1720 Sur I Humayun Hazirliklari Ve Organ

T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ
TÜRK TARİHİ ANABİLİM DALI
YENİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI
1720 SÛR-I HÜMÂYÛN HAZIRLIKLARI VE ORGANİZASYONU
Yüksek Lisans Tezi
EBUBEKİR AL
İSTANBUL 2019
T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ
TÜRK TARİHİ ANABİLİM DALI
YENİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI
1720 SÛR-I HÜMÂYÛN HAZIRLIKLARI VE ORGANİZASYONU
Yüksek Lisans Tezi
EBUBEKİR AL
TEZ DANIŞMANI: PROF. DR. ERHAN AFYONCU
İSTANBUL 2019
MARMARA ÜNiVERS TE si
TÜRKlYAT ARAşTlRMALARl ENsT Tüsü MÜDÜRLÜĞÜ
Yüksek lisans öğrencisi Ebubekir AL'ın 1720 SOrı Hüm6y0n Hazırlıkları ve organizasyonu
konulu tez çallşmasl jürimiz taraflndan Türk Jarihi Anabilim Dalı, Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı
yüksek lisans tezi olarak oy birliği l oy
çolSufi ıle başanlı bulunmuştur.
./
imza
Tez Danışmanı Prof. Dr. Erhan AFYONCU

üniversitesi Milli savunma Üniversitesi
üye Prof. Dr. Bilgin AYD| N

üniversitesi İ stanbul Medeniyet Üniversitesi
üye
üniversitesi
Doç. Dr. Murat ULUSKAN
Marmara Üniversitesi i
oNAY
Yuka ndaki iüri kararı Enstitü yönetim kurulu'nun a6 .ı92!...ı 2o1g tarih ve
1ş1 9 / l} ,"o.ç ... sayılı kararıyla onaylanmıştır.
* :xı;İlç\;*
_'b^ ı,,
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER..............................................................................................................................I
ÖNSÖZ........................................................................................................................................XI
ÖZET........................................................................................................................................XIII
ABSTRACT.............................................................................................................................XIV
KISALTMALAR......................................................................................................................XV
KAYNAKLARA DAİR
1. Arşiv Belgeleri.........................................................................................................1
2. Surnameler...............................................................................................................3
2.1. Seyyid Vehbî ve Surnâmesi..................................................................................5
2.2. Hafız Mehmed Efendi ve Surnâmesi....................................................................5
3. Sûriyye Kasideleri ve Tarihleri….…..………….……………...………….……..13
4. Levnî ve Minyatürleri……………........................................................................17
5. Vakanüvis Raşid Mehmed Efendi ve Tarih’i .......................................................19
6. Fındıklılı Silahdâr Mehmed Ağa ve Nusretnâme..................................................21
7. Sadreddinzâde Telhisî Mustafa Efendi ve Günlüğünde Sûr-ı Hümâyûn……...…26
8. Ahmed Bin Mahmud ve Tarih-i Göynüklü………………………………............17
9. Yabancı Kaynaklarda Sûr-ı Hümâyûn...................................................................29
I
GİRİŞ
SÛR-I HÜMÂYÛN VE BAŞ AKTÖRLER
1. SÛR-I HÜMÂYÛN...................................................................................................31
1.1. Osmanlı Öncesi Türk-İslam Devletleri’nde Sünnet Şenlikleri...........................31
1.2. Osmanlı Devleti’nde Sûr-ı Hümâyûn ……………………................................32
1.3. 1365, 1457, 1530, 1582 ve 1675 Tarihli Sûr-ı Hümâyûn Anlatımları ...............43
2. BAŞ AKTÖRLER.....................................................................................................51
2.1. Sultan III. Ahmed................................................................................................51
2.2. Şehzâdeler ve Sadrazam’ın Oğlu........................................................................53
2.3. Sadrazam Nevşehirli Damad İbrahim Paşa.........................................................55
2.4. Matbah-ı Âmire ve Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi.....................................57
2.5. Hânendebaşı Enfî Hasan Ağa …………………………………………………59
2.6. Elçiler……..........................................................................................................60
2.7. Vâlide Sultan ......................................................................................................62
BİRİNCİ BÖLÜM
DAVET MEKTUPLARI, MEKÂNLAR VE GÖREVLİLER
1. 1086/1675 SÛR-I HÜMÂYÛNU KAYITLARINDAN İSTİFADE…...………...64
2. DAVET MEKTUPLARI…………………………………………….…………….67
3. MEKÂNLAR.............................................................................................................72
3.1. Sûr-ı Hümâyûn Mahallinin Belirlenmesi ve Tezyini…………………….…….72
3.2. Okmeydanı ve Kağıthane....................................................................................74
3.3. Aynalıkavak Sarayı (Tersane Bahçesi Sarayı) ...................................................78
3.4. Otağ-ı Hümâyûn ve Diğer Çadırlar…………………………….………………81
II
3.5. Adalet Kasrı (Seyir Köşkü)…………………………………………………….85
3.6. Üç Anbarlı Kalyon..............................................................................................86
3.7. Okçular Tekkesi (Atıcılar Tekyesi) ...................................................................87
3.8. Sünnet Odası ve Sünnet Çadırları.......................................................................88
3.9. Elçi Hanı.............................................................................................................90
3.10. Kârhâne-i Sûr-ı Hümâyûn ve Depolar…………..............................................91
3.11. Hasbahçe Yalı Köşkü Kapısı............................................................................93
4. GÖREVLİLER…………………………………………………………………….94
4.1. Sûr-ı Hümâyûn Emini……………………………...…………..........................94
4.2. Tulumcular..........................................................................................................96
4.3. Eski Saray Baltacıları, Zülüflü Baltacılar, Sim Sakalar, Çaşnigirler .................99
4.4. Hünerbâzlar.......................................................................................................101
4.5. Müteferrik Görevliler …..………………….....................................................111
İKİNCİ BÖLÜM
SÛR-I HÜMÂYÛN HAZIRLIKLARI
1. İAŞE……………………………………………………………………………...119
1.1. Meyve ve Sebze…………………………………………………………...…119
1.2. Tavuk, Horoz, Güvercin, Koyun ve Ördek……………………………….….119
1.3. Bakır Kap-Kacak…………………………………………………………….123
1.4. İaşeye Dair Müteferrik Teminler…...………………………………………..129
2. NAKLİYE VE AYDINLATMA………………………………………………..131
2.1. Nakliye Araçları ve Mavnalar.........................................................................131
III
2.2. Balmumu ve Meşale…………………………………………………………132
3. GÖSTERİ MALZEMELERİ…………………………………………………..134
3.1. Nahıllar, Şeker Bahçeleri ve Şeker Tasvirleri...................................................134
3.2. Top-Barut ve Fişek…………………………………………………………...142
3.3. Gösteri Hayvanları…........................................................................................149
3.4. Savaş Oyunları……………………………………………………….……….152
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
SÜNNET, HEDİYELER VE MASRAFLAR
1. SÜNNET EDENLER..............................................................................................156
1.1. Cerrahbaşı ve Cerrahlar…………………………............................................156
2. SÜNNET EDİLENLER…………………………………………………….……160
2.1. Sünnet Arzuhalleri……………........................................................................160
2.2. Sünnet Edilenlerin Sayısı ……………………………………………….……173
2.3. Sünnet Edilenlerin Yaşları................................................................................177
2.4. Yetim ve Şehit Çocukları ……….....................................................................179
2.5. Muhtediler………….........................................................................................181
2.6. Saray Hizmetlileri………………...……………..............................................184
3. HEDİYELER………………..................................................................................187
3.1. Hilat ve Kisve………………………………………………………...………187
3.2. Devlet Adamları ile Esnafın Hediyeleri………………………………………194
4. MASRAFLAR VE BİTİŞ……………………………………………..…………201
IV
SONUÇ......................................................................................................................................203
BİBLİYOGRAFYA..................................................................................................................205
EKLER…………………………………………………………………….………………….222
EK 1: Raşid Tarihi’nde Sûr-ı Hümâyûn hazırlıklarından bahseden sayfanın ilki……….…….222
EK 2: Nusretnâme’de Sûr-ı Hümâyûn’un hazırlık safhasının anlatıldığı sayfa……………….223
EK 3: Sadreddinzâde Telhisî Mustafa Efendi’nin günlüğünde Sûr-ı Hümâyûn hakkındaki

kayıtların bulunduğu sayfalar………………………………………………………………….224
EK 4: Sultan III. Ahmed……………………………………………………………….………225

EK 5: Sadrazam Nevşehirli Damad İbrahim Paşa……………………………………………..225
EK 6: Sünnet edilen dört şehzâde Bağdat Köşkü’nde istirahat ederken………………….……226
EK 7: Matbah-ı Âmire ve Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’nin mezartaşı…………….…..227
EK 8: Matbah-ı Âmire ve Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi…………………………….….227
EK 9: Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’nin şenlik süresinde verdiği arzuhallerde kullandığı
imzası…………………………………………………………………………………………..227
EK 10: Matbah-ı Âmire ve Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’nin kabrinin önden
görünümü………………………………………………………………………………………228
EK 11: Matbah-ı Âmire ve Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’nin kabrinin arkadan
görünümü………………………………………………………………………………………229
EK 12: Sûr-ı Hümâyûn’da esnaf alaylarını izleyen elçiler ile sandalye ve çadırları……….….230
EK 13: Başmuhâsebe’den 1086/1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nda verilen hediyelerin suretinin

çıkarılması hakkında İstanbul esnafının arzuhali……………………………………………....231
EK 14: Cebeciler Ocağı’na mensup Çavuş Ortası neferlerine verilecek tayinat için 1086/1675
Sûr-ı Hümâyûnu kayıtlarının tetkik edildiğine dair vesika…………………………………….232
EK 15: Sûr-ı Hümâyûn’a davet için yazılacak mektupların hangi saatte yazılacağı hakkında
vesika…………………………………………………………………………………………..233
EK 16: Otağ-ı Hümâyûn, diğer çadırlar ve Sûr-ı Hümâyûn meydanı…………………………234
EK 17: Sûr-ı Hümâyûn öncesi sadrazam çadırı, portatif kale ve otuz parça top……………....235
V
EK 18: Elçilerin Okmeydanı’nı, çadırları ve hazırlıkları görme talebine dair III. Ahmed’in
verdiği izin……………………………………………………………………………………..236
EK 19: Aynalıkavak Sarayı’nın yapıları……………………………………………………….237

EK 20: Aynalıkavak Sarayı……………………………………………………………………238
EK 21: Üç Anbarlı kalyonda Sadrazam İbrahim Paşa ve bir diğer kayıkta yabancı elçiler…...239
EK 22: Levnî’nin gözünden Okmeydanı’ndaki Okçular Tekkesi……………………………..240
EK 23: İsveç Elçisi Carl Gustaf Löwenhielm’in gözünden 1820’lerde Okçular Tekkesi……..241
EK 24: Adalet Kulesi, çadırlar ve arka planda Okçular Tekkesi………………………………242

EK 25: III. Ahmed Adalet Kulesi’nde şehzâdeleriyle esnaf alayını izlerken………………….243
EK 26: III. Ahmed Adalet Kulesi’nde Mumcular esnafının alayını izlerken………………….244
EK 27: I. Süleyman’ın 1566’da son seferi olan Sigetvar’da kale etrafını kuşatan Osmanlı
ordusunda Otağ-ı Hümâyûn ve Adalet Kuleleri……………………………………………….245
EK 28: Şehzâdelerin sünnet edildiği Sünnet Odası……………………………………………246
EK 29: Otağ-ı Hümâyûn ve diğer çadırların yerlerinin belirlendiğinden bahseden vesika……247
EK 30: Hünerbâzların Elçi Hanı’nda ikamet ettiğinden bahseden vesika……..………………248
EK 31: Sûr-ı Hümâyûn için gelen Hünerbâzların ikamet ettiği Elçi Hanı ve avlusu………….249
EK 32: Salomon Schweigger’in Seyahatnâmesi’nde Elçi Hanı………………….……………250
EK 33: Sûr-ı Hümâyûn’da görevli 1320 personelin sayılarını gösteren vesika……………….251
EK 34: Sûr-ı Hümâyûn’da görevli tulumcular ellerindeki tulumlar ile Nahıl Alayı’nın tertibini
sağlıyor………………………………………………………………………………...……….252
EK 35: Baltacılar, çaşnigirler ve davetlilerin yemek yediği sofralar…………………….…….253
EK 35: Matbah-ı Âmire’de hizmet etmek için görevlendirilen 50 debbağı gösteren vesika…..254
EK 37: Baltacılar, çaşnigirler ve davetlilerin yemek yediği sofralar…………………………..255

EK 38: Baltacı-Zülüflü Baltacı………………………………………………………………...256
EK 39: Sûrnâme’de tulumcuların anlatıldığı varaklar…………………………………………257
EK 40: Eski Saray Baltacıları, Zülüflü Baltacılar, Sim Sakalar ve Çaşnigirlerin vazifeleri…..258
EK 41: Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’ye tüm hazırlıklara başlaması hakkında verilen
emir…………………………………………………………………………………………….259
VI
EK 42: Sûr-ı Hümâyûn çadırlarının Okmeydanı’na çıkarılması ve şenliğe dair lazım olan
malzemelerin tedarik edilmesi hakkında Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’ye hitaben yazılan
emir…………………………………………………………………………………………….260
EK 43: Hazırlık safhasında Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’ye verilen müteferrik emirlerin
masraf defterindeki der-kenarı…………………………………………………………………261
EK 44: Sûr-ı Hümâyûn hazırlıklarına başlamadan önce Miri Mahzen’de tespit edilen
malzemelerin listesi……………………………………………………………………………262
EK 45: Eski Saray’da hazırlanıp teftiş edilen nahıllar ve şeker bahçeleri……………………..263

EK 46: Hazırlanacak nahılların sayısını gösteren vesika………………………………………264
EK 47: Nahıl güzergahındaki engelleri yıkan dülgerler Nahıl Alayı’nda……………………..265
EK 48: Nahıl Alayı’ndaki şeker bahçeleri……………………………………………………..266
EK 49: Nahıl Alayı ve nahıllar………………………………………………………………...267
EK 50: Kale kuşatması canlandırması…………………………………………………………268
EK 51: Tedarik edilen binlerce tablada yeniçerilerin pilav ve zerde yağması………………...269
EK 52: Sûr-ı Hümâyûn’da ihsan edilmek üzere hem depolardaki hilatların tespiti hem de
yenisinden 650 adet hilatın mübayaası hakkındaki vesika…………………………………….270
EK 53: Sünnet çadırlarını aydınlatmak için balmumu tedarik edilmesi hakkındaki vesika…...271
EK 54: On bir imaretten tedarik edilen toplam 22’şer kazan, kepçe ve kevgir hakkındaki
vesika…………………………………………………………………………………………..272
EK 55: Matbah-ı Âmire’deki kazan, tencere ve sahanların tamir edilmesi hakkındaki vesika..273
EK 56: Esnaftan, Rumlardan ve Ermenilerden tedarik edilen sahan, tencere ve kazan hakkındaki
vesika…………………………………………………………………………………………..274
EK 57: Mısır’dan tedarik edilen atlara dair mühimme kaydı………………………………….275
EK 58: Sûr-ı Hümâyûn’da lazım olan malzemeleri Okmeydanı’na taşımak için otuz kıta öküz
arabasının tedarik edilip, Hasköy’de hazır bulundurulması hakkındaki vesika……………….276
EK 59: Sûr-ı Hümâyûn’da müteferrik işlerde kullanılmak üzere Kutucular Kethüdası Abdullah
Çelebi vasıtasıyla on bin kutu tedariki hakkındaki vesika……………………………………..277
VII
EK 60: Hangi kazâdan kaçar tane tavuk, mısır tavuğu, piliç ve ördek geldiğini gösteren Maliye
kaydı………………………………………………………………………...………………….278
EK 61: Hünerbâzlar ile hânende ve sâzende takımı…………………………...………………279
EK 62: Vidin Valisi Muhammed Paşa’nın duyurusu ile Sûr-ı Hümâyûn’a gelen canbâzların
arzuhali…………………………………………………………………………..……………..280
EK 63: İçerik olarak son derece zengin olan bu minyatürde, sol üstte karada yürü bir kale gösteri
yaparken, üç kol halinde sünnet olmaya giden çocuklar, ip üzerinde bir canbaz, fişek gösterisi
yapanlar ile ellerindeki tulumlar ile düzeni sağlayan tulumcular görülmektedir…...…………281
EK 64: Rusçuk tarafından altı pehlivan ve altı canbazın geldiği hakkındaki vesika.………….282
EK 65: Mısır ve Kahire’den on iki nefer lu‘bede-bâz geldiği hakkındaki vesika………..……283
EK 66: Sûr-ı Hümâyûn Defteri’ne yanındaki bir adam ile kaydolmak isteyen Canbâz Hasan’ın
arzuhali……………………………………………………………………………………..…..284
EK 67: Tasbâzlara verilen malzemelerin listesi……………………………………………….285
EK 68: İznikmidli Zorbaz Ahmed’e urgan, tahta, çivi ve direk parası olarak 5 guruş verilmesi
hakkındaki vesika……………………………………………………………………..……….286
EK 69: Hünerbâzlardan sorumlu olmak üzere sadaret ağalarından beş kişinin mübaşir olarak
görevlendirilmesi hakkındaki vesika……………………………………………………..……286
EK 70: Sûr-ı Hümâyûn’da çocukları sünnet eden cerrahlar ile arkalarında at üzerinde ortada
Cerrahbaşı ve yanında uzun kavuklu hekimbaşı………………………………………….……287
EK 71: Sünnet Defteri’ne kayıt olmak için verilen bir arzuhal……………………………......288
EK 72: Yazısı son derece özenli olan Sünnet Defteri’ne kayıt arzuhali……………………….289
EK 73: Kan tozu imalâtı için lazım olan malzemeleri içeren vesika…………………………..290
EK 74: Merhum Mübâyaacı Ahmed Ağa’nın oğlunun ağzından yazılan arzuhali…………….291
EK 75: Seferde şehit olan Lağımcıbaşı Muhammed’in evladının sünnet arzuhali…………….291
EK 76: Sûr-ı Hümâyûn’da sünnet edilmek isteyen nevmüslim Osman’ın arzuhali…………...293
EK 77: “Defter oldur ki hitân olunacak Bostânî sabî fukarâların beyân ider” başlıklı defter...294
VIII
EK 78: Sünnet Çocuklarının Kaydedildiği Defterin İlk Sayfaları………………………..……295
EK 79: Sünnet Çocuklarının Kaydedildiği Defterin Son Sayfaları ………………………..….296
EK 80: Sûr-ı Hümâyûn’da sünnet olacak çocuk sayısının 5.300’lere çıktığı hakkındaki
vesika…………………………………………………………………………………………..297
EK 81: Masad………………………………………………………………………………….298
EK 82: Murassa Sünnet Usturası………………………………………………………………299
EK 83: Murassa Sünnet Usturası………………………………………………………………300
EK 84: Hafız Mehmed Efendi’nin eserinde istifâde ettiği esnafın hediye defterinin ilk
sayfası………………………………………………………………………………………….301
EK 85: Hafız Mehmed Efendi’nin eserinde istifade ettiği esnafın hediye defterinin son
sayfası………………………………………………………………………………………….302
EK 86: Esnaf alayı……………………………………………………………………………..303
EK 87: Esnaf alayı……………………………………………………………………………..304

EK 88: Esnaf alayı……………………………………………………………………………..305
EK 89: Pehlivanlar ile hânende ve sâzendeler…………………………………………………306
EK 90: Canbâzlar ile hânende ve sâzendeler…………………………………………………..307
EK 91: Sûr-ı Hümâyûn’da sünnet edilmeye götürülen çocuklar………………………………308
EK 92: Sünnet edilmeye götürülen çocuk kıyafeti…………………………………………….309
EK 93: Harem-i Hümâyûn’a, vezirlere, ulemaya ve ocak ağalarına verilen şeker dolu tablaların
kaçar tane olduğunu gösteren varaklar………………………………………………………...310
EK 94: Gülabdân………………………………………………………………………………311
EK 95: Tombak Gülabdân……………………………………………………………………..312
EK 96: Sûr-ı Hümâyûn’a gelen iki şâirin deftere kayıt ve tayinat taleplerine dair arzuhali…..313
EK 97: Sûr-ı Hümâyûn’un bitirilip, Topkapı Sarayı’na dönülmesi ve emaneten alınan

malzemelerin geri verilmesi hakkındaki vesika……………………………..............................314
IX
EK 98: Sûr-ı Hümâyûn için tedarik edilen malzemelerden artanlarının Vekilharç Muhammed
Ağa eliyle tam bir şekilde hazineye teslim edilmesi hakkındaki vesika……………………….315
EK 99: Sûr-ı Hümâyûn bittikten sonra mahyaların hazırlığından kullanılıp artan malzemelerin
defter edilerek Tersâne-i Âmire’ye teslim edilmesi hakkında vesika………………………….316
EK 100: GÜN GÜN SÛR-I HÜMÂYÛN. 1132/1720 Sûr-ı Hümâyûnu (15 Zilkade/29 Zilkade-
18 Eylül/2 Ekim)……………………………………………………………………………….317
X
ÖNSÖZ
Sûr-ı Hümâyûn, Osmanlı tarihinde padişah kızlarının nikâh ve erkek evlatlarının sünnet
düğünleri için kullanılan bir tabirdir. İmparatorluğun kuruluş yıllarındaki kaynaklara nazaran
daha sade şekilde icra edilen Sûr-ı Hümâyûn şenlikleri, II. Mehmed devriyle birlikte tam
manâsıyla olgunlaşmış, ilerleyen asırlarda gelişerek devam etmiştir. Bu organizasyon şehzâdeler
açısından değil, padişahın prestiji bakımından önemlidir. Çünkü organizasyonun gösterişi
hükümdarın azametini yansıtırken, sünnet edilen binlerce çocuğun da hâmiliğini yapmasıyla,
tebası ile arasındaki diyaloğu güçlendirir.
Osmanlı tarihinde Sûr-ı Hümâyûn tertiplerinin arka planında şehzâdelerin sünnet edilme
arzusundan ziyade başka sebepler de bulunmaktadır. Bunlar arasında devletin başarısız olduğu
bir seferin akabinde yahud yaşanan toplumsal bir afetin sonucunda halkın moralini düzeltme
çabaları gelmektedir. Şenlik vesilesiyle dış dünyaya güçlü ve muktedir bir devlet imajı verilmek
istenmiştir. Bu bakımdan sünnet şenlikleri pek çok mesajı içermektedir.
Osmanlı İmparatorluğu’nda çoğunlukla sefer lojistiği ve organizasyona dair pek çok tez,
kitap ve makaleler kaleme alınmıştır. Bu çalışma da en az sefer kadar zahmetli ve devletin tüm
birimlerinin organizasyon gücünü sergilediği Sûr-ı Hümâyûn üzerinedir.
Yaklaşık on senedir yanında bulunduğum, beni yetiştiren, bir tarihçi nasıl olmalıdır
sorusunun cevabını bulduğum ve tezim noktasında, onlarca uğraşı içinde dahi olsa yardımını,
emeğini esirgemeyen hocam Prof. Dr. Erhan Afyoncu’ya teşekkür ederim. Bu süreçte
çalışmama başından sonuna kadar özel ilgi gösteren, her türlü müşkilatta yardımcı olan Doç. Dr.
Murat Uluskan’a hocama şükran borçluyum.
Osmanlı Arşivi’ndeki araştırmalarımız esnasında döneme dair çok sayıda farklı dosya ve
belgeleri incelememize rağmen, merkezî bürokraside belge üretiminin arttığı ve Osmanlı
Devleti’nin son büyük sünnet şenliğinin olduğu 1720’ye dair birkaç masraf defteri, Ali Emiri,
III. Ahmed fonundan birkaç vesika ile Mühimme Defterleri’ndeki hükümlere ulaşabildik. Sûr-ı
Hümâyûn’un vesikaları ise hiç umulmadık bir fonda ortaya çıktı. Osmanlı Devleti’nin
Başmuhasebe Kalemi’nde olmayan bir tasnifi, Osmanlı Arşivi günümüzde isimlendirerek
D.BŞM.SRH. isimli bir tasnif oluşturmuşlar. Tezimize dair binlerce vesikanın olduğu bu
tasniften beni haberdar eden kıymetli hocam Talip Mert’e müteşekkirim. Tez sürem boyunca ne
zaman kapılarını çalsam asla geri çevirmeyen, her zorlukta yardımlarını esirgemeyen değerli
XI
büyüklerim Doç. Dr. Zeynep Aycibin’e, Seyit Ali Kahraman’a, Murat Bardakçı’ya ve Arş. Gör.
Dr. Fatih Gürcan’a, Okutman Aydın Çakmak’a minnetlerimi ifade etmek isterim.
Tez çalışmam süresince yardımlarını gördüğüm, İsam Kütüphanesi ve Osmanlı Arşivi

personeline, İstanbul Türbeler Müze Müdürlüğü çalışanı Ender Aşık’a ve bu süreçte
yardımlarını esirgemeyen değerli dost ve meslektaşım Ayşegül Çakar’a teşekkür ederim.
Bana huzurlu bir çalışma ortamı temin eden ve her türlü imkân ile kolaylığı sağlayan
değerli annem Hatice Al ve babam Yılmaz Al’a teşekkürlerimi sunmak benim için onurlu bir
vazifedir.
İstanbul 2019
XII
ÖZET
Osmanlı tarihinde çok sayıda Sûr-ı Hümâyûn olmakla birlikte, bazıları vardır ki,
diğerlerinden ayrılmış, üzerine kitaplar ve kasideler kaleme alınmıştır. Bunlar, I. Süleyman ile
III. Murad dönemlerinde İstanbul’da ve IV. Mehmed devrinde Edirne’de gerçekleştirilen 1675
tarihli Sûr-ı Hümâyûn şenlikleridir.
Tezimizin konusunu içeren 1720 Sûr-ı Hümâyûnu ise Osmanlı Devleti’nin tarihinde
yapılan son ihtişamlı sünnet şenliğidir. Lale devrinde icra edilen bu merâsimden sonra devletin
yıkılışına dek geçen 200 senelik süreçte bu boyutta başka bir Sûr-ı Hümâyûn olmamıştır. Yine
Sûr-ı Hümâyûn şenlikleri tarihî yarımada içinde veya Edirne’de yapılırken, istisnai olarak
1720’de Okmeydanı ve çevresinde icra edilmiştir.
Bu Sûr-ı Hümâyûn’da çeşitli ve görkemli eğlenceler tertip edilmiş, aylar öncesinden tüm
organizasyonun hazırlığına başlanmıştır. III. Ahmed’in oğulları olan Süleyman, Mehmed,
Mustafa ve Bayezid ile tebanın da binlerce çocuğu sünnet edilmiştir.
15 gün boyunca geceli gündüzlü devam eden bu şenliğinin hazırlık safhası,

organizasyonu, devletin bir şenliği tertibinin tetkiki açısından mühimdir. Bu çerçevede başta
arşiv vesikaları ve ana kaynaklar olmak üzere, çok sayıda eser incelenip, bu tezin ortaya çıkması
sağlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: III. Ahmed, Halil Efendi, Sûr-ı Hümâyûn, Surnâme, sünnet,
Okmeydanı, Hediye.
XIII
ABSTRACT
Although there are many Imperial Festivals (Sûr-ı Hümâyûn) in Ottoman history, some
of them are separated from the others and books and eulogies are written on them. These were
Suleyman I and III. Murad’s festivals in Istanbul. And also IV. Mehmed’s festival which was
performed in 1675.
Imperial Festival of 1720, which includes the subject of our thesis, is the last magnificent
circumcision festival in the history of the Ottoman Empire. There was no other festival in this
dimension during the 200-year period until the collapse of the state after this ceremony
performed in the Tulip Era. Also, the other festivities were held in the historical peninsula or in
Edirne, except in 1720, in and around Okmeydanı.
In this festival various and magnificent entertainments were organized and the
preparation of the whole organization was started several months before. III. Ahmed's sons,
Suleyman, Mehmed, Mustafa and Bayezid and thousands of his subjects were also circumcised.
The preparatory phase and organization of this festival, which lasts for 15 days and
nights, is important for the examination of a state festival organization. Within this framework, a
large number of works, especially archive documents and primary sources, were examined and
this thesis was shaped.
Key Words: III. Ahmed, Halil Efendi, Imperial Festivals (Sûr-ı Hümâyûn), Surnâme,
Sunnah, Okmeydanı, Gift.
XIV
KISALTMALAR
a.g.m. : adı geçen makale
a.g.mad. : adı geçen madde
bkz. : bakınız
çev. : çeviren
DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
ed. : editör
haz. : hazırlayan
İA : İslam Ansiklopedisi
nr. : numara
s. : sayfa
sad. : sadeleştiren
TD. : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi
TTK. : Türk Tarih Kurumu
vr. : varak
vd. : ve devamı
yay. haz. : yayına hazırlayan
XV
KAYNAKLARA DAİR
1. Arşiv Belgeleri
1720 Sûr-ı Hümâyûnu hakkında Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı, Devlet

Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi’nde (BOA) çok sayıda vesika mevcuttur.1 Bâb-ı Defterî (D)
fonunda Başmuhasebe’ye (BŞM) bağlı dosya usulü tasnifte Sûr-ı Hümâyûn’a (SRH) ait on
dokuz dosya (DES) vardır. Bu on dokuz dosyada 3.567 gömlek ve bu gömleklerin içinde toplam
4.000 civarında vesika mevcuttur. İlk dosyadaki birkaç vesika hariç belgelerin kalanı 1720 Sûr-ı
Hümâyûnu’nun hazırlık safhasına aittir. Yine aynı fonda (D.BŞM.SRH.) beş defter mevcut olup
ikisi 1086/1675, biri 1226/1811, diğer ikisi de 1252/1836 tarihli olduğundan tezimizle alakalı
değillerdir.2
DOSYA NO GÖMLEK SAYISI DOSYA NO GÖMLEK SAYISI
1 206 11 214
2 255 12 166
3 234 13 201
4 210 14 148
5 183 15 149
6 178 16 217
7 141 17 228
8 124 18 229
9 121 19 168
10 195 TOPLAM 3.567
D.BŞM.SRH. (DES) ANALİTİK LİSTE
1 Tezimizde vesika olarak sadece Osmanlı Arşivi’nden istifade ettiğimiz için dipnotlarda gösterilen her fonun, her tasnifin başına
“BOA” kısaltmasını koymadık.
2 Bu fon için ayrıca bkz. Tanzimat Öncesi Merkez Evrakının Tasnif Kılavuzu ve Belge Örnekleri, haz. Aliye Önay vd., İstanbul
1994, s. 368-369.
1
Osmanlı Arşivi’ndeki Maliye’den Müdevver Defterler (MAD) isimli katalogta Sûr-ı
Hümâyûn’a dair 4 adet masraf defteri vardır: MAD. nr. 1284, 1687, 4729, 6889. Bu defterlerde
Sûr-ı Hümâyûn’un hazırlık safhasındaki icraatların maliyetleri, verilen makbuzlar, yapılan
mübayaalar, işçi yevmiyeleri, istihkaklar, inamatlar vesaire kayıtlıdır. Defterlerin başlıklarından
birkaç örnek vererek konuyu izah edelim. Meselâ 1687 numaralı defterin başlığı: “Defter-i
İcarât-ı Amelhâ-i Nahl ve Bağçe-i Şeker der-sene 1132”, 6889 numaralı defterin başlığı:
“Defter-i icarât ve inâmât-ı Sûr-ı Hümâyûn-ı hitân der-sene 1132”.
Yine tezimizle alakalı bir diğer önemli kaynak da 129 numaralı Mühimme Defteri’dir. 3
1131-1133 tarihli defterde Sûr-ı Hümâyûn hakkında otuz bir tane hüküm vardır. Tespit ettiğimiz
ilk hükmün tarihi Şaban 1132’nin evasıtı yani 18-28 Haziran 1720 olup Edirne Kadısı’na ve
Bostancıbaşısı’na yazılmış, aynı emrin bir sureti de Siroz, Selanik, Yenişehir, Filibe, Sofya,
Niğbolu, Rusçuk, İsmail, Babadağı, Kili, Bender ve Akkirman’daki kadı, paşa, voyvoda, molla,
mütesellim, naip vesair kişilere gönderildi. Bu hükümlerde ilgili yerlerde Sûr-ı Hümâyûn’da
gösteri yapabilecek hüner erbabının İstanbul’a gönderilmeleri emredildi.4 Sûr-ı Hümâyûn için
Mısır’dan iki gemi dolusu at ve şubedebâz getirildi. Bu hususta Gelibolu naibine, dergâh-ı âlî
yeniçerileri zâbıtına ve gümrük eminine, ayân-ı vilâyet ve iş erlerine hükümler gönderildi. 5
1203-1206 numaralı hükümler ise Sûr-ı Hümâyûn’da görevlendirilecek gedikli müteferrikalar
ile çavuşların İstanbul’a gönderilmeleri hakkındadır. 6 Sûr-ı Hümâyûn’un hazırlık safhası
hakkında tüm bu emirlerin yer aldığı defter 129 Numaralı Mühimme Defteri’dir.
Son olarak ise Osmanlı Arşivi’ndeki Ali Emiri, III. Ahmed fonundan bahsetmemiz
gerekiyor. Bu fonda 20.000’i aşkın vesika olup tamamı III. Ahmed dönemidir. İçlerinde çok
sayıda hatt-ı hümâyûn da mevcuttur. Tezimizin hazırlık safhası hakkında III. Ahmed’in bizatihi
verdiği emirler olan hatt-ı hümâyûnlardan da istifâde ettik.
3 Mühimme Defteri, nr. 129.

4 “Edirne kadısına ve bostâncıbaşıya hüküm ki …” Mühimme Defteri, nr. 129, hüküm nr. 1089; Bir sureti gönderilen diğer
hükümler için bkz. Mühimme Defteri, nr. 129, hüküm nr. 1090-1101.
5 Mühimme Defteri, nr. 129, hüküm nr. 1174, 1175.
6 Mühimme Defteri, nr. 129, hüküm nr. 1203, 1204, 1205, 1206.
2
2. Surnâmeler
Osmanlı tarihinde şehzâdelerin sünnet, padişah çocuklarının doğum törenleri ile padişah
kızlarının nikah akitleri ve düğünlerini ihtiva eden eserlere “surnâme” denir. Surnâme türü
eserler manzum, mensur ve manzum ile mensur bir olmak üzere üç farklı şekilde kaleme
alınmışlardır. Manzum surnâmelerde genellikle edebî kaygı ön plana çıkmış, söz sanatlarına
dikkat edilmiş, övgü içerikli beyitler tercih edilmiştir. Bundaki sebep ise vezin ile kafiyenin
hâsıl ettiği sınırlamalardır. Lakin mensur surnâmelerde ise şenlik süresince hatta hazırlığı dahil
olmak üzere yaşanan hadiseler gün gün anlatılmış, eser bir çeşit tarih metni hâlini almıştır.
Bununla birlikte mensur surnâmelerde metin içine uzun ve kısa şiirleri yerleştirilerek eser tek
düzelikten kurtarılmıştır.7 Bu türün en kuvvetli metin yazarı ise tezimizin de ana kaynağı olan
Vehbî’nin surnâmesidir.
Toplam olarak on dokuz tane surnâme vardır. Bu on dokuz surname, on bir tane Sûr-ı
Hümâyûn’dan bahsetmektedir. “Bu eserlerin dokuzu evlilik, altısı sünnet, ikisi hem sünnet hem
evlilik törenlerini, ikisi de padişah kızlarının doğumunu anlatmaktadır.”8 Tespit edilebilen en
eski surnâme, Gelibolulu Mustafa Âlî’nin kaleme aldığı, III. Murad’ın oğlu III. Mehmed’in
1582’de İstanbul’da yapılan Sûr-ı Hümâyûnu anlatan “Câmi‘u’l-Buhûr Der Mecâlis-i Sûr”
isimli eseridir.9 Son surnâme ise Nafi’nin yazdığı Sultan Abdülmecid’in kızlarının 1858’deki
düğün şenliklerini anlatan “Surnâme-i Selâtîn”dir.10
Surnâmelerin kaleme alınmasının iki nedeni vardır. Biri, müelliflerin devlet ricâlinin
özellikle padişahın gözüne girmeye çalışması, mevki ve makam arzusudur. Diğeri ise padişah
yahut Sûr-ı Hümâyûn Emini’nin emir vermesi ile kaleme alınmıştır. 1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nu
anlatan iki tane surnâme vardır. Bunlardan biri Vehbî, diğeri Hafız Mehmed Efendi tarafından
kaleme alınmıştır. Tezimizin iki ana kaynağı olan Vehbî’nin surnâmesi Sadrazam Nevşehirli
7 Hatice Aynur, “Surnâme”, DİA, cilt: 37, 2009, s. 565.

8 Tespit edilen on dokuz surnamenin detayı için bkz. Hatice Aynur, “a.g.mad.”, s. 566-567.
9 Gelibolulu Mustafa ‘Âlî, Câmi‘u’l-Buhûr Der Mecâlis-i Sûr, haz. Ali Öztekin, Ankara 1996.
10 Hatice Aynur, “a.g.mad.”, s. 565.
3
İbrahim Paşa’nın,11 Hafız Mehmed Efendi’nin surnâmesi ise Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi
emriyle yazılmıştır.12
Surnâmelerin içeriği ve konu dizini hakkında Hatice Aynur’un tespitini aynen koymanın
daha doğru olduğunu düşünüyoruz. Zira herşeyiyle dört dörtlük bir tanıtma metnidir:13
“Anlatım biçimleri ve önem verilen noktalar farklılık gösterse de

surnâmelere düğün öncesi yapılan hazırlıklarla başlanır. Ferman
çıkarılması, sur emini tayini, sûr-ı hümâyunun başlama gününün ve yerinin
belirlenmesi, davetli listesinin hazırlanması, davetiyelerin gönderilmesi,
törene katılanların adları ve kimlikleri, evliliklerde nikâh kıyılması, yemek
hazırlıkları, nahil (nakıl, nağıl) ve gösteri hazırlıkları, hediyeler ve bunların
kimler tarafından verildiği, ziyafet düzeni, yiyecekler ve içecekler,
kullanılan eşya ve elbiselerin listesi, düğün için yapılan harcamalar, nişan,
çeyiz, gelin ve sünnet alayının anlatımı, törenlerin önemli unsuru olan esnaf
alayının geçişi, mesleklerine uygun hünerler sergilemeleri, cambazların,
zorbazların, hokkabazların gösterileri, at yarışları, cirit oyunları, mûsiki
fasılları, rakkas ve çengilerin gösterileri, gece şenlikleri, havai fişekler
atılması, kandillerin, mahyaların, mumların, meşalelerin yakılması, fener
alayları düzenlenmesi bu tür metinlerin ortak konularıdır.”
Surnâmeler anlattıkları ana konu noktasında bir birliğe sahip iseler de aslında her biri
öne çıkardıkları konularda tefrik edilebilirler. Her surnâmede şenliğin bir başka yönü ön plana
çıkmaktadır. Burada da temel unsur, müellifin eseri telif sebebidir. Yazar, Osmanlı hanedanının
şan ve gösterişini mi, yoksa düğüne iştirak eden mühim devlet ricalini mi, yoksa esnaf
geçişlerini mi, yahud yapılan eğlenceleri mi önemsiyor ve ön plana çıkarmak istiyor? İşte bu
gibi müellifin şahsî yahud kendisinden talep edilen önem sırasına nazaran surnâmeler konu
11 “Çün nesr ile oldu bundan akdem, Fermân-ı Cenâb-ı Sadr-ı a’zâm; Kıl nesr-i ferâid-i maânî, Vasf eyle vakâyi’-i hıtânı” Vehbî,
Sûrnâme, Sultan Ahmet’in Düğün Kitabı, haz. Mertol Tulum, İstanbul 2008, s. 23, 463.
12 Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’nin Hafız Mehmed’e surnâme kaleme alması hakkındaki ilgili kayıt: “Hitâmına değin vâki‘
olan keyfiyyeti alâ vukû‘ihi dakâyıkı ile tahrîr ü beyân eyle kim ba‘de zamânin gelen ihvân mütâla‘asıyla handân ve belki bizleri
du‘â hayrile yâd etmeği iz‘ân edeler deyü emr ü îkân buyurmalarıyla ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 30, 179-180.
13 Hatice Aynur, “a.g.mad.”, s. 565-566.
4
birliğine sahip olmakla beraber, değindikleri hususlar nokta-i nazarından tefrik
edilmektedirler.14
Bu hususta hem Hafız Mehmed Efendi’nin hem de Vehbî’nin eserlerini tetkik ettik.
Mehmet Arslan’ın da dediği üzere, Hafız Mehmed Efendi’nin eserinde donanma şenlikleri,
esnaf alaylarının geçişi ve hediyelerin takdimi ön plana çıkıyor. 15 Vehbî’nin surnâmesinin
durumu ise biraz daha farklıdır. Çünkü müellif, süslü ve ağdalı bir üslup ile kaleme aldığı bu
geniş eserinde, bir surnâmede olması gereken bütün ayrıntıları yazmıştır. Bununla birlikte yine
de eserde, verilen ziyafetleri, icra edilen gösteriler ve esnaf alaylarının geçişi ve hediyelerin
takdimi nispeten daha önem arz ederek, ön planda tutulmuştur.16
2.1. Seyyid Vehbî ve Surnâmesi
İstanbul’da dünyaya gelen Seyyid Vehbî, iyi bir öğretim hayatı geçirdi. Önemli
hocalardan hat dersi aldı. 1711 Prut Seferi’ne dair kaleme aldığı kaside ve tarihler sayesinde III.
Ahmed’in dikkatini çekti. İstanbul’da müderrislik yaptı. 1720’deki Sûr-ı Hümâyûn’a dair
yazdığı surnâmeye ödül olarak fethini müteakip Tebriz’e kadı tayin edildi. Kayseri, Manisa ve
Halep’ye mevleviyet vazifesini yapan Vehbî Efendi, 1735’de hacca gitti. İstanbul’a döndüğünde
hastalanarak vefat etti. Kabri, Cerrahpaşa’daki Cambaziye Mescidi’nin haziresindedir. 17
Surnâme haricinde, Divân’ı, Hadis-i Erbaîn Tercümesi ve 1718 Pasarofça Antlaşması için
kaleme aldığı Risâle-i Sulhiyye diğer eserleridir.18
Hem surnâmeler hem de Vehbî’nin eseri üzerine ilk yayını tespit edebildiğimize göre,
Reşad Ekrem Koçu neşretti. Koçu, Vehbî’nin surnâmesini sedeleştirerek bir tür özet halinde
küçük bir risâle şeklinde 1939’da yayınladı.19 Sonrasında ise bu konuda çeşitli tezler ve yayınlar
yapıldı. Çalışmamızda Mertol Tulum tarafından yayına hazırlanan surnâmenin metin neşrini
kullandık.20
14 Mehmet Arslan, Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri, I, Manzûm Sûrnâmeler, İstanbul 2008, s. 26-27.
15 Mehmet Arslan, Aynı eser, s. 27.
16 Mehmet Arslan, Aynı eser, s. 27-28.
17 Hamit Dikmen, “Seyyid Vehbî”, DİA, cilt: 37, 2009, s. 74.
18 Hamit Dikmen, “a.g.mad.”, s. 74-75.
19 Seyid Vehbi, Sûrnâme, Üçüncü Ahmedin oğullarının sünnet düğünü, haz. Reşad Ekrem Koçu, İstanbul 1939.
20 Vehbî, Sûrnâme, Sultan Ahmet’in Düğün Kitabı, haz. Mertol Tulum, İstanbul 2008.
5
Vehbî Efendi Sûr-ı Hümâyûn’un yapıldığı dönemde Başmuhasebe de gelir-gider
kayıtlarını tutmakla mükellef bir personeldi: “... baş muhâsebeden fakat ketb-i îrâd ü masrafa
me’mûr kâtib-i Sûr-nâme olan şahs-ı vakûra dahı hâllerince ilbâs-ı hil’at ...” 21 Vehbî
surnâmesinde kendinden bahsetmiştir. Misal şenliğin dördüncü günü (18 Zilkade/21 Eylül)
yapılan gösterilerde bir mızrağı inceleyen sadrazamın bu mızrağı incelemesi için kendisini
çağırmasını şu sözlerle kaleme almıştır ki, sözlerinde de anlaşıldığı üzere yaşananları bizatihi
seyretmenin yanında malzemeleri dahi inceleme fırsatını bulmuştur: “... bu abd-i fakîr dahı câ-
kerde-i saffu’n-niâl-i bârgâh-ı Âsafî bulunmağla ‘Gel, sen de nazar-ı tedkîk eyle, tahrîr
edeceğin hârikada şübhen var ise tahkîk eyle!’ buyurmaları ile ...” 22 Vehbî’nin devlet
adamlarına yakınlığı surnâmesindeki bazı cümlelerden rahatça anlaşılmaktadır. Misal Kara
Mustafa Paşazâde Ali Paşa üçüncü gün (17 Zilkade/20 Eylül) gelebildi. Gelirken bazı zorluklar
yaşadığını ise Vehbî şu şekilde dile getirmişti: “Ez-cümle Alî Pâşâ’yı müşârun ileyhin metâib-i
seferiyyeden müteferri’ avârız-ı bedeniyyesi İstanbul’a sûr-ı hümâyûnun üçüncü gününe dek
vusûlüne ...”.23 Altıncı gün (20 Zilkade/23 Eylül) çadırlara doluşan devlet adamlarını saydıktan
sonra kendisinin de o meclis dâhil olduğunu “... ve muharrir-i vakâyi’-i sûr-ı hıtân olan bu
nâçîz-ter-i bendegân dâhil-i meclis olup ...” cümlesiyle kaleme almıştı.24 Vehbî olayların hep
içindeydi. Yedinci gün (21 Zilkade/24 Eylül) yapılan deniz şenliklerinin akabinde sadrazam
kapudane kalyonunda vakit geçirirken Vehbî, sadrazamla beraber elinde kalem, belinde hokka
geziyordu. Bu esnada sadrazam ile arasında geçen bir konuşmayı da uzun uzun anlatmıştır. Tüm
bu malumat Vehbî’nin devlet ricali olan yakınlığına delildir.25
Vehbî eserinin giriş bölümünde, esnaftan ve devlet ricalinden gelen bakır kap-kacaklar
ve benzeri materyalin teminini anlattıktan sonra, “... sâir levâzım dahı bi’t-tamâm tehyi’e vü
istihzâr olundu.” diye yazmıştır.26 Hazırlık aşamasındaki “sair” diye belirttiği diğer teferruatı
yazmak yerine bu cümle ile geçiştirmesi hem eserin kapsamını daraltmış hem de elimizdeki
bilgilerin sınırlı sayıda kalmasına neden olmuştur. Lakin buna rağmen, Osmanlı Arşivi’ndeki
vesikalar hazırlık dönemine dair çok sayıda önemli bilgiyi ihtiva etmektedir.
21 Vehbî, Aynı eser, s. 396, 680.

25 Vehbî, Aynı eser, s. 252-254, 582-583.
6
Şenliğin bazı günlerindeki birtakım bölümleri ise aceleyle yazıp geçmiştir ki bunu da
eserinde belirtmiştir. Misal üçüncü gün (17 Zilkade/20 Eylül) ziyafet sofralarının akabinde fişek
şenliklerine geçilmeden evvel düştüğü şu satırlar buna bir delildir: “Bu gün risâle-i cem’iyyet bu
vech üzere hâtime-pezîr-i ceffe’l-kalem-i temmet olup gecesi Tersâne’de Kapudâne kalyonunda
deryâ şenliği seyrine azîmet olundu.” 27 Vehbî muhtemelen bazı eğlenceleri uzun uzadıya
anlatmaya gerek görmemişti. Misal beşinci gün (19 Zilkade/22 Eylül) yapılan yılan gösterisini
“Hadîs-i dûr u dırâzı yılân hikâyesidir” mısrasıyla açıklamış ve sözü bitirmiştir. 28 Ayrıca
şenliğin bazı günlerindeki eğlenceleri de kısa geçmiştir. Misal on ikinci ve on üçüncü gündeki
eğlenceler kısaca anlatılmış, evvelki günler gibi uzun uzadıya bir anlatım tarzını tercih
etmemiştir. Eğlenceler arasında ise bir fark olduğu için mi kısa anlattı gibi bir düşünceye yer
vermemek için ise şenliklerin aynı oranda olduğunu yazmıştır: “Leyle-i mezbûrede olan fişek
şenliği leyâlî-i sâbıkada olanın mecmûuna muhâzî ...”29 Bununla birlikte on beşinci güne (29
Zilkade/2 Ekim) dair malumatı ise kafa karıştırıcıdır. Yukarıda ifade edildiği gibi benzer şenlik
günleri olduğu için malumatı az tutmuştur. Lakin şenliğin on beşinci günü yapılan gösteriler ve
fişek şenliklerinin normalin iki katı mertebede bir azamet ile ifa edildiğini yazmasına rağmen,
teferruta girmemiştir. Buna neden olarak ise verilecek detayların can sıkacağını belirtmiştir: “...
lâkin tafsîli îrâs-ı melâl edecek mertebelere resîde olmağla itnâb-ı tınâb-ı suhandan ictinâb
olunup tayy-ı hıtâm-ı kelâm ihtiyâr olundu.” 30 Aynı şekilde şenliğin son günlerine geldikçe
hediye merasimlerini de kısa anlatmaya başlamıştır. Misal on üçüncü gün (27 Zilkade/30 Eylül)
dört tane devlet adamının sunduğu hediyelere dair hiçbir bilgi verilmemiş, sadece durum ifâde
edilmiştir: “Vân vâlisi Alî Pâşâ tarafından, Adana Beğlerbeğisi Rişvân-zâde Seyyid Mehemmed
Pâşâ kıbelinden ve Haleb Muhassılı Osman Efendi ve Diyâr-ı Bekr Voyvodası cânibinden
tedârük olunan hedâyâ-yı sûr ...”31
Vehbî’nin Sûr-ı Hümâyûn hakkında kaleme aldığı çeşitli manzumeleri de vardır. 69

beyitlik sûriyye kasidesinde, 64 beyitlik ve terkib-i bend şeklinde kaleme aldığı manzumesinde
Sûr-ı Hümâyûn’daki eğlenceleri ve gösterileri anlatmaktadır. 13 beyitlik tarih manzumesinde
Sûr-ı Hümâyûn’da sünnet edilen Sadrazam İbrahim Paşa’nın oğlu Mehmed Bey’in sünnetini

7
anlatır. Bir diğer 60 beyitlik kasidesi Sûrnâme-i Vehbî’nin tamamlanması hakkındadır. Son
olarak ise Sûrnâme-i Vehbî’nin giriş kısmında bulunan 130 beyitlik bir kasidesidir.32
2.2. Hafız Mehmed Efendi ve Surnâmesi
Hafız Mehmed Efendi, Sûr-ı Hümâyûn Emini ve aynı zamanda Matbah-ı Âmire Emini
Halil Efendi’nin imamıdır. Surnâmesini Sûr-ı Hümâyûn’dan iki sene sonra, Kasım 1722’de
tamamladı.33 Eserini Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’nin emriyle yazdı. Birtakım hadiselere
vakıf olamadığı için de Teşrifâtî Selman Efendi’den yardım aldı.34
Matbah-ı Âmire Emini Halil Efendi, Sûr-ı Hümâyûn’a da emin olunca, imamı olan ve
gerektiğinde katiplik hizmetlerinde de istihdam olunan Hafız Mehmed Efendi’den şenliğin
bitimine dek olan her şeyi detaylarına kadar yazmasını istemiş ve bu eser ile de sonraki yıllarda
kendilerinin bir ihtimal hayırla yâd edilmesini temenni etmiştir: “Hitâmına değin vâki‘ olan
keyfiyyeti alâ vukû‘ihi dakâyıkı ile tahrîr ü beyân eyle kim ba‘de zamânin gelen ihvân
mütâla‘asıyla handân ve belki bizleri du‘â-ı hayrile yâd etmeği iz‘ân edeler deyü emr ü îkân
buyurmalarıyla …”35 Müellif de bu emir üzerine surnâmeyi kaleme almıştır. Sûr-ı Hümâyûn
Emini Halil Efendi’nin bu emri ile şenlikler tarihimiz önemli bir esere kavuştu.
Eski Türk Edebiyatı’nda düzyazı türü olarak kabul edilen surnâme, nesir ile nazımın
karışımı bir eserdir. Surnâmenin tespit edilebilen tek nüshası vardır. Bu nüsha Beyazıt Devlet
Kütüphanesi, Nureddin Paşa nr. 10267’de kayıtlı olup 168 yapraklı oldukça hacimli bir
eserdir.36 Vehbî’nin surnâmesinin başka neşirleri olmasına rağmen Hafız Mehmed Efendi’nin
eserinin tek neşri vardır. Bu nedenden çalışmamızda Seyit Ali Kahraman tarafından yapılan
yayını kullandım.
Surname dil özellikleri noktasında tedkik edildiğinde Hafız Mehmed’in, Arapça ve

Farsça’ya çok aşina olmadığı, bu nedenle de inşâ konusunda orta nesir denen sanat amacı
edinmeyen bir gelenek çerçevesinde eserini kaleme aldığı anlaşılmaktadır. 37 Hafız Mehmed
32 Mehmet Arslan, Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri 8, Sûriyye Kasideleri ve Târihleri, İstanbul 2011, s. 440-467.
33 Hâfız Mehmed Efendi, 1720 Şehzâdelerin Sünnet Düğünü, Sûr-ı Hümâyûn, yay. haz. Seyit Ali Kahraman, İstanbul 2008, s. 174,
235.
34 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 12, 45, 186-187.
35 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 30, 179-180.
36 Mübeccel Kızıltan, “Mehmed Hazîn ve Surnamesi”, Türklük Araştırmaları Dergisi, sayı: 4, İstanbul 1988, s. 61-62.
37 Mübeccel Kızıltan, “a.g.m.”, s. 63.
8
Efendi’nin ismi bir dönem çalışmalarda “Mehmed Hazîn” diye kabul edilmiş olmasına rağmen
bu tabir de yanlıştır.38
Eser, müellifinin şenliklere katılması nedeniyle ana kaynaktır. İki bölümden müteşekkil
olup, ilk bölümünde şenliğin hazırlık safhasından, ikinci bölümünde ise sünnet düğününün gün
gün hadiselerinden bahsetmiştir. 39 Eserin 2b-36a yapraklarından oluşan birinci bölümünde
eserin yazılma sebebi, sünnet olacak şehzâdeler, III. Ahmed’in Sûr-ı Hümâyûna niyeti, dört bir
yana yazılan ve gönderilen davet mektupları, Sûr-ı Hümâyûn ile birlikte evlendirilen iki hanım
sultan, Sûr-ı Hümâyûn Emini tayini, nahıl ve şeker bahçelerinin hazırlıkları, sünnet olacak
çocuklar için izlenilecek yol, dört bir yandan tedarik edilen yiyecekler, Sûr-ı Hümâyûn’da
vazifeli görevliler ve sayıları, iktifa etmemesi üzerine ödünç alınan kap-kacak, Okmeydanı’nın
düğün mahalli olarak tayin ve tespiti ile mekânın tertibi, çadırların kurulması, padişahın
izleyeceği mekânların inşası, daha sonra mekânın yetmediğinin görülüp, sahanın büyütülmesi ve
son olarak ise Teşrifâtî Selman Efendi’den yardım istediğini yazmıştır.40 Bu bakımdan hazırlık
safhası hakkında geniş bir malumatı havidir. Zira Teşrifâtî Selman Efendi, Sûr-ı Hümâyûn’a
dair pek çok kaydı görevi icabı tuttu.41 Hâfız Mehmed Efendi’nin Teşrifâtî Selman Efendi’nin
gördüklerini ve not ettiklerini de yazmış olması, aslında tek kaynağın kendisi olmadığını
göstermektedir.42
Bir misal vermek gerekirse, Vehbî, Raşid ve Silahdâr’da mevzubahis olmayan personel
adet sayısı Hafız Mehmed Efendi’nin surnâmesinde verilmiştir. Arşiv vesikası ile de mukayese
yapıldığında sayıların örtüştüğü görülmektedir. 43 Bu kadar detaylı bilgiye Hafız Mehmed
Efendi’nin ulaşmasının tek yolu arşiv vesikalarına bakmasıdır. Bu hususta da Teşrîfâtî Selman
Efendi’den yardım aldığı aşikârdır. Hafız Mehmed Efendi’nin verdiği bir diğer malumat da bu
meseleye bir delildir. 7 Zilhicce/10 Ekim’de Harem-i Hümâyûn’a, vezirlere, ulemaya, ocak
ağalarına, Rikâb-ı Hümâyûn ağalarına, Divân-ı Hümâyûn hacegânına ve padişah musahipleri ile
38 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 11-12, Mübeccel Kızıltan, “a.g.m.”, s. 61.
39 Hafız Mehmed’in surnâmesindeki Sûr-ı Hümâyûn’un özeti için bkz. Mübeccel Kızıltan, “a.g.m.”, s. 61-68.
40 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 25-45, 177-187.
41 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, haz. Abdülkadir Özcan vd. İstanbul 2013, s. 1193.
42 “... vâki‘ olan keyfiyyet-i sûrdan hâtimesine değin bir nebze dirîğ etmeyüp vukûfu mertebesin ihbâr etmeleriyle ...” Hâfız
Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 45, 186-187.

43 D.BŞM.SRH. nr. 9/52; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 35, 181-182.
9
arz ağalarına verilen tabla tabla şekerleri kalem kalem, hangisine kaç tabla verildiğine kadar
detaylı bir şekilde vermesi arşiv kayıtlarını kullandığını göstermektedir.44
Hafız Mehmed Efendi, surnâmesinde hânende-sâzende, çalgıcı, cengi, şair, oyuncu,

tasbâz, ateşbâz, hayalbâz ve canbâzların toplamın 312 olduğunu ve bunların defter olunduğunu
söyler. Bu kadar net rakamı verdiğine göre bu defteri de görmüş demektir: “Bundan sonra
velvele-ârâ-yı meydân-ı sûr ve nağamât-bahş-ı dil-i erbâb-ı sürûr olacak hânendegân u
sâzendegân ve kol çengiyânı ve şâ‘irân ve lu‘bede-bâzân ve şu‘bede-bâzân ve tâs-bâzân ve âteş-
bâzân ve hayâl-bâzân ve cân-bâzân bi’l-cümle üç yüz on iki nefer sâhte-unvân cem‘ u tedârük ve
defter olunmuş idi.”45
Hafız Mehmed Efendi’nin arşiv vesikalarını kullandığının bir diğer delili de

D.BŞM.SRH. tasnifindeki 1 numaralı dosyanın 169 nolu gömleğindeki defterdir. Bu defterde
Esnaf Alayı’nda verilen hediyelerin listesi verilmiştir. Hafız Mehmed Efendi’nin verdiği kayıtlar
ile mukayese edildiğinde hem hediyelerin kendi içindeki sıralaması hem de değerleri hemen
hemen aynıdır. Bazılarında çok küçük farklar belki de hatalar vardır. Hediyeler arz edilirken
hangisinden kaç tane verildiğini yazabileceği mümkün ise de hepsinin değerini ve pahasını
bilebilmesi mümkün değildir. Bu da demek oluyor ki Hafız Mehmed Efendi, eserini kaleme
alırken Esnaf Alayı’nın hediye takdimi kısmında bu defteri kullandı.
Bir misal olarak İstanbul ekmekçilerinin hediyelerini mukayese ettiğimizde sadece “bir
sîm şam‘dân” Hafız Mehmed Efendi’nin eserinde 395 kuruş, vesikada ise 406 kuruştur. Bunun
sebebi de muhtemelen hediye edilen diğer şamdanın da değeri 395 kuruş olduğundan onu esas
almış olmasıdır. Yine Hafız Mehmed Efendi “bir sîm mıkrâs 120 guruş” olarak yazmış olsa da
vesikada 2 mıkras geçip, tanesi 60 guruş olarak yazılmıştır. Bu küçük hatalar yahut farklar
haricinde aşağıda görüldüğü üzere hediyelerin isimleri, sıralaması ve değerleri aynıdır:
“Hediyye-i etmekçiyân-ı İstanbul: Bir sîm şam‘dân 395 guruş, bir sîm tebsi 443 guruş,
bir sîm buhûrdân 123 guruş, bir sîm gülâbdân 64 guruş, bir sîm mıkrâs 120 guruş, def‘a bir sîm
şam‘dân 395 guruş, def‘a bir sîm tebsi 448 guruş.”46

45 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 50, 189.
46 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 82, 199; Hafız Mehmed Efendi, Sûrnâme, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Nureddin Paşa, nr.
10267, vr. 71b.

10
Hafız Mehmed Efendi, Sûrnâme,
Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Nureddin Paşa, nr. 10267, vr. 71b.
D.BŞM.SRH. nr. 1/169-5.

11
Buna benzer bir hadise de 1582 Sûr-ı Hümâyûnu’nu anlatan Gelibolulu Mustafa Âlî’nin
Câmi‘u’l-Buhûr Der Mecâlis-i Sûr isimli eserinde vardır. Âlî eserinde devlet adamları ile
yabancı hükümdarların III. Murad ve Şehzâde Mehmed’e gönderdiği hediyelerin listesini verir.
Cornell Fleischer’ın Topkapı Sarayı Arşivi’nden bulduğu bir defter ile hediyeleri karşılaştırması
sonucu yapmış olduğu tespite göre Âlî’nin kayıtları ile defterin kayıtları arasında büyük
benzerlik vardır. Buradan da anlaşılıyor ki surnâmelerdeki bu tür teferruatlı bilgiler için resmî
kayıtlar 1720 Sûr-ı Hümâyûnu öncesinde de kullanıldı.47
36a-143b yaprakları arasından oluşan ikinci bölümde ise Okmeydanı’nda yapılan on beş
gün süren şenliklerden teferruatıyla bahsedilmiştir. 48 143b-158b yaprakları arasında şenliğin
sürdüğü on beş günden sonra şehzâdelerin sünnet oldukları tarihe dek olan bir haftalık süreç
ayrıntısıyla anlatılmıştır.49 159a-168a yaprakları arasında ise şehzâdelerin sünnet törenleri ve bu
süreçte yaşananlar kaleme alınmıştır.50
Hâfız Mehmed Efendi eserinde devlet personelinin Sûr-ı Hümâyûn’daki görevlerine dair
de çok detaylı bilgiler vermektedir. Misal, eski saray baltacılarının vazifelerini anlatırken
kullandığı bu cümle, personelin görevini net olarak ifade etmektedir:
“... ba‘de’t-ta‘âm Sarây-ı atîk teberdârlarının kârları gülâb ve cemmâllara tâb ve buhûr
ile dimâğlara huzûr vermek olup ...”51
Sanatsal bir beceriye sahip olmadığı için şenlikteki gösterileri sanatsal bir şekilde Vehbî
gibi kaleme alamamıştır. Meselâ dokuzuncu gün (23 Zilkade/26 Eylül) icra edilen gösterileri
teferruatlı bir şekilde anlatmak varken şu cümleler ile sözü kısaltmıştır:
“... netîce zevk u surûra dâ’ir bugün mülâ‘abâtın hadd ü pâyânı yoğ idi. Lâkin tahrîr
olunsa tatvîl olunup mütâla‘a eden ihvân-ı sâhib-i irfâna fütûr geleceği melhûz olmağın hulâsa-i
me’âl ihtiyâr olundu.”52
47 Cornell H. Fleischer, Tarihçi Mustafa Âli, Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı, çev. Ayla Ortaç, İstanbul 2009, s. 109-110.
12
3. Sûriyye Kasideleri ve Tarihleri
“İzzetâ sûr-ı hıtânun didiler târîhini,

Şâh-zâdegâna şeh sûr-ı hümâyûn eyledi (1132)”53
Osmanlı tarihinde şehzâdelerin doğumu ve sünneti, padişah kızlarının nikah töreni gibi
hadiseler haricinde bir paşanın cemiyet ettiği velimeyi, hitânı da anlatan ve eserlerin içinde
kalmış olan birtakım kasideler vardır. Evvela şunu ifade edelim ki, bir devlet adamının kendi
çocuğunun yahud da ahalinin çocuklarının hitan cemiyetine dair vakanüvis eserleri ile
kroniklerde ziyadesiyle malumat vardır.
Bununla birlikte bir de şairlerin divanlarında karşımıza çıkan “sûriyye kasideleri”

mevcuttur. Sûriyye kasidelerinde, padişahın ev sahibi olduğu düğünün haricinde, bir devlet
adamının ya da önemli bir şahsın tertip ettiği sünnet düğünlerine de rastlanılmaktadır. Misal,
Nev’i’nin divanında, “Der Vasf-ı Sûr-ı Sünnet-i Mahdûm-ı Muhammed Çelebi Merhûm” başlıklı
yirmi beş beyitlik bir kaside vardır. Başlıktan anlaşılacağı üzere Muhammed Çelebi diye birinin
oğlunun sünnet düğününü Nev’i divanında kaleme almıştır.54 Surnâmeler ise yalnız padişahın
tertip ettirdiği şenlikleri ihtiva ederken, Sûriyye kaside ve tarihleri ise bu şenliklerle berâber hem
de devlet adamlarının bu nev düğünlerini anlatmaktadırlar.55
Yukarıda bahsi geçen kasideler, anlatıldığı üzere ya bir divanın içinde yahud da
mecmualar ile antoloji kitaplarında yer almaktadır. Hâliyle hepsinin tespiti için bu türdeki bütün
eserlerin incelenmesi gerekmektedir. Mehmet Arslan’ın tespit edip kitabında bahsettiği sûriyye
kasideleri içinde Figanî’nin 1530’daki, Nev‘i’nin 1582’deki ve Râzî’nin 1720’deki Sûr-ı
Hümâyûn’a dair sûriyye kasideleri mevcuttur.56 Tarihî kaynaklarda haklarında az bilgi olan bazı
şehzâde sünnet düğünleri hakkında da sûriyye kasideleri ve tarihleri yazılmıştır. Misal 1472’de
sünnet edilen Şehzâde Cem’in düğünü hakkında Aynî otuz bir beyitlik kaside yazmıştır.
Kasidenin sadece on üçüncü beytinde ziyafetlerden bahsetmiş, düğünün teferruatına
değinmemiştir.57
53 Mehmet Arslan, Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri 8, Sûriyye Kasideleri ve Târihleri, s. 180.
54 Mehmet Arslan, Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri, I, Manzûm Sûrnâmeler, s. 24.
57 Mehmet Arslan, Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri 8, Sûriyye Kasideleri ve Târihleri, s. 49-52.
13
1720 Sûr-ı Hümâyûnu hakkında Râzî’nin kaleme aldığı sûriyye kasidesi 35 beyitten
müteşekkildir. Şehzâdelere övgü ile başlayan kaside de kandillerden, ip canbâzlarının
hünerlerinden, ateş oyunlarından bahseden beyitler olmakla beraber büyük kısmı padişaha övgü
niteliğindedir.58
Sûriyye kasideleri gibi divanlar içinde yer alan bir diğer metin ise sûriyye tarihleridir.
Sûriyye kasidesi ile sûriyye tarihinin farkı şudur ki sûriyye tarihlerinin ekserîsinde düğün,
şenlik, doğum gibi olayların tarihleri (tarih düşürme) verilmekle beraber, bu cemiyetlerin
teferruatı hakkında malumat ihtiva etmemektedir. Buna rağmen 1720 Sûr-ı Hümâyûnu hakkında
Sa’di’nin sûriyye tarihi, Mehmet Arslan’ın tespit ettikleri içinde diğerlerine nispeten daha
teferruatlıdır.59 Sa’di’nin sûriyye tarihi 51 beyittir. III. Ahmed’e ve hanedana övgü ile başlayan
manzumede, sünnete niyet edilmesiyle devam edilmiş, şehzâdeleri övücü beyitlerin akabinde ise
Sûr-ı Hümâyûn’a mübâşereti işaret eden ve sadrazamın şenlik için görevlendirildiğini ihtiva
eden şu beyit gelmiştir:
“Eyledi bu emri tefvîz-i vezîr-i a‘zamı,
Pâdişâhânun budur dîrîne resm ü âdet.”
Akabinde İbrahim Paşa’ya methiyeler düzen beyitler gelmiş, şenliğin icrasını ihtiva eden
beyitlerden sonra ise son sözlerini kaleme alarak kasidesini bitirmiştir. Sa’di’nin sûriyye
tarihinde Sûr-ı Hümâyûn’un hazırlık safhasına ve Sûr-ı Hümâyûn’un organizasyonuna dair
malumat veren bazı örneklere bakalım. 60
Sûr-ı Hümâyûn’un Okmeydanı’nda icra edildiğine dair:
“Şimdi Ok Meydânı oldı mecma‘-ı hûbân-ı şehr
Âşık u ma‘şûk ile buldı cihân germiyyeti
***
Hamdü-lillâh zabt u rabt-ı zâbitân ol rütbe kim
58 Ateş işlerinden bahseden bir beyit: “Felek rakkâsdur Nâhîd çengîdür bu bezm içre, Sezâdur itse âteş-bâzluk mihr-i dırahşâna”;
Kandil işlerine dair: “Degül cem‘-i kanâdîl-i münevver sahn u deştinde, O sûr-ı behcet-efzâyı kevâkib geldi seyrâna”; İp
canbâzlarına dair: “Resen-bâzânı redd-i i‘tizâle bir misal ancak, Sırâtı geçmede kâmil içün tevfîk-i Yezdân’a” Mehmet Arslan,
Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri, I, Manzûm Sûrnâmeler, s. 115-118.
59 Mehmet Arslan, Aynı eser, s. 118.
14
Oldı Ok Meydânı halkun mesken-i emniyyeti”
Fişeklere dair:
“Her fişek bir ahter-i dünbâle-dâr u şu‘le-pâş
Âsumân-ı zevkde seyr eyle gel bu san‘atı”
Nahıllara dair:
“Gelsün itsün şevk ile bu nahl-i zerrîn-târı seyr
Görmeyen serv-i hırâmân-ı riyâz-ı devleti
***
Dürlü dürlü mîveler resmi müzeyyen eylemiş
Andurur insâna hakkâ nahl-i bâg-ı cenneti”
Musikiye dair:
“Oldı sûrnâlar cihâna nagme-bahş-ı inşirâh
Kubbe-i eflâka dehşet virdi kûsun heybeti
***
Nây u tanbûr u kemân u erganûn u çeng ü def
Savt-ı mûsîkâr bezm-i dehre virdi dehşeti”
Sünnet edilen çocuklara dair:
“Nice bin sıbyânı sünnet itdürüp Allâh içün
Her birine eyledi bezl-i nukûd u kisveti”
Sûr-ı Hümâyûn hakkında bir diğer sûriyye tarihi de Mirzazâde Mehmed’in divanında yer
almaktadır. 63 beyittir. “Târîh Berây-ı Sûr-ı Hıtân-ı Şeh-zâdegân-ı Sultân Ahmed Han” başlıklı
şiirde her türlü marifetini sergileyen hünerbazlardan, sanat erbabından, nahıl ve şeker
bahçelerinden, hediye merasiminden, fişeklerden bahsedilmiş, tabi olarak padişah ve Sûr-ı
Hümâyûn taltif edilmiştir. Şiirin tarih beyti ise şöyledir:
15
“Du‘â edip dedim bu sûra târîh, Ola bu sûr-ı Hân Ahmed hümâyûn”61
Mehmet Arslan’ın tespit ettiği sûriyye tarih ve kasidelerinin tasnif ettiğimizde şu durum
ortaya çıkmaktadır.
Sûr-ı Hümâyûn’un hazırlık safhaları ile eğlenceleri hakkında malumat verenler:

Emînî, Fâiz, Hıfzî, İffetî, Kâmî, Mehmed, Necip, Râşid, Sahib, Sâlim, Sâlim, Şâfî, Şehdî, Dürrî
Biraderî, Vâkıf.62
Sûr-ı Hümâyûn’un hazırlık safhalarında ya hiç bahsetmeyenler ya da az malumat

verip çoğunlukla III. Ahmed ve Sadrazam İbrahim Paşa’ya övgü içerenler: Ferîd, Fevzî,
Hâfız, Hüseyin Beg, İzzet Ali Paşa, Kelîm, Lâ-Edrî, Mâcid, Mahdûmî, Medhî, Münîb, Münşî,
Râzî, Refî, Sadî, Sadık, Sâmi, Şehrî, Tâ’ib, Osmanzâde, Vehbî, Vesîm.63
1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda maharetlerini sergilemek isteyenler arasında şairlerde vardı.

Ankara’dan bir şair “şiir mahâretim icrâ eylemek arzusuyla” şeklinde yazdığı arzuhal ile
isminin deftere kaydedilmesini ve kendine tayinat verilmesini istemektedir. 64 Talepleri kabul
edilen bu şaire ve bir başka şair ile birlikte tayinât verildi.65
Arap alfabesinde her harfin bir sayı karşılığı vardır. Bu değerler ile yazılan bir kelime
mısra yahut beyit eğer olayın olduğu tarihi verirse buna ebced hesabına uygun olarak “tarih
düşürme” denir. Sûr-ı Hümâyûn’a ait kaynaklardan olan Sadreddinzâde Telhisî Mustafa
Efendi’nin günlüğünde mavzubahis olduğu üzere bir tarih düşürme mevcuttur. Harem-i
Hümâyûn’da görevli olan Refika isimli bir şairin düşürdüğü tarihi Sadreddinzâde eserine
kaydetmiştir. İlgili bölüm şöyledir: 66
“İrâde-i hümâyûnuyla harem-i hass hidmetinden Refîka nâm şâirin pesendîde-i hümâyûn
olmak söyledüği târîh
61 Mirzâ-zâde Mehmed, Sâlim Divanı, Tenkitli Basım, haz. Adnan İnce, Ankara 1994, s. 418-422.
62 Emînî: s. 85-89; Fâiz: s. 93-99; Hıfzî, s. 163-167; İffetî, s. 172-177; Kâmî, s. 180-182; Mehmed, s. s. 240-247; Necip, s. s. 294-
295; Raşid, s. 309-313; Sahib, s. 345-347; Sâlim, s. 347-353; Sâlim, s. 355-360; Şâfî, s. 374-378; Şehdî, s. 378-382; Dürrî Biraderî,
s. 340-344; Vâkıf, s. 426-428. (Mehmet Arslan, Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri 8, Sûriyye Kasideleri ve Târihleri, İstanbul
2011.)
63 Ferîd, s. 124-127; Fevzî, s. 127-129; Hâfız, s. 139-140; Hüseyin Beg, s. 171-172; İzzet Ali Paşa, s. 179-180; Kelîm, s. 192-198;
Lâ-Edrî, s. 199-200; Mâcid, s. 217-221; Mahdûmî, s. 221-225; Medhî, s. 238-240; Münîb, s. 255-257; Münşî, s. 257-259; Râzî, s.
313-316; Refî, s. 317-319; Sadî, s. 339-340; Sadık, s. 344-345; Sâmi, s. 360-361; Şehrî, s. 382-385; Tâ’ib, s. 412-413; Osmanzâde,
s. 416-418; Vehbî, s. 440-467; Vesîm, s. 467-470. (Mehmet Arslan, Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri 8, Sûriyye Kasideleri ve
Târihleri, İstanbul 2011.)
64 D.BŞM.SRH. nr. 1/177.
65 D.BŞM.SRH. nr. 1/176.
66 KK, nr. 7500, s. 131.
16
Didi Sultân Ahmed Hân gayriyle bu dem oldu
Süleymânım Mehmed Mustafa hem Bâyezîd sünnet.”
Refika Hanım’ın yazdığı bu beytin son mısrasındaki harflerin ebced hesabına uygun
olarak verdiği sayısal değer Sûr-ı Hümâyûn’un hicrî tarihi olan 1132’dir.
Burada en önemli kaynaklardan biri de tabii olarak Vehbî’nin surnâmesindeki şiirlerdir.

Misâlen, hazırlık safhasının anlatıldığı giriş bölümünün nihayetinde hazırlıkların
tamamlandığını şu mısralar ile kaleme almıştır:67
“Esbâb-ı ayş ü işret âmâde oldu ancak (Yiyip içip eğlenme için her şey hazırlandı;)
Baht el verirse sohbet teşrîf-i yâra kaldı. (Ancak şans el verirse, sohbet sevgilinin
teşrifine kaldı)”
Ayrıca Vehbî tarafından yazılan bir şarkı da Hânendebaşı Hasan Çelebi’nin riyasetinde
bayatî makamında bestelenerek altıncı gün (20 Zilkade/23 Eylül) okundu ve emir üzerine bu
şarkının da surnâmeye kaydı istendi.68 Vehbî’nin yazdığı şarkıyı sekizinci gün (22 Zilkade/25
Eylül) de Sadrazamlık Mehterhânesi icrâ etti. 69 Vehbî’nin verdiği malumata göre, Sûr-ı
Hümâyûn’un dokuzuncu günü (23 Zilkade/26 Eylül) söylenen şarkılar arasında kendi
şarkılarının haricinde devrin Vakanüvisi Raşid Mehmed Efendi’nin de şarkıları bestelenerek icra
edildi.70
4. Levnî ve Minyatürleri
Gerek manzum ve mensur surnâmeler gerek Vakanüvis eserleri ziyâdesiyle malumatı

ihtiva etmesine rağmen, şenliğin hazırlığı ve icrası hakkında Vehbî’nin surnâmesi için Levnî’nin
yaptığı minyatürler bir bakıma kitabî bilgilerden daha çok detayı içerirken, Sûr-ı Hümâyûn’un
gözümüzün önünde canlanmasına da vesile olurlar.

68 Vehbî, Aynı eser, s. 226-227, 567-568.
69 Vehbî, Aynı eser, s. 298, 610; Sadrazamlık ve diğer devlet ricâline ait mehterler için bkz. Fırat Boztaş, Onaltıncı Yüzyılın Sonuna
Kadar Osmanlı Devleti’nde Tabl ve Alem Mehterleri Teşkilatı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Üniversitesi, İstanbul 2009, s. 75-82.
17
Doğum tarihi bilinmeyen Levnî, Edirne’de dünyaya geldi. Sarayın Nakkaşhâne’sinde
müzehhip olarak çalıştı. Minyatür sahasında ilerledi ve II. Mustafa devrinde Nakkaşbaşılığa terfi
etti. III. Ahmed’in saltanatında da aynı görevini sürdüren Levni, 1732’de vefat etti ve
Ayvansaray Mezarlığı’na defnedildi.71
Evrakın üzerindeki “buyuruldu” tarihi 6 Recep 1118/14 Ekim 1706 olan bir arzuhal
Levnî’nin hayatının tespiti noktasında mühimdir. Arzuhâlde yazdığına göre Edirne’de ikâmet
eden Levnî üç senedir “derd-i remed”e yani göz ağrısına, göz iltihabına müptela idi. Tabiblere,
kehhâllara yani göz hekimlerine müracaat etti. Perhîz ve riyazette bulundu. III. Ahmed’e layık
olacak bazı eserler yazdığı, lakin göz hastalığı tam olarak geçmediği için eserlerine devam
etmekte müşkilât çekiyordu. Bu nedenle padişahtan maddî yardım talebinde bulundu. Vesikâyı
inceleyen III. Ahmed, “Edirne Gümrüğü’nden yevmî yirmi akça ihsân-ı hümâyûnum olmuşdur.”
şeklinde hatt-ı hümâyûnunu yazarak, Levnî’ye gelir bağladı.72 1119 Zilhicce 1708 Şubat-Mart
tarihli Ceyb-i Hümâyûn defterine göre yine Silahdâr Ağa marifetiyle Levnî’ye bir miktar para
ihsan buyuruldu.73
“Osmanlı minyatür sanatının son büyük temsilcisi” olarak kabul edilen Levnî, İran ile
Selçuklularda olduğu gibi hayalî suretlerden kaçınmış, gerçekleri tasvir etme yolunu tercih
etmiştir. Bu noktada minyatürleri realisttir. Minyatürleri, yaşadığı dönemin de etkisiyle
eğlenceyi, lüksü, şatafatı, çiçekleri, hânende ve sâzendeleri, kadınları içermiştir. Levnî’nin
Osman Gazi’den başlayıp, III. Ahmed’e dek olan padişahların portrelerini yaptığı bir de albümü
vardır. Muhtelif minyatürleri havi bir başka albümü daha vardır. Levnî’nin eserlerinin tamamı
Topkapı Sarayı’ndadır.
Seyyid Vehbî’nin Sûr-ı Hümâyûnu anlatan surnâmesi için Levnî 137 tane minyatür
yapmıştır. Vehbî’nin minyatürlerinde önceki Sûr-ı Hümâyûn minyatürlerine nazaran farklılıklar
mevcuttur. Misal, Sûr-ı Hümâyûn mekânlarından olan At Meydanı, minyatürlerin “klişe dekoru”
iken, Levnî Sûr-ı Hümâyûn’un düzenlendiği Okmeydanı’nı klişe dekor olarak kullanmadı.
Nahılların inşa edildiği Eski Saray, Okmeydanı’nın tertibi süreci, Okmeydanı’na kurulan
71 Şehnaz Yalçın, “Levnî”, DİA, cilt: 27, 2003, s. 154.

72 “... üç sene kâmiledir ki derd-i remede mübtelâ olup etibbâ ve kehhâlîne mürâcaat ...” İE.MT. (İbnülemin, Müstediyat) nr. 3/301.
73 “Yedisinde Silâhdâr Ağa kulları ma‘rifetiyle Levnî kullarına ihsân buyurulan 20 guruş” TSMA.D. (Topkapı Sarayı Müzesi
Arşivi Defterleri) nr. 2352-0327.

18
çadırlar, Aynalıkavak Sarayı ve sahili ile Topkapı Sarayı Sünnet Odası, Bağdat Köşkü ve
İftariye Kameriyesi’ni kullanarak minyatürlerde yerel dekoru zenginleştirdi.74
1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nun minyatürleri hakkında iki bilim insanının çalışması

mevcuttur. Bunlardan biri Esin Atıl’ın “Levni ve Surname” isimli eseri, diğeri ise Vehbî’nin
surnâmesini yayınlayan Mertol Tulum’un surnâmenin sonunda minyatürleri tetkik ettiği
bölümüdür. Çalışmamızın inceleme kısmında her iki eseri, eklere koyduğumuz minyatürler
kısmında ise Esin Atıl’ın eserini kullandık.
Diğer büyük şenliklere bakacak olursak, 1457 ve 1530 Sûr-ı Hümâyûnu hakkında
herhangi bir minyatür yoktur. 1582 Sûr-ı Hümâyûnu için ise surnâmelerin bilinen ilk
örneklerinden olan, İntizamî’nin mensur türde kaleme aldığı surnâmesinin minyatürlerini
Nakkaş Osman hazırladı. 75 Surnâmede 427 minyatür olup, 76 Osmanlı tarihinde minyatürleri
yapılan ilk Sûr-ı Hümâyûn olarak tarihe geçti. 77 1675 Sûr-ı Hümâyûnu’na ait minyatür de
yoktur. Haliyle elimizde minyatürü bulunan sadece 1582 ve 1720 Sûr-ı Hümâyûnu’dur.
5. Vakanüvis Raşid Mehmed Efendi ve Tarih’i
Sûr-ı Hümâyûn’a dair malumat veren bir diğer eser de Vakanüvis Raşid Mehmed
Efendi’nin Tarih’idir.78 1670’de İstanbul Fatih’de doğduğu tahmin edilmektedir. İyi bir eğitim
gören ve medrese imtihanlarını kazanarak çeşitli medreselere müderris olan Raşid Mehmed
Efendi, 1714’ün başlarında Sadrazam Şehid (Damad) Ali Paşa tarafından, III. Ahmed’in
cülusundan (1703) itibaren devletin tarihini yazmakla görevlendirilerek vakanüvis olarak tayin
edildi. Vakanüvis sıfatıyla 1715 Mora ve 1716 Varadin seferlerine katıldı. 1718’de Nevşehirli
İbrahim Paşa’nın sadârete gelmesi ile görevine devam etti. İbrahim Paşa’nın ricası üzerine
Tarih’ini ilk Vakanüvis Naîma Mustafa Efend’'nin yazmayı bıraktığı 1660’dan itibaren alarak
yazmaya başladı. Bir yandan da müderrislik payelerine kavuşan Raşid Mehmed Efendi, 1720’de
Büyük Ayasofya Medresesi’ne tayin edildi. Müderrislik yolundaki basamakları atladı ve
1723’de hem Süleymaniye Medresesi’nde müderrislik yaparken ve hem de Haremeyn
74 Şehnaz Yalçın, “a.g.mad.”, s. 155.

75 Nakkaş Osman’ın minyatürlerini yaptığı diğer eserler için bkz. F. Banu Mahir, “Minyatür”, DİA, cilt: 30, 2005, s. 122.
77 Minyatürlerin bir kısmı Nurhan Atasoy tarafından yayınlandı. Bkz. 1582 Surname-i Hümâyûn, Düğün Kitabı, haz. Nurhan
Atasoy, İstanbul 1997; Minyatürlerin sanatsal tahlili için bkz. Sezer Tansuğ, Şenlikname Düzeni, İstanbul 1993.
78 Târîh-i Râşid ve Zeyli, I-II-III, haz. Abdülkadir Özcan vd. İstanbul 2013.
19
Müfettişliği’ni ifa ederken Halep Kadısı olarak atandı.79 1724’de ise vazifeden ayrıldı. 1728’de
İran Hükümdarı Eşref Han’a elçi olarak gönderildi. Lakin elçiliği esnasında önemli bir makama
sahip olmasının Raşid Mehmed Efendi’nin İran’a karşı küçük düşmesini önleyeceği için Rumeli
Beylerbeyiliği’ne atanarak “paşa” ünvanını aldı. İran sefareti dönüşünde 7 Temmuz 1729’da
İstanbul kadısı oldu. Patrona Halil İsyanı ile hayatı bir müddet kabusa döndü. Kadılık
görevinden 3 Ağustos 1730’da alındı. İstanköy’e, Limni’ye ve Bursa’ya sürüldü. 1146/1733-
1734’de İstanbul’a dönmesine müsaade edildi. Patrona Halil ve arkadaşlarının devlet üzerindeki
etkisi bitince, 6 Ağustos 1734’de Anadolu Kazaskerliği’ne getirildi. 9 Temmuz 1735’de ise
vefat etti.80
Tarihçi olmasının yanı sıra edebî kimliğiyle de ön plana çıkan Raşid Mehmed Efendi’nin
eserleri olarak III. Ahmed’in yaşadığı ağır bir hastalık üzerine kaleme aldığı mesnevi tarzındaki
Sıhhat-nâme’si/Sıhhatâbâd’ı, Münşeat’ı, Mora zaferi nedeniyle yazdığı Fetihnâme’si, 81
müteferrik vakıfların vakfiyeleri ve şiirlerini ihtiva eden Divan’ı vardır.82
Bunların yanı sıra, tezimizin de ana kaynağı olan, Tarih’i Raşid’in en meşhur ve en
mühim eseridir. 1660-1722 arasını anlattığı eseri, özellikle kendi devri noktasında çok
önemlidir. Zira Raşid Mehmed Efendi gördüklerini duyduklarını yazmış, makamı itibariyle de
ulaştığı resmî vesikaları kullanmıştır. Sûr-ı Hümâyûn’dan Tarih-i Raşid’in beşinci cildinde, 214-
272 sayfaları arasında bahsedilir. 83 Bu eser dört kişilik bir heyet tarafından 2013’de Latin
harflerine aktarıldı. Tezimizde Latin harfli eseri kullanmakla beraber, eski Türkçesinden de
emin olamadığım yerleri teyit ettim.
Raşid Mehmed Efendi, Tarih’ini vakanüvis olduğu dönemde kaleme aldı. Sûr-ı
Hümâyûnu bizatihi izledi. Buna rağmen teferruatlı olmasa dahi, öz ve net bilgileri sözü çok
dolandırmadan nakletti. Raşid Mehmed Efendi, Sûr-ı Hümâyûn’un hazırlığı hakkında yedi sayfa
civarında malumat verip, neredeyse tüm hazırlık safhasının bir özetini kaleme aldı.84
79 “… Halep Kazâsı Süleymâniye müderrisi olup hâlâ Haremeyn-i Şerîfeyn müfettişi olan Râşid Mehmed Efendi dâilerine ve Sofya
Kazâsı dahi Bosna’dan mazûl Mehmed Efendi nâm dâilerine tevcîh …” C. ADL. (Cevdet, Adliye) nr. 66/3972.
80 Fatih Günay, “Râşid Mehmed Efendi”, DİA, cilt: 34, 2007, s. 463-464; Târîh-i Râşid ve Zeyli, I, s. XV-XXII.
81 Mora’nın fethi münasebetiyle elli civarında Fetihnâme kaleme alan Raşid Efendi’ye bir miktar para verildi. Bkz. AE.SAMD.III.
(Ali Emiri, III. Ahmed) nr. 111/10947; Ayrıca kürkler ile taltif edildi. Bkz. Târîh-i Râşid ve Zeyli, I, s. XVI.
82 Fatih Günay, “a.g.mad.”, s. 464; Târîh-i Râşid ve Zeyli, I, s. XXIII-XXV.
83 Raşid Mehmed Efendi, Tarih-i Raşid, V, İstanbul 1282, s. 214-272.
84 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1187-1189; Tarih-i Raşid, V, s. 214-220.
20
Raşid Mehmed Efendi, akşamları yapılan fişek gösterilerinden mümkün mertebe kısa
bahseder: “Ol gice dahi garîb ü acîb fişengler şenlikleri olup, şâyeste-i tahsîn olur hünere
muvaffak olanlar mazhar-ı ihsân u in‘âm oldular.”85 “... ve beşinci sâ‘ate dek havsala-i vasf u
ıttırâdan hâric gûnâgûn fişeng şenlikleri temâşâsından sonra yine Tersâne bâğçesine avdet
buyurdular.”86
Sûr-ı Hümâyûn’u anlattıktan sonra Vehbî’nin bir surnâme kaleme aldığından ve eserinde
şenliğin tüm tafsilatından bahsettiğini yazdı: “İşbu sûr-ı mevfûrü’s-sürûrun dahi tefâsil-i ahvâli
tahrîrine me’mûr olan Vehbi Efendi’nin sûr-nâmesinde her husûsun tafsîli ve her meclisin
tertîbi musavver olmağla, tahrîr-i vekâyi‘e nâm-zed olan kalem-i Abd-i Fakîr tahrîr olunan
mertebe ile edhem-i hâmeye inân-gîr oldu.”87
Raşid Mehmed Efendi’nin Sûr-ı Hümâyûn hakkında kaleme aldığı bir tarih manzumesi
vardır. 45 beyitlik olan tarih manzumesinde III. Ahmed’in Sûr-ı Hümâyûn’a mübâşeret için
Sadrazam İbrahim Paşa’ya verdiği emir ile başlamış ve Sûr-ı Hümâyûn’un adeta özetini
manzume halinde kaleme almıştır.88
6. Fındıklılı Silahdâr Mehmed Ağa ve Nusretnâme
Sûr-ı Hümâyûn’a dair malumat veren surnâmeler haricinde iki kaynak eser daha vardır.
Bunlardan biri Silahdâr Mehmed Ağa’nın kaleme aldığı ve 1695-1721 yılları arasını ihtiva eden
Nusretnâme isimli eseridir.89
8 Aralık 1658’de İstanbul, Fındıklı’da doğan Silahdâr Mehmed Ağa, küçük yaşlarda
saraya intisap etti. IV. Mehmed’in başmusahibi olan Şahin Ağa’nın hâmiliğinde yetişti. IV.
Mehmed’in Lehistan Seferi’ne katılarak önemli bir tecrübe kazandı. 1674’de Bostancı Ocağı’na,
1678’de Zülüflü Baltacılara, 1679’da Enderun-ı Hümâyûn’daki Seferli Odası’na dâhil oldu.
1683’deki Avusturya Seferi ve II. Viyana Kuşatması’na katıldı. IV. Mehmed’den sonra gelen II.
Süleyman ve II. Ahmed döneminde de sarayda kalan Silahdâr Mehmed Ağa 1688’de Has
Oda’ya alındı. II. Mustafa’nın cülusu ile padişaha sırdaş oldu. II. Mustafa’ya olan yakınlığı
85 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1204.

88 Mehmet Arslan, Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri 8, Sûriyye Kasideleri ve Târihleri, s. 309-313.
89 Silâhdâr Fındıklılı Mehmed Ağa, Nusretnâme, İnceleme-Metin, (1106-1133 / 1695-1721), haz. Mehmet Topal, Ankara 2018.
21
sebebiyle seferlere de katıldı. 1699’da Hırka-i Saadet ve Sancak-ı Şerif’in muhafazası
vazifesiyle Dülbend Ağası oldu. 1703’de Çuhadar Ağalığı esnasında Edirne Vakası oldu. Tüm
olaylara şahitlik etti. III. Ahmed’in cülusunda ilk biat edenler arasında yer aldı. Bu dönemde de
göze giren Silahdâr Mehmed Ağa 17 Eylül 1703’de lakabını da aldığı silahdârlık vazifesine terfi
etti. Uzun Süleyman Ağa’nın çabaları neticesi bu vazifesi uzun müddet sürmedi ve görevden
alındı. Vezirlik payesi ile eyaletlere vâli olma teklifini reddederek emekliliğini istedi. Bunun
üzerine günlük 300 akçe ile Has Oda’dan tekaüdlüğe ve işlemlerinin akabinde saraydan ayrıldı.
Vefat tarihi hakkında kitabî eserlerde muhtelif tarihler olmakla beraber, mezar taşında
1139/1726-1727’de öldüğü yazmaktadır.90
Silahdâr Mehmed Ağa’nın iki tane eseri vardır: Zeyl-i Fezleke (Silahdâr Tarihi) ve
Nusretnâme. Kâtip Çelebi’nin meşhur Fezleke’sinin devamı niteliğinde yazdığı için Zeyl-i
Fezleke diye bilinen eseri, Silahdâr Tarihi diye de tanınır. 1654-1695 arasını anlattığı eserinde,
1676’dan sonraki vakaları sarayda görevli iken şahit olduklarından ve gözlemlerinden kaleme
alması nedeniyle çok değerlidir.91
İkinci eseri ise, Zeyl-i Fezleke’nin de devamı olan ve 1695-1721 arasını anlattığı
Nusretnâme’dir. Silahdâr’ın saray hizmetinde, II. Mustafa’nın maiyyetinde bulunduğu 1695-
1703 senelerine ait yazdığı kısımlar sonraki bölümlere nazaran daha değerlidir. Bu nedenle
1704’de emekliye ayrıldıktan sonraki dönem olan 1704-1721 senelerine dair verdiği malumat
duyduğu, bildiği çerçevede özet halindedir. 92 Nitekim bundan dolayı Sûr-ı Hümâyûn’a dair
verdiği malumat da nispeten daha muhtasardır. Nusretnâme, ilk olarak İsmet Parmaksızoğlu
tarafından 1962 ve 1963’de ciltler ve fasiküller halinde, sadeleştirilerek neşredildi. Mehmet
Topal’ın çalışması 2018’de TÜBA tarafından yayınlandı. Tezimizde bu eseri fkullandık.
Sûr-ı Hümâyûn’un hazırlık aşaması III. Ahmed’in Sûr-ı Hümâyûn’a niyeti, Sûr-ı
Hümâyûn mühimmatının tedarikine başlanması, eski düğün şenliklerini anlatan tarih kitaplarının
incelenmesi ve daha önemlisi 1086/1675 Sûr-ı Hümâyûnu’na katılanlara danışılması ile başlar.
Ardından Sûr-ı Hümâyûn Emini’nin tayini, hediyelerin teslimi, hüner ve maharet ehlinin
İstanbul’a daveti ile Okmeydanı’na Otağ-ı Hümâyûn’un kurulmasını anlatır. Akabinde 15 gün
90 Abdülkadir Özcan, “Silâhdar Mehmed Ağa”, DİA, cilt: 37, 2009, s. 194-195.
91 Abdülkadir Özcan, “a.g.mad.”, s. 195-196; Eserin tenkitli metin neşri için bkz. Nazire Karaçay Türkal, Silahdar Fındıklılı
Mehmed Ağa, Zeyl-i Fezleke, (1065-22 Ca. 1106 / 1654-7 Şubat 1695), (Tahlil ve Metin), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi,
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2012.
92 Nusretnâme, s. 15; Abdülkadir Özcan, “a.g.mad.”, s. 196.
22
süren şenlikten bahseder. Son olarak 9 Ekim’de yapılan Nahıl Alayı ve sünnet merasiminden
bahsederek mevzuyu kapatır.
Surnâmeler kısmında anlattığımız üzere her yazar, şenliğin bir bölümünü daha fazla ön
plana çıkarır. Misal kimisi hediyeleşme merâsiminden uzun uzun ve ağdalı şekilde bahsederken,
kimisi de sergilenen gösterilerden, esnaf alaylarından aynı şekilde bahseder. Silahdâr ise,
protokolden, Rikâb-ı Hümâyûna devlet adamları tarafından sunulan hediyelerden, Cebehâne-i
Âmire, Tophâne-i Âmire, Tersâne-i Âmire’nin gösterilerinden, özellikle gündüz yapılan
merâsimlerden bahseder. Esnafın sunduğu hediyeler ve alayları surnâmelerde detaylıca
anlatılırken, Silahdâr sadece alayın geldiğinde ve hediye sunup yemek yemelerinden bir cümle
ile bahseder. Misal sekizinci gün (22 Zilkade/25 Eylül) olan Esnaf Alayı’nı şu şekilde
özetlemiştir: “Ve bu gün dahi ikinci bölük tâ’ife-i esnâf mahall-i mezbûrda cem‘ ve alaylarıyla
gelüp pîşkeşlerin teslîm ve ziyâfetlerin yediler.”93
İlginç bir şekilde, sünnet olan beş bini aşkın çocuktan ve her gün sünnet edilmelerinden
bahsetmez. Sûr-ı Hümâyûn’un son günü 29 Zilkade/2 Ekim’dir. Sonraki 6 gün boyunca, sünneti
bitmeyen çocuklar Topkapı Sarayı’nın avlusuna kurulan çadırlarda sünnet edildi ve bazı
eğlenceler düzenlendi. İşte bu süreçten hiç bahsetmeyen Silahdâr, 3 Ekim’de Otağ-ı Hümâyûn
ile diğer çadırları saraya naklini anlattıktan sonra, 9 Ekim’de yapılan Nahıl Alayı’na geçer. 94
Nahıl Alayı’nı detayıyla uzun uzun anlatan Silahdâr, muhtelemen bu alaya katıldı. Ama 3-9
Ekim’de olanları anlatmaması ya gerek duymaması yahut da haberdâr olmamasından
mütevellittir.
Silahdâr bazı günlerden de çok kısa şekilde bahsetmiştir. Misal şenliğin ikinci gününü
(16 Zilkade/19 Eylül) şu şekilde özetler: “Ve on altıncı penç-şenbih gün ulemâ-yı kirâma ziyafet
olundı. Ol gün şeyhü’l-islâm efendi Kadî Beyzâvî’den bir âyet-i kerîme tefsîr ve ol meclis-i âlîyi
pertev-endâz me‘ânî-i Kur’âniyye ile tenvîr idüp meclis dağıldı.”95 Silahdâr’ın çok kısa hatta
ikinci günde olduğu gibi iki üç cümleden ibaret anlattığı diğer günler Sûr-ı Hümâyûn’un beşinci
(19 Zilkade/22 Eylül), dokuzuncu (23 Zilkade/26 Eylül), onuncu (24 Zilkade/27 Eylül) ve on
üçüncü (27 Zilkade/30 Eylül) günleridir.
93 Nusretnâme, s. 1121-1122.
94 Nusretnâme, s. 1124.
23
Üçüncü gün (17 Zilkade/20 Eylül) gündüz olan hadiseleri çok kısa yazmış ama akşam
icra edilen fişek şenliklerinden de teferruatına girmeden bahsetmiştir: “Ve bu günün ahşamısı
rûy-ı deryâda bî-hadd havâyî fişenkler atılup ve fişenk tertîb olunmuş iki aded kal‘a tutuşturılup
haylî safâlar kesb olundı.” 96 Dördüncü gün (18 Zilkade/21 Eylül) yapılan derya şenlikleri
hakkındaki kayıt da ziyadesiyle eksiktir. Kullanılan fişek türlerinde vesaireden bahsetmemiştir:
“Bu günün ahşamısı dahi kasr-ı hümâyûn pîş-gâhında kandîller ile tertîb ve âvîze olunmuş
sallar gelüp içinden akla ve fikre gelmez atılan fişenkler ve enva‘ âteş-bâzlıklar seyr [ü] temâşâ
olundı.” 97 Bunun tabi olarak türlerini bilmemekle ve ilgili devlet vesikasına ulaşamamakla
alakası olmalıdır. Belki de Silahdâr, o kadar detay vermeyi uygun görmedi. Nitekim
muhtemelen şenlikte olanların gün gün surnâmeye yazıldığını biliyordu. Bu nedenle kendisi için
mühim gördüğü bilgileri eserine kaydetmiş de olabilir. Fişek şenliklerindeki anlatım darlığına
rağmen, görebildiklerinin detaylarını ziyadesiyle vermiştir. Misal yedinci gün (21 Zilkade/24
Eylül) yapılan şaşalı gösterileri diğer günlere nispeten uzun uzadıya anlatmıştır. Gerek ejderha
olsun gerek Mimar İbrahim’in ihtirâ ettiği araba ve o araba ile ip üzerinde Haliç’te yapılan
gösterilere dair surnâmelerdeki kadar malumat vardır.98 Bu durum da Silahdâr’ın önem verdiği
eğlencelerin neler olduğunu göstermektedir.
Sûr-ı Hümâyûn’un hazırlık aşaması konusunda malumatı sınırlı olmasından ötürü verdiği
bilgiler kısa olsa dahi, tarihî bilgilerde İstanbul’da yaşamaya devam eden Silahdâr’ın Sûr-ı
Hümâyûn’a katılmış olduğunu da verdiği malumattan tahmin ediyoruz. Misal şenliğin ilk günü
şehzâdeleri üzerindeki elbiseleriyle tarif etmiştir: “Ve hattâ bugün şehzâde Sultan Süleymân ve
Sultân Mehemmed ve Sultân Bâyezid hazerâtı beyâz dibâya kablu kapaniçe kürkleri ve Yûsufî
destârıyla ...”99
Esnaf alaylarına da üstün körü değinen Silahdâr, hangi esnafın geçtiğinden ziyade, gün
gün esnafların bölükler halinde geçtiğini ifade ile iktifa etmiştir. Misal onuncu gün (24
Zilkade/27 Eylül) olan esnaf alayını şu şekilde yazmıştır: “Ve bu gün dördünci bölük tâ’ife-i
esnâf mahall-i mezbûrda ictimâ‘ ve alaylarıyla gelüp pîşkeşlerin virüp ziyâfet olundılar.”100
97 Nusretnâme, s. 1119; Onuncu gün (24 Zilkade/27 Eylül) için de bu kadar kısa bilgi verilmiştir. Bkz. Nusretnâme, s. 1122.
98 Nusretnâme, s. 1120-1121.
24
Surnamelerde yer almayan bir malumata da Nusretnâme’de rastlıyoruz. Sekizinci gün
(22 Zilkade/25 Eylül) dehşetli yağmurlar yağdı ve şiddetli rüzgarlar çıktı. Silahdâr’a göre öyle
bir rüzgâr esti ki, “orduda dikilü çadır kalmayup hâke berâber yıkıldı”. 101 Lakin surnâmeler
incelendiğinde görülüyor ki, şenliğin sekizinci günü değil, dokuzuncu günü öyle bir hadise
cereyan etmiştir. Nitekim Vehbî ve Hafız Mehmed Efendi’nin surnâmelerinde yazdıklarına göre
bu hadise şenliğin dokuzuncu günü oldu.102
Vehbî’nin surnâmesinde ise yağan yağmurdan mevzubahis söz konusu ama bu iki
kaynakta yazan gibi bir malumat yok. O gece yapılan bazı eğlencelerden bahsettikten sonra
yağmurdan ve rüzgârdan hasıl olan sesin şenliğin ruhuna güzellik kattığını ifade etmiştir. Aslına
bakılırsa Hafız Mehmed Efendi’nin yazdığı birkaç fişek işini uzun uzadıya anlatmıştır. Ek bilgi
olarak havanın bozduğunu ve fişek şenliklerinin erkene çekildiğini ifade eder. 103 Burası
önemlidir çünkü bu iki kaynakta da böyle bir malumat mevcut değildir. Ayrıca Nusretnâme’de
anlatıldığı gibi çadırların yıkılması vesaire söz konusu değildir. Vehbî edebî bir lisan ile
yağmurun ve rüzgârın tesirini kaleme alarak Sûr-ı Hümâyûnu şenlendirdiğini yazmayı uygun
görmüş olmalıdır.104
Hülasa Vehbî olayı aslıyla yazmamış olmalıdır. Çünkü böyle bir hadisenin eserinin ve
şenliğin kusursuzluğuna zeval getireceğini düşünmüş olmalıdır. Bu noktada Nusretnâme’deki
ifadeler daha makbul görünmekle beraber, Silahdâr’ın da “orduda dikilü çadır kalmayup hâke
berâber yıkıldı” ifadesi mübalağadır. Benzer hadise bir kere de on birinci gün (25 Zilkade/28
Eylül) cereyan etmişti. Bu sefer ise üç ana kaynak da hem fikir olarak kaleme alınmıştır.105

102 “... lâkin rûzgâr-ı şedîd ve bârân-ı azîm zuhûr etmekle hemân birkaç fişek atılup râhat olunmaduğundan yine Tersâne
Bâğçesi’ne ric‘at ve mevcûd-ı meydân dahi ârâmgâhlarına pûyân oldular.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 117, 212.
103 “... lâkin havâ mütegayyir olmağın fişek şenliği takdîm olunmak cesbân görülüp ...” Vehbî, Aynı eser, s. 324, 627.
104 “Bu esnâda evtâr-ı kemânçe-i eflâk olan reg-i ebr-i bahârın nağme-rîz-i emtâr olması te’sîr-i sadâ-yı bem ü zîr-i çeng-i sîr-
âhenge medâr ve hâlet-fezâ-yı nevâ-yı ney ü mûsîkâr olmağla ...” Vehbî, Aynı eser, s. 328, 628.
105 Vehbî, Aynı eser, s. 368, 657; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 134, 219; Nusretnâme, s. 1122-1123.
25
7. Sadreddinzâde Telhisî Mustafa Efendi’nin Günlüğünde Sûr-ı Hümâyûn
Sadreddinzâdeler ismiyle meşhur ulemâ ailesinin bir ferdi olarak 27 Ağustos 1667
tarihinde doğan Mustafa Efendi’nin, 44 yaşında iken tutmaya başladığı ve 24 sene devam
ettirerek 1711-1735 arasına dair olan bu günlüğü Sultan III. Ahmed’in saltanatının büyük
kısmını ve I. Mahmud’un da ilk beş yılını ihtiva etmektedir.106
Günlüğün başlıca özellikleri şu şekildedir: Mustafa Efendi kadı olduğu için günlüğü
Osmanlı ilmiyesine dair ana kaynaklardandır. Osmanlı dünyasına ait önemli şahısların
biyografilerine dair bilgiler mevcuttur. 1142/1730 İsyanı’nın olduğu seneye ait hadiselerin
Vakanüvis İsmail Efendi tarafından kayda alınmadığı malum olduğu için bu sene hakkında
önemli bir boşluğu doldurur. Depremler başta olmak üzere doğal afetlere dair de malumat
vardır.107
Muhtelif yerlerin kadılıklarında bulunan Mustafa Efendi, 4 Haziran 1718’de Diyarbakır

kadısı tayin edildi. Bir sene bu vazifede kaldı ve İstanbul’a avdet etti. Bir sonraki vazifesi ise 26
Mart 1724’de Üsküdar kadısı olarak atanması oldu. Bu iki tarih arasında İstanbul’da
bulunmuştu.108 Devlet ricâline ziyadesiyle yakın ve mazul kadı olması hasebiyle de muhtemelen
şenliği izleyen zevat arasındadır. Hususen davetli olmasa dahi gelip izlemiş olması yüksek
ihtimaldir. Zira tüm imparatorluğun seferber olduğu bir şenliğe kendisinin kayıtsız kalması
düşünülemez. Nitekim şenliğe dair verdiği, Otağ-ı Hümâyûn’un çıkarılması, Nahıl Alayı’nın
icrası, şehzâdelerin günün hangi saatinde sünnet olduğu gibi malumat da buna bir delildir.
Karahasanoğlu’nun yaptığı “Sadreddinzade günlüğündeki girdilerin kategorik dağılımı”

isimli tabloya göre, “şenlik/eğlence” girdisi 23 tane, “sünnet” girdisi ise 17 tanedir. 109 Bu
girdiler içinde 1720 Sûr-ı Hümâyûnu hakkındaki kayıtlar şu şekildedir:
106 Selim Karahasanoğlu, Kadı ve Günlüğü, Sadreddinzâde Telhisî Mustafa Efendi Günlüğü (1711-1735) Üstüne Bir İnceleme,
İstanbul 2013, s. 33, 41.
107 Selim Karahasanoğlu, Aynı eser, s. 4, 6-7, 129-180.
108 Selim Karahasanoğlu, Aynı eser, s. 50; Selim Karahasanoğlu’nu tespitlerine göre Sadreddinzâde günlüğünün 32-45 arasını
Manisa’da, 102-116 arasını Diyarbakır’da ve 245-261 arasını Filibe’de kaleme almıştır. Selim Karahasanoğlu, Aynı eser, s. 53.
Yine bu durumda da Sûr-ı Hümâyûn’a dair bilgiler olan 130-131. sayfaları İstanbul’da yazmıştır.
109 Selim Karahasanoğlu, Aynı eser, s. 56-57; Günlükten bazı girdiler yayınlanmıştır. Bkz. Fazıl Işıközlü, “Başbakanlık Arşivinde
Yeni Bulunmuş Olan ve Sadreddin zâde telhisî Mustafa Efendi tarafından tutulduğu anlaşılan H. 1123 (1711) - 1148 (1735)
Yıllarına Ait Bir Ceride (Jurnal) ve Eklentisi”, VII. Türk Tarih Kongresi, cilt: 2, Ankara 1970, s. 508-534; İsmail Erünsal, “Türk
Edebiyatının Arşiv Kaynakları III: Telhîsî Mustafa Efendi Cerîdesi”, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sayı: 2, İzmir
1983, s. 37-42; İsmail Erünsal, “Sadreddinzade Telhisi Mustafa Efendi ve Ceridesi”, Kaynaklar, sayı: 2, İstanbul 1984, s. 77-81.
26
“Hurûc-ı Otâğ-ı Hümâyûn ve hıyâm-ı sâire be-sahrâ-yı tîr-endâzân berây-ı Sûr-ı
Hümâyûn.”110
“Sahrâ-yı tîr-endâzândan istîfâ buyurulup nakl-i hıyâm olmak üzere bugün sâdır olmuş
emr-i âlî.”111
“Nakl-i hümâyûn-ı be-bâğçe-i Tersâne.”112
“Bugün medûvv olduk. Çehârşenbe günü vakt-i salât-ı subhda dâmen bûs-ı şehriyârîyçün
be-otağ-ı hümâyûn der-sahrâ-yı mezkûre. Hamsîn günü dahi vakt-i zuhrda Sûr-ı hitân-ı hazret-i
şâhzâde ez-taraf-ı hazret-i şeyhülislâm bâ-örf ve üst.”113
“Bugün sarây-ı atîkden nahl-i hümâyûnuyla şahzâdegân-ı civân-bahtân cümle ulemâ-yı

izâm ve vüzerâ-yı kirâm ve sâir erkân-ı devletiyle alây-ı hümâyûn olup sarây-ı cedîd-i hakâniye
nakil buyuruldu.”114
“Bugün bade’l-asr şâhzâdeler hitân olundular.”115
“İrâde-i hümâyûnuyla harem-i hass hidmetinden Refîka nâm şâirin pesendîde-i hümâyûn
olmak söyledüği târîh
Didi Sultân Ahmed Hân gayriyle bu dem oldu
Süleymânım Mehmed Mustafa hem Bâyezîd sünnet.”116
8. Ahmed Bin Mahmud ve Tarih-i Göynüklü
Göynük’te doğan ve Hazine-i Birûn Kâtibi olarak şöhret bulan Ahmed Efendi’nin eseri
Tarih-i Göynüklü’de Sûr-ı Hümâyûn’da Cebehâne-i Âmire tarafından verilen fişek mühimmatı
hakkında tüm kaynaklara nazaran muazzam bir malumat vardır. Bunun sebebi ise Ahmed
Efendi’nin 13 Şevval 1132/18 Ağustos 1720’de Cebeciler Katipliği’ne tayin edilmesidir. Tarih-i
Göynüklü’de 13 Şevval’de yapılan bir kısım tebdilatları anlatırken kendisinin geldiği vazifeyi de
şu şekilde zikretmiştir: “… ve cebeciler kitâbeti hazîne kâtibi olup sâbık silâhdâr kitabeti Ahmed
110 KK, nr. 7500, s. 130.

111 KK, nr. 7500, s. 130.
112 KK, nr. 7500, s. 130.
113 KK, nr. 7500, s. 130.
114 KK, nr. 7500, s. 131.
115 KK, nr. 7500, s. 131.
116 KK, nr. 7500, s. 131.
27
Efendi’ye …”117 İki sene boyunca bu görevi ifa eden Ahmed Efendi 6 Şevval 1134/20 Temmuz
1722’de Büyük Kale Tezkireciliği’ne tayin edildi.118
Ahmed Efendi Tarih-i Göynüklü’de Sûr-ı Hümâyûn hakkında evvela şu satırları

kaydetmiştir: “Fî gurre-i L sene 1132. Sûr-ı Hümâyûn içün etraf [u] eknâfa tenbîh olunup
pîşkeşler içün defteri verildi, târîh-i mezbûrda.”119
Ahmed Efendi Tarih-i Göynüklü’nün 296b numaralı varağında Sûr-ı Hümâyûn hakkında
bazı hazırlıklardan bahseder. Yine aynı varakta Sûr-ı Hümâyûn’un ilk günü (15 Zilkade/18
Eylül) yaşanan hadiseleri anlatır ve “Cebecibaşı ağa ma‘rifetiyle sûr-ı hümâyûn-ı hitân şenliği
içün yapdırılan fişenklerin masârifâtıdır, defteridir, fî [1]5 Za sene 1132” başlığını atarak gün
gün atılan fişeklerin listesini verir.
Ahmed Efendi’nin bir diğer kaydında da anlaşılıyor ki Sûr-ı Hümâyûn’da verilen

fişeklerin ekserisi Cebehâne-i Âmire’den alındı. Ahmed Efendi, Sûr-ı Hümâyûn döneminde
bulunduğu görev itibariyle isteseydi Tophâne-i Âmire ile Tersâne-i Âmire’nin kayıtlarına da
ulaşarak eserine alabilirdi. Belki de o kayıtları da gördü. Lakin bu iki müesseseden gelen
fişeklerin cüzi olmasından ötürü kayda almadı. Bu durumu şu şekilde açıklamıştır: “Sûr-ı
Hümâyûn’da ancak tahrîr olunan Cebehâne-i Âmire’de masârifât olandır ve Tophâne-i Âmire
Ocağı’ndan yine başkadır ve Tersâne-i Âmire’den dahi yine başkadır. Ve huzûr-ı hümâyûnda
bunlar dahi şenlik eylemişlerdir. Velakin cüz’iyyât makulesi olduğundan bu mahalle kayd
olunmamışdur.” 120 Ahmed Efendi Tophâne-i Âmire ile Tersâne-i Âmire’nin kayıtlarını da
eserine koysa idi elimizde Sûr-ı Hümâyûn’da kullanılan tama yakın bir “fişek defteri” olacaktı.
117 Ahmed bin Mahmud, Tarih-i Göynüklü, Berlin Staatsbibliothek Orientabteilung, Ms. or. quart. nr. 1209, vr. 296a; Songül Çolak,
“XVIII. yüzyıl Osmanlı Tarih Yazıcılarından Hazine-i Birûn Kâtibi Ahmed bin Mahmud’un Hayatı”, TTK Belleten, sayı: 250,
Ankara 2004, s. 860.
118 Erhan Afyoncu, “Hazine-i Birûn Kâtibi Ahmed Bin Mahmud Kimdir?”, Türklük Bilgisi Araştırmaları, cilt: 28, sayı: 1, Harvard
2004, s. 2.
119 Tarih-i Göynüklü, vr. 296a.
28
9. Yabancı Kaynaklarda Sûr-ı Hümâyûn
Gayrimüslimler tarafından kaleme alınan eserlerde de sünnet şenliklerinden

bahsedilmiştir. Lakin bu eserleri değerlendirirken temkinli olunmalıdır. Evvela büyük
çoğunluğu Osmanlı Türkçesi’ni ve Osmanlı kültürünü bilmedikleri için şenlikteki bazı sahneleri
gözden kaçırmış yahut da yanlış anlamışlar, bazı tasvirleri, canlandırmaları, siyasî mesaj içerikli
oyunları tam idrak edememişlerdir. Bunun yanı sıra hem seyyah olup hem de diplomatik bir
vazifesi olan bazı yabancılar için ise bu gösteriler en önemli olaylardandı. Bundan dolayı ki
eserlerinde mümkün mertebe bütün teferruatıyla gördüklerini yazmışlardır. Lakin
unutulmamalıdır ki, yabancıların yazdıkları sadece halk ile katılıp gördüklerinden ibarettir.
Hatta halktan dahi daha az görmüşlerdir. Zira şenliğin sadece bir gününe davetli olarak
katılmışlardır. Onun haricinde saray içinde devam eden birtakım eğlencelerden ise mahrum
kaldıklarından ötürü buradaki gösteriler hakkında bilgi verememişlerdir.121
1582 Sûr-ı Hümâyûnu hakkında detaylı bilgi veren yabancı eserlerden biri Reinhold
Lubenau Seyahatnamesi’dir. Lubenau, Kutsal Roma-Germen İmparatorluğu’nun Osmanlı
Devleti’ne gönderdiği elçilik heyetinde eczacı vazifesinde idi. Sûr-ı Hümâyûn’un seyrine,
gösterilerine, eğlencelerine, hediye merasimine kadar dair ilgisini çeken hadiseleri kaleme
aldı.122 Paul Ricaut, eserinde sünnetin tarihî ve dinî boyutunu anlatmış, akabinde ise Türklerin
çocuklarını nasıl sünnet ettirdiklerine ve yapılan merasimlere değinmiştir.123 Sûr-ı Hümâyûn’un
yapıldığı dönem kaleme alınan yabancı kaynaklar arasında tespit edebildiğimize göre en çok
bilgiyi 1675’de Edirne’deki meşhur şenlikte bulunan İngiliz Papaz John Covel verir.124 Maalesef
aynı çapta bilgi veren bir başka kaynak mevcut değil yahut henüz keşfedilmemiştir.
1716-1724 tarihleri arasında İstanbul’da Fransız elçiliği yapan Marki de Bonnac

vazifesine dair olan dönemi kaleme alan bir eser yazmıştır. Eseri üç bölümden oluşur. İlk
bölümü I. Fransuva’dan başlayan Fransız-Osmanlı ilişkileri tarihçesidir. İkinci ve üçüncü
121 Suraiya Faroqhi, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla, İstanbul 2002, s. 185.
122 Reinhold Lubenau Seyahatnamesi, Osmanlı Ülkesinde, 1587-1589, I, çev. Türkis Noyan, İstanbul 2012, s. 446-453.
123 “Türkler çocuklarını yedi yaşına kadar sünnet ettirmezler; bunun özellikle imamın işi olduğunu düşünmediklerinden, ameliyatı
bir hekime yaptırırlar, çünkü daha önce de söylemiş olduğumuz gibi, ruhban ve laik ayrımı yapmazlar. ... Müslümanların sünnet
için yaptıkları merasimler bulundukları ülkeye ve yere göre değişir ama çoğunlukla çocuğu gecelikle ata bindirirler, Kur’an’dan
bazı ayetleri yüksek sesle tekrarlayan okul arkadaşları da atı takip eder. Sünnet yapıldıktan sonra çocuğun iyileşmesi için büyük bir
ihtimam gösterilir ve davetlilere ve orada hazır bulunanlara ziyafet verilir.” Paul Ricaut, Osmanlı İmparatorluğu’nun Hâlihazırının
Tarihi (XVII. Yüzyıl), çev. Halil İnalcık-Nihan Özyıldırım, Ankara 2012, s. 243.
124 John Covel, Bir Papazın Osmanlı Günlüğü, Saray, Merasimler, Gündelik Hayat, çev. Nurten Özmelek, İstanbul 2017, s. 125-
153. Sûr-ı Hümâyûn’un akabinde yapılan Hatice Sultan’ın düğünü hakkında bkz. John Covel, Aynı eser, s. 154-166.
29
bölümler ise rapor, muhtıra, talimat içerikli belgeler ve suretleri ile Marki de Bonnac’ın devlet
adamlarına yazdığı mektuplar, temel sorunlara dair resmî yazışmaları vesaireyi ihtiva
etmektedir. 125 Eserde 1720 Sûr-ı Hümâyûn’u hakkında bir yazışma, bir vesika sureti vesair
bulunmamaktadır.
Kaynaklar mevzusunu kapatmadan önce son olarak şunu belirtmemiz gerekiyor.

Tezimizin sonlarına geldiğimizde “The 1720 Imperial Festival in istanbul: Festivity and
representation in the early eighteenth-century Ottoman Empire” isimli bir tez yapıldığını
öğrendik. YÖK’ün sitesinde 06.09.2020’ye kadar erişime kapalı olduğu için inceleme fırsatımız
olmadı.
125 İstanbul’da Fransız Elçiliği, Marki de Bonnac’ın Tarihi Hatırat ve Belgeleri, haz. Mustafa Daş, Ankara 2017, s. 59.
30
GİRİŞ
1. SÛR-I HÜMÂYÛN VE BAŞ AKTÖRLER
1.1. Osmanlı Öncesi Türk-İslam Devletleri’nde Sünnet Şenlikleri
Mazisi çok eski yıllara uzanan sünnet düğünlerinde verilen ziyafete, sergilenen
eğlenceye “azîra” denmiştir. 126 İslamiyet’te sünnet düğünlerinin tarihçesine baktığımızda,
kaynaklar Hz. Peygamber’in böyle bir düğüne katıldığından bahsetmemektedir. Hz. Peygamber
sonrası ise bazı sahabeler kendilerine gelen sünnet düğünü davetlerine asr-ı saadette böyle bir
uygulama olmadığı için katılmamışlardı. Bununla birlikte sünnet düğünlerinin mevcudiyeti ise
aşikârdı.127
“Azîra” esnasında müzik çalınırdı. İkinci Halife Hz. Ömer’in (634-644) def ile şarkı sesi
işittiğinde nikâh yahut sünnet olup olmadığını sorduğunu ve bu iki merasimden biri ise
müdahale etmediği bilinmektedir. İbn Abbas çocuğunun sünnet düğününde ücreti mukabilinde
oyuncu tutmuştu. Yine tâbiîn dönemlerinde sünnet şenliklerinde şarkı söyleyerek meşhur olmuş
sanatçılar da vardı.128
Memlüklerde (1250-1517) hem halkın hem de devlet adamlarının çocuklarının sünnet

merasimleri şenlikler ile kutlanırdı. Sünnet olacak çocuk Memlük sultanının oğlu yahud kardeşi
yani hanedandan birisi ise, Kahire’nin dört bir yanına haberler duyurulurdu. Bu sayede gerek
emirler gerek ahali kendi çocuklarını da sünnet ettirirdi. Kaynaklara göre sünnet şenliklerinde
sadece ahalinin çocuğu olarak sünnet edilenlerin sayısının 1.600’leri geçtiği yazmaktadır.
Sünnet düğünü, üç ilâ yedi gün sürerdi. Büyük sofralar kurulur, resmî geçitler yapılırdı.
Emirler “kabak” denen bir oyun oynarlar, süvarîler de mızraklarıyla savaşa dair gösteriler
yaparlardı. Sultan tarafından hilatlar ve paralar dağıtılır, emirler de sultana hediye olarak
verdikleri kaplara kepçe kepçe altın koyarlardı. Öncelikle sultanın oğlu yahud kardeşi,
sonrasında ise emirler ile askerlerin oğulları ve son olarak da ahalinin çocukları sünnet
edilirdi.129
126 Nebi Bozkurt, “Sünnet, İslâm’da”, DİA, cilt: 38, 2010, s. 158.
127 Rahmi Yaran, “Düğün, İslâm’da Düğün”, DİA, cilt: 10, 1994, s. 16.
128 Nebi Bozkurt, “a.g.mad.”, s. 158.
129 Samira Kortantamer, “Memlûklerde Sünnet, Hadım Etme ve İşkence”, İğdiş, Sünnet, Bedene Şiddet Kitabı, ed. E. G. Naskali-
Aylin Koç, İstanbul 2009, s. 107-108.

31
Osmanlı Devleti ile Memlükler Devleti’ndeki şenlikler arasında şöyle bir fark vardı.
Osmanlı Devleti’ndeki Sûr-ı Hümâyûn şenliklerinde önce gün gün ahâlinin çocukları sünnet
edilir, şenlikler biter, saraya dönüldükten birkaç gün sonra ise şehzâdeler sünnet olurdu. Diğer
şenliklerde olduğu gibi 1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda da bu şekilde oldu. Bu insicam Osmanlı
Devleti’nden önce, misal Memlüklerde daha farklıydı. Memlüklerde önce sultanın oğlu yahud
kardeşi, akabinde emirler ile askerlerin çocukları ve bunlardan sonra ise ahalinin çocukları
sünnet edilirdi.130
1.2. Osmanlı Devleti’nde Sûr-ı Hümâyûn
“Ola tâ kim hısâl-ı aşr-ı İslâmiyyeden dâ’im

Hıtân-ı kıt‘a-i ekbâd sünnet her müsilmâna”131
“Sûr”, Farsça bir kelime olup lügatteki manâsı ile “düğün, cemiyet, velîme, nikâh, vilâdet
ve hitân gibi bir âyin münâsebetiyle icrâ olunan şenlik”tir. “Sûr-ı Hümâyûn” ise, “hânedân-ı
saltanat-ı seniyyeye âid cemiyet-i resmiye” olarak tanımlanmıştır.132 Sûr-ı Hümâyûn haricinde
arşiv vesikalarında “Şahzâde Sûr-ı Hümâyûn’u133”, “Sûr-ı Hümâyûn-ı sultâniyye”134 gibi tabirler
de mevcuttur. Sûr-ı Hümâyûn Osmanlı kroniklerinde nikâh akdi için de kullanılırdı.135
“Hümâyûn” kelimesi ise sözlükte “sâhib-i devlet ve saltanat olan pâdişâh-ı zî-şân
hazretlerine mensûb ve müteallik, şâhâne, mülûkâne, sultânî” 136 manâlarına gelip Sûr ile
tamlama yapıldığında padişahın düğünü demektir.137
Hitân, Arapça bir kelime olup lügatte “âmiyâne sünnet dediğimiz ameliyât ki bülûğdan
evvel erkek çocukların ‘uzv-ı recüliyyetlerinin tepesini örten derinin kesilmesinden ibâretdir.”
130 Samira Kortantamer, “a.g.m.”, s. 108.

131 Râzî’nin Sûriyye Kasidesi’nden. Bkz. Mehmet Arslan, Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri, I, Manzûm Sûrnâmeler, s. 117.
132 Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, İstanbul 1317, s. 742.
133 BOA. D.BŞM.SRH. nr. 16/84. (BOA= Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı, Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi,
D.BŞM.SRH = Bâb-ı Defterî, Baş Muhasebe Kalemi, Sûr-ı Hümâyûn Evrakı olup bundan sonraki dipnotlarda D.BŞM.SRH olarak
kullanıldı. “nr.” kısmındaki ilk rakam ise dosya, ikinci rakam ise gömlek numarasıdır. “D.” şeklinde belirtilen kaynaklar ise
defterdir.
134 “... Bu kulları oğlum Ömer’i sünnet itmeğe iktidârım olmamağla bu Sûr-ı Hümâyûn-ı sultâniyyede oğlum Ömer kulları ihtitân
olunmak içün …” D.BŞM.SRH. nr. 18/212.

135 Naîmâ Mustafa Efendi, Târih-i Na‘îmâ, III, haz. Mehmet İpşirli, Ankara 2007, s. 1115; “Sûr-ı Hümâyûn-ı Safiye Sultân”
Nusretnâme, s. 893.
136 Kâmûs-ı Türkî, s. 1510.
137 Osmanlı tarihçilerinin eserlerinde, Türk halkı ve şehzâdeleri haricinde misal, İran şehzâdelerinin sünneti hadisesi için daha kısa
ve basit ifadeler tercih edilmiştir: “Şehzâde-i Acem Mirza Haydar sünnet olmakla ...” Bkz. Târih-i Na‘îmâ, I, s. 60.
32
şeklinde tanımlanmış 138 , bu manası ile de arşiv vesikalarında “sürûr-ı hümâyûn-ı hitân” 139 ,
“hitân-ı hümâyûn”140 şekillerinde kullanılmıştır. Tarihî kaynaklarda ve arşiv vesikalarında hitan
haricinde “ihtitân” kelimesi de geçmektedir.141
Düğün kelimesinin pek çok manası olup tezimizi ilgilendiren anlamı lügatte, “... bir
çocuğun doğduğu veya sünnet olduğu gün icrâ olunan şenlik, velîme, sûr, cemiyet” olarak
yazılmış 142 ve arşiv vesikalarında “düğünü hümâyûn” 143 , “düğün-i hümâyûn” 144 şekillerinde
kullanılmıştır. Yine düğün kelimesi tarihî kaynaklarda sünnet düğününü ihtiva edecek mana ile
de yer almıştır.145
Sünnet, Arapça bir kelime olup lügatte, tezimizi ilgilendiren manası ile sadece “hitân”
olarak geçmekte146 ve arşiv vesikalarında “sünnet düğünü”147 ifadesi ile kullanılmıştır. Tarihî
kaynaklarda “sünnet” şeklinde yer almaktadır.148
Velîme tabiri lügatte “düğün ziyâfeti, evlenme resmi, düğün” manâlarında gelmektedir.149
Anlam itibariyle de sünnet düğünü haricindeki diğer bazı düğünler için de kullanılmıştır. Meselâ
nikâh akitlerinde “velîme-i azîme” tabiri tarihî kaynaklarda mevcuttur.150 Velîme kelimesi aynı
zamanda Arapların evlilik düğünlerinde verdikleri yemeğin ismi olup, başka merâsimlerdeki
yemekler için de kullanılırdı. 151 Mesele şu ki, tertip edilen şenlikte padişah çocuğu sünnet
edilmese dahi sünneti merâsimini padişah sahipleniyorsa, ona da velîme-i padişahî ismi
verilmiş, Sûr-ı Hümâyûn’dan farklı tutulmuştur.

139 D.BŞM.SRH. nr. 18/185.
140 D.BŞM.SRH. nr. 18/162. “Hitân Cemiyyeti” şeklinde de kullanımı vardır. D.BŞM.SRH. nr. 10/189; Ayrıca sözlükte “hitan
cemiyyeti” olarak da yazılmıştır. Kâmûs-ı Türkî, s. 632.

141 “... Bu kulları oğlum Ömer’i sünnet itmeğe iktidârım olmamağla bu Sûr-ı Hümâyûn-ı sultâniyyede oğlum Ömer kulları ihtitân
olunmak içün …” D.BŞM.SRH. nr. 18/212; “İhtitân-ı Mehemmed Han bi-veledeyhi” Mehmed Neşrî, Cihânnümâ, (1285-1485), haz.
Necdet Öztürk, İstanbul 2008, s. 322.
143 D.BŞM.SRH. nr. 11/66; nr. 11/69; nr. 19/24.
144 “Bu kulları Kasımpaşa sâkinlerinden yetîm-i bî-çâre olmağla Düğün-i Hümâyûn’da sünnet olmak üzere …” D.BŞM.SRH. nr.
14/117; “Bu kulları Davudpaşa kurbünde fukarâ yetîm-i bî-çâre olmağla Düğün-i Hümâyûn’da sünnet olmak üzere …”
D.BŞM.SRH. nr. 18/60.
145 “Giru ol yıl içinde dahı oglanları Yıldırım Bâyezîd’i ve Ya‘kub Çelebi’yi dügün idüp, âlî iclâs kılup sünnet kıldı.” Oruç Beğ
Tarihi, (1288-1502), haz. Necdet Öztürk, İstanbul 2008, s. 26; “Ve girü Sultân Murâd Han sefer itmeyüp dügün eyledi. Edirne’de
Sultân Muhammed’i ve Sultân Alâeddîn’i sünnet eyledi.” Oruç Beğ Tarihi, (1288-1502), s. 61.
147 D.BŞM.SRH. nr. 16/103, nr. 16/200.
148 “İki şeh-zâdeleri sünnet itdi, Hak‘a hamd ü senâ vü minnet itdi” Bkz. Hadîdî, Tevârih-i Âl-i Osman (1299-1523), haz. Necdet
Öztürk, İstanbul 1991, s. 93.

150 Bu ifade Veziriazam Nasuh Paşa ile Ayşe Sultan’ın evlenme töreni için kullanılmıştır. Bkz. Târih-i Na‘îmâ, II, s. 391; Başka
örnekler için bkz. Târih-i Na‘îmâ, III, s. 1384.

151 Rahmi Yaran, “a.g.mad.”, s. 16.
33
Vakanüvis eserlerinde ve tarihî kaynaklarda geçen, içinde sünnet ile padişah kelimeleri
bulunan her şenlik için Sûr-ı Hümâyûn diyemeyiz. Nitekim eserlerde geçen bu kelimeler
padişah çocuklarının haricinde olanlar için yapılan şenliklere verilen ifadelerdir: “velîme-i
Pâdişâhî”152, “velîme-i hitân”153, “sûr-i hitân”154 gibi.
Tüm bu kelime ve terimlerde görülmektedir ki sünnet şenlikleri için hem bürokraside

hem de halk nezdinde çok sayıda farklı ifadeler kullanılmış, bunun yanında dilin zenginliğinden
de istifade edilmiştir.
Kelime manaları olarak yukarıda gösterildiği şekillerde Farsça tamlamalar ile kullanılan
bu terimlerin genel adı “Sûr-ı Hümâyûn” olup bu ifade Osmanlı hükümdarlarının erkek
çocuklarının sünnetleri ve kız çocuklarının da evlendirilmeleri sebebiyle yapılan düğün ile
şenlikler için kullanılan bir tabirdir.155
Osmanlı Devleti’nde bayramlarda, zaferlerin akabinde, hanım sultanların nikahlarında,

şehzâde doğumlarında, sünnet şenliklerinde büyük eğlenceler tertip edilirdi. 156
Şehzâde
doğumları ve sünnet törenlerinin kutlama süresi diğerlerine nispeten daha uzun sürerdi.157
Osmanlı hanedanında politik olgunluğun temeli erkeklerde çocuk sahibi olmakla,

kadınlarda ise çocuk doğurmanın bitmesiyle başlamaktadır. 158 Çocuğu olan padişah politik
olarak da belli bir olgunluğa erdikten sonra, çocuğunun sünnet merâsimi ile politik olgunluğunu
arttırır ve pekiştirirdi. Bu pekiştirme vesilesi olan şehzâdelerin sünnet törenleri için yapılacak en
doğru yorumu da Leslie Peirce yapmıştır. Peirce’ye göre Sûr-ı Hümâyûn’da birinci planda
önemli olan şehzâde değil, şenliği düzenleyen padişahtır. Zira Sûr-ı Hümâyûn’un şehzâdeler için
düzenlendiği aşikâr olsa dahi aslında sünnet şenlikleri padişahın gücünü, kudretini, görkemini
152 Hekimpaşa-zâde Ali Paşa’nın oğulları Hasan ve Süleyman’ın sünnet törenleri için bu ifade kullanılmıştır. Bkz. Tahir Güngör,
Vak‘a-nüvîs Hâkim Efendi Tarihi (Metin ve Tahlîl), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2014,
s. 594.
153 Hekimpaşazade Ali Paşa’nın oğulları Hasan ve Süleyman’ın sünnet törenleri için bu ifade kullanılmıştır. Vak‘a-nüvîs Hâkim
Efendi Tarihi (Metin ve Tahlîl), s. 594.

154 Vak‘a-nüvîs Hâkim Efendi Tarihi (Metin ve Tahlîl), s. 1119.
155 Mehmet Zeki Pakalın, “Sûr-i Hümâyûn”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, III, İstanbul 1983, s. 278-279.
156 Şehzâdelerin doğumlarında yapılan kutlamalar için bkz. C.SM. (Cevdet, Saray) nr. 78/3915; C.SM. nr. 60/3015; Nusretnâme, s.
835-837, 854-855, 887; M. Zahit Yıldırım, 30 Numaralı Adana Şer‘iyye Sicil Defteri, 1115/1703-1171/1757, Yüksek Lisans Tezi,
İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya 1996, s. 140-141; Çağatay Uluçay, “İstanbul’da XVIII. ve XIX. Asırlarda
Sultanların Doğumlarında Yapılan Törenler ve Şenliklere Dair”, İstanbul Enstitüsü Mecmuası, sayı: 4, İstanbul 1958, s. 199-213;
John Covel’ın kaleminden şehzâdenin doğumunda icra edilenler hakkında bkz. John Covel, Aynı eser, s. 88.
157 C.SM. nr. 1/10. Şehzâde Mehmed’in doğumu vesilesiyle yedi gün şenlik yapılması hakkındaki vesika; Ayrıca bkz. C.SM. nr.
60/3015.
158 Leslie Peirce, Harem-i Hümâyûn, Osmanlı İmparatorluğu’nda Hükümranlık ve Kadınlar, çev. Ayşe Berktay, İstanbul 2012, s.
25.
34
gösteren, tebası ile arasındaki “politik bağların simgesel yenilenişine olanak” veren bir
etkinlikti.159
Meselenin padişah açısından önemini bir yana bırakacak olursak, şehzâde açısından Sûr-
ı Hümâyûn ne anlam ifade ediyordu sorusuna cevap aramamız gerekiyor. Şehzâdelik müessesesi
Osmanlı’da iki dönem halindedir. XVI. yüzyılın sonlarına dek Amasya, Manisa, Konya,
Trabzon gibi şehirlerde şehzâdelerin idarecilik yapmaları bir dönem olup, diğeri ise sancağa
çıkma usulünün terkedilerek sarayda yaşanan kapalı hayat tarzının uygulanmasıdır. XVII.
yüzyılın ilk çeyreğine kadar iki aşamalı olan şehzâde eğitiminin ilki saray içinde olan teorik
eğitim, diğeri ise sancaktaki pratik eğitimdi. Şehzâde sünnet edildikten sonra bu ikinci evre olan
sancağa çıkma süreci başlardı.160 Bir şehzâdenin sünnet edilmesi, sancağa gönderilmesinin ilk
adımı idi.161 Tabii bu süreç kusursuz işlemezdi. Seferde başarısızlık gibi mecburî sebeplerden
dolayı yapılan Sûr-ı Hümâyûn’da ne şehzâdenin eğitimine bakılır ne de akabinde hemen
sancağa gönderilirdi. Meselâ I. Süleyman’ın 1529 Viyana Kuşatması’nın başarısız olması
akabinde 1530’de düzenlediği Sûr-ı Hümâyûn’da sünnet olan Şehzâde Mustafa, şenlikten dört
sene sonra Şubat 1534’de 19 yaşında iken Saruhan’a sancakbeyi sıfatıyla gitti.162 Sancağa çıkma
usulü IV. Mehmed tarafından 1652’de kaldırıldı ve şehzâdeler şimşirlikte ikamete mecbur
edildi. 163 Haliyle bu uygulamanın yürürlüğe girmesinden 72 sene sonra yapılan 1720 Sûr-ı
Hümâyûnu’nda sünnet olan şehzâdeler sancağa gönderilmedi.
Tarihî kaynaklarda sünnet törenlerinin tertibi için padişahın niyeti vurgulanmıştır. Misal
Hadîdî’nin Tevarih-i Âl-i Osman’ında II. Mehmed’in ve II. Bayezid’in evlatları için yapılan
sünnet şenliklerinin nedeni padişahın çocuklarını sünnet ettirmek istemesi olarak yazılmıştır.164
Hâfız Mehmed Efendi, eserinde de kaynaklardaki gibi padişahın sünnet düğününe

niyetini doğal olarak daha detaylı bir şekilde anlatmıştır. Bu kısımda da sünnet haliyle Hz.
Peygamber’in sünnetine dayandırılmış, padişah fikrini Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim
Paşa’ya açmış, paşa da düşüncesini “zihî niyyet-i hümâyûn zihî azîmet-i meymenet-makrûn”
159 Leslie Peirce, Aynı eser, s. 64. Leslie Pierce’a göre şehzâdeler için onların başrol olduğu ilk olay, sancağa çıkmalarıydı.
160 Haldun Eroğlu, “Şehzade, Osmanlılar’da”, DİA, cilt: 38, 2010, s. 480.
161 Leslie Peirce, Aynı eser, s. 135.
162 Şerafettin Turan, “Mustafa Çelebi”, DİA, cilt: 31, 2006, s. 290.
163 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, Ankara 1988, s. 121.
164 II. Mehmed devrindeki Sûr-ı Hümâyûn için padişahın niyetini gösteren beyit: “Meger Sultân Muhammed itdi niyyet, İki şeh-
zâdesini ide sünnet” Hadîdî, Tevârih-i Âl-i Osman (1299-1523), s. 242; II. Bayezid devrindeki sünnet şenliği için padişahın niyetini
gösteren beyit: “İder Hân Bâyezîd ol demde niyyet, İki şeh-zâdesini ide sünnet” Hadîdî, Tevârih-i Âl-i Osman (1299-1523), s. 331.
35
cümlesiyle açıklamış ve padişahın fermanının çıkmasıyla gerekenlerin yapılacağını hünkara
söylemiştir. 165 Vehbî’nin eserinde de yine aynı mantık üzere cümleler manzum olarak
sarfedilmiş, padişahın Hz. Peygamber’in izinden gittiği ve görevinin Hz. Peygamber’in
sünnetini izlemek olduğu beyan edilmiştir. 166 Vehbî özellikle 1718 Pasarofça Barışı’ndan
bahsederek de padişahın barış ile önce dünyayı mesrur ettiğine ve akabinde yaşı gelen
şehzâdelerini de sünnet ettirdiğine değinmiştir.167
Vehbî Efendi sünnet işinin dinî temelini, İslam dininin bir hükmü olduğunu Hazret-i
İbrahim’in sünnetine de bağlayarak, oldukça ağdalı bir üslupla anlatmıştır. 168 Vehbî sünneti
“tekmîl-i şiâr-ı İslâm” şeklinde ifade ederek bu ameliyenin önemini vurgulamıştır.169 Sünnetin
dinî boyutunu öne çıkaran bir diğer arşiv vesikası ise araştırmamız boyunca arşivden aslı veya
suretine ulaşamadığımız ama Vehbî’nin eserinde sureti olan davet mektubudur. Bu mektupta da
Sûr-ı Hümâyûn’un tertibine neden olarak hem İslam meâasimini icra etmek hem de Hz.
Peygamber’in sünnetini tatbik etmek olduğu ifade edilmişti: “... icrâ-yı merâsim-i İslâm ve
ikâmet-i sünnet-i seniyye-i Hazret-i Seyyidü’l-enâm içün ...” 170 Hafız Mehmed Efendi, Hz.
Peygamber’in ümmetine sünnetine uymaları gerektiğini, O’nun sünnet edilme olayının Allah
katında yapıldığını, Müslüman erkek çocuklarının da kıyamet gününe kadar sünnet edilmelerini
emir buyurduğunu ve ümmetin de Hz. Peygamber’a olan bağlılıklarından dolayı sünneti,
çocuklarının hayatlarına kasdı olsa dahi yaptırdıklarını belirterek, sünnetin “vücûdumuza
müzeyyen-i hil‘at” olduğunu söyler. 171 Toplumsal hayatta sünnet merâsimleri için gönderilen
davet mektuplarında da Hz. Peygamber’in sünnetinin önemine değinilmiştir.172
Şehzâde sünnetinin, kaynaklardaki söylem ile İslamî ritüel ve dinî sebeplerinin yanı sıra
düğünlerin düzenlenmesinin, şenliklerin tertip edilmesinin temelde başka bazı sebepleri vardır.
Bunlar şu maddeler halinde sıralanabilir:173
• Dünyaya karşı imparatorluğun ve devletin en büyük temsilcisi olan sultanın

azametini, ihtimaşını, üstünlüğünü ve gücünü göstermek.174
165 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 26-27, 178.

166 “Kânûnunu uydurup usûle, Peyrev işi sünnet-i Rasûl’e” Vehbî, Aynı eser, s. 18, 456.
167 Vehbî, Aynı eser, s. 18-19, 457.
168
Vehbî, Aynı eser, s. 26, 465.
171 Hâfız Mehmed Efendi, 1720 Şehzâdelerin Sünnet Düğünü, Sûr-ı Hümâyûn, İstanbul 2008, s. 25-26, 177.
172 Hasan Gültekin, Türk Edebiyatında İnşâ: Tarihî Gelişim-Kuram-Sözlük ve Münşeât-ı Koca Râgıb Paşa, Ankara 2015, s. 279.
173 Mehmet Arslan, Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri, I, Manzûm Sûrnâmeler, s. 135-136.
36
• Şenlikler vesilesiyle gerçekleşen dayanışma ile sarayın halkla olan irtibatını ve
muhabbetini arttırarak tebanın bağlılığını güçlendirmek.
• Siyasî ve askerî başarısızlıklar ile doğal afetlerin akabinde, halk ve devlet
üzerindeki kara bulutların kaldırılması.
• Gündemi değiştirmek için kullanılan bir iç politika malzemesi.
Sûr-ı Hümâyûn’un en ihtişamlı ve büyük olanlarında genel sebep askerî başarısızlık idi.
II. Mehmed’in 1456’daki başarısız Belgrad Seferi175 akabinde 1457’de şehzâdeleri Bayezid ile
Mustafa’nın sünneti buna bir örnektir. Bu durumu meşhur tarihçi Hammer şöyle açıklamıştır:
“Mehmed, Edirne’ye ‘avdetinde Belgrad önündeki mağlûbiyetini muhteşem düğünlerle
unutdurmak istedi (861-1457). Birincisi Amasya’da, ikincisi Mağnisa’da ikâmet eden
şehzâdeleri Bâyezid ve Mustafa’nın hitânı merâsimini tertîb eyledi. İki şehzâde sarâyları
halkıyla Edirne şehrine davet olundular.”176
1529’daki başarısız Viyana Kuşatması akabinde I. Süleyman İstanbul’a bir zafer

kazanmış edasıyla dühul etti. Lakin başarısızlık herkesin malumu idi. Hem ahali hem de asker
üzerindeki bu kasvetli havayı ortadan kaldırmak, seferin sonucunu ve Şarlken’in taç giymesini
gölgede bırakmak, imparatorluğun gücünü dünyaya göstermek gibi birtakım gayelerle 1530’da
şehzâdeleri Mustafa, Mehmed ve Selim’in sünnet törenleri şaşalı bir şekilde icra edildi: “... ve
yakın zamanda yaşadığı başarısızlığı, oğullarının çok geçmeden yapılan sünnet düğününü fırsat
bilerek, görkemli ziyafetlerle gidermeye çalıştı.”177
1582’de III. Murad’ın şehzâdesi Mehmed için Osmanlı tarihinin en büyük şenliğini tertip
ettirmesinin sebebi, askerî başarılardan uzak olmasından dolayı imparatorluğun ve
padişahlığının ihtişamını Sûr-ı Hümâyûn ile ispat etmek, dünyaya göstermekti.178
Osmanlı tarihinde icra edilen şenliklerin bir diğer siyasî yönü ise, Avrupalı devletlerle
bir tür barış akdi niyetiyleydi. Alman kayser, Osmanlı Devleti ile yaşanan kötü ahvale rağmen
padişah ve vezirlere her sene hediye vermekten imtinâ etmediği gibi, 1582 Sûr-ı Hümâyûnu’nda
174 1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nda IV. Mehmed’i gören John Covel’ın cümlesi: “Büyük Efendi de oradaydı ve orada imparatorluğun
bütün haşmetini gördük.” Bkz. John Covel, Aynı eser, s. 129; Aynı Sûr-ı Hümâyûn’da nahılları gördüğünde ise “hayatımda
gördüğüm en cicili bicili şenlikti” şeklinde şenliği ifade etti. Bkz. John Covel, Aynı eser, s. 131.
175 “Gine def‘an Bilgırad’a vardı, alımadı.” Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman, F. Giese Neşri, s. 114.
176 Hammer, Devlet-i Osmâniye Tarihi, terc. Mehmed Atâ, cilt: 3, İstanbul 1329, s. 34.
177 Johann Wilhelm Zinkeisen, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, II, çev. Nilüfer Epçeli, İstanbul 2011, s. 495; Ayrıca bkz. Kaya
Şahin, Kanuni Devrinde İmparatorluk ve İktidar, çev. Ahmet Tunç Şen, İstanbul 2014, s. 90; Yaşar Yücel, Muhteşem Türk Kanuni
İle 46 Yıl, Ankara 2014, s. 39; Leslie Peirce, Aynı eser, s. 135.
178 1582 Surname-i Hümâyûn, Düğün Kitabı, haz. Nurhan Atasoy, İstanbul 1997, s. 13.
37
da elçiyle temsil edilmiş ve kırk bin dukalık kıymetli kumaşlardan oluşan hediye takdiminde de
beis görmemişti. Meşhur tarihçi Zinkeisen bu şenliğin siyasi ahvalini şu şekilde yorumlamıştır:
“Bu şenlik Divân-ı Hümâyûn ile Hristiyan devletler arasında bir barışma töreni olarak
düşünülmüş olsa da Macaristan için asla barış şenliği değildi. Zira burada savaş asla
durmuyordu ve her iki tarafın çıkarları, hadiseleri daha bir süre bu şüpheli şartlar altında
tutmayı gerektirmemiş olsaydı, yakın zamanda çok daha büyük hadiselere ve daha belirleyici
darbelere sebep olurdu.”179
1720 Sûr-ı Hümâyûnu için ise Vehbî Efendi, Avusturya ile yapılan savaş ve akabinde
1718’de imzalanan Pasarofça Antlaşması’nın can sıkıcı olduğunu, bu sıkıntılı durumun da kısa
zaman içinde yerini huzur ve barışa bıraktığını belirtir: “Zaman-ı devlet ve ahd-i saâdetlerinde
şân u şevket ve ikbâl ü celâletlerin isâbet-i aynü’l-kemâlden sıyânet içün ber-muktezâ-yı hikmet-
i hafiyye-i İlâhiyye hevl-engîz-i havâtır-ı erbâb-ı harb u sitîz olan Nemçe istidrâcından mâadâ
ukde-i hâtır nâ-peydâ idi. Ol şûr u şürûr dahı zamân-ı kalîlde sûr u sürûra mütebeddil ve
humâr-ı humûr-ı harb u kifâh neş’e-i rahat-bahş-ı sulh u salâha mütehavvil olup ...”180
Bu dönemi ve şenliği merhum münevver Reşad Ekrem Koçu şu şekilde

değerlendirmiştir: “Bir harpten mağlûp olarak çıkmış ve etrafı, topraklarına göz koymuş
düşmanlarla çevrili bir imparatorluğun sarılacak bin yarası varken bir sünnet düğünü yoluna
neler yapıldığını ibretle okumak lazımdır.”181
Görüldüğü üzere 1720 Sûr-ı Hümâyûnu öncekilerde olduğu gibi sıkıntılı giden bir
dönemin güç gösterisi ile değişmesini, karanlık bulutların ortadan kaldırılmasını sağlamak
amacıyla yapıldı.
Vefat etmiş padişahın şehzâdesi için büyük şenlikler düzenlenmezdi. Buna delil olarak
III. Ahmed’den önceki iki padişah olan II. Ahmed ile II. Mustafa’nın oğullarının sünnet
edilmeleri gösterilebilir. 1703’de Edirne Vakası sonucunda tahttan inen ve 29 Aralık 1703’de
vefat eden II. Mustafa’nın oğulları Mahmud, Osman ve Hasan ile 1695’de vefat eden II.
Ahmed’in oğlu İbrahim “mahfîce” yani gizlice 22 Zilhicce 1116/17 Nisan 1705’de sünnet
edildiler: “Ve yirmiikinci penç-şenbih gün merhûm Sultân Ahmed Hân-ı sânî hazretlerinin
mahfûz şehzâdesi İbrâhîm Hân, Sultân Mustafâ Hân hazretlerinin, Sultân Mahmûd ve Sultân
179 Johann Wilhelm Zinkeisen, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, III, s. 402-403.

181 Reşad Ekrem Koçu, Osmanlı Padişahları, İstanbul 1981, s. 290.
38
Osmân ve Sultân Hasan nâm üç nefer şehzâdeleri mahfîce sünnet oldılar.” 182
Buradan da
anlaşılıyor ki, babası tahtta olmayan şehzâde, gizlice, törensiz ve debdebesiz sünnet edilirdi.
Yine I. Abdülhamid’in 7 Nisan 1789’da vefatı ve aynı gün III. Selim’in tahta cülusunda sonraki
28 Haziran’da merhum padişahın oğlu Şehzâde Mustafa (IV. Mustafa) sıradan bir şekilde sünnet
edildi: “Hıtân-ı Şehzâde Sultân Mustafa. Ve yine mâh-ı Şevvâlü’l-mükerremin dördüncü
cum‘aertesi günü hudâvendigâr-ı sâbık-ı merhûm ve mağfurunleh Sultan Abdülhamîd Hân
hazretlerinin şehzâdegânlarından Şehzâde Sultan Mustafa efendimiz hazretlerini hıtân
buyurmuşlardı. Hakk Subhânehu ve te‘âlâ hazretleri atvel-i ömr ile mu‘ammer eyleye, âmîn.” 183
Çocuk yaşta sünnetsiz olarak tahta geçen padişahlar da vardı. Sünnetsiz padişah olanlar
için yapılan sünnet törenleri ise normalde daha kısa, hatta günü birlik olmuştur. Misal, Sultan
III. Mehmed’in 22 Aralık 1603’deki vefatı üzerine tahta cülus eden I. Ahmed,184 henüz sünnet
olmamış ve on dört yaşında idi. 23 Ocak 1604’de, Cuma Namazı’nı Süleymaniye Cami’nde eda
eden I. Ahmed, günün akşamında, cülusundan yaklaşık bir ay sonra, Topkapı Sarayı’nda “azîm
sûr-ı sürûr ile” sünnet edildi. 185 Bu tören, Sûr-ı Hümâyûn tarzında günlerce süren bir tertip
olmadığı için olsa gerek ki her kaynak eserde malumata rastlanılmamış,186 vâr olan bilgiler ise
Naîma, Hasanbeyzâde, Mustafa Sâfî gibi birkaç cümleden ibaret kalmıştır. Bu şekilde tahta
oturan bir diğer padişah olan IV. Mehmed (salt. 1648-1687) 8 Ağustos 1648’de henüz yedi
yaşında187 tahta cülus ettiğinde sünnetsiz idi. Cülusundan yaklaşık bir sene iki ay sonra 22 Ekim
1649 Cuma günü, sarayda devlet erkânının da hazır bulunduğu bir tören ile aynı günün gecesi,
üç şehzâdeyle birlikte sünnet edildi.188

183 Taylesanizâde Hâfız Abdullah Efendi Tarihi, İstanbul’un Uzun Dört Yılı (1785-1789), s. 397.
184 Mustafa Sâfî’nin Zübdetü’t-Tevârîh’i, I, haz. İbrahim Hakkı Çuhadar, Ankara 2003, s. 7.
185 “Mâh-ı mezburun yirminci günü hazret-i padişah-ı âlî-câh salât-ı cum‘ayı Süleymaniye Câmi‘-i şerîfinde edâdan sonra gecesi
Saray-ı Âmire’de azîm sûr-ı sürûr ile salâtü ve’s-selâm icrâ vü itmâm olundu. Memâlik-i mahrûsada olan bilâd-ı sâ’ire dahi kezâlik
ziynet ü sürûr ile mâl-â-mâl oldu.” Bkz. Târih-i Na‘îmâ, I, s. 265; “Ve bir, iki hafta, mürûrından sonra, emr-i hıtân-ı Pâdişâh-ı
İslâm, Sünnet-i seniyye-i Nebî -aleyhi’s-selâm- üzre, [bir şeb-i meymenet-fercâmda] icrâ olundı.” Bkz. Hasan Bey-zâde Târîhi, III,
s. 810-811; “Mâh-ı merkûmın yigirmi birinci günü ki yevm-i cum‘a idi. Pâdişâh-ı gerdûn-iktidâr cedd-i büzürgvârı merhûm cennet-
karâr Sultân Süleymân Hân tegammedehu’llâhü bi’l-gufrân câmi‘-i şerîfinde cum‘a namâzını edâ itmek irâde buyurmağın mevkib-i
pür-haşmet ve ‘asker-i bâ-şevket ile varub, ol gün anda edâ-i farz-ı hazret-i Rabb-i ‘izzet ve gicesi harem-i bâ-hürmetde icrây-ı
emr-i sünnet-i hazret-i şefî‘-i ümmet idüb, ol gice şükûfe-i bâğ-ı devlet-şüküfte ve şâh râh-ı şer‘ u sünnet gerd-i perde-i bid‘atden
pâkîze vü rüfte oldı.” Mustafa Sâfî’nin Zübdetü’t-Tevârîh’i, I, s. 19-21; I. Ahmed’in cülusu ve bu süreç için bkz. Feridun M.
Emecen, İmparatorluk Çağının Osmanlı Sultanları-II, İstanbul 2016, s. 133-142.
186 Peçevi İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi, II, haz. Bekir Sıtkı Baykal, Ankara 1992, s. 274-283.
187 Abdülkadir Özcan, “Mehmed IV”, DİA, cilt: 28, 2003, s. 414.
188 “Hitân-ı Sultan Mehmed Han
Mah-ı mezburun on beşinci [22.10.1649] cum‘a gecesi padişah-ı cihân mutâ‘ Sultan Mehmed Han hazretlerinin sûr-ı hitânına
mübâşeret olunup
39
Osmanlı müelliflerinin eserlerinde İran şehzâdelerinin de Osmanlı memleketleri içinde
icra edilen sünnetlerine birkaç satır ile de olsa değinilmiştir. Tabii olarak İran şehzâdesi için
Osmanlı şehzâdesi misali şenlik yapılması uygun değildi. 189 Mayıs 1593’de İran Şahı’nın
şehzâdesi Haydar Mirza sünnet olmak için padişahtan icazet alıp, hilat giydi. Merhum
Veziriazam Mehmed Paşa’nın Kadırga Limanı’ndaki sarayında sünnet düğünü yapılarak devlet
adamlarının katılımı ile büyük ziyafetler verildi ve sünnet edildi.190
Sûr-ı Hümâyûn’un bitiminden sonra bazı zamanlar hanedan mensuplarının evlilik

törenleri de yapılırdı. Sultan III. Murad’ın 1582’de düzenlediği ve Osmanlı tarihinin en ihtişamlı
Sûr-ı Hümâyûnu kabul edilen şenlikler ile Ayşe Sultan’ın evliliği de bu esnada yapıldı. 191
Benzer hadiseyi 1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda da görmekteyiz. Dört şehzâdenin sünnet törenleri
yapılırken, diğer yandan da Sultan II. Mustafa’nın kızı Emetullah Sultan ile Vezir Sirke Osman
Paşa ve Ayşe Sultan ile Maraş Valisi İbrahim Paşa’nın nikah akitleri de Sûr-ı Hümâyûn’dan
önce gerçekleştirildi. Sünnet törenleri akabinde de Sûr-ı İzdivâç icra edildi.192
Osmanlı Devleti’nin teşrifâtında Sûr-ı Hümâyûn’a dair bazı bilgiler mevcuttur. Kâmûs-ı
Türkî’de teşrîfât “küberâ ve ricâl-i devletin resmî günlerde ve alay ve muâyedelerde ve huzûra
çıkacakları vakit sıra ve sınıflarına ve süferânın sûret-i kabûlüne ve rütbe ve nişânların
tevcîhâtına nezâret eden dâire” şeklinde tanımlanmıştır. 193 İşte bu sürecin ne şekilde icra
edileceğini içeren kitaplara da teşrîfat eserleri denir.
II. Mehmed ile Tevkî Abdurrahman Paşa’nın aynı zamanda teşrifat hakkında bilgi veren
kanunnamelerinde Sûr-ı Hümâyûn hakkında herhangi bir madde mevcut değildir.194 Hezarfen
Hüseyin Efendi’nin Telhîsü’l-Beyân Fî Kavânîn-i Âl-i Osmân isimli eserinin “Bâb-ı Sâlis Aşer
Fî Beyân-ı Sûr-ı Hümâyûndur” başlıklı kısmında 1675 Sûr-ı Hümâyûnu gün gün anlatılmış,
Mısrâ‘: ‘Hep sünnet-i Muhammed’e cem‘ olsun ümmeti’mısdâkınca erkân-ı devlet Saray-ı Âmire’ye da‘vet olunduktan sonra
mertebelerince teşrîfât-ı sultanî ve avâtıf-ı hüsrevâniye mazhar olup leyle-i cum‘ada üç şehzâde-i âzâde ile ma‘an sünnet olup emr-
i tuhûr-ı hitân itmâm oundu.” Târih-i Na‘îmâ, III, s. 1248.
189 Sadece devlet erkanına ziyafet verildi. Târih-i Na‘îmâ, I, s. 60.
190 Tarih-i Selânikî (971-1003/1563-1595), I, s. 313.
191 Özdemir Nutku, “Düğün (Türkler’de Düğün)”, cilt: 10, 1994, s. 17.
192 Nusretnâme, s. 1117-1118, 1133-1135; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1189-1192.
193 Kâmûs-ı Türkî, s. 406-407.
194 Fatih Sultan Mehmed, Kanunnâme-i Âl-i Osman, haz. Abdülkadir Özcan, İstanbul 2007; Tevki‘î Abdurrahman Paşa, Osmanlı
Devleti’nde Teşrifat ve Törenler, haz. Sadık Müfit Bilge, İstanbul 2011; Abdurrahmân Abdi Paşa Kanunnâmesi, haz. H. Ahmet
Arslantürk, İstanbul 2012.
40
hediyelerden personele kadar ziyadesiyle teferruatlı bilgiler verilmiştir. Lakin buna rağmen bir
Sûr-ı Hümâyûn kaidesinden bahsedilmemiştir.195
Belli başlı kaynaklarda görüldüğü üzere Sûr-ı Hümâyûn’un teşrifâtı üzerine mevzubahis
mevcut değildir. Bununla birlikte kaynaklardaki malumata göre, Sûr-ı Hümâyûn için yapılan
teşrifât dinî bayramlarda uygulandığı gibiydi: “... sûr-ı hümâyûn içün îd-i şerîf tertîbi üzre ...”196
1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda da yer yer bayram teşrifâtı yer yer Divân-ı Hümâyûn teşrifâtı
uygulandı. Misal birinci gün (15 Zilkade/18 Eylül) sadâret kethüdâsı kıyafetini Divân-ı
Hümâyûn’a ve bayram merâsimine gider gibi giyindi.197 Sadece sadâret kethüdâsı değil, bütün
davetliler de aynı şekilde divânî kıyafetleriyle Sûr-ı Hümâyûn’a katıldılar. 198 Aynı gün
sadrazamın eteği öpüleceğinde de bayram merasiminde olduğu gibi yapıldı: “Ba‘dehu ıyd-i
şerîfde olduğu gibi cümlesi dâmen-bûs-ı Âsafî etdiklerinden sonra ...”199 İlk gün yapılan törene
katılan davetliler de hakeza bayramdaki tertibe göre yerlerini aldılar.200
Tabi bazı istisnalar vardı. Misal saygıdeğer ve itibarlı olan mütekait kethüdâ Hacı
Mehmed Paşa, günlük esvabıyla sadrazamın huzuruna çıkmıştı.201 Yine şenliğin ilk günü ziyafet
esnasında yeniçeriler, bayramlarda yaptıkları gibi Otağ-ı Hümâyûn’un önünde bulunan pilav ve
zerdeyi yağmaladılar. 202 Yağmadan sonra devlet erkanına verilen yemeğin akabinde Divân-ı
Hümâyûn teşrifâtında olduğu üzere herkes sırayla atlarına binerek çadırlarına gittiler.203 Ziyafet
sofralarında vazifeli olan personel de divân günlerinde giydikleri elbiseler ile hizmet ettiler.204
Ziyafet sofralarında görevli personelin vazifelerini gelenekte olduğu üzere, yani kanun-ı kadime
uygun bir vaziyette ifa etmeleri de Vehbî tarafından şu şekillerde ifade edilmiştir: “...
195 Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l-Beyân Fî Kavânîn-i Âl-i Osmân, haz. Sevim İlgürel, Ankara 1998, s. 207-246.
196 196 Nazire Karaçay Türkal, Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Zeyl-i Fezleke, (1065-22 Ca. 1106 / 1654-7 Şubat 1695), (Tahlil ve
Metin), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2012, s. 668; 1675 Sûr-ı Hümâyûnu: “... îd-i
şerîf tertîbi üzere dâmen-bûs-ı Şehriyârî ile ser-efrâz oldular.” Zübde-i Vekayiât, Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704), s. 59.
197 “... ve sadr-ı âlî kethudâsı ber-kâ‘ide Dîvân-ı hümâyûna gider gibi ve re’sinde mücevveze ve yeşil atlas kaftan ile gelüp ...” Hâfız
Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 46, 187.

198 “... esvâb-ı dîvânîleri ile sâat on birde iken müsâfir otaklarında ictimâ’ u karar ...” Vehbî, Aynı eser, s. 51, 481; “... kethudâ-yı
sâmî-vakarları Dîvân-ı Hümâyûn’a gider gibi ...” Kethüdalar için bkz. Vehbî, Aynı eser, s. 55, 482; Nusretnâme, s. 1118.
200 “Îd-i şerîflerde ma‘hûd olan tertîb üzre ...” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1194; Vehbî, Aynı eser, s. 55, 482; “Bu makâle ale’l-
umum erbâb-ı rüsûmun tebrîk-i sûr-ı saîd içün tertîb-i dîvân-ı îd üzere huzûr-ı hümâyûna duhûlüne ...” Vehbî, Aynı eser, s. 62-63,
483-484.
201 “Rûz-merre libâs ve destârı ile huzûr-ı Âsafî’ye gelip ...” Vehbî, Aynı eser, s. 55, 62, 483.
202 “... îd-i şerîf dîvânı gibi dergâh-ı âlî yeniçerileri meydânda âmâde kılınan pilâv ve zerdeyi yağmaya me’zûn ...” Târîh-i Râşid ve
Zeyli, II, s. 1194; “Bu esnâda ıyd-ı şerîf dîvânı gibi yeniçeri içün pîşgâh-ı otâğ-ı hümâyûnda müheyyâ olan pilav ve zerdeye
seğirdüp yağma ve gâret eylediler.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 48, 188; Vehbî, Aynı eser, s. 63, 484.
204 “Bu esnâda sakkâyân-ı sîm ve çâşnigîrân esvâb-ı dîvânîleriyle bir ân me’mûr oldukları hidmetlerinde ...” Hâfız Mehmed Efendi,
Aynı eser, s. 70, 195.

41
hizmetlerine me’mûr olmaları ile tekmîl-i hizmet ve icrâ-yı resm ü âdet eyleyip ...”, 205 “...
cümlesine ikrâm u i’zâz u hürmette kânûn-ı kadîme riâyet olundu.”206
Ziyafet sofralarındaki oturma düzeni de her zaman olduğu gibi rütbelerine göre
sıralanmıştı. 207 Nahıl Alayı’nın olduğu yani şehzâdelerin sünnet edildiği gün divandakilere
verilen yemek de “mutâd-ı kadîm” üzere divan yemeği idi.208
Sûr-ı Hümâyûn’da düzenlenen at yarışları da kaynaklar tedkik edildiğinde görülmektedir

ki, kanun-ı kadîmin ta kendisidir. Mesela, II. Mehmed devrindeki 1457 Sûr-ı Hümâyûnu’nda at
yarışları yapılmıştı: “Atlar segirdüp, mübâlaga öndüller alındı. At segirdenün hîç birin mahrûm
komadılar.” 209 Bir nevi gelenek halini alan bu yarışlar 1530 Sûr-ı Hümâyûnu’nda da icra
edildi. 210 1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nun son gününde yine kanun-ı kadim üzere (29 Zilkade/2
Ekim) at yarışı tertip edildi.211
Tüm bu örneklerden görüldüğü üzere Sûr-ı Hümâyûn için müstakil bir tertip
oluşturulmamış, bayramlarda ve Divân-ı Hümâyûn zamanlarındaki teşrifât esas alınmıştı.
Memlüklerde şehzâdeler için düzenlenen şenlikler üç ilâ yedi gün sürerdi. 212
Osmanlılarda ise, 1457 Sûr-ı Hümâyûnu 3 gün,213 1530 Sûr-ı Hümâyûnu üç hafta,214 1582 Sûr-ı
Hümâyûnu 52 gün 52 gece,215 1675 Sûr-ı Hümâyûnu 15 gün sürdü.216 1720 Sûr-ı Hümâyûnu da
15 gün devam etti.

209 Cihânnümâ, (1285-1485), s. 323.
210 “Yirminci günü Kağıthane’ye çıkılıp at yarışları seyrolundu. Bu arada bir dişi tazının seğirtip bütün atları geçtiği görüldü.”
Peçevi Tarihi, I, s. 116; Celalzade Mustafa Çelebi, Kanunî’nin Tarihçisinden Muhteşem Çağ, Tabakâtü’l-Memâlik ve Derecâtü’l-
Mesâlik, haz. Ayhan Yılmaz, İstanbul 2011, s. 165.
213 Aşıkpaşazâde kendisinin de katıldığı Sûr-ı Hümâyûnu gün gün anlatmış ve son olarak üçüncü gün olanlardan bahsetmiştir: “Ve
üçüncü gün ümerâ-yı vilâyet da‘vet olundu.” Âşıkpaşazâde Tarihi, [Osmanlı Tarihi (1285-1502)], s. 203; Hoca Sadettin Efendi
Sûr-ı Hümâyûn’un bir ay sürdüğünü yazmıştır: “Düğün tam bir ay sürdü.” Bkz. Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t-Tevarih, III, haz.
İsmet Parmaksızoğlu, Ankara 1992, s. 27. Şerafettin Turan’ın tespiti: “Düğünde hazır bulunan Âşık paşa-zâde, merâsimin 3.
gününden bahsediyor ki (s. 149) buna göre düğün 3 gün sürmüş demektir. Müneccim başı ise şenliklerin ‘bir ay kadar’ devam
etdiğini söylüyor (III, 373).” İbn Kemal, Tevârih-i Âl-i Osman, VII. Defter, s. 142.
215 1582 Surname-i Hümâyûn, Düğün Kitabı, s. 8; Sûr-ı Hümâyûn’un 55 gün sürdüğünü öne süren yazarlar da vardır. Bkz. Mehmet
Arslan, Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri, I, Manzûm Sûrnâmeler, s. 165.

216 “Sünnet şenliği 14 Mayıs Pazar günü başladı ve 29 Mayıs Pazartesi günü son buldu.” Özdemir Nutku, Aynı eser, s. 42.
42
1.3. 1365, 1457, 1530, 1582 ve 1675 Tarihli Sûr-ı Hümâyûn Anlatımları
Osmanlı Klasik Çağı’nda Sûr-ı Hümâyûn şenlikleri için “surnâme” isimli müstakil
eserler kaleme alınmıştır. Ancak Osmanlı Devleti’nin erken dönemlerinde zaten elimizde az
teferruata sahip olan eserler içinde Sûr-ı Hümâyûn’dan mevzubahis birkaç cümledir. Misal,
1288-1485 arasını anlatan Mehmed Neşrî’nin Cihannüma’sında, I. Murad’ın çocuklarının
1365’de sünnet olduğu bir cümledeki iki virgül arasında yer alan ifadeden ibârettir: “Devletile
dönüp, yine Bursa’ya gelüp, oglanların sünnet idüp, andan Yeni-şehr’de bir imâret yapup ...”217.
Yine I. Murad’ın büyük oğlu Bayezid’in (Yıldırım) üç çocuğunu sünnet ettirmesi şu cümle
içinde sıkışıp kalmıştır: “Veled-i kebîri Bâyezîd’ün üç oglın sünnet itdi”.218
Oruç Bey’in Tarih’inde ise bir cümledir: “Giru ol yıl içinde dahı oglanları Yıldırım
Bâyezîd’i ve Ya‘kub Çelebi’yi dügün idüp, âlî iclâs kılup sünnet kıldı.”219 Hadîdî Tevârih-i Âl-i
Osman isimli manzum eserinde ise bu sünnet düğünü hakkında 20 beyitlik bir bahis açmıştır.
Hazırlık aşaması olarak padişahın niyetini, dört bir yana gönderilen mektupları anlatmıştır.
Bunlar haricinde düğünün şatafatını ağdalı bir dil ile ön plana çıkarmıştır. 220 İbn Kemal’in
Tevârih-i Âl-i Osman serisinin I. Murad’ı anlatan üçüncü cildinde ise padişahın Bursa’ya
döndüğü ve sünnet düğünü diğer kaynaklara nispeten daha teferruatlıdır:221
“Dârü’l-mülkünde ikâmet idüp şehzâdeleri ki birisi Bâyezîd Çelebi ve birisi Ya‘kûb

Çelebi idi, sünnet eyledi. A‘yân-ı memleketi ve erkân-ı devleti, etrâf u havâlîde olan eşrâf u
ahâlîyi da‘vet idüp azîm cem‘iyyet eyledi. Ta‘âm-ı in‘âm-ı vâfiri hâzıra ve gâyibe bahş olup,
hân-ı ihsân-ı bî-kerânı emîre ve fakîre âmm oldu. Şehriye ve garîbe hisse ve nasîb idüp gedâ ve
bî-nevâ kalmadı. Kâse-i hırsları ve kîse-ı azları toldı.
Beyt-i Türkî li-müellifihî: Yenildi vü içildi bir niçe gün, Safâ âyîni olmadı diger-gûn”
Yine II. Murad devrinde hazırlandığı tespit edilen ve Osmanlı Devleti’nin kuruluş
dönemlerine dair önemli ve teferruatlı malumatı havi eserlerden olan Anonim Tevârih-i Âl-i
Osman’larda 222 bu şenlik hakkındaki malumat yukarıda anlatılan eserlerdekinden farksızdır:
217 Cihânnümâ, (1285-1485), s. 93.

218 Cihânnümâ, (1285-1485), s. 109.
219 Oruç Beğ Tarihi, (1288-1502), s. 26.
220 Hadîdî, Tevârih-i Âl-i Osman (1299-1523), s. 91-93.
221 Kemalpaşazâde (İbn Kemal), Tevârih-i Âl-i Osman, III. Defter, haz. Abdullah Satun, İstanbul 2014, s. 23-24.
222 Çalışılmış Anonim Tevârih-i Âl-i Osman’lar için bkz. Erhan Afyoncu, Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma Rehberi,
İstanbul 2016, s. 5-6.

43
“Geri Burusa’ya indi. Anda karâr itdi, hicretün 767 yılında vâkı‘ oldı. Murad Gazî ol yıl
oglanların Yıldırım Bâyezîd’i ve Ya‘kûb Çelebi’yi sünnet eyledi, âlî düğünler eyledi.”223 Anonim
Osmanlı Kroniği’nde ise sünnet düğününe dair verilen bilgiler şu satırlardan ibarettir: “Sultan
Murad bu fethi işidüp şâd olup, girü Bursa’ya döndi karâr itdi, hicretün sene-i 767 yılında.
Sultan Murad ol yıl oğlı Yıldırım Bayezid ve Ya‘kub Çelebi’yi sünnet eyledi, âlî düğünler
itdi.”224
Erken dönemin en önemli kaynağı olarak kabul edilen Âşıkpaşazâde Tarihi’nde ise bu
düğün hakkında bilgiler şu şekilde son derece kıttır: “Dönüp han girü devletile Bursa’ya geldi.
Oğulların sünnet etdi.”225
XV. yüzyıl tarihçisi Kemal ile Enverî’nin manzum bir tarzda kaleme aldığı Düsturnâme-
i Enverî’de bu sünnet düğününden bahsedilmemiştir. 226 Yine Ruhî Tarihi olarak yayınlanan
eserde de bu düğünden bahis yoktur.227
II. Mehmed’e dek olan Sûr-ı Hümâyûn şenlikleri hakkında erken dönem Osmanlı
kroniklerinde az bir bilginin olmasını iki sebebi vardır. Evvela, Osmanlı tarih yazıcılığının ilk
nüvelerinin II. Mehmed ve II. Bayezid devirlerinde atılması ile erken döneme dair kayıtların bu
padişah döneminde kalema alınmasıdır. Bir diğer sebep ise, imparatorluğun II. Mehmed
döneminde teşkil edilmesinde olduğu gibi 228 Sûr-ı Hümâyûn tertiplerinde de kaynaklar
doğrultusunda görülmektedir ki, şenlik düzeni yine bu dönemde belirlendi. İmparatorluğun
ilerleyen senelerindeki 1530, 1582, 1675 ve 1720 Sûr-ı Hümâyûnu incelendiğinde 1457 Sûr-ı
Hümâyûnu ile pek çok benzer özelliğinin olduğu anlaşılmaktadır.229 Bu nedenle aslında Sûr-ı
Hümâyûn anlatımlarının hem detaylı hem de temelli bir hâl alması II. Mehmed’in yaptırdığı
şenlikle hâsıl oldu. Şimdi ilk Sûr-ı Hümâyûn olan 1365’den sonra yapılan bazı sünnet şenlikleri
olmasına rağmen asıl ilk büyük şenlik olan 1457 Sûr-ı Hümâyûnu’nu inceleyelim.
223 Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman, F. Giese Neşri, haz. Nihat Azamat, İstanbul 1992, s. 26.
224 Anonim Osmanlı Kroniği (1299-1512), haz. Necdet Öztürk, İstanbul 2000, s. 30.
225 Âşıkpaşazâde Tarihi, [Osmanlı Tarihi (1285-1502)], haz. Necdet Öztürk, İstanbul 2013, s. 78.
226
I. Murad dönemi için bkz. XV. Yüzyıl Tarihçilerinden Kemal, Selâtîn-nâme (1299-1490), haz. Necdet Öztürk, Ankara 2001, s.
62-67; I. Murad dönemi için bkz. Düsturnâme-i Enveri (19-22. Kitaplar), haz. Necdet Öztürk, İstanbul 2012 s. 24-30.
227 Halil Erdoğan Cengiz-Yaşar Yücel, “Rûhî Târîhi”, TTK Belgeler, sayı: 18, Ankara 1992, s. 384-388.
228 Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), çev. Ruşen Sezer, İstanbul 2009, s. 34-35.
229 Ali Haydar Bayat, “Osmanlı Devri Saray Sünnet Şenlikleri (Sûr-i Hümâyunlar)”, Kubbealtı Akademi Mecmuası, sayı: 3,
Temmuz 1982, s. 60-61.

44
1457 Sûr-ı Hümâyûnu hakkında üç ana kaynakta mühim bilgi vardır. Bunlar, Neşrî’nin
Cihânnümâ’sı, Tursun Bey’in Târîh-i Ebü’l-Feth’i, İbn Kemal’in de Tevârîh-i Âl-i Osman
serisinin II. Mehmed devrini anlattığı yedinci cildidir.
II. Bayezid devri tarihçilerinden olan Neşrî’nin Cihânnümâ isimli eserinde, Fatih’ten
önceki sünnetler hakkında yok denecek kadar malumat mevcut iken, 1457 Sûr-ı Hümâyûnu’na
dair evvelkilere nazaran ziyadesiyle bilgi verilmiştir. II. Mehmed devrinin ana kaynağı olarak
kabul edilen ve ağdalı bir lisan ile yazılmış olan Tarih-i Ebu’l-Feth’de ise Sûr-ı Hümâyûn
hakkında Neşrî’ye nazaran daha fazla malumat vardır. Çünkü, Neşrî, 1288-1485 tarihlerini
ihtiva ettiği için nispeten az bilgi vermiş, belki de o kadar malumata ulaşmıştır. “Fatih’in
Tarihçisi” olarak nitelenen Tursun Bey ise müstakilen II. Mehmed dönemini ve II. Bayezid
devrinin bir kısmını anlatmıştır. II. Bayezid devrinde İbn Kemal tarafından kaleme alınmış olan
Tevârih-i Âl-i Osman serisinden II. Mehmed’i anlatan yedinci ciltte, dört sayfadan biraz daha
fazla olarak bilgi vardır.
Bu üç eseri incelediğimizde ortak anlatım şu şekildedir: 230

II. Mehmed evvela
gazâlarının şükrü olması nedeniyle sünnet düğününe niyet etti. Amasya’dan Şehzâde Bayezid’i
ve Manisa’dan Şehzâde Mustafa’yı Edirne’ye getirterek sünnet ettirmek istedi. Komşu ülkelerin
krallarına, beylerine, Osmanlı Devleti’nin ulemasından, ümerasına, kadılarından fakir fukarasına
kadar dört bir yana haber verildi. Edirne’de yapılacak şenlik için yola çıkıldı. Sûr-ı Hümâyûn’un
Edirne’de iki nehrin arasında kalan adada yapılması kararlaştırıldı. Otağ-ı Hümâyûn ve diğer
çadırlar kuruldu. Lazım olan malzemeler tedarik edildi, sünnet sahrası tezyin edildi, hazırlıklar
tamamlandı. Şenlik hazırlıkları bitince, II. Mehmed’in etrafında toplanan ulema arasında ilmî
sohbetler yapıldı, methiyeler düzüldü, gazeller, şarkılar, kasideler okundu, dualar edildi, sini sini
şekerler, çerezler, yemekler yenildi, hilatlar giydirildi, ihsanlarda bulunuldu. Şenliğin sonraki
günlerinde fakir fukara ve ümera davet edildi, ziyafet verildi. Camiden kaleye kadar türlü
şekillerde yapılan şekerden bahçeler getirildi. Sonrasında ise hediye merasimi icra edildi.
Ateşbâz, canbâz gibi hüner ve sanat sahipleri maharetlerini sergiledi. Sünnet merasimi yapıldı,
hilatlar giydirildi ve son olarak at yarışı ile Sûr-ı Hümâyûn bitirildi, çadırlar toplandı.
Tursun Bey, Târîh-i Ebü’l-Feth, haz. Mertol Tulum, İstanbul 1977, s. 84-91; Tursun Bey, Fetih Babası, Fatih’in Tarihi, haz.
230
Mertol Tulum, İstanbul 2013, s. 102-111; “İhtitân-ı Mehemmed Han bi-veledeyhi” Cihânnümâ, (1285-1485), s. 322-323; İbn
Kemal, Tevârih-i Âl-i Osman, VII. Defter, haz. Şerafettin Turan, Ankara 1991, s. 139-143.
45
Erken dönemin en riayet edilen kaynaklarından olan Âşıkpaşazâde Tarihi’nde ise
yukarıdakilere benzer malumat vardır. Burada bir husus önemlidir. Âşıkpaşazâde Sûr-ı
Hümâyûn’a iştirak etmiştir: “Andan sonra şeker âletlerin getürdiler. Her ehl-i ilmün önüne sini
kodular. Bu ulemânun hizmetkârları futalar doldurdular. Fakîr dahi bir futa doldurup
hizmetkâruma verdüm.” Bu durumu bir de nazım ile ifade etti: “O demde Âşıkî çok şekker
aldı”.231 Hazırlık safhasından ise bir mevzubahis yoktur.
Yukarıdaki ana kaynaklar haricinde her eser o kadar detaylı bilgi vermez. Misal Oruç
Bey, Sûr-ı Hümâyûnu bir cümle ile geçiştirmiştir: “Ve girü Sultân Mehemmed Han sefer
itmeyüp Edirne’de karâr idüp, âlî dügün ve ziyâfetler idüp, oglı Sultân Bâyezîd’i sünnet
eyledi.” 232 Anonim Tevârih-i Âl-i Osman’larda da Oruç Bey’deki ile aynı malumat vardır:
“Hicretün 860 yılında gine Edrene’de karar idüp dügün eyledi. Sultan Bâyezîdle Sultan
Mustafa’yı sünnet eyledi.” 233 Robert Anhegger’in hülasasını yayınladığı, tek nüshası Paris
Bibliotheque Nationale Kütüphanesi’nde olan bir Tarih-i Âl-i Osman’da ise II. Mehmed’in
oğulları Bayezid ile Mustafa’yı sünnet ettirdiğini, 1472’de ise diğer oğlu Şehzâde Cem’in sünnet
olduğunu yazmıştır.234
Hadîdî ise bu şenliğe uzun bir bölüm ayırmış ve elli iki beyit ile anlatmıştır. Hazırlık
safhasında mektup ve davetten bahsetmiş, getirilen hediyelere, ağdalı bir dil ile sünnet şenliğinin
güzelliklerine temas etmiş, eğlenceleri ve yemekleri kaleme almıştır. Bu eserde bir mevzu daha
var ki önemlidir, bir ay sürdüğü yazılan bu eğlenceleri kısaca anlatan yazar, “ikinci gün, üçüncü
gün” şeklinde birkaç günü de hususî olarak anlatmıştır. İncelediğimiz erken dönem
kaynaklarında bu duruma rastlayabilediğimiz tek eser Hadîdî’nin kitabıdır.235 Hadîdî haricinde
bir diğer eser de Ruhi Tarihi’dir. Ruhi’nin verdiği bilgiler ise ziyâdesiyle kıymetlidir. Çünkü
şenliğin işleyişine dair bazı önemli bilgileri içerir. Erken dönem kaynaklarında pek
rastlanmayan, bütün devlet adamlarına görevlilerin gönderilip, hepsinin düğüne davet edilmesi
hakkında “... evvel bahârda Edrene’ye gelüp Ada’da düğün idüb mecmû‘ı Rumili ve Anadolu
beglerine âdemler gönderüp sûr-ı mevfûrü’s-sürûr mahmûdü’l-a‘câz ve’s-sudûr niyyet olundı.”
231 1457 Sûr-ı Hümâyûnu için bkz. Âşıkpaşazâde Tarihi, [Osmanlı Tarihi (1285-1502)], s. 201-204.
232 Oruç Beğ Tarihi, (1288-1502), s. 114.
233 Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman, F. Giese Neşri, s. 114.
234 Robert, Anhegger, “Mehmed b. Hacı Halîl ül-Kunevî’nin Tarih-i Âl-i Osman’ı”, Tarih Dergisi, sayı: 3-4, İstanbul 1952, s. 63.
235 Hadîdî, Tevârih-i Âl-i Osman (1299-1523), s. 242-245.
46
yazmaktadır. 236 Bu bilgi de hazırlık safhasının teşekkülü noktasında mühimdir. Bir diğer
ifadeden anlaşılıyor ki hânendeler, kemâl sahibi kişiler gelmiş, sonsuz nimetler ile herkes
nasiplenmiş. Bu cümleden de yemek ziyafetleri, hilatlar vesaire kastediliyor. Ayrca Rumeli ve
Anadolu’dan gelen beylere hilatler giydirilmiş, beylerden hediyeler alınmıştı: “Her kanda sâhib-
kemâller ve mugannîler vâr ise ol sohbete cem‘ olup bî-nihâye ni‘metler gelüp mecmû‘ı begler
hil‘atlenüp her birinden envâ‘-ı pîşkeşler alınub ...” 237 İşte Ruhi’de kaydı bulunan bu bilgiler
erken dönem kaynaklarından yer almadığından şenliğe dair detaylar hususunda pek mühimdir.
XV. yüzyıl tarihçisi Kemal’in manzum eserinde ise bu şenlikten mevzubahis yoktur. 238
Enverî’nin manzum bir tarzda kaleme aldığı Düsturnâme-i Enverî isimli eserinde sünnet
düğününden bahsedilmemiştir.239
II. Mehmed ve II. Bayezid devirlerinin kaynaklarındaki anlatımlarda görüldüğü üzere,

Sûr-ı Hümâyûn hazırlık ve organizasyonunun temeli 1457 Sûr-ı Hümâyûnu’nda atıldı. Zira,
davetlilere mektup gönderilmesi, Sûr mahallinin tespiti, Otağ-ı Hümâyûn ve diğer çadırların
kurulması, hazırlıkların ve tedariklerin yapılması, padişah huzurundaki ilmî sohbetler, sofralar
dolusu ikram edilen yiyecekler, hediye merasimi, hünerbâzların maharetlerini göstermesi,
özellikle şeker bahçelerinin tertibi ve at yarışının düzenlenmesi gibi sonraki şenliklerde de
gördüğümüz bu faaliyetlere 1457 Sûr-ı Hümâyûnu temel oluşturdu.
II. Mehmed devrinden sonra bir diğer şâşâlı Sûr-ı Hümâyûn, I. Süleyman zamanında
yapıldı. Şenliğe dair önemli malumat Celalzâde Mustafa’nın, I. Süleyman devrini 1555’e kadar
anlatan eseri Tabakatü’l-Memâlik fi Derecatü’l-Mesâlik’tedir. Celalzâde, I. Süleyman devrinde
nişancılıktan emekli olmuş üst düzey bir bürokrat olması nedeniyle sarayda uzun müddet
bulunmuş ve önemli eserler kaleme almıştır.240 İşte bu sebepten de verdiği bilgilerin kıymet-i
harbiyesi ziyadedir. I. Süleyman devrinin en önemli şenliği 17 Temmuz 1530’da başlayan ve
şehzâdeler Mustafa, Mehmed ve Selim’in sünnet edildiği Sûr-ı Hümâyûn’dur.
Sûr-ı Hümâyûnu anlatan Celalzâde, şenliğin hazırlığından bahsetmiş, lakin tedarik

mevzusuna değil, nihayette yapılan faaliyetleri anlatmıştır. Tabakatü’l-Memâlik fi Derecatü’l-
236 Halil Erdoğan Cengiz-Yaşar Yücel, “Rûhî Târîhi”, TTK Belgeler, sayı: 18, Ankara 1992, s. 452.
237 Halil Erdoğan Cengiz-Yaşar Yücel, “a.g.m”, s. 452.
238 II. Mehmed dönemi için bkz. XV. Yüzyıl Tarihçilerinden Kemal, Selâtîn-nâme (1299-1490), s. 164-256.
239 II. Mehmed dönemi için bkz. Düsturnâme-i Enveri (19-22. Kitaplar), s. 40-54.
240 Celia J. Kerslake, “Celâlzâde Mustafa Çelebi”, DİA, cilt: 7, 1993, s. 260; Celalzâde’nin eserleri için bkz. Celia J. Kerslake,
“a.g.mad.”, s. 261-262.
47
Mesâlik’teki anlatım şu şekildedir: I. Süleyman’ın Sûr-ı Hümâyûn’a düzenlemeye niyeti, devlet
ricâline ve ilgililere davet mektuplarının gönderilmesi, Sûr mahalli olarak At Meydanı’nın
belirlenmesi ve tezyini, diğer hazırlıklara başlanması, hediyelerin türleri, ilk günü yapılan
teşrifâtın detaylı anlatımı, ziyafet sofraları, hünerbâzların gösterileri ve geldikleri yerler, temsilî
kale kuşatmaları, uzun bir direk üzerine gönüllü birinin çıkarılması, hayvan şeklinde yapılmış
çeşitli tatlılar, büyük ve küçük baş hayvanların pişirilip, içine canlı hayvanlar konarak yağma ve
gülünç işlerin edilmesi, I. Süleyman’ın huzurunda ilmî münakaşalar, şehzâdelerin sünneti ve
Kağıthane’de yapılan at yarışından ibaretti.241
1530 Sûr-ı Hümâyûnu’da dair malumat veren Peçevi Tarihi’nde şenliğin hazırlık
aşamasına dair bir malumat yoktur. Evvela teşrifâtî bilgiler verilmiş, yapılan ikramlardan
bahsedilmiş, on günlük süreç kısaca anlatılmıştır. Akabinde ise şölenden bahsedilmiş, hediyeler
anlatılmış ve sünnet gününe gelinmiştir. Şehzâdelerin sünnetleri ve ardından devam eden
günlerde yapılan şenlikler anlatılmış, bazı ilginç hadiselere yer verilmiştir. 242 Peçevi İbrahim
Efendi’nin son cümlesi tarihçiler için üzücüdür ki, şenliğin azametini, zenginliğini anlatmak
yerine, “bunları ayrıntıları ile anlatmak imkânı yoktur. O sebeple bu konuda sözü daha fazla
uzatmak gereksiz görüldü” diyerek Sûr-ı Hümâyûn bahsini kapatmıştır.243
1530 Sûr-ı Hümâyûnu hakkında malumat veren bir diğer kaynak ise XVII. yüzyılda
kaleme alınan Hasanbeyzâde Ahmet Paşa’nın Tarih’idir. Eserde zaten kısa bahsedilen Sûr-ı
Hümâyûn’un hazırlık aşaması da daha ziyâde padişah özelinde yoğunlaşmıştır. Şenliğin
yapıldığı At Meydanı’nın teyzini ile padişahın şenliği seyredeceği mahallin inşası anlatılmış,
Sûr’ın başladığı gün hünkarın sağında ve solunda sıralanan devlet erkanının isimleri verilmiş,
ziyafetlerden bahsedilmiştir. Nihayetinde ise hünerbâzların gösteriler düzenledikleri yazılarak
birkaç sahifelik malumata bu koca şenlik sıkıştırılmıştır. 244
Tabi 1636’da vefat eden
Hasanbeyzâde’nin bu şenliğe katılmamış olması verdiği bilgilerin sınırlı kalmasının bir sebebi
241 Celalzâde Mustafa, Geschichte Sultan Süleyman Kanunis von 1520 bis 1557, Tabakâtü’l-Memâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik,
Weisbaden 1981, varak 194a-202a; Celalzade Mustafa Çelebi, Aynı eser, s. 159-165.
242 Peçevi Tarihi, I, s. 115-116.
243 Peçevi Tarihi, I, s. 116-117. Belki de Peçevi İbrahim Efendi detaylıca anlatacak kaynak bulamadı ya da kullandığı kaynak bu
kadar bilgi veriyordu. Bir diğer düşüncem ise Sûr-ı Hümâyûn anlatımlarının o dönem eserlerinde az bir malumat ile iktifa
edilmesidir.
244 Hasan Bey-zâde Ahmed Paşa, Hasan Bey-zâde Târîhi, II, haz. Şevki Nezihi Aykut, Ankara 2004, s. 93-95.
48
olmakla beraber, görülmektedir ki Celalzâde’nin eserini kullanmasına rağmen fazla malumat
vermemiştir.245
Anonim Tevârih-i Âl-i Osman’larda ise bu düğün hakkında bir cümle bilgi vardır:
“Andan sonra Sultan Süleyman Han İstanbul’da âlî dügün idüp At meydanında ulu cem‘iyyetile
ogulları Sultan Mustafa’yı ve Sultan Mehmed’i ve Sultan Selîm’i sünnet eyledi, zilka‘denün
evâsıtında hicretün tokuzyüzotuzaltısında idi.”246
1582 Sûr-ı Hümâyûnu hakkında Selânikî Mustafa Efendi'nin Tarih-i Selânikî 247 , ilk
vakanüvis Naima Mustafa Efendi'nin Târih-i Na'îmâ 248 , Peçevî İbrahim Efendi gibi bazı
kaynaklarda bilgiler vardır. Naima Mustafa Efendi’nin, Sûr-ı Hümâyûn hazırlığına dair verdiği
bilgiler Selânikî Mustafa Efendi’ye nispetle daha azdır. 1582 Sûr-ı Hümâyûnu’nun hazırlığı
hakkında Tarih-i Selânikî’de müstakil başlıklandırmalar yapılarak epeyce teferruat verilmiştir.
Başlıklar: “Sünnet-i Şehzâde içün memâlik-i mahrûsa hükkâmına ve sâir mülûke ihbâr olduğı.”,
“Mühimmât-ı sûr-ı hümâyûn içün lâzım olan tedârük ü tedbîrâtdur.”, “Sûr- hümâyûn içün
Seyran-gâh tedârükidür.” Selânikî Mustafa Efendi’nin anlatımında hazırlık safhalarının bu
kadar detaylı verilmesi erken dönem kaynaklarına nispetle Sûr-ı Hümâyûn’un kaynaklarda
yerinin arttığını göstermektedir. Peçevi İbrahim Efendi’nin huyu bu olsa gerek, 1530 Sûr-ı
Hümâyûn’u hakkında kısa malumat verdiği gibi, 1582 Sûr-ı Hümâyûn’u hakkında da son derece
az bir bahis anlatır. Peçevi İbrahim Efendi, 15. gün yaşanan dehşet-engiz hadiseyi ise tereffuatlı
bir şekilde kaleme almıştır. Son olarak ise Kanunî devrinde yapılan Sûr-ı Hümâyûn ile
1582’dekini karşılaştırarak konuyu kapatmıştır.249
Seneler ilerledikçe kaleme alınan eserlerde erken dönem kaynaklarına nazaran Sûr-ı
Hümâyûn şenliklerine dair daha fazla malumat vardır. 1675 Sûr-ı Hümâyûnu hakkında Hezarfen
Hüseyin Efendi’nin Telhîsü’l-Beyân Fî Kavânîn-i Âl-i Osmân’ında, 250 Abdurrahman Abdi
Paşa’nın 1648-1682 tarihlerini anlattığı Vekayinamesi’nde,251 İsa-zâde’nin 1654-1693 seneleri
245 Celalzâde Mustafa’nın eserinin Hasan Bey-zâde Târîhi’nde kullanımı için bkz. Hasan Bey-zâde Ahmed Paşa, Aynı eser, I, s.
CLXXXIII-CCXVI.
246 Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman, F. Giese Neşri, s. 142.
247 Selânikî Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî (971-1003/1563-1595), I, haz. Mehmet İpşirli, Ankara 1999, s. 131-136.
248 Târih-i Na‘îmâ, IV, s. 1914-1916.
249 Peçevi Tarihi, II, s. 64-68.
250 Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l-Beyân Fî Kavânîn-i Âl-i Osmân, haz. Sevim İlgürel, Ankara 1998, s. 207-246.
251 Abdurrahman Abdi Paşa Vekâyi‘-nâmesi (1648-1682), haz. Fahri Ç. Derin, İstanbul 2008, s. 439-443.
49
arasını anlattığı Tarih’inde, 252 Defterdar Sarı Mehmed Paşa’nın 1656-1704 tarihleri arasını
ihtiva eden Zübde-i Vekayiât253 isimli eserlerinde bilgiler mevcuttur.
Telhîsü’l-Beyân Fî Kavânîn-i Âl-i Osmân’da Otağ-ı Hümâyûn’un kurulması ve bazı

küçük bilgiler vermiş, hazırlık safhasını kısa anlatmış, asıl olarak hediye merasimleri ile gün gün
olan hadiseleri teferruatıyla kaleme almıştır. Abdurrahman Abdi Paşa’nın 1648-1682 tarihlerini
anlattığı Vekayinamesi’nde ise birkaç cümle ile hazırlıktan bahis vardır: “Fermân-ı pâdişâhî
üzre mübârek Ramazân-ı şerîf’de sûr-ı mezkûrın mühimmâtı tedârükine mübâşeret ve cümle
erkân-ı devlet ve a‘yân-ı saltanat ve hükkâm-ı memleket da‘vet buyurulup Rikâb-ı Hümâyûn’a
pîşkeşleri arz olundı. Mâh-ı Şevvâl’ün yedinci Cum‘a güninde Sûr emîni ta‘yîn buyurulup hil‘at
giydi.”
İsa-zâde’nin 1654-1693 seneleri arasını anlattığı Tarih’inde ise yine Abdurrahman Abdi
Paşa’da olduğuna benzer bilgiler verilmiş, ilave olarak birkaç cümle ile çadırlardan vesaireden
bahsedilmiştir. Defterdar Sarı Mehmed Paşa’nın 1656-1704 tarihleri arasını ihtiva eden Zübde-i
Vekayiât 254 isimli eserinde Sûr-ı Hümâyûn’un hazırlık aşamasını sayfalar dolusu anlatmamış
olmasına rağmen daha derli ve toplu olarak biraz bahsetmiştir.
Fındıklılı Silahdâr Mehmed Ağa Zeyl-i Fezleke isimli eserinde 1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nu
sadece birkaç sayfada anlatmıştır. Şenlikten gün gün bahsetmiş, lakin bu günlerde sadece
kimlere ziyafet verildiğini gün başı birkaç cümle ile anlatmış, bazı eğlencelerden bahsederek
şehzâdelerin sünneti ve hilat giydirme ile konuyu sonlandırmıştır. Aylar sürdüğünü bildiğimiz
hazırlık aşamasını ise şu şekilde kaleme almıştır: “Sene-i mezbûre muharreminde fermân-ı
pâdişâhî üzre sûr-i hümâyûn mühimmâtının tedârüküne mübâşeret ve mahsus emîn nasb u ta‘yîn
olunan Fındık Mehmed Efendi’ye ilbâs-ı hil‘at ve cümle erkân-ı devlet ve a‘yân-ı saltanat ve
hükkâm-ı memleket da‘vet buyurılup, mâh-ı Safer’de rikâb-ı hümâyûna pîş-keşleri geldi ve
sarây-ı hümâyûn meydânına âlî otağlar kurulup, kanâdil ve envâ‘-i zîb ü zînetle tezyîn olunup
...”255
252 Îsâ-zâde Târîhi, (Metin ve Tahlil), haz. Ziya Yılmazer, İstanbul 1996, s. 137-146.
253 Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât, Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704), haz. Abdülkadir Özcan, Ankara 1995,
s. 58-69.
254 Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât, Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704), haz. Abdülkadir Özcan, Ankara 1995,
s. 58-69.
255 Zeyl-i Fezleke, s. 668.
50
2. BAŞ AKTÖRLER
2.1. Sultan III. Ahmed
IV. Mehmed’in oğlu ve II. Mustafa’nın kardeşi olarak 22 Ramazan 1084/31 Aralık
1673’de dünyaya gelen III. Ahmed,256 henüz on dört yaşında iken 1687’de II. Süleyman’ın tahta
çıkmasıyla şimşirlik dairesine hapsedildi ve 1703’de tahta geçene dek on altı sene burada
ikamete mecbur edildi. 1703’de vukû bulan Edirne Vakası sonucu, ağabeyi II. Mustafa tahttan
indirildi. 23 Ağustos 1703’de III. Ahmed tahta cülus etti.257 III. Ahmed’in saltanat seneleri olan
1703-1730 arası 1718’de damadı Nevşehirli İbrahim Paşa’nın sadarete gelmesi ile öncesi ve
sonrası olarak iki farklı dönem halindedir. Pasarofça Antlaşması öncesindeki dönem bazen
muzafferiyet bazen mağlubiyetler ile geçerken, sonrasındaki dönem ise hemen hemen sulh,
zevk, safa, ihtilam ve debdebe içinde geçti.258
III. Ahmed’in ilk saltanat evresi diyebileceğimiz 1703-1718 arası, padişahın saltanatını
pekiştirme faaliyetleri,259 Rus Çarı Büyük Petro’dan kaçarak Osmanlı’ya iltica eden İsveç Kralı
XII. Şarl’dan dolayı Rusların taarruzuna cevaben yapılan 1711 Prut Seferi ve antlaşması, 1714-
1718 arası Venedik-Avusturya ittifakına mukabil cereyan eden savaşlar ve 21 Temmuz 1718’de
Avusturya ile yapılan Pasarofça Antlaşması’yla geçti.260 Pasarofça Antlaşması’nın imzalanması
ile Osmanlı Devleti, Avrupa cephesindeki savaşlarına on iki sene boyunca ara verdi. Sadece
1723-1724’de İran’a sefer düzenlendi, İran topraklarının bir kısmı Rusya ile mukaseme edildi.
İran meselesi haricinde sükûnet içinde geçen, “cennetin dünyada arandığı devir” olan
Lale Devri ile imparatorluğun çehresi ve devlet adamlarının zihin dünyası değişti. Sadrazam
İbrahim Paşa’nın öncülüğünde çok sayıda adımlar atıldı. Bu dönem Osmanlı Devleti’nin
batılılaşma faaliyetlerinin ilk nüvelerini verdiği senelerdir. Başta Kağıthane olmak üzere
İstanbul’un dört bir yanı saraylar, köşkler, bahçeler, çeşmeler ile tezyin edildi. Yapılan inşa
faaliyetlerinde batı mimarî tarzı esas alındı. Karantina usulü getirildi. Batı dünyasını yakından
tanımak için elçiler gönderildi. İlk defa düzenli itfaiye teşkilatı kuruldu. 1725’de çini fabrikası
açıldı. Tercüme heyetleri kurularak, farklı dillerden eserler Türkçe’ye çevrildi. İbrahim
256 Zübde-i Vekayiât, Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704), s. 43.

257 Münir Aktepe, “Ahmed III”, DİA, cilt: 2, 1989, s. 34.
258 Enver Ziya Karal, “Ahmed III”, İA, cilt: 1, 1978, s. 167; Midhat Sertoğlu, Mufassal Osmanlı Tarihi, V, Ankara 2011, s. 2467.
259 III. Ahmed saltanatının ilk senelerinde istikrarlı bir dönem sağlayamamış, yedi sene içinde yedi tane veziriazam değiştirmişti.
Bkz. Enver Ziya Karal, “a.g.mad.”, s. 165.

260 Münir Aktepe, “a.g.mad.”, s. 35-36, Enver Ziya Karal, “a.g.mad.”, s. 165-167.
51
Müteferrika öncülüğünde Türkçe eserleri neşretmek için ilk Türk matbaası kuruldu. Sarayda
dağınık halde bulunan onlarca kitap için kütüphane yapıldı. Çiçek hastalığının tedavisi bulundu.
Humbaracı Ahmed Paşa’nın çabalarıyla askerî alanda ıslahat yapıldı.261
İran ile doğuda yapılan savaşlarda başarılı olunmasına rağmen halk nezdinde ciddi
tepkiler alındı. Bunun yanı sıra, seferler sebebiyle artırılan vergilerin oluşturduğu huzursuzluk,
doğuda yaşanan eşkıyalık hareketleri, bu nedenden dolayı İstanbul’a göçlerin gelmesi ile artan
işsizlik ve yaşanan kargaşa ortamı, esnafın ekonomik durumunun iyi olmaması ile bazı devlet
adamlarına karşı ahalinin tepkili olması gibi nedenler III. Ahmed’in saltanatının sonunu getirdi.
İran’ın doğuda bazı saldırılarına karşı padişah ve sadrazamın seferi ağırdan alması son
damla oldu, isyan patlak verdi. 1730’da Patrona Halil önderliğinde başlayan isyan bastırılamadı.
Tahtını muhafaza etme gayesine düşen III. Ahmed asilerin talep ve isteklerini kabul etti. Hem
damadı hem de sadrazamı İbrahim Paşa ile bazı devlet adamlarını boğdurtarak asilere teslim etti.
Lakin bu durum da isyankârları sakinleştiremeyince, canına ve şehzâdelerine dokunulmamak
kaydıyla, tahtı ağabeyi II. Mustafa’nın oğlu I. Mahmud’a bıraktı. Tahttan indikten sonra altı
sene daha Topkapı Sarayı’nda şehzâdeleriyle birlikte yaşadı ve 24 Haziran 1736’de vefat etti.
Kabri, Yenicami’nin yanındaki Valide Turhan Sultan türbesindedir.262
III. Ahmed sanatkâr bir hükümdardı. Meşhur hattat Hafız Osman ve Veliyyüddin
Efendi’nden ders aldı. Başarılı bir hattat olmasının yanında, sanat erbabının himaye de etti.
Topkapı Sarayı’nda Arz Odası’nın üzerinde yer alan besmele, Bâb-ı Hümâyûn’un önündeki ile
Üsküdar meydandaki meşhur çeşmelerin kitabeleri III. Ahmed’in eseridir. Hattatların yanı sıra,
şairleri, ilim adamlarını da hem himaye hem de taltif etti.263
261 Münir Aktepe, “a.g.mad”, s. 37.

262 Münir Aktepe, “a.g.mad.”, s. 36-37; Enver Ziya Karal, “a.g.mad.”, s. 167.
263 Münir Aktepe, “a.g.mad.”, s. 37-38.
52
2.2. Şehzâdeler ve Sadrazam’ın Oğlu
1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda III. Ahmed’in evlatları olan on buçuk yaşındaki Şehzâde
Süleyman264, üç yıl on bir aylık Şehzâde Mehmed, üç yıl on aylık Şehzâde Mustafa265 ve iki
yaşındaki Şehzâde Bayezid266 sünnet edildi.267
Sûr-ı Hümâyûn’da yaşça en büyük olup, sadrazamın kucağında sünnet olan Şehzâde
Süleyman, babasının tahttan indiği 1730’da 21 yaşında idi. Patrona Halil İsyanı akabinde babası
ve kardeşleri ise yaşadığı kafes hayatında 11 Aralık 1732’de 23 yaşında iken çiçek hastalığından
mütevellit vefat etti. Valide Sultan Türbesi’ne defnedildi.268
III. Ahmed’in sünnet olan yaşça büyük ikinci evladı, 1717 doğumlu Şehzâde Mehmed
kafes hayatında yaşarken, kırk yaşında 22 Aralık 1756’da vefat etti. Sultan III. Osman’ın
saltanatında (1754-1757) hayata gözlerini yumdu. III. Osman’ın şehzâdelere karşı duyduğu
huzursuzluk halk arasında yayılmış ve Şehzâde Mehmed’in cenazesine binlerce ahali iştirak
etmişti. 269 Adnan Giz’e göre bu durum III. Osman’a karşı yapılan bir nümayişti. 270 Arşiv
vesikasında “Şehzâde Sultân” olarak geçen Şehzâde Mehmed’in vefatı Ayasofya Camisi’nden
salâ ile duyuruldu. Salâ okuyan müezzinlere de üç bin akçe verildi.271
III. Ahmed’in sünnet olan yaşça büyük üçüncü evladı Şehzâde Mustafa idi. 1720 Sûr-ı
Hümâyûnu’nda sünnet olan bu dört şehzâdeden sadece Şehzâde Mustafa 1757-1774 tarihlerinde
saltanat sürdü. Sûr-ı Hümâyûn’dan üç sene önce, 1717’de doğan III. Mustafa, amcası II.
Mustafa’nın oğulları I. Mahmud ve III. Osman’ın saltanatında zor ve sıkıntılı günler geçirdi. 13
yaşında girdiği şimşirlikte 40 yaşında padişah olana dek 27 sene yaşadı. III. Osman’ın vefatı ve
kendisinden birkaç gün büyük olan ağabeyi Mehmed’in de zehirlenmesi sonucunda 30 Ekim
1757’de tahta geçti. Hızlıca ekonomik tedbirler aldı. Tasarrufu seven bir padişahtı. Zaman
içinde bütçede para biriktirmesine rağmen devleti yapılandırabilecek bilgi ve eğitime sahip
264 Nusretnâme, s. 898-899.

268 “İrtihâl-ı Şehzâde Sultân Süleymân. Hüdâvendigâr-ı sâbık Sultân Ahmed Hân hazretlerinin ekber-i evlâd-ı emcâdları Şehzâde
Sultân Süleymân mübtelâ olduğu çiçek illetinden iştimâm-ı bûy-ı sıhhat idemeyüp, andelîb-i rûh-ı pür-fütûhu gülşen-i serâ-yı
cennetü’l-me‘vâya bâl-güşâ-yı pervâz ve Vâlide Sultan Türbesi’nde âşiyân-sâz oldu.” Vak‘anüvis Subhî Efendi, Subhî Tarihi, Sâmî
ve Şâkir Tarihleri İle Birlikte, (İnceleme ve Karşılaştırmalı Metin), haz. Mesut Aydıner, İstanbul 2007, s. 178; Adnan Giz, “Üçüncü
Ahmedin Oğulları”, Tarih Dünyası, sayı: 16, İstanbul 1950, s. 678; Şehzâde Süleyman’ın vefatı akabinde haremindeki eşyaların
kaydı için bkz. TSMA.E. (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı) nr. 914/2.
269 Şehzâde Mehmed’in defin merâsimi için bkz. Vak‘a-nüvîs Hâkim Efendi Tarihi (Metin ve Tahlîl), s. 409-414.
270 Adnan Giz, “a.g.m.”, s. 679.
271 C.SM. nr. 158/7902.
53
değildi. Baron de Tott’un desteği ile Sürat Topçuları Ocağı bu dönemde kuruldu. Her zaman
ceddi gibi büyük zaferler kazanmak istedi. 1768’de Rusların mütecaviz hareketleri üzerine
savaşa girildi. Meşhur 1768-1774 Osmanlı-Rus Harbi gerçekleşti. Başlangıçta bazı zaferler
kazanılsa da 6-7 Temmuz 1770’de Çeşme’de Osmanlı donanmasının yakılması, Temmuz
1771’de Kırım’ın işgali, Temmuz 1773’de Rusların Tuna Nehri’ni aşması savaşın seyrini
değiştirdi. III. Mustafa yaşanan bu felaketler üzerine kahrında savaşın bitişini göremeden 21
Ocak 1774’de vefat etti ve Laleli Cami’nin yanındaki türbesine defnedildi.272
Sûr-ı Hümâyûn’da sünnet olan yaşça dördüncü şehzâde olan Bayezid, 1770’de ağabeyi
III. Mustafa’nın saltanatında (1757-1774) vefat etti.273 III. Ahmed, Osmanlı sultanları arasından
çok evlilik yapan ve çok sayıda çocuğa sahip olan bir hükümdar idi. Buna rağmen evlatlarının
çoğunu küçük yaşta toprağa verdi.274 Evlatlarından III. Mustafa ve I. Abdülhamid hükümdarlık
yapabildi.
Sûr-ı Hümâyûn’da şehzâdelerle beraber sünnet edilen önemli beşinci çocuk ise Sadrazam
İbrahim Paşa’nın oğlu Mehmed Bey idi. Hafız’ın surnâmesinde yaş kısmı boş bırakılmış olan
Mehmed Bey için, orta boy yani vasat iki tane nahıl ile inşa edilen şeker bahçelerinin yarısı
kadar bir şeker bahçesi yapıldı. 275 Mehmed Bey için sadrazam sarayında bir iki gün-gece
eğlenceler düzenlendi. İç Divanhane tarafında, meydana bakan Mabeyn Odası, Sünnet Odası
olarak hazırlandı. Bu odada sadrazamın oğlu Mehmed Bey ile Yeniçeri Ağası Mehmed Ağa’nın
ortanca oğlu on yaşındaki İsmail sünnet edildi. 276 İsmail için de iki büyük nahıl yapıldı. 277
Buradaki nahılların büyük olduğu yazılsa dahi şehzâdelerin nahılları kadar büyük olmadığı
aşikârdır.
272 Kemal Beydilli, “Mustafa III”, DİA, cilt: 31, 2006, s. 280-283; Erhan Afyoncu, Osmanlı Padişahları, İstanbul 2019, s. 147-150.
273 “Pâdişâh-ı âlempenâh ve şehinşâh-ı ma‘dilet-destgâh hazretlerinin ortanca birâderleri Bâyezîd nâm şehzâde-i kamer-tal‘atin
bir kimdâr mizâcı ...” Muharrem Saffet Çalışkan, Vaka‘nüvis Enverî Sadullah Efendi ve Tarihinin I. Cildi’nin Metin ve Tahlili
(1182-1188/1768-1774), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2000, s. 212; Adnan Giz,
“a.g.m.”, s. 679.
274 Münir Aktepe, “a.g.mad.”, s. 38.
275 “Ve devletlü Sadrıa‘zam İbrâhîm Paşa hazretlerinin (--) yaşında mahdûm-ı mükerremleri Mehmed Beğ’in dahi esnâ-yı sûr-ı
hümâyûnda hıtân olunması istisvâb olunmağla anın içün dahi vasat kâmet iki aded nahl ve yapılan şeker bâğçelerinin nısfı mikdârı
bir şeker bâğçesi yapılmak fermân olundu.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 34, 181; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1189;
Nusretnâme, s. 1130; Vehbî Efendi surnâmesinde iki büyük nahıl yapıldığından bahseder. Vehbî, Aynı eser, s. 38, 473-474.
277 “... Yeniçeriler Ağası izzetlü Mehemmed Ağa kulları hakkında bu şîve-i imtiyâzı icrâ ve İsmâîl namında deh-sâle bir ferzend-i
necîb-i ercümendin mîr-i mükerremlerine redîf-i matıyye-i zînet ve maan icrâ-yı sünnet etmek şerefine sezâ ...” Vehbî, Aynı eser, s.
39, 474.
54
2.3. Sadrazam Nevşehirli Damad İbrahim Paşa
İzdin Voyvodası Sipahî Ali Ağa’nın oğlu olarak 1073/1662’de Nevşehir’de doğdu.
1689’da 27 yaşında iken hem iş bulabilmek hem de bazı akrabalarını ziyaret edebilmek
maksadıyla İstanbul’a geldi. Eski Saray’da Masraf Kâtibi Mustafa Efendi’nin vesilesiyle evvela
Helvacılar Ocağı’na sonra da sarayın Bîrûn görevlilerinden olan Baltacılar Ocağı’na intisap etti.
Vazifesindeki başarısı sayesinde zaman içinde Evkaf Kâtibi ve akabinde Darüssaade Ağası
yazıcı halifeliğine yükseldi. Bu vazifesi uhdesinde kalacak şekilde, Şehzâde Ahmed’in, yani
sonrada sultan olacak III. Ahmed’in, hizmetine verildi. Bu süreçte şehzâde ile yakınlaşarak,
aralarında sağlam bir bağ kuruldu. 1703’deki Edirne Vakası’nı müteakip saray halkıyla birlikte
İstanbul’a döndü. Darüssaade dairesi yazıcısı vazifesine terfi eden İbrahim Efendi altı sene bu
vazifede kaldı. Bu süreçte teklif aldığı vezirlik vazifesini defalarca reddetti. III. Ahmed’e olan
yakınlığını kıskananların çabaları neticesinde Haremeyn Muhasebeciliği görevine getirilerek
saraydan uzaklaştırıldı. Bir süre sonra malları müsadere edildi ve Edirne’ye sürüldü. 1715’deki
Mora Seferi’ne katıldı. Mora’nın fethi üzerine bölgede tahrir vazifesine memur edildi.
Sonrasında mevkufatçılık ve Niş Defterdarlığı’na getirildi. Avusturya’ya açılan savaşta
mühimmat sevkine memur olarak Petervaradin Seferi’ne katıldı.
1716’da Petervaradin’deki bozgundan sonra orduyu dağılmaktan kurtarıp, sadrazamın

şehadetinden dolayı üzerinde kalan sadaret mührünü Edirne’de III. Ahmed’e takdim etti.
Petervaradin Muharebesi’nde yaşanan bozgun İbrahim Paşa’nın hayatından önemli bir dönüm
noktası oldu. Bu olaydan sonra III. Ahmed yanından ayırmadığı İbrahim Paşa’yı devlet
vazifelerinde hızlı bir şekilde terfi ettirdi. Padişah, Nevşehirli İbrahim Paşa’yı Petervaradin’de
merhum olan Şehid Ali Paşa’dan dul kalan kızı Fatma Sultan ile 9 Şubat 1717’de evlendirdi.278
1717-1718 Avusturya seferlerinde ikinci vezir olarak İstanbul’da padişah ile kaldı. Bu süreçteki
sadâret teklifini kabul etmedi. Muharebenin nihayetinden sonra müzareke görüşmeleri esnasında
yapılan sadaret teklifini ise bu sefer reddetmedi ve 9 Mayıs 1718’de sadrazam oldu. Sadrazam
olduğunda yaşı ellinin üstünde idi.279
İlk icraati Avusturya ile yapılan müzarekeleri sürdürdü ve 21 Temmuz 1718’de

Pasarofça Antlaşması imzalandı.280 Bu muahedeyi müteakip faaliyetlerine hız veren paşa, savaşı
278 Münir Aktepe, “Damad İbrâhim Paşa, Nevşehirli”, DİA, cilt: 8, 1993, s. 441.
279 Reşad Ekrem Koçu, Surname, İstanbul 1939, s. 6.
280 KK, nr. 54.
55
değil barışı seçmiş, zamanla bu barış dönemi ise zevk ve sefaya dönüşmüştü. Memleketin imar
işlerine ehemmiyet veren İbrahim Paşa, bir yandan da Batı dünyasındaki gelişmeleri takip etti.
Devlet kurumlarında yaptığı düzenlemeler ile tasarruf sağladı. 1721’de masrafları çıktıktan
sonra hazinede 5675 divanî keselik fazla oluştu. Bu durum ilerleyen senelerde de devam etti ve
imparatorluğun dört bir yanında cami, mektep, medrese, çeşme ve sebil, zevk için ise saray,
kasır ve köşkler de yaptırdı.
İbrahim Paşa’nın bu imar faaliyetlerinden en büyük hisseyi de 1720 Sûr-ı

Hümâyûnu’nun düzenlendiği mekânlardan olan Kağıthane aldı. Paris’e gönderilen Yirmisekiz
Çelebi Mehmed Efendi’nin sunduğu sefaretnâmenin 281
etkisinde kalan İbrahim Paşa,
Kağıthane’yi Versailles ve Fontainebelau’ya benzetebilmek için imar faaliyetlerini başlattı.282
Yaklaşık iki ayda biten fıskiyeli saray inşaatı sonrasında Sadabad adı verilen Kağıthane,
İstanbul’un en rağbet edilen yerlerinden biri oldu.283
Lale Devri’nde İran üzerine yapılan seferlerde önceki dönemlerden farklı olarak ordu
komutanları tayini doğu sınırında görevli valilerden yapıldı. Sadrazam İbrahim Paşa ise sefere
çıkmadı.284 Bu durum ahalinin paşaya bakışının değişmesine bir basamak oldu.
İbrahim Paşa’nın sadrazamlığında 24 Haziran 1724’de Rusya ile anlaşılarak Batı İran
toprakları taksim edildi. Bu durumu kabul etmeyen, Afganlılarla 1726’da savaşa girildi. Orduya
serdarlık etmeyen paşa, beklenmeyen mağlubiyet üzerine zor duruma düştü. Diğer yandan
sürekli artan yahut yeniden ihdas edilen vergiler, İbrahim Paşa’nın devlet kademelerine kendi
adamlarını yerleştirmesi, 285 İstanbul’a gelen göçler ve işsizlik gibi meseleler halkın sabrını
taşırırken, İbrahim Paşa’nın İstanbul’da her gün safa sürmesi bardağın son damlalarını doldurdu.
Patrona Halil’in önderliğinde başlayan isyan esnasında saltanatı kaybetmek istemeyen III.
Ahmed çok sevdiği, sadrazamının ve aynı zamanda damadının kellesini 1 Ekim 1730’da asilere
teslim etti.286 İşte bu suretle 12 sene, 4 ay, 22 gün süren İbrahim Paşa devri hitam buldu.287
281 Yirmisekiz Mehmed Çelebi, elçi olarak gönderildiği Fransa’ya İstanbul’dan 4 Zilhicce 1132’de yani 7 Ekim 1720’de, Sûr-ı
Hümâyûn’dan beş gün sonra yola çıkmıştır. Maalesef eserinde Sûr-ı Hümâyûn’a dair bir kayıt mevcut değildir. Bkz. Yirmisekiz
Mehmet Çelebi’nin Fransa Seyahatnamesi, sad. Şevket Rado, İstanbul 1970, s. 21.
282 Yirmisekiz Mehmed Çelebi’nin sefaretnamesinde anlattığı saraylara dair bkz. Yirmisekiz Mehmet Çelebi’nin Fransa
Seyahatnamesi, s. 55-68.
283 Ebru Boyar-Kate Flett, Osmanlı İstanbul’unun Toplumsal Tarihi, çev. Serpil Çağlayan, İstanbul 2014, s. 269.
284 Serdar Genç, Lale Devrinde Savaş, İran Seferlerinde Organizasyon ve Lojistik, İstanbul 2013, s. 226.
285 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV. Cilt, 1. Bölüm, Ankara 1978, s. 148.
286 1730 Patrona İhtilâli Hakkında Bir Eser, Abdi Tarihi, haz. Faik Reşit Unat, Ankara 1999, s. 38-39. İsyan hakkında detaylı bilgi
için bkz. Nicolae Jorga, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, cilt: 4, s. 337-340.

56
2.4. Matbah-ı Âmire ve Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi
Sûr-ı Hümâyûn’da padişah, şehzâdeler ve sadrazamdan sonra gelen baş aktör, Sûr-
Hümâyûn Emini’dir. 1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda eminlik vazifesini yapan, aynı zamanda
hâcegân rütbesinde üst düzey bir bürokrat olan Matbah-ı Âmire Emini Halil Efendi’dir.
Kayserili olan Halil Efendi’nin tarihî kayıtlara nazaran tahminen 1656-1657 tarihlerinde
doğduğu düşünülmektedir. Hafızlığa çalışarak Hafiz Halil diye isim yaptı, daha sonra tarihini
bilemediğimiz bir dönemde İstanbul’a geldi.288
Saray ile ilk münasebeti, “zümre-i teberdârân” denilen Baltacılar Ocağı’na intihabı ile
oldu. Şehid Ali Paşa’nın hâmiliğinde hızlı bir şekilde terfi eden Halil Efendi, hâcegân zümresine
iltihak ederek Arpa Emini tayin edildi ve ilk eminliğini bu görev ile yaptı. 289 Ardından asıl
ünvanını kazandığı makam olan Matbah-ı Âmire Eminliği’ne tayin edilen Halil Efendi,290 yine
bu vazifesi uhdesinde olarak 1720’de tezimizin de konusu olan Sûr-ı Hümâyûn Eminliği’ne
atandı. Bu vazifesini hakkıyla yaptı, akabinde uhdesinde Matbah-ı Âmire Eminliği bulunduğu
halde Binâ Emini olarak da görevlendirildi. 1724’e kadar bu iki eminliği de yürüten Halil
Efendi, 1729’a kadar sadece Matbah-ı Âmire Eminliği vazifesine devam etti. 1729-1731 arası
hacca gitti. 1731’de Hazine Muhasebeciliği yaptığı, bir çeşmesindeki kitabesinden tespit edildi.
Bu dönemde Halil Efendi’nin hayatında yaklaşık 15-16 senelik bir fasıla vardır. Vasıf’ın
yazdığına göre gözden düşerek uzun müddet memleketi olan Kayseri’de kaldı.291 I. Mahmud’un
saltanatının ve devlet adamlarının bu durumda tesiri olmalıdır. Sadrazam Hasan Paşa’nın ülfeti
ile tekrar İstanbul’a dönen Halil Efendi, 1746’da ikinci kez Arpa Emini oldu. 3 Ekim 1748-21
Eylül 1749 tarihleri arasında Defter Eminliği yaptı. 292 Bilahire Ruznamçe-i Evvel vazifesine
atandı. 1752’de ise Cizye Muhasebecisi oldu. 293 Bu esnada tekrardan Ruznamçe-i Evvel
287 Osmanzâde Tâib, Hadîkatü’l-Vüzerâ ve Zeylleri, Osmanlı Sadrazamları, haz. Mehmet Arslan, İstanbul 2013, s. 33. Ayrıca bkz.
Midhat Sertoğlu, Mufassal Osmanlı Tarihi, V. Cilt, s. 2456-2457.
288 Münir Aktepe, “Matbah Emîni Halil Efendi’ye Dâir Bazı Notlar”, Tarih Dergisi, sayı: 15, İstanbul 1960, s. 65-66.
289 Nevzat Sağlam, Ahmed Vâsıf Efendi ve Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakâ’iku’l-Ahbâr’ı 1166-1188/1752-1774 (İnceleme ve Metin),
Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2014, s. 29; Vak‘a-nüvîs Hâkim Efendi Tarihi (Metin ve
Tahlîl), s. 98.
290 Osmanlı Arşivi’nde 1168/1754-1755 tarihli Evkaf-Haremeyn Muhasebeciliği fonundaki 4940 numaralı defterde (EV.HMH.D.
nr. 4940) “Muhâsebe ve merhûm Halil Efendi emîn-i Matbah-ı Âmire-i sâbık ve muhâsib-i hazîne” yazması, 1130’lardaki (1718-
1728) vazifesinin 30 küsur sene sonra dahi Halil Efendi ile anıldığını göstermektedir. Nitekim mezartaşında “sâbıka Matbah-ı
Âmire emini” yazması da buna bir başka delildir.
291 Ahmed Vâsıf Efendi ve Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakâ’iku’l-Ahbâr’ı 1166-1188/1752-1774 (İnceleme ve Metin), s. 29; Münir Aktepe,
“a.g.m.”, s. 67.
292 Erhan Afyoncu, Osmanlı Devlet Teşkilâtında Defterhâne-i Âmire (XVI.-XVIII. Yüzyıllar), Ankara 2014, s. 158.
293 Münir Aktepe, “a.g.m.”, s. 66-67.
57
vazifesine getirilmiş olmalıdır. 294 Ahmed Vasıf Efendi de Tarih’inde, Halil Efendi’nin vefat
etmeden önce son olarak şu iki vazifeyi yaptığını yazmıştır ki, bu da düşüncemizin ispatıdır:
“Bundan sonra Büyük Rûznâme ve Defter Emâneti ile imrâr-ı evkât ve târîh-i mezkûrda vefât
eyledi.” 295
Bu cümleden olarak son devlet vazifesini 10 Ağustos 1753-28 Temmuz 1754
tarihleri arasında Defter Emini olarak yaptı.296
Son derece mühim vazifeleri ifâ eden ve tam bir görev adamı olan Halil Efendi’nin vefat
tarihinde bir karışıklık söz konusudur. Ahmed Vasıf Efendi Tarih’inde 16-25 Mart 1754
arasında, 297
Hâkim ise Tarih’inde 20 Mart 1754’de vefât ettiğini yazmıştır. 298
Erhan
Afyoncu’nun tespitine göre 28 Temmuz 1754’de Defter Eminliği’nden ayrılmış Halil Efendi,
doğal olarak bu iki kaynakta yazdığı üzere Mart ayında vefat edemez. Halil Efendi’nin Defter
Emini olarak 28 Temmuz 1754’e kadar görevde kalmasının ispatı vefat tarihini değiştirmiştir.
1754’de ölse dahi 28 Temmuz sonrasında olduğu aşikârdır. Vefat tarihi hakkında Hadîkatü’l-
Cevâmi’de ise şu şekilde bilgi vardır: “Ve ashâb-ı hayrâtdan Matbah-ı âmire emîni Kayserî
Hâfız Halîl Efendi dahi medfûndur, Bağ-ı kuds 1167 (1753/1754) târihinde azm-i cennet
eyledi.”299 Mezartaşında ise ay ve gün verilmemiş, vefat ettiği sene olan 1167 yazılmıştır.
Muasır devlet ricali arasında namdâr biri olan Halil Efendi, hakka ve söze riayet eden,
alimlere dost, irfan sahiplerine sevgi dolu, hanesi düğün evi gibi izdiham üzere olup sofrası
zengin fakir herkese bolca açık, sohbeti mütelezziz bir zat-ı muhterem idi.300
Halil Efendi’nin geldiği görevleri sırasıyla şöyledir: Baltacı, Arpa Emini, Matbah-ı
Âmire Emini, Sûr-ı Hümâyûn Emini, Binâ Emini, Hazine Muhasebeciliği, Arpa Emini, Defter
Emini, Ruznamçe-i Evvel, Cizye Muhasebecisi, Ruznamçe-i Evvel ve son olarak Defter Emini.
Halil Efendi’nin çeşme, kütüphane gibi çeşitli hayır eserleri de mevcuttur. 301 Halil
Efendi’nin kabri hakkında Münir Aktepe bir makalesinde “… kabri Üsküdar’da, evinin
294 Erhan Afyoncu’nun hazırladığı “Defter Eminlerinin Listesi”ne göre Halil Efendi, Defter Emini olmadan önce Ruznamçe-i Evvel
vazifesinde imiş. O nedenle Cizye Muhasebecisi olduktan sonra Ruznamçe-i Evvel olmalı, sonrasında ise Defter Eminliği’ne tayin
edilmelidir. Bkz. Erhan Afyoncu, Aynı eser, s. 158.
295
Ahmed Vâsıf Efendi ve Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakâ’iku’l-Ahbâr’ı 1166-1188/1752-1774 (İnceleme ve Metin), s. 29.
296 Erhan Afyoncu, Aynı eser, s. 158.
297 “... işbu cumâdelûlâ evâhırında dâr-ı fenâdan rihlet ve ‘azm-i cânib-i âhiret eyledi.” Ahmed Vâsıf Efendi ve Mehâsinü’l-Âsâr ve
Hakâ’iku’l-Ahbâr’ı 1166-1188/1752-1774 (İnceleme ve Metin), s. 29.

298 “Sene-i merkûme cumâdelûlâsının yirmi beşinci günü...” Vak‘a-nüvîs Hâkim Efendi Tarihi (Metin ve Tahlîl), s. 98.
299 Ayvansarâyî Hüseyîn Efendi, Hadîkatü’l-Cevâmi‘, İstanbul Câmileri ve Diğer Dînî-Sivil Mi‘mârî Yapılar, haz. Ahmed Nezih
Galitekin, İstanbul 2001, s. 211.

300 Ahmed Vâsıf Efendi ve Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakâ’iku’l-Ahbâr’ı 1166-1188/1752-1774 (İnceleme ve Metin), s. 29; Vak‘a-nüvîs
Hâkim Efendi Tarihi (Metin ve Tahlîl), s. 99; Münir Aktepe, “a.g.m.”, s. 68.
58
karşısında bulunan Âşık-Paşa-Tekkesi mescidi mezarlığındadır” demektedir.302 Lakin burada bir
hata vardır. Aşıkpaşa Tekkesi Mescidi, Üsküdar’da değil, Fatih-Cibâli’dedir.303 Merhumun kabri
günümüzde ismi “Aşıkpaşa Cami” olan caminin yanındaki Seyyid Velayet Türbesi’nin
haziresindedir. Merhumun mezartaşında şunlar yazmaktadır:304
“Hüve’l-hayyü’l-bâkî
Sâbıka Matbah-ı Âmire Emini
merhûm ve mağfûr
Hâfız el-hâc Halîl Efendi
Ruhuna el-fâtiha
Sene 1167”
2.5. Hânendebaşı Enfî Hasan Ağa
Türk musikisinde bir terim olan hânende, Farsça’daki “okuyan, okuyucu” kelimesinde
tezahür etmiş ve toplu olarak icra edilen musikiye iştirak eden sanatçıları tanımlayan bir ifade
olmuştur. 305
III. Ahmed devrinin (1703-1730) ve dahi tüm Osmanlı tarihinin meşhur
hânendelerinden biri kabul edilen Hânendebaşı Hasan Ağa, Sûr-ı Hümâyûn şenliklerine katılmış
ve fasıllar ile herkesin takdirini kazanmıştı. Bu fasıllar bir iki saat sürer, her makamda şarkılar
söylenirdi.306
Tahminen 1660’lı yıllarda, İstanbul’un tarihî semti olan Fındıklı’da dünyaya gelen
Hasan Ağa, enfiye çekme merakından “enfî”, büyük burunlu olmasından ötürü de “burnâz”
lakaplarıyla şöhret buldu. Genç yaşta saraya giren Hasan Ağa, Enderûn-ı Hümâyûn’daki Kilâr-ı
Hassa’ya alındı. Buradaki tahsili esnasında kendini musiki noktasında geliştirdi. Fasıl
heyetleriyle de kendini göstererek III. Ahmed devrinde “serhânende” oldu. 1715’de emekliye
ayrıldı. İki yüzün üzerinde eser bestelediği yazılsa da sayının daha fazla olduğu
301 Münir Aktepe, “a.g.m.”, s. 68-70; Mehmet Çayırdağ, “Kayseri’de Vakıf Kütüphaneleri ve Matbah Emini Hacı Halil Efendi
Kütüphanesi”, Vakıflar Dergisi, sayı: 20, Ankara 1988, s. 265-288.
302 Münir Aktepe, “a.g.m.”, s. 68.
303 Aşık Paşa Külliyesi için bkz. Baha Tanman, “Âşık Paşa Külliyesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, cilt: 1, İstanbul
1993, s. 364-368.
304 Mezartaşı ve mezarının fotoğrafı için bkz. EKLER.
305 Nuri Özcan, “Hânende”, DİA, cilt: 16, 1997, s. 27.
306 Hanendebaşı Hasan Çelebi’nin hem herkesi kendine hayran bırakışını hem de farklı makamlarda terennüm etmesini, Vehbî
Efendi, şu beyitler ile ifade etmiştir:

“Her nâlede bir nahl-ı güle kondı safâdan
Her nağmede tebdîl-i makâm eyledi bülbül” Vehbî, Aynı eser, s. 152, 528.
59
düşünülmektedir.307 Vefat tarihi üzerine bazı muammalar mevcuttur. Başta Ayvansarayî olmak
üzere pek çok kaynak ölümü için 1729 tarihini verseler de308 Osmanlı Arşivi’nde bulunmuş bir
ceride olan Sadreddinzâde Telhisî Mustafa Efendi’nin günlüğünde ise 1 Ağustos 1724’de vefat
ettiği kayıtlıdır.309
Hasan Ağa’nın liderliğinde çok sayıda ses ve saz sanatçısı toplandı. Sûr-ı Hümâyûn’un
baş aktörlerinden olan Hasan Ağa sadece hânende ve sâzendelere liderlik etmedi. Vehbî’nin
kaleme aldığı şarkıyı Bayatî makamında besteledi ve bu şarkı altıncı gün (20 Zilkade/23 Eylül)
hânendeler tarafından okundu.310
2.6. Elçiler
Sûr-ı Hümâyûn’a yabancı devlet elçileri de davet edilirdi. Davet edilen elçi Osmanlı
Devleti’nin erken zamanlarından beri Sûr-ı Hümâyûn’da padişaha hediyeler verirdi. Misal I.
Murad’ın düzenlediği Şehzâde Yakup Çelebi ve Bâyezid’in sünnetine gelen elçilerin hediyeler
getirdiği Hadîdî’nin Tevârih-i Âl-i Osman’ında kayıtlıdır: “Katârile deve vü at ü katır, Kumaş ü
sîm ü zer âlât-ı vâfir / Gelürler elçiler her memleketden, Şehe arz eylediler her cihetden” 311
Yine 1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nda hediyelerini arz eden elçiler akabinde padişah huzurunda
hilatlarını giydiler.312
Osmanlı Devleti’nin erken dönem şenliklerinde genel olarak Müslüman Türk beylerinin
elçilerinin geldiği kayıtlıdır. Gayrimüslim devlet elçilerinin gelip gelmediği ise yazılmamıştır.313
Gayrimüslim dünya ile olan irtibatın seviyesini gösteren bu mesele ayrı bir inceleme konusudur.
Sûr-ı Hümâyûn’daki gösterilere elçi daveti bürokratik bir muameledir. Her elçinin hangi
gün şenliği seyredeceği dahi bellidir. Lakin bunların yanında şenlik mahallini, yapılan
hazırlıkları, devletin şatafat ve debdebesini göstermek, elçilerin de hayranlıkla izlediklerini
görmek için bazen devletin bazen de elçilerin kendi talebiyle Sûr-ı Hümâyûn mahallini de
307 Nuri Özcan, “Hasan Ağa, Enfî”, DİA, cilt: 16, 1997, s. 285.
308 Nuri Özcan, “a.g.mad.”, s. 285.
309 “Ser-musikiyân-ı Hassa Burnâz Hasan Çelebi, fevt-i şüd, rahmet.” KK, nr. 7500, s. 178; Fazıl Işıközlü, “a.g.m.” s. 522-523.
310
311 Hadîdî, Tevârih-i Âl-i Osman (1299-1523), s. 92.
312 “Bugün ilçiler pîşkeşlerün arz idüp nazar-gâh-ı husrevânîde hil‘atler giydiler.” Abdurrahman Abdi Paşa Vekâyi‘-nâmesi (1648-
1682), s. 442.
313 “Aleyye vü Hamîd, Aydın, Karaman, Karasi, Menteşe, Teke, Saruhân / İrişdi elçisi İsfendiyâr’un, Yetişdi Germiyân’un her
diyârun” Hadîdî, Tevârih-i Âl-i Osman (1299-1523), s. 92.

60
gezdikleri de olurdu. Bu hususta 1720 Sûr-ı Hümâyûnu için İstanbul’da mevcut elçiler,
tercümanları vasıtasıyla Okmeydanı’nda kurulan çadırları görmek istediklerini bildirdiler. Bu
istekleri elçilerin hepsinin aynı gün beraberce gezmelerinin müsaadesi için arzuhal ile padişaha
sunuldu: “Asitâne-i sa‘âdetlerinde mukîm elçiler tercümânların gönderüp sûr-ı hümâyûn-ı
meymenet-makrûn içün Okmeydânı’nda kurulan haymeleri varup görmek ziyâretiyle karîrü’l-
‘ayn olmak bâis-i iftihârımızdır deyü ricâ ve iltimâs etmeleriyle ...” III. Ahmed bu talebe hatt-ı
hümâyûnu ile “Cümlesine izn-i hümâyûnum olmuşdur. Varup seyr etsünler” diyerek onay
verdi.314
Benzer hadise 1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nda da oldu. Şenliğe katılan İngiliz Papaz John
Covel bu durumu şöyle kaleme aldı: “Biz Frenklerin (bizden böyle bahsediyorlar), bu
şenliklerde fevkalâde bir şekilde ağırlandığımızı bilmelisiniz. Türkler itilip kakılırken ben belki
yirmi kere etrafı görmek için dolaştırıldım. Bize her şeyi en ince ayrıntısına kadar gösterip
hayran olduğumuzu veya olur gibi yapmamızı görmekten çok gurur duyuyorlardı.”315
Günler Elçiler
11. Gün (25 Zilkade/28 Eylül) Moskov Elçisi Aleksej Ivanoviç

Deskov316 ve Fransa Elçisi ile Kapı
Kethüdaları317
12. Gün (26 Zilkade/29 Eylül) İngiliz ve Flemenk Balyosları318
13. Gün (27 Zilkade/30 Eylül) Venedik Elçisi Ruzzuni, Yeni Gelen
Balyos Giovanni Emo ve Nemçe
(Avusturya) Kapı Kethüdası319
14. Gün (28 Zilkade/1 Ekim) Dobravenedik Elçisi320
314 AE.SAMD.III. nr. 223/21487.

315 John Covel, Aynı eser, s. 133-134.
316 Aleksej Ivanoviç Deskov 1719-1721 yılları arasında Osmanlı Devleti nezdinde Rus elçiliği yaptı. Bkz. Faik Reşit Unat, Osmanlı
Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara 2008, s. 247.

317 Vehbî, Aynı eser, s. 361, 653; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 132, 219; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1205; Nusretnâme, s.
1122.
318 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1205; Tarih-i Raşid, V, İstanbul 1282, s. 258; Nusretnâme, s. 1122; Vehbî ile Hafız Mehmed
Efendi'nin surnâmelerinde İngiliz değil Üngürüs yani Macar elçilerin geldiği yazılıdır. (Bkz. Vehbî, Aynı eser, s. 370, 658-659;
Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 135, 220) Lakin bu dönemde Macaristan'ın bize balyos göndermesi gibi bir durum söz konusu
değildir. Kesinlikle İngiliz elçisi gelmiş olmalıdır. Zira tarih ilmine vâkıf iki mühim yazar olan Raşid ve Silahdâr da İngiliz elçisinin
geldiğini yazmıştır. Nitekim 1720’de Macaristan’ın Osmanlı Devleti’nde elçisi, balyosu vesairesi yoktu. İngiltere’nin ise elçisi
vardı. III. Ahmed’in hatt-ı hümâyûnu da buna bir delildir: “Françe ve İngiltere ve Felemenk elçileri gelen havâdisât kağıdlarını ...”
Bkz. AE.SAMD.III. nr. 232/22186.
319 Vehbî, Aynı eser, s. 376, 663-664; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 138, 221; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1206; Nusretnâme,
s. 1123.
61
Venedik ile imzalanan barış antlaşmasında olağanüstü elçi olan Ruzzuni, Sûr-ı Hümâyûn
şenliklerinde “özel bir muamele” gördü: “İstanbul’u 14 gün boyunca sevince boğan dört
şehzâdenin sünnet düğünleri (Eylül 1720) sırasında da özel bir muamele gördükten ve yola
çıkmadan kısa bir süre önce Venedikli esirlerin kısmenserbest bırakılmasını da sağladıktan
sonra, ...” Anlaşmayı imzalayıp, şenlikle de katıldıktan sonra birkaç meseleyi daha halledip,
kalan işleri yapmak üzere vazifesini Balyos Giovanni Emo’ya devretti.321 Hem Ruzzuni hem de
Giovanni Emo, Sûr-ı Hümâyûn’a katıldı.322
Vehbî’nin ve Hafız Mehmed Efendi’nin surnâmelerinde Hristiyan devletleri elçileriyle

hediyelerinden bahis varken, Müslüman bir ülke elçisinin katılımı yahud hediyelerinden
bahsedilmemesi, özellikle de İran’ın, Müslüman bir elçinin katılmadığını göstermektedir.323
Elçiler haricinde devrin ileri gelen ailelerinin mensupları da Sûr-ı Hümâyûn’a katıldı.
Misal on beşinci gün (29 Zilkade/2 Ekim) hediyelerini takdim etmek üzere gelen İbrahim
Hanzâde İsmail Bey meşhur “hanzâde” ailesine mensuptu. 324 Büyük dedeleri olan ve aileye
ismini veren İbrahim Han, Sokollu Mehmed Paşa ile II. Selim’in kızı olan İsmihân Sultan’dan
olma oğludur. İbrahim Han’dan sonra gelen aile üyeleri “İbrahim Hanzâdeler” olarak tesmiye
edilmiştir.325
2.7. Valide Sultan
Valide sultanların tören ve alaylarda öne çıkması 1582 Sûr-ı Hümâyûnu ile başladı. At
Meydanı’ndaki şenlikte İbrahim Paşa Sarayı’nda kendilerine tahsis edilen bölümlerde gösterileri
izlediler. Zaman içerisinde ise padişahların halktan uzaklaşması, çocuk yaşta cülûs etmeleri gibi
sebeplerden mütevellit halk ve devlet nezdinde daha ön plana çıktılar.326
Valide sultan, padişah ve şehzâdeden sonra hediye verilen önemli bir karakter idi.
Kendisine verilen hediyelere mukabil hilat da giydirirdi. Valide sultanların Sûr-ı Hümâyûn’da
320 Vehbî, Aynı eser, s. 380, 667; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 140, 222; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1206; Nusretnâme, s.
1123.
321 Johann Wilhelm Zinkeisen, Aynı eser, V, s. 403-404.
322 “... Venedik elçisi ile yeni gelen balyos ...” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1206.
323 Mübeccel Kızıltan, “a.g.m.”, s. 86.
324 Vehbî, Aynı eser, s. 392-393, 676-677.
325 Feridun Emecen, “İbrâhim Han”, DİA, cilt: 21, 2000, s. 316-317.
326 Valide sultanların tören ve alaylardaki süreci hakkında bkz. Leslie Peirce, Aynı eser, s. 264-273.
62
tatbik ettiği en önemli gelenek ise sünnetin akabinde cerrahbaşı ve cerrahlara para ile hediye
vermeleriydi. Bu minvalde 1582’de Nurbanu Sultan, torunu Şehzâde Mehmed’i sünnet eden
Cerrah Mehmed Paşa’ya 3.000 altın ve bazı hediyeler vererek ayrıca hilat giydirdi.327 1675’de
ise Hatice Turhan Sultan, torunu Şehzâde Mustafa’yı sünnet eden cerraha gümüş bir tepsi içinde
6.200 sterlin verdi.328
1582 ve 1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nda valide sultanlar son derece aktif rol almışlardı.
1582’de Nurbanu Sultan, 1675’de ise Hatice Turhan Sultan devlet yönetiminde ziyadesiyle söz
sahibiydiler. III. Ahmed’in validesi Gülnûş Emetullah Sultân’ın ise sessiz-sedasız, devlet
işlerine müdahale etmeyen biri olduğu düşünülmemelidir. Yapılan araştırmalara göre kendinden
önceki valide sultanlardan az kalmayacak derecede devlet işlerine müdahil olmuştur. Zira II.
Mustafa ve III. Ahmed ardarda padişah olmuş iki oğludur. Tabi etkisi bir yere kadardı. Çünkü
tahta geçen evlatları diğer valide sultanların evlatları gibi çocuk yaşta padişah olmamışlardı. II.
Mustafa 31 yaşında, III. Ahmed ise 30 yaşında cülus etmişti.329
1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda kadınların rolü bu derece aktif değildir. Kaynaklarda valide
sultan hakkında bir bilgi yoktur. Zira III. Ahmed’in annesi Gülnûş Emetullah Sultan 1715’de
vefat etmişti. Aynı şekilde şehzâdelerin anneleri hakkında da bilgi verilmemiştir. Buna bir diğer
sebep de bahsedilen dönemin, Sadrazam İbrahim Paşa’nın özelinde ve tekelinde şekillenmesi
diyebiliriz. Hülasa Gülnuş Emetullah Sultan’ın yaşaması hâlinde Sûr-ı Hümâyûn’da ziyadesiyle
etkili olacağı kuvvetle muhtemeldir.
327 Ali Akyıldız, Haremin Padişahı Valide Sultan, Harem’de Hayat ve Teşkilat, İstanbul 2017, s. 246-247.
328 John Covel, Aynı eser, s. 136.
329 Gülnuş Emetullah Sultan’ın devlet işlerine müdahale ve nüfuzu için bkz. Ali Akyıldız, Aynı eser, s. 81-87.
63
BİRİNCİ BÖLÜM
DAVET MEKTUPLARI, MEKÂNLAR VE GÖREVLİLER

1. 1086/1675 SÛR-I HÜMÂYÛNU KAYITLARINDAN İSTİFADE
Sûr-ı Hümâyûn düzenlemek için hem siyasî ve askerî ortamın münasip olması yani bir
savaş olmaması hem de şehzâdelerin “hadd-i hitâna vâsıl olmaları” gerekiyordu.330 Münasip
zaman gelince de padişahın emriyle Sûr-ı Hümâyûn için gereken mühimmat ve malzemelerin
tedarikine başlanırdı: “... emr-i şerîfleriyle sûr-ı hümâyûn mühimmâtının tedârüküne mübâşeret
...”331
III. Ahmed tarafından Sadrazam İbrahim Paşa’ya hitaben yazılan bir hatt-ı hümâyûn ile
hazırlıklara başlanması ve Sûr-ı Hümâyûn’un Okmeydanı’nda düzenlenmesi emri verildi.
Kanun-ı kadime devletin her alanında riayet etmeye çalışan Osmanlı Devleti’nde hem kadîm
düğün tarih’leri hem de III. Mehmed’in saltanatında, oğlu devrin padişahı III. Ahmed’in de
sünnet olduğu Edirne’deki 1086/1675 Sûr-ı Hümâyûnu’na dair kayıtlar ve defterler tedkik
edildi. Edirne’deki Sûr-ı Hümâyûn’a katılanlar ile istişarelerde bulunuldu: “... kadîm düğün
târîhlerin tetebbu‘ ve Sultân Mehemmed Hân-ı Gazî efendimiz hazretlerinin veled-i reşîdleri
Sultan Mustafâ ve hâlâ sâhib-i düğün Sultân Ahmed Hân efendimiz hazretlerinin Edirne’de olan
sûr-ı hümâyûn-ı hitânlarında hâzır bulunmuş nice kimseler ile müzâkere ve tahsîl-i vukûfdan
sonra ...” 332
Vakanüvis Raşid Mehmed Efendi’nin dediği gibi önceki Sûr-ı Hümâyûn
tertiplerinde yol ne ise aynı şekilde takip edildi.333
Aynı tetkikat 1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nda da yapıldı. Önceki Sûr-ı Hümâyûn tertiplerine
dair arşivlerden çıkarılan defterler incelenmek üzere Edirne’ye gönderildi.334 Sûr-ı Hümâyûn’da
görevlendirilen personele verilecek tayinâtlar için dahi 1086/1675 Sûr-ı Hümâyûnu kayıtları
tetkik edildi. Misal Cebeciler Ocağı’ndan Çavuş Ortası neferleri, Yeniçeri Ocağı’ndan 20 orta
yani 2000 yeniçeri, 50 saka ile 20 çavuş ekmek ve etten oluşan tayinâtlarını alabilmek için
müteferrik şekilde arzuhaller sundular. 1086/1675 Sûr-ı Hümâyûnu kayıtları çıkarılarak

333
“... mukaddemâ vukû‘ bulan sûr-ı hümâyûnlarda meslûk olan râh-ı muvâfık-dest-gâha sülûk ile ...” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s.
1187.
334 İ. H. Uzunçarşılı, “Nahil ve Nakıl Alayları”, Belleten, sayı: 157, Ankara 1976, s. 65; Büyük küçük demeden her şenlik öncesi
hazinede bulunan defterler çıkarılır, incelenir ve onlara göre tertibât yapılırdı. 1675 Şenliği’nde de aynısı yapıldı. Bkz. Anonim
Osmanlı Tarihi (1099-1116/1688-1704), haz. Abdülkadir Özcan, Ankara 2000, s. 225: “Ve sûr-ı humâyûn defterleri aranup
hazînede olan defterler çıkarılup, Edirne’ye gönderilmek üzere fermân olunmuşidi.”
64
incelendi ve sunulan arzuhallere der-kenar yapıldı. 1086/1675’de verildiği gibi taşraya
çıktıklarından verildiği üzere tayinâtlarının teslim edilmesi kararlaştırıldı: “Bin seksen altı
târîhinde olan Sûr-ı Hümâyûn’da dergâh-ı âlî cebecilerine beher yevm ...” 335 Cebeciler
Ocağı’na bağlı sakalara verilecek tayinatlar belirlenirken de “taşra çıkdıkları günden seferde
verildiğine kıyasıyla hesab olunduğu” üzere 150 saka için günlük 150 çift ekmek ve 25 vukıyye
et verildi.336
Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’nin yazdığı bir arzuhalde devletin kadîm
şenliklerindeki kuralları inceleyip uyguladığı bir kere daha aşikârdır. Bu minvalde Halil Efendi
Sûr-ı Hümâyûn’da vezirlerin, sipahilerin, silahdârların, yeniçerilerin, devlet adamları ile
davetlilerin çadırlarına kurulacak sofralar ve davetlilere verilecek olan yemekler ile ekmeklerin
1086/1675 Sûr-ı Hümâyûnu’ndaki gibi mi yahut başka türlü mü olacağını sadârete makamına
sordu: “Seksen altı târîhinde vâki‘ olan Sûr-ı Hitân-ı Hümâyûn’da hayme-nişîn-i vüzerâ-yı
‘izâm ve sipâh ve silahdâr ve yeniçeri ocaklarına ve sâir ricâl-i devletten hayme-nişîn
olunanların haymelerine sofralar ve meduvvînne dahi bâlâda tahrîr olunduğu vech üzere ta‘âm
verilüp ve nân-ı hass ve harcî ve çörekin dahi mikdârları tahrîr olunduğu üzere olmağla bu defa
sâbıkı üzere olmak mı fermân buyurulur ne vechle fermân-ı âlîleri buyurulur ise ol bâbda emr ü
fermân devletlü sa‘âdetlü sultânım hazretlerinindir. Bende El-hâc Halîl, Emîn-i Sûr-ı
Hümâyûn”337
Sûr-ı Hümâyûn’da ehl-i hiref ve İstanbul esnafı tarafından Rikâb-ı Hümâyûn’a verilecek
hediyeler için de 1086/1675 Sûr-ı Hümâyûnu’na ait Başmuhasebe’deki defterlerin birer
suretinin çıkarılıp esnafa verilmesi, İstanbul esnaflarının arzuhali ile talep edildi: “… bundan
mukaddem Sûr-ı Hümâyûn’da esnâf tarafından verilen hedayâyı müş‘ir Başmuhâsebe’de
mukayyed olan defterden bir sûret ihrâc …”338 Vesikada açıkça 1086/1675 Sûr-ı Hümâyûnu
yazmamaktadır ama “bundan mukaddem Sûr-ı Hümâyûn’da” ibaresinin yer alması ile 1720 Sûr-
ı Hümâyûnu hakkında yapılan incelemelerde devletin 1086/1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nu tetkik
ettirmesi ve yine Silahdâr’ın da eserinde eski şenliklerin incelendiğini belirtmesi, bu vesikada
mevzubahis olan şenliğin 1086/1675 tarihli olanının olduğunun bir delilidir.
335 D.BŞM.SRH. nr. 2/22, nr. 8/3.

336 D.BŞM.SRH. nr. 2/23. Et ve ekmeklerin verilişinde de görev dağılımı yapılırdı. Ekmekleri Matbah-ı Âmire Emini verirken,
etleri ise Kasapbaşı dağıtırdı.
337 D.BŞM.SRH. nr. 9/1-2.
338 Belgenin buyuruldu kısmı: “Mucibince Başmuhâsebeden sûret verilmek buyuruldu” D.BŞM.SRH. nr. 8/59.
65
Sûr-ı Hümâyûn’da görevlendirilen 150 cerrahın tayinatlarında sorun çıktığında da
1086/1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nun kayıtları incelendi. Evvela cerrahlara tayinat verilmedi. Bu
durum arzuhal ile bildirilince 1086/1675 Sûr-ı Hümâyûnu kayıtları tetkik edildi. Bu kayıtlarda
cerrahlara tayinat verilmediği tespit edildi. Lakin 1086/1675’de verilmeyen tayinatlar 1720 Sûr-ı
Hümâyûnu’nda cerrahlara verildi: “… bin seksen altı târîhinde vâki‘ olan Sûr-ı Hümâyûn’da
cerrâhlara ta‘yîn virildiği kaydı bulunmamışdır.”339
Burada bir malumatı da aktarmamız lazım geliyor. Vehbî’nin ifadesine göre on beşinci
gün (29 Zilkade/2 Ekim) hediyesini takdim eden Boğdan voyvodası, bu hediyeyi kendisine
1086/1675’de Edirne’deki Sûr-ı Hümâyûn’da verilen müteferrik hediyelere mukabil olmak
üzere getirdi: “... ve kezâlik Boğdan Voyvodası tarafından bin seksen altı târîhinde verilen
hedâyâ-yı mütenevviaya bedel olmak üzere tedârük eylediği şark elmâslı bir kıt’a çeleng ...” 340
Bu kayıt göstermektedir ki, aradan 45 sene geçmesine rağmen Boğdan voyvodası kendilerine
verilen hediyeleri unutmayarak seneler sonraki Sûr-ı Hümâyûn’da mukabelede bulundu.
Sûr-ı Hümâyûn için evvela padişahın fermanı çıkarıldıktan sonra şenliğin süreceği gün
sayısına göre bazen bir ay bazen dört-beş ay evvelinden hazırlıklar başlardı. Misal Edirne’de
yapılan 1675 Sûr-ı Hümâyûnu 14 Mayıs’da başladı ve 29 Mayıs’da nihayete erdi. Tabi burada
şunu da belirtmemiz lazım ki, Sûr-ı Hümâyûn’dan sonra da 18 gün süren evlenme şenliği de
düzenlendi.341 Bu kapsamda 33 gün süren şenlikler için hazırlıklar 1674 senesinin Kasım-Aralık
aylarında başladı. Mübâşeret tarihinden görülmektedir ki Mayıs ile Haziran aylarında yapılacak
şenlikler için beş altı ay evvelinden hazırlıklara başlandığı olurdu.342 Nitekim şenlikten dört ay
on gün önce 4 Ocak 1675’de Sûr-ı Hümâyûn Emini tayin edilmesi buna bir diğer delildir.343
Silahdâr Fındıklılı Mehmed Ağa’nın Zeyl-i Fezleke’sinde ise düğüne mübâşeret için 1086’nın
Muharrem’inde yani yılın ilk ayında hazırlıkların başladığını yazmıştır. 1086 Muharrem, miladi
olarak Mart-Nisan 1675’e denk gelmektedir. Bu takdirde düğünden kısa bir süre önce
hazırlıklara başlandığı ortaya çıkar.344 Bu kadar büyük bir şenlik için bu kadar yakın zamanda
hazırlıkların başlaması hem pek aklımıza yatmadığı için hem de Silahdâr’ın 1658’de doğması ve
339 D.BŞM.SRH. nr. 9/54.

341 Özdemir Nutku, IV. Mehmet’in Edirne Şenliği (1675), Ankara 1987, s. 42.
342 “Fermân-ı pâdişâhî üzre mübârek Ramazân-ı şerîf’de sûr-ı mezkûrın mühimmâtı tedâriküne mübâşeret ...” Abdurrahman Abdi
Paşa Vekâyi‘-nâmesi (1648-1682), s. 439.

343 “Mâh-ı Şevvâl’ün yedinci Cum‘a güninde Sûr emîni ta‘yîn buyurulup hil‘ât giydi.” Burada verilen tarih miladî olarak 4 Ocak
1675’e denk gelmektedir. Abdurrahman Abdi Paşa Vekâyi‘-nâmesi (1648-1682), s. 439.

344 Zeyl-i Fezleke, s. 668.
66
şenliğin 1675’de yapılmasını göz önüne aldığımızda 1692’de vefat eden Abdurrahman Abdi
Paşa’nın dediklerini dikkate aldık.
Hazırlık ve organizasyon sürecine dair 1086/1675 Sûr-ı Hümâyûnu haricinde de başka

etkinlikler de dikkat alınırdı. Bu minvalde nahılların inşasında da III. Ahmed zamanında
1119/1707-1708’de yaptırılan nahıllar dikkate alınarak istişare edildi: “Bin yüz on dokuz senesi
târîhinde vâki‘ Sûr-ı Hümâyûn’da yapdırılan nahıllar …”345
2. DAVET MEKTUPLARI
Sünnet düğünlerine devrin önemli devlet adamlarını, beylerini ve ilgili kişileri davet
etmek eski bir gelenekti. Bu kişilere davetnâme isimli mektupların gönderildiklerine I. Murad
döneminden itibaren rastlanılmıştır. Meselâ I. Murad’ın, şehzâdeleri Yakup ile Bayezid için
tertip ettiği Sûr-ı Hümâyûn’da her tarafa nâmeler yazılmış, tüm davetlilere eksiksik dağıtılmış
hatta Mısır sultanına dahi gönderilmişti. 346 Padişah sünnet düğünü yapmak istediğinde, eğer
şehzâdeleri İstanbul’da değilse, haliyle onlara da birer davetnâme yazılıp, gönderilirdi. Misal,
1457 Sûr-ı Hümâyûnû için Amasya Sancağı’nda olan Şehzâde Bayezid ve Saruhan Sancağı’nda
olan Şehzâde Mustafa birer mektup ile Edirne’ye davet edildi.347
Vehbî’nin eserindeki Sûr-ı Hümâyûn’a davet mektubu suretinin yanı sıra Osmanlı
Devleti’nin klasik çağına ait ilk davetnâme örneği Feridun Ahmed Bey’in Münşeâtü’s-Selâtîn
isimli hükümdar mektuplarını, ferman, berat, fetihnâme gibi vesika türlerinin suretlerini
topladığı eserindedir. 1457’de Şehzâde Bayezid ve Şehzâde Mustafa’nın sünnet edildiği Sûr-ı
Hümâyûn için Kastamonu Hâkimi İsmail Bey’e davetnâme yazılmıştı. Bu davetnâmenin başlığı
da şöyledir: “Cennetmekân Ebu’l-feth sultân Mehmed Hân-ı gâzî hazretleri dergâhında
şehzâdegânın sünnetleri sûrına davet zımnında Kastamonu Hâkimi İsmâil Beğ tarafına yazılmış
345 D.BŞM.SRH. nr. 1/185-1.

346 “Buyurdı yazdılar etrâfa nâme, Salâ ola cemî‘-i hâss u âme / İrişdi nâmeler begler tamâmı, Gelür şeh tapusına hâss u âmı /
Mısır sultânı kim mektûbı gördi, Mübârek-bâd içün çok tuhfe virdi” bkz. Hadîdî, Tevârih-i Âl-i Osman (1299-1523), s. 91-92; II.
Mehmed devri Sûr-ı Hümâyûn’a davet mektupları için: “Yazıldı ursa da‘vet hâss u âme, Perâkende itdiler etrâfa nâme” bkz.
Hadîdî, Tevârih-i Âl-i Osman (1299-1523), s. 242; II. Bayezid devri Sûr-ı Hümâyûn’a davet mektupları için: “Şeh emr itdi ele
alındı hâme, Perâkende itdiler etrâfa nâme” Bkz. Hadîdî, Tevârih-i Âl-i Osman (1299-1523), s. 331.
347 “Yazup her birine ikrâm ü izzet, İki şeh-zâdeyi şâh itdi da‘vet / Amâsiyye’ydi taht-ı Bâyezîd Hân, Haber irişdi vü göçdi şitâbân /
Saruhân tahtı Sultân Mustafa’nun, İricek nâmesi şâh-ı cihânun” Hadîdî, Tevârih-i Âl-i Osman (1299-1523), s. 242.
67
olan nâme-i hümâyûnun sûretidir.” 348 Sûr-ı Hümâyûn davetnâmesinden sonra gelen vesika
sureti ise davetnâmeye Kastamonu Hâkimi İsmail Bey tarafından verilen cevaptır.349
Davetnâme ismiyle tesmiye edilen bu tür mektuplardan münşeat mecmualarında da

vardır. Yahya bin Mehmed el-Katip’in Menâhicü’l-inşâ ve divan şairi Mesîhî’nin Gül-i
Sadberg 350 isimli münşeat mecmualarında davetnâme örnekleri mevcuttur. Mesîhî’de kayıtlı
davetnâmenin özelliği hâcelere yazılmış olmasıdır. Menâhicü’l-inşâ’daki ise genel bir
davetnâmedir.351
Münşeat mecmualarında davetnâme haricinde Sûr-ı Hümâyûn’a dair muhtelif emirleri

içeren bilgiler de mevcuttur. Misal, 1582’de III. Murad’ın oğlu III. Mehmed’in sünnet töreni
için istenilen malzemelerin gemiye yüklenilip gönderilmesi hakkında Mısır Beylerbeyi’ne
yazılan hüküm sureti,352 II. Mustafa’nın kızlarının düğününün hediyesi için Erzurum Beylerbeyi
Halil Paşa’dan yirmi, Trabzon ile Çıldır beylerbeyilerinden onar, Kars beylerbeyinden beş,
Bosna beylerbeyinden sekiz, Hersek Sancağı Mutasarrıfı Ahmed Paşa’dan da dört tane cariyeyi
göndermelerinin talep edilmesi gibi.353
Burada mektuplara geçmeden önce bir başka meseleden bahsetmemiz gerekiyor. 22

Ramazan 1132/28 Temmuz 1720’de çıkan ve meşale tedarikinden bahseden bu emirde “iş bu
sene-i mübâreke Zilkadesinin gurresinde sûr-ı pür-sürûr-ı hümâyûna ibtidâr ve mübâşeret
olunmak üzere...” ifâdesinden anlaşılıyor ki Zilkade’nin ilk günü yani 1 Zilkade/4 Eylül’de
başlaması planlanan Sûr-ı Hümâyûn, 15 gün gecikmiş yahut yapılan başka bir plan ile 15 gün
sonraya atılarak 15 Zilkade/18 Eylül’de başlamıştır.354
1132’nin Zilkade ayının on beşinde yani 18 Eylül 1720 tarihinde Sûr-ı Hümâyûn’un
başlaması için ilk adım atıldı. Evvela taşradan davet olunacak vezirler ve beylerbeyiler ile diğer
davetliler bir defter hâlinde III. Ahmed’e takdim edildi: “… taşradan da‘vet olunacak vüzerâ ve
beylerbeyiler [bir defter] ve bu tarafda da‘vet olunacaklar dahi bir defter olunup merfû-ı rikâb-i
348 Feridun Ahmed Bey, Münşeâtü’s-Selâtîn, İstanbul 1274, s. 250-251.

349 Feridun Ahmed Bey, Aynı eser, s. 251.
350 Gül-i Sadberg’in muhtevası için bkz. Mine Mengi, “Mesîhî”, DİA, cilt: 29, 2004, s. 313.
351
Yahyâ bin Mehmed el-Kâtib, Menâhicü’l-İnşa, haz. Fahri Unan, Ankara 2014, s. 77-78; Hasan Gültekin, Aynı eser, s. 279-280.
352 Şerife Şule Atasağun, Konya Mevlana Müzesi İhtisas Kütüphanesi 5278 Numaralı Münşeât Mecmuası (İnceleme-Metin),
Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2013, s. 267-269.
353 Ersin Kırca, Sadaret Yazışmalarını Hâvî Bir Münşeât Mecmuası (1114-1116/1703-1704) (İnceleme-Metin), Doktora Tezi,
Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2015, s. 33, 168, 348-351.
354 D.BŞM.SRH. nr. 1/9; D.BŞM.SRH. nr. 2/5-3.
68
kâm-yâbları kılınmışdır.”355 Bu hususta kanun-ı kadîm üzere Sadrazam İbrahim Paşa tarafından,
Reisülküttap Mehmed Efendi’nin kalemiyle “cümle erkân-ı devlet ve a‘yân-ı saltanat ve
hükkâm-ı memleket”e356 davet mektupları357 yazıldı.358 Sûr-ı Hümâyûn vesilesi ile kaleme alınan
bu mektupları çavuşlar, 359 çaşnigirler ve müteferrikalar 360 götürürdü. 361 Taşradaki vezirler ile
beylerbeyilerine gönderilecek mektuplar ise ilgililerin kapı kethüdâlarına teslim edildi: “Ol vakit
yazılan mektûblar bu tarafda kapı kethüdâlarına verilmiş …”362 Sûr-ı Hümâyûn’da bazı devlet
adamlarına ise sadrazam tarafından özel mektuplar yazıldı. Bunlar II. Mustafa’nın kızı
Emetullah Sultan ile evlenecek olan Vezir Sirke Osman Paşa, Ayşe Sultan ile nikahları kıyılacak
olan Maraş Valisi İbrahim Paşa, Rakka Valisi Ali Paşa ve Vidin Kalesi’nin tamirine memur
Süleyman Paşa idi. Bu özel davetlilere yazılan mektuplar hususî sadâret ağaları ile gönderildi.363
Mektupların yazılması mühim olduğu gibi yazılacağı saat dahi önemliydi. Bu hususta
müneccimbaşıya danışıldı. Önce müneccimbaşı ve müessesesinin tarihinden kısaca bahsedelim.
Osmanlı Devleti’nde astronomi ve astroloji ile ilgili her türlü mevzuya bakan kişiye
müneccimbaşı denirdi. Müessese olarak tam tezahür tarihi bilinmese de II. Murad devrindeki
takvimlere nazaran bu döneme dek varlığı aşikârdır. II. Mehmed ve II. Bayezid dönemlerinde
resmî kayıtlarda da müneccimbaşının olduğuna rastlanmıştır. Hatta II. Bayezid devrinde
müneccimbaşının haricinde müneccim-i sânî ve bir de müneccim kâtibinin varlığı bilinmektedir.
Müneccimbaşının görevi her sene bir takvim tertip etmekti. Her takvim nevruzda hazırlanır ve
sultan ile devlet ricâline takdim edilirdi. Yine her sene Ramazan öncesi imsakiye hazırlamak bir
diğer göreviydi.
355 AE.SAMD.III. nr. 224/21623.

356 Nusretnâme, s. 1117; “... bi’l-cümle memâlik-i mahrûsada olan vüzerâ-i izâm ve mîr-i mîrân ve mevâlî-i kirâm ve vülât-ı sâhib-i
nâm ü kâma mekâtîb-i hazret-i Âsâfi ile sûr-ı hümâyûna mübâşeret buyurulacağı i‘lâm ...” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1187; “...
taht-ı tasarruf-ı âl-i Osmâniyye’de olan memâlik-i mahrûse sükkânını âgâh eylemek üzre bilâd-ı sâ’irede olan mutasarrıfîn u
muhâfızîn ve vüzerâ-yı izâma ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 27, 178; Zeyl-i Fezleke, s. 668; Mektupların gönderildiği
kişilerin listesi için bkz. Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri 3, Vehbi Sûrnâmesi, haz. Mehmet Arslan, İstanbul 2009, s. 34-38.
357 İstanbul’dan taşrada ikamet eden vezirlere gönderilen bu mektubun sureti için bkz. Vehbî, Aynı eser, s. 28-30, 468; Hâfız
Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 27-28, 178-179.

358 Vehbî, Aynı eser, s. 27-28, 467; 1675 Sûr-ı Hümâyûnu için de “memâlik-i mahrûsada olan vüzerâ’-i ‘izâm ve mevâlî-i kirâm ve
mîr-i mirân ve ümerâ’ ve defterdârân ve sâ’ir muhassilîne” yazılan mektuplar ile Sûr-ı Hümâyûn ilân ve ilgililer davet edildi. Bkz.
Zübde-i Vekayiât, Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704), s. 58; Abdurrahman Abdi Paşa Vekâyi‘-nâmesi (1648-1682), s. 439.
359 Çavuşlar aynı zamanda Sûr-ı Hümâyûn’a şeyhülislamı davet için de gönderilirdi. Bkz. Murat Uluskan, Divân-ı Hümâyûn
Çavuşları, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2004, s. 172.
360 Taşraya gönderilen ehemmiyetli emirler Rikâb-ı Hümâyûn ağaları ile gönderilirdi. İkinci derece önemli hükümler ise
müteferrika ve çaşnigir ağaları ile vâlilere iletilirdi. Bkz. Erhan Afyoncu, “Müteferrika”, DİA, cilt: 32, 2006, s. 184-185.
361 “Ve mukaddemâ memâlik-i mahrûse beğlerbeğilerine ve sâ’ir ümerâya ve kanûn-ı kadîm üzre sûr-ı hümâyûn ihbâr u
beşâretiyçün Çavuşlar ve Çaşnigîr ve Müteferrikalar ahkâm-ı şerîfe ile gönderilüp tenbîh buyurulmuş idi.” Selânikî Mustafa
Efendi, Tarih-i Selânikî (971-1003/1563-1595), I, s. 132.
362 AE.SAMD.III. nr. 224/21623.
363 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 28, 179, Vehbî, Aynı eser, s. 30-31, 469.
69
Şimdi bahsedeceğimiz vesikayı ilgilendiren görevi ise zâyiçe hazırlamaktı. Padişahın
hususî işleri ile devlet işlerinin yapılacağı en uygun vakti belirleyen zâyiçelerin bir diğer ismi de
eşref saatiydi. Zâyiçeler çoğunlukla şu konularda hazırlanırdı: cülûs, savaş ilanı, ordunun sefere
çıkması, Tersâne-i Âmire’den denize kalyon indirilmesi, top dökülmesi, sultan düğünü, çocuk
doğumu.364 Bu tür işlere padişahlar arasında III. Mustafa misali çok ehemmiyet verenler olduğu
gibi I. Abdülhamid ve III. Selim gibi önem vermeyenler de mevcuttu. 365 Aşağıdaki vesikadan
anlaşılacağı üzere III. Ahmed bu kabil işlere pek ehemmiyet vermemişti.
Bu minvalde Sûr-ı Hümâyûn’a davet için gönderilecek mektupların yazılacağı saat

Müneccimbaşı’dan gelen bilgiye göre üçü yirmi dört geçe idi. Söylenen bu saat yani “eşref
saati” esas alınarak mektup yazıldı, defter edilip padişaha sunuldu: “Dünki gün şarksems?
olduğu takvîmlerde müşâhede olunmağla kaçıncı sâatde vâki‘ olacağı müneccimbaşı efendi
dâilerinden istihbâr olundukda sâat üçü yirmi dört dakika mürûr eyledikde vâki‘ olacağını
haber vermeğin Sûr-ı Hümâyûn işâatı içün yazılacak mektûblara teyemmünen ol sâatde bed’
etdirilüp ve yazılan mektûbların defteri manzûr-ı nazar-ı enverleri olmak üzere ber-dâşte-i
pâye-i serîr-i şevket-masîrları kılınmışdır.”
III. Ahmed ise bu duruma “Sûr-ı Hümâyûn içün bed’ olunan mekâtibler yazılup kapu
kethüdâlarına teslîm olunmak, mezkûr efendi bu mektûbu kevâkibin tesîrinden yazmış. Amel câiz
değildir.” diye cevap vererek mektupların yazılıp, gidecek devlet ricâlinin kapu kethüdâlarına
verilmesini emretti. Buradan anlaşılıyor ki III. Ahmed müneccimbaşının bu konudaki cevabını
kaale almadı.366
İlave olarak tarihsiz olan bu hatt-ı hümâyûn hem bulunduğu fon hem de yazı tarzı
itibariyle III. Ahmed’e ve 1132/1720 Sûr-ı Hümâyûnu’na aittir. Zira vesikada Niş Kalesi’nin
tamirine Rumeli Eyaleti’nin zeamet ve tîmâr sahiplerinin memur edildiği, Niş Muhafızı Vezir
Abdullah Paşa’nın da bu iş ile mükellef olduğu ve ilgililere gerekli emirleri gönderdiğinin III.
364 Tersâne-i Âmire’den denize kalyon indirilmesinin müneccimbaşıya sorulması hakkında bkz. İE.HAT. (İbnülemin, Hatt-ı
Hümâyûn) nr. 6/561, nr. 6/562; Donanmanın hareket edeceği saati gösteren zâyiçe için bkz. HAT (Hatt-ı Hümâyûn). nr.
1387/55070; Ordunun meştadan sahraya çıkacağı vakti gösteren zâyiçelerin takdimi için bkz. HAT. nr. 1378/54253, nr. 14/576;
Şehzâdenin sünnet olacağı vaktin zâyiçesi için bkz. A.MKT.NZD. (Sadaret, Mektubî Kalemi, Nezaret ve Devair Evrakı) nr. 227/15.
365 Salim Aydüz, “Müneccimbaşı”, DİA, cilt: 32, 2006, s. 2-4; Müneccimbaşı ve müessesenin tarihi hakkında bkz. Salim Aydüz,
Osmanlı Devleti’nde Müneccimbaşılık ve Müneccimbaşılar, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
İstanbul 1993; Bu tür işlerde kullanılan zâyiçe için bkz. İlyas Çelebi, “Zâyirçe”, DİA, cilt: 44, 2013, s. 160-162.
366 D.BŞM.SRH. nr. 19/154.
70
Ahmed’e arz olunduğu yazmaktadır. 367 Yaptığımız araştırma neticesinde 1132/1720 Zilkade
ayının başlarındaki (Sûr-ı Hümâyûn’a bir-iki hafta kala) bir mühimme hükmüne göre, Rumeli
Valisi ve Niş Muhafızı olan Vezir Abdullah Paşa’ya hitaben bir emir verilerek, kalenin tamirinin
başarıyla bitirildiği, bu konuda görevlendirilen zeamet ve tımar sahiplerinin memleketlerine
erken gönderilmesi gerektiği bildirildi.368 Yine aynı senenin Şaban ayına ait olan hükümlerde de
Niş Kalesi’nin tamiri için tîmâr ve zeamet sahiplerinin görevlendirildiği kayıtlıdır.369 Tüm bu
tespitler yukarıda mevzubahis olan vesikanın 1132/1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nun davet mektupları
hakkında olduğunun şerhi ve delilidir.
Devlet adamları ve önemli kişiler haricinde Sûr-ı Hümâyûn şenliklerine dinine

bakılmaksızın herkes davet edilirdi. Vehbî bu durumu bir beyit ile de açıklamıştı:370
“Şâhenşeh-i nîk ü kerem ü ni‘meti vâfir
Yok kimseye red gelsün ana müslim ü kâfir”
Burada şuna dikkat çekmemiz gerekiyor ki, herhangi bir vesile ile olursa olsun
düzenlenen şenliklerde Türk milleti, hünkâr ve devletin ileri gelenleri ile bir münasebatta
bulunuyordu. Avrupa’daki şenlikler ise sadece saray erkanına yönelik olup, halk ile birlikte icra
edilmezdi. Bu da göstermektedir ki Osmanlı Devleti’nde bu tür eğlenceler “Avrupa saray
şenliklerinde olduğu gibi, kapalı bir sanat anlayışını değil, tersine alabildiğine açık, halkın
tavrını, halkın yönelişini açımlayan bir karakteri gösterir”. 371 Hafız Mehmed Efendi de bu
meseleyi şu cümleler ile beyan ederek vaziyeti izâh etmiştir: “... Okmeydânı’na on beş gün
mütevâliyeten ednâ vü a‘lâ ve sığâr u kibâra ni‘am-i gûnâgûn ile ziyâfet-i sultânî bezl ü i‘tâ ve
dürlü dürlü neşât-bahş ve sürûr-efzâ lu‘biyyât ile zevk u safâ kesb olunup ...”372 Bu nedenle
367 “Şevketlü kerâmetlü efendim bundan akdem Rumeli Eyâleti’nin züemâ ve erbâb-ı tîmârı Niş Kalesi ta‘mîrine memûr
olduklarının evâmir-i şerîfesi Niş muhâfızı olan Vezîr Abdullah Paşa kullarına irsâl olunmuşdu. Zikr olunan evâmir-i şerîfe
kendüye vâsıl olduğu gibi mahallerine irsâl ve bir an evvel hidmet-i memûrelerine gelmeleri içün kendüsi dahi buyuruldular yazup
gönderdiği müş‘ir mektûb ve kâimesi gelmekle manzûr-ı hümâyûnları olmak üzere merfû-ı rikâb-ı kâm-yâb-ı hidîvâneleri
kılınmışdır.” D.BŞM.SRH. nr. 19/154.
368 Mühimme Defteri, nr. 129, hüküm nr. 1239 ve 1240.
369 Mühimme Defteri, nr. 129, hüküm nr. 1058.
371 Özdemir Nutku, Aynı eser, s. 10.
71
Osmanlı Devleti’nin düzenlediği şenliklerin Rönesans zamanında düzenlenenlerden ziyade, Orta
Çağ’da icra edilenler ile benzer özellikleri gösterdiği aşikârdır.373
3. MEKÂNLAR
3. 1. Sûr-ı Hümâyûn Mahallinin Belirlenmesi ve Tezyini
Sûr-ı Hümâyûn gibi büyük şenliklerin yapılacağı yerler vatandaşın rahat ulaşabileceği,
şehre çok uzak olmayan, geniş ve yeşilliği bol mekânlar olmalıydılar. Nitekim Sultan I.
Murad’ın şehzâdeleri Yakup ile Bayezid’in 1357’deki sünnetlerinde de çimenlik bir yer seçimi
kroniklerde mevzubahis idi: “Pes itdi şeh düğüne niyyetini, Çemenlerde ide cem‘iyyetini.”374
1457 Sûr-ı Hümâyûnu Edirne’de Meriç Nehri’ndeki bir adada yapıldı: “Bu mübârek
dügün hicretün sekiz yüz altmış birinde vâkı‘ oldı, Edirne’de Meriç suyınun arasında
Ada’da.” 375 1530 Sûr-ı Hümâyûnu At Meydanı’nda yapıldı. 376 1582 Sûr-ı Hümâyûnu’nda
kullanılan mekân yine At Meydanı ve İbrahim Paşa Sarayı idi. 377 1675 Sûr-ı Hümâyûnu ise
1457’deki gibi Edirne’de icra edildi. Bu sefer ise bir adada değil, Saray-ı Âmire ve hemen
önündeki Sırık Meydanı’nda yapıldı.378 Görüldüğü üzere Osmanlı Devleti’nin en büyük Sûr-ı
Hümâyûn tertipleri arasında saydığımız 1457 ve 1675 şenlikleri Edirne’de, 1530 ve 1582
şenlikleri İstanbul, Atmeydanı’nda, 1720 ise İstanbul, Okmeydanı’nda düzenlendi. Edirne’deki
şenlikler su kaynaklarına yakın bir yerde, geniş ve çimenlik bir sahrada, İstanbul’daki 1530 ve
1582 ise şehrin göbeğindeki tarihî meydanda icra edildi.
Sûr-ı Hümâyûn’da çok sayıda gösteriler olmakla beraber icra edilen önemli gösterilerden
biri de ateş işleri idi. Donanma-i Hümâyûn’un da dâhil olduğu bu gösterilerin su kenarında
373 Türk şenliklerinin Rönesans şenliklerine mi yoksa Orta Çağ şenliklerine mi benzediğine dair detaylı bilgi için bkz. Özdemir
Nutku, Aynı eser, s. 9-10.
374 Bkz. Hadîdî, Tevârih-i Âl-i Osman (1299-1523), s. 91.
375 Cihânnümâ, (1285-1485), s. 323; Ayrıca bkz. “Pâdişahun otakların ve haymelerin Ada’ya kurdular. Pâdişâh dahi devletile
Ada’ya geçti, otağında oturdu.” Âşıkpaşazâde Tarihi, [Osmanlı Tarihi (1285-1502)], s. 202; “Dârü’s-saltana Edrine
<harreseha’llâhü ani’l-fitne> altında, beyne’n-nehreyn -ki ada dirler ki, vüs‘atte rub‘-ı meskûn dinilse câyizdür; anın dahı rub‘ı
meskûndur, bâkîsi çayırdur ki, pâdişâhun ve kapu halkınun ve asâkir-i Rûm-ili ve Anatolı tavarları andan isti‘lâf iderler, ve
içindeki ehl-i kurâ andan istiğlâl ider- anun içinde sâyebânlar ve serâ-perdeler ve otaklar kuruldı, ve bîşeden havlılar çevrildi, ve
tavâyif-i âyendegân yir yir çadırlar ve sâyebânlar kurup, adanın içini zeyn ittiler.” Tursun Bey, Târîh-i Ebü’l-Feth, s. 88;
Sadeleştirmesi için bkz. Tursun Bey, Fetih Babası, Fatih’in Tarihi, s. 108; “Edirne civârındağı adada ki sevâdı hâl-ı müşkîn-i rûy-i
zemîndür, hıyâm-ı gerdûn-kıyâm kuruldı, pîrûz rûzda ve mübârek demde sarây-ı ‘âlem-ârây-ı sûr-ı sürûr-efzâya ol hurrem ovada
bünyâd uruldı.” İbn Kemal, Tevârih-i Âl-i Osman, VII. Defter, s. 140.
376 Celalzade Mustafa Çelebi, Aynı eser, s. 159.
377 1582 Surname-i Hümâyûn, Düğün Kitabı, s. 20.
378 Zübde-i Vekayiât, Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704), s. 58; Özdemir Nutku, Aynı eser, s. 44-45.
72
yapılması mecburiyettendi. Su kenarının seçilmesinin iki nedeni vardı. Evvela fişekler gibi
maddeler ile ortaya çıkan ışık suya yansıyacak ve daha debdebeli, tantanalı, şâşâlı bir görüntü ile
izleyenleri kendine hayran bırakacaktı. İkinci olarak ise düştükleri yerlerde yangına sebebiyet
verebilme ihtimallerine karşı doğal olarak su kenarları daha güvenli ve tedbirli bir seçim
olacaktı. Bu iki neden 1720’de Okmeydanı ve Haliç’in tercih edilmesinde tesirli oldu.379 Bu tür
eğlenceleri tepeden daha rahat görebilmek için de Okmeydanı bulunmaz bir mekân idi. Bu
minvalde Okmeydanı ile Haliç son derece uyumlu bir görüntü çizmekteydi. Bu çerçevede
Okmeydanı ve Haliç 1700’lerin başları için son derece uygundu.
Şenliklerin Edirne’de saray ve çevresinde, İstanbul’da Topkapı Sarayı’nın dibindeki At

Meydanı’nda icra edildiği ve İbrahim Paşa Sarayı’nın da kullanıldığını düşündüğümüzde Sûr-ı
Hümâyûn yapılacak yerlerde bir de padişahın ikamet edebileceği köşk, kasır olması mühimdi.
Bu noktadan da bakıldığında Aynalıkavak Sarayı’nın Sûr mahalline yakın olması ve padişahlara
yaraşır bir güzellikte bulunması Okmeydanı’nın tercihinde önemli bir etken oldu.
Düğün yeri ittifak hâlinde alınan bir karar ile Okmeydanı olarak belirlendi.380 Tabii bu
seçimde bölgenin yukarıda anlatıldığı üzere şenlikler için muvâfık olmasının yanı sıra en büyük
sebeplerden biri de şüphesiz Sadrazam İbrahim Paşa’nın takdiriydi. Kendisi Kağıthane’yi
köşklerle, saraylarla âbâd ve umrân edeceğinin sinyallerini tâ bu dönemde verdi. 381 Böylece
artık Sûr-ı Hümâyûn’da çadırların kurulacağı yer seçildi, büyük şenlikleri izlemek için çadırların
yönleri Kağıthane’ye teveccüh ettirildi.382 Esnaf alaylarının geçişlerinde de alaylar Kağıthane
yolundan doğru gelirlerdi.383
Çadırlar ile tezyin edilen Sûr-ı Hümâyûn sahrasına, otuz tane top ile Otağ-ı Hümâyûn
arasına otuz bir zira uzunluğunda bir sütun/direk konuldu. Direğin tepesine de içi akça dolu bir
maşraba yerleşirildi. Bu akçe dolu maşraba da direğin tepesine çıkan kişinin olacaktı.384
379 Mehmet Arslan, Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri, I, s. 309.

380 “Oldukta be-ittifâk-ı tedbîr, Menzilgeh-i sûr Sâha-i tîr” Vehbî, Aynı eser, s. 19, 457.
381 “Ebâ Eyyûbi Ensârî sâhiline müntehi olan Haliç-i bahre âmîzeş ve insibâb iden nehr-i pür-âb u tâbın cereyân eylediği vâdî-i
ferah-fezâ mukaddemâ, Kağıthâne ba‘de’l-umrân Sa‘dâbâd ile zebân-zed-i âlimiyân olup” Subhî Tarihi, Sâmî ve Şâkir Tarihleri İle
Birlikte, (İnceleme ve Karşılaştırmalı Metin), s. 138.
382 “... baş çadır ta‘bîr olunur çetr-i hümâyûnu kapusu Kâğıdhâne yoluna müteveccih olduğu hâlde sitâde kaldılar.” Hâfız Mehmed
Efendi, Aynı eser, s. 38, 183; “Ve Kâğıdhâne semti vechegâh-ı otâğ-ı sipihr-iştibâh olup ...” Vehbî, Aynı eser, s. 43, 477; Târîh-i
Râşid ve Zeyli, II, s. 1192.
73
Şenliğin yapılacağı alan muazzam derecede süslendi. Özellikle surnâmedeki tasvirler bu
ihtişamı gözler önüne sermektedir. Sûr sahrası renkli renkli ve binlerce kandil, kandillerden
yapılmış servi ağacı ile yine yüzlerce mahyalarla tezyin edildi.385
3.2. Okmeydanı ve Kağıthane
Bin yüz dönümlük genişliğiyle İstanbul’un en büyük meydanı olan Okmeydanı, Haliç,
Kasımpaşa, Piripaşa Deresi ve Hasköy ile çevrilidir. Aynalıkavak Sarayı’nın yukarısında yer
alan Okmeydanı, ismini II. Mehmed zamanında İstanbul kuşatmasında hem Otağ-ı Hümâyûn’un
kurulması 386 hem de okçuların talimgâh olarak kullanmaları kaydıyla bölgenin okçulara
tahsisinden dolayı aldı. Zaman içinde ok talimleri haricinde çeşitli oyunlarda, şenliklerde,
kutlamalar ve âfetlerde halkın toplandığı yer hâline geldi. 387
Okmeydanı’na kuraklık
dönemlerinde yağmur duası için de gidilirdi.388
Okmeydanı Mescidi’nin banisi II. Mehmed olup, II. Bayezid devrinde tekke ve
mutfaklar ilave edildi. III. Ahmed 1715’de kışlak olarak tayin edilen Okmeydanı’nda Cuma
namazını kılmak için bir minber bina ettirdi. 1770/1771’de tekkeye bir minare eklendi. Sultan II.
Mahmud döneminde 1818/1819’da tekke ve cami yenilendi.389 1900’lerin başlarına kadar büyük
bir mesire yeri olan Okmeydanı’nda halk eğlenir, yemeklerini yer, tekke ve camide namaz kılar,
bir kısım okçular da ok atışı yaparlardı. 390 1950’lerden sonra ise İstanbul’a göçenlerin
gecekondu sahası hâline gelerek tarihî özelliklerini yitiren Okmeydanı’nda, vaktinde inşa edilen
çoğu nişan ve ayak taşları da yağmalandı, tahrip edildi.391 Okmeydanı’nda Sûr-ı Hümâyûn’un
yapıldığı 1132’de (1719/1720) dikilen Nişantaşı’nda da olup tarih mısrası şöyledir: “Hünermend
dedi tarihini urdu birde Sultan Ahmed altunu 1132”392
Bir diğer mekân ise Kağıthane idi. Günümüzde İstanbul’un bir ilçesi olan Kağıthane,
Belgrad ormanından Haliç’e dökülen bir derenin etrafında kuruldu. Bizans döneminde derenin

386 Neşet Köseoğlu, “Okmeydanına Dair Fermanlar ve Dikili Taşlar”, Turing Belleteni, sayı: 132, Ocak 1953, s. 11, 15; İsmail Fazıl
Ayanoğlu, Okmeydanı ve Okçuluk Tarihi, s. 21.
387 Filiz Gündüz, “Okmeydanı”, DİA, cilt: 33, 2007, s. 339; “(Mayıs 1575) Buradan ayrılıp Haliç’e bakan yüksek bir tepeye çıktık.
Türkler burada ok atıyorlar ve çeşitli oyunlar düzenliyorlar [Okmeydanı].” Bkz. Stephan Gerlach, Türkiye Günlüğü 1573-1576, I,
çev. Türkis Noyan, İstanbul 2007, s. 188.
388 P. Ğ. İnciciyan, XVIII. Asırda İstanbul, İstanbul 1956, s. 79.
389 Ayvansarâyî Hüseyîn Efendi, Hadîkatü’l-Cevâmi‘, haz. Ahmed Nezih Galitekin, İstanbul 2001. s. 413.
390 Neşet Köseoğlu, “Fatih Sultan Mehmed ve Okmeydanı”, Turing Belleteni, sayı: 131, Aralık 1952, s. 5.
391 Özbay Güven, “İstanbul Ok Meydanı Spor Alanı”, Toplumsal Tarih, sayı: 14, s. 17-18.
392 Neşet Köseoğlu, “Okmeydanına Dair Fermanlar ve Dikili Taşlar”, s. 13.
74
adı Barbysos (Barbyzes), köyün ise Pissa idi. 393 Osmanlı Devleti’nin buraya Kağıthane demesi,
bölgede yer alan kağıt imâl atölyelerinden dolayıdır.394 I. Bayezid devrinde gerçekleşen Osmanlı
Devleti’nin ilk İstanbul kuşatması, Kağıthane ile Galata arasındaki bölgede yapıldı. Bu vesile ile
de Osmanlılar Kağıthane ile tanıştılar. İstanbul’un fethi sırasında kullanılan mekânlardan biri
olan Kağıthane’ye, II. Bayezid döneminde barut imalathanesi inşa edildi. I. Selim ile
genişletilen Tersâne-i Âmire, Haliç’ten Kağıthane Deresi’ne kadar uzandı.395
Kağıthane’nin eğlence ve mesire kültürü üzerine şekillenmesi, I. Süleyman dönemi ile

oldu. Kağıthane evvelki Sûr-ı Hümâyûn tertiplerinde de şenliklerin bir kısmındaki gösterilerin
icra edildiği mekân idi. Meselâ 1530 Sûr-ı Hümâyûnu At Meydanı’nda, şenlikte düzenlenen at
yarışları ise Kağıthane’de yapıldı.396
XVIII. yüzyılda Sadrazam İbrahim Paşa’nın imar faaliyetleri akabinde bölgeye

Kağıthane haricinde “Sadabad” da denilmeye başlandı. 397 Köyün içinden akan dere 1721’de
İbrahim Paşa’nın yaptırdığı cami ve sarayın yanındaki havuzdan geçmekteydi. Kağıthane
Deresi’nin mecrasında bazı değişiklikler yapıldı ve derenin kıyıları Kuleli Bahçesi’nin
mermerleriyle tezyin edildi.398 Kağıthane’deki bu dere tatlı su kaynağıydı ve bu özelliği pek çok
yabancı seyyahın eserinde hassaten belirtildi.399
Sadrazam İbrahim Paşa zevk ve sefaya düşkündü.400 Aynı mizaca uygun III. Ahmed ile
gayet iyi anlaşıyordu. Yaz akşamlar Lale eğlenceleri, Kış günleri ise helva sohbetlerini
düzenleyen Sadrazam İbrahim Paşa’nın bu meclislerine, padişah, şeyhülislam, vesair devlet
393 “Bu dereler, Alibeysuyu (Cydaros) ve Kâğıthane suyu (Barbyzes)dur.” P. Ğ. İnciciyan, Aynı eser, s. 121.
394 Münir Aktepe, “Kâğıthane”, DİA, cilt: 24, 2001, s. 166; “Galata ve Kasımpaşa kuzeydedir; liman kuzey-kuzeybatıda iki derenin
birleşmesinden oluşan Lycus ırmağının denize döküldüğü yerdedir; Lycus’u oluşturan derelerin Belgrad ormanından gelen en
büyüğünün kıyısında kâğıt fabrikası vardır.” Joseph de Tournefort, Tournefort Seyahatnamesi, çev. Teoman Tunçdoğan, II. Kitap,
İstanbul 2005, s. 28-29. Eserin editörünün notuna göre “Lycus” ismini Tournefort, yanlışlıkla yazmıştır. Burada seyyahın anlattığı
dere Kağıthane Deresi yani Barbyzes’dir.
395 Münir Aktepe, “a.g.mad.”, s. 166-167.
396 “Yirminci günü Kağıthane’ye çıkılıp at yarışları seyrolundu. Bu arada bir dişi tazının seğirtip bütün atları geçtiği görüldü.”
Peçevi Tarihi, I, s. 116; Celalzade Mustafa Çelebi, Aynı eser, s. 165.

397 Sadâbad: Sultân Ahmed hân-ı sâlis zamanında Kağıdhâne mesîresine verilen isimdir. Bkz. Şemseddin Sami, Kâmûsu’l-Alâm,
IV, İstanbul 1306, s. 2567.

398 P. Ğ. İnciciyan, Aynı eser, s. 77-78, 105.
399 Stephan Gerlach, Aynı eser, I, s. 184; Jean Thevenot, Thevenot Seyahatnamesi, çev. Ali Berktay, İstanbul 2009, s. 59;
Crailsheimli Adam Werner, Padişahın Huzurunda, Elçilik Günlüğü, 1616-1618, çev. Türkis Noyan, İstanbul 2011, s. 102; Mary
Lucille Shay, Lale Devri ve Sonrası (1720-1734), çev. Münir Akın, İstanbul 2009, s. 27.
400 İbrahim Paşa’nın zevk ve sefaya olan düşkünlüğü, XVIII. asrın sonlarını anlatan eserlerde dahi bahsedilmişti: “Maktûl İbrahim
Paşa zevk edeyim deyü çeteleri ref‘ edüp, Sa‘dâbâd zevkine mübtelâ ve serhadlerde cenge alışmış adamları helâk ile küffâra
dostluk edüp ve Âstâne’de ise olur olmaz ednâ cürümle telef olunarak cümlesi avrete dönüp, iş eri âdem kalmadı ...” Ahmed Câvid,
Hadîka-i Vaka‘yi, haz. Adnan Baycar, Ankara 1998, s. 37.
75
görevlileri de iştirak etmekteydi. 401 Sadaretinin ilk seneleri Lale eğlencelerine Beşiktaş’taki
yalıya giden İbrahim Paşa, müstakil bir eğlence mahalli ve lale bahçesi oluşturmak için
Kağıthane’yi düşünüyordu. Kağıthane’nin İstanbul’a yakınlığı, dere vasıtasıyla deniz ulaşımının
olması, geniş bir vâdi misali düzlüklere sahip bulunması bölgenin önemli avantajlarındandı.402
Bu minvalde sadareti boyunca Kağıthane’nin bakımı ve tezyini için gerekli emirleri verdi.403
Hatta III. Ahmed inşa ve ihya döneminde hatt-ı hümâyûnları ile sürece müdahalelerde
bulundu.404
Bu çerçevede Kağıthane Deresi’nin her iki tarafı da Mülknâme-i Hümâyûnlar405 ile 156
kişiye tahsis ve temlik edildi.406 Bu kişiler tarafından hızlı bir şekilde “Kâğıthane suyunun iki
tarafı bir taraftan Sütlüce Karaağacı ve diğer tarafta Bahariye mevkiine kadar iki sıra yalı ve
köşk bahçeleriyle süslenmişti” 407 . Köşk ve bahçelerde yapılan süsleme ise bambaşka bir
seviyede idi. Misal, topçubaşının hanesinin üstüne bronz renkli tahta bir top, Kaptan-ı Derya’nın
balkonuna ise küçük bir kadırga konuldu. Versailles Sarayı’na benzemesi için de Fransız elçisi
kırk tane portakal ağacı hediye etti ve bu ağaçlar Kağıthane’deki sarayın etrafına yerleştirildi.408
Gerek devletin yaptırdığı gerekse de özel mülk olarak inşa edilen binalar, havuzlar,
bahçeler son derece ihtişamlı idi. Bu ihtişama karşı Harem-i Hümâyûn halkı dahi duyarsız
kalamayıp, Kağıthane’ye giderek bu şatafatlı eserleri ziyaret ederlerdi. 409 Harem halkı gibi
Sultan III. Ahmed de sık sık Sadabad’ı seyretmeye gider, at koşularından tüfek atışlarına kadar
401 İ. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV. Cilt, 1. Bölüm, s. 163.

402 Kağıthane vadisinin bu ahvali kaynaklarda benzer durumda bulunan mahalli tarif için de kullanılırdı: “Vasf-ı Hasan-âbâd,
Mahall-i mezbur tarafeyni alçak bayır, kağıdhane vâdisi gibi bir latîf ve vâsî‘ vâdi ki, vasatında zülâl-misâl bir nehr-i sağîr akar
...” Târih-i Na‘îmâ, II, s. 664.
403 İ. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV. Cilt, 1. Bölüm, s. 163-165; Sadabad’ın inşâsına dair bkz. Şem’dânî-zâde Fındıklılı
Süleyman Efendi Târihi, Mür’i’t-Tevârih, I, haz. Münir Aktepe, İstanbul 1976, s. 4.

404 AE.SAMD.III. nr. 225/21702; nr. 225/21706.
405 Mülknâme-i Hümâyûn terimi, vesikalarda Temliknâme-i Hümâyûn olarak da kullanılmakta olup, kelime olarak temlik “birini
bir mülk ve mala mâlik ve mutasarrıf etme, birine bir mülk kazandırma” demektir (Kâmûs-ı Türkî, s. 440). Terim olarak ise devlete
hizmet edenlere padişah tarafından verilen bir arazinin o kişiye ait olduğunun ispatı olan yazılı vesikadır. Detaylı bilgi için bkz.
Mehmet İpşirli, “Temliknâme”, DİA, cilt: 40, 2011, s. 430-431.
406 Subhî Tarihi, Sâmî ve Şâkir Tarihleri İle Birlikte, (İnceleme ve Karşılaştırmalı Metin), s. 138-139; Subhî eserinin başlarında,
Sadabad’daki kasır sayısının “Sa‘dâbâd’da altı yedi sene mukaddem binâ ve etrâfını kürûm u eşcâr garsı ile ihyâ itdikleri yüz
yirmiden mütecaviz” olduğunu yazmıştır. Subhî Tarihi, Sâmî ve Şâkir Tarihleri İle Birlikte, (İnceleme ve Karşılaştırmalı Metin), s.
38; Sadabad’daki bağ ve bahçe dağıtımında verilen mülknâmelere dair örnek vesikalar için bkz. C.ML. nr. 239/9988; nr. 239/9990;
nr. 667/27320; nr. 735/30015; AE.SAMD.III. nr. 18/1621; nr. 18/1622; nr. 18/1623; nr. 18/1638; nr. 183/17742.
408 Auguste Boppe, XVIII. Yüzyıl Boğaziçi Ressamları, çev. Nevin Yücel-Celbiş, İstanbul 1998, s. 10.
409 Selim Karahasanoğlu, Aynı eser, s. 99.
76
türlü eğlenceleri izlerdi. 410 Sadreddinzâde’nin günlüğünde III. Ahmed ve İbrahim Paşa’nın
Kağıthane’deki maceraları hakkında da çok sayıda kayıt mevcuttur.411
Elçilere devletin harikulade ahvalini göstermek için kullanılan mekânlardan biri olan
Kağıthane’de büyük ziyafetler verilirdi. Misal 1722’de Semnan Hakimi’nin elçisi Murtazakulu
Han’a Kağıthane’de şâşâlı bir ziyafet tertip edildi.412 Patrona Halil İsyanı’ndan sonra Sadabad
eski cazibesini kaybetmesine rağmen, elçi ziyafetlerinde rağbet olunan bir bölge idi ki, bu
minvalde 1740’da Moskov Elçisi’ne burada ziyafet verildi.413 Kimi zaman ise vezirler ziyafet
verir ve I. Mahmud Kağıthane’deki bu ziyafete katılırdı. 414 Sadabad’ı boş bırakmayan I.
Mahmud, sadrazamın ziyafetlerine de iştirak ederdi.415
1730 Patrona Halil İsyanı neticesinde padişahın yakın çevresindeki, başta sadrazamı
olmak üzere bazı devlet adamlarının kellelerin alınması talebiyle yetinmeyen eşkıya takımı III.
Ahmed’i de padişah olarak görmek istemediler. Yapılan istişarelerden sonra III. Ahmed, II.
Mustafa’nın oğlu Şehzâde Mahmud’u kendi elleriyle tahta çıkardı. Akabinde yeni sadrazam ve
şeyhülislam belirlendi. Biat merasimi yapıldı. 6 Ekim 1730’da I. Mahmud, Eyüp Sultan’a kılıç
kuşanmaya gideceğine yakın bir vakitte, Topkapı Sarayı’nın dışarıya açılan en büyük kapısı olan
Bâb-ı Hümâyûn’da Divân-ı Hümâyûn Çavuşları dellallarla dört bir yana feryad ile padişahın
fermanını okudular. Bu fermana göre Sadabad’da köşkü olanların köşklerini üç gün içinde
yıkmaları istendi. Ne kadarının kendi köşkünü yıktığı bilinmese de isyancıların da tarumar ettiği
köşkler ve kasırlar ile Sadabad enkaz haline geldi. 416 Hülasa, III. Ahmed’in “ihya vü inşa
410 Selim Karahasanoğlu, Aynı eser, s. 102-106.

411 Selim Karahasanoğlu, Aynı eser, s. 99-109.
412 Mustafa Kesbî, İbretnümâ-yı Devlet (Tahlil ve Tenkitli Metin), haz. Ahmet Öğreten, Ankara 2002, s. 463-466; Her ziyafet ise
bazı şartlardan ötürü Kağıthane’de verilemiyordu. Misal III. Ahmed döneminde Nemçe elçisine Kağıthane’de ziyafet verilmek
istendi, lâkin hava muhalefeti ve bu semtin de açık yer olması nedeniyle bu ziyafetin verileceği mekânda tebdile gidilerek,
Eyüp’teki Kara Mustafa Paşa’nın yalısında karar kılındı. Bkz. AE.SAMD.III. nr. 227/21845.
413 “Ba’dehu vezîr Sa’d-âbâd’da elçiye ziyâfet ettik de ...” Mür’i’t-Tevârih, I, s. 98-99; Ayrıca bkz. Mür’i’t-Tevârih, I, s. 107;
Moskov Elçisi’ne 1776’da Kağıthane’de verilen bir diğer ziyafet için bkz. Mür’i’t-Tevârih, III, s. 38.
414 “[22 Temmuz 1755] Yeniçeri Ağası Ağa-kapısı’nda vezîre ziyâfet etti ve altı gün mürûrunda Vezîr dahi Sa’d-âbâd’da pâdişâha
ziyâfet eyledi ...” Mür’i’t-Tevârih, I, s. 182.

415 “4 Şevval 1145/20 Mart 1733. Ziyâfet-i sadr-ı az‘am bâ-zât-ı hümâyûn be Sa‘dâbâd” Selim Karahasanoğlu, Aynı eser, s. 117-
118.
416“... Divan-ı Hümâyûn çavuş ağaları Bab-ı Hümâyûndan beri feryad ve nida ederek alay ortasından Sa’dabad’da köşkü olan
bilsün ki şevketlü padişah hazretleri emr ü ferman eylediler. Bugünden sonra üç güne dek cümle mevcut olan köşk sahipleri,
köşkleri hedm edesiz deyü kol kol münadiler nida edüp Sa’dabâd iç gün içinde harab oldu.”, 1730 Patrona İhtilâli Hakkında Bir
Eser, Abdi Tarihi, s. 40-45; İ. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV. Cilt, 1. Bölüm, s. 213; P. Ğ. İnciciyan, Aynı eser, s. 78; Sarkis
Sarraf Hovhannesyan, Payitaht İstanbul’un Tarihçesi, İstanbul 1996, s. 34; Auguste Boppe, Aynı eser, s. 11.
77
eylediği Sadabad tesmiye olunan” 417 bu güzide mekân yine aynı padişah devrinde tarumar
edildi.
Bir bütün olarak bakıldığında Lale Devri’ne damga vuran Sadabad’ın 1720 Sûr-ı
Hümâyûnu ile akıllara yerleştiği, sonraki senelerde nokta mekân olmasının da bu Sûr-ı
Hümâyûn ile vaki olduğu düşünülebilir.
3.3. Aynalıkavak Sarayı (Tersane Bahçesi Sarayı)
Sûr-ı Hümâyûn’da Okmeydanı ve Kağıthane’den sonra kullanılan önemli mekânlardan

biri de hatta padişahın ikâmetini esas aldığımızda en önemli yapı Aynalıkavak Sarayı idi. Bu
kasır günümüzde Haliç sahilinde bulunan Kasımpaşa ile Hasköy arasındadır. Aynalıkavak
Sarayı’nın kaynaklarda geçen diğer ismi “Tersane Sarayı”dır.418
II. Mehmed devrinde saray ve bazı yapıların bu bölgede inşâsı ferman olundu, lakin
yapılıp yapılamadığı bilinmemektedir. Bununla birlikte XVI. yüzyılda Kasımpaşa’ya Tersâne-i
Âmire’nin taşınması ile Okmeydanı’nın Haliç’e bakan sahilindeki kısım bahçe haline geldi. I.
Ahmed döneminde en eski kasrın inşa edildiği araştırmalarda belgelenmiştir. Bu dönemden
itibaren padişahlar kasrı kullanmaya başladılar. Kasır kâfi gelmedikçe yeni mimarî ögelerle
genişletildi. XVII. yüzyılda imar ve inşa faaliyetleri devam etti. XVII. yüzyıldaki parlak
mevcudiyetini XVIII. asırda da muhafaza eden Aynalıkavak Sarayı, özellikle Haliç ve
Kağıthane’ye verilen öneme binaen daha fazla koruma ve bakım altına alındı. 1718 Pasarofça
Anlaşması’nın akabinde Venedik’ten hediye olarak gelen büyük ve değerli aynalar ile kasır
tezyin edildi. Yine III. Ahmed devrinde İstanbul’a gelen ve bir vesile Aynalıkavak Sarayı’na
girebilen Aubry de La Mortraye sarayın harikulade tefrişatı hakkında çok detaylı malumat
vermiştir.419
13 Zilkade/16 Eylül’de III. Ahmed haremi, içoğlanı ve Hasoda erkanı ile Topkapı
Sarayı’ndan Aynalıkavak Sarayı’na gittiler.420 III. Ahmed, Sûr-ı Hümâyûn boyunca haremi ve

419 Semavi Eyice, “Aynalıkavak Sarayı”, DİA, cilt: 4, 1991, s. 264; Aubry de La Mortraye, Travels Through Europe, Asia and
Africa, I, London 1730, s. 174-175.

420 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 44, 186; Vehbî, Aynı eser, s. 49, 479-480; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1192; “Ve onüçünci
dü-şenbih gün pâdişâh-ı gâzî hazretleri cümle harem-i şerîf ve hırkâ-i mübâreke ve Hâs odalı ve içoğlanı ile tersâne bağçesine nakl
ve teşrîf buyurdılar.” Nusretnâme, s. 1117.
78
maiyetiyle birlikte burada ikamet etti.421 Önceki Sûr-ı Hümâyûn şenliklerinde ise durum daha
değişikti. Meselâ 1530 Sûr-ı Hümâyûnu At Meydanı’nda tertip edildi. Bu dönemde Harem, Eski
Saray’da olduğu için de şehzâdeler Eski Saray’dan, I. Süleyman ise Topkapı Sarayı’ndan At
Meydanı’na geldi.422 1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nda ise Edirne Sarayı’nda ikamet edildi. 1720 Sûr-ı
Hümâyûnu için başka bir kasırda ikamet edilmişti.
Karada ve gündüz düzenlenen eğlenceler ile esnaf geçişleri, hediye merâsimi gibi
törenler Okmeydanı’nda yapılırken, denizde ve gece icra edilen fişek gösterilerinde ise seyir
mahalli olarak Aynalıkavak Sarayı kullanıldı.423 III. Ahmed’in Haliç’te tertip edilen gösterileri
seyretmesi için bir sofa inşa edildi, siyah renkte halılar ile tefrişatı tamamlandı. 424
Nusretnâme’de bu sofadan “... tersâne sarâyının deryâya nâzır kafesli kasr-ı hümâyûnlarında
...” diye bahsedilir.425
Sûr-ı Hümâyûn’un birinci günü (15 Zilkade/18 Eylül) Okmeydanı’nda şiddetli bir rüzgâr
esmesinden dolayı eğlencelerin bir kısmına Aynalıkavak Sarayı’nda devam edildi.426 İkinci gün
(16 Zilkade/19 Eylül) eğlencelerden sonra III. Ahmed Aynalıkavak Sarayı’na döndü ve geceyi
orada geçirdi. 427 Şenliğin ikinci ve üçüncü günlerinde hediye merâsimlerini müteakip ikindi
namazını eda etmek için Aynalıkavak Sarayı’na gitti.428 Üçüncü günün (17 Zilkade/20 Eylül)
akşamında yapılan deniz üzerindeki gösteriler için Aynalıkavak Sarayı’na geçildi ve şenlikleri
izlemek için oradan kalyona vasıl olundu.429 III. Ahmed ve devlet adamları dördüncü gün (18
421 Semavi Eyice, “a.g.mad.”, s. 265. Semavi Eyice bu ansiklopedi maddesinde sünnet düğününün 1132 Şabanı’ndan yani Haziran
1720’de olan on beş gün boyunca yapıldığını yazmıştır. Bu bilgi yanlıştır. Sûr-ı Hümâyûn, 15 Zilkade-29 Zilkade 1132 (18 Eylül-2
Ekim 1720) tarihlerinde yapıldı. Bkz. Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 27, 143; Vehbî, Aynı eser, s. 27, 467; 51, 481.
423 “Bu makâle leyâlî-i sûr-ı hümâyûnun dördüncü gecesi -ki leyletü’s-Seb’tir- Sâhilsarây-ı Tersâne pîşgâhında tûfân-hîz-i tennûr-ı
âteş olan deryâ şenliği beyânındadır.” Vehbî, Aynı eser, s. 144, 524; “... deryâ şenligi temâşâsı içün Âyineli Kavak’ta sûret-nümâ-
yı sipihr-i heft-tıbâk olan...” Vehbî, Aynı eser, s. 374, 662; “Bu esnâda Cenâb-ı hilâfet-me’âb-ı şehriyârî ve Hazret-i Sadr-efrûz-ı
kâmrânî deryâ şenligi temâşâsı içün Âyineli Kavak sâhilinde ...” Vehbî, Aynı eser, s. 380, 666.
424 “Mevki’-i mezbûr ittisâlinde Âyîneli Kavak sâhilinde temâşâgâh-ı şebâne olmağ içün ihdâs olunan nişîmen-suffa-i safâ-bahşâya
dahı kâlîçe-i müşgîn-târlar mefrûş ...” Vehbî, Aynı eser, s. 237, 573.
426 “... bugün Okmeydânı’nın şiddet-i rûzgârı bir vecihle râhat vermemekle şevkelü pâdişâh-ı âlem-penâh hazretleri Tersâne
Bâğçesi’ne ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 50, 189; “Ve şevketlü pâdişâh-ı rûy-ı zemîn hazretleri şiddet-i rûzgârdan otâğ-ı
hümâyûna bu gece rağbet buyurmayup ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 51, 189.
427 “Ba‘dehu şenlik tamâmında şevketlü pâdişâh-ı âlem-penâh hazretleri Tersâne Bağçesine ve sadrıa‘zam hazretleri otağına gidüp
ve herkes mekânlarına avdet eylemişlerdir.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 57, 191; On dördüncü (28 Zilkade/1 Ekim) günün
gecesini Aynalıkavak Sarayı’nda geçirdi. Bkz. Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 142, 222.
428 İkinci gün (16 Zilkade/19 Eylül): “... edâ-yı namâz içün şevket ü saâdet ile Sâhil-sarây-ı Tersâne’ye teveccüh-sâz oldular.”
Vehbî, Aynı eser, s. 129, 517; Üçüncü gün (17 Zilkade/20 Eylül): “... Pâdişâh-ı İslâm edâ-yı salât-ı vustâya kıyâm ve Sâhil-sarây-ı
Tersâne’ye rahş-rân-ı hırâm oldular.” Vehbî, Aynı eser, s. 141, 523.
429 “Badehu şevketlü pâdişâh-ı rûy-ı zemîn hazretleri Tersâne Bâğçesi’ne ve sadrıa‘zam hazretleri otaklarına gidüp ahşam üzeri
deryâda olacak şenliği seyrân içün üçanbârlı kalyona hırâmân ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 63, 193; Târîh-i Râşid ve
Zeyli, II, s. 1200.
79
Zilkade/21 Eylül) Aynalıkavak Sarayı’na giderek denizdeki şenlikleri seyretti. 430 Beşinci gün
(19 Zilkade/22 Eylül) de Aynalıkavak Sarayı’na geldi ve fişek şenliklerini sarayın sahil
kesiminden izledi. 431 Altıncı gün de (20 Zilkade/23 Eylül) Aynalıkavak Sarayı’na gitti. 432
Yedinci gün (21 Zilkade/24 Eylül) Aynalıkavak Sarayı’ndaki kasırda çengileri ve denizde
yapılan şenlikleri seyretti. 433 Dokuzuncu gün (23 Zilkade/26 Eylül) şiddetli yağmur ve
rüzgardan dolayı fişek gösterileri yapılamadığından III. Ahmed Aynalıkavak Sarayı’na
döndü. 434 On birinci gün (25 Zilkade/28 Eylül) şiddetli yağmurlardan dolayı eğlenceye ara
verildiğinde III. Ahmed yine Aynalıkavak Sarayı’na gitti.435
1720 Sûr-ı Hümâyûnu’ndan sonra da bu saray Türk tarihinde önemli bir mevkiye sahipti.
1774’deki Küçük Kaynarca Antlaşması’nın bazı maddeleri için bir araya gelen Osmanlı ve Rus
devletlerinin temsilcileri görüşmelerini bu sarayda yaptılar. Saray ilerleyen seneler içerisinde
elçiler ve temsilcilerle görüşülen bir mekâna dönüşerek bir tür “Hariciye Konağı” vaziyetini
aldı.436
Aynalıkavak Sarayı’nın en net çizimleri Sûr-ı Hümâyûn minyatürlerini çizen Levnî

tarafından yapıldı. III. Ahmed’in Haliç’teki şenlikleri seyrettiğini gösteren minyatürler, aynı
zamanda saray hakkındaki en net görüntüleri verir. Bu noktada sarayın mazisine dair en mühim
çizimler Levnî’nin minyatürleridir. 437 Minyatürlerde Aynalıkavak Sarayı’nın rıhtımı ve sahile
kurulu Otağ-ı Hümâyûn,438 Aynalıkavak Sarayı’nın sahil kesimi, seyir balkonu ve arkasındaki
ormanlık arazinin bir kısmı,439 Sadrazam İbrahim Paşa’nın Aynalıkavak Sarayı’nın yanındaki
iskeleye kurduğu otağı ile saraya ait olan yapı bloğu görülmektedir.440

433 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 94, 203; Nusretnâme, s. 1121.
436 Detaylı bilgi için bkz. Semavi Eyice, “a.g.mad.”, s. 265; Aynalıkavak Sarayı’nın tarihi hakkında bkz. Şule Yum, “Aynalıkavak
Kasrı”, 18. Yüzyılda Osmanlı Kültür Ortamı, İstanbul 1998, s. 207-217.

437 Semavi Eyice, “a.g.mad.”, s. 266.
438 Vehbî, Aynı eser, s. 714.
439 Vehbî, Aynı eser, s. 720, 730-731, 736, 739.
440 Vehbî, Aynı eser, s. 729-730, 736, 739.
80
3.4. Otağ-ı Hümâyûn ve Diğer Çadırlar
“Kuruldu çetr-i âlîşân çekildi burc u bârûlar

Teveccüh cânib-i sûr-ı hıtâna uğru hayr olsun”441
Halil Efendi’nin Sûr-ı Hümâyûn Emini olmasının akabinde 2 Zilkade/5 Eylül’de, Sûr-ı
Hümâyûn Emini Halil Efendi’ye yazılan emir ile 12 Eylül olan “Zilkâde’nin dokuzuncu
Perşembe günü” çadırların Okmeydanı’na kurulması ve ilgili mühimmatın tedarikine ihtimam
gösterilmesi emredildi: “Sûr-ı Hümâyûn emîni izzetlü efendi İnşallâh u tealâ işbu mâh-ı Zi’l-
ka‘de’nin dokuzuncu Pençşenbe günü Sûr-ı Hümâyûn çadırları Ok Meydanı’na çıkarılup
kurulmak üzere fermân-ı âlîşân sâdır olmağla keyfiyet ma‘lûmunuz olup levâzım-ı sûriyyeden
tarafınıza sipâriş olunan mühimmâtı şimdiden tedârük ve âmâde etmeğin âna göre ehemmiyet
eyleyesiz.”442
Sadrazam İbrahim Paşa 3 Ağustos 1720’de çadırlar kurulmadan bir ay önce

Okmeydanı’na giderek düğün sahrasını inceledi ve Otağ-ı Hümâyûn’un kurulacağı yeri
tasarladı. 8 Eylül’de ise Sadrazam Kethüdası Mehmed Ağa, Başdefterdar İbrahim Efendi,
Yeniçeri Ağası Mehmed Ağa, Cebecibaşı Sebzî Mehmed Efendi, Mehterbaşısı Abdullah Ağa,
sipahiler ağası ile Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi Okmeydanı’na geçerek düğün yerini,
Otağ-ı Hümâyûn’un kurulacağı zemini ve diğer çadırların mekânlarını inceleyip, belirlediler.443
6 Zilkade/9 Eylül’de Sadrazam İbrahim Paşa tekrar Okmeydanı’na giderek, hangi çadırın nerede
olacağını bu sefer kesin bir vaziyette tespit etti.444 Sadrazam İbrahim Paşa’nın çadırının yerini
tarif eden Vehbî, bu vesile ile diğer çadırların kurulduğu konumu da tarif etmişti. Bu tarife göre
çadırlar, Kağıthane yolunun sağ tarafındaki tepe üzerindedir. İşte burası da Okmeydanı’dır: “...
Sadr-ı a’zam Hazretleri Kâğıd-hâne yolunun cânib-i yemîninde vâkı’ püşte üzerine vaz’ olunan
sâyebânlarında ...” 445 Sadrazam İbrahim Paşa bu süreci III. Ahmed’e şöyle izah etti: 446
“Benim şevketlü kerâmetlü mehâbetlü kudretlü velî-ni‘metim sebeb-i devletim efendim
pâdişâhım.

442 D.BŞM.SRH. nr. 1/192; “Mâh-ı Zilka‘denin dokuzuncu Pençşenbe günü otağ-ı hümâyûn Okmeydânı’na nakl olunmak üzre
fermân sâdır olmuş idi.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 38, 183; Ayrıca bkz. Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1189; Nusretnâme, s.
1117.
444 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 37, 183; “... alâ mâhiye müşâhede vü muâyene ile takrîr-i sevâbık-ı tahmîn ve ...”, “... tertîb-
i menâzım-ı sûr ahsen-i üslûb üzere karâr-dâde-i ârâ-yı cumhur olup ...” Vehbî, Aynı eser, s. 41-42, 475-476.
446 AE.SAMD.III. nr. 229/22039.
81
Bugün Ok Meydanı’na gelinip Otağ-ı Hümâyûn ve sâir çadır yerleri bakıldı. İnşâallahu
te‘âlâ Otağ-ı Hümâyûn-ı mülûkâneleri namazgâh derûnunda kalmak üzere her zaman sâyebân-ı
hümâyûn kurulan mahalle ve ziyâfet otağı Otağ-ı Hümâyûn’un sağ cânibine kurulup ziyâfet
haymesinin sağı ki sepet taraflarıdır kulların otağı kurulup ondan sonra yine sağa doğru top
taşından Yahud mezârlığına varınca vüzerâ çadırları ve Karaağaç semtine vüzerâ çadırlarının
ardına Yeniçeri Ocağı konmak üzere karâr verildi. Hakk te‘âlâ hayr ile itmâmın müyesser ve
mukadder eyleye. Âmîn, bi-hürmeti seyyidi’l-mürselîn.”
9 Zilkade/12 Eylül’de Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi, Defterdar İbrahim Efendi ve
Hassa Mehterbaşısı Abdullah Ağa, Mehterhâne’den görevliler ile Otağ-ı Hümâyûnu ve diğer
çadırları alarak, Okmeydanı’na geçtiler. 447 İpleri ve sütunları hazırladıktan sonra sadrazam
kethüdâsının gelmesiyle Otağ-ı Hümâyûn kuruldu, on baş koyun kesilerek ve besmele çekilerek
orta direk dikildi. Ardından sadrazamın çadırında da yedi baş koyun kurban edildi.448
Sadrazam İbrahim Paşa, Sûr-ı Hümâyûn’dan dört gün önce (11 Zilkade/14 Eylül) yine
Okmeydanı’na, Sûr mahalline gitti. Düğün alanını ve Otağ-ı Hümâyûnu teftiş etti. Kandillerin
Otağ-ı Hümâyûn’a çok yakın bir şekilde dizilmekte olduğunu müşahede edince, mahya
kandillerinin daha uzağa çekilmesini emretti. Bu sayede Sûr-ı Hümâyûn mahallinde bazı
çalışmalar yaptırarak düğün sahasını daha da genişletti.449 Çadırların kurulması bittikten sonra
13 Zilkade/16 Eylül’de III. Ahmed, haremi, içoğlanı ve Hasoda erkanı ile beraber Aynalıkavak
Sarayı’na geçti.450
III. Ahmed ya Adalet Köşkü’ne geçtiğinde yahut da Otağ-ı Hümâyûn’a teşrif

buyurduğunda sünnet çocuklarından yürüyebilenler kendileri, yürüyemeyenler ise annelerinin ya
da babalarının kucaklarında alay ile padişahın huzurundan geçerlerdi. Haliyle hem Adalet
Köşkü hem de Otağ-ı Hümâyûn sünnet çocuklarının seyredildiği mekânlardı.451
447 III. Ahmed devrindeki çadırların askerî müzedeki örnekleri ve teknik olarak değerlendirilmesi için bkz. Cenap Çürük-Ersin
Çiçekçiler, Örnekleriyle Türk Çadırları, İstanbul 1983, s. 10-16.
448 “... evvelâ duâ vü senâ ile otağ-ı hümâyûnu ikâme ve on aded kurbân kesip besmele ile nasb-ı diâme eylediler. Ba’dehû sâyebân-
ı sadr-ı vâlâ-makâmda dahı yedi kurbân zebh olunup ...” Vehbî, Aynı eser, s. 43, 477; Ayrıca bkz. Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s.
1192; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 38.
449 Vehbî, Aynı eser, s. 48, 479; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 42-43, 185.
451 III. Ahmed’in Otağ-ı Hümâyûn’da iken Sünnet Alayı’nı seyrine bir örnek için bkz: “... şevketlü pâdişâh-ı rûy-ı zemîn hazretleri
dahi otağ-ı hümâyûna sâye-endâz-ı iclâl buyurmağın derhâl otağın zokakları açılup sünnet oğlanları yevm-i sâbık üzre alayların
düzüp ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 80, 198; III. Ahmed’in Adalet Köşkü’nde iken Sünnet Alayı’nı seyrine bir örnek için
bkz: “… ve şevketlü pâdişâh-ı İslâm hazretleri dahi Kasr-ı Adâlet’ su‘ûd buyurduklarında mehterhâne âğâzeye başlayup gılmânân-
ı hıtânın mürûru fermân olundukda …” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 55, 190.
82
Otağ-ı Hümâyûn ile Okçular Tekkesi arasına her gün gelecek olan misafirlere ve devlet
erkanına ziyafetin verileceği “baş çerge” diğer ismiyle üç direkli çadır ki “ziyâfetgede-i sultânî”
olup, iki direkli çadır ile beraber dikildi. 452 Bu çadırlara vesikalarda “müsâfir haymesi” de
denirdi. 453 Gösterilerin izleneceği çadırlar ile namazgâh olarak kullanılacak diğer çadırlar da
yerleştirildi.454 Vakanüvis Raşid Mehmed Efendi’nin eski saray baltacıları için dahi çadırların
kurulduğunu yazmasından anlamaktayız ki Sûr-ı Hümâyûn’da görevli tüm personel için çadırlar
kuruldu.455 Yine kayıtlara göre yüz elli cerrah ile Bostancıbaşı’nın maiyetinde olan hânende ve
sâzendeler için de çadırlar hazırlandı.456 Sûr mahallinin olduğu yerde bulunan Yahudi mezarlığı
da sipah ve silahdâr ağalarının neferlerinin çadırları için uygun görüldü.457
Sûr-ı Hümâyûn’da sadece dokuzuncu gün (23 Zilkade/26 Eylül) kurulduğunu

surnâmeden anladığımız bir çadır daha vardı. Bu çadır yemek ziyafetinin akabinde vezir
çadırlarının arkasına (Piyale Paşa üstüne) tüfek atışı yapılması için kuruldu.458
On birinci gün (25 Zilkade/28Eylül) itibariyle elçiler de gösterileri izlemeye geldiler. Bu

minvalde şenlik obasını sağ tarafında sadâret kethüdâsının çadırının yanında elçiler için büyükçe
olarak on iki bölmeli (hazineli) bir çadır kuruldu. Elçilerin maiyetlerine birkaç çavuş tahsis
edildi. Çadırın içine dört-beş tane iskemle konuldu.459 Elçi çadırlarına iskemle konulması ise
Osmanlı yaşamında olmamasına rağmen Avrupa’daki usul ve kaide üzerinedir. Vehbî bu durum
şöyle izâh etmiştir: “... kâideleri üzere dört beş iskemle nihâde vü mezvû’ ...” 460 Ayrıca
452 “... ziyâfethâne-i sultânî olan üç direkli çergeye ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 133, 219; “... hayme-i zayf ta‘bîr olunan
üç direkli çergeye teşrif ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 124; 215; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 116, 212; Üç direkli
çadır şaldan dikilmiştir. Bkz. “Bunlar üç direkli, şâldan dûhte otak-ı felek-timsâlde ...” Vehbî, Aynı eser, s. 104, 503; “... üç
direklide dört süfre-i elvân-niam güsterde vü âmâde oldu ...” Vehbî, Aynı eser, s. 169, 537; Benzer kayıtlar için bkz. Vehbî, Aynı
eser, s. 191, 549; “Ve otâk-ı hümâyûn ile tekye mâbeyninde müsâfirîni it‘âm içün biri üç direkli ve biri iki direkli çergeler ...”
Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1192.
453 D.BŞM.SRH. nr. 4/142.
454 “... nişîminden kalkılup hayme-i zayfda karâr ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 56, 190; Personel olarak Matbah-ı Âmire
çalışanları, zülüflü baltacılar, cerrahlar örnek verilebilir. Bkz. Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 39-41; Vehbî, Aynı eser, s. 44-45,
477-478.
455 “... ziyâfet olunan kimselere kahve vü şerbet ve buhûr u gül-âb vermek hidmetine nâm-zed olan Teberdârân-ı Sarây-ı Atîk içün
dahi müsâfirîn çergeleriyle tekye beyninde çadırlar kuruldu.” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1192-1193; Vehbî, Aynı eser, s. 44, 477.
456 “... yüz elli kadar cerrâhân haymeleri ve bostâncıbaşı ağa haymesi dâiresine hânendeler içün lüzûmu mertebe çadırlar kuruldu.”
Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1192.

457 Vehbî, Aynı eser, s. 45, 478; AE.SAMD.III. nr. 229/22039.
459 “Ve yine yevm-i mezbûrda nâil-i lutf-ı da‘vet olan Moskov ve Françe elçileri içün Kethudâ bey hazretleri dâirelerinde olan on
iki hazîneli bir çadır kurulup birkaç çavuşlar ta‘yîn ve dört beş iskemle vaz‘ile ...” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1205; Vehbî, Aynı
eser, s. 362, 653; Hafız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 132, 219; Nusretnâme, s. 1122.
83
minyatürlerden görülmektedir ki, denizde yapılan şenliklerin olduğu gün davetli olan elçiler
mavnalar içinde gösterileri izlediler.461
Kurulan çadırlar ziyadesiyle büyüktü. İkinci gün (16 Zilkade/19 Eylül) davetlilerin
katıldığı programdaki çadır 60 civarında davetli, görevli personel vesaire ile toplam 70 civarında
kişiye ev sahipliği yapacak derecede büyüktü.462 Yine üçüncü gün (17 Zilkade/20 Eylül) verilen
ziyafette ilk çadıra altı sofra ve on kişiden 60 kişi katıldı. İkinci ve üçüncü çadırlara toplam on
dört sofra konuldu ve her sofraya on-on iki kişi yerleşerek yemek ikramı yapıldı.463 Dördüncü
gün (18 Zilkade/21 Eylül) verilen ziyafete ait olan minyatürlerden de görülüyor ki, sofralarda
on-on üç civarında kişi oturtuldu. 464 Davetlilerin yoğun olduğu günlerde ziyafet çadırları
yetmediği için ilave çadırlar kuruldu. Bu minvalde üçüncü gün (17 Zilkade/20 Eylül) 230 ilâ
238 civarında müderrisin katılımı üzerine üç direkli ve iki direkli çadırlar kâfi gelmediğinden ek
olarak bir çadır daha kuruldu.465
Sûr-ı Hümâyûn’da kurulan çadırlar sadece Okmeydanı ve çevresi ile sınırlı değildi. Bu
minvalde nahılların inşâsı için evvela Hasbahçe’ye çadırlar kuruldu. 466 Nahılların inşası
başladıktan bir süre sonra ise Eski Saray’ın Bayezid Camisi avlusuna bakan kısmına çadırlar
kurularak inşaat orada devam edildi.467
Sûr-ı Hümâyûn’un on beşinci günü (29 Zilkade/2 Ekim) çadırların toplanması emrinin
verilmesi üzerine sırasıyla Otağ-ı Hümâyûn, sadrazamın çadırı, devlet adamlarının çadırları ve
son olarak kalan diğer çadırlar ikindi vaktinden sonra kaldırıldı.468 30 Zilkade/3 Ekim’de ise III.
Ahmed, haremi ve maiyetiyle beraber, Ordu-yı Hümâyûn ile Topkapı Sarayı’na geçti.469
461 Esin Atıl, Levni ve Surname, Bir Osmanlı Şenliğinin Öyküsü, İstanbul 1999, s. 169.
462 Vehbî, Aynı eser, s. 101, 104, 501-503.
464 Vehbî, Aynı eser, s. 172-173, 718-719.
465 “... üç direkli ve iki direkli çergeler kifâyet etmemekle, bir çerge daha kurulup ...” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1198; Vehbî
Efendi ve Vakanüvis Raşid Mehmed Efendi’ye göre 238, Hâfız Mehmed Efendi’ye göre ise 230 müderris katıldı. Bkz. “... ve iki
yüz otuz sekiz aded müderrisîn efendiler hasbe’l-mu’tâd dârü’z-ziyâfe-i hâkânîde ictimâ’ u ihtişâd ettiklerinde üç direkli, iki direkli
vefâ etmeyip bir çerge dahı vaz’ olundu ve cem’iyyetgâhları tevsî’ kılındı.” Vehbî, Aynı eser, s. 141, 144, 523-524; “Bundan sonra
vakt-i asr karîb olmağla med‘uv olan müderrisîn, iki yüz otuz nefer sâhib-i temkîn efendiler olup ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı
eser, s. 62, 193.
466 “… bâğçe-i hassada hayme kurdurulup …” D.BŞM.SRH. nr. 1/185-1.
467 “... Sarây-ı Atîk’a nakl olunup, Sultan Bâyezid havlısı cânibinde olan sâhasına haymeler kurulup ...” Vehbî, Aynı eser, s. 31,
469; 33, 471.

468 Vehbî, Aynı eser, s. 397, 680; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 147, 226.
84
3.5. Adalet Kasrı (Seyir Köşkü)
Topkapı Sarayı’nda Divân-ı Hümâyûn’un toplandığı Divanhâne’nin birinci odasının

duvarındaki kefesli pencerenin arkasında bulunan ve duvar üzerinde yükselen Adalet Kulesi
isimli bir yapı vardır. Sarayın en ilgi çekici yapılarından olan kulenin inşa amacı, Divân-ı
Hümâyûn toplantılarını sadrazam idare ettiiğinde padişahın da istediği zaman gelerek kafesli
pencere denilen yerden toplantılar takip edebilmesiydi. Kulenin arkasında Harem-i Hümâyûn’a
açılan bir kapı vardır. Buradan hükümdar kimselere görünmeden girip çıkardı.470
Sûr-ı Hümâyûn mahalline çadırlar haricinde yerleştirilen mimarî ögelerden biri de

yukarıda anlatılan Adalet Kulesi’ne benzer yapıydı. III. Ahmed’in istediğinde şehzâdeleri ile
beraber çıkabileceği ve esnaf geçişleri ile sünnet alaylarını seyredebileceği Adalet Kasrı, Sûr
sahrasındaki bir ağacın etrafına taştan yüksekçe bir set olarak ağaça bitişik bir şekilde Adalet
Kulesi’ne benzer olarak inşa edildi. 471 Topkapı Sarayı’ndaki Adalet Kulesi’ne benzediği için
kaynaklar “Adalet Kasrı gibi” diye adlandırmışlardır.472 III. Ahmed, Adalet Kasrı’na geçtiğinde
sünnet çocuklarının geçişini,473 zorbaz gösterilerini,474 fişek şenliğini,475 izlerdi.
Adalet Kasrı’nın inşasından Tersane-i Âmire’nin sorumluydu. 14 Zilkade/17 Eylül’de

Tersâne-i Âmire Emini’nin mübaşeretiyle iki günde inşa edildi: “Ve Musallâ kurbunda vâki‘
dirahtın etrâfına taşdan bir vâsi‘ce sedd yapılup üzerine diraht-ı mezkûra muttasıl pâdişâh-ı
âlem-penâh hazretleriçün Adâlet Köşkü gibi bir mürtefi‘ köşk binâsı fermân buyurulmağla,
Tersâne Emîni Efendi mübâşeretiyle iki günde binâ vü itmâm olundu.”476
Otağ-ı Hümâyûn incelendiğinde Sûr meydanındaki Adalet Kasrı’nın saray mimarisinin

bir örneği olduğu görülmektedir. Meselâ Otağ-ı Hümâyûn’un kurulduğu yerlerde bir de Adalet
470 Zeynep Tarım Ertuğ, “Topkapı Sarayı”, DİA, cilt: 41, 2012, s. 258.
471 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1193; Vehbî, Aynı eser, s. 43-44, 477.
472 “... ve şevketlü pâdişâh-ı İslâm hazretleri dahi Kasr-ı Adâlet’e su‘ûd buyurduklarında ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s.
55, 190; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 57, 191.

473 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1196; “... pâdişâh-ı İslâm hazretleri Adâlet Köşkü’ne çıkup pîşgâha nâzır ve gılmânân-ı hıtânın
mürûru fermân olundu.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 61, 192; İkinci gün (16 Zilkade/19 Eylül): “... yine makâmlarına avdet
buyurup halîfe-i ilâhî sâid-i minber-i kasr-ı adâlet olduklarında yevm-i sâbıkta tavsîf olunduğu vetîre üzere bu gün dahı iki yüz
seksen dört aded sıbyâna hıtân alayları tertîb ü tasfîf olunup ...” Vehbî, Aynı eser, s. 139, 521; Dördüncü gün (18 Zilkade/21
Eylül): “...ve şevketlü pâdişâh-ı âlem hazretleri içün Kasr-ı Adâlet’in dâmenleri ref‘ olundukda gılmânân-ı hıtânın mürûru fermân
olunmağla ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 66, 68, 194; “... ve şevketlü pâdişâh-ı a‘lâ cenâb hazretleri dahi Kasr-ı Adâlet’e
su‘ûd buyurduklarında alay-ı hıtân mürûru fermân olunmağla ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 74, 196.
474 Dördüncü gün (18 Zilkade/21 Eylül): “... mehâbetlü pâdişâh-ı İskender-vakâr hazretleri dahi Kasr-ı Adâlet’e su‘ûd ve temâşâya
meşgûl olduklarında zorbâz-ı Mısır’ın ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 69, 195; 94, 203; “... şevketlü pâdişâhımız Adâlet
Köşkü’ne su‘ûd ve sadrıa‘zam hazretleri obaya teşrîf buyurduklarında yine fişekler atılmağa başladı.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı
eser, s. 98, 204-205.
475 “... yine otağ-ı hümâyûna teşrîf buyurup kasr-ı adâleti câygâh etmeleri ile ...” Vehbî, Aynı eser, s. 131, 518.
85
Kulesi benzeri bir yapı inşa edilirdi.477 Bunun örneklerinden birini I. Süleyman’ın 1566 Sigetvar
Kuşatması’ndaki Otağ-ı Hümâyûnu’nun minyatüründe görüyoruz.478
Burada bir de Nakkaşhâne’den bahsetmek istiyoruz. Sûr-ı Hümâyûn müddetince

yukarıda anlatıldığı üzere Adalet Kasrı’nı seyir amaçlı kullanan III. Ahmed 6 Zilhicce/9
Ekim’de Nahıl Alayı’nı Arslanhâne yakınındaki Nakkaşhâne’den izledi.479
3.6. Üç Anbarlı Kalyon
Osmanlı klasik çağ bahriyesinde kürekli ve yelkenli olmak üzere iki tip gemi mevcuttu.
Yelkenli gemiler de kendi içlerinde kalyon, burtun, barça, ağribar ve ateş gemisi olmak üzere
beşe ayrılırdı. Sûr-ı Hümâyûn’da III. Ahmed’in gösterileri seyrettiği kalyonlar da yelkenli
gemilerdendi. Üst güvertelerinin altındaki anbar sayısı üç tane ise üç anbarlı kalyon denirdi. Bu
anbarların hepsine toplar yerleştirilirdi.
İki ve üç anbarlı olarak bulunan kalyonlardan mevzumuz olan üç anbarlı kalyonun

uzunluğu 43-64 zira aralığında değişmekteydi. Üç anbarlı kalyonda 80 ilâ 112 top
bulunmaktaydı. 480 112 top XVIII. asrın başlarında yani Sûr-ı Hümâyûn döneminde de
kullanılmaktaydı. 481 XVII. asrın sonlarına doğru kalyondaki personel sayısı 600’ü buldu.
Kalyonun genişliği ve uzunluğu arttıkça personel sayısı da çoğaldı. 1717’de personel kapasitesi
1500’e kadar çıktı. XVIII. asrın başlarında zirve dönemini yaşayan üç anbarlı kalyonlar son
derece ihtişamlı bir görüntüye sahipti. Bu nedenden dolayı merkezî yönetimin de iktidarının
gücünü gösterip, pekiştirirlerdi.482
III. Ahmed hiç üç anbarlı kalyonda gösterileri izlemedi. Aynalıkavak Sarayı’nı ve

sahilini tercih etti. Sadrazam ise kalyona gelir, eğlenceleri izlerdi. Sûr-ı Hümâyûn’un üçüncü
günü (17 Zilkade/20 Eylül), dördüncü günü (18 Zilkade/21 Eylül), altıncı günü (20 Zilkade/23
477 Nurhan Atasoy, Otağ-ı Hümâyûn, Osmanlı Çadırları, İstanbul 2000, s. 59-64.
478 Feridun Ahmed Bey, Nüzhet-i Esrârü’l-Ahyâr Der-Ahbâr-ı Sefer-i Sigetvar, Sultan Süleyman’ın Son Seferi, haz. H. Ahmet
Arslantürk-Günhan Börekçi, İstanbul 2012, s. 121, 415.
479 Vehbî, Aynı eser, s. 401, 682-683; Minyatürün tetkiki için bkz. Vehbî, Aynı eser, s. 749; “... cebe-hâne önünden geçüp arslan-
hâne kurbünde vâki‘ nakkâş-hânede şâh-râha karşu bir köşk binâ ve ana teşrîf ve nûr-dîdelerin ve bütün alayı ol mahalden seyr
idüp ...” Nusretnâme, s. 1126; Harem-i Hümâyûn mensupları ise Nahıl Alayı’nı Bâb-ı Hümâyûn’un üstünde bulunan kargir odada
takip etti. Bkz. Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 163, 230.
480 İdris Bostan, Osmanlı Bahriye Teşkilâtı: XVII. Yüzyılda Tersâne-i Âmire, Ankara 1992, s. 83-97, 94.
481 İdris Bostan, Aynı eser, s. 175; Üç anbarlı kalyon hakkında bkz. İdris Bostan, Aynı eser, s. 183-184; 1720’de üç anbarlı kalyonun
inşasına dair bazı hükümler: Mühimme Defteri, nr. 129, hüküm nr. 666 ve 928.
482 Yusuf Alperen Aydın, Sultanın Kalyonları, İstanbul 2011, s. 59.
86
Eylül), yedinci günü (21 Zilkade/24 Eylül), sekizinci günü (22 Zilkade/25 Eylül) on üçüncü
günü (27 Zilkade/30 Eylül) gecesi yapılan deniz gösterilerini sadrazam, üç anbarlı kalyonda
izledi.483 Yine altıncı gün (20 Zilkade/23 Eylül), yedinci gün (21 Zilkade/24 Eylül) ve sekizinci
gün (24 Zilkade/27 Eylül) yapılan fişek gösterilerini Sadrazam İbrahim Paşa vezirlerle birlikte
üç anbarlı kalyonda seyretti. 484 Görüldüğü üzere Sûr-ı Hümâyûn’da üç anbarlı kalyonu
sadrazam ve vezirler kullandı. III. Ahmed tercih etmedi.
3.7. Okçular Tekkesi (Atıcılar Tekyesi)
Sûr-ı Hümâyûn’da kullanılan mekânlardan biri de Okçular Tekkesi idi. Otağ-ı Hümâyûn
ve diğer çadırların konulacağı mekânı gezen İbrahim Paşa, Okçular Tekkesi’ni Harem-i
Hümâyûn’un seyirgâhı olarak belirledi. Bu minval üzere hem onarım ve tamirat hem de ölçüm
çalışmaları başladı. Lakin daha sonra Harem halkının Aynalıkavak Sarayı’na intikalinde karar
kılınınca, ilk karardan vazgeçildi.485
Sûr-ı Hümâyûn’un on dördüncü günü (28 Zilkade/1 Ekim) kadınların da en baştan

gösterileri izlemeleri bir vesile, bir bahane kılınarak, padişahın ziyafetinden ve nimetlerinden
faydalandırılmak istendiler.486 Bu kapsamda kadınlara uygun yer olarak Okçular Tekkesi tahsis
edildi. III. Ahmed’in fermanı ile tekkedeki tüm erkekler çıkarıldı, kadınlar mekâna alındı. Bin
civarında tabla pilav ve zerde ile sofralar adeta tezyin edildi. Kadınların evlerindeki gibi rahatça
davranmaları ve dolaşabilmeleri için sadrazamın silahdârı ve yeniçerilerden orta zabit neferleri
yani bir oda yeniçeri görevlendirildi.487
Bu şekilde kadınlara mahsus alan tahsisi Osmanlı Devleti’nden önce de mevcuttu.

Memlükler zamanında sultanın Kahire’deki Kaletülcebel’de (Memlük hükümdarlarının
ikâmetgâhı) bulunan sarayına sadece kadınlar çağırılmış ve büyük bir şölen tertip edilmişti.488
483 Dördüncü gün (18 Zilkade/21 Eylül): “... sâhib-i devlet-i âlî-rütbet hazretleri üç anbarlı kalyondan rû-yi deryâda fişeng şenliğin
temâşâ buyurdular.” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1200; Diğer günler için bkz. Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1198; Hâfız Mehmed
Efendi, Aynı eser, s. 106, 208; 91, 203; 38, 221.
484 Nusretnâme, s. 1120-1121; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 127, 216; 94, 203.
485 Vehbî, Aynı eser, s. 39-40, 474; Fakat evvelki karara binaen, Okçular Tekkesi için de tamir kararı alındı. Bkz. Târîh-i Râşid ve
Zeyli, II, s. 1189.

486 “Ve bi’l-cümle miyân-ı hıyâmda âheng-i hırâm eden nisvân, şevketlü Pâdişâhımızın ni‘met-i âlem-şümûlünden sizler dahi
hissedâr olunuz, deyü tekyeye cem‘ olmak üzre ...” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1206.
487 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 140-141, 222; Vehbî, Aynı eser, s. 39-40, 474; 379, 666; Nusretnâme, s. 1123; Târîh-i Râşid
ve Zeyli, II, s. 1206.

87
Kadınlara yönelik uygulama sadece bu değildi. Kadınların Sûr-ı Hümâyûnu izlemelerine
dördüncü gün (Zilkade/21 Eylül) izin verildi. Bugünden itibaren şenlikler bitene dek kadınların
da oyunları ve gösterileri izlemelerine müsaade edildi. 489 Kadınlar konusunda şenlikler
izlenirken bazı sorunlar dahi yaşanırdı. Dördüncü gün (18 Zilkade/21 Eylül) eğlence sahasını
yeniçerilerin kaplaması üzerine, kadınlara seyir imkânı kalmadı. Bu minvalde sadrazamın emri
ile kadınların da rahat bir şekilde izleyebilmeleri için gerekli tedbirler alındı.490
3.8. Sünnet Odası ve Sünnet Çadırları
III. Ahmed’in şehzâdeleri Topkapı Sarayı’nda sünnet edildiler. 491 1640’dan itibaren
şehzâdeler Topkapı Sarayı’ndaki Sünnet Odası’nda sünnet oluyorlardı. 492 Sûr-ı Hümâyûn’da
sadece Şehzâde Süleyman Topkapı Sarayı’ndaki Sünnet Odası’nda hitan oldu. Diğer üç
şehzâdenin nerede sünnet olduğu hakkında kaynaklarda ihtilaf olmasına rağmen incelemelerimiz
neticesinde Vakanüvis Raşid Efendi ile Hafız Mehmed Efendi’nin verdiği bilgilerin
doğruluğuna kanaat getirdik. Bu iki yazara göre diğer üç şehzâde başka başka odalarda sünnet
edildi. 493 Silahdâr’a göre ise üç şehzâde Revan Köşkü’nde sünnet oldu. 494 Fakat Silahdâr’ın
saraydan uzak olduğu bu dönemde muhtemelen de şahit olmayarak verdiği bilgiler, diğer iki
kaynağa nazaran sahih değildi.
Şehzâde Mehmed ve Şehzâde Mustafa sünneti müteakip, Sünnet Odası’na döndüler.

Şehzâde Bayezid ise yaşça küçük olduğundan ağabeylerinin yanına değil, Harem-i Hümâyûn’a
götürüldü.495 Lakin burada bir mesele var ki, Levnî’nin minyatüründe III. Ahmed’in sünnetleri
müteakip altın saçması tasvir edilirken, Bağdat Köşkü de resmedilmiş ve içinde dört şehzâde
birden gösterilmiştir. Halbuki Vehbî’nin, Hafız Mehmed Efendi’nin, Vakanüvis Raşid’in ve
489 “Bu günden âhır eyyâm-ı sûra değin vech-i mezkûr üzere nisvân u ricâl mahlût olduğu hâlde pîşgâh-ı hümâyûnda temâşâya
ruhsat buldular ve diledikleri gibi acâyib ü garâyib temâşâ kıldılar.” Vehbî, Aynı eser, s. 150-151, 527-528.
491 Îsâ-zâde Târîhi, (Metin ve Tahlil), s. 141.
492 Şerare Yetkin, “Çini”, DİA, cilt: 8, 1993, s. 334; Sünnet Odası sadece hıtan merâsimlerinde değil, bazı önemli merâsimlerde ve
olağanüstü hallerde de kullanılırdı. Misal Patrona Halil ve arkadaşları 25 Kasım 1730’da Sünnet Odası’nda öldürüldü. Bkz.
Abdülkadir Özcan, “Patrona İsyanı”, DİA, cilt: 34, 2007, s. 191; Mevcut padişah vefat edince bu durumu Darüssaade Ağası
sadrazama iletirdi. Sadrazam da üst düzey devlet adamları ve Yeniçeri Ağası vesaire ile ya Kubbealtı’nda ya da Sünnet Odası’na
giderek yeni padişahı beklerlerdi. Bkz. Abdülkadir Özcan, “Cülûs”, DİA, cilt: 8, 1993, s. 111.
493 “... Şehzâde Sultân Mehmed ve Şehzâde Sultân Mustafa hazerâtı dahi yine sadrıa’zamın kucağında başka başka mahallerde
hıtân olundukdan ...” Bkz. Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 170, 234; Aynı bilgi için bkz. Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1210.
494 “Ve ba‘dehû Şehzâde Sultân Mehemmed ve Sultân Mustafâ ve Sultân Bâyezîd efendilerimizi dahi Revân köşkünde ale’t-tertîb
sünnet ...” Nusretnâme, s. 1128.

495 Nusretnâme, s. 1128; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 170, 234; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1210.
88
Silahdâr’ın eserlerinde Şehzâde Bayezid’in yaşının küçüklüğü nedeniyle Harem-i Hümâyûn’a
götürüldüğü kayıtlıdır. Burada iki seçenek mevcuttur. Ya Levnî, tüm şehzâdeleri bir arada
göstermek istedi yahut da Şehzâde Bayezid sünnet sonrasında kaynaklarda yazmamakla beraber,
Sünnet Odası’na geldi.496
Vatandaşın çocukları Sûr mahallinde kurulan çadırlarda sünnet oldu. Bunlar için tahmini
hesap yapılıp, Matbah-ı Âmire çadırlarına yakın bir şekilde hususî çadırlar kuruldu.497 Sünnetten
önce çadırlara minderler, yorganlar, yastıklar ve tıbbî malzemeler temin edilerek yerleştirildi.498
1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda Sünnet Defteri’ne kaydı yapılan çocukların sünnet ameliyesi
on beş günde tamamlanamadığından sünnetsiz 532 çocuk kaldı. Bunun üzerine Topkapı
Sarayı’nda Bâb-ı Hümâyûn’un içinde bulunan Cebehâne’nin yakınına Sûr-ı Hümâyûn Emini
Halil Efendi, cerrahbaşı ve cerrahlar ile çocuklar için çadırlar kuruldu: “... mâh-ı Zilhicce’nin
ibtidâsı Cum‘a günü defter-i hıtâna kayd olunup esnâ-yı sûrda hıtân olunmayan kusûr-ı etfâl
içün Sarây-ı cedîd’de Bâb-ı hümâyûn dâhilinde olan Cebehâne önüne mahsûs hayme-i hıtân ve
sûr emîni efendi ve cerrâhbaşı ve cerrâhîn içün başka başka mahall-i sûrda olduğu gibi çadırlar
kurulup...” 499
Topkapı Sarayı’ndaki Sünnet Odası haricinde bir de Edirne’deki sarayda Sünnet Odası
vardı. Edirne Sarayı’nın dairelerinden ve II. Mehmed döneminde yapılmış olan Kum Kasrı’nın
bünyesindeki Sünnet Odası IV. Mehmed döneminde tamir ve tezyin edildi. 500 Bu odanın
şehzâde sünnetinde kullanılmış olacağı akla ilk gelen bir düşünce olmasına rağmen Abdi
Surnâmesi’nde yazılana göre 1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nda Şehzâde Mustafa Cerrahbaşı Nuh
Efendi tarafından bu odada değil Has Oda’da sünnet edildi.501 1457 Sûr-ı Hümâyûnu için ise bu
konuda elimizde bir bilgi olmadığından değerlendiremiyoruz.
496 Levnî’nin minyatürünün değerlendirilmesi için bkz. Vehbî, Aynı eser, s. 754.
497 “Sünnet olacak etfâl içün matbah-ı sûra karîb bir mahalde ber-vech-i tahmîn kadr-i kifâye çadırlar kurulup ...” Târîh-i Râşid ve
Zeyli, II, s. 1192; “... iki yüz yiğirmi sekiz aded sıbyân âlây ile pîşgâh-ı otâğ-ı hümâyûndan güzerân ve kendilere mahsûs
haymelerde ...” Vehbî, Aynı eser, s. 190, 548.
498 “Hayme-i hıtâna vardıklarında mukaddem minderler vaz‘ olunup yorganlar ve yasdıklar âmâde kılınmış idi. Cerrâhînin âlet-i
hıtânları ve sâ’ir tedârükleri hod müheyye olmağın ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 55, 190.
499 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 147, 226; Ayrıca bkz. Vehbî, Aynı eser, s. 398, 680; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1206-1207,
Okmeydanı’nda sünnet edilemeyip kalan çocukların Topkapı Sarayı’nda sünnet edildiği bu süreçten Silahdâr bahsetmemiş, 30
Zilkade/3 Ekim’i yazdıktan sonra Nahıl Alayı’nın yapıldığı 6 Zilhicce/9 Ekim tarihindeki hadiseleri anlatmıştır. Bkz. Nusretnâme,
s. 1124.
500 Hitan Odası hakkında detaylı bilgi için bkz. Rifat Osman, Edirne Sarayı, yay. haz. Süheyl Ünver, Ankara 1989, s. 77-78.
501 Mehmet Arslan, Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri, 4-5, Abdi Sûrnâmesi, İstanbul 2011, s. 509-510.
89
3.9. Elçi Hanı
Yabancı elçilerin İstanbul’a geldiklerinde ikamet ettikleri mekân Elçi Hanı idi. Burada
özellikle Orta Avrupa’dan gelen elçiler kalırdı. Elçi Hanı İstanbul Çemberlitaş’ta Atik Ali Paşa
Cami ve Külliyesi’nin bir bölümü olarak II. Bayezid’in vezirlerinden Atik Ali Paşa tarafından
1509-1512 tarihlerinde inşa ettirildi. Bizans dönemindeki Constantinus Forumu’nun üzerine
yapıldığı bilinmektedir. Elçi Hanı’nda 1553-1555 arası ikamet eden Hans Dernschwam, 1555-
1562 arası ikamet eden Ootgeer Giselijn van Busbecq, 1578’de elçilik papazı olarak gelen
Salomon Schweigger ve 1573-1586 arası İstanbul’da bulunan Reinhold Lubenau’nun
eserlerinde Elçi Hanı’nın tarihçesi, o günkü durumu ve mimarisi hakkında teferruatlı bilgiler
mevcuttur. XVI-XVIII. yüzyıllarda yangınlar nedeniyle çok defa harap hâle gelen Elçi Hanı,
XIX. yüzyılda Tatar Hanı olarak değiştirilerek posta tatarlarının ikametgâhı hâline getirildi.
1880’de Elçi Hanı tamamen yıktırılarak yerine Matbaa-i Osmaniyye inşa edildi. Daha sonra
Çemberlitaş Sineması olan matbaa binası 1965’de yıktırıldı ve yerine günümüzdeki iş hanı
yapıldı.502
Sûr-ı Hümâyûn için gelen yahut getirilen hünerbâzların ikametgâhı Elçi Hanı idi. Canbâz
pehlivanı Hasan, arzuhalinde kendilerinden sorumlu olan Mehmed Ağa’nın defterine
kaydedilmek istediklerini yazarken Elçi Hanı’nda ikamet ettiklerini de belirtti: “… hâlâ Elçi
Hanı’nda üzerlerimize memûr olan Mehmed Ağa’nın defterine kayd etdirilmek bâbında emr u
fermân devletlü ve merhametlü sultânımındır. Bende Usta Hasan, Canbâz Pehlivânı”.503 Sûr-ı
Hümâyûn’daki eğlenceler için getirilen oyunculardan sorumlu ve yukarıda da ismi geçen
Mehmed Ağa, emrindeki dört hizmetli ile bir maaşları olmadığından dem vurarak tayinat
istediği arzuhalinde lubbâzların Elçi Hanı’nda ikamet ettiğini de yazmıştı: “Bu kulları Elçi
Hanı’nda olan lubbâzlar üzerine memûr olup lâkin iki üç hidmetkâr ile bir maâşım
olmadığından bu kullarına bir mikdâr ta‘yîn ihsân olunmak bâbında fermân sultânımındır.
Bende Mehmed”.504
19 Şevval/24 Ağustos tarihli ve hüner erbabına verilen tayinatlarının kayıtlı olduğu

vesikaya göre Sûr-ı Hümâyûn için Niğbolu, İsmail Geçidi, Sofya ve Edirne taraflarından gelen
502 Semavi Eyice, “Elçi Hanı”, DİA, cilt: 11, 1995, s. 15-18; Semavi Eyice, “Elçi Hanı”, Tarih Dergisi, sayı: 24, İstanbul 1970, s.
93-130; Elçilerin ikamet ettikleri yerler için ayrıca bkz. Mübahat Kütükoğlu, “XVIII. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Elçilerin
Ağırlanması”, Türk Kültürü Araştırmaları, cilt: 27, sayı:1-2, Ankara 1989, s. 203-206.
503 D.BŞM.SRH. nr. 2/48.
504 D.BŞM.SRH. nr. 1/180.
90
cengîler, hayalbâzlar, canbâzlar ve pehlivânların sayıları toplam 50 olup, yine Elçi Hanı’nda
ikamet ettiler.505 21 Şevval/26 Ağustos’ta ise bu liste güncellendi. Listeye 8 zorbâz ve 4 canbâz
daha eklenerek sayı 62’ye çıkarıldı. Lakin ikâmet ettikleri mekân değişmedi: “Bu def‘a Sûr-ı
Hümâyûn-ı hitân içün İsmail Geçidi ve Niğbolu ve Sofya ve Edirne cânibinden gelüp el-yevm
Elçi Hanı’na vaz‘ ve mevcûd olan cengiyân ve hayâlbâzân ve cânbâzân ve zûrbâzân ve
pehlivânânın defteri olup …”506
3. 10. Kârhâne-i Sûr-ı Hümâyûn ve Depolar
Sûr-ı Hümâyûn’da hazırlıklara başlamadan önce eldeki mevcut malzeme tespit edilirdi.
Bu noktada arşiv vesikaları arasında bulunan bir belge mühimdir. Her ne kadar tam tarihi belli
olmasa da Sûr-ı Hümâyûn evrakı arasında zuhur eden “Mîrî mahzende mevcûd olan mühimmât-ı
Sûr-ı hitân” isimli defterin değerlendirilmesi önemlidir. Bu defter yüksek ihtimalle hazırlıklar
başlamadan önce kaleme alındı. Deftere göre bir çeşit depo diyebileceğimiz Mirî Mahzen’de
bulunan müteferrik bütün malzeme tespit edilerek hangisinden ne kadar temin edileceğine karar
verildi ve bu yönde tedarik sürecine başlandı.507
Okmeydanı’na Sûr-ı Hümâyûn’da ziyafetler için Matbah-ı Âmire çadırları kurulduktan

sonra bitişiğinde bulunan ve sığır kasabı bir Yahudi’nin mülkü olan bina kiralandı. Bina içine
düğünde lazım olan malzemeler konularak, “düğün kileri” olarak kullanıldı: “Ve matbah-ı sûr
ittisâlinde vâki‘ süknâ bir sığır kassâbı Yahudînin mülkü olmağla istîcâr ve tahliye olunup
derûruna zehâ’ir ve ba‘zı mühimmât-ı sûr vaz‘ ve kilâr-ı sûr ta‘yîn olundu.”508
Kârhâne “iş yeri, iş işlenen mahall, bir sanatla meşgûl ‘amelenin işlediği ve makinelerin
kurulup işletdirildiği binâ, fabrika” demek olup avâm lisânında “Süt kaynadılup satılan ve
yoğurt vesâire yapılan mahall-ı mahsûs veya dükkân, sütçü dükkânı” manâlarına gelmektedir.
509
Kârhâneler Matbah-ı Âmire’ye bağlıydılar. Bir kısmı sarayın iâşe ihtiyaçlarını bir kısmı da
505 D.BŞM.SRH. nr. 1/138.

506 D.BŞM.SRH. nr. 1/151.
507 D.BŞM.SRH. nr. 8/27.
509 Kâmus-ı Türkî, s. 1137; Ayrıca bkz. “Nefs-i nefîs-i hümâyûn-ı hazret-i şehriyârî ve maiyyet-i sâire içün iş bu seksen altı senesi
cemâziyelevveli gurresinden gâyetine değin hassa yoğurdcubaşısı yediyle verilen süd ve kaymak vesâirenin ...” C.SM. nr. 7/323.
91
beslenme haricindeki müteferrik işlerin hizmetlerini yapardı. Kârhânelerin bir kısmı sarayın
içinde olmasına rağmen ekserisi sarayın dışındadır.510
Düğün kilerinin arşiv vesikalarında geçen “kârhâne-i Sûr-ı Hümâyûn” olabileceği

düşünülebilir ama bu doğru değildir. Arşiv vesikasında “kârhâne-i Sûr-ı Hümâyûn”a temin
edilen tavuk, piliç gibi hayvanların verildiği yazılmış ama tam neresi olduğu kaleme
alınmamıştır: “Bu def‘a kazâmızdan Sûr-ı Hümâyûn-ı hitân içün tertîb olunan yalnız bin elli
aded tavuk ve üç yüz elli aded piliç ve yüz elli aded mâkiyân-ı Mısrî kârhâne-i Sûr-ı Hümâyûn’a
tamâmen yedimiz ile teslîm olunduktan sonra …”511
İşte tam bu noktada Hafız Mehmed Efendi imdadımıza yetişiyor. Eserinde temin edilen
bu hayvanların geldikleri yerler ile sayısını verdikten sonra tavuk ve piliçlerin Sultan Ahmed
İmareti yanında bir handa, Mısır tavuklarının ise Topkapı Sarayı’nın civarındaki Eski
Baruthâne’de muhafaza edildiğini kaleme alarak arşiv vesikasının bir çeşit şerhini yapmış ve
“kârhâne-i Sûr-ı Hümâyûn” kavramını açığa kavuşturmuştur: “… ve Tekfurdağı ve Şehirköyü ve
İnecik ve Hudâvendigâr sancağında Göynük ve Gölbâzârı ve Yenice ve Taraklu kazâlarından
dahi yedi bin dokuz yüz tavuk ve bin dört yüz elli tavuk-ı Mısrî ve üç bin piliç dahi mübâya‘a
olunup geldikde tavuk ve piliçler Sultân Ahmed İmâreti yanında vâki‘ bir hânda hıfz ve Mısrî
tavuklar Topkapusu kurbunda olan Atîk Baruthânede hıfz ve bin ördek ve iki bin güğercin
Âsitâne’de mübâya‘a ve esnâ-yı sûra dek ashâbı zimmetlerinde mevkûf kalup cümlesinin
bahâları emîn-i sûr tarafından verildi.”512
Hafız Mehmed Efendi’nin bahsettiği “Atîk Baruthâne” kuvvetle muhtemel 1678’de

faaliyete başlayan ve 1698’deki yangın neticesinde kapatılan Şehremini Baruthânesi
olmalıdır.513
14 Şevval/19 Ağustos tarihli vesikaya göre esnaftan ve devlet ricâlinden emaneten alınan
bakır kapların konduğu yerin karanlık olması üzerine aydınlatılması için balmumu tedarik
edildi. Vesikada bu yerin bir mahzen olduğu kayıtlıdır. Yahudi’den kiralanan mülk olması
mümkün olsa da başka bir depo daha olabilir. Maalesef vesika bu konuda ip ucu vermemektedir.
Bu mahall belki de Mîrî Mahzen idi: “Benim efendim sultânım, esnâfdan gelen ve gerek ricâl-i
510 Kârhânelere hakkında detaylı bilgi için bkz. Arif Bilgin, Osmanlı Saray Mutfağı (1453-1650), İstanbul 2004, s. 69-78.
511 D.BŞM.SRH. nr. 1/186.
513 Zafer Gölen, Osmanlı Devleti’nde Baruthâne-i Âmire (XVIII. Yüzyıl), Ankara 2006, s. 5-6.
92
devlet tarafından gelen evânî-i nuhâsı vaz‘ olunan mahzen karanlık olmağla bir buçuk vukıyye
şem‘-i asel tezkiresin ihsân edesiz.”514
3.11. Hasbahçe Yalı Köşkü Kapısı
Vehbî’ye göre Hânendebaşı Hasan Çelebi’nin riyasetinde seksen civarında ses ve saz
sanatçısı toplandı. 515 Hânende ve sâzendelerin toplanıp çalışma mekânları Hasbahçe’de Yalı
Köşkü’nün büyük dış kapısı içinde belirlenen bir mekân idi.516 Hafız Mehmed Efendi’ye göre
ise Sûr-ı Hümâyûn’da musiki erbabından on beş kişi seçildi ve bunların çalışmaları için Yalı
Köşkü Kapısı içinde bir mekân belirlendi.517 Kaynaklarda hânende ve sâzende sayılarında ihtilaf
olsa dahi kullanılan mekân olarak birlik mevcuttur.
Hânende ve sâzendelerin talimi haricinde de kullanılan bir mekân olan Yalı Köşkü’nde
nahılların teftiş edildiği gün yemek yenmesi ferman olundu.518 Yine çadırların kurulduğu gün
olan 9 Zilkade/12 Eylül’de III. Ahmed ve iki şehzâdesi pehlivanları seyredip, nahılları
gördükten sonra Yalı Köşkü’nde akşam yemeğini yediler.519
514 D.BŞM.SRH. nr. 1/86.

515 Vehbî bu rakamı ilerleyen günlerde 100 olarak vermiştir. “... yüz kadar güzîde hânende ve müntehab sâzendeler ...” Bkz. Vehbî,
Aynı eser, s. 226, 567.
516 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1188; Vehbî, Aynı eser, s. 32, 470.
517 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 36.
519 Vehbî, Aynı eser, s. 45, 478; Bkz. Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1192.
93
4. GÖREVLİLER
4.1. Sûr-ı Hümâyûn Emini
Sözlük manâsı ile “kendisine emniyet olunabilen, mevsûk, mutemed” anlamlarına gelen
“emin” 520 , devlet teşkilatında ise birtakım vazifeleri idare etmekle görevli kişiler için
kullanılırdı. Osmanlı Devleti’nde belirlenmiş bir vazifeyi yapmakla görevlendirilen eminler,
işleri karşılığında ücret alırlar, lakin görevlerinden dolayı herhangi bir risk almazlardı. Çünkü
tek sorumluluğu, uhdesine verilen işi yapmaktı. İdare ettiği işten oluşabilecek kâr veya zarar ona
değil, emini o görevle vazifelendiren kişiye/makama aitti. Osmanlı Devleti’nde pek çok hizmet
eminler üzerinden yürütülmekteydi. Misal, saray mutfaklarından Matbah-ı Âmire Emini,
Tersâne-i Âmire’den Tersâne-i Âmire Emini, saray ahırlarından Istabl-ı Âmire Emini
sorumluydu.
Hizmet süreleri noktasında bazı eminlikler dâimi olduğu gibi bazıları da muvakkatti.
Meselâ, Darphâne-i Âmire’den sorumlu olan Darphâne-i Âmire Emini’nin görev süresi,
vazifeden azledilene veya ölene kadardı. Yani emini oraya tayin edenin yahud takdir-i ilâhinin
hükmüne bağlıydı. Ama Binâ Emini gibi görevler ise muvakkat idi. Çünkü bina inşaatının
bitiminde artık o kişinin Binâ Emini olmasına gerek kalmazdı.521 Binâ Emini’nin vazifesi nasıl
süreli ise, Sûr-ı Hümâyûn Emini’nin vazifesi de Sûr-ı Hümâyûn’un bitişine kadar olup
muvakkat idi.
1582 Sûr-ı Hümâyûnu’nda Sûr-ı Hümâyûn Eminliği vazifesine nişancılıktan azledilmiş

Hamza Bey 522 1675’de ise bu vazifesiye İstanbul Defterdar Kaymakamı Mehmed Efendi
getirildi. 523 Daha önce tertip edilen bu Sûr-ı Hümâyûn organizasyonlarında olduğu üzere
padişahlara özgü olan bu tür düğünlerde güvenilir, sadık, doğru, gayretli, liyakat sahibi, tutum
ve davranışları makbul, büyüğünden küçüğüne herkesin beğeneceği umulan, devlet tecrübesi
olan ve organizasyon becerisine sahip birinin “Sûr-ı Hümâyûn Emini” tayin edilmesi
gerekiyordu.
520 Kâmûs-u Türkî, s. 170.

521 Halil Sahillioğlu, “Emîn”, DİA, cilt: 11, 1995, s. 111-112; Eminlikler için ayrıca bkz. İ. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin
Saray Teşkilâtı, s. 375-387; Matbah-ı Âmire Emini için bkz. Emine Berksan, Matbah-ı Âmire (Saray Mutfağı) (1703-1730),
Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2005, s. 42-43.
522 Târih-i Na‘îmâ, IV, s. 1914.
523 (4 Ocak 1675) “Mukaddemâ İstanbul’da Defterdâr Kâ’im-makâm’ı Mehmed Efendi, Emîn-i Sûr ta‘yîn olunup ...” Îsâ-zâde
Târîhi, (Metin ve Tahlil), s. 138; Abdurrahman Abdi Paşa Vekâyi‘-nâmesi (1648-1682), s. 439; 1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nun emini
Mehmed Efendi aynı zamanda şehremînidir: “... ol esnâda Şehremîni bulunan Mehemmed Efendi sûr-ı humâyûna emîn ta‘yîn
olunup ...” Bkz. Zübde-i Vekayiât, Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704), s. 58.
94
Yapılan istişarelerden sonra yukarıda zikredilen özelliklere hâiz olan Matbah-ı Âmire
Emini Halil Efendi, Sûr-ı Hümâyûnu’ndan 54 gün önce 21 Ramazan 1132/27 Temmuz 1720’de
Sûr-ı Hümâyûn Emini olarak tayin edildi ve hilat giydi: “… ve tehyie-i mühimmât-ı sûr-ı pür-
sürûr içün hâlâ Matbah-ı âmire emîni olup liyâkat ü istikâmeti müte‘ayyin olan Halil Efendi sûr
emîni nasb ü istihâl olunup, sene-i mezbûre ramazânü’l-mübârekinin yirmi birinci sebt günü
huzûr-ı sadrıa‘zamîde kendüye hıl‘at ilbâs olundu.” 524 Sûr-ı Hümâyûn Emini’ne vesikalarda
“sürûr-ı hümâyûn emîni” 525 ve “düğün emini” 526 de denirdi. Matbah-ı Âmire Emini’nin bu
göreve tayin edilmesinde iaşe konularındaki tecrübesinin de göz önünde bulundurulduğu
aşikârdır. Zira Sûr-ı Hümâyûn’da asıl mesele tedarik edilecek ilgili tüm materyal ile malzemenin
düzgün ve vaktinde temini idi.527
Sûr-ı Hümâyûn’un yapılması kesinleşip, Sûr Emini de tayin edildikten sonra Halil
Efendi’ye yazılan bir emir ile Sûr-ı Hümâyûn Emini’nin vazifesine derhal başlaması ve gerekli
malzemeleri tedarik etmeleri emredildi: “… öteden beri ola geldiği vech üzere tarafınızdan
yapdırılması lâzım gelen mühimmâtı yapdırup …”528 Tayinden sonra mütemadiyen tedarik ve
organizasyon ile uğraşan Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi, düğünün başlamasına birkaç gün
kalmasından düğün bitene dek İstanbul tarafına geçmedi.529
Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi hazırlık ve organizasyon hakkında pek çok konuda
üst makama yani sadrazama danışırdı. Misafir ve davetliler için hazırlanan çadırlardaki sofralara
kâse ile ikram edilen şerbet gibi içeceklerin ne tür bir şekilde ikram edileceğinden, Mübayaacı
Ahmed Efendi’nin sünnet olacak oğluna verilecek kisvenin değerine kadar pek çok konuda
sadârete danıştı.530
Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’ye hitaben yazılan emirlerde zaman zaman “Matbah
Emini Efendi” şeklinde başlayan emirler de verilirdi.531 Özellikle bir vesika Halil Efendi’nin her
524 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1187; Ayrıca bkz. Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 28-30; Vehbî, Aynı eser, s. 31, 469;
Nusretnâme, s. 1117; 1582 Sûr-ı Hümâyûnu’nda da Matbah-ı Âmire Emini, Sûr-ı Hümâyûn Emini tayin edildi: “... ve sâbıka
Matbah-ı Âmire emîn olan Dergâh-ı âlî müteferrikalarından Kara Bâlî Beğ, Emîn ta‘yîn buyurılup ...” Tarih-i Selânikî, I, s. 133.
525 D.BŞM.SRH. nr. 18/52.
526 D.BŞM.SRH. nr. 15/89, D.BŞM.SRH. nr. 18/9.
527 Arif Bilgin, Aynı eser, s. 32.
528 D.BŞM.SRH. nr. 1/187.
530 D.BŞM.SRH. nr. 4/142, nr. 4/143.
531 D.BŞM.SRH. nr. 9/42.
95
iki vazifeyi aynı anda ifâ ettiğinin bir delilidir: “… Sûr-ı Hümâyûn Emîni olup hâlâ Matbah-ı
Âmire Emîni olan el-hâc Halîl Efendi tarafından …”532
Sûr-ı Hümâyûn Emini’nin vazifeleri: Görevlileri deftere kaydetmek, arzuhallere cevap

vermek, ilgililerin tayinatlarını vermek, 533 sadrazam ağalara şeker saçacağı zaman bir tabla
şekeri getirmek,534 tulumcuların kıyafetlerini tedarik etmek,535 sünnet olan çocuklara verilecek
kisveleri temin etmek, 536 sünnet çocuklarının geçişinde alayda bulunmak, 537 sünnet olan
çocuklara birer kavanoz gülbeşeker vermek, 538 hünerbâzların istedikleri malzemeleri temin
etmek. 539 Hülasa diyecek olursak, Sûr-ı Hümâyûn’un tüm organizasyon ve hazırlığı yegâne
vazifesiydi.
Sûr-ı Hümâyûn’da yapılan tüm harcamalar ile lazım olan araç-gereç ve her ne var ise
hepsini kayıt altına almak üzere Halil Efendi’ye yardımcı olması için 21 Ramazan 1132/27
Temmuz’da Başmuhasebe’den İbrahim Efendi “sur kâtibi” tayin edildi ve emrine üç tane yamak
verildi. 25 Ramazan/31 Temmuz’da ise Sûr Kâtibi İbrahim Efendi Sûr mahalline çadırını
kurdurup, bütün işlerin takibine ve denetimine başladı. Sûr mahalline de giderek lazım olanları
kayıt altına aldı.540 Sûr Kâtibi İbrahim Efendi aynı zamanda tezkirelerden sorumlu idi.541
4.2. Tulumcular
Tulumcuların vazifeleri hem 1675’de hem de 1720’de aynı idi.542 Tulumcular ellerindeki
yağlı tulumlar ile ahaliyi ürküterek hem neşelendirirler hem de kalabalıktan mütevellit oluşan
532 D.BŞM.SRH. nr. 9/77.

533 “… yevmiye birer çift nân ve yüzer dirhem pirinç ve yirmi beşer dirhem rugan-ı sade ve yüzer dirhem lahm-ı ganem olmak üzere
ta‘yînâtları hesâb edildikde yevmî seksen sekiz çift nân ve yirmi iki vukiyye pirinç ve beş buçuk vukiyye rugan-ı sade ve yirmi iki
vukiyye lahm-ı ganem verilmek iktizâ etmekle hesâb olunduğu üzere Sûr-ı Hümâyûn Emini kulları tarafından verilmek içün fermân-
ı âlîleri ısdârında emr u fermân devletlü sultânım hazretlerinindir.” D.BŞM.SRH. nr. 2/7.
534 “Ve bu esnâda sûr emini efendi tarafından bir tabla şeker gelüp sadrıa‘zam hazretleri ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s.
106, 208.
538 “Ve her gün sûr emîni efendi tarafından birer kavanos gülbeşeker verilüp esnâ-yı hıtânda ağızlarına çaldıkça tatlu ile acıyı ol
vakitde seçerler.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 80, 198.

539 Pehlivan Ahmed ve şakirtlerine malzeme verilmesi hakkında belgedeki der-kenar: “Sûr-ı Hümâyûn Emini izzetlü el-hâc Halil
Efendi fermân-ı âlî buyurulduğu üzere kayd ve levâzımı ne ise göresin.” D.BŞM.SRH. nr. 9/58.
540 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 31-32; 180.
541 “Sûr kâtibi efendi tezkiresi viresiz.” D.BŞM.SRH. nr. 2/22; D.BŞM.SRH. nr. 2/23.
542 “... ve tulumbacılar seyircileri yağlı tulumbalar ile ürküdüp, biri birine katdılar.” Abdurrahman Abdi Paşa Vekâyi‘-nâmesi
(1648-1682), s. 441, Zeyl-i Fezleke, s. 669; “Bu kadar kalabalık bir topluluğun düzen ve sessizlik içinde olduğunu görmek güzel bir
şeydi; ancak insanları tören yerine fazla yanaştırmamak ve düzeni muhafaza etmek için, halka açık toplantılarda, tulumcu denilen
adamlar görevlendiriliyordu.” John Covel, Aynı eser, s. 133; “Kalabalığı uzak tutmak için devamlı bekleyen iki yüz tulumcu hiç bir
Türkü dairenin içine geçirtmediği halde ...” John Covel, Aynı eser, s. 140.
96
izdihamın Sûr-ı Hümâyûn’un düzenini bozmasına mâni olurlardı. 543 Ayrıca kalabalığı açıp,
esnaf alaylarının, sünnet olan çocukların alaylarının geçmesine yardımcı olurlardı.544
Tulumcuların bir başka vazifeleri de oyunlarda görev almalarıydı. Misal bir tulumcuyu
eşeğe bindiren meslektaşları, eşeğin yanında yürümüş, davul-zurna çalıp, selamlar vererek
alayları ile gösteri mekânından geçmişlerdi.545 Onuncu gün (24 Zilkade/27 Eylül) yapılan bir
oyunda kalyonda bağlanmış esir levendi dahi bir tulumcu oynadı.546 Bazen de gösterilerde yan
rolde oynarlar, ortada yanar gibi dolanan bir adamın üstüne su saçarlardı.547 Yeri geldiğinde de
tiryâkinin hizmetkarı olup yelpazesini sallarlardı.548 Tulumcular yine adet olduğu üzere sabah
vaktinde, esnaf alaylarının geçişleri ile bazı eğlencelerden önce ve sonra, Otağ-ı Hümâyûn ile
sadrazamın otağının önünü kırbalarından sular saçarak süpürdüler. 549 Nahıl Alayı’nın geçişi
sırasında da tulumcular ellerinde yağlı tulumlar olmak üzere, eşek üzerinde, davul, zurna, def
çalarak ve türlü türlü tuhaf hareketler yaparak ahaliyi güldürdüler. 550 Hülasa Tulumcular
şenliğin çoğu angaryasını yaparlardı. Bu konuda Hâfız Mehmed Efendi, tulumcuların
vazifelerini harika bir şekilde kaleme aldı. 551 Yine Vehbî de tulumcuların vazifeleri ayrı bir
bölüm halinde teferruatıyla verir.552 Her iki eserde son derece teferruatın olması, tulumcuların
vazifelerinin kesretliği ve ehemmiyeti ile alakalıdır. Bu vesile ile Hâfız Mehmed Efendi’nin
kaleminden tulumcuların vazifeleri şu şekildedir:553
543 “... meydân-ı sûrda hücûm ve zihâm-ı nâsdan cilve-gâh-ı lu‘b ve temâşâyı muhâfaza içün yüz yirmi aded tulumcu ta‘bîr olunur
eşhâs-ı turfe-eşkâl tedârük olunup, meşinden şeb-külâh ve cebe ve şalvâr ve yağlı tulum gibi kisve ve levâzımları Emîn-i sûr
tarafından âmâde kılınmağa müsâra‘at ve ikdâm olundu.” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1188.
544 “... ibtidâ zihâm-ı seyirciyândan yol açmak içün tulumcular yürüyüp seyirciyânı sokak sokak etmeğe başladılar. Zîrâ tulumcular
olmamak lâzım gelse sünnet uşakları değil şöyle zihâm idi ki ta‘yîn olunan orta dahi geçmeğe kâdir olamazdı. Ancak halk
tulumcuları gördükde cin görmüş kadar çil yavrusu gibi dardağan olurlar idi. Zîrâ ellerinde yağlı tulum hâtır u gönül bir taraf
ancak urmasın bilürler. İşte tulumcular hem yürüyüp ve hem yol açarlardı.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 55, 190; Diğer
günlerdeki bu vazife için bkz. Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 61, 192; Tulumcuların sünnet çocuklarının çadıra gitmeleri için
yolu açma vazifeleri hakkında bkz. Vehbî, Aynı eser, s. 110, 506; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1196.
546 “... ve levend-i esîr-i bend bir tulumcu olmağla ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 124; 215.
548 “... ve tiryâkînin biri meddâhlık edüp el kakar ve bir tulumcu hidmetkârları olup bunlara yelpâze salar.” Hâfız Mehmed Efendi,
Aynı eser, s. 137, 221.

549 “Mu‘tâd üzre ale’s-sabâh tulumcuyân pîşgâh-ı otâğ-ı hümâyûnu süpürüp ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 74, 196;
Sekizinci gün (22 Zilkade/ 25 Eylül) esnaf alayları geçtikten sonra bir çekdiri şenlik icra eder ve “... sonra tulumcuyân pîşgâh-ı
otağ-ı hümâyûnu süpürüp ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 106, 207; Sadrazamın otağının önünün süpürülmesi: “... binâen
aleyh sâyebân-ı vekîl-i saltanat dervâzesi rüfte-i cârûb-ı müjgân-ı tulumcuyân kılınıp ...” Vehbî, Aynı eser, s. 96, 499; Su saçarak
temizlemeleri: “... tulumcuyân-ı udhûke-likâ ebr-i bârân gibi kırâbelerinden ab-efşân ve sâha-i dervâze-i kâh-ı adl-âbâd-ı
hümâyûnu rüfte-i cârûb-ı müjgân ederek ...” Vehbî, Aynı eser, s. 106, 505; Benzer örnekler için bkz. Vehbî, Aynı eser, s. 183, 544;
Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1195, 1200.
97
“Ve tulumcular, hod akkâmân tâ’ifesi gibi yorulmak ve dinlenmek bilmeyüp
gündüz meydân-ı sûrun hacıbabası ve otağ-ı hümâyûnun ve Âsafî önlerinin
yaraşıklı gedâsı ve seyirciyân-ı pîr ü cüvânın belâ ve kazâsı olup kimi rakkâs
ve kimi nağme-sürûd, ekserî pûyende-i cilve-nümûd ve her kankı mülâ‘abe
mahalline varsan bir kaçı hâzır u mevcûd ve ellerinde yağlı tulum ile ‘öte dur
ve berü dur’ deyü hücûmlarından geçilmez, serbestiyyetlerine ruhsat çok ve
bulunmadıkları mahal hiç yok ve vücûdları penbeli kisveden ârî ve bunlar içün
bir lahza ârâm yok, ancak her birinin pûyân olmak kârı. Pîşgâh-ı otağ-ı
hümâyûnu ve sadr-ı âlîyi süpürmek bunlar içün ve gılmânân-ı hıtânı
gezdirmek bunlar içün, sûr-ı hümâyûna müte‘allık bi’l-cümle iktizâ eden
berrânî ankariyyât bunlar içün ve otağ-ı hümâyûn ve Âsafîde bir lahza
lu‘bede-bâzân fâsıla verseler hemân bunlar meydâna çıkup kâh raks u kâh
semâ‘ kâh birbirlerine yağlı tulumlar ile girişüp bir gûne dahi zevk u turfe
hareketler ile halka gûnâgûn neşâtlar bahş ederler. Böyle iken ahşamdan
sonra yine çadır be-çadır nısfu’l-leyle dek kol çengîleri gibi dürlü dürlü
lu‘bedebâzlıklar ve masharalıklar edüp kendü çadırlarına geldikde yine
sabâha dek âheng ederlerdi.”
Suraiya Faroqhi’nin Avusturya Elçiliği kayıtlarına nazaran yazdığı bilgiler ise

tulumcuların vazifelerine dair farklı bir bakış açısı getirmektedir:
“Avusturya Elçiliği’nin kayıtlarında anlatıldığına göre 1720’deki alayda yeniçerilerle

çavuşların arasında vücutlarını yağa bulamış maskara kılıklı adamlar da bulunuyormuş. Bunlar
ellerindeki, gerçeğe benzetilmiş yalancı sopalarla geçit alayının çok yakınına sokulan halkı
pataklıyorlarmış. Görevleri düzeni sağlamak gibi görünüyorsa da, daha başka tanıkların
anlattıklarından bunların aynı zamanda bir çeşit soytarı oldukları da anlaşılmaktadır. En
azından her iki rolün birleştirilmesiyle, halkın hemen her gün karşılaştığı kolluk gücü gibi devlet
aygıtının alt düzey görevlileriyle hafiften alay edilmektedir.”554
Bu durumu yine Suraiya Faroqhi’nin şu cümlesiyle açıklayabiliriz: “Gerçi yabancıların

hemen hiçbiri Osmanlıcayı bilmediği için, şenliklerin bazı sahnelerini gözden kaçırmış ya da
yanlış anlamışlardır. Özellikle, Osmanlı kültürünü iyi tanımamaları nedeniyle, bazı şenliklerde
554 Suraiya Faroqhi, Aynı eser, s. 190-191.

98
tasvir edilen sahneler aracılığıyla belirtilen politik görüşlerin çoğunu anlamamış
olmalıdırlar.”555
Sûr-ı Hümâyûn müddetince tulumculara verilen yiyecekler tayinat kayıtlarında vardır.

Misal isimlerinin de yazılı olduğu 56 nefer tulumcuya şenlik boyunca günlük birer çift ekmek,
yüzer dirhem pirinç, yirmi beşer dirhem sade yağ ve yüzer dirhem koyun eti verildi. 556 Kesin
sayısı ise kaynak eserlerde buluyoruz. Vakanüvis Raşid Mehmed Efendi’ye göre Sûr-ı
Hümâyûn’da 120 nefer tulumcu görevliydi: “… meydân-ı sûrda hücûm ve zihâm-ı nâsdan cilve-
gâh-ı lu‘b ve temâşâ-yı muhâfaza içün yüz yirmi aded tulumcu ta‘bîr olunur eşhâs-ı turfe-eşkâl
tedârük olunup …” 557 Aynı sayıyı Vehbî ve Hafız Mehmed Efendi’nin surnâmelerinde de
görüyoruz.558
4.3. Eski Saray Baltacıları, Zülüflü Baltacılar, Sim Sakalar, Çaşnigirler
Sûr-ı Hümâyûn’da tertip edilen ziyafet sofralarında görevli olanlar dört müessesenin
personeli idi. Bunlar kanun-ı kadîm üzere Sim Sakalar, Çaşnigirler, Zülüflü Baltacılar ve Eski
Saray Baltacıları’ydı. 559 Bu görevlilerin teferruatına değinmeden önce Vakanüvis Raşid
Mehmed Efendi’nin Tarih’indeki bir iki cümle birazdan bahsedeceğimiz dört farklı personelin
vazifelerini hülasa olarak ifade etmiştir:560
“Kabîl-i ta‘âmda sakkâları mücevvezeler ile gümüş leğen ve ibrîk verüp

çâşnîgîrler serâser üst haftânlar ile mücevvezeler ile sofralara ta‘âm
vaz‘ı ve ref‘i hidmetine kıyâm ve mevâlî efendiler önlerinden kalkan
nefâyis-i et‘ime ile hademe-i ulemâ-i kirâmı it‘âm eylediler. Esnâ-i
ta‘âmda ve ba‘de’t-ta‘âm zülüflü baltacılar resm-i mu‘tâd üzre şerbetler
vermek hidmetine ve Teberdârân-ı Sarây-ı Atik kahve ve gül-âb ve buhûr
vermek gibi tevfiye-i merâsim-i ikrâm ü taltîf ve ba‘de-zâlik şeyhülislâm
555 Suraiya Faroqhi, Aynı eser, s. 185.

556 D.BŞM.SRH. nr. 2/7.
558 Vehbî, Aynı eser, s. 32, 470; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 35, 182.
559 “Yine ber-kâ‘ide hademe-i ziyâfet-i sultânî olan sakkâyân-ı sîm ve çâşnigîrân ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 135, 220;
“Bu esnâda sakkâyân-ı sîm ve çâşnigîrân ve zülüfliyân ve Sarây-ı atîk teberdârânı makâm-ı hidmetde pûyân ve ...” Hâfız Mehmed
Efendi, Aynı eser, s. 63, 193; “Ve esnâ-yı ta‘âmda sakkâyân-ı sîm ve çâşnigîrân ve zülüflüyân ve Sarây-ı atîk teberdârları mu‘tâd
üzre me’mûr olduklarıhidmetlerin kemâkân edâya ihtimâm üzre olup ikrâm-ı tâm eylediler.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s.
97, 204.
99
efendi ve ulemâ efendiler hazerâtı yerlerine avdet edüp devletlü
sadrıa‘zam hazretleri dahi kendü otaklarını teşrîf eylediler.”
Sûr-ı Hümâyûn’da ziyafet sofraları ile muvazzaf zümrelerden biri Eski Saray Baltacıları
(Teberdârân-ı Sarây-ı Atîk) idi. II. Murad zamanında tesis edildiği tahmin edilen Baltacılar,
sefer zamanında ordunun muhtelif hizmetlerinde kullanılırken, zaman zaman saray
hizmetlerinde de görevlendirilmişlerdi. II. Mehmed devrinde Topkapı Sarayı’nın inşası ile hem
bu sarayda hem de Eski Saray’da iki teşkilat hâline geldiler. Bu vesile ile de vazifeleri oturmuş
olan Eski Saray Baltacıları, Harem ile şehzâdelerin işlerini yaparlar, saray dışındaki sultanların
da hem işlerine bakarlar hem de koruma görevini ifa ederlerdi.561 Eski Saray Baltacıları’nın Sûr-
ı Hümâyûn’daki vazifeleri ise ziyafet sofralarına, sofralar haricinde bulunan konuklara, kimi
zaman yemekten önce562 kimi zaman ise yemekten sonra,563 gülbeşeker, kahve, şerbet, gülsuyu,
buhur ve tatlı servisi yapmaktı.564
Eski Saray Baltacıları haricinde bir de Teberdaran-ı Hassa denilen Zülüflü Baltacılar
vardı. Enderun ve Harem’de hizmet ederlerdi. Sûr-ı Hümâyûn’daki vazifelerine benzer bir
görevleri de vardı. Sultanahmet Cami’nde senede bir kere yapılan mevlid merâsimlerinde
cemaate şerbet ile gül suyu ikram ederlerdi. 565 Zülüflü Baltacılar’ın Sûr-ı Hümâyûn’daki
vazifeleri ise sofraya davetlilere yemek sırasında kaselerle, telatin ve kösele kırbalar ile şekerli
şerbetler ve ballı şerbetler ikram etmekti.566
Sim Sakalar yahut diğer ismiyle Sakayan-ı Sim, Divân-ı Hümâyûn’un toplantı
günlerinde sadrazamın teşrifini bekleyen vezirlere eğer mevsim yaz ise buzlu ve mümessek
şerbetler, mevsim kış ise mümessek macunlar ikram ederlerdi. Havanın durumuna göre yelpaze
ile sineklik dahi kullandıkları olurdu. Divân-ı Hümâyûn toplantılarının yapıldığı gün verilen
561 Abdülkadir Özcan, “Baltacı”, DİA, cilt: 5, 1992, s. 34.

562 “... Sarây-ı atîk teberdârları cümleye tatlu ve kahveler verüp ikrâm eylediler. Ba‘dehu vakt-i asr dahi karîb olmağın ta‘âm
gelmek fermân olmağla ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 133, 219; 144, 224.
563 “Ba‘de’t-ta‘âm Sarây-ı atîk teberdârları kahve ve ba‘dehu gülâb ve buhûrlar verüp ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 91,
202; 144, 224.

564 “... ziyâfet olunan kimselere kahve vü şerbet ve buhûr u gül-âb vermek hidmetine nâm-zed olan Teberdârân-ı Sarây-ı Atîk ...”
Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1192; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1194, 1197, 1200; “... teberdârân-ı Sarây-ı atîk gülbeşeker ve
kahveler getirüp zevk u râhat eylediler.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 48, 188; “... ba‘de’t-ta‘âm teberdârân-ı Sarây-ı atîk
berâ-yı tevkîr ü tebhîr ve ta‘tîrden sonra ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 57, 191; “... Sarây-ı atîk teberdârları tatlular ve
kahveler verüp ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 62, 193; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 70, 195; 76, 197; 89, 202; 91,
202; 116, 211; 124, 215; 126, 215; 138, 221; “... teberdârân-ı gîsûdâr-ı Sarây-ı Atîk kahve ve tatlu getürdiler ...” Vehbî, Aynı eser,
s. 63, 484; 69, 486; 130, 517; 341, 637.
565 Abdülkadir Özcan, “a.g.mad”, s. 34-35.
566 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1197; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 56-57, 191; 70, 195; 76, 197; 116, 211; “... esnâ-yı
ta‘âmda zülüflüyân-ı merâsim hizmet-i şerbeti icrâ ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 126; 215.
100
yemek esnasında devlet adamlarına havlu, leğen ve ibrik tutarlardı. 567 Sim Sakalar Sûr-ı
Hümâyûn’daki ziyafet sofralarında gümüş leğen, ibrik568 ve havlu569 getirmekle görevliydirler.
İslâm devletlerinde de vâr olan Çaşnigir, saray görevlisi olup padişahın sofrasını tertip ve
yemeklerini kontrol etmekle vazifeliydi. Divân-ı Hümâyûn toplantılarının olduğu günlerde
sadrazam ile vezirlerin yemeklerini de dağıtırlardı. 570 Çaşnigirlerin Sûr-ı Hümâyûn’da tertip
edilen ziyafet sofralarındaki vazifeleri ise sofraları döşeyip kurmak, hazırlamak ve yemekleri
getirmekti. 571 Sûr-ı Hümâyûn’da Çaşnigirlerin haricinde aşçıbaşının da tablalarla yemekleri
misafirlere ikram ettiği olurdu.572
Bu dört zümreden Sûr-ı Hümâyûn’da 50 Eski Saray Baltacısı, 50 Zülüflü Baltacı, 40

Çaşnigir, 50 Sim Saka görevlendirildi.573
4.4. Hünerbâzlar
Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi tayin edilip ve cümle davetlilere davet mektuplar
gönderilirken, bir yandan da İstanbul’da bulunanlar haricinde imparatorluğun dört bir yanındaki
canbâz, zorbâz, pehlivan, cengî, ateşbâz, tasbâz, sihirbâz, tiryaki, raks oğlanı, kuklacı
(hayâlbâz), ucubeler, şişebâz, perendebâz yani hülasa ne kadar hünerbâz var ise hepsinin
İstanbul’a gelip Sûr-ı Hümâyûn’a iştirak etmeleri, yetkililerin de bunları bulup İstanbul’a
göndermeleri ferman olundu. 574 Bu durum kanun-ı kadîm olarak her Sûr-ı Hümâyûn’da ama
büyük ama küçük ölçekte icra edilegeldi. İmparatorluğun dört bir yanından Osmanlı tebası
olanlar davet edilir, hünerlerini göstermelerine imkân verilirdi. Yapılan gösterilere batılılar da
hayran kalırdı. 1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nu izleyen John Covel hayranlığını şöyle dile getirmiştir:
567 İ. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, s. 455-457; Sakalar hakkında ilave bilgi için bkz. Muhteşem Süleyman’ın
İmparatorluğu’nda, ed. Marie-Christine Gomez-Géraud, Stefanos Yerasimos, İstanbul 2014, s. 249-251.
568 “... sakkâyân-ı sîm mücevvezeler ile leğen ve ibrîk verüp ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 48, 188. Bu vazifelerine dair
diğer kayıtlar için bkz. Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 56, 190; Vehbî, Aynı eser, s. 130, 517; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s.
1197.
570 Aydın Taneri, “Çaşnigîr”, DİA, cilt: 8, 1993, s. 232.
571 “... ve çâşnigîrân dahi mücevveze ve üst kaftanlarıyla sofralar döşeyüp vaz‘-ı ta‘âm eylediler.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser,
s. 48, 188. Çaşnigirlerin bu görevlerini yaptıklarına dair kayıtlar için bkz. Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 56, 190; 97, 204;
106, 207; 126, 215; Benzer kayıtlar için bkz. Vehbî, Aynı eser, s. 68, 486; 130, 517; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1197.
574 “... her tarafdan sûr-ı hümâyûna münâsib hüner erbâbı tedârük ü irsâl etmek husûsu inhâ vü ifhâm olundu.” Târîh-i Râşid ve
Zeyli, II, s. 1187; “Ve Âsitâne’de mevcûd bulunandan gayri etrâfda ne denlü mudhikler ve oyunlarında mümtâzlar ve hünerlerinde
şîrîn-bâzlar var ise İstanbul’a gelmek fermân buyuruldı.” Nusretnâme, s. 1117.
101
“… ben hiçbir doğu ülkesinde burada gördüklerimden daha üstün bir becerinin ortaya
koyulamıyacağına eminim.”575
Tüm bu oyunculara en güzel tabiri Vakanüvis Raşid Mehmed Efendi buldu ki, oyuncular
manasına gelen “bâzîçe-kârân” kelimesini kullanır.576 Hünerbâzlar surnâmede “kol” olarak da
geçmiştir. Çünkü “kol”, oyun kumpanyası yani oyun takımı demektir. Farklı meslek sahibi ve
maharet erbablarından teşkil edilen bu kollar “kolbaşının” adıyla anılmakla birlikte, 577
surnâmelerde görüldüğü üzere, geldikleri mekân gibi başka isimlerle de anılmıştır. Vehbî ve
Hafız Mehmed Efendi’nin eserlerinde bu kolların isimlerine rastlanmaktadır. Kollara verilen
isimler şöyledir: Bahçevan Kolu578, Edirne Kolu, 579 Halil Kolu.580
1530 Sûr-ı Hümâyûnu için imparatorluğun dört bir yanından hünerbâzlar ile çeşit çeşit
marifete sahip olanlar İstanbul’un yolunu tutmuş, yeteneklerini sergilemişti. 581 Celalzâde’nin
nakline göre Arabistan’dan ve diğer bazı memleketlerden hokkabâzlar, pehlivânlar, canbâzlar
gelmişti.582 Canbâz oyunları için hem canbâz tedarik edilir hem de canbâza lazım olan aletler
verilirdi. Lakin dinî açıdan uygun bulunmayan canbaz gösterileri, söz konusu padişah olunca
tabii olarak değişmekteydi. 1720 Sûr-ı Hümâyûnu’ndan seneler evvel I. Süleyman devrinin
meşhur Şeyhülislamı Ebussuud Efendi’nin verdiği fetva buna en iyi kanıttır. Lakin 1530’da
hünerbâzların gelmesi de bir tezat ortaya çıkar:583
“Mes’ele: Bir şehirde canbaz oynamaktan hâkim men’ eylemese, hâkime ne lâzım olur?
Elcevap: Nehy-i münker üzerine vâcib iken etmeyicek, ism-i azîm ile âsim olur.”
Sûr-ı Hümâyûn haricinde tertip edilen sünnet şenliklerinde çocukların eğlenmeleri için
hayalbâz ve benzeri sanat erbabı ile hânendeler de hünerlerini sergilerdi.584 Mesela, Sadrazam

577 Detaylı bilgi için bkz. Mehmed Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II, s. 287.
579 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1196; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 60, 191-192; 74, 196; 76, 197; 80, 198; 106, 207; 114,
211; Vehbî, Aynı eser, s. 138, 521; 226, 567.

580 Vehfbî, Aynı eser, s. 302, 614.
581 Peçevi Tarihi, I, s. 116.
582 Celalzade Mustafa Çelebi, Aynı eser, s. 161-162.
583 Ertuğrul Düzdağ, Kanunî Devri Şeyhülislâmı Ebussuud Efendi Fetvaları, İstanbul 2012, s. 272.
584 “Bu ma‘sûmlara ‘adet-i velîme-i hitân üzere eğlenmeleriyçün ba‘zı sâz ü hayâl-bâz ve sâ’ir çengiyân ve hânendegân ile itmâm-ı
‘âdî-i hitân olundu.” Vak‘a-nüvîs Hâkim Efendi Tarihi (Metin ve Tahlîl), s. 595.
102
Köse Mustafa Paşa’nın, oğlu için 1 Temmuz 1764-5 Temmuz 1764 arasında düzenlediği sünnet
şenliğinde hânendeler, çalgıcılar, hayalbâzlar ve lubedebâzlar maharetlerini sergilediler.585
Canbâz, hokkabâz vesair gösterilerine dair tarihimizde ilginç de bir kayıt vardır. Sultan I.
Abdülhamid’e, İngiliz elçisi tarafından ip canbâzı ile hokkabâz getirilir ve padişah, seyretmesi
için davet edilir. Lakin padişahın bu davete cevabı da son derece mühimdir. Sultan, bu tür hüner
erbabını izlemek için ya biniş mahallerinde olmasının gerektiğini yahut da doğum şenliği veya
bir bayram günü olması gerektiğini ifade eder. 586 Buradan da anlaşılıyor ki, hünerbâzların
gösterilerinin alelade bir günde sergilenmesi padişah tarafından uygun görülmemiş, bu gösteriler
için mühim bir günün olması gerektiği vurgulanmıştır. Belki de I. Abdülhamid, İngiliz elçisine
kendi topraklarında kendi istediği zaman bu eğlencenin olacağını göstermek için de böyle demiş
olabilir. Nitekim illâ özel bir gün olmasına gerek olmadan da padişahların eğlence tertip ettiği
vâkidir.
Canbâzlar çok eğlenceli gösteriler de yaparlardı. Misal yedinci gün (21 Zilkade/24 Eylül)
Şahkulu İskelesi yanındaki ağaçtan kalyon ve şaykalara ile karşıdaki Fener Kapısı İskelesi’ne
halatlar çekildi. Halatlar kalyona da bağlandı. Eski mimar İbrahim Efendi’nin icat ettiği bir at
arabası halatların üstünde seyir etti. Bu halatların üzerinde yine canbâzlar ve rakkaslar
hünerlerini sergiledi. 587 Bu hadise III. Ahmed devrinde olan bir eğlence idi. Zira 10 Zilkade
1117/23 Şubat 1706’da III. Ahmed’in dünyaya gelen İsa isimli şehzâdesi için beş gün beş gece
eğlence tertip edildi. O günlerde Aynalıkavak’tan karşı kıyıdaki Fener Kapısı Hisarı’na ip
bağlanarak, aralarına kalyonlar dizildi. İki yaka arasında kalyon direkleri üzerinde Şahin isimli
bir canbâz hünerlerini sergiledi. 588 Benzer bir hadiseye 1680’de de oldu. Tersâne-i Âmire
canibindeki Şahkulu İskelesi’nden İstanbul tarafındaki Fener Kapısı Kulesi’ne ipler bağlandı.
Bu iki sahil arasındaki ipin altına yedi gemi dizildi ve ipler gemilerin direklerine bağlandı.
Canbâz Şahin, Şahkulu İskelesi tarafından ipe binerek bir terazi ile Fener Kapısı tarafına geçti.
Sultan IV. Mehmed’in de izlediği bu gösteri neticesinde canbaz ve şakirtlerine sadrazam
585 “... ve envâ‘-i hânendegân ve çengiyân-ı lu‘bet-bâzân ve mutriban ile izhâr-ı şâd-mânî ve itmâm-ı sûr-i hitân buyuruldu.” Vak‘a-
nüvîs Hâkim Efendi Tarihi (Metin ve Tahlîl), s. 1119; “... bu makule sûr u sürûr eyyâmında ihzârı mu‘tâd olan çengi ve hayâl-
bâzlar ve sâyir ...” Ahmed Vâsıf Efendi ve Mehâsinü’l-Âsâr ve Haka’iku’l-Ahbâr’ı 1166-1188/1752-1774 (İnceleme ve Metin), s.
137.
586 AE.SABH.I. nr. 15/1326; Fikret Sarıcaoğlu, Kendi Kaleminden Bir Padişahın Portresi, Sultan I. Abdülhamid (1774-1789),
İstanbul 2001, s. 46.

587 Vehbî, Aynı eser, s. 247-248, 580-581; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1202; Nusretnâme, s. 1120-1121.
103
huzurunda hilat giydirildi.589 Bu şekilde ilk defa ne zaman gösteri yapıldığı ise ayrı bir araştırma
konusu olup, III. Ahmed devrinde “Velâdet-i Şehzâde” denilen şehzâde doğum kutlamalarında
yapıldığı görülmektedir.
Sûr-ı Hümâyûn’da hünerbâzların temin edildiği iki bölge vardı. Biri Balkan coğrafyası
diğer ise Mısır’dı. Sûr-ı Hümâyûn için yapılan hazırlıklara dair Mühimme Defterleri’ndeki
hükümler bize önemli malumat vermektedir. Divân-ı Hümâyûn kayıtlarına göre tespit ettiğimiz
ilk hükmün tarihi Şaban 1132’nin evasıtı yani 18-28 Haziran 1720 olup Edirne Kadısı’na ve
Bostancıbaşısı’na yazılmış, aynı emrin bir sureti de Siroz, Selanik, Yenişehir, Filibe, Sofya,
Niğbolu, Rusçuk, İsmail, Babadağı, Kili, Bender ve Akkirman’daki kadı, paşa, voyvoda, molla,
mütesellim, naip vesair kişilere gönderildi. Bu hükümlerde ilgili yerlerde Sûr-ı Hümâyûn’da
gösteri yapabilecek hüner erbabının İstanbul’a gönderilmeleri emredildi: “Edirne kadısına ve
bostancıbaşıya hüküm ki; Bi-tevfîki’llâhi’l-meliki’l-mecîd ba‘de's-îdi's-sa‘îd revnak-efzâ-yı
hadîka-i izz ü ikbâl ve zînet-bahşâ-yı ravza-i sa‘âdet ve iclâl olan şehzâdegân-ı civân-baht-ı
lâzımü'l-iclâlin sûr-ı hitân-ı meymenet-zamanlarına mübâşeret ve kıyâm olunmak musammem ve
mukarrer olmağın esbâb-ı inbisât ve şâdmânî olan cânbâz ve şu‘bede-bâz vesair erbâb-ı lu‘b ve
lehvin ol sürûr-ı fâizu’s-sürûrda hâzır ve mevcûd ve izhâr-ı mahâret ile hengâm-ı efrûz-ı
germiyet-tarbınâ-mahsûr olmaları mühim ve muktezî olmağla siz ki mûmâ-ileyhimâsız kazâ-i
mezbûrede bulunan mühre-i cânbâz ve şu‘bede-bâz ve sâir erbâb-ı lu‘b ve lehvi kable'l-îd bu
tarafa irsâl ve gurre-i Şevvâl’de Âsitâne-i sa‘âdetimde hâzır ve mevcûd etdirip bu bâbda
tesâmüh ve tesâhül ile te’hîrden ve gurre-i Şevvâl’de mezkûrları Âsitâne-i sa‘âdetimde hâzır ve
mevcûd etdirmekde taksîrden be-gāyet tevakki eylemeniz bâbında fermân-ı âlîşânım sâdır
olmuşdur buyurdum ki. Fî evâsıtı Ş. sene [1]132.”590
25 Şevval/30 Ağustos tarihli ve “Selânik’den gelân kuklacı neferâtıdır” başlıklı vesikaya

göre Sûr-ı Hümâyûn için Selanik’ten dokuz tane kuklacı getirildi. Bu kuklacıların sekizi Yahudi
biri ise Müslüman’dı. Bu durum da Yahudilerin kuklacılıkta önde geldiklerini göstermektedir.591
Dokuz kuklacının her birine her gün için günlük dokuz çift ekmek, bir miktar rugan-ı hass

590 Mühimme Defteri, nr. 129, hüküm nr. 1089; Bir sureti gönderilen diğer hükümler için bkz. Mühimme Defteri, nr. 129, hüküm nr.
1090-1101.
591 D.BŞM.SRH. nr. 1/162-2; D.BŞM.SRH. nr. 1/166-1.
104
vesaire tayinat verildi. 592 Bir başka belge de Edirne’den de 10 tane kuklacının geldiği
kayıtlıdır.593 Edirne’den gelenlerin listesine göre bu şehirden 27 hânende, 7 pehlivan, 6 hayalbâz
ve 10 canbâz geldi.594 Lakin bir başka kayda göre ise 27 hânende değil, cengi geldi.595 Selânik
tarafından 20 tane pehlivan geldi. Bu pehlivanlardan önce on tanesi sonra ise diğer on tanesi
deftere kaydedilerek tayinatları verildi. 596 Bu şekilde müteferrik kayıtlar vardır. Bu tayinâtlar
için Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’ye hususî emirleri verildi.597
Görüldüğü üzere Sûr-ı Hümâyûn’da hünerbâzların isimleri defter edilir ve bu isimlere

gün gün tayinatlar verilirdi. Belgeler tetkik edildiğinde görülüyor ki, verilen tayinatlar
detaylarına kadar yazıldığı gibi geldikleri yerler de kayda geçilmişti. Mesela 19 Şevval/24
Ağustos tarihli ve hünerbâzlara verilen tayinatlarının kayıtlı olduğu vesikaya göre Sûr-ı
Hümâyûn için Niğbolu, İsmail Geçidi, Sofya ve Edirne taraflarından gelen cengi, hayâlbâz,
canbâz ve pehlivânların sayıları toplam 50 olup, İstanbul’da Elçi Hanı’nda ikamet ettiler. Sûr-ı
Hümâyûn’un sonuna dek verilecek tayinatlar belirlendi.598 Bu tayinatlar Sûr-ı Hümâyûn Emini
Halil Efendi tarafından verildi.599 21 Şevval/26 Ağustos’ta ise bu liste güncellendi. Listeye 8
zorbâz ve 4 canbâz daha eklenerek sayı 62’ye çıktı.600 11 Zilkade/14 Eylül tarihli “Ber-mûceb-i
tezâkir-i ta‘yînât-ı Cengiyân vesâir” isimli tayinat listesinde ise 62 olan sayıya yeni kuklacılar,
pehlivanlar, çengiler, canbâzlar ilave edilerek sayı 95’i buldu.601
Balkan coğrafyası haricindeki bir diğer önemli bölge Mısır’dı. Mısır, Şam ve Halep
diyarlarından evvelki Sûr-ı Hümâyûn şenliklerinde de hünerbâzlar gelirdi.602 Bu minvalde 1720
Sûr-ı Hümâyûnu için Mısır-Kahire’den iki gemi dolusu at ve yanlarında şubedebâz denilen
hokkabâz ile lubedebâz getirildi. Bunun için Gelibolu naibine, dergâh-ı âlî yeniçerileri zâbıtına
592 D.BŞM.SRH. nr. 1/159; D.BŞM.SRH. nr. 1/163; D.BŞM.SRH. nr. 1/165; “Târîh-i mezbûreden deftere kayd olunup sâirlerine …
üzere tâyînâtları verile.” D.BŞM.SRH. nr. 1/162-2.

593 D.BŞM.SRH. nr. 1/162-1.
594 D.BŞM.SRH. 1/146-1.
595 MAD. (Maliye’den Müdevver Defterler) nr. 6889, s. 7.
596 D.BŞM.SRH. nr. 1/162-1; D.BŞM.SRH. nr. 1/172; D.BŞM.SRH. nr. 1/176.
597 Pehlivân Hasan ile yanındakilere tayinâtlarının verilmesi için bkz. D.BŞM.SRH. nr. 2/18.
598 Tayinat olarak günlük yetmiş bir çift ekmek, üç buçuk vukıyye yirmi beş dirhem rugan sade, on dört vukıyye yüz dirhem pirinç,
on yedi buçuk vukıyye yüz dirhem lahm-ı ganem verildi. D.BŞM.SRH. 1/138.
599 D.BŞM.SRH. nr. 1/138.
600 D.BŞM.SRH. nr. 1/151. Tayinatların tezkiresi için bkz. D.BŞM.SRH. nr. 1/153; D.BŞM.SRH. nr. 1/163.
601 D.BŞM.SRH. nr. 2/47.
602 “Ve Mısır ve Şâm ve Haleb ve sâ’ir bilâdda her ne kadar çeng ü çegane ve lu’b-bâzlık ‘ilminde mu‘ârefesi olanlar cümle
Edirne’ye gelüp cem‘ ...” Zübde-i Vekayiât, Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704), s. 58.
105
ve gümrük eminine, ayân-ı vilâyet ve iş erlerine hükümler gönderildi.603 Bu kayıtlara Divân-ı
Hümâyûn hükümlerinin haricinde, misal hünerbâzlara verilen tayinat belgelerinde de
rastlıyoruz: “... Mısır Kahire tarafından gelen on iki nefer lu‘bede-bâzlara ...” 604 Yine zorbâzlar
Mısır,605 Bender, İzmit’ten606, çengiler ise Mısır’dan geldiler.607
Acem kelimesi “Araplar’ın Arap olmayanlara ve özellikle İranlılar’a verdikleri isim”

demektir.608 Vesikalarda ve surnâmelerde Doğu diyarlarından gelenler için kullanılan bir ifade
olup hünerbâz olan bazı Ermeniler için de acem tabiri kullanılırdı. 1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nda
olduğu gibi 609 1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda da marifetlerini sergilemek için Acem diyarından
Abbas ve Süleyman isimli iki hüner sahibi gelerek arzuhallerini sunup, deftere kaydolunmak
istediler. Bu talepleri kabul edildi.610
Arzuhallerden valilerin Sûr-ı Hümâyûn için yaptığı çalışmaları da görebiliyoruz. Mesela

Vidin Valisi Muhammed Paşa, Vidin’in dört bir yanına Sûr-ı Hümâyûn için hünerbâzların
gelmesi gerektiğini duyurdu. Haberi alan Canbâz Mahmud beraberinde on iki canbâz ile beraber
önce Edirne’ye, Edirne’den Bostancıbaşı Ağa eliyle acele olarak Sûr-ı Hümâyûn’a iki gün kala,
13 Zilkade/16 Eylül’de İstanbul’a getirilirdi. Canbâz Mahmud ve beraberindekilerin Sur
defterine kaydı yapılarak ve tayinatları için emir verildi: “Bu kulları Vidin’de sâkin ip
cânbâzlarından olup hâliyâ Vidin Vâlisi Muhammed Paşa hazretleri şevketlü pâdişâhımızın Sûr-
ı Hümâyûnu vardır deyü aceleten …”611
Arşiv vesikasındakine benzer bir diğer kayıt da Vehbî’nin surnâmesinde mevcuttur.

Mısır’ın eski vâlilerinden olan Ali Paşa, Kahire’nin Said Kazası’ndan meşhur iki zorbâz Hacı
603 Mühimme Defteri, nr. 129, hüküm nr. 1174 ve 1175; “Sûr-ı Hümâyûn Emini izzetlü efendi Mısır Kahire tarafından gelan
lu‘betbâzlara yalnız on iki aded ağac tabla veresiz” D.BŞM.SRH. nr. 5/6.
604 D.BŞM.SRH. nr. 3/53.
605 “... ba‘dehû Mısır zûrbâzlarından birisi ...” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1195; “Bundan sonra Mısır zorbâzları gelüp ...” Hâfız
Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 50, 188; “Ba‘dehu Mısır zor-bâzânından biri ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 68, 194; “...
zorbâz-ı Mısır’ın ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 69, 195; “Ba‘dehu Mısır zorbâzı ba‘zı hünerler icrâ ve ...” Hâfız Mehmed
Efendi, Aynı eser, s. 74, 196; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 89, 202; 126, 216; “Bu esnâda zor-bâzân-ı Mısriyye ...” Vehbî,
606 “Ve İznikmid cânbâzlarından biri ...” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1196; “Pes ângâh İznikmîd’den gelen zor-bâzların biri dahı
...” Vehbî, Aynı eser, s. 99, 501; “İzzetlü Sûr-ı Hümâyûn Emîni el-hâc Halil Efendi bunların bahâsı olmak üzere İznikmidli Zorbâz
Ahmed’e beş guruş viresin” D.BŞM.SRH. nr. 4/209; “Bu kulları İznik-mid sâkinlerinden olup sürûr-ı hümâyûn içün efendimin hâk-i
pâ-yı şerîflerine yüzüm süre geldim. Bu kulları üstâd zorbâz pehlivân kullarından olup …” D.BŞM.SRH. nr. 9/58.
607 “Ve hattâ Mısır-ı Kâhire çengileri bir azîm kâfile olup vaktiyle gelüp yetişdi.’” Nusretnâme, s. 1117.
608 Adnan Karaismailoğlu, “Acem”, DİA, cilt: 1, 1988, s. 321.
609 “Erkek komedyenler, İran sınırından gelen Ermeni ve Türkler olup, ...” John Covel, Aynı eser, s. 143.
610 D.BŞM.SRH. nr. 9/43; Arap ve Acem diyarından önceki Sûr-ı Hümâyûn şenliklerinde de hünerbâzlar yeteneklerini
sergilemişlerdir. Bkz. Târih-i Na‘îmâ, IV, s. 1914.

611 D.BŞM.SRH. nr. 2/155.
106
Şahin ve Hacı Mehmed’i çıraklarıyla beraber İstanbul’a gönderdi: “... sâbıkâ vâlî-i Mısr-ı
Kâhire Alî Pâşâ Hazretleri nâhiye-i Saîd’den bu sûr-ı saîd içün getirdip Devlet-i Aliyye’ye
gönderdiği ...” 612
Görüldüğü üzere ister görevdeki vali olsun ister eski vali her ikisi de
bulundukları yerlerdeki hünerbâzları İstanbul’a yollamaktadır.
Maharetlerini göstermek isteyenlerin kendileri de başvururlardı. Misal İsmail Geçidi

Kazası’ndan iki ateşbâz İstanbul’a gelerek, Sûr-ı Hümâyûn’da yeteneklerini sergilemek
istediklerini belirten bir arzuhal verdiler. Arzuhal sahibi Derviş ile Osman’ın talebi kabul
edilerek deftere kayıtları yapıldı. 613 “Urganda oynar canbâz” olarak kendini belirten Canbâz
Hasan beraberindeki adamı ile Sûr-ı Hümâyûn defterine kaydolunmak ve tayinat almak için
arzuhal sundu, arzuhali kabul edilerek kaydı yapıldı.614 Rusçuk tarafından “ipde oynar canbâz”
taifesinden “Sûr-ı Hümâyûn içün sâdır olan fermân-ı âlî” üzerine altı pehlivan ile altı canbâz
olmak üzere on iki kişi geldi. 615 Pehlivan Ahmed kendisi ve şâkirdleri için arzuhal yazarak
deftere kayıtlarını istediler. Bu talepleri kabul edildi. Ayrıca lazım olan malzemeleri ne ise
verilmesi emredildi.616
Yukarıda görüldüğü üzere hünerbâzlar arzuhaller yazarak tayinat istemişlerdi. Misal

Canbâz Ahmed, şehir dışından geldiğini ve yardıma muhtaç olduğunu ifade ederek tayinat
istedi. Bu isteği kabul gördü ve kendisine tayinat verildi. 617 Ayrıca hüner sahiplerine verilen
tayinatların defter olunarak hazırlanması ve telhis olunması emredildi. 618 Sûr-ı Hümâyûn
müddetince yeteneklerini sergileyen lubedebâzlara verilen yiyecekler tayinat kayıtlarında vardır.
Misal isimlerinin de yazılı olduğu 32 nefer lubetbaza şenlik boyunca günlük birer çift ekmek,
yüzer dirhem pirinç, yirmi beşer dirhem sade yağ ve yüzer dirhem koyun eti verildi.619
Sûr-ı Hümâyûn’da gerek hânende ve sâzendeler gerek diğer birtakım görevliler ile
hünerbâzlar için yemek sofralarının kurulduğu vesikadan da bazı sayısal veriler elde

613 D.BŞM.SRH. 1/144.
614 D.BŞM.SRH. nr. 2/17.
615 “Mucibince deftere kayd ve ta‘yînâtı verilmek buyuruldı” D.BŞM.SRH. nr. 3/183.
616 D.BŞM.SRH. nr. 9/58.
617 D.BŞM.SRH. nr. 1/200.
618 D.BŞM.SRH. nr. 1/147.
619 D.BŞM.SRH. nr. 2/7.
107
edebiliyoruz. Misal tüm bu kişiler için bir gün 44 sofranın kurulduğu ve toplan 449 kişinin
olduğu kayıtlıdır.620
LUBBAZAN NEFER SOFRA
Hânende ve Sâzende 90 9
İki Kol Çengî Mükemmel 100 10
? 32 3
Kuklacı 20 2
Hokkabâz 12 1
Zorbâz ve Ateşbâz 10 1
Şâir? 10 1
Kör-Kemanî 10 1
Köçekçiler 10 1
Ayıcılar, Yılancılar, Şebekçiler ve 34 3

Maymuncular
Pehlivânlar 80 8
Hezârfenler ve Tasbazlar 11 1
Sakalar 10 1
Haseki 20 2
Toplam 449 44
Tüm bu hünerbâzların sayılarına dair tayinat listelerinden yahut çeşitli masraf

defterlerinden ulaşılmakla beraber, Hafız Mehmed Efendi’nin eserinde yazdığına nazaran,
hânende-sâzende, çalgıcı, çengi, şair, oyuncu, tasbaz, ateşbaz, hayalbaz ve canbazların toplamı
312’dir: “Bundan sonra velvele-ârâ-yı meydân-ı sûr ve nağamât-bahş-ı dil-i erbâb-ı sürûr
olacak hânendegân u sâzendegân ve kol çengiyânı ve şâ‘irân ve lu‘bede-bâzân ve şu‘bede-
620 D.BŞM.SRH. nr. 4/6.

108
bâzân ve tâs-bâzân ve âteş-bâzân ve hayâl-bâzân ve cân-bâzân bi’l-cümle üç yüz on iki nefer
sâhte-unvân cem‘ u tedârük ve defter olunmuş idi.”621
Gelen pehlivanlar arasında çok ünlüleri vardı ki bu durumu Vehbî’nin cümlelerinden

idrak ediyorum. Misal yedinci gün (21 Zilkade/24 Eylül) güreş tutan Zünnûnoğlu’nun,
“yiğitlikte eşsiz bir pehlivan” olarak tarif ve mesleğindeki ehilliğini ispâtıdır. 622 Diğer
pehlivanlardan da bazılarının isimlerini verdikleri arzuhallerden veya Vehbî’de zikredilen
satırlardan tespit edebiliyoruz.
İp canbâzlarının yanındaki çırakları yaşça küçük olduğu gibi kız da olabiliyordu. Misal
üçüncü gün (17 Zilkade/20 Eylül) hayranlık veren gösteriler yapan çıraklardan biri sekiz
yaşlarındaki bir kız çocuğu idi: “Ba‘dehu bir cânbâz kızı ba‘zı lu‘biyyât ızhâr ve ...”. 623 İp
canbâzı haricinde de bazı göstericilerin de çırakları yine küçük yaşlarda idi.624
Hünerbâzların lazım olan eşyaların bir kısmını devlet verirdi. 1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nda
rakkasların elbiseleri padişah yahut valide sultan tarafından verildi: “Bu elbiseler onlara Büyük
Efendi veya valide sultan tarafından verilirdi.”625 Aynı usulün 1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda da
uygulandığı görülmektedir. Maharetleri el çabukluğu ile göz boyamak olan tazbâzlar çeşitli
büyüklükte taslar kullanırlardı. 626
Tasbâzlar kullandıkları tasları ve benzeri eşyaları
saklayabilmek için Mevlevî dervişlerinin giydikleri geniş etekliği giyerlerdi. Misal on beşinci
gün (29 Zilkade/2 Ekim) bir çocuk tasbâz, derviş tennuresi giyerek hünerlerini sergiledi. Bir
başka tasbâz da beşinci gün (19 Zilkade/22 Eylül) Edirne Kolu’nun faslından sonra,627 iki tasbâz
ise yedinci gün (21 Zilkade/24 Eylül) maharetlerini gösterdiler.628 İşte tasbâzların kullandıkları
malzemeyi devlet tedarik etti.
Ortaköylü Pehlivan Ahmed’in arzuhali kabul edilerek tasbâzlara lazım olan malzeme
tedarik edildi. Tasbâzlara verilen malzemelerin listesine göre; tencere, nuhâs-ı lengerî (Büyük

623 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 62, 193; Ayrıca bkz. Vehbî, Aynı eser, s. 140, 522; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1198.
626 Özdemir Nutku, Aynı eser, s. 96-97; Mehmet Arslan, Türk Edebiyatında Manzum Surnameler, s. 241-242; Tasbazlar 1587’de
Galata’da bir Rum düğününde de hünerlerini sergilemişlerdir. Bu kayıt tasbazların XVI. yüzyıla uzanan ve gayrimüslimlerin de
eğlendiği bir oyun olduğunu göstermektedir. Reinhold Lubenau Seyahatnamesi, Osmanlı Ülkesinde, 1587-1589, I, s. 416-417.
627 “İbtidâ Edirne Kolu fasl edüp ba‘dehu bir tâsbâz oynadı.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 74, 196; Yaptıkları gösteri için
bkz. Vehbî, Aynı eser, s. 184, 545.

109
Bakır Sahan), daire, kalem, barut, bal mumu, yağ mumu, demir vesaire verildi. 629 Ortaköylü
Ahmed arzuhalinde, üstadları Karakaş Yahudi’nin, tasbâz maharetinde mâhir olduğunu,
ihtiyarlığına rağmen kendilerine talim verebilecek durumda bulunduğunu belirterek, bu hususta
gerekli malzemenin Sûr-ı Hümâyûn vaktine dek kendilerine verilmesini istedi. 630 Hokkabaz
Ortaköylü Ahmed Beşe’ye gösteri ve talimleri için lazım olan el gülleleri, tepsi gibi bütün
ihtiyacı talebi üzerine devlet tarafından karşılandı.631
Hünerbâzlara lazım olan malzemeyi tedarik etsin diye para da verilirdi. Hatta bu para
Sûr-ı Hümâyûn başladıktan sonra da teslim edilirdi. Bu minvalde ikinci gün (16 Zilkade/19
Eylül) zorbâzlara başta bıçak olmak üzere lazım olan malzemelerini tedarik etmeleri için gerekli
para verildi: “Sûr-ı Hümâyûn emîni izzetlü Halil Efendi zorbâzânlara on guruş bıcak bahası
veresiz.” 632 Beşinci gün (19 Zilkade/22 Eylül) İznikmidli Zorbâz Ahmed’e urgan, tahta, çivi ve
direk parası olarak beş guruş verildi: “İzzetlü Sûr-ı Hümâyûn Emîni el-hâc Halil Efendi bunların
bahâsı olmak üzere İznikmidli Zorbâz Ahmed’e beş guruş veresiz.”633 Altıncı gün (20 Zilkade/23
Eylül) lubedebâzlara gösterilerde kullanılmak üzere ağaç tablalar verildi: “Sûr-ı Hümâyûn Emini
izzetlü efendi Mısır Kahire tarafından gelen lu‘bedebâzlara yalnız on iki aded ağac tabla
veresiz.”634 Arzuhalde ismini belirtmeyen bir pehlivan da arzuhal sunarak eksik malzemelerinin
tamamlanmasını talep etti. Bu talebi karşılanarak istedikleri verildi.635
Canbâzların kullanacakları malzemeyi de devlet verirdi. Bu malzemelerin listesinin

olması canbâzların maharetlerini sergilerken kullandıkları malzemeleri de öğrenmemizi sağladı.
İsmail Geçidi’nden gelen dört canbâza verilen malzemeler bize bu bilgileri sağlamaktadır:
Kantora, Terazi, Şîr Küllâb, Mîşîn (Koyun derisi), Akreb, Çarmuk, Sütun, Ayak taşı ve Büyük
Ayak Taşı, Çatal Sütun.636
Bu hazırlıklara surnâmede verilen bir güzel örnek de mevcuttur. Misal yedinci gün (21
Zilkade/24 Eylül) ipte gösteri yapan canbâz için hazırlanan ipler tam olarak çekilmemiş ve
629 D.BŞM.SRH. nr. 9/12.

630 “Sûr-ı Hümâyûn Emini izzetlü el-hâc Halil Efendi, bunların levâzım ve mühimmâtı her ne ise görüp bir defter idüp tedârük
etdirdesiz.” D.BŞM.SRH. nr. 9/14.
631 Malzeme listesinin başlığı: “Hokkabâz Ortaköylü Ahmed Beşe’ye lâzım olan mühimmâtdır” D.BŞM.SRH. nr. 9/13.
632 D.BŞM.SRH. nr. 4/18; Ayrıca bkz. D.BŞM.SRH. nr. 4/5.
633 D.BŞM.SRH. nr. 4/209; Misal 1127’de düzenlenen Sûr-ı Hümâyûn’da canbâzlara lazım olan bazı malzemeleri de devlet tedarik
etti. Bkz. İE.SM. (İbnülemin, Saray) nr. 28/2993.

634 D.BŞM.SRH. nr. 5/6.
635 D.BŞM.SRH. nr. 9/48.
636 Listenin başlığı: “İsmail Geçidi’nden gelen canbâzân, neferen 4” D.BŞM.SRH. nr. 9/62.
110
sağlamlaştırılmamıştı. İplerin hazır hâle getirilmesinin uzun zaman alacağının söylenmesi
üzerine sadrazamın emriyle haseki ağaların eliyle “bucurgat” denilen bir alet ile ipler gerildi ve
sağlam hâle getirildi. 637 Çekilen bu iplerin uzunluğu ise altı yüz adım kadardı. 638 Müteferrik
günlerde canbazlar bu ipleri Haliç’in bir kıyısından diğerine çeker, üzerinde hünerlerini
sergilerlerdi. Mesela yedinci gün (21 Zilkade/24 Eylül) yapılan canbâz gösterisinde 600 adımlık
bir ip çekilmesi, kullanılan malzemenin büyüklüğüne de bir delildir.639
Sûr-ı Hümâyûn’da sergilenen oyunlardan biri de cirid idi. Bu vazifeyi birinci gün (15
Zilkade/18 Eylül) Enderun ağaları yaya olarak,640 ikinci gün (17 Zilkade/20 Eylül) ve on beşinci
gün (29 Zilkade/2 Ekim) ise atlı olarak ifâ ettiler.641 Altıncı gün (20 Zilkade/23 Eylül) oynanan
ciridin atlı mı piyade mi olduğunu net olarak bilmiyoruz.642 Bu kayıtlardan anlaşıldığı üzere
Enderun Ağaları da cirid oynayarak maharetlerini sergilediler. Sûr-ı Hümâyûn’da gösteri
yapanlardan biri de ucubelerdi. Bunlar tuhaf kılıklı şekilde giyinip, hünerlerini sergilediler.643
4.5. Müteferrik Görevliler
Sûr-ı Hümâyûn Emini’nin tayininden sonra, düğünün muhafazasına Kul Kethüdası 644
Arnavud Hasan Ağa, Sur kâtipliğine İbrahim Efendi tayin edildi.645
Üst düzey devlet görevlilerinin vazifelerine bakacak olursak, padişah ve ailesine takdim
edilen hediyeler Darüssaade Ağası’na gönderilir ve onun eliyle padişaha ulaştırılırdı. 646
Reisülküttap Efendi’nin Sûr-ı Hümâyûn’daki vazifelerine değinmeden önce şunu demeliyim ki,
vazife demek illâ bir iş ile iştigal etmesi demek değildir. Teşrifâttaki kaideye uymak da verilen
anlık bir işi yapmak da bir vazifedir. Bu minvalde reisülküttabın Sûr-ı Hümâyûn’daki teşrifâtî

638 Vehbî, Aynı eser, s. 255-256, 585.
639 “Bu esnâda cânbâz nüzül için otağ-ı hümâyûn mukâbelesinde yeniçeri ordusuna doğru altı yüz adım mikdârı resen-i kebîr keşîde
kılınmış idi ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 96, 204.
640 “Ba‘dehû sâhib-i devlet hazretlerinin Enderûn ağaları huzûr-ı hümâyûnda piyâde cirid oynamak fermân buyurulmağla ...”
Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1195; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 49-50, 188; Vehbî, Aynı eser, s. 66, 484.
641 “Bundan sonra sadrıa‘zam hazretlerinin enderûn ağalarına atlu cirîdi fermân olunmağla ... ” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser,
s. 61, 192; 143, 223; On beşinci gün için bkz. Vehbî, Aynı eser, s. 390, 674-675.
642Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1201.
644 Kul Kethüdası: Yeniçeri Ocağı’nın büyük zabitlerinden birinin ünvanı olan Kul Kethüdası’na “Ocak kethüdası”, “Kethüda bey”
de denirdi. Detaylı bilgi için bkz. Pakalın, Aynı eser, II, s. 317-319.
646 “... kethudâları vesâtatı ile arz u telhîs buyurulup saâdetlü Dârü’s-saâde Ağası Hazretleri’ne irsâl, ba’dehû rikâb-ı hümâyûna
îsâl kılındığı ...” Vehbî, Aynı eser, s. 121, 512.

111
görevleri genel itibariyle şöyleydi: Evvela tüm etkinliklere iştirak etmek, verilen ziyafete
hacegân zümresinden olarak katılarak, Defterdâr, Defter Emini ve Başmuhasebeci ile
sadrazamın çadırında bulunmak, Nahıl Alayı’nın arkasındaki grupta teşrifât sırasına göre
yürümek ve şehzâdelerin sünneti yapıldıktan sonra Arz Odası’ndaki hilat merâsiminde
teşrifâttaki yerinde bulunmaktı. 647 1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda ilaveten çok önemli bir görev
yaptı. Reisülküttap Mehmed Efendi, Sûr-ı Hümâyûn’a davet için gönderilecek davet
mektuplarını kaleme aldı.648
Üst düzey iki bürokratın tayini ve akabinde davet mektuplarının Reisülküttap Mehmed
Efendi tarafından kaleme alınmasının akabinde bir diğer büyük hazırlık da şu idi. 1132’nin
Şevval ayının evasıtında yani 16-26 Ağustos 1720’de Edirne, Filibe, Sofya, Samako, Dimetoka,
Çekmece, Silivri, Siroz, Selanik, Uzunca, Praveşte, Bursa, Manisa, İznikmid, Teke, Karahisar-ı
Sahip, Kühatya, Söğüt, Karinabad, Niğbolu, Plevne’ye gönderilen Divân-ı Hümâyûn emrine
göre, bu yerlerden gedikli müteferrikalar ile çavuşların, Sûr-ı Hümâyûn’da görevlendirilmek
üzere Zilkade’nin ilk gününe yani 4 Eylül’e kadar İstanbul’a gönderilmeleri emredildi.649
Şehir dışından gelecek görevliler için emirlerin gönderilmesi haricinde, dergâh-ı âlî
kapıcılarından 100 kapıcı Otağ-ı Hümâyûn’da,650 haricinde Cebeciler Ocağı’dan 150 sakacı,651
ilave 50 saka ile 20 çavuş görevlendirildi.652
Yeniçerilerden ise 20 orta yani 2000 asker vazifelendirildi: 653 “Hâlâ Sûr-ı Hitân-ı
Hümâyûn içün Yeniçeri Ocağı tarafından ta‘yîn olunan yirmi ortanın iki bin neferine …” ve
“Sûr-ı Hümâyûn’a memûr yirmi aded dergâh-ı âlî yeniçerileri ortalarından …” Arşiv vesikasına
göre ise Sûr-ı Hümâyûn’da hizmet etmek üzere Dergâh-ı âlî yeniçerilerine mensup saka ve
çavuşlar ile birlikte toplam 770 kişi görevlendirildi. Bu yeniçeriler çadırların kurulduğu
647 Recep Ahıshalı, Osmanlı Devlet Teşkilatından Reisülküttablık (XVIII. Yüzyıl), İstanbul 2001, s. 306-307; Reisülküttapların
şehzâdelerle ilgili merasimlerdeki vazifeleri için bkz. Recep Ahıshalı, Aynı eser, s. 304-309.
648 Vehbî, Aynı eser, s. 28-30, 467-469.
649 Mühimme Defteri, nr. 129, hüküm nr. 1203, 1204, 1205, 1206.
650 “Dergâh-ı âlî bevvâbları ocağının yüz nefer kulları Otağ-ı Hümâyûn’da Sûr-ı Hümâyûn’da hidmet içün ta‘yîn olunan kullarına
…” D.BŞM.SRH. nr. 4/17.

651 D.BŞM.SRH. nr. 2/23.
652 D.BŞM.SRH. nr. 8/3.
653 D.BŞM.SRH. nr. 8/3; Bu ortalardan yedi tanesi 7 Zilkade/10 Eylül’de, diğer on üç orta ise 9 Zilkade/12 Eylül’de (Otağ-ı
Hümâyûn’un kurulduğu gün) çıkarıldı. Bkz. D.BŞM.SRH. nr. 9/70-1; Vakanüvis Raşid Efendi, Hafız Mehmed Efendi ve Fındıklılı
Mehmed Ağa eserlerinde ise yeniçeri orta sayısını yirmi iki olarak vermişlerdir. Bkz. “... fermân olunan yirmi iki aded yeniçeri
ortaları ...” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1192; “... mahall-i sûra ta‘yîn olunan yigirmi iki yeniçeri ortasından ...” Hâfız Mehmed
Efendi, Aynı eser, s. 55, 190; “... sûr-ı hümâyûn hidmetine me’mûr olan yigirmi iki yeniçeri ortalarının ...” Hâfız Mehmed Efendi,
Aynı eser, s. 132, 218; “... hıdemât-ı vâkı‘a-i sûr-ı hümâyûna ta‘yîn olan yirmi iki oda yeniçeri çorbacılarına ...” Nusretnâme, s.
1123.
112
Zilkade’nin onuncu gününde Okmeydanı’na çıktılar. Daha sonra şenliğin ilk günü olan
Zilkade’nin on beşinci gününde on üç adet yeniçeri ortasına mensup iki bin yetmiş nefer görev
aldı. Toplamda ise ay sonuna kadar şenlik boyunca yirmi yeniçeri ortası görevlendirildi.654 Bu
görevlilerin tayinatları için 36.970 çift ekmek ve 7.394 vukıyye et verildi. 655 Yeniçerilerden
çorbacı ve keçeli ortalarının vazifeleri, sünnet obasını muhafaza etmekti. 656 Asesbaşı’nın
riyasetinde yüz kadar yeniçerinin vazifesi, tulumcular ile birlikte sünnet çocuklarına alay
esnasında eşlik etmekti. 657 Turnacıbaşılar gibi bazı devlet görevlileri de Sûr-ı Hümâyûn
şenliklerinde Yeniçeri Ağası’na maiyeti ile birlikte yardım ederdi.658
Sûr-ı Hümâyûn’da inşa edilen büyük nahıllar uzun ve ağır olduğundan taşınırken de
zorlanılırdı. Nahılın değişik yerlerinden tel ile bükme ince halatlar bağlanır ve bu nahılları
yerine göre ya Tersâne hizmetindeki esirler yahut da yeniçerilerden bir kısım asker çekerdi.659
Büyük nahılları kırk kişi ancak taşıyabilmekteydi. Küçük nahılları taşımaları için de kırk tane
yeniçeri vazifelendirildi.660 Dört büyük nahılın dört bir tarafından dörder tane olmak üzere kol
yapılarak yine aynı sayıda halat bağlandı. Akabinde ise telli Hatayî asıldı. Her kolun altına da on
Tersaneli yerleştirildi. Nahılların taşınması için de boyunlarından bellerine çaprazlama şekilde
halat geçirdiler.661 Nahıl Ağası ile kaptanlar yürüyüş sırasında düdük çalarak, talimatlar vererek
taşıyanları yönlendirir ve nahılların sağlam bir şekilde taşınmasına yardımcı olurlardı.662 Şeker
bahçelerini ve şeker işlerini taşıyanlar da Tersaneliler idi. 663 Acem olup, çiçek bahçelerinde
654 “Sûr-ı Hümâyûn içün ta‘yîn olunan yirmi aded yeniçeri ortalarının …” D.BŞM.SRH. nr. 2/30; “Sûr-ı Hümâyûn’a memûr yirmi
aded dergâh-ı âlî yeniçerileri ortalarından …” D.BŞM.SRH. nr. 9/70-1.
655 D.BŞM.SRH. nr. 9/70-2; Verilen tayinatların tezkiresi için bkz. D.BŞM.SRH. nr. 7/83; Tayinat tezkiresi, “bazı kalemlere
istihkakları dışındaki ihtiyaçlarını karşılamak üzere yapılan tahsisler için düzenlenen tezkireler”dir. Tezkire hakkında detaylı bilgi
için bkz. Mübahat S. Kütükoğlu, “Tezkire”, DİA, cilt: 21, 2012, s. 73-74.
656 “... çorbacı ve neferâtıyla bir orta hayme-i hıtân muhâfazasına ta‘yîn olunmağın ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 55,
190; “... ve tarafeyn-i gılmânânda ta‘yîn olunan ortanın çorbacısı ve keçeli yeniçerileri ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 61,
192.
657 “... ve asesbaşı tâifesinden yüz kadar yeniçeri anlara pey-devân oldular.” Vehbî, Aynı eser, s. 110, 506; “... ibtidâ otuz-kırk nefer
tulumcu ve ba‘dehû asesbaşı bi’l-cümle neferâtıyla ...” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1196.
658 Ayşe Pul, Yeniçeri Ocağı’nın 68. Ortası Turnacıbaşılık, Ankara 2016, s. 86; Turnacıbaşıların resmî merasimlerdeki diğer
vazifeleri için bkz. Ayşe Pul, Aynı eser, s. 81-86.

659 İ. H. Uzunçarşılı, “a.g.m.”, s. 58.
660 “... kırk nefer yeniçerilerin ellerinde birer nahl-i sağîrler ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 159, 227; “... kırk nefer
yeniçerilerin ellerinde birer nahl-ı sagîr yürüyüp ...” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1208; “... ba’dehû kırk nefer yeniçeriyânın
ellerinde birer nahl-ı sagîr-i dil-küşâ ...” Vehbî, Aynı eser, s. 402, 683; Nusretnâme, s. 1125.
662 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 160, 228; Nusretnâme, s. 1125; İ. H. Uzunçarşılı, “a.g.m.”, s. 58.
663 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 160, 228; Vehbî, Aynı eser, s. 403, 684; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1208.
113
çalışan kişiler de vardı. Silahdâr, Nahıl Alayı’nın olduğu gün dağıtılan bahşişlerden bahsederken
bu bilgiyi söyle nakleder: “... ve çiçek yapan Acem’e on guruş ...”664
Sûr-ı Hümâyûn’un on birinci günü (25 Zilkade/28 Eylül) yağan şiddetli yağmur
akabinde bazı personele bahşiş verildi. Bu vesile ile surnâmede de yer alan birinci, beşinci ve
altıncı odalar ile solak odaları, Yeniçeri Ocağı’ndan yirmi iki ortanın görevli olduğu
kayıtlıdır.665 Elçilerin maiyetlerine hizmetinde bulunmak üzere beş altı civarında çavuş tahsis
edildi.666
Geceleri düzenlenen fişek şenliklerinde bu organizasyon ve hazırlıkları tertip ile görevli

Cebehâne-i Âmire, Tophâne-i Âmire, Tersâne-i Âmire personeli, tabii olarak icrasında da
vazifeliydiler: “... cebeci ve topcu ve Tersâneli taraflarından âmâde olunan acîb ü garîb fişekler
atılup ...”667 Tersâne-i Âmire’nin tertip ettiği kale kuşatması gibi gösterilerde ise doğal olarak
Tersâne-i Âmire personeli vazife alırdı.668
Tersâne-i Âmire’nin sünnet şenliklerindeki görevi ciddi ağırlıktaydı. Tüm işin başında
tabi olarak Tersâne-i Âmire Emini Abdullah Efendi ve kethüdâsı Musa Paşa vardı. Ona
yardımları dokunanların başında ise Kaptan Süleyman Paşa gelirdi.669
Kalyon mimarlarından olup, 1738’de Mimarbaşılığa tayin edilen Salih, Tersâne-i

Âmire’de 1720’de marangoz iken Sûr-ı Hümâyûn için karada giden bir çekdirir inşa etti. Henüz
genç yaşta olduğu halde yaptığı bu çekdirir ve sahip olduğu bilgi ile kendisinin kalyon inşasında
da başarılı olacağı düşünülerek Mimar kalfalığına yükseltildi. 670 Görüldüğü üzere Sûr-ı
Hümâyûn aynı zamanda bir terfi imkânı sağlamaktadır. Şehir dışından da gemi ustaları gelirdi.
Mesela Dimetoka’dan keşti-ger yani gemi yapan yahud gemi tamir eden Pehlivan Cebeci
Muhammed Efendi geldi. Arzuhal sunarak Sûr-ı Hümâyûn Emini’nin defterine kaydını isteyen

666 “Ve yine yevm-i mezbûrda nâil-i lutf-ı da‘vet olan Moskov ve Françe elçileri içün Kethudâ bey hazretleri dâirelerinde olan on
iki hazîneli bir çadır kurulup birkaç çavuşlar ta‘yîn ve dört beş iskemle vaz‘ile ...” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1205; Vehbî, Aynı
eser, s. 362, 653; Hafız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 132, 219; Nusretnâme, s. 1122.
668 “Etrâfında neferât-ı Dûde-i Tersâne’den peyker-i levendâne ile ...” Vehbî, Aynı eser, s. 116, 509; “... ve gâh etrâfında saf-beste-i
mesâf-ı peykâr olan Tersâneliler tüfeng-i şihâb-kirdâr ile âteş-nisâr oldular.” Vehbî, Aynı eser, s. 116, 510; Ayrıca bkz. Hâfız
Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 56, 190.
670 Yusuf Alperen Aydın, Aynı eser, s. 96.
114
Muhammed Efendi’nin bu talebi kabul edildi: “Bu kulları Sûr-ı Hümâyûn içün bâ-fermân-ı âlî
Dimetoka’dan gelen keşti-ger gürûhundan olup …” 671
Çadırlar ile çadır malzemelerinden sorumlu olan Mehteran-ı Hayme’nin personellerinden

Sûr-ı Hümâyûn’da kullanılacak çadırlar için beş yüz personel görevlendirildi, tayinatları
verildi. 672 Sûr-ı Hümâyûn’da ayrıca “çâlcı-i hassa mehterleri” görevlendirilmiş ve sayıları
altmış ile yetmiş civarında idi.673 Sûr-ı Hümâyûn’da görevli mehterhâne personelinin vazifesi,
güzel nağmeler ile ortamı şenlendirmekti. Bu minvalde gün-be-gün çalıştılar.674 Hafız Mehmed
Efendi’nin dediğine göre Mehterhâne personeli, her gün güneşin doğmasının akabinde, öğleden,
ikindiden, güneşin batışından ve akşam yemeğinin yenmesinden sonra Otağ-ı Hümâyûn’un
önünde, kimseler olmasa yani o günkü şenlik bitse bile çalarlardı, akabinde ise çocukların
sünnet olduğu çadırın önünde bulunan diğer bir mehterhane takımı maharetlerini sergilerlerdi.675
Mehterhâne’nin görevleri; hânende ve sâzende ekibi geldiğinde onlara eşlik etmek, sünnet
çocuklarının geçişinde ve sünnet olmalarının akabinde eğlence vazifelerini icra etmek.676
Bazı şenliklerde ise Mehterhâne’de görülen eksiklikler tespit edilmiş ve düzeltilmesi

ferman olunmuştu. Misal 1582 Sûr-ı Hümâyûnu’nda ferman olunan alem mehterlerinin
sayısının iki yüze tamamlanması ve ne artması ne de daha az olması meselesi şenlik sonrası
tekrar gündeme gelmiş, sayının tam olduğunu tespiti ve eğer değil ise alem mehterlerinin
mevcudunun iki yüze tamamlanması emredilmişti.677
1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nda çalgıcılar hakkında ilginç bir gelişme cereyan etti. Batı’da
gelişen operaya ilgi duyan Osmanlı sarayı, Edirne’deki Sûr- Hümâyûn’a Venedik’ten bir opera
takımının iştirakini talep etti. Lakin şenliğe az bir süre kaldığından bu talep karşılanamadı. Buna
rağmen Sûr-ı Hümâyûn’da orglar çalınmak suretiyle Batı musikisi icra edildi.678
671 D.BŞM.SRH. nr. 9/46.

672 D.BŞM.SRH. nr. 2/85.
673 D. BŞM. SRH. nr. 4/9.
674
“Ve bir tarafdan hod mehterhânenin savt-ı bülend ile gûş-zen-i nağamât olmasından niçe zamân gönüller küşâde olmuş idi.”
Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 50, 189.
677 Hikmet Ülker, Sultanın Emir Defteri (51 Nolu Mühimme), İstanbul 2003, s. 15.
678 Haydar Sanal, “Batılılaşma”, DİA, cilt: 5, 1992, s. 182.
115
Musikî ehlinin çalgılarıyla şenlenen ortamda bulunan bir diğer hizmetli ise çengilerdi.
Bunlar da birkaç saat müzik eşliğinde oynar, hüner sergilerlerdi.679 Çengilerin bir diğer vazifesi
ise sünnet olan çocukların çadırlarında çengilik yaparak onlar eğlendirmekti. 680
Sûr-ı
Hümâyûn’da muvazzaf olan hayalbazlar ki, bunlar karagöz oynatanlardır, bunlar da sünnet
çadırlarında hıtan olan etfale gösteri yapmakla vazifelendirildiler.681
Sûr-ı Hümâyûn’da hünerbâzların isimleri defter edilir ve bu isimlere gün gün tayinatlar
verilirdi. Belgeler tetkik edildiğinde görülüyor ki, verilen tayinatlar detaylarına kadar defterlere
yazılmıştı. Canbâz, ateşbâz ve zorbâz olan hünerbâzların tayinat ve nafakalarından sorumlu
olmak üzere sadaret ağalarından beş kişi mübaşir olarak görevlendirildi.682
Vehbî’deki malumata göre, Hasan Ağa’nın liderliğinde çok sayıda ses ve saz sanatçısı
toplandı. Lakin sayı konusunda Vehbî iki farklı bilgi vermiştir. Eserin girişinde Sûr-ı
Hümâyûn’un hazırlığından bahsederken seksen civarında, altıncı gün (20 Zilkade/23 Eylül) ise
yüz civarında hânende ve sâzendenin mevcudiyetini kaydetmiştir.683 Bir ihtimâl ikinci kayıt olan
yüz rakamının, şenliğin altıncı gününe kadar sayının artmasından dolayı olduğu düşünülebilir.
Vehbî’deki tutarsızlık haricinde, şenliğin bir diğer surnâmesini kaleme alan Hafız
Mehmed Efendi de Vehbî’den farklı rakamlar vermiştir. Hafız Mehmed Efendi sadece hânende
sayısını vermiştir ki bu da on beş kişidir. Bunların haricindeki sâzendelere dair ise bir sayı
vermemiştir.684 Yine bir başka sayfada hünerbâzlar ile hânende ve sâzendelerin hepsinin üç yüz
on iki tane olduğu kayıtlıdır.685 Bunların içinden kaç tanesinin hânende ve sâzende olduğunu ise
belirtmemiştir. Vakanüvis Raşid Mehmed Efendi ise hânende ve sâzende sayısı
belirtmemiştir.686
679 “Bu esnâda otağ-ı hazret-i sadrıa‘zamî pîşgâhında bir sâ‘at mikdârı çengiler oynayup ...” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1195;
Vehbî, Aynı eser, s. 96-97, 499-500.
680 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1196; Vehbî, Aynı eser, s. 111, 507; 260, 588.
681 Vehbî, Aynı eser, s. 111, 507; 260, 588.
682 “… üzerlerine mübâşir olan ağa-yı sadr-ı âlî, nefer 5.” D.BŞM.SRH. nr. 7/100; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 50, 189.
683 Seksen civarındaki hanende ve sazende kaydı: “... Hânendebaşı Burnaz Hasan Çelebî ma’rifetiyle cem’ olunan hoş-terâne
mugannî vü hânende ve müntehab mutrib ü sâzendelerden seksen mikdârı ...” Vehbî, Aynı eser, s. 32, 470; Yüz civarındaki hanende
ve sazende kaydı: “... yüz kadar güzîde hânende ve müntehab sâzendeler ...” Vehbî, Aynı eser, s. 226, 567.
684 “... ve erbâb-ı mûsikîden sâhib-i imtiyâz on beş nefer kadar hânendegân nağme-perdâz intihâb olunup ...” Hâfız Mehmed
Efendi, Aynı eser, s. 36, 182.

685 “... hânendegân u sâzendegân ve kol çengiyânı ve şâ‘irân ve lu‘bede-bâzân ve şu‘bede-bâzân ve tâs-bâzân ve âteş-bâzân ve
hayâl-bâzân ve cân-bâzân bi’l-cümle üç yüz on iki nefer sâhte-unvân cem‘ u tedârük ve defter olunmuş idi.” Hâfız Mehmed Efendi,
116
Surnâmelerdeki bu malumat haricinde arşiv vesikalarında da farklı bilgiler söz
konusudur. Özellikle tayinat listeleri işimizi ciddi oranda kolaylaştırmıştır. “Bostancıbaşısı Ağa
Dâiresinde Olan Hânende ve Sâzendelerdir” başlıklı vesikaya göre, hânende ve sâzendeler için
9 aded sofra kurulduğu ve bu sofrada hânende ile sâzendelerin sayısınun 90 olduğu kayıtlıdır:
“Hânende ve sâzende, 90 nefer, 9 aded sofra.” Surnâmelerdeki bilgiler bir yana, arşiv vesikası
tabi olarak daha sahihdir. O hâlde bu tayinat listesindeki sayıları esas almak en doğru sonucu
verir. Doksan kişilik saz-söz ekibi de büyük bir orkestra kurulduğunu göstermektedir.687
Evliya Çelebi’ye göre de Sûr-ı Hümâyûn’da, fetih şenliklerinde ve dahi önemli devlet
adamlarının tertip ettiği sünnet düğünlerinde “iki üç yüz âdem hânendegân ve sâzendegân ve
mutrıbân ve rakkâsân [ve] pîşekârân [ve] dâ’irezân [ve] mudhik u mukallidân-ı kaşmerân ve
nebtîz rind-i cihân yetmiş tâsdan geçmiş semm-i helâhil-misâl şehir oğlanları bir yere cem‘
olup” bütün hünerlerini sergilerlerdi.688 Evliyâ Çelebi’deki bu iki yüz-üç yüz sayısı 1720 Sûr-ı
Hümâyûnu’ndaki yüzü bulan sayılar ile de mantıken örtüşmektedir. Demek ki bu tür büyük
şenliklerde böyle ciddi rakamlara çıkılmaktaydı.
Görevliler hakkında kitabî kaynakları tetkik ettiğimizde ise Vehbî’nin surnâmesi,

Vakanüvis Raşid Mehmed Efendi’nin Târîh’i ve Silahdâr Fındıklılı Mehmed Ağa’nın
Nusretnâme’sinde görevlilerin sayılarına dair bir sayı yoktur. Vehbî, edebî kaygıyla yazdığı için
bu tür teknik konulara değinmemiş olmalıdır. Lakin, temin edilen tavuk, horoz, güvercin gibi
hayvanların tedarik edildiği yer ve sayıları yazması ise resmî vesikaları gördüğüne bir delildir.
Belki ulaşamadı ya da ulaşmak istemedi, yahud da gerekli görmedi. Bu sorular maalesef
cevapsızdır. Vakanüvis Raşid Mehmed Efendi’nin Târîh’in yine görevli personele dair sayı
yoktur. İlgili bölümde sadece tulumculardan 120 neferin katıldığını yazmıştır: “Ve levâzım-ı
sûrdan olan hânende vü sâzendelerden mahâretleri müsellem olanlar intihâb ve Hâsbâğçe’de
Yalı Köşkü kapusu dâhilinde vâki‘ bir mevzi‘ kendülere ârâmgâh-ı meşk u ta‘lîm ta‘yîn olunup
ve raks u lu‘binde mâhir çengîler ve cânbâzlar ve sâir şu‘bede-bâzlar cem‘inde ihtimâm ve
meydân-ı sûrda hücûm ve zihâm-ı nâsdan cilve-gâh-ı lu‘b ve temâşâ-yı muhâfaza içün yüz yirmi
aded tulumcu ta‘bîr olunur eşhâs-ı turfe-eşkâl tedârük olunup, meşinden şeb-külâh ve cebe ve
şalvâr ve yağlı tulum gibi kisve ve levâzımları Emîn-i sûr tarafından âmâde kılınmağa
687 D.BŞM.SRH. nr. 4/6.

688 Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, haz. Robert Dankoff-Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, İstanbul 2006, cilt: I, s. 347-348.
117
müsâra‘at ve ikdâm olundu.” 689 Raşid Mehmed Efendi’nin de görevlilerin sayısal detayına
girmeme sebebi yine kendisine kalmış, gerek duymamıştır. Silahdâr’ın Nusretnâme’sinde bir
kayıt olmaması doğaldır. Zira Silahdâr daha önce de bahsedildiği üzere saray ve erkanına uzak
bir dönemde bu seneleri yaşamıştı.
Hafız Mehmed Efendi ise eserini tetkik ettiğimiz kısımda da dediğimiz üzere resmî
kayıtları kullandı. Görevliler konusunda da aynı şekilde resmî kayıtlara başvurarak hangi
görevliden kaçar tane olduğunu kaleme aldı: Buna göre görevlilerin rakamları şöyleydi: 50 Eski
Saray Baltacısı, 50 Zülüflü Baltacı, 40 Çaşnigir, 50 Sim Saka, 60 Aşçı, 200 Akkam, 300
Meşaleci, 60 Mahya ve İşareci, 100 Acemi Oğlanı, 100 Debbağ, 235 At Sakası, 50 Arka Sakası,
120 Tulumcu, 100 Tersane-i Âmire Esiri.690 Toplam sayı göre ise 1.515 personel vardı. İlâve
olarak ziyafet çadırlarında, en azından dokuzuncu güne (23 Zilkade/26 Eylül) göre, elli
civarında Haseki ile iki yüzden fazla Bostancı da muvazzaf idi.691 Lakin Sûr-ı Hümâyûn’a dair
vazifeleri hakkında hususî bilgiler mevcut değildir.
Sûr-ı Hümâyûn’da Matbah-ı Âmire’de hizmet etmek için ferman üzerine debbağlar
tarafından, esnaf kethüdası ile esnaf arasındaki bağı kuran Yiğitbaşı ünvanlı İsmail ve
beraberinde 49 kişi olmak üzere toplam 50 kişi görevlendirildi: “Sûr-ı Hümâyûn’da Matbah-ı
Âmire’de hidmet itmek içün bâ-fermân-ı âlî debbâğların ta‘yîn eyledikleri neferâtdır ki ber-
vech-i âtî zikr olunur. Fî evâil-i Zi’l-kâde sene [1]132”692
Arşiv vesikasına göre ise 50 Eski Saray Baltacısı, 50 Zülüflü Baltacı, 40 Çaşnigir, 50
Sim Saka, 60 Aşçı, 200 Akkam, 300 Meşaleci, 60 Mahya ve İşareci, 100 Acemi Oğlanı, 100
Debbağ, 15 Matbah Sakası, 15 Sakayân-ı Şehir, At Sakası, 50 Arka Sakası, 130 Tulumcu, 100
Tersane-i Âmire Esiri. 693 Burada Hafız Mehmed’in verdiği bilgiler ile arşiv vesikasındaki
bilgileri uyuştuğu aşikârdır. Lakin bazı istisnalar dahi vardır. Misal arşiv vesikasında son
personel olarak “hademe-i sâire-i müteferrika” yazılmış ama personel sayısı vesaire
yazılmamıştır. Surnâmede ise müteferrikalardan hiç bahsedilmemektedir.

691 Vehbî, Aynı eser, s. 317, 624-625; “... iki yüzden mütecâviz bostâncı neferâtı ...” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1204.
692 D.BŞM.SRH. nr. 3/186.
693 D.BŞM.SRH. nr. 9/52.
118
İKİNCİ BÖLÜM
SÛR-I HÜMÂYÛN HAZIRLIKLARI
1. İAŞE
1.1. Meyve ve Sebze
Günümüz dünyasında yapılan festivallerdeki yiyecek israfının, talanının bir örneği de

Sûr-ı Hümâyûn’da cereyan etti. Yedinci gün (21 Zilkade/24 Eylül) icra edilen gösterilerde bir
kale kuşatması canlandırıldı. Tercihen Revan Kalesi’ne benzer olarak inşâ edilen kalenin
muhasarası esnasında iki meyve kullanılmıştır ki, bunlar el humbarasına teşbihen patlıcan,
misket topu güllesi için ise Sinop elmasıydı: “... ve el humbarası yerine batlıcân ve gülle-i tôp-ı
miskete bedel elmâ-yı Sinobî ile kal‘ayı muhâsara edenler ...”694
1.2. Tavuk, Horoz, Güvercin, Koyun ve Ördek
Sûr-ı Hümâyûn’da verilen ziyafetler için başlıca tavuk, horoz, güvercin ve ördek tedarik
edilmesi gerekiyordu. Tüm hazırlıklar gibi bunların tedarikine de şenlikten bir ay evvel başlandı.
Bu kapsamda, evvela hangi kazâdan nelerin tedarik edileceği “mutad-ı kadîm üzere” belirlendi,
fermanlar çıkarıldı ve her iş için gerekli tayinler yapıldı.695 Kazâlardan mübâyaa edilen tavuk,
horoz ve güvercinin teminine “kabz emini ağa” memurdu. Ağa, kendisine teslim edilen parayı
kazâdan malzemeleri temin ettiği kişilere verir ve bunun temessükü kabz emini ağaya verilir,
ağa da bu temessükü dersaadete getirirdi: “… iktizâ iden bahâları tamâmen kabzına memûr kabz
emini ağa yedinden bi’t-tamâm ahz u kabz eylediğimiz ecilden yedine iş bu memhûr temessük
vaz‘ olundu.”696
Osmanlı sarayında tüketilen et miktarında koyundan sonra ikinci sırada tavuk (mâkiyan)
gelirdi. XV. yüzyılın sonlarında sarayda 10.000 civarında tüketilen tavuk, XVII. yüzyılın ilk
yarısında ise 180.000’lere kadar çıkmıştır. Sarayın ihtiyacı olan tavuk, İstanbul ve çevresindeki

695 “Bin yüz otuz iki senesinde vâki‘ olan Sûr-ı Hümâyûn-ı Hıtân içün kazâmızdan mübâyaası fermân olunan bin yüz aded mâkiyan
...” D.BŞM.SRH. nr. 1/120; “Bu esnâda sûr emîni tarafından mu’tâd-ı kadîm üzere levâzım-ı zıyâfet-i sûr mübâyaası içün sû be-sû
âdemler ta’yîn olunup ...” Vehbî, Aynı eser, s. 32, 470.
696 D.BŞM.SRH. nr. 1/120.
119
kazalardan tedarik edilirdi. Zamanla genişleyerek Bolu, Hüdavendigar, Rodoscuk ve
Şekirköyü’de içine alan bir tedarik bölgesi meydana çıktı.
Tavuk alımı evvelinde nakdî olarak yapılırken XVII. yüzyıldan itibaren bazı kazalardan
avarız karşılığı alınır olmuştu.697 Arif Bilgin’in hazırladığı “Avarız ve Cizye Karşılığı Mal Veren
Ocaklıklar” isimli tabloya göre avariz ve cizye mukabilinde tavuk ile piliç alınan yerler arasında
Hüdavendigar, Gölpazarı, Şehirköyü, Yenice-i Taraklı vardı.698 Görünen o ki, Osmanlı Devleti
XVII. yüzyılda avarız ve cizye karşılığı tavuk ve piliç aldığı yerlerden 1720 Sûr-ı
Hümâyûnu’nda da aynı tedariki yaptı. Tabi bu sefer ise ücreti nakdî ödendi: “... iktizâ iden
bahaları tamamen kabzına memûr kabz emini ağa yedinden bi’t-tamam ahz u kabz eylediğimiz
ecilden yedine iş bu memhûr temessük vaz‘ olundu.”699
Arşiv vesikalarını kullandığını kaynakları tetkik ettiğimiz bölümde anlattığımız Hafız

Mehmed Efendi Sûr-ı Hümâyûn için temin edilen hayvanlara dair şu bilgileri vermektedir: “…
ve Tekfurdağı ve Şehirköyü ve İnecik ve Hudâvendigâr sancağında Göynük ve Gölbâzârı ve
Yenice ve Taraklu kazâlarından dahi yedi bin dokuz yüz tavuk ve bin dört yüz elli tavuk-ı Mısrî
ve üç bin piliç dahi mübâya‘a olunup geldikde tavuk ve piliçler Sultân Ahmed İmâreti yanında
vâki‘ bir hânda hıfz ve Mısrî tavuklar Topkapusu kurbunda olan Atîk Baruthânede hıfz ve bin
ördek ve iki bin güğercin Âsitâne’de mübâya‘a …”700
Vehbî’ye göre ise “... Tekfûr Dağı ve Şehir Köyü ve İnecik ve Hudâvendigâr
Sancağı’nda Küçük701 ve Yenice ve Taraklı ve Göl Pazarı kazâlarından bin ördek ve sekiz bin
tavuk ve iki bin mikdârı Mısır tavuğu ve üç bin decâce ve iki bin kebûter tehyie olundu.”702
Aynı şekilde Vakanüvis Raşid Mehmed Efendi’ye göre “... Tekfurdağı ve Şehirköyü ve
İnecik ve Hudâvendigâr sancağında Gölcük ve Yenice ve Taraklı ve Gölpazarı kazâlarından
yedi bin dokuz yüz tavuk ve bin dört yüz elli Mısır tavuğu ve üç bin piliç ve iki bin kebûter ve bin
ördek ...” temin edildi.703 Nusretnâme’de ise temin edilen hayvanlardan mevzubahis yoktur.704
697 Arif Bilgin, Aynı eser, s. 192-193.

698 Arif Bilgin, Aynı eser, s. 148-149.
699 D.BŞM.SRH. nr. 1/120.
700
701 Küçük değil Gölcük. Bkz. Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1188.
704 Hafız Mehmed Efendi, Vehbî Efendi ve Raşid Efendi eserlerinde hayvan tedarikinden ve sayılarından bahsetmektedirler.
Silahdâr ise kısa olarak hazırlıklardan bahsettiği kısımda malum hayvanların tedarikinden bahsetmemiştir. Bu durum da son derece
120
Kaynaklarda bazı küçük farklılıklar mevzubahistir. Hafız Mehmed Efendi surnâmesinde
bin tane ördek ile iki bin tane güvercinin İstanbul’dan tedarik edildiği kaydederken, 705 Vehbî ile
Vakanüvis Raşid Mehmed Efendi İstanbul haricinde diğer kazaları bir arada saymış ve oralardan
yahut içlerinden birinden, bin tane ördek ve iki bin tane güvercin tedarik edildiği şeklinde
yazmışlardır. 706 Hülasa Vehbî ve Vakanüvis Raşid Mehmed Efendi’ye göre ördekler ile
güvercinler İstanbul’dan alınmamıştır. Burada Hafız Mehmed Efendi’nin kayıtları esastır.
Çünkü kendisi hem Teşrifatî Selman Efendi’den yardım almış, hem de Sûr-ı Hümâyûn
Emini’nin hizmetinde bulunduğundan daha sahih malumatı vermiştir.
Sûr-ı Hümâyûn’da Tedarik Edilen Hayvanlar
Hayvanlar/ Kaynaklar Hafız Surnâmesi707 Vehbî Surnâmesi708 Râşid Tarihi709
Tavuk 7.900 8.000 7.900
Mısır Tavuğu (Hindi) 1.450 2.000 1.450
Piliç 3.000 3.000 3.000
Güvercin 2.000 2.000 2.000
Ördek 1.000 1.000 1.000
TOPLAM 15.350 16.000 15.350
Arşiv vesikalarını MAD. nr. 1284 ile mukayese ederek çıkarttığımız tablo ise kitabî
kaynaklarda verilen sayılar ile ciddi farklar oluşturmaktadır. Arşiv evrakındaki sayıların daha
fazla olması devrin müelliflerinin rakamları yuvarladıkları yahut da tüm kayıtları görmedikleri
şeklinde yorumlanabilir.
normaldir. Zira daha önce de bahsedildiği üzere 1720 senesi Silahdâr’ın saraya uzak olduğu bir dönemdi. Nusretnâme, s. 1116-
1117.
706 Vehbî, Aynı eser, s. 32, 470; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1188.
121
Kazalar/Hayvanlar Mâkiyan (Tavuk) Piliç Mâkiyan-ı Mısr
Göynük710 1100 400 170
Gölpazarı ve Yenice-i Taraklı711 2000 1000 150
Şehirköy (Gelibolu)712 2500 1500 700
İnecik713 200 100 50
Tekfur Dağı714 2500 1500 700
TOPLAM 8.300 4.500 1.770
Tedarik edilen güvercinlerin hepsi yenmez, gösteri maksadıyla da kullanılırdı. Misal

yedinci gün (21 Zilkade/24 Eylül) yapılan yeniçeri yağmasında pişirilen iki yüz koyun içine
birer ikişer taklacı güvercin konuldu. Yağma esnasında güvercinler koyunların içinden çıkarak
etrafta dolaştı ve bir seyirlik temâşâ oldu.715
Tedarik edilen bir diğer hayvan ise koyun idi. Burada ilginç olan mesele ise normalde
Osmanlı sarayında en çok tüketilen et olan koyun etinin Sûr-ı Hümâyûn’da pek tercih
edilmemesidir. On tane koyun Otağ-ı Hümâyûn kurulurken, sadrazamın çadırında da yedi baş
koyun kurban edildi.716 Sûr-ı Hümâyûn müddetince tulumculara, hünerbâzlara vesair görevlilere
verilen yiyecekler tayinat kayıtlarında ekmek, pirinç ve sade yağın yanında yüzer dirhem koyun
eti verildi.717 Bunlar haliyle ziyadesiyle cüzi tüketimlerdi.
Yedinci gün (21 Zilkade/24 Eylül) yapılan yeniçeri yağması esnasında üç yüz koyun
pişirildi ve bu koyunlar yeniçeriler tarafından yağma edilerek yendi. 718 Hafız ile Silahdâr’ın
710 D.BŞM.SRH. nr. 1/120.

711 MAD. nr. 1284/26; D.BŞM.SRH. nr. 9/19; D.BŞM.SRH. nr. 1/186; D.BŞM.SRH. nr. 1/161.
712 MAD. nr. 1284/26; D.BŞM.SRH. nr. 2/40; D.BŞM.SRH. nr. 9/19.
713 MAD. nr. 1284/26.
714 MAD. nr. 1284/26; D.BŞM.SRH. nr. 5/56; D.BŞM.SRH. nr. 9/19.
715 Vehbî, Aynı eser, s. 258, 586; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 94-96, 203-204; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1202;
Nusretnâme, s. 1120.
716 “... evvelâ duâ vü senâ ile otağ-ı hümâyûnu ikâme ve on aded kurbân kesip besmele ile nasb-ı diâme eylediler. Ba’dehû sâyebân-
ı sadr-ı vâlâ-makâmda dahı yedi kurbân zebh olunup ...” Vehbî, Aynı eser, s. 43, 477; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1192; Hâfız
Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 38.
717 D.BŞM.SRH. nr. 2/7.
122
eserlerinde ise beş yüz koyundan bahsedilir. 719 Aradaki 200 hayvan farkı ise Vehbî’ye göre
koçtur. İçine güvercin konulan hayvanların koç olduğunu yazan Vehbî’nin malumatı daha
doğrudur. Çünkü Vehbî, Hafız Efendi’ye nazaran Sûr-ı Hümâyûnu daha yakından takip etmiş ve
hâdiseler ile devlet adamlarının arasında kendine yer bulmuştur.
Emine Berksan’ın arşiv kayıtlarından hazırladığı ve “Kasapbaşı Tarafından Saraylara

Verilen Koyun Eti” başlıklı listesine bakıldığında kıyye üzerinden hesaplanan miktarda Sûr-ı
Hümâyûn öncesindeki ve sonrasındaki senelerde temin edilen koyun etlerinin birbirine çok
yakın olduğu görülmektedir. 720 Bu da Sûr-ı Hümâyûn için külliyetli bir temin olmadığını
göstermektedir.
Kasapbaşı Tarafından Saraylara Verilen Koyun Eti

Yıllar Miktar Fiyat Toplam Bedel
14.03.1718-13.03.1719 2.087.525,5 13 27.137.753
14.03.1719-13.03.1720 2.074.409,5 13 26.967.323
14.03.1720-13.03.1721 2.073.949 13 26.961.340
14.03.1721-13.03.1722 2.080.016 13 27.040.208
Emine Berksan, Matbah-ı Âmire (Saray Mutfağı) (1703-1730), s. 60.
1.3. Bakır Kap-Kacak
Evânî, “kablar, matbah ve çay ve kahve ve tenvîr vesâire takımları” nuhâs “bakır”
demek olup, evânî-i nuhâs yemek sofralarında ve eve ait kullanılan kap-kacaklara verilen bir
tabirdir.721
Osmanlı öncesindeki şenlikleri incelediğimizde, misal Memlüklerde düzenlenen sünnet

şenliklerinde şenlik boyunca ziyafet sofraları tertip edilirdi. 722 Osmanlı Devleti’ndeki sünnet
şenliklerine sadece saray ve devlet erkanı ile davetliler değil halk da iştirak ederdi. Binlerce
kişinin izlediği bu şenliklerde yemekler dağıtılırdı. 1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda on dördüncü gün
(28 Zilkade/1 Ekim) “umûm ziyâfeti fermân olunmağla” İstanbul, Üsküdar, Eyüp, Galata,
719 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 94, 203; Nusretnâme, s. 1120.
720 Listenin tamamı için bkz. Emine Berksan, Matbah-ı Âmire (Saray Mutfağı) (1703-1730), s. 60.
721 Kâmûs-ı Türkî, s. 184, 1455; Detaylı bilgi için bkz. Mehmet Zeki Pakalın, Aynı eser, I, s. 569.
123
Kasımpaşa ile bütün çevre ahalisi davet edildi. 723 Sadece bu nedenle bile Sûr-ı Hümâyûn’da
yüzlerce bakırdan kap tedariki yapıldı. Bu kapların temininden ise Kilerciler724 sorumluydu.725
Kap-kacak eskidikçe tamiri yapılır, ihtiyaç duyulanlar da kalaylanırdı. Bu gaye ile hususî
dükkanlar tutulur, kalaylama orada yapılırdı. Misal 8 Mart 1678’de Matbah-ı Âmire’nin
kaplarının kalaylanması ihtiyacı üzerine Hasköy’de bir dükkân tutuldu. 726 Bu çerçevede 3
Şevval 1132/8 Ağustos 1720’de Matbah-ı Âmire Emini’ne yazılan bir emir ile Sûr-ı
Hümâyûn’da pişirilecek yemekler için ziyadesiyle bakır kaplar lazım olduğundan, Matbah-ı
Âmire’de mevcut olan büyük kazanların, tencerelerin ve sahanların onarımı ile tamiratının
yapılarak hazır edilmesi için çalışmalara başlanması emredildi.727 Bu minvalde Tersâne-i Âmire
esirlerinden yüz nefer Matbah-ı Âmire’deki kap-kacakları tamir etmekle görevlendirildiler.728
Ayrıca otuz civarında da Kıpti görevlendirildi. Üzerlerine birkaç güvenilir kişi tayin edildi.
Merhum Defterdar Mehmed Paşa’nın kethüdâsı Mehmed Ağa da hepsinin üzerine âmir olarak
görevlendirildi.729 Bakır kap-kacak tedarikinden sorumlu mübaşir olarak ise Abdurrahman Ağa
tayin edildi.730
Osmanlı sarayında Has Fırın ve Harcî Fırın olmak üzere iki çeşit fırın vardı. Has Fırın’da
başta hükümdar olmak üzere üst düzey devlet ricâline ve hanedan mensuplarına ekmek
pişirilirdi. Has Fırın’da kullanılan her türlü malzeme en kalitelilerinden seçilirdi. Harcî Fırın’da
ise Has Fırın’a nazaran daha düşük seviyedeki fodula ekmeği üretilirdi. Has Fırın’dan ekmek
verilenlerin haricindeki herkese Harcî Fırın ekmeği verilirdi. 731 Sûr-ı Hümâyûn kapsamında
fırınlar için kazan, ağaç ve demir kürek, ekmekleri koymak için sepet, urgan, kilim, fanus, çuval
tedarik edildi.732 Bu tedarikten anlıyoruz ki fırınlardaki mevcut mutfak eşyası kâfi gelmedi ve
ilave malzeme ihtiyacı doğdu. Binlerce kişiye ziyafet verildiği düşünüldüğünde bu durum çok
doğaldır.

724 Arif Bilgin, “Matbah-ı Âmire”, DİA, cilt: 28, 2003, s. 116.
725 D.BŞM.SRH. nr. 3/32.
726 “... Matbah-ı âmire evânîleri kalay olunmak için hâssa kalaycıbaşı Hasköy’de bir dükkân ta‘yîn eyleyesiz.” Bkz. İstanbul Kadı
Sicilleri Hasköy Mahkemesi 10 Numaralı Sicil (H. 1085-1090 / M. 1674-1679), ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul 2011, s. 174.
727 D.BŞM.SRH. nr. 1/22; D.BŞM.SRH. nr. 2/5-3; “... Matbah-ı âmirede mevcûd kazgan ve tencerelerin mecmû‘u ta‘mîr ü i‘dâd
olundu.” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1189.

730 D.BŞM.SRH. nr. 1/156.
731 Arif Bilgin, “a.g.mad.”, s. 116.
732 D.BŞM.SRH. nr. 1/37.
124
Sûr-ı Hümâyûn nihayetinde alındığı yerlere teslim edilecek tüm bu mutfak eşyaları için
adeta seferberlik ilan edildi. Yeniçeri, Cebeci ve Topçu Ocakları’ndan büyük sinileri ile baklava
tepsileri alındı.733 5 Şevval/10 Ağustos tarihli deftere göre Cebehâne-i Âmire’den kazan, kepçe,
tencere olmak üzere müteferrik mutfak eşyası da temin edildi.734
İmaret fakirlere ve medrese talebesine başta ekmek, çorba olmak üzere yiyecek dağıtan
müessesedir.735 İmaretlerin vakfiyelerine nazaran işleyişleri birbirinden farklı olmasına rağmen
genel itibariyle aynı vazifeyi yaparlar. Günde iki öğün yemek çıkarılır, Ramazan’da ise iki öğün
birleştirilir, sadece iftar verilirdi. Çok sayıda görevlisi olan imaretlerin büyük olanlarında günde
1000 ilâ 2000 kişiye yetecek derecede yemek çıkardı.736
Sûr-ı Hümâyûn’da her gün binlerce insana pişirilen kazanlar dolusu yemek için çok
sayıda mutfak eşyasının tedarik edilmesi gerekiyordu. 737 Bu minvalde saray mutfaklarındaki
kazanlar, kepçeler ve kevgirler kâfi gelmedi. Vakıf işlerine nezaret eden evkaf mütevellileri
ağalarına yazılan bir emir ile Sultan Mehmed Hân, Sultan Selim, Süleyman, Sultan Bayezid,
Şehzâde, Haseki Sultan, Davutpaşa ve Eyüb el-Ensarî imaretleri olmak üzere sekizi İstanbul’da
ve Üsküdar’daki Vâlide-i Atîk, Valide-i Cedîd ve Mihrimah imaretleri dahil olarak toplam on
bir büyük imaretten mutfak eşyası tedariki için emir verildi. Bu emir ile her imaretten ikişer tane
kazan, kepçe ve kevgir olmak üzere toplamda her bir mutfak eşyasından 22’şer tane temin
edildi. Bu mutfak eşyaları Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Ağa tarafından tayin olunan mübaşire
teslim edildi.738
Gerek askeriyeden gerek imaretlerden gelen mutfak eşyası yetmemiş olacak ki devlet
ricalinden emaneten bakır kaplar, tencereler, siniler, sahanlar, kazanlar ve benzeri malzeme
tedarik edildi: “Benim efendim sultânım, esnâfdan gelen ve gerek ricâl-i devlet tarafından gelen
evânî-i nuhâsı ...”739 Bu çerçevede “Defter-i evânî-i nuhâs an-cânib-i ricâl-i devlet. Der-sene

734 D.BŞM.SRH. nr. 1/75, 4.
736 Zeynep Tarım Ertuğ, “İmaret”, DİA, cilt: 22, 2000, s. 219-220.
737 Şenliğin on birinci günü, devlet ricali haricinde bütün ocakların neferlerine de tablalar ile pilav ve zerde verilmişti. Bu da
binlerce insana mukabil idi. Bkz. Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 133, 219.
738 D.BŞM.SRH. nr. 1/20; Ayrıca bkz. “... sûr-ı hümâyûn matbahcı çadırları kurulup mahsûs ocaklar tarh ve pilav ve zerde tabhı
içün selâtîn imâretlerinden isti‘âre olunan kazganlar vaz‘ olundu.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 41, 184; Ayrıca bkz. Târîh-
i Râşid ve Zeyli, II, s. 1189.
739 D.BŞM.SRH. nr. 1/86. 14 L 1132/19 Ağustos 1720; “... Matbah-ı âmire’de mevcûd bulunan zurûf-ı taâm tehyi’e vü ihzâr ve
erkân-ı devlet ve esnâf-ı hirfetin mahfûz-ı kilâr-ı iddihârları olan avânî-i nühâsiyye, kıdr-ı cedîdü’r-resâs tencere ve sînî ve sahan
ve kazgân makûlesi sûr-ı hümâyûn içün ...” Vehbî, Aynı eser, s. 40, 475; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1188-1189.
125
1132” başlıklı deftere göre devlet adamlarından gelen bakır kap ve kacaklar tek tek kaleme
alındı. Her bir kaydın üstüne de kırmızı mürekkep ile “girü teslîm olduğuna memhûr temessükü
nâtıktır” kaydı düşüldü.740 Bu defterdeki kayıtlara göre mutfak malzemesi ödünç alınan bazı
devlet adamları şunlardı: Sekbanbaşı Ağa, Kul Kethüdâsı Ağa, Eski Kul Kethüdası Musa Ağa,
çok sayıda Eski Dergâh-ı Âlî Ağaları, Çavuşlar ve Çavuşbaşı, Cebehâne Kethüdâsı, Cebecibaşı,
Tulumbacıbaşı, Sipah Ağası ve Kethüdâsı, Başçavuş Sipahı, Silahdâr Ağa, Kasapbaşı Ağa,
Çavuşbaşı Ağa, İstanbul Gümrük Emini Mehmed Ağa, Duhan Gümrüğü Emini Hasan Ağa.
Esnafların Sûr-ı Hümâyûn’a katkıları sadece alay halinde yürüyerek, padişaha hediye arz
etmek değildi. Bunun en iyi örneğini 1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda müşahede ediyoruz. Kap-
kacakların yetersiz olmasından dolayı 4 Şevval/9 Ağustos tarihli vesikaya göre esnaftan 3000
sahan, 300 tencere, 15 kazan tedarik edildi.741 Kazan, kepçe ve kevgir haricinde yine esnafta sini
de alındı. Bu kapsamda Okçu ve Yaycı ile Kılıçcı esnafından bir miktar sini tedarik edildi.742
İhtiyaç halinde gayrimüslim tebadan da kap-kacak noktasında yardım alınırdı. 1720 Sûr-ı
Hümâyûnu’nda Rumlardan 1500 sahan, 200 tencere, 7 kazan ve Ermenilerden 1500 sahan, 100
tencere ve 8 kazan temin edildi. Bu çerçevede esnaflar ile gayrimüslim tebadan toplam 5.000
sahan, 600 tencere ve 30 kazan tedarik edildi.743
5 Şevval/10 Ağustos tarihli “Sûr-ı Hümâyûn-ı hitân içün esnâfdan fermân olunan evânî
beyân eder” başlıklı deftere göre de yine her bir kaydın üstüne kırmızı mürekkep ile “girü teslîm
olduğuna memhûr temessükü nâtıktır” kaydı düşülerek esnaftan ödünç alınan her mutfak
eşyasının geri verildiğinde temessükünün de alınmasına karar verildi. 744 4 Şevval/9 Ağustos ve
5 Şevval/10 Ağustos tarihli iki evrakı karşılaştırdığımızda esnaftan alınan mutfak eşyaları
örtüşmektedir.745
Hülasa yapmak gerekirse, Sûr-ı Hümâyûn’da lazım olan mutfak eşyaları eğer sarayın
mutfaklarından karşılanamıyor ise imaretlerden, devlet müesseselerinden, devlet adamlarından,
esnaftan ve dahi gayrimüslimlerden temin edilirdi. 1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda bunların hepsine
740 D.BŞM.SRH. nr. 1/39.

741 D.BŞM.SRH. nr. 1/23.
742 D.BŞM.SRH. nr. 1/83; D.BŞM.SRH. nr. 1/135.
743 D.BŞM.SRH. nr. 1/23; İlmühaber kaimesi için bkz. “Vech-i meşrûh üzere Sûr-ı Hıtân-ı Hümâyûn içün fermân-ı âlî mucibince
Rum tâifesinden beş yüz aded sahan ve elli aded tencere aldığımız olmağla işbu ilmühaber kâimesi verildi” D.BŞM.SRH. nr. 1/111-
1; Bkz. D.BŞM.SRH. nr. 1/111-2.
744 D.BŞM.SRH. nr. 1/75, 1-3.
745 D.BŞM.SRH. nr. 1/75, 4.
126
rastlıyoruz. Ayrıca incelediğimiz evrak arasında herhangi bir satın alma işlemine rastlanmadı.
Demek oluyor ki beş kuruş para harcamadan bu tedarikler yapıldı.
İşbu bin iki yüz otuz iki senesinde vâki‘ olan Sûr-ı Hümâyûn içün İstanbul’da olan
esnâfdan ve kiliselerden fermân buyurulan evânî-i nuhâsiyyenin tevzî‘ defteridir.
Ber-vech-i âtî zikr olunur. Fî 4 Şevvâl sene [1]132.
Sahan
Habbâzân ma‘ yamaklar 120
Kassabân-ı ganem ve …? ve yamaklar 150
Bakkalân ve yaşyemişçiler ve yamaklar 200
Mumcıyân 80
Haffâfân-ı cedîd ve köhne ma‘ yamaklar 400
[Ara Toplam] 950
Paçacıyân ma‘ Bezzâ[z]istân-ı atîk ve yamaklar 200
Çukacıyân ve ...cıyân? 200
Bezzâziyân ma‘ yamaklar 400
Nalçacıyân ma‘ yamaklar 50
[Ara Toplam] 1800
Tüfenkciyân ma‘ yamaklar 50
Kundakcıyân ma‘ yamaklar 50
Berberân ma‘ yamaklar 300
Hayyâtân 350
Kazzazân ma‘ …? ve yamaklar 100
Attârân ve yamaklar 350
[TOPLAM] 3000
127
Tencere
Hallâcan ma‘ yamaklar 50
Aşçıyân ma‘ yamaklar 60
Kılıçcıyân ma‘ yamaklar 70
Kemângerân 20
Nalbândân-ı ma‘ yamaklar 20
Muytabân ma‘ yamaklar 25
Semerciyân ma‘ yamaklar 12
Kalaycıyân ma‘ yamaklar 13
Arpacıyân 10
Haymeciyân ma‘ yamaklar 5
Kazgancıyân ma‘ yamaklar 15
[TOPLAM] 300
Kazgan
Sarrâchâne ma‘ yamaklar 10
Kazgancıyân ma‘ yamaklar 5
[TOPLAM] 15
Sahan Tencere Kazgan
Tâife-i Rumîane 1500 200 7
Tâife-i Ermeniyân 1500 100 8
[TOPLAM] 3000 300 15
128
1.4. İaşeye Dair Müteferrik Teminler
Sûr-ı Hümâyûn başlamasına rağmen hazırlıklara ve ihtiyaçların karşılanmasına devam

edilmekteydi. Bu hususta mutfak işlerinde kullanılmak üzere birinci gün (15 Zilkade/18 Eylül)
İstanbul Ağası tarafından Hatab Emini Mustafa’ya 2709 çeki odun verildi.746 Altıncı gün (20
Zilkade/23 Eylül) Sûr-ı Hümâyûn’da Matbah-ı Âmire’de kullanılmak üzere Odun Emini
Mustafa Ağa tarafından doksan çeki odun temin edildi: “Berây-ı Matbah-ı Âmire içün, hatab
çeki doksan. Odun Emîni Mustafa Ağa doksan çeki Matbah-ı Âmire’ye viresin” 747
Her gün ziyafetlerde pilav ve zerde ikram edildi. Şenliğin ilk günü yaklaşık bin
tablaya 748 , yedinci gün (21 Zilkade/24 Eylül) ise dört bin beş yüz tablaya pilav ve zerde
konularak yeniçeri yağması yapıldı. 749
Bu sayılar dahi tedarik edilen pirinç ve zerde
malzemesinin cesimesini göstermektedir. Ayrıca verilen tayinatlarda görülüyor ki iki temel gıda
maddesi yoğun şekilde kullanılmıştır.
Sûr-ı Hümâyûn’da şenliklerin başladığı günden itibaren Harem-i Hümâyûn’a her gece
ihtiyaçlarına göre çeşit çeşit şekerleme verildi. Şekerlemeler bin tabak ve iki yüz elli tabla içinde
takdim edildi. Harem-i Hümâyûn haricinde, sadrazam ve vezirlere, ulemaya, ocak ağalarına,
Rikâb-ı Hümâyûn ağalarına, Hacegân-ı Divân-ı Hümâyûn’a, arz ağalarına ve musahiplere de
tabla ve tabaklar içinde şekerlemeler verildi. İlgili defterin başlığı: “Okmeydanı’nda Sûr-ı
Hümâyûn’a mübâşeret olduğu günden bâ-emr-i Veliyyü’n-niam beher gice Harem-i Hümâyûn’a
iktizasına göre virilan envâ‘ şekerleme yevm-i mezbûrda bin tabak iki yüz elli tabla
verilmişdir.”750 Çok sayıda şekerlemenin yanı sıra, reçel ve şerbetler de ikrâm edilirdi.751
Okmeydanı’nda her gün Harem-i Hümâyûn’a, bazı günler ise Otağ-ı Hümâyûn’a ve
sadrazam çadırına bin tabak olmak üzere şenlik boyunca 250 tabladan fazla şeker verilirdi.
Şehzâdelerin sünnet edildiği gün de Harem-i Hümâyûn’a 55, vezirlere 48, ulemaya 30, ocak
ağalarına 12, Rikâb-ı Hümâyûn ağalarına 12, Divân-ı Hümâyûn hâcegânına 21, padişah
musahipleri ve arz ağalarına ise 25 tabla olmak üzere 203 tabla daha şeker verildi. 752 Tüm bu
746 D.BŞM.SRH. nr. 3/94.

747 D.BŞM.SRH. nr. 5/14.
748 “... dergâh-ı âlî yeniçerileri meydânda âmâde kılınan pilâv ve zerdeyi yağmaya me’zûn ...” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1194;

749 Vehbî, Aynı eser, s. 258, 586; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1202; Nusretnâme, s. 1120.
750 D.BŞM.SRH. nr. 8/56.
751 Vehbî, Aynı eser, s. 381, 667; 410, 689.
129
verilen tabla tabla şekerler ise şenlik için muazzam miktarda şeker ürününün tedarik edildiğine
bir delildir.
Kahve ve şerbetin tüketiminin çok olduğunu surnâmelerden anlıyoruz. Belgelerden de

tasdik ediliyor. Kahve ve şerbet için lazım olan askı, ibrik, tas, süzgeç, kaşık, şerbet kabı,
vesairenin satın alınması gerektiğine karar verildi. Bu malzemelerin satın alınması için hesap
edilen para ise “yetmiş altı buçuk guruş otuz beş akçe” idi.753
Sûr-ı Hümâyûn için binlerce ekmek yapıldı. Haliyle ekmeğin temel maddelerinden
büyük miktarlarda tedarik edildi. Zira en çok tüketilen maddelerden biri de ekmek idi. Misal
yedinci gün (21 Zilkade/24 Eylül) yapılan yeniçeri yağmasında dört bin beş yüz tablaya adeti
yarımşar okka olarak ikişer taneden olmak üzere dokuz bin has ekmek konuldu.754
Şenlik için çok sayıda tabla edarik edildi. Yedinci gün (21 Zilkade/24 Eylül) yapılan
yeniçeri yağmasında dört bin beş yüz tane755, on dördüncü gün (28 Zilkade/1 Ekim) yapılan
genel ziyafette ise beş bin civarında tabla, pilav ve zerde ile tezyin edildi.756 Binlerce tablayı
bulmak için imparatorluğun İstanbul’a yakın yerlerinden tedariki yapıldı. İznik-mid Kazası’ndan
üçte biri küçük, üçte biri de büyük olmak üzere 757 10.000 ağaç sini tedarik edildi: Berây-ı
lâzıme-i ziyâfet-i Sûr-ı Hümâyûn-ı hitân, ber-cânib-i İznik-mid tedârük-i şüd. Ağaç sini
10.000”758
İznik-mid Kazası’ndan 390 tane ağaçtan mamul tabla tedarik edildi: “Sûr-ı Hümâyûn-ı
hıtân içün İznik-mid Kazâsı’ndan mübâyaası fermân olunan ağac tablalardan üç yüz doksan
aded ağac tabla gelüp teslîm olundığuna …” 759
Ayrıca yüz tane de mevlit tablası temin
edildi. 760 Sünnet olan çocuklara gülbeşeker vesaire vermek için de on bin şerbet kavanozu
tedarik edildi: “... eşribe içün on bin kavanoz mübâya‘a olundu.” 761
753 D.BŞM.SRH. nr. 1/196-1; D.BŞM.SRH. nr. 1/196-2.

754 “... ve dört bin beş yüz tabla pilav ve zerde ve her tablada ikişer etmek ile döşenüp ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 94,
203; Ayrıca bkz. Nusretnâme, s. 1120; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1202.
755 “... ve dört bin beş yüz tabla pilav ve zerde ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 94, 203; Nusretnâme, s. 1120.
756 “... beş bin kadar tablalar ile pilav ve zerde döşenüp ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 140, 222. Ayrıca bkz. Nusretnâme,
s. 1123; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1206; Vehbî’de ise beş on bin tabla denilerek net bir rakam verilmemiştir. Bkz. Vehbî, Aynı
eser, s. 378, 665.
758 D.BŞM.SRH. nr. 9/55; “... İznikmîd kazâsından on bin ağaç sîni ...” Vehbî, Aynı eser, s. 32, 470; Ayrıca bkz. Târîh-i Râşid ve
Zeyli, II, s. 1188.

759 D.BŞM.SRH. nr. 1/129.
130
12 Zilkade/15 Eylül ve Sûr-ı Hümâyûn’dan 3 gün önce tarihli “Sûr-ı Hümâyûn içün
teslîm olunan zehâir” isimli defter sade yağ, şeker, kahve, siyah üzüm, tuz, nohut olmak üzere
verilen erzakın listesi ve miktarı yazıldı. Listenin hazırlık başlangıcından yazıldığı tarihe kadar
olan masrafları ihtiva ettiği hakkında ise bir ipucu dahi mevcut değildir.762
2. NAKLİYE VE AYDINLATMA
2.1. Nakliye Araçları ve Mavnalar
1720 Sûr-ı Hümâyûnu, 1530 ve 1582’de olduğu gibi Topkapı Sarayı’na yakın olan At
Meydanı’nda değil, saraya uzak ve şehir dışında olan Okmeydanı’nda düzenlendi. Bu nedenle
şenlik müddetince lazım olacak bütün malzemenin tedarik edilmesinin akabinde Okmeydanı’na
taşınması gerekiyordu. Temin ve tedarik edilen malzemelerin tarihî yarımadanın karşı
kıyısındaki, Haliç’in sahiline, belgedeki ifade ile “Hasköy’e” deniz yoluyla taşınması için
Okmeydanı’na çadırların kurulmasının bitmesi beklendi. Çadırların kurulmasının akabinde
düğün sahrasında lazım olacak bütün mühimmatın nakline başlandı. Bu minvalde malzemeler
mavnalar ile taşındı: “… ve bir tarafdan mahall-i sûra nakli muktezî olan mühimmât tedârük ve
tahsil ve ma‘unalar ta‘yin olunup nakl olunmağa başladı.”763
Malzemelerin hem İstanbul sahilinden mavnalara yüklenmesi hem de özellikle

Hasköy’den Okmeydanı’na taşınmasına ve şenlik bitiminde aynı şekilde geri dönülmesi için
nakliye araçları gerekti. Bu hususta 2 Zilkade/5 Eylül’de Sûr-ı Hümâyûn için lazım olan
mühimmatı taşımak üzere Öküz Arabacıları Kethüdâsı’na otuz kıta öküz arabası temini için
emir verildi. Temin edilen öküz arabalarının tüm masrafları devlet tarafından Sûr-ı Hümâyûn
Emini Halil Efendi eliyle verildi: “Öküz arabacıları kethüdâsı inşâllah u teâlâ Sûr-ı Hümâyûn
içün iktizâ eden mühimmât nakli hidmetine olmak üzere otuz kıt‘a öküz arabası tedârük ve ta‘yîn
olunmak muktezî olmakla iktizâ eden ücretleri Sûr-ı Hümâyûn Emini el-hâc Halil Efendi zîde-
mecdihû tarafından verilmek şartıyla otuz kıt‘a öküz arabasın bir gün ve sâat mukaddem
tedârük ve hîn-i iktizâda cümlesin karşu Hasköy’de mevcûd etmeğe kemâl-i dikkat ve ihtimâm
eyleyesiz.” 764
762 D.BŞM.SRH. nr. 2/59.

764 D.BŞM.SRH. nr. 1/188.
131
Ayrıca sakaların görevlerini ifâ edebilmeleri için toplam 92 baş saka beygiri gerekti.
Bunun lazım olduğunu da malum beygirlere verilecek arpa tayinâtları için sunulan arzuhal
sayesinde tespit ettik. Sakaların Okmeydanı’na çıktıkları günden itibaren Arpa Emini tarafından
beygirlerine 23 kile arpa verilmesi kararlaştırıldı.765 Su taşıyan bu beygirler de bir çeşit nakliye
aracıdır.
Eşek ve öküz gibi hayvanlar yine bir çeşit nakliye işinde kullanıldı. Şöyle ki esnaf (ordu)
alaylarının geçisinde, katılımcılar tarafından hazırlanan tahtırevanlar ile esnafın dükkanlarının
minyatür halleri bu tür hayvanların yardımıyla taşındı.766 Bu durum minyatüre de yansıdı.767
2.2. Balmumu ve Meşale
Balmumu, bal eritildikten sonra ayrılan madde olup başta mum yapmak üzere birtakım
işlerde kullanılırdı. 768 Sûr-ı Hümâyûn’da birinci gün (15 Zilkade/18 Eylül) sünnet çadırlarını
geceleri aydınlatmak için kullanılmak üzere ellişer dirhemden günlük dörder adet balmumu
tedarik edildi: “İzzetlü el-hâc Halil Efendi, hitân çadırlarında yatmak [yakmak] içün ellişer
dirhem dört aded balmumu beher yevm iktizâsı olduğu …” 769 Sûr-ı Hümâyûn devam ederken de
üçüncü gün (17 Zilkade/20 Eylül) Otağ-ı Hümâyûn’u aydınlatmak için bir vukiyye balmumu
daha verildi.770 Görüldüğü üzere her gün sünnet çadırlarına dörder adet balmumu verildi. İlk gün
çocukların sünnet edilmediğini dikkate aldığımızda kalan on dört günde dörder taneden elli altı
tane balmumu verildi.
14 Şevval/19 Ağustos tarihli evraka göre esnaftan ve devlet ricâlinden emaneten alınan
bakır kapların depolandığı yerin karanlık olması üzerine aydınlatılması için balmumu tedarik
edildi: “Benim efendim sultânım, esnâfdan gelen ve gerek ricâl-i devlet tarafından gelen evânî-i
nuhâsı vaz‘ olunan mahzen karanlık olmağla bir buçuk vukıyye şem‘-i asel tezkiresin ihsân
765 D.BŞM.SRH. nr. 2/30.

767 Esin Atıl, Levni ve Surname, Bir Osmanlı Şenliğinin Öyküsü, s. 144-145, 149, 154, 162.
769 D.BŞM.SRH. nr. 4/7.
770 “Benim sa‘âdetlü sultânım hazretleri inâyetlü fazîletlü Veliyyü’n-niam efendimiz hazretlerinin çadırlarında fenar istimâl
olunmak içün bu def‘a bir vukıyye şem‘-i asel ...” D.BŞM.SRH. nr. 4/76; D.BŞM.SRH. nr. 4/77.
132
edesiz.” 771 22 Şevval/27 Ağustos’ta Mumcular Kethüdâsı’nın marifetiyle iki tür balmumu ki
birinden 48,5 diğerinden 35 vukiyye temin edildi.772
Aydınlatmada kullanılan bir diğer malzeme olan meşale tedariki için her işte olduğu
üzere yine Sûr-ı Hümâyûn Emini görevlendirildi. 22 Ramazan/28 Temmuz’da Halil Efendi’ye
“müddet-i Sûr’da iktizâ eden meşale toplarını” Meşalecibaşı’nın marifetiyle tedarik edilmesi
emredildi.773 9 Zilkade/12 Eylül’de Otağ-ı Hümâyûn’un Okmeydanı’na kurulduğu günden Sûr-ı
Hümâyûn tamamlanana kadar Otağ-ı Hümâyûn ve bazı çadırlar için toplam sekiz adet meşalenin
mühimmatıyla beraber verilmesi istendi.774 Bu tedbirler ile aydıntılma sorunu da çözüldü.
Çadırlar kurulurken de bir yandan da iki geçildi direkler üzerine baştan aşağı avizeler ve
kandiller konulmak suretiyle çadırların olduğu yerler de aydınlatılarak tezyin edildi: “Ve
haymenin iki cânibine kandîller âvîhte kılınup ...”775 Bu hazırlıklar için de on beş bin şişe kandil
tedarik edildi.776 Ayrıca hem mahyaları koyabilmek hem de müteferrik işlerde kullanabilmek
üzere Kutucular Kethüdası Abdullah Çelebi vasıtasıyla on bin mahya kutusu tedarik edilip,
Abdullah Çelebi’ye tezkiresi verildi: “Bais-i oldur ki Sûr-ı Hümâyûn içün Kutucular Kethüdâsı
olan Abdullah Çelebi yedinden on bin aded kutuyı bi’t-tamâm Sûr-ı Hümâyûn içün ahz u kabz
edüp yedlerine bu tez[kir]e verildi.”777
771 D.BŞM.SRH. nr. 1/86.

772 D.BŞM.SRH. nr. 1/154.
774 D.BŞM.SRH. nr. 9/1-1.
775 Nusretnâme, s. 1117; Ayrıca bkz. Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 55, 190.
776 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1188; Vehbî, Aynı eser, s. 32, 470; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 34, 181.
777 D.BŞM.SRH. nr. 1/203; Ayrıca bkz. D.BŞM.SRH. nr. 1/202; “... on bin mâhiyye kutusu ...” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1188;
“... on bin kandîl kutuları ...” Vehbî, Aynı eser, s. 32, 470.
133
3. GÖSTERİ MALZEMELERİ
3.1. Nahıllar, Şeker Bahçeleri ve Şeker Tasvirleri778
Nahıl kelimesi Arapça’da “hurma ağacı” Türkçe’de ise “Bal mumundan mâmûl ağaç
taklîdi ki, bilâhire gelin odasına konmak üzere gelinin önünde getirilir ve masnû‘ meyveler ve
şükûfeler ile ve altın veya gümüş varaklar ile tezyîn olunur idi” 779 manâlarına gelmektedir.
Terminolojik olarak Özdemir Nutku’nun ifadesiyle “Özellikle saray düğünlerinde bal
mumundan yapılarak gelinin veya sünnet çocuğunun önünde götürülen süslü ağaca verilen ad”
şeklinde manâ ifade eder.780
Nahıllar, düğün sahibinin zenginliğini ve toplumsal statüsünü göstermek amacıyla

kullanılırdı. Anadolu’da Frigler döneminde kullanılan nahıllara Hitit kabartmalarında da
rastlanıldı. Nahılların kültürel anlamları üzerine ilk araştırmayı yapan meşhur tarihçi Hammer’e
göre, nahılların büyüklüğü damadın erkeklik kudretini, dallarına asılan meyveler ise kadının
doğurganlığını temsil ediyordu.781
Osmanlı Devleti’nde sünnet düğünlerinin şânını göstermek amacıyla bu süslerden

hazırlanırdı. İlk olarak hangi şenlikte kullanıldıklarını bilmiyoruz. Merhum tarihçi
Uzunçarşılı’nın tespitlerine göre, II. Murad’ın oğlu Şehzâde Mehmed’in (II. Mehmed) evlilik
düğününde kullanıldı. II. Mehmed devrinde de kullanılan nahıllar bu iş ile uğraşan meslek
erbabı olan nahılcıların varlığını göstermektedir. Nahıl ustalarına “nahılbend”, nahıl imâl etme
sanatına ise “nahılbendî” denirdi.782 Nahılbendlik özellikle XVIII. yüzyılın ilk yarısında daha
tekâmül etti. Bu suretle de tasarım olarak ziyadesiyle zarif nahıllar imâl edildi.783
Esnaflardan olan nahılcıların âmirine Nahıl Ağası denirdi. 1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda
Nahıl Ağası vazifesine eski Defterdar Mehmed Paşa’nın kethüdası Mehmed Ağa tayin edildi.
778 D.BŞM.SRH. nr. 1/16. Vesikada “… nahıllar ve şeker bahçesi ve şeker tasvîrleri” şeklinde geçmektedir.
779 Kamus-ı Türkî, s. 1455; Nahıllar sadece balmumundan mamul olmayıp, gümüş ve altında da yapılırdı. Bkz. İ. H. Uzunçarşılı,
“a.g.m.”, s. 56.
780 Özdemir Nutku, “Nahil”, DİA, cilt: 32, 2006, s. 299.
781 Özdemir Nutku, “a.g.mad”, s. 299.
782 Mehmet Arslan, Vehbi Sûrnâmesi, s. 85.
134
İşçilerin ücret ve tayinatlarında da sorumlu idi. 784 İbrahim Ağa isimli birisi ise nahıllar için
lazım olan malzemelerin teminiyle görevlendirildi.785
Nahılcılar hakkında Evliya Çelebi’nin seyahatnâmesinde dükkân ve sayılarına dair

mühim malumat vardır. Seyahatnâmede “Esnâf-ı Nakılcıyân-ı Sûr-ı Hümâyûn” olarak geçen
nahılcıların XVII. yüzyılda dört dükkanları olup, elli beş kişiden ibarettiler. Bu dört dükkân
Koska’daki fırın yanında, Aksaray’da, Tahtakale’de ve Odunkapısı’nın iç tarafında
Şemahane’nin karşısındaydı. 786 Bununla birlikte İstanbul’da bir de Nahılbend isimli mahalle
vardı. Seyyid Hasan Murâdî’nin yazdığı ruznâmede 1172/1758-1759’da yanan bir mahalle için
“Vuku‘-ı harîk mahalle-i Nahlbend” denilmesi buna delildir. 787 III. Ahmed dönemine ait
vesikalarda da Nahılbend Mahallesi’ne rastlanmaktadır.788
Osmanlı tarihinde nahılbendlere dair arşivde önemli bir vesika vardır ki bu meslek
erbabının önemlerine dair mühim bir evraktır. 1724’de III. Ahmed’in kızlarının nikah akitleri
için bir Sûr-ı Hümâyûn tertip edildi. Bu Sûr-ı Hümâyûn’da III. Ahmed’in kızı Ümmü Gülsüm
Ali Paşa ile Hatice Sultan Ahmed Paşa ile Atîka Sultan Mehmed Paşa ile evlendirildi.789 Sûr-ı
Hümâyûn’da nahıl ve şeker bahçelerinin inşasında görev almış Zabogus isimli zımmînin Kasım
1724 tarihli bir mühimme hükmüne göre, kendi bağında imâl ettiği şıranın örfî olmak üzere
birtakım vergilerinden muaf tutularak, ihtiyacı olan şırayı evine götürmesine müsaade edildi.790
Buradan anlaşılıyor ki, devlet kendisine hizmet veren müslim ve gayri müslim vatandaşlarına
devlet hizmetindeki katkılarından dolayı ödüllendirme babında bir takım muafiyetler tanımıştır.
Nahıllar genellikler servi ağacından yapılmakla beraber, bazen kavak ağacından da

yapılırdı. Özellikle büyük nahılların yapılması için evvela geniş bir meydan belirlenirdi.
Nahılların ilk olarak altın veya gümüş791 tel yahut da balmumundan iskeleti inşa edilirdi. Demir
çubuktan iskeleti inşa edilip, her yanına çengeller konulurdu. Sonrasında ise birkaç işlem daha
784 “... ve Defterdâr-ı sâbık Mehmed Paşa Kethudâsı Mehmed Ağa üzerlerine nezâret edüp, ücret ve ta‘yînâtları mezbûr yediyle
verilmek fermân olundu.” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1187-1188; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 159, 227; Vehbî, Aynı eser,
s. 31, 469.
785
Defterin başlığı: “Nahl üzerine memûr İbrâhim Ağa ma‘rifetiyle alınup virilan mühimmâtdır.” D.BŞM.SRH. nr. 8/24.
786 Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, s. 332.
787 Seyyid Hasan Muradî, Bir Kâtibin Kaleminden İstanbul’un 12 Yılı, (1754-1766), haz. Recep Ahıshalı, İstanbul 2016, s. 69.
788 “Mahmiye-i İstanbul’da Naklbend Mahallesi’nde iken …” TSMA.E. nr. 1243/22, “… mahmiye-i İstanbul’da Nahlbend
Mahallesi’nde sâkin …” TSMA.E. nr. 1246/56.

790 Mühimme Defteri, nr. 129, hüküm nr. 531.
791 XVIII. yüzyıldan XIX. yüzyılın ortalarında dek sultan düğünlerinde kullanılan büyük nahıllar gümüş telden imal edilirdi. İ. H.
Uzunçarşılı, “a.g.m.”, s. 69.

135
yapılır ve süsler takılırdı. Süs olarak çiçekler, kumaşlar, meyveler ile hayvan resimleri asılırdı.
Nahılların her katında ise süslü toplar vardı. Dev nahılların taşınma esnasında devrilmemesi için
nahılın yarısına kadar olacak uzunlukta gergi direkleri de tedbiren konulurdu vardı.792
Nahıllar üçe ayrılıp büyük, orta ve küçük olarak tasnif edilirdi. Büyük nahıllar,
şehzâdelerin sünnet törenlerinde yani Sûr-ı Hümâyûn’da yahut da sultanların nikah akitleri için
yapılan evlenme törenlerinde birkaç tane olarak kullanılırdı.793 1720’den önceki son büyük Sûr-ı
Hümâyûn olan 1675 Edirne şenliklerinde iki şehzâde için iki büyük ve kırk tane de küçük nahıl
yapıldı.794
Matbah-ı Âmire Emini Halil Efendi’nin Sûr-ı Hümâyûn Emini olmasının akabinde her
konuda olduğu gibi nahıllar için de hazırlıklara başlandı. Öncelikle nahılların ve şeker
bahçelerinin hazırlığına girişildi. Bu minvalde iki ay öncesinden 25 Ramazan/31 Temmuz’da
amelenin ücreti tayin edilmek suretiyle, gerekli usta ve elde olmayan malzemenin derhal tedarik
edilerek çalışmalara başlanması emredildi.795 Nahıl işleri için Topkapı Sarayı’nda Hasbahçe’de
Enderun Gılmanları Hastahanesi bitişiğinde bir mekâna karar verildi. 796 Aslında Topkapı
Sarayı’nda tamamlanması, sonra Eski Saray’a götürülüp, orada alay ile yeniden Topkapı
Sarayı’na getirilmesi gerekirken alınan bir karar ile 8 Şevval/13 Ağustos’da nahıl ve şeker
bahçeleri, Eski Saray’a nakledildi. Eksikliklerinin orada tamamlanmasına karar verildi ve aynı
gün Eski Saray’a götürüldü.797 Bu hususta III. Ahmed’in hattı hümâyûnu şu şekilde idi: “Bi’l-
cümle mühimmât-ı nahl u bâğçeler Sarây-ı atîke nakl ve anda tekmîl olunsun.”798 Devlet işlerin
aksamaması için sık sık uyarılarda bulundu. Bu noktada bir emre göre ve şeker bahçelerinin
792 İ. H. Uzunçarşılı, “a.g.m.”, s. 56; Özdemir Nutku, “Nahil”, DİA, cilt: 32, 2006, s. 300; 1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nda inşa edilen
nahıllar için bkz. John Covel, Aynı eser, s. 130-132.

794 “Onuncu günü yevmü’l-isneynde, mukaddemâ Kapan Hanı mukâbilinde olan [ve] tezyîn ü tertîbi fermân olunan mânend-i
menâre-bülend iki nahıl-ı kebîr ve kırk ‘aded sagîrin Eski Saray’a nakli ferman olunup ...” Îsâ-zâde Târîhi, (Metin ve Tahlil), s.
140; “Sonra büyük bir direğin etrafında, telden yapılmış piramid veya huninin üstüne, çıtalarla tutturulmuş oyuncaklar (bizim
oyuncak atlarımızı süslediğimiz gibi) renkli kâğıtlar, çiçekler, balmumundan yapılmış meyveler olan kırk nahıl, yirmi tanesi yolun
bir tarafından yirmisi diğer tarafında iki saf halinde geçti. ... Daha sonra anormal büyüklükte iki büyük nahıl daha onu takip etti
...” John Covel, Aynı eser, s. 130-131.
795 D.BŞM.SRH. nr. 1/185-2; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “a.g.m.”, s. 65; “... ameleye ta‘yîn-i ücret ve mâh-ı mezbûrun yirmi beşinci
günü mübâşeret olunup ...” Vehbî, Aynı eser, s. 31, 469; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 30-31; Nusretnâme, s. 1124.
796 “... hâne-i haste-gân-ı gılmân-ı Enderûn civârında bir mahalle iskân ...” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1187; “… amele içün bir
mevzi‘-i mu‘ayyen iktizâ etmeğin Saray-ı cedîd Hâsbâğçesinde vâki‘ gulâmân-ı Enderûn hastaları ittisâlinde bir mahal ta‘yîn
olunup …” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 31, 180; Ayrıca bkz. Vehbî, Aynı eser, s. 31, 469.
797 “… mâh-ı şevvâlin sekizinci pazarertesi günü nahıllar ve bâğçeler heman şimdiden Sarây-ı Atîk’a nakl ve bakıye-i mühimmâtları
anda tekmîl ü itmâm olunmak üzre fermân-ı hümâyûn sudûr edüp …” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1188; Eski Saray’da nahılların
hazırlıkları için bkz: “... Sarây-ı atîk’de tekmîl ü âmâde olunan nahiller ve şeker bağçeleri ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s.
148, 226; “... Sarây-ı Atîk sâhasında müheyyâ vü âmâde olan nihâl-i ergavânî-i minâre-sîmâlar gibi nahl-i sûrî-i ...” Vehbî, Aynı
eser, s. 399, 681.
136
Zilkade’nin gurresine yani 4 Eylül’e dek yetiştirilmesi için ameleye tenbihte bulunulması
istendi.799
III. Ahmed, şehzâdeleriyle beraber nahılların teftişine de gitmişti. Hazırlanan nahıllar ile
şeker bahçelerini detaylıca incelediler, işçi çadırlarını gezdiler. Şekerden mamul ürünlerin
bazılarının tadına baktığında, peynirli şekerin istediği gibi olmadığını gören III Ahmed, daha
iyisinin yapılmasını fermân buyurdu. Bu emir üzerine ertesi günü daha âlâsı yapılarak padişaha
takdim edildi.800
1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda sünnet edilen her şehzâde için bir tane olmak üzere dört
büyük nahıl ve dört de şeker bahçesi yapıldı: “... saâdetlü necâbetlü şehzâdegân efendilerimizin
sûr-ı hitânlarıyçün müceddeden yapdırılması iktizâ iden dört kıt‘a nahl-ı kebîr ...”, “Nahl-ı kebîr
aded 4, Nahl-ı sagîr aded 4, Bâğçe-i şeker aded 4” 801
Büyük nahılların haricinde ise yirmi ilâ
otuz civarında da küçük nahiller yapılırdı.802 1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda sünnet edilen her bir
şehzâde için onar tane olmak üzere toplam kırk tane de küçük nahıl yapıldı.803
Nahılların inşasından önce suretleri yapılırdı.804 Büyük nahılların yapılması için Tersâne-
i Âmire’den uzun boylu serenler 805 ile büyük yelkenler temin edildi. Topkapı Sarayı’nda
yelkenlerden devasa bir çadır kuruldu. Rüzgârdan korumak için de önlemler alındı. Bunun için
de Tersâne-i Âmire esirlerinden on tanesi ile bir de başlarına bir görevli tayin edilerek sabah
akşam çadırın muhafazasını sağlamaya ücret karşılığı memur edildiler. Bu devasa çadırlar
haricinde şeker bahçeleri için on tane çadır kuruldu. Topkapı Sarayı’nın Helvahâne’sinden
helvacılar gelerek, çeşit çeşit şekerler ile tasvirler yaptılar. 806 Çünkü sarayın tatlı, şerbet, reçel
gibi ürünlerinin yapıldığı yer Helvahâne idi.807

800 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 36, 182; Vehbî, Aynı eser, s. 33-35, 471-472.
801 D.BŞM.SRH. nr. 1/185-2; D.BŞM.SRH. nr. 1/185-1; Ayrıca bkz. Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 30-31; Vehbî, Aynı eser,
s. 31, 469.
802 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “a.g.m.”, s. 57.
803 “... ve beher birine onar daneden kırk kıt‘a nahl-ı sagîr ...” D.BŞM.SRH. nr. 1/185-2; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1187; Hâfız
Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 31; Nusretnâme, s. 1124.

804 “... ve nahl-i sağîrler ve şeker işleri ve sûretleri anda bir odaya vaz‘ olunmuş idi, ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, 36, 182.
805 Seren: Direkler üzerinde yelken açmak ve işaret kaldırmak üzere ufkî olarak bağlanan gönderlere verilen addır. Bkz. Pakalın,
“Seren”, Aynı eser, III, s. 182.

806 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1187; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 31.
807 Detay için bkz. Emine Berksan, Matbah-ı Âmire (Saray Mutfağı) (1703-1730), s. 21-27.
137
İnşa edilecek nahılların katlarının ve uzunluklarının ne miktar olacağının belirlenip
bildirilmesi Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’den istendi. 808 Vakanüvis Raşid Mehmed
Efendi’ye göre büyük nahılların boyları on üç zira olup, boyları altı zira ve arzı da ikişer zira
olmak üzere de şeker bahçeleri yapıldı.809 Silahdâr’a göre ise büyük nahılların boyları on dörder
zira, küçük nahıllar ikişer zira ve uzunluğu dörder ve arzı ikişer ziradan şeker bahçeleri yapıldı.
Bunların haricinde ise hayvan ve kuş şekillerinden oluşan şeker işleri de hazırlandı. 810 Arşivden
çıkan bir diğer vesikaya göre ise büyük nahılların boyları dokuz yahud onar zira olarak
geçmektedir: “İnşâallah u Teâlâ işbu şehr-i Zi’l-kâde gurresinde sa‘âdetlü necâbetlü
şehzâdegân efendilerimizin Sûr-ı hitânlarıyçün müceddeden yapdırılması iktizâ iden dört kıta
nahl-ı kebîr beher dânesi dokuz veyâhud onar zira‘ …”811
Sûr-ı Hümâyûn’da sünnet olan Sadrazam İbrahim Paşa’nın oğlu Mehmed için de iki tane
orta boy nahıl ve şehzâdeler için yapılan şeker bahçelerinin yarısı büyüklüğünde bir şeker
bahçesi yaptırıldı.812 Vehbî’nin surnâmesinde Sadrazam İbrahim Paşa’nın oğlu Mehmed için iki
tane büyük nahıl ve bir şeker bahçesi yapıldığı yazılıdır.813 Lakin Hafız Mehmed Efendi’nin
verdiği bilgi olan iki orta boy nahıl yaptırılması daha doğrudur. Zira şehzâdeler ile aynı ebadda
nahıl yapılması teşrifâta uygun değildir. Sadrazamın oğlu haricinde Yeniçeri Ağası Mehmed
Ağa’nın da on yaşındaki oğlu İsmail de şehzâdeler ile birlikte sünnet edilmek şerefine nail oldu.
Kendisi için de iki büyük nahıl yapıldığı Vehbî’de ifade edilmiş olsa da yukarıda açıkladığımız
üzere nahılların boyu büyük olmamalıdır. Vehbî, Sûr-ı Hümâyûn’un debdebesini buradaki
anlatımına yansıtmıştır.814
1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda kullanılan nahıllar incelendiğinde zerafet ve inceliğin eriştiği

zirveyi görmekteyiz. Hafız Mehmed Efendi de surnâmesinde nahılların azametini şu cümle ile
anlattı: “... iki aded nahl-i kebîrler zuhûr eyledi ki henüz misli görülmüş değil.”815 Nitekim bu
Sûr-ı Hümâyûn Osmanlı Devleti’nin düzenlediği son büyük şenlik olmuş, gelecek olan 200
808 “… Sûr-ı Hümâyûn içün hâlâ Sarây-ı Atîk’de yapılan nahılların kadları ne mikdâr olacakdır. Her birini mikdâr-ı zirâ‘larıyla
tahrîr ve huzurumuza i‘lâm eyleyesiz deyü buyuruldu” D.BŞM.SRH. nr. 9/42.
810 “... şehzâde-gân hazerâtı içün kadları on dörder zirâ‘ birer nahl-i kebîr ...” Nusretnâme, s. 1124.
811 D.BŞM.SRH. nr. 1/185-2.
812 “... anın içün dahi vasat kâmet iki aded nahl ve yapılan şeker bağçelerinin nısfı mikdârı bir şeker bağçesi yapılmak fermân
olundu.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 34, 181.

813 “... iki aded mülûkî nahl-i bâlâ ve bir şere hadîkası ibdâsına fermân-ı hümâyûnları ...” Vehbî, Aynı eser, s. 38, 473-474.
138
senede de böylesi ne büyük bir şenlik yapılmamıştı. Nahılların güzelliğini Silahdâr ise şu şekilde
tarif etmiştir:816
“Şöyle ki evvelâ iki aydan berü Eski Sarây’da mübâşeret olunan dörd aded
şehzâde-gân hazerâtı içün kadları ondörder zirâ‘ birer nahl-i kebîr ve yine
her birine kadları ikişer zirâ‘ onar aded nahl-i sagîr ve yine her birine tûli
dörder ve arzı ikişer zirâ‘ tahtadan birer aded beşlüli üzre derûnı ser-â-pâ
şekerden tertîb olunmuş üçer sofalı ve önlerinde mevcli deryâ içre balıklı ve
üçer kayıklı ve mukâbelelerinde kafesler içre andelîbli birer köşk ve etrâfı ser-
â-pâ elvân şekerden tuğla ve turâb ve çakıl taşlı ve envâ‘-ı şukûfeli birer
bâğçe ve yine her birine yirmibeşer tabla elvân ve envâ‘-ı mücessem hayvân
ve tuyûr şeker işleri hâzır [u] âmâde olup ...”
Nahılların ve şeker bahçelerinin yapılması için mübayaası lazım olan malzemenin listesi
kalem kalem çıkarıldı. Listeye göre iki yüzü aşkın malzeme tedarik edildi.817 Nahıllar ve şeker
bahçeleri yapılan masraflar düzenli şekilde, kalem kalem tutuldu.818 Nahıl ve şeker bahçeleri
için gerekli olan iki çeşit kağıt819 başta olmak üzere lazım olan diğer malzemeler Kağıtçıbaşı
tarafından tedarik edildi. 820 Şeker bahçeleri için lazım olan malzemeler tek tek temin edildi.
Bunlardan misal biri gürgen ağacı idi. 821 Dosya usulü tasnifte bulunan “Defter-i Masârifât-ı
Nahl-ı Kebîr ve Sagîr ve Bâğçe-i Şeker sene 1132” başlıklı defter nahıllar ve şeker bahçeleri için
yapılan masrafların defteridir. 822 Bu defterdeki kayıtlara göre nahıl ve şeker bahçelerinin
inşalarında kullanılan malzemelerin hangi müesseselerden temin edildiği yazılmıştır. Bu deftere
göre, Cebehâne-i Âmire’den, İstanbul Ağası’ndan, Tersâne-i Âmire’den, hassa mimarlarından
belirlenen malzemeler kalem kalem yazılarak temin edildi.823
D.BŞM.SRH kataloğunda dosya usulü tasnifteki gömleklerden çıkan bir vesika da

üzerinde bir başlık yahut ibare mevcut olmamakla beraber kırk dört (44) kişinin isminin
bulunduğu bir liste mevcuttur. Bu vesika muhtemelen nahıl ustalarına aittir. Ayrıca vesikada

817 D.BŞM.SRH. nr. 1/12.
818“… Masârıf-ı nahl-ı kebîr ve sagîr ve bağçe-i şeker ve sâire yevm-i Pazar irtesi” D.BŞM.SRH. nr. 6/150.
819 D.BŞM.SRH. nr. 1/17.
821 D.BŞM.SRH. nr. 8/84.
822 D.BŞM.SRH. nr. 2/5.
823 D.BŞM.SRH. nr. 2/5-4, 7,
139
usta sayısı olan 44 ile birtakım sayılar çarpılarak bazı neticelere ulaşılmış olup, ne olduğuna dair
bir bilgi verilmemiştir.824 Bir diğer “Şeker Bahçesi’nde Olan Neferât” başlıklı vesikaya göre ise
nahl ve şeker bahçelerinde 25 kişi çalıştı. Vesikanın arkasında çok sayıda matematiksel işlem
yapılmasına rağmen ne hakkında olduklarına dair bilgi verilmemiştir. 825 İlaveten Vehbî’de
dülger ve usta nahılcılar ile otuz civarında demircinin işe başladığı yazılıdır.826 Nahıl ve şeker
bahçelerinde çalışan amelenin meslekleri ise şöyledir: marangoz, çıkrıkçı, mücellid, nakkaş,
demirci.827
Maliye’den Müdevver Defterler (MAD) kataloğunda “Defter-i İcarât-ı Amelhâ-i Nahl ve

Bağçe-i Şeker sene 1132” başlıklı ve 1687 numaralı defter Nahıl ve Şeker Bahçeleri'ndeki amele
ve işçilerin ücretleri hakkındadır. 828 Bu deftere göre 14-20 Şevval/19-25 Ağustos, 21-27
Şevval/26 Ağustos-1 Eylül, 28 Şevval-4 Zilkade/2-7 Eylül, 4-10 Zilkade/7-13 Eylül ve 11-18
Zilkade/14-21 Eylül tarihleri arasında olacak şekilde Nahılcıyan ve Şeker Bahçesi personeline,
mücellitlere, nakkaşlara, marangozlara, demircilere (ahengerân), mimarlara, helvacılara tayinat
verildi.829 14 Şevval/19 Ağustos’ta başlayan hazırlık ve inşa süreci dördüncü gün (18 Zilkade/21
Eylül’de) yapılan son ödeme ile nihayete erdi. Bu ödemelerden anlaşılıyor ki, Sûr-ı
Hümâyûn’dan bir ay önce başlayan Nahıl ve Şeker Bahçesi hazırlıkları Sûr-ı Hümâyûn’un
dördüncü günü (18 Zilkade/21 Eylül’de) tamamlandı.
1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nda yapılan devasa nahılların cadde ve sokaklardan geçebilmesi

çok zordu. Bunun için evlerin kiremitleri söküldü, bir kısmı ise tamamen yıkıldı.830 Yıkımlar
gerçekleştirilmeden önce mimarbaşı, emrindeki neccarlar ile nahılların kalıplarını merasim
güzergahında gezdirerek, mâni olan mahalleri tespit etti.831 1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda da Nahıl
Alayı güzergâhındaki evlerin ve dükkanların ya tamamı ya da ilgili kısımları ile saçaklarının ve
şahnişinlerinin yıkılması gerekti. Bundan dolayı yıkılacak olan yerlerin tespiti ve harcanarak
824 D.BŞM.SRH. nr. 3/49.

825 D.BŞM.SRH. nr. 6/34.
827 “Ve şeker bâğçeleri içün on kadar hayme kurulup neccâr ve çıkrıkcı ve mücellid ve nakkâş ve âhenger makûlesi erbâb-ı
sanâyi‘den lâzım olan mertebe amele cem‘ olunup ...” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1187.
828 MAD. nr. 1687.
829 MAD. nr. 1687/s. 6-8, s. 2-5, s. 15-17, s. 18-19, s. 21, 23, s. 30-31, s. 36-37, s. 42-43.
830 “Bu yürüyen keresteden ağaçların şehrin caddelerinden geçebilmesi için pek çok evin kiremitleri sökülmüş ve bazıları kısmen
yıkılmıştı. Bu işleri yaparken onları izledim. İçindekileri dışarı çıkararak halka ait bir hanın büyük taş duvarını yıktılar.” John
Covel, Aynı eser, s. 131.
831 “Onuncu günü yevmü’l-isneynde, mukaddemâ Kapan Hanı mukâbilinde olan [ve] tezyîn ü tertîbi fermân olunan mânend-i
menâre-bülend iki nahıl-ı kebîr ve kırk ‘aded sagîrin Eski Saray’a nakli ferman olunup, mukaddemâ Mi‘mâr-başı bir sürü neccâr
ile kalıbını gezdürüp, düzüp ilişen [mahalleri] kesmişler idi. Ba‘dehû Kapan Hanı mukâbelesinde kârgîr hanın dıvarını yıkdılar.”
Îsâ-zâde Târîhi, s. 140.
140
miktar için kâtip ile mimarlar görevlendirilerek, keşif yaptırıldı. Bu yıkımların bedeli padişah
tarafından karşılandı. 832
Bu minvalde özellikle büyük nahıllar Eski Saray’dan Bayezid
Meydanı’na açılan demir kapıdan geçemediğinden cami cihetinden kapıya doğru dört-beş
arşınlık bir duvar yıkıldı ve bu sayede nahıllar çıkarıldı. Sonra ise Vezneciler’de bulunan
Miskçiler Kapısı’ndaki 833 kemer de tek parça halinde yıkıldı. Yeni Saray’a dek yol üzerinde
büyük nahılların güzergâhında mâni olan, dükkanlardan evlerin saçaklarına kadar bütün herşey
ortadan kaldırıldı. 834 Nahılların geçişine engel olan yerlerin yıkımlarını yapan görevliler ise
birkaç nefer tulumcular ve dülger kalfaları idi.835
Topkapı Sarayı’na gelene dek her mâni yıkılırken, bu sarayda iş değişti. Büyük nahıllar
Bâb-ı Hümâyûn’dan geçemediğinden dışarıya, Orta Kapı dahilindeki mermerlik kapısının önüne
kondu. Küçük nahıllar, şeker bahçeleri ve şeker işleri (tablaları) mermerlik üzerine konuldu.836
Görüldüğü üzere, büyük nahılları içeriye almak için Topkapı Sarayı’nda herhangi bir yıkım
yapılmadı.
Sûr-ı Hümâyûn’da Nahıl-ı Kebîr Alayı’nın837 geçtiği güzergahı Vehbî’nin surnâmesinden

aynen aktarıyorum: “Ve âlây-ı hümâyûnun ibtidâsı Miskçiler Kapusu’ndan Vezneciler içinden
Eski Odalar önünden Sarrâc-hâne başında Horhor Çeşmesi’nden Ak Sarây’a çıktıktan sonra
Dîvân yolu ile Lâleli Çeşme ve Darb-hâne-i Atîk ve Vâlide Hammâmı önünden mürûr ...”838
Aynı güzergâhı Vakanüvis Raşid Mehmed Efendi şu şekilde kaydetti: “Alayın ibtidâsı
hedm olunan Miskciler Kapusu’ndan yürüyüp Vezneciler içinden Eskiodalar önünden ve
Sarrachâne başından ve Horhor Çeşmesi’nden Aksaray’a çıkup Darbhâne-i Atîk ve Vâlide
Hammâmı önlerinden mürûr eyledi.”839
832 “... ne mikdâr meblağ sarfı ile kemâkân kâbil-i umrân olursa taraf-ı mülûkâneden vâbeste-i uhde-i zamân olmak üzere ...”
833 Nahıl Alayı’nın başladığı Miskçiler Kapısı’nın tam yeri hakkında hem kitabî kaynaklardan hem de 20 Şevval 1119/14 Ocak
1708 tarihli III. Ahmed dönemine ait bir arşiv vesikasından anlaşıldığına göre, bugünkü Bayezid Camisi ile yine orada bulunan
Bezzazistan ki bugünkü Kapalı Çarşı olup bu iki yapının önünde Miskçi esnafının olduğu kayda geçmiş, kapının da ismini buradaki
Miskçi esnafından aldığı düşünülürse yukarıda anlatılan bölgede olması kuvvetle muhtemeldir. Bkz: “Mahmiye-i İstanbul’da Sultân
Bâyezid câmi-i şerîfinde ve Bezzâzistân önünde olan Miskçi tâifesi …” AE.SAMD.III. nr. 8/697.
834 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 158, 227; Vehbî, Aynı eser, s. 400, 681-642; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1207; Nusretnâme,
s. 1124-1125.
835 “... dülger kalfaları ellerinde nerdübân ve ba‘zı mürûr-ı nahle mâni‘ olur mahalleri def‘ içün âletler dalfes Tersâneli kıyâfet ile
geçüp ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 159, 227; “... ve tahliye-i tarîk içün ta’yîn buyurulan tulumcuyân u neccârân ...”
Vehbî, Aynı eser, s. 402, 683; Ayrıca bkz. Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1208.
836 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 163, 230; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1209.
837 İE.HLT. (İbnülemin, Hilat) nr. 4/323.
141
Silahdâr’ın tarifi: “... miskçiler kapusundan çıkup Vezneciler içinden ve eksi odalar
önünde ve Sarâç-hâne başından geçüp dik aşağı yeni odalar dîvârın sıyırdarak Horhor
Çeşmesi’ne inüp andan Aksaray yoluna ve andan darbhâne-i atîk ve Sultân Bâyezîd kurbünde
Vâlide Hammâmı önlerinden dîvân yoluyla Sarây-ı âmire’ye doğrı murûr olundı.”840
Hülasa, Nahıl Alayı Eski Saray ile Topkapı Sarayı arasında gerçekleştirildi.
3.2. Top, Barut ve Fişek
Sûr-ı Hümâyûn’da yapılan en önemli etkinliklerden biri de ateş ile yapılanlar olup bu
hünerler surnâmelerde ateş işleri diye ayrı bir şekilde yazılır. Misal yedinci gün (21 Zilkade/24
Eylül) anlatıldıktan sonra akşamında yapılan fişek gösterileri bu tür başlıklar ile günün sonunda
anlatılmıştır: “Bu sahîfe-i âteşîn-ta’bîr sûr-ı hümâyûnun leyle-i sâminesinde olan fişek
şenliklerinin fürûğ-ı mehtâb-nazîr ve eflâk-sûz-ı âlem-gîri tavsîf ü takrîr ve ta’rîf ü tahrîr
beyanındadır.”841
Sûr-ı Hümâyûn’da yapılan ateş gösterileri gündüzleri olmakla birlikte geceleri daha sık
icrâ edilirdi. Zira gündüz vakti esnaf geçişleri ile karada yapılan şenliklere ayrılırdı. Ayrıca
günümüzde de olduğu üzere geceleri yapılan fişek gösterileri her zaman daha ilgi çekici ve
izlemeye değer olmuştur. Sûr-ı Hümâyûn’da yapılan fişek gösterileri son derece teferruatlı olup
epey maharet isteyen işlerdi. Fişeklerin imâlatına dair malumatın bir kısmını ağdalı dilinin
yanında bu tarz bilgiler de veren Vehbî’den öğreniyoruz: “Ve her serv miyânında neft yağı ile
muabbâ bârût-ı mürebbâdan masnû’ fişekler ile ...”842
Bu işlere dair tüm malzemeyi devlet verirdi. 1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nda John Covel’in
verdiği bilgiye göre iki devşirmenin tertip ettiği fişek gösterileri için lazım olan bütün
mühimmatı devlet tedarik ederek mürettiplere verdi.843 Ateş işlerinden verilen tüm mühimmat
devletin ilgili kurumları tarafından karşılanırdı. 1720’de olduğu gibi 1675’de de fişek gösterileri
için lazım olan havai fişekler, çatapatlar, roketler ve sair mühimmat hüner sahiplerine büyük bir

841. Vehbî, Aynı eser, s. 589; Aynı şekilde Hafız Mehmed Efendi de her günün sonunda fişek gösterilerinden bahsetmiştir. Bir örnek
için bkz. Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 91, 203.
142
çanak içinde verilmişti. Ayrıca kuracakları kompozisyon için dahi iki yüz civarında taş ile
müteferrik malzeme de temin edildi.844
Sûr-ı Hümâyûn’da sallar ve çeşitli kayıklar üzerindeki fişek gösterilerini Cebehâne-i

Âmire, Tophâne-i Âmire, Tersâne-i Âmire, Gümrükçü Yeğen Mehmed Ağa ve Tulumcubaşı
tertip ederdi.845
Evvela top temininden başlayalım. Tophâne-i Âmire’de üretilen toplar, savaşlarda,

kalelerde, gemilerde (sivil-tüccar ve donanma gemileri), ve merasimler ile şenliklerde
kullanılırdı.846 Tophâne-i Âmire’den alınarak Sûr sahrasına hazırlıklar kapsamında şenlikten bir
gün önce (14 Zilkade/17 Eylül) Topçular Ocağı için ayrılan mahalle çadırlar kurulduktan sonra
otuz tane alay topu Nişancı Paşa’nın çadırının alt yanına yerleştirildi. 847 Bu toplar düğün
sahrasında her gün âdet olduğu üzere bir kere güneş doğduktan, bir kere padişah Sûr mahalline
teşrif ettiğinde ve bir kere de ikindi ezanı esnasında olmak üzere günde üç kere üç nöbet halinde
toplar atıldı. Akabinde ise Tersane tarafına yerleştirilen toplar da atış yaptı.848
Tophâne-i Âmire’nin diğer vazifesi de Topkapı Sarayı’nda icrâ edilen şehzâde

sünnetlerinin akabinde bu işin ve Sûr-ı Hümâyûn’un bitişini bildirmek üzere ferman mucebince
toplar atmaktı.849 Bu sünnet töreninde ise şehzâde sünnetlerinin akabinde birkaç gün daha fişek
ve top atışları yapılmış, bazı oyunlar tertip edilmişti. Bu vesile ile de Tophâne-i Âmire personeli
mutadın üzerinde vazifelerini yerine getirmişti.850

845 “İbtidâ Kilârî-i Cihândârî Ankad Ağa’nın murg-ı dest-âmûz gibi eli emeği niçe musanna’ havâyî fişeği ...” “... sâniyen Cebeci
Ocağı ve ale’tertîb Topçu ve Tersâne-i Âmire ocakları tarafından ve Gümrükçü Yeğen Mehemmed Ağa kıbelinden tehyie olunan
fişekleri ...” Vehbî, Aynı eser, s. 324-325, 627; Diğer bazı benzer kayıtlar için bkz. Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 76, 197;
141, 222; Vehbî, Aynı eser, s. 240-244, 575-576.
846 Salim Aydüz, Tophâne-i Âmire ve Top Döküm Teknolojisi, Ankara 2006, s. 440-474.
847 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1193; “... Topçular Ocağı’na ta’yîn-i mekân ve otuz aded top-ı ra’d-âvâz vazı ferman olunup ...”
Vehbî, Aynı eser, s. 44, 477; “... ol mahalle Cebecibaşı dâ’iresiyle haymesin kurup üst tarafına topçubaşı neferâtıyla konmağla sûr-
ı hümâyûn şenliği içün dâ’iresi önüne gülbang-zen-i zemîn ü âsumân olacak otuz kıt‘a top-ı ra‘d-âvâz nakil ve vaz‘ olundu.” Hâfız
Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 39, 184; 66, 193.
848 “... bir def’a ale’s-seher ve bir def’a tulû’-ı hurşîd-i vücûd-ı şehriyâr-ı heft-kişver ve bir def’a dahı ezân-ı asr gûş-güzer oldukta
atılıp bu kâleb üzere beher yevm üçer kerre şenlikler etmek ...” Vehbî, Aynı eser, s. 44-45, 477-478; 49-50, 480. İkinci gün ikindi
vaktinde atılması hakkında Vehbî’den bir bölüm: “... nâ-gâh sadâ-yı ezân ve gülbâng-i medâfi’-i bârika-feşân hulûl-i vakt-i asrı
îzân içün iki bürhân olmağın ...” Vehbî, Aynı eser, s. 129, 516-517; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 97, 204.
849 “Bu esnâda emr-i hıtânın hitâmını i‘lân ve işyâ‘ içün toplar atılmak fermân olunmağla ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s.
170, 234.
850 “Bundan sonra birkaç gün dahi top ü fişek ve ba‘zı lu‘biyyât ile şenlikler olup eyyâm-ı sûra munzam olmuşdur.” Hâfız Mehmed
Efendi, Aynı eser, s. 171, 235.

143
Baruthâne-i Âmire’de üretilen barutlar, beş farklı başlık altında tüketilmektedir. Bunlar:
sefer ihtiyaçları, kurumların ihtiyaçları, donanma, kalelerin ihtiyaçları ve diğer ihtiyaçlardır.851
Bu dört ana tüketim kısmı haricinde barut, binaların inşasında, yolların ve su kanallarının
açılmasında, resmî törenlerde, elçiler için tertip edilen ziyafetlerde, hacıların korunması için hac
kafilelerinde, eğlencelerde hülasa müteferrik sebeplerle çok sayıda kullanılırdı. Eğlenceler
açısından ise daha ziyade padişah çocuğunun doğumu ile şehzâdeleri sünnet törenlerinde
düzenlenen ateş işlerinde barut kullanılırdı. Şenliklerde tüketilen barut miktarına bakarak
şenliğin ve ateş gösterilerinin büyüklüğü görülmektedir. Kullanılan toplar ile fişekler için lazım
olan malzemeleri Baruthâne-i Âmire temin ve tedarik ederdi. 852 Burada üretilip 1132/1719-
1720’de tüketilen barut miktarı 131 kantar, fişekler için ise 3 kantar olup yine bina yapımı ve taş
kırma sahasında ise 8 kantardı. Toplam 142 kantar olan bu kullanım, barut tüketiminin %
42.45’ine denk gelir. Tüm bu barutlar sadece Sûr-ı Hümâyûn’da kullanılmamış olsa da önceki
ve sonraki senelerdeki tüketime bakılarak mukayese edildiğinde çoğunluğunun bu Sûr-ı
Hümâyûn’da tüketildiği aşikârdır. Zafer Gölen’in arşiv vesikalarından hazırladığı tablo bu
durumu izah etmektedir.853
Fişenk Bina Kutlama, Yol Su Toplam Tüketim

Yapımı Yapımı ve Şenlik ve Yapımı Yolu %
Taş Kırma Ziyafet Yapımı
1130/1717-1718 - 8 9 - - 17 0.21
1131/1718-1719 1 6 - - - 7 4.68
1132/1719-1720 3 8 131 - - 142 42.45
1133/1720-1721 4 - 17 - - 21 11.26
1134/1721-1722 9 5 - - - 14 1.14
Zafer Gölen, Osmanlı Devleti’nde Baruthâne-i Âmire (XVIII. Yüzyıl), s. 277.
Fişek hususunda devrin ehil kişilerinden hizmet alınırdı. Bunlardan en önemlisi ise
Sadrazam İbrahim Paşa’nın Enderun ağalarından olan Ankad Ağa idi. Bu konuda Vehbî Ankad
851 İlk dört tüketim sahası hakkında detaylı bilgi için bkz. Zafer Gölen, Aynı eser, s. 256-274.
852 Zafer Gölen, Aynı eser, s. 274-276.
853 Zafer Gölen, Aynı eser, s. 277.
144
Ağa’yı şu şekilde övmüştü: “Biri dahı ağayân-ı enderûn-ı Âsafî’den ‘Kilârî Ankad’ nâm bir
hünermend-i be-nâmın ki ...” 854 Ankad Ağa’nın şenliğe mahsus icat ettiği fişekler şenlikte
denenmişti. Şenliğin ilk günü (15 Zilkade/18 Eylül) “Çadır Fişeği” isimli fişeği padişah
gelmediği için kaldırılırken yanlışlıkla tutuşturuldu ve ortalık muazzam şekilde neşelendirildi.855
Yine şenliğin yedinci günü (21 Zilkade/24 Eylül) sopalar üzerinde atılan bir tür fişek vardı ki o
güne dek benzeri görülmemişti.856 Ayrıca bazı yeni fişenkler de icat edilip Sûr-ı Hümâyûn’da
denendi.857
Fişek şenlikleri hakkında kaynakları tedkik ettiğimizde birbirinden farklı ama bir o kadar
da orijinal malumata ulaşıyoruz. Matbah-ı Âmire Emini ve Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Ağa’nın
imamı olarak surnâme kaleme almakla görevlendirilen ve eserinde Teşrifâtî Selman Efendi’den
de çok defa istifâde ettiğini belirten Hafız Mehmed Efendi’nin, surnâmesinde verdiği bilgiler
incelendiğinde diğer başka meselelerde olduğu gibi bu konuda da resmî vesikaları kullandığı
aşikârdır. Zira her günün anlatımının sonunda hangi müesseseden kaç parça ve tür fişek
geldiğini yazmıştır. Fişek gösteriler yapılırken böyle bir tespit yapabilmesi imkansızdır. O halde
Hafız Mehmed Efendi’nin surnâmesinde verdiği bilgiler resmî kayıtların birer suretidir. Bu
duruma birkaç örnek verelim. Sûr-ı Hümâyûn’un ikinci günü (16 Zilkade/19 Eylül) Tophâne-i
Âmire ve Cebehâne-i Âmire’den gelen fişek türlerinin bir suretini surnâmesine kaydetmiştir:
“Bu gece Tophâne tarafından gelüp atılan fişeklerdir: Bin kadar fişek ile dahme, kırkar
fişek ile tabancalı 25, altı yüz kadar fişek ile çadır ma‘a şecere-i hurma, âsumânî fişek, üç yüz
fişek ile dıraht-ı servî, kestâne fişeği 300, havan fişeği 2, çarh-ı felek fişeği 1, bataluşka fişeği 3.
Cebehâne tarafından gelüp atılan fişeklerdir: Kal‘a 1, şadırvan 1, dahme 1, çadır 2,

çarh-ı felek 2, kabak fişeği 2, âsumânî 150, tuc havan 2.”858
854 Vehbî, Aynı eser, s. 266, 590; Ayrıca bkz. “Ba’dehû ağayân-ı Enderûn-ı Sadr-ı a’zamî’den ‘Ankad’ nâmı ile per-küşâ-yı
küngüre-i iştihâr olan ağa -ki fişeng-endâzlıkta şihâb-ı âsümânîye fâyık ve âteş-bâzlıkta Hindûyân-ı âteş-pereste mütefevvik idi-
niçe niçe nev-îcâd fişekler ...” Vehbî, Aynı eser, s. 135, 520.
856 “Meğer sâhib-i devlet hazretlerinin enderûn ağalarından Ankat nâm şahsın îcâdı imiş.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 98,
205; Vehbî’deki malumat için bkz. Vehbî, Aynı eser, s. 266, 590-591.
857 “Bu esnâda ağayân-ı Enderûn-ı Âsafî’den Ankad Ağa’nın îcâd ettiği bir sâyebân fişeği -ki huzûr-ı hümâyûnda ber-efrâşte-i
sâha-i temâşâ olmağ içün müheyya idi- …” Vehbî, Aynı eser, s. 92, 498.
145
Sûr-ı Hümâyûn’un üçüncü günü (17 Zilkade/20 Eylül) ise Cebehâne-i Âmire ve Gümrük
Emini Yeğen Mehmed Ağa’nın tertip ettiği fişek türlerinin bir suretini surnâmesine
kaydetmiştir:
“Bu gece Cebehâne tarafından gelüp deryâda atılan fişeklerdir: Beş kuleli mükemmel
kal‘a 1, çadır 1, çarh-ı felek, bahrî 10, âsumânî 150, kabak 5, tuc havan 2.
Gümrükçü tarafından bir ma‘une üzerinde hevâyî ve bahrî fişekler ve iki çadır fişekleri
ve Frengî fişekler atılup gûnâgûn fişek şenlikleri olmuşdur.”859
Hafız Mehmed Efendi Sûr-ı Hümâyûn’un dördüncü, beşinci, altıncı, yedinci, sekizinci,
onuncu, on ikinci, on üçüncü ve on dördüncü günlerinde atılan fişekleri yukarıda örneklerini
verdiğimiz şekilde kalem kalem yazmıştır.
Vehbî ise surnâmesinde yer yer benzer malumat verse dahi asla Hafız Mehmed Efendi
gibi kalem kalem yazmamış, edebiyatın gücünü kullanarak daha başka bir anlatım yolunu
seçmiş ve bu denli detaya girmemiştir. Misal olarak Sûr-ı Hümâyûn’un on üçüncü günü atılan
fişekler yukarıdaki örneklerde olduğu gibi Hafız Mehmed Efendi tarafından kalem kalem
verilirken,860 Vehbî bu kısmı şu şekilde yazmıştır: “Leyle-i mezbûrede olan fişek şenliği leyâlî-i
sâbıkada olanın mecmûuna muhâzî, belki bârût-hâne-i nüh-kubbe-i eflâkte nühüfte mehâzin-i
kudret olan bevârık-ı savâıka müvâzî olur idi. Binâ’en aleyh zebâne-i harf-i ta’bîr zebân-sûz-ı
kalem-i harîrî tahrîr kılındı.”861 Bunun haricinde Vehbî’nin bazı günler belli sayılar da vermişti.
Misal şenliğin üçüncü günü (17 Zilkade/20 Eylül) icra edilen gösterilerde yedi yüz civarında
çeşitli fişek kullanıldı: “Sâl-i mezkûrda yedi yüz kadar gûnâgûn fişekle müretteb ...” 862 Bazı
fişek türleri vardı ki, içinde bin iki yüz civarında rengarenk fişekle dolu bir fişek getirilmişti.
Dahme-i Efrasiyab’a benzetilen bu fişek şenliği akabinde ise yine sekiz yüz civarında fişek
hurma ağacı biçiminde bir ateş parçası halinde ortalığı şenlendirdi.863 Hafız Mehmed Efendi de
bu tür sayılar vermişti: “... ve kulleleri yedi bin fişek ile donanmış cümlesine bir fitîlden âteş
verilüp azîm şenlik olmuşdur.”864 Bu sayıda mübalağa olabileceği de düşünülebilir.

864 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 107, 208; Vehbî, Aynı eser, s. 293, 609.
146
Haliyle edebî kaygıyla yazılan Vehbî Efendi’nin surnâmesindeki bir takım rakamsal
veriler bize net rakamı vermemektedir. Bu nedenle hazırlık aşamasında temin edilip günbegün
icra edilen fişekler hakkında bu iki kaynak eser arasında en doğru rakamı Hafız Mehmed
Efendi’nin surnâmesi vermektedir.
Vehbî ile Hafız Mehmed Efendi haricinde Göynük’te doğan ve Hazine-i Birûn Kâtibi
olarak şöhret bulan Ahmed Efendi’nin eseri Tarih-i Göynüklü’de Sûr-ı Hümâyûn’da Cebehâne-i
Âmire tarafından verilen fişek mühimmatı hakkında tüm kaynaklara nazaran muazzam malumat
vardır. Kaynak değerlendirilmesi kısmında bunun nedenini teferruatıyla beraber açıkladığımız
için tekrar aynı konuya değinmiyoruz.
Ahmed Efendi Tarih-i Göynüklü’nün 296b numaralı varağında Sûr-ı Hümâyûn hakkında
bazı hazırlıklardan bahseder. Yine aynı varakta Sûr-ı Hümâyûn’un ilk günü (15 Zilkade/18
Eylül) yaşanan hadiseleri anlatır ve “Cebecibaşı ağa ma‘rifetiyle sûr-ı hümâyûn-ı hitân şenliği
içün yapdırılan fişenklerin masârifâtıdır, defteridir, fî [1]5 Za sene 1132” başlığını atarak gün
gün atılan fişeklerin listesini verir.
Fişek Listesi’ne ise bir takım başlıklar atarak fişeklerin ne şekilde ne nerede atıldığı
konusunda bilgi verir: “Okmeydanı’nda Otağ-ı Hümâyûn önünde atılan”, “Berây-ı elde atılan”,
“Leyle-i Cuma’da Okmeydanı’nda huzûr-ı hümâyûnda atılan”, “Elde atılan bunlardır”, “Leyle-i
ehadda fî 19 Za sene 1132, bâğçe resmi olmak üzere deryâda huzûr-ı hümâyûnda atılanlardır”,
“Leyle-i isney[n]de karada huzûr-ı hümâyûnda atılan fî 20 Za sene 1132”, “Tiryâkîler içün
yapdırılan katrânî fişenk masârifâtı, fî 27 Za sene 1132”.865
Bu başlıkların da hemen altında atılan fişeklerin detaylıca türlerini ve adetlerini

vermiştir. Misal Sûr-ı Hümâyûn’un ikinci günü (16 Zilkade/19 Eylül) Cebehâne-i Âmire’den
verilen fişekler şu şekildedir:866
Okmeydanı’nda Otağ-ı Hümâyûn önünde atılan Berây-ı elde atılan

Aded Aded
Mâhtâb 80 Mâhtâb 20
Ve tarrâka 80 Çiçekli tuğ havan 1
Yigirmi mâhtâb ve sekiz yüz tarrâka ve otuz altı 1 Âsumânî 20
püskürme ve bir kağıd havan ve üç yüz oklama
fişenkleri ile tezyîn mükemmel şadı[r]van
865 Tarih-i Göynüklü, vr. 296b, 297a, 297b, 299b.

866 Tarih-i Göynüklü, vr. 296b.
147
Gülrîz 10
Tarih-i Göynüklü, vr. 296b.
Ahmed Efendi’nin bir diğer kaydında da anlaşılıyor ki Sûr-ı Hümâyûn’da verilen

fişeklerin ekserisi Cebehâne-i Âmire’den alınmıştı. Ahmed Efendi Sûr-ı Hümâyûn döneminde
bulunduğu görev itibariyle isteseydi Tophâne-i Âmire ile Tersâne-i Âmire’nin kayıtlarına da
ulaşarak eserine alabilirdi. Belki de o kayıtları da gördü. Lakin bu iki müesseseden gelen
fişeklerin cüzi olmasından ötürü kayda almadı. Kuvvetle muhtemel olan bu durumu şu şekilde
açıklamıştı: “Sûr-ı Hümâyûn’da ancak tahrîr olunan Cebehâne-i Âmire’de masârifât olandır ve
Tophâne-i Âmire Ocağı’ndan yine başkadır ve Tersâne-i Âmire’den dahi yine başkadır. Ve
huzûr-ı hümâyûnda bunlar dahi şenlik eylemişlerdir. Velakin cüz’iyyât makulesi olduğundan bu
mahalle kayd olunmamışdur.”867
Haliyle mühimmatın büyük çoğunluğu Cebehâne-i Âmire’den. Kalem kalem listesi

tutuldu. Aynı gün içinde iki kere malzeme alındığı da oldu. 868 Fişek ve barutlar haricinde
müteferrik malzemeleri de alınırdı. Misal kahveler için güğümler ve abdest almak için kaplar
Cebehâne-i Âmire’den temin edildi.869 Vesikada Sûr-ı Hümâyûn için tedarik edildiğine dair bir
ifade yer almamakla beraber, 5 Şevval 1132/10 Ağustos 1720 tarihli olan evraka göre,
Cebecibaşı’nın arzuhaliyle bir kantar siyah barut ve iki kantar kurşun Cebehâne-i Âmire’den
teslim edildi.870 Sûr-ı Hümâyûn’a hazırlık dönemine ait olan bu belge ve yapılan bu tedarik de
kuvvetle muhtemel Sûr-ı Hümâyûn’daki fişek şenlikleri içindi.
Salların kahir ekserisini doğal olarak Tersâne-i Âmire personeli inşa ederdi. Burada
hazırlanan sallar çok büyüktü. Misal altıncı gün (20 Zilkade/23 Eylül) deniz üstüne indirilen bir
salın boyu yüz, eni ise elli zira idi. Bu salların bu denli büyük olmasının sebebi ise şudur ki,
üzerlerinde fişek ve sair ateşli gösterilerin haricinde, ip canbâzından, çengiye, perendebâzdan
taklacıya ve tabii Mehterhâne personeline kadar normalde karada icra edildiğinde olması
gereken kim var ise rahatça hünerlerini göstersinler diyedir.871

869 “Sûr-ı Hümâyûn ziyâfetinde tabh olunacak kahve içün iktizâ iden güğümler ve abdest lengerleri Cebehâne-i Âmire’den alınup
…” D.BŞM.SRH. nr. 1/196-2.

870 AE.SAMD.III. nr. 141/13671.
871 Vehbî, Aynı eser, s. 243-244, 576.
148
Cebehâne-i Âmire fişekler, kandiller ve meşalaler ile tezyin edilmiş sallar hazırlar,872
türlü fişek gösterileri ile şenlik meydanını süslerdi. 873 Cebecilerin hazırlıkları esnasında yeni
buluşlar dahi yapılırdı. Misal yedinci gün (21 Zilkade/24 Eylül) gösterilerde tunçtan yedi başlı
bir ejderha sureti yapılmış, ejderhanın ağızlarından ateşler çıkarılarak padişahın huzurundan
geçirilmiştir.874
Cebecilerin yanı sıra Topçubaşı İbrahim Ağa nezaretinde Tophâne-i Âmire’de de bazı
sallar hazırlanmıştı.875 Bin adet fişekle donatılmış çarkıfeleklerin yanı sıra yine onlarca farklı
fişek türü de Topçubaşı Ağa riyasetinde hazırlanmış ve sergilenmişti.876 Özellikle yedinci gün
(21 Zilkade/24 Eylül) sergilenen ve Tophâne-i Âmire’nin mamûlâtı olan fişeklerin sayısı
binlerce idi.877
Deryâ şenliklerinde kullanılan bazı salların tertibinden başka devlet görevlileri memurdu.
Mesela Sûr-ı Hümâyûn’un müteferrik günlerinde yapılan derya şenliklerinde geçisi yapılan
salların bazıları Gümrük Emini Yeğen Mehmed Ağa tarafından tertip edildi.878 Bu sallarda fişek
gösterilerinin yanı sıra çengiler, rakkaslar, canbâzlar başta olmak üzere hünerbâzlar
maharetlerini izhâr ederdi.879
3.3. Gösteri Hayvanları
Sûr-ı Hümâyûn’da yapılan gösterilerde bazı hayvanlardan yemek haricinde gösteriler

için istifade edilirdi. Meselâ 1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nda ayılara, köpeklere, eşeklere fişekler
bağlandı. Bu fişekler ateşlenince hayvanlar ürküp sağa sola koştuğundan ahali de neşelendi.880
872 “... evvelâ Dergâh-ı Âlî Cebeciler Ocağı’ndan kanâdîl ü meşâil ile müzeyyen sâl ...” Vehbî, Aynı eser, s. 177, 540. Benzer örnek
için bkz. Vehbî, Aynı eser, s. 239, 574-575.
874 “Beriden cebecilerin ihtirâ‘ı olan tucdan yedi başlu ejderhâ sûreti ağızlarından âteş-feşân olarak huzûr-ı hümâyûndan geçüp
gitdi.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 96, 204; Vehbî, Aynı eser, s. 256, 585; Nusretnâme, s. 1120.
875 “Tophâne-i Âmire cânibinden dahı hâlen Topçubaşı olan izzetlü İbrâhîm Ağa mübâşereti ile tesyîr olunan sâl ...” Vehbî, Aynı
eser, s. 178, 541. Başka örnekler için bkz. Vehbî, Aynı eser, s. 179, 541.
876 Vehbî, Aynı eser, s. 198, 551-552.
878 “Ba’dehû Gümrük Emîni Yeğen Mehemmed Ağa tertîb eylediği sâl ...” Vehbî, Aynı eser, s. 147, 526; Dördüncü gün için bkz.
Vehbî, Aynı eser, s. 179, 542; Altıncı gün için bkz. Nusretnâme, s. 1120.
880 “… ve ba‘zı ayulara ve köpeklere ve eşeklere fişekler yapışdırulup âteş virildikde mezbûr hayvânât ürküp, seyircilerin üzerlerine
varıcak fişenglerden azîm ürküdenlik olup hayli temâşâ kılındı.” Abdurrahman Abdi Paşa Vekâyi‘-nâmesi (1648-1682), s. 441;
Abdi Paşa’nın Vakanamesi’ndeki bu cümle bir kaç küçük fark ile Zeyl-i Fezleke’de de mevcuttur. Zaten Fındıklılı’da bu eseri
kaynak aldığını eserinde belirtmiştir. Nazire Karaçay Türkal, Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Zeyl-i Fezleke, (1065-22 Ca. 1106 /
1654-7 Şubat 1695), (Tahlil ve Metin), s. XXX, 668.
149
Bu mevzu yabancıların da ilgisini çekti. John Covel’ın verdiği malumata göre geyik, oyunlarda
sık kullanılan bir hayvandı ve ismi de “Hu” idi.881 Hayvanları özellikle de canbâzlar kullanırdı.
1675’de bir canbâz omzunda bir eşek ile bir başka seferde ise omzuna genç bir deve bağlayarak
hünerlerini sergiledi.882 Bu hayvanların hepsinin tedariki devlet tarafından yapılmazdı. Çünkü
hayvanların ehlileştirilmesi gerekirdi. Misal 1675’de bir hokkabaz beş-altı yılan ile hünerlerini
sergiledi ki bu yılanlar ehlileştirilmiş idi.883
1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda da hayvanlardan gösteriler için istifade edildi. Meselâ

dördüncü gün (18 Zilkade/21 Eylül) maymunlara perendeler attırıldı, defler çalındı ve ayılar
hem bir başlarına oynattırıldı hem de çingeneler ile güreştirildi.884 Bazı devlet görevlileri de
ayılar ile güreşti, mukabilinde büyük mükafata mazhar oldular.885 Ayılar ile güreşmede Çomar
isimli kethüdânın öne atılmasıyla bütün ayıcılar, ayıları ile güreştiler. 886
Maymunların
sergiledikleri hünerler ise diğer hayvanlardan daha farklı idi. Günümüzde de olduğu gibi bazı
hareketleri bir insan gibi yapmışlardı. Nitekim bu ahvâl için Vehbî der ki, “... maymûnlar âdem-i
âkil gibi niçe bâzîçe-i müşkil gösterip ...”887 Sûr-ı Hümâyûn’un diğer bazı günlerinde de bu
şekilde gösteriler tertip edildi.888
Sûr-ı Hümâyûn’un beşinci günü (19 Zilkade/22 Eylül) ayılar, maymunlar ve yılanlar
ortalığa saçılmış, bunlardan korkanların halleri ile eğlenilmişti.889 Aynı gün yılancı, yılanlar ile
gösteriler sergiledi ve bir kertenkeleyi ağzına alarak türlü oyunlar etti.890 Sekizinci gün de (22
Zilkade/25 Eylül) ayılar sahipleriyle güreştiler. 891 Şenliklerde kullanılan bir diğer hayvan ise
eşekti. Eşek de canbâzların elinde adeta oyuncağa döndü. Misal Mısırlı bir Arap gösterici
padişahın huzuruna yüz sürdükten sonra, sırt üstü yatarak bir eşek ile kendini bağladı ve

884 “... mukaddemâ âmâde olan lu‘bede-bâzândan ayucular ve maymuncular getürülüp, maymunlara perende ve ayular ile
çingâneler güreşüp ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 66, 193; Vehbî, Aynı eser, s. 153, 529; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s.
1203.
885 “... hatta kapu kethüdâlarından Çomar dedikleri şahıs dahi bir büyük ayu ile güreşdirilüp mazhar-ı ihsân olmuşdur.” Hâfız
Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 66, 193; Vehbî, Aynı eser, s. 153, 529.
886 Vehbî, Aynı eser, s. 153-154, 529-530.
888 Misal yedinci gün için bkz. Vehbî, Aynı eser, s. 274-275, 596.
889 “... yine gâfilen ayular ve maymunlar ve yılanlar koyverilüp tekrâr fişekler atıldıkda ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 74-
76, 197; Vehbî, Aynı eser, s. 189, 548.

890 “Ba‘dehu yılancı gelüp yılanlar oynadup parmağın ve burnun ısırtdığından gayrı bir küçük keleri ağzına alup vâfir vehim-nâk
lu‘blar etmişdir.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 76, 197.

891 “... ve ayular sâhipleriyle güreşüp vâfir seyran gösterdiler.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 102, 206.
150
çenberin içinde geçti. 892 Nahıl Alayı’nın olduğu gün de tulumcular eşekler ile türlü oyunlar
yaparak halkı eğlendirdiler.893 İkinci gün (16 Zilkade/19 Eylül) yapılan canbâz gösterilerinde
deve de kullanıldı.894
1720 Sûr-ı Hümâyûnu için, muhtemelen yarışacak belki de hediye edilecek atlar,
Mısır’dan tedarik edildi. Bu hususta 1132 Şevval’inin evâilinde (6-15 Ağustos 1720) Gelibolu
Naibi’ne, Gelibolu dergâh-ı âlî yeniçerileri zabıtına, Gümrük Emini’ne, ayân-ı vilâyet ve iş
erlerine yazılan hükme göre tedarik işi için Mirâhûr-ı Sânî Ahmed Ağa ve Sadrazam Kapı
Kethüdâsı Mustafa Ağa görevlendirildi. Atları getirmek için iki gemi ayarlandı. Gemiler
Gelibolu İskelesi’ne geldikleri anda dakika kaybetmeden hatta atların gemiden dahi
indirilmesine müsaade edilmeden yetkili mübaşir tarafından ücretleri ödenerek acele bir şekilde
İstanbul’a gönderilmesi emredildi. 895 Buradan da anlaşılıyor ki tedarik süreci sadece emrin
verilmesinden ibaret olmayıp güzergâhtaki güvenliği sağlamak için de birtakım çabaları
hâizdi.896
Sûr-ı Hümâyûn’un son günü (29 Zilkade/2 Ekim) at yarışı tertip edildi ve Kağıthane’de
45 dakika ile bir saatlik bir mesafe belirlendi. Bu hazırlıktan Kiler Emini Mısırlı Mustafa Ağa
sorumlu idi.897 Vehbî’nin eserindeki kayda göre altmış adet olan atların on bir tanesinin cinsi ve
sahipleri Hafız Mehmed Efendi’nin eserinde kayıtlıdır. 898 Atlar ayrıca hediyeleşmede de
kullanıldı. Misal III. Ahmed, dördüncü gün (18 Zilkade/21 Eylül) Sadrazam İbrahim Paşa’ya bir
Mısır atı hediye etti.899 Sûr-ı Hümâyûn’da sergilenen oyunlardan biri de cirid idi. Üçüncü gün
(17 Zilkade/20 Eylül) ve on beşinci gün (29 Zilkade/2 Ekim) atlı olarak icra edildi.900
892Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1198; Vehbî, Aynı eser, s. 155, 531; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 68, 194.
893 “... aralarında tulumcubaşılar, başında hasîr ipinden destâr ve elinde bir turfe etvâr hımâr ve önünce birkaç eşek dahi kemer
raht ile yedek çekilüp kafasında davul ve surnâ defler çalarak ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 159, 227.
894Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1196.
895 “... zikr olunan sefîneler Gelibolu İskelesi’ne vürûd eylediği gibi kat‘a tehîr ve tevakkuf olunmayup derhâl atları ve
şu‘bedebâzları taşraya ihrâc ve meks etdirilmeyüp ücretleri mübâşir ta‘yîn olunan ... zîde mecdihû yedinden verilmek üzere ...”
Mühimme Defteri, nr. 129, hüküm nr. 1174.
896 Ayrıntılı bilgi için bkz. Arif Bilgin, Aynı eser, s. 156-179.
897 “... ibtidâ-yı eyyâm-ı sûrda tedârükü me’mûr olan koşu atlarını terbiye vü tazmîr ve vaktinde alâ merâtibihim sevk u tesyîrine
Kilâr Emîni Mısırlı Mustafâ Ağa ta’yîn olmağın ...” Vehbî, Aynı eser, s. 391, 676.
898 Vehbî, Aynı eser, s. 391-392, 676; Atların tedariki için: “... ricâl-i devletin tedârük eyledikleri koşu atları âmâde olmağla ...” ve
atların cins ve türleri için: “İlerü gelen atlar bunlardır ki zikr olunur, Al at (defterdâr efendinin), Doru at (sadrıa‘zam hazretlerinin)
...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 143-144, 224.
899 Vehbî, Aynı eser, s. 170-171, 538.
900 “Bundan sonra sadrıa‘zam hazretlerinin enderûn ağalarına atlu cirîdi fermân olunmağla ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser,
s. 61, 192; 143, 223; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1197; On beşinci gün için bkz. Vehbî, Aynı eser, s. 390, 674-675.
151
Hülasa tüm bunlardan görünmektedir ki, 1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda gösteriler için çok
çeşitli hayvanlar kullanıldı. Bu hayvanlar, ayı, maymun, yılan, eşek, kertenkele, at, deve idi.
1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nun ana kaynaklarından olan Vehbî’nin surnâmesini anlatan yüzü
aşkın minyatür yapan Levnî’nin bazı minyatürlerinde gösteriler esnasında hayvanlardan istifade
edildiğini gösteren minyatürler vardır. Meselâ bir minyatürde ayı ile güreşen ve üstünde ayı
postuna benzer tüylü bir kıyafet olan bir adam resmedildi. Onun hemen yanında ise bir keçinin
üstüne binip gezen maymun görülmektedir.901
Hayvanların dirisi ve ölüsünün farklı şekillerde kullanımı yanı sıra gösterilerde hayvânî
motiflerden de istifâde edildi. Meselâ Nahıl Alayı’nın geçişinde sergilenen şeker işlerinden kırk
civarında tablaya yerleştirilmiş vahşi hayvanların, kuşların, geyiklerin, koç vesair hayvanların
heykelleri vardı.902
3.4. Savaş Oyunları
Sûr-ı Hümâyûn’da düşmanlara karşı önemli zaferleri anlatan oyunlar sergilenirdi. Bu

vesile ile mazideki muzafferiyet hatırlanır, dış dünyaya elçiler vasıtasıyla mesaj verilir, Osmanlı
askerlerinin becerileri ile üstün kuvveti gösterilirdi.903 Aslında bu durum Avrupalı devletlerde de
vardı. Misal Fransa’da Burgund Dükü Philipp 1453’te Türklere karşı tavrını ve tepkisini
göstermek için bir şenlik düzenledi. Bu şenlikte Jason isimli bir oyun sergilendi ve haliyle
temsili Türk askerleri Haçlılara karşı mağlup edildi. Benzer bir gösteri de XVI. yüzyılda
İspanya’da yapıldı ve Malta kalyonu Türk kalyonuna üstün geldi. 904 Buradan anlaşılacağı üzere
Osmanlı Devleti’nde mazisi olmayan bu oyun türü kuvvetle muhtemel Batı’dan alındı.
1582 Sûr-ı Hümâyûnu’nda yukarıda anlattığımız üzere bir kale kuşatması gösterisi
yapıldı. Bu kale kuşatmasını Reinhold Lubenau şu şekilde kaleme aldı: “Çok sayıda savaşçı ve
sipahi, Padişahı eğlendirmek ve onurlandırmak için meydanın farklı yerlerine kaleler kurdular.
Bunlardan birisinin bir Hıristiyan kalesini temsil ettiği, yırtık, paralanmış bayraklarından, eski
Alman davullarından ve paslanmış, parçalanmış silah ve zırhlardan anlaşılıyordu. Atlarına
binmiş süvariler birbirlerine karşı harekete geçiyor, piyadeler birbirleriyle boğuşuyordu. Her
901 Vehbî, Aynı eser, s. 156, 715-716.
902 “... birer tabla şeker işleri vuhûş u tuyûr tasvîrleri ile ...” Vehbî, Aynı eser, s. 403, 684.
904 Özdemir Nutku, Aynı eser, s. 136.
152
iki taraftan tekerlekler üzerinde toplar ve küçük havan topları da meydana getirildi ve savaşa
katıldı. Kalelere saldırılar hep Hıristiyanların yenilmesiyle sonuçlanıyordu. Kale tahrip edilip
Hristiyanları temsil eden kale sakinleri tutsak alınıyor, elleri ayakları bağlanarak Padişahın
önüne getiriliyorlardı. Böylece bir savaşın seyri gözler önüne canlandırılıyordu.”905
1645’de başlayan ve Fazıl Ahmed Paşa’nın sadaretinde 1669’da Kandiye Kalesi’nin

alınması ile sonuçlanan seferin üzerinden 6 sene geçtikten sonra 1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nda
yapılan kale kuşatması gösterisi son derece ihtişamlı idi. 1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nda Girit
Kalesi’nin fethi canlandırıldı. Burada Girit Kalesi’nden mevzubahis ise Kandiye Kalesi idi. Yine
aynı şenlikte 1665’de ele geçirilen Kaptan Georgio’nun gemisi ile iki kadırganın muharebesi de
canlandırıldı.906
Sûr-ı Hümâyûn’da yapılan maket kaleler portatif cinstendi. Mesela ikinci gün (16
Zilkade/19 Eylül) öncesinde inşâ edilmiş devasa bir kale maketi ki gerçek kaleyi andırırdı,
büyük bir fil maketine bağlandı ve fil yürütüldükçe kale de hareket etti. Hem kalede hem de fil
üstünde birtakım gösteriler düzenlendi. Daha sonra da bir kale kuşatması canlandırıldı. 907
Surnâmede anlatılan bu gösterinin hazırlığı da Tophâne-i Âmire’de yapıldı: “Ba‘dehû topçuların
sahte-i dest-i sınâ‘atları olan kal‘a dahi pîşgâh-ı Şehinşâh-ı otağ-ı hümâyûn-câha getürülüp
ber-kâ‘ide kal‘a cengi etmekde hayli sûret-nümâ-kârî gösterdiler.” 908
Yedinci gün (21
Zilkade/24 Eylül) yapılan gösterilerdeki kale de Revan Kalesi’ne benzer bir görüntü ile inşâ
edildi. 909 Bu kalenin net bir çizimini Levni’nin yapmış olması, kuvvetle muhtemel İran kale
biçimi ve şeklini de göstermektedir.
Peki neden Revan Kalesi tercih edilmişti. Bunun birkaç sebebi olabilir. Evvela Sûr-ı
Hümâyûn’a dönelim. On birinci gün (25 Zilkade/28 Eylül) yapılan esnaf (ordu) alayında
sırmakeşlerin geçişlerinde sergiledikleri bir tahtırevan vardı. Vehbî bu bölümü anlatırken, “Bu
vech ile hırfet-i mezkûre ashâbı tekmîl-i hidmet ettikleri akabında kethüdâları medâr-ı zînet-i
cem’iyyetleri olan taht-ı revân-ı girân-kıymetlerini pây-i serîr-i Hüsrev-i fîrûz-bahta arz u ihdâ
ile pây-i taht-ı memâlik-i Îrân olan Revan Kal’ası dâhil-i mülk-i Âl-i Osmân olmasına ittihâz-ı
905 Reinhold Lubenau Seyahatnamesi, Osmanlı Ülkesinde, 1587-1589, I, s. 448.

906 “Girit kalesinin fethini canlandırmak için ortaya çok büyük bir kale getirdiler.” John Covel, Aynı eser, s. 150-151.
907 Vehbî, Aynı eser, s. 117-120; 511-512; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 56, 190; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1197.
909 “Ve kal’a-i mezkûre i’mâl-i edevât-ı nâire ile hâlet-nümâ-yı kal’a-i Revân ve hisâr-ı nüh-bârû-yı âsümândan nişân olduğunu
nümâyân ettikten sonra fil sûretinde bendleri …” Vehbî, Aynı eser, s. 256, 585; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1202.
153
fâl ettiler ...” şekline kaleme almıştır. Buradan anlaşılıyor ki esnaf geçişinde Sırmakeşler arz
ettikleri hediyelerini Revan Kalesi’nin fethine uğur saymak suretiyle III. Ahmed’e takdim
ettiler.910 Çok açık bir şekilde görüldüğü üzere hayallerde Revan’ın fethinin yattığı aşikâr olup,
bu duruma devlet olumsuz bir tepki vermemiş, memnuniyetle karşılayarak bir çeşit askerî hedef
ortaya konmuştu. Nitekim III. Ahmed’in saltanatında, İbrahim Paşa’nın da sadaretinde 28 Eylül
1724’de Revan Kalesi teslim alınarak Osmanlı topraklarına dahil edilmişti.911
Bir diğer sebep ise Sadrazam İbrahim Paşa’nın Osmanlı Devleti’ne getirmeye çalıştığı
huzur ortamına katkı sağlamak ve Avrupalı devletler ile olan dostâne durumu muhafaza etmekti.
Bir de Sûr-ı Hümâyûn’da İran elçisinin olmaması bu olayı daha kolay hâle getirmiş olmalıdır.
Kale kuşatma gösterileri Sûr-ı Hümâyûn haricinde de icra edilirdi. III. Ahmed dönemine
ait bir hatt-ı hümâyûna göre padişah, Enderun ağaları tarafından hazırlanan kale kuşatmasını
izleyeceğini söylemişti “... Enderûn ağaları Cuma günü mükemmel kal’a taklîdi âmâde edüp
ba‘de’l-Cuma seyr iderim.”912
Yine yedinci gün (21 Zilkade/24 Eylül) bu oyunlar ile gösteriler yapıldı.913 On ikinci gün
(26 Zilkade/29 Eylül) yine denizde kale cengi icrâ edildi. 914 Şenliğin dördüncü günü (18
Zilkade/21 Eylül) Sûr sahrasına dörder sütundan bir iskele yapıldı. Onun üzerine de iki küçük
kalyon kondu ve fişekler ile bir ceng ortamı oluşturuldu.915
Kale kuşatması canlandırmalarının yanı sıra önem arz eden binaların da bir çeşit
canlandırması yapılırdı. Mesela 1582’deki Sûr-ı Hümâyûn’da Süleymaniye Cami’nin bir maketi
sergilendi.916
Tersâne-i Âmire’de icat edilen yeni gemiler de şenlik oyunlarında kullanıldı. 917 Kara
üzerinde giden gemi sanki denizde imiş gibi hareket ettirildi.918 Misal ikinci gün (16 Zilkade/19
Eylül) otuz altı zira uzunluğunda on üç oturaklı ve üç fenerli bir baştarda düğün sahrasına
getirildi. Kürek ve yelkenleri hareket ettirilen bu baştarda sanki kendi gider gibi bir intiba

912 HAT. nr. 1447/49.
913
916 Suraiya Faroqhi, Aynı eser, s. 157.
917 “Ba‘dehû Tersâne-i âmirelünün ihtirâ‘ eyledükleri çekdiri ki ...” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1197.
918Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1197; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 56, 190.
154
oluşturdu. Geminin içine kurulan düzenek ise ayaklar ile çalıştırılıp, reisin istediği yönde
baştarda hareket ettirildi.919 Altıncı gün (20 Zilkade/23 Eylül) yapılan eğlencelerde iki küçük
kalyon hazırlanmış, fişek ve küçük toplarla gösteri yapılmıştı. 920 Silahdâr’ın yazdığına göre
Tersâne-i Âmire’den otuz kıta küçük fırkate de hazırlandı.921
919 “... cerr-i eskâl içün ibdâ ettikleri âlet-i ihtiyâllerin derûn-ı keştîde ihfâ ve amelesi elleri ile tahrîk-i mekâzîf ve ayakları ile
san’atların icrâ eder ...” Vehbî, Aynı eser, s. 111-116, 507-509.
921 “Şöyle ki bundan akdem tersâne-i âmirede hâzır [u] âmâde olan otuz kıt‘a pür-yarak sagîr fırkateler ile ...” Nusretnâme, s.
1123.
155
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
SÜNNET, HEDİYELER VE MASRAFLAR

1. SÜNNET EDENLER
1.1. Cerrahbaşı ve Cerrahlar
Cerrahlık mesleğini icra edeceklerde maharet ve yetenek aranırdı. Bu minvalde Osmanlı

Devleti’nde Bîrûn ağaları zümresinden bir sanatkâr olarak görülen cerrahlar, sarayda el sanatları
ile uğraşan ehl-i hiref teşkilatına bağlı olup, saray haricinde ise usta bir cerrahın şakirdi
statüsünde yetişmekteydi. Cerrahbaşı emrindeki cerrahların başlıca ilgilendikleri meseleler, diş
çekimi, kan alma ve devşirme zamanında alınan oğlanların muayeneleri ve sünnetleri ile Divân-ı
Hümâyûn’da Müslüman olan nevmüslimlerin sünnetleri gibi cerrahî müdahaleler idi. Saraydaki
cerrahların âmirine “ser-cerrâhîn-i hassa” yahut “cerrâhbaşı” denirdi. Ordu cerrahlığı saraydaki
cerrahların içinde en yetkili olanı idi.922
Padişah değişikliklerinde çok sayıda devlet görevlisinin makam ve mevkileri değişirdi.

Bunlardan birisi de cerrahbaşılar idi. Sultan III. Selim tahta cülus ettiğinde vâki cerrahbaşını
azlederek, yerine kendisini sünnet eden Ahmed Efendi’yi cerrahbaşı tayin etmişti. Görüldüğü
üzere cerrahın sünnet ettiği şehzâde padişah olursa, kendisinin de ikbâl yolları açılırdı.923
Saray-ı Hümâyûn’a bağlı olmayan cerrahlar doğal olarak mesleklerini icra ederler ve
sünnet yaparlardı. Cerrâhların mesleğini yapmalarına mâni olanlar da olurdu. Misal XVII.
yüzyılın ortalarında Mehmed isimli bir cerrah mesleğinin icrasına “ashâb-ı ağrâz ve zî-kuvvet
kimesneler” tarafından mâni olunduğunu bir arzuhal ile İstanbul’a bildirir. Mevzû değerlendirilir
ve Eğrigöz kadısına yazılan hüküm ile Mehmed’in üstad cerrah olduğu, mesleğini icrasına mâni
olanlara dair gerekli önlemlerin alınması emredilir.924
1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda yüz elli cerrah vazifeliydi. İçlerinde hassa cerrahlarının ileri
gelenlerinden Evliyazâde Hüseyin Çelebi ve Hamzazâde Hacı İsmail olduğu hâlde başlarında
Cerrahbaşı Nuh Efendizâde Süleyman Efendi vardı.925
922 Nil Sarı, “Cerrahlık (Osmanlılar’da Cerrahlık Mesleği)”, DİA, cilt: 7, 1993, s. 423-424; İ. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin
Saray Teşkilâtı, s. 368.
923 “Ve yine yevm-i mezbûrda cerrâhbaşı azl, yerine sâbıka şevketlü efendimiz hazretlerini hıtân eden Ahmed Efendi cerrâhbaşı
olmuşdur” Taylesanizâde Hâfız Abdullah Efendi Tarihi, İstanbul’un Uzun Dört Yılı (1785-1789), s. 368.
924 Mühimme Defteri, nr. 91, hüküm nr. 321; 91 Numaralı Mühimme Defteri (H. 1056/M. 1646-1647), İstanbul 2015, s. 193, 413.
925 Vehbî, Aynı eser, s. 110, 506; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 41, 185; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1208.
156
Hafız Mehmed Efendi eserinde sünnet merâsimleri hakkında malumat verilmesine
rağmen, sünnette kullanılan alet ve edevatın bilgisini maalesef vermemiştir. Sadece bu aletlerin
hazır olunduğundan bahsedilmiştir: “Cerrâhînin âlet-i hıtânları ve sâ’ir tedârükleri hod
müheyyâ olmağın ...”, “... Cerrâhbaşı Süleymân Efendi âlât-ı hıtânı âmâde etmiş idi.”926
Minyatürlerde de sünnet alet ve edevatı hakkında bir çizim yoktur. Topkapı Sarayı’ndaki
materyal arasında XIX. yüzyıldan kalma bir masad ile XVIII. yüzyıl sonu XIX. yüzyıl başına ait
bir sünnet usturası vardır.927
Cerrahlara verilen fermanın bir suretinin nüshası bize Sûr-ı Hümâyûn’da çalışan
cerrahların isimlerini ve sayılarını vermektedir. Bu evraka göre çıkan tablo şu şekildedir:928
Sûr-ı Hümâyûn Kâtibi Defteriyle Aynı İle Kayd Oluna Nefer Sayısı
Defter-i Neferât-ı Cerrâhân-ı Hâssa Tâbi-i Ehl-i Hıref Ber-Muceb-i Defter-i 31

Harem-i Hümâyûn Şevket-Makrûn
Mülâzemât-ı Sefer-i Hümâyûn Defter-i Cerrâhân-ı ehl-i hıref ki ale’l-esâmi zikr 14

ve beyân olunur. Sene [1]132
Bâğçe-i Hâssa’da olan Cerrâhân 3
An-Neferât-ı Cerrâhân-ı Dârü’ş-şifâ-i Mezkûrîn-i Ber-Mûceb-i Defter 5
An-Cerrâhân-ı Bîrûnî Ber-muceb-i Defter-i Müfredât Ale’l-esâmi Kayd 56

Olunmuşdur. Sene-i mezkûr.
Ber-mûceb-i defter-i berberân an-ta‘yîn-i hitân-ı hümâyûn-ı meserret-makrûn 91
[TOPLAM] 200
Tezimizin ana kaynaklarında sünnet akabinde yapılan pansuman işlemlerinden

bahsedilmez. Bu husustaki açığın kapanması ise bir arşiv vesikasıyla olmuştur. Cerrahbaşı
şehzâdelerin sünnetini yapmakla görevli olduğu gibi padişah ile tebanın çocuklarının sünnet
yaralarına sürülmesi için lazım olan malzemeyi tedarik ile de vazifeliydi. Bu minvalde
926 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 55, 190; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 170, 234.
927 Osmanlı’da Yıkanma Geleneği ve Berberlik Zanaatı, İstanbul 2006, s. 196-197.
928 D.BŞM.SRH. nr. 8/22.
157
çocukların yaralarına sürmek için lazım olan tirâşe (talaş) ve sargı için bir miktar tülbentin temin
edilmesi için arzuhal yazıldı: “Hâlâ Sûr-ı Hümâyûn’da hitân olunacak sıbyânın yaralarına vaz‘
olunmak üzere tirâşe ve sargı içün bir mikdâr çite dülbendi iktizâ etmekle verilmek içün arzuhâl
ederler. Ma‘lûm-ı devletleri oldukda Sûr-ı Hümâyûn Emini efendi kulları ma‘rifetiyle tedârük
olunup inşallah [u] teâlâ mahallinde vermek üzere on beş top astar-ı çite mübâyaa olmasıyçün
fermân-ı âlîleri ısdârı bâbında fermân devletlü saâdetlü sultânım hazretlerinindir.” Bu talep
doğal olarak kabul edildi ve talaş ile on beş top astar tülbent alındı: “İzzetlü defterdâr efendi
görüp i‘lâm eyleyesiz deyü buyuruldu”929
Sünnetin akabinde verilmek üzere “Kan Tozu” imalâtı için lazım olan malzemenin
tedariki de Cerrahbaşı tarafından sağlanırdı. Ecza malzemesinin ücretini Sûr-ı Hümâyûn Emini
ödedi. Sünnet olan çocuklara beşer aded verilecek şekilde imal edildi.930 Hafız Mehmed Efendi
ise yara yerine balmumu yakıldığını yazmıştır. Yine çocuklara verilmek üzere gülbeşeker
tedarik edildi ve sünnet merasimi sonrası birer kavanoz dağıtıldı.931 Tedarik edilen on bin şerbet
kavanozu muhtemelen bu iş için de kullanıldı.932
Cerrahbaşı’nın verdiği listede “kan tozu” imali için 15 kalem malzeme mevcuttu:
Bunlar; Kızıl Behmen 933, Ak Behmen 934, Encebâr Kökü935, Varak-ı Mersin936, Servi Kulağı,
Enar Çiçeği937, Enar Kabuğu, Mazı938, Kil-i Armeni939, Günlük940, Mastaki941 (Mastaki-i Çam),
Tîn-i Mahtûm942, Kardaş Kanı943, Gül Kurusu, … (?)
929 D.BŞM.SRH. nr. 9/39.

930 D.BŞM.SRH. nr. 9/59.
931 “... ile zahmlerine yakılmak içün cerrâhlara balmumlar ve esnâ-yı hıtânda ağızlarına çalınmak içün beher yevm birer kavanos
gülbeşeker, sûr emîni tarafından verilirdi.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 55, 190; “Ve her gün sûr emîni efendi tarafından
birer kavanos gülbeşeker verilüp esnâ-yı hıtânda ağızlarına çaldıkça tatlu ile acıyı ol vakitde seçerler.” Hâfız Mehmed Efendi,
932 “... eşribe içün on bin kavanoz mübâya‘a olundu.” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1188; Vehbî, Aynı eser, s. 32, 470.
933 Armenag K. Bedevian, Illustrated Polyglottic Dictionary of Plant Names, Mucemü’l-esmaü’l-nebatat, Kahire 1936, s. 567; Arif
Bilgin, “Osmanlı Döneminde İlâç Yapımında Kullanılan Tıbbî Bitkiler”, Osmanlılarda Sağlık, I, ed. Coşkun Yılmaz-Necdet
Yılmaz, İstanbul 2006, s. 254; Behmen: Kuduz otu demektir. Şerefeddin Sabuncuoğlu, Mücerreb-name, (İlk Türkçe Deneysel Tıp
Eseri-1468), haz. İlter Uzel-Kenan Süveren, Ankara 1999, s. 58.
934 Armenag K. Bedevian, Aynı eser, s. 158; Arif Bilgin, “a.g.m.”, s. 254.
935 Arif Bilgin, “a.g.m.”, s. 255. Osmanlı Arşivi’ndeki bir helvahane defterinin neşrinde Encebar değil, Encübar denilmiş ve manası
ise kurt pençesi olarak verilmiştir. Helvahane Defteri ve Topkapı Sarayında Eczacılık, yay. haz. Arslan Terzioğlu, İstanbul 1992, s.
76.
936 “Varak-ı Mersin: Mersin Yaprağı”. Şerefeddin Sabuncuoğlu, Aynı eser, s. 88.
937 Enar: Nar demektir. Sadettin Özçelik, XV. Yüzyılda Yazılmış Bir Tıp Eseri, Kitâbü’l-Mühimmât, Ankara 2001, s. 112.
938 Arif Bilgin, “a.g.m.”, s. 258; Şerefeddin Sabuncuoğlu, Aynı eser, s. 88.
939 Vesikada bitişik şekilde “kilarmeni” olarak yazılmıştır. Şerefeddin’in eserinde Kil-i Armeni ile Tin-i Armeni aynı olup Türkçe
manası ise Kil Ermeni, Rumeli Kili’dir. Şerefeddin Sabuncuoğlu, Aynı eser, s. 84, 102.
940 Arif Bilgin, “a.g.m.”, s. 256. Günlük bitkisinin beyaz günlük cinsi de mevcuttur. Günlük ağacından elde edilen zamkın ismine
denir. Celalüddin Hızır (Hacı Paşa), Müntahab-ı Şifa, II, Sözlük, haz. Zafer Önler, İstanbul 1999, s. 136.
158
Bu tarifin haricinde tıp kitaplarında başka tarifler de vardır. Misal, Tabib İbn-i Şerif,
Yâdigâr isimli eserinde şu tarifi vermiştir: “merhem-i diğer yumurta sarusu, bellût külü ve
katrân berâber idüb merhem ideler mahallinde cerâhata uralar hem dahi sünnet yarasına
latîfdir.”944
Sultan IV. Mehmed tahta çıktıktan yaklaşık bir sene iki ay sonra 22 Ekim 1649’da
sünnet edildi. Sünnetten iki gün sonra 24 Ekim 1649’da ise Darüssaade Ağası Celalî İbrahim
Ağa Mısır’a sürgün edildi. Hem Naîmâ’nın hem de Ahmed Resmî Efendi’nin naklettiğine göre,
İbrahim Ağa sünnet töreninde padişahın kirvesi idi. Sünnet bittikten sonra tenasül uvzunu
muhafaza ederken bir kaza oldu. Ortalık kan revan olup padişah dahi yaşının küçüklüğünden
aklını yitirme mertebesine geldi. Bu olay üzerine hem ağanın düşmanları hem de Valide Hatice
Turhan Sultan kusuru İbrahim Ağa’da bulup sürdürdüler.945
Her iki kaynak eserde de bu olay anlatılırken maalesef kanı durdurmak için padişahın
tenasül uzvuna yapılan müdahaleden bahis olunmamıştır. Lakin şunu bilmekteyiz ki, kesinlikle
bir müdahale olmuş ve başarıyla gerçekleşmiştir. Nitekim padişahın çocukları olmuştur.
941 Arif Bilgin, “a.g.m.”, s. 258; Mastika şeklinde de okunan bu bitki, damla sakızı manasına gelir. Şerefeddin Sabuncuoğlu, Aynı
eser, s. 87.
942 Belgede yazan Tin-i Mahtûm bitkinin Arapça ismi olup, Türkçesi Kil-i Mahdum’dur. Bkz. Şerefeddin Sabuncuoğlu, Aynı eser,
s. 102-103.
943 Celalüddin Hızır (Hacı Paşa), Aynı eser, s. 173-174. Kardeş Kanı, Cidde taraflarında denizden çıkan, yumru yumru olarak
büyüyen bir bitkidir. Göze kuvvet verir. Tabîb-i İbn-i Şerîf, Yâdigâr, 15. Yüzyıl Türkçe Tıp Kitabı, Yâdigâr-ı İbn-i Şerîf, haz. Yahya
Okutan-Doğan Koçer-Mecit Yıldız, İstanbul 2004, s. 57.
944 Tabîb-i İbn-i Şerîf, Aynı eser, s. 233, 373.
945 “Ba‘zılardan menkuldür ki Celâlî İbrahim Ağa padişah hazretlerinden ba‘de’l-hitân âguşunda mevzı‘-ı hitânı tutup muhâfaza
üzre iken kazâ ile kan revân olup padişah lâ-yu‘kâl olmak mertebesine varınc kan akıp ağanın a‘dâsı ve büyük vâlide bu husûsları
ağanın amel-i kusûr ve ihânetine haml edip azl ü nefy etmişlerdir.” Târih-i Na‘îmâ, III, s. 1249; “Sene-i mezbûre hilâlinde cülûs-ı
Mehemmed Hânî keyfiyeti hudûs u hüveydâ, ve bin elli dokuz şevvâlinde [1059/1649] emr-i hıtân-ı müşârün-ileyh rû-nümâ olmağın
İbrâhîm Ağa mevzı‘-ı hıtânı muhâfaza iderken dem-i revân u cereyân, ve pâdişâh hazretleri hadâset-i sinn sebebiyle lâ-ya‘kıl olmak
mertebesi nümâyân olmağın, ağay-ı mûmâ-ileyhin kusûr ve tehâvününe haml ile ma‘zûl ve tekrâr Mısr’a mevsûl ...” Ahmed Resmî
Efendi, Hamîletü’l-Küberâ, haz. Ahmet Nezihî Turan, İstanbul 2000, s. 54; Zeynep Aycibin, “Ahmed Resmî Efendi’nin
Hamîletü’l-Küberâ’sı ve Müstakim-zâde Zeyli”, TTK Belgeler, sayı: 26, Ankara 2002 , s. 205.
159
2. SÜNNET EDİLENLER
2.1. Sünnet Arzuhalleri
Arzuhal sözlükte “bir iş zımnında bir makâm veya dâire-i resmiyyeye ashâb-ı
masâlihden birinin verdiği istidâ”946 daha sade bir ifâde ile “bir istek veya şikâyetin üst makama
duyurulması, bunun için sunulan yazı, dilekçe” manasına gelmektedir.947
Sûr-ı Hümâyûn’da evladını, III. Ahmed’in şehzâdeleri ile sünnet ettirmek isteyen
istisnasız herkes bir arzuhal ile başvuruda bulunurdu.948 Arzuhalleri yazanları incelediğimizde
toplumun her kesiminden geldiğini görüyoruz. Annesi-babası olanların ebeveyni, öksüz ve
yetimlerin ise kendileri, bir yakınları yahut mahalleli arzuhal sunarlardı. Gelen bu arzuhaller
incelenir, sadrazamın buyuruldusu ile Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’ye verilerek, Sünnet
Defteri’ne kaydedilirdi.
Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’nin sünnet arzuhallerini kaydettiği bu defter “Sürûr-ı
Hümâyûn-ı hitân defteri”,949 “Hitân-ı Hümâyûn defteri”,950 “Sûr-ı Hümâyûn-ı hitân defteri”,951
Sadaka-i Hitân Defteri” 952
şeklinde farklı isimlerle tesmiye olunmuştu. Deftere kayıt
meselesinden Vehbî’nin surnâmesinde de bahsedilerek ve çocuklar için “... defterli sıbyân-ı
hıtânın ...” ifadesi kullanıldı.953
Bu minvalde yüzlerce hatta bini aşkın arzuhal yazıldı. Osmanlı Arşivi’ndeki

D.BŞM.SRH. (DES) tasnifindeki dosyalarda bu arzuhallerden çok sayıda mevcuttur. Arzuhaller
başlarda niteliksiz ve sıradan gibi gözükse de her evrakı tek tek inceleyince içlerinde birer tasnif
ortaya çıktı. Ama öncelikle arzuhallerin teknik özelliklerine bakalım.
Tüm belgelerde olduğu gibi arzuhallerde de ilk rükün davet olmakla beraber, konumuza
dair arzuhallerde pek rastlanmamıştır. Davet rüknünden sonra elkâb gelirdi. Elkâbda padişaha,
sadrazama yahut yazılan ilgili devlet adamına göre farklı kullanımlar vardı. Sûr-ı Hümâyûn’da
Sünnet Defteri’ne kaydolunmak üzere verilen arzuhallerin elkab kısmında “devletlü ve
947 Mehmet İpşirli, “Arzuhal”, DİA, cilt: 3, 1991, s. 447-448.
948 “... arzıhâl ile gelüp cem‘ ve defter olunan beş bin mikdârı etfâle ...” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1188; “… emîn defterine kayd
olup Sûr-ı Hümâyûn’da şevketlü şehzâde efendimiz ile ma‘ân hitân itdirilmek üzere bâki emr [u] fermân devletlü sultânımındır.”
949 D.BŞM.SRH. nr. 10/168, nr. 18/185, nr. 19/121.
950 D.BŞM.SRH. nr. 18/162.
951 D.BŞM.SRH. nr. 14/103; nr. 19/82.
952 D.BŞM.SRH. nr. 4/137, nr. 4/141,
160
merhametlü sultânım hazretleri sağ olsun”954, “devletlü [ve] sa‘âdetlü sultânım hazretleri sağ
olsun” 955 , “devletlü ve fukarâya merhametlü sultânım hazretleri sağ olsun” 956 yazılmıştır.
Yazılan bu elkablar padişaha değil sadrazama veya daha aşağıya hitaben kullanılırdı.957 Kimi
arzuhallerde dua kısımları üç satır yazılarak uzun tutulurdu.958
Ardından gelen kısım “tarif-i nefs” olup burası arzuhal sahibinin kendini tanıttığı
bölümdür.959 Arzuhallerde şu şekilde yer almaktadır: “Bu câriyeleri İstanbul’da vâki‘ Ali Paşa
carşusı kurbünde Hacı İlyas Çeşmesi sâkinlerinden olmağla”960, “İstanbul’da Kapan-ı Dakîk
kurbünde Kapucılar içinde”961, “Kasımpaşa’da Tepebaşı’nda Surûrî Câmi-i Şerîfi kurbünde”962,
“Hasköy’de Kiremidci Mustafa Mahallesi’nde” şeklinde yazılırdı. 963 Bazı arzuhallerde ise
ikamet ettikleri yerler hem metin içinde hem de arzuhalin imza kısmında yer alırdı: “Bende
Hüseyin bin Hasan, sâkin-i Mahalle-i Sultân Mahallesi”964
Sûr-ı Hümâyûn’da sünnet olmak isteyenler arasında bir başına, yolu bir şekilde payitahta
düşmüş, kimsesiz, öksüzler965 olduğu gibi ailesi ile yolu İstanbul’a düşenler de vardı.
Yolu bir şekilde İstanbul’a düşmüş Süleyman ise, yazdığı arzuhalde şehir dışından gelip,
Nalbant dükkanının üzerindeki bir odada ikamet ettiğini, sünnet olmaya iktidarı olmadığını
belirterek arzuhal verdi. Lakin yaşını belirtmeyen Süleyman için iki değerlendirme yapılabilir.
Ya yaşça büyüktü yahut da bir tanıdığı, akrabası ile İstanbul’a gelmiş, onun vesilesiyle de
arzuhal sunmuştu. Lakin arzuhallerde genel olarak küçük olanların yaş durumu belirtildiğinden
ötürü bizce Süleyman muhtemelen yaşça büyüktür. Zira küçük bir çocuğun bir başına şehre
gelmesi, bir oda da ikamet etmesi makul değildir.966
954 D.BŞM.SRH. nr. 11/35; nr. 11/60; nr. 11/66; nr. 11/69.
955 D.BŞM.SRH. nr. 11/26; nr. 11/54; nr. 11/73; nr. 11/82.
956 D.BŞM.SRH. nr. 11/91; Kimi zaman ise arzuhalciler dalgınlıkla “devletlü ve devletlü sultânım hazretleri sağ olsun” yazarlardı.
Bkz. D.BŞM.SRH. nr. 11/88.

957 Mübahat Kütükoğlu, Osmanlı Belgelerinin Dili, Diplomatik, Ankara 2013, s. 303-304.
958 D.BŞM.SRH. nr. 12/99.
959 Mübahat Kütükoğlu, Aynı eser, s. 304-305.
960 D.BŞM.SRH. nr. 11/35.
961 D.BŞM.SRH. nr. 11/208.
962 D.BŞM.SRH. nr. 11/211.
963 Arzuhallerde yazılan mahallelerin isimleri çalışılarak İstanbul mahalle ve semt tarihine katkı sağlanılabilir. Ayrıca kaç çocuğun
nereden geldiği de bize bir liste olarak ulaşıyor.

964 D.BŞM.SRH. nr. 18/194.
965 “Bu kulları Kayseriyye sâkinlerinden olup hâlâ bunda Nakkâşhâne’de olmağla öksüz, bi-kes, garîb olmağın mercûdur ki Sûr-ı
Hümâyûn-ı hitân defterine kayd olunmak bâbında fermân sultanımındır. Bende Hüseyin bin Ali.” D.BŞM.SRH. nr. 16/51.
966 “Arzuhâl-i kulları budur ki bu kulları diyâr-ı âhardan gelüp Bâğçekapusı kurbünde sâkin olup ...” D.BŞM.SRH. nr. 18/55.
161
Çankırı 967 , Erzurum 968 , Temeşvar, 969 Elazığ, 970 , Arnavud diyarı 971 gibi şehirlerden bir
şekilde İstanbul’a gelmiş, daimi yahud geçici ikamet eden, garip ve kimsesizler de vardı.
Bunların İstanbul’a sünnet için mi geldikleri yahut daha öncesinde hasbelkader yollarının
payitahta düştükleri bilinmemektedir.
Bir sonraki rükne “tazvîh-i meram ve tebyîn-i istihkak” denir. Burada arzuhalin kaleme
alınma nedeni, dilek, istek yahut şikayetler yazılır. 972 Sünnet arzuhallerinde ise bu rükünde
arzuhal sahipleri oğullarını sünnet ettirecek durumları olmadıklarını ifade etmek için “hitân
itdirmeğe iktidârım olmamağıyla” 973 , “oğlum eytâm Mehmed’i hitân itdirmeğe iktidârım
olmamağla hak-i pâya geldim”974, “oğlum Halil henüz hitân olmayup ve fakîrü’l-hâl olduğum
ecilden mercûdur ki” 975 , “bu sagîr kulların anam ve babam fakîrü’l-hâl olup beni sünnet
eylemeğe iktidârları olmadığından”976, “hakk-ı masûmâne ile ma‘ân hitân olunmak üzere”977,
“fukarâ hâlimize merhameten fermân-ı şerîfleri ricâ olunur”978, “Bu kulları ziyâde fukarâdan
olup”979, “sünnet etmeğe kâdir-i hâlim olmamağla”980, “Bu kulları zümre-i fukarâdan olup bir
dürlü iktidârım olmamağla”981, “hitâna muhtâc olup bir dürlü iktidârım olmayup”982, “oğlum
Mustafa kulları Sûr-ı Hümâyûn’da ma‘ân hitân olunmak niyâzı ile arzuhale cesâret olundı”,
“gâyet fakîrü’l-hâl olmağla oğlum Hüseyin kulları sünnet etmeğe kâdir-i hâlim olmayup”983, “iki
oğullarım Ahmed ve Mehmed kullarını bir vechle hitân etmeğe liyâkatim olmayup”984, “hitân
idecek iktidârım olmamağla”985, “… oğlum Ahmed kulları hitâna muhtâc olmağın …”986, “…
oğlum Mehmed’i hitân itdirmeğe kudretim olmamağla …”987 şeklinde ifadeler yazdılar. Birtakım
967 D.BŞM.SRH. nr. 16/84.

968 “Bu kulları Erzurum diyârından gelme olup garîb ve bî-kes olmağla …” D.BŞM.SRH. nr. 18/179.
969 Arzuhalin imza kısmı: “Bende Mustafa bin Ali, Temeşvarlı” D.BŞM.SRH. nr. 19/89.
970 “Bu kulunuz Harbut sükkânından olup bu ana gelince sünnet olmayup …” D.BŞM.SRH. nr. 19/4.
971 “Bu eytâm kullarının babası ve vâlidesi olmayup Arnavud vilâyetinden garîb olup hâlâ Hocapaşa Mahallesi’nde olup …”

972 Mübahat Kütükoğlu, Aynı eser, s. 305.
973 D.BŞM.SRH. nr. 15/130; nr. 18/205.
975 D.BŞM.SRH. nr. 16/2.
976 D.BŞM.SRH. nr. 16/16.
977 D.BŞM.SRH. nr. 15/87.
978 D.BŞM.SRH. nr. 19/7.
979 D.BŞM.SRH. nr. 16/77.
980 D.BŞM.SRH. nr. 16/212; “... sünnet etmeğe kâdir-i hâlim olmayup ...” D.BŞM.SRH. nr. 18/27; D.BŞM.SRH. nr. 18/28.
981 D.BŞM.SRH. nr. 18/13.
982 D.BŞM.SRH. nr. 18/103.
983 D.BŞM.SRH. nr. 18/194.
984 D.BŞM.SRH. nr. 19/127.
985 D.BŞM.SRH. nr. 4/145.
986 D.BŞM.SRH. nr. 11/65.
987 D.BŞM.SRH. nr. 11/86.
162
arzuhallerde ise, maddiyattan ziyade çocuklarının sünnetsiz olmalarına değinerek şu şekilde
ifadelere yer verildi: “oğlum Süleyman bilâ-sünnet olmağla”988.
Maddî zorlukların yanı sıra öksüz yahut yetim olan çocukların arzuhallerinde ise
durumları özellikle belirtilirdi: “Edirne Kapusı’nda Hacı Muhyiddin Mahallesi’nde eytâm
Mehmed bilâ-sünnet olmağla” 989 , “Bu kulları Davud Paşa kurbünde fukarâ yetîm-i bî-çâre
olmağla”990, “bu kulları oğlum öksüz Ali ve Mustafa’yı sünnet etmeğe kudretim olmamağla”991,
“sünnet vaktim mürûr idüp henüz sünnet olmadığımdan” 992 , “bu iki nefer yetîm kullarının
babamız ve vâlidemiz olmayup” 993 , “Bu kulları Fındıklı’da Emir İmâm Mahallesi’nde Arab
Ahmed yetîmi dimekle ma‘rûf yetîm-i bî-çâre olmağla …”994, “… hâlâ oğlum Ahmed kulları
öksüz ve yetîm olup …”995, “… oğlum Hasan anadan ve babadan eytâm olup bilâ-sünnet …”996,
“Bu eytâm kulları anadan ve atadan öksüz kalup …”997 Bazı arzuhallerde ise “imza” kısmına
öksüz oldukları yazıldı.998
Sünnetin dinî boyutuna da değinerek arzuhallerde “… bu sagîr dâileri sünnet-i Resu’l-

Allah’a şehzâde efendimizle ma‘ân …” 999 , “bi-emrillâhi tealâ” 1000 , “biemrillahi tealâ sünnet
vaktim mürûr idüp”1001, “vâki‘ olan Sûr-ı Hümâyûn’da sünnet-i resûlü icrâ içün”1002, “sünnet-i
seniyye-i Resulallah’a iktidârım olmadığından” 1003
, “sünnet-i şerîf itdürecek maiyetim
olmamağla” 1004 , “sünnet-i şerîfi icrâ eylemeğe iktidârım olmayup” 1005 , “sünnet-i şerîfi icrâ
eylemeğe iktidârım olmamağla”1006 şeklinde yazılanlar da vardır. Bazı arzuhallerde de çocuğun
988 D.BŞM.SRH. nr. 16/31; Ayrıca bkz. “Gedik Paşa’da Dîvâne Ali Mahallesi’nde sâkin iki öksüz bî-çâreler bilâ-sünnet olmağla
…” D.BŞM.SRH. nr. 16/63.
989 D.BŞM.SRH. nr. 18/19.
990 D.BŞM.SRH. nr. 18/60.
991 D.BŞM.SRH. nr. 18/198.
992 D.BŞM.SRH. nr. 19/138.
993 D.BŞM.SRH. nr. 18/167.
994 D.BŞM.SRH. nr. 11/66.
995 D.BŞM. SRH. nr. 11/187.
996 Bu arzuhali kaleme alan öksüz ve yetim Hasan’ın teyzesi Fatıma Hatun’du. D.BŞM.SRH. nr. 11/192.
997 D.BŞM.SRH. nr. 10/148.
998 D.BŞM.SRH. nr. 11/99.
999 D.BŞM.SRH. nr. 12/99.
1000 D.BŞM.SRH. nr. 16/40.
1001 D.BŞM.SRH. nr. 18/11.
1002 D.BŞM.SRH. nr. 18/135.
1003 D.BŞM.SRH. nr. 19/81.
1004 D.BŞM.SRH. nr. 19/106.
1005 D.BŞM.SRH. nr. 15/63.
1006 D.BŞM.SRH. nr. 10/9.
163
sünnet çağına geldiğine de vurgu yapılırdı: “… sünnet vaktimiz mürûr idüp bu vakte değin henüz
sünnet olmayup …”1007
Arzuhalin yazılma sebebinin kaleme alınmasından sonra gelen rükne “netice-i matlab”
denir. Bu rükünde istenilen şey her ne ise kısaca ve derli, ama ihmal edilmeden yazılırdı.1008
Sünnet arzuhalllerinde bu kısmın amacı yegânedir. O da Sünnet Defteri’ne kaydedilmektir.
Arzuhallerde şu şekillerde yazılmıştır: “Sûr-ı Hümâyûn Emîni el-hâc Halil Efendi’nin defterine
kayd” 1009 “Sûr-ı Hümâyûn defterine kayd” 1010 , “Sûr-ı Hümâyûn emîni defterine ismimizi
kayd”1011, “sürûr-ı hümâyûn emîni efendi defterine kayd”1012, “mercûdur ki hitân defterine kayd
olunmak bâbında” 1013 , “emîn defterine kayd olunup” 1014 , “mercûdur ki defâtir-i hitâna ilhâk
olunmak bâbında”1015, “Sûr-ı Hümâyûn’da hitân olacak etfâl neferler zümresine ilhâk ve deftere
kayd olunup mesrûr buyurulmak bâbında”1016, “sa‘âdetlü şehzâde sultân hazretleri ile ma‘ân
hitân olunmak bâbında” 1017 , “şâhzadegân efendilerimizin hitân defterine kayd” 1018 , “şevketlü
efendilerimizin hitân-ı şerîflerinde mahtûn olmak bâbında” 1019 . Bazı arzuhallerde ise deftere
kayıt olunması meramı “Sûr-ı Hümâyûn emîni efendiye hitâben buyurulmak bâbında emr u
fermân” 1020 ve “Düğün Emîni ağa hazretlerinin kaydına hitâben fermân-ı şerîfleri ricâ
olunur” 1021 şeklinde ifade edildi. Hatime kısımları ise “fermân sultanımındır” gibi klasik
şekillerde bitmiştir.
Arzuhalin yazımı bittikten sonra en altta arzuhal sahibinin ismi, görevi ve sıfatı yer
alırdı. Bunlardan önce ise “bende”, “dâi” kadın ise “cariye” yazılırdı. 1022 Arzuhalin imza
kısmına birkaç örnek olarak şunları verebiliriz: “Bende Hüseyin bin Ali.”1023, “Bende Mustafa
1007 D.BŞM.SRH. nr. 16/40.

1010 D.BŞM.SRH. nr. 11/35, nr. 11/93, nr. 11/112, nr. 15/81.
1011 D.BŞM.SRH. nr. 11/26. Ayrıca bkz. D.BŞM.SRH. nr. 18/149, nr. 10/183.
1012 D.BŞM.SRH. nr. 18/52.
1013 D.BŞM.SRH. nr. 11/54.
1014 D.BŞM.SRH. nr. 15/60; Ayrıca bkz. D.BŞM.SRH. nr. 19/29; nr. 19/43.
1015 D.BŞM.SRH. nr. 16/90.
1017 D.BŞM.SRH. nr. 18/5.
1018 D.BŞM.SRH. nr. 18/12.
1019 D.BŞM.SRH. nr. 18/22.
1021 D.BŞM.SRH. nr. 18/9.
1023 D.BŞM.SRH. nr. 16/51.
164
bin Ali, Temeşvarlı”1024, “Bende Ahmed, babası”1025, “Bende teyzesi Fâtıma Hatun”1026, “Bende
Ali, Karagümrük’de Kabakulak Mahallesi’nde yetîm Ali” 1027 , “Bende Mustafa. Mercan
Hânı’nda berberde şâkird fukarâ” 1028 , “Bende Attâr Musa, Galata’da Alacamescid’de” 1029 ,
“Bende el-hâc İbrâhim, Çavuş-ı dergâh-ı âlî” 1030 , “Bende Mahmud, Bevvâb-ı Sultânî” 1031 ,
“Bende Mustafa Cebehâneci”1032, Bende Süleymân, bevvâb-ı sultânî, hâlâ”1033, “Bende müezzin
Mustafa”1034, “Bende Muhammed ve Ahmed ibn Hasan, sâkin-i mahalle-i Ayasofya-i sagîr”1035,
“Bende İbrâhim nev-müslim” 1036 , “Bende Mustafa veled Mehmed Nefer-i Bâğce-i Hâs” 1037 .
Bunlarla beraber zaman zaman “ibn-i duâcı” gibi ifadeler de kullanılırdı. 1038 Arzuhallerin
sonunda ise yazan kişinin ismi mesleği gibi bilgiler yer alırdı. Arzuhallerin “çerâğ-rûşenleri
zümresine ilhâk bâbında”1039 şekillerde süslü cümleler ile bittiği de olurdu.
Arzuhaller yazılıp sunulduktan sonra deftere kayıt işleminin yapılması için bazı
arzuhallerin arkasına, “Sûr-ı Hümâyûn emîni efendi deftere kayd eyleyesin”1040, “Sûr-ı Hümâyûn
emîni efendi defterine kayd eyleyesin” 1041 , “defter-i hıtâna kayd oluna” 1042 , “deftere kayd
oluna” 1043 , “kayd olunmak buyuruldu” 1044 , “… Sûr-ı Hümâyûn defterine tahrîr buyurulmak
bâbında …”1045, “… sünnetçibâşının defterine kayd olunup …”1046 şeklinde buyuruldu yazılırdı.
Bazı arzuhallerde ise evrakın önüne “Sûr-ı Hümâyûn emîni deftere kayd eyleyesin deyü”
şeklinde “buyuruldu” da düşürüldü.1047 Bununla birlikte gördüğümüz kadarıyla tüm arzuhallere
buyuruldu yazılmıştır. Burada şunu da belirtmeliyiz ki, vesikalarda “Sûr-ı Hümâyûn emini
1024 D.BŞM.SRH. nr. 19/89.

1025
1026 D.BŞM.SRH. nr. 11/192.
1027 D.BŞM.SRH. nr. 14/11.
1028 D.BŞM.SRH. nr. 11/128.
1029 D.BŞM.SRH. nr. 16/73.
1030 D.BŞM.SRH. nr. 16/140.
1031 D.BŞM.SRH. nr. 19/35.
1032 D.BŞM.SRH. nr. 14/72.
1033 D.BŞM.SRH. nr. 18/87.
1034 D.BŞM.SRH. nr. 19/115.
1035 D.BŞM.SRH. nr. 19/107.
1036 D.BŞM.SRH. nr. 18/114.
1037 D.BŞM.SRH. nr. 13/84.
1039 D.BŞM.SRH. nr. 10/60, nr. 16/79.
1040 D.BŞM.SRH. nr. 10/102, nr. 12/96, nr. 12/156, nr. 14/126, nr. 14/127, nr. 16/21, nr. 19/28.
1041 D.BŞM.SRH. nr. 10/53, nr. 10/61, nr. 10/108, nr. 11/84, nr. 15/51.
1043 D.BŞM.SRH. nr. 11/90.
1044 D.BŞM.SRH. nr. 10/2, nr. 10/3, nr. 10/4, nr. 10/5, nr. 10/6, nr. 10/7.
1045 D.BŞM.SRH. nr. 11/99.
1046 D.BŞM.SRH. nr. 11/210.
1047 D.BŞM.SRH. nr. 16/36, Ayrıca bkz D.BŞM.SRH. nr. 19/71.
165
efendi’nin defteri” yazmakla beraber Sûr-ı Hümâyûn Emini şenliğin tüm yoğunluğu esnasında
bir de bu defter ile ilgilenmedi. Defter onun himayesinde tanzim edildiği için Sûr-ı Hümâyûn
emini efendinin defteri ismini aldı. Hâfız Mehmed Efendi’nin surnâmesinde “sûr kâtibi defter-i
hıtânına kayd olunurlar idi” cümlesi nazarınca anlaşılıyor ki başvuruları deftere kaydeden Sûr
Kâtibi İbrahim Efendi idi.1048 Bu arzuhaller toplandıktan sonra ise İstanbul bölgelere, bölgeler
de mahallelere göre tasniflenip defter edildi.1049
Arzuhallerin yazılışlarını inceledikten sonra, kimlerden arzuhaller geldiğine değineceğiz.

Kaba bir tasnif ile, babadan, anneden, akrabalardan, öğretmenlerden, ninelerden, öğretmenden,
esnaftan, mahalleliden arzuhaller geldi. Bunlara birer ikişer örnek vereceğiz.
Sûr-ı Hümâyûn’da sünnet olmak için verilen arzuhallerden anlaşılıyor ki, Enderun-ı
Hümâyûn’a alınan çocuklar içinde sünnetsiz olanlar var ise onlar da dâhil edilirlerdi. Nitekim
verilen bir arzuhalde, Seferli Koğuşu’ndan dört çocuk Kiler Odası’ndan da bir çocuk olmak
üzere beş tanesinin sünnet defterine kaydedilmeleri Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’ye
buyuruldu ile bildirildi.1050
Arzuhallerin imza kısmında genelde çocuğunun babasının adı yazardı. 1051 Bununla
birlikte hem babasının hem annesinin adı yazan arzuhaller de mevcuttur.1052
“Sultan Mehmed Han Gazi” muallimhânesi hocalarından olan Hoca Mehmed, sunduğu
arzuhalinde muallimhanedeki 12 talebesinin Sünnet Defteri’ne kaydını istedi. Bu arzuhal bize
bir öğretmenin öğrencilerinin her türlü halleri ile ilgilendiğinin güzide bir örneğidir. 1053
Divanyolu’ndaki Mehmed Ağa Medresesi’nde sakin ve kendisini “tâlib-i ilm” olarak
nitelendiren bir medrese talebesi Sûr-ı Hümâyûn’da sünnet olabilmek için arzuhal verdi.1054

1049 D.BŞM.SRH. nr 1/139, s. 6.
1050 D.BŞM.SRH. nr. 1/131. Sünnet edilecek çocuklara dair bilgiler de verilmiştir; “Hâne-i Seferli’de Sünnet Olacak Uşaklar: Vezir
Muhammed Paşa-zâde Küçük Mustafa Beğ, Küçük Abdullah dâye-zâde, Küçük Mustafa dâye-zâde, Küçük Ali dilsiz, Hâne-i
Kilâr’da Küçük Deli İbrahim”.
1051 Arzuhalin imza kısmı: “Bende Ahmed, babası” D.BŞM.SRH. nr. 10/57, Arzuhalin imza kısmı: “Bende, babası Hasan kulları”
D.BŞM.SRH. nr. 14/92; Arzuhalin imza kısmı: “Bende babası Hüseyin” D.BŞM.SRH. nr. 10/125;
1052 D.BŞM.SRH. nr. 10/28.
1053 “Sultan Mehmed Han Gâzi hazretlerinin muallimhânesi hâcesi olup muallimhânede on iki nefer bâlâda isimleri zikr olunanlar
…” D.BŞM.SRH. nr. 13/69; Arşiv vesikasında geçen “muallimhâne” tabiri sıbyan mektebi yerine de kullanılmaktadır. Bkz.
Pakalın, Aynı eser, III, s. 201.
1054 “Bu tâlib-i ilm kulları Dîvânyolu’nda Mehmed Ağa Medresesi’nde sâkin olup ...” D.BŞM.SRH. nr. 16/183.
166
Öksüz ve yetim olup büyük validesinin yanında ikamet edenler için büyük valideleri
arzuhal yazarlardı.1055 Bazı arzuhallerde imza kısmında hem babası hem de büyük validesinin
adı yazardı.1056 Büyük valide haricinde çocukların teyzeleri de arzuhal yazarlardı.1057 Annesi ve
babası vefat etmiş yetim ve öksüzlere ailenin diğer efradı yani ağabeyi 1058 ile anne yahut
babanın kardeşi de yeğenlerine sahip çıkardı.1059 Annesi ve babası vefat etmiş bazı çocukların
ise kendi ağızlarından yazılan arzuhallerini kimin yazdığına dair elimizde bir bilgi mevcut
değildir. 1060 Yani çocuğun sünnet edilmesi için lazım olan başvuru arzuhalinin yazılmasına
kimin vesile olduğu malumumuz değildir. Bununla beraber arzuhalin dilinden anlıyoruz ki,
çocuğun ağzından çıkmış gibi bir üslup ile kaleme alınmıştır.1061 Bazı arzuhaller ise yetim ve
öksüzler tarafından, bir arzuhalciye yazdırılırdı. Arzuhalin diline bakıldığında bunu daha rahat
görüyoruz. Ağdalı bir arzuhali sünnet çağındaki bir çocuğun yazdırması pek makul değildir.1062
Arzuhalin imza kısmında çocuğun öksüz-yetim olduğu da belirtilirdi.1063
Bazı arzuhaller ise çocukların kendi ağzından yazılırdı. 1064 Bunlar arasında annesi
“Sarây-ı Hümâyûn’dan çıkma” olarak daha önce saray hizmetinde çalışmış sonrasında başka bir
yerde görevlendirilmiş kadınların çocukları da vardı. 1065 Bir arzuhal ise ebeveynin ağzı ile
kaleme alınmış olmasına rağmen, vesika sonunda yer alan imza kısmında, “Hüseyin veled Halil”
ve “Mustafa veled Halil” ibareleri ile sanki çocukların yazdığı izlenimi ortaya çıkmıştır.1066
1055 Arzuhalin imza kısmı: “Bende Mustafa eytâm, büyük vâlidesi Emine” D.BŞM.SRH. nr. 11/62; Ayrıca bkz. “Büyük vâlidesi
olduğum …” D.BŞM.SRH. nr. 13/159.
1056 D.BŞM.SRH. nr. 10/42.
1057 Arzuhalin imza kısmı: “Bende teyzesi Fâtıma Hatun” D.BŞM.SRH. nr. 11/192.
1058 “… bir sabî karındaşım olmağla…” D.BŞM.SRH. nr. 18/22; Başka örnekler için bkz. D.BŞM.SRH. nr. 10/104.
1059 “Bu seyyid kullarının karındaşım oğlu Seyyid Mehmed yigirmi yaşında anadan babadan öksüz kalup hitâna muhtâc olup
iktidârım olmamakla mercûdur ki …” D.BŞM.SRH. nr. 16/204.

1060 “Bu yetîm kulunuz anadan ve babadan öksüz kalup …” D.BŞM.SRH. nr. 14/11. Arzuhalin imza kısmı: “Bende Ali,
Karagümrük’de Kabakulak Mahallesi’nde yetîm Ali” ibaresi ile sadece çocuğa dair bilgi mevcuttur. Lakin mahalleli tarafından
yazılmış da olabilir; Ayrıca bkz. Arzuhalin imza kısmı: “Bende Muhammed yetîm, bende Mustafa yetîm” D.BŞM.SRH. nr. 18/167;
Başka örnekler için bkz. D.BŞM.SRH. nr. 10/48, nr. 10/62.
1061 “… pederim ve vâlidem olmayup yetîm fukarâsı olmağla ...” D.BŞM.SRH. nr. 16/21; “Bu kulları yetîmler olup babamız fevt
olup fakîrü’l-hâl olmağla …” nr. 16/165. Ayrıca bkz. D.BŞM.SRH. nr. 10/35.
1062 D.BŞM.SRH. nr. 19/126.
1063 “Bende Mustafa öksüz” D.BŞM.SRH. nr. 19/135.
1064 “Bu sabî kulunuz Cündî Meydanı sâkinlerinden olup …” Arzuhalin imza kısmı: “Bende Yusuf bin Mustafa” D.BŞM.SRH. nr.
15/40; “Gedik Paşa’da Dîvâne Ali Mahallesi’nde sâkin iki öksüz bî-çâreler bilâ-sünnet olmağla mercûdur ki Sûr-ı Hümâyûn-ı hitân
defterine kayd olunmak bâbında fermân. Bende İbrahim ve Ali. Dîvâne Ali Mahallesi’nde” D.BŞM.SRH. nr. 16/63; Ayrıca bkz.
D.BŞM.SRH. nr. 10/126, nr. 16/54.
1065 “Bu dâileri Âşık Paşa Mahallesi’nde sâkin fakîrü’l-hâl olup merhûm vâlimdem dahi Sarây-ı Hümâyûn’dan çıkma olmağla …”

1066 D.BŞM.SRH. nr. 19/88.
167
Mahalle sakinleri, semtlerindeki yetim ve kimsesiz çocuklarında sünnet olabilmesi için
çocukları himaye edip, adlarına arzuhal yazarlardı.1067 Toplumsal dayanışmanın bir diğer örneği
de esnaf nezdinde yaşanırdı. Çilingirbaşı Abdullah Efendi, Halil isimli bir yetim şakirdini1068,
Mercan Hanı’nda berber olan Yusuf, yanına şakird olarak aldığı yetim Mustafa1069 için arzuhal
verdiler. Esnafın çıraklarını sünnet ettirmek için arzuhal vermesinin yanı sıra kendileri de sünnet
olmak için arzuhal sunup deftere kaydedilmek isterlerdi. Maalesef yaşını bilemediğimiz bu
esnaf acaba kaç yaşında idi?1070 Kantarcı Mustafa ise çırağı olduğunu ifade etmediğine göre
muhtemelen sadece tanıdığı bir yetimi sünnet ettirmek için arzuhal verdi.1071
Esnaf, çıraklarının haricinde şüphesiz kendi çocuklarının sünnet edilmesi için de arzuhal
verirlerdi. 1072 Mahmudpaşa’da berber şakirdi Murtaza ise arzuhalini kendisi yazdı. 1073 Küçük
Ayasofya’da yaşayan Kebapçı Bosnalı Mustafa’da oğlu Muhammed için arzuhal verenlerden
biriydi.1074
Kimsesiz olarak kendileri arzuhal yazanlar ise ahvallerini şu kelimeler ile ifade ediyordu:
“Bu kulları öksüz ve bî-kes olup kimesnem olmadığından …”.1075
Arzuhallerde babanın ve annenin sağlık durumunu da değinilirdi. Misal bir arzuhal

babanın evladının ağzından yazılmış olup vesikada, babasının fakir ve “esir-i firaş” yani yatalak
1067 Arzuhalin imza kısmı: “Der-sâkin-i Yenibâğce Çelebizâde Mehmed. Bende-i … Mehmed sâkin-i … Kâtib Muslihiddin
Mahallesi” D.BŞM.SRH. nr. 11/88; Ayrıca bkz. D.BŞM.SRH. nr. 11/130; Bu vesikada mahallelinin ismi yazmamasına rağmen
çocukların öksüz ve yetim olduğundan dolayı mahalle halkı tarafından verilmiş olmalıdır. Hususî birinin arzuhali olsaydı ismini
yazdıkları diğer arzuhallerden anlaşılmaktadır. Bir diğer düşük ihtimal ise yaşları büyük olup, kendilerinin arzuhal verdiğidir ki
düşük bir ihtimaldir: “Bu iki nefer öksüz yetîm kulları Hazret-i Eyyüb İdris Köşkü semtinde sâkin olmağla sultânımdan mercûdur ki
Sûr-ı Hümâyûn’da sünnet olmak içün deftere kayd buyurulmak bâbında emr u fermân devletlü sa‘âdetlü sultânım hazretlerinindir.
Bende Mustafa ibn Muhammed, Bende Halil İbn Muhammed” D.BŞM.SRH. nr. 15/62; Vesikada geçen İdris Köşkü semti Eyüp’ün
sırtlarında olup ismini o bölgedeki İdris-i Bitlisî’ye ait köşkten almıştır. Bkz. Semavi Eyice, “Haliç”, DİA, cilt: 15, 1997, s. 270-
271; Abdülkadir Özcan, “İdrîs-i Bitlisî”, DİA, cilt: 21, 2000, s. 486.
1068 D.BŞM.SRH. nr. 11/81.
1069 Arzuhalin imza kısmı: “Bende Mustafa. Mercan Hânı’nda berberde şâkird fukarâ” D.BŞM.SRH. nr. 11/128.
1070 “Bu kulları Kasımpaşa sâkinlerinden yetîm-i bî-çâre olmağla Düğün-i Hümâyûn’da sünnet olmak üzere fermân-ı âlîşânları ricâ
olunur. Kasımpaşa’da Badulle? Mahallesi sâkinlerindendir, fermân sultânımındır. Bendegân Kahveci Hüseyin beşe” D.BŞM.SRH.
nr. 14/117.
1071 Arzuhalin imza kısmı: “Bende Kantârcı Mustafa” D.BŞM.SRH. nr. 18/19.
1072 Arzuhallerin imza kısmı: “Bende Berber Hüseyin” D.BŞM.SRH. nr. 14/76; “Bu kulları Kasımpaşa’da kasab olup oğlum
Mustafa Sûr-ı Hümâyûn’da hitân olunmak bâbında fermân sultânımındır. Bende Mustafa veled Mehmed” D.BŞM.SRH. nr. 14/109;
“Galata’da vâlide câmi-i şerîf kurbünde kürkçü olup …” D.BŞM.SRH. nr. 16/28; “Bende Terzi Mehmed” D.BŞM.SRH. nr. 16/31;
“Bende Attâr Musa, Galata’da Alacamescid’de” D.BŞM.SRH. nr. 16/73; “Oğlum Hasan hitana muhtâc olup …” Arzuhalin imza
kısmı: “Bende Kundakçı el-hâc Mustafa” D.BŞM.SRH. nr. 18/116; “Bu kulları Cağaloğlu kurbünde ehl-i dükkân-ı derzi olup …”
Arzuhalin imza kısmı: “Bende derzi İbrâhim” D.BŞM.SRH. nr. 19/112.
1073 D.BŞM.SRH. nr. 14/110.
1074 Arzuhalin imza kısmı: “Bende Kebabcı Bosnevî Mustafa” D.BŞM.SRH. nr. 10/7; Diğer esnaf örnekleri için bkz. D.BŞM.SRH.
nr. 10/32.
1075 D.BŞM.SRH. nr. 18/11; Ayrıca bkz. D.BŞM.SRH. nr. 10/17, nr 10/18, nr. 10/21.
168
olduğunu ifade ederek Sünnet Defteri’ne kaydını talep etti. 1076 Bir başka arzuhalde çocuğun
annesi Fatma gözlerinin kör olduğunu belirterek arzuhal sundu.1077
Bazı arzuhaller ise annesi ve babası yaşamasına rağmen çocuğun ağzından kaleme
alınırdı. 1078 Bazı arzuhallerde hem maddî durumlarının olmadığı hem de çocuklarının yetîm
olduğu yazılırdı.1079
Sûr-ı Hümâyûn sünnet olmak ahali için mutluluk sebebi idi. Bu arzuhallerde “… ve bu
fukarâ kulları mesrûr buyurulmak bâbında …” 1080 , “… sürûr-ı hümâyûnda sünnet olunup
mesrûr olunmak bâbında ferman ...”1081. Tabi bu mutluluğun temelinde maddîyat da yatmakta
idi. Arzuhallerde maddî durumun kötülüğüne de değinilirdi. Neticede o yıllarda bir cerrah bulup
sünnet olmak ziyadesiyle güç ve pahalı bir iş idi. Nitekim birazdan mevzubahis olacak Develi
Kara Hisârî Kazâsı’nda Müslüman olan ve Osman ismini alan bir vatandaş, ikamet ettiği kazâda
kendini sünnet ettirecek bir hayır sever olmadığından bahisle, Sûr-ı Hümâyûn’da sünnet edilmek
için arzuhal sundu ve bu arzuhali kabul edilerek Sünnet Defteri’ne kaydedildi. Osman Efendi de
ne zaman Müslüman olduğu meçhul olsa da sünnetin o dönemler itibariyle pahalı bir ameliye
olduğunu arzuhalinde bir hayır sever bulamadığından yakınarak itiraf etmişti: “... küfr-i dalâlet
üzere iken bundan hidâyet zamânı erişüp kazâ-i mezkûrda şeref-i İslâm ile müşerref olup ve
lâkin kazâ-i mezkûrda hitân eder bir sâhibü’l-hayrât bulunmayup bu vakte gelince halî üzere
kaldığım ecilden yüz süre geldim.”1082
Ayrıca bu durum yabancılar gözünde de bir şeref olarak görülmekteydi. 1675 Sûr-ı
Hümâyûn’una katılan Papaz John Covel, bu durumu şöyle anlatır: “Her gün güneş batımından
yarım saat evvel (bazen daha önce), büyük şehzadenin şerefine sünnet ettirilecek olan çocuklar,
aslında ona refakat etmek kendileri için bir şerefti, meydana getiriliyordu ...”1083
1076 “... pederim kulları fakîrü’l-hâl ve hasta-i esîr-i firâş olup ...” D.BŞM.SRH. nr. 19/31.
1077 “Ayasofya kurbünde han odalarında sâkin olup gözlerim âmâ oğlum Mustafa kulların …” Arzuhalin imza kısmı: “Bende
Fâtıma, âmâ” D.BŞM.SRH. nr. 10/122.
1078 “Bu sagîr kulunuzun anam ve babam fakîrü’l-hâl olup beni sünnet eylemeğe iktidârları olmadığından”, “Bende İbrahim,
Alacahamâm’dan” D.BŞM.SRH. nr. 16/16.

1079 “... oğlum Mustafa’yı hitân etdirmeğe iktidârım olmayup eytâm olduğu ecilden hâk-i pâya geldim” D.BŞM.SRH. nr. 19/13.
1080 D.BŞM.SRH. nr. 18/12.
1081 D.BŞM.SRH. nr. 18/171.
1082 D.BŞM.SRH. nr. 15/56.
169
Sûr-ı Hümâyûn için sadece halk değil devlet görevlileri de arzuhal yazarlardı. Bunlardan
bir kısmını tespit edebildik. Bunlar: Kapı Kethüdası İbrahim1084, evlatlarının sünnet olması için
arzuhal sunan askeri sınıfa mensup olanlar arasında, yeniçeri 1085 , dergâh-ı âlî yani Divân-ı
Hümâyûn çavuşları, 1086
Dergâh-ı âlî bevvâbları, 1087
mehterbaşı, 1088
peykân-ı hâssa
bölükbaşısı 1089 , bostancı 1090 , cebehaneci 1091 , Matbah-ı Âmire aşçısı 1092 , Matbah-ı Âmire
emekdarı1093, yeniçeri1094, çavuş1095, sipahi çavuşu1096, çavuşân alayı emekdârı1097, teberdâr-ı
sabık1098, divan kâtibi ve mazul Kandiye Ceziresi1099, sarây-ı cedîd orta kapı bevvâbları1100 idi.
Kadılar da aynı şekilde arzuhal verirlerdi. Rumeli kadılarından biri oğlu Abdurrahman
için arzuhal verdi. Arzuhalin dili ise tabii olarak diğerlerine nazaran daha güzel, yazısı ise hem
özenli hem de talik idi.1101
Saray’daki görevleri biten eski personel de arzuhal verirdi. 1102 Devlet görevlilerinin
oğulları adına da arzuhal verilirdi. Misal Midilli Kalesi’nin dizdârının üç oğlu Sünnet Defteri’ne
kaydedilmek için arzuhal sundular.1103
1084 Belgenin arzuhal kısmı: “Bu kulları kapu kethüdâsı bendelerinden olup oğlum kulunuz hitân olmayup merâhim-i aliyyelerinde
mercûdur ki hitân defterine kayd olunup ve kisve-i evsat da ihsân buyurulmak bâbında fermân merhamet[lü] devletlü ‘inâyetlü
sultânım hazretlerinindir. Bende İbrâhim, kapu kethüdâsı” Belgenin buyuruldu kısmı: “Sûr-ı Hümâyûn Emini efendi sâhib-i
arzuhâle evsat kisve verilmek üzere deftere kayd eyleyesiz deyü buyuruldu.” D.BŞM.SRH. nr. 9/32.
1085 Arzuhalin imza kısmı: “Bende Süleyman Beşe. On yedi bölükde” D.BŞM.SRH. nr. 12/21; “Bende-i Mehmed, Vefâ ahurunda
Bölükbaşı” D.BŞM.SRH. nr. 15/124.

1086 “Bu kulları dergâh-ı âlî çavuşlarından …” D.BŞM.SRH. nr. 10/107; Arzuhalin imza kısmı: “Bende Ahmed Cavuş Dergâh-ı
Âlî” D.BŞM.SRH. nr. 13/41; “Bende Mehmed Cavuş Dîvân-ı Hümâyûn” D.BŞM.SRH. nr. 13/47; “Bu kulları dergâh-ı âlî
çavuşlarından olmağla…” D.BŞM.SRH. nr. 13/153; “Bu kulları dergâh-ı âlî çavuşlarından …” D.BŞM.SRH. nr. 16/126; “Bu
kulları dergâh-ı âlî çavuşlarından olup ...” “Bende Ömer çavuş” D.BŞM.SRH. nr. 16/138; “Bu kulları dergâh-ı âlî çavuşlarından
olup …”, “Bende el-hâc İbrâhim, Çavuş-ı dergâh-ı âlî” D.BŞM.SRH. nr. 16/140.
1087 Arzuhalin imza kısmı: “Bende Bevvâb Ahmed” D.BŞM.SRH. nr. 15/60; “Bu kulları dergâh-ı âlî bevvâblarından olup oğlum
Mustafa...” Arzuhalin imza kısmı: “Bende Mahmud, Bevvâb-ı Sultânî.” D.BŞM.SRH. nr. 19/35.
1088 Arzuhalin imza kısmı: “Bende-i Mehterbaşı el-hâc Muhammed” D.BŞM.SRH. nr. 13/71.
1089 Arzuhalin imza kısmı: “Bende Peykân-ı Hâssa bölükbaşısı” D.BŞM.SRH. nr. 13/74.
1090 Arzuhalin imza kısmı: “Bende Burnuyarık Bostancı Mehmed” D.BŞM.SRH. nr. 14/26; “Bende-i Süleymân, Bostânî Bâğçe-i
Vidos” D.BŞM.SRH. nr. 16/90.

1091 Arzuhalin imza kısmı: “Bende Mustafa Cebehâneci” D.BŞM.SRH. nr. 14/72.
1092 “Bu kulları ‘inâyetlü efendimin matbahlarında aşcı olup…”, “Bende İsmail aşcı” D.BŞM.SRH. nr. 14/102.
1093 “Bu kulları küçük Ayasofya Mahallesi sâkinlerinden ve Matbah-ı Âmire emekdârlarından …” D.BŞM.SRH. nr. 15/32.
1094 “… otuz altı bölük yoldâşlarından yeniçeri olup …” “Bende Mehmed, Yeniçeri” D.BŞM.SRH. nr. 15/81.
1095 Arzuhalin imza kısmı: “Bende-i Ali veled Pehlivân Mustafa Çavuş” D.BŞM.SRH. nr. 15/128. Buradaki çavuş tabiri lakap da
olabilir.
1096 Arzuhalin imza kısmı: “Bende-i Mustafa bin Ömer Arifî, Çavuş-ı Sipâh” D.BŞM.SRH. nr. 16/15
1097 Arzuhalin imza kısmı: “Bende Halil, çavuş alayı” D.BŞM.SRH. nr. 14/134.
1098 Arzuhalin imza kısmı: “Bende Osman bin Mustafa, Teberdâr-ı sâbık” D.BŞM.SRH. nr. 16/129; “Bu kulları Mimâr ‘Acem
Mahallesi sâkinlerinden olup sâbıka teberdârlıkdan çıkma ...” D.BŞM.SRH. nr. 16/182.
1099 “Bu bendeleri Dîvân kâtiblerinden ve Kandiye Cezîresi’nde defter emîninden ma‘zûl ...” D.BŞM.SRH. nr. 16/196.
1100 “Bu kulları Tavuk Pazarı’nda vâki‘ Hüseyin Ağa Mahallesi’nde sâkin Sarây-ı Cedîd’de ortakapu bevvâblarından …” İmza
kısmı: “Bende Süleymân, bevvâb-ı sultânî, hâlâ” D.BŞM.SRH. nr. 18/87.

1101 D.BŞM.SRH. nr. 10/194.
1102 D.BŞM.SRH. nr. 11/26.
1103 D.BŞM.SRH. nr. 16/150.
170
Arzuhal yazan müezzin vesaire dinî sıfata sahip kişiler olduğu gibi 1104 vefat eden
müezzinlerin eşleri de evladları için arzuhal sundular.1105
Osmanlı sultanının sarayı haricindeki saraylarda vazifeli görevliler de arzuhal ile

çocuklarının sünnet defterine kaydedilmesini isterlerdi.1106
Canbâzlar Sûr-ı Hümâyûn’da hünerlerini sergilemenin yanı sıra evlatlarının Sünnet

Defteri’ne kaydedilmeleri için de arzuhal verdiler. 1107 İstanbul Ayvansaray’da kabri-makamı
bulunan Ebû Zer Gıfârî’nin türbedarı Halil Efendi de arzuhal verdi. 1108
Ulema şeyhlerinden de çocuklarının sünnet edilmesi için arzuhal yazanlar vardı.

Ulemanın yazdığı arzuhaller ahalinin yazdıklarından farklı olarak daha ağdalı ve özenli bir dil
ile yazılırdı. Sünnet kelimesini yazarken şedde dahi koyarlardı. Seyyid Şeyh İbrahim böyle bir
arzuhal ile oğlu Seyyid Mehmed’in sünnet defterine kaydedilmesini istedi.1109 Tabi istisnalar da
yaşanmıştır. Yine sadat-ı kiramdan olduğunu belirten İbrahim de üç oğlu için bir arzuhal verdi.
Bu arzuhal ise üslup olarak daha sade bir şekilde kaleme alınmıştı. 1110 Sadat-ı kiramdan
olduğunu söyleyen bir yetim Mehmed de arzuhal sunanlar arasındaydı. 1111 Ulema haricinde
arzuhal sunanlar arasında da yazının güzelliğine ve üslubuna dikkat ederek, ağdalı ve hoş bir
şekilde arzuhallerde yazılırdı.1112
Arzuhaller genel itibariyle bir anne ya da babanın oğlu için yahut kimsesiz veya öksüz
bir çocuk adına yazılırdı. Bazı arzuhallerde ise bunun dışına çıkılarak farklı örneklere
1104 Arzuhalin imza kısmı: “Bende-i es-seyyid Mustafa, Yedikule’de Kürkçü Câmi müezzini” D.BŞM.SRH. nr. 16/50. “Bu kulları
Koca Mustafa Paşa Câmisi’nden müezzin kulları olup ...” Arzuhalin imza kısmı: “Bende müezzin Mustafa” D.BŞM.SRH. nr.
19/115.
1105 Arzuhalin imza kısmı: “[Bende] Râbia hatun” D.BŞM.SRH. nr. 18/183.
1106 “Bu kulları Şah-hubân sarâyı bevvâblarından olup oğlum sabî Ahmed kulları ...” “Bende Ali, Bevvâb-ı Şâh-hubân”

1107 Arzuhalin imza kısmı: “Bende Ali Cânbâz” D.BŞM.SRH. nr. 18/1.
1108 Arzuhalin imza kısmı: “Bende Seyyid Halil, türbedâr-ı Ebû Zer Gıfârî” D.BŞM.SRH. nr. 18/131.
1109 “Bu kulları meşâyih-i ulemâdan sâdât-ı kirâmdan muteberü’l-hâl olup oğlum Seyyid Mehmed’i bu Sûr-ı Hümâyûn meserret-
makrûnda sünnet eylemek üzere murâd eyleyüp kemâl-i kerem âlem-şümûl âsafânelerinden mutazarrıane niyâz-mendliğe virilan
kisvelerin evsatından yahud âlâsından … fermân buyurılur ne vechle … müsâade-i aliyyeleri lâyık buyurulur ise emr u fermân
devletlü merhametlü sultânım hazretlerinindir. Bende Seyyid Şeyh İbrahim” D.BŞM.SRH. nr. 4/135.
1110 D.BŞM.SRH. nr. 18/57.
1111 “Bu kulları yetîm-i sadât-ı kirâmdan olup hitana muhtâc …” D.BŞM.SRH. nr. 10/91.
1112 “Arzuhâl-i dâileri oldur ki şevketlü ve mehâbetlü pâdişâh-ı âlem-penâh hazretlerinin Sûr-ı Hümâyûn olmağla bu kullarının iki
masûmı olup sünnet-i şerîfi icrâ eylemeğe iktidârım olmayup merâhim-i aliyyelerinden mercûdur ki bu masûmları dahi ihyâ ve
çerâğ-ı hassınız zümresine ilhâk eylemek bâbında emr u fermân merhametlü sultânım hazretlerinindir. Mahalle-i Ayasofya-i kebîr,
İbrahim Halil.” D.BŞM.SRH. nr. 15/63; Ayrıca bkz. D.BŞM.SRH. nr. 10/102; nr. 14/138; nr. 16/162, nr. 19/128.
171
rastlıyoruz. Bir arzuhalde İstanbul, Davutpaşa Mahallesi sakinlerinden olan farklı ailelere
mensup altı çocuğun tek bir arzuhal ile Sünnet Defteri’ne kaydedilmeleri istendi.1113
İki kardeşin kendilerinin sünnet edilmesini istemesi kimselerinin olmadığını

gösterebilir.1114 Nitekim Darüssaade Ağa’nın muftağında görevli iken vefat eden Aşçı Ahmed’in
iki oğlu kendi ağızlarından ağdalı bir dil ile yazdıkları arzuhal de buna bir delil olabilir.1115
Genellikle tek çocuğu için arzuhal verenler olmakla beraber1116 çok sayıda arzuhalde iki
çocuğunu1117, üç çocuğunun1118, beş çocuğunu1119 birden sünnet edilmesini isteyenler de vardı.
1113 D.BŞM.SRH. nr. 13/155.

1114 Arzuhalin imza kısmı: “Bende Ahmed bin Mehmed, İbrahim bin Mehmed” D.BŞM.SRH. nr. 13/199; “Bu kulları iki karındaşlar
olup sabî ve hitân olmayup …” Arzuhalin imza kısmı: “Bende Muhammed ve Ahmed ibn Hasan, sâkin-i mahalle-i Ayasofya-i sagîr”
D.BŞM.SRH. nr. 19/107; Arzuhalin imza kısmı: “Bende Ali [ve] Ebubekir ibn İbrâhim” D.BŞM.SRH. nr. 19/146.
1115 “Bu yetîm duâcılarınız babamız Dârü’s-sa‘âde ağa matbahında eektâr iken fevt olup iki tane yetîm duâcıları böyle sefîl altı
senedir kaldım.” D.BŞM.SRH. nr. 19/113.

1116 “Bu kullarının bir nefer evlâdım olup …” D.BŞM.SRH. nr. 10/144. Ayrıca bkz. D.BŞM.SRH. nr. 10/145,
1117 “… evlâdım Osmân ve Ali gayet fakîr olduğumdan sünnet idemeyüp …” D.BŞM.SRH. nr. 10/20; “… fakîrü’l-hâl olup iki nefer
oğullarım İbrâhim ve Ahmed’i …” D.BŞM.SRH. nr. 10/26; “Üsküdâr’da Eski Hamam’da sâkin oğullarım Ahmed ve İbrâhim bilâ-
sünnet olmağla …” D.BŞM.SRH. nr. 10/37; “... es-seyyid Mustafa veled Mehmed Tabbâh-ı Hâssa-i sâbıka, es-seyyid Mehmed
veled Ali Tabbâh-ı Hâssa-i sâbıka”; “… iki nefer evlâdım olup …” D.BŞM.SRH. nr. 10/41; “… oğullarım Sâlih ve Musa öksüz
olmağla …” D.BŞM.SRH. nr. 10/74; “… oğullarımız Seyyid Mustafa ve Seyyid Ali’yi sünnet itdirmeğe iktidârımız olmayup …”
D.BŞM.SRH. nr. 10/75, “… oğullarım Mehmed ve Osmân’ı fakîrü’l-hâl olduğumdan sünnet itdirmeğe iktidârı olmayup …”
D.BŞM.SRH. nr. 10/86; “… Mehmed ve Mustafa nâm karındaşlar bilâ-sünnet olmağla …” D.BŞM.SRH. nr. 10/89; “… iki ‘aded
sagîr evlâdlarım olup henüz sünnet dahi olmayup …” D.BŞM.SRH. nr. 10/95, “… oğlum Mustafa ve Ahmed bilâ-sünnet olmağla
…” D.BŞM.SRH. nr. 10/98; “Bu kullarının iki evlâdım olup fakîrü’l-hâl olup sünnet itmeğe iktidârım olmamağla …” D.BŞM.SRH.
nr. 10/108; “… oğullarım Ahmed ve Mehmed’i hitan itdirmeğe kudretim olmamağla …” D.BŞM.SRH. nr. 10/113;
(Belgede iki kardeş oldukları yazmasına rağmen baba isimleri farklıdır); “… oğlum Süleyman ve Osman nâm mahdumları …”
D.BŞM.SRH. nr. 11/78; “… iki nefer oğullarım Murad ve Hasan …” D.BŞM.SRH. nr. 11/84; “… iki nefer evlâdlarım Mehmed ve
İbrahim hitana muhtâc …” D.BŞM.SRH. nr. 11/93; “… iki nefer sabî oğullarım Mehmed ve Süleymân nam sagîr kulları …”
D.BŞM.SRH. nr. 14/134; “Bu kullarının sabî oğullarım Mehmed ve Ahmed’imi” D.BŞM.SRH. nr. 15/51; “Bu kullarının iki masûmı
olup ...” D.BŞM.SRH. nr. 15/63; “Bende Halil bin İbrâhim, Bende Mehmed bin İbrâhim” D.BŞM.SRH. nr. 16/40; “Bende Ali ve
Süleymân veled Hüseyin” D.BŞM.SRH. nr. 16/113; “Bu fakîre cariyeleriniz İstanbul'da Uzunçarşu kurbünde ... Mahallesi
sâkinelerinden olup iki nefer eytâmım ...” D.BŞM.SRH. nr. 16/117; “... iki nefer evlâdım duâcılarınızı sürûr-ı hümâyûnda sünnet
olunmak içün ...” D.BŞM.SRH. nr. 16/133; “… oğullarım şâbb-ı emred Süleymân ve Mustafa olmağla …” D.BŞM.SRH. nr. 18/1;
“Bu kulları Kumkapu’da İbrâhim Paşa Mahallesi’nde iki evlâdım olup …” D.BŞM.SRH. nr. 18/43; “… oğullarım Hasan ve
Hüseyin kullarını Sûr-ı Hümâyûn’da …” D.BŞM.SRH. nr. 18/64; “… iki oğullarım Memiş ve Hasan’ı hitân etdirmek içün …”
D.BŞM.SRH. nr. 18/87; “… iki nefer sabî evlâdlarım Osman ve Ömer nâm …” D.BŞM.SRH. nr. 18/103; “Bu cariyeleri Fındıklı’da
Hasan Efendi Mahallesi sâkinelerinden olup oğullarım Ömer ve Osman kulların …” D.BŞM.SRH. nr. 18/116; “… zevcim Veli fevt
olup iki eytâm oğullarım Halil ve İbrâhim …” D.BŞM.SRH. nr. 18/130; “Bu kulları iki evlâdcığım olup …” D.BŞM.SRH. nr.
18/131; “… oğullarım Hasan ve Hüseyin kulları hitân olmak üzere …” D.BŞM.SRH. nr. 18/136; “Bu kulunuz iki oğlum olup …”
D.BŞM.SRH. nr. 18/140; “Bu kulları oğlu öksüz Ali [ve] Mustafa’yı sünnet etmeğe kudretim olmamağla …” D.BŞM.SRH. nr.
18/198; “… oğlum Mehmed’i ve Mustafa’yı hitân itdirmeğe …” D.BŞM.SRH. nr. 18/205; “... oğlum Ali ve Ahmed nam
kimesnelerinin ...” D.BŞM.SRH. nr. 18/209; “... oğullarım Süleymân ve Halil’i Sûr-ı Hümâyûn defterine kayd ...” D.BŞM.SRH. nr.
18/229; “Bu kullarının iki nefer evlâdcıklarım hitâna muhtâc olmağla …” D.BŞM.SRH. nr. 19/19; “... oğlum Seyyid Osmân ve
Seyyid Ömer’i hitân itdirmeğe ...” D.BŞM.SRH. nr. 19/20; “… oğullarım Hüseyin ve Ali nam sagîrler …” D.BŞM.SRH. nr. 19/26;
“… oğullarım Osmân ve Feyzullah’ı sünnet etmeğe ...” D.BŞM.SRH. nr. 19/58; “… oğlum Hüseyin [ve] Mustafa nâm oğlânları
hitân itmeğe …” Arzuhalin imza kısmı “Bende Hüseyin veled Halil, bende Mustafa veled Halil” D.BŞM.SRH. nr. 19/88, “…
öksüzlerim İsmâil ve Ali nâm eytâmlarım hitân itdirmeğe …” D.BŞM.SRH. nr. 19/92; Ayrıca bkz. D.BŞM.SRH. nr. 10/131, nr.
10/134, nr. 10/167, nr. 10/185.
1118 “… öksüzlerim Ahmed ve Halil ve Sülemân eytâmlarım henüz hitân olunmayup …” D.BŞM.SRH. nr. 10/23; “… oğlum Mehmed
ve Mustafa ve Davud hitân itmeğe …” D.BŞM.SRH. nr. 11/90; “... oğullarım Ahmed ve Mehmed ve Atâullah kullarına hitân olmak
içün ...” D.BŞM.SRH. nr. 15/72; “... oğlum seyyid Mustafa’yı ve Ali’yi ve İsmâil’i hitân itdirmeğe iktidârım olmamağıyla …”
D.BŞM.SRH. nr. 15/130; “Bu bendeleri Dîvân kâtiblerinden ve Kandiye Cezîresi’nde defter emîninden ma‘zûl ve bî-kes fakîrü’l-hâl
olmağla azametlü ve şevketlü pâdişâh-ı âlem-penâh hazretlerinin sûr-ı hümâyûnları olmağla üç yetîm evlâdlarım ma‘ân sünnet
172
Bazı arzuhallerde farklı anne ve babaya sahip birden fazla çocuğun Sünnet Defteri’ne
kaydedilmesi için tek bir arzuhal yazılırdı. Arzuhalin üst tarafında deftere kaydı istenen
çocukların ikamet ettikleri yer, isimleri ve baba adları yazılırdı.1120
Toplumsal sahiplenmenin bir örneği sayabileceğimiz bir arzuhal daha vardır. Sadece
adını bildiğimiz Osman isimli bir vatandaş, dört çocuk için tek bir arzuhal yazdı. Bu
çocuklardan birinin babasının merhum olması1121 ve dört çocuğun da farklı aileye ait olması,
toplumdaki öksüzlere sahip çıkıldığını ve toplumun birbiri ile olan dayanışmasını
göstermektedir.1122 Babaları vefat etmiş iki farklı çocuk için annelerinin ortak arzuhal verdiği de
görülmektedir.1123
Arzuhallerde çocuklarının yaşlarına yer verenlerde oluyordu. Tespit edebildiğim

arzuhallerde çocuklar şu yaşlarda idiler.
2.2. Sünnet Edilenlerin Sayısı
“Nice bin sıbyânı sünnet itdürüp Allâh içün

Her birine eyledi bezl-i nukûd u kisveti”1124
Memlüklerde yapılan sünnet şenliklerinde sünnet olan çocuk sayısının ikibinlere
yaklaştığı olmuştu.1125 1582 Sûr-ı Hümâyûnu’nda 600’den fazla çocuk sünnet edildi. 1675’de
ise üç bin civarında çocuk sünnet edildi. “Temâm-ı sûra dek üc bin oğlan sünnet olundu.”1126
Sûr-ı Hümâyûn harici tertip edilen bazı sünnet şenliklerinde aynı şekilde düzenleyenin
çocuğu haricinde fakir-fukaranın da çocukları sünnet edilirdi. Mesela Sadrazam Köse Mustafa
olunmak üzere …” D.BŞM.SRH. nr. 16/196; “Bu kulları Tophâne sâkinlerinden olup evlâdım Hasan ve Hüseyin ve Mehmed nam
kimesneleri bî-kes olduğundan sünnet idemeyüp ...” D.BŞM.SRH. nr. 16/76; D.BŞM.SRH. nr. 18/57; “Bu cariyelerinin üç dane
evlâdcıklarım olup babaları olmayup ...” D.BŞM.SRH. nr. 18/75. “Bu kullarının oğlum Muhammed ve Bekir Muhammed ve
Mustafa ...” D.BŞM.SRH. nr. 19/56.
1119 “Bu kulları dergâh-ı âlî çavuşlarından olup Ali ve Mehmed ve Mustafa ve İsmail ve Ahmed beş aded sabî evlâdcıklarım
olmağla bu sürûr-ı hümâyûnda ma‘ân sünnet olunmak üzere deftere kayd olunmakçün fermân-ı âlî ricâ olunur.” D.BŞM.SRH. nr.
16/138.
1120 Bu arzuhalde beş çocuğun kaydı talep edildi: “Bu yetîm kulları iş bu sene-i mübârekede vâki‘ Sûr-ı Hitân-ı Hümâyûn’da hitân
olunacak hakk-ı masûmâne ile ma‘ân hitân olunmak üzere deftere kayd olunmak bâbında fermân-ı âlîleri ricâ olunur.”
D.BŞM.SRH. nr. 15/87; Dokuz çocuğun tek bir arzuhalde kayıt talebi için bkz. D.BŞM.SRH. nr. 15/89.
1121 “Teberdâr-ı sâbık merhûm Mümin Efendi-zâde, der-İstanbul” D.BŞM.SRH. nr. 15/30.
1122 “Mehmed bin Mustafa der-mahalle-i İbrâhim Paşa der-Kumkapu, Teberdâr-ı sâbık merhûm Mümin Efendi-zâde der-İstanbul,
Ömer bin İbrâhim dellâk der-Üsküdar, Osmân bin İbrâhim berber der-Üsküdar” D.BŞM.SRH. nr. 15/30.
1123 “… bu eytâm kulları İbrâhim bin Osmân ve Hasan bin Abdullah duâcıların sünnet olunmak …” D.BŞM.SRH. nr. 19/1.
1126 Îsâ-zâde Târîhi, s. 142.
173
Paşa’nın, oğlu için 1 Temmuz 1764-5 Temmuz 1764 arasında “Bâb-ı Sadr-ı ‘âlî’de” düzenlenen
şünnet şenliğinde dört bine yakın çocuk sünnet edildi: “... fukarâ vü zu‘afânın dahi hitâna
iktidârı olmayanları ve sâ’ir etfâl dahi derece-i a‘dâddan dört bine bâliğ olup ...”1127 Bu Sûr-ı
Hümâyûn şenlikleri haricinde tespit edebildiğimiz en büyük sayıdır.
III. Ahmed’in dört şehzâdesi haricinde sünnet edilmek üzere gelen çocuklar arasında
yönetici kesiminden, devlet görevlilerinden ve tebadan insanların çocukları da vardı.
Osmanlı Arşivi’nde D.BŞM.SRH. fonunda dosya usulü tasnifte 1 numaralı dosyanın 139
numaralı gömleğinde bir defter vardır. Bu defter Sünnet Defteri olup, sünnet olacaklar kazâ
kazâ, mahalle mahalle kaydedilmiştir.1128 Defterin 6 ile 15. sayfaları arasında Üsküdar Kazası,
16 ile 25 arasında Beşiktaş Kazası, 26 ile 28 arasında Galata Kazası, 28 ile 39 arasında
Kasımpaşa Kazası, 40 ile 83 arasında İstanbul’un mahalleleri yani tarihî yarımada, 87 ile 133
arasında ise Eyüp Kazası’ndan gelen çocuklar kayıtlıdır.
Defter tutulma tarzı itibariyle çok özenli olmayıp yazısal ve teknik olarak bazı sorunlar
içerse de elde ettiğimiz sayılara göre takribi olarak hesapladığımızda Üsküdar Kazası’nda 400,
Beşiktaş Kazası’ndan 500, Kasımpaşa Kazası’ndan 200, Galata Kazası’ndan 500, İstanbul
mahallelerinde yani tarihî yarımadadan 750, Eyüp Kazası’nda 3000 olmak üzere toplam
ortalama 5350 civarında çocuk sünnet edildi. Bu değerlendirmemiz doğru olmalı ki, defterin
sonunda yapılan bir hesapta 5318 rakamına ulaşılmıştır. Demek oluyor ki deftere göre 5318
çocuk sünnet edildi. Bu iddiamızı destekleyen bir belge ile kitabî kaynak dahi vardır. Sûr-ı
Hümâyûn Emini Halil Efendi’nin kisveler hakkındaki bir problemi arz etmek için yazdığı
arzuhalinde verdiği malumata göre sünnet edilecek çocuk sayısı beş bin üç yüze ulaşmıştı:
“Gılmanân-ı sûr-ı hümâyûn-ı hitân beş bin üç yüz nefere bâliğ …” 1129 Vakanüvis Raşid
Mehmed Efendi bu sayıyı beş bin olarak verir ama aşağıdaki tabloda görüldüğü üzere bazı
günleri yazmamış yahut eksik yazmıştır: “... defter olunan beş bin mikdârı etfâle ...”1130

1128 D.BŞM.SRH. nr 1/139, s. 6.
1129 D.BŞM.SRH. nr. 9/57.
174
Gün Gün Sûr-ı Hümâyûn’da Sünnet Edilenler
Günler/Kaynaklar Hâfız Vehbî Râşid Nusretnâme

Surnamesi Surnamesi Tarihi
1. Gün (15 Zilkade/18 Eylül) - - - -
2. Gün (16 Zilkade/19 Eylül) 138 138 130 -
9. Gün (23 Zilkade/26 Eylül) 219 219 - -
14. Gün (28 Zilkade/1 Ekim) 183 180 - -
15. Gün (29 Zilkade/2 Ekim) - 1801131 - -
2 Zilhicce/5 Ekim 57 57 57 -
3 Zilhicce/6 Ekim 120 120 120 -
4 Zilhicce/7 Ekim 116 116 116 -
5 Zilhicce/8 Ekim 239 239 240 -
Toplam 3.902 4.081 3.437 -
Vehbî, Aynı eser, s. 392, 676. Mertol Tulum’un kullandığı nüshada sayı kısmı boş bırakıldığı için çevrilmemiştir. Nitekim
1131
metnin transkripsiyonunda da “...” şeklinde belirtilmiştir. Mehmet Arslan’ın yayınladığı nüshadaki 180 sayısını esas aldım. Bkz.
Mehmet Arslan, Vehbi Sûrnâmesi, s. 360.
175
Burada binlerce çocuğun sünnet edilmesinin bir de kirvelik boyutu vardı ki gelen
binlerce başvuruyu da böyle açıklayabiliriz. Geçmişte bir vatandaşın evladını sünnet ettirmesi
son derece güç bir mesele idi. Bunun için de toplumda kirvelik denen bir kavram ortaya
çıkmıştı. Kirvelik, birinin çocuğunun sünnet törenindeki bütün giderlerinin başka bir ailenin
büyüğü tarafından karşılanması ve bu vesile ile iki aile arasında itibara dayalı bir akrabalığın,
dostluğun tesis edilmesidir.1132 Kirvenin başlıca görevi olan çocuğu sünnet esnasında tutmanın
haricindeki diğer vazifeleri sünnet düğününün masraflarını karşılamak, ailenin bütününe ve
davetlilere armağanlar vermekti. 1133 Sûr-ı Hümâyûn’da verilen hediye ve ziyafetler padişah
tarafından karşılanırdı. Anadolu’daki adete göre, yoksul aile babaları, zengin ailelere kirvelik
teklif edemez, onların çağrılarını beklerdi. Bu cümleden olarak diyebiliriz ki, Sultan III.
Ahmed’de kendinden önceki bazı padişahların (I. Süleyman, III. Mehmed, IV. Mehmed) yaptığı
gibi, binlerce çocuğun kirveliğini üstlendi.
Sadrazam İbrahim Paşa da Sûr-ı Hümâyûn’da şehzâde kirvesi oldu. Burada gerçekleşen
kirvelik ise, kelimenin diğer manâsı olan, “çocuğun kollarını elleriyle, bacaklarını da kendi
bacaklarıyla sıkıca tutarak sünnetçinin işini kolaylaştırmak” şeklinde ifa edildi.1134 Bu şekilde
Şehzâde Süleyman, Sünnet Odası’nda Sadrazam İbrahim Paşa’nın kucağında sünnet edildi.1135
Kirvelik meselesinin mevzubahis olan bir ayağı da yukarıda anlatılan maddî zorluğudur.
Osmanlılardan önceki Türk-İslam devletlerinde sünnet edilecek çocuklar, sultanın oğlu yahut
kardeşi ise bu haber şehrin dört bir yanına duyurulurdu. Haberi duyan gerek emirler gerek ahali
bu fırsattan istifade etmek için kendi evlatlarını da şenliklerde sünnet ettirirlerdi.1136 Geçmişte
yapılması maddî olarak zor olan sünnet ameliyesi tabii olarak Memlûklerde de zor idi. Emirler
sultanın oğlu ile kendi oğullarının sünnet edilmesini bir onur olarak görürken, halk ise gücünün
yetmediği sünnetten kurtulmak için bu şenlikleri bir fırsat olarak görürdü.
Şehzâdeler için yapılan sünnet düğünlerinde, düğünün sadakası kanun olduğundan

yoksul ve zayıf ahalinin çocukları da bu minval üzere sünnet edilirdi: “Ve sadaka-i hıtân-ı
1132 Özdemir Nutku, “Kirve”, DİA, cilt: 26, 2002, s. 68.

1133 Özdemir Nutku, “a.g.mad.”, s. 68.
1134 Özdemir Nutku, “a.g.mad”, s. 68.
176
hazret-i şehzâdegân olmak üzre ...”1137 Yine kaynaklara göre, şehzâdelerinin başının sadakası
için yaşı uygun olan fakir çocukların sünneti yapılırdı: “... ve kânûn-ı kadîm üzere sadakât-ı ser-
i şehzâdegân olmağ içün evlâd-ı fukarâdan şeref-cûy-ı hıtân olan ...”1138
Bir gelenek halini alan bu durumda devlet büyükleri padişahın oğulları ile aynı törende
kendi evlatlarını sünnet ettirmenin onurunu yaşadığı gibi halkta ise durum daha farklı idi. “Nice
fukarâ ve zuefâ kulları”1139 tabiriyle çocukların sünnet edilerek ailelerin mesrur edilmesi “âdet-i
kadîm-i ‘inâyet-i pâdişâhî”1140 dir. Râzî’nin sûriyye kasidesinde bu durumu ifade eden bir beyit
de mevcuttur: “İdüp himmetle dört şehzâde-i âzâdesin sünnet, Toyurdı kâ’inâtı hân-ı ihsân-ı
firâvâna.”1141
Yukarıda bahsedilen kanun halk tarafından da malum idi ki, ahalinin yazdığı
arzuhallerde bu minval üzere bazı cümleler mevcuttur. Misal Kasımpaşa’da ikamet eden Emine
isimli bir kadın, oğlunun Sünnet Defteri’ne kaydolması için yazdığı arzuhalinde, “Sûr-ı
Hümâyûn’da fakîre olan kimesnelerin veledlerinin hitan olmaklığa fermân-ı âlîşân sâdır
olmağla ...”1142 diye yazılmış ve hem mevcut duruma hem de padişahın fermanına tebanın da
vâkıf olduğunu aşikâr etmiştir.
Hülasa, parası olan babaya şehzâdelerle oğlunun aynı törende sünnet edilmesi bir onur
iken maddî durumu olmayan binlerce aileye ise bir ihtiyaçtı. Bu sebepten Sûr-ı Hümâyûn’da beş
bini aşkın çocuk sünnet edildi.
2.3. Sünnet Edilenlerin Yaşları
Bazı kaynak eserlerde sünnet olan çocuğun yaşı yazmamasına rağmen “mahdûm-ı
reşîdleri” gibi ifâdelerin geçmesinden az-çok yaş tahminleri yapılabilmektedir.1143 Van Mour’un
1714 tarihli Kıyafet Albümü’ndeki bilgiye göre ise çocuklar “on ila on iki yaşlarında sünnet
yapılır”dı.1144
Canbâz Ali’nin iki oğlunun sünnet edilmesi için yazdığı arzuhalde çocukların yaşı
yazmamasına rağmen vesikada geçen “şâbb-ı emred” ibaresi mühimdir. Şâbb “genç, delikanlı,
1137 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1188; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 34, 181.
1139 D.BŞM.SRH. nr. 19/128.
1140 D.BŞM.SRH. nr. 19/128.
1142 D.BŞM.SRH. nr. 18/213.
1143 Seyyid Hasan Muradî, Bir Kâtibin Kaleminden İstanbul’un 12 Yılı, (1754-1766), s. 68.
1144 Lale Devri Ressamı Van Mour’un Osmanlılar Kıyafet Albümü, yay. haz. Sinan Ceno, İstanbul 2013, s. LXV.
177
civân, yiğit” şâbb-ı emred ise “daha sakalı bıyığı gelmemiş delikanlı” demektir.1145 Canbâz Ali
arzuhalinde çocuklarının “Şâbb-ı Emred” olduğundan bahsederek yaşlarının küçüklüğünü farklı
bir şekilde ifade etmiştir.1146 Dergâh-ı Âlî kapıcılarından Mahmud da yazdığı arzuhalinde evladı
Mustafa’nın yaşını demek yerine “şâbb-ı emred” demeyi tercih etmiştir.1147 Bu şekilde yazılmış
çok sayıda arzuhal de vardır.1148 Tabi burada metni kaleme alan arzuhalcinin tesiri de olabilir.
Nitekim şabb-ı emred yazan arzuhaller tetkik edildiğinde yazı stilleri aynıdır. Bu da demek
oluyor ki, hemen hemen hepsini aynı arzuhalci kaleme almıştı. Yine bazı arzuhallerde
“biemrillahi tealâ sünnet vaktim mürûr idüp” şeklinde ibarelerin yer alması yaş söylenmeden de
olsa sünnet olunması gereken yaşın geldiğini göstermektedir.1149
Arzuhallerde yaş yerine çocuğun küçüklüğünü ifade etmesi açısından “sagîr” kelimesi
de kullanılırdı. Sözlükte “küçük, ufak” manalarına gelip, tezimizi ilgilendiren manası ile
“Bülûğa ermemiş ve vasîye muhtâc çocuk” demektir.1150 Arzuhallerde de “sagîr” şeklinde sıkça
kullanılmasından anlaşılıyor ki, yaşı belirtilmeyen çocukların bir kısmı da bülûğa
ermeyenlerdi.1151 Sagîr haricinde kullanılan bir diğer kelime de “sabî” idi. Sabî, “bâliğ olmamış
erkek çocuk, sinn-i bülûğa varmamış oğlan” 1152 demek olup arzuhallerde çocuğun yaşının
ufaklığını göstermek için kullanılan bir diğer kelimeydi.1153
Sûr-ı Hümâyûn Defteri’ne kayıt olmak için yazılan arzuhallerin bazılarında ise
çocukların yaşları da yazılırdı. Bu arzuhaller tek tek incelenip tasnif edildiğinde ortaya çıkan
yaşlar şunlardı: 20, 13, 11, 10, 9, 8, 7, 6.1154

1146 “… oğullarım şâbb-ı emred Süleymân ve Mustafa olmağla …” D.BŞM.SRH. nr. 18/1.
1147 “Bu kulları dergâh-ı âlî bevvâblarından olup oğlum Mustafa şâbb-ı emred oldukda...” D.BŞM.SRH. nr. 19/35.
1148 D.BŞM.SRH. nr. 10/10, nr. 10/68, nr. 10/87, nr. 19/116.
1149 D.BŞM.SRH. nr. 18/11; Ayrıca bkz. “… sünnet vaktimiz mürûr idüp henüz sünnet olmadığımızdan …” D.BŞM.SRH. nr.
18/113.
1150 Kâmûs-ı Türkî, s. 826-827.
1151 “… sagîr oğlum Osmân kulları …” D.BŞM.SRH. nr. 10/33; Ayrıca bkz. D.BŞM.SRH. nr. 10/40, nr. 10/69, nr. 10/70, nr. 10/95,
nr. 10/118, nr. 10/119, nr. 10/154, nr. 10/186, nr. 14/134, nr. 19/108.
1153 D.BŞM.SRH. nr. 10/71, nr. 10/96, nr. 10/103, nr. 10/121, nr. 10/171, nr. 10/188, nr. 14/134, nr. 15/40, nr. 15/51, nr. 16/53, nr.
16/138, nr. 18/22, nr. 18/103, nr. 18/197, nr. 19/107.

1154 20 Yaş: “Bu seyyid kullarının karındaşım oğlu Seyyid Mehmed yigirmi yaşında anadan babadan öksüz kalup hitâna muhtâc
olup iktidârım olmamakla mercûdur ki …” D.BŞM.SRH. nr. 16/204; 13 Yaş: “... on üç yaşında oğlum Abdullah ve on bir yaşında
Süleyman ...” D.BŞM.SRH. nr. 18/192; 12 Yaş: “… hâlâ on iki yaşıma girüp henüz hitân olmağa iktidârım olmayup …”
D.BŞM.SRH. nr. 10/50; 11 Yaş: “... on bir yaşında ...” D.BŞM.SRH. nr. 16/126; “... on üç yaşında oğlum Abdullah ve on bir
yaşında Süleyman ...” D.BŞM.SRH. nr. 18/192; “… on yaşında sabî oğlum Ali …” D.BŞM.SRH. nr. 18/197; “… on bir yaşında
sagîr yetîm oğlum …” D.BŞM.SRH. nr. 19/29; 10 Yaş: “Bu fakîre cariyelerinin Karagümrük kurbünde sâkine olup yanımda on
yaşında bir eytâm uşak olup …” D.BŞM.SRH. nr. 10/2; “… öksüz oğlum on yaşında Mahmûd hitâna muhtâc olmağla …”
D.BŞM.SRH. nr. 10/82; “… on yaşında bir evlâdımızın …”; D.BŞM.SRH. nr. 11/91; “Bu kulları Galata’da Alacamescid
Mahallesi’nde sâkin ehl-i iyâl-i attâr neferâtından olup on yaşında oğlum Ömer’i hitân itdirmek içün …” D.BŞM.SRH. nr. 16/73;
178
2.4. Yetim ve Şehit Çocukları
Yetimler sadece Sûr-ı Hümâyûn şenliklerinde sünnet olmak için arzuhal yazmazlardı.
Babalarının vefatı ile kimsesiz kalmaları durumunda da devletten yardım istemek için arzuhal
yazarlardı. Mesela 1720 Sûr-ı Hümâyûnu’ndan az bir zaman önce yazılan bir arzuhal buna bir
delildir. Divân-ı Hümâyûn çavuşu olan babasını Mora Seferi’nde kaybeden Ebubekir, hâline
merhameten İstanbul Kahve Rüsûmu Mukâtaası’ndan günlük iki akçe istedi. 1155 Yine aynı
tarihlerdeki bir diğer arzuhalde iki ayağından da topal ve kimsesiz bir vatandaş, Selanik
Gümrüğü’nden vazife istedi.1156
Babası vefat edip, yetim kalmış yahud annesi babası ayrılmış ama annesi ile yaşayan
çocukların anneleri tarafından yazılan arzuhallerden elimizde çok sayıda mevcuttur.1157 Bunların
haricinde dul olanlar da vardı.1158
İstanbul’un sosyal hayatında yangınlar her zaman önemli bir yer tutmuştur. Halkın
hayatını temelinden etkileyen yangınlarda afetzede olanlar, eşini yangında kaybedenler içinden
de arzuhal verenler vardı. Bu durumlarını özellikle belirtirlerdi: “Bu câriyelerinin iki yetîmi olup
babaları ihrâkda muhterik olup ziyâde fakîrü’l-hâl olduğumuzdan ma‘âda hitân vakitleri dahi
erişüp ...”1159
Ayrıca babası vefat edip, çocukların ağzından yazılmış arzuhal türleri de mevcuttur.1160
Bazı arzuhaller ise “Bu cariyelerinin” şeklinde başlamasına rağmen arzuhalim imza kısmında
ise yetimlerin ismi yazmaktaydı. 1161 Sûr-ı Hümâyûn esnasında babası şehir dışında olanların
bazılarının arzuhalini de annesi yazardı.1162
“Bu kulları Kırkçeşme kurbünde Hüsâm Beg Mahallesi sâkinlerinden oğlum on yaşında Sâlih kulları …” D.BŞM.SRH. nr. 19/5;
“Hasköy’de sâkin Turşucu Mahallesi’nde sâkin oğlum es-seyyid Ali on yaşında olup …” D.BŞM.SRH. nr. 19/137; 9 Yaş ve 8 Yaş:
“Bu iki nefer yetîm fukarâları birimiz dokuz ve birimiz sekiz yaşlarında Tophâne’de Karabaş Mahallesi’nde”, D.BŞM.SRH. nr.
16/112; “Bu iki nefer yetîm fukarâsı birimiz sekiz ve birimiz yedi yaşımızda …” D.BŞM.SRH. nr. 11/60; 7 Yaş: “Bu iki nefer yetîm
fukarâsı birimiz sekiz ve birimiz yedi yaşımızda …” D.BŞM.SRH. nr. 11/60; 6 Yaş: “... altı yaşında oğlum Arab Abdullah’ı ...”
1155 A.RSK. (DES) nr. 765/21.
1156 “Bu kulunuz iki ayakdan topal ve bî-kes olup ...” A.RSK.(DES) nr. 765/98.
1157 “Bu cariyelerinin üç dane evlâdcıklarım olup babaları olmayup yetîmler olmağla …” D.BŞM.SRH. nr. 18/75; Ayrıca bkz.
D.BŞM.SRH. nr. 4/137; nr. 10/12, nr. 10/112, nr. 11/35; nr. 11/61; nr. 11/65; nr. 11/75; nr. 11/82; nr. 11/107; nr. 11/116; nr.
11/126, nr. 11/148, nr. 11/150, nr. 11/175; nr. 11/186, nr. 11/187, nr. 11/193, nr. 11/208, nr. 11/210, nr. 11/211, nr. 18/3, nr. 18/5,
nr. 18/103, nr. 18/116, nr. 18/130, nr. 18/156, nr. 18/177, nr. 19/65,
1158 “Bu bî-çâre cariyeniz dul kalup oğlum İbrâhim kulları sünnet idemediğimden ...” D.BŞM.SRH. nr. 19/64.
1159 D.BŞM.SRH. nr. 16/179.
1160 “Bu kulları yetimler olup babasız kullar[ı] olup fakîrü'l-hâl olmağla ... bendegân-ı Mehmed ve Ahmed” D.BŞM.SRH. nr.
16/165; Ayrıca bkz. D.BŞM.SRH. nr. 16/112, nr. 18/4, nr. 18/83.
1161 D.BŞM.SRH. nr. 18/75.
1162 “… zevcim diyâr-ı âharda olmağın …” D.BŞM.SRH. nr. 11/126.
179
Osmanlı Devleti tarih boyunca şehitlerinin, gazilerinin yetimlerine sahip çıktı.1163 1720
Sûr-ı Hümâyûnu’nda da Edirnekapı’da ikamet eden, arzuhalde ismini yazmayan bir kadın, eşi
Lağımcıbaşı 1164 Muhammed’in son seferde 1165 şehid olduğundan, geride bıraktığı yetimi
İbrahim’i sünnet ettirmeye iktidarı olmadığını belirterek evladının şehzâdeler ile beraber Sûr-ı
Hümâyûn’da sünnet edilmesini yazısı harikulade özenli bir arzuhal ile istedi.1166
Babası şehit olan çocukların bazı arzuhalleri çocuğun ağzından kaleme alındı.
Karagümrük’te Karabaş Mahallesi’nde ikamet eden Mustafa, babası Hasan’ın Varadin’de şehit
olduğunu ve yetim kaldığını belirterek Sûr-ı Hümâyûn’da sünnet olmak için arzuhal vermişti:
“Bu kulları Karagümrük’de Karabaş Mahallesi sâkinlerinden olup babam Varadin’de şehîd
olup yetîm olmağla …” 1167 Yine Karagümrük’te sakin Osman ve Süleyman isimli iki yetim,
muhtemelen kardeş olup, babalarının şehid olduklarını ve sünnet olmaya iktidarlarının
olmadıklarını beyan ile sünnet edilmek için arzuhal sundular: “Bu yetîm kullarının pederi dîn-i
mübîn uğrunda şehîden fevt olup …” 1168
Saraçhane başında Kahvecibaşı odalarında ikamet eden Fatıma Hatun, yazdığı

arzuhalinde eşinin “şehîden vefât” ettiğini belirterek, oğlu Mehmed’in Sünnet Defteri’ne
kaydedilmesini talep eden bir arzuhal verdi.1169
1163 Ebubekir Al, “Çanakkale’nin Yetim Çocukları”, Çanakkale: Çocuklar-Analar-Babalar, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul 2016, s.
265-276. Murat Bardakçı, Hafız Hakkı Paşa'nın Sarıkamış Günlüğü, İstanbul 2016, s. 44.
1164 “Lağımcıbaşı: Lağımcı ocağının başı hakkında kullanılır bir tabirdir. Lağımcı ocağı ordunun ağırlıklariyle geçmesi için mevcut
köprüleri tamir veya yeniden köprü yapmak, kaleleri barutla atmak için lağım denilen yeraltı yolları açmak, düşman tarafından
yapılan lağımları körletmek vazifeleriyle mükellef idi. Lağımcıbaşılık; topçubaşılık, humbaracıbaşılık gibi mühim vazifelerdendi.”
Pakalın, Aynı eser, II, s. 347.
1165 Vesikada bahsi geçen son sefer tarihimizde Lale Devri’ni başlatan ve Pasarofça Anlaşması'na sebep olan 1715-1718 yıllarında
Osmanlı Devleti'nin Venedik ve Avusturya ile yaptığı muharebelerdir. Son seferde şehid olan Muhammed, lağımcıbaşı olduğundan
vazifesi itibariyle bir kale kuşatması esnasında şahadete erişmiş olmalıdır. Bu minvalde Avusturya üzerine yapılan seferde
Petervaradin kale kuşatması ve muharebesi esnasında şehid olması kuvvetle muhtemeldir. Midhat Sertoğlu, Mufassal Osmanlı
Tarihi, Resimli-Haritalı, V, s. 2422-2423; Osmanlı Devleti'nin kaybettiği bu muharebede yedi bin civarında şehit verildi. Üst düzey
devlet ricalinden olan Sadrazam Damad Ali Paşa da Petervaradin'de şehid oldu. Münir Aktepe, “Ahmed III”, s. 36; Midhat
Sertoğlu, Aynı eser, s. 2423.
1166 D.BŞM.SRH. nr. 16/108. “Devletlü sa‘âdetlü sultânım hazretleri sağ olsun. Bu câriyeleri Edirne Kapusu’nda Çakır Ağa
Mahallesi ahâlisinden olup bir öksüz oğlum olmak ile babası Lağımcıbaşı Muhammed son seferde şehîd olmak ile bu câriyelerinin
bir hâl ile sünnet etmeğe iktidârım olmamak ile merâhim-i aliyyelerinden ricâ ve niyâz olunur ki şehzâde efendimiz ile öksüz kulları
ma‘ân bile sünnet olunmak üzere devletlü efendimin hâk-pâ-yı şerîflerine yüzüm süre geldim. Efendimin çerağı olunmak bâbında
emr u fermân sultânım hazretlerinindir. Bende İbrahim bin Muhammed, Lağımcıbaşı” Vesikanın arkasındaki buyuruldu kısmı:
“Deftere kayd olunmak buyuruldu”.
1167 D.BŞM.SRH. nr. 18/222. Burada mevzubahis olan Varadin Seferi, tahminimizce 1716’da Sadrazam Ali Paşa’nın şehadetiyle
sonuçlanan muharebedir. Osmanlı tarihi açısından makus bir dönem olan 1716 senesi kaynak eserlerde “Varadin senesi” olarak
geçmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Bekir Gökpınar, “Varadin”, DİA, cilt: EK-2, 2016, s. 647-649.
1168 D.BŞM.SRH. nr. 19/81; Bunun gibi müteferrik arzuhaller de vardır. Misal bir yetim arzuhalinde babasının Rusya ile yapılan
savaşta şehid olduğunu yazmıştır. Bkz. D.BŞM.SRH. nr. 11/157.

1169 D.BŞM.SRH. nr. 18/215.
180
Aişe Hatun isimli bir kadının yazdığı arzuhal ise terminolojik olarak son derece
şaşırtıcıdır. Arzuhalde kendini “Belgrad fukarâlarından” biri olarak tanımlayan Aişe Hatun,
zevcesinin “Belgrad bozgununda şehîden fevt” olduğunu ifade etmiştir. İşte bu cümle ilginçtir
ki, devletin bir kalemine yazılan arzuhalde Belgrad Muhârebesi vesaire demek yerine “Belgrad
bozgunu” yazabilmek son derece cüretkârdır.1170
2.5. Muhtediler
Osmanlı Devleti’nde bir gayrimüslim Müslüman olmak isterse ya padişahın ya da

veziriazâmın hazır bulunduğu bir Divân-ı Hümâyûn’da, başındaki kepini yere atar, 1171
parmağını yukarı kaldırarak kelime-i şehâdet getirir ve İslamiyet’e geçer, 1172 kendisine “Nev
Müslim akçesi”1173 olarak bilinen inâm ihsan edilir, yeni bir isim verilir,1174 şehirde at veya eşek
üzerinde dolaştırılarak sokak sokak gezdirilir, önde gidenler de tekbirler getirerek yürürlerdi.1175
Bir yabancı yazara göre bu gezi esnasında nevmüslim, elinde kalbine dönük bir mızrak ile
dolaştırırdı.1176 Şehirde yapılan bu tören aslında propaganda amacıyla icra edilirdi.
Kelime-i şehâdetten sonra “nevmüslim”e kisve verilmesi için defterdara emir buyrulur ve
bir çavuşun nezaretinde mîrî cerrahlardan o gün Divân-ı Hümâyûn’da nöbetçi olan cerraha
götürülerek hemen 1177 olmak üzere sünnet edilirdi. 1178 Her Müslüman olanın hemen sünnet
1170 “Bu cariyeleri Belgrad fukarâlarından olmağla İstanbul’da vâki‘ Karagümrük kurbünde … Minâre Mahallesi sâkinlerinden
olmağla zevcim Belgrad bozgununda şehîden fevt olmağla …” D.BŞM.SRH. nr. 19/92.
1171 “Din değiştirmenin en çok görülen şekli (birkaç kişiyi gördüm), sultan veya vazirin huzuruna çıkarak, kepini yere atmak ve sağ
elini veya şehadet parmağını havaya kaldırmaktı.” John Covel, Aynı eser, s. 138.
1172 “22 Mayıs günü seyislerimiz padişahın Divanında Müslüman oldular. Ali Bey her zamanki gibi onlara söyleyecekleri sözleri
öğretti, paşanın önünde duran görevli onların parmağını yukarı kaldırttı ve onlar da kendilerine öğretilen sözleri tekrarladılar: ‘La
İlahu... vs.’” Stephan Gerlach, Türkiye Günlüğü 1573-1576, I, s. 349.
1173 İnâmlar, imparatorluğun ilk zamanlarında belli bir düzen içinde verilirdi. Zamanlar mutlak ödeme hâlini alan bu inâmların
isimleri de zaman içinde değişti. XVI. yüzyıldan itibaren ise yıllık ismiyle temsiye olunup, istisnasız olarak senede bir kere
verilmeye başlandı. Lakin özel bir şarta bağlı olan inâmlar ise ödeme sebebine uygun olarak bazı isimler alırdı. Bu bağlamda yeni
Müslüman olan kişiye verilen inâm da “âdet-i Nev-Müslim” olarak adlandırılmıştı ve kayıtlara geçmişti. Filiz Karaca, “İnâm”, DİA,
cilt: 22, 2000, s. 259.
1174 “Her birine de yeni bir isim verildi. Georg’un adı Mustafa, Benedict’in adı Mehmed oldu.” Stephan Gerlach, Türkiye Günlüğü
1573-1576, I, s. 349.
1175 Halil İnalcık, “İstanbul”, DİA, cilt: 23, s. 236; Tevki‘î Abdurrahman Paşa, Osmanlı Devleti’nde Teşrifat ve Törenler, haz. Sadık
Müfit Bilge, s. 44; Abdurrahmân Abdî Paşa Kanunnâmesi, haz. H. Ahmet Arslantürk, s. 63; Filiz Karaca, “İnâm”, s. 259; Reinhold
Lubenau Seyahatnamesi, Osmanlı Ülkesinde, 1587-1589, I, s. 371.
1176 Yazarın verdiği bu malumatın sahihliğini ayrıca tartışmak lazımdır. Eserde tam olarak şöyle yazmaktadır; “Eğer daha ileri
yaşlarda Müslüman olan biri söz konusuysa, şehrin belirli yerlerinde at üzerinde, elinde ucu kalbine dönük bir mızrakla gezdirilir;
kabul ettikleri dini terk ederlerse mızrağın kalplerine batmasından daha fazla acı çekeceklerini göstermek içindir bu.” Paul Ricaut,
Osmanlı İmparatorluğu’nun Hâlihazırının Tarihi (XVII. Yüzyıl), s. 243-244.
1177 Sünnet işlemlerinin genelinin gece yapıldığına dair bilgiler var ise de buna ihtiyatla yaklaşmak lazımdır. Stephan Gerlach,
Türkiye Günlüğü 1573-1576, I, s. 352.

181
olmadığı durumlar da olmuştur. Misal Stephan Gerlach’ın Müslüman olmasını anlattığı iki
seyis, 22 Mayıs 1576’da Müslüman olmuşlar, sünnetleri ise 29 Mayıs’ta yapılmıştı. Ayrıca
sünnet merasimleri de beylerbeyinin evinde icra edilmişti. 1179 Daha sonra padişaha hitaben,
Müslüman olduklarını “şeref-i İslâm ile müşerref olup” ibareli sözlerle ifade eden bir arzuhal ile
hünkârdan maddî yardım isterlerdi. Kisve hâricinde sarık 1180 ve sünnet akçası yani merhem
parası olarak da elli akçe verilirdi.1181 Eğer gayrimüslim bir kadın, Müslüman olmuş ise onlara
da kisve bahası verilirdi.1182
1720 senesinde Develi Kara Hisârî Kazâsı’nda Müslüman olan ve Osman ismini alan bir
vatandaş, ikamet ettiği kazâda kendini sünnet ettirecek bir hayır sever olmadığından bahisle,
Sûr-ı Hümâyûn’da sünnet edilmek için arzuhal sundu ve bu arzuhali kabul edilerek Sünnet
Defteri’ne kaydedildi.1183
İstanbul haricinde bir yerde, Müslüman olan gayrimüslimler kadı huzurunda İslam’â
geçer, bir isim alırlar1184 ve kendilerinin durumu yok ise sünnet için, bu vesikadan da görüldüğü
üzere, kazâda hayır sahipleri ararlardı. Osman Efendi de ne zaman Müslüman olduğu meçhul
olsa da “ve lâkin kazâ-i mezbûrda hitân ider bir sâhibü’l-hayrât bulunmadıyçün bu vakte gelince
halî üzere kaldığım ecilden yüz süre geldim” ifadesi ile sünnetsiz olduğunu söylemiştir.
1178 Tevki‘î Abdurrahman Paşa, Osmanlı Devleti’nde Teşrifat ve Törenler, s. 44; Abdurrahmân Abdî Paşa Kanunnâmesi, s. 63-64.
Mîrî cerrahlardan birinin her gün nöbet usulü Divân-ı Hümâyûn’da ve Sadrazam Sarayı’nda beklemesi kanun-ı kadim idi; Divân-ı
Hümâyûn’da sünnet olanlara padişah 150 akçe bağışlardı. Bkz. Stephan Gerlach, Türkiye Günlüğü 1573-1576, s. 352; “O zaman,
hemen (orada bu iş için bekleyen) bir memur tarafından götürülür ve diğerleriyle beraber sünnet edilirlerdi.” John Covel, Aynı
eser, s. 138; Reinhold Lubenau Seyahatnamesi, Osmanlı Ülkesinde, 1587-1589, I, s. 371; XIX. yüzyılda ise nevmüslim birinin
sünnet işleminin Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne’de yapıldığı olmuştur. Meselâ Yanya Eyâleti’nde yaşayan ve Rum iken Müslüman
olan muhtedi Abdülkerim, bir kere de padişahın huzurunda telkin yoluyla “şeref-i İslâm ile müşerref olmak” ve bu vesile ile sünnet
olması için Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne’ye havâlesini istedi. Bkz. A.)DVN. (Sadaret, Divan Kalemi Evrakı) nr. 149/38.
1179 “29 Mayıs’ta yukarıda sözünü ettiğim iki dönek seyis ve onlarla birlikte sekiz çocuk beylerbeyinin evinde sünnet edildiler.”
Stephan Gerlach, Türkiye Günlüğü 1573-1576, I, s. 352.

1180 “Bunun üzerine şapkalarını yere attılar ve kendilerine verilen sarıkları kafalarına yerleştirdiler.” Stephan Gerlach, Türkiye
Günlüğü 1573-1576, I, s. 349; “Daha sonra Müslüman olmak isteyen kişi sünnet edilir ve Müslüman olduğunun işareti olarak
başına beyaz bir sarık geçirilir.” Reinhold Lubenau Seyahatnamesi, Osmanlı Ülkesinde, 1587-1589, I, s. 371.
1181 “Ve bir dahi Dîvân-ı adalet-unvânda kanûn-ı kadîm bir kâfire (399a) hidâyet-i Rahîm ü Rahmân yetişüp gelüp Müslimân olsa
alâmet-i İslâm ona bir destâr ve bir muhayyefe ve sünnet akçası merhem bahâ elli akça virilü-gelmişdi” Selânikî Mustafa Efendi,
Tarih-i Selânikî (971-1003/1563-1595), I, s. 624; Balkanlarda nev-müslim olma ve kisve bahası hakkında detaylı bilgi için bkz.
Anton Minkov, Conversion To Islam As Reflected in Kisve Bahası Petitions: An Aspect of Ottoman Social Life in The Balkans,
1670-1730, Boston 2004.
1182 AE.SMMD.IV. nr. 45/5145, nr. 47/5334, C.ADL. nr. 1/36, nr. 1/37, nr. 4/257, nr. 29/1727, C. ML. nr. 28/1320; Ayrıca bkz.
Esra Baş, Arşiv Belgelerinden Hareketle XVIII. Yüzyıl Osmanlı Toplum Hayatında Kadın, Yüksek Lisans Tezi, Marmara
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2006, s. 128.
1183 “... küfr-i dalâlet üzere iken bundan hidâyet zamânı erişüp kazâ-i mezkûrda şeref-i İslâm ile müşerref olup ve lâkin kazâ-i
mezkûrda hitân eder bir sâhibü’l-hayrât bulunmayup bu vakte gelince halî üzere kaldığım ecilden yüz süre geldim.” Vesikanın
arkasında yazan, “kayd olunmak buyuruldu” ifadelerinden bu arzuhalin deftere kaydolması emri verildiği açıktır. D.BŞM.SRH. nr.
15/56.
1184 Kadı huzurunda Müslüman olan dört kadın Fatma, Gülistan, Rukiye ve Belkıs isimlerini almıştır. Bkz. İstanbul Kadı Sicilleri
Hasköy Mahkemesi 10 Numaralı Sicil (H. 1085-1090 / M. 1674-1679), ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul 2011, s. 79, 124, 135.
182
Bir başka arzuhalde ise bugün Bulgaristan toprağı olan Köstendil sâkinlerinden ve
Müslüman olduktan sonra İbrahim ismini alan bir gayrimüslim 1131/1719’da Müslüman
olduğunu, kimsesiz olduğuna atıfla sünnet olmadığını, İstanbul’da bir hemşehrisinin yanında
ikamet ettiğini ifade ederek sünnet olmak için Sünnet Defteri’ne kaydını istedi.1185 Burada şu
önemli ki, İbrahim İstanbul’da tesadüfen bulunurken mi Sûr-ı Hümâyûn’a denk gelerek sünnet
edildi, yoksa Sûr-ı Hümâyûn’u haber alarak mı İstanbul’a geldi sorularıdır. Her ikisi de kuvvetli
birer seçenektir. Zira Köstendil-İstanbul arası kuşbakışı ortalama 610 kilometredir. Bugünkü
telefon uygulamalarında yürüme yolculuk ile beş buçuk gün sürmektedir. Sûr-ı Hümâyûn için
birkaç ay evvelinden Balkanlara gönderilen duyuruları duyup gelmiş de olabilir, öncesinde
akrabasının yanına yerleşmiş de olabilir. Tüm bu sorular maalesef cevapsızlığını korumaktadır.
Sûr-ı Hümâyûn’da yaşanan bir diğer nevmüslim hadisesi oldukça ilginçtir. Şöyle ki
düğün meydanına 36 arşın bir sütun dikildi. Sütunun tepesine içi çil akçe dolu bir gümüş
maşrapa yerleştirildi. Bunun için iskele kuruldu. İskelenin inşası için Tersâne-i Âmire esirleri
getirildi. Bu esnada Tersâne-i Âmire esirlerinden olan bir köle, iskeleye gerek kalmadan direğe
tırmanıp, maşrabayı yerleştirebileceğini söyledi. Belindeki kemeri kement olarak kullanıp direğe
çıktı ve aşağıya ip sarkıtarak maşrabayı yukarıdaki yerine yerleştirdi. Direkten indiğinde ise
padişah tarafından azâd edildi ve İslam ile müşerref oldu. Köleye bir kat giysi verildi. Sünnet
edilen bu nevmüslim, günlük 90 akçe ulufe ile üç anbarlı kalyona reis olarak tayin edildi.1186
Nitekim İslâmiyet’te kelime-i şehâdet getirmek tek başına kâfi olmayıp, sünnet olmak
mecburî gibi idi.1187 Kaynaklarda da Müslüman olan kişinin 53 yaşında dahi olsa sünnet edildiği
yazmaktadır.1188 Hatta III. Ahmed dönemine ait bir vesikaya göre 112 yaşında iken Müslüman
olarak Yusuf ismini alan sâbık râhib, sünnet olmuş, akabinde yaşlı ve hasta olmasının da
tesiriyle yardıma muhtaç hâle geldiğinden padişahtan yardım istemiş, bu talebi
1185 “Devletlü ve merhametlü sultânım hazretleri sağ olsun. Bu kulları Köstendil sükkânından olup bihamdilillah geçen sene de
şeref-i İslâm ile müşerref olup lakin bî-kes olmağla sünnet olmayup Sultân Mehmed kurbünde Çıkrıkçı Kemâl Mahallesi’nde bir
hemşehrim hânesinde sâkin olurum. Merâhim-i şehriyârîden mercûdur ki ‘inâyetlü şehzâde efendimiz ile ma‘ân sünnet oğlanları
zümresine bu kulları ilhâk buyurulmak bâbında emr u fermân sultânım hazretlerinindir. Bende İbrâhim nev-müslim” D.BŞM.SRH.
nr. 18/114.
1186 Vehbî, Aynı eser, s. 222-225, 564-566; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 88-89, 201-202; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1201;
1675 Sûr-ı Hümâyûn’u esnasında da nahılları tşaıyan esirler, görevlerinin akabinde hürriyetlerine kavuştu. Bkz. John Covel, Aynı
eser, s. 133.
1187 “Mes’ele: Zeyd ‘müslüman oldum’ dese, amma sünnet olmayıp Müslümanlık şartından asla nesne işlemese, şer’an ne lâzım
olur?
Elcevap: Sünnet edip, levâzım-ı İslâm’ı bildirmek gerek.” Ertuğrul Düzdağ, Kanunî Devri Şeyhülislâmı Ebussuud Efendi Fetvaları,
İstanbul 2012, s. 109.
1188 Burada ilgimizi çeken bir diğer mevzu ise elli üç yaşındaki bir adama yaşlı ifadesinin kullanılmasıdır. 18. yüzyılda belli ki insan
ömrü günümüzde kısa olmalı ki elli üç yaş için yaşlı denmiştir. John Covel, Aynı eser, s. 138.
183
karşılanmıştır.1189 Lakin istisnalar yaşanırdı. Misal Humbaracı Ahmed Paşa (Claude-Aleksandre
Kont de Bonneval) geç yaşta Müslüman olduğunda mutad olduğu üzere kisve ve baha verildi,
hilat giydirildi, yeni bir isim aldı. Sünnet olmak istemediğini beyan ettiğinde ise yaşından dolayı
bu işlemden azade kılındı.1190
Görüldüğü üzere 112 yaşında dahi Müslüman olunsa da sünnet olunduğu vâkidir. Sûr-ı
Hümâyûn’da çok sayıda nevmüslim hadisesinin olduğu da tarihî kayıtlarda vardır. Misal John
Covel’in verdiği bilgiye göre 1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nda şenlik müddetince iki yüz kişi İslam
dinine geçti.1191 Osmanlı tarihinde bireysel olarak İslamiyet’i seçenlerin haricinde toplu olarak
da Müslüman olanlar vardı. Bu duruma örnek Topkapı Çingeneleri’dir.1192
2.6. Saray Hizmetlileri
Devşirme, Osmanlı Devleti’ne çeşitli görevlerde kullanılmak üzere Hristiyan

çocuklarının toplanması işidir. Devşirme, sekiz ilâ yirmi yaş arasındaki gençlerden devletin
ihtiyacına binaen üç-beş-yedi senede bir yapılırdı. Devşirme işinin bir usulü vardı. Misal
annesiz-babasız çocuklar, kel, fodu, köse, aşırı uzun veya aşırı kısa çocuklar alınmazdı. Bunlar
gibi başka kurallar da vardı. Yine her şehirden de çocuk alınmazdı.1193
Kazâ kazâ gezilip toplanan çocuklar İstanbul’a geldiklerinde birkaç gün dinlenirler, sağ
el şehadet parmağını kaldırarak kelime-i şehadet getirip Müslüman olurlardı. Yeniçeri Ağası’nın
teftişinden geçerek aynı ağanın huzurunda muayene edilirlerdi. Sünnetli olup olmadıklarına
bakılarak, sünnet olmayanlar sünnet edilirdi. Daha sonra içlerinde bir ayrıma gidilir, hangi
müesseseye hangi çocuğun verileceği tespit edilirdi. İçlerinde gürbüzce olanları Hasbahçe ve
bostanlarda çalışmak üzere Yeniçeri Ocağı’na kaydedilerek Bostancı Ocağı’na verilirdi. 1194
İşte devşirme seçilirken dikkat edilen hususlardan biri de sünnet idi. Çocuk doğuştan
sünnetli ise alınmazdı. Zira yoklama esnasında çocuğun sünnetli olduğu görülerek Türk
1189 “Bu kulları yüz on iki yaşında ve ruhbanlar zümresinde iken devletlü sultânım hazretlerinin huzûr-ı âlîlerinde şeref-i İslâm ile
müşerref olup elhamdülillâhi teâlâ ve lâkin ziyâde pîr ü ihtiyâr kâr u kisbe iktidârım ve tâkatım olmayup ve sünnet olduktan berü
hasta yatarım merhamet ve inâyetlü ümidiyle devletlü efendime ahvâlimi ilâm lillahi Teala ve resüle pirlik ve ihtiyârlık hâlime
merhamer buyurup ...” İE.MT. nr. 3-291. Tarih: 24 Safer 1128.
1190 Detaylı bilgi için bkz. Uğur Demir, Osmanlı Hizmetinde Bir Mühtedî, Humbaracı Ahmed Paşa, İstanbul 2015, s. 25-26.
1191 “On üç gün içinde iki yüz kişi din değiştirdi.” John Covel, Aynı eser, s. 138.
1192 Halil İnalcık, “İstanbul”, s. 236.
1193 Detaylı bilgi için bkz. Abdülkadir Özcan, “Devşirme”, DİA, cilt: 9, 1994, s. 254-257.
1194 İ. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilâtında Kapukulu Ocakları (Acemi Ocağı ve Yeniçeri Ocağı), I, Ankara 1984, s. 23, 65.
184
olabileceğinden şüpheye sebebiyet verirdi. Bosnalı çocuklarda ise istisna vardı. Bunlar sünnetli
olsun olmasın devşirilirdi.1195
İstanbul’un güvenliğinden, saray bahçelerinden, padişaha mahsus kayıktan ve daha pek

çok işten sorumlu olan Bostancı Ocağı’na mensup olan görevlilerden bazıları, yazdıkları
arzuhallerde sünnetsiz olduklarını belirterek Sünnet Defteri’ne kayıt ve Sûr-ı Hümâyûn’da
sünnet olmak istediler.1196 Şüphesiz doğru olan bu vesikaların bir diğer kanıtı da surnâmededir.
Hafız Mehmed Efendi’nin surnâmesindeki kayda göre 8 Ekim 1720/5 Zilhicce 1132 Salı günü
sünnet edilen 239 çocuktan 210’u şehirli ve 29’u ise bostanî yani bostancı idi: “... ve yigirmi
dokuz nefer bostânî bi’l-cümle iki yüz otuz dokuz nefer ma‘sûmân ...” 1197
Hasbahçe’deki Gülhâne’de görevli olanlardan da sünnetsiz olup arzuhal verenler

vardı. 1198 Topkapı Sarayı kapı görevlilerinden Mustafa da sünnetsiz olarak görev yapmış,
nihayetinde bu Sûr-ı Hümâyûn’da sünnet olmak için arzuhal vermişti: “Bu sagîr kulları Edirne
Kapusı kurbünde Zincirlikuyu Mahallesi sâkinlerinden olup merâhim-i aliyyelerinden mercûdur
ki hitân içün Sûr-ı Hümâyûn defterine kayd olunmak bâbında fermân sultânımındır. Bende
Mustafa bin Mehmed, bevvâb-ı sarây-ı cedîd” 1199 Yine Cebehâne-i Âmire’de çalışan iki
personel de arzuhal sunarak sünnet olmak için deftere kayıtlarını istediler.1200
Yine sarayın süt ile süt ürünlerini (sadeyağ hariç) temin ve tedarik eden,
Yoğurtçubaşının nezaretinden çalışan Hassa Yoğurdcular Kârhânesi’nden kimsesiz bir Rumeli
oğlanı olan Hasan, arzuhal ile Sünnet Defteri’ne kaydının yapılmasını istedi: “Bî-kes Rumeli
oğlanı olup Hassa Yoğurdcular Kârhânesi’nde olup bilâ-sünnet olmağın mercûdur ki Sûr-ı
Hümâyûn-ı hitân defterine kayd olunmak bâbında fermân sultânımındır. Bende Hasan bin
Abdullah”. 1201 Sarayın bünyesinde bulunan Harcî Fırın’da iki sene hizmet etmiş, yetim ve
1195 Orhan Sakin, Yeniçeri Ocağı Tarihi ve Yasaları, İstanbul 2011, s. 168, 171; İ. H. Uzunçarşılı, Aynı eser, s. 108-109.
1196 “Devletlü ve sa‘âdetlü sultânım hazretleri sağ olsun. Bu kulları hâlâ Hâsbâğce’de Sofa-i Hâssa’da bostâncı kulları olmağla
hâlâ sünnet olmadım mercûdur ki Sûr-ı Hümâyûn’da sünnet olmak içün fermân sultânım hazretlerinindir. Bende Bostâncı Mustafa”
D.BŞM.SRH. nr. 12/161; “Devletlü merhametlü sultânım hazretleri sağ olsun. Bu Bostânî kulları Hâsbâğce Ocağı neferlerinden
olup bu âna değin hitân olmamağla mercûdur ki Sûr-ı Hümâyûn’da [şehzâde] hitânında bile ma‘ân hitân olunmak bâbında deftere
kayd oluna deyü fermân sultânımındır. Bende Mustafa veled Mehmed Nefer-i Bâğce-i Hâs” D.BŞM.SRH. nr. 13/84.
1198 “Bu kulları Hasbâğçe'de Gülhâne neferlerinden olup bu âna değin sünnet olunmamağla mercûdur ki Sûr-ı Hümâyûn hitânında
bile ma‘ân hitân olunmağa defterine olunmak bâbında fermân sultânımındır. Bende Ahmed veled Hasan reis nefer-i gülhâne”
1199 D.BŞM.SRH. nr. 16/173.
1200 Arzuhalin imza kısmı: “Bende Ali … Cebehâne-i Âmire, Bende İsmâil Ahmed … Cebehâne-i Âmire” D.BŞM.SRH. nr. 18/113.
1201 D.BŞM.SRH. nr. 19/82.
185
kimsesiz olan iki görevli de sünnet olmak talebinde bulundular: “Arzuhâl-i kulları budur ki bu
iki yetîm kulları Harcî Fırın’da iki senedir hidmet edüp …”.1202
Peki tüm bu vesikalar çerçevesinde devşirme biri nasıl olur da sarayda sünnetsiz olarak
bulunur ve görev alabilirdi? Muhtemelen muayene edilmemiş olmalılardır yahut da muayene
edilmiş olsalar dahi sünnet edilmemişlerdir. Bu durum da devşirme sistemindeki aksaklıklara ve
sorunlara bir delildir. Ya kontrol yok yahut da kontrol mekanizmasında ihmaller mevcuttu.
Bostancı Ocağı’ndaki personelin sünnetsiz olması ocaktaki bu bozulmayı

göstermektedir. Bununla birlikte III. Ahmed döneminde Bostancı Ocağı’nda başka bozulmalar
da mevcuttur. Misal, Aralık 1713 tarihli Hassa Bostancıbaşı’na yazılan bir hükme göre
Hasbahçe ile diğer bahçelerdeki neferler bekâr olup, eskiden beri süre gelen kisvelerini
giymedikleri ve mutad-ı kadime mugayir davrandıkları görülerek bu durumun düzeltilmesi
emredildi.1203
Bostancı Ocağı’na mensup sünnetsiz personel haricinde yine bu veriye ilave olarak
Bostancı Ocağı’ndaki Bostancıların çocuklarının da sünnet edildiğini biliyoruz. Bu çocukların
sayısı 106 olup bir defter isim isim kayıtları yapılarak Sünnet Defteri’ne kaydedildiler: Defter
oldur ki hitân olunacak Bostânî sabî fukarâların beyân eder”.1204
1202 D.BŞM.SRH. nr. 16/200.

1203 Ahmed Refik, Onikinci Asr-ı Hicrî’de İstanbul Hayatı (1689-1875), İstanbul 1988, s. 45-46.
1204 D.BŞM.SRH. nr. 14/148.
186
3. HEDİYELER
3.1. Hilat ve Kisve
Üste giyilen elbise manâsına gelen hilatın Türkçesi kaftan olup, padişah yahut halife
tarafından emrindekilere giydirilen, kişiyi taltif eden kıymetli bir elbise idi. Genel kabule göre
Abbasiler ile başlayan bu gelenek, diğer Türk-İslam Devletleri’nde de devam etti. Hilatlar bir
tek elbiseden ibaret olmayıp, sarık, bayrak ve hatta çadır dahi olabilirdi.
Osmanlı Devleti’nde hilat önemini adeta zirve noktaya taşıdı. Devlete bağlılık ve itaat
manâsına geldiği için en zor şartlar altında dahi hilat giydirildi. Hilat giydirme, bir göreve
atanma, padişaha bağlılık, takdir, tebrik, teşvik ve benzeri durumlar için verilirdi. Özellikle
resmî törenler ile düzenlenen Sûr-ı Hümâyûn gibi şenliklerde verilmesi adetti. Hilatlar tarih
içinde çok farklı eşyalar ile verilmekle beraber, nikah akitlerinde ve Sûr-ı Hümâyûn’da hilat
giydirme, kürk olarak uygulandı. Farklı çeşitleri olan hilatlar bu türlerini giydirilme sebeplerine
bağlı olarak aldı. 1205 Memlüklerde yapılan sünnet şenliklerinde de sultan tarafından hilat
giydirilirdi.1206
Hazinedârbaşı’nın sorumluluğu altında bulunan hilatlar savaş sahrasına da götürülürdü.

Savaş esnasında durum kötüye gittiğinde, düşman tarafından yağmalanırdı. 1207
Sûr-ı
Hümâyûn’da (1720) giydirilmesi karar verilen hilatların mübayaası da Hazinedârbaşı tarafından
yapıldı.1208
Hazineye bağlı ve günlük gelir ile giderlere bakan Ruznâmçe kaleminden alınan
malumata göre Hazine-i Âmire’de tüm çeşitleriyle 227 hilat kalmıştı. Bu hilatlerin türleri,
sayıları ve eski olanları tek tek tespit edildi. Sûr-ı Hümâyûn’da bu hilatler kâfi gelmeyeceği için
dört hilat çeşidinden toplam 650 yeni hilatın daha mübâyaası yapıldı. Bu hilatlardan 64’ü
hassü’l-hass, 152’si kuşaklık, 202’si a’lâ, 232’si ise hass-ı sade idi.1209 Hassü’l-hass isimli hilat,
1205 Mehmet Şeker, “Hil’at”, DİA, cilt: 18, 1998, s. 22-25; Filiz Karaca, “Hil’at (Osmanlılarda Hil’at)”, DİA, cilt: 18, 1998, s. 25-27;
Banu Mahir, “Türk Minyatürlerinde Hil’at Merasimleri”, Belleten, sayı: 238, Ankara 1999, s. 745-754.
1208 “Bu defa Sûr-ı Hümâyûn’da taraf-ı hümâyûn-ı cihândârîden at geldikde mîrâhûr-ı evvel ağa kullarına ilbâs olunan bir sevb
post semmûrun mübâyaası içün hazînedârbaşı kullarının verdiği tezkiredir.” İE.HLT. nr. 3/320.
1209 Belgenin arzuhal kısmı: “Ruznâmçe-i Hümâyûn’dan ihrâc olunduğu üzere el-yevm Hazîne-i Âmire’de envâıyla iki yüz yirmi
yedi sevb hilat mevcûd olup inşallah u teâlâ Sûr-ı Hümâyûn’a ol mikdâr hilat kifâyet etmemekle ecnâsıyla tahrîr olunduğu üzere
altı yüz elli sevb hilat mübâyaa ve mevcûd ettirilmesi fermân-ı âlîleri buyurulur ise Ruznâmçe-i Hümâyûn’a kayd ve mecmûu cedîd
olmak üzere mübâyaa ve ecnâsıyla iktizâsı üzere tezkireleri verilmek bâbında fermân devletlü saâdetlü sultânım hazretlerinindir.”
Belgenin buyuruldu kısmı: “Telhîs mûcibince tezkireleri verilmek buyuruldu” İE.HLT. nr. 3/314.
187
en iyi kumaştan yapılırdı. Bu hilat sadrazam, şeyhülislâm gibi önemli mevkideki devlet
adamlarına giydirilirdi.1210 Bu minvalde yapılan altmış dört hassü’l-hass hilat demek oluyor ki
altmış dört üst rütbeli görevli içindi. Hazine’de eskiden kalan hassü’l-hass hilat sayısı on bir idi.
Lakin eski hilatler haricinde kalanların kaçının yeni olduğunu bilmediğimiz için altmış dört ile
on bir olmak üzere en az yetmiş beş üst düzey görevliye hilat giydirildiğini tespit ettik. Tabi
bazılarına birden fazla verilebilir. Bu da sayıyı azaltır. Aşağıda transkripsiyonu verilen listeler
incelendiğinde, 1720 Sûr-ı Hümâyûnu için 877 hilatın kâfi olacağı uygun görüldü.
Mevcûd Hilathâ-i Atîk
Hilat-ı hassü’l- Hilat-ı kuşaklık-ı Hilat-ı a’lâ-i atîk Hilat-ı hass-ı sade
hass-ı atîk atîk 17 23
11 43
Yekûn hilat-ı atîk

94
Berây-ı Hilathâ-i Mütenevvia-i Mezkûrîn
Hilat-ı hassü’l-hass- Hilat-ı kuşaklık-ı Hilat-ı a’lâ-i cedîd Hilat-ı sade-i

ı cedîd cedîd cedîd
56 mevcûd 8 mevcûd 38 mevcûd 125 mevcûd
64 mübâyaa 152 mübâyaa 202 mübâyaa 232 mübâyaa
120 160 240 357
Yekûn
Mevcûd Hilat Mübâyaa
56 hassü’l-hass 64 hassü’l-hass
8 kuşaklık 152 kuşaklık
38 a’lâ 202 a’lâ
1210 Pakalın, Aynı eser, I, s. 834.

188
125 hass-ı sade 232 hass-ı sade
227 650
Yekûn cemân 227 mevcûd

hilat 650 mübâyaa
877
İE.HLT. nr. 3/314.
Sûr-ı Hümâyûn’da ilk hilat Sûr-ı Hümâyûn Emini tayin edildikten sonra Matbah-ı Âmire
Emini Halil Efendi’ye giydirildi.1211
Devlet adamları tarafından Sûr-ı Hümâyûn için Rikâb-ı Hümâyûn’a takdim ve teslim
edilen hediyeler her devlet adamının kethüdâsı vasıtasıyla Darüssaade Ağası’na teslim ve ondan
da Rikâb-ı Hümâyûna takdim edildi.1212 Hediye vermekle mükellef kişilerin hediyelerini teslimi
üzerine bu kişilerin kethüdâlarına hilat giydirildi.1213 Ayrıca telhisçi ağaya da hilat verilirdi.1214
Sûr-ı Hümâyûn’da dikkati ziyadesiyle çeken gösteriler yapıldığında da tedarik edilen

hilatlar birer lütuf olarak da giydirilirdi. Meselâ dördüncü gün (18 Zilkade/21 Eylül)
zorbâzlardan Hacı Şahin ve çırağı Hacı Mehmed’in sergilediği marifete hayran kalınması
üzerine sadrazam huzurunda her ikisine de hilatler giydirildi, hediyeler verildi.1215 Yedinci gün
(21 Zilkade/24 Eylül) yapılan yeniçeri yağması akabinde bir canbaz, yeniçerilere doğru bir ip
üzerinden hünerini sergiledi. Bundan dolayı da sadrazamın huzurunda hilat giydi ve günlük altı
akçe ile tekaüdlüğü ayrıldı.1216
Sûr-ı Hümâyûn’da çok sayıda hilat verilmesinin nedeni teşrifât kuralları idi. Misal
şenliğin hangi günü olursa olsun Rikâb-ı Hümâyûn’a sunulan hediyeler padişah tarafından
makbul karşılanınca hediyeyi gönderenlerin kethüdâlarına ve telhisci ağaya hilat giydirildi.1217
1720’de şenliğin altıncı günü (20 Zilkade/23 Eylül) başlayan esnaf alaylarının geçişlerinden ve
1211 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 30, 179; Mehmet Arslan, Vehbi Sûrnâmesi, s. 13.
1213 Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 88, 201; Vehbî, Aynı eser, s. 291, 608.
1215 “... huzûr-ı Âsafî’ye götürülüp hem kendüye ve hem müsta‘id şâkirdânına hil‘at ilbâs ve ihsân olundu.” Hâfız Mehmed Efendi,
Aynı eser, s. 69-70, 195; Vehbî, Aynı eser, s. 165, 535.

1216 “Ve esnâ-yı ta‘âmda cânbâz menzilini tamâm edüp geldikde hareketi pesendîde-i Âsafî olmağla kendüye hil‘at ilbâs ve nânpâre
olmak üzre yevmî altı akçe ulûfe ihsân olundu.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 97, 204; “... huzûr-ı sadr-ı âlîde hıl‘at giyüp
ihsân alup altı akçe tekâüd ile mesrûr kılındı.” Nusretnâme, s. 1120.
1217 Birinci gün: “... sâhib-i hediyyelerin kethudâları ve telhîsî ağa ile dârü’s-sa‘âde ağasına teslîm ve kethudâlarıyla Telhîsî ağaya
hil‘at ilbâs olundu.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 49, 188; Benzer kayıtlar için bkz. Vehbî, Aynı eser, s. 190-191, 549.
189
hediye takdimlerinden sonra, esnaf kethüdâlarına tedarik edilmiş bu hilatler giydirildi.1218 Yine
dokuzuncu gün (23 Zilkade/26 Eylül) esnaf alaylarına katılan bezirganların başı bezirganbaşına
da hilat giydirildi.1219 Bir âdet olan bu usul ile her esnaf grubunun kethüdâları III. Ahmed’in
huzuruna getirilirip, inâmları yani hilatları tevdi edildi. 1220 Yeni Saray’da yapılan Nahıl
Alayı’nın nihayetinde padişah tarafından bir kürk de sadrazama giydirildi. Keza aynı gün verilen
yemekten sonra Tersâne-i Âmire kethüdâsına, on bir kaptana, Nahıl Ağası Mehmed Ağa’ya,
mimar ağaya, tulumcubaşına da hilatler bağışlandı.1221
Her tür teşrifatta neredeyse hilat giydirilirdi. Misal dördüncü gün (18 Zilkade/21
Eylül’de) III. Ahmed’in Sadrazam İbrahim Paşa’ya hediye etmesi akabinde, atı getiren Mirahur
Ağa ve Istabl-ı Âmire’deki 27 personele de hilat giydirildi.1222
Netice olarak Sadrazama 1223 , Vezirlere 1224 , Rumeli ve Anadolu kadıaskerlerine 1225 ,
Darüssaade Ağası’na1226, İmam-ı Evvel Efendi’ye1227, Şeyhülislam’a1228, Kul Kethüdâsı’na, Sûr-
ı Hümâyûn Emini’ne, sur katibine, aşçıbaşıya, Aşçılar Kâtibi’ne, Aşçılar Kethüdâsı’na, Tersâne-
i Âmire Emini’ne, cebeciler çavuşlarına, topçular çavuşlarına, 1229 hülasa padişah ile evlad u
iyâline hediye takdim eden zevata hilatler giydirildi. Düğün alayını müteakip, alayda vazifeli
personelin başları olan Nahıl Ağası Mehmed Ağa ile Mimarbaşı ve Tulumcubaşı’ya da kaftan
giydirildi. 1230 Hilat giydirme her seferinde padişahın huzurunda yapılmazdı. Misal hassa
kuyumcubaşısına, bu vazifeye sahip olduğundan ötürü, sadrazamın huzurunda hilat giydirildi ve
öylece padişahın karşısına götürüldü.1231
1218 “Bu vechile hediyyelerin arz ve huzûr-ı sadr-ı âlîde kethudâlarına hil‘at ilbâs ve ...” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 87,
201.
1222 Vehbî, Aynı eser, s. 170-171, 538.
1223 İE.HLT. nr. 4/334; Vesikada geçen “Necl-i necâbet-i şi‘ârları olan Mehmed Beğ’in hitân olduğu” ibaresi acaba Sadrazam
İbrahim Paşa’nın oğlu olan Mehmed Bey mi diye düşündürmemelidir. Necabet kelimesi, şehzâdeler için kullanılan bir unvandır:
“elkâb-ı resmiyyede devletlü ile beraber şehzâdegân hazerâtına unvân olur.” Bkz. Kâmûs-ı Türkî, s. 1454.
1224 “Hitân-ı Hümâyûn olduğu günde vüzerâ-yı îzâma ilbâs olunmak içün iktizâ iden bir sevb sade post semmurun ...” İE.HLT. nr.
3/330; “Vüzerâ-yı izâm hazerâtına ilbâs olunmak içün iktizâ eyledikde mevcûd hazîne bulunmak ... hilat-ı hassü’l-hâssa kaplu bir
sevb semmur postun mübâyaasıyçün hazînedârbaşı ağa kullarının ...” İE.HLT. nr. 4/336.
1225 İE.HLT. nr. 3/328.
1226 İE.HLT. nr. 3/322.
1227 İE.HLT. nr. 3/331.
1228 İE.HLT. nr. 4/333.
1231 “... lâkin hâssa kuyumcubaşısı olduğuna binâ’en sadrıa‘zam hil‘at ilbâs ba‘dehu huzûr-ı hümâyûnda sûr emîni efendi ile
berâber zemîn bûs etdirilmişdir.” Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 124, 215.
190
Özellikle şehzâdelerin sünnet edildiği gün ise çok sayıda hilat giydirildi. Sadrazam ile
başlayan ve topçubaşı ağaları ile hitâm bulan bu süreçte herkese tabii olarak rütbesine uygun
şekilde, seraser kaplı samur kürk, sareser kürk, ferace çukaya kaplı kürk ve samur kürkler
giydirildi.1232
Herkese rütbesine göre kürk giydirildiği için hâliyle hepsinin kalitesi ve fiyatı farklı idi.
Meselâ Mirâhûr-ı Evvel Ağa’ya giydirilen bir sevb post semmur kürkün tanesi üç yüz elli
guruşa satın alındı.1233 6 Zilhicce/9 Ekim’de Nahıl Alayı’nın yapıldığı yani şehzâdelerin sünnet
edildiği gün padişahın huzurunda sadrazama giydirilen kürk hem çuka feraceye kaplı idi hem de
bin yüz guruşa temin edildi.1234 Bununla birlikte yine aynı gün sadrazamın giydiği özelliklere
sahip lakin daha az kalitede bir kürk de üç yüz guruşa temin edilerek Cerrahbaşı Efendi’ye, 1235
altı yüz guruşa Darüssaade Ağası’na,1236 Hekimbaşı Efendi’ye,1237 dört yüz ellişer guruştan iki
tane olarak dokuz yüz guruşa Rumeli ve Anadolu kazaskerleri’ne,1238 bir sevb sade pos semmur
vezirlere,1239 dört yüz guruşa İmam-ı Evvel Efendi’ye,1240 Şeyhülislam’a1241 giydirildi. Esnaf ve
devlet adamları tarafından Rikâb-ı Hümâyûn’a takdim edilen hediyeler esnasında Kethüdâ
Bey’e giydirilen hilat da yedi yüz guruşa temin edildi.1242 Sadrazam İbrahim Paşa’nın evladı
Mehmed Bey’in de sünnet olduğu aynı gün Kethüdâ Bey’e beş yüz guruşa, 1243 Sadrazam
İbrahim Paşa’ya sekiz yüz guruşa tedarik edilen hilat giydirildi.1244
Kisve yahut kisvet, elbise, libas, esvâb, hususî kıyafet manalarında kullanılmaktadır.1245
Sûr-ı Hümâyûn’da sünnet edilecek çocuklara da günümüzde sünnet kıyafeti dediğimiz, bir tür
giysi, vesikalardaki lisan ile “kisve” verilirdi. Bu kisveler surnâmede, “sadakât-ı Sultâniyye”
olarak sıfat kazanmıştı. 1246 Sadece bir kıyafet değil, ayakkabı ile başlık da verilirdi. Bu

1233 “... zikr olunan kürkün üç yüz elli guruşa mübâyaası içün tezkiresi verilmek bâbında ...” İE.HLT. nr. 3/320.
1234 “... oldukda bin yüz guruşa mübâyaası içün tezkiresi verilmek bâbında ...” İE.HLT. nr. 4/323ç
1235 “... oldukda üç yüz guruşa mübâyaasıyçün tezkiresi verilmek bâbında ...” İE.HLT. nr. 4/327.
1236 “... sâbıkı mucibince altı yüz guruşa tezkiresi verilmek bâbında ...” İE. HLT. nr. 4/322.
1237 “... oldukda ... guruşa tezkiresi verilmek bâbında ...” İE.HLT. nr. 4/326.
1238 “... oldukda dört yüz ellişer guruşdan dokuz yüz guruşa tezkiresi verilmek bâbında ...” İE.HLT. nr. 4/328.
1239 “... malûm-ı devletleri oldukda beş yüz guruşa tezkiresi verilmek bâbında ...” İE. HLT. nr. 4/330.
1240 “... malûm-ı devletleri oldukda dört yüz guruşa mübâyaa olunmak üzere tezkiresi verilmek bâbında ...” İE.HLT. nr. 4/331.
1241 İE.HLT. nr. 4/333.
1242 “... oldukda yedi yüz guruşa mübâyaası verilmek bâbında ...” İE.HLT. nr. 3/319.
1243 “... malûm-ı devletleri oldukda beş yüz guruşa tezkiresi verilmek bâbında ...” İE. HLT. nr. 4/332.
1244 “... mâlûm-ı devletleri oldukda sâbıkı üzere sekiz yüz guruşa tezkiresi verilmek bâbında ...” İE.HLT. nr. 4/334.
1245 Kâmûs-ı Türkî, s. 1168; Ferit Devellioğlu, Aynı eser, s. 522.
191
bakımdan verilenleri değerlendirdiğimizde Sûr-ı Hümâyûn aynı zamanda bir sosyal yardım
faaliyetiydi.1247
Sûr-ı Hümâyûnlar haricinde düzenlenen sünnet şenliklerinde de hitan olan çocuklara

birer kisve verilirdi. Hekimbaşızâde Ali Paşa’nın evlatları için yapılan şenlikte sekiz yüz
civarındaki çocuğa kisveleri verilmişti. 1248 Sadrazam Köse Mustafa Paşa’nın oğlu için 1
Temmuz 1764-5 Temmuz 1764 arasında düzenlediği sünnet şenliğindeki çocuklara da yeni
esvap verilmişti.1249
Hollandalı Ressam Van Mour, 1714 tarihli Kıyafet Albümü’nde sünnet olmaya götürülen
bir çocuğun gravürünü yapmıştır. Malumat olarak da sadece “Sünnet edilmeye götürülen
çocuklar bu şekilde giydirilir” diye yazmıştır. Van Mour’un gravürü ile Levnî’nin minyatürleri
mukayese edilince, çocuğun başlığı haricindeki kalan kıyafetler birbirine benzemektedir. Tabi
bu çocuk aile içinde kendi imkanları ile mi ya da padişah huzurunda mı sünnet edilirken böyle
giydirilirdi soruları maalesef cevapsızdır.1250
1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda ferman mucibince sünneti yapılacak olan çocuklara verilmek
üzere “birer al çuka takke, birer boğası kapama, birer iplik kuşak ve birer pabuç” tedarik
edilerek hazırlandı. Ahalinin evladına verilen kisveler ile rütbeli ve önemli devlet görevlilerinin
evladına verilenler aynı değildi. Enderûn-ı Hümâyûn’da ve Galata Sarayı’ndaki sünnetsiz
çocuklara, taşrada vefat eden paşaların ve bazı üst düzey devlet ricalinin çocuklarına, itibarlarına
nazaran elli kuruş ile altı kuruş aralığında “mitilli sarık, kavuk, peşmî kaftan, kemer-bend kuşak,
çakşır ve mest-pabuç”lar ya âlâ ya da evsat ayarda tedarik edildi. 1251 Toplamda ise beş bin
civarında kisve tedariki ferman buyurularak ve düşünülenden fazlası da hazırlandı.1252
Sûr-ı Hümâyûn’da sünnet edilecek çocuk sayısı beş bin üç yüzlere (5.300) ulaştığında bir
sorun ile karşılaşılır. Çocuklara giydirilecek olan kisvelerin bir kısmı hazırdır. Fakat bazılarının
1247 Ali Akyıldız, Aynı eser, s. 247.

1248 “Ve sekiz yüz mikdârı fukarâ ma‘sûmları dahi hitân olunup, her birine birer kat kisve ve ‘atıyye-i Husrevânî ile mazhar-ı
sadakat-i cemîle olup ...” Vak‘a-nüvîs Hâkim Efendi Tarihi (Metin ve Tahlîl), s. 595.
1249 “... her birine müceddeden hâllerine lâyık esvâbları ve ‘atıyyeleriyle mecbûr u mesrûr ...” Vak‘a-nüvîs Hâkim Efendi Tarihi
(Metin ve Tahlîl), s. 1119; “... etfâl-i fukarâdan vâfiri istishâb ve iksây-ı esvâb ile sûr-i hitâna idhâl ...” Ahmed Vâsıf Efendi ve
Mehâsinü’l-Âsâr ve Haka’iku’l-Ahbâr’ı 1166-1188/1752-1774 (İnceleme ve Metin), s. 137.
1250 Lale Devri Ressamı Van Mour’un Osmanlılar Kıyafet Albümü, s. LXV.
192
kisveleri ise talep edilmediğinden dolayı hazır değildir. Bu hususta kisvelerin sünnetten önce mı
yoksa sünnetten sonra mı verileceğini Sur Emini Halil Efendi bir arzuhal ile sordu.1253
Babası üst düzey devlet erkanından olup, vefat etmiş bulunan çocukların kisve talep
arzuhallerini Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’nin yazdığı da olurdu. Bu çerçevede “merhûm
Tersâne Emîni Hüseyin Ağa’nın Galata Sarâyı’nda olan oğluna” Gılmanân-ı Enderûn’a ayrılan
kisvelerden birinin verilmesi için Halil Efendi’nin yazdığı arzuhal kabul edilerek çocuğun
kisvesi verildi.1254 Yine Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’nin arzuhali ile merhum Mübâyaacı
Ahmed Ağa’nın oğlu sünnet defterine kaydedilerek kendisine bir kisve verildi. 1255 Merhum
Kapıcıbaşı el-hac Selim Ağa’nın oğlu için de verilen arzuhale hususen buyuruldu düşürüldü.1256
Görüldüğü üzere devlet ricâlinden birinin oğlu olunca Gılmanân-ı Enderûn’a özel yapılan
kisvelerden verilirdi.
Sûr-ı Hümâyûn’da verilen kisvelerin bir kısmı on kuruşa yaptırıldı: “… kisvesi onar
guruşa yapdırılmak fermân buyurılan kisvelerden …”1257 Devlet ricâlinin çocuklarının sünnet
olması için de arzuhal sunulurdu. Ahaliye verilen kisvenin haricinde bunlara verilecek kisvenin
miktarının ne olduğu sorulmuş, halka verilen beş guruşluk kisvenin yerine on guruşluk kisve
verildi.1258
O dönem itibariyle hediye edilen kisveler son derece değerli idi. Halk da iyi bir kisve
almak için özel talepte bulunurdu. Misal ulemadan Seyyid Şeyh İbrahim yazdığı arzuhalinde
evladının sünnet defterine kaydını ve evladına esvat yani orta halli yahut âlâsından bir kisve
istedi. İbrahim’in bu kisve talebi orta halli bir kisve verilmek suretiyle karşılandı.1259
Sünnet edilecek çocukların aileleri arzuhal sunarak evlatlarının Sûr-ı Hümâyûn

Defteri’ne yazılmasını talep ederlerdi. Bu hususta yüzlerce arzuhal geldi. Bu durum Sûr-ı
Hümâyûn Emini Halil Efendi’nin iş yükünü arttırdı. Zira gelen her arzuhale sadaretçe buyuruldu
1253 D.BŞM.SRH. nr. 9/57.

1254 Vesikanın buyuruldu kısmı: “Arzuhâl mucibince verilmek buyuruldu”. Vesikada sünnet defterine kayıt olması hakkında bir
ifade olmayıp sadece kisve talebi mevcuttur. Muhtemelen bu çocuk deftere kayıtlı olup, kisvesi için bu arzuhal yazıldı.
1255 D.BŞM.SRH. nr. 4/143. Hicri: 18 Zilkade 1132. Miladi: 21 Eylül 1720; Bir diğer vesikaya göre sünnet olma arzuhalini Ahmed
Ağa’nın oğlu Ebubekir kendi yazmıştır. Bkz. “Bu kulları merhûm mübâyaacı Ahmed Ağa’nın oğlu olup …” D.BŞM.SRH. nr.
18/91. Bu iki vesikaya göre sünnet olma talebi Ahmed Ağa’nın oğlundan, kisve talebi ise Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi
tarafından yazıldı.
1256 D.BŞM.SRH. nr. 14/129.
1257 D.BŞM.SRH. nr. 4/143.
1258 D.BŞM.SRH. nr. 1/181.
1259 D.BŞM.SRH. nr. 4/135.
193
düşürülüyor, ardından deftere kaydediliyordu. Bu hususta Sur Emini genel bir fermân
yayınlanmasını istedi. Lakin bu talebe verilen cevapta “fermân gelmedikce kayd eylemeyesin”
sözlerine göre Sur Emini’nin talebi karşılanmadı.1260
Enderûn-ı Hümâyûn’dan 5, Galata Sarayı’ndan 31 olmak üzere 36 çocuk için

yaptırılması kararlaştırılan kisvelerin verilmesi talebine sadece Galata Sarayı’nda olanlara
verilmesine, diğerleri için ise kisve uydurulmasına karar verildi.1261
3.2. Devlet Adamları ile Esnafın Hediyeleri
1582 ve 1675 Sûr-ı Hümâyûn şenliklerinde devlet adamları, ilmiye erkanı, paşalar,
beyler, voyvodolar, yabancı elçiler ve esnaf tarafından şehzâdelere, Rikâb-ı Hümâyûn’a,
Harem’e kanun-ı kadîm üzere son derece kıymetli hediyeler verilmiş, bunların birer listesi
tutulmuştu.1262 Aynı şekilde bu hediyeleşme 1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda da olmuş ve hediyeler
kayda geçirilmişti.
Vehbî, surnâmesinde verilen hediyelerin değerli olmasını ve ehemmiyetini “Mukakkak ki

hediyeler hediye edenin değerini gösterir” mealindeki eski bir söz ile açıklamıştı: “... İnne’l-
hedâyâ alâ mikdâri mehdîha ...”1263 Edirne’de yapılan Sûr-ı Hümâyûn şenliklerinde en önemli
mesele belki de İstanbul’dan gönderilen hediyelerin yol boyunca muhafaza edilmesi idi.
Nitekim Edirne’de yapılan 1675 Sûr-ı Hümâyûnu için İstanbul’dan gönderilen hediyeler yolda
yağma ve talan edildi. 1264 Bu durum Sûr-ı Hümâyûn şenliklerinde güvenliğin önemini ve
hediyelerin de kıymetini göstermektedir.
Hediyeleşme merasimi 1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda da kanun-ı kadîm olarak tatbik edildi.
Devlet ricâlinin hediyeleri de eski şenliklere ait defterlerden tespit edilirdi. Vehbî’nin verdiği bir
malumattan anlıyoruz ki, hediye verecek ulema ve devlet ricâlinin bir hediye defteri vardı: “...
1260 D.BŞM.SRH. nr. 1/32.

1261 D.BŞM.SRH. nr. 2/83.
1262 1582’de sünnet olan III. Murad’ın oğlu Şehzâde Mehmed’e verilen hediyeler için bkz. TSMA.D. nr. 5649, 7856/2, 9614;
1675’de verilen hediyeler için bkz. D.BŞM.SRH.D. (Bâb-ı Defterî, Başmuhasebe Kalemi, Sûr-ı Hümâyûn Defterleri) nr. 20605;
TSMA.D. nr. 7857; nr. 9670/62;
1264 “Ve sûr-i hümâyûna niçe kibârın pîşkeşi gelürken Edirne ile İstanbul beyninde garet olundu” Îsâ-zâde Târîhi, s. 146.
194
şeref-i kabûle Sadreyn ma’zûlleri mevsûl kılınıp sâir mevâlî ma’zûllerinin esâmi-i sâmîleri
defter-i hedâyâdan terkîn kılınmak fermân buyurulmağın ...”1265
Bununla birlikte hediyelerini önceden hazırlayıp göndermeleri için taşradaki vezirler ile
beylerbeyilerine gönderilecek mektuplar bu devlet adamlarının kapı kethüdalarına teslim edildi.
Yine aynı vesikaya göre sunulacak hediyeler için Başmuhâsebede ve teşrîfât defterlerinde kaydı
bulunmadığı, Enderun Hazinesi defterlerine bakmak gerektiği ve kayıtların çıkarılması gerektiği
III. Ahmed’e bildirildi:
“Arz-ı bende-i bî-mikdâr budur ki şevketlü kerâmetlü mehâbetlü velî-ni‘metim efendim

pâdişâhım
Fermân-ı hümâyûnları buyurulduğu üzere inşâallahu teala mübâşeret olunması

musammem olan sûr-ı hümâyûn-ı hitân için iktizâ eden masârıf ber-vech-i i‘tidâl bir defter
olunup bundan mâ‘adâ taşradan da‘vet olunacak vüzerâ ve beylerbeyiler [bir defter] ve bu
tarafda da‘vet olunacaklar dahi bir defter olunup merfû‘-ı rikâb-i kâm-yâbları kılınmışdır.
Taşradan da‘vet olunacaklar çünkü hediyeler göndermeleri tasrîh olunmak lâzım geldiğinden
evâmir-i şerîf yazılmak münâsib olmayıp sadr-ı a‘zam tarafından mektûblar irsâl ve tahrîr
olunan mektûbların kaydı dahi bulunmağla sureti ihrâc ve manzûr-ı hümâyûnları olmak üzere
merfû‘-ı rikâb-i şevket-nisâbları kılınmışdır. Ol vakit yazılan mektûblar bu tarafda kapı
kethüdâlarına verilmiş bu def‘a dahi inşâallahu te‘âlâ defter olunan vüzerâ ve beylerbeyilere
taraf-ı kullarından mektûblar tahrîr ve kapı kethüdâlarına teslîm olunup iktizasına göre tenbîh
olunur. Ancak ol vakit her birinden ne mikdâr hedâyâ geldiğinin başmuhâsebede ve teşrîfât
defterlerinde kaydı bulunmadı. Enderûn-ı Hümâyûn Hazînesi defterlerinde olmak gerekdir o
vaktin defterleri tetebbu‘ olunmak üzere fermân-ı hümâyûnları buyurulup eğer kaydları
bulunursa kulunuz dahi bakıp ona göre kapı kethüdâlarına tavsiye ve tenbîh (silik) için bir
sureti bu kullarına irsâl buyurulmak bâbında emr u fermân şevketlü kerâmetlü mehâbetlü
inâyetlü velî-ni‘metim efendim pâdişâhım hazretlerinindir.”1266
III. Ahmed de bu duruma “Bu vakitde tarafından gidecek mektûb tesvîd olunup rikâb-ı
kâm-yâba arz eyleyesin.” şeklinde cevap verdi. Nitekim bu durumu Ahmed bin Mahmud Tarih-i
Göynüklü’de Sûr-ı Hümâyûn’un hazırlık safhasından bahsederken şu şekilde kaydetmiştir: “Fî

1266 AE.SAMD.III. nr. 224/21623.
195
gurre-i L sene 1132. Sûr-ı Hümâyûn içün etraf [u] eknâfa tenbîh olunup pîşkeşler içün defteri
verildi, târîh-i mezbûrda.” 1267 Devlet ricâlinden gelen hediyeler de kalem kalem kayda
alındı.1268
Elçilerin hediyeleri de kendilerine evvelinden iletilirdi. Vehbî’deki bir ifadeden bunu

anlıyoruz. Vehbî’nin Venedikbalyosu’nun hediyelerini anlatırken, “... bu esnâda sâlifü’z-zikr
balyosun ber-mûcib-i defter hediyye-i nâ-çîz-i hakîrâneleri ...” 1269 şeklinde bilgi vermesi
mühimdir. Bu bilgiden de anlaşılacağı üzere, elçilerin hediyeleri dahi bir deftere yani teşrifata
binâen tespit edilmiş ve kendilerine bildirilmiştir. Elçiler haricinde yine yabancı ülkelere ait
temsilciler de hediyelerini göndermişlerdi. Bu minval üzere şenliğin on beşinci günü Eflak
voyvodası Nikola, Boğdan voyvodası, İstanbul Rum Patriği hediyelerini takdim ettiler. 1270
Elçilerin hediyeleri ise Telhisçi Ağa tarafından Rikâb-ı Hümâyûn’a teslim edildi.1271
Sûr-ı Hümâyûn’da ehl-i hiref ve İstanbul esnafı tarafından Rikâb-ı Hümâyûn’a verilecek
hediyeler için de önceki Sûr-ı Hümâyûn’a yani 1675 Şenliği’ne ait Başmuhasebe’deki
defterlerin birer suretinin çıkarılıp esnafa verilmesi, yine İstanbul esnaflarının arzuhali ile talep
edildi: “… bundan mukaddem Sûr-ı Hümâyûn’da esnâf tarafından virilan hedayâyı müş‘ir
Başmuhâsebe’de mukayyed olan defterden bir sûret ihrâc …” Belgenin buyuruldu kısmı:
“Mucibince Başmuhâsebeden sûret verilmek buyuruldu”1272
Başmuhasebe’den çıkarılan bu kayıtların bir sureti esnafa verildi: “Ve yezm-i mezbûrda
kânûn-ı kadîm üzere her sınıf ashâb-ı hirfete muayyen olan hedâyâ-yı mu’tâdenin defter-i
teşrîfât ve sicillât-ı kudâttan bâ-fermân-ı hümâyûn birer sûreti ihrâc olunup ...”1273 Bu durum
kaynaklarda özellikle zikredilmişti. “... müheyyâ olan esnâf alay gösterüp ber-mûceb-i defter
hediyeleri ...” 1274 İstanbul esnafı da gerekli hediyelerin tedarikine başlardı.1275 Esnaf sunacağı
hediyeyi tabi olarak kendisi hazırlardı: “Vech-i meşrûh üzre âmâde eyledikleri destâvîzlerin
teslîm edüp geçtiler.”1276

1268 D.BŞM.SRH. nr. 5/46; TSMA.E. nr. 660/14-3.
1271Nusretnâme, s. 1122.
1272 D.BŞM.SRH. nr. 8/59.
1273 Vehbî, Aynı eser, s. 40, 474-475.
1275 D.BŞM.SRH. nr. 8/59.
196
Sûr-ı Hümâyûn’dan günler önce, padişaha arz olunacak ve geçiş alayı yapılacak
hediyeler hazırlandığı gibi, teslim de edildi. Maliye’den Müdevver Defterler’deki kayda göre 18
Şevval/23 Ağustos’da “Sûr-ı Hümâyûn-ı hitânda huzûr-ı hümâyûn-ı şevket-makrûna İstanbul
esnâfı tarafından verilen hedayâlardır fî 18 L sene 1132” başlığıyla Rikâb-ı Hümâyûn’a
getirilen hediyeler defter edildi.1277
26 Şevval 1132/31Ağustos 1720’de şenlikten 18 gün önce (18 Eylül: 1. gün) otuz esnaf
grubu hediyelerini teslim etti. Teslim edilen hediyelerin tezkiresi verildi. 1278 Bu şekilde
hediyeler geldikten sonra esnaftan gelen hediyelerin toplu bir listesi yapıldı.1279 Silahdâr’ın da
kaydettiğine göre dört bir yana yapılan davetlerden sonra en yakın zamanda, Rikâb-ı
Hümâyûn’a hediyeler getirilip teslim edildi: “... akreb-i ezmânda rikâb-ı hümâyûna pîşkeşleri
gelüp arz [u] teslîm olundı.”1280 Demek oluyor ki, hediyeler önceden verilir, Sûr-ı Hümâyûn’da
ise sadece alayı yapılırdı.
Osmanlı Arşivi’nde üzerinde tarih yazmayan müstakil evraklar olup, konusu Sûr-ı
Hümâyûn’da yapılan esnaf alayında sunulan hediyelerdir. Bedestan-ı Atik-i İstanbul denen
İstanbul Eski Bedestencileri’nin sunduğu hediyeler ile surnamedeki hediyeler aynıdır.1281
Osmanlı Devleti’ni kudretli yapan önemli bir özelliği de nizama verdiği önemdi. Bunu
düzenlenen Sûr-ı Hümâyûn’da da görmekteyiz. Sûr-ı Hümâyûn’un başlangıcından 2 hafta önce
hazırlanan bir defter bize bu düzeni göstermektedir. Sûr-ı Hümâyûn’da esnaf tarafından
padişaha bazı hediyeler sunulurdu. Peki hangi gün hangi esnaf hediyelerini sunacaktı? Bunun
için de gerekli hazırlıklar yapılarak defter edilmişti: “Sûr-ı Hümâyûn-ı hitânda huzûr-ı
hümâyûna esnâf tarafından verilecek hedayâyı tertîb üzere verilmek için esnâfın tertibi
defteridir” 1282 Kırk beş esnaf, beş bölük halinde tefrik edildi ve her bir gün dokuz esnaf tayin
kılındı. Böylece beş gün boyunca günde dokuz esnaf geçişi yani ordu alayı düzenlendi: “... ve bu
1277 MAD. nr. 1284/48-53.

1278 TSMA.E. nr. 661/3. Bu gömlekteki numaralı evrakın 10 ile 39 arasındaki belgeleri, her esnaf grubunun hediyelerini verdiğine
dair esnaf gruplarına tek tek yazılmış tezkirelerdir. Esnafta gelen diğer bazı hediyeler için bkz. TSMA.E. nr. 660/14-1; nr. 660/14-3;
nr. 661/3;
1279 D.BŞM.SRH. nr. 1/169.
1281 TSMA.D. nr. 2358/95; Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 87, 201; Ayrıca bkz. D.BŞM.SRH. nr. 1/4; Belgedeki hediyeler ile
surnâmedeki hediyeler aynıdır. Lakin bir hediyeyi Hafız Mehmed Efendi, yanlış yazmıştır. Hafız “… bir zerefşânlı sineklik, kâğıd-ı
kebîr 2.” yazmışken vesikada “Zerefşân-ı kâğıd-ı kebîr sineklik 2” yazmaktadır. Bkz. Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 120, 213.
1282 D.BŞM.SRH. nr. 1/191.
197
gün bundan akdem tertîb olunduğı minvâl-i meşrûh üzre kırk beş aded esnâf beş bölük olup ve
her bölüğüne bir gün ta‘yîn kılındı.”1283
“Hediye-i esnâfân-ı mezkûrîn” isimli bir listede 44 esnafın ismi yazılmıştır. Listede
esnaf isimlerinin üstüne kırmızı mürekkep ile mim harfi ve altlarına ikişer çizgi konulmuştur.
Muhtemelen Sûr-ı Hümâyûn öncesinde Rikâb-ı Hümâyûn’a esnaf tarafından takdim edilen
hediyelerin geldiğinin yahud katılacak esnafların isimlerinin teyidinin listesidir. İşaretlemeler ise
onaylama hakkında olmalıdır. Ordu Alayı’nda esnafın hediyelerini teslim ettiği esnada tutulmuş
olamaz. Zira Sûr-ı Hümâyûn’daki gün gün hediyelerinin teslim eden esnafın sıralaması ile liste
arasında benzer bir sıralama yoktur.1284
Kanun-ı kadîmin bir diğer yansımasını da Sûr-ı Hümâyûn’un temel ögelerinden olan
hediyeleşme merasiminde görüyoruz. Ansiklopedi maddelerinde hediyeleşmenin tafsilatlı
açıklamaları olmakla beraber Sûr-ı Hümâyûn’da icra edilen hediyeleşmenin temelinde
Vehbî’nin yazdığına göre, ordu alayının merasimi yatmaktaydı. Bu alayı teşkil eden ve orducu
denilen bir esnaf grubu vardı. Orducuların vazifesi sefer müddetince devletin belirlediği narh
üzerinden askere satış yaparak ordunun ihtiyacını karşılamaktı. Orducular, İstanbul’dan “ordu
alayı” verilen büyük bir törenle ayrılırlar ve ordugaha doğru yol alırlardı. İşte bu alay esnasında
mesleklerine has kıyafetlerle ve yine meslekî aletleri beraberlerinde olarak gruplar halinde
padişahın huzuruna gelirlerdi. Alayda her meslek kendi sanatını gösterirdi. 1285 Ordu alayına
katılan her esnafı zümresi Huzur-ı Hümâyûn’da sefere uğur getirmesi temennisiyle kendi
bütçelerince hediyelerini padişaha takdim ederlerdi.1286
Hediye verme hadisesi ise ordu alayının tarihî fonksiyonu haricinde yine Vehbî’nin
ifadesiyle, kanun-ı kadim içinde, şenliğin nimetlerine karşı şükür borcunu eda etmek içindi: “...
âdet-i kadîme-i devlet-i müstedîme üzere izhâr-ı şükr-i ni’met-i şâdî içün arz olunacak
hediyyeler ...”1287 Esnaf Alayı ile Orducu Alayı arasındaki tarihî bağı Vakanüvis Raşid Efendi

1284 D.BŞM.SRH. nr. 9/66.
1285 Tarih-i Selânikî, II, s. 806. Detaylı malumat için bkz. Şenol Çelik, “Orducu”, DİA, cilt: 33, 2007, s. 370-373; Şenol Çelik,
“Osmanlı Sefer Organizasyonunda Orducu Esnafı ve İstanbul Orducuları”, Eskiçağ’dan Modern Çağ’a Ordular, İstanbul 2008, s.
355-386.
1286 “... ve Dârü’l-hilâfe-i Osmâniyye’de sefer-i hümâyûn-ı nusret-mâkrûn vukûunda âdet olan ordu âlâyı resmi üzere her hirfet
icrâ-yı san’at ve li-ecli’t-teberrük mürâât-ı kânûn-ı kadîm edip hediyye-i mûrânelerin ...” Vehbî, Aynı eser, s. 203, 555.
198
de kurar ve der ki: “Ba‘dehû esnâf alayı mürûr etmek üzre fermân olunup, ordu alayında mu‘tâd
olan vech üzre...”1288
1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nda da her esnaf taifesinin sunacağı hediyeler kânûn-ı kadîm
üzere eski şenlik defterlerinden yeniden tanzim edilip, çıkarılan listeler esnaf kethüdalarına
verildi. Listelerde tüm hediyeler sayı ve türlerine göre birer birer yazıldı. 1289 Esnaf da üstüne
düşen gerekli hediyeleri hazırladı. Vehbî’de atıf yapılan bu defterin aslı Osmanlı Arşivi’nde
muhafaza edilmektedir. 23 Ağustos 1720’de “İşbu bin yüz otuz iki senesi Zilkadesi’nin
gurresinden ibtidâ olunacak Sûr-ı Hümâyûn içün huzûr-ı hümâyûna esnâf tarafından verilecek
hedâyânın defteridir.” serlevhalı defter tertip edildi. 1290 30 Ağustos 1720’de defterin başına
düşülen notta yazdığına göre, esnaf kethüdalarının çağırtılıp, verecekleri hediyeleri hazırlamaları
ve defterlerine kaydetmeleri emredildi: “... kethüdâsına iş bu defterde olan esnâflardan fermân
olunan hedâyâlarını her esnâf hâzır u âmâde eyleyüp ve verecekleri hedâyâyı her esnâf defter ...
kâtibi defterine kayd itdirmeleriyçün kethüdâlarını çağırdup ... ve tekîd eyleyesin deyü fermân-ı
şerîf olunmak mucibince kayd ... Fi 25 L sene 1132.” 1291
Genel program şöyledir ki, esnaflar hazırladıkları alaylarını kanun-ı kadimdeki sıralarına
göre padişahın huzurundan geçirirler, hünerlerini sergilerlerdi. Akabinde defter mucebince tertip
olunan hediyelerini padişaha takdim ederlerdi. Bu hediyeler tabii doğrudan padişaha
verilemezdi. Hediyelerin tesliminde de tabi olarak bir bürokrasi vardı. Hediye teslim sonrasında
hepsi ilgili kişiye verilirdi ki gitmesi gereken yere gitsin. Misal, sadrazamın, vezirlerin ve
mirimiranın, hediye ettikleri atları has ahıra, sırmakeşan esnafının iki baş katar ve tahtırevanı
küçük mirahur ağaya, Fransa ve Moskov elçilerinin hediyeleri de Darüssaade ağasına teslim
edildi. 1292 Tabi olarak harem-i Hümâyûn’a hediye edilen her türlü eşya, Darüssaade Ağası
yediyle olurdu. Devlet adamlarının hediyeleri hepsinin kendi kethüdası ve esnaf alaylarını
hediyeleri de esnaf gruplarının kethüdaları aracılığıyla Darüssaade Ağası’na teslim edilerek
Rikâb-ı Hümâyûn’a arz olundu: “Darüssaade ağası marifetiyle mahallerine teslim
1288 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1201; “... ordu-yı sûru teşrîf buyurup ...” Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1202.
1289 Vehbî, Aynı eser, s. 209, 558; 214, 561.
1290 D.BŞM.SRH. nr. 1/169-2.
1291 D.BŞM.SRH. nr. 1/169-1.
1292 TSMA.D. nr. 2363/0011, s. 5.
199
olunmuştur”. 1293 Esnafın hediyesi ise Rikâb-ı Hümâyûn’dan sonra ilgili yeri neresi ise oraya
gönderildi.
Yine kanun-ı kadim esas alınarak hediye merasini nihayete erdikten sonra hediye
sunanlar sultanın ziyafet sofralarında ağırlandı.1294 Misal şenliğin sekizinci günü hediyeler kabul
edildikten sonra alaya katılan esnafın kethüdaları ile yaşlı olanlarından on kişi 1295 misafir
çadırlarına alınarak hem seyirleri izlediler hem de vakti gelince yemek yediler. 1296 Esnaf
haricinde hediyelerini arz eden rical-i devlet ile hademe-i devletin de hediyeleri makbul bulundu
ve tabii olarak onlar da misafir çadırlarındaki ziyafetlere davet edildi.1297 Taşradan gelen vezirler
vesair devlet ricâli padişahın huzuruna çıkıp el etek öptüklerinde bu devlet adamlarına kürk
giydirildi.1298
Hediyelerin verilmesi esnasında bir kanun-ı kadim de bir istisnai durum yaşanmıştı.
Kanun-ı Kadim’e göre ister görevde olsun ister görevinden ayrılmış olsun bütün yüksek rütbeli
kadıların imkanları doğrultusunda hediye sunmaları bir adet-i kadîm iken, sadece kazaskerlikten
ayrılmış olanların hediye sunmaları, diğerlerinin ise hediye sunmamaları fermân buyuruldu.1299
Bir diğer istisna ise şu idi. Dördüncü gün (18 Zilkade/21 Eylül) III. Ahmed, sadrazam İbrahim
Paşa’ya donanımlı bir Mısır atı hediye etmişti. Bunun bir kanun-ı kadim olmadığını da Vehbî
“... sûr-ı hümâyûn-ı eslâf-ı selâtînde misli sebk etmiş resm ü âyîn değil iken ...” diyerek
açıklamıştır.1300
1293 TSMA.D. nr. 2363/0011, s. 5; Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1195.

1294 Vehbî, Aynı eser, s. 129, 516; 285, 604-605; 308, 617;
1297 Vehbî, Aynı eser, s. 291-292, 608-609.
1298 Vehbî, Aynı eser, s. 170, 537-538.
1299 Vehbî, Aynı eser, s. 127-128, 516.
200
4. MASRAFLAR VE BİTİŞ
Sûr-ı Hümâyûn’un on üçüncü günü (27 Zilkade/30 Eylül), 30 Zilkade/3 Ekim Perşembe
günü Okmeydanı’ndan İstanbul’a dönüleceği belirlendi ve bunun için hazırlıklara başlandı.
Topkapı Sarayı’na döndükten sonra görevlilerin tayinatlarının kesilmesi, Tersâne-i Âmire,
Tophâne-i Âmire, Cebehâne-i Âmire başta olmak üzere diğer kurumlardan ve özellikle mutfak
malzemelerinin temin edildiği kişilerden alınan mühimmat ile eşyanın, alındığı yerler ile kişilere
verilmesi emredildi: “İzzetlü Matbah-ı Âmire Emini Efendi zîde-mecdihû inşallah u teâlâ işbu
mâh-ı Zi’l-kâde’nin selhi olan pençşenbih günü Okmeydanı’ndan Sarây-ı Hümâyûn’a …”1301
30 Zilkade/3 Ekim’de yani Sûr-ı Hümâyûn bittikten bir gün sonra mahyaların
hazırlığından sonra artan yedi kalem malzeme defter edilerek Tersâne-i Âmire’ye teslim edildi:
“Bin yüz otuz iki senesinde vâki‘ olan Sûr-ı hitân-ı hümâyûn içün yapılan mahyadan ba‘de’l-
itmâm fazla kalan kereste-i mütenevvia saâdetlü Sûr-ı Hümâyûn Emini Efendi marifetiyle
bâlâda tahrîr olunan defter mucibince tamâmen tarafımıza teslîm olunmağa kabzımızı müşir
tarafımızdan işbu temessük verildi. Fî selh-i ZA [Zilkade] sene 1132. Bende Ali, Reis-i Liman-ı
Tersâne-i Âmire.”1302
Sûr-ı Hümâyûn için tedarik edilen malzemelerden artan her türlü eşya 1 Safer 1133/2
Aralık 1720’de Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’nin emrindeki Vekilharç Muhammed Ağa
eliyle tam bir şekilde hazineye teslim edildi. Hazineye teslim edilen malzeme defterinin başlığı:
“Teslîm-i hazîne olunan eşyâ-yı sûr-ı hitân-ı hümâyûndur”. Defterdeki malzemelerin kim
tarafından nereye teslim edildiğini ihtiva eden kısmı: “Bâlâda zikr olunduğu vech üzere Sûr-ı
Hitân-ı Hümâyûn’da isti‘mâl olunan eşyâ-yı mezkûre Sûr-ı Hümâyûn Emîni olup hâlâ Matbah-ı
Âmire Emîni olan el-hâc Halil Efendi tarafından adamları Vekîlharç Muhammed Ağa yedinden
bi’t-tamâm ahz u kabz ve vaz‘-ı hazîne eylediğimiz ecilden işbu mahalle şerh olundu. Fî gurre-i
Safer sene [1]133”1303
Sûr-ı Hümâyûn’da yapılan harcamalara dair padişahın şahsî kullanımına ayrılan

bütçelerin kaydedildiği Ceyb-i Hümâyûn defterlerinde kayıtlar vardır. Misal ikinci gün (16
Zilkade/19 Eylül) şehzâdelerden Süleyman, Mehmed ve Bayezid’in annelerine toplam 10.000
guruş, üçüncü gün (17 Zilkade/20 Eylül) Tersâne-i Âmire’de Cuma namazını kıldıktan sonra
1301 D.BŞM.SRH. nr. 6/171.

1302 D.BŞM.SRH. nr. 7/84.
1303 D.BŞM.SRH. nr. 9/77.
201
Okmeydanı’na giderken üç erkek ve iki kadına birer altın olmak üzere toplam 5 altın, yedinci
gün (21 Zilkade/24 Eylül) düzenlenen bir oyunda kalyondan denize düşenlere, kalyoncuya,
sırağa çıkan oyunbâz adama olmak üzere toplam 3 altın, 63 zolata, İnebahtı Muhafızı Mustafa
Paşa’nın Sûr-ı Hümâyûn için hediye ettiği iki gulama yirmişerden kırk zolata gibi müteferrik
masraflar da mevcuttur.1304
Sûr-ı Hümâyûn’un masrafları hakkında 1284, 1687, 4729 ve 6889 numaralı Maliyeden
Müdevver Defterleri’nde çok sayıda bilgi olmakla beraber net bir masraf rakamını tespit etmek
güçtür.1305 Zira devletin pek çok kurumunun da dahil olduğu göz önünde bulundurulursa her
kurumdan yapılan masrafın tespit ve tetkikinin yapılması gerekir. Mesela, Ahmed Bin
Mahmud’un verdiği Cebehâne-i Âmire’den alınan fişekler hakkındaki malumat aynı kurum için
yeterli olsa da benzer şekilde Tophâne-i Âmire ile Tersâne-i Âmire’nin, hatta Gümrük Emini
Yeen Mehmed Ağa’nın masraflarının tespiti gerekir. Nitekim bu konumuzun da biraz dışına
çıkmaktadır. Ayrıca tüketilen barutu bilmek de yetmez. Her barutun devlete olan masrafının da
tespiti gerekir. Yine “Berây-ı ba‘zı masârifât-ı Muhammed Ağa vekîl-i harç-ı Sûr-ı Hümâyûn-ı
hitân” isimli olmak üzere müteferrik defterlerin Maliyeden Müdevver Defterler ile mukayeseli
değerlendirmesi de işin hazırlık ve organizasyon haricindeki külliyetli başka bir boyutudur.1306
Bu sebeplerden ötürü Sûr-ı Hümâyûn’un yekûn masrafının tespitinde bulunmadık.
1304 “Şehr-i mezbûrede vâki‘ ceyb-i hümâyûn ve ba‘zı kullarına ihsân-ı hümâyûn buyurılan ecnâs-ı nükûda bir kere ...” TSMA.D.
nr. 2363/0011, s. 2, 3, 4.
1305
Suraiya Faroqhi, Aynı eser, s. 184-188.
1306 D.BŞM.SRH. nr. 3/184; Müteferrik bir diğer defter: “Defter-i Masârifât-ı Sûr-ı Hümâyûn-ı Hitân der-sene 1132” D.BŞM.SRH.
nr. 2/20.
202
SONUÇ
“Ol kadar tanzîm ü tertîbe ri‘âyet itdi kim

Yüz yaşında bir kişi dir görmedük bu da‘veti”1307
Sûr-ı Hümâyûn’daki en önemli meselelerden biri lazım olan malzemelerin temin ve

tedarik edilmesi idi. Bu noktada koca bir imparatorluk harekete geçirildi. Hazırlıklar iki eksenli
oldu. Asıl merkez İstanbul olup, diğer odak ise imparatorluğun taşra eyaletleriydi. Bu minvalde
nahıllardan şeker bahçelerine, barut ve fişek temininden bakır kap ve kacaklara kadar çok sayıda
malzeme İstanbul’dan temin ve tedarik edildi. Başta tavuk, horoz, piliç gibi gıda maddeleri ile
gösteri yapacak hünerbâzlar ise eyaletlerden başkente getirildi. Tedarik edilen malzemeler bir
düzen halinde Sûr-ı Hümâyûn sahrası olan Okmeydanı’na nakledilmiş ve şenlik başlamıştı.
Şenlik müddetince en önemli mesele tebanın da seyrettiği organizasyondaki düzenin

sağlanması idi. Bu düzeni sağlamak için görevlendirilen personel vazifesini hakkıyla yapmış ve
herhangi bir müteessif olaya meydan verilmeden organizasyon başarıyla tamamlanmıştı.
1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nun diğer şenliklerden belli başlı farkları vardır. Evvela II.
Mehmed dönemindeki 1457 ve I. Süleyman dönemindeki 1530 Sûr-ı Hümâyûnu hakkında tarihî
kaynaklardaki malumat haricinde arşiv vesikası ve Sûr-ı Hümâyûna müstakil bir surnâme
mevcut değildir. 1582 ve 1675 Sûr-ı Hümâyûn şenlikleri hakkında ise kroniklerde, vakayinüvis
eserlerinde bilgi ve müstakil surnâmeler olmasına rağmen bu iki şenlik hakkında Osmanlı
Arşivi’nde çok az sayıda belge ve defter mevcuttur.
1720 Sûr-ı Hümâyûnu tüm bu dört şenliğin her anlamda zirvesidir. Zira evvela önceki
şenlikler tetkik edilerek, tecrübelerden istifade edilmişti. Şenliğe dair iki surnâme kaleme alındı.
Vakanüvis Raşid Mehmed Efendi’nin Tarih’inde ve Silahdâr’ın Nusretnâme’sinde önceki
şenliklere nispetle daha fazla izahat vardır. Lakin tüm bunlara rağmen 1720 Sûr-ı
Hümâyûnu’nun asıl mühim özelliği Osmanlı Arşivi’nde bulunan yüzlerce evrakın günümüze
intikal etmesidir.
Osmanlı Devleti’nin askerî anlamda başarısızlığa uğramasına rağmen XVIII. yüzyıl

merkez bürokrasinin tam anlamda tekâmüle ulaştığı bir dönemdi. Aynı zamanda çok geniş
203
imkânları olan ve büyük bir coğrafyayı yöneten Osmanlı Devleti bürokrasisinin kaynak temini
sağlama konusundaki bu mahareti Sûr-ı Hümâyûn’un başarıyla gerçekleşmesini mümkün kıldı.
Süreç içerisinde tüm işlemler kayıt altına alınmış ve yazılan direktiflerle Sûr-ı Hümâyûn’un
kusursuz bir şekilde gerçekleşmesine imkân sağlanmıştı.
Büyük devletlerin halkın devlete olan sadakatini sağlayacak, toplumsal huzur ve neşeyi
arttıracak, günlük hayatı hareketlendirecek festival ve şenlik yapma ihtiyacı tarih boyunca
gözlemlenmiştir. Sûr-ı Hümâyûn şenlikleri bu ihtiyacın Osmanlı Devleti’ndeki bir tezahürüdür.
Bu bağlamda 1720 Sûr-ı Hümâyûnu’nun düzenlenmesinin İslâmî bir ritüel olan sünnet
ameliyesi haricinde başka sebepleri de vardı. 1720 Sûr-ı Hümâyûnu, 1718 Pasarofça
Antlaşması’nın oluşturduğu hayal kırıklığını devletin üzerinden atması, tebanın III. Ahmed ve
Osmanlı hükûmetine olan güveninin yeniden tesisi ve olumsuz gündemi değiştirmek için
kullanılan bir iç politika malzemesi olarak icra edildi.
Hazırlık ve organizasyonun yanı sıra şenliğin düzenlendiği mekân olan Okmeydanı ile
Kağıthane’nin rağbet olunan bir bölge hâline gelmesi de bu Sûr-ı Hümâyûn ile başlamıştır. Zira
Lale Devri’ne damga vuran Sadabad’ın 1720 Sûr-ı Hümâyûnu ile akıllara yerleştiği ve bir
cazibe merkezi olarak ortaya çıktığı bu şenliğin aynı zamanda Lale Devri’ni de gerçek manada
başlattığı söylenebilir.
Malî olarak bütçelerin hemen hemen denk olduğu bu dönemde yukarıda zikredilen
sebeplerden dolayı yapılan Sûr-ı Hümâyûn için hiçbir masraftan kaçınılmamıştır. Bu durumu
merhum tarihçi Reşad Ekrem Koçu şu şekilde yorumlamıştır: “Bir harpten mağlûp olarak
çıkmış ve etrafı, topraklarına göz koymuş düşmanlarla çevrili bir imparatorluğun sarılacak bin
yarası varken bir sünnet düğünü yoluna neler yapıldığını ibretle okumak lazımdır.”1308 Şenlikte
yapılan masraflar gerçekten çoktur. Lakin devletin üzerindeki kara bulutları kaldırmak ve pozitif
gündem oluşturmak için hiçbir masraftan kaçınılmaması kanaatimizce doğru bir politikadır.
Nitekim imparatorluk, dış dünyaya bu şenlik vasıtasıyla gücünü gösterme imkânı bulmuştur.
Elçilerin özel olarak davet edilmesi devletin bu politikasının bir yansımasıdır.
Hülasa bu tez ile Osmanlı Devleti’nin bütün kurumlarıyla beraber bir Sûr-ı Hümâyûnu
nasıl hazırladığı ve düzenlediği ortaya konulmuştur.
1308 Reşad Ekrem Koçu, Osmanlı Padişahları, İstanbul 1981, s. 290.

204
BİBLİYOGRAFYA
I- ARŞİV VESİKALARI
BOA: Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı, Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı

Arşivi (Kullanılan bütün vesikalar bu arşivden olduğu için hepsinin başına BOA yazmadık).
A.DVN. (Sadâret, Divân Kalemi Evrakı) nr. 149/38.
A.MKT.NZD. (Sadâret, Mektûbî Kalemi, Nezâret ve Devâir Evrakı) nr. 227/15.
A.RSK. (DES). (Bâb-ı Âsafi, Ruus Kalemi, Dosya Usulü Evrak), nr. 765/21, 765/98.
AE.SABH.I. (Ali Emiri, I. Abdülhamid) nr. 15/1326.
AE.SAMD.III. (Ali Emiri, III. Ahmed) nr. 8/697, 18/1621, 18/1622, 18/1623, 18/1638,
111/10947, 141/13671, 183/17742, 221/21367, 223/21487, 224/21623, 225/21702, 225/21706,
226/21763, 226/21798, 227/21845, 229/22039, 232/22186.
AE.SMMD.IV. (Ali Emiri, IV. Mehmed) nr. 45/5145, 47/5334.
C.ADL. (Cevdet, Adliye) nr. 1/36, 1/37, 4/257, 29/1727, 66/3972.
C.BH. (Cevdet, Bahriye) nr. 29/1353.
C.DH. (Cevdet, Dâhiliye) nr. 214/10673.
C.DRB. (Cevdet, Darphâne) nr. 4/166.
C.ML. (Cevdet, Mâliye) nr. 28/1320, 239/9988, 239/9990, 667/27320, 735/30015.
C.SM. (Cevdet, Saray) nr. 1/10, 7/323, 60/3015, 78/3915, 158/7902.
D.BŞM.SRH. (DES). (Bâb-ı Defterî, Başmuhâsebe Kalemi, Sûr-ı Hümâyûn, Dosya

Usulü Evrak) nr. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19.
D.BŞM.SRH.D. (Bâb-ı Defterî, Başmuhasebe Kalemi, Sûr-ı Hümâyûn Defterleri) nr.

20605.
EV.HMH.D. (Evkaf-Haremeyn Muhasebeciliği Defterleri) nr. 4940.
İE.HAT. (İbnülemin, Hatt-ı Hümâyûn) nr. 6/561, 6/562.
205
İE.HLT. (İbnülemin, Hilat) nr. 3/314, 3/317, 3/318, 3/319, 3/320, 3/322, 3/326, 3/327,
3/328, 3/330, 3/331; 3/332, 3/334, 4/322, 4/323, 4/326, 4/327, 4/328, 4/330, 4/331, 4/332, 4/333,
4/334, 4/335, 4/336, 4/372.
İE.MHH. (İbnülemin, Muharrerât-ı Husûsiye) nr. 1/35.
İE.MT. (İbnülemin, Müstediyât) nr. 3/291, 3/301.
İE.SM. (İbnülemin, Saray) nr. 28/2993.
HAT. (Hatt-ı Hümâyûn) nr. 14/576, 1378/54253, 1387/55070, 1447/49.
KK. (Kâmil Kepeci) nr. 54, 7500.
MAD (Maliyeden Müdevver Defterler) nr. 1284, 1687, 4729, 6889.
Mühimme Defterleri, nr. 91, 129.
TSMA.D. (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri) nr. 5649, 7856/2, 9614, 2352-0327,
2358/95, 5649, 7856/2, 9614, 2363/0011, 7857, 9670/62, 7857, 9670/62.
TSMA.E. (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı) nr. 660/14, 661/3, 914/2, 1136/35,
1243/22, 1246/56.
II- KAYNAK ESERLER VE YAYINLANMIŞ VESİKALAR
1582 Surname-i Hümâyûn, Düğün Kitabı, haz. Nurhan Atasoy, İstanbul 1997.
1730 Patrona İhtilâli Hakkında Bir Eser, Abdi Tarihi, haz. Faik Reşit Unat, Ankara
1999.
91 Numaralı Mühimme Defteri (H. 1056/M. 1646-1647), İstanbul 2015.
XV. Yüzyıl Tarihçilerinden Kemal, Selâtîn-nâme (1299-1490), haz. Necdet Öztürk,

Ankara 2001.
Abdurrahmân Abdi Paşa Kanunnâmesi, haz. H. Ahmet Arslantürk, İstanbul 2012.
Abdurrahman Abdi Paşa Vekâyi‘-nâmesi (1648-1682), haz. Fahri Derin, İstanbul 2008.
Agâh Sırrı Levend, Nabi’nin Surnâmesi, İstanbul 1944.
206
Ahmed bin Mahmud, Tarih-i Göynüklü, Berlin Staatsbibliothek Orientabteilung, Ms. or.
quart. nr. 1209.
Ahmed Câvid, Hadîka-i Vaka‘yi, haz. Adnan Baycar, Ankara 1998.
Ahmed Resmî Efendi, Hamîletü’l-Küberâ, haz. Ahmet Nezihî Turan, İstanbul 2000.
Ahmed Vâsıf Efendi, Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakaikü’l-Ahbâr, yay. haz. Mücteba İlgürel,

Ankara 1994.
_______, Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakaikü’l-Ahbâr, 1774-1779 (H. 1188-1193), yay. haz.

Mücteba İlgürel, Ankara 2014.
ANHEGGER, Robert, “Mehmed b. Hacı Halîl ül-Kunevî’nin Tarih-i Âl-i Osman’ı”,

Tarih Dergisi, sayı: 3-4, İstanbul 1952, s. 51-66.
Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman, F. Giese Neşri, haz. Nihat Azamat, İstanbul 1992.
Anonim Osmanlı Kroniği (1299-1512), haz. Necdet Öztürk, İstanbul 2000.
Anonim Osmanlı Tarihi (1099-1116/1688-1704), haz. Abdülkadir Özcan, Ankara 2000.
ARSLAN, Mehmet, Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri, Manzûm Sûrnâmeler, I,

İstanbul 2008.
_______, Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri 3, Vehbi Sûrnâmesi, İstanbul 2009.
_______, Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri, 4-5, Abdi Sûrnâmesi, İstanbul 2011.
_______, Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri 8, Sûriyye Kasideleri ve Târihleri,

İstanbul 2011.
Âşıkpaşazâde Tarihi, [Osmanlı Tarihi (1285-1502)], haz. Necdet Öztürk, İstanbul 2013.
ATASAĞUN, Şerife Şule, Konya Mevlana Müzesi İhtisas Kütüphanesi 5278 Numaralı
Münşeât Mecmuası (İnceleme-Metin), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2013.
AYCİBİN, Zeynep, “Ahmed Resmî Efendi’nin Hamîletü’l-Küberâ’sı ve Müstakim-zâde

Zeyli”, TTK Belgeler, sayı: 26, Ankara 2002, s. 183-226.
207
Ayvansarâyî Hüseyîn Efendi, Hadîkatü’l-Cevâmi‘, İstanbul Câmileri ve Diğer Dînî-Sivil
Mi‘mârî Yapılar, haz. Ahmed Nezih Galitekin, İstanbul 2001.
Celalüddin Hızır (Hacı Paşa), Müntahab-ı Şifa, II, Sözlük, haz. Zafer Önler, İstanbul
1999.
Celalzâde Mustafa, Geschichte Sultan Süleyman Kanunis von 1520 bis 1557, Tabakâtü’l-
Memâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik, Weisbaden 1981.
Celalzade Mustafa Çelebi, Kanunî’nin Tarihçisinden Muhtelen Çağ, Tabakâtü’l-

Memâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik, haz. Ayhan Yılmaz, İstanbul 2011.
CENGİZ, Halil Erdoğan-YÜCEL, Yaşar, “Rûhî Târîhi”, TTK Belgeler, sayı: 18, Ankara
1992, s. 359-472.
Crailsheimli Adam Werner, Padişahın Huzurunda, Elçilik Günlüğü, 1616-1618, çev.

Türkis Noyan, İstanbul 2011.
COVEL, John, Bir Papazın Osmanlı Günlüğü, Saray, Merasimler, Gündelik Hayat, çev.
Nurten Özmelek, İstanbul 2017.
ÇALIŞKAN, Muharrem Saffet, Vaka‘nüvis Enverî Sadullah Efendi ve Tarihinin I.

Cildi’nin Metin ve Tahlili (1182-1188/1768-1774), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2000.
Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât, Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704),

haz. Abdülkadir Özcan, Ankara 1995.
Düsturnâme-i Enveri (19-22. Kitaplar), haz. Necdet Öztürk, İstanbul 2012.
DÜZDAĞ, Ertuğrul, Kanunî Devri Şeyhülislâmı Ebussuud Efendi Fetvaları, İstanbul

2012.
Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, cilt: I, haz. Robert Dankoff-Seyit Ali Kahraman-Yücel

Dağlı, İstanbul 2006.
Fatih Sultan Mehmed, Kanunnâme-i Âl-i Osman, haz. Abdülkadir Özcan, İstanbul 2007.
Feridun Ahmed Bey, Münşeâtü’s-Selâtîn, İstanbul 1274.
208
Feridun Ahmed Bey, Nüzhet-i Esrârü’l-Ahyâr Der-Ahbâr-ı Sefer-i Sigetvar, Sultan
Süleyman’ın Son Seferi, haz. H. Ahmet Arslantürk-Günhan Börekçi, İstanbul 2012.
Gelibolulu Mustafa ‘Âlî, Câmi‘u’l-Buhûr Der Mecâlis-i Sûr, haz. Ali Öztekin, Ankara
1996.
GERLACH, Stephan, Türkiye Günlüğü 1573-1576, çev. Türkis Noyan, I-II, İstanbul
2007.
GÜNGÖR, Tahir, Vak‘a-nüvîs Hâkim Efendi Tarihi (Metin ve Tahlîl), Doktora Tezi,
Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2014.
Hadîdî, Tevârih-i Âl-i Osman (1299-1523), haz. Necdet Öztürk, İstanbul 1991.
Hafız Mehmed Efendi, Sûrnâme, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Nureddin Paşa, nr. 10267.
_______, 1720 Şehzâdelerin Sünnet Düğünü, Sûr-ı Hümâyûn, haz. Seyit Ali Kahraman,
İstanbul 2008.
Hammer, Devlet-i Osmâniye Tarihi, terc. Mehmed Atâ, cilt: 3, İstanbul 1329.
Hasan Bey-zâde Ahmed Paşa, Hasan Bey-zâde Târîhi, II-III, haz. Şevki Nezihi Aykut,
Ankara 2004.
Helvahane Defteri ve Topkapı Sarayında Eczacılık, yay. haz. Arslan Terzioğlu, İstanbul
1992.
Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l-Beyân Fî Kavânîn-i Âl-i Osmân, haz. Sevim İlgürel,
Ankara 1998.
Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t-Tevarih, III, haz. İsmet Parmaksızoğlu, Ankara 1992.
İbn Kemal, Tevârih-i Âl-i Osman, VII. Defter, haz. Şerafettin Turan, Ankara 1991.
İmparatorluğun Meşalesi, XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun Genel Görünümü

ve Ignatius Mouradgea d’Ohsson, ed. Fatma Canpolat, İstanbul 2002.
Îsâ-zâde Târîhi, (Metin ve Tahlil), haz. Ziya Yılmazer, İstanbul 1996.
İstanbul Kadı Sicilleri Hasköy Mahkemesi 10 Numaralı Sicil (H. 1085-1090 / M. 1674-
1679), ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul 2011.
209
İstanbul’da Fransız Elçiliği, Marki de Bonnac’ın Tarihi Hatırat ve Belgeleri, haz.
Mustafa Daş, Ankara 2017.
JORGA, Nicolae, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, 4, (1640-1774), çev. Nilüfer Epçeli,

İstanbul 2009.
Kemalpaşazâde (İbn Kemal), Tevârih-i Âl-i Osman, III. Defter, haz. Abdullah Satun,
İstanbul 2014.
KIRCA, Ersin, Sadaret Yazışmalarını Hâvî Bir Münşeât Mecmuası (1114-1116/1703-

1704) (İnceleme-Metin), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü,
İstanbul 2015.
Lale Devri Ressamı Van Mour’un Osmanlılar Kıyafet Albümü, yay. haz. Sinan Ceno,
İstanbul 2013.
Mevlânâ Mehmed Neşrî, Cihânnümâ, (1285-1485), haz. Necdet Öztürk, İstanbul 2008.
Mirzâ-zâde Mehmed, Sâlim Divanı, Tenkitli Basım, haz. Adnan İnce, Ankara 1994.
MORTRAYE, Aubry de La, Travels Through Europe, Asia and Africa, I, London 1730.
Mustafa Kesbî, İbretnümâ-yı Devlet (Tahlil ve Tenkitli Metin), haz. Ahmet Öğreten,
Ankara 2002.
Mustafa Sâfî’nin Zübdetü’t-Tevârîh’i, I, haz. İbrahim Hakkı Çuhadar, Ankara 2003.
Naîmâ Mustafa Efendi, Târih-i Na‘îmâ, I-IV, haz. Mehmet İpşirli, Ankara 2007.
Oruç Beğ Tarihi, (1288-1502), haz. Necdet Öztürk, İstanbul 2008.
Osmanzâde Tâib, Hadîkatü’l-Vüzerâ ve Zeylleri, Osmanlı Sadrazamları, haz. Mehmet

Arslan, İstanbul 2013.
ÖZÇELİK, Sadettin, XV. Yüzyılda Yazılmış Bir Tıp Eseri, Kitâbü’l-Mühimmât, Ankara
2001.
RICAUT, Paul, Osmanlı İmparatorluğu’nun Hâlihazırının Tarihi (XVII. Yüzyıl), çev.

Halil İnalcık-Nihan Özyıldırım, Ankara 2012.
Peçevi İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi, I-II, haz. Bekir Sıtkı Baykal, Ankara 1992.
210
Raşid Mehmed Efendi, Tarih-i Raşid, V, İstanbul 1282.
Raşid Mehmed Efendi, Târîh-i Râşid ve Zeyli, I-II, haz. Abdülkadir Özcan vd. İstanbul
2013.
Reinhold Lubenau Seyahatnamesi, Osmanlı Ülkesinde, 1587-1589, I-II, çev. Türkis

Noyan, İstanbul 2012.
SAĞLAM, Nevzat, Ahmed Vâsıf Efendi ve Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakâ’iku’l-Ahbâr’ı

1166-1188/1752-1774 (İnceleme ve Metin), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2014.
Selânikî Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî (971-1003/1563-1595), I-II, haz. Mehmet

İpşirli, Ankara 1999.
Seyid Vehbi, Sûrnâme, Üçüncü Ahmedin oğullarının sünnet düğünü, haz. Reşad Ekrem
Koçu, İstanbul 1939.
Seyyid Hasan Muradî, Bir Kâtibin Kaleminden İstanbul’un 12 Yılı, (1754-1766), haz.
Recep Ahıshalı, İstanbul 2016.
Silahdâr Fındıklılı Mehmed Ağa, Nusretnâme, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin

Efendi, nr. 2369.
Silâhdâr Fındıklılı Mehmed Ağa, Nusretnâme, İnceleme-Metin, (1106-1133/1695-1721),

haz. Mehmet Topal, Ankara 2018.
SHAY, Mary Lucille, Lale Devri ve Sonrası (1720-1734), çev. Münir Akın, İstanbul
2009.
Şem’dânî-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi Târihi, Mür’i’t-Tevârih, I, III, haz. Münir

Aktepe, İstanbul 1976.
Şemseddin Sami, Kâmûsu’l-Alâm, IV, İstanbul 1306.
_______, Kâmûs-ı Türkî, İstanbul 1317.
Şerefeddin Sabuncuoğlu, Mücerreb-name, (İlk Türkçe Deneysel Tıp Eseri-1468), haz.

İlter Uzel-Kenan Süveren, Ankara 1999.
211
Tabîb-i İbn-i Şerîf, Yâdigâr, 15. Yüzyıl Türkçe Tıp Kitabı, Yâdigâr-ı İbn-i Şerîf, haz.
Yahya Okutan-Doğan Koçer-Mecit Yıldız, İstanbul 2004.
Taylesanizâde Hâfız Abdullah Efendi Tarihi, İstanbul’un Uzun Dört Yılı (1785-1789),
haz. Feridun M. Emecen, İstanbul 2003.
Tevki‘î Abdurrahman Paşa, Osmanlı Devleti’nde Teşrifat ve Törenler, haz. Sadık Müfit
Bilge, İstanbul 2011.
THEVENOT, Jeanot, Thevenot Seyahatnamesi, çev. Ali Berktay, İstanbul 2009.
TOURNEFORT, Joseph de, Tournefort Seyahatnamesi, çev. Teoman Tunçdoğan, II.

Kitap, İstanbul 2005.
Tursun Bey, Târîh-i Ebü’l-Feth, haz. Mertol Tulum, İstanbul 1977.
_______, Fetih Babası, Fatih’in Tarihi, haz. Mertol Tulum, İstanbul 2013.
TÜRKAL, Nazire Karaçay, Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Zeyl-i Fezleke, (1065-22
Ca. 1106 / 1654-7 Şubat 1695), (Tahlil ve Metin), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2012.
ÜLKER, Hikmet, Sultanın Emir Defteri (51 Nolu Mühimme), İstanbul 2003.
Vak‘anüvis Subhî Mehmed Efendi, Subhî Tarihi, Sâmî ve Şâkir Tarihleri İle Birlikte,
(İnceleme ve Karşılaştırmalı Metin), haz. Mesut Aydıner, İstanbul 2007.
Vehbî, Sûrnâme, Sultan Ahmet’in Düğün Kitabı, haz. Mertol Tulum, İstanbul 2008.
Yahyâ bin Mehmed el-Kâtib, Menâhicü’l-İnşa, haz. Fahri Unan, Ankara 2014.
YILDIRIM, M. Zahit, 30 Numaralı Adana Şer‘iyye Sicil Defteri, 1115/1703-1171/1757,

Yüksek Lisans Tezi, İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya 1996.
Yirmisekiz Mehmet Çelebi’nin Fransa Seyahatnamesi, sad. Şevket Rado, İstanbul 1970.
ZINKEISEN, Johann Wilhelm, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, II-III-V, çev. Nilüfer

Epçeli, İstanbul 2011.
212
III-ARAŞTIRMA VE İNCELEMELER
AFYONCU, Erhan, Osmanlı Devlet Teşkilâtında Defterhâne-i Âmire (XVI.-XVIII.

Yüzyıllar), Ankara 2014.
_______, Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma Rehberi, İstanbul 2016.
_______, Osmanlı Padişahları, İstanbul 2019.
_______, “Müteferrika”, DİA, cilt: 32, 2006, s. 183-185.
_______, “Hazine-i Birûn Kâtibi Ahmed bin Mahmud Kimdir?”, Journal of Turkish
Studies (Türklük Bilgisi Araştırmaları), Harvard 2004, s. 1-8.
AHISHALI, Recep, Osmanlı Devlet Teşkilatından Reisülküttablık (XVIII. Yüzyıl),

İstanbul 2001.
AKKOÇ, Avni, “Üçüncü Ahmed’in Saz Takımı”, Resimli Tarih Mecmuası, III, sayı: 29,
Mayıs 1952, s. 1477-1478.
_______, “Üçüncü Sultan Ahmed'in Saz Takımı”, İleri Musiki Mecmuası, cilt: 19, sayı:
227, İstanbul 1967, s. 9-10.
AKTEPE, Münir, “Ahmed III”, DİA, cilt: 2, 1989, s. 34-38.
_______, “Kâğıthane”, DİA, cilt: 24, 2001 s. 166-169.
_______, “Damad İbrâhim Paşa, Nevşehirli”, DİA, cilt: 8, 1993, s. 441-443.
_______, “Matbah Emîni Halil Efendi’ye Dâir Bazı Notlar”, Tarih Dergisi, sayı: 15,
İstanbul 1960, s. 65-70.
AKYILDIZ, Ali, Haremin Padişahı Valide Sultan, Harem’de Hayat ve Teşkilat, İstanbul
2017.
AL, Ebubekir, “Çanakkale’nin Yetim Çocukları”, Çanakkale: Çocuklar-Analar-Babalar,

ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul 2016, s. 265-276.
ATASOY, Nurhan, İbrahim Paşa Sarayı, Ankara 2012.
_______, Otağ-ı Hümâyûn, Osmanlı Çadırları, İstanbul 2000.
_______, 1582 Surname-i Hümâyûn Düğün Kitabı, İstanbul 1997.
213
ATIL, Esin, Levnî ve Surnâme: Bir Osmanlı Şenliğinin Öyküsü, İstanbul 1999.
AYANOĞLU, İsmail Fazıl, Okmeydanı ve Okçuluk Tarihi, Ankara 1974.
AYDIN, Yusuf Alperen, Sultanın Kalyonları, İstanbul 2011.
AYDÜZ, Salim, Osmanlı Devleti’nde Müneccimbaşılık ve Müneccimbaşılar, Yüksek

Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1993.
_______, Tophâne-i Âmire ve Top Döküm Teknolojisi, Ankara 2006.
_______, “Müneccimbaşı”, DİA, cilt: 32, 2006, s. 2-4.
AYNUR, Hatice, “Surnâme”, DİA, cilt: 37, 2009, s. 565-567.
BAŞ, Esra, Arşiv Belgelerinden Hareketle XVIII. Yüzyıl Osmanlı Toplum Hayatında
Kadın, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2006.
BAYAT, Ali Haydar, “Sûr-i Hıtânlara Düşürülen Tarihlere Bir Örnek Olarak Kenzî’nin
Târîh-i Sûr-i Hitân’i”, Üçüncü Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi, II, Kıbrıs 2000, s.
107-126.
_______, “Osmanlı Devri Saray Sünnet Şenlikleri (Sûr-i Hümâyunlar)”, Kubbealtı

Akademi Mecmuası, sayı: 3 (Temmuz 1982), s. 53-76.
BEDEVIAN, Armenag K., Illustrated Polyglottic Dictionary of Plant Names, Mucemü’l-

esmaü’l-nebatat, Kahire 1936.
BERKSAN, Emine, Matbah-ı Âmire (Saray Mutfağı) (1703-1730), Doktora Tezi,

İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2005.
BARDAKÇI, Murat, Hafız Hakkı Paşa'nın Sarıkamış Günlüğü, İstanbul 2016.
BEYDİLLİ, Kemal, “Mustafa III”, DİA, cilt: 31, 2006, s. 280-283.
BİLGİN, Arif, Osmanlı Saray Mutfağı (1453-1650), İstanbul 2004.
_______, “Osmanlı Döneminde İlâç Yapımında Kullanılan Tıbbî Bitkiler”,

Osmanlılarda Sağlık, ed. Coşkun Yılmaz-Necdet Yılmaz, İstanbul 2006, s. 247-263.
_______, “Matbah-ı Âmire”, DİA, cilt: 28, 2003, s. 115-119.
214
BOPPE, Auguste, XVIII. Yüzyıl Boğaziçi Ressamları, çev. Nevin Yücel-Celbiş, İstanbul
1998.
BOSTAN, İdris, Osmanlı Bahriye Teşkilâtı: XVII. Yüzyılda Tersâne-i Âmire, Ankara
1992.
BOYAR, Ebru-Kate Flett, Osmanlı İstanbul’unun Toplumsal Tarihi, çev. Serpil

Çağlayan, İstanbul 2014.
BOZTAŞ, Fırat, Onaltıncı Yüzyılın Sonuna Kadar Osmanlı Devleti’nde Tabl ve Alem
Mehterleri Teşkilatı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Üniversitesi,
İstanbul 2009.
ÇAYIRDAĞ, Mehmet, “Kayseri’de Vakıf Kütüphaneleri ve Matbah Emini Hacı Halil

Efendi Kütüphanesi”, Vakıflar Dergisi, sayı: 20, Ankara 1988, s. 265-288.
ÇELEBİ, İlyas, “Zâyirçe”, DİA, cilt: 44, 2013, s. 160-162.
ÇELİK, Şenol, “Orducu”, DİA, cilt: 33, 2007, s. 370-373.
_______, “Osmanlı Sefer Organizasyonunda Orducu Esnafı ve İstanbul Orducuları”,

Eskiçağ’dan Modern Çağ’a Ordular, İstanbul 2008, s. 355-386.
ÇOLAK, Songül, “XVIII. yüzyıl Osmanlı Tarih Yazıcılarından Hazine-i Birûn Kâtibi
Ahmed bin Mahmud’un Hayatı”, TTK Belleten, sayı: 250, Ankara 2004, s. 853-864.
ÇÜRÜK, Cenap-ÇİÇEKÇİLER, Ersin, Örnekleriyle Türk Çadırları, İstanbul 1983.
DİKMEN, Hamit, “Seyyid Vehbî”, DİA, cilt: 37, 2009, s. 74-75.
DEMİR, Uğur, Osmanlı Hizmetinde Bir Mühtedî, Humbaracı Ahmed Paşa, İstanbul
2015.
EMECEN, Feridun M., İmparatorluk Çağının Osmanlı Sultanları-II, İstanbul 2016.
_______, “İbrâhim Han”, DİA, cilt: 21, 2000, s. 316-317.
_______, “Süleyman I”, DİA, cilt: 38, 2010, s. 62-74.
EROĞLU, Haldun, Osmanlı Devletinde Şehzadelik Kurumu, Ankara 2004.
_______, “Şehzade, Osmanlılar’da”, DİA, cilt: 38, 2010, s. 480-483.
215
ERTUĞ, Zeynep Tarım, “Topkapı Sarayı”, DİA, cilt: 41, 2012, s. 256-261.
_______, “İmaret”, DİA, cilt: 22, 2000, s. 219-220.
ERÜNSAL, İsmail, “Türk Edebiyatının Arşiv Kaynakları III: Telhîsî Mustafa Efendi
Cerîdesi”, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sayı: 2, İzmir 1983, s. 37-42.
_______, “Sadreddinzade Telhisi Mustafa Efendi ve Ceridesi”, Kaynaklar, sayı: 2,

İstanbul 1984, s. 77-81.
EYİCE, Semavi, “Elçi Hanı”, Tarih Dergisi, sayı: 24, İstanbul 1970, s. 93-130.
_______, “Aynalıkavak Sarayı”, DİA, cilt: 4, 1991, s. 264-266.
_______, “Elçi Hanı”, DİA, cilt: 11, 1995, s. 15-18.
_______ “Haliç”, DİA, cilt: 15, 1997, s. 264-280.
FLEISCHER, Cornell H., Tarihçi Mustafa Âli, Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı, çev.
Ayla Ortaç, İstanbul 2009.
GENÇ, Serdar Genç, Lale Devrinde Savaş, İran Seferlerinde Organizasyon ve Lojistik,
İstanbul 2013.
GİZ, Adnan, “Üçüncü Ahmedin Oğulları”, Tarih Dünyası, sayı: 16, İstanbul 1950, s.
678-679.
GÖLEN, Zafer, Osmanlı Devleti’nde Baruthâne-iÂmire (XVIII. Yüzyıl), Ankara 2006.
GÖKPINAR, Bekir, “Varadin”, DİA, cilt: EK-2, 2016, s. 647-649.
GÜLTEKİN, Hasan, Türk Edebiyatında İnşâ: Tarihî Gelişim-Kuram-Sözlük ve Münşeât-

ı Koca Râgıb Paşa, Ankara 2015.
GÜNAY, Fatih, “Râşid Mehmed Efendi”, DİA, cilt: 34, 2007, s. 463-465.
GÜNDÜZ, Filiz, “Okmeydanı”, DİA, cilt: 33, 2007, s. 339-340.
GÜNERGUN, Feza, 14-17. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğunda Kullanılan

Anorganik İlaçlar, İstanbul 1986.
GÜVEN, Özbay, “İstanbul Ok Meydanı Spor Alanı”, Toplumsal Tarih, sayı: 14, s. 17-
18.
216
IŞIKÖZLÜ, Fazıl, “Başbakanlık Osmanlı Arşivinde Yeni Bulunmuş Olan ve Sadreddin
Zâde Telhisî Mustafa Efendi Tarafından Tutulduğu Anlaşılan H. 1123 (1711) - 1148 (1735)
Yıllarına Ait Bir Ceride (Jurnal) ve Eklentisi”, 7. Türk Tarih Kongresi: Kongreye Sunulan
Bildiriler, II, Ankara 1973, s. 508-534.
İNALCIK, Halil, “İstanbul”, DİA, cilt: 23, 2001, s. 220-239.
_______, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), çev. Ruşen Sezer, İstanbul
2009.
İNCİCİYAN, P. Ğ., XVIII. Asırda İstanbul, İstanbul 1956.
İPŞİRLİ, Mehmet, “Temliknâme”, DİA, cilt: 40, 2011, s. 430-431.
_______, “Arzuhal”, DİA, cilt: 3, 1991, s. 447-448.
KARACA, Filiz, “Hil’at (Osmanlılarda Hil’at)”, DİA, cilt: 18, 1998, s. 25-27.
_______, “İnâm”, DİA, cilt: 22, 2000, s. 259-260.
KARAHASANOĞLU, Selim, Kadı ve Günlüğü (Sadreddinzâde Telhisî Mustafa Efendi

Günlüğü (1711-1735) Üstüne Bir İnceleme), İstanbul 2013.
KARAİSMAİLOĞLU, Adnan, “Acem”, DİA, cilt: 1, 1988, s. 321.
KARAL, Enver Ziya, “Ahmed III”, İA, cilt: 1, 1978, s. 165-168.
KERSLAKE, Celia, “Celâlzâde Mustafa Çelebi”, DİA, cilt: 7, 1993, s. 260-262.
KIA, Mehrdad, Osmanlı İmparatorluğu’nda Gündelik Hayat, çev. Özgür Özol, İstanbul
2013.
KIZILTAN, Mübeccel, The Surname of Hazin As a Sample of Old Turkish Prose,

Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul 1987.
_______, “Mehmed Hazîn ve Sûrnâmesi”, Türklük Araştırmaları Dergisi, sayı: 4,

İstanbul 1988, s. 61-92.
KOÇU, Reşad Ekrem, Osmanlı Padişahları, İstanbul 1981.
KORTANTAMER, Samira, “Memlûklerde Sünnet, Hadım Etme ve İşkence”, İğdiş,

Sünnet, Bedene Şiddet Kitabı, ed. Emine Gürsoy Naskali-Aylin Koç, İstanbul 2009, s. 107-117.
217
KÖSEOĞLU, Neşet, “Fatih Sultan Mehmed ve Okmeydanı”, Turing Belleteni, sayı: 131,
Aralık 1952, s. 5-8.
_______, “Okmeydanına Dair Fermanlar ve Dikili Taşlar”, Turing Belleteni, sayı: 132,
Ocak 1953, s. 11-15.
KURAT, Akdes Nimet, “Hazine-i Bîrun Kâtibi Ahmed bin Mahmud’un (1123-1711)
Prut Seferine Ait “Defteri” (Berlin, Preussische Staatssbibliothek, Orientalische Abteilung, Nr.
1209)”, Tarih Araştırmaları Dergisi, IV/6-7 Ankara 1968, s. 261-426.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat, “XVIII. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Elçilerin

Ağırlanması”, Türk Kültürü Araştırmaları, cilt: 27, sayı:1-2, Ankara 1989, s. 199-231.
_______, Osmanlı Belgelerinin Dili, Ankara 2013.
_______, “Tezkire”, DİA, cilt: 41, 2012, s. 73-74.
MAHİR, F. Banu, “Türk Minyatürlerinde Hil’at Merasimleri”, Belleten, sayı: 238,

Ankara 1999, s. 745-754.
_______, “Minyatür”, DİA, cilt: 30, 2005, s. 118-123.
MENGİ, Mine, “Mesîhî”, DİA, cilt: 29, 2004, s. 312-313.
MINKOV, Anton, Conversion To Islam As Reflected in Kisve Bahası Petitions: An

Aspect of Ottoman Social Life in The Balkans, 1670-1730, Boston 2004.
Muhteşem Süleyman’ın İmparatorluğu’nda, ed. Marie Christine Gomez-Géraud,

Stefanos Yerasimos, İstanbul 2014.
NUTKU, Özdemir, IV. Mehmet’in Edirne Şenliği (1675), Ankara 1987.
_______, “Kirve”, DİA, cilt: 26, 2002, s. 68-69.
_______, “Düğün (Türkler’de Düğün)”, DİA, cilt: 10, 1994, s. 16-18.
_______, “Nahil”, DİA, cilt: 32, 2006, s. 299-300.
OSMAN, Rifat, Edirne Sarayı, yay. haz. Süheyl Ünver, Ankara 1989.
Osmanlı’da Yıkanma Geleneği ve Berberlik Zanaatı, İstanbul 2006.
218
ÖNAL, Ahmet, “Şenlik ve Siyaset: Şehzâdelerin Doğum ve Sünnet Şenlikleri”, Osmanlı
Dünyasında Çocuk Olmak, İstanbul 2012, s. 21-52.
ÖZCAN, Abdülkadir, “Baltacı”, DİA, cilt: 5, 1992, s. 34-35.
_______, “Cülûs”, DİA, cilt: 8, 1993, s. 108-114.
_______, “Devşirme”, DİA, cilt: 9, 1994, s. 254-257.
_______, “Gulâm (Osmanlılar)”, DİA, cilt: 14, 1996, s. 184.
_______, “İdrîs-i Bitlisî”, DİA, cilt: 21, 2000, s. 485-488.
_______, “Mehmed IV”, DİA, cilt: 28, 2003, s. 414-418.
_______, “Patrona İsyanı”, DİA, cilt: 34, 2007, s. 189-192.
_______, “Silâhdar Mehmed Ağa”, DİA, cilt: 37, 2009, s. 194-197.
ÖZCAN, Nuri, “Hânende”, DİA, cilt: 16, 1997, s. 27.
_______, “Hasan Ağa, Enfî”, DİA, cilt: 16, 1997, s. 285-286.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I-III, İstanbul
1983.
PEIRCE, Leslie, Harem-i Hümâyûn, Osmanlı İmparatorluğu’nda Hükümranlık ve

Kadınlar, çev. Ayşe Berktay, İstanbul 2012.
PUL, Ayşe, Yeniçeri Ocağı’nın 68. Ortası Turnacıbaşılık, Ankara 2016.
SAHİLLİOĞLU, Halil, “Emîn”, DİA, cilt: 11, 1995, s. 111-112.
SAKİN, Orhan, Yeniçeri Ocağı Tarihi ve Yasaları, İstanbul 2011.
SANAL, Haydar, “Batılılaşma”, DİA, cilt: 5, 1992, s. 182-186.
SARI, Nil, “Cerrahlık (Osmanlılar’da Cerrahlık Mesleği)”, DİA, cilt: 7, 1993, s. 423-
424.
SARICAOĞLU, Fikret, Kendi Kaleminden Bir Padişahın Portresi, Sultan I. Abdülhamid

(1774-1789), İstanbul 2001.
Sarkis Sarraf Hovhannesyan, Payitaht İstanbul’un Tarihçesi, İstanbul 1996.
219
SERTOĞLU, Midhat, Mufassal Osmanlı Tarihi, V, Ankara 2011.
SELÇUK, Bahir, “Yeni Bir Sıhhat-nâme Şehdî'nin Sultan III. Ahmed Sıhhat-nâmesi”,
Türkoloji Araştırmaları, III, sayı: 2, İstanbul 2008, s. 604-616.
SURAIYA Faroqhi, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla,

İstanbul 2002.
ŞAHİN, Kaya, Kanuni Devrinde İmparatorluk ve İktidar, çev. Ahmet Tunç Şen, İstanbul
2014.
ŞEKER, Mehmet, “Hil’at”, DİA, cilt: 18, 1998, s. 22-25.
Tanzimat Öncesi Merkez Evrakının Tasnif Kılavuzu ve Belge Örnekleri, haz. Aliye Önay
vd., İstanbul 1994.
TANERİ, Aydın, “Çaşnigîr”, DİA, cilt: 8, 1993, s. 232.
TANMAN, Baha, “Âşık Paşa Külliyesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, cilt: 1,
İstanbul 1993, s. 364-368.
TANSUĞ, Sezer, Şenlikname Düzeni, İstanbul 1993.
TURAN, Şerafettin, “Mustafa Çelebi”, DİA, cilt: 31, 2006, s. 290-292.
UNAT, Faik Reşit, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara 2008.
ULUÇAY, Çağatay, “İstanbul’da XVIII. ve XIX. Asırlarda Sultanların Doğumlarında

Yapılan Törenler ve Şenliklere Dair”, İstanbul Enstitüsü Mecmuası, sayı: 4, İstanbul 1958, s.
199-213.
ULUSKAN, Murat, Divân-ı Hümâyûn Çavuşları, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi,

Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2004.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “Nahil ve Nakıl Alayları”, Belleten, sayı: 157, Ankara
1976, s. 55-69.
_______, Osmanlı Tarihi, IV. Cilt, 1. Bölüm, Ankara 1978.
_______, Osmanlı Devleti Teşkilâtında Kapukulu Ocakları, I, Acemi Ocağı ve Yeniçeri

Ocağı, Ankara 1984.
220
_______, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, Ankara 1988.
YALÇIN, Şehnaz, “Levnî”, DİA, cilt: 27, 2003, s. 154-155.
YARAN, Rahmi, “Düğün, İslâm’da Düğün”, DİA, cilt: 10, 1994, s. 15-16.
YENAL, Engin, Bir Zamanlar Türkiye, Carl Gustaf Löwenhielm, Bir İsveç Elçisinin
1820’lerdeki Türkiye Albümü, İstanbul 2003.
YETKİN, Şerare, “Çini”, DİA, cilt: 8, 1993, s. 329-335.
YUM, Şule, “Aynalıkavak Kasrı”, 18. Yüzyılda Osmanlı Kültür Ortamı, İstanbul 1998, s.
207-217.
YÜCEL, Yaşar, Muhteşem Türk Kanuni İle 46 Yıl, Ankara 2014.
221
EKLER
EK 1: Raşid Tarihi’nde Sûr-ı Hümâyûn hazırlıklarından bahseden sayfanın ilki.

Raşid Mehmed Efendi, Tarih-i Raşid, V, İstanbul 1282, s. 226.
222
EK 2: Nusretnâme’de Sûr-ı Hümâyûn’un hazırlık safhasının anlatıldığı sayfa.
Silahdâr Fındıklılı Mehmed Ağa, Nusretnâme,
Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, nr. 2369, s. 322b.
223
EK 3: Sadreddinzâde Telhisî Mustafa Efendi’nin günlüğünde
Sûr-ı Hümâyûn hakkındaki kayıtların bulunduğu sayfalar.
KK, nr. 7500, s. 130-131.
224
EK 4: Sultan III. Ahmed.
Esin Atıl, Levni ve Surname, İstanbul 1999, s. 108.
EK 5: Sadrazam Nevşehirli Damad İbrahim Paşa.

225
EK 6: Sünnet edilen dört şehzâde Bağdat Köşkü’nde istirahat ederken.
226
EK 8: Halil Efendi.
Esin Atıl, Levni ve Surname, İstanbul 1999,
s. 241.
EK 7: Matbah-ı Âmire ve Sûr-ı Hümâyûn EK 9: Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil

Emini Halil Efendi’nin mezartaşı. Efendi’nin şenlik süresinde verdiği
Fatih-Cibali, arzuhallerde kullandığı imzası:
Seyyid Velâyet Türbesi Haziresi. “Bende el-hâc Halil, Emîn-i Sûr”
227
EK 10: Matbah-ı Âmire ve Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’nin kabrinin önden görünümü.
Fatih-Cibali, Seyyid Velâyet Türbesi Haziresi.
228
EK 11: Matbah-ı Âmire ve Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’nin kabrinin arkadan görünümü.
Fatih-Cibali, Seyyid Velâyet Türbesi Haziresi.
229
EK 12: Sûr-ı Hümâyûn’da esnaf alaylarını izleyen elçiler ile sandalye ve çadırları.
230
EK 13: Başmuhâsebe’den 1086/1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nda verilen hediyelerin suretinin
çıkarılması hakkında İstanbul esnafının arzuhali.

231
EK 14: Cebeciler Ocağı’na mensup Çavuş Ortası neferlerine verilecek tayinat için
1086/1675 Sûr-ı Hümâyûnu kayıtlarının tetkik edildiğine dair vesika.

232
EK 15: Sûr-ı Hümâyûn’a davet için yazılacak mektupların
hangi saatte yazılacağı hakkında vesika.
233
EK 16: Otağ-ı Hümâyûn, diğer çadırlar ve Sûr-ı Hümâyûn meydanı.
234
EK 17: Sûr-ı Hümâyûn öncesi sadrazam çadırı, portatif kale ve otuz parça top.
235
EK 18: Elçilerin Okmeydanı’nı, çadırları ve hazırlıkları görme talebine dair III. Ahmed’in
verdiği izin. Hatt-ı Hümâyûn: “Cümlesine izn-i hümâyûnum olmuşdur. Varup seyr itsünler.”
AE.SAMD.III. nr. 223/21487.
236
EK 19: Aynalıkavak Sarayı’nın yapıları.
237
EK 20: Aynalıkavak Sarayı
Ülker Erke-Hasan Âli Göksoy, Minyatürlerde Gemiler, Ankara 1997, s. 45.
238
EK 21: Üç Anbarlı kalyonda Sadrazam İbrahim Paşa ve bir diğer kayıkta yabancı elçiler.
239
EK 22: Levnî’nin gözünden Okmeydanı’ndaki Okçular Tekkesi.
240
EK 23: İsveç Elçisi Carl Gustaf Löwenhielm’in gözünden 1820’lerde Okçular Tekkesi.
Bir Zamanlar Türkiye, Bir İsveç Elçisinin 1820’lerdeki Türkiye Albümü, s. 65.
241
EK 24: Adalet Kulesi, çadırlar ve arka planda Okçular Tekkesi.
242
EK 25: III. Ahmed Adalet Kulesi’nde şehzâdeleriyle esnaf alayını izlerken.
243
EK 26: III. Ahmed Adalet Kulesi’nde Mumcular esnafının alayını izlerken.
244
EK 27: I. Süleyman’ın 1566’da son seferi olan Sigetvar’da kale etrafını kuşatan
Osmanlı ordusunda Otağ-ı Hümâyûn ve Adalet Kuleleri.
Feridun Ahmed Bey, Nüzhet-i Esrârü’l-Ahyâr Der-Ahbâr-ı Sefer-i Sigetvar, Sultan Süleyman’ın
Son Seferi, haz. H. Ahmet Arslantürk-Günhan Börekçi, İstanbul 2012, s. 121, 415.
245
EK 28: Şehzâdelerin sünnet edildiği Sünnet Odası. (Soldaki Yapı)
246
EK 29: Otağ-ı Hümâyûn ve diğer çadırların yerlerinin belirlendiğinden bahseden vesika.
AE.SAMD.III. nr. 229/22039.
247
EK 30: Hünerbâzların Elçi Hanı’nda ikamet ettiğinden bahseden vesika.
248
EK 31: Sûr-ı Hümâyûn için gelen Hünerbâzların ikamet ettiği Elçi Hanı ve avlusu.
Metin And, 16. Yüzyılda İstanbul, İstanbul 2011, s. 56.
249
EK 32: Salomon Schweigger’in Seyahatnâmesi’nde Elçi Hanı.
S. Schweigger, Sultanlar Kentine Yolculuk 1578-1581, çev. Türkis Noyan, İstanbul 2004, s. 58.
250
EK 33: Sûr-ı Hümâyûn’da görevli 1320 personelin sayılarını gösteren vesika.

251
EK 34: Sûr-ı Hümâyûn’da görevli tulumcular ellerindeki
tulumlar ile Nahıl Alayı’nın tertibini sağlıyor.
252
EK 35: Baltacılar, çaşnigirler ve davetlilerin yemek yediği sofralar.
253
EK 36: Matbah-ı Âmire’de hizmet etmek için görevlendirilen 50 debbağı gösteren vesika.

254
EK 37: Baltacılar, çaşnigirler ve davetlilerin yemek yediği sofralar.
255
EK 38: Baltacı-Zülüflü Baltacı.
Ignatius Mouradgea D’ohsson, Tableau général de l’Empire Othoman-3, s. 294’den sonraki

numarasız sayfa.
256
EK 39: Sûrnâme’de tulumcuların anlatıldığı varaklar: 89b-90a-90b.
Hafız Mehmed Efendi, Sûrnâme, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Nureddin Paşa, nr. 10267.
257
EK 40: Eski Saray Baltacıları, Zülüflü Baltacılar, Sim Sakalar ve Çaşnigirlerin vazifeleri.
Raşid Mehmed Efendi, Tarih-i Raşid, V, İstanbul 1282, s. 238-239.
258
EK 41: Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’ye tüm hazırlıklara başlaması hakkında verilen emir.
259
EK 42: Sûr-ı Hümâyûn çadırlarının Okmeydanı’na çıkarılması ve şenliğe dair lazım olan
malzemelerin tedarik edilmesi hakkında Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’ye hitaben yazılan
emir. D.BŞM.SRH. nr. 1/192.
260
EK 43: Hazırlık safhasında Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi’ye verilen
müteferrik emirlerin masraf defterindeki der-kenarı.
D.BŞM.SRH. nr. 2/5-3.
261
EK 44: Sûr-ı Hümâyûn hazırlıklarına başlamadan önce Miri Mahzen’de
tespit edilen malzemelerin listesi.
262
EK 45: Eski Saray’da hazırlanıp teftiş edilen nahıllar ve şeker bahçeleri.
Esin Atıl, Levni ve Surname, s. 244.
263
EK 46: Hazırlanacak nahılların sayısını gösteren vesika.
D.BŞM.SRH. nr. 1/185-1.
264
EK 47: Nahıl güzergahındaki engelleri yıkan dülgerler Nahıl Alayı’nda.
265
EK 48: Nahıl Alayı’ndaki şeker bahçeleri.
Esin Atıl, Levni ve Surname, s. 135.
266
EK 49: Nahıl Alayı ve nahıllar.
267
EK 50: Kale kuşatması canlandırması.
268
EK 51: Tedarik edilen binlerce tablada yeniçerilerin pilav ve zerde yağması.
269
EK 52: Sûr-ı Hümâyûn’da ihsan edilmek üzere hem depolardaki hilatların tespiti hem de
yenisinden 650 adet hilatın mübayaası hakkındaki vesika.
İE.HLT. nr. 3/314.

270
EK 53: Sünnet çadırlarını aydınlatmak için balmumu tedarik edilmesi hakkındaki vesika.

271
EK 54: On bir imaretten tedarik edilen toplam 22’şer kazan, kepçe ve kevgir hakkındaki vesika.

272
EK 55: Matbah-ı Âmire’deki kazan, tencere ve sahanların tamir edilmesi hakkındaki vesika.

273
EK 56: Esnaftan, Rumlardan ve Ermenilerden tedarik edilen
sahan, tencere ve kazan hakkındaki vesika.
274
EK 57: Mısır’dan tedarik edilen atlara dair mühimme kaydı.
Mühimme Defteri, nr. 129, hüküm nr. 1174.

275
EK 58: Sûr-ı Hümâyûn’da lazım olan malzemeleri Okmeydanı’na taşımak için otuz kıta öküz
arabasının tedarik edilip, Hasköy’de hazır bulundurulması hakkındaki vesika.
276
EK 59: Sûr-ı Hümâyûn’da müteferrik işlerde kullanılmak üzere Kutucular Kethüdası
Abdullah Çelebi vasıtasıyla on bin kutu tedariki hakkındaki vesika.

277
EK 60: Hangi kazâdan kaçar tane tavuk, mısır tavuğu,
piliç ve ördek geldiğini gösteren Maliye kaydı.
MAD. nr. 1284/26.
278
EK 61: Hünerbâzlar ile hânende ve sâzende takımı.
279
EK 62: Vidin Valisi Muhammed Paşa’nın duyurusu ile
Sûr-ı Hümâyûn’a gelen canbâzların arzuhali.
D. BŞM. SRH. nr. 2/155.
280
EK 63: İçerik olarak son derece zengin olan bu minyatürde, sol üstte karada yürü bir kale gösteri
yaparken, üç kol halinde sünnet olmaya giden çocuklar, ip üzerinde bir canbaz, fişek gösterisi
yapanlar ile ellerindeki tulumlar ile düzeni sağlayan tulumcular görülmektedir.
281
EK 64: Rusçuk tarafından altı pehlivan ve altı canbazın geldiği hakkındaki vesika.

282
EK 65: Mısır ve Kahire’den on iki nefer lu‘bede-bâz geldiği hakkındaki vesika..

283
EK 66: Sûr-ı Hümâyûn Defteri’ne yanındaki bir adam ile
kaydolmak isteyen Canbâz Hasan’ın arzuhali.
284
EK 67: Tasbâzlara verilen malzemelerin listesi.

285
EK 68: İznikmidli Zorbaz Ahmed’e urgan, tahta, çivi ve direk parası olarak 5 guruş verilmesi
hakkındaki vesika. D.BŞM.SRH. nr. 4/209.
EK 69: Hünerbâzlardan sorumlu olmak üzere sadaret ağalarından beş kişinin mübaşir olarak
görevlendirilmesi hakkındaki vesika. D.BŞM.SRH. nr. 7/100.
286
EK 70: Sûr-ı Hümâyûn’da çocukları sünnet eden cerrahlar ile
arkalarında at üzerinde ortada Cerrahbaşı ve yanında uzun kavuklu hekimbaşı.
Esin Atıl, Levni ve Surname, İstanbul 1999, s. 138-139.
287
EK 71: Sünnet Defteri’ne kayıt olmak için verilen bir arzuhal.
D.BŞM.SRH. nr. 19/146

288
EK 72: Yazısı son derece özenli olan Sünnet Defteri’ne kayıt arzuhali.

289
EK 73: Kan tozu imalâtı için lazım olan malzemeleri içeren vesika.

290
EK 74: Merhum Mübâyaacı Ahmed Ağa’nın oğlunun ağzından yazılan arzuhali.
D.BŞM.SRH. nr. 18/91

291
EK 75: Seferde şehit olan Lağımcıbaşı Muhammed’in evladının sünnet arzuhali.
292
EK 76: Sûr-ı Hümâyûn’da sünnet edilmek isteyen nevmüslim Osman’ın arzuhali.

293
EK 77: “Defter oldur ki hitân olunacak Bostânî sabî fukarâların beyân ider” başlıklı defter.
294
EK 78: Sünnet Çocuklarının Kaydedildiği Defterin İlk Sayfaları
D.BŞM.SRH. nr. 1/139, s. 2-3

295
EK 79: Sünnet Çocuklarının Kaydedildiği Defterin Son Sayfaları
D.BŞM.SRH. nr. 1/139, s. 104-105.

296
EK 80: Sûr-ı Hümâyûn’da sünnet olacak çocuk sayısının 5.300’lere çıktığı hakkındaki vesika.

297
EK 81: Masad.
Hamam, Osmanlı’da Yıkanma Geleneği ve Berberlik Zanaatı, İstanbul 2006, s. 196.

298
EK 82: Murassa Sünnet Usturası.
Hamam, Osmanlı’da Yıkanma Geleneği ve Berberlik Zanaatı, İstanbul 2006, s. 197.

299
EK 83: Murassa Sünnet Usturası.
Topkapı Sarayı Harem-i Hümayunu: Harem Padişahın Evi, İstanbul 2012, s. 300.
300
EK 84: Hafız Mehmed Efendi’nin eserinde istifâde ettiği esnafın hediye defterinin ilk sayfası.
D.BŞM.SRH. nr. 1/196-2.

301
EK 85: Hafız Mehmed Efendi’nin eserinde istifade ettiği esnafın hediye defterinin son sayfası.
D.BŞM.SRH. nr. 1/196-6.

302
EK 86: Esnaf alayı.
303
304
305
EK 89: Pehlivanlar ile hânende ve sâzendeler.
Esin Atıl, Levni ve Surname, İstanbul 1999, s. 156
306
EK 90: Canbâzlar ile hânende ve sâzendeler.
307
EK 91: Sûr-ı Hümâyûn’da sünnet edilmeye götürülen çocuklar.
308
EK 92: Sünnet edilmeye götürülen çocuk kıyafeti.
Lale Devri Ressamı Van Mour’un Osmanlılar Kıyafet Albümü, s. LXV, resim no: 44.
309
EK: 93 Harem-i Hümâyûn’a, vezirlere, ulemaya ve ocak ağalarına verilen şeker dolu
tablaların kaçar tane olduğunu gösteren varaklar: 160a, 160b, 161a.
Hafız Mehmed Efendi, Sûrnâme, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, nr. 10267.

310
EK 94: Gülabdân.
Topkapı Sarayı Harem-i Hümâyûnu, Padişahın Evi Harem, s. 360.

311
EK 95: Tombak Gülabdân.
Topkapı Sarayı Harem-i Hümâyûnu, Padişahın Evi Harem, s. 365.
312
EK 96: Sûr-ı Hümâyûn’a gelen iki şâirin deftere kayıt ve tayinat taleplerine dair
arzuhali.
D. BŞM. SRH. nr. 1/177.

313
EK 97: Sûr-ı Hümâyûn’un bitirilip, Topkapı Sarayı’na dönülmesi ve emaneten alınan
malzemelerin geri verilmesi hakkındaki vesika.

314
EK 98: Sûr-ı Hümâyûn için tedarik edilen malzemelerden artanlarının
Vekilharç Muhammed Ağa eliyle tam bir şekilde hazineye teslim edilmesi hakkındaki vesika.
315
EK 99: Sûr-ı Hümâyûn bittikten sonra mahyaların hazırlığından kullanılıp artan
malzemelerin defter edilerek Tersâne-i Âmire’ye teslim edilmesi hakkında vesika.

316
EK 100: GÜN GÜN SÛR-I HÜMÂYÛN
1132/1720 Sûr-ı Hümâyûnu (15 Zilkade/29 Zilkade-18 Eylül/2 Ekim)
1. Gün (15 Zilkade/18 Eylül-Çarşamba): Ulemaya, vezirlere bilcümle devlet

adamlarına Okmeydanı’nda toplanılması bildirildi. Davet edilenler Okmeydanı’na geldi. Askerî
zümrelerin komutanları ile vezirler ve sadrazam Divân-ı Hümâyûn Otağı’nda toplandılar. Her
şey hazır olduğu vakit, III. Ahmed şehzâdeleri Süleyman, Mehmed, Mustafa ve Bayezid ile
Aynalıkavak Sarayı’ndan muhteşem bir alay ile Okmeydanı’na gelerek Otağ-ı Hümâyûn’a
yerleşti. Devlet adamları, ulema ve davetliler rütbelerine göre sırayla padişahın eteğini öpüp,
Sûr-ı Hümâyûn’u tebrik ettiler. Ardından davetlilere tatlı ve kahve ikram edildi, sofralar kurulup
ziyafet verildi. Sadrazam İbrahim Paşa, Vezir İbrahim Paşa, Tevkî Mustafa Paşa, kethüdâ bey,
Rumeli ve Anadolu kazaskerleri ile defterdâr efendi hediyelerini Telhisçi Ağa’nın ve
kendilerinin kethüdâları vasıtasıyla Darüssaade Ağası’na ulaştırılarak Rikâb-ı Hümâyûn’a teslim
ettiler. Piyade olarak cirid oynandı. Otuz ilâ kırk civarında tulumcu tuhaf kıyafet ve
hareketleriyle ortalığı neşelendirdiler. Mısır’dan gelen hünerbâzlardan biri maharetlerini
sergiledi. Bir miktar şiddetli rüzgâr peyda olsa da zamanla dindi ve gece şenliklerine geçilerek
fişek gösterileri yapıldı.1309
2. Gün (16 Zilkade/19 Eylül-Perşembe): Şenliğin ikinci günü kuşluk vakti kösler
çalındı, tulumcular Otağ-ı Hümâyûnu temizledi. Sadrazamın otağında bir saat kadar Edirneli
çengiler oynadı, Mısırlı zorbâzlar, İznikmidli canbâzlar hünerlerini sergiledi. Bugünün
davetlileri olarak kadıaskerler, mevali ve müderrisler geldi. Şeyhülislam Abdullah Efendi Kadı
Beyzavî’den bir ayet okuyarak tefsir etti. III. Ahmed, Adalet Kulesi benzeri inşa edilen yapıya
çıkarak Sünnet Alayı’nı seyretti. Tersâne-i Âmire’nin icat ettiği portatif çekdiri ve portatif
kalede gösteri düzenlendi. Daha sonra sofralar kurularak davetlilere ikramlar yapıldı. Akşam
fişekler, kandiller ve meşaleler ile türlü türlü gösteriler icra edildi.1310
3. Gün (17 Zilkade/20 Eylül-Cuma): Sadrazam İbrahim Paşa’nın sabah vakti İstanbul’a
gidip gelmesinden sonra sadrazam otağının önünde çengiler oynadı. III. Ahmed’in Otağ-ı
Hümâyûn’a teşrifinden sonra Sünnet Alayı yapıldı. Cirit oynandı. Tophâne-i Âmire’nin icat
1309 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1193-1195, Nusretnâme, s. 1118, Vehbî, Aynı eser, s. 51-93, 481-498, Hâfız Mehmed Efendi, Aynı
eser, s. 46-51, 187-189.
1310 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1195-1197, Nusretnâme, s. 1118, Vehbî, Aynı eser, s. 96-135, 499-520, Hâfız Mehmed Efendi,
Aynı eser, s. 54-57, 189-191.

317
ettiği dört tekerlekli araba şeklinde bir köşk ile çeşitli gösteriler yapıldı. Hünerbâzlar
maharetlerini sergilediler. Davetli olan 238 müderrise ziyafet verildi. Akşam ise deryada yapılan
fişek şenlikleri seyredildi.1311
4. Gün (18 Zilkade/21 Eylül-Cumartesi): Güneş doğduktan bir saat sonra nevbetler
çalınarak oyunlara başlandı. Mısırlı zorbâzlar uzun müddet gösteriler yaptı. Özellikle bir
tanesinin eşek ile beraber yere yatıp çember içinden geçmesi hayli ilgi çekti. Ardından aşkamki
ziyafete davetli olanlar gelerek tebriklerini ilettiler. III. Ahmed, Adalet Köşkü’ne geçtiğinde
Mısır’dan gelen hünerbâzlar gösterilerine devam ettiler. Sonrasında Sünnet Alayı yapıldı ve
sünnet olacak çocuklar çadırlara giderek sünnet edildiler. Davetlilere sofralar kurulup ziyafet
verildi. Bazı devlet adamlarına hilatlar giydirildi. Akşam kandiller ile düzenlenen ve
ışıklandırılan sallar getirildi. Bu salların içinden akla ve hayale gelmeyecek derecede havai
fişekler atılırken, bir yandan da ateşbâzlar gösterilerini yaptı.1312
5. Gün (19 Zilkade/22 Eylül-Pazar): Tulumcular Otağ-ı Hümâyûn’un önünü

temizlediler ve gün başladı. III. Ahmed Aynalıkavak Sarayı’ndan Otağ-ı Hümâyûn’a teşrif etti.
Zorbâzlar, canbâzlar, pehlivânlar, tüm hünerbâzlar maharetlerini sergiledi. Sünnet Alayı yapıldı.
Davetlilere ziyafet verildi. Akşam olduğunda III. Ahmed Aynalıkavak Sarayı’na geçti ve
Tersâne-i Âmire, Cebehâne-i Âmire ile Tophâne-i Âmire’nin tertip ettiği denizdeki fişek
şenliklerini seyretti.1313
6. Gün (20 Zilkade/23 Eylül-Pazartesi): Sadrazam İbrahim Paşa’nın otağına

gelmesiyle fasıl başladı, canbâzlar meydana çıktı. III. Ahmed Aynalıkavak Sarayı’ndan Otağ-ı
Hümâyûn’a teşrif etti. Sünnet Alayı tertip edildi. Bugün itibariyle Esnaf Alayı (Ordu Alayı) da
başladı. Alaya katılan esnaf grupları hediyelerini takdim ettiler. Esnaf kethüdâlarına hilatlar
giydirildi. Sonra hünerbâzlar maharetlerini sergiledi. Ardından davetlilere sofralar kurulup
ziyafet verildi. İki saat kadar cirit oynandı. Akşam olduğunda Tersâne-i Âmire, Cebehâne-i
1311 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1197-1198, Nusretnâme, s. 1118-1119, Vehbî, Aynı eser, s. 138-147, 521-526, Hâfız Mehmed
Efendi, Aynı eser, s. 60-63, 191-193.
Aynı eser, s. 66-71, 193-196.


318
Âmire, Tophâne-i Âmire ve Gümrük Emini’nin tertibiyle harikulade fişek şenlikleri
seyredildi.1314
7. Gün (21 Zilkade/24 Eylül-Salı): Bugün Aynalıkavak Sarayı’nın sahilinde çadırlar

kuruldu. Çengiler fasıllara eşlik etti. Aynalıkavak İskelesi’nden Fener İskelesi’ne ipler çekildi,
deniz üstünde iki kalyondan geçirildi. Bir araba bu ipler üzerinden gidip geldi, rakkaslar oynadı.
Canbâzlar hünerlerini sergiledi. Bugün yeniçeriler için binlerce tabla pilav, zerde ve ekmek ile
koyunlardan oluşan büyük bir ziyafet verildi, hepsi yapmalandı. Tersâne-i Âmire, Cebehâne-i
Âmire ve Tophâne-i Âmire’nin icat ettikleri tunçtan ejderha, portatif kale ile oyunlar sergilendi.
Ardından Sünnet Alayı yapıldı. Davetli olanlara ziyafet verildi. Akşam olduğunda fişek
şenlikleri ile gün nihayete erdi.1315
8. Gün (22 Zilkade/25 Eylül-Çarşamba): III. Ahmed ve devlet adamları Sûr-ı

Hümâyûn mahalline teşrif edince gün başladı. Önce Sünnet Alayı, ardından Esnaf Alayı yapıldı.
Hediyelerini teslim eden esnafın kethüdâlarına hilatlar giydirildi. Hünerbâzlar maharetlerini
sergiledi. Davetliler için sofralar kurulup ziyafet verildi. Akşam olduğunda denizde fişek
şenlikleri yapıldı.1316
9. Gün (23 Zilkade/26 Eylül-Perşembe): III. Ahmed ve devlet adamları Sûr-ı Hümâyûn
mahalline teşrif edince gün başladı. Evvela Esnaf Alayı yapıldı, hediyelerini veren esnaf
gruplarının kethüdâlarına hilatlar giydirildi, ziyafet verildi. Hünerbâzlar maharetlerini sergiledi.
Sûr-ı Hümâyûn’a davetli olanlara ziyafet sofraları kuruldu. Bu gece çıkan şiddetli rüzgâr
yüzünden denizde şenlikler yapılamadı ve III. Ahmed, Aynalıkavak Sarayı’na döndü.1317
10 Gün (24 Zilkade/27 Eylül-Cuma): III. Ahmed Otağ-ı Hümâyûn’a teşrif ettikten
sonra Esnaf Alayı’nın geçişi yapıldı. Hediyelerini veren esnaf gruplarını kethüdâlarına hilatlar
giydirildi, ziyafet verildi. Ardından hünerbâzlar maharetlerini sergiledi. Sünnet Alayı yapıldı.
Aynı eser, s. 80-91, 198-203.


1316 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1203, Nusretnâme, s. 1121-1122, Vehbî, Aynı eser, s. 272-298, 594-610, Hâfız Mehmed Efendi,
Aynı eser, s. 102-107, 205-208.

Aynı eser, s. 110-117, 208-212.

319
Sûr-ı Hümâyûn’a davetli devlet adamlarına sofralar kurulup ziyafet verildi. Akşam olduğunda
denizde göz kamaştırıcı fişek şenlikleri icra edildi.1318
11. Gün (25 Zilkade/28 Eylül-Cumartesi): III. Ahmed Otağ-ı Hümâyûn’a teşrif
ettikten sonra zorbâz, canbâz ve diğer hünerbâzlar maharetlerini sergiledi. Esnaf Alayı’nın
geçişi yapıldı. Hediyelerini veren esnaf gruplarını kethüdâlarına hilatlar giydirildi, ziyafet
verildi. Sünnet Alayı yapıldı. Sûr-ı Hümâyûn’a davetlilere sofralar kurulup ziyafet tertip edildi.
Bugün itibariyle elçiler de Sûr-ı Hümâyûn’a iştirak etmeye başladılar. Moskov ve Fransız
elçileri Sûr-ı Hümâyûn’a katılarak hem şenlikleri izlediler hem de hediyelerini verdiler.1319
12. Gün (26 Zilkade/29 Eylül-Pazar): III. Ahmed Otağ-ı Hümâyûn’a teşrif ettikten
sonra hünerbâzlar maharetlerini, çengiler de oyunlarını sergiledi. Sûr-ı Hümâyûn’a davetli
imamlar, hatipler, tarikat şeyhleri için ziyafet sofraları tertip edildi. Sünnet Alayı yapıldı. İngiliz
ve Felemenk elçileri Sûr-ı Hümâyûn’a katılarak hem şenlikleri izlediler hem de hediyelerini
takdim ettiler. Akşam olduğunda Aynalıkavak Sarayı bahçesine geçen III. Ahmed denizdeki
fişek şenliklerini seyretti.1320
13. Gün (27 Zilkade/30 Eylül-Pazartesi): III. Ahmed Sûr-ı Hümâyûn mahalline teşrif
ettikten sonra hünerbâzlar maharetlerini, çengiler de oyunlarını sergiledi. Sûr-ı Hümâyûn’a
davetlilere sofralar kurulup ziyafet verildi. Sünnet Alayı yapıldı. Denizde kale şenliği icra edildi.
Venedik elçisi, yeni gelen balyos ve Nemçe kapıkethüdâsı Sûr-ı Hümâyûn’a katılarak hem
şenlikleri izlediler hem de hediyelerini verdiler. Çeşitli oyunlar ile gün sona erdi.1321
14. Gün (28 Zilkade/1 Ekim-Salı): Sûr-ı Hümâyûn’un on dördüncü günü genel ziyafet
günüydü. Bugün İstanbul, Üsküdar, Galata, Eyüp, Beşiktaş ve Kasımpaşa halkı bölük bölük
gelmiş, adeta yüksek dağların tepeleri kadın ve erkek ile doldu taşmıştı. Burada kadınların
yemek yemesi meselesi ortaya çıkınca problem şu şekilde çözüldü. Okçular Tekkesi erkeklerden
arındırılarak kapısında bir yeniçeri ortası güvenlik olarak görevlendirildi. Gelen tüm kadınlar
burada toplandı. Bin civarında tablaya pilav ve zerde konularak kadınlara ikram edildi.
1318 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1204, Nusretnâme, s. 1122, Vehbî, Aynı eser, s. 329-347, 629-640, Hâfız Mehmed Efendi, Aynı
eser, s. 120-127, 212-216.


eser, s. 135-136, 219-220.

Aynı eser, s. 137-139, 220-221.

320
Toplamda ise beş bin civarında tabla, pilav ve zerde ile tezyin edildi. Dubrovnik (Dobra-
Venedik) Elçisi davet edilerek ziyafete dahil oldu.1322
15. Gün (29 Zilkade/2 Ekim-Çarşamba): Sûr-ı Hümâyûn’un son günü olan bugün
Sadrazam İbrahim Paşa, şenlikte görevli hizmetlilere birer zolata, daha üst rütbelilerine ise üçer
zolota olmak üzere tüm işçilere ihsanda bulundu verdi. Davetlilere ziyafet verildi. Sûr-ı
Hümâyûn Emini Halil Efendi, Sûr kâtibi, Açşıbaşı ve kâtibi, Tersâne-i Âmire Emini, Cebehâne-i
Âmire ve Tophâne-i Âmire çavuşları ile bazı devlet adamlarına hilatlar giydirildi. III. Ahmed ile
maiyeti Aynalıkavak Sarayı’na döndü. Akabinde Sûr sahrasındaki çadırların sökülmesine
başlandı ve nakledilmeye hazır hâle getirildi.1323
1 Zilhicce/4 Ekim Cuma günü III. Ahmed ve maiyeti Aynalıkavak Sarayı’ndan Topkapı
Sarayı’na nakl-i hümâyûn olundu. Sünnet Defteri’ne kaydı yapılan çocukların hepsi Sûr-ı
Hümâyûn müddetince sünnet edilemedi. Şehzâdelerin Sûr-ı Hümâyûn’daki tüm çocuklar sünnet
edildikten sonra sünnet olmalarına karar verilerek, Topkapı Sarayı’nda Bâb-ı Hümâyûn
dahilindeki Cebehâne-i Âmire’nin önüne Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi, Cerrahbaşı ve
cerrahlar ile sünnet olacak çocuklar için çadırları kuruldu. 1324 2 Zilhicce/5 Ekim Cumartesi
günü, dün kurulan sünnet çadırlarında 57 çocuk kisvelerini giyerek padişah huzurundan geçer
gibi alaylarını yaparak sünnet çadırına gidip sünnet edildiler. 3 Zilhicce/6 Ekim Pazar günü 120,
4 Zilhicce/7 Ekim Pazartesi günü 116, 5 Zilhicce/8 Ekim Salı günü 239 çocuk alay yaparak
sünnet oldular.1325
6 Zilhicce/9 Ekim-Çarşamba: Şehzâdeler için yapılan nahıllar ve şeker bahçeleri Eski

Saray’dan Topkapı Sarayı’na Nahıl Alayı ile getirildi. Yol boyunca Nahıl Alayı’nın geçmesine
mâni olan mekânlar ile saçaklar yıkıldı. III. Ahmed bu töreni Nakkaşhâne’den seyretti. Törende
devlet adamları hazır bulundular. Nahıllar ile şeker bahçelerinin hazırlığında çalışanlara, Nahıl
Ağası’na, Mimar Ağa’ya, Tulumcubaşı’ya ve Tersâne-i Âmire kethüdasına hilatlar giydirildi.
eser, s. 140-142, 222-223.

1323 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1206, Nusretnâme, s. 1123-1124, Vehbî, Aynı eser, s. 389-397, 674-680, Hâfız Mehmed Efendi,
Aynı eser, s. 143-147, 223-226.

1324 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1206-1207, Vehbî, Aynı eser, s. 398, 680, Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 147, 226; Silahdâra
göre ise bu nakil 30 Zilkade/3Ekim Perşembe günü oldu. Bkz. “Ve irtesi penç-şenbih gün pâdişâh-ı gâzî hazretleri tersâne
bâğçesinden Yeni Sarây’a nakl idüp bütün ordu-yı hümâyûn şehre girdi.” Nusretnâme, s. 1124.
1325 Târîh-i Râşid ve Zeyli, II, s. 1207, Vehbî, Aynı eser, s. 398, 680, Hâfız Mehmed Efendi, Aynı eser, s. 147, 226; Okmeydanı’nda
sünnet edilemeyip kalan çocukların Topkapı Sarayı’nda sünnet edildiği bu süreçten Silahdâr bahsetmemiş, 30 Zilkade/3 Ekim’i
yazdıktan sonra Nahıl Alayı’nın yapıldığı 6 Zilhicce/9 Ekim tarihindeki hadiseleri anlatmıştır. Bkz. Nusretnâme, s. 1124.
321
Nahıl ve bahçeleri taşıyan Tersânei Âmire personeline, nahılcılara, dülgerlere, nakkaşlara,
bahçecilere, para ihsân olundu. Yeniçerilere de pilav ve zerde ile divan yemeği ikram edildi.1326
7 Zilhicce/10 Ekim-Perşembe: Bugün cümle devlet adamları Topkapı Sarayı’na gelerek

Divân-ı Hümâyûn’da bulundukları şekilde yerlerinde durdular. Daha sonra herşey hazır
olduğunda şehzâdelerin sünneti sırasıyla yapıldı. Üst düzey devlet adamları ile Cerrahbaşı
Süleyman Efendi’ye hilatlar giydirildi. III. Ahmed’in İftariye Köşkü önünde altın saçmasıyla da
Sûr-ı Hümâyûn sona erdi.1327

322

1720 Sur I Humayun Hazirliklari Ve Organ

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1720 Sur I Humayun Hazirliklari Ve Organ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ

TÜRK TARİHİ ANABİLİM DALI

YENİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI

1720 SÛR-I HÜMÂYÛN HAZIRLIKLARI VE ORGANİZASYONU

Yüksek Lisans Tezi

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ

TÜRK TARİHİ ANABİLİM DALI

YENİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI

1720 SÛR-I HÜMÂYÛN HAZIRLIKLARI VE ORGANİZASYONU

Yüksek Lisans Tezi

TEZ DANIŞMANI: PROF. DR. ERHAN AFYONCU

Tez Danışmanı Prof. Dr. Erhan AFYONCU

üye Prof. Dr. Bilgin AYD| N

2.1. Seyyid Vehbî ve Surnâmesi..................................................................................5

2.2. Hafız Mehmed Efendi ve Surnâmesi....................................................................5

3. Sûriyye Kasideleri ve Tarihleri….…..………….……………...………….……..13

5. Vakanüvis Raşid Mehmed Efendi ve Tarih’i .......................................................19

6. Fındıklılı Silahdâr Mehmed Ağa ve Nusretnâme..................................................21

7. Sadreddinzâde Telhisî Mustafa Efendi ve Günlüğünde Sûr-ı Hümâyûn……...…26

8. Ahmed Bin Mahmud ve Tarih-i Göynüklü………………………………............17

9. Yabancı Kaynaklarda Sûr-ı Hümâyûn...................................................................29

SÛR-I HÜMÂYÛN VE BAŞ AKTÖRLER

1.1. Osmanlı Öncesi Türk-İslam Devletleri’nde Sünnet Şenlikleri...........................31

1.2. Osmanlı Devleti’nde Sûr-ı Hümâyûn ……………………................................32

2.1. Sultan III. Ahmed................................................................................................51

2.2. Şehzâdeler ve Sadrazam’ın Oğlu........................................................................53

2.3. Sadrazam Nevşehirli Damad İbrahim Paşa.........................................................55

2.4. Matbah-ı Âmire ve Sûr-ı Hümâyûn Emini Halil Efendi.....................................57

2.5. Hânendebaşı Enfî Hasan Ağa …………………………………………………59

2.7. Vâlide Sultan ......................................................................................................62

DAVET MEKTUPLARI, MEKÂNLAR VE GÖREVLİLER

1. 1086/1675 SÛR-I HÜMÂYÛNU KAYITLARINDAN İSTİFADE…...………...64

3.1. Sûr-ı Hümâyûn Mahallinin Belirlenmesi ve Tezyini…………………….…….72

3.2. Okmeydanı ve Kağıthane....................................................................................74

3.3. Aynalıkavak Sarayı (Tersane Bahçesi Sarayı) ...................................................78

3.4. Otağ-ı Hümâyûn ve Diğer Çadırlar…………………………….………………81

3.6. Üç Anbarlı Kalyon..............................................................................................86

3.7. Okçular Tekkesi (Atıcılar Tekyesi) ...................................................................87

3.8. Sünnet Odası ve Sünnet Çadırları.......................................................................88

3.9. Elçi Hanı.............................................................................................................90

3.10. Kârhâne-i Sûr-ı Hümâyûn ve Depolar…………..............................................91

3.11. Hasbahçe Yalı Köşkü Kapısı............................................................................93

4.1. Sûr-ı Hümâyûn Emini……………………………...…………..........................94

4.5. Müteferrik Görevliler …..………………….....................................................111

SÛR-I HÜMÂYÛN HAZIRLIKLARI

SÜNNET, HEDİYELER VE MASRAFLAR

1.1. Cerrahbaşı ve Cerrahlar…………………………............................................156

2.1. Sünnet Arzuhalleri……………........................................................................160

2.2. Sünnet Edilenlerin Sayısı ……………………………………………….……173

2.3. Sünnet Edilenlerin Yaşları................................................................................177

2.4. Yetim ve Şehit Çocukları ……….....................................................................179

2.6. Saray Hizmetlileri………………...……………..............................................184

3.1. Hilat ve Kisve………………………………………………………...………187

3.2. Devlet Adamları ile Esnafın Hediyeleri………………………………………194

EK 1: Raşid Tarihi’nde Sûr-ı Hümâyûn hazırlıklarından bahseden sayfanın ilki……….…….222

EK 2: Nusretnâme’de Sûr-ı Hümâyûn’un hazırlık safhasının anlatıldığı sayfa……………….223

EK 3: Sadreddinzâde Telhisî Mustafa Efendi’nin günlüğünde Sûr-ı Hümâyûn hakkındaki

EK 4: Sultan III. Ahmed……………………………………………………………….………225

EK 13: Başmuhâsebe’den 1086/1675 Sûr-ı Hümâyûnu’nda verilen hediyelerin suretinin

EK 19: Aynalıkavak Sarayı’nın yapıları……………………………………………………….237

EK 24: Adalet Kulesi, çadırlar ve arka planda Okçular Tekkesi………………………………242

EK 37: Baltacılar, çaşnigirler ve davetlilerin yemek yediği sofralar…………………………..255