanet Ġslâm Ansiklopedisi, C.7, TDV Yayınları, Ankara,
1993, s.144-145.
63
Fuad Canbolat'ın oğlu Kemal, siyasette etkin oldu. Canbolatlar genel olarak Batılı
devletlerle iĢbirliği içinde hareket etmek istemiĢlerdi. Ancak geleneksel liderlik
sürdü. Arslanlar geleneksel değerlerin savunucusu oldular. 1949'da Kemal
Canbolat'ın Ġlerici Sosyalist Parti'yi kurmasıyla Batılı değerlerden birisi daha Dürzî
hayatına girdi. Dürzî toplumu açısından partileĢmeyle kendilerini savunabilecek
fırsat doğdu. Giderek daha çok söz sahibi olup 1970'lerde Konfesyonel sistem yerine
laiklik ilkesine dayalı yeni bir anayasa talebiyle ayrıcalıklı Marunîlere bayrak
açmıĢlardır. Sadece Dürzî toplumunun değil aynı zamanda Filistinli yüzbinlerin de
sosyo-ekonomik isteklerini haykırdılar. Öldürülen Kemal Canbolat'ın yerine geçen
Velid Canbolat, babası kadar etkili olamamıĢtır. Refik Hariri suikastı sonrasında
sıkıntı yaĢayan Lübnan siyasetinde Dürzîler de payını alarak Arslanların 8 Mart
Bloğu'na, Canbolatların 14 Mart koalisyona geçmesini sağlamıĢtır.178
2.1.7. Araplar
Arap ulusçuluk hareketlerinin ilki, 1875‟li yıllarda Beyrut‟ta bulunan Suriye

Protestan Okulu‟nda gizlice oluĢturulan bir derneğin kurulmasına dayandırılabilir.
Bu derneğin kurucularının tamamı Hristiyan Araplardan oluĢmuĢtur. Derneğin
kurucuları, Lübnan‟daki zengin kesimi bir araya getirmek amacıyla Müslüman ve
Dürzîleri de kendi taraflarına çekmenin gerekliliğinin bilincinde olarak her kesimden
kiĢileri kendi aralarına almıĢlardır. II. Abdülhamid Dönemi‟nde Osmanlı merkezi
yönetimine, ileriki süreçte ittihat ve Terakki Cemiyeti‟ne karĢı en sert muhalefet
Suriye kökenli Araplardan özellikle Hristiyan olanlarından gelmiĢtir. Suriyeli Arap
zenginler Osmanlı Devleti‟nden ayrı bir Arap birliği kurulabileceğine dair bir inanç
oluĢturmuĢlardı. Lübnan‟da çalıĢmalar yürüten Amerikan ve Fransız misyoner
okulları, genellikle Suriye Hristiyanlarını, Batılı ülkeler ile yakın iliĢkiler içerisine
dâhil etmiĢlerdir.1860‟lı yıllarda özellikle bu okullarda eğitim görmüĢ olanlar
tarafından Klasik Arap edebiyatının canlanması konusunda sıkı çalıĢmalar
yapılmıĢtır. Bunlardan en önemlisi 1868 yılında Arap ulusçuluğunun uyanıĢına dair
bir çağrı yapan Ġbrahim Al-Yaziji‟dir. Al-Yaziji Dönemi‟n Osmanlı modernistleri
gibi medeniyetlerin beĢiği olmasına rağmen Doğu‟nun içler acısı bir halde olduğunu
savunmuĢtur. Bu yüzden tarihte Arap atalarının yaĢadığı baĢarılara vurgu yapmıĢtır.
178
Armagan Cesur, Osmanlı’dan Günümüze Lübnan’ın Demografik Yapısı, Marmara Üniversitesi
Ortadoğu ve Ġslam Ülkeleri AraĢtırmaları Enstitüsü, Ġstanbul, 2019, s.72-73.
64
Ona göre Araplar daha önce hiçbir milletin sağlayamadığı geliĢmeleri çok kısa bir
süre zarfında yakalamıĢtır. Batı bile geliĢimin örneklerini büyük ölçüde Araplardan
ödünç almıĢtır. Arap kültür ve medeniyeti, Türklerin egemenliği altına girmeleri ve
sadece dinsel bilimler üzerinde yoğunlaĢması sonucunda gerilemiĢtir.179
Hristiyan kaynaklı Arap ulusçuluk düĢüncesi ilk baĢlarda Müslümanlar tarafından

ciddiye alınmamıĢ ve aksine hiç destekçi bulmamıĢtır. Müslüman zenginler, Arap
Hristiyanların bu tür düĢüncelerine karĢı sert bir tavır izlemiĢ ve bu tür bir
düĢüncenin Arapları HristiyanlaĢtıracağı düĢüncesine kapılmalarına neden olmuĢtur.
Mısırı iĢgal eden Napolyon‟un Ġngiliz ve Osmanlı ittifakı ile yenilgiye uğratılmıĢ
olması ve aynı Ģekilde Kavalalı Mehmet Ali PaĢa‟nın benzer bir nedenle Ġngilizlerin
yardımı ile kontrol altına alınmasından sonra, Ġngiltere 1882‟de Mısırı iĢgal etmiĢtir.
Bu dönemde Mısırlı milliyetçiler, sömürgeciliğe karĢı mücadelede Ġstanbul‟a
bağlılıklarını sürdürmüĢlerdir. Balkan SavaĢları sırasında Osmanlı Devleti‟nin hemen
hemen bütün eyaletlerinde ekonomik sıkıntılara neden olmuĢtur. Bu savaĢlardan
dolayı vergiler attırılmıĢ, borç talepleri ve savaĢın maliyeti yükselmiĢtir. Sosyal ve
ekonomik dengelerin altüst olması sonucunda ürün fiyatlarında artıĢlar olmuĢtur. Pek
çok vilayette bu duruma karĢı protestolar ve hükümet karĢı gösteriler düzenlemiĢtir.
Bu koĢullardan hareketle Arap Bölgeleri‟nde Ġttihat ve Terakki hükümetine karĢı
muhalif hareketler çoğalmıĢ ve sonucunda Adem-i merkeziyetçi propagandalar
baĢlamıĢtır. Ġttihat ve Terakki Hükümeti, karıĢıklıkları engellemek amacıyla ülkenin
hemen her bölgesinde baskıcı bir yönetim izlemiĢtir. Âdemi merkeziyetçiliği
savunanların bazıları idam edilmiĢtir.180 Bu hadiselerden dolayı yönetime muhalif
bazı Suriyeli zenginler, Ġttihat ve Terakki‟nin uyguladığı baskıdan kaçarak Mısır‟a
kaçmıĢ ve Ġngiltere‟nin yönetimde olan Kahire‟de kendileri için güvenli bir yer
edinmiĢlerdir. Mısır‟da Arap Birliği‟ni savunan Suriyeli zenginler ile Osmanlı‟ya
bağlılığı savunan Mısırlı zenginler karĢı karĢıya gelmiĢlerdir. Osmanlı Devleti‟ne ve
ümmete bağlılığı savunan “Vatani” partisinin baĢında Mustafa Kamil ve yandaĢları
vardır.181
179
Fethi Nas, Ortadoğu’da Etnik ve Dilsel Bağlamda Göç ve Kimlik sorunu (Lübnan’da YaĢayan
Türkiyeliler Örneği) (Doktora Tezi), Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Muğla, 2014, s.99-100.
180
Hasan Kayalı, Jön Türkler ve Araplar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 1998, s.150.
181
Nas, Ortadoğu’da Etnik ve Dilsel Bağlamda Göç ve Kimlik Sorunu (Lübnan’da YaĢayan
Türkiyeliler Örneği), s.100.
65
Vatani partisinin üyeleri ile Ġstanbul arasındaki bağları koparmak isteyen Suriyeli
gruplar arasında gerginlikler yaĢanmıĢtır. Her iki grubun fikirleri dönemin koĢulları
içerisinde Arap zenginlerin siyasi çıkarlarının oluĢan belirsizliğin yansıması
olmuĢtur. Milliyetçilik düĢüncesi uzun yıllar Müslüman Araplar arasında azınlık bir
grup dıĢında ilgi görmemiĢtir. II. Abdülhamid Ġslamcılık ideolojisinden hareketle
Arapları Osmanlı kimliği altında tutmayı baĢarmıĢtır. Araplar bu dönemde Balkan
ülkelerindeki gibi bağımsız devletten ayrı, yerel ve özerk yönetim isteklerini dile
getirmiĢlerdir. II. Abdülhamid Arap zenginler arasında karĢı ve milliyetçi fikirlerin
geliĢimini önlemek amacıyla devletin üst kademelerine Arap kökenlilere görev
vermiĢ, Arap vilayetlerinde devlet memuriyetlerine Arapları getirmiĢtir.182
Böylelikle Arap zenginleri ve Arap kamuoyunun devleti sahiplenme ve koruma

içgüdüsü oluĢturmaya zemin hazırlamıĢtır. Yerel düzeyde bazı Arap ailelerine
geçmiĢte de olduğu gibi- merkezi yönetimi desteklemek üzere imtiyazlar ve
ayrıcalıklar vermiĢtir. 19. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı tebaası arasında en
büyük grubun temsilcisi konumundaki Arap entelektüeller, Türklerin Arapları
yönetme yetkisini eleĢtirmeye ve karĢı çıkmaya yönelik hem dinsel hem de laik
kuramlar ileri sürmeye baĢlamıĢlardır. Arap entelektüeller “Arapçılık” Ģeklinde
adlandırılan yeni bir ideoloji ortaya atmıĢlardır. Arap halkının ilk Müslüman topluluk
olduğunu ve geçmiĢte pek çok baĢarılar ve zaferler elde ettiğini ileriye sürerek ve
Araplar‟ın tarihteki yerlerini etkin konumlarını kaybetmelerinin suçlusu olarak
Türkleri suçlamaya baĢlamıĢlardır. Peki; “Araplar, neden 400 yıllık Osmanlı
hâkimiyeti boyunca bu tür bir ideolojiye ancak bu dönemde sarılmıĢlardır?” sorusunu
akla getiriyor. Bu sorunun cevabı, Batı‟nın etkisi ve Osmanlı entelektüellerinin (Arap
ve Türklerin) Batılı siyasi ve sosyal fikirler ile temasa geçmiĢ olmalarıdır. 19.
yüzyıldan itibaren Avrupa‟ya giden ve Avrupa‟nın büyük Ģehirlerinde eğitim gören
Türk ve Arap öğrenciler, Batılı fikirlerden “vatan ve ulus” kavramlarından büyük
ölçüde etkilenmiĢ ve günün sorunlarına bir çare olarak bu kavramlara sarılmıĢlardır.
Batı karĢısında alınan yenilgilerin nedeni olarak hem Türk hem de Arap
muhafazakârlar, Ġslami kaynak ve düĢüncelerden uzaklaĢılmıĢ olmasının etkili
olduğunu düĢünmüĢlerdir. Bu nedenden dolayı Ġslam‟ın temel kaynaklarına ve
182
Kemal Karpat, Osmanlı‟da DeğiĢim, ModernleĢme ve UluslaĢma(Ter. Özden, D.), Ġmge
Kitapevi, Ġstanbul, 2006, s.438.
66
Ġslam‟ın geçmiĢte yaĢanan tarzına geri dönmenin, Ġslamiyeti tekrar yükseliĢe
geçirmenin en doğru yol olduğunu düĢünmüĢlerdir.
Müslümanların sorunlarını çözmenin yolunun Kuran‟ı tekrar anlamaktan geçtiğini

savunmuĢlardır. Bu amaçla Araplara, Arapça olarak indirilen Kuran‟ın iyi bir Ģekilde
anlaĢılabilmesi için Arap edebiyatı ve Arap dili kurallarını iyi öğretmek gerektiği
düĢüncesine ön plana çıkmıĢtır. Arap modernleĢmesini savunan bazı kiĢiler Osmanlı
Devleti‟nin Batı emperyalizmi karĢısında küçük düĢmemesi için Osmanlı
Ġmparatorluğu‟na destek verilmesi gerektiğini savunmuĢtur. Türklerin halifeliğini
(son zamanlarda özellikle halife olarak II. Abdülhamid‟i) desteklemekle beraber
Arap kökenli bir halifenin seçilmesinin Ġslami kurallara daha uygun olduğunu
düĢünmüĢlerdir. Özellikle II. Abdülhamid‟e verilen desteğin Müslüman Araplar
tarafından savunulmuĢtur. Bu döneme kadar Arap zenginlerin birçoğu Osmanlı
Devleti‟ne bağlılığını sürdürmüĢtür ve bu bağlılık Osmanlı Devleti‟nin Batıya karĢı
mücadelesini kaybetmesine kadar devam etmiĢtir. 30 Ekim 1918‟den sonra
(Mondros Mütarekesi) Arap ulusalcıları, bir birlik kurmak nedeniyle, dinsel bir
içeriği olmayan bir milliyetçilik etrafında bir araya birleĢeceklerini düĢünmeye
baĢlamıĢlardır. Çünkü bu tarihten sonra bütün Arap ülkeleri sömürge devletlerinin
egemenliğinde altında kalmıĢtır. Bu süre zarfında temelleri atılan Arap
ulusçuluğunun kuramı, Türk ulusçuluğu gibi Müslümanların Batı karĢısında
gerilemesine yönelik modern bir tespitten kaynaklanmıĢtır. Milliyetçi Araplar, ilk
baĢlarda din ile bütünleĢmiĢ Ġslami bir kimliğe dayalı siyasal bir fikir üretmiĢtir.
Ancak Osmanlı Devleti‟nin Batı karĢısında gerilemesinden etkilenerek laik ve
seküler183 bir Arap birliği oluĢturma sürecine yönelmiĢlerdir184
II. Abdülhamid‟in Meclisi Mebusan‟ı feshetmesinden ardından Beyrut, Halep ve

Kudüs‟ten seçilen Arap vekiller, Ġstanbul‟dan kaçarak Londra ve Paris gibi Avrupa
Ģehirlerine gitmiĢlerdir. Gittikleri yerlerden liberal, özgürlükçü ve özellikle pozitivist
akımlardan oldukça etkilenmiĢlerdir. I.Dünya SavaĢı‟ndan sonra kurulan Arap
devletlerinin siyasal ve sosyal örgütlenmelerinde söz konusu kiĢilerin ve fikirlerin
etkisi oldukça belirgin olmuĢtur.185
183
Seküler: Laik hayata ait, dinden bağımsız Ģeklinde tanımlanmaktadır
184
Nas, Ortadoğu’da Etnik ve Dilsel Bağlamda Göç ve Kimlik sorunu (Lübnan’da YaĢayan
Türkiyeliler Örneği), s.100-101.
185
Kayalı, Jön Türkler ve Araplar, s.31.
67
2.1.8.Dürzîler
Dürzî, Fatımilerin altıncı halifesi el-Hâkim Biemrillah el-Mansur b. el-Aziz Billah‟ın

tanrısallık boyutu ve onun yarattığı yüce varlıklar hiyerarĢisine inanan ve
kendisinden önce gelen, bütün dini inanıĢların yanlıĢ olduğunu kabul eden topluluğa
hitaben kullanılan bir isimdir.186
El-Hâkim Biemrillah el-Mansur b.el- Aziz Billah, Fâtimî halifesi Aziz-Billah‟ın oğlu
olup h.375/m.985 yılında dünyaya geldi. Sekiz yaĢında veliaht tayin edildikten sonra
on bir yaĢında devlet adamlarından Ebu‟l Fütuh Bercevan, Hasan b. Ammar ve
Muhammed b. Nu‟man b. Hayyun‟dan oluĢan üç kiĢilik bir heyetin vesayetinde
halife oldu. Sert, hırsı ve merhametsiz biri olarak bilinen Hâkim on beĢ yaĢına gelip
vesayetten çıktıktan sonra ilk iki vasisinden ağır bir Ģekilde intikam almıĢtır. EĢek
üzerinde dolaĢmayı adet edinen Hâkim, Kahire sokaklarında giydiği yün elbiseyi
yedi yıl boyunca üzerinden hiç çıkarmamıĢtır. Ġlahlığını ilan etmeden önce sık sık
Mukattam Dağı‟na çıkar, yanında bulunan hizmetçilerin, yardımcıların edep yerlerini
açtırıp dokunurdu. Daha baĢka buna benzer anormal davranıĢlarıda vardı. Fakat
Hamza b. Ali, Hâkim‟in bu anormal ve akli olmayan davranıĢlarını büyük bir
ustalıkla açıklamıĢ ve bu davranıĢları onun ilahlığının delilleri olarak göstermiĢtir.
Ġlahlığını ilan ettikten sonra da Hâkim Biemrillah, Mukattam Dağı‟na çıkma âdetini
devam ettirdi. Ancak h. 411 yılı ġevval ayının 27. Gecesi (12-13 ġubat 1021) dağa
gittikten sonra bir daha geri gelmemiĢ ve ardında dağın üstünde hançer izleri bulunan
düğmeleri kapalı elbiseleri bulunabilmiĢtir.187
NeĢtekined-Derezî‟nin adından ötürü bu topluluğa “Dürzî” adı verilmiĢtir. Ancak

Dürzîler, bu kiĢiyi dinden çıkmıĢ bir dinsiz ve münafık olarak gördükleri için
“Dürzî” ismi ile adlandırılmak onların pek hoĢuna gitmemiĢtir. Fakat yaygın bir
Ģekilde kullanıldığı için artık tepki gösterilmemekte ve zamanla bu adı kabul
etmiĢlerdir. Hatta Dürzîler tarafından yazılan kaynaklarda bile bu ad
kullanılmaktadır.188
186
Ahmet Baglıoğlu, Dürzîliğin Felsefî ve Dinî Arka Planı, FÜ Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, S.8,
Elazığ, 2003, s.215-228.
187
ġerife Kalaycı, Lübnan’daki Dürzîlerinde Dini ve Sosyal YaĢam (Yüksek Lisans Tezi), Sosyal
Bilimler Enstitüsü, KahramanmaraĢ, 2018, s.11-12.
188
Ahmet Bağlıoğlu, Orta Doğu Siyasi Tarihinde Dürzîler, Fırat Üniversitesi Ortadoğu AraĢtırma,
Elazığ, 2006, s.10-50.
68
Dürzîler, Tanrı‟nın birliğine verdikleri önemi göstermek için kendilerini daha ziyade
“Muvahhidun” ya da “Ehlü‟t-Tevhid” olarak adlandırırlardı. Bu isimler ayrıca kutsal
Dürzî risalelerinde de yer verilmektedir. Ancak buradaki tevhit yani birleme189
Ġslam‟daki tevhit akidesi olan Allah‟ın birlenmesi anlamında değildir. Burada
kastedilen mana el- Hâkim Biemrillah‟ın birlenmesindeki samimiyet
anlamındadır.190 Dürzîlik ile ilgili yapılan çalıĢmaların çoğunda, etnik kökenlerine
yönelik fazla bilgi olmadığı için Dürzîlerin etnik kökeni tam olarak açığa
kavuĢturulamamıĢ bir konudur. Dürzîler arasında kendilerinin Arap menĢeli
olduklarına dair bir kanaat hâkim olmasına rağmen bunun tersini iddia eden ciddi
iddialar da vardır. Bunlardan biri Berlin Üniversitesi Profesörü Felix Von Luschan‟ın
iddiasıdır. Luschan, Dürzî erkeğinin kafatası ölçümüne dayanarak Dürzîlerin aslında
Arap olmadıklarını iddia etmiĢtir.1911047‟de (h.438) Fatımi Halifesi‟ne bağlı olan
Trablus ve Sur gibi Ģehirleri dolaĢan gezgin Nasır-ı Hüsrev, bu çevre ahalisinin ġii
olduğunu söylemiĢ ve buna istinaden bir kısım araĢtırmacılar Dürzîlerin Ġran kökenli
olduklarını iddia etmiĢlerdir.
17. yüzyılda Dürzîlerin Papalık ve bazı Ġtalyan devletleri ile olan iliĢkileri
sonucunda, onların kökenlerine yönelik bir menkıbe yazıldığı ifade edilmektedir.
Bazı araĢtırmacılar makalesinde buna uydurma dese de bu menkıbe, Dürzîlerin,
Manoğlu Fahreddin adına kaleme aldıkları bütün tarihlerde kayıtlıdır. Bu menkıbeye
göre“Druzes” adı “Comte de Dreux” adından gelmektedir. Burada bahsedilen Comte
de Dreux, 12. yüzyıldaki Haçlılar döneminde yaĢamıĢ ve Müslümanlarla yaptığı bir
savaĢta bir dağa sığınmıĢtır. Comte de Dreux ve çevresindekilerin zamanla burada
çoğalarak oluĢturdukları topluluğa Dürzî denmiĢtir. Bu menkıbenin 17. yüzyılda
bütün Avrupa‟da yayıldığı ve sadece II. Fahreddin‟i desteklemek amacıyla ortaya
atıldığı da belirtilmektedir. Bununla beraber Dürzîler, Roma‟da Papa tarafından 1441
yılında bir Hristiyan kolonisinden gelen elçiler olarak kabul edildiği için bu
menkıbenin, Fahreddin Dönemi‟nden önce de Papalık nezdinde bilindiği
düĢünülmektedir. Bu durumun zıt tarafında da deliller söz konusudur. Örneğin
seyyah Rabbi Benjamin 1165‟te Suriye‟de seyahat ederken Lübnan‟ı “Dürzîlerin
189
Birleme: EĢi benzeri olmayan, biricik, yegâne anlamına gelmektedir.
190
Aytekin ġeyzeybek, BaĢlangıçtan Günümüze Dürzîlik, Necmettin Erbakan Üniversitesi Ġlahiyat
Fakültesi Dergisi, 31(31), Konya, 2011, s.173-216.
191
ġahabeddinTekindağ, Dürzî Tarihine Dair Notlar, C.7, S.10, Tarih Dergisi, Ġstanbul, 1954, s.143-
156.
69
oturduğu yer olarak tarif eder. Arap tarihçiler ise 1016‟dan beri Dürzîlerin adını
kaydederler. Avrupalı bir seyyah olan Volney 1784-1785 yılları arasında Suriye‟yi
gezmiĢ ve Dürzîler hakkında önemli bilgilere sahip olmuĢtur. Volney‟e göre
Dürzîlerin lisanı halis Arapçadır. Avrupa menĢeli hiçbir kelime yoktur. Bütün bu
iddia ve söylemleri inceleyecek olursak sonuç olarak Dürzîlerin Vadiyü‟t- Teym,
Havran ve Cebel-i Lübnan bölgelerine göç ederek geldiklerini ve Ġranlı olduklarına
dair yazılan tezlerin doğruluğunu ilerisürmüĢtür. 192
Dürzîlerin ortaya çıktıkları coğrafya ve mevcut kültürleri esas alınacak olursa,

kökenlerinin Arap olma ihtimali daha yüksek olduğu görünmektedir. Dürzîlik bir
mezhep olarak ilk defa Mısır‟da ortaya çıkmıĢ ancak burada barınamayınca Suriye,
Lübnan, Ġsrail ve Ürdün bölgelerine dağılarak kendilerine taraftar oluĢturmuĢlardır.
Dürzî toplulukların ilk yayılma sahası “Vadiyü‟t- Teym” denilen bölge olarak kabul
edilmektedir. 18. yüzyılın ilk çeyreğinde Lübnan‟ın dağlık bölgelerindeki Yemeni ve
Kaysilerin çatıĢmalarından ötürü bu bölgeden ayrılan Dürzîler, Ġç Suriye‟de yer alan
Havran dağlık bölgesine yerleĢtiler. Daha sonra bölgenin adı Cebel-i Havran yerine
daha çok Cebel-i Dürüz diye anılmaya baĢlanmıĢtır. Havran, ġam‟a 85 km. uzaklıkta
engebeli bir araziydi. Bir tarafı çöl diğer tarafı ise sarp ve kayalık Lice ve Safa
bölgesi ile çevriliydi.193
Dürzî inanıĢına göre, mezhebin oluĢumu ve dağılıp geniĢ bir coğrafyaya yayılması Ģu
Ģekildedir: Hâkim, tahta çıkıĢından yaklaĢık üç ay sonra “KeĢf Dönemi” olarak
adlandırılan yeni bir dönemin baĢladığını müjdelemek için çevre bölgelere davetçiler
göndermiĢtir. Bu dönemde gerçek ortaya çıkacak ve Allah‟ın varlığı, kendisini bu
giriĢim için hazırlayan kiĢilere kapalı olmayacaktır. Seleme b. Abdül Vahap,
Muhammed b. Vehb ve Ġsmail b. Muhammed adındaki üç kiĢi bu dönemin önünü
açmak için görevlendirilen davetçilerdi. Davetçilerden her biri yedi yıllık bir dönem
için görevlendirilmiĢtir. Ġsmail b. Muhammed beklenen yeni dönemin geliĢini
müjdelemek için son aĢamayı yerine getirmekle görevliydi. “Dailer” de denen
davetçiler yirmi bir yıllık sürenin sonunda kendi üzerlerine düĢen görev ve
sorumlulukları yaparak Kahire‟ye döndüler. 1 Muharrem 408/30 Mayıs 1017 yılında
perĢembe günü Kahire‟nin dıĢında Reydan Camii‟nde gün batımına doğru Hâkim
192
Kalaycı, Lübnan’daki Dürzîlerinde Dini ve Sosyal YaĢam, s.11-12.
193
Sabahattin Samur, Cebel-i Havran’da Dürzîler ve Sultan Abdülhamit’in Bunlarla Ġlgili
Politikası (1878-1900, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.5, Kayseri, 1994, s.
399-408.
70
Biemrillah yeni dönemin baĢladığını ilan eden bir bildiri dağıtmıĢtır. Bu bildiride
Hâkim, halkına Ģöyle seslenmiĢtir: “Korku ve yabancılaĢma illetlerini üzerinizden
atın. Kuruntu ve ikiyüzlülüğün aldatmasına kanmayın. Emin olun ki Müminlerin
emiri, size özgür irade vermiĢ ve sizi gerçek inanıĢlarınızı gizleme derdinden
kurtarmıĢtır. Öyleyse çalıĢıp çabaladığınız vakit, iĢlerinizi Allah için yapmalısınız. O
bunu böyle yapmıĢtır ki eski inançlarınızdan vazgeçtiğiniz vakit bu tür engellere ve
asılsız, doğruluğu olmayan düĢüncelere asla kapılmayasınız. Müminlerin emiri
gerçek niyetini size açıklayarak, iĢlediğiniz hataları bağıĢladı. Ġnançlarınızı açıkça
ifade etmenizi emretti. Artık size kötülüğü dokunabilecek kiĢilere karĢı güvendesiniz.
Artık onun günahkâr olmayacağınıza dair verdiği güvenceden dolayı huzurlu
olabilirsiniz. Burada bulunanlar, bulunmayanlara bu mesajı iletsin ki havastan avama
tüm insanlar ondan haberdar olabilsin. Böylece bu insanoğlu için bir nizam olacak ve
ilahi hikmet geleceğe hâkim olacaktır.”194
Hamza b. Ali kendisini ilanın duyurulduğu günün akĢamına doğru hareketin imamı
olarak ilan etmiĢtir. Ayrıca Hâkim‟in ulûhiyet ilanı ile Hamza‟nın imam tayin
edilmesi olayları gün batımı esnasında gerçekleĢtiği için Dürzîler, perĢembe
akĢamların kutsal kabul ederek Halvethane denilen yerlerde ibadet ederlerdi.
Dolayısıyla Dürzîlerin tarih sahnesine çıkıĢı Hâkim Biemrillah‟ın ulûhiyetini ilan
ettiği ve Hamza b. Ali‟nin imam tayin edildiği 1 Muharrem 408/30 Mayıs 1017 yılı
olarak kabul edilmektedir. Hatta o yıl, Dürzîlerce takvim baĢlangıcı olarak kabul
edilmektedir. Hâkim‟in ulûhiyet ilan etmesinden sonra kurulan yeni dinin
imamlığına da Hamza b. Ali‟yi getirdi. Hamza da yardımcılarını (Hudud) seçti. Yeni
dönemde Ġslami anlamda ibadete kurallarına çok gerek olmadığını insanların gerçek
ilahi bilgileri kendi iradeleriyle öğrenmeleri gerektiğini söylemiĢtir.195
Tarihçiler Dürzîlerin Hâkim Biemrillah‟ın çağrısını, Onun ulûhiyetini ilan etmesi

Ģeklinde yorumlamalarını beğenmemiĢ ve eleĢtirmiĢlerdir. Hâkim‟in ulûhiyetini ilan
ettikten sonra yandaĢlarını O‟na Ya Vahid, Ya Ahad ve Ya Muhyi diye hitap ettikleri
ileri sürülmüĢtür. Hatta Harameyn-i ġerif‟te hutbe okunurken kendi ismi geçtiğinde
cemaatten ayağa kalkmalarını istediğinden de bahsedilmektedir. Bu iddiaları
araĢtıranların çoğu yukarıda bahsedilen durumları, Hâkim‟in ulûhiyetine delil olarak
194
Ahmet Bağlıoğlu, Ġnanç Esasları Açısından Dürzîlik, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2004,
s.43-54.
195
Öz, “Dürzîlik”, s. 39-48.
71
göstermiĢlerdir. Ancak yine kaynaklara göre Hâkim‟in adı geçtiğinde insanların
ayağa kalkması uygulaması Hâkim‟den de önce Mısır‟da var olan bir gelenek
olmasına rağmen Hâkim bu uygulamayı yasaklamıĢtır. Hâkim, bastığı yerin, elinin
ve ayağının öpülmesini hoĢ karĢılamamıĢ ve önünde eğilmeyi de yayınladığı bir
fermanla yasaklamıĢtı. Seyyiduna ve Mevlana Ģeklinde kendisine hitap edilmesini de
kesin olarak yasaklamıĢ ve kendisi için “Esselamü Alâ Emiri‟l-Mü‟minin” sözünden
baĢka herhangi bir ifade kullanılmamasını istemiĢtir. Fakat Ona yakın olanlar farklı
davranıĢlar bulunmuĢlardı. Dürzî mezhebinin kurucusu olarak görünen Hamza b. Ali,
dailerden birine Ģöyle demiĢtir: “Hazretleri seni yanına çağırmadan önceden gitme,
sana bir Ģey sormadan hiç konuĢma, sana öğrettiğim Ģu duayı gizlice oku “salât ve
selam sana olsun ey mevlamız” ve sesini onun huzurunda yükseltme, ellerini kontrol
edip, gözlerinle iĢaret etme.196
Hamza b. Ali‟ye isnat edilen bu ifadelerden anlaĢıldığı üzere Hâkim çevresinin etkisi
altında kalarak ulûhiyetini ilan etmiĢtir. Bazı araĢtırmacılara göre göre Hâkim‟in
ulûhiyetinin ilan edildiği zamanlar onun anormal davranıĢlar gösterdiği bir döneme
denk gelmiĢ ve büyük ihtimalle bu dönemde çevresindeki yöneticilerin kendisi
üzerindeki etkisi artmıĢ ve ulûhiyet ilanını kolaylaĢtırmıĢtır.197
Hâkim Biemrillah‟ın ulûhiyetini ilan edip etmediği ya da ilahlık iddialarına yönelik

olarak en sağlam ve orijinal bilgiler, Hâkim zamanında yaĢayan el-Kirmânî‟nin
risalelerinde mevcuttur. El-Kirmânî Hâkim‟in ulûhiyetini ilan ettiği 1017 yılında
Mısır‟a gitmiĢ ve burada “Risalet‟ül- Mebasimi‟l-BeĢaratbi‟l Ġmam el-Hâkim
Biemrillah” adlı risalesini kaleme almıĢtır. Bu eserde Hâkim ordusuna ve halkına
yaptığı hizmetten dolayı Allah tarafından desteklenen zamanın imamı ve Müminlerin
emiri olarak vasıflandırılmaktadır. Ayrıca Hâkim‟in eĢeğe binmesi ve zahit olması,
onun ilah olduğuna değil, tam tersine Ġmam olduğuna delil teĢkil etmektedir. Ayrıca
Hâkim Biemrillah‟ın Hz.Muhammed‟in soyundan geldiğini ve “Emirü‟l- Mü‟minin”
olarak Allah‟ın yeryüzündeki adaletini onun berrak ve saf soyunun
gerçekleĢtireceğini söylemektedir. Bazı araĢtırmacılar (A. Bağlıoğlu) makalesinde el-
Kirmânî, Hâkim‟in ulûhiyet iddiası ile ilgili olarak Ģunu dile getirmektedir:
196
Bağlıoğlu, Ġnanç esasları açısından dürzîlik, s.43-54.
197
72
“Ġmamların yaptıkları birçok davranıĢın hikmeti insanlar tarafından anlaĢılamıyor, bu
sebeple de onlara iftirada bulunuluyor.” Ġfadesini söylemiĢtir.198
Hasan b. Haydara el-Ferganî ilk olarak Dürzî inancının temelini oluĢturan Hâkim
Biemrillah‟a ulûhiyet izafe etme fikrini ortaya atan kiĢidir. Onun “Allah‟a ibadet
eden bir kimse ibadetini ruhu olmayan bir ferde tahsis etmiĢtir.” “Allah, bir Ģahıs
veya bedendir.”“Mabud, Emirü‟l-Mü‟minin olan Hâkim Biemrillah‟tır.” Ģeklinde
savunan fikirler, Dürzî inancının temellerini oluĢturmuĢtur. El-Ferganî‟nin bir suikast
sonucu öldürülmesinden sonra hareketin liderliği, NeĢtekined-Derezî ve Hamza b.
Ali‟ye geçmiĢtir. Bu düĢünce ve fikirler onlar tarafından da kabul edilmiĢtir.
Dürzîlik; ismini ed-Derezî‟den almakla birlikte, fikir babası olarak el-Ferganî bilinir.
Ancak Hamza b. Ali tarafından da kurumsallaĢtırıldığı kabul edilmektedir. Yani bu
bilgilere bakacak olursak Dürzîliğin Hâkim Biemrillah‟ın veziri Hamza b. Ali
tarafından kurulduğu söylenir.199
1042 yılında son risalesini yazdıktan Hamza b. Ali‟den sonra davetin liderliğine
getirilen Muktenâ Bahâeddîn kayıplara karıĢmıĢtır. Bu tarihten sonra Dürzîlik,
Hudud makamında yer alan ve Dürzî risalelerini yazan Hamza b. Ali, Ġsmail b.
Muhammed b. Hamid et-Temimî ve Muktenâ Bahâeddîn‟in savunduğu ilkelere güçlü
bir Ģekilde bağlı kalan, inançlarına girmek ve inançlarından çıkmak isteyenlere de
hoĢgörü göstermeyen kapalı bir mezhep haline gelmiĢtir.200
1042 yılında davaya davetin sona bulduğu ve o tarihten sonra Dürzîlere kabulün
sadece kalıtımsal Ģeklinde olduğunu ve yeni üyelerin artık kabul edilmediği ve
evlenemediklerini belirtmiĢtir. Dürzîliğin teĢekkülünde Dürzîlik inancının yegâne
kaynağı olarak kabul edilen, mezhep ilkelerinin yer aldığı risaleler de önemli bir rol
oynamıĢtır. “Kitabü‟l-Hikme”, “Resailü‟l-Hikme” veya “el-Hikmetü‟Ģ-ġerife” adı
verilen bu risaleler 111 kitapçıktan oluĢmaktadır. Dürzî inancına göre hududlar yüce
ilahın nurundan yaratılmıĢtır. Aynı zamanda cismani varlıklardır. Kutsal olan bu
risaleler, o kiĢiler tarafından hazırlanmıĢtır. Küllî Akl kabul edilen Hamza b. Ali,
Küllî Nefs kabul edilen Ġsmail et-Temimî ve Tali kabul edilen Muktenâ Bahâeddîn‟in
yazmıĢ olduğu yüce ve kutsal gerçekleri barındıran bu risalelerin ehil olmayanlardan
198
Bağlıoğlu, Ġnanç esasları açısından dürzîlik, s.43-54
199
Ahmet Bağlıoğlu, Orta Doğu Siyasi Tarihinde Dürzîler, Fırat Üniversitesi Ortadoğu AraĢtırma,
Elazığ, 2006, s.30-60.
200
Bağlıoğlu, Ġnanç esasları açısından dürzîlik, s.43-54.
73
saklanması gerekmektedir. Hamza b. Ali ve Muktenâ Bahâeddîn, risalelerdeki
bilgilerin “Cuhhal” (cahil) kabul edilen kimselerden gizlenmesini istemiĢlerdir. Bu
yüzden Dürzîler, bu risalelerin ancak Dürzî toplumunun “Ukkal” (akıllılar) olanların
elinde bulunmasına ve okumasına izin verirler. Ancak bir taraftan bu kaynaklardan
faydalanmak konusunda da sıkıntıların olduğu bilinmektedir. Bâtıni bir mezhep
olmasından dolayı Dürzîlik ile ilgili risalelerdeki ibarelerin tam olarak neyi ifade
ettiği bazen anlaĢılamamaktadır. Risalelerin içeriğine bakıldığında mezhebin temel
prensiplerini açıklayan çok önemli bilgilerin yanında Dürzîliğe karĢı kiĢilerin karĢı
yazılmıĢ olan reddiyeler ve görevlendirilmiĢ dailerin mensupları da yer aldığı
görülmektedir. Ġlk risaleler Hamza b. Ali tarafından, sonrakiler Muhammed b. Ġsmail
ve son risaleler de Muktenâ Bahâeddîn tarafından yazılmıĢtır. Dolayısıyla risaleler
içerisinde belli bir düzenlilik ve sıralama olduğunu ortaya koyar.201
Dürzîliğin, tarihi bir realite olarak Ġsmailiyye içerisinden doğmuĢ bir mezhep olduğu
söylenmektedir. Dolayısıyla Dürzîliği anlamak için Ġsmailiyye düĢüncesini bilmek
gerekmektedir. Bu inanca göre normal insanlar, ilahi mesajın anlamını tam manada
bilemez ve bu yüzden kutsal kitaplarda batıni yorumlarını yapabilmek için dini bir
otoriteye ihtiyaç duyulmaktadır. Onlara göre bu dinin gücü ise imamdır. Bu anlayıĢ
Hz. Peygamberin yerini geçen imama hem halkın siyasi liderliğini yükler hem de
ilahi mesajın yorumlanması gibi ruhani bir sorumluluk verir. Bu düĢüncenin
mensupları, tarih boyunca Sünni ve bazı ġii gruplarca -Ġslam dıĢı bir mezhep olarak
görüldüğü için- çeĢitli baskı ve Ģiddete maruz kalmıĢlardır. Buna bağlı olarak
gizliliği esas ilkelerinden biri olarak kabul etmiĢlerdir ve aynı uygulamanın Dürzîlik
mezhebi için de geçerli olduğu bilinmektedir.202
Dürzîlik inancının oluĢumunda Ġsmaililik kadar Ġslam dünyasına girmiĢ olan yabancı
akımların da etkileri de vardır. Ġslam coğrafyası fetihlerle birlikte Helenistik, Ġran ve
Hint gibi farklı kültürlerle tanıĢmıĢ ve bu kültürler ile iç içe bir etkileĢim içerisine
girmiĢtir, ancak Beytü‟l-Hikme‟nin de bunda etkisi vardır. Emevîler ile baĢlayan ve
Abbasî Halifesi Mansur döneminde büyük bir ivme kazanan tercüme faaliyetleri
Me‟mun döneminde Beytü‟l-Hikme‟nin kurulması ile doruk noktasına ulaĢmıĢtır.
Kırk kiĢilik mütercim kadrosu ile seksene yakın âlim ve filozofun eserleri Arapçaya
201
Ahmet Bağlıoğlu, “Dürzîliğin Temel Kaynakları: Dürzî Risaleleri”, FÜĠFD, S. 8, Elazığ, 2003,
s.179 -198
202
Öz, “Dürzîlik”, s.39-48.
74
çevrilmiĢtir. ġii gruplar bu çeviri hareketleri ile birlikte Ġslam dünyasında oluĢan
felsefi fikirlerden etkilenmiĢlerdir. Dolayısıyla Yeni- Eflatunculuk, Hermescilik,
Fisagorculuk, ZerdüĢtlük, Maniheizm ve Budizm gibi yabancı felsefi ve dini
düĢüncelerin doğrudan olmasa bile dolaylı bir Ģekilde Ġsmaili ve Dürzî inançları
üzerinde etkisi olduğu belirtilmektedir. Hermescilik, ġia ve Bâtıni fırkaların oldukça
yararlandıkları bir ekol olmuĢtur. Hermetik Felsefe ve Hermes Kültünün Dürzîliğin
oluĢumundaki etkisi de vardır. Hermetik Felsefeye göre nefis Tanrı‟nın bir parçası
olduğu için Allah ancak nefis ile bilinir çünkü akılla marifetullaha ulaĢmak
imkânsızdı. Tanrı‟nın bir parçası olan nefis bir ev gibidir ve eğer ona Tanrı
yerleĢmez ise ġeytan yerleĢir. Tanrı‟nın da yerleĢmesine en layık olan yer, insanlara
özgü kıldığı hikmet sahibinin aklıdır. Tanrı, insan veya baĢka bir canlının suretinde
görülebilmektedir. Hermetik Felsefe ve Hermesciliğe dair bu gibi inançların izlerine
Dürzî risalelerinde bulmak mümkündür.203
Dürzîlik inanıĢı 4 temel esas üzerine inĢa edilmiĢtir:
1. “Hâkim Biemrillah‟ın Ulûhiyetine Ġman”: Dürzî mezhebinin inanç esasları, Hâkim

Biemrillah‟ın ulûhiyet iddiaları etrafında oluĢmuĢtur. Dürzîlere göre Tanrı, Hâkim
Biemrillah‟ın insani görüntüsünde ortaya çıkmıĢtır ve “Lahuti” ve “Nasuti” olmak
üzere iki yönü vardır. Lahuti yönünü insanlar idrak edilemez. Ancak, Hâkim,
insanlara acıdığından, Tecelli ve Zuhur yoluyla Nasuti kılığına bürünmüĢtür.
Tanrı‟nın son ve yüce tecellisi Hâkim Biemrillah‟tır. O hiçbir ad ve tanımla
açıklanamaz, hiçbir lisan onu ifade edebilecek bir sıfata sahip değildir. Bütün
tanımlardan uzaktı. Allah‟ın bir vücuda girdiğini (hulul) kabul gören Dürzîler, onun
bir hicab ve beĢeri suret edindiğini ve insanlara karĢı perdelendiği görüĢünü savunur.
Dürzîliğin Tanrı anlayıĢı ile Ġsmailiyye inancındaki Allah inancı birbirine

benzemektedir. Ġsmaili inanç sisteminde yer alan Allah‟ın yokluğunun muhal oluĢu,
Allah‟ın hiçbir sıfatla anılamayacağını ve yaratıklarda bulunan sıfatların Allah‟tan
münezzeh olduğu gibi anlayıĢlar, Dürzî inançlarında da yer alır. Dürzîlere göre Tanrı
duyularla, kıyasla ve görüĢle tanınamaz. O mekândan ve zamandan münezzehtir. Her
yerde ve her zamanda vardır. Tanrı‟nın kavranabilecek kadar kendini insana açması
bir imam vasıtasıyla olmuĢtur. Eğer yeryüzünde imametten daha önemli bir Ģey
olsaydı, Mevla o adı alırdı. Hal böyle olunca Mevla en yüce ve en uygun adı
203
Bağlıoğlu, Dürzîliğin Felsefî ve Dinî Arka Planı, s.215-228.
75
seçmiĢtir. Yani Tanrı, zaman zaman en yüksek makam olan imam makamında
insanlara tecelli etmiĢtir. Ancak Tanrı insana nasuti bir anlayıĢ ile açılmıĢtır. Onun
tanrısallığını görmek ve anlamak bizim benliğimizin dıĢındadır. Tüm bu ifadelerden
anlaĢıldığı üzere Dürzî inancı, Allah‟ın sureti ve Ģekli Hâkim Biemrillah‟ta tecelli
etmiĢtir. AraĢtırmacılar (bağlıoğlu) hareketin liderlerinden Hamza b. Ali‟ye dair
Ģunlar söylemektedir. Bizim Mevlamız için krallardan bir kral, bir grup insanı
yöneten, idare eden, aklı olan kiĢi diyorsunuz. Hâlbuki O binlerce kiĢinin ilahıdır.
O‟nun fazileti sonsuzdur.” Burada Hamza b. Ali, Hâkim‟in ilah olduğunu açıkça dile
getirmektedir. 204
Ayrıca Dürzî ilmihali kaynağına göre Hâkim‟in açıkça ilah olduğu söylemektedir,
Dürzî mezhebinden olan birine “Sen Dürzî misin?” diye sorulduğunda sorunun
cevabını Ģu Ģekilde vermektedir. “Rabbimiz el-Hâkim‟in inayetiyle evet.”205
2. “Emr‟i Bilmek”: “Emr”, Hamza b. Ali‟dir. Hamza b. Ali 985 yılında Horasan‟ın
Züzen kazasında doğmuĢtur. Dürzîlere göre Hâkim ile Hamza‟nın doğumu yılı aynı
yıla ve aynı güne (23 Rebiülevvel-13 Ağustos) yani PerĢembe gününe denk
gelmektedir. Bu yüzden dini ayinler Dürzîlerde PerĢembe günleri yapılmaktadır.
Hamza b. Ali Mısır‟a 1015 yılında gelmiĢtir. Zekâsından ötürü kısa sürede kendisini
yetiĢtirip, geliĢtirmiĢ ve dailerin reisi olarak saraya girmeyi baĢarmıĢtır. Hamza,
Dürzî inanç sisteminin asıl kurucusu olarak bilinir. Hâkim ulûhiyetini ilan ettikten
sonra onu imam yapmıĢtır. Dürzîler Hamza‟nın ilk yaratılan varlık “Küllî Akl”
olduğuna inanırlar.206
Dürzîlere göre bütün mahlûkat Hamza‟dan meydana gelmiĢtir. Hâkim ile Hamza
kıyamette yeniden dirilecekler ve dünya hâkimiyetini Dürzîlerin eline vereceklerdir.
Hamza b. Ali Dürzî inancına göre Hâkim‟den sonra en önemli husus olan “emr”
makamındadır. Ayrıca “Tarik-i müstakim”, “Kaimü‟l-Hak”, “Ġmamü‟z-Zaman”, “en-
Nebiyyü‟l-Kerim”, “Ġlletü‟l-ilel”, “Hadi‟l-müstecibin” gibi unvanlarla anılır. Ayrıca
Hamza‟nın bazı zamanlarda farklı zuhurlar gösterdiğine inanılır; Âdem zamanında
ġantil, Nuh zamanında Pisagor, Ġbrahim zamanında Davud, Musa zamanında ġuayb,
Ġsa zamanında Ġncilin gerçek sahibi Mesih, Hz. Muhammed zamanından Selman-ı
204
Bağlıoğlu, Ġnanç Esasları Açısından Dürzîlik, s.43-54.
205
E. Toftbek, “Kısa Dürzî Ġlmihali” (Çeviren: Ethem Ruhi Fığlalı), C.25, AÜĠFD, Ankara, 1981, s.
215-220.
206
76
Farisî ve nihayet Hâkim zamanında Hamza b. Ali olarak ortaya çıkmıĢtır. Hamza
Allah‟a giden yol, Allah‟ın yanuna yükselen meleklerin yaratıcısı ve Allah ile insan
arasındaki arabulucudur.207
3. “Hudud‟u Bilmek”: Dürzî inancına göre “Hudud” ilahi dinlerdeki peygamber

seviyesindedir. Hudud‟lar 5 kiĢidir.
Hamza b. Ali: “Küllî Akl” olarak bilinir. Ġki Ġsmail b. Muhammed et- Temimî: “Küllî
Nefs” olarak bilinir. Hamza ona diğer hududlar üzerine emir ve nehiy yetkisi
vermiĢtir. Üç Muhammed b. Vehb el KuraĢi: “Kelime” olarak bilinir. Nefisten sonra
gelen hudud olup “Sefiru‟l-Kudre” makamına getirilmiĢtir. Dört Abdülvehhab es-
Samiri: “Sabık” olarak bilinir. BeĢ Ahmed es-Semûkî: “Tali” olarak bilinir. Cismani
dünyanın yaratılması ona nispet edilir.208
Dinin esaslarından biri olarak hududu bilmemek tevhit davetini bilmemek demektir.
Bu yüzden her Dürzî‟nin, hududu bilip iman etmesi zorunluydu. Hudud sayılan
kiĢiler evlenmekten, çocuk sahibi olmaktan ve her türlü günahtan uzaktı. Hudud her
çağda birbirine ters bir biçimde ortaya çıkar. Örneğin Tanrı Zekeriyya Ģeklinde zuhur
edince Hamza Karun, Ġsmail et- Temimî de Ebu Said el-Malati suretinde
görünmüĢtür. Hz. Muhammed zamanında Hamza Selman-ı Farisi Ģeklinde görününce
diğer dört hudud da sahabeden Mikdad b. Esved, Ebu Zer el-Gıfari, Ammar b. Yasir
ve NecaĢi biçimde zuhur etmiĢtir. Dürzîlere göre Hamza b. Ali ve diğer dört hududun
kendilerine özgü renkleri vardır. YeĢil Hamza‟ya, kırmızı Temimî‟ye sarı KuraĢî‟ye,
mavi Samirî‟ye, beyaz ise Bahaeddin‟e özgü renklerdir. Bu beĢ renkten oluĢan
bayraklar Fransızların Lübnan‟daki Dürzîlere bağımsız emirlik konumunu aldığı
dönemde resmi olarak kullanılmıĢtır.209
4.“Yedi Esası Bilmek”: “Hisal” veya “Vesaya” olarak da bilinir. Bunlar ġia‟daki
velayet ve cihatla birlikte Ġslam‟ın yedi Ģartının yerine kullanılmıĢtır. Kelime-i
Ģehadet yerine Hâkim‟i tek ilah olarak görmek. Namaz yerine Sıdku‟l- Lisan, oruç
yerine var olmayana ve suç iĢlemeyi bırakan, zekât yerine din kardeĢini savunan, hac
207
208
209
77
yerine sapkınlıklardan uzaklaĢmak, cihat yerine Hâkim‟in hüküm ve fiiline rıza,
velayet yerine kolaylık ve zorlukta Hâkim‟in emirlerine itaat etmektedir.210
Dürzî inancına göre Hamza b. Ali tenzil ve te‟vil ehlinin, yani Ehl-i Sünnet ile
ġia‟dan ĠsnaaĢeriyye, Ġsmailiyye ve Karamita‟nın önemli gördüğü kelime-i Ģehadet,
namaz, oruç, hac, zekât, cihat ve velayet gibi konular “en-Nakzü‟l-Hafi” adlı
risalesinde Hâkim Biemrillah‟ın fiil ve davranıĢlarından esinlenerek bunları iptal
etmiĢtir. O‟na göre Hâkim uzun süre namaz kılmamıĢ, cenaze, bayram ve cuma
namazlarına katılmamıĢtır. Yine Hâkim, 1009 yılında zekâtı kaldırıp, oruç tutmayı ve
hacca gitmeyi de lüzumsuz bulmuĢtur.211
Kendi açıklamalarıyla ile Dürzîler, sosyal bakımdan “Ukkal” (akıllılar) ve “Cuhhal”

(cahiller) olmak üzere ikiye gruba ayrılırlar. Cahillere din öğretilmez ve bu sınıfta
olabilmek için sıkı bir imtihana koyulurdu. Akıllılar ise giyim kuĢamlarıyla ile
diğerlerinden ayrılırlar. Dürzîlerin kendi aralarında uymak zorunda oldukları baĢka
ilkeleri de vardır. Bunların en önemlilerinden bir tanesi “iffet”tir. Hamza‟nın
kitaplarında üzerinde özellikle durduğu “iffet” temiz ahlak sahibi olmak demektir.
Dürzîlere göre tevhit erbabının kötülüklerden uzak durması gerekir. Ayrıca
Dürzîlerce riayet edilen bir diğer prensip de “inziva”dır. Avam tabakasından ve
genellikle baĢka din ve mezhep saliklerinden uzak yaĢamak anlamına gelir.
Peygamberler Hâkim‟i bırakarak insanları asla görünmeyen bir inanca çağırdıkları
için Dürzîlere göre bütün peygamberlere karĢı olmak bir ilkedir. Çünkü Hamza b. Ali
bütün peygamberlerle ve özelliklede Ģeriat sahibi Hz. Âdem, Musa, Nuh, Ġsa ve
Muhammed ile savaĢmayı, onların temsil ettiği akide, Ģeriat ve dinlerden vazgeçmeyi
gerekli görür. Dürzîlerde kadınlarla erkekler kardeĢ olarak görülmekteydi. Bir Dürzî
erkek bir Dürzî kadın ile evlendiğinde ise kadını kendisine eĢit görülmesi ve bütün
mallarını onunla paylaĢması emredilmektedir. Birden fazla kadınla evlenme yasaktır.
Bir erkeğin ya da Dürzî bir kadının Dürzî toplumunun dıĢından biriyle evlenmesi
kesinlikle yasaklanmıĢtır. Dürzî ahlak sisteminde yedi ilkeden birincisi dürüstlük,
tüm erdemliği ile tevhitle, yalancılık ise Ģirkle eĢ sayılmıĢtır. Ġnananlar birbirinin
kardeĢi olarak kabul edildiğinden zengin fakire yardım etmelidir. Din mensuplarının
özellikle hastalık, sıkıntı ve felaket anlarında birbirlerine yardım etmeleri önemlidir.
Bir Dürzî‟nin din kardeĢini koruması dini bir sorumluluğudur. Toplum tehlikede
210
ġenzeybek, Dürzîlik, doğuĢu ve temel prensipleri, s.47,48.
211
Öz, “Dürzîlik”,s. 39-48.
78
olduğu zaman hepsinin toplanıp kendilerini güvence altna alıp ve savunmaları
gerekir.212
ġeyhü‟l-akl denilen bir önder Ukkal sınıfının baĢıdır. Dürzî toplumundaki hemen her
konuda yetki ve sorumlulukları vardır. Bunların arasında, Dürzîlerin kiĢisel statüsü
ve dini vakıflar ilgili resmi görüĢ, ibadet, ahlak, din eğitimi gibi konularda ise dini
görüĢ söyleme yetkisine sahip olmasıdır. ġeyhü‟l-akl ayrıca Dürzî toplumu içerisinde
elde edilen gelirlerin harcanması mevzusunda tek yetkili kiĢidir.
Ukkal sınıfına mensup olabilmek için içki içmemek, dürüst olmak, israf
yapmamaktan ibaret olan dine bağlılığın göstergesi olan zorunlulukları yerine
getirmelidirler. Ukkal sınıfına mensup olmanın Ģartları arasında mütevazı bir hayat
sürmek ve lüks hayattan kaçınmak vardır. Bu yüzden ukkal sınıfındaki kiĢiler
genellikle küçük iĢletmelere sahip mütevazı kiĢilerdir. Ayrıca ukkallar ukkal
olmayan birinin evinde yemek yemezler ve devlet yöneticilerinin malını helal
görmeyip haram kabul ederler. Dürzîlikte ukkal‟ın uygulamakta olduğu 9 aĢamadan
oluĢan bir hiyerarĢik sıralama vardır. MürĢidin ilk yılında deneme vazifesini
doldurduktan adayın resmi üyeliğe kabul edilir. Ġkinci yılında inancının sembolü olan
beyaz renkteki sarık takmasına müsaade edilirdi. Bu aĢamadan ardından bu kiĢi
mezhebin tüm gizemli toplantılarına katılmaya hakkı elde eder.213
Hassa ve amme olmak üzere Ukkal sınıfı ikiye ayrılmaktadır. Hâssa, her konuda
bilgisine inanan ancak âmme ise dinini bildiği sanan ve hatta bir kısmı da
müctehid214 makamında olan kiĢilerin bağlı olduğu sınıftır. Ayrıca,“ etkiya” adı
verilen ukkal sınıfından olan hayatlarını ibadetle geçiren, bazı üyeleri hayatlarında
hiç evlenmeyen, bazı üyeleri hayatları boyunca et yemeyen, bazı üyeleri ise her gün
oruç tutan olmak üzere kendi içlerinde sınıflara ayrılırdı.215
Ecevit adı verilen Ukkal sınıfında var olan kiĢiler de hizmetkârlık görevinde
bulunurlardı. Bu görevi yapanlar Dürzîlikte önemli bir yere sahiptirler. Kıyafetleri
belli bir standarda bağlı olan bu kiĢiler dini ayinleri düzenlemekle görevlidirler.
Ukkallar genelde baĢlarına sarı renkte bir sarık takarlar ve lacivert cübbe giyerler,
212
Öz, “Dürzîlik”, s.39-48.
213
Kalaycı, Lübnan’daki Dürzîlerinde Dini ve Sosyal YaĢam, s.11-12
214
Müctehid: Arapça bir terimdir. Ġslam dininde, bir konu hakkında var olan delilleri inceleyerek
hüküm çıkartan din adamlarına verilen isimdir.
215
Sayın Dalkıran, Tarih-i Cevdet'te Ġslam Mezhepleri II (Dürzîlik ve Nusayrilik), Atatürk
Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Dergisi, 10, S.21, Erzurum, 2003, s.201-217.
79
sakalları uzun ama saçları kısa kullanırlardı. Resmi görevlerine göre kıyafet
değiĢtirirler.
Ecevitler denen grup Dürzîlerin ibadethanesi olarak bilinen halvethanelerin

düzenlenmesinden sorumluydu. Bunlar cuhhalden bir kadın ve bir erkek tarafından
denetlenirdi. Dürzîlerin dinî anlamda bir okul özelliği taĢıyan halvethanesi, Suriye-
Ġsrail sınırına yakın bir yerde olan Hasbaya kasabasındaki Halvetü‟l- Beyda‟dır.
Önemli dini ve siyasi kararların alındığı Halvetü‟l-Beyda‟nın yanında Katalib
Halvethanesi, Zambakiye Halvethanesi, Muhnise Halvethanesi Dürzîlerin bilinen
önemli diğer halvethaneleridir. Halvethaneler, daireleri iç içe geçmiĢ bir Ģekildeydi.
Cuma gecelerinde her iki sınıftan insanlar dıĢ dairede toplanır. Burada verilen
vaazdan sonra tatlılar yenir ve bu vaazdan sonra hâssa sınıfının ileri gelenleri iç
dairelere geçip özel olarak Ġslam‟a aykırı olan konular konuĢulup tartıĢırlardı. Cuma
günü dıĢında Dürzîlerin her gün sabah, ikindi ve akĢam vakitleri ibadet için üç defa
toplanması gerekirdi. Bu ibadetinin belirli bir zamanı yoktur. Hem erkek hem de
kadın Ukkal sınıfına mensup olabilmektedir. Ukkal sınıfından olan bayanlara
“akilat” denir ve bu kiĢiler yüzlerini örten bir giysi giymekle zorunludurlar. Eğer
akilattan bir kadın cuhhal sınıfından birisiyle evlenirse, bayanın dinî sırları eĢinden
saklaması ve Dürzîliğin kutsal kurallarının anlatıldığı kitapları ve risaleleri bir
sandıkta koruyup, saklaması gerekmektedir.216
Dürzîlikte birçok konuda kısıtlama vardı. Ġçki içmek, faizcilik, çok evlilik, on
yaĢından küçük kızlarla ve Dürzî olmayan kiĢilerle evlenmek, mut‟a nikâhı, cariye
edinme haramdır. Dürzîler, kadın ve erkek arasında eĢitliğe dayanıp mal varlığı da bu
eĢitliğe göre yapılırdı. Vasiyet konularında Dürzîler için önemli bir yere sahiptir.
Dürzîlerde vasiyetler genelde yazılı olarak yapılmıĢtır. Mal varlığı çok olan Dürzîler,
mallarının on ikide birini din adamlarına ve yoksullara miras bırakmaları mecburiydi.
Dürzîlikte boĢanma normal karĢılanmıĢ ancak zina evliliği sona erdiren davranıĢ
olarak görülmüĢtür. Kadınların baĢlarını örtme zorunluluğu yoktur. BoĢanan eĢler
kesinlikle bu yoldan geri dönemezler boĢanma kararını ise ancak Dürzî kadılar
verebilir.217
216
Muzaffer Tan, GeçmiĢten Günümüze Dürzîlik, e-Makalat Mezhep AraĢtırmaları Dergisi, 5(2),
Ankara, 2012, s-61-82.
217
80
Kocası ölen kadınlar veya boĢanan kadınlar en yakın erkek akrabaların korunmasına
girerlerdi. EĢi ölen bir kadın daha sonra evlenmezse, miras kalan malların ve
çocukların idaresi kadına bırakılır. Çocukların sünneti, cenaze törenleri Ġslami
kurallara uygun bir Ģekilde düzenlenirdi. Uzun bir zaman sonra Lübnan‟da 1948
tarihli Lübnan Dürzî ġahıs Hukuku ile de bu Ģekilde yani Lübnan‟ın Dürzî ġahıs
Hukukunu göre yargılama yapılmıĢtır.218
Lübnan‟daki Dürzîlerin hakları koruma altına alınmıĢtır. Lübnan genelindeki beĢ dinî
mahkeme bu hukuka göre yargılayacakdı. Suriye ve Ġsrail‟deki Dürzî mahkemeleri
Osmanlı Devleti idaresindeki Lübnan‟da baĢlarda Dürzî Aileler güçlü ve egemendi.
Dürzîler Osmanlı Devleti tarafından Müslümanlığın içinde sayılırdı. Dürzîler Lübnan
Dağları‟nda devletin gizli egemenliğini sağlayacak bir etken güçtü.219
Müslümanların bir kolu olarak sayılan, fakat kendilerine ait dini ibadetleri,
geleneklerine bağlı ve içe dönük yapısı ile bilinen Dürzîler, Beyrut‟un doğusu ile
güneydoğusunda yer alan ve ġuf diye bilinen dağlık bölgelerde yaĢamaktaydılar.
18.yy‟da Lübnan‟daki geleneksel Dürzî otoritesi azalmaya baĢladı. Her Ģeyden önce
Dürzî aileler arasındaki hadiseler, bölgedeki nüfuzlarının giderek azalmasına neden
olmuĢtur.220 Öte yandan Dürzî halk arasında bir birlik yoktu ve önde gelen 6 feodal
aile (Canbulat, ġihab, Aslan, Talhuk, Abullam ve Abdulmalik) arasında iç
çekiĢmeler vardı. Önceleri ġihablar, en güçlü Dürzî ailesiydi. Lübnan‟ın iç
yönetiminden sorumlu olan Emirlik müessesesine bu aileden olan kiĢiler atanıyordu.
18.yy‟dan itibaren ġihab ve Abullam ailelerinin içlerinde kopmaları, bazı üyelerinin
Hristiyanlığa geçmesi ve Avrupalı devletlerin bölgeye müdahalelerinin artması Dürzî
toplumunun Lübnan‟daki geleneksel egemenliğini azaltmakla birlikte Canbulat
Ailesi‟nin 19.yy.ın ortasında iki önemli Dürzî aileden biri haline gelmesini sağladı.221
Dürzîler genel nüfusta yaklaĢık %7 oranında Müslüman olarak kabul edilmekteydi.

Dürzîlerin inanç sistemi Müslümanlardan biraz farklı olmasına rağmen kendilerini
Müslüman olarak görmekteydi. Ancak Lübnan Müslümanları Dürzîleri bu
düĢüncelerine karĢı çıkmaktaydı. Lübnan siyasal sitemi tarafından ise Dürzîler,
218
219
Ġrfan Acar, Lübnan Bunalımı ve Filistin Sorunu, Ankara,1989, s.7-8
220
Sabahattin ġen, Orta Doğu’da Ġdeolojik Bunalım, Ġstanbul, 2004, s.25.
221
Acar, Lübnan Bunalımı ve Filistin Sorunu, s.7-8
81
Müslüman gruplar içinde kabul edilir. Canbulat ve Arslan aileleri de Lübnan‟ın en
ünlü Dürzî aileleridir.222
2.1.9.Marunîler
5.yüzyılın baĢında Suriye‟de yaĢayan Marunîlerin kökeni Orta Doğu‟daki Uniat

Katolik Kilisesi‟nin önemli adamlarından olan Aziz Marun‟a dayanmaktaydı.
7.yüzyılda Marunîlerin ilk patrikleri Yuhanna Es-Sarumi-Yuhanna veya John Marun
olarak bilinir. Seçilmesinden sonra bağımsız bir kilise olarak ilk adımını attı.
Kilisenin adı 5.yüzyılda yaĢayan kilisenin kurucusu olan Aziz Marun‟dan geldiği
bilinmektedir. Bu kilise üyeleri, kendilerini modern Arapçada Marunî olarak
isimlendirirlerdi. Ancak yerel dilde Muran‟ın genitifin hali olan Murani‟yi
kullanırlar. Arapçada bile Marunîler Marunîyyun veya Mârûnîyye (Marunî‟nin
çoğulu) yerine Mavarina (Murani‟nin Çoğulu) olarak bilinmektedir. 9. yüzyılda
haçlıların bu bölgeye gelmesi sonucu Marunî Kilisesi Roma Katolik Kilisesi‟yle ilk
ciddi ve sürekli iliĢkiler kurarak kendilerini Doğu Kiliseleri arasında en köklü ve eski
Katolik Kilisesi olduklarını savunmaktadır.223
Bizans Ġmparatoru Herakleios, ülkenin doğu tarafını tek bir merkezde toplamak için
Ġstanbul Piskoposu Sergius‟tan Ġsa‟nın dünyası ile olan bu inanç sorununu çözüme
kavuĢturacak Doğu kiliselerinide ikna olunacak bir yol bulmasını istemiĢtir. O da
insanlık ve ilâhlık simgelerini eĢ oranda barındıran Îsâ‟da tek iradenin varlığını
kabullenen monotelist224 düĢüncesini geliĢtirmiĢtir. Fakat Herakleios‟un siyasî amaç
güttüğü bu hareket Doğu kiliseleri ve özellikle Yakubiler tarafından büyük tepkiyle
karĢı çıkılmıĢ diğer Doğu kiliselerinden farklı olarak Marunîlerin Kadıköy Konsili‟ni
kabul etmelerive buna karĢı çıkmamaları onları Bizans devleti ile birlikte hareket
etmeye yöneltmiĢtir. Bu birliktelikten ötürü bazı kilise tarihçileri Marunîlerin de
monotelist olduklarını düĢüncesini savunmuĢlardır. Marunîlerin Bizans‟la bu
doktriner bağlı olduklarını, 9. yüzyıla ait bazı yazılarda onların Marunî Melkitler
olarak tanınmasına neden olmuĢtur. Bölgedeki kiliseler içinde tek kalan Marunîler
güvenilir buldukları Lübnan dağ eteklerine gitmiĢlerdir. Ardından bölgeye hâkimiyet
sağlayan Emevîler, Abbâsîler, Memlükler ve Osmanlı Dönemi‟nde de Lübnan
222
Aygül Muran, Lübnan’daki Dini-Siyasi Bir hareketin Anatomisi Hizbullah (Yüksek Lisans
Tezi), Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensititüsü, Ġstanbul, 2010, s.20-50.
223
Atlıoğlu, SavaĢta ve BarıĢta Lübnan Marunîleri, s.34.
224
Monoteist: Tek tanrıcılık anlamına gelir.
82
Dağları‟nın sarp kayalıkları onlara eskiden beri kilise ve manastırlarını inĢa ettikleri
dıĢ tehlikelere karĢı bağımsız sığınak yerleri mevcuttur.
Kadıköy Konsilinin diyofizit225düĢüncesini benimseyerek monofizitliği reddeden

Marunîler‟in bu hareketi Haçlı seferlerine kadar Roma Katolik Kilisesi tarafından
ciddiye alınmamıĢtır. Bölgeye gelen Haçlıları sevinçle karĢılayan Marunîler onlara
yol gösterip, yardımcı olarak güvenlerini kazanmıĢlardır. Böylece kendilerine
Katolik Kilisesi‟yle irtibat içerisinde olmanın kapısını açmıĢlardır. Bu giriĢimler
kiliselerinin Katolik‟lerle yakınlaĢmasını sağlamıĢtır.
Marunîler, Roma Katolik kilisesiyle iliĢkilerini daha geliĢtirerek bağlılığa kadar

götürme çabası adına sinodlar226 toplamıĢlar ve ayin birliğinden Marunî patriğinin
papanın onayı ile göreve baĢlamasına, hatta Marunî Kilisesi‟nin Vatikan tarafından
denetlenmesine kadar Katolik Kilisesi‟nin istediği birçok Ģartı ve III. Alexander‟ın
papalığını kabul etmiĢlerdir. Bunun üzerine Marunî patriği Lateran Konsili‟ne (1215)
eklenmiĢtir.
19. yüzyılda Marunîlerle birlikte yaĢayan Dürzîler arasında görüĢ ayrılıkları

kavgalara dönüĢtü. 1860 yılında çok sayıda Marunî katledildi. Bu acı hadiseden
dolayı çok sayıda Marunî bölgeden çıkıp ilk önce Avrupa ve Amerika olmak üzere
farklı ülkelere göç etti. Ardından Marunîler, bir Hristiyan yönetici yönetiminde
Osmanlı toprakları içinde özerk bir idarî yapı oluĢturdu. Bu topraklar I. Dünya
SavaĢı‟ndan sonra Osmanlı Devleti tarafından kaybedilince Marunîler Fransızların
koruması altında kendilerini yönettiler. 1943‟te bağımsız Lübnan Devleti kuruldu.
Marunîler ülkedeki önem arz eden dinî topluluklardan biri haline geldi. Hristiyan,
Müslüman ve Dürzî partilerin oluĢumuyla ortaya çıkan bir güç ile yönetilen
Lübnan‟da CumhurbaĢkanı Marunîler içinde seçilmektedir. Marunî Patrikliği,
Marunîler, kiliselerinin Antakya Kilisesi‟nden bağımsız olarak kuruluĢunu 7.
yüzyılda yaĢadığına düĢünülen Aziz Yuhanna Maron‟a (Saint Jean Maron)
dayandırsalar da Hristiyan tarihçileri içinde böyle birinin yaĢadığına dair tam bir
netice yoktu. Antakya Patriği II. Anastase‟ın 609 yılında vefat etmesiyle bu makamın
742 yılına kadar boĢ kalmıĢtır. Sonra Marunî Kilisesi patrikliğine III. Etienne‟in
getirilmiĢtir.
225
Diyofizit: Ġsa‟nın yarı tanrı yarı insan olduğu görüĢünü savunanlara denir.
226
Sinod: Türkçe de kilise meclisi anlamına gelir.
83
Kaynaklarda bazı dönemlerde grupların kendi patriklerini seçtiği de söylenmektedir.
Günümüzde patrik piskoposlar kurulu tarafından seçilmekte ve Vatikan‟ın onayı ile
görev hayatlarına baĢlamaktadır. Kilisenin yönetimine bağlı olarak görev yapan
piskoposlukların sekizi Lübnan Dağı Sinodu‟nda (1736) yer almıĢtır. 1906‟da Sûr ve
Sayda piskoposluklarının birbirinden kopması ve daha sonra Mısır piskoposluğunun
kurulması ile sayı ona çıkmıĢtır. Beyrut, Ba„lebek, Gibail, Sayda, TrablusĢam, Sûr ve
Kıbrıs piskoposluğu Lübnan‟da, Halep ve ġam piskoposlukları Suriye‟de, Kahire
Marunî piskoposluğu Mısır‟da bulunmaktadır. Bunlardan hariç görevli piskoposlar
bulunmayıp Tarsus, Nusaybin, Arcadi Fenicia ve Rakka‟da da piskoposluk
makamları vardır. Marunî patrikleri eski dönemlerde çeĢitli nedenlerden dolayı farkı
bölgelerde yaĢamıĢlarsa da günümüzde patriklik Lübnan‟da yer almaktadır.227
Marunîlerin ibadet kültürleri Antakya Kilisesi‟nin izlerini taĢımaktadır. Ġlk baĢlarda

ayin dili olarak Süryanîcenin Ârâmî lehçesi kullanılmıĢ, günümüzde ise Süryanî
alfabesiyle Arapça (KarĢûnî) zenginlik kazanmıĢtır. Evlilik ve vaftiz Ģölenleri oruç
gibi ibadetler, Roma Katolik kültür izleri barındırıp Süryanî kültürüne göre
düzenlenmekteydi. 19. yüzyılda Marunî cemaattinde modern bir Kültürel Hayat
yaĢama baĢlamıĢtır. Bu sürece etki eden Batı kaynaklı kollarından biri Katolik
Kilisesi, öteki Amerikan Protestan misyonkoludur. Bu etki Papa 13. Gregory‟nin
Roma‟da Marunî okulunu açmadan Marunî öğrencilerin Roma‟ya gönderilmesi ile
baĢlamıĢtır. Okul ve topluluklara adam yetiĢtirilmesiyle birlikte Batı‟daki doğuyla
ilgili faaliyetleri belli ölçüde temel olacak ilim insanların yetiĢtirmesinede katkı
sağlamıĢtır. Nitekim Grammatica Linguae Syriacae (Rome 1596) adlı, Latincedeki
ilk Süryanîce gramer kitabı bu okuldan okuyan Jurjis Amîrah tarafından
oluĢturulmuĢtur. Latincede yayımlanan öteki Süryanîce gramer kitapları da Avrupalı
Ģarkiyatçıların Süryanîce dilini öğrenmesine yardımcı olmuĢtur. Paris‟te Royal
Collège‟da Sâmî diller dersleri veren Gabriel Sionita, Grammatica Arabica
Maronitarum in Libros Quinque Divisa adlı, Latince yayımlanmıĢ ilk Arapça gramer
kitaplarından birini yazmıĢtır. Sionita‟dan sonra aynı okulda olan Abraham
Ecchellensis Breveis, Institutio Linguae Arabicae adıyla Arapça ve Linguae Syriacae
Sive Chaldaicae Perbrevis Institutio ismiyle Süryanîce (Rome 1628) gramer kitapları
yazmıĢtır. Özellikle Sem-ânî ailesine mensup din adamlarından Joseph Simon es-
227
Ġsmail TaĢpınar, “Mârûnîler” TDV Ġslam Ansiklopedisi C.28, Ankara, 2008, s.71.
84
Sem-ânî Arapça, Süryanîce ve Grekçe çoğu eseri çeĢitli yollarla Vatikan
Kütüphanesi tarafından sağlamıĢ ve bunların kataloglarını yayınlamıĢtı.228
Fransız Katolikleri‟nin etkisiyle Beyrut‟ta açılan Saint Joseph Üniversitesi‟nde Arap

dili ve kültürüyle ilgili derin bir inceleme yapılmıĢ. Üniversiteye bağlı olarak Katolik
yayınevi kurulmuĢtur(1853). Luvîs ġeyho‟nun editörlüğünde ortaya çıkan Katolik
Üniversitesi‟nin al-Mashriq isimli süreli yayınında Arap edebiyatı, tarihi ve
kültürüyle ilgili bilim yazıları yayını devam ettirmiĢtir. ġeyho‟nun yayımladığı
Mecâni‟l-edeb fî hadâʾiki‟l-ʿArab adlı dokuz ciltlik Beyrut kitabı (1882-83) Arap
edebiyatıyla ilgili önemli eserler listesine girmiĢtir. Lübnan‟ın ilk gazetelerinden biri
olan Hadîkatü‟l-aḫbâr da Marunîler tarafından çıkarılmıĢtır. Günümüzde sayıları 1,5
milyona ulaĢan Marunîler, baĢta Lübnan olmak üzere (500.000‟i aĢkın) Orta
Doğu‟nun çeĢitli yerlerine dağılmıĢtır. Bunların içinde özellikle Suriye ve Mısır ile
daha çok ekonomik nedenlerden dolayı göç ettikleri Fransa, Amerika BirleĢik
Devletleri, Kanada, bazı Güney Amerika ülkeleri ve Avustralya‟da yaĢamaktadır.
Halen Mârûnî Kilisesi patrikliğini, 1985 yılında seçilen ve “Antakya ve Bütün
Doğu‟nun Patriği” unvanıyla Bkerke‟de ikamet eden Nasrullah Butrus Sfeir
yürütmektedir.229
Marunî Kilisesi kendisini destekleyen tüm Marunî toplumunun baĢ temsilcisi ve

sözcüsüdür. Bu kilisenin resmi unvanı (Batriyark Mavarina Antakiya ve Sa‟iral-
MaĢrik)dir. Marunî Patrik “Antakya” unvanını üç Katolik patrikle ( Melkit, Süryani
Katolik ve Latin) arasında bölüĢür. Ancak Marunî patrik tarafından kullanılan bu
unvan Roma Katolik Kilisesi tarafından kesinlikle onaylanmamıĢtır. Ayrıca Marunî
patrikler Antakya Kilisesi‟nin kurucusu olarak kabul ettikleri Aziz Petar‟a atfen
ikinci isim olan Peter‟i kullanmaktadır. 1986‟dan 2011‟e kadar Marun‟i Patriklik ile
ilgili sorumlulukları Nasrallah Butros Sfeir üstlendi. Mart 2011‟de BiĢar‟a Rai yeni
Marunî Patrik seçildi. BiĢara Rai tarih boyunca Cebel Lübnan ve etrafında Marunî
manastırlarından bir kısmını patrikliğin merkezini ikametgâh olarak kullandı.
Afamiye (Apemea)‟de olduğu düĢünülen Aziz Marun Manastırı, Kfarhai‟deki Aziz
Jonh Marun Manastırı ve Yunuh‟taki Our Lady Manastırı, 1444 yılına kadar 21
Marunî patriğine ev sahipliği yaptı. 19.yüzyıla kadar önce Kannubin‟deki Our Lady
228
TaĢpınar,“Marunîler”, s.71-72.
229
TaĢpınar,“Marunîler”, s.72.
85
Manastırı ardından Bkerke‟deki Our Lady Manastırı patrikliğin merkezi olmuĢ oldu.
Marunî Patrikhanesi‟nin merkezi hala Bkerke Our Lady Manastırıdır.230
Günümüzde bu patriğe bağlı 26 tane piskoposluk bölgesi( Diocece) bulunmaktadır.

Bunların 13‟ü Lübnan‟da (Sur, Zahle, Sayda, Sarba, Trablus, Zagharta, Jbeil, Beyrut,
Juniye, Jubbeh, Batrun, Ba‟albek ve Antelias) ve 3‟ü Suriye‟de (Lazkiye, ġam ve
Halep) bulunur. Mısır, Ġsrail, Kıbrıs, Brezilya, Arjantin, Meksika, Kanada,
Avusturalya, ve Amerika da Los Angeles ve Brooklyn‟de birer piskoposluk bölgesi
vardır. Marunîlerin bir kısım doktrinlerini (öğretilerini) Kiliseyle paylaĢmakla
birlikte kendi ayin usullerini, teolojisini, ruhaniliğini, disiplinini belli bir düzen
içinde sürdürmeyi baĢarmıĢlardır. Marunî Kilisesi Antakya geleneğine ve Batı-
Süryani-Antakya ayin usulüne bağlıdır. Süryanice ayin dilidir.231
2.1.10.Kürtler
Lübnan jeopolitiğinde hâkim güç olan Memlûkler üç asırdır bu bölgede yer almıĢtır.
Lübnan‟daki Kürtlerin tarihsel sürecini dönemsel bir olguyu baĢlatmıĢlardır.
Memlûkler, iç bölgelerdeki hinterlandın güvenliği sağlamak ve buradaki otoriteyi
tesis etmek için Türk ve Kürtlerden müteĢekkil kabile kolonileri kurmuĢtur. Özellikle
Akkar, Trablus ve Beyrut‟un güneydoğusundaki ġuf da birkaç Kürt feodal ve askeri
yerleĢim yeri olmuĢtur. Esasen bu feodal aileler, AraplaĢtırılmıĢ ve dönemin Lübnan
sosyolojisine entegre edilmiĢ kimselerdir. Bu itibarla Kürtler, Lübnan‟da bir nevi
paralı askeri kuvvet olarak dönemsel varlık göstermiĢtir. Lübnan‟daki Kürtlerin
tarihsel süreçteki yerlerine dair Lübnanlı tarihçi Kemal Salibi‟nin değerlendirmesi Ģu
Ģekildedir:232
“Lübnan Dağı‟nın eteklerinde, bir il idare merkezi olarak Tripoli, iç kısımdan

kolayca eriĢilebilen bir kent olduğundan dezavantaja sahiptir. Akkar ve Buqaya
ovaları dıĢında, Tripoli‟yi geleneksel olarak oluĢturan bölge, çoğunlukla isyana
yatkın, katı Hristiyanlar ve muhalif Müslümanlar (Nusayri veya Alevi) tarafından
alıĢkanlık haline getirilmiĢ isyancılığa eğilimli olmuĢtur. Memlûkler zamanında,
Tripoli, idaresi zor olan Alevi bölgesini kontrol etmek için en az dokuz büyük kale
230
Atlıoğul, SavaĢta ve BarıĢta Lübnan Marunîleri, s.34-35.
231
232
Mehmet Çelik, Tarihsel ve Demografik Bir Kritik: Lübnan’daki Kürtler, Tarih ve Gelecek
Dergisi, C.5, S.3, Aralık 2019, s.25
86
ile Akkar ve Buqaya ovalarının iç geçiĢi sürdürdü. Ġlin daha sorunlu yerleri, özellikle
Lübnan Dağı‟ndaki Marunî bölgeleri daha iyi bir Ģekilde kontrol edilmiyordu.
Kahire‟deki Memlûk makamları olanlar ilgili hiçbir Ģey bilmiyordu. Açıkçası,
Tripoli‟den geçiĢi kontrol altına almak için baĢından itibaren Müslüman devletler,
Akkar ve Buqaya ovalarının her iki yanında sadık Müslüman kabilelerin yerleĢim
yerlerini kurdular. Halep‟in Mirdasid prensi Sibl al-dawla Nasr (1029-1040), Alevi
dağlarının güney ucunda bir Kürtler kolonisi kurduklarını söylemiĢtir. Kuzeyden
Humus-Tripoli geçiĢine hâkim olan Hisn al-Akrad kalesi, onlardan sonra böyle
anılmıĢtır.
On ikinci yüzyılın ilk yıllarında Hisn al-Akrad, Tripoli topraklarının geri kalanıyla
birlikte Haçlıların eline geçti. Her tür kabile yerleĢiminin görünüĢte dağınık ya da
bastırılmıĢtı. Ancak 13. yüzyılın sonlarında Memlûkler Suriye kıyılarını Haçlılardan
geri aldı. Dağ sırtını kontrol etmek ve iç bölgeleri korumak için Lübnan‟ın çeĢitli
bölgelerinde ve baĢka yerlerde Kürt ve Türkmen kabilelerden yeni koloniler
kuruldu.” Kemal Salibi‟nin temas ettiği Hisn al-Akrad kalesinin bulunduğu yer
vilayet salnamelerinde; TrablusĢam merkezi kazasının kuzeydoğu cihetinde bulunan,
kuzey doğusunda Humus ve güneyinde Akar, batısında Safita kazalarıyla sınır
olmuĢtur. Hisn al-Akrad kalesi “Ehli salib muharabeleri”233 zamanında Krakdes
Chevaliers namıyla maruf olmuĢtur. Arap müverrihlerin verdiği bilgilere göre; 424
Sene-i Hicriyesinde humus valisi Sibl al-dawla Nasr bin Miradis kaleye müdafaa
vazifesiyle mükellef olmak üzere Kürtlerden bir fırka askeriye izam etmekle
savunulmuĢtur. Bir zamanlar kale, “Hisn al-Safh” namıyla maruf olmuĢtur. Bu
kazada Türkmen, Nusayri ve Hristiyan nüfus bulunmuĢtur. Yine Yakut el-
Hamevî‟nin Muʿcemü‟l-büldân 6 adlı eserinde de Hisn al-Akrad‟ın coğrafi
konumunu sarp bir yer olarak tasvir edip ayrıntılı bilgi verirken buradaki Kürtleri,
ġam Emirleri Franklere karĢı paralı öncü bir birlik halinde kullanmıĢ, daha sonra
kalenin daha iyi bir güç haline gelmesine rağmen Kürtlerin, burasını satıp terk
ettiklerini yazmıĢtır.
233
11. yüzyılın sonlarında Avrupa dünyasının “Kudüs‟ü kurtarma” sloganı ile, Türkleri Anadolu‟dan
atmak ve bütün Ortadoğu‟yu ele geçirmek için baĢlattığı siyasî amaçlı askerî harekâta katılanlara
verilen ad. Dönemin Müslüman tarihçilerinin “Franklar” kelimesiyle ifade ettiği Haçlılar tabiri,
Doğu‟da ilk defa Osmanlılar tarafından Fransızca “Croisades” kelimesinin karĢılığı olarak “Ehl-i
Salib”, Araplar tarafından da “Salîbiyyûn” Ģeklinde kullanılmaya baĢlanmıĢtır. Ayrıca Bkz.
Demirkent, IĢın, “Haçlılar”, TDV Ġslâm Ansiklopedisi, C.14, 1996, s.525.
87
17. yüzyılın baĢlarında Tripoli, Hisn al-Akrad ve Kura Bölgesi, Yusuf PaĢa‟nın
kontrolü altında Al Sife (Seyifoğulları-Sayfas) ailesine sadık Osmanlı birlikleri ile
Lübnan‟a gelen Ras Nhas‟ aĢiretine üye Kürt emirleri tarafından korunmuĢtur.
Lübnan‟daki Kürtler aslında Eyyubiler Dönemi‟nde göç edip AraplaĢanlar, Osmanlı
Devleti döneminde gelenler ve Türkiye Cumhuriyeti‟nin kurulmasından sonra
özellikle Mardin ve Haseke‟den göç edenler olarak ayırmak daha iyi olacaktır. ġöyle
ki; Kürtlerin ilk olarak Baalbek çevresine yerleĢtiği söylenilir. Ayubi, Orfali,
Doughan, Kurdi, Kalash gibi Kürt aileler, Türkiye‟den Osmanlı birlikleri ile
gelmiĢtir. Ancak Lübnan‟daki bugünkü Kürtler, AraplaĢmıĢ Kürtlerden ziyade
esasen Mardin‟den gelen Türk Arapları ile Cizre‟den gelen 1920‟li ve 1930‟lı
yıllarda Beyrut‟a yerleĢen eski Ģarap üreticileri ve köylülerden oluĢmuĢtur.234
2.1.11.Ermeniler
M.Ö. 6. yüzyıla yazılan Pers Kralı Darius‟un kitabelerinde Ermeni adından

bahsedilmiĢtir. Ermeni adı, Ermeniler tarafından sonradan benimsenmiĢ olup bu isim
aslında belli bir bölge ismini iĢaret etmektedir. Akkad çivi yazılı belgelerinde
“Armanu” ya da “Armenia” olarak adlandırılan coğrafya Doğu Anadolu Bölgesi‟dir.
Ermenilerin bu bölgeye gelmeden önce bu bölge yani Doğu Anadolu Bölgesi
“Armenia” adıyla biliniyordu. Pers Kralı Darius, hâkimiyeti altında olan ve büyük
ihtimalle batıdan göçmen olarak gelen bu yabancılara “Armenia Bölgesi‟nde
oturanlar” anlamına gelen “Ermeniler” adı vermiĢtir. Ermeniler, Anadolu‟da uzun
yıllar yaĢamalarına rağmen hiçbir zaman bağımsız olamamıĢlar ve baĢkaların
kontrolü altında yaĢayıp karĢılığında da vergi ödemiĢlerdir.235
Trak asıllı boylardan gelen Ermeniler (Armen), MÖ. 4 ve 3. yüzyılda Anadolu’ya ve

bugünkü Ermenistan’a yerleştikleri zannedilmektedir. Hristiyanlık öncesi dinleri
hakkında bir kesinlik olmamakla birlikte, putperest ya da mecusi oldukları kabul
edilmektedir. Ermenilerin Hristiyanlık anlayışı başlangıçtan beri Ortodoks olmuştur.
Ancak Roma ile olan ilişkiler ve Haçlı seferleri sonucunda Katolik Ermeniler de az
da olsa var olmuştur. Ancak 19 yüzyılda Katolik Ermeniler ayrı bir cemaat haline
234
Mehmet Çelik, Tarihsel ve Demografik Bir Kritik: Lübnan’daki Kürtler, s.626.
235
Ekrem MemiĢ, “Ermenilerin Kökeni ve GeçmiĢten Günümüze Türk-Ermeni ĠliĢkileri, Afyon
Kocatepe Sosyal Bilimler Dergisi, C.7, 2005, ss.1-11, s.4.
88
gelmiştir.”236Bu nedenle Ermeni Hristiyanlar; Ortodoks Ermenileri ve Katolik
Ermeniler olarak iki kola ayrılıp incelenmiĢtir. Son yüzyıllarda Ermenilerin varlığı
Lübnan‟da kalıcı olmuĢtur. Çünkü son zamanlarda Ermeniler tarafından Lübnan‟a
yapılan göçlerle bölgede sayıları artmıĢtır. Bu göçlere neden olan en büyük etken ise
Akdeniz kıyılarına yapılan Haçlı istilası olmuĢtur. Bu hadisenin ardından 1375
yılında Kilikya Ermeni Krallığı yerle bir edilmesiyle Ermeniler kalabalık gruplar
halinde Lübnan topraklarına doğru göç ettiler. Lübnan‟a gelen ilk Ermeni grupları
burada Marunî kesimin dini olan Katolik Hristiyanlığı benimsemiĢtir. Tabi burada
Ermeniler farkında olmayarak, Marunîlerin asimile politikaların etkisinde
kalmıĢlardır.237
Prusya, Fransa, Ġngiltere, Rusya, Avusturya, Ġtalya ve Osmanlı gibi ülkelerden

temsilcilerin katılımıyla uluslararası alanda bir konferans yapılarak; Lübnan‟ın mali,
idari ve adli alanda tam bir özerklik alması Cebel-i Lübnan Nizamnamesi ile
olmuĢtur. 1861‟de oluĢan Lübnan nizamnamesi ile Ermeniler için de yeni bir dönem
baĢlamıĢtır. Osmanlı ve Avrupa devletleri ile Lübnan idaresiyle ilgili bazı kararlar
almıĢtır.238 Ermeni Ortodokslar, Lübnan‟ın ikinci büyük Ortodoks grubunu
oluĢturmaktadır. Genellikle Beyrut'un Burj Hamud Bölgesi, Bekaa Vadisi ve Anjar
Bölgeleri‟nde yaĢarlar. I. Dünya ġavaĢı sonra Anadolu‟dan gelerek Lübnan‟a
yerleĢmiĢlerdir. Lübnan‟a yerleĢtikten sonra buranın kültürüne ve yaĢayıĢ tarzlarına
ayak uyduramayan Ermeniler ülke içinde de bir dini-mezhepsel grup olarak
tanınmamıĢlardır.239
1939‟da 27 bin Ermeni‟nin Lübnan ve Suriye topraklarına göçü ise Ġskenderun

Sancak‟ının Türkiye‟ye katılmasıyla olmuĢtur. Ermeniler göç ederek Bekaa
Vadisi‟ne yerleĢerek Anjar kasabasını kurmuĢtur.1947-1948 yıllarında ise yaklaĢık
40 bin Ermeni‟nin Sovyet Ermenistan‟ına yerleĢmek amacıyla Lübnan‟dan göç
etmiĢlerdir.240
236
Fuat Aydın, “Hristiyanlık”, Sakarya Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, Sakarya, 2015, s.79
237
Mehmet Deniz, KarakıĢla, 1840-1861 tarihleri arasında Cebel-i Lübnan’da Dürzî-Marunî
ÇatıĢması ve Bu ÇatıĢmanın Bölgeye Etkisi, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Hacettepe
Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü, Ankara, 2016, s.30.
238
Halil ÖzĢavlı, Lübnan Ermenileri (1914-1939), (BasılmamıĢ Doktora Tezi), Hacettepe
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2014, s.20
239
Mesut ġöhret, “Ulus Devletsiz Devlet Sistemi, Lübnan Modeli ”Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, Yıl 5, S.1, Çorum, Haziran 2012, s.99
240
Rüveyda Andırırbu, Lübnan’da Toplumsal Yapının Siyasete Etkisi, Kırıkkale Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırıkkale, 2020, s.98.
89
Ermeniler Osmanlı Ġmparatorluğu Dönemi‟nde, devletin üst kademelerinde birçok
görevler yer almıĢlardır. Özellikle 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren sömürgeci
devletlerin etkisiyle, ülke içinde çatıĢmalar meydana gelmiĢ ve devlet için problem
olmaya baĢlamıĢlardır.24119.yüzyılın sonlarında yabancı yazarlara göre Osmanlı
Ġmparatorluğunda 1.300.000-1.500.000 arası Ermeni yaĢamıĢtır.242 Fakat tez konusu
olarak yapılan araĢtırmalarda Cebeli Lübnan Mutasarrıflığı‟nda Ermeni veya Süryani
olabilecek toplam beĢkiĢi yaĢamıĢtır. Cebel-i Lübnan Salnamelerinin nüfusu
mükellefe bölümünde Ermeni ve Süryani nüfus bir arada belirtildiğinden dolayı
kimin Süryani kimin Ermeni olduğuna bilemiyoruz. Bu beĢ kiĢinin varlığı da
Kisrevân‟da gösterilmiĢtir.243
2.1.12.Süryaniler
Süryaniler, Pavlus'un belirlediği inanç doğrultusunda Antakya Patrikhanesi'ne bağlı

olan, günümüzde de tarihi Antakya Patrikhanesi'ni temsil eden, Hristiyanlığın en eski
gruplarından biri olmuĢtur. 6. yüzyılın ikinci yarısına kadar Doğu Hristiyanlığının
lideri olan bu kilise gerek düĢtüğü teolojik fikir ayrılıkları, gerekse Bizans kilisesinin
mezhep farklılığından dolayı uyguladığı yanlıĢ davranıĢların neticesinde zamanla
eski gücünü kaybetmiĢtir. Bu yüzden Ġslam'ın bölgedeki insanlar arasında
yayılmasıyla destekçilerini kaybederek bugünkü durumuna gelmiĢtir. Günümüzde
Süryanilik varlığını devam ettirip dünyanın dört bir yanında yaĢayan ve çeĢitli ırklara
mensup olan birkaç milyon insanın bağlı bulunduğu bir mezheptir.244
2.1.13.Diğer Müslüman Gruplar
2.1.13.1.Sünniler
Nüfusun %20-25‟ni Sünniler oluĢuyordu. Sünniler‟in büyük kısmı etrafında

toplandığı eski BaĢbakan Hariri‟nin Tayyar El Mustakbal hareketi, Suriye karĢıtı
muhalefet içinde en güçlü hareket olmuĢtur. Lübnan‟da bu hareket modern Sünnileri
241
MemiĢ, “Ermenilerin Kökeni ve GeçmiĢten Günümüze Türk-Ermeni ĠliĢkileri, s.2.
242
Ġlhan Akbulut, “Türk Tarihinde Ermeniler”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, C.50, S. 1, 1995,
ss.29-41, s.30.
243
Ahmet Çandır, Osmanlı Cebel-i Lübnan Salnamelerine Göre Yörenin Ġdari, Sosyal ve
Ekonomik Yapısı (1887-1892), Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa,
2020, s.84.
244
Mehmet Çelik, “Süryaniler”, Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, Ġstanbul, 2010, s.175.
90
temsil etmektedir. Ülkede BaĢbakanlık Sünnilerden oluĢmaktadır. Lübnan‟ın üçüncü
grubu olan Sünni Müslümanların sayıları 500 bini aĢmıĢtır.
Sünni cemaat Kerami, Selam, Hoss ve Sulhgibi feodal ailelerin desteği ile Lübnan
siyasetinde etkili olmuĢtur. Sünni ailelerin liderleri, yapıcı tavırlarıyla genellikle
Lübnan siyasetinde dengeleyicisi olmuĢtur. Kerami ailesinin Arap KurtuluĢ Partisi ve
Selam ailesinin Reform Öncüleri Partisi önemli Sünni siyasi oluĢumlardır.245
2.1.13.2. ġiiler
“Gitmek, gidecek yer ve yol, izlenen yol” anlamına gelen ve sözlükte böyle kullanan
mekân ismi olan mezhep kelimesinin çoğulu mezahibtir. Terim olarak mezhep “bir
takım siyasi, içtimai, iktisadi ve diğer hadiselerin etkisinde mezhep kurucusu sayılan
insan ile ona uyanlardaki fikri, dini ve siyasi tezahürüdür.” Ģeklinde açıklanabilir.246
Ayrıca mezhep, “dinin asli veya fer‟i hükümlerinin kendine dayanak bulduğu
delilleri bulmakta ve bunlarda hüküm çıkarıp açıklamakta otorite sahibi olan
alimlerin ortaya koyduğu fikirlerin tamamı veya belirledikleri sistem” diye
açıklanabilir.247
Siyasi bir fikir ve giriĢimin mezhep olarak bilinmesi için Ġslam‟a ait inancı olması ve
gruplaĢma içinde özgün veya dengeleyici özellikler sahip olması gerekmektedir.
Ġslam coğrafyasında oluĢan mezhepler üç farklı Ģekilde bölünmüĢtür: Siyasi
mezhepler, itikadi mezhepler ve fıkhi/ameli mezheplerdir.248 Siyasi mezheplerin
oluĢmasında siyasi etkenlerin yanında grup toplantıları da etkili olmuĢtur. BaĢlıca
mezhepler; Hariciler, ġia ve Mürcie ile Mu‟tezile‟de eklenebilir. Ġtikadi mezhepler
ise inanç konularındaki tartıĢmalar sonucunda ortaya çıkan fikirler neticesinde
oluĢmuĢtur. BaĢlıca mezhepler; Cebriyye, Kaderiyye, Mu‟tezile ve Mürcie
fırkalarıdır. Ġslam mezhepleri tarihi bilimi yıllar boyunca siyasi ve itikadi mezhepleri
incelemiĢtir. Son olarak, Fıkhi-ameli mezhepler; Peygamber‟in ölümünden sonra
Müslüman nüfusunun fazla olan yerlere giden alimler Ġslam ile ilgili yeni ortaya
çıkan soruları ve sorunları cevaplandıranların oluĢturdukları mezheplerdir. En yaygın
245
Aygül Duman, Lübnan’daki Dini-Siyasi Bir hareketin Anatomisi Hizbullah (Yüksek Lisans
Tezi), Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensititüsü, Ġstanbul, 2010, s.27.
246
Abdülkahir Bağdadi, “Mezhepler Arasındaki Farklar”, 1991, Çeviren: Halil Ġbrahim Bulut,
Ġslam Mezhepleri Tarihi, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları, Ankara, 2016, s. 43.
247
Ġlyas Üzüm, “Mezhep”, Diyanet ĠĢleri Ġslam Ansiklopedisi, C.29, Ġstanbul, 2000, s. 529.
248
Halil Ġbrahim Bulut, Ġslam Mezhepleri Tarihi, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları, Ankara,
2016,s.83-95.
91
alana yayılmıĢ olan fıkhi/ameli mezhepler; Hanefiyye, ġafiye, Caferiyye ve
Malikiyye‟dir.249
Ġki temel mezhep olan ġiilik ve Sünnilik belli noktalarda birbirinden ayrılmaktadır.
Öte yandan da üç konuda benzerlikleride vardır. Ġlk olarak Allah‟ın varlığı ve birliği
konusunda, ikincisi Hz. Muhammed‟in peygamberliğine inanma konusunda ve son
olarak iki mezhebin de ahirete, cennete ve cehenneme inanma konusunda aynı
düĢünce vardı. Ayrıldıkları en önemli nokta ise „imamet‟ konusudur.250 Ġmam
“ümmetin idaresini üstlenen kiĢi”, imamet ise “imamın üzerine aldığı görev”
anlamına gelmektedir.251 ġiiler imamet‟e iman etmektedirler. Ġmamet peygamberlik
makamından alt derecede veya makamda olma Ģekli değil, peygamberlerin
peygamberliklerine benzer durumdur. Sünniler imamete inansa da Ġmam‟ın Ģartları
ġiilerden farklı özelliğe sahipti.252
Hz. Muhammed‟in vefatından sonra ilk Müslümanlardan olan Ebubekir halife

seçilmiĢtir. Bu ilk halife „seçimi‟ ile Ġslami halifelik ve siyasal-dinsel bir yapı
oluĢmaya baĢlamıĢtır. Ardından gelen halifeler ise Ömer ve Osman olmuĢtur.
Hz.Muhammed‟in amcasının oğlu ve damadı olan Ali‟nin asıl halife olmasını isteyen
bir grup Medine‟de yeni bir hadisenin oluĢmasına neden olmuĢ ve zamanla bu hadise
büyümüĢtür. Ali‟nin tarafını savunanlar ġia olarak adlandırılmıĢtır. Hz.
Muhammed‟in Veda Haccı sırasında “ben kimin dostu isem Ali de onun dostudur.”
Hadisi ġiiler tarafından Peygamberin varisi ve halife olarak yorumlanmıĢtır.
Böylelikle ġii‟ye göre imam ihtiyacı var olmuĢtur. Bu yol gösteren imam, ancak
Peygamberin ailesinden olmalıdır.253
Lübnan‟daki ġia kültürünün Ali bin Ebu Talip taraftarı olan sahabe Ebu Zer‟e
dayandığı değerlendirilmektedir. Nitekim Ebu Zer de Osman bin Affan‟ın halifeliği
döneminde Lübnan‟ın bağlı olduğu ġam vilayetine sürgüne gönderilmiĢtir. Böylece
ġam Valisi Muaviye'nin kontrolü altına girmiĢtir. O dönemde ġam‟a bağlı
249
Burcu Tekin, Lübnan’da Egemenlik ve Terör Kavramları Ekseninde Hizbullah’ın DönüĢü,
(Yüksek Lisans Tezi), Çankaya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2019, s.83.
250
Ahmet El Katip, Sünnilik ġiilik Ġslam Birliği, (Çeviren: Muharrem Tan), Mana Yayınları,
Ġstanbul, 2015, s.20- 47.
251
Mustafa Öz, Avni Ġlhan, “Ġmamet”, Diyanet ĠĢleri Ġslam Ansiklopedisi, C.22, Ġstanbul, 2000, s.
201.
252
Katip, Sünnilik ġiilik Ġslam Birliği, s.20-47.
253
Farhad Daftary, ġii Ġslam Tarihi, (Çeviren: Ahmet Fethi), Alfa Basım Yayın, Ġstanbul, 2016,
s.44-53.
92
Lübnan‟da yaĢamıĢ ve ġii inancı özellikle bugün ġiilerin çoğunlukta olduğu güney
Lübnan'da yaygınlaĢmıĢtır.254 Orta Çağ‟da ġam merkezli Emevi yönetimine
muhalefet eden ġiilerin, baskı ve zulüm yüzünden Mezopotamya ve Arabistan‟dan
göçüp, 7. yüzyılda Lübnan‟ın dağlık bölgelerine yerleĢtikleri de iddia edilmiĢtir.255
ġii ideolojinin zamanla yaygınlaĢması Cebel-i Amil sınırlarının dıĢına çıkmasına ve

11. yüzyılla birlikte Sur ve Sayda gibi sahil kısımlarında da ġii nüfuzun görülmesine
yol açtı. Ancak Cebel-i Amil‟in politik ve kültürel etkisi tüm ġii yerleĢim yerlerinde
hissedilmiĢ, Cebel dıĢında yaĢayan ġiiler dahi “Amili” olarak adlandırılmıĢlardı.
ġiiliğin kültürel olarak Cebel-i Amil‟de yayılmasının yanı sıra, ġiiliğin köĢe taĢları
olan dini liderlerin yetiĢmesi ve Safeviliğin ideolojik alt yapısının oluĢmasında
belirgin yer tutan âlimlerin doğup büyüdükleri yer olması bakımından Cebel-i Amil,
Ġran‟daki ġiiler için de özel bir yere sahipti. Dolayısıyla 16. yüzyıla kadar ġiiliğin
bilim ve kültür merkezi, Lübnan topraklarındaki Cebel-i Amil bölgesiydi. Cebel-i
Amil ġiileri ve onların halefleri, Ġran‟da ruhani liderlerin ġiiliğin kurumsallaĢması
yönünde sağladıkları çabayla, Ġran‟ın politik ve kültürel kaderini belirlemiĢlerdi. Bu
noktada amililer Memlûkler döneminde yaĢadıkları politik baskılardan sonra pasifize
olmuĢlarsa da 16.yüzyılda Ġran‟da kurulan Safevi yönetimiyle iliĢkiler kurarak sosyo-
politik varlıklarını kendi sahalarında güçlendirmek için siyasi desteği bulmuĢlardı.
ġiilerin bir diğer yerleĢim yerleri ġam ticaret yolunun üzerinde olan ve dağların iç
kısmında yer alan Bekaa Vadisi oldu. Cebel-i Lübnan‟ın Akdeniz‟e bakan tarafında
yer alan ve kıyıya yakın olan Kisravan da Memlük dönemine kadar ġiiler için
elveriĢli bir yaĢam bölgesiydi. Diğer taraftan Kahire‟de 10. yüzyılın baĢında
yükselmeye baĢlayan ġii Fatımiler‟in saltanatı, aĢamalı olarak Suriye bölgesine de
yayılmıĢ bu noktada Lübnan topraklarında yaĢayan ġiilerin de altın dönemlerini
yaĢamalarını sağlayarak, 14. yüzyılda Marunîlerin toplu göçünden önce Kisravan ve
Hermelde ezici bir ġii nüfusun oluĢmasına katkı sağlamıĢtı.256
Ġslam inancında ayrılıklarla birlikte 9.yy.‟da bölgede ġiiler etkinlik kazanmaya

baĢlamıĢ olup Beyrut‟un kuzeyinde Keservan‟da bir ġii Emirlik kurulduğu ve
13.yy.‟a kadar varlığını devam ettirdiği iddiaları bulunmaktadır. Mısır‟da yerleĢik
254
Abdurrahman Ebuzeri, Lübnan’da DireniĢin Mimarı Ġmam Musa Sadr, Feta Yayınları,
255
Faik Bulut, Ġslamcı Örgütler, Doruk Yayımcılık, C.2, Ankara, 1997, s. 5.
256
Yıldız, Cebel-i Lübnan’da Osmanlı Devleti’nin Mezhep Politikası ve Hukuki Uygulamalar
(1839-1914) , s.24-25.
93
olan ve Lübnan dahîl Suriye‟nin batı ve sahil kesimine 10. yüzyılda hükmeden
ġiiliğin Yedi Ġmamcı/Ġsmaili koluna ġii Fatımi devleti döneminde Lübnan ġiileri en
iyi günlerini yaĢadı. 12 Ġmam inancına bağlı Lübnan ġiileri inançlarını o dönemde de
korumuĢlardır. Haçlılar 11. yüzyılda Lübnan‟ı ele geçirdiğinde ġiiler, genel
“Müslüman” kavramı kabulü ile baskı görmüĢlerdir. Selahaddin Eyyubi‟nin 1171‟de
Suriye‟yi Haçlılardan almasının ardından bölgede kesintisiz bir Sünni Ġslam
hakîmiyeti baĢlamıĢtır. Önce Eyyubiler sonra Memlüklüler, ġiileri inançlarından
dolayı baskı altında tuttular. Lübnan, 1516‟da Osmanlı yönetimi altına girdiğinde,
ġiiler, güçlerini arttıran Marunî ve Dürzî topluluklarının lehine hemen hemen tüm
topraklarını ve güçlerini kaybettiler. Marunîler, ġiileri bir dönem hakîm oldukları
Lübnan‟ın kuzeyindeki Keservan‟dan çıkararak güneye göçe zorladılar ve
Keservan‟a yerleĢtiler. Halen Keservan‟da bu dönemden kalan birkaç ġii Köyü
bulunmaktadır. Lübnan Dağı‟nın Dürzî bölgesinde barınak arayan ġiiler, 1585‟te
Dürzî yöneticiler tarafından daha da güneye itildiler.257
2.1.13.3.Kaçarların Lübnan’dakiġii, Alevi ve Dürzîlerle ĠliĢkileri
ġii kökenli mezhepler Lübnan bölgesinde, Emeviler dönemine kadar uzanan bir
tarihî geçmiĢi vardır. Fatimi Devleti‟nin Mısır‟da kurulması ve giderek güçlenmeye
baĢlaması Lübnan‟daki ġiilik mezhebini de beraberinden kuvvetlendirmiĢtir.
Lübnan‟daki ġiiler; Kisrevan, Cebel, Amil, Suf, Bekaa bölgelerinde yaĢamaktadır.
Buradaki ġiiler kendi içinde ġii, Dürzî ve Nusayri olarak 3 gruba ayrılıyordu. Ancak
baskın grup ġiilerdir.258Selçuklular, Eyyübiler ve Memlüklüler döneminde
Lübnan‟daki ġiiler siyasi olarak pek güçlü değillerdi. Memlüklü Sultanları Baybars
ve Kalavun zamanında Lübnan bölgesindeki ġii mezhepler zorla SünnileĢtirilmeye
çalıĢılmıĢtır. Lübnan‟daki ġiiler Memlüklü Devletinden korktukları için kendilerini
onlardan hep gizlemiĢlerdi.259
Yavuz Sultan Selim Dönemi‟nde 1516 Mercidabık zaferiyle Lübnan bölgesi Osmanlı
Devleti hâkimiyetine geçmesinin ardından Osmanlı Devleti, buradaki ġii, Dürzî ve
Alevilere karıĢmamıĢ onlara karĢı hoĢgörü politikası izlemiĢtir. ġiilere zorla bir Ģey
257
Ülman, 1860-1861 Suriye Buhranı: Osmanlı Diplomasisinden Bir Örnek Olay, s.27.
258
Adil Baktıaya, Osmanlı Suriyesinde Arapçılığın DoğuĢu, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 2016, s.35-
43.
259
Tijana Krstic, Osmanlı Dünyasında Ġhtida Anlatıları 15. 17. Yüzyıllar, (Çeviren: Ahmet Tunç
ġen), Kitabevi Yayınları, Ġstanbul, 2015, s.216-224.
94
yaptırılmamıĢtır. Bu grupların kırsal bölgelerde AĢiretler Ģeklinde yaĢamasına
müsaade vermiĢtir. Lübnan‟daki ġii gruplar ile Safeviler; ġah I. Ġsmail, ġah I.
Tahmasp ve ġah I. Abbas zamanında Irak‟taki ġii ulema ve ġii kutsal merkezler
üzerinden iliĢkiler kurmak istemiĢtir. Fakat bölgenin uzak olması Ġran ve Lübnan
arasında kara ve deniz bağlantılarının olmaması, bölgenin Osmanlı hâkimiyetinde
olması gibi sebeplerden ötürü Safeviler ile Lübnan‟daki ġii grupların iliĢkileri
istenilen düzeyde olmamıĢtır.260
Afgan, AfĢar ve Zend Hanedanları döneminde de Ġran‟ın Lübnan coğrafyasındaki ġii

gruplarla iliĢkisi neredeyse hiç yoktu. Kaçarlar zamanında Lübnan‟daki ġii gruplarla
tekrar iliĢkiler kurulmuĢtur. Kaçarlar zamanında Irak‟taki ġii kutsal yerler üzerinden
Lübnan‟daki ġii gruplar ile bağlantılar kurulmuĢtur. Hatta Ġngilizler Kaçarlar
üzerinden Lübnan‟daki ġii gruplar ile Lübnan‟daki Marunî Hristiyanlar ile de
bağlantı kurmuĢtur.261
Mehmet Ali PaĢa‟nın Lübnan bölgesinden geri çekilmesiyle birlikte bölgede Ġngiliz
ve Fransızların egemenliği arttı. Fransızlar ve Ġngilizlere karĢı her ne kadar Osmanlı
Devleti siyasi ve dinî yönden önlemler alsa da baĢarılı olamamıĢtır. Lübnan‟da
Sünni, ġii ve Marunî çatıĢması giderek çoğalmıĢtır. 1860 yılına gelindiğinde ise
Lübnan‟daki Sünni, ġii ve Marunî gruplar arasındaki rekabet had safhasına
ulaĢmıĢtır. Bu da Lübnan‟daki yerel halkın Ġngiliz, Fransız, Rus ve Kaçarların
kıĢkırtmasıyla Sünni, ġii ve Marunî olarak ayrılmasına sebep olmuĢtur.262
Ġran Feth Ali ġah zamanında Osmanlı Devleti ile siyasi-askeri sorunlar yaĢaması ve
Osmanlı-Kaçar sınırlarında sınır çatıĢmaları çoğalması Kaçarların Lübnan‟daki ġii
gruplarla siyasi, dinî ve mezhebi iliĢkiler sağlamasına mecbur bırakmıĢtır. Feth Ali
ġah, Osmanlı Devleti ile savaĢırken bir yandan da ġiileri kıĢkırtıp Osmanlı Devleti‟ni
içten karıĢtırmak istemiĢtir. Irak‟taki kutsal ġii merkezler üzerinden Lübnan‟daki ġii
gruplar ile bağlantılar kurulmuĢtur. Lübnan‟daki ġii grupların imamlarının Irak ve
Ġran‟daki medreselere gelip ders dinlemelerini yani bir nevi eğitim almalarını
istemiĢtir. Kaçar Ģahı, Sünni Osmanlı halifeliğine karĢı kendisinin ġiilerin
260
Yasin Atlıoğlu, Lübnan Marunîleri, Kaktüs Yayınları, Ġstanbul, 2014, s.140-146; Tanju AteĢ,
Kaçarlar Döneminde Ġran’ın Körfez Bölgesi, Irak, Suriye, Lübnan ve Yemen Bölgelerindeki
ġiilerle ĠliĢkileri, C.2, S.4, Ankara, Temmuz 2004, s.419.
261
Zahide Tuba Kor, Ġç SavaĢın Gölgesinde Lübnan, Ġlke Yayınları, Ġstanbul, 2016, s.170-179.
262
Kor, Ġç SavaĢın Gölgesinde Lübnan, s.183-187. Alan Palmer, Bir ÇöküĢün Yeni Tarihi:
Osmanlı Ġmparatorluğu’nun Son 300 Yılı, (Çeviren: Belkıs DiĢbudak), Turkuaz Yayınları, Ġstanbul,
2019, s.217-226.
95
koruyucusu olduğunu söylemiĢtir. Osmanlı Devleti‟nin iĢi zorlaĢmıĢtı. Çünkü
Lübnan‟da hem Mehmet Ali PaĢa, hem Ġngiliz ve Fransızlar hem de Kaçar ġahı Feth
Ali ġah‟a karĢı Beyrut, Sayda, Sur, Trablus ġam‟da önlemler alıyordu. Lübnan‟daki
ġii grupların Irak‟taki Kerbela, Necef, Kûfe, Sâmerrâ ve Kazımiyye Ģehirleriyle
bağlantılarını kesip Lübnan‟daki ġii grupların bu yerlere göçünün yasaklanması ve
bir tek tüccarlara izin verilmesi istenmiĢtir.263
Nasreddin ġah Dönemi‟nde Osmanlı ve Kaçarlar Ġngiliz ve Rusların etkisiyle tekrar

karĢı karĢıya geldi. Lübnan bölgesinde ġii gruplarla Kaçarlar tekrar siyasi ve dinî
bağlantılar kurdu. Irak‟taki ġii kutsal merkezler üzerinden Lübnan‟daki ġii gruplar
Osmanlı Devleti‟ne karĢı kullanıldı. Sultan Abdülaziz; Ġngiliz ve Kaçarların
Lübnan‟daki hadiselerini öğrendi. Beyrut Ģehrinde konsolosluk kuruldu. Lübnan‟daki
Beyrut, Sayda, Sur, Hayfa, Trablus ġam görevlilerine telgraf çekerek Sünni, ġii ve
Marunî çatıĢmasından uzak durulması, Lübnan‟daki bütün dinlerin ve mezheplerin
rahat bir Ģekilde ibadetlerini yerine getirmesi, Ġngiliz ve Kaçarların Lübnan‟daki
çalıĢmalarına karĢı önlemler alınmasını istedi.264
Sultan II. Abdülhamid‟in Ġslâm birliği ve ittifakını Ġngilizler, kabul etmiyordu.

Ġngilizler; Muzafereddin ġah aracılığıyla Irak, Suriye, Lübnan, Basra Körfezi‟ndeki
Osmanlı hâkimiyetindeki ġiiler sayesinde Osmanlı Devleti‟ni içerden zorluklarla
uğraĢtırdı. Muzafereddin ġah, Lübnan‟daki ġii gruplarla Ġngilizler sayesinde bağlantı
kurmuĢtur. Kaçarların ġiilerin kurucusu ve savunucu olduklarını söylemiĢlerdi.
Ġngilizler yardımıyla Lübnan‟daki ġii gruplara nakdi yardımlar yapılarak Ġngilizlerin
saffına geçmesini sağlamaya çalıĢmıĢtır. Sultan II. Abdülhamid ise Ġslâm birliği
içerisinde yer alan siyasi, askerî, dinî ve mezhebi politikalar ile Ġngiliz, Rus, Fransız
ve Kaçar gibi devletlerin Ġslâm bölgesindeki çalıĢmalarına engelledi.265
Muhammed Ali ġah ve Ahmed ġah dönemlerinde Kaçarlar iç karıĢıklıklar

ilgilenmek zorunda kaldı. Lübnan bölgesinin Ġran‟dan uzak olması, Ġran ile kara ve
deniz bağlantısının olmaması, Kaçarların Ġngiliz karĢıtı politikalar yapması gibi
etkenler Kaçarların Lübnan‟daki siyasî ve mezhebi politikalarının zayıflatmasına
263
Yılmaz Öztuna, Sultan II. Mahmut (Cihan Hakanı ve YenileĢme PadiĢahı), Ötüken Yayınları,
Ġstanbul, 2019, 3.bsk, s.74-82. Vijay Prashad, Ulusun Ölümü ve Arap Devriminin Geleceği,
(Çeviren: Senem Erdoğan), Yordam Yayınları, Ġstanbul, 2017, s.81-86.
264
David Hırst, Lübnan Orta Doğunun SavaĢ Alanı, (Çeviren: Timur DemirtaĢ), Ġyi DüĢün
Yayınları, Ġstanbul, 2016, s.188-194.
265
Hırst, Lübnan Orta Doğunun SavaĢ Alanı, s.209-214.
96
olmuĢtur. Birinci Dünya SavaĢı‟nda Lübnan bölgesi Fransızlar tarafından iĢgal
edilmiĢ ve Osmanlı Devleti‟nden hâkimiyetinden çıkan Lübnan topraklarında Sünni,
ġii ve Marunî kavgaları giderek artmaya baĢladı.266
2.1.14. Diğer Hristiyan Gruplar
Diğer Hristiyanlar Lübnan da Süryani Katolikler, Keldaniler ve Protestanlardan

oluĢmaktaydı. Orta Doğu Katolik gruplarından olan Süryani Katolikleri Lübnan
nüfusunun %1‟den daha az bir grubu oluĢturmaktadır. 1932 yılında yapılan nüfus
sayımına göre ülkedeki Süryani Katolik nüfusu 2.675‟ti.
Lübnan‟ın küçük Hristiyan grubu, Latin Katolikler ve Keldanilerdir. 1932 nüfus

sayımında 528 kiĢiden oluĢan topluluk Keldanilerdir. Aynı sayımda Latin Katolik
nüfus görülmezken 1950‟lerden sonra 4.000‟lere ulaĢmıĢtır. Lübnanlı Protestanlar,
daha çok 19 ve 20. yüzyıllarda Amerikan ve Ġngiliz misyonerler tarafından mezhep
değiĢtirmiĢ Hristiyanlardan oluĢmuĢtur. Lübnan nüfusun %1‟den az kısmını
oluĢturan Protestanlar, iyi eğitim almıĢ orta sınıfta yer alırlar. Genellikle bunlar
Beyrut‟ta yaĢamaktaydılar.
Süryani Ortodokslar olarak bilinen Yakubiler, Lübnan‟da %0,5‟ten daha az bir grubu
oluĢturur. Monofizit (Tek Tabiatçılık) öğretiyi Orta Doğu ve Anadolu‟da yayan Urfa
(Edessa) Piskoposu Jacop Baradeus‟a atıfla Suriyeli Monofizitler „‟Yakubi‟‟ adını
almıĢtı.267
2.2. Toplumsal Grupların Birbiriyle Olan ĠliĢkileri
Marunî ve Dürzî çatıĢmalarının sebeplerinin belki de en önemlisi, Lübnan bölgesinin

farklı etnik ve dini gruplardan oluĢan yapısıdır. Etnik ve mezhep fazlalığın çok
olmasından ötürü Lübnan‟da düzenli bir siyasi yapının oluĢumunu engellemiĢtir.
Maalesef bu özellik günümüzde de böyledir. Günümüz Lübnan‟ında tarihten gelen
bu nedenlerden kaynaklı siyasi istikrar sağlanamamaktadır.268
266
Albert Hourani, Arap Halkları Tarihi, (Çeviren: Yavuz Alogan), ĠletiĢim Yayınları,(12.bsk),
Ġstanbul, 2016, s.315-321
267
268
Çınar, Lübnan’daki Marunîlerin ve Dürzîlerin Siyasi Mücadeleleri, s.47.
97
Bölgenin eski halkları olarak bilinen Fenikeliler, Süryaniler ve Araplar‟a sonradan
Rumlar, Romalılar, Haçlılar ve Türklerde katılmıĢlardır. Ġslamın bölgede
yayılmasıyla hâkim büyük bir kısmını Müslümanlar oluĢturmuĢtur. Arapçada
çoğunlukla konuĢulan bir dil haline gelmiĢtir. Lübnan bölgesi Müslüman, Hristiyan
ve az sayıda Yahudi içeren topluluklardan oluĢmaktadır.269
Ancak temelde sorunlara neden olan bu din mensuplarının, özellikle Müslüman ve

Hristiyanların, kendi içlerindeki mezhep bölünmeleridir. ĠĢte bu bölünmenin getirisi
olan toplumsal kargaĢa ve çatıĢmalar Lübnan‟da siyasi düzeninin sağlanmasında en
büyük engeldir. Müslüman topluluklar Sünni, ġii ve Dürzî olmak üzere üç
mezhepten oluĢmaktadır. Hristiyanlar ise Rum (Ortodoks ve Katolik olmak üzere),
Süryani, Marunî ve Ermeni gibi gruplardan oluĢmaktadır.270
Harita 2:Lübnan‟daki Büyük Mezheplerin DağılıĢı271
269
Haluk Ülman “1840- 1845 Arasında Suriye ve Lübnan’ın Durumu ve Milletlerarası Politika”
Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C.18, S. 3, s.243.
270
Ahmet Lütfi Efendi‟nin Ġslam mezhepleri ve Dürzîlik konusunda verdiği bilgilerin konu edildiği bir
çalıĢma için bkz. Sayın Dalkıran, “Tarih-i Cevdet’te Ġslam Mezhepleri-II (Dürzîlik ve
Nusayrilik)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 21, Erzurum, 2003, s.
201-217.
271
Talha Köse“Lübnan’da Ġstikrar ArayıĢları”, Siyaset Ekonomi ve Toplum AraĢtırma Merkezi,
Lübnan Raporu, Ġstanbul, 2006, s.16.
98
2.3. Gayr-i Müslim Grupların Sorunları için Çözüm Yolları
II. Abdülhamid Dönemi‟ndeki en önemli sorunlardan biri Ermeni sorunudur. Ermeni

meselesi, ġark meselesi‟nin bir parçası olarak ilk ortaya çıktığında, diğer yabancı
gruplara oranla daha zayıf bir meseleydi. Ancak Balkan devletlerinin
bağımsızlıklarını ilan etmelerinden ve Osmanlı Devleti‟nin de günden güne siyasi ve
ekonomik yönden çökmesiyle bu sorun daha da büyümüĢtür. Avrupalı Devletlerin de
desteğiyle Sultan Abdülhamid Dönemi‟nde, Ermeni meselesi çok büyük bir sorun
haline geldi. Özellikle Berlin Konferansı‟ndan272 sonra sistemli bir isyana dönüĢen
Ermeni Sorunu, II. Abdülhamid‟i bu konuda gerekli önlemleri almasını gerektiğini
göstermiĢtir.273
Bazı Ermenilerin itirafları ve yabancı seyyah ve yazarların tespitleriyle Ermeniler

söylenenlerin aksine rahat bir hayat sürdürmüĢlerdi. Sorunun II. Abdülhamid
Dönemi‟nde aldığı hal ise, Berlin Konferansı dikkat çeker. Batılı güçlerin
yardımlarıyla, dini birlik ve kimliklerini güçlendirmek için, kiliselerin giderek güç
kazanmasıyla, Ermenilere taviz, imtiyaz, reform, muhtariyet ve bağımsızlıklarını
kazanma ideali vermiĢtir. BaĢlarda Ġstanbul‟da baĢlayan Ermeni ve Türk
gruplaĢması, yavaĢ yavaĢ Anadolu‟ya sıçramıĢ ve bölgede Müslümanlarla Ermeniler
arasında çatıĢmalar baĢlamıĢtır.2741877-1878 Osmanlı Rus SavaĢı, Osmanlı
Devleti‟nin yenilmesiyle, Katolik Ermenilerin Patriği Nerses Varjabedyan, Ruslardan
Doğu Anadolu‟daki Ermeniler için muhtariyet istemiĢ ve ateĢkes antlaĢmasına,
bölgedeki Ermeni hakları için meĢhur 16. maddeyi eklemiĢtir. Söz konusu 16.
maddede üç önemli konu dikkat çekmektedir. Bunlar:
1- Ermenistan adında bir devlet vardır.
2- Bahsedilen bölgede Ermeniler için tedbirler alınmalıdır.
3- Ermenilerin güvenliği, Türk, Kürt ve Çerkezler tarafından tehlike

altındadır.275
272
1878 yılında toplanan Berlin Konferansıyla Ermeni Sorunu uluslararası bir sorun haline geldi.
273
Hüseyin Vehbi Ġmamoğlu, Önder Deniz, 19. Yüzyıldaki Gayr-i Müslim Tebaa Sorununun
Sultan II. Abdülhamid Dönemindeki Hukukî Sonuçları, Tarih Okulu Dergisi (TOD) Haziran 2014
Yıl 7, S.18, s.255.
274
Kodaman, “II. Abdülhamit ve Kürtler-Ermeniler”, S.D.Ü. Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal
Bilimler Dergisi, Mayıs 2010, S.21, s. 133
275
Levon Panos Dabağyan, Sultan Abdülhamid Han ve Ermeniler, Kum Saati Yayınları, 3. Baskı,
99
Bu maddelerle iyice cesaretlenen Ermeniler, Osmanlı Devleti aleyhine bir dizi siyasi
hareketi baĢlatmıĢlardır.276Neticede Ermenilerin isyanına karĢı Sultan II.
Abdülhamid‟te önlem almak zorunda kalmıĢtır. II. Abdülhamid Dönemi‟nde
Fransa‟nın, Osmanlı Devleti konusunda, Almanya‟yla olan rekabetini değerlendiren
Imbert Ģöyle demektedir:
Türkiye‟ye yatırdığımız iki milyar değerindeki sermayelerimiz, 1700 kilometrelik

demiryollarımız, rıhtımlarımız, fenerlerimiz, 100.000 hastayı ve yoksulu barındıran
300 hastanemiz, her yerde Fransız dilini ve uygarlığını yayan 100.000 kapasitede ki
300 okulumuz ve Yakın Doğu halkları arasında sürekli var. Geleneksel politikamızla
sayesinde Osmanlı Devletin‟den daha ön sırada yer alırız. Rakiplerimizden öndeyiz.
Ama buna sahip çıkmalıyız yoksa önceliğimizin en sağlam güvencelerini elimizden
kaçırırız. Ġki yüzyıldır süren Yakın Doğu limanlarındaki ticaret olarak elimizde bir
Ģey kalmadı. Ġstanbul‟da bile on yıldan beri yaptığımız çalıĢmalar olumlu
sonuçlanmadı. Almanya sanayi iĢletmelerini, demiryollarını ve bazı kanalları aldı.
Bize kalan bir tek dinsel üstünlüğümüzdür. Bunu da kaybedemeyiz ve göz ardı
edemeyiz. Çünkü bugün de koruyuculuğu sayesinde, Fransa, Yakın Doğu‟da
Katolikliğin nüfuzunu kendi tekelinde bulundurmaktadır.277
Fransa II. Abdülhamid Dönemi‟nde, Orta Doğu‟daki nüfuzunu kaybetme korkusu

içinde olduğu için çıkarları doğrultusunda gayr-i Müslim grupları koruma politikasını
uyguluyordu. Özellikle Marunîler üzerinde çok ciddi planları olan Fransa‟nın,
Lübnan‟da kendi kontrolünde bağımsız bir Marunî hükümeti kurma niyetinde olduğu
belgelenmiĢtir.278Ekonomik politikalar içinde ise, Arapların çoğunlukta yaĢadıkları
yerlerdeki ticari tekellerin korunması yer alıyordu. Bu noktada Osmanlı Devleti‟nde
yaĢayan Hristiyan ve Yahudi tebaayla zıtlıkları devam ediyordu. KarĢılığında
Osmanlı Devleti‟nden beraat almaları yardımcı olarak himaye altına
279
alınıyorlardı. Beraat alan kiĢi, artık Osmanlı kanunlarına uyma zorunluluğu
276
Kodaman, Türkler-Ermeniler ve Avrupa, Süleyman Demirel Üniversitesi Yayınları, No: 31,
Isparta, 2003, s.25-26.
277
Paul Impert, Osmanlı Ġmparatorluğu’nda YenileĢme Hareketleri Türkiye’nin Meseleleri,
Havass Yayınları, Ġstanbul, 1981, s. 99.
278
Ġmamoğlu, Deniz, 19. Yüzyıldaki Gayr-i Müslim Tebaa Sorununun Sultan II. Abdülhamid
Dönemindeki Hukukî Sonuçları, s.259.
279
ġerife Yorulmaz, “Osmanlı-Fransız ĠliĢkileri Çerçevesinde Osmanlı Topraklarında Açılan
Fransız Kültür Kurumları ve Bunların MeĢruiyet Kazanması (19. Yüzyıl - 20. Yüzyıl BaĢları)”,
O.T.A.M, S.11, 2000, s.710
100
olmuyor ve ödemesi gereken bazı vergileri de ödemiyordu. 280 Yani Osmanlı Devleti,
batılı devletler için ekonomik ve politik ayrıcalıklar edindikleri açık bir pazar haline
geliyordu. Bununla beraber, Osmanlı Devleti‟nin yargı bölümünde de sorunlar
çıkıyordu özellikle gayr-i müslimlerin yerel yargı dıĢında kalmasıyla, yargı alanında
büyük sorunlar oluĢuyordu. Fransız elçi ve misyonerleri aynı zamanda, Hristiyan
halkın üzerinde yürüttükleri çalıĢmaları, Ortodoks unsurları, Katolik kilisesine geri
döndürmeye çalıĢıyorlardı.281 Kafkaslarda ise Ermeni ve Gürcüleri etkileme
çalıĢmalarıyla, bölgede yaĢayan halk Osmanlı Devleti‟ne karĢı isyan ediyordu.282Son
zamanlarındaki Ermeni isyanı, bu planlı çalıĢmaların en açık göstergesi olmuĢtur.
Sonuçta isyanlar, Osmanlı Devletinin sistemini kökten olumsuz etkilerken,283 devleti
gayr-i müslim tebaasına yönelik yapısal reformlara sürüklemiĢtir. 19. yüzyılın
sonundaki ġark politikasının gayr-i müslim meselesine etkisi ise, Berlin
Kongresi‟nden sonra Osmanlı Devleti‟nin reform sözlerinin uygulanmasına
yöneliktir. Balkanlarla kendi çıkarları için yakından ilgilenen Avusturya,
Balkanlardaki statükonun korunması yolunda çalıĢmaları takip etmiĢ ve 1897 yılın
itibaren Rusya‟yla beraber hareket etmiĢtir. 20. yüzyılda, Rusya‟yla beraber
hazırladıkları bir reform programını Osmanlı‟ya kabul ettiremeyen Avusturya, 1903
yılında yine Rusya‟yla Mürzsteg Kararları olarak bilinen programı imzalamıĢ ve
diğer Avrupalı devletlerin öngördüğü reform kararlarını, Osmanlı Devleti‟ne kabul
ettirme konusunda oldukça kararlı olduğunu göstermiĢtir.284
2.4. Toplumsal Hayatı Etkileyen Olaylar
Müslüman olmayan tebaya 1856 Islahat Fermanıyla okul açabilme yetkisi verildi.
Bu durum Lübnan ve Suriye‟de yabancıların çok fazla okul kurmalarına ve bu
alandaki çalıĢmalarını hızlandırmasına neden olmuĢtur. 1860‟larda Lübnan‟da sadece
280
Gülnihal Bozkurt, Azınlık Ġmtiyazları Kapitülasyonlardan Tek Hukuk Sistemine GeçiĢ, Atatürk
AraĢtırma Merkezi, Ankara, 1998, s.14.
281
Ġmamoğlu, Deniz, 19. Yüzyıldaki Gayr-i Müslim Tebaa Sorununun Sultan II. Abdülhamid
Dönemindeki Hukukî Sonuçları, s.259.
282
Mehmet Saray, “Türk-Sovyet ĠliĢkileri ve Ermeni Meselesi”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni
Toplumu ile ĠliĢkileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984. Erzurum), Atatürk Üniversitesi Rektörlüğü
Yayınları, KurtuluĢ Ofset Basımevi, 1985, s.127.
283
Önder Kaya, Tanzimat’tan Lozan’a Azınlıklar, Yeditepe Yayınevi, 2. Baskı, Ġstanbul, 2005, s.
69.
284
Impert, Osmanlı Ġmparatorluğu’nda YenileĢme Hareketleri Türkiye’nin Meseleleri, s.169-171
101
açılan okulların sayısının 33 olduğu belirtilmektedir.2851860 bölge içindeki savaĢının
hemen ardından1862 yılında Beyrut‟ta kadın seminer okulu, Bayan Smith öncülünde
kuruldu. Ġngiliz Protestan misyonerler kızlar için yine bu yılda onlar için ayrı bir
okul daha kuruldu. 1860 yaĢanılan bu iç savaĢ, Lübnan ve Suriye‟deki kadınların
eğitiminde büyük bir yükseliĢe geçirmeye neden olduğunu belirtmektedirler.286
1860‟lardan itibaren Protestanların Lübnan‟da bu konudaki çalıĢmalar giderek
hızlandı. Tabi bu çalıĢmaların artmasında bölgenin etnik yapısı, Mutasarrıflık
sistemi, Batılı devletlerin yerli halk üzerindeki faaliyetleri ve Hristiyan mezhepleri
kendi içlerindeki çatıĢmalarında etkisi vardı. Protestan misyonerler, laik eğitim
sistemini yerli halka benimsetme çalıĢmalarına girip, 1864 yılında Suriye Ġncil
Koleji‟ni kurdular. Beyrut‟a bölgesine kadar Protestanlar çalıĢmalarını bu okul
aracılığıyla yaydı.
285
Ramazan IĢık, 1820-1950 yılları Arasında Suriye ve Lübnan’da Protestan Misyonerlerin
Kadınlara Yönelik Faaliyetleri, Fırat Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi 15:2 (2010, s.175.
286
IĢık, 1820-1950 yılları Arasında Suriye ve Lübnan’da Protestan Misyonerlerin Kadınlara
Yönelik Faaliyetleri, s.175. M. Metin Hülagü, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Misyoner, Ermeni,
Terör ve Amerika Dörtgeninde Türkiye, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.10, Yıl: 2001, s.59-
61. Tufan Buzpınar, Suriye ve Filistin’de Avrupa Nüfuz Mücadelesinde Yeni Bir Unsur: Ġngiliz
Misyonerleri (19. Yüzyıl), Ġslam AraĢtırmaları Dergisi, S.10, 2003, s.113-115.
102
Tablo:1 ġam, Lübnan ve Filistin‟de 1882 yılı itibariyle farklı yabancı gruplara bağlı
okulların istatistik tablosu Ģöyledir.287
ġehir Erkek Kız Erkek Kadın Erkek Kız ġehrin

Okulu Okulu Öğretme Öğretme Öğrenci Öğrenc Nüfusu
n n i
Beyrut 65 36 316 201 6881 5571 120.000
ġam 135 38 200 45 5000 3000 150.000
Kudüs 67 14 171 57 2782 1086 20.000
Halep 35 7 76 16 1755 810 100.000
Trablus 11 4 38 17 687 465 17.000
Hama 35 1 37 1 1155 30 30.000
Humus 58 3 63 4 2110 190 20.000
Laskiye 12 2 27 6 664 160 12.000
Akka 21 2 30 7 500 150 10.000
Sayda 10 5 21 41 247 240 9.000
Sur 5 5 8 7 240 280 3.000
Nablus 30 3 36 4 1081 142 8.000
Ba‟albek 3 2 5 7 300 133 5.000
Hasbiya 3 1 5 3 308 140 6.000
Toplam 490 123 1033 418 23710 11387 510.000
Lübnan ve Suriye bölgeleri eğitim konusunda yabancıların etkisinde siyasi amaçlı bir
projenin uygulama alanı olmuĢtur. Bu etki Osmanlı topraklarınıda genel olarak
etkilemiĢtir. Bu nedenle eğitim, emperyalist bir ideolojinin gerçekleĢmesine yardımcı
olan bir araç olmuĢtur. Tüm bu durumlar sayesinde yabancıların kurdukları okullar,
toplumun hem HristiyanlaĢtırma yoluna itmiĢ hem de emperyalist devletlere bağlı bir
kitle oluĢturmaya yönelik bir amaç gütmüĢtür. Bu bir gerçek ki yabancı okulları
aracılığıyla onlar, Suriye ve Lübnan‟da askeri bir kuvvetin yapamayacağı çalıĢmaları
yapmıĢlardır. Bir papalık temsilcisinin bu konu hakkında Ģöyle dediği
söylenilmektedir: “Biz, sadece Suriye‟yi değil, Gazze‟den Adana‟ya, Lübnan‟dan
Musul‟a kadar bütün Osmanlı topraklarını elde etmek istiyoruz”.288
Protestanlar, bu okulları sadece dinsel eğitim amacıyla açmamıĢlardır. Yabancılar

okulları kendi çıkar ve menfaatleri doğrultusunda ekonomik, sosyal, kültürel
konularda da belli bir kitle oluĢturup bunları araç olarak kullanmıĢlardır.289 Bu
287
Yönelik Faaliyetleri, s.176.
288
289
Fransa, Suriye ve Lübnanlı talebelere maddi yardımda bulunuyordu. Bu öğrencilere maddi yardım
vermesinin nedeni ise bu öğrenci ve ailelerinin Fransız dostu olmasından dolayı idi. Fransız okuluna
103
nedenle yabancılar, bu okulları bölgesel olarak stratejik öneme sahip olan yerlerde
kurup gün geçtikçe sayılarını da çoğaltma yolunda adımlar atmıĢlardır. Bu okullar
onlar için çok Ģey ifade etmekteydi. Çünkü okullar aracılığıyla yabancılar yani
misyonerler kendi düĢüncelerini, dinlerini değerlerini ve kültürlerini öğrencilerine
daha rahat anlatıyorlardı ve bu öğrenciler hiçbir zorlama hissetmeyip, okul kapılarına
kendi ayaklarıyla ile gelmekteydiler.290
Misyonerler, Doğu Anadolu, Mezopotamya, Ġç Anadolu, Ege bölgelerinin yanında,

Lübnan ve Suriye‟de de yetimhaneler, okullar kurdular. 19. yüzyılın baĢlayıp 20.
yüzyılına kadarokul ve yetimhanelerin sayısı 400 ulaĢtığı söyleniliyordu.291Yabancı
güçlerin kurmuĢ oldukları okulların yanında yetimhanelerde kurarak Ermeni ve
Hıristiyan Arap toplulukları arasında Protestanlığı yayabilmiĢlerdir. Özellikle kırsal
kesimlerle çok fazla ilgilenmeyen Osmanlı devletine karĢı bu yerlerdeki faaliyetleri
oldukça etkili olmuĢtur. II. MeĢrutiyet ilanına kadar bu okullara Müslüman kökenli
Türk öğrenciler çok fazla ilgi göstermemiĢlerdir.292
Yuvalar, yetimhaneler ve kız öğrenci okullarına kadın misyoner grupların büyük

destekleri oluyordu.293 Bu kurumların hepsi, Hristiyan dinine ilgi duymaların
yanında, vatandaĢı oldukları ülkenin amaçlarını gerçekleĢtirmeleri için
çalıĢmıĢlardır.294 Tüm yabancı misyonerlerin okullarında Suriye ve Lübnan‟daki
bütün dini ve etnik gruplara kendileri iyi bir Ģekilde anlatırken, Osmanlı devletinden
kötü ve aĢağılayıcı bir Ģekilde bahsetmekteydiler. Genelde misyoner örgütlerinin
özelde ise Protestan örgütlerin gerçek hedefi, yerleĢtikleri coğrafyaları askeri
anlamda sömürge haline getirmekti. Bu amaç doğrultusunda onlar dil, din, ve
kültürü çok iyi kullanıp Lübnan ve Suriye‟de sömürgecilerin sayısını atmaya
çalıĢmıĢlardır. Bu güçlerin çabaları, hiçbir zaman kurak, elveriĢsiz ve susuz bir
coğrafya‟ya ilim öğretmek için olmamıĢtır. Tam tersi kendi çıkarları için bu yolları
giden bu öğrenciler Fransa karĢı sevgi beslemeseler bile en azından Fransız tarihini, dilini, kültürünü
öğrenirlerdi. Bunun yanında Fransız hükümet temsilcileri, yardım edeceği öğrencilerin özellikle
toplumda ileri gelen ailelerin çocukları arasından olmasına özen gösteriyordu. Bundan dolayı Fransız
hükümet temsilcileri çıkarları için kendileriyle iĢbirliği içerisinde olan ailelerin öğrencilerine öncelik
tanıyordu.
290
291
Ġlber Ortaylı, Ġmparatorluğun En Uzun Yılı, Alkım Yayınevi, Ġstanbul, 2006, s.189. Ortaylı,
“Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Amerikan Okulları”, Amme Ġdaresi Dergisi, C. 14, S.3, s.90–91.
292
Ortaylı, Ġmparatorluğun En Uzun Yılı, s.189.
293
Uygur KocabaĢoğlu, Anadolu’daki Amerika, Ġmge Kitaevi Yayınları, Ankara, 2000, s. 96.
294
Ö.O.Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız Manda Ġdaresi Altında Suriye (1908–1938),
AKDTYK Atatürk AraĢtırma Merkezi, Ankara, 2004, s.23.
104
iyi kullanıp sömürgeciler için bu topraklarda iĢlerine yarayacak kiĢileri eğitilmesi
olmuĢtur. Misyonerler, eğitim kurumları sayesinde Hristiyan kültür değerlerini
yayma, dilini ve fikirlerini egemen kılma çerçevesinde “yönetici seçkinleri”
yetiĢtirme hedefindeydi. Çünkü Hristiyan seçkinlerin yetiĢtirilmesi demek, tarihi
süreç içerisinde bölgede bağımsızlık arzularına cevap verecek donanımlı liderlerin
yetiĢtirilmesi demekti. Yani Misyonerlerin görevleri arasında yerel anlamda seçkinler
grubu oluĢturup ve onların sayısını artırmakta vardı. Misyonerler eğitim ve kültür
yoluyla liderlere karĢı koymak için halkın yüksek mevkileri arasında ileri
gelenlerden oluĢan bir sınıf oluĢturmak için çalıĢtılar.
Osmanlı Devleti‟nin azınlıklara verilen çok geniĢ haklardan yararlanan Hristiyan

misyoner örgütlerinin bölgede sürdürdükleri eğitim çalıĢmalarının siyasi ve
toplumsal açıdan hem Müslümanlar hem de Gayri Müslim azınlıklar üzerinde
olumsuz etkileri olmuĢtur. BaĢta Amerika baĢta olak üzere bütün Batılı devletlerin bu
topraklara gönderdikleri misyonerler, bu topraklarda sadece batı kültür ve dinini
yaymakla kalmamıĢ, aynı zamanda topluma kin ve nefret tohumları ekerek bu
coğrafyada Osmanlı idareini güçsüzleĢtirmeye çalıĢmıĢlardır. Buna karĢılık misyoner
heyetleri yer aldıkları devletlerin egemenliğinde bölgede siyasi anlamda hem kendi
devletlerinin nüfuzunu kuvvetlendirip hem de kendi okullarına devam eden
öğrencilerin kalplerine kendi vatan ve millet aĢkını yerleĢtirmek için çabalamıĢlardır.
Osmanlı topraklarında misyoner örgütlerin açmıĢ oldukları okullara giden öğrenciler,

kendi ülkelerinde yabancıların kıĢlalarındaki barıĢ temsilcileri gibiydiler. Osmanlı
Devleti, Beyrut ve Lübnan‟daki bu güçlerin planlarından haberdardı. Bölgede hem
kız hem de erkek öğrencilere yönelik okulları düzenlemekle kalmayan misyonerler,
artı olarakta kendi okullarına devam eden öğrencilere burslar vermeye de
baĢlamıĢlardı. Böylece misyonerler, bursalar sayesinde öğrenciler üzerinde etki
bırakıp ait oldukları ülkelerin güç ve nüfuzunu çoğaltmaya çalıĢırlardı. Bundan ötürü
Osmanlı Devleti, bölgedeki konsolos ve misyonerlerin faaliyetlerini kontrol etmek ve
onların müdahalelerini sınırlı tutmak amacıyla, 1887 yılında Beyrut‟u, Suriye‟den
kopararak doğrudan Ġstanbul‟a bağlı yeni bir vilayet haline getirdi. Özellikle
Lübnan‟da yabancı devletlerin her biri, dini ve etnik azınlıkları korumak, onların
haklarını koruma bahanesiyle kendi egemenlik ve nüfuz alanlarını
geniĢletmekteydiler. Avrupa ülkeler bu konuda birbirleriyle mücadele
105
içerisindeydiler. Yabancı okullar, çoğunlukla kırsal kesimde ve Hristiyanların
çoğunlukta olduğu yerlerde açılıyordu. Ayrıca dini cemaatler tarafından eğitim ve
öğretim yönlendirilmekteydi. Okulların idaresi ise ya yabancı misyoner heyetleri
veya yerel kiliseler tarafından yürütülmekteydi.295
2.5. Camiler- Kilise
Cebel-i Lübnan nizamnamesinde tahrirde kayıt olan nüfus kayıtlarında bakıldığında

Lübnan da yer alan kilise sayısı cami sayısından oldukça fazladır. Örneğin 1884-
1885 yıllarındaki salname kayıtlarına göre Lübnan‟daki cami ve kilise sayıları
Ģöyledir:
ġûf Kazasının Kaymakamlık merkezine bağlı olan yerlerde 532 kilise, 41 cami, 59
manastır; Cezn Kazası Kaymakamlık merkezine bağlı olan yerlerde 43 kilise, 8 cami,
6 manastır; Metn Kazası Kaymakamlık merkezine bağlı olan yerlerde 164 kilise, 2
cami, 44 manastır; Kesrivân Kazası Kaymakamlık merkezine bağlı olan yerlerde 155
kilise, 11 cami, 42 manastır; Zahle Kazası Kaymakamlık merkezine bağlı olan
yerlerde 946 kilise, 63 cami 164 manastır vardır.296 (Eklerdeki tablolara bakınız)
Yukarda ki salname örneğinde gördüğümüz gibi Lübnan‟daki etnik kökenlerden

Hristiyan grupların daha baskın olduğunu ve bunları sosyal yaĢamda gördüğümüz
gibi dini inançlarında da açık bir Ģekilde görmekteyiz.
295
Yönelik Faaliyetleri, s.179-185.
296
Salneme-i Cebel-i Lübnan (Hicri 1302 yılı-1884-1885), s.101,102.103,104,105,106.( Bölgelere
göre dağılımlarını Ekler kısmındaki tablolara baknız.)
106
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
LÜBNAN’IN EKONOMĠK YAPISI
3.1. Lübnan Ekonomisinin GeliĢimi
Osmanlı ekonomisi için iç ve dıĢ ticaret yoğunluğun fazla olmasından dolayı Beyrut
Limanı bu anlamda ihracat ve ithalat açısından önemli bir sırada yer almaktaydı. 297
1820 yıllarında Osmanlı karasularına ilk bu yılda buharlı gemilerin gelmekteydi.

Zamanla buharlı gemilerin sayısında artmalar olmuĢtur. Bu gemilerin sayısının
artmasının en temel nedeni elbette ki ticaret olmuĢtur. Gemilerdeki buhar gücü
onların taĢıdığı tonajı arttırarak ticaret lojistiğinde bir dönüm noktası olmuĢtur. 1830-
1914 yılları arasında Beyrut Limanı‟na gelen tonaj 40 bin ton‟dan 1.700‟e
yükselmiĢtir. Bu rakamlar Avrupa nakliyatında, her zaman daha fazla olmuĢtur. Ama
Osmanlı ticaret gemilerin sayısı da azımsanamayacak kadar küçük rakamlar değildi.
Arap bölgelerindeki limanların önemi 19. yüzyılda artmıĢtır. 1840-1860 yılları
arasında Irak‟ın deniz yoluyla yapılan ticaretinin değeri iki katına, 1900 yılına
kadarsa dört katına çıkmıĢtır. Suriye‟nin ticareti ise neredeyse 20 kat yükselmiĢtir.
Öyle ki 1895-1913 yılları arasında Beyrut‟a gelen tonaj ise iki katına çıkmıĢtır.
1873 yıllarında Rüstem PaĢa‟nın göreve baĢladığı zamanlarda Ġpek ihracatı toplam
ihracatın % 82,5„lik oranına denk gelmekteydi. Avrupalıların Cebel‟de kurdukları
Ġpek fabrikaları Marsilya-Beyrut hattında çalıĢan masrafları az olan buharlı gemiler,
düĢük gümrük vergileri ve bununla beraber bölgedeki etkili gruplardan olan
Marunîlerden destek alan Fransızlar haliyle bölgedeki siyasi ve ekonomi gücü
ellerine almalarına fırsat veriyordu. 1877 yapılan Osmanlı-Rus SavaĢı‟ndan dolayı
burada yaĢanan hem ekonomik hem de siyasal sorunlardan ötürü bölgeye olan
yatırımlarda azalmıĢtır. Fransa‟nın 1870 yılında Prusya‟yla yaptığı savaĢta
yenilmesiyle Cebel-i Lübnan‟ın özellikle ipek üretiminde önemli yere sahip olan
güney bölgelerinde bu ekonomik çöküĢler açık bir Ģekilde ortaya çıkmıĢtır. Bu
ekonomik çöküntüler Marunîlerden daha çok Dürzîler etkilenmiĢtir. Rüstem PaĢa
bütçe sorunlarını çözüme kavuĢturmak amacıyla Nizamnamenin dıĢına çıkarak daha
farklı tedbirler almaya çalıĢmıĢtır. 1874 yılında Rüstem PaĢa‟nın tütün üretimini
297
ġevket Pamuk, Türkiye’nin 200 Yıllık Ġktisadi Tarihi, ĠĢ Bankası Kültür Yayınları, Ġstanbul,
2016, s.53.
107
monopolleĢtirme298 çabası ise meclis tarafından kabul edilmemiĢtir. Çünkü tütünün
yasadıĢı yollarla çevre bölgelerde satılması daha yüksek miktarda para
kazandırmaktaydı. Buda ekonomik satıĢında bir dengesizliği ortaya çıkarmaktaydı.
1875 yılında Rüstem PaĢa‟nın ek gelir kalemi olması isteği ile uygulamaya koymak
istediği pul vergisi de meclis tarafından onaylanmamıĢtır. Bölgedeki yeraltı
kaynaklarını kullanan Fransızlar linyit madeni çıkarıp ve bu madenlerle ilgili
kartografya çalıĢmaları da yapmıĢlardı.299
Ekonomi sorunlardan nedeniyle bazı durumlarda Cebel-i Lübnan halkından vergi

borcu olanların para yerine erzak ve hayvan vererek ödemek istemiĢlerdi. Bu çaresiz
talepleri azda olsa kabul olduğu zamanlarda olmuĢtur. Meclis çoğu zaman Marunî
çıkarlarına göre hareket etmekteydi. Mutasarrıf tarafından vergilere yapılan zammın
çoğu kabul edilmiyordu. Marunîler bu durumu Rüstem PaĢa‟ya karĢı güçlü bir silah
olarak kullanabilmekteydi. Halk vergi miktarlarının artırmasına karĢı gelmekteydi.
Osmanlı Devleti ise bu duruma tepkisiz kalmıĢtır. Çünkü Osmanlı Devleti‟nin bu
dönemde kendi iç ekonomik sorunlarından dolayı Rüstem PaĢa farklı tedbirler
almaya mecbur bırakmıĢtır. Bu nedenle Rüstem PaĢa memurların aylıklarında
kesintiler yapmıĢ, bölgesel kolluk kuvvetlerini azalmıĢ ve diğer kamusal kurumların
giderlerini kısmıĢtır. Bu gibi tedbirler bütçe açığını biraz azaltsa da meclis ve Rüstem
PaĢa arasında gerginlik yaratmıĢtır. Zamanla bu gerginlik ve anlaĢmazlıklar artması
ile Rüstem PaĢa artık meclise hiçbir konuda danıĢmaz ve onu tanımaz olmuĢtur.300
3.1.1. Ekonomi
Beyrut Akdeniz‟e doğru uzanan, doğu ve batı yönündeki tepelerin birleĢtiği bir
yarımada üzerinde bulunur. Bu yarımadanı iç bölgesinde, kuzeyde Nehr-i Kelb‟in
giriĢinden güneyde Nehrü‟d Damur‟un giriĢine doğru uzanan dar bir kıyı ovası
bulunur. Bölge 18 km² bir alana sahip olup ve denize paralel uzanan, çevresi dağlarla
çevrili olan bir yerdir. Nehr-i Beyrut ve Nehr-i Kelb adında iki tane nehir Ģehri
298
MonopolleĢtirme: Çok sayıda alıcı karĢısında tek satıcının olması anlamına gelmektedir.
299
Can Ünsal, Rüstem PaĢa’nın Mutasarrıflığı Döneminde Cebel-i Lübnan (1873-1883),
Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, EskiĢehir, 2017, s.57.
300
Ünsal, Rüstem PaĢa’nın Mutasarrıflığı Döneminde Cebel-i Lübnan (1873-1883), s.58
108
sulamaktadır. Ġklim olarak Akdeniz iklimin görüldüğü yer olan Beyrut, toprak
açısında da dağların arasında verimli vadiler ve ovaların bulunduğu bir bölgedir. 301
Beyrut ziraat için uygun tarlalara sahip değildi. Ancak dut ve zeytin ağaçlarının
bulunduğu bir yerdir. Genelde buğday, arpa, mısır, beyaz darı, susam, nohut, bakla,
fasulye, pirinç, yulaf, mercimek, pamuk, kayısı, elma, patates, zeytin, muz, üzüm,
portakal, limon, incir, armut, mandalina, ağaç kavunu üretilirdi. TrablusĢam
civarında yaklaĢık 10.000 dönüm portakal bahçeleri vardır. Beslenen hayvanlar
sayıca fazla olmayıp koyun, keçi, sığır, bergir, merkep gibi hayvanlar beslenirdi. Bu
hayvanlardan elde edilen yün, deri, yapağı, ipek gibi hayvansal ürünler ihraç
olunurdu. Bu ticaretten arta kalan ürünler ise Ģehir için tüketilirdi.
Beyrut‟ta kâğıt, ipek, zeytinyağı çıkarılan fabrikalar bulunmaktaydı. Ona yakın

sabun fabrikası vardı. Beyrut, Sur, Sayda Trablus, Akka, Lazkiye‟ de pamuk, ipekten
kumaĢlar yapılırdı. Ġpek kumaĢlardan meĢhur olan kumaĢ çeĢidi ise Trablus
kumaĢlarıydı. Beyrut her yönüyle göz önünde olup kuyumculuk anlamda da
kendilerinden söz etmeyi baĢarmıĢlardır. Beyrut‟un becerikli kuyumcu ustaları bu
baĢarıları sayesinde Avrupa sergilerinde ödüllere layık görülmüĢlerdir.302
Beyrut Ģehrin ikliminden dolayı burada ipekböcekçiliği yetiĢtiriliyordu. Ġpekten, ipek

kuĢaklar, gömlekler, çarĢaflıklar üretiliyordu. Ġlerleyen süreçlerde bu bölgelerde
Avrupa tarzında fabrikalar kurulmuĢtur. 1908 yılındaki salnamelerde yer alan
bilgilere göre TrablusĢam sancağında ipek fabrikası vardı. Akar kazasında 3 ipek
fabrikası, Safita kazasında 200 dolaplı 2 ipek fabrikası vardı. Hısn kasabasında
seccade ve halı üretimi yapılmaktadır. Değirmencilikte Beyrut bölgesinde yaygın
olarak yapılmaktadır. Sur kazasında 38, Merc Ayun kazasında 29, Akka kazasında
18 su değirmeni, 8 buhar ve gazla çalıĢan değirmen, Safed kazasında 45, Safita
Kazasında 60, Lazkiye sancağında 56 tane değirmen bulunmaktadır. Masaralar303da
tezgâhlarda çok yer alırdı. Bunların haricinde yumurta fabrikaları çok fazlaydı.
Üretilen yumurtaların bir kısmı dıĢ devletlere ihraç edilmektedir.304
301
Özlem Yıldız, 20. Yüzyıl BaĢlarında Beyrut Limanında Deniz Ticareti, Atatürk ve Türkiye
Cumhuriyeti Tarihi Dergisi, II/4, 2019, s.61.
302
Tüccarzade Ġbrahim Hilmi, Memalik-i Osmaniye’nin Cep Atlası, Devlet-i Aliyye-i Osmaniyenin
Ahval-i Coğrafiye ve Ġstatistiyesi, Kitâbhâne-i Ġslâm ve Askerî yayınları, Ġstanbul, 1323, s.243-244.
303
Masara: üzüm ve susam gibi Ģeylerin sıkılıp üretilen karıĢımlara denir.
304
Yıldız, 20. Yüzyıl BaĢlarında Beyrut Limanında Deniz Ticareti, s.61.
109
3.1.2. Ticaret
Beyrut Doğu Akdeniz‟de bulunup Anadolu‟yu Arabistan‟a, Akdeniz‟i Basra‟ya ve

Ġran‟a bağlayan güzergâhta yer alır. Osmanlı egemenliğine Beyrut 19. yüzyılda
Yavuz Sultan Selim döneminde katılmıĢtır. Avrupa ile yapılan ticaretin içinde yer
alan Trabzon Limanı gibi bir ithalat limanıolan Beyrut, hiçbir zaman bir Ġzmir ya da
bir Selanik Limanı seviyesine gelmemiĢtir. Ancak en önemli liman olarak da tarihe
karıĢmıĢtır.305 1880'den itibaren Avusturya-Macaristan ve Almanya ticari grubuyla
Ġtalya, Ġngiltere‟ye meydan okudu.306
19. yüzyıla gelindiğinde Beyrut ticaret anlamında, Manchester‟dan Anadolu‟ya ve

Ġran‟ın iç kısımlarına doğru uzanan ithalat ve Marsilya ile Lyon yönündeki ihracatın
zirvesiydi. Beyrut ticaret olarak yoğun bir yerdi. Bir taraftan pamuk ve tekstil ile
makine sanayi gibi temel sanayiler, bir taraftan Ģeker, çay ve kahve gibi sömürge
ürünlerinin taĢımacılığı ve dağıtımı, bir taraftan da iç bölgeden gelen hammadde
ihracatıyla yoğun olan Ģehir, ticaretin artmasıyla birlikte nüfus anlamında da bir
yoğunluk gösterdi.307Beyrut‟ta ipek, yün ve kâğıt uluslararası ticarete bahsedilen en
önemli ürünler. Ġpekböceği üretimi için nisan ve haziran ayları ortalama sıcaklığın
20-28°C‟ arasında olması gerekir. %70-85 arasında da nispi nem oranına ihtiyaç
vardı. Beyrut ve Lübnan bölgesinde görülen iklim, ipekböceğinin yetiĢtirilmesi için
uygundu. Dünyada Beyrut ipeği kalitesi ve parlaklığı bakımında çok meĢhurdur.
Bizans döneminde Çin‟den ipek üretimi öğrenilmiĢti. Ġran‟da ipek fiyatlarının çok
yüksek olmasından dolayı ipek tüccarları farklı bir arayıĢa girmiĢlerdi. Lübnan ve
Suriye bölgesindeki üretilen ipeğin kalitesi ve ucuzluğu ipek tüccarlarını bu bölgeye
yöneltmiĢtir. Böylece zaman geçtikçe ipek üretimi bölgenin önemli bir gelir kaynağı
halini gelmiĢtir. Bölgedeki ipek üretiminin çoğunu Marunî ve Hristiyan gruplar
yapmıĢtı.308
1850‟li yıllarda Fransa‟da ortaya çıkan bir sağlın nedeniyle ipek fabrikaları üretimini
nerdeyse durdurma noktasına getirmiĢtir. Bu yüzden Fransa yüzünü ipeğiyle ünlü
305
306
Ġlber Ortaylı,“19. Yüzyıl Sonunda Suriye ve Lübnan Üzerinde Bazı Notlar”, Osmanlı
AraĢtırmaları Dergisi, IV/4, 1984, s.92
307
308
KürĢat Çelik,“Osmanlı Ġdaresindeki Lübnan’da Ġpek Üretim ve Ticareti Üzerine Bir
Değerlendirme”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (Fırat University Journal of Social
Science), 26/1(2016), s.278.
110
Beyrut‟a çevirmiĢtir. Lübnan bölgesinde ham ipek üretimi giderek artarken, Beyrut
bir liman kenti olarak kendini iyice göstermeye baĢladı. Zamanla Beyrut‟a bağımlı
hale gelen Fransa, Beyrut kentinin iç kesiminde olan ipek ustalarıyla iliĢkilerini
artırdı. Ham olarak aldığı ipeği Marsilya limanına götüren Fransa, Lyon‟da iĢlediği
ipeği tekrar Beyrut bölgesine getirip satıyordu. Ayrıca Fransa, Beyrut bölgesinde
ipek fabrikaları da kurmuĢtu. 1869 tarihinde SüveyĢ kanalının açılması ile Fransa
ipeğini artık Çin‟den getirmeye baĢlamıĢtir. Artık Lyonile Marsilya kentleri için
Beyrut eskisi kadar çok önem arz etmiyordu.309
Bölgede baĢlayan Cebel-i Lübnan olayları, hep huzursuzluk getirmiĢ hem de bölgeyi
ekonomik olarak kötü etkileyip ipek üretimine büyük zarar vermiĢti. Dürzî ve
Marunîler arasında yaĢanılan iç savaĢlar sonucu tonlarca ipek yakılmıĢtır. Olaylar
sakinleĢtikten sonra devlet, ipek üretimini yeniden canlandırmak için tohum
arayıĢına girdi. Bu arayıĢ hem yurt içinde hem de yurt dıĢında sürdü. Bu arayıĢların
sonucunda temin edilen yeni tohumlarla ipek üretimi tekrar eski canlılığına
ulaĢmakla kalmamıĢ büyük bir sıçramada gerçekleĢtirmiĢti.310 1880‟den sonra ipek
üretimine talebin çoğalmasıyla ipek üretiminde artıĢ yaĢanmıĢtır. Lübnan‟da
1890‟larda arazinin %40‟ı dut ağacı ekimine ayrılmıĢtı. Yerel idareciler ipek
üretimine teĢvik için yarıĢmalar düzenlemiĢ ve yarıĢmalar sonucunda ödüller
vermiĢti. Yine topluma ipek üretimiyle bilinçli bir eğitim vermek için 1913-14‟te
Beyrut‟ta Darü‟l-Harir adında ipekçiliği kurallarına uygun Ģekilde öğretmek için
meslek lisesi kurulmuĢtu. 1910‟lardan itibaren Lübnan ipeği, Çin ve Japon
rekabetine karĢı koyamayarak dünya piyasasında değer kaybetmeye baĢlamıĢtır.
Bölgede üretilen ipeğin yarı fiyatına denk gelen Çin ve Japon ipeklerinin piyasalarda
artmasıyla Lübnan ipeğine olan ilgide azalmıĢtır.311
19. yüzyılda Beyrut‟ta en önemli sanayi yatırımı ipek fabrikalarıydı. Osmanlı

Devleti de ipek üretiminden haberdar olmak için Beyrut gümrüğü içerisinde harir
gümrüğü oluĢturmuĢtu. ġehirde ipek ticaretinden elde edilen kârın fazla olması, ipek
ticaretinde bir karıĢıklığı beraberinde getirtmiĢtir. Özellikle yabancı tüccarlar, Beyrut
limanında bulunan gümrük memurları ile anlaĢma yaparak kaçak yollardan ipek
309
310
Çelik,“Osmanlı Ġdaresindeki Lübnan‟da Ġpek Üretim ve Ticareti Üzerine Bir Değerlendirme”,
s.284.
311
111
ticareti yapıyorlardı.312 Ġpek fabrikaları hariç bölgede kâğıt fabrikaları da vardı. Bu
bölgede üretilen kâğıt, Suriye, Mısır, Ġzmir, Ġstanbul ve Halep‟e gönderiliyordu.
Suriye bölgesinin dokumacılık ve bazı imalat malları da önemli olup, Osmanlı iç
pazarlarında da yer alıyordu. 1870‟lere kadar geliĢen dokuma sanayisi daha sonra
Avrupa‟nın ucuz fabrika mallarıyla yarıĢamadı. 1910 tarihinde Avrupa‟ya yapılan
yumurta ihracatından ötürü Ģehirde kümes hayvancılığı da geliĢmiĢti. 19. yüzyıl
sonlarında Ģehirde teknoloji anlamında geliĢmeler yaĢanmıĢtı. Beyrut, Halep, Havran
gibi Ģehirlerde un değirmenleri, buzmakineleri, zeytinyağı presleri, benzinli ve
gazyağı ile çalıĢan motorlar kullanılmıĢtır. Kullanılan bu makineler Almanya ve
Ġngiltere‟den gelmiĢtir. Beyrut-ġam ve TrablusĢam, Hama ve Humus arasında yük ve
yolcu taĢımak için araba Ģirketleri kurulmuĢtur. Bu Ģirketler için araba ithalatı
yapılmıĢtı. 19. yüzyıl sonlarında Mezopotamya‟nın zenginlikleri Almanların
dikkatini çekmeye baĢlamıĢtı.
Almanların 1888‟de Ġzmit-Ankara demiryolunu kendi himayelerine alması

sonucunda diğer devletlerde harekete geçti. Bu devletlerin arasında özellikle Fransa,
elinde olan demiryolu yatırımlarını büyütmek istediği için yeni imtiyazlar talep etti.
Orta Doğu‟da Fransa Suriye ile ilgileniyordu. Çünkü Suriye stratejik konum olarak
önemli bir bölgeydi. Suriye Mısır, Arabistan, Anadolu ve Irak arasındaki ticaretin en
önemli güzergâhı olmakla beraber, diğer devletlerin sömürgeleriyle olan bağlantısını
kesecek konumdaydı. Bu da bölgedeki rekabette Fransa‟nın iĢine yarıyordu. Suriye
tarihi bölgesinin en önemli iki Ģehir ġam ve Beyrut‟tu. Suriye verimli topraklara
sahip bir yerdi. Bu anlamdaki ticareti hem Osmanlı iç pazarlarına hem de bölgenin
kıyıları sayesinde Batı‟ya yönelmekteydi. Öte yandan Batılı güçlerin hammadde ve
yarımamul mallara olan ihtiyacı sonucu bölge ile olan ticaretin artması, Suriye‟nin
ekonomik geliĢimine katkıda bulunmuĢtu.313Ticaret ve tarımın geliĢmesi içinönemli
olan karayolu henüz tam olarak yapılmamıĢtı. 1858 yılında Beyrut ile ġam arasında
bir Fransız Ģirket tarafından baĢlanan ġose yol dört yıla yakın bir zamanda
tamamlanmıĢtı. 1880'lerde Hama-ġam ve TrablusĢam arasında yapılan karayol da
tamamlanmıĢtı.314
312
Çelik, “Osmanlı Ġdaresindeki Lübnan’da Ġpek Üretim ve Ticareti Üzerine Bir Değerlendirme,
s.119-204.
313
Ortaylı, “19. Yüzyıl Sonunda Suriye ve Lübnan Üzerinde Bazı Notlar”, s.99.
314
112
Osmanlı imparatorluğun demiryollarını genellikle yabancılar yapmıĢtır. Beyrut‟taki
demiryolları da Fransızlar tarafından yapılmıĢtır. 1869‟da SüveyĢ Kanalı‟nın
açılması birlikte ticarî anlamda değer kaybeden bölge demiryollarının yapımıyla
yeniden değer kazanmıĢtır. Demiryolu yatırımlarında Anadolu Demiryolunu
Konya'dan öteye uzatmak için gerekli ayrıcalıklar Almanlara verilince, Fransızlar da,
Batı Anadolu‟da Kasaba demiryolunu Afyon'a kadar uzatmak ve Suriye'de de ġam-
Humus-Halep hattını yapmak için gereken ayrıcalıkları elde etti. 1892 yılında Yafa-
Kudüs, 1894‟te ġam-Muzayrib, 1895‟te Beyrut-ġam, 1898‟de Beyrut-Ma‟almiten,
1902‟de Rayak-Humus-Hama ile ġam-Ber‟at demiryolları hizmete açıldı. ġam'dan
baĢlayarak Medine'ye kadar uzanan Osmanlı Hicaz demiryolu ise 1901-1904
arasında yapımı tamamlanmıĢtır.315 Böylelikle Beyrut‟un hinterlandı Avrupa
limanlarına bağlanmıĢ oldu.
3.1.2.1. Beyrut Limanı ve Ticaret
Doğu Akdeniz‟de 1830‟larda buharlı gemilerin seferlere çıkmasıyla Beyrut giderek

liman kenti haline geldi. ġam‟ın limanı olan Beyrut, zamanla geliĢip Suriye kıyısında
yer alan limanları arkasında bırakacaktır. Ġlk buharlı gemiler 1834 ġubat ayında
Londra‟dan ikiĢer tane, Liverpool‟dan bir tane gemi olmak üzere toplam üç gemi
geldi. Gemilerden ikisi ipek, yün, kök boya ile geri döndü. 1835 Beyrut Ġngiliz
konsolosunun rapor kayıtlarında, Ġngiltere‟de önceden tanınmayan Beyrut‟un, ticari
olarak ün saldığından dolayı Ġngiltere tarafından artık tanılan bir kent olmuĢtur.
Limanı ziyaret eden Ġngilizlerin iplik, kahve, Ģeker gibi ürünleri Beyrut‟a gelirken,
bölgenin ipek, yün, kök boya gibi ürünlerde Ġngiltere‟ye gönderiliyordu. Zamanla
Beyrut limanı, Ġngiliz buharlı gemilerinin güzergâhına girmiĢti. Beyrut‟ta 19.
yüzyılın ortalarında ticarette buharlı gemilerin kullanılmasıyla, ipek üretiminin
artmıĢtır. 1838 ticaret anlaĢması sebebiyle ithalat ve ihracatta da artıĢ olmuĢtur.316
Beyrut, ticaret konusunda, artık Avrupa‟yla ticaret yapmaya yönelik bir dönüĢüme
girmiĢtir.317Basra Körfezi ve SüveyĢ Kanalı ile yapılan ticarete göre Beyrut yolunun
kısa olmasından dolayı dıĢ devletlerin Beyrut limanına olan ilgisi artıyordu. Ticaretin
artmasıyla birlikte nüfusta da bir artma olmuĢtur. 1830‟larda 10.000‟den az olan
315
Ortaylı, “19. Yüzyıl Sonunda Suriye ve Lübnan Üzerinde Bazı Notlar, s.83-100.
316
317
Roger Owen, ġevket Pamuk, XX. Yüzyılda Ortadoğu Ekonomileri Tarihi, Sabancı Üniversitesi
Yayınları, Ġstanbul, 2002, s.11.
113
nüfus 1860 yılında 50.000‟lere yaklaĢmıĢtır. Beyrut‟ta 1858 yılında Osmanlı Bankası
açılmasıyla, bir Fransız Ģirketi tarafından 1859-1863 yılları arasında ġam‟a bir yol da
yapılmıĢtır. Telgraf hattının yapılması ile Beyrut artık Avrupa‟ya bağlandı.318 Batı ile
ticaretin artması, bir tek Beyrut‟u değil, Orta Doğu‟yu da ticaret anlamında olumlu
etkilemiĢtir.319
Beyrut ihracat ve ithalat verilerine ilk incelediğimizde bu limanın ithalat limanı

olduğu hemen anlaĢılmaktadır. 1899 ile 1911 yılları arasında Beyrut Limanında
ihracat oranı yarı yarıya düĢmesinin aksine ithalat oranında artıĢlar olmuĢtur. 1910
yılında ithalat ve ihracat beraber artmıĢtır. Fakat 1911 yılında olan savaĢ neticesinde
ithalat ve ihracat ikisinde de düĢüĢ yaĢanmıĢtır. Fransa limanda sterlin olarak
ihracat‟ın en çok yapıldığı ülkedir. 1899 yılında 850.000 sterlinlik mal alan Fransa
1911 yılında 431.500 sterline düĢmüĢtür. Fransa‟yı hemen arkasından Ġngiltere
sonrada Amerika gelmekteydi. Almanya ve Ġtalya ise ihracatta düĢüĢ yaĢamıĢlardır.
Beyrut‟un ihracatı 1911 yılındaFransa‟ya %78.3, Ġngiltere‟ye %7.5, Ġtalya‟ya %0.4,
Avusturya-Macaristan‟a %0.3, Almanya‟ya %0.2 Ģeklindeydi. Ġtalya ile olan ithalatta
ani düĢüĢler olmuĢtur bunun nedeni ise Ġtalyan mallarına %100 gümrük vergi
konulmasından kaynaklanıyordu. Ġthalat verilerine baktığımızda Beyrut Limanında,
birinci sırada Ġngiltere yer alıyordu. 1907 yılında Ġngiltere %48,4, Avusturya-
Macaristan %11.2, Almanya%9.4, Fransa %7.6 ve Ġtalya %6.5 oranında Beyrut‟tan
ithalat yapmıĢlardı. 1909 yılından itibaren Ġthalat oranında büyük artıĢlar olmuĢtur.
Tablo 2 - Beyrut Limanı Ġthalat ve Ġhracatı(1899-1909)320
Yıllar Ġhracat Ġthalat

1899 1.051.950 1.580.165
1900 604.670 1.352.289
1904 953.500 1.426.000
1905 924.000 1.537.700
1907 1.020.000 1.694.000
1908 919.200 1.692.500
1909 791.750 1.655.550
318
Yıldız, 20. Yüzyıl BaĢlarında Beyrut Limanında Deniz Ticareti, s.67-68.
319
Owen, Pamuk, XX. Yüzyılda Ortadoğu Ekonomileri Tarihi, s.11.
320
114
3.1.2.2.Beyrut Liman Seferleri
Almanya Osmanlı Devleti ile ticaret iliĢkilerini geliĢtirmek için yıllarca çabalamıĢ ve
20. yüzyılda bu baĢarıyı yakalamıĢtır. Bağdat Demiryolu imtiyazını Almanya‟nın
eline geçmesiyle her iki ülke arasındaki deniz seferleri arttı. Almanya‟nın dikkati
tekrar Osmanlıya çevrildi. Osmanlı Devletiyle yakından ilgilenen Almanya Osmanlı
Devleti‟ndeki gemicilik Ģirketlerin sayısını artırdı. 1878 yılında Kıbrıs adası
Ġngiltere‟nin idaresine girmiĢti. Bu yüzden Ġngiltere‟nin Beyrut, Ġskenderiye ile
Kıbrıs arasındaki seferleri arttı. Fransız Messageries Maritimes ġirketi, on beĢ günde
bir Beyrut ile Kıbrıs arasında sefer koydu. Avusturya Lloyd ġirketi, Beyrut ile Kıbrıs
arasında bir bot sefere koydu. Ġtalyan Rubbatino Ģirketi Kıbrıs, Ġskenderiye, Beyrut
arasında on beĢ günde bir seferler koydu.
1899 yılından itibaren Beyrut Limanı‟nda yelkenli gemiler sayı ve ton bakımından
bir düĢüĢ yaĢadığını aĢağıdaki tabloda görmekteyiz. Buharlı gemilerin sayısı artınca
paralel olarak tonajlarda artmıĢtır.
Tablo:3 Beyrut Limanı‟nda Yelkenli-Buharlı Gemi Sayıları ve Tonları ile

Toplamları (1899-1908)321
Yelkenli Buharlı Toplam

Yıllar
Sayı Ton Sayı Ton Sayı Ton
1899 2.609 97.801 761 751.207 3.370 849.008

1900 2.446 69.554 701 777.823 3.147 847.337
1901 2.280 61.300 566 634.711 2.846 696.011
1902 3.073 92.844 911 1.107.318 3.984 1.200.162
1905 2.269 53.111 908 1.187.487 3.177 1.240.598
1908 2.321 50.908 1.023 1.457.108 3.334 1.508.016
3.1.2.3.DıĢ Ticarette Beyrut Limanı’nın Önemi
Osmanlı devletinin en önemli beĢ limanı Trabzon, Selanik, Ġstanbul, Ġzmir, Beyrut
idi. Selanik ve Beyrut Anadolu dıĢında kalan önemli limanlardandı. Doğu
321
Yıldız, 20. Yüzyıl BaĢlarında Beyrut Limanı’nda Deniz Ticareti, s.74.
115
Akdeniz‟de olan Beyrut Limanı, Osmanlı Devleti için önemli bir limandı. Çünkü
ġam‟a yakın oluĢu ticarette avantaj sağlamıĢtır. Dünyada ticari canlılık buharlı
gemilerin icadı ile baĢlamıĢtır. Bu canlılık Beyrut‟ta da görülmüĢtür. Tabi
demiryollarının yapılması da Beyrut‟un ticari olarak önemi arttırmıĢtır. Beyrut 19.
yüzyıl ortasında yabancıların yoğun ticaretin yapıldığı bir liman kenti olmaya
baĢlamıĢtır. Ġthalat ve ihracata ile ilgili verilere baktığımızda Beyrut Limanı‟nın
ihracattan çok ithalat limanı olduğu görmekteyiz. Ġthalaten çok Ġngiltere ile ihracat
ise en çok Fransa ile yapılmaktaydı. Üretilen ipeğin en büyük alıcısı Fransa idi. Fakat
1910‟lardan sonra Lübnan ipeği piyasalarda giderek değer kaybetmeye baĢlamıĢtır.
Çünkü yarı fiyatına satılan Çin ve Japon ipeklerinin miktarının piyasalarda
artmasıyla beraber Lübnan ipeğine olan ilgi azalmıĢtır. Yün, meyankökü, pamuklu
kumaĢ, deri, arpa ihraç edilen ürünlerdendi. ġeker, deri, kereste, tuhafiye, kahve ithal
edilen ürünler arasındaydı. Ancak en önemli ithal ürünü dokuma kumaĢları idi. En
çok dokuma Ġngiltere‟den ithal edilirken yüzyılın sonuna doğru Almanya‟da Ġngiltere
ile yarıĢacak hale gelmiĢtir. Zamanla Ġngiltere‟den ithal edilen keten ve pamuklu
kumaĢları değer kaybederken Alman kumaĢlarına olan ilginin artmasıyla beraber
ithalat arttı.322
3.2. Tarım
3.2.1. Üretilen Tarım Ürünleri ve Miktarları
Lübnan‟da üretilen tarım ürünleri arĢiv belgelere göre seksen bin dut çeĢiti
mevcuttur. Bu dut çeĢidiyle ilgili belgeye göre: Dâhiliye Nezaret-i Celilesine,
Lazkiye Sancağı‟na tâbi Cebele kazasında olmak üzere Cebel-i Lübnan‟dan satın
alınan deniz yolu ile nakl olunacak olan seksen bin çeĢit dut fidanından gümrük
vergisi alınmaması Suriye Vilâyet-i Celilesinden bildirilmiĢtir. Bu yönde bir emrin
kaydı bulunamamıĢtır. Konunun icabı ile Beyrut gümrük idaresi nezaretinden gelmiĢ
5 ġubat sene 1303 tarihli telgrafname de nakliyatın temel noktası gümrük vergisinde
eline geçecek olan fidanların ipek mahsulünü artmasına hizmet etmek hususuyla
kendine çekip bunu vergiden istisnasını müsaade olunduğu zaman yine hazine ve
memlekete dönüp gerektiği halde yine telgrafın cevabında sözü edilen nezarete
322
116
bildirilmesi gerekir. (19 ġubat 1888 Hicri: Fi 6 Cemâziye‟l-ahir sene 1305 ve Rumi:
Fi 7 ġubat sene 1303)323
3.2.2. Tarım Ürününden Alınan Vergiler
BaĢbakanlık Osmanlı arĢivinde tarım, alınan vergilerle ilgili belgelere göre: Suriye
Vilâyet-i Celilesine Cebel-i Lübnan‟dan dâhil-i vilâyete nakl olunacak yakıtlar ile
keresteden yapılmıĢ ürünler gibi vergisinin istifası icap edip etmeyeceği sorulmuĢtur.
Cebel-i Lübnan‟a tabi Cebel iskelelerinden deniz yolu ile Beyrut‟a gelmekte olan
yakıtlardan Orman vergisi alınıp alınmayacağı hakkında önce Makâm-ı Vilâyet-i
Celilelerinden gelen yazıda maliye nezaretine gönderilen ve bahsedilen nezaret dahi
Huzûr-ı Sâmi-i Sadaret-Penâhiye takdim kılınmıĢtır. ġurâ-yı Devlete gönderilen
tahrirat üzerine Tanzimat dairesinden kaleme alınan mazbata da adı geçen Cebel
nizamnamesinde Cebel ahalisi Orman vergisinden muafiyetine dair bir çeĢit kayıt
olmadığı cihetle adı geçen iskelelerden getirilecek yakıtlardan vergi almasını gerekli
gören nezaret ile Vilâyet-i Celilelerine bildirilmiĢtir. Sonradan Vilâyet-i
Celilelerinden alınan tahriratın cevabında deniz yolu ile nakl edilen yakıtlardan vergi
alınmakta ise bunun deniz yolu ile nakl edilenleri de kapsayıp kapsamadığını
sormuĢtur. Bahsedilen nezaret ile yapılan muhabere cevabında sarfiyat ve memleket
ihtiyaçları için arkadaĢlarının kendi „araba ve hayvanlarıyla deniz yoluna ile nakl
ettiğini belirtmiĢtir. Yakıtlarından vergi alınması icap etmeyip ancak dâhil-i
memlekette fırın, fabrika, hamam, kireç ocağı ve benzeri ticaretgahlar da talimatı
mahsusanın hükümleri uygun vergi alınması gerektiğini Beyrut Vilâyet-i Celilesine
bildirilmiĢtir. Kayden anlaĢılmıĢ olmakla Vilâyet-i Celilelerince de ona göre yapması
gerekenleri hemen yüce hükümdarlarına buyurulması gerekir.324
Vakfın mezra ve nehir köylerinden bağçeleri ile zeytinliğin vergisi değer kıymet
üzerine Vilâyet-i Celileden mutasarrıflığa gelen cevabın bir suretini öncesi „arz ve
takdim edilmiĢtir. Vilâyetin o cevabı üzerine tekrar gerekmesiyle sancaktan
tekrardan yazılmıĢ ve adete tadilât-ı vakanın kabulü uygun iĢin aslı o konunun
lüzumundan ziyade ısrar dahi edilmiĢ olduğu halde buna cevaben vilâyetten gelen
tahrirat vergisi de değiĢtirip akaryakıt vakfiyede toplanan vergisi tam yerine
getirmedikçe düzeltmeye gidilemeyeceği göstermiĢtir. Önceden geçekleĢen „arz ve
323
BOA, ġD.02530.00042.001.001.
324
BOA, ġD.02278.00029.001.001.
117
bildirilen yazılar üzerine vergilerin hamına kazanılan baĢ sucuların mülkleri gibi
daha pek çok mülkleri var iken nehir ve mezra köyleri verginin orta sermayeye
indirip Hazine-i Celilenin göreceği zararı, akla uygun yerlerin gizli bir Ģekilde bir
pusulasını çıkarıp almak imkânı dahi kaybolmuĢtur. PeriĢan ve tehlike de olan mezra
ve nehir köylerindeki çift dairesinin bir yandan tamiratıyla ve bir tarafında yabani
zeytinlerin toplanması zamanı olduğundan onların toplatılmasıyla meĢgul olduğum
halde bu durumun icabından olmak üzere Akkaya gelip geri dönmekte iken 17 Ekim
1892 tarihli kalama alınan saygı gösterilen emirnâme-i „âli-i fehâmet penâhilerinde
fermân buyurulduğu üzere bir mesele hükmünü kazanç getiren mezra„ çiftliğinin
Ģimdilik düĢük fiyata nazaran satılmasındansa buranın fazla gelirlerini
düzenlemesine imkân tanıdığı halden paĢa hazretleriyle görüĢme kararlaĢtırılmıĢtır.
Bahsedilen açıklamaları tarafından efendimize „arz edilmiĢtir.325
3.2.3. Tarım Ürünlerinin Ġç ve DıĢ Ticareti
BaĢbakanlık Osmanlı arĢivinde tarım ürünlerinin ticaretiyle ilgili belgelere göre:

Cebel-i Lübnan‟dan dâhil-i vilâyete nakl olunacak yakıtlar ile kereste gibi ürünlerden
vergi faydalanması gerekli olup olmayacağını sormasını ve bazı ödemeler için
gönderilen yazıda 30 Ağustos sene 1304 tarih ve seksen dört numaralı Tahrirat-ı
„Aliyye-i Asafaneleri mutâla„a326 olundu. Cebel-i Lübnan‟a tabi ve Cebel
iskelelerinden deniz yolu ile Beyrut‟a gelmekte olan yakıtlar, Orman vergisi alınıp
alınmayacağı hakkında önce Makâm-ı Vilâyet-i Celilelerinden gelen belgede mâliye
nezâretine gönderilen ve nezareten sözü edilenden dahil Huzûr-ı Sâmi-i Sadaret-
Penâhiye takdim kılınmıĢtır. ġurâ-yı devlete gönderilen resmi mektup üzerine
Tanzimat dairesinden kaleme alınan mazbata da adı geçen Cebel nizamnamesinde
halkın Cebel‟in Orman vergisinden muafiyetine dair bir çeĢit kayıt olmadığı cihetle
sözü edilen iskelelerden getirilecek yakıtlardan vergi almak gerektiğini gösterilmekte
olup özellik sözü edilen nezaret ile Vilâyet-i Celilelerine bildirilmiĢtir. Son olarak
Vilâyet-i Celilelerinden alınan tahriratın cevabında de deniz yolu ile nakl edilen
yakıtlardan yün vergisi alınmakta ise de bunun deniz yolu ile nakl edilenlerinden
kapsamlı olup olmadığı açıklamaktan dolayı sözü edilen nezaret ile yapılan savaĢın
cevabında masraflar ve memleket ihtiyacı için insanların kendi „araba ve
325
BOA, Y.EE.KP.00004.00372.001.001.
326
Mutâla: Bir mesele hakkında bilgi edinmek için tetkikatte bulunma anlamına gelir.
118
hayvanlarıyla deniz yolu ile nakl ve satılacağı yakıttan vergi alınması
gerekmeyecektir. Ancak dâhil-i memlekette fırın, fabrika, hamam, kireç ocağı ve
benzeri ticaretgâhlar da külliyet üzere sarf olunan yakıtların talimat-ı mahsusası
kanunlara uyarak gerekli verginin alma ve istifası gerek edeceği çare olarak
yapılacaktır. Beyrut Vilâyet-i celilesine bildirip anlaĢılmıĢ olmakla Vilâyet-i
celilelerince de ona göre yapması gereken çabaları „Aliyye-i Dâverileri derhal
buyurulmak gerekir.327
Orman, Maadin ve Ziraat Nezâret-i „Aliyyesine Cebel-i Lübnân‟dan dâhil-i vilâyete

nakil edilmekte olan kereste ve diğerlerden Orman vergisi alınmaması ġurâ-yı devlet
kararı uyarıda bulunduğu Makâm-ı Nezâret-i „acizinin 24 Mart sene 1307
târihlitahrirâtıyla tebliğ kılınmıĢ olduğu Cebel-i Lübnân mutasarrıflığından
bildirmiĢtir. Ancak kararı adı geçen vilâyet bir çeĢit tebliğâtta bulunduğunda konuyla
ilgili soru sorup ve bazı ifade içeren Suriye Vilâyet-i Celilesin‟den alınan tahrirât
suretini içine alıp icabının yerine getirme ve haber vermesi 10 Haziran sene 1309
tarihli tezkire-i acizi ile Nezâret-i „Aliyyelerine yazıp bu bâbda henüz bir cevap
alınamamıĢtır. Yukarıda adı geçen vilayetten gelen 9 Mart sene 1310 tarihli tahrirat
ile sağlamlaĢtırılmıĢ. Cebel-i Lübnan dâhilinden dıĢarıdan geçiren kereste ve
diğerlerinden Suriye Orman müfettiĢliğince karĢı karar olarak verği talep edildiği
hakkında Cebel-i Lübnan mutasarrıflığından Ģikâyet meydana gelmesi nazaran erken
uyarı yerine getirmesi ve hemen haber vermesi gerekmiĢtir.328
Makâm-ı Nezâret-i Celilenin bu cevabı üzerine ayrıcalıklı Beyrut ve Suriye Vilâyet-i

Celilelerine bildirilmiĢtir. Bu kez Suriye Vilâyet-i Celilesin‟den cevabın gelmesi ve
bahsedilen evrakın iadesiyle birlikte telgrafname de Cebel-i Lübnan‟dan nakl
edilmekte olan kereste ve benzeri malzemelerde düzen ve talimatı ayırmasına uygun
vergi ücret gerekliliğinden açıklama yapma gerekliliği ihtiyacın beyan ve ifadesine
hemen aĢikâr konuda çare buyurulmaktadır.329
Ticâret ve Nâfi„a Nezâreti Sanayi„ Ġdâre-i „Umûmiyesi Huzûr-ı Sâmi-i Cenâb-ı

Sadâret-Penâhiye Cebel-i Lübnan‟ın köyünden zeytin posasından zeytinyağı ihraç
etmek üzere inĢa ettireceği fabrika için Avrupa‟dan getirilecek alet ve edavatın
gümrük vergisinden istisnası Fu„adü‟s-sa„d tarafından verilen dilekçe bu örnek
327
BOA, DH.MKT.01552.00004.001.001.
328
BOA. DH.MKT.00072.00020.002.002.
329
BOA. DH.MKT.01564.00009.001.001.
119
fabrikaların birinci defasındaki aidat, edevat ve diğer gümrük vergilerinden „uzvu
hakkında ve ilim edinme ve ilân olunan usulün müddeti 20 ġubat sene 1314
tarihinden itibaren Ġrâde-i Seniyye-i Hazret-i Hilâfet-Penâhi on sene daha uzatıp o
gibi eĢyanın cinsi ve miktarını yazan defter Nezâret-i Heyet-i Fenniyesince ve ġurâ-
yı Devlet ve Meclis-i Mahsûs-ı Vükelâca inceleme ve doğrulama yaptıktan sonra izin
isteyip Müsaade-i Seniyye-i Cenâb-ı ġehenĢâhiye yaklaĢtırdığı halde gümrük
vergisinden muafiyeti icabında bulunmuĢtur. Bahsedilen defterde eĢyanın adı geçen
fabrikanın tesisat okuluna uzmanlık dahi ilim heyeti inceleme dayanan ve bunun bir
nüshası Sanâyi„i Dâresinin bildirmesi üzerine zarf içinde takdim kılınmakla
bahsedilen eĢyalar gümrük vergisinden „affıma müsâ„ade-i seniyye-i hazret-i
cihânbâni buyurulduğu takdir de Emânet-i Celilesine yapmasını bildirip venezaret
tarafına bilgi vermesi buyurulmuĢtur. (24 Temmuz 1904 Hicri: Fi 11 Cemâziye‟l-
evvel sene 1322 ve Rumi: fi 10 Temmuz sene 1320)330
3.3. Hayvancılık
3.3.1. Hayvan Türleri ve Miktarları
Lübnan Dağları‟nda gerek asayiĢin sağlanması gerekse ekonomik çalıĢmaların

ilerlemesi bir anlamda vergilerin düzenli toplanmasıyla ilgiliydi. Bu noktada mezhep
çeĢitliliği ne olursa olsun bölgede yaĢayan tüm topluluklar, çizilen kurallar
çerçevesinde hareket etmek durumundaydılar. Bu durum aynı zamanda ticari hayatın
da hareketliliğini beraberinde getirmekteydi. Doğal olarak izole topluluklar yerine
birbiriyle alıĢ-veriĢ halinde olan ve ticari hukukun gerekliliklerini yerine getiren
dinamik grupların iliĢkilerinin sonucunda ortaya çıkıyordu. Ayrıca tarımsal ürünlerin
veya zanaatların hem halkın kendi ihtiyacını gidermesi hem de bölge dıĢında alınıp
satılması için belirli bir uyumun yanı sıra köy yollarının birbirine ulaĢılabilir hale
getirilmesi köylülerin birlikte çalıĢmasını gerektiriyordu. Bu nedenle ekonomik
birliktelik mezheplerin birbiriyle uyum içinde yaĢamalarına ve kendi kimliklerini
ifade etmede daha az sorunların çözümüne vesile oluyordu. Bu nedenle de bölgenin
vergi düzeni ve ekonomik yapısının temelini oluĢturan mukataa sistemi331 Osmanlı
330
BOA. ġD.01221.00040.001.001.
331
Mukataa "vergilerin belirli bir meblağ karĢılığında iltizama verilmesi" anlamında kullanılmıĢtır.
Abbasilerden baĢlayıp Selçuklular'ın son dönemlerine ve özellikle ilhanlılar zamanında yaygınlaĢmıĢ,
Osmanlılar da baĢlangıçta daha ziyade bu anlamda "mukataaya vermek", mukataaya almak" veya
120
fethinden çok daha önce girmiĢ, Ġslam hukuk nazariyesiyle toplumsal asabiyetin
karıĢması sonucunda Cebel-i Lübnan‟a münhasır bir ekonomik sirkülasyo‟nun
oluĢmasında temel olmuĢtur.332
Lübnan Ekonomisini etkileyen bir diğer konu ise Lübnan ipeğidir. Avrupalı
devletler tarafından Lübnan‟da kurulan mutasarrıflık, 1840-1860 tarihleri arasında
olan Lübnan hadiselerinde ötürü ipek üretiminin arttıran bir diğer etken olmuĢtur.
Cebel-i Lübnan Mutasarrıflığının idari yapısı, iç iĢlerinde serbest, dıĢ iĢlerinde
Osmanlı Devleti‟ne bağlı olan ve baĢında bir Hristiyan mutasarrıfın yer aldığı özerk
bir yapıydı. Lübnan Mutasarrıflığı sınırları için de yer alan ġûf, Metn, Kesrevan,
Küre, Betrun, Cizzin, Zahle ve Deyrü‟l-Kamer ipek üretiminin yapıldığı önemli
yerlerdendir. Cebel-i Lübnan Salnâmelerine göre 1887-1892 yıllarında Lübnan
kazalarından ġûf‟da 1692, Küre‟de 635, Kesrevan‟da 469, Betrun‟da 190 ve Deyrü‟l-
Kamer kazasında 30, Metn‟de 3949 olmak üzere toplam 6965 adet ipek dolabı
vardır.
Bu bilgilere bakıldığında bölgedeki mutasarrıflık yönetiminin inĢa edilmesinde sonra

bölgede ipek üretiminde hızlı artmalar olmuĢtur. Lübnan kargaĢalarında etkili olan
Fransızlar bölgedeki Marunîleri araç olarak görmüĢlerdir. Bölgede ipek fabrikaların
inĢa edilmesi için paranın aktarımını sağladığı gibi, Fransız Ģirketler ipek üretiminde
yarayacak olan aletleri temin etmiĢ ve yine ipeğin yurt dıĢında pazarlanmasını da
Fransız tüccarlar üstlenmiĢlerdi. Özetle ipek üretimi, Lübnan Fransız parası ve
Fransız ticari grubun kontrolünde olmuĢtur. Lübnan bölgesinde 1882‟de 105 ipek
fabrikası varken 1887‟de 122‟ye 1900‟de 150‟ye ve 1913‟te 193‟e ulaĢmıĢtı.
Çoğunlukla bu fabrikalar yerli Ģahıslar tarafından iĢletmiĢti. 1913‟de 193 fabrikanın
188 tanesi yerlilere ait iken Fransızlara ait fabrika sayısı sadece yedi taneydi. Lübnan
mutasarrıflığında çok ipek fabrikası kurulmasında, Osmanlı Devleti‟nin uyguladığı
politika ve diğer bölgelerine göre daha az ve düĢük miktarda vergiler ile yatırımcılara
sunduğu imkânlardan kaynaklamadadır.333
sadece "mukataa" tabirleriyle devlete ait bir kısım vergilerin iltizama verilmesini gerekliliği
savunmuĢtur. (Bkz: Ahmet Tabakoğlu, “Mukataa”, TDV, C. 31, s.128.)
332
Yıldız, Cebel-i Lübnan’da Osmanlı Devleti’nin Mezhep Politikası ve Hukuki Uygulamalar
(1839-1914), s.41.
333
KürĢat Çelik, Osmanlı Ġdaresindeki Lübnan’da Ġpek Üretimi ve Ticareti Üzerinde Bir
Değerlendirme, C.26, S.1, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensititüsü, Elazığ, 2016, s.284-285.
121
Lübnan‟da ipek üretimini Osmanlı Devleti‟in etkisiyle artıĢ olsada bunun devamı
sağlanmamıĢtır. Çünkü üretim için gerekli tedbirler alınmamıĢtır. Üretilen ipekler,
genelde ham koza Ģekliyle yurtdıĢına satılmıĢtır. Ham olarak satılan ipek, Osmanlı
coğrafyasına mamul olarak geri dönmüĢtür. Lübnan‟da bu ki ipek üretiminin artıĢı
toplum yapısına etki etmiĢtir. Toprak ağalarının yerini ipek üreticileri ve tüccarlar bu
iĢle uğramıĢlardır. Ġpek üretiminde kadınların gücünden faydalanması ile kadının
Lübnan toplumundaki konumunu yükseltmiĢtir. Lübnan ipeğinin üretim ve ticareti,
Osmanlı Devleti‟nin politikasından dolayı devamlı bir artıĢ olmuĢtur. Fakat 1918 de
Osmanlı‟nın Lübnan‟dan geri çekildiği ipeğinin üretim ve ticareti giderek
zayıflamıĢtır. Bunda Ģöyle bir sonuç ortaya çıkıyor oda Osmanlı Devleti‟nin Lübnan
ipeği için ne kadar uygun bir politika uyguladığıdır.
3.3.2. Hayvansal Ürünlerin Ġhracatı
Bâb-ı „Âli Daire-i Sadaretin‟e gönderilen baĢka bir belge kayıtın da Cebel-i Lübnan
mutasarrıflığının ġura-yı devlete gönderilen tahriratı334 üzerine mülkiye dairesinden
düzenleyip ve gerekli yerleri ekleyip, sunulan tutanak da Cebel-i Lübnan‟a katılmıĢ
Cezin Kasabasında bakıp, hayvanların satıĢa ayrılmıĢ olarak haftada bir defa bir
Pazar küĢadı zımnında gereken muameleyi yerine getirme konusunda bahsedilen
mutasarrıflığının Dâhiliye Nezâret-i Celilesine gönderilmesi gerekliği gösterilmiĢ
olmakla o konu her ne sebeple Ġrâde-i Seniyye-i Hazret-i Hilâfet-penâhi Ģeref-
müteallik buyurulur ise emri yerine getirileceği açıklayıp izin belgesini öven yazı
sunulmasına dair kayıtlar vardır.335
3.3.3. Hayvancılıktan Alınan Vergiler
Lübnan‟ın ekonomisini önemli ölçüde etkileyen hayvancılıktan alınan vergiler

hakkında bilgiler inceleyecek olursak BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivinde bu konuyla
ilgili yer alan belgelere göre: ġurâ-yı devlet Dâhiliye nezâretinin Dâhiliye nezâreti
zamanlarında ġurâ-yı Devlete gönderilen belge notu iki kıt„a dâhiliye dairesinde
okundu. Bu belge notuna göre, açıklamalarda Beyrut Vilâyeti dâhilinde Kain
kasabalara girip çıkan hayvanatın tümü için emir verilmeksizin onar yirmiĢer para
hesabıyla giriĢ ücreti alındığı ve bu usule Cebel-i Lübnan mutasarrıflığınca da
334
Tahrirat: Resmi dairelerdeki yazıĢmalar denilir.
335
BOA.Y.A.RES.00156.00132.001.001.
122
uyarak Beyrut‟tan oraya giden hayvanattan vergi almaya karĢı olunmuĢtur. Fakir
halkı yasal olmayan Ģu muameleden mağdur oldukları gibi bu konuda bir takım
Ģikayetler devam etmekteydi. Sonucunda Kızara kazası „urbanından Abdullah isimli
kimsekabul edip, bağlanantarafından telef edildiği cihetle bahsedilen verginin
kaldırması bahsi geçen Vilayette bildirip yapması gerekenlerle ilgili izni alınmadır.
Bunun üzerine söz edilen verginin affının hangi tarafa verilen emre senet gerekli
görüp görmediği takdirde ise kaldırması halinde mültezimle daire-i belediye
beyninde iĢlerin hesabını olarak da muamelenin göstermesi ile beraber bu konuda bir
karar alma değin verginin almasından bahsedilen Vilayetten ile Cebel-i Lübnan
sancağı mutasarrıflığına ulaĢtırması grekir.
Beyrut Vilâyetinden gelen olan telgırafname cevabında Vali-i Esbak Ġsmail Kemal
Bey zamanında Beyrut belediye bütçesinin inceleme sırada Meclis-i idare ve
belediye kararıyla üç yüz sekiz senesi mayısının yedisinde bahsedilen verginin
Beyrut‟ta affını isteme üç yüz on senesi martından sonra da farklı tarihlerde bağlı
yerlerin genelleĢtiği ve adı geçen vergi bazı mahaller de gerekli görerek bazı yerlerde
de emaneten idare olunmakta iken bu konuda ki bildirmesi üzerine gerek merkez ve
gerek bağlı yerlerin istifası durdurup bu suretle de Da„vât-ı336Hayriyye-i Hazret-i
Hilâfet-penâhi çekme tarafında istifası uygun olamayacağı ve bu bâbda belediyelerle
mültezimler ortasında iĢlerin hesabında zorlukların ortaya çıkmayacağı ifade etmiĢtir.
Söz edilen sancak mutasarrıflığının telgrafname cevabında dahi sancakta kasabalara
girip çıkan hayvanattan vergisi olunmadığı ve vergi konusu„ ise Beyrut ve Cebel-i
Lübnan‟a gelen yünlü hayvanatlara ait olup önceden Beyrut‟ça o yolda oluĢturulup
bir usul üzerine halkın Ģikayetlerini tekrar edip müracaatın sonuçsuz kalmasına
dayanan ve kaldırması ümidiyle geçen sene nisanında kabul edilen sert bir muamele
olmuĢtur.
Beyrut Vilâyeti Cebel-i Lübnan mutasarrıflığıyla cereyan eden haberleĢme

neticesinde sebeple bahsedilen vergi Beyrut Vilâyetince önceden daire-i belediyenin
incelenen hesapları sırasında bir çeĢit emir ve resmi izin olmadan karar halk üzerine
temelleĢtirilmiĢtir. Son istifası hakkında gerçekleĢmeye sebep olan Da„vât-ı
Mahsûsa-i Hazret-i Hilâfet-penâhiyi icap olmuĢ olduğu tarafa tekrar istifası uygun
olamayacağı ve bu konuda mültezimlerle belediyeler ortasında zorlukların meydana
336
Da‟vat: Dualar, çağrıĢlar demek.
123
gelmesi dahi mahal olmadığı anlaĢılmıĢtır. Cebel-i Lübnan‟da adı geçen vergi istifası
ise Beyrut vilâyetince bu yolda olunan teĢebbüs üzerine bir karĢılıklı muameleden
ibaret olup boĢuna orada bulunmuĢtur. Adı geçen vergiye gerek Beyrut vilâyetince
ve gerek Cebel-i Lübnan‟ca affından sarf-ı nazar olunması zımnında adı geçen
Vilayet ile Cebel-i Lübnan mutasarrıflığına gerekli tebligatı yerine getirmesi dâhiliye
nezaretine göndermesi görüĢ kılındı. (20 Kasım 1894 Fi 21 Cemaziye‟l-evvel sene
1312 ve Fi 8 TeĢrin-i sâni sene1310)337
Dâhil-i vilâyetine gönderilen belgelerde hayvan vergisiyle ilgili kasabalara girip

çıkan hayvanların tümünden onar ve yirmiĢer para karĢılığında vergi alınmıĢtır. Bu
durumlardan ötürü Cebel-i Lübnan mutasarrıflığınca bu duruma karĢı ses
etmediğinden dolayı bu hayvan vergisi karĢısında halkın ayaklandığı ve fukara
halkın Ġslam‟a uygun olmayan Ģu muameleden mağdur olmadıkları bahsedilen tarafın
verginin ödemesi hakkında Beyrut Vilâyetinden alınan telgrafname hali 14 Eylül
sene 1310 tarihli belgesine takdim kılınmıĢ idi. Bu durumdan dolayı Ģikayetlerin
sürdüğü ve sonucunda ise Kanitara Kazâ „uryanından Abdullah gibi önde gelen
kiĢiler tarafından telef edildiği ve yapılcak muamelenin bir an evvel bildirilmesi
gerekmiĢtir. Bazı söylemlerin vilâyete sözü edilen bir kere de gelen iki kısımlık hızlı
telgrafname dahi zarf içinde takdim edildiğinden dolayı tez elden emri haber
vermeleri buyrulmuĢtur.338
3.4.Lübnan’ın Sosyo-Kültürel ve Ekonomik BütünleĢme Sorunları
Lübnan siyasetinde ve sosyo-kültürel alanda etkili olan aileler, dıĢ güçler ve çıkar
grupları vb. durumlar ulusal bütünleĢmeyi etkileyen bir diğer faktördür. Lübnan‟ın
ekonomik sisteminde yaĢanılan eĢitsizlik adalet anlayıĢını da ister istemez
etkilemekteydi. Bu durumların hepside ekonomik bütünleĢmenin oluĢumuna engel
oluĢturmaktaydı. Lübnan‟da mezheplere dayalı siyasi güç büyük köklü ailelerin
elinde bulunuyordu. Mezhep grupların içinde bölünmüĢlüklerde söz konusuydu. Bu
durum kiĢisel sorunları beraberinde getirmekteydi ve haliyle ülkede siyasetin sağlam
temelle üzerinde kurulmasına engel olmaktadır.339
337
BEO.000524.039228.002.001.
338
BOA.DH.MKT.00288.00047.002.002.
339
Atilla Sandıklı ve Kenan Dağcı, Büyük Orta Doğu Projesi; Yeni OluĢumlar ve DeğiĢen
Dengeler Ġçinde, Tasam Yayınları, 2006, Ġstanbul, s.311-331.
124
Bu güçlü aileler kendi çıkarları doğrultusunda çoğu zaman kendi din ve mezhebinde
olan insanlarla bile çatıĢmalar yaĢamıĢlardı. Lübnan, jeostratejik açısında önemli bir
yere sahip olduğundan dolayı ve farklı dinlerden oluĢan yapısından ötürü birçok dıĢ
gücün ilgi odağı olmuĢtur. Batılı devletler burayı hakimiyet altına alıp kendi
kurallarıyla yönetmek istemiĢtir. Bu isteklerini gerçekleĢtirmek içinde ülke içindeki
grupları birbirine karĢı koz olarak kullanmıĢlardır. Ġngiltere Dürzîleri Fransa
Marunîleri, Ġran ġiileri ve Suriye de Sünnileri desteklemiĢtir. DıĢ güçlerin bu taraf
tutmaları ülke içinde huzursuzluklara yol açmıĢ hatta bazen iç savaĢlara da neden
olmuĢtur. Bu bütünleĢme sorunlarına ekonomik açıdan değerlendirecek olursak,
Lübnan‟da Marunîler her zaman güçlü, zeki, zengin ve eğitimli sınıfı
oluĢturmuĢlardır. Ticaret ve bankacılıkla yapıp ekonomi anlamda yükselmiĢlerdi.
Lübnan‟ın siyasal iktidarları genel anlamda bakıldığında tarımsal ve sosyal kalkınma
(eğitim, sağlık, ulaĢım vs.) sektörlerin geliĢtiremediği için, Lübnan‟ın toplumsal
sınıfın içinde çoğunlukla tarımla uğraĢan ġiiler, fakir, zayıf ve eğitim olarak da diğer
gruplara oranla çok düĢük sınıfı oluĢturmaktaydı. 340
Sünniler ise, ekonomik olarak bu iki grubun içinde yer almaktadırlar. Sünniler, hem
ticaretle hem de tarımla uğraĢtıkları için Marunîler ve ġiilere nazaran gelir dağılımı
bakımından en fazla farklılık bu mezhebe yer alan kiĢiler arasında ortaya
çıkmaktaydı. Lübnan‟da siyasi problemlerin yanında ekonomik problemlerde önemli
iç savaĢ sebepleri arasında yer almaktadır. Yapılan araĢtırmalara göre Lübnan
ekonomisi %80‟i Hristiyanların elinde iken %20‟lik kısmı sadece Müslümanlara
aittir.341 Bu da Lübnan‟da mezhep grupları arasında sosyo-ekonomik anlamda bir
bütünleĢtirmeyi sağlayamamıĢtır.342
340
Eray Çakmaklı, Lübnan’ın BütünleĢme Sorunları, Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Ġstanbul, 2015, s.129.
341
Mehmet Emin Bozarslan, SavaĢan Lübnan, Üçüncü Dünya Yayınları, Ġstanbul, 1976, s.57.
342
Çelik, Osmanlı Ġdaresindeki Lübnan’da ipek Üretimi ve Ticareti Üzerinde Bir Değerlendirme,
s.288.
125
SONUÇ
II. Abdülhamid Dönemi‟nde Lübnan‟la ilgili yazdığım bu tez giriĢ bölümüyle

beraber toplam dört bölümden oluĢmaktaydı. GiriĢ kısmında Lübnan‟ın kökeni,
stratejik önemi ve ilk Çağ‟lardaki mücadele sahası olması üzerinde bilgiler
verilmiĢtir. Birinci bölümde Lübnan‟ın idari yapısı araĢtırılmıĢ bu dönemdeki
Suriyeli valilerin Lübnan‟ın Mutasarrıf dönemine etkileri anlatılmıĢtır. Ġkinci
bölümde Lübnan‟ın etnik yapısı incelenmiĢ, burada yer alan sosyal ve dini gruplar
hakkında araĢtırmalar yapılmıĢtır. Son bölüm olan üçüncü bölümde ise Lübnan‟ın
ekonomik durumu ele alınıp tarım, hayvancılık ve Beyrut Limanları hakkında bilgiler
yer verilmiĢtir. Ancak Lübnan‟ın ekonomik durumuyla ilgili araĢtırma ve bilgilerin
az olması nedeniyle bu bölümdeki bilgiler kısıtlı olmuĢtur. Bu tezimi yazarken
Lübnan‟la ilgili yazılmıĢ olan kitaplardan, dergilerden, BaĢbakanlık Osmanlı
ArĢivinden, basılmıĢ olan doktora ve yüksek lisans tezlerinden yararlanıp elimden
geldiği kadar size bilgiler aktarmaya çalıĢtım. Bilindiği üzere Lübnan, sahip olduğu
küçük coğrafya içerisinde yer aldığı çok sayıda dini ve etnik grupla dünya üzerinde
benzerine az rastlanır bir yapı sergilemektedir. Bu ülke, dinsel açıdan oldukça farklı
yapısı ve siyasi-sosyal özellikleriyle hem Orta Doğu‟nun hem de Doğu- Batı iliĢkileri
için oldukça önemlidir.
Lübnan‟da bugün, resmiyette tanınmıĢ 18 dini grup yer almaktadır. Bu grupların

Ģekillenmesinde her bir grubun tarihte hareketliliklerinden kaynaklanmaktaydı.
Bununla birlikte, dıĢ müdahalelere her yönden açık bir yapı sergileyen ülkede dini
grupların Ģekillenmesinde ötürü doğrudan yapılan dıĢ müdahalelerin de açık bir rolü
olmuĢtur. Bir diğer deyiĢle, Lübnan‟daki dini grupların Ģekillenmesinde hem
ülkedeki tarihsel ve sosyal iç etkenlerin etkisi, hem de ülkenin maruz kaldığı dıĢ
faktörler etkili olmuĢtur. Söz konusu faktörler, birbirinden kolay ayrılmayıp, tam
aksine birbirini besleyen ve bağlayıcı nitelikte olmuĢtur. Bu açıdan, Lübnan‟ın sahip
olduğu coğrafi ve stratejik konumunun yanında, ülkenin aĢiretlere ayrılmıĢ gruplar
tarıma dayalı geleneksel sosyal yapısı, dıĢ faktörlerin iç kısmın kolay etkilediği
hassas bir yapının ortaya çıkmasına sebep olmuĢtur. Öte yandan bu hassas yapının
dıĢ faktörlerle kolay dönüĢtürülebilir durumda olması, dıĢ müdahalelerin ülkenin
siyasi, ekonomik ve sosyo-kültürel iç dinamikleri üzerinde önemli etkilerin ortaya
çıkmasına yol açmıĢtır. Lübnan‟daki dini grupların Ģekillenmesinde ülkenin sahip
126
olduğu coğrafi özellikler önemli rol oynamıĢtır. Lübnan‟ın içinde bulunan Doğu
Akdeniz bölgesinin stratejik önemi, ülkeyi dıĢ müdahalelerin hedefi haline
getirmiĢtir. Lübnan‟ın özel konumundan hariç bölgedeki tarihi zamanda yaĢanan bazı
kötü olaylardan dolayı dini grupların katı dini ve siyasi kimlik oluĢturmalarında ve
birbirlerini ötekileĢtirmelerinde neden olmuĢtur.
Lübnan toplumunu oluĢturan tarihi kırılma noktalarına gözlendiğinde özellikle Ġslam

fetihleri, Haçlı seferleri ve misyoner faaliyetleri sonucunda dinsel yapıda bir çeĢitlilik
oluĢtuğu görülmektedir. Bu açıdan, Lübnan‟daki çoğu dini grubun Ģekillenmesinde
etkili olan dıĢ faktörlerden biri olan ve 7. yüzyılda yapılan Müslüman Arap fetihleri
ardından ülke Ġslam dini ilk yayılma alanı bulmuĢ zaman içinde gün yüzüne çıkan
farklı Ġslam mezhepleri bölge halkı üzerinde etkili olmuĢtur. Bu dönemde Lübnan‟da
egemen olan yönetim, gayrimüslim grupların din özgürlüğünü istemiĢ ve bölgede
dinsel çatıĢma yaĢanmamıĢtır.
Lübnan‟daki Müslüman yönetim 12. yüzyılda akın edilen Haçlı Seferleri‟ne kadar
devam etmiĢ, Haçlıların bölgede kurduğu krallık döneminde ise bazı Hristiyan
grupların yönetime dâhil edildiği bir süreç yaĢanmıĢtır. Haçlıların Lübnan‟da egemen
olduğu dönemde yaĢanan en önemli geliĢme, bölge Hristiyanlarının Batı
Hristiyanlığı ile kaynaĢmaya baĢlamıĢtır. Bu dönemden sonra özellikle bölgeye
gönderilen Katolik misyonerler, bölgede bulunan Hristiyanları inanç ve ibadet
anlayıĢı bakımından önemli ölçüde etkilemiĢtir. Bu kapsamda, Katolik misyonerlerin
faaliyetleri neticesinde Doğu Hristiyanlarının Batı Katolik Kilisesi‟ne bağlılığıyla
Uniat kiliseler ortaya çıkmıĢ ve böylece Lübnan‟ın Doğu medeniyeti ile Batı
medeniyeti içinde oluĢmasının temelleri atılmıĢtır. Ülkedeki Hristiyanlar arasında
mezhepsel bir çöküntüye yol açan Katolik misyonerler, bu gruplar arasında kültürel
bir değiĢime de sebep olmuĢtur. Bu yönden bölge Hristiyanları, misyonerlerin eğitim
kurumları aracılığı ile Batı kültürünü öğrenip bu kültüre yakınlaĢmıĢ, kültürel ve
sosyal yapı nedeniyle Lübnan‟daki Müslüman gruplarla olan çeĢitlilikleri
çoğalmıĢtır.
Lübnan‟da 13. yüzyılın sonlarına kadar süren Haçlı egemenliğinin sonrasından

baĢlayan Memlük idaresi döneminde bölge Müslümanları arasında Sünnilik ön plana
çıkmıĢtır. Memlükler Haçlılarla iĢbirliği giren Hristiyan grupları da kontrol altına
almıĢ bu grupların Roma ile bağlantıları engellenmeye çalıĢılmıĢtır. Fakat Katolik
127
Kilisesi‟nin bölgede görevlendirdiği misyonerler yardımı ile buradaki Hristiyanların
Roma ile bağlantısı devam etmiĢtir. Memlüklerin kontrolündeki Lübnan bölgesi
sosyal ve siyasi yönden ise, aĢiret bağlarının güçlü olduğu ve yerel yönetimin toprak
sahibi güçlü aĢiretlerin elinde olduğu bir süreç olmuĢtur.
Lübnan‟da iki yüz yıl devam eden Memlük hakîmiyeti, Osmanlı Devleti‟nin bölgeyi
1517‟de buraları ele geçirmesi ile son bulmuĢtur. Bu dönemden sonra baĢlayan
Osmanlı idaresinde ülke önce Dürzî, daha sonra Marunî emirler tarafından idare
edilen Dağlık Lübnan Emirliği tarafından yönetilmiĢ, bu yerel idareciler vergi ve
savunma gibi konularda Osmanlı Devleti‟ne genelde bağlı kalmıĢtır. Osmanlı
yönetimi, Lübnan‟daki sosyal dengeye çok karıĢmamıĢ ve Lübnan‟daki kırsal
ekonomiye dayalı ve aĢiretlerin birbiriyle mücadele ettiği sosyal ve siyasal yapı
büyük ölçüde Memlükler Dönemi‟nde olduğu gibi devam etmiĢtir. Bu yönden
dönemin coğrafyasında farklı topluluklar arasındaki çatıĢmalar, dini yönden değil,
toprak sahibi aĢiretlerin kendi aralarında çıkarıp devam ettikleri siyasi ve ekonomik
mücadeleler olarak gerçekleĢmiĢtir.
Lübnan‟da dört yüz yıl süren Osmanlı egemenliği son yüzyılı, merkezi yönetimin
güç kaybetmesi sebebiyle Batı müdahalelerine Ģahit olmuĢ ve bu müdahaleler dinsel,
sosyo-kültürel, ekonomik ve siyasal açılarda ülke görünümün değiĢmesinde büyük
rol oynamıĢtır. Bu kapsamda, özellikle 19. yüzyılda Protestan misyonerlerin ülkedeki
etkileri açık bir Ģekildedir. Nitekim 19. yüzyılın ikinci yarısında, Lübnan‟da hakîm
olan Mısırlı Mehmet Ali PaĢa döneminde, güçlenen Protestan misyonerler, bölge
Hristiyanlarını eğitim çalıĢmaları etkisiyle dönüĢtürmeye baĢlamıĢtır. Bu yabancı
güçlerin politikaları neticesinde bölge Batı modernizmi ile tanıĢmıĢ, milliyetçi ve zıt
fikirler Lübnan‟da hızla yayılmaya baĢlamıĢtır. Misyonerlerin bölgede açtıkları
Avrupa tarzı eğitim kurumlarında ulusçuluk, eĢitlik gibi Fransız Ġhtilali‟nin neden
olduğu Batı ideolojilerini yaymaları ve getirdikleri Arapça karakterli matbaa ile
Osmanlı Devleti‟nden ayrı bir Arap ulusu ortaya çıkmaya baĢlamıĢtır. Fakat bu
durum, dini aidiyetlerin bir kenara bırakıldığı seküler bir ulus kimliği inĢa
edememiĢtir. Bunun yerine Protestan misyonerler, çok kültürlü ve çok dinli
Lübnan‟da Hristiyan grupların destek olduğu ve farklı Batı güçlerine bağımlı hale
getirildiği bir yapının oluĢumuna ıĢık olmuĢlardır. Protestan misyonerlerinin
Lübnan‟da politikaları baĢlamalarının hemen sonrasından ülke Batılı güçlerin
128
etkisinet olarak ortaya çıkmıĢ ve bu güçler bölgede önce dolaylı, daha sonra
doğrudan etkin hale gelmiĢtir.
Protestan misyonerlerin hemen ardından, 19. yüzyılın ikinci yarısından beri ülkede
etkili olan Batılı güçler, Lübnan toplumunun ayrıĢmasında ve toplum içinde öteki
algısının belirginleĢmesindeki en büyük etkenlerden biri olmuĢtur. Suriye ve
Lübnan‟daki ticari, dini ve siyasi çıkarları 1830‟ların bitiminde büyük ölçüde
Ģekillenen Avrupalı güçler, bölgeye gönderdikleri misyonerler aracılığıyla bir
taraftan bölge halkı arasında güç toplamaya çalıĢırken, diğer taraftan ülkenin her
tarafına oluĢturdukları eğitim bağlantısıyla Lübnan toplumunu dönüĢtürmeyi
amaçlamıĢtır. Bu dönemde Hristiyan gruplarına destek olunması bölgedeki, diğer
Protestan misyonerlerinin ve Batılı güçlerin etkisine açık hale getirilmiĢtir. Bu
güçler, Avrupalı ticari ve diplomatik yöneticilerin desteğiyle misyonerlerin bölge
Hristiyanlarına batı tarzı fikirlere alıĢtırmalarının yanından, bölgedeki Hristiyan
gruplarına destek olan bir çeĢitlilik de inĢa etmiĢlerdir. Bu çeĢitlilikte geri planda
olan ve hızla fakirleĢen Müslüman gruplar, ülkedeki bu geliĢmelere tepki vermeye
baĢlamıĢtır. Bu yönden Lübnan‟ın hızla değiĢen sosyo-ekonomik yapısı, bölgedeki
dinler arası iliĢkileri kötü etkilenerek mezhepsel ayrımı derinleĢtirmiĢ ve bu durum,
ülkeyi mezhep temelli iç savaĢlarla tanıĢtırmıĢtır.
Misyonerler aracılığı ile ülkede saygınlık elde eden Batılı güçler, bölgedeki Hristiyan
Dürzîleri himayeleri altına alarak 19. yüzyılın ilk yarısından beri bölgeye direk
müdahale etmiĢ ve ülke üzerindeki siyasi ve stratejik çıkarlarını gerçekleĢtirmeye
çalıĢmıĢtır. Bu yönden ülkedeki çok dini yapıyı bir araç olarak görüp, kullanan Batılı
güçler, himayelerine aldıkları dini grupları dönüĢtürerek ve diğerlerine karĢı
dolduruĢa getirerek mezhepsel aidiyeti bir farklılaĢtırma ve ötekileĢtirme tarzı olarak
benimsemiĢtir. Böylece Lübnan‟daki Batı müdahaleleri, bölgenin çok dinli
yapısındaki iç faktörleri ve hassas dengeleri görmezden gelerek kendi çıkarları için
bazı dini grupları araç olarak kullanmıĢ, bu da hem kısa vadede olsun hem de uzun
vadede iç savaĢlara sebep olmuĢtur. Bu bağlamda, Batılı güçlerin Lübnan‟a yönelik
müdahaleleri, bu güçlerin çıkar konusunda dünyanın baĢka bölgelerinde meydana
getirdikleri düzensizliğe de örnek olarak gösterilebilir.
129
Lübnan‟daki yerel iktidar mücadelelerin dini çatıĢmalara dönüĢmesinde önemli etken
olan Batılı güçler, özellikle bölgede 1840-1860 yılları arasında Ģiddetlenen
çatıĢmaları fırsat görerek Lübnan‟a ilk kez doğrudan askeri müdahalede
bulunmuĢtur. Bu müdahalenin ardından ülkede yüzyıllardır devam eden emirlik
dönemi sonlandırılmıĢ ve yerine Lübnan‟ın Osmanlı yönetiminden özerk hale
getirildiği Mutasarrıflık (1861-1915) rejimi kurulmuĢtur. II. Abdülhamit Dönemi‟ne
denk gelen Mutasarrıflık döneminde bu bölge Osmanlı Devleti tarafından
görevlendirilen paĢalar tarafından idare edilmiĢ daha sonrada idarede Suriyeli valiler
etkili olmuĢtur. Ancak Osmanlı Devleti batılı devletlerin etkisinden dolayı bölgede
idari anlamda tam hakimiyet kuramamıĢtır. Mutasarrıflık rejimde yönetim Katolik
Hristiyan bir mutasarrıfa ve dini grup temsilcilerinden oluĢan bir idare heyetine
devredilmiĢtir. Böylece Lübnan‟da dini grupların sahip olduğu dinsel ve mezhepsel
kimlik, resmi olarak siyasi bir kimlik boyutunu almıĢtır.
I. Dünya SavaĢı‟na kadar süren Mutasarrıflık rejimi, Fransa‟nın Lübnan‟da bir

manda rejimi kurmasıyla sona ermiĢtir. Fransa kontrolünde 1920‟de kurulan Büyük
Lübnan Devleti, 1840‟lardan beri ülkenin ayrıcalıklı gruplarını oluĢturan Marunîler
içinde Hristiyanların yararına ĢekillenmiĢtir. Diğer bir ifadeyle bu dönemde ülkede,
19. yüzyıldan itibaren siyasi olarak Fransa‟nın himayesinde yer almıĢ dini grup olan
Marunîlerin yararına pay aldıkları bir yönetim Ģekli kurulmuĢtur. Fransa manda
yönetimi altındaki Lübnan‟da, Mutasarrıflık rejimi döneminde kurumsallaĢmaya
baĢlayan mezhep temelli yönetim Ģekli anayasa ile daha kalıcı hale gelmiĢtir.
130
KAYNAKÇA
ArĢiv Belgeleri
BOA,DH.MKT. 00072.00020.002.002.
BOA, Y.A.RES.00156.00132.001.001.
BOA,DH.MKT. 00288.00047.002.002.
BOA, DH.MKT.01552.00004.001.001
BOA, DH.MKT.01564.00009.001.001.
BOA, ġD.02278.00029.001.001
BOA, ġD.02530.00042.001.001.
BOA,Y.EE.KP.00004.00372.001.001.
BEO,000524.039228.002.001.
BOA,ġD.01221.00040.001.001.
Cebel-i Lübnan Salnâmesi, 1302 (Hicri yılı 1884-1885 M.)
Kitaplar, Tezler ve Makaleler
ACAR Ġrfan C.( 1989), Lübnan Bunalımı ve Filistin Sorunu, Ankara: TTK Yayınları.
AKBULUT Ġlhan,( 1995), “Türk Tarihinde Ermeniler”, Ankara Üniversitesi SBF

Dergisi, C.50, S.1.
ALTUNDAĞ ġinasi,( 1944), “Kavalalı Mehmet Ali PaĢa‟nın Suriye‟de Hâkimiyet

Esnasında Tatbik Ettiği Ġdare Tarzı”, Belleten, C. 8, S.29, Ankara: TTK
Basımevi.
ALTUNDAĞ ġinasi,( 1988), Kavalalı Mehmet Ali PaĢa isyanı, Mısır Meselesi,
1831-1841, Ankara: TTK Yayınları.
ANDIRIRBU Rüveyda, (2020), Lübnan‟da Toplumsal Yapının Siyasete Etkisi,

Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
ARMAOĞLU Fahir,(1973), 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, Ankara: A.Ü.Siyasal Bilgiler

Fakültesi Yayınları.
ATLIOĞLU Yasin,( 2014), Lübnan Marunîleri, Ġstanbul: Kaktüs Yayınları.
131
AYDIN Fuat,( 2015), “Hıristiyanlık”, Sakarya Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi
Dergisi.
BAGLIOĞLU Ahmet,( 2003), Dürzîliğin Felsefî ve Dinî Arka Planı, Elazığ: FÜ

Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, 8.
BAĞDADĠ Abdülkahir, ( 2016), “Mezhepler Arasındaki Farklar”, 1991, Çeviren:

Halil Ġbrahim Bulut, Ġslam Mezhepleri Tarihi, Ankara: Diyanet ĠĢleri
BaĢkanlığı Yayınları.
BAĞLIOĞLU Ahmet, (2003), “Dürzîliğin Temel Kaynakları: Dürzî Risaleleri”,

Elazığ, FÜĠFD, S. 8.
BAĞLIOĞLU Ahmet, (2004), Ġnanç Esasları Açısından Dürzîlik, Ankara Okulu

Yayınları.
BAĞLIOĞLU Ahmet, (2006), Orta Doğu Siyasi Tarihinde Dürzîler, Elazığ: Fırat
Üniversitesi Ortadoğu AraĢtırma.
BAĞLIOĞLU Ahmet, (2018), Orta Doğu Siyasi Tarihinde Dürzîler 2. Bs, Ankara
Okulu Yayınları.
BAĞLIOĞLU Ahmet,(2006) Orta Doğu Siyasi Tarihinde Dürzîler, Elazığ, Fırat

Üniversitesi Ortadoğu AraĢtırma.
BAĞLIOĞLU Ahmet,(2008), Lübnan‟ın Tarihsel Dokusu ve Yönetim

AnlayıĢındaki Mezhebi Etkiler, Elazığ, Fırat Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi
Dergisi. 3, S.1.
BAKTIAYA Adil, (2016), Osmanlı Suriye‟sinde Arapçılığın DoğuĢu, Ġstanbul:

ĠletiĢim Yayınları.
BĠLGE Mustafa L. , (2003), “Lübnan”, Ankara: TDVĠA, C. 27.
BOZARSLAN Mehmet Emin, (1976), SavaĢan Lübnan, Ġstanbul: Üçüncü Dünya

Yayınları.
BOZKURT Gülnihal, (1988), Azınlık Ġmtiyazları Kapitülasyonlardan Tek Hukuk

Sistemine GeçiĢ, Ankara: Atatürk AraĢtırma Merkezi.
BULUT Faik, (1997), Ġslamcı Örgütler, Ankara: Doruk Yayımcılık, C.2.
132
BULUT Halil Ġbrahim, (2016), Ġslam Mezhepleri Tarihi, Ankara: Diyanet ĠĢleri
BaĢkanlığı Yayınları.
BUZPINAR Tufan, (1999), Arap Milliyetçiliğinin Osmanlı Devleti‟nde GeliĢim

Süreci Osmanlı Ansiklopedisi C.2, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
BUZPINAR Tufan, (2003), Suriye ve Filistin‟de Avrupa Nüfuz Mücadelesinde Yeni

Bir Unsur: Ġngiliz Misyonerleri (19. Yüzyıl), Ġstanbul: Ġslam AraĢtırmaları
Dergisi, S.10.
CESUR Armagan, (2019), Osmanlı‟dan Günümüze Lübnan‟ın Demografik Yapısı,

Ġstanbul: Marmara Üniversitesi Ortadoğu ve Ġslam Ülkeleri AraĢtırmaları
Enstitüsü.
CEZAR Mustafa ,(1972),“Mufassal Osmanlı Tarihi”, C.6. Ġstanbul: Güven Yayınevi.
CĠHAN Hakkı Yılmaz,(2007), Manda Himayesinden Sonra Lübnan ve Lübnan-

Türkiye ĠliĢkileri, Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
(Doktora Tezi).
ÇAĞATAY NeĢet, ÇUBUKÇU Ġbrahim Agah, (1985), Ġslam Mezhepleri Tarihi,

Ankara Üniversitesi Basımevi.
ÇAKMAKLI Eray, (2015), Lübnan‟ın BütünleĢme Sorunları, Ġstanbul: Beykent

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
ÇANDIR Ahmet, (2020) Osmanlı Cebel-i Lübnan Salnamelerine Göre Yörenin Ġdari,
Sosyal ve Ekonomik Yapısı (1887-1892), Manisa Celal Bayar Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsi.
ÇELEBĠ Evliya, (2006), Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, Çev:

Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı, C.3, S.1, Ġstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
ÇELĠK KürĢat, (2016), Osmanlı Ġdaresindeki Lübnan‟da ipek Üretimi ve Ticareti

Üzerinde Bir Değerlendirme, C.26, S.1, Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal
Bilimler Ensititüsü.
ÇELĠK KürĢat,(2016), “Osmanlı Ġdaresindeki Lübnan‟da Ġpek Üretim ve Ticareti

Üzerine Bir Değerlendirme”, Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi (Fırat University Journal of Social Science), 26/1.
133
ÇELĠK Mehmet,(Aralık, 2019), Tarihsel ve Demografik Bir Kritik: Lübnan‟daki
Kürtler, Karaman: Tarih ve Gelecek Dergisi, C.5, S.3.
ÇELĠK, Mehmet, (2010), “Süryaniler”, Ġstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam

Ansiklopedisi.
DABAĞYAN Levon Panos, (2011), Sultan Abdülhamid Han ve Ermeniler 3. Baskı,

Ġstanbul: Kum Saati Yayınları.
DAFTARY Farhad, (2016), ġii Ġslam Tarihi, Çeviren: Ahmet Fethi, Ġstanbul: Alfa
Basım Yayınları.
DALKIRAN Sayın, (2003), Tarih-i Cevdet'te Ġslam Mezhepleri II (Dürzîlik ve

Nusayrilik), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü
Dergisi, 10, S.21.
DUMAN Aygül, (2010), Lübnan‟daki Dini-Siyasi Bir hareketin Anatomisi

Hizbullah, Ġstanbul: Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensititüsü,
(Yüksek Lisan Tezi).
DUMAN Musa, (1993), Lübnan, DoğuĢtan Günümüze, Büyük Ġslam Tarihi, C.13,
Ġstanbul: Çağ Yayınları.
DUMAN Olcay Özkaya,(2006), Bir Orta-Doğu Buhranı Cebel-i Lübnan

Olayları(1860-61), Hatay: Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, C.3, S.5.
DURSUN Davut, (1992), “Lübnan” Ġslam Ansiklopedisi, C.6, Ġstanbul: T.D.V.

Yayınları.
DURSUN Davut,(1992), "Beyrut" Ġstanbul: Diyanet Ġslâm Ansiklopedisi, C.6.
EBUZERĠ Abdurrahman, (2012), Lübnan‟da DireniĢin Mimarı Ġmam Musa Sadr,

Ġstanbul: Feta Yayınları.
EMECEN Feridun, (1995), “Fahreddin Ma‟noğlu”, Diyanet Ġslâm Ansiklopedisi,

C.12, Ġstanbul: TDĠV Yayınları.
ERGĠN Osman Nur, (1995), Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, C.1, Ġstanbul: ĠBB Kültür
ĠĢleri Daire BaĢkanlığı, Yayınları.
134
FAROQHĠ Suraiya, MCGOWAN Bruce, QUATAERT Donald, ve PAMUK ġevket,
(2004), Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1600-
1914). Editör Halil Ġnalcık ve Donald Quataert. Çeviren: AyĢe Berktay,
Süphan Andıç, ve Serdar Alper. C. 2. Ġstanbul: Eren Yayıncılık.
FIĞLALI Ethem Ruhi, (1980), Çağımızda Ġtikadı Ġslâm Mezhepleri, Ġstanbul: Selçuk
Yayınları.
GALALI Bahros, (2015), Fedaralizm ile Konfedarilizm Arasında: Irak ve Lübnan

Siyasi Sistemleri, Ankara: Çankaya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
(Yüksek Lisans Tezi).
GENCER Ali Ġhsan, DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslam Tarihi, C.11, Çağ Yayınları,
Ġstanbul, 1987.
GÖKBĠLGĠN M. Tayyib, ( Ekim 1946), “1840‟tan 1861‟e Kadar Cebel-i Lübnan

Meselesi ve Dürzîler”, Belleten X, S.40.
GÖZENÇ Selami, (1999), Güneybatı Asya Ortadoğu Ülkeler Coğrafyası, Ġstanbul:

Çantay kitapevi.
GÜRTEKĠN Hatice, (2005), Modern Lübnan Devleti‟nin DoğuĢu (1918-1943 Siyasi,

Ġdari ve Ekonomik yapı)( Yüksek Lisans Tezi), Elazığ: Fırat Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü.
HARRĠS William W. (2005), Levant: bir kültürler mozaiği, Çeviren Ercan Ertürk,
Ġstanbul: Literatür Yayınları.
HIRST David, (2016), Lübnan Orta Doğunun SavaĢ Alanı, Çeviren: Timur DemirtaĢ,
Ġstanbul: Ġyi DüĢün Yayınları.
HOURANĠ Albert,( 2016), Arap Halkları Tarihi, Çeviren: Yavuz Alogan, Ġstanbul:
ĠletiĢim Yayınları.
HÜLAGÜ M. Metin, (2001), Osmanlı‟dan Cumhuriyet‟e Misyoner, Ermeni, Terör

ve Amerika Dörtgeninde Türkiye, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.10.
HÜSEYĠN Asaf, (2001), Ortadoğu‟da Devlet ve Terör, Çeviren: Taha Cevdet,

2.Basım, Ġstanbul: Pınar Yayınları, Ġstanbul 2001.
135
IMPERT Paul,(1981), Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda YenileĢme Hareketleri
Türkiye‟nin Meseleleri, Ġstanbul: Havass Yayınları.
IġIK Ramazan, (2010),1820-1950 yılları Arasında Suriye ve Lübnan‟da Protestan

Misyonerlerin Kadınlara Yönelik Faaliyetleri, Elazığ: Fırat Üniversitesi
Ġlahiyat Fakültesi Dergisi 15:2.
ĠLGÜREL Mücteba, (1993), “Canbolatoğulları”, Diyanet Ġslâm Ansiklopedisi, C.7,

Ankara: TDV Yayınları.
ĠMAMOĞLU Hüseyin Vehbi, DENĠZ Önder,( Haziran 2019), 19. Yüzyıldaki Gayr-i
Müslim Tebaa Sorununun Sultan II. Abdülhamid Dönemindeki Hukukî
Sonuçları, Tarih Okulu Dergisi (TOD) ,Yıl 7, S.18.
ĠNALCIK Halil ve QUATAERT Donald,( 2004),Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun

Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1300-1600), Çeviren: Halil Berktay, C.1,
Ġstanbul: Eren Yayıncılık.
KALAYCI ġerife, (2018), Lübnan‟daki Dürzîlerinde Dini ve Sosyal YaĢam,

KahramanmaraĢ Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yüksek Lisans Tezi).
KARAKIġLA Mehmet Deniz, (2016),1840-1861 tarihleri arasında Cebel-i

Lübnan‟da Dürzî-Marunî ÇatıĢması ve Bu ÇatıĢmanın Bölgeye Etkisi, Tezi,
Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü,
(YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans).
KARAL Enver Ziya, (1983), Osmanlı Tarihi, C.5, Ankara: Türk Tarih Kurumu
Yayınları.
KARAL Enver Ziya, (1988), Osmanlı Tarihi, C.8, Ankara: TTK Yayınları.
KARPAT Kemal, (2006),Osmanlı‟da DeğiĢim, ModernleĢme ve UluslaĢma(Ter.

Özden, D.), Ġstanbul: Ġmge Kitapevi.
KATĠP Ahmet El, (2015),Sünnilik ġiilik Ġslam Birliği, Çeviren: Muharrem Tan,
Ġstanbul: Mana Yayınları.
KAYA Önder, (2005),Tanzimat‟tan Lozan‟a Azınlıklar, Ġstanbul: Yeditepe Yayınevi,

2. Baskı.
136
KAYALI Hasan, (1998), Jön Türkler ve Araplar, Ġstanbul: Tarih Vakfı Yurt
Yayınları.
KILINÇKAYA DevriĢ, (2008) Osmanlı Yönetimindeki Topraklarda Arap

Milliyetçiliğinin DoğuĢu ve Suriye, Ankara: 2.Baskı, AKDTYK Atatürk
AraĢtırma Merkezi.
KOCABAġOĞLU Uygur,(2000), Anadolu‟daki Amerika, Ankara: Ġmge Kitaevi

Yayınları.
KOLLUOĞLU Biray, (2015), Toksöz Meltem ve Berktay Neyyir, Osmanlılardan

Günümüze Doğu Akdeniz Kentleri, Ġstanbul: Türkiye ĠĢ Bankası Kültür
Yayınları.
KOR Zahide Tuba, (2016), Ġç SavaĢın Gölgesinde Lübnan, Ġstanbul: Ġlke Yayınları.
Köse TALHA,(2006), “Lübnan‟da Ġstikrar ArayıĢları”, Siyaset Ekonomi ve Toplum

AraĢtırma Merkezi, Lübnan Raporu, Ġstanbul.
KRSTĠC Tijana, (2015),Osmanlı Dünyasında Ġhtida Anlatıları 15. ve 17. Yüzyıllar,

Çeviren: Ahmet Tunç ġen, Ġstanbul: Kitabevi Yayınları.
LÜTFĠ Ahmet,(1988), Vak‟a-nüvis Ahmet Lutfi Efendi Tarihi, C.10, Ankara: TTK
Yayınları.
MANSEL Philip,( 2011), Levant: Akdeniz‟de ihtiĢam ve felaketler, Çeviren: Nigar

Alemdar, Ġstanbul: Everest yayınları.
MEMĠġ Ekrem, (2005), “Ermenilerin Kökeni ve GeçmiĢten Günümüze Türk-Ermeni

ĠliĢkileri, Afyon Kocatepe Sosyal Bilimler Dergisi, C.7.
MURAN Aygül,(2010), Lübnan‟daki Dini-Siyasi Bir hareketin Anatomisi Hizbullah,

Ġstanbul: Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensititüsü, (Yüksek Lisan
Tezi).
NAS Fethi, (2014), Ortadoğu‟da Etnik ve Dilsel Bağlamda Göç ve Kimlik sorunu
(Lübnan‟da YaĢayan Türkiyeliler Örneği), Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, ( Doktora Tezi).
ORTAYLI Ġlber, ( 1984), “19. Yüzyıl Sonunda Suriye ve Lübnan Üzerinde Bazı
Notlar”, Osmanlı AraĢtırmaları Dergisi, IV/4.
137
ORTAYLI Ġlber, (1995), Osmanlı Ġmparatorluğunun Son Yüzyılı, Ġstanbul: Hil
Yayınları.
ORTAYLI Ġlber, (2000), Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî Ġdareleri (1840-1880),

Ankara: T.T.K Yayınları.
ORTAYLI Ġlber,( 2006), Ġmparatorluğun En Uzun Yılı, Ġstanbul: Alkım Yayınevi.
OWEN Roger, PAMUK ġevket, (2002), XX. Yüzyılda Ortadoğu Ekonomileri

Tarihi, Ġstanbul: Sabancı Üniversitesi Yayınları.
ÖZ “Mustafa, ( 1994), Dürzîlik”, Ġstanbul: Diyanet ĠĢleri Ġslâm Ansiklopedisi, C.10.
ÖZ Mustafa,(2000), ĠLHAN Avni,“Ġmamet”, Ġstanbul: Diyanet ĠĢleri Ġslam

Ansiklopedisi, C.22.
ÖZAYDIN Abdülkerim, (1991), “Ammâroğulları”, Ġstanbul: Diyanet ĠĢleri Ġslâm

Ansiklopedisi, C.3.
ÖZġAVLI Halil, (2014),Lübnan Ermenileri (1914-1939), Ankara: Hacettepe

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (BasılmamıĢ Doktora Tezi).
ÖZTUNA Yılmaz, (1969),Devletler ve Hânedanlar: Türkiye (1074-1990), 1. baskı, c.

2, Kültür Bakanlığı yayınları Kaynak Eserler Dizisi, 1101 18, Ankara: Kültür
Bakanlığı yayınları.
ÖZTUNA Yılmaz, (2005),Devletler ve Hânedanlar: Ġslâm Devletleri, C.1, Ankara:

T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
ÖZTUNA Yılmaz, (2019),Sultan II. Mahmut(Cihan Hakanı ve YenileĢme PadiĢahı),

Ġstanbul: Ötüken Yayınları.
PALMER Alan, (2019), Bir ÇöküĢün Yeni Tarihi: Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun Son
300 Yılı, Çeviren: Belkıs DiĢbudak, Ġstanbul: Turkuaz Yayınları.
PAMUK ġevket, (2016),Türkiye‟nin 200 Yıllık Ġktisadi Tarihi, Ġstanbul: ĠĢ Bankası

Kültür Yayınları.
PANZAC Daniel, (1997),Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Veba (1700-1850), Çeviren:

Serap Yılmaz, Ġstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
PAġA Ahmet Cevdet, (1974), Tarih-i Cevdet, SadeleĢtiren: Tevfik Temelkuran C.12,
Ġstanbul: Üçdil NeĢriyat Yayınevi.
138
PAġA Lütfi ,(1972), “Lübnan” Ġslam Ansiklopedisi, C.7, Ġstanbul: M.E.B Yayınları..
PRASHAD Vijay, (2017), Ulusun Ölümü ve Arap Devriminin Geleceği, Çeviren:

Senem Erdoğan, Ġstanbul: Yordam Yayınları.
SAMUR Sabahattin, (1994), Cebel-i Havran‟da Dürzîler ve Sultan Abdülhamit‟in

bunlarla ilgili politikası (1878-1900), Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 5.
SAMUR Sabahattin, (2011), Devr-i hamid Sultan II. Abdülhamid, C.4, Kayseri:
Erciyes Üniversitesi Yayınları.
SAMUR Sebahattin, (2007), “Kavalalı Mehmet Ali PaĢa‟nın (1770-1849) Sosyal

Politikaları; Mısır ve Diğer Osmanlı Eyaletlerindeki Etkisi”, Bilimname,
C.13, Kayseri.
SANDIKLI Atilla ve DAĞCI Kenan, (2006), Büyük Orta Doğu Projesi; Yeni
OluĢumlar ve DeğiĢen Dengeler içinde, Ġstanbul: Tasam Yayınları.
SARAY Mehmet, (1985),“Türk-Sovyet ĠliĢkileri ve Ermeni Meselesi”, Tarih

Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile ĠliĢkileri Sempozyumu (8-12 Ekim
1984. Erzurum), Ankara: Atatürk Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları,
KurtuluĢ Ofset Basımevi.
SAYLAN Kemal, (2015), Hüseyin Rıza PaĢa‟nın 1888 Tarihli Layihasına Göre
Suriye-Lübnan Bölgesi‟nin Sorunları ve Çözüm Öneriler, Erzurum: A.Ü.
Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 54.
SORKUN Fatma Elif, (2013),Suriye Protestan Koleji (1866-1914) ve Lübnan‟ın

Kültürel Hayatına Etkilerine Bir BakıĢ, Ġstanbul: Mimar Sinan Güzel
Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
ġAHĠN Cemile, (2012), Osmanlı toprak sistemi hakkında genel bir değerlendirme,
Ġnternational Journal of Social Science (JASSS), 5/6, Karabük.
ġEN Sabahattin, (2004),Ortadoğu‟da ideolojik Bunalım, Suriye Baas Partisi ve

Ġdeolojisi, Ġstanbul: Birey Yayınları.
ġEN Sabahattin,(2004), Ortadoğu‟da Ġdeolojik Bunalım, Ġstanbul: Birey Yayınları.
139
ġEYZEYBEK Aytekin, (2011), BaĢlangıçtan Günümüze Dürzîlik, Konya: Necmettin
Erbakan Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, 31.
ġÖHRET Mesut, ( Haziran 2012), “Ulus Devletsiz Devlet Sistemi, Lübnan Modeli
”Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl 5, S.1.
TAN Muzaffer, (2012), GeçmiĢten Günümüze Dürzîlik, Ankara: e-Makalat Mezhep

AraĢtırmaları Dergisi, 5(2).
TANJU AteĢ, ( Temmuz 2004), Kaçarlar Döneminde Ġran‟ın Körfez Bölgesi, Irak,
Suriye, Lübnan ve Yemen Bölgelerindeki ġiilerle ĠliĢkileri, C.2, S.4, Ankara.
TANRIVERDĠ Eyyüp,(2007), Hüseyin Rıza PaĢa ve Eserleri, Ġstanbul Üniversitesi

Edebiyat Fakültesi ġarkiyat Mecmuası, S.11.
TAġPINAR Ġsmail, (2008), “Mârûnîler” Ankara: TDV Ġslam Ansiklopedisi C.28.
TEKĠN Burcu,(2019), Lübnan‟da Egemenlik Ve Terör Kavramları Ekseninde

Hizbullah‟ın DönüĢü, Ankara: Çankaya Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, (Yüksek Lisans Tezi).
TEKĠNDAĞ ġahabeddin, (1954), Dürzî Tarihine Dair Notlar, C.7, S.10, Ġstanbul:
Tarih Dergisi.
TEKĠRDAĞ M.C. ġehabeddin, (1972), “Lübnan” Ġslam Ansiklopedisi, C.7, Ġstanbul:

M. E. B. Yayınları.
TOFTBEK E., (1981), “Kısa Dürzî Ġlmihali” Çeviren: Ethem Ruhi Fığlalı, C.25,
Ankara: AÜĠFD.
TORAMAN Ayhan, (2019), Cebel-i Lübnan Mutasarrıflığı‟nda Vasa PaĢa Dönemi(

1883-1892), EskiĢehir: Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
TURAN Ömer, (2003), Medeniyetlerin ÇatıĢtığı Nokta Ortadoğu, Ġstanbul: Acar

Matbaacılık.
TÜCCARZADE Ġbrahim Hilmi, (1905), Memalik-i Osmaniye‟nin Cep Atlası,

Devlet-i Aliyye-i Osmaniyenin Ahval-i Coğrafiye ve Ġstatistiyesi, Ġstanbul:
Kitâbhâne-i Ġslâm ve Askerî Yayınları, 1323.
UÇAROĞLU Rıfat, (1982), Siyasi Tarih, Ġstanbul: Harp Akademileri Yayınları.
140
UMAR Ö. O. (2004), Osmanlı Yönetimi ve Fransız Manda Ġdaresi Altında Suriye
(1908–1938), Ankara: AKDTYK Atatürk AraĢtırma Merkezi.
UZUNÇARġILI Ġ. Hakkı, (1982), Osmanlı Tarihi, C.4, Ankara: TTK Yayınları.
ÜLMAN Haluk, (1963), “1840 - 1845 Arasında Suriye ya da Lübnan‟ın Durumu ve

Milletlerarası Politika”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi C.18, S.3.
ÜLMAN Haluk, (1966), 1860-1861 Suriye Buhranı, Ankara: A.Ü. Siyasal Bilimler
Fakültesi Yayınları.
ÜNSAL Can, (2017), Rüstem PaĢa‟nın Mutasarrıflığı Döneminde Cebel-i Lübnan

(1873-1883), EskiĢehir: Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
ÜZÜM Ġlyas, (2000), “Mezhep”,Ġstanbul: Diyanet ĠĢleri Ġslam Ansiklopedisi, C.29.
YILDIZ Özlem, (2019), 20. Yüzyıl BaĢlarında Beyrut Limanında Deniz Ticareti,
Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Dergisi, II/4.
YILDIZ Tuba, ( Ekim 2019), ĠĢkodralı Vasa PaĢa‟nın Cebel-i Lübnan‟da Reform
Politikaları (1883- 1892), Edirne: Rumeli Ġslâm AraĢtırmaları Dergisi, Yıl: 2,
S.4.
YORULMAZ ġerife, ( 2000), “Osmanlı-Fransız ĠliĢkileri Çerçevesinde Osmanlı

Topraklarında Açılan Fransız Kültür Kurumları ve Bunların MeĢruiyet
Kazanması (19. Yüzyıl - 20. Yüzyıl BaĢları)”,O.T.A.M., S.11.
Web Sayfaları
https://www.google.com.tr/search?q=osmanl%C4%B1+d%C3%B6neminde+l%C3%
BCbnan+fiziki+haritas%C4%B1&tbm=isch&hl=tr&sa=X&ved=2ahUKEwijrcDS2_
bvAhULNuwKHT5jCpsQBXoECAEQNA (EriĢim tarihi: 11.04.2021)
141
EKLER
Tablo 1: ġuf Bölgesi ve Bağlı Köyler
Merkez Ras‟a Merbut Olan Kurâ‟

Baʹkilin Kasabası
Bağlı Köyler
Rütbe Mecîdi
ġûf‟in bölgesi müdürü Necib Bey Canpolat Sâniye 4
Bağlı Köyler
El-muhtare Köyü Batma Köyü
El- asır Köyü El-cedide “
Niha “ Es-Samkanya “
Cebaʹ “ Ayne‟n-nur “
Mertesi “ Mezraʹatu‟Ģ-ġûf“
Baʹzeran “ Baykûn “
Baser “ Aynibal “
Haret-i cendel “ Asrîn “
Aynematur “ Garife “
Ayn-ı kani “ Mezc-i basra “
Tablo 2: Garb-ı Aksa Bölgesi ve Bağlı Köyler
Garb-ı Aksa Bölgesi
Müdürü Mir Emin Arslan
Bağlı Köyler
ġuyifat Kasabası BeĢamun Köyü
Ayn-ı Kesur “ Dirkobilve‟lMericât “
El-fesafîn “ Ayneanûb “
Aramon “ Halde “
Serahamul “
142
Tablo 3: Ġklîmü’l-Harûb Bölgesi ve Bağlı Köyler
Ġklîmü‟l-Harûb Bölgesi
Mecîdi
Müdürü Ali Efendi ebu-Hazʹal 5
Bağlı Köyler
Basaba Köyü el-Arur Köyü
Kefr maya “ Ez-zeytuniye “
El-Celâliye “ Anût “
El-Bergusiye “ Mezraʹat-iayne‟l-hur “
Ez-Zeʹrûriye “ Mezraʹat-iharbet-i besra “
El-Hacîciye “ Bekîfa ve Mezmûra “
Haretzuhrı‟s-sevda “ Hasrûs “
Çûn “ Mezraʹat-iTerîa “
Dâreya “ Benmere “
Harbetü‟l-Merâh “ el-MeĢbaʹa “
El-Berçîn “ Baʹâsir “
El-Ciyye “ el-Baksa ve‟l-Seyâr “
Maksaba ve Kasûbe “ BekĢetîn “
Zuhri‟l-Mağar Köyü el-Merciyan Köyü

Bakʹun ve Bakʹûn “ Ayne‟l-Esedve‟Ģ-ġemi “
Ed-Delhemiyeve‟r-Rezâniye “ ġemʹarin “
Ed-Debiye “ ez-Zeyr “
Berçâ “ Sebilin “
El-Fahîte ve Katele Ġsa “ el-Cemiliyye “

El-Lâhibiyye “ el-Verdâniye “
El-Battal “ el-Mağiriyye “
Aleman “ Dilihum “
El-ʹAnise “ el-Karîʹa “
Bezîna “ Mecdiluna “
143
El-Maʹniyye “ el-Remîle “
Ġskenderuna “ Merbûd “
Ketremaya “ el-Muhtakarra “
ġahîm “ Vadi-i Buyusuf “
Tablo 4: Arkub-i Aʹla Bölgesi ve Bağlı Köyler
Arkub-i Aʹla Bölgesi

Müdürü ġeyh Abdulhamid el-ʹıyd
Bağlı Köyler
ʹAynzahletehu Köyü Ağmîd Köyü
El-Basîl “ Bemheriye “
El-Verhâniye “ Ayneâbidvahlet-i akliyyete “
Kefre “ el-Adîs “
Tablo 5: Arkub-i Cenûbî Bölgesi ve Bağlı Köyler
Arkub-i Cenûbî Bölgesi
Müdürü Mehmed Bey Genç Amad
Bağlı Köyler
BeĢlun el-Fûkave‟l-Tenha Köyü el-Baruk Köyü
El-Kaliʹa Köyü El-Ferîdis Köyü
Ayn vezin “ Kefr Nebrah “
Bastiyye “ Ayn-ı ʹazîme “
Berîh “ el-Favâra “
144
Tablo 6: Arkub-i ġimâli Bölgesi ve Bağlı Köyler
Arkub-i ġimâli Bölgesi

Müdürü Mir Sʹaîd Selim ġihâb
Bağlı Köyler
Ayn-ı dâre Köyü Mecdelü‟lmaʹûĢ Köyü
El-Azûniye “ Vadi‟l-set “
El-Ceʹâyil “ Zehtân “
ġemsiyye “ Budîn “
El-Merîcât “ ġevîtü‟l-Fûkâ “
El-Bîreve‟l-Harîbe “ ġuyite‟l-tahta “
Kefr Nis “ Bakfeti “
Muskîti “
Tablo 7: Garb-ı ġimâli Bölgesi ve Bağlı Köyler
Garb-ı Ģimâli Bölgesi

Müdürü Emin Efendi
Bağlı Köyler
Bemkîn Köyü el-Kamatiyye Köyü
ʹAyne‟r -Ramâna “ Ayne‟l-Cedîde “
El-Kehâle “ Besûs “
Er-Recûm “ Haret-i sâlem “
Bedâdun “ Hûmâl “
Balibel “ Ramhâla “
Defûn “ Sevkü‟l-garb “
BahĢetiyye “ Mezraʹat-ı Mahmûd “
145
Tablo 8:Garbü’l-Aʹla Bölgesi ve Bağlı Köyler
Garbü‟l-Aʹla Bölgesi
Müdürü ġeyh Hamdi Talhûk
Bağlı Köyler
Âliyye Köyü Kifûn Köyü
Âynâb “ ʹAytan “
Bîsûr “ Mecdelya “
ġemlân “ Meraʹat-i Bahvara “
El-Gâbûn Köyü
Tablo 9: Cerdü’l Cenûbî Bölgesi ve Bağlı Köyler
Cerdü‟l Cenûbî Bölgesi

Müdürü Fuâd Bey Saʹd
Bağlı Köyler
Bahmedûn Köyü Kefr ʹamiyye Köyü
Batlûn “ Habermûn “
Ayne‟l-feridis “ el-Cûze “
Devire‟r-Raman “ Hama “
Ayne‟l-Halzûn “ El-Kazanya “
Mezraʹatü‟n-nehr “ RaĢimya “
Mağaratü‟l-Fukave‟t-tahta “ MerceĢertûn “
ġertûn “ Ayn Terâz “
Reviset Nuʹmân “ Dirsir “
ġuriyet “ Aynmerʹa “
146
Tablo 10: Cerdü’Ģ-ġimali Bölgesi ve Bağlı Köyler
Cerdü‟Ģ-ġimali Bölgesi
Müdürü ġeyh Selim Abdulmelik
Bağlı Köyler
Betâser Köyü Muʹassırıyeti “
ġanya “ Vadi-i Bedgan “
Mecdelbaʹna “ el-MeĢrefe “
Badgân “ Erremleye “
ġarûn “ VataĢarun “
Mezraʹat-i ʹayn Sofur Köyü
Tablo 11: Menasıf Bölgesi ve Bağlı Köyler
Menasıf Bölgesi
Müdürü Melham Bey Neked
Bağlı Köyler
Kefrhaml Köyü Kefr Katre “
Mağîre “ el-Kenîse “
Devir Basanya “ DerkuĢe “
ʹAmîk “ BeĢitfeyn “
Kefrhîm “ Dir Baba “
Kefrifâkûd “ Binuyta “
Gabet Caʹfer “ Ser Cibâl “
Demiseve‟l-bahirive‟l-Cerban “ el-Hahilye “
Vadi-i Bamhilye “ el-Befîʹa “
Tablo 12: ġihar Bölgesi ve Bağlı Köyler
ġihar Bölgesi
Müdürü Mir Fayez ġihâb
Bağlı Köyler
Kefr metti Köyü Abya Köyü
147
Elbeniyye “ Selfaya “
Ayn Derâfil “ Bevareddin “
Dukun “ Keliliye “
El-Bum “ Baûrata “
Dizin Nâʹime “ Maʹlakati‟d Dâmûr “
Nâʹime “ el-Atîka “
148
Tablo: 13 Cebel-i Lübnan nizamnâmesinde tahrîrde kayıt olan nüfus kayıtları
149
150
151
152
Tablo: 14 Cebel-i Lübnan nizamnâmesinde tahrîrde kayıt olan grupların nüfus
kayıtları
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165

Abdülhamid Anadolu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Abdülhamid Anadolu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TARĠH ANABĠLĠM DALI

II. ABDÜLHAMĠD DÖNEMĠ’NDE LÜBNAN(1876-1909)

YÜKSEK LĠSANS TEZĠ

DANIġMAN ve JÜRĠ ÜYELERĠ

SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE

Özlem SAÇINTI tarafından hazırlanan „II. Abdülhamid Dönemi’nde Lübnan

TEZ JÜRĠSĠ ÜYELERĠ (Ünvanı, Adı ve Soyadı)

BaĢkan: Prof. Dr. Oktay KIZILKAYA imza:……………...

Üye: Doç. Dr. Cengiz ATLI imza:………………

Üye: Doç. Dr. Tolga AKAY imza:……………...

Bu tezin kabulü, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulunun …..../….../ …..….

Doç. Dr. YaĢar KOP

Yüksek lisans tezi olarak hazırladığım “II. Abdülhamid Dönemi’nde Lübnan

Scientific Ethic Statement

Bu çalıĢmamda ana kaynaklar olarak BaĢbakanlık Osmanlı arĢivinde bulunan Cebel-i

Bu çalıĢmada II. Abdülhamid Dönemi‟nde Lübnan (1876-1909) konusunu ele aldım.

Bu çalıĢmamda büyük emekleri geçen danıĢman hocam Prof.Dr. Oktay Kızılkaya‟ya

Anahtar Kelimeler: Ortadoğu, Mutasarrıflık, Lübnan, Marunîler, Dürzîler, II.

AB. :Avrupa Birliği

Harita 1: Lübnan‟ın Fiziki Haritası ............................................................................ 2

A) LÜBNAN COĞRAFYASI ve SOSYAL YAPISI

Lübnan batı ve doğu doğrultusunda uzanan dağları Suriye ile sınırını

Günümüz Lübnan‟ının kuzeyinde ve doğusunda Suriye, güneyinde Ġsrail yer

Lübnan kıyı kesimlerinde Akdeniz iklimi görülürken iç kesimlerde relief durumlara

Lübnan‟ın tarihi oldukça karmaĢıktır. Buda mezhep farklılığından

% 53 Müslüman (ġiiler %32, Sünniler % 21)

% 24,5 Marunî Hıristiyanlar

% 6,5 Ortodoks Rumlar

% 1 diğer gruplardan oluĢmaktadır.18

Günümüzde Müslümanların sayıca daha fazla oldukları görülür.19

Lübnan‟ın toprakları % 30 kısmı tarıma elveriĢlidir. Dağ eteklerinde en çok elma ve

a) Emeviler Döneminde Lübnan

Müslümanların 636 yılında Suriye bölgesini fethetmiĢlerdi. Lübnan olarak

b) Abbasiler Dönemi’nde Lübnan

Abbasiler burayı almak için Ģiddet ve baskıya baĢvurmuĢlardır. Bu karıĢıklıklar

c) Haçlı Seferleri Sırasında Lübnan

c) Memlûklar Dönemi’nde Lübnan

Memlükler, 1306-1307‟den itibaren Lübnan‟ı hâkimiyeti altına almıĢtır. Memlükler,

ç) Osmanlı Dönemi’nde Lübnan

Tevrat‟ta sıradağlar anlamına gelen Lübnan, kendine has özeliklerinden oluĢan

1887‟de de bu sefer Beyrut vilayeti oluĢturulmuĢtur.40 Osmanlı Devleti Lübnan‟ı

d) Emirlikler Dönemi’nde Lübnan (1516-1842)

Osmanlı Devleti‟nin hâkimiyetine 1516‟da giren Lübnan I. Dünya SavaĢı sonuna

Lübnan‟da Marunî nüfusu daha çoğunluktaydı. Ancak Marunîler dağlarda dağınık

Fransız misyonerlerin Lübnan ve Suriye açtıkları okullar sayesinde 17. yüzyıllarda

Ġleriki zamanlarda Ġbrahim PaĢa, Suriye‟deki ordusunu çoğaltmak için Dürzîlerden

e) Mehmet Ali PaĢa ve Ġbrahim PaĢa Dönemi’nde Lübnan

Ġbrahim PaĢa, öncelikli olarak Lübnan‟a tanınan bütün ayrıcalıkları kaldırmıĢ ve

Ġbrahim PaĢa‟nın halk üzerinde bıktırıcı politikaları da toplulukların birbirine olan

Olayların görünürdeki hale gelmesine neden olan etkenlerden biri de Beyrut‟taki

f) Kaymakamlık Döneminde Lübnan (1841-1861)

Ġbrahim PaĢa‟nın Suriye‟deki yenilgisi Lübnan da II. BeĢir Emirliği‟nin de sonu

DıĢ güçlerin baskısıyla Osmanlı Devleti bu duruma el attı. Mustafa PaĢa

1842 yılında yürürlüğe konulan bu düzen Babı-Âli‟nin Lübnan‟ı merkeze bağlamak

C) BEYRUT BÖLGESĠ’NĠN DEMOGRAFĠK YAPISI

16. yüzyılın son çeyreğinde TrablusĢam Limanı‟nın önem kazanmasında yabancı

Bölgenin karıĢık ve belli yerlerin nüfusunun sürekli dolaĢım halinde olması

Belli dönemlerde tacirlik ve Fransız konsolosluğu yapan Chevalierd' Arvieux,

TrablusĢam ve etrafında 600 ev bulunmaktadır. Bekaa Vadisi‟yle buraya bakan

Akdeniz limanlarındaki tacirler 18. yüzyıl boyunca çatıĢmalar sebebiyle ticaretten

1861–1915 yılları arasında sekiz mutasarrıfın görev yaptığı Lübnan, tarihinin en

Olaylar bu Ģekilde devam ettiğinden, önceden beri Marunîlerin himayesini üstlenen

LÜBNAN’IN ĠDARĠ YAPISI