İRAN’DA ZEND VE KAÇAR DÖNEMİ

HAMAM MİMARİSi

Jafar HASSANZADEH

Doktora Tezi
Sanat Tarihi Anabilim Dalı
Dr. Öğr. Üyesi Zerrin KÖŞKLÜ
2019
Her Hakkı Saklıdır
 T.C.
ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
SANAT TARİHİ ANABİLİM DALI

Jafar HASSANZADEH

İRAN’DA ZEND VE KAÇAR DÖNEMİ HAMAM MİMARİSİ

DOKTORA TEZİ

TEZ YÖNETİCİSİ
Yrd. Doç. Dr. Zerrin KÖŞKLÜ

ERZURUM 2019
 I

İÇİNDEKİLER

ÖZET ...................................................................................................................... VI
ABSTRACT ................................................................................................................. VII
HARİTALAR DİZİNİ ................................................................................................. IX
TABLOLAR DİZİNİ ................................................................................................... IX
ÇİZİMLER DİZİNİ ....................................................................................................... X
FOTOĞRAFLAR DİZİNİ ....................................................................................... XIII
ÖNSÖZ .................................................................................................................. XXX
GİRİŞ ......................................................................................................................... 1
I. ARAŞTIRMANIN AMACI ........................................................................................ 1
II. ARAŞTIRMADA KULLANILAN METARYAL VE YÖNTEM ......................... 1
III. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ ..................................................................................... 2

BİRİNCİ BÖLÜM
İRAN COĞRAFYASI VE TARİHİ
1.1.İRAN’IN COĞRAFYASI ......................................................................................... 3
1.1.1. İklim .................................................................................................................... 7
1.1.2. Tarım ................................................................................................................... 7
1.1.3. Hayvancılık ......................................................................................................... 8
1.1.4. Nüfus ................................................................................................................... 8
1.1.5. Ekonomi .............................................................................................................. 9
1.1.6. Ulaşım ................................................................................................................. 9
1.1.7. Maden .................................................................................................................. 9
1.2. İRAN’IN TARİHİ .................................................................................................. 10
1.2.1. İslamiyet’ten Önce ............................................................................................ 10
1.2.2. İslamiyet’ten Sonra ........................................................................................... 13
1.2.2.1. Safeviler Dönemi (1501–1736) ................................................................. 17
1.2.2.2. Afşariler Dönemi (1736–1796) .................................................................. 18
1.2.2.3. Zendler Dönemi (1750-1794) ..................................................................... 19
1.2.2.4. Kaçarlar Dönemi (1794–1925) ................................................................... 20
1.2.2.5. Pehleviler Dönemi (1925–1979) ................................................................ 24
1.2.2.6. İran İslam Dönemi Cumhuriyeti (1979) ..................................................... 24
 II

İKİNCİ BÖLÜM
İRAN HAMAMLARİNİN İNCELENMESİ

2.1. İRAN’DA SUYUN ÖNEMİ................................................................................... 25

2.2. İRAN’DA HAMAM MİMARİSİNİN GELİŞİMİ .............................................. 27
2.2.1. İslam Öncesi Döneminde Hamamlar ................................................................ 28
2.2.2. İslamiyet Döneminde Hamamlar....................................................................... 29
2.3. İRAN HAMAMLARININ MEKAN DAĞILIMI VE İŞLEVLERİ .................. 31
2.3.1. Heşti Bölümü..................................................................................................... 31
2.3.2. Soğukluk Bölümü .............................................................................................. 32
2.3.3. Ilıklık Bölümü ................................................................................................... 32
2.3.4. Sıcaklık Bölümü ................................................................................................ 33
2.3.5. Hazine Bölümü .................................................................................................. 33
2.3.6. Hamamların Isınması ........................................................................................ 33
2.3.7. Cehennemlik (Gorberu)..................................................................................... 34
2.3.8. Külhan ............................................................................................................... 34
2.3.9. Hamamların Su Kaynağı ................................................................................... 34
2.4. İKLİMİN HAMAMLAR ÜZERİNDEKİ ETKİSİ ............................................. 35
2.5. HAMAMDA KULLANILAN KİŞİSEL MALZEMELER ................................ 37
2.6. HAMAM PERSONELLERİ ................................................................................. 43
2.7. KATALOG ............................................................................................................. 44
2.7.1. ZEND DÖNEMİ HAMAMLARI ...................................................................... 45
2.7.1.1. Vekil Hamamı ................................................................................................ 45
2.7.1.2. Nezer Alihan Hamamı .................................................................................... 64
2.7.1.3. Han Hamamı .................................................................................................. 68
2.7.1.4. Zarç Hamamı .................................................................................................. 79
2.7.1.5. Zerrinrud Hamamı .......................................................................................... 84
2.7.1.6. Hacı Dadaş Hamamı....................................................................................... 88
2.7.1.7. Renan Hamamı ............................................................................................... 98
2.7.1.8. İki Hazine Hamamı ...................................................................................... 105
2.7.1.9. Hacı Salih Hamamı ...................................................................................... 114
2.7.2. KAÇAR DÖNEMİ HAMAMLARI ................................................................. 120
 III

2.7.2.1. Han Hamamı ................................................................................................ 120

2.7.2.2. Han Hamamı ................................................................................................ 135
2.7.2.3. Kürdeşt Hamamı .......................................................................................... 144
2.7.2.4. Muhammed Beg Hamamı ............................................................................ 157
2.7.2.5. Çaharsug Hamamı ........................................................................................ 162
2.7.2.6. Şeyh İslam Hamamı ..................................................................................... 169
2.7.2.7. Alihan Hamamı ............................................................................................ 175
2.7.2.8. Fin Hamamı .................................................................................................. 180
2.7.2.9. Sultan Ahmed Hamamı ................................................................................ 188
2.7.2.10. Meymend Hamamı ..................................................................................... 201
2.7.2.11. Şişe Hamamı .............................................................................................. 206
2.7.2.12. Gülşen Hamamı .......................................................................................... 213
2.7.2.13. Hacı Ağa Torab .......................................................................................... 219
2.7.2.14. Nobar Hamamı ........................................................................................... 231
2.7.2.15. Fert Hamamı ............................................................................................... 246
2.7.2.16. Golşen Hamamı .......................................................................................... 251
2.7.2.17. Nezafet Hamamı ......................................................................................... 257
2.7.2.18. Gozere No Hamamı .................................................................................... 264
2.7.2.19. Gevamuddoğle Hamamı ............................................................................. 273
2.7.2.20. Pir Zerger Hamamı ..................................................................................... 280
2.7.2.21. Zerabi Hamamı ........................................................................................... 284
2.7.2.22. Üç Dükkân Hamamı ................................................................................... 288
2.7.2.23. Tecelli Hamamı .......................................................................................... 294
2.7.2.24. Komsar Hamamı ........................................................................................ 298
2.7.2.25. Ebul Meali Hamamı ................................................................................... 302
2.7.2.26. Kale Hamamı.............................................................................................. 308
2.7.2.27. Hacı Gafar Hamamı ................................................................................... 316
2.7.2.28. Ferraş Başı Hamamı (Sadi Hamamı) ......................................................... 320
2.7.2.29. Edil Hamamı .............................................................................................. 325
2.7.2.30. Değleman Hamamı ..................................................................................... 331
2.7.2.31. Cennet Hamamı .......................................................................................... 335
2.7.2.32. Goşa Hamamı ............................................................................................. 340
 IV

2.7.2.33. Golşen Hamamı .......................................................................................... 345

2.7.2.34. Hacı Rebi Hamamı ..................................................................................... 350
2.7.2.35. Kalender Hamamı ...................................................................................... 354
2.7.2.36. Çadegan Hamamı ....................................................................................... 358
2.7.2.37. Yahudiler Hamamı ..................................................................................... 364
2.7.2.38. Mahmudabad Hamamı ............................................................................... 370
2.7.2.39. Yanyan Hamamı ......................................................................................... 374
2.7.2.40. Hacı İbrahim Hamamı ................................................................................ 380
2.7.2.41. Zerehan Hamamı ........................................................................................ 386
2.7.2.42. Hacı Muhammed Hamamı ......................................................................... 392
2.7.2.43. Nesr Hamamı.............................................................................................. 398
2.7.2.44. Hacı Hamamı.............................................................................................. 407
2.7.2.45. İbrahimabad Hamamı ................................................................................. 415
2.7.2.46. İbrahimabad Hamamı ................................................................................. 421
2.7.2.47. Komşeçe Hamamı ...................................................................................... 425
2.7.2.48. İkiz Hamam ................................................................................................ 432
2.7.2.49. Muhammedyan Hamamı ............................................................................ 441
2.7.2.50. Ali Mustafa Hamamı .................................................................................. 445
2.7.2.51. Tevekkül Hamamı ...................................................................................... 450
2.7.2.52. Gurhane Hamamı ....................................................................................... 454
2.7.2.53. Golşen Hamamı .......................................................................................... 459
2.7.2.54. Kesma Hamamı .......................................................................................... 463
2.7.2.55. Ken Hamamı .............................................................................................. 467
2.7.2.56. Dört İklim Hamamı .................................................................................... 472
2.7.2.57. Kethuda Hamamı........................................................................................ 484
2.7.2.58. Nevvab Hamamı ......................................................................................... 490
2.7.2.59. Köhne Hamam ............................................................................................ 495
2.7.2.60. Kamber Hamamı ........................................................................................ 498
2.7.2.61. İttihadiye Hamamı ...................................................................................... 506
 V

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

KARŞILAŞTIRMA VE DEĞERLENDİRME
3.1. HAMAMLARININ FONKSİYONLARI ........................................................... 514
3.2. HAMAMLARIN PLAN TİPLERİ ..................................................................... 518
3.2.1. Soğukluk.......................................................................................................... 518
3.2.2. Heşti ................................................................................................................ 539
3.2.3. Ilıklık ............................................................................................................... 544
3.2.4. Sıcaklık ............................................................................................................ 548
3.2.5. Hazine.............................................................................................................. 556
3.3. MALZEME VE TEKNİK ................................................................................... 561
3.3.1. Tuğla ................................................................................................................ 561
3.3.2. Taş ................................................................................................................... 562
3.3.3. Alçı .................................................................................................................. 563
3.3.4. Mermer ............................................................................................................ 564
3.3.5. Ahşap ............................................................................................................... 564
3.4. SÜSLEME............................................................................................................. 565
3.4.1. Çini Süsleme ................................................................................................... 565
3.4.2. Tuğla ve Sırlı Tuğla Süsleme .......................................................................... 579
3.4.3. Kalem İşi Süsleme ........................................................................................... 585
3.4.4. Alçı Süsleme ................................................................................................... 592
3.4.5. Taş Süsleme..................................................................................................... 597
3.4.6. Ahşap Süsleme ................................................................................................ 601
3.5. İNCELENEN İLLERDE ZEND VE KAÇAR DÖNEMİ HAMAM
LİSTESİ ....................................................................................................................... 602

SONUÇ ..................................................................................................................... 618

KAYNAKÇA ............................................................................................................... 624
SÖZLÜK ..................................................................................................................... 635
ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................. 636
 VI

ÖZET

DOKTORA TEZİ

İRAN’DA ZEND VE KAÇAR DÖNEMİ HAMAM MİMARİSİ

Jafar HASSANZADEH

Tez Danışmanı: Dr. Öğr. Üyesi Zerrin KÖŞKLÜ

2019, 636 sayfa

Jüri: Dr. Öğr. Üyesi Zerrin KÖŞKLÜ (Danışman)

Prof. Dr. Hüseyin YURTTAŞ
Prof. Dr. Abdulkadir YILMAZ
Prof. Dr. Süleyman ÇİĞDEM
Dr. Öğr. Üyesi Muhammet ARSLAN

İslam coğrafyasında hamamlar tarihten miras kalan en değerli yapıtlardan

birisidir. İran coğrafyasında İran mimarisinin parladığı ve geliştiği Selçuklu ve Safevi
dönemlerinde hamamlar, büyük gelişmeler göstermiştir. Bu mimari gelenek Zend (1750
– 1794) ve Kaçar Dönemlerinde de (1750-1925) gelişimine devam etmiştir.
İran’da Zend ve Kaçar Dönemi Hamam Mimarisi adlı tez çalışmasında 12
eyalette tespit edilen hamamlar incelenmiştir. 70 hamamın tespit edildiği bu çalışmada
hamamlardan 9’u Zend, 61’i Kaçar dönemine aittir.
İncelenen hamamların 50’si tek fonksiyonlu, 19’u çift fonksiyonlu ve 1’i de üç
fonksiyonludur. İran hamamları heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve hazine olmak üzere
5 bölümden oluşmaktadır. Bu çalışmada hamamların tipolojik sınıflandırılması daha
özenli ve dikkat çekici olan soğukluk bölümüne göre yapılmış ve 12 tip tespit edilmiştir.
Bununla birlikte hamamların diğer bölümlerinin de planları üzerinde durulmuştur.
Çalışmada incelenen hamamlarda tuğla, taş, alçı ve ahşap malzeme kullanıldığı
görülmüştür.
Süsleme açısından zengin örnekler sunan hamamlarda çini, kalem işi, tuğla, alçı
ve taş süsleme uygulanmıştır. Özellikle batılılaşma etkisi süsleme programında etkili
olmuş, dönemin zevk anlayışı bitkisel, geometrik ve figürlü kompozisyonlara
yansıtılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Zend, Kaçar, Hamam, Mimari, Süsleme.

 VII

ABSTRACT

Ph. D. DISSERTATION

ARCHITECTURE OF THE BATH-HOUSES OF IRAN IN THE ZAND AND

QAJAR DYNASTIES

Jafar HASSANZADEH

Advisor: Assistant Prof. Zerrin KÖŞKLÜ

2019, Page: 636

Jury: Assist. Prof. Dr. Üyesi Zerrin KÖŞKLÜ (Advisor)

Prof. Dr. Hüseyin YURTTAŞ
Prof. Dr. Abdulkadir YILMAZ
Prof. Dr. Süleyman ÇİĞDEM
Assist. Prof. Dr. Muhammet ARSLAN

In the Islamic geography, bathhouses are one of the most valuable works
inherited from the history. During the Seljuk and Safavid dynasty, when the Iranian
architecture shone and developed in the geography of Iran, the bath-houses showed
great developments. This architectural tradition continued to develop in the Zand (1750
- 1794) and Qajar dynasty (1750-1925).
In this thesis entitled “Architecture of the Bath-houses of Iran in the Zand and
Qajar Dynasties” the registered baths in 12 states were examined. In this study, 70
bathhouses were identified, 9 of them belong to Zand and 61 were of Qajar period.
Of the examined bathhouses, 50 cases are single-function, 19 are dual-function
and one of them is three-function bath. Iranian bathhouses consist of five principle
portions including vestibule, coldhouse, lukewarm or teiphouse, warmhouse and
khazineh (a small washing room). In this study, the typological classification of
bathhouses was made according to the coldness section, which was more careful and
remarkable, and 12 types were determined. However, the plans of the other parts of the
bathhouses were under special focus. In the study, bricks, stones, plaster and wooden
materials used in the bathhouses were examined and described.
Qashani (ceramic-tile walls), kalamkari (hand-painted work), bricks, plaster and
stone ornaments were applied in the bathhouses that offer rich examples of decoration
of these periods. The westernization was especially effective in the decoration system
and the sense of pleasure of the period, which was typically reflected in herbal,
geometric and figurative compositions.
Keywords: Zand, Qajar, Bathhouses, Architecture, Decoration.
 VIII

KISALTMALAR DİZİNİ

C. : Cilt

E.T. : Erişim Tarihi

G.H. : Gencname-i Hamam

h.ş. : Hicri Şemsi

H.T.T. : Hammamhaye Tarih-i Tebriz

İnt. : Internet Kaynağı

Km. : Kilometre
M.Ö. : Milattan Önce
M.S. : Milattan Sonra
Mad. : Maddesi
S. : Sayı
Ter. : Tercüme
 IX

HARİTALAR DİZİNİ

Harita 1.1. İran Coğrafi Haritası ...................................................................................... 3

Harita 2.1. İran Eyalet Haritası ...................................................................................... 44

TABLOLAR DİZİNİ

Tablo 3.1. Hamamlarının Dönem ve Fonksiyonları ..................................................... 516

Tablo 3.2. Hamamların Soğukluk Tipolojisi ................................................................ 534
Tablo 3.2. Hamamların Soğukluk Tipolojisi ................................................................ 536
Tablo 3.2. Hamamların Soğukluk Tipolojisi ................................................................ 538
Tablo 3.3. Hamamlarının Heşti Tipolojisi.................................................................... 542
Tablo 3.4. Hamamların Ilıklık Tipolojisi ..................................................................... 546
Tablo 3.5. Hamamların Sıcaklık Tipolojisi .................................................................. 552
Tablo 3.5. Hamamların Sıcaklık Tipolojisi .................................................................. 554
Tablo 3.6. Hamamların Hazine Tipolojisi .................................................................... 559
Tablo 3.7. Zend ve Kaçar Dönemi Hamam Listesi ..................................................... 602
 X

ÇİZİMLER DİZİNİ

Çizim 2.1. Şiraz Vekil Hamamı ...................................................................................... 45

Çizim 2.2. Şiraz Nezer Alihan Hamamı ........................................................................ 64
Çizim 2.3. Kaşan Han Hamamı ...................................................................................... 68
Çizim 2.4. Zarç Hamamı ................................................................................................ 79
Çizim 2.5. Zerrinrud Hamamı ........................................................................................ 84
Çizim 2.6. Zencan Hacı Dadaş Hamamı ........................................................................ 88
Çizim 2.7. Isfahan Renan Hamamı ................................................................................. 98
Çizim 2.8. Senendec İki Hazine Hamamı ..................................................................... 105
Çizim 2.9. Sakkız Hacı Salih Hamamı ......................................................................... 114
Çizim 2.10. Senendec Han Hamamı ............................................................................. 120
Çizim 2.11. Yezd Han Hamamı .................................................................................... 135
Çizim 2.12. Culfa Kürdeşt Hamamı ............................................................................. 144
Çizim 2.13. Hoy Muhammed Beg Hamamı ................................................................. 157
Çizim 2.14. Meraga Çaharsug Hamamı ....................................................................... 162
Çizim 2.15. Meraga Şeyh İslam Hamamı ..................................................................... 169
Çizim 2.16. Eşkonan Alihan Hamamı .......................................................................... 175
Çizim 2.17. Kaşan Fin Hamamı ................................................................................... 180
Çizim 2.18. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı .................................................................. 188
Çizim 2.19. Firuzabad Meymend Hamamı................................................................... 201
Çizim 2.20. Senendec Şişe Hamamı ............................................................................. 206
Çizim 2.21. Lahican Gülşen Hamamı Çizimı (Onarımdan Sonra) ............................... 214
Çizim 2.22. Nehavend Hacı Ağa Torab Hamamı ......................................................... 219
Çizim 2.23. Tebriz Nobar Hamamı .............................................................................. 231
Çizim 2.24. Yezd Fert Hamamı .................................................................................... 246
Çizim 2.25. Yezd Golşen Hamamı ............................................................................... 251
Çizim 2.26. Tebriz Nezafet Hamamı ............................................................................ 257
Çizim 2.27. Kaşan Gozere No Hamamı ....................................................................... 264
Çizim 2.28. Tahran Gevamuddoğle Hamamı ............................................................... 273
Çizim 2.29. Erdebil Pir Zerger Hamamı ....................................................................... 280
Çizim 2.30. Hamedan Zerabi Hamamı ......................................................................... 284
Çizim 2.31. Erdebil Üç Dükkan Hamamı ..................................................................... 288
 XI

Çizim 2.32. Urmiye Tecelli Hamamı ........................................................................... 294

Çizim 2.33. Şeft Komsar Hamamı ................................................................................ 298
Çizim 2.34. Yezd Ebul Meali Hamamı ........................................................................ 302
Çizim 2.35. Hamedan Kale Hamamı ............................................................................ 308
Çizim 2.36. Meraga Hacı Gafar Hamamı ..................................................................... 316
Çizim 2.37. Zencan Ferraşbaşı Hamamı....................................................................... 320
Çizim 2.38. Meşkin Edil Hamamı ................................................................................ 325
Çizim 2.39. Siyahkel Değleman Hamamı .................................................................... 331
Çizim 2.40. İsfahan Cennet Hamamı ............................................................................ 335
Çizim 2.41. Zencan Goşa Hamamı ............................................................................... 340
Çizim 2.42. Nehavend Golşen Hamamı ....................................................................... 345
Çizim 2.43. Astane Hacı Rebi Hamamı........................................................................ 350
Çizim 2.44. Sakkız Kalender Hamamı ......................................................................... 354
Çizim 2.45. Çadegan Hamamı ...................................................................................... 358
Çizim 2.46. Hamedan Yahudiler Hamamı ................................................................... 364
Çizim 2.47. Mahmudabad Hamamı .............................................................................. 370
Çizim 2.48. Hürremdere Yanyan Hamamı ................................................................... 374
Çizim 2.49. Zencan Hacı İbrahim Hamamı .................................................................. 380
Çizim 2.50. Tuyiserkan Zerehan Hamamı .................................................................... 386
Çizim 2.51. Erdekan Hacı Muhammed Hamamı.......................................................... 392
Çizim 2.52. Halhal Nesr Hamamı................................................................................. 398
Çizim 2.53. Reşt Hacı Hamamı .................................................................................... 407
Çizim 2.54. Erdebil İbrahimabad Hamamı ................................................................... 415
Çizim 2.55. Erak İbrahimabad Hamamı ....................................................................... 421
Çizim 2.56. Behar Komşeçe Hamamı .......................................................................... 425
Çizim 2.57. Şebster İkiz Hamamı ................................................................................. 432
Çizim 2.58. Nemin Muhamedyan Hamamı .................................................................. 441
Çizim 2.59. Urmiye Ali Mustafa Hamamı ................................................................... 445
Çizim 2.60. Darab Tevekkül Hamamı .......................................................................... 450
Çizim 2.61. Şiraz Gurhane Hamamı ............................................................................. 454
Çizim 2.62. Tahran Golşen Hamamı ............................................................................ 459
Çizim 2.63. Someisara Kesma Hamamı ....................................................................... 463
 XII

Çizim 2.64. Tahran Ken Hamamı ................................................................................. 467

Çizim 2.65. Erak Dört İklim Hamamı .......................................................................... 472
Çizim 2.66. Tahran Kethuda Hamamı .......................................................................... 484
Çizim 2.67. Tahran Nevvab Hamamı ........................................................................... 490
Çizim 2.68. Aştiyan Köhne Hamam ............................................................................. 495
Çizim 2.69. Şebster Kamber Hamamı .......................................................................... 498
Çizim 2.70. Urmiye İttihadiye Hamamı ....................................................................... 506
 XIII

FOTOĞRAFLAR DİZİNİ

Foto 2.1. Tarak ................................................................................................................ 37

Foto 2.2. Sefidap ............................................................................................................. 37
Foto 2.3. Kese ................................................................................................................. 38
Foto 2.4. Lif .................................................................................................................... 38
Foto 2.5. Topuk Taşı ....................................................................................................... 39
Foto 2.6. Sabun ............................................................................................................... 39
Foto 2.7. Peştemal........................................................................................................... 40
Foto 2.8. Legençe ........................................................................................................... 40
Foto 2.9. Tas ................................................................................................................... 41
Foto 2.10. Maşrapa ......................................................................................................... 41
Foto 2.11. Hınabend ....................................................................................................... 42
Foto 2.12. Tellak ............................................................................................................. 43
Foto 2.13. Şiraz Vekil Hamamı’nın Giriş Kapısı ........................................................... 47
Foto 2.14. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ................................................. 47
Foto 2.15. Şiraz Vekil Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ....................................................... 48
Foto 2.16. Şiraz Vekil Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü .................................................... 48
Foto 2.17. Şiraz Vekil Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü .................................................... 49
Foto 2.18. Şiraz Vekil Hamamı’nın Hazine Bölümü ..................................................... 49
Foto 2.19. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümündeki Hz. Muhammed’in Miraca
Yükselme Sahnesi Kalem İşi Süslemesi ....................................................... 51
Foto 2.20. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümündeki Hz. Ali ve Zülfikar Sahnesi
Kalem İşi Süslemesi ...................................................................................... 52
Foto 2.21. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümündeki Hz. İbrahim’in Hz. İsmail’i
Kurban Etme Sahnesi Kalemişi Süslemesi ................................................... 53
Foto 2.22. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümündeki Şeyh Senan Ve Nasrani
Kızı Kalem İşi Süslemesi .............................................................................. 54
Foto 2.23. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümündeki Hz. Yusuf’un Kuyuya
Atılma Sahnesi Kalem İşi Süslemesi ............................................................ 55
Foto 2.24. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümündeki Hz. Yusuf’un Kuyudan
Çıkarılma Sahnesi Kalem İşi Süslemesi ....................................................... 56
 XIV

Foto 2.25. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümündeki Bijan Ve Manije’nin

Görüşme Sahnesi Kalem İşi Süslemesi ......................................................... 57
Foto 2.26. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümündeki Sultan Sancar Ve Yaşlı
Kadın Sahnesi Kalem İşi Süslemesi .............................................................. 58
Foto 2.27. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümündeki Şirin’in Çeşmede Yıkanma
Sahnesi Kalem İşi Süslemesi ........................................................................ 59
Foto 2.28. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümündeki Ferhat İle Şirin’in Görüşme
Sahnesi Kalem İşi Süslemesi ........................................................................ 60
Foto 2.29. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümündeki Bitkisel Konuda Kalem İşi
Süsleri ............................................................................................................ 61
Foto 2.30. Şiraz Vekil Hamamı’nın Giriş Kapısının Tuğla Süslemeleri ........................ 62
Foto 2.31. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümünün Burma Sütunları ................ 63
Foto 2.32. Şiraz Nezer Alihan Hamamı’nın Giriş Kapısı ve Heşti ................................ 65
Foto 2.33. Şiraz Nezer Alihan Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ..................................... 66
Foto 2.34. Şiraz Nezer Alihan Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ....................................... 66
Foto 2.35. Şiraz Nezer Alihan Hamamı’nın Kubbe Altı Alçı Süsleri ............................ 67
Foto 2.36. Şiraz Nezer Alihan Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü Taş Süslemeleri ............ 67
Foto 2.37. Kaşan Han Hamamı’nın Giriş Kapısı ............................................................ 70
Foto 2.38. Kaşan Han Hamamı’nın Heşti Bölümü ......................................................... 71
Foto 2.39. Kaşan Han Hamamı’nda Heştiden Soğukluğa Geçiş .................................... 71
Foto 2.40. Kaşan Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümü .................................................. 72
Foto 2.41. Kaşan Han Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü .................................................... 72
Foto 2.42. Kaşan Han Hamamı’nın Hazine Bölümü ...................................................... 73
Foto 2.43. Kaşan Han Hamamı’nın Giriş Kapısının Çini Süslemeleri ........................... 74
Foto 2.44. Kaşan Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümünün Çini Süslemeleri ................ 75
Foto 2.45. Kaşan Han Hamamı’nın Heştiden Soğukluğa Açılan Kapısının Çini
Süslemeleri .................................................................................................... 76
Foto 2.46. Kaşan Han Hamamı’nın Giriş Kapısının Alçı Süslemeleri ........................... 77
Foto 2.47. Kaşan Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümünün Kubbe Altı Kısmının Tuğla
Süslemeleri .................................................................................................... 78
Foto 2.48. Zarç Hamamı’nın Giriş Kapısı ...................................................................... 81
Foto 2.49. Zarç Hamamı’nın Heşti Bölümü ................................................................... 81
 XV

Foto 2.50. Zarç Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ............................................................ 82

Foto 2.51. Zarç Hamamı’nın Ilıklık Bölümü .................................................................. 82
Foto 2.52. Zarç Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü .............................................................. 83
Foto 2.53. Zarç Hamamı’nın Hazine Bölümü ................................................................ 83
Foto 2.54. Zerrinrud Hamamı’nın Giriş Kapısı .............................................................. 86
Foto 2.55. Zerrinrud Hamamı’nın Soğukluk Bölümü .................................................... 86
Foto 2.56. Zerrinrud Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ...................................................... 87
Foto 2.57. Zencan Hacı Dadaş Hamamı’nın Giriş Kapısı .............................................. 90
Foto 2.58. Zencan Hacı Dadaş Hamamı’nın Heşti Bölümü ........................................... 90
Foto 2.59. Zencan Hacı Dadaş Hamamı’nın Soğukluk Bölümü .................................... 91
Foto 2.60. Zencan Hacı Dadaş Hamamı’nın Ilıklık Bölümü .......................................... 91
Foto 2.61. Zencan Hacı Dadaş Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ...................................... 92
Foto 2.62. Zencan Hacı Dadaş Hamamı’nın Soğukluk Bölümünün Sıraltı Çini
Süslemeleri .................................................................................................... 93
Foto 2.63. Zencan Hacı Dadaş Hamamı’nın Giriş Kapısının Tuğla Süslemeleri ........... 94
Foto 2.64. Zencan Hacı Dadaş Hamamı’nın Sıcaklık Bölümünün Tuğla Süslemeleri .. 95
Foto 2.65. Zencan Hacı Dadaş Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Taş Süsleri ................. 96
Foto 2.66. Zencan Hacı Dadaş Hamamı’nın Soğukluk Bölümünün Alçı Süslemeleri .. 97
Foto 2.67. Isfahan Renan Hamamı’nın Giriş Kapısı .................................................... 100
Foto 2.68. Isfahan Renan Hamamı’nın Soğukluk Bölümü........................................... 101
Foto 2.69. Isfahan Renan Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ............................................. 102
Foto 2.70. Isfahan Renan Hamamı’nın Giriş Kapısının Çini Süslemeleri ................... 103
Foto 2.71. Isfahan Renan Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Sütun Başlığı Süslemeleri 104
Foto 2.72. Senendec İki Hazine Hamamı’nın Giriş Kapısı .......................................... 107
Foto 2.73. Senendec İki Hazine Hamamı’nın Heşti Bölümü ....................................... 108
Foto 2.74. Senendec İki Hazine Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ................................ 108
Foto 2.75. Senendec İki Hazine Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ...................................... 109
Foto 2.76. Senendec İki Hazine Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ................................... 109
Foto 2.77. Senendec İki Hazine Hamamı’nın Hazine Bölümü .................................... 110
Foto 2.78. Senendec İki Hazine Hamamı’nın Soğukluk Bölümünün Alçı Süslemeleri
..................................................................................................................... 111
 XVI

Foto 2.79. Senendec İki Hazine Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Kalem İşi Süslemeleri
..................................................................................................................... 112
Foto 2.80. Senendec İki Hazine Hamamı’nın Giriş Kapısı Tuğla Süslemieler ............ 113
Foto 2.81. Sakkız Hacı Salih Hamamı’nın Giriş Kapısı ............................................... 116
Foto 2.82. Sakkız Hacı Salih Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ..................................... 116
Foto 2.83. Sakkız Hacı Salih Hamamı’nın Ilıklık Bölümü .......................................... 117
Foto 2.84. Sakkız Hacı Salih Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ....................................... 117
Foto 2.85. Sakkız Hacı Salih Hamamı’nın Hazine Bölümü ......................................... 118
Foto 2.86. Sakkız Hacı Salih Hamamı Soğukluk Bölümü Alçı Süslemeleri................ 119
Foto 2.87. Sakkız Hacı Salih Hamamı Soğukluk Bölümü Kalem İşi Süslemeleri ....... 119
Foto 2.88. Senendec Han Hamamı’nın Giriş Kapısı .................................................... 122
Foto 2.89. Senendec Han Hamamı’nın Heşti Bölümü ................................................. 123
Foto 2.90. Senendec Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümü........................................... 124
Foto 2.91. Senendec Han Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ................................................ 125
Foto 2.92. Senendec Han Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ............................................. 125
Foto 2.93. Senendec Han Hamamı’nın Hazine Bölümü............................................... 126
Foto 2.94. Senendec Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümünün Bitkisel Kalem İşi
Süslemeleri .................................................................................................. 128
Foto 2.95. Senendec Han Hamamı’nın Sıcaklık Bölümünün Rumi Motifli Kalem İşi
Süslemeleri .................................................................................................. 129
Foto 2.96. Senendec Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümünün Hayvan Figürü Ve
Bitkisel Motifli Kalem İşi Süslemeleri ....................................................... 129
Foto 2.97. Senendec Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Tonoz Altı Kalem İşi
Süslemeleri .................................................................................................. 130
Foto 2.98. Senendec Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Karbendi Simetrik Kalem İşi
Süslemeleri .................................................................................................. 130
Foto 2.99. Senendec Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Çınar Ağacı Kalem İşi
Süslemeleri .................................................................................................. 131
Foto 2.100. Senendec Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Ay Çiçekli Çini Süslemeleri
..................................................................................................................... 132
Foto 2.101. Senendec Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Renkli Sır Tekniğinde Çini
Süslemeleri .................................................................................................. 133
 XVII

Foto 2.102. Senendec Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Hayvani Figürlü Ve Bitkisel
Motifli Çini Süslemeleri .............................................................................. 134
Foto 2.103. Yezd Han Hamamı’nın Giriş Kapısı ......................................................... 138
Foto 2.104. Yezd Han Hamamı’nın Giriş Basamakları ................................................ 138
Foto 2.105. Yezd Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ............................................... 139
Foto 2.106. Yezd Han Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ..................................................... 139
Foto 2.107. Yezd Han Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü .................................................. 140
Foto 2.108. Yezd Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Alçı Süslemeleri .................... 141
Foto 2.109. Yezd Han Hamamı’nın Soğukluk Kalem İşi Süslemeleri ......................... 142
Foto 2.110. Yezd Han Hamamı’nın Giriş Kapısı Çini Süslemeleri ............................. 142
Foto 2.111. Yezd Han Hamamı’nın Giriş Kapısı Tuğla Süslemeleri ........................... 143
Foto 2.112. Culfa Kürdeşt Hamamı’nın Avlusu........................................................... 147
Foto 2.113. Culfa Kürdeşt Hamamı’nın Giriş Kısmı ................................................... 147
Foto 2.114. Culfa Kürdeşt Hamamı’nın Heşti Bölümü ................................................ 148
Foto 2.115. Culfa Kürdeşt Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ......................................... 148
Foto 2.116. Culfa Kürdeşt Hamamı’nın Ilıklık Bölümü .............................................. 149
Foto 2.117. Culfa Kürdeşt Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ........................................... 150
Foto 2.118. Culfa Kürdeşt Hamamı’nın Hazine Bölümü ............................................. 150
Foto 2.119. Culfa Kürdeşt Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Kubbe Altı Kalem İşi Süsleri
..................................................................................................................... 152
Foto 2.120. Culfa Kürdeşt Hamamı Soğukluk Bölümü Çeyrek Üslubunda Kalem İşi 152
Foto 2.121. Culfa Kürdeş Hamamı’nın Soğukluk Bölüm Rumi Tekniği Kalem İşi
Süslemeleri .................................................................................................. 153
Foto 2.122. Culfa Kürdeş hamamı’nın Kalem İşi Soğukluk Saksı Motifleri ............... 154
Foto 2.123. Culfa Kürdeşt Hamamı Soğukluk Bölümü Hayvan Figürlü Kalem İşi
Süslemeleri .................................................................................................. 155
Foto 2.124. Culfa Kürdeşt Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Taş Süsleri ...................... 155
Foto 2.125. Culfa Kürdeşt Hamamı’nın Tuğla Süsleri ................................................. 156
Foto 2.126. Hoy Muhammed Beg Hamamı’nın Giriş Kapısı ....................................... 159
Foto 2.127. Hoy Muhammed Beg Hamamı’nın Heşti Bölümü .................................... 159
Foto 2.128. Hoy Muhammed Beg Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ............................. 160
Foto 2.129. Hoy Muhammed Beg Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ............................... 160
 XVIII

Foto 2.130. Hoy Muhammed Beg Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Alçı Ve Taş
Süslemeleri .................................................................................................. 161
Foto 2..131. Meraga Çaharsug Hamamı’nın Giriş Kapısı ............................................ 164
Foto 2.132. Meraga Çaharsug Hamamı’nın Heşti Bölümü .......................................... 165
Foto 2.133. Meraga Çaharsug Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ................................... 166
Foto 2.134. Meraga Çaharsug Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ......................................... 167
Foto 2.135. Meraga Çaharsug Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ..................................... 167
Foto 2.136. Meraga Çaharsug Hamamı’nın Hazine Bölümü ....................................... 168
Foto 2.137. Meraga Şeyh İslam Hamamı’nın Giriş Kapısı .......................................... 171
Foto 2.138. Meraga Şeyh İslam Hamamı’nın Heşti Bölümü ....................................... 171
Foto 2.139. Meraga Şeyh İslam Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ................................ 172
Foto 2.140. Meraga Şeyh İslam Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ...................................... 172
Foto 2.141. Meraga Şeyh İslam Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ................................... 173
Foto 2.142. Meraga Şeyh İslam Hamamı’nın Hazine Bölümü .................................... 173
Foto 2.143. Meraga Şeyh İslam Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Renkli Alçı
Süslemeleri .................................................................................................. 174
Foto 2.144. Eşkonan Alihan Hamamı’nın Giriş Kapısı................................................ 177
Foto 2.145. Eşkonan Alihan Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ...................................... 177
Foto 2.146. Eşkonan Alihan Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ........................................ 178
Foto 2.147. Şiraz Alihan Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Alçı Ve Taş Süslemeler .... 179
Foto 2.148. Kaşan Fin Hamamı’nın Giriş Kapısı ........................................................ i182
Foto 2.149. Kaşan Fin Hamamı’nın Heşti Bölümü ...................................................... 182
Foto 2.150. Kaşan Fin Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ............................................... 183
Foto 2.151. Kaşan Fin Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ..................................................... 184
Foto 2.152. Kaşan Fin Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ................................................. 184
Foto 2.153. Kaşan Fin Hamamı’nın Hazine Bölümü ................................................... 185
Foto 2.154. Kaşan Fin Hamamı’nın Soğukluk Alçı Süslemeleri ................................. 186
Foto 2.155. Kaşan Fin Hamamı Soğukluk Bölümü Çini Süslemeleri .......................... 187
Foto 2.156. Kaşan Fin Hamamı Sıcaklık Bölümü Tuğla Süslemeleri .......................... 187
Foto 2.157. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı’nın Giriş Kapısı ....................................... 190
Foto 2.158. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı’nın Heşti Bölümü .................................... 191
Foto 2.159. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı’nın Soğukluk Bölümü.............................. 191
 XIX

Foto 2.160. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ................................... 192
Foto 2.161. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ................................ 192
Foto 2.162. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı’nın Hazine Bölümü.................................. 193
Foto 2.163. Kaşan Sultan Ahmet Hamamı Giriş Kapısı Alçı Süslemeleri ................... 195
Foto 2.164. Kaşan Sultan Ahmet Hamamı Soğukluk Bölümü Alçı Kabartmaları ....... 196
Foto 2.165. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı Soğukluk Bölümü Tek Renk Tekniği Çini
Süslemeleri .................................................................................................. 197
Foto 2.166. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı’nın Taç Kapısının Çini Süslemeleri ........ 198
Foto 2.167. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Kubbe Altı Kalem İşi
Süslemeleri .................................................................................................. 198
Foto 2.168. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Bitkisel Motifli
Kalem İşi Süslemeleri ................................................................................. 199
Foto 2.169. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Tuğla Süslemeleri 199
Foto 2.170. Sultan Ahmed Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Taş Süslemeleri ............. 200
Foto 2.171. Firuzabad Meymend Hamamı’nın Giriş Kapısı ........................................ 203
Foto 2.172. Firuzabad Meymend Hamamı’nın Heşti Bölümü ..................................... 203
Foto 2.173. Firuzabad Meymend Hamamı’nın Soğukluk Bölümü .............................. 204
Foto 2.174. Firuzabad Meymend Hamamı’nın Ilıklık Bölümü .................................... 204
Foto 2.175. Firuzabad Meymend Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü................................. 205
Foto 2.176. Firuzabad Meymend Hamamı’nın Hazine Bölümü .................................. 205
Foto 2.177. Senendec Şişe Hamamı’nın Giriş Kapısı .................................................. 208
Foto 2.178. Senendec Şişe Hamamı’nın Heşti Bölümü ............................................... 209
Foto 2.179. Senendec Şişe Hamamı’nın Soğukluk Bölümü......................................... 209
Foto 2.180. Senendec Şişe Hamamı’nın Ilıklık Bölümü .............................................. 210
Foto 2.181. Senendec Şişe Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ........................................... 210
Foto 2.182. Senendec Şişe Hamamı’nın Hazine Bölümü ............................................ 211
Foto 2.183. Senendec Şişe Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Kalem İşi Süslemeleri .... 212
Foto 2.184. Senendec Şişe Hamamı’nın Giriş Kapısı Tuğla Süslemeleri .................... 212
Foto 2.185. Lahican Gülşen Hamamı’nın Giriş Kapısı ................................................ 216
Foto 2.186. Lahican Gülşen Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ............................................ 216
Foto 2.187. Lahican Gülşen Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü......................................... 217
Foto 2.188. Lahican Gülşen Hamamı’nın Hazine Bölümü .......................................... 217
 XX

Foto 2.189. Lahican Gülşen Hamamı Soğukluk Bölümü Kalem İşi Süslemeleri ........ 218
Foto 2.190. Nehavend Hacı Ağa Torab Hamamı’nın Giriş Cephesi ............................ 221
Foto 2.191. Nehavend Hacı Ağa Torab Hamamı’nın Heşti Bölümü ........................... 222
Foto 2.192. Nehavend Hacı Ağa Torab Hamamı’nın Soğukluk Bölümü .................... 222
Foto 2.193. Nehavend Hacı Ağa Torab Hamamı’nın Ilıklık Bölümü .......................... 223
Foto 2.194. Nehavend Hacı Ağa Torab Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ....................... 224
Foto 2.195. Nehavend Hacı Ağa Torab Hamamı’nın Hazine Bölümü......................... 225
Foto 2.196. Hacıağa Torab Hamamı’nın Taş Süslemeleri ........................................... 227
Foto 2.197. Hacıağa Torab Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Çini Süslemeleri ............ 228
Foto 2.198. Hacıağa Torab Hamamı Soğukluk Bölümü Destansı Çini Süslemeleri .... 228
Foto 2.199. Hacıağa Torab Hamamı Erkekler Bölümünün Soğukluğundaki Saksı
Motifleri Çini Süslemeleri........................................................................... 229
Foto 2.200. Hacıağa Torab Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Kubbe Altı Kısmı Kalem İşi
Süslemeleri .................................................................................................. 229
Foto 2.201. Hacıağa Torab Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Kemer Altı Kalem İşi
Süslemeleri .................................................................................................. 230
Foto 2.202. Tebriz Nobar Hamamı’nın Giriş Kapısı .................................................... 233
Foto 2.203. Tebriz Nobar Hamamı’nın Giriş Koridoru ................................................ 234
Foto 2.204. Tebriz Nobar Hamamı’nın Heşti Bölümü ................................................. 234
Foto 2.205. Tebriz Nobar Hamamı’nın Soğukluk Bölümü .......................................... 235
Foto 2.206. Tebriz Nobar Hamamı’nın Ilıklık Bölümü................................................ 236
Foto 2.207. Tebriz Nobar Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ............................................ 236
Foto 2.208. Tebriz Nobar Hamamı’nın Hazine Bölümü .............................................. 237
Foto 2.209. Tebriz Nober Hamamı’nın Mimarı Bala Kazım ....................................... 240
Foto 2.210 Tebriz Nober Hamamı Giriş Koridoru Askeri Motifli Çini Süslemeleri ... 241
Foto 2.211. Tebriz Nober Hamamı Giriş Koridoru Aslan Ve Ejderha Mücadelesi
Motifli Çini Süslemeleri .............................................................................. 241
Foto 2.212. Tebriz Nober Hamamı Giriş Koridoru İnsan Ve Aslan Mücadelesi Sahnesi
..................................................................................................................... 242
Foto 2.213. Tebriz Nober Hamamı Giriş Koridoru Av Motifli Çini Süsleri ................ 242
Foto 2.214. Tebriz Nober Hamamı Giriş Koridoru Savaş Motifli Çini Süsleri ........... 243
 XXI

Foto 2.215. Tebriz Nober Hamamı Giriş Koridoru Hz. Süleyman Motifli Çini
Süslemeleri .................................................................................................. 243
Foto 2.216. Tebriz Nober Hamamı Hazine Bölümü Tek Renk Çini Süslemeleri ........ 244
Foto 2.217. Tebriz Nober Hamamı Soğukluk Tuğla Süslemeleri ................................ 244
Foto 2.218. Tebriz Nober Hamamı Soğukluk Taş Süslemeleri .................................... 245
Foto 2.219. Yezd Fert Hamamı’nın Giriş Kapısı ......................................................... 248
Foto 2.220. Yezd Fert Hamamı’nın Heşti Bölümü ...................................................... 248
Foto 2.221. Yezd Fert Hamamı’nın Soğukluk Bölümü................................................ 249
Foto 2.222. Yezd Fert Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ..................................................... 249
Foto 2.223. Yezd Fert Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü .................................................. 250
Foto 2.224. Yezd Golşen Hamamı’nın Giriş Kapısı .................................................... 253
Foto 2.225. Yezd Golşen Hamamı’nın Heşti Bölümü.................................................. 254
Foto 2.226. Yezd Golşen Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ........................................... 254
Foto 2.227. Yezd Golşen Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ................................................ 255
Foto 2.228. Yezd Golşen Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ............................................. 255
Foto 2.229. Yezd Golşen Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Alçı Ve Kalem İşi
Süslemeleri .................................................................................................. 256
Foto 2.230. Tebriz Nezafet Hamamı’nın Giriş Kapısı ................................................. 259
Foto 2.231. Tebriz Nezafet Hamamı’nın Heşti Bölümü............................................... 259
Foto 2.232. Tebriz Nezafet Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ........................................ 260
Foto 2.233. Tebriz Nezafet Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ............................................. 260
Foto 2.234. Tebriz Nezafet Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü .......................................... 261
Foto 2.235. Tebriz Nezafet Hamamı’nın Hazine Bölümü............................................ 261
Foto 2.236. Tebriz Nezafet Hamamı Soğukluk Bölümü Taş Süsleri ........................... 262
Foto 2.237. Tebriz Nezafet Hamamı Sıcaklık Bölümü Çini Süslemeleri..................... 263
Foto 2.238. Kaşan Gozere No Hamamı’nın Giriş Kapısı ............................................. 266
Foto 2.239. Kaşan Gozere No Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ................................... 267
Foto 2.240. Kaşan Gozere No Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ......................................... 268
Foto 2.241. Kaşan Gozere No Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ..................................... 268
Foto 2.242. Gozere No Hamamı Sıcaklık Bölümü Ahşap Süslemeleri ........................ 270
Foto 2.243. Gozere No Hamamı Giriş Kapısı Alçı Süslemeleri................................... 271
Foto 2.244. Gozere No Hamamı Soğukluk Bölümü Kalem İşi Süslemeleri ................ 271
 XXII

Foto 2.245. Gozere No Hamamı Soğukluk Bölümü Tuğla Süslemeleri ...................... 272
Foto 2.246. Tahran Gevamuddoğle Hamamı’nın Giriş Kapısı..................................... 275
Foto 2.247. Tahran Gevamuddoğle Hamamı’nın Heşti Bölümü .................................. 275
Foto 2.248. Tahran Gevamuddoğle Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ........................... 276
Foto 2.249. Tahran Gevamuddoğle Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ................................ 276
Foto 2.250. Tahran Gevamuddoğle Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ............................. 277
Foto 2.251. Gevamuddoğlu Hamamı’nın Giriş Kapısı Tek Renk Çini Süslemeleri .... 278
Foto 2.252. Gevamuddoğlu Hamamı’nın Heşti Bölümü Renkli Sır Çini Süslemeleri . 279
Foto 2.253. Gevamuddoğlu Hamamı’nın Giriş Kapısı Alçı Süsleri Süslemeleri ......... 279
Foto 2.254. Erdebil Pir Zerger Hamamı’nın Giriş Kapısı ............................................ 282
Foto 2.255. Erdebil Pir Zerger Hamamı’nın Soğukluk Bölümü .................................. 282
Foto 2.256. Erdebil Pir Zerger Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ..................................... 283
Foto 2.257. Erdebil Pir Zerger Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü Tuğla Süslemeleri ...... 283
Foto 2.258. Hamedan Zerabi Hamamı’nın Heşti Bölümü............................................ 286
Foto 2.259. Hamedan Zerabi Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ..................................... 286
Foto 2.260. Hamedan Zerabi Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ....................................... 287
Foto 2.261. Erdebil Üç Dükkan Hamamı’nın Giriş Kapısı .......................................... 290
Foto 2.262. Erdebil Üç Dükkan Hamamı’nın Heşti Bölümü ....................................... 290
Foto 2.263. Erdebil Üç Dükkan Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ................................ 291
Foto 2.264. Erdebil Üç Dükkan Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ...................................... 291
Foto 2.265. Erdebil Üç Dükkan Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ................................... 292
Foto 2.266. Erdebil Üç Dükkan Hamamı’nın Hazine Bölümü .................................... 292
Foto 2.267. Erdebil Üç Dükkan Hamamı Giriş Kapısı Çini Süslemeleri ..................... 293
Foto 2.268. Erdebil Üç Dükkan Hamamı Sıcaklık Bölümü Kalem İşi Süslemeleri..... 293
Foto 2.269. Urmiye Tecelli Hamamı’nın Giriş Kapısı ................................................. 296
Foto 2.270. Urmiye Tecelli Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ....................................... 296
Foto 2.271. Urmiye Tecelli Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ......................................... 297
Foto 2.272. Şeft Komsar Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ................................................. 299
Foto 2.273. Şeft Komsar Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü.............................................. 300
Foto 2.274. Şeft Komsar Hamamı’nın Hazine Bölümü ............................................... 300
Foto 2.275. Komsar Hamamı Süslemeleri.................................................................... 301
Foto 2.276. Yezd Ebul Meali Hamamı’nın Giriş Kapısı .............................................. 304
 XXIII

Foto 2.277. Yezd Ebul Meali Hamamı’nın Heşti Bölümü ........................................... 305
Foto 2.278. Yezd Ebul Meali Hamamı’nın Soğukluk Bölümü .................................... 305
Foto 2.279. Yezd Ebul Meali Hamamı’nın Soğukluk Bölümü .................................... 306
Foto 2.280. Yezd Ebul Meali Hamamı’nın Hazine Bölümü ........................................ 306
Foto 2.281. Yezd Ebul Meali Hamamı Sıcaklık Bölümü Tuğla Süslemeleri ............... 307
Foto 2.282. Hamedan Kale Hamamı’nın Giriş Kapısı ................................................. 310
Foto 2.283. Hamedan Kale Hamamı’nın Heşti Bölümü............................................... 311
Foto 2.284. Hamedan Kale Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ........................................ 311
Foto 2.285. Hamedan Kale Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ............................................. 312
Foto 2.286. Hamedan Kale Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü .......................................... 312
Foto 2.287. Hamedan Kale Hamamı’nın Hazine Bölümü............................................ 313
Foto 2.288. Hamedan Kale Hamamı Soğukluk Bölümü Taş Süslemeleri ................... 314
Foto 2.289. Hamedan Kale Hamamı Tuğla Süslemeleri .............................................. 315
Foto 2.290. Meraga Hacı Gafar Hamamı’nın Giriş Kapısı .......................................... 318
Foto 2.291. Meraga Hacı Gafar Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ................................. 318
Foto 2.292. Meraga Hacı Gafar Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ................................... 319
Foto 2.293. Meraga Hacı Gafar Hamamı’nın Hazine Bölümü ..................................... 319
Foto 2.294. Zencan Ferraşbaşı Hamamı’nın Giriş Kapısı ............................................ 322
Foto 2.295. Zencan Ferraşbaşı Hamamı’nın Soğukluk Bölümü .................................. 322
Foto 2.296. Zencan Ferraşbaşı Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ........................................ 323
Foto 2.297. Zencan Ferraşbaşı Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü..................................... 324
Foto 2.298. Zencan Ferraşbaşı Hamamı’nın Hazine Bölümü ...................................... 324
Foto 2.299. Meşkin Edil Hamamı’nın Giriş Kapısı ...................................................... 326
Foto 2.300. Meşkin Edil Hamamı’nın Heşti Bölümü ................................................... 327
Foto 2.301. Meşkin Edil Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ............................................ 327
Foto 2.302. Meşkin Edil Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ................................................. 328
Foto 2.303. Meşkin Edil Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü .............................................. 329
Foto 2.304. Meşkin Edil Hamamı’nın Hazine Bölümü ............................................... 330
Foto 2.305. Siyahkel Değleman Hamamı’nın Giriş Kapısı .......................................... 332
Foto 2.306. Siyahkel Değleman Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü .................................. 333
Foto 2.307. Siyahkel Değleman Hamamı’nın Hazine Bölümleri ................................. 333
Foto 2.308. Değleman Hamamı Hazine Bölümü Tuğla Süslemeleri ........................... 334
 XXIV

Foto 2.309. İsfahan Cennet Hamamı’nın Giriş Kapısı ................................................. 336

Foto 2.310. İsfahan Cennet Hamamı’nın Heşti Bölümü .............................................. 337
Foto 2.311. İsfahan Cennet Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ....................................... 337
Foto 2.312. İsfahan Cennet Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ............................................. 338
Foto 2.313. İsfahan Cennet Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü .......................................... 338
Foto 2.314. Isfahan Cennet Hamamı’nın Hazine Bölümü Çini Süslemeleri ................ 339
Foto 2.315. Zencan Goşa Hamamı’nın Giriş Kapısı .................................................... 342
Foto 2.316. Zencan Goşa Hamamı’nın Heşti Bölümü ................................................. 342
Foto 2.317. Zencan Goşa Hamamı’nın Soğukluk Bölümü........................................... 343
Foto 2.318. Zencan Goşa Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ................................................ 343
Foto 2.319. Zencan Goşa Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ............................................. 344
Foto 2.320. Zencan Goşa Hamamı’nın Hazine Bölümü............................................... 344
Foto 2.321. Nehavend Golşen Hamamı’nın Giriş Kapısı ............................................. 347
Foto 2.322. Nehavend Golşen Hamamı’nın Heşti Bölümü .......................................... 347
Foto 2.323. Nehavend Golşen Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ................................... 348
Foto 2.324. Nehavend Golşen Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ..................................... 348
Foto 2.325. Nehavend Golşen Hamamı’nın Hazine Bölümü ....................................... 349
Foto 2.326. Astane Hacı Rebi Hamamı’nın Giriş Kapı ................................................ 352
Foto 2.327. Astane Hacı Rebi Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ................................... 352
Foto 2.328. Astane Hacı Rebi Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü...................................... 353
Foto 2.329. Erak Hacı Rebi Hamamı Taş Süslemeleri ................................................. 353
Foto 2.330. Sakkız Kalender Hamamı’nın Giriş Kapısı ............................................... 356
Foto 2.331. Sakkız Kalender Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ..................................... 356
Foto 2.332. Sakkız Kalender Hamamı’nın Ilıklık Bölümü........................................... 357
Foto 2.333. Sakkız Kalender Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ....................................... 357
Foto 2.334. Çadegan Hamamı’nın Giriş Kapısı ........................................................... 361
Foto 2.335. Çadegan Hamamı’nın Heşti Bölümü ........................................................ 361
Foto 2.336. Çadegan Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ................................................ 362
Foto 2.337. Çadegan Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ....................................................... 362
Foto 2.338. Çadegan Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü .................................................... 363
Foto 2.339. Çadegan Hamamı’nın Hazine Bölümü...................................................... 363
Foto 2.340. Hamedan Yahudiler Hamamı’nın Giriş Cephesi....................................... 366
 XXV

Foto 2.341. Hamedan Yahudiler Hamamı’nın Heşti Bölümü ...................................... 367

Foto 2.342. Hamedan Yahudiler Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ............................... 367
Foto 2.343. Hamedan Yahudiler Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ..................................... 368
Foto 2.344. Hamedan Yahudiler Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ................................. 368
Foto 2.345. Hamedan Yahudiler Hamamı’nın Hazine Bölümü ................................... 369
Foto 2.346. Mahmudabad Hamamı’nın Giriş Kapısı ................................................... 372
Foto 2.347. Mahmudabad Hamamı’nın Soğukluk Bölümü.......................................... 372
Foto 2.348. Mahmudabad Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ............................................... 373
Foto 2.349. Mahmudabad Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ............................................ 373
Foto 2.350. Hürremdere Yanyan Hamamı’nın Giriş Kapısı ........................................ 375
Foto 2.351. Hürremdere Yanyan Hamamı’nın Heşti Bölümü ...................................... 376
Foto 2.352. Hürremdere Yanyan Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ............................... 376
Foto 2.353. Hürremdere Yanyan Hamamı’nın Ilıklık Bölümü .................................... 377
Foto 2.354. Hürremdere Yanyan Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ................................. 377
Foto 2.355. Hürremdere Yanyan Hamamı’nın Hazine Bölümü ................................... 378
Foto 2.356. Hürremdere Yanyan Hamamı’nın Heşti Bölümü Tuğla Süslemeleri ....... 379
Foto 2.357. Zencan Hacı İbrahim Hamamı’nın Giriş Kapısı ....................................... 382
Foto 2.358. Zencan Hacı İbrahim Hamamı’nın Heşti Bölümü .................................... 382
Foto 2.359. Zencan Hacı İbrahim Hamamı’nın Soğukluk Bölümü.............................. 383
Foto 2.360. Zencan Hacı İbrahim Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ................................... 383
Foto 2.361. Zencan Hacı İbrahim Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ................................ 384
Foto 2.362. Zencan Hacı İbrahim Hamamı Tuğla Süslemeleri .................................... 385
Foto 2.363. Tuyiserkan Zerehan Hamamı’nın Giriş Kapısı ......................................... 388
Foto 2.364. Tuyiserkan Zerehan Hamamı’nın Heşti Bölümü ...................................... 388
Foto 2.365. Tuyiserkan Zerehan Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ............................... 389
Foto 2.366. Tuyiserkan Zerehan Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ..................................... 389
Foto 2.367. Tuyiserkan Zerehan Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü .................................. 390
Foto 2.368. Tüyserkan Zerehan Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Alçı Süslemeleri ..... 391
Foto 2.369. Erdekan Hacı Muhammed Hamamı’nın Giriş Kapısı ............................... 394
Foto 2.370. Erdekan Hacı Muhammed Hamamı’nın Heşti Bölümü ............................ 394
Foto 2.371. Erdekan Hacı Muhammed Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ..................... 395
Foto 2.372. Erdekan Hacı Muhammed Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ........................... 395
 XXVI

Foto 2.373. Erdekan Hacı Muhammed Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ....................... 396
Foto 2.374. Erdekan Hacı Muhammed Hamamı’nın Hazine Bölümü ......................... 396
Foto 2.375. Yezd Hacı Muhammed Hamamı Çini Kitabesi ......................................... 397
Foto 2.376. Halhal Nesr Hamamı’nın Giriş Kapısı ...................................................... 400
Foto 2.377. Halhal Nesr Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ............................................ 400
Foto 2.378. Halhal Nesr Hamamı’nın Ilıklık Bölümü .................................................. 401
Foto 2.379. Halhal Nesr Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü .............................................. 402
Foto 2.380. Halhal Nesr Hamamı’nın Hazine Bölümü ................................................ 403
Foto 2.381. Halhal Nesr Hamamı’nın Hazine Bölümü Çini Süslemeleri..................... 404
Foto 2.382. Halhal Nesr Hamamı Giriş Kapısı Tuğla Süslemeleri .............................. 405
Foto 2.383. Halhal Nesr Hamamı Soğukluk Bölümü Kalem İşi Süslemeleri .............. 406
Foto 2.384. Reşt Hacı Hamamı’nın Giriş Kapısı .......................................................... 409
Foto 2.385. Reşt Hacı Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ................................................ 410
Foto 2.386. Reşt Hacı Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ..................................................... 410
Foto 2.387. Reşt Hacı Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü .................................................. 411
Foto 2.388. Reşt Hacı Hamamı’nın Hazine Bölümü .................................................... 411
Foto 2.389. Reşt Hacı Hamamı Giriş Kapısındaki Çini Ustasının İsmi ....................... 412
Foto 2.390. Reşt’in Hacı Hamamı’nın Çini Renkli Sır Süslemeleri............................. 413
Foto 2.391. Erdebil İbrahimabad Hamamı’nın Giriş Kapısı ........................................ 417
Foto 2.392. Erdebil İbrahimabad Hamamı’nın Heşti Bölümü ..................................... 417
Foto 2.393. Erdebil İbrahimabad Hamamı’nın Soğukluk Bölümü............................... 418
Foto 2.394. Erdebil İbrahimabad Hamamı’nın Ilıklık Bölümü .................................... 418
Foto 2.395. Erdebil İbrahimabad Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ................................. 419
Foto 2.396. Erdebil İbrahimabad Hamamı’nın Ilıklık Bölümü .................................... 419
Foto 2.397. Erdebil İbrahimabad Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Tuğla Süslemeleri 420
Foto 2.398. Erak İbrahimabad Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ................................... 423
Foto 2.399. Erak İbrahimabad Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ........................................ 423
Foto 2.400. Erak İbrahimabad Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ..................................... 424
Foto 2.401. Behar Komşeçe Hamamı’nın Giriş Kapısı ................................................ 428
Foto 2.402. Behar Komşeçe Hamamı’nın Erkekler Bölümünün Soğukluğu ............... 428
Foto 2.403. Behar Komşeçe Hamamı’nın Erkekler Bölümünün Ilıklığı ...................... 429
Foto 2.404. Behar Komşeçe Hamamı’nın Erkekler Bölümünün Sıcaklığı .................. 429
 XXVII

Foto 2.405. Behar Komşeçe Hamamı’nın Erkekler Bölümünün Hazinesi ................... 430
Foto 2.406. Behar Komşeçe Hamamı’nın Kadınlar Bölümünün Soğukluğu ............... 430
Foto 2.407. Behar Komşeçe Hamamı’nın Kadınlar Bölümünün Sıcaklığı .................. 431
Foto 2.408. Behar Komşeçe Hamamı’nın Kadınlar Bölümünün Hazinesi .................. 431
Foto 2.409. Şebster İkiz Hamamı’nın Giriş Kapısı ...................................................... 434
Foto 2.410. Şebster İkiz Hamamı’nın Erkekler Bölümünün Heştisi ............................ 435
Foto 2.411. Şebster İkiz Hamamı’nın Erkekler Bölümünün Soğukluğu ...................... 435
Foto 2.412. Şebster İkiz Hamamı’nın Erkekler Bölümünün Ilıklığı ............................ 436
Foto 2.413. Şebster İkiz Hamamı’nın Erkekler Bölümünün Sıcaklığı ......................... 436
Foto 2.414. Şebster İkiz Hamamı’nın Erkekler Bölümünün Hazinesi ......................... 437
Foto 2.415. Şebster İkiz Hamamı’nın Kadınlar Bölümünün Heştisi ............................ 437
Foto 2.416. Şebster İkiz Hamamı’nın Kadınlar Bölümünün Soğukluğu...................... 438
Foto 2.417. Şebster İkiz Hamamı’nın Kadınlar Bölümünün Ilıklığı ............................ 438
Foto 2.418. Şebster İkiz Hamamı’nın Kadınlar Bölümünün Sıcaklığı ......................... 439
Foto 2.419. Şebster İkiz Hamamı’nın Kadınlar Bölümünün Hazinesi ......................... 439
Foto 2.420. Şebster İkiz Hamam’ın Giriş Kısmı Tuğla Süslemeleri ............................ 440
Foto 2.421. Nemin Muhammedyan Hamamı’nın Giriş Kapısı .................................... 442
Foto 2.422. Nemin Muhammedyan Hamamı’nın Heşti Bölümü ................................. 443
Foto 2.423. Nemin Muhammedyan Hamamı’nın Soğukluk Bölümü .......................... 443
Foto 2.424. Erdebil Muhammedyan Hamamı Giriş Kapısı Tuğla Süslemeleri ............ 444
Foto 2.425. Urmiye Ali Mustafa Hamamı’nın Giriş Kapısı ......................................... 446
Foto 2.426. Urmiye Ali Mustafa Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ............................... 447
Foto 2.427. Urmiye Ali Mustafa Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ..................................... 448
Foto 2.428. Urmiye Ali Mustafa Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ................................. 449
Foto 2.429. Urmiye Ali Mustafa Hamamı’nın Hazine Bölümü ................................... 449
Foto 2.430. Darab Tevekkül Hamamı’nın Giriş Kapısı ............................................... 452
Foto 2.431. Darab Tevekkül Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ...................................... 452
Foto 2.432. Darab Tevekkül Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ........................................... 453
Foto 2.433. Darab Tevekkül Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ........................................ 453
Foto 2.434. Şiraz Gurhane Hamamı’nın Giriş Kapısı .................................................. 455
Foto 2.435. Şiraz Gurhane Hamamı’nın Soğukluk Bölümü......................................... 456
Foto 2.436. Şiraz Gurhane Hamamı’nın Ilıklık Bölümü .............................................. 457
 XXVIII

Foto 2.437. Şiraz Gurhane Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ........................................... 457

Foto 2.438. Şiraz Gurhane Hamamı Soğuk Bölümü Kalem İşi Süslemeleri ............... 458
Foto 2.439. Tahran Golşen Hamamı’nın Giriş Kapısı.................................................. 461
Foto 2.440. Tahran Golşen Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ........................................ 461
Foto 2.441. Tahran Golşen Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü .......................................... 462
Foto 2.442. Tahran Golşen Hamamı’nın Hazine Bölümü ............................................ 462
Foto 2.443. Someisara Kesma Hamamı’nın Giriş Kapısı............................................. 464
Foto 2.444. Someisara Kesma Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ........................................ 465
Foto 2.445. Someisara Kesma Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ..................................... 465
Foto 2.446. Someisara Kesma Hamamı’nın Hazine Bölümü ....................................... 466
Foto 2.447. Tahran Ken Hamamı’nın Giriş Kapısı ...................................................... 469
Foto 2.448. Tahran Ken Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ............................................ 469
Foto 2.449. Tahran Ken Hamamı’nın Ilıklık Bölümü .................................................. 470
Foto 2.450. Tahran Ken Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ............................................... 470
Foto 2.451. Tahran Ken Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Tuğla Süslemeleri .............. 471
Foto 2.452. Erak Dört İklim Hamamı’nın Giriş Kapısı ................................................ 475
Foto 2.453. Erak Dört İklim Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ...................................... 476
Foto 2.454. Erak Dört İklim Hamamı’nın Ilıklık Bölümü............................................ 477
Foto 2.455. Erak Dört İklim Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ........................................ 477
Foto 2.456. Erak Dört İklim Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Kubbe Altı Mozaik Ve
Bitkisel Motifli Renkli Sır Çini Süslemieler ............................................... 480
Foto 2.457. Erak Dört İklim Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Avrupa Üslubundaki Çini
Süslemeleri .................................................................................................. 481
Foto 2.458. Erak Dört İklim Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Saksı Temalı Çini
Süslemeleri .................................................................................................. 481
Foto 2.459. Erak Dört İklim Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Hayvan Mücadelesi
Temalı Çini Süslemeleri .............................................................................. 481
Foto 2.460. Erak Dört İklim Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Sütun Üzeri Çini
Süslemeleri .................................................................................................. 482
Foto 2.461. Erak Dört İklim Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Sütun Arkası Üzeri Çini
Süslemeleri .................................................................................................. 482
Foto 2.462. Erak Dört İklim Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Tuğla Süslemeleri ........ 483
 XXIX

Foto 2.463. Tahran Kethuda Hamamı’nın Giriş Kapısı ............................................... 486

Foto 2.464. Tahran Kethuda Hamamı’nın Heşti Bölümü ............................................ 486
Foto 2.465. Tahran Kethuda Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ...................................... 487
Foto 2.466. Tahran Kethuda Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ........................................... 487
Foto 2.467. Tahran Kethuda Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ........................................ 488
Foto 2.468. Tahran Kethuda Hamamı’nın Hazine Bölümü .......................................... 488
Foto 2.469. Tahran Kethuda Hamamı’nın Giriş Kapısı Çini Kitabesi ......................... 489
Foto 2.470. Tahran Nevvab Hamamı’nın Giriş Kapısı................................................. 492
Foto 2.471. Tahran Nevvab Hamamı’nın Heşti Bölümü.............................................. 492
Foto 2.472. Tahran Nevvab Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ....................................... 493
Foto 2.473. Tahran Nevvab Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ............................................ 493
Foto 2.474. Tahran Nevvab Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ......................................... 494
Foto 2.475. Tahran Nevvab Hamamı’nın Hazine Bölümü ........................................... 494
Foto 2.476. Aştiyan Köhne Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ....................................... 497
Foto 2.477. Aştiyan Köhne Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü .......................................... 497
Foto 2.478. Şebster Kamber Hamamı’nın Giriş Kapısı ................................................ 500
Foto 2.479. Şebster Kamber Hamamı’nın Heşti Bölümü ............................................. 500
Foto 2.480. Şebster Kamber Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ...................................... 501
Foto 2.481. Şebster Kamber Hamamı’nın Ilıklık Bölümü ........................................... 501
Foto 2.482. Şebster Kamber Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ........................................ 502
Foto 2.483. Şebster Kamber Hamamı’nın Hazine Bölümü .......................................... 502
Foto 2.484. Şebster Kamber Hamamı Taş Ve Tuğla Süslemeleri ................................ 503
Foto 2.485. Urmiye İttihadiye Hamamı’nın Giriş Kapısı ............................................. 508
Foto 2.486. Urmiye İttihadiye Hamamı’nın Heşti Bölümü .......................................... 508
Foto 2.487. Urmiye İttihadiye Hamamı’nın Soğukluk Bölümü ................................... 509
Foto 2.488. Urmiye İttihadiye Hamamı’nın Ilıklık Bölümü......................................... 509
Foto 2.489. Urmiye İttihadiye Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü ..................................... 510
Foto 2.490. Urmiye İttihadiye Hamamı Soğukluk Bölümü Çini Süslemeleri.............. 511
Foto 2.491. Urmiye İttihadiye Hamamı Tuğla Süsleri ................................................. 513
 XXX

ÖNSÖZ

Tarihi hamamlar geçmişimizden bize miras kalan en değerli yapıtlardan birisidir.

İslam coğrafiyasında dini kültürün etkisiyle tarhihi hamamlar tarih boyunca şehir
merkezlerinde ve köylerde camilerin yakınlarında inşa edilmiştir. Yıkanmak ve
temizlenmek İslam kültüründe özel bir öneme sahip olmuş hatta kutsal kabul edilmiştir.
Eski İran kültüründe bu konu iki bakımından önem taşımaktadır. Birincisi vücudun
temizlenmesi ve ikincisi ruhun temizlenmesidir. Derin bir kültür geleneğine sahip olan
İran’da hamam ve temizlenmenin tarihi Zerduşt dinine ve daha öncesine yani
Mitraizm’e dayanmaktadır. İslamdan önceki dini dönemler olan Zerdüşt ve mitraizmde
hamamlar nehirlerin kenarında inşa edilmiş ve o dönem insanları dini merasim yapmak
amacı ile üç gün üç gece temizlenme törenleri geçirmişlerdir. İslamiyet’ten sonra
hamamlar köylerde ve şehirlerde de yapılmaya başlanmıştır. Özellikle Selçuklu
Döneminde hamama daha da değer verilmiştir. İran mimarisinin parladığı ve geniş çapta
gelişme gösterdiği Safevi döneminde ise hamamlar önemini artırarak korumuştur. Bu
dönemde hamamlar mimari ve süsleme açısından büyük gelişmeler kaydetmiştir.
Günümüzde birçok değerli tarihi hamam Safevi döneminin mirasıdır. Hamamların
inşası Zend ve Kaçar Dönemlerinde de yaygınlık göstermiştir. Bu tez çalışmasında
geniş bir zaman dilimini oluşturan bu iki dönem hamamları plan, mimari ve süsleme
açısından hem kendi içerisinde hem de diğer denem hamamları ile karşılaştırılarak
değerlendirilmiştir.

Bu tezin araştırılması, incelenmesi ve hazırlanışında büyük yardımlarından dolayı

danışman hocam Dr. Öğr. Üyesi Zerrin Köşklü’ye şükranlarımı sunuyorum. Ayrıca
Sanat Tarihi Bölümü’nün Başkanı Prof. Dr. Hüseyin Yurttaş’a, Prof. Dr. Haldun
Özkan’a, Prof. Dr. Süleyman Çiğdem’e içten teşekkürlerimi sunuyorum. Ayrıca
İran’nın Kültür Bakanlığına (Miras-ı Ferhengi) teşekkürlerimi sunuyorum.

Erzurum 2019 Jafar HASSANZADEH

 1

GİRİŞ

I. ARAŞTIRMANIN AMACI

Bu çalışmada İran’da su mimarisinin en önemli yapıtlarından olan hamamların

Zend ve Kaçar Dönemi (1750-1925) özelliklerinin ilk defa sistematik olarak tanıtılması
ve incelenmesi amaçlanmaktadır. Bu amaç doğrultusunda geniş bir zaman dilimine
yayılan bu dönem hamamları plan, mimari ve süsleme (çini, kalem işi, taş, tuğla, alçı ve
ahşap) özellikleri açısından incelenmiş ve tipolojik bir sınıflandırmaya tabi tutulmuştur.
12 eyalette 70 hamam yapısının tespit edildiği incelenen dönem hamamlarında tipolojik
sınıflandırma hamamı en gösterişli ve önemli bölümü olarak görülen soğukluk bölümü
esas alınarak yapılmıştır. Böylece çalışma konusunu oluşturan hamamların hem kendi
içerisinde hem de diğer İran hamamları ile sistematik bir biçimde ilk defa
değerlendirilmesi hedeflenmiştir.

II. ARAŞTIRMADA KULLANILAN METARYAL VE YÖNTEM

İran’da Zend ve Kaçar Dönemi Hamam Mimarisi konulu bu çalışmada İran’ın 12

eyaletinde tespit edilen hamamlar incelenmeye çalışılmıştır. 2 yüzyıllık geniş bir zaman
dilimini oluşturan bu dönem yapılarının tespit edilmesinde Kültür Bakanlığı’nda
(Miras-ı Ferhengi) bulunan eski eser fişleri ile yazılı kaynaklar incelenmiştir. Buna göre
yapılan incelemede 9’u Zend Dönemi, 61’i Kaçar Dönemi olmak üzere 70 hamam
yapısı belirlenmiştir. Tez konusunu oluşturan dönem hamamları hakkında İran Tebriz
Milli Kütüphanesi, hamamların yer aldığı eyalet kütüphaneleri, Atatürk Üniversitesi
Kütüphanesi ve Edebiyat Fakültesi Kütüphanesinde bulunan yayınların taraması
yapılmıştır. Çalışmanın önemli bir adımını da arazi çalışması oluşturmaktadır. Tespit
edilen hamamlar yerlerinde incelenmiş ve detaylı fotoğrafları çekilmiştir. Hamamların
planları Kültür Bakanlığı (Miras-ı Ferhengi) eski eser fişlerinden ve yazılı kaynaklardan
temin edilmiş ve bu planlar bilgisayar ortamına aktarılmıştır.

Çalışma üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde İran’ın coğrafyası,

tarihçesi, suyun önemi, hamam mimarisinin gelişimi, mekân dağılımı ve işlevleri,
iklimin hamam mimarisine etkisi, hamamda kullanılan malzemeler ve hamam
personeli ele alınmıştır. İkinci bölümü oluşturan katalogda, tespit edilen 70 hamam
 2

kronolojik bir sıra takip edilerek tanıtılmıştır. Katalogda belirlenen bu dönem

hamamlarının içerisinde günümüze kısmen harap ya da onarımlarla ulaşan hamamlar
da bulunmaktadır.

Çalışmanın üçüncü bölümünü oluşturan karşılaştırma ve değerlendirme

bölümünde katalogda incelenen 70 hamam yapısı tipolojik olarak sınıflandırılmış ve alt
başlıklara ayrılarak incelenmiştir. Buna göre incelenen dönem hamamları heşti,
soğukluk, ılıklık, sıcaklık, hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Tipolojik sınıflandırma
bu hamamların en önemli bölümünü oluşturan soğukluk bölümü esas alınarak
yapılmıştır. Hamamlar tipolojik açıdan incelenirken planları oluşturan öğelerin ortak ve
farklı özellikleri de böylece tespit edilmiştir. Ayrıca su mimarisinin en önemli
yapıtlarından olan hamamların işlevsel özellikleri ile plan tipleri arasında nasıl bir ilişki
olduğu da sorgulanmıştır.

Ayrıca bu bölümde incelenen dönem hamamlarının topoğrafik özellikleri, plan

tipleri, malzeme ve teknik özellikleri, hamam bileşenleri, cephe ve süsleme özellikleri
açısından değerlendirilmiş, benzer örneklerle karşılaştırılması yapılmıştır. İran’da
batılılaşma dönemi olarak ifade edilen bu dönem hamam mimarisinin özellikle
süslemesinde batılı üslupların etkili olduğu değerlendirme bölümünde yapılan
tespitlerde ortaya konulmuştur.

III. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ

Bu çalışma, İran’da hamam mimarisini kapsamlı bir şekilde konu edinen ilk
çalışma olma özelliğini taşımaktadır. İran anıtsal mimarisinin en önemli su yapıları olan
hamamlar plan, mimari ve süsleme özellikleri ile ilk defa tanıtılmış ve
değerlendirilmiştir.
Bu çalışmada tespit edilen 70 hamam yapısının yerinde incelenmesi,
fotoğraflarının çekilmesi, bugünkü durumlarının belgelenmesi açısından da önem
taşımaktadır. Ayrıca hamamların tipolojik açıdan değerlendirilmesi ve İran hamam
mimarisi içerisindeki yerinin tespit edilmesi de çalışmanın bir diğer önemli boyutunu
oluşturmaktadır. Buna göre incelenen dönem İran hamamlarının plan, mimari ve
süsleme açısından zengin bir çeşitlilik gösterdiği anlaşılmaktadır.
 3

BİRİNCİ BÖLÜM

İRAN COĞRAFYASI VE TARİHİ

1.1.İRAN’IN COĞRAFYASI

Harita 1.1. İran Coğrafi Haritası

İran Ortadoğu ile Orta Asya'nın yüksek düzlükleri arasında yer alan bir ülkedir.
İran’a geniş bir ülke olduğu için coğrafya bakımından İran Yaylası denir. Bu geniş ülke
büyük ovalardan ve yüksekliklerden oluşmuştur. İran’ın her tarafını yüksek dağlar
kuşatmıştır. Güney tarafında üç dağdan oluşan Süleyman Sıradağları, kuzeyde Elburz
 4

Dağları bir zincir gibi batıdan doğuya kaplamıştır; Batıda Ermenistan Dağlarından
ayrılırken Hazar Denizi’nin güneyinden geçip Himalaya Dağları’na yaslanmıştır. İran’ın
batısında yer alan Zagros Dağları kuzey batıdan güney batıya doğru devam eder1.

İran’ın yüzölçümü 1.643.000 km2’dir. İran 31 eyaletten oluşmaktadır.

Kuzeydoğuda Kuzey Horasan, Razavi Horasan, Güney Horasan Gülistan, Semnan,
Kuzeybatıda Mazenderan, Gilan, Kazvin, Zencan, Erdebil, Batı Azerbaycan, Doğu
Azerbaycan, Hamedan, Kürdistan, Kirmanşah, Güneydoğuda Belucistan, Kirman,
Hürmüzgar, Güneybatıda Fars, Buşehr, Kohkıluye, Huzistan, İlam, Luristan, Merkezde
Yezd, Isfahan, Tahran, Elburz, Bahtiyari, Merkezi, Kum eyaletleri bulunmaktadır.
Ülkenin büyük şehirleri ise Tahran, Meşhed, İsfahan, Kerec ve Tebriz'dir. Başkent
Tahran kalabalık nüfusu ile dikkat çekmektedir. Dağlık bölgelerin hâkim olduğu ülke
toprakları fiziki ve beşerî coğrafya bakımından iki kısma ayrılır. Yazın yüksek-soğuk
alanlara yaylak, kışın ise oturulan alçak-sıcak alanlara kışlak denir. Şehirler ve köylerin
tamamına yakını bu iki tür arazinin ortasındaki dağ eteklerinde yer alır. İran yaylasının
kuzeyinde Elburz, doğusunda Kopet ve Horasan, batı ve güneyinde Zağros Dağları yer
alır. Ülkedeki en büyük yükseltiler Demavend (5610 m.), Alemquh (4850 m.) ve
Zerdkuh (4547 m.) doruklarıdır. Ülkede sık sık dağları çevreleyen ve İran yaylasını
yaran büyük faylar ve Sebelan, Demavend gibi yanardağlar sebebiyle depremler
meydana gelir. İran büyük denizlerden uzak olduğundan iklimi kuraktır. Fakat geniş bir
alanda çeşitli doğal komplikasyonlar, kuzey ve batıda ki yükseklikler ve merkezde olan
büyük platolar ve kuzeyindeki Hazar Denizi, güneyindeki Fars Körfezi (Basra Körfezi)
farklı iklimlerin oluşmasında etkendir2.

İran’ı çok aşınmış, kütlesel bir dizi dağ sırasının kuşattığı yüksek bir plato kaplar.
Genelde 460 m'nin üzerinde olan yükseklik, ülke topraklarının yaklaşık altıda birini
oluşturan dağ kuşağında 2.000 m'yi geçer. Gerçek anlamda düzlükler Irak sınırı
boyunca uzanan Karun Nehri Havzası, Basra ve Umman Körfezlerine bakan ve dağ
kuşağından engebeli kayalıklarla ayrılan dar kıyı şeridi ve Hazar Denizi kıyısında
birdenbire alçalan yüksek dorukların eteğindeki bataklık ovalarla sınırlıdır. Ülkenin
kuzeybatısından başlayıp Basra Körfezine doğru inen Zagros Dağları daha sonra doğuya
yönelerek Beluçistan içlerine sokulur ve burada Mekran Dağlarıyla birleşir.

1
Abbas İkbali Aştiyani, İran’ın Geniş Tarihi, Hayyam, Tahran 1984, 739.
2
Rebi Bedi-i, İran’ın Geniş Coğrafyası, İkbal, Tahran 1993, 71.
 5

Mezopotamya ovalarıyla iç plato arasındaki bölümünde, yaklaşık 200 km. genişliğinde

bir alana yayılan bir dizi paralel sırtı kapsar. Aşılması güç ve engebeli bir yapı gösteren
Zagros Dağlarının sularını toplayan akarsular batı yönünde akarak dar boğazları
yardıktan sonra verimli vadilerden geçer. Elburz Dağları Hazar Denizinin güney kıyıları
boyunca bir yay biçiminde uzanarak Horasan'ın sınır dağlarıyla birleşir. Horasan ve
Beluçistan'daki sıradağlar iç platonun doğu kenarını oluşturur. Elburz sistemi üzerinde
bir bölümü hala etkin olan çok sayıda volkanik doruk bulunur. Bu dorukların en
yükseği, tepesi sürekli karla kaplı olan Demavend Dağıdır. Ülkenin güneydoğusunda
yer alan, masif koni biçimli bir başka volkanik doruk olan Teftan Dağı zaman zaman
gaz ve çamur fışkırtır. Kuzeybatıda da sönmüş bir yanardağ olan Sebelan ve Sehend
Dağları yükselir. Lav ve kül örtüsüyle kaplı olan volkanik kuşaklarda sık sık şiddetli
depremler olur. İç plato iki küçük sıradağ dışında genelde kıraç ve düz bir yapı gösterir.
Platonun en önemli yüzey şekilleri Kevir Çölü (Deşt-i Kevir) ve Lut Çölüdür (Deşt-i
Lut). Alçak kesimlerdeki havzalarda biriken suların buharlaşmasıyla çok sayıda çorak
alan oluşturmuştur. Yüksek kesimlere doğru kumlu ve çakıllı yüzey, yerini dağ ve tepe
yamaçlarındaki verimli topraklara bırakır3.

İç platodaki tuzlu bataklıklarda kaybolan az sayıda akarsu dışında, ülkedeki

akarsular genellikle dağların dış yamaçlarından denizlere doğru bir yol izler. Zagros
Dağlarından doğan Karun Nehri dağlar arasında kıvrılarak ilerledikten sonra düzlük
kesimde güneye doğru inerek Şattü'l-Arap'la birleşir. Kuzeyde Elburz Dağlarından
kaynaklanan Sefid Nehri Gilan Ovasını geçerek Hazar Denizine dökülür. 1960'ların
başında tamamlanan Mencil'deki Barajdan hidroelektrik enerji üretiminin yanı sıra
sulamada da yararlanılır. Isfahan'ın can damarını oluşturan Zayende Nehri Zagros
Dağlarından çıktıktan sonra güneydoğu yönünde akarak sularını Gavhuni Bataklığına
boşaltır. 1971'de Kuhreng Barajı'nın tamamlanmasıyla Karun'un yukarı kolunda
Zayende'ye bir tünelle aktarılan sular tarım alanlarını sulamada kullanılır. Ülkenin üç
büyük nehrinden yalnızca Karun ulaşıma elverişlidir. Öteki nehirlerin taşıdığı su miktarı
mevsimlere göre büyük değişiklikler gösterir. Yaz aylarında iç havzalarda kaybolan
sular yeraltında birikerek doğal kaynak biçiminde yeniden ortaya çıkar. İran'ın en büyük

3
Muhammed Kazım Mükemmeli, Rayların Genel Tarihi, Demiryolları, Tahran 2000, 9.
 6

gölü kuzeybatıdaki Urmiye Gölüdür. Göl yüzeyinin kapladığı alan 5.100-6.000 km²
arasında değişir4.

İran’ın geniş yüz ölçümü merkezi yerleşimin ortaya çıkmasını önlenmiştir. Büyük
ve sakin nehirlerin eksikliği bu dağılımdan kaynaklanmaktadır. İran’ın orta
kesimlerinde deniz kıyılarına kıyasla tarım yapılmamaktadır ve adeta bir çölle karşı
karşıyadır. Büyük nehirlerin az olmasından dolayı sulama ve içme suları için yeraltı
suları kullanılmaktadır. ve kariz(genat) kanalları vasıtasıyla su yüksek olan tepelerden
alt kesimlere aktarılmaktadır. İran’ın merkezi kuraktır ve oralarda yaşamak da bu
nedenle zordur5.

Eski zamanlardan beri Asya, Avrupa ve Afrika’yı bir köprü gibi birbirine
bağlayan İran stratejik bir öneme sahiptir6. İran kuzeyde Hazar Denizi ve güneyde Basra
Körfezi (Halic-i Fars) aracılığıyla açık denizlerle bağlantı kurmaktadır. İran sınırlarının
1/3’den fazlasını su sınırları oluşturmaktadır7. İran kuzeyde Türkmenistan, Azerbaycan
ve Ermenistan batıda Türkiye ve Irak güneyde Umman Denizi ve Basra Körfezi
doğudan Pakistan ve Afganistan’la komşudur ve jeopolitik bakımdan hassas bölgede
bulunmaktadır8.

Coğrafi faktörler bakımından İran önemli bir pozisyona sahiptir. Bu faktörler

yüzölçümü, nüfus, coğrafi konum, Basra Körfezinde yer alan petrol ve doğal gaz
kaynakları ve madenler olarak ifade edilebilir9.

Ülke petrol, taş kömürü, demir, bakır ve tuz gibi çeşitli yeraltı kaynaklarına
sahiptir. Ayrıca İran’ın ipek yolu üzerinde olması ülkeyi ticari ve ekonomik yönden
daha değerli hale getirmiştir. Ancak 16.yüzyıldan itibaren dünya ticaretinin deniz
yollarına taşınması ipek yolunun önemi azaltmaya başlamıştır10.

4
Hasan Pir Niya, İran’ın Tarihi, Nigaristan, Tahran, 17.
5
Charls İsevi, Coğrafi Faktörler Tarihi, Gostere, Tahran 1983, 4.
6
Ghodratollah Bahrami, İran’ın Siyasi ve İktisadi Coğrafyası, Kum 2000, 11.
7
Bedi-i, 13.
8
Murtaza Shirudi, İran’ın Bölgesel Konuları, Kum 2001, 25-27.
9
Bahrami, 14.
10
Nasır Tekmil Hümayun, İpek yolları, Kültür Araştırmaları, Tahran 2010, 90.
 7

1.1.1. İklim

İklim bakımından İran, birbirinden çok farklı bölgelerin bulunduğu bir ülkedir.
Hazar Denizine bakan kısımlar çok nemli ve daima yağışlıdır. Bu bölge dışındaki bütün
İran toprakları astropikal kurak bölge içindedir11.

Hazar Denizinin kuzey kenarlarını çeviren Elbruz Dağlarının kuzeye bakan

yamaçları senede ortalama 1000-1500 mm. ile bol yağış aldığından zengin ormanlarla
kaplıdır. Bu dağların eteklerinde sıralanmış bulunan dar kıyı ovaları çok nemlidir.
Güneyde iklim daha ılımandır ama, genelde belirgin bir sıcak da söz konusudur. İsfahan
yılda 120 mm yağış alır. Yağmurlar genel olarak kış sonunda ve yaz ayları başlarında
yağar. Denizden yüksek dağlarla ayrılan iç ovalar yaz süresinde Akdenizde görülen
hava basıncı düşüklüklerinden etkilenmezler. Burada iklim yazları çok sıcak, kışları ise
çok soğuktur12.

İran yarısı 300 milimetreden az yağış alan kurak bir ülkedir. Sıcaklıklar güneyde
bazen 50 dereceyi bulur. Kışın kara ikliminin hakim olduğu batıda ve kuzeyde uzun ve
sert geçer (ocak ayı ortalaması Tebriz'de 1,7°; Tahran'da 3,3°). Toprakların büyük bir
kısmı (% 67) suları okyanuslara ulaşmayan kapalı havza durumundadır. Ülkenin
kendine has ve zengin bir bitki örtüsü vardır. Bu orijinalliği Avrupa-Sibirya, Hint ve
Arap Akdeniz flora bölgeleri arasındaki kavşakta yer almasından kaynaklanır. Ormanlar
ülke topraklarının % 11 'ini kaplar. İran’ın dağlık yerleri ormanlarla kaplıdır. Hazar
Denizi kıyı bölgesinde Karadeniz bitki topluluğunu andıran gür bir orman örtüsü
meydana gelmiştir. İran’ın kuzey ormanlarından sonra diğer ormanlarının yüzölçümü
11,7 milyon hektardır13.

1.1.2. Tarım

İran’ın tarım alanlarında yüksek bozkırlar geniş yer tutar. İç bölgelerin çukur
yerlerinde tuzlu bataklıklar ile çöl bozkırları ve kum çölleri uzanır. Vadiler boyunda ve
sulanabilen verimli topraklarda çeşitli kültür bitkileri yetiştirilmektedir. Kurak
bölgelerde bunlar birer vaha görünüşündedir. Nüfusun büyük bir kısmı tarımla
uğraşmaktadır. İran’ın yedide biri ekilebilir ve tarıma elverişlidir. Tarım ürünleri

11
Zehra Esed Pur, Güney Medeniyetinin Yıldızı, Emir Rıza, Tahran 2002, 20.
12
Pir Nia, 16.
13
Kambiz Tahiri, İran’ın Kuzey Haricindeki Ormanları, Hakşinaz, Reşt 2010, 7.
 8

arasında en çok buğday ve arpa elde edilir. Meyve ve sebzenin yanında pirinç,
mercimek, nohut, şekerpancarı, soğan, pamuk, kavun, karpuz, dut ve tütün
yetiştirilmektedir. Kuzeydeki dar bir kıyı şeridinde sulamaya ihtiyaç duyulmadan tarım
yapılabilmekte, güneyde sulama kanalları vasıtasıyla hurma yetiştirilmektedir. Ülkenin
güney ve güneydoğusunda sulama işi önemli bir problemdir. Birçok bölgede tarım eski
usüllerle yapılmaktadır. Bu yüzden tarımda istenilen sonuç alınamamaktadır. Büyük
ekim alanları ülkenin kuzeyinde ve Hozistan'da yer alırken sadece tarıma elverişli
toprakların % 4'üne sahip olan Hazar vilayetleri üretimin dörtte birini temin etmektedir.
Ürünler çok çeşitli ise de tarım arazilerinin dörtte üçünü tahıl kapsar. İran'ın petrole
dayalı olmayan işletmelerinin en büyük kısmı tarım ürünleri üzerinedir. İran’ın tüm
alanının %15’i orman, %40’ı meralar, %35 çorak ve sadece %10’u ekilecek alandır14.

1.1.3. Hayvancılık

İran ekonomisinde hayvancılık önemli yer tutar. En çok koyun yetiştirilir.

Yetiştirilen koyunların yünleri aranan ve çok değerli cinstendir. Genellikle dağların
yüksek otlaklı yerlerinde ve yaylalarda hayvancılık yapılır. Koyundan sonra en çok sığır
beslenir. Hazar Denizinde balıkçılık yapılmaktadır. Hazar denizinde havyar için mersin
balığı, Basra körfezinde karides ve Hint Okyanusu'nda ton balığı avcılığı
yapılmaktadır15.

1.1.4. Nüfus

Orta doğu ülkeleri arasında İran ve Türkiye en çok nüfusa sahip ülkelerdir.
Belkide bu konu İran’ın siyasi, bilimsel ve ekonomik alanlarda gelişmesini sağlamıştır.
İran Nüfus Merkezinin 2016’da yaptığı resmi sayıma göre (her beş senede bir yapılır)
İran’ın nüfusu 80 milyonu aşmıştır. %49’u 30 yaşından genç, %45’i 30-64 yaş arasında
ve %6’sı 64 yaşından yaşlıdır. Yaş ortalaması erkeklerde 30,9, kadınlarda 31,3’tür. Bu
sayıma göre erkeklerin sayısı 40.498.442 kişi, kadınlar ise 39.427.827 kişidir16.

14
Bedi-i, 33-39.
15
Abdul Huseyin Zerrinkub, İran’ın Devranlari, Sohan, Tahran 1995, 10.
16
www.amar.org.ir (E.T. 20.05.2018).
 9

1.1.5. Ekonomi

Geçmişte İpek yolu üzerinde bulunan İran bu yol aracılığıyla doğu ile batı
arasında bir bağlantı kurmuştur. Daha sonra ise İran’ı da önemli bir konuma getiren
unsur Basra Körfezi’nde olmasıdır. Basra Körfezi’nde petrolün keşfedilmesiyle dünya
bu bölgeyi ticari bakımdan daha fazla önemsemeye ve değer vermeye başlamıştır.
Hürmüz Boğazı Basra Körfezi’ni Umman Denizine bağlayan bir kanaldır ve Basra
Körfezi’nin etrafındaki ülkelerin dünya ile bağlantısını sağlamaktadır. Gelişmiş
ülkelerin ham petrol ihtiyacının çoğu Basra Körfezi’nde üretilmektedir. Bu bölgedeki
petrolün dünya piyasasına taşınması Hürmüz Boğazı’nın önemini artırmaktadır. İran,
dünyanın en büyük ikinci doğal gaz rezervine, aynı zamanda dünyanın en büyük
dördüncü petrol rezervlerine sahiptir. Petrol İran için eskiden beri önemli bir gelir
kaynağıdır. Taş kömürü 1. Dünya savaşından önce dünyanın en çok kullandığı enerji
kaynağıydı ama savaştan sonra yerini petrole bırakmıştır. Bu nedenle petrolün değeri
artmıştır ve İran’ın kalkınmasında büyük rol oynamıştır17.

1.1.6. Ulaşım

İran’da iç ulaşım genelde karayoluyla gerçekleştirilmektedir. İkinci derecedeki

mahalli yollar, kamyonların ve otobüslerin çok yoğun biçimde çalıştığı otoyollardan
daha yaygındır. Komşu ülkelerle karayolu bağlantısı iyi değildir; tek büyük
milletlerarası karayolu Türkiye'den gelir. Sınırdaki diğer noktalar sadece mahalli veya
bölgesel ulaşımı sağlar. Hazar'ı Basra Körfezi’ne, Meşhed' i Türkiye sınırına ve Tahran,
İsfahan, Kirman, Benderabbas'ı birbirine bağlayan hatlar ülkenin en önemli demiryolu
arterleridir. 1966 yılında Türkmenistan demiryolu ağıyla kurulan bağlantı Orta Asya
ülkelerinin dışarıya ve Hazar Denizine açılmalarını sağlamıştır. İran ve Türkiye’nin
demir yollarının bağlanması 1966 yılınla başlamış ve 1969 yılında bitmiştir18.

1.1.7. Maden

İran, dünyanın ikinci doğal gaz rezervlerine ve bilhassa Kirman'da çok farklı
maden yataklarına sahiptir (çinko. barit, uranyum, demir, kömür). 1985'ten beri işletilen
Şarşeşm bakır madeni dünyanın en zengin bakır yataklarından biridir.

17
Bedi-i, 299.
18
Muhammed Kazım, 622.
 10

1965'ten itibaren sanayi yatırımlarına harcanan petrol geliri İran'ın uygun alt
yapılarla donatılmasını sağlamıştır. İran sağlam bir sanayi altyapısına sahiptir. Çelik,
otomotiv, elektrikli ev aletleri, makine, alüminyum ve kimya sanayii gibi. Aktif sanayi
politikası Kirman, Zencan, Kazvin, Simnan, Kum ve ülkenin güneyinde Arap
yarımadası ile Hint Okyanusu'na açılan Benderabbas gibi yerlerde yeni sanayi
tesislerinin geliştirilmesini sağlamıştır19.

1.2. İRAN’IN TARİHİ

1.2.1. İslamiyet’ten Önce

Eskiden Slavlar, Tatarlar, İskitler Hazar denizin en kuzeyinde, Basra Körfezi ve

Umman Denizi yoluyla Hindistan ve Araplar ile bağlantıdadır. İran’ın geçmişi Asur,
Babil, Elam ve Urartu tarihi ile başlar ve Hint-İskit tarihiyle ilişkilidir. M.Ö. 3000
yıllarından beri İran biliniyordu. Bilinen en eski imparatorluk Elamlıların M.Ö. 1100-
600 yıllarında kurdukları imparatorluktur20.

İran’da Hurriler M.Ö. 4 ve 3. Yüzyıllarda Batı Azerbaycan ve Zagros Dağlarının

kuzey kısmında yaşamışlardır21. Urmiye Gölü’nün doğusu ve güney topraklarından
Kazvin’e kadar, Asur kaynaklarında ‘’Kütler ve Lullumiler’’ olarak adlandırılan
topluluklar yaşamıştır22. Kasilerin yaşadığı bölge bugünkü İran’ın Luristan eyaletidir ve
Kasiler M.Ö. 3000 başları ve ortalarında burada yaşamışlardır. M.Ö. 2000’in başlarında
bu bölgede bir devlet kurmuşlardır23. M.Ö. 10-9. Yüzyıllarında Asur ve Urartu
kaynaklarına birçok topluluk tarafından saldırıya uğrayan küçük topluluklar birleşerek
Manna Devletini kurmuşlardır24. M.Ö. 8. ve 7. Yüzyıllarda İskitler Orta Asyadan
doğuya gelmişlerdir. Bugünkü Azerbaycan ve İran’ın Kuzeybatı bölgesine hakim
olmuşlardır25.

İran’ın Ortadoğusuna göç eden Hint-Avrupa kavimlerinden olan Medler'in

Urmiye Gölünün güneydoğusunda, Persler'in ise batısında oturdukları anlaşılmaktadır.

19
Muhammed Kazım, 26-37.
20
Kılman Hovar, İran ve İran’ın Medeniyeti, Sepehr, Tahran 1996, 27-31.
21
Muhammed Tagı Zehtabi, İran Türklerinin Eski Tarihi, C. I, Tebriz, 2002, 96.
22
Zehtabi, 212.
23
Zehtabi, 89.
24
Zehtabi, 100.
25
Yaşar Çoruhlu, Erken Devir Türk Sanatı, İstanbul 2007, 327-328.
 11

Persler daha sonra güneye indiler ve bugün Fars adı verilen bölgeye yerleştiler. Zamanla
bir imparatorluk kurarak sınırlarını genişleten Medler Persler'i kendilerine tabi kılarak
Asurlular'a karşı bir ittifak oluşturdular26. İskitler'i yenilgiye uğrattıktan sonra
Babilliler'le birlikte Asur İmparatorluğu'nu çökerttiler. Böylece genişlemeye devam
eden Medler doğuda bugünkü Tahran'ın bulunduğu yere kadar geldiler, daha sonra
kuzeye yönelerek Ermeniyye'yi hakimiyetleri altına aldılar. Kültür yönünden
Mezopotamya medeniyetlerinin etkisi altında kalan Medler, Astyages Döneminde (m.ö.
580- 550) çökmeye başladılar ve tarihe karıştılar27.

Persler'in soyundan gelen diğer birçok krallık gibi Medler'e tabi olarak varlıklarını
sürdüren Ahamenidler, ll. Kyros (Büyük Cyros) Döneminde güçlü bir imparatorluk
haline geldiler. Pers kabilelerini birleştiren ve kendisine yeni bir başkent kuran Kyros
Medler' e M.Ö. 550'de Medler'in başşehri Ekbatana'yı işgal etti ve Med ülkesini bir
eyaleti haline dönüştürdü28. Darius, imparatorluğunu doğuya doğru Indus Vadisine
kadar genişlettikten sonra batıya yönelerek Ege sahillerindeki şehirleri ele geçirdi29.
Büyük İskender’in doğuya gelişi ve son Ahamenid Hükümdarı III. Daryus’u M.Ö. 330
yılında mağlup etmesiyle son bulmuştur30.

İskender'in kurduğu büyük imparatorluk ölümünden (M.Ö. 323) sonra

kumandanları arasında paylaşıldı. Mezopotamya, İran ve Suriye'yi Seleukos (Seleucus),
Mısır'ı Ptolemaios aldı31. Selevkos önce Dicle kıyısında kurduğu Seleukeia'yı başşehir
yaptı ve ardından başşehri Antakya'ya taşıdı. Seleukoslar'ın (Selevkoslar. Selefkiler)
bütün güçlerini batı sınırlarına harcayıp doğuyu ihmal etmeleri, doğu eyaletlerinin
merkezden bağımsız hareket etmesine zemin hazırladı. İran’ın kuzeydoğusunda Aral
Gölü ile Corcan Bozkırı arasında bulunan Parthia Eyaletinde Parni kabilesinin reisi
Arsakes, Seleukoslar'a karşı ayaklandı ve diğer kabileleri kendi önderliğinde
birleştirdikten sonra Part İmparatorluğu'nu kurdu (M.Ö. 250)32. Bu kabileleri bir araya
toplayan ve Eşkani Devletini’de kuran, bu devlete ismini vermiş olan Erşk’tir33.

26
İ.M. Diyakonov, Tarih-i İran-i Bağıstan, (Ter. Ruhi Erbab), Tahran 1967, 66.
27
M.M Diyakonof, İran’ın Eski Tarihi, Kitap, Tahran 1967, 61-82.
28
Abdul Huseyin Zerrinkub, İslamiyet Öncesi İran Halk Tarihi, Emirkebir, Tahran 1967, 107.
29
Rıza Şabani, İran Tarihine Kısa Bakış, Sohan, Tahran 2001, 30.
30
Erdeşir Hüdadadiyan, Tarih-i İran Bağıstan, Tahran 2004, 252.
31
Dan Nardo, Eski Yunan, Gognus, Tahran 2004, 118.
32
Şabani, 98.
33
Muhammad Cevad Meşkur, İran Der Ahd-i Bağıstan Der Tarihi Akvam ve Padişahani Piş Az İslam,
Tahran 1968, 333.
 12

Romalılar, Partlar'ın kontrolünde bulunan İpek yolunu ele geçirmek için hazırlığa
başladılar. M.Ö.53 yılından itibaren Romalılar ile Partlar arasında sürekli sınır savaşları
oldu. Romalılar'a karşı sonu gelmeyen savaşlar ve taht kavgaları Partlar'ı zayıflattı 34.

Başlangıçta Helen kültürünün etkisi altında kalan Partlar milattan sonra 77 yılına
kadar paralarda Yunan harflerini kullandılar35. Ancak daha sonra Mezopotamya
kültürleri hâkim duruma geldi. Hahameniş geleneğinin yaşadığı Fars Eyaletinde eskiden
beri mahalli hükümdarlar olmuştu. Söz konusu bu devlete Pers asıllı Sasaniler
tarafından son verilmiştir36. Bunlardan biri olan ateşkeste muhafızı Sasan kendi adıyla
anılan Sasani İmparatorluğu'nu kurmuştu (226)37. Sasaniller'den Erdeşir öldüğünde
(242) imparatorluk Suriye, Mısır ve Anadolu dışında eski Ahamenid İmparatorluğu'nun
sınırlarına erişmişti38. Erdeşir ölmeden önce kendi yerine oğlu Şapür’ü tayin etti. I.
Şapür tahta 242 yılında oturmuştur39. Erdeşir'in oğlu I.Şapür, Roma topraklarına hücum
edip Roma ordusunu yendi, Roma imparatoru Valerian'ı esir aldı. Suriye'yi ve
Kapadokya'yı da yağma etti. I. Şapür döneminde Mâni peygamber olarak ortaya çıktı.
Maniheizm'e sempatiyle yaklaşan, Şapür bu yeni dinin imparatorluk sınırlarında
yayılmasına izin verdi. I. Şapür'un ölümünden sonra yerine geçen I. Hürmüz de Mani'ye
yakınlık gösterdi. Mani I.Behram'ın krallığı döneminde uzun işkencelerden sonra
öldürüldü40.

Mezdek hareketine son veren veliaht I.Hüsrev. 538'de devleti güçlendirmek için
bir vergi reformunu uygulamaya koydu. Orduda da bazı reformlar yaptı ve ordu
kumandanlığını kendisi üstlendi. Devlet bir süre sonra istikrara kavuştu. Daha sonra
Bizans'a karşı savaş açan 1. Hüsrev 556'da bir barış antlaşması yaptı41. Bundan sonra
İran topraklarında Parthların ve Sasanilerin egemenliği devam etmiştir.Sasanilerin
çöküşü İslam ordularının İran’ı ele geçirmeleriyle olmuştur. İran’ın asıl görev ve rolü,
kuzey ve güney, doğu ve batı istilasına karşı kendini korumakla ortaya çıkar. Bu

34
Şabani, 163-168.
35
Zerrinkub(1996), 317.
36
Richar Nelson Frye, İran, (Ter. Gabil Kemali), İstanbul, 1943, 93.
37
Yar Şatir, İran Tarihi Cambridge, C.3, Emirkebir, Tahran 1984, 217-218.
38
R. Grishman, İran Az Agaz Ta İslam, (Ter. Muhammed Muin), Tahran 1970, 371.
39
Meşkur, 390.
40
Mehdi Bageri, İslamiyet Öncesi İran’daki Dinler, Tebriz Üniversitesi, Tebriz 1997, 101.
41
Şabani, 236.
 13

saldırılar nüfus dağılımının şekillenmesinde, kasabalar ve çevresindeki köylerin

gelişiminde, büyük ve küçük ağ yollarında önemli derecede etkilemiştir.42

1.2.2. İslamiyet’ten Sonra

İslam orduları Sasani ordularını H. 15/636 M. yılında Kadisiye'de H. 16'da /637

M. Celüla'da, H. 21'de /642 M. Nihavend'de yenilgiye uğratmıştır43. Son Sasani
hükümdarı III. Yezdicerd bu tarihten H. 31/651 M. yılına kadar resmen hükümdar
olarak kaldıysa da Peyderpey topraklarını müslümanlara teslim ettikten sonra doğuya
sığınmak zorunda kalmış, bir süre sonra da Merv'de ·öldürülmüştür. Sasani
İmparatorluğu böylece tarihe karışmıştır44.

Araplar tarafından fethedilen şehirler savaş veya barışla ele geçirilişine ya da

ekonomik durumuna göre miktarı değişen bir defaya mahsus bir vergi ve bundan sonra
da her yıl belli miktardaki haracı ödemek şartıyla mahalli hükümdarların idaresine
verilmiştir. İslam'ı kabul eden İranlılar genellikle bu verginin dışında bırakılmıştır45.

Bu arada askeri ve idari zümrelerden pek çok İranlı Araplar'ın hizmetine

girmiştir46. İran şehirleri zaman zaman isyana teşebbüs ettiyse de başarılı olamamıştır.
İslam fetihlerini takip eden yaklaşık iki asır içerisinde Orta İran ve Horasan'da önemli
ölçüde yayılmış, Fars ve Kirman gibi ana yollardan uzak eyaletlerde ise Zerdüştler
kendi inançlarını korumaya devam etmiştir. Deylem sınırlarındaki Kazvin, Azerbaycan
sınırındaki Erdebil ve Horasan'ın uç bölgesindeki Merv başta olmak üzere İran
şehirlerinin çoğunda Arap garnizonları kurulmuş ve buralara Arap kabileleri
yerleştirilmiştir47.

İran, Emeviler döneminde iktisadi, içtimai ve dini şartların tesiriyle bu hanedana

karşı muhalefet merkezlerinden biri haline gelmiştir. Ortaya çıkan karışıklıklarda artık
İranlıların yerleşmeye başladığı Küfe ve Basra ordugahlarının rolü büyüktür 48.
Abbasiler, kendilerini iş başına getiren İranlılara borçlarını başta Ebu Müslim olmak

42
Zerrinkub, İran’ın Devranları, 9-10.
43
Ahmed İbni Belazeri, Futuhul Boldan, Nogre, Tahran 1958, 32.
44
Şabani, 243.
45
Dennett Daniel, İslamda Vergi, Emirkebir, Tahran 1979, 13.
46
Şabani, 346-406.
47
Murtaza Mutehheri, İslam ile İran’ın Karşılıklı Hizmetleri, Sedra, Tahran 1987, 278.
48
Mutehheri, 437.
 14

üzere onları önemli mevkilere getirerek ve İranlılar ile Araplar arasındaki iktisadi ve
içtimai eşitsizliği ortadan kaldırarak ödemiştir49.

H. 3./9. M. yüzyılın ortalarından itibaren Abbasi Devleti'nin giderek zayıflaması,

Horasan ve Maveraünnehir'de İran asıllı ailelerin kurduğu mahalli hanedanların ortaya
çıkmasına imkân hazırlamıştır. Tahirller, Saffariler, Samaniler ve Büveyhiler gibi
hanedanlar, görünüşte Abbasi halifelerinin yönetimini tanımakla birlikte gerçekte kendi
hakimiyetlerini güçlendirmek ve yaymak için çalıştılar50. Bu hanedanlardan ilki
Horasan'a hâkim olan Tahiriler'dir (821-873). Bu emirlik Tahir Zul Yemineyn
tarafından Horasan’da kurulmuştur51. Tahiriler’in merkezi Nişabur’dur ve Hindistan’a
kadar olan bölgeye hakim olmuşlardır. Nişabur’un Saffarilerin eline geçmesiyle 872
yılında yıkılmışlardır52. Saffariler (867-1003) Sistan, Mekran, Sind ve Kirman'ı ele
geçirip Horasan'daki Tahiri yönetimine son verdiler. Samaniler ile yaptıkları savaşlarda
yorgun düşen bu devlet 1002 yılında yıkılmıştır53. Samaniler (819-1005),
Maveraünnehir'deki hakimiyetlerini arttırarak Saffariler'i Horasan ve Orta İran'dan
çıkarmayı başardılar ve sınırlarını Taberistan'a kadar genişlettiler54. Karahanlıların
Maveraünnehir'i ele geçirmeleri, İran'da yaklaşık dokuz asır devam edecek olan bozkır
kavimleri ve Türk yönetiminin ilk habercisidir. Ancak Karahanlılar Horasan'a girmeyi
başaramadılar. Samaniler'in ardından Gazneliler (963-1186), uzun mücadelelerden
sonra Irak-Acem'den (Cibal) Hindistan'a kadar uzanan geniş bir alanda hakimiyet
kurmuşlardır55.

Bunların dışında H. 4-6./10-12. M. yüzyıl İran tarihinde pek çok küçük mahalli
hanedan göze çarpmaktadır. Taberistan ve Gilan'da Bavendiler, Deylem ve
Azerbaycan'da Müsafiriler (Sellariler veya Kengeriler), Azerbaycan'da Revadiler,
Taberistan ve Cürcan'da Ziyariler yer almaktadır. Ziyariler Ziyar’ın oğlu Merdavic
tarafından 927 yılında kurulmuştur ve bu bölgedeki büveyhilerin güçlenmesiyle
zayıflamış ve hakimiyetini kaybetmiştir56. Arran ve çevresinde Şeddadiler hakim

49
Şabani, 359.
50
Şabani, 430.
51
Frye, 131.
52
Abbas İkbali Aştiyani, Tarihi İran Az İngirazi Sasaniyan Ta İngirazi Kaçariye, Tahran 74.
53
Aştiyani, 137.
54
Muhammed Rıza Naci, Tarih ve Temeddoni İslami Der Galemrovi Samaniyan, Tahran 1999, 17.
55
Şabani, 432-433.
56
Azizullah Bayat, Külliyat-i Tarihi Tatbigiyi İran, Tahran 2008, 155.
 15

olmuşlardır. Yine aslen Deylemli olan Büveyhiler'e akrabalığı bulunan Kakuyiler,

Büveyhiler'in iç karışıklıklarından istifade ederek İsfahan'ı ele geçirmiş, bazen müstakil,
bazen de Gazneli ve Selçuklular'ın himayesi altında yaklaşık elli yıl süreyle Irak-
Acem'in hakimiyetini ellerinde bulundurmuşlardır57. 961 yılında kurulan Gazneli
Devleti’nin en meşhur hükümdarı Horasan eyaletinden başka Herat, Merv,
Maveraünnher ve Sistan gibi bölgelere hakim olmuş Gazneli Mahmud b.
Sebüktegin’dir58. Sultan Mahmud’un ölümünden sonra Gaznelilere Selçuklular
tarafından son verilmiştir59.

Selçuklular, Oğuzların Kınık boyuna mensup Selçuklu hanedanının üyeleri

tarafından kurulmuştur60. Maveraünnehir ve Harizm’deki uzun mücadelelerden sonra
Horasan'a girerek Sultan Mesud'u Dandanakan'da mağlup ettiler (431/1040)61. Savaş
sonrası düzenlenen kurultayda fethedilecek topraklar Tuğrul ve Çağrı beylerle amcaları
Musa Yabgu arasında paylaşılmıştır. Başta Nişabur, Merv ve Herat olmak üzere
Horasan şehirleri çok direnmeden Selçuklu yönetimine girmiştir. Selçuklu
hakimiyetinin siyasi merkez Nişabur, Rey, İsfahan, Merv ve Hemedan gibi eski iran
şehirleriydi. Sultan Alparslan, yönetimde düzeni sağladıktan sonra devletin fetih
planlarına uygun olarak, 1064 yılında Doğu Anadolu ve Gürcistan seferlerine başladı.
Yeni Bizans İmparatoru Romanos Diogenes, gittikçe artan Selçuklu akınlarını
durdurmak amacıyla, büyük bir ordu toplayarak Anadolu’ya doğru ilerlemiştir. Bunun
üzerine, Suriye’de şii Fâtimîler karşısında olan Alparslan, ordusunun bir kısmını burada
bırakarak Anadolu’ya yönelmiştir. 26 Ağostos 1071 tarihinde Malazgirt’te gerçekleşen
savaşta, Alparslan Bizans ordusunu büyük bir yenilgiye maruz bırakarak, Romanos
Diogenes ile barış anlaşması yapmıştır. Alparslan’ın büyük mirâsına sahip olan Melik-
şâh zamanında (1072-1092), Selçuklu İmparatorluğu en geniş ve kudretli seviyeye
erişmiş; İslâm dünyası da en mes’ud devirlerinden birini yaşamıştır. Selçuklular'ın
askeri başarıları yeni Türkmen kabilelerinin İran'a akın etmesine yol açmıştır. Selçuklu
İmparatorluğu Dandanakan savaşından sonra oldukça yıpranmış ve prestijini

57
Şabani, 430.
58
M.Hanefi Palabıyık, Valilikten imparatorluğa Gazneniler Devleti ve Saray Teşkilatı, Ankara 2002, 27-
28.
59
Abdül Azim Rızai, Gancineye Tarihi İran I-XII, Tahran 1999, 143.
60
N.V. Pigoloskaya, A.U. Yakoboski ve Saire, Tarihi İran, (Ter. Kerim Keşaverz), Tahran 1975, 267.
61
İkbali Aştiyani, 307-320.
 16

kaybetmiştir62. İç isyanlar nedeniyle birçok toprağını kaybetmişlerdir. Sultan Sencer’in

ölüm yılı olan 1157 yılında yıkılmıştır63.

Harezmşahlar ile (1097)64 Gurlular arasında Selçuklu mirasını paylaşımı için

başlayan uzun mücadilede Sultan Tekiş bir ara Horasan ve Irak- Acem’e hakim olduysa
da Gurulular’a karşı kesin başarı ancak oğlu Alaeddin Muhammed zamanında
kazanılmıştır. Moğollar, Cebe ve Sübütey kumandasındaki askeri harekatın ardından
Horasan üzerinden Irak-Acem ve Azerbaycan'a girdiler. Cengiz Han’dan önce
Moğollar, Asya’da Gobi Çölü’nün kuzeyi ve Baykal Gölü’nün Güneyinde
yaşıyorlardı65. Ancak siyasi bir birliktelikleri yoktur. Asya’nın çoğunu ele geçiren
Moğollar İran coğrafyasınada gelmiş ve burada Harezmşahlar ile temaslara
başlamıştır66. Celaleddin Harezmşah'ın son önemli direnişini de H. 625/1228 M. yılında
İsfahan önlerinde kırarak kendi hakimiyetlerini tanıyan Fars Atabeyliği yönetimindeki
Güney İran dışında bütün Orta ve Batı iran'ı yağmaladılar ve halkının önemli bir kısmını
öldürdükten sonra harabeye dönen ülkeyi birkaç yıl kendi kaderine terkettiler67. Ögedey
Han zamanında İran ve Azerbaycan'daki Moğol hakimiyeti daha da kuvvetlenmiştir.
İlhanlılar, Hülagü'nun İran'a gelişinden sonra bürokratik ve idari alanda yavaş yavaş
İran geleneklerini benimsediler. Bu durum Gazan Han'ın İslam'ı kabulü ve içtimai, idari
ve iktisadi sahalarda yaptığı reformlarla daha da hızlanmıştır68. İlhanlı Devleti'nin siyasi
birliğinin sona ermesinin ardından İran'da hakimiyet birtakım küçük hanedanlar
arasında paylaşıldı. İlhanlılar' ın nüfuzlu kumandanı Emir Çoban'ın torunu ve
Timurtaş'ın oğlu Şeyh Hasan, Ebu Said Sahadır Han'ın vefatından sonra çıkan taht
mücadelelerinde Azerbaycan'ın idaresini ele geçirmiş ve burada Çobanoğulları
hakimiyetini kurmuştur69. Şeyh Hasan'ın H. 744'te/1343 M. katlinin ardından kardeşi
Melik Eşref önce Enüşirvan adına , H. 745/1344 M. yılından sonra da kendi adına
idareyi ele geçirmiş ve bir ara gücünü Irak-Acem'e kadar yaymaya muvaffak olmuştur.
Melik Eşref'in ölümüyle H. 758/1357 M. Çobanoğulları' nın hakimiyeti de sona

62
Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Ankara 1954, 330.
63
Mustafa Alican, Selçukluları Yeniden Keşfetmek, İstanbul 2014, 147.
64
Şabani, 486.
65
Percy Sykes, Tarih-i İran, (Ter. Fahrettin Muhammet Taki Fahr Dai Gilani), Tahran 2000, 98.
66
Menuçehr Mortazavi, Mesaili Asri İlhani, Tahran 1991, 18-20.
67
Şabani, 487.
68
Fezlullah Reşidettin, Cameul Tevarıh, C.2, İkbal, Tahran 1998, 842.
69
Mir Hand, Rozetus Sefa, C.5, Hayyam, Tahran 1960, 545.
 17

ermiştir70. İlhanlı Devleti'nin çöküş döneminde Togay Timur'un hakimiyetinde bulunan

Horasan bu yıllarda Serbedariler'in yönetimine girmiştir71. Şii karakter taşıyan bu
içtimai ve siyasi muhalefet hareketinin ilk merkezi Sebzevar idi. Ebu Said'in
öldürülmesinden H. 873/1469 M. sonra Uzun Hasan Irak-Acem, Fars ve Kirman'a
hâkim olmuş ve başkenti Amed'den Tebriz'e nakletmiştir72. Timurlular'dan Yadigâr
Muhammed'i destekleyen Uzun Hasan, Horasan'a hâkim olması için ona askeri
yardımda bulunmuştur. H. 875 Muharreminde (Temmuz 1470) muzaffer bir şekilde
Herat'a giren Yadigâr Muhammed'in kısa bir süre sonra Hüseyin Baykara'ya mağlup
olması ve katlinin ardından Horasan sınır olmak üzere Akkoyunlular ile Timurlular
arasında dostane ilişkiler kurulmuştur. Böylece İran'ın büyük bir kısmı Uzun Hasan'ın
hakimiyetine girmiştir. Ardından Şah İsmail, Irak-Acem ve Fars'ı da ele geçirerek
Akkoyunlu Devleti'ne son verdi (H. 920/1514M.)73.

1.2.2.1. Safeviler Dönemi (1501–1736)

İran coğrafyasının H. 907/1501 M. yılında Şah İsmail tarafından kurulmuş olan

Safeviler'le birlikte İslam tarihinde ilk defa müstakil bir siyasi kimliğe kavuştuğu, bu
kimliğin Kaçarlar dönemiyle pekiştiği ve günümüz İran İslam Cumhuriyeti'nin
sınırlarının da bu zaman dilimlerinde teşekkül ettiği söylenebilir. Safevi adı Şah
İsmail’in ulu dedesi Erdebil şehrinden 1253 yılında dünyaya gelen ve orada büyüyen ve
Halvetiye Tarikatının kurucusu İbrahim Zahid Ceylani’ye intisab ederek yetişmiş Şeyh
Safiyüddin Erdebil-i den gelmektedir74. Şah İsmail 1502 yılında Tebriz’de Şahlığını ilan
etmiştir. Bu gelişim, ülke tarihinde fevkalade bir önemi hazır olup İran’da Şii’liğin
kuvvetlenmesi ahaliye dayanışma ve milliyet fikrinde yeni bir şuur kazandırmıştır. Bu
durum Safevi Devletini, milli ruh ve bütünlüğü ile hakikatte bozulmaksızın günümüze
kadar yaşatmayı muktedir kılmıştır75. Bu süreçteki en temel faktör, Safeviler'in on iki
imam muhabbetini esas alan aşırı (gulat) Şiiliği devlet politikası olarak benimsemesi ve
bunu İran coğrafyasına empoze etmesinde yatmaktadır. VI. yüzyıl boyunca Safeviler
doğuda Özbekler, batıda Osmanlılar'la mücadele etmek zorunda kalmıştır76. Şah

70
Hand Mir, Habibus Siyer, C.3, Hayyam, Tahran 1974, 233-238.
71
İliya Paolovic, Serbedaranın Horasanda Hareketlenmesi, Peyam, Tahran 1972, 45.
72
Şabani, 508.
73
Hand Mir, C.4, 84-94.
74
İsmail Hakkı Uzunçarşılı, , Osmanlı Tarihi II, Ankara1975, 225.
75
C.E. Bosworth, İslam Devletleri Tarihi, İstanbul 1980, 214.
76
Şabani, 512.
 18

İsmail'in H. 930 /1524 M. ölümünün hemen ardından birbirine rakip olan bu aşiretler
çatışmaya başlamış ve H. 932/1526 M.'da aşiretler arasında bir iç savaş meydana
gelmiştir77.

Babasının yerine on yaşında tahta geçen Tahmasb başlangıçta otorite

kuramamıştır78. Devlet tamamen kızılbaş askeri kademelerinin eline geçmiştir.
Tahmasb'dan sonra İran tekrar iç karışıklıklarla sarsılmıştır. Kısa süreli olarak tahta
çıkan ll. İsmail ve Muhammed Hudilbende Şah dönemleri çalkantılar içinde geçmiştir.
Şah Abbas Döneminin başlamasıyla (1587) Safevi Devleti yeniden toparIanmış ve en
parlak çağını yaşamıştır79. Mahmut Eşrefi Han 1722 yılında İsfahan’a girerek Sultan
Hüsyin’i(Safevilerin son padişahı) tahttan indirip bazı evlad iyaliyle hapsettirir80. Bu
karışıklıktan Şehzade II. Tahmasb Kazvin’e kaçırılmıştır81. Mir Mahmut İsfahan’ı
zaptetmesine rağmen ülkenin sadece orta ve güney kısmına hakim olmuştur82. II.
Tahmasb’ın gücü ve kudreti, komutanlarından Nadir Han’ın sayesinde artmaya
başlamıştır. Şah II. Tahmasb liyakatsizliği sebebiyle tahtan indirilip yerine oğlu
Abbas(III. Abbas) tahta getirilmiştir83. Kısa bir müddetten sonra III. Abbas’ın ölümü ile
1736’da Nadir Han saltanatı eline alarak Safevi Hanedanlığına son vermiştir84.

1.2.2.2. Afşariler Dönemi (1736–1796)

Safevi Dönemi sona erdiğinde Nadir Şah 1736’da kendisini Afşar Hanedanının ilk
şahı olarak ilan etmiştir. Safevî Hânedanını yeniden ihya etmek üzere II. Tahmasb’ın
yanında yer alıp kendini “Tahmasb Kulı” olarak ilân eden Afşar aşiretinden Nâdir Han,
Afganlılar’ı mağlûp ettikten sonra 1730 yılında İsfahan’ı ele geçirmiştir ve II.
Tahmasb’ı tahta oturmuştur85. Bu tarihten itibaren beş yıl boyunca giriştiği savaşlarla
Nâdir Osmanlı Devleti’nden bütün toprakları geri almıştır86. Nadir Şah dönemindeki

77
Server Gulami, Şah İsmail-i Safevinin Tarihi, Danışgahi Tahran 1995, 108.
78
Şabani, 513.
79
Şabani, 516.
80
Ebul Hasan Gazveyni, Ferhengi, Tahran 1988, 78-92.
81
Uzunçarşılı, 172.
82
Baron Joseph Von Purgstall Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, İstanbul 1992, 293.
83
İsmail Hami Danışment, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi IV, İstanbul 1955, 23.
84
Hammer, 404.
85
İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1988, 197.
86
Aronova Eşrafiyan, Nadir Şah-ı Efşar’ın Devleti, Şebgir, Tahran 1977, 52.
 19

yüksek askeri yönetimden dolayı sanat ve sanatçı azalmıştır. Sanatçılar, Afganistan,

Hindistan, Buhara, Bahreyn ve Irak’a göç etmişlerdir87.

Bu arada Nâdir, 1732 yılında II. Tahmasb’ı azlederek yerine onun oğlu III.
Abbas’ı tahta çıkarmıştır. 1736’da Abbas’ı da tahttan indiren Nâdir kendisini Afşar
Hânedanının ilk şahı olarak ilân etmiştir88. Başkenti İsfahan’dan Meşhed’e taşımıştır89.
Bir İngiliz kaptanının Müslüman olmasını ve kendi tebaasına katılmasını sağladıktan
sonra onun denetiminde güçlü bir donanma olurmuş ve Hazar Denizi’nde Ruslara karşı
büyük bir güç oluşturmuştur90. Nadir Şah Şii-Sunni ihtilafını ortadan kaldırarak
Anadolu ve İran birliğini kurmaya çalışmıştır. Nadir Şah’ın 21 Haziran 1747 günü
Kaçar ve Afşar reisleri tarafından bir saray darbesi sonucu öldürülmesi ile
imparatorluğu bir karışıklık içine düşmüştür. Nadir Şah’la başa çıkamayan Ruslar onun
öldürülmesiyle rahat bir nefes almış ve böylece Nadir Şah Devletinin hakimiyeti sona
ermiştir. Yerel güçler hanlıklara bölünmüştür91. Nüfuslu ümeradan pek çok kimsede
şahlık hevesine düşmüştür. Salih Han Şiraz tarafında, Afgan asıllı Azad Han Rumiye
merkezli Azerbaycan’da, III. İsmail Şah İsfahan’da, Zendlerden Kerim Han orta İran’da
ve Kaçar Türkmen Beyi Muhammed Hasan Han Esterabad’da hakimiyetlerini ilan
etmiştir92. Nadir Şah’ın ve onun kardeşi Adil Şah’ın hizmetinde bulunan Zend
aşiretinden Kerim Han, Nadir Şah’ın ölümünden sonra meydana gelen karışıklıktan
faydalanarak ve bütün rakiplerini yenerek hükümdarlığını ilan etmiştir93.

1.2.2.3. Zendler Dönemi (1750-1794)

Zendler İran’da XVIII. yüz yılın ortalarına kadar yedi asır boyunca hüküm süren
Moğol ve Türk kökenli devletlerin ardından ülkede hâkimiyet kuran İran asıllı ilk
hânedandır. Aslen İran’ın batısında yaşayan Lur kabilesinin alt kolu Lorlar’a bağlı bir
aşiret olan Zendler’in önceleri, dağlık Zağros bölgesindeki Hemedan’la İsfahan arasında
bulunan Melâyir ve civarında yer alan Perî ve Kemâzân köylerinde yaşadığı
bilinmektedir. Bu dönemde Zendler iki alt gruba ayrılmıştı. Bunların ilki İnak Han,

87
Al-Jaf, Hassan Karim, ‘’Mawsua'atu Tareekhi iran Al-siyasiyy min Bidayati Al-dawlati Al-Safawiyyati
'ilaa nihayati Al-dawlati Alqajariyya’’, Beyrut, 2008, 64.
88
Şabani, 521.
89
Abdul Hüseyin Nevayi, İran ve Dünya, Homa, Tahran 1991, 90.
90
Cevdet Paşa, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, İstanbul 2008, 172.
91
Cevdet Paşa, 172.
92
Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi IV-I, 455.
93
Ali Kafkasyalı, İran Türkleri, Bilgeoğuz, İstanbul 2009, 69.
 20

Budak Han ve Mihr Alihan’ın liderliklerini yaptığı Zend-i Bagīle, diğeri ise Murad Han
ve Hudâ Murad Han’ın kardeşlerinin başında bulunduğu Zend-i Hazere’dir. Kerim Han
ortaya çıkmadan önce bu kabilenin ismi ön plana çıkmamıştır94. Kerim Han Nadir
Şah’ın ölümünden sonra farklı eyaletlerden ortaya çıkan liderleri yenerek tahta
geçmiştir95. Kerim Han ordu hazırlayıp savaşmayı ön planda tutmamıştır. Halkın refah
içinde yaşamasına değer vermiş ve bu yolda yürümüştür. Bu nedenle halk arasında
onurlu ve saygılı olarak anılmıştır. Hatta padişah ve sultan ünvanını kabul etmemiş ve
kendisini ömür boyu halk vekili olarak adlandırmıştır96.

Nâdir Şah’ın, uygulamalarından rahatsız olanlar tarafından suikaste uğrayarak

öldürülmesinden sonra İran’a hâkim olan Lur asıllı Kerim Han Zend dönemi nisbeten
sakin geçmiştir. Kerim Han’ın 2 Mart 1779’da ölümü ve aile fertleri arasında çıkan taht
kavgaları bu hanedanlığın yıkılmasına sebep olmuştur97. Kerim Han 21 Temmuz’da
1765’te başkenti Şiraz’a taşımasından vefat ettiği 2 Mart 1779 tarihine kadar yaklaşık
on dört yıl Şiraz’da yaşadı98.

Kerim Han’ın sarayında gözaltında bulunan Kaçar Türk beylerinden Ağa

Muhammet Han Kaçar karışıklıktan faydalanarak Esterabad’a geçilerek orada
hükümdarlığını ilan eder. Eski adı Rey olan Tahran’ı başkent yapar99.

1.2.2.4. Kaçarlar Dönemi (1794–1925)

Kaçarlar Türk kökenlidir. İran’a gelişleri, diğer birçok Türk ve Tatar kabilesi gibi
Moğol saldırısı sonucu olmuştur. Bir arada yaşayan Türkler ve Tatarlar birbirlerine
karışmış, Özbek ve Türkmen gibi yeni ırklar oluşturmuşlardır. Kafkas, özellikle de
Azerbaycan bölgesinde konuşlanan Türk kabileleri, zamanla güçlenerek bağlı oldukları
hükümetin askerî kuvveti olmuş ve bunun yanında siyasî güce de kavuşmuşlardır100.

94
İkbali Aştiyani, 739.
95
Perviz Recebi, Kerim Han-ı Zend ve Dönemi, Emirkebir, Tahran 1976, 120-124.
96
İkbali Aştiyani, 743-748.
97
Uzunçarşılı, 1978, 455.
98
Kurtuluş, Rıza, “Kerim Han Zend”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.25, İstanbul, 288.
99
Fahamettin Başar, Doğuşundan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C.9, İstanbul 1989, 571.
100
Ali Asgar Şemîm, Îrân der Devre-i Saltanat-ı Kâcâr, Tahran, İntişârât-ı Zeryab, 1388 hş., 18-19.
 21

Safeviler Devletinin kuruluşundan önce Kaçar kabilesinden tarihte hiç

bahsedilmemiştir101. Kaçar kabilesi, Şah İsmail’in yükselmesini sağlayan yedi kabileden
biridir102. Şah İsmail Safevi ayaklanmasında, Kaçarlar onun yardımına koşmuşlardır. I.
Şah Abbas zamanında Kurgan şehrinde yer almışlardır103. Kerim Han-ı Zand’in
ölümünden sonra Zand Hanedanlığı güvenini kaybetmiş bu nedenle Ağa Muhammet
Han-ı Kaçar bir ayaklanma başlatmış, tüm rakiplerini ve Zend Hanedanlığının son
padişahı Lütfeli Han’ı da yenerek tahtı ele geçirmiş ve Kaçar Hanedanlığı’nı
kurmuştur104.

Ağa Muhammet Han-ı Kaçar, Zendlerle iyi geçinen Kaşkay Türkleri’nide

cezalandırmıştır. Kaşkay Türklerinin bir bölümünü Mazerderan’a, bir bölümünüde
Bahtiyari Bölgesine sürgün etmiştir105. Nadir Şah’ın ölümünden sonra ülkede meydana
gelen karışıklıktan faydalanmaya çalışan Rusya, Ağa Muhammet Şah Kaçar’dan Hazar
Denizi kıyısında Esterabad sahillerinde Rus filosu için bir üs yapılmasına izin vermesini
istemiştir. Şah Kaçar buna izin vermemiştir. Rusya hakimiyet hakkı İran’da olan
Gürcistan’a girmiş, Şah Kaçar büyük bir ordu ile Gürcistan üzerine yürümüş ve Rusları
buradan çıkarmıştır. Hatta Rusların Hazar Denizindeki donanmasını tuzağa düşürerek
harap etmiş ve Rus donanma idarecilerini askerleri ile birlikte esir almış ve Meşhed’e
dönmüştür106. Nadir Şah’ın sülalesinden Şahruh Mirza bütün hazinesi ile teslim
olmuştur. Ruslar tekrar Tiflis’e girmiş, hatta Bakü’yü işgal etmiştir. Ağa Muhammet
Şah Kafkasya’ya dönmüştür. II. Katerina’nın ölümünü bahane ederek Ruslar
çekilmiştir. Yoluna devam eden Muhammet Şah Kaçar Karabağ’ın merkezi Şuşa
üzerine yürümüştür107. Karabağ Han’ı İbrahim Han, Dağıstan’a çekilmiştir. Muhammet
Şah Kaçar Şuşa’yı almıştır. Şuşa’yı aldığı gece idam mahkûmu iki Türk tarafından108,
bazı kaynaklara göre kendi muhafızı Sefer Ali Bey tarafından öldürülmüştür109. Lakin
1925 yılına kadar devam edecek Kaçar Türk Hanedanı’nın saltanatı, Muhammet Şah

101
Hasen Pîrniyâ, Abbas İkbal Aştiyânî, Pervîz Bâbâyî, Târîh-i Kâmil-i Îran: Kabl ez İslâm, Ba’d ez
İslâm, Devre-yi Pehlevî, (5. bs.), Tahran, Müessese-yi İntişârât-ı Nigâh, 1388 hş., 926.
102
Abd Al-Ghani, Alaa Muhammad, ‘’Al-dawla Al-qajariyyatu Nasha'atuha wa Tatawuruha Al-siyasi fi
Iran’’, Kaire, 2011, 13.
103
İkbali Aştiyani, 754.
104
Şabani, 528.
105
Babek Cevaşnir, Kaşkay Türkleri Tarihi, İstanbul 2001, 69.
106
Ahmet Cevdet Paşa, 172.
107
Başar, 570.
108
Mirza Bala, Erdebil, İslam Ansiklopedisi, C.6, Madde: İran, İstanbul 1977, 35.
109
E.Yusifov Seferli, Kadim ve Ortak Eserler Azerbaycan Edebiyatı, Bakü 1982, 359.
 22

Kaçar’ın çocuğu olmadığı için ağabeyi Kulu Han’ın oğlu Baba Han tarafından devam
edecektir. Baba Han Feth Ali Şah adıyla tahta çıkmıştır110. Yerine geçen yeğeni Feth Ali
Şah ile birlikte İran da yeni bir döneme girilmiştir. Ruslarla savaşan Feth Ali Şah ve
oğlu ünlü başkumandan Abbas Mirza, Rus istilasına dayanamaz hale gelmiş ve 1813’te
Gülistan ve 1828’de Türkmençay antlaşmasını imzalamak mecburiyetinde kalmıştır.
1829 yılında yani Türkmençay Antlaşmasından bir yıl sonra yapılan anlaşma ile Ruslar
batıdan Tuna’nın ağzındaki adaları alarak Tuna’nın kontrolünü ele geçirmiştir111.

1834 yılında Feth Ali Şah’ın yerine geçen torunu Muhammed Şah 112 doğuda
Afganlılar’a kaptırılmış olan toprakları geri almaya niyetlenmiştir. Fakat İngiltere’nin
buna karşı çıkarak Afganlılar’ı desteklemesi üzerine Muhammed Şah Herat’ı muhasara
etmekten vazgeçmiştir113.

XIX. yüzyılda Avrupa güçlerinin İran’a ekonomik olarak nüfuz etmesi ve Batı
kökenli fikirlerin girmesi toplumun geleneksel yapısını derinden etkilemiştir114.
Faaliyetlerini gizli yürüten birtakım derneklerde yeni meselelerin tartışılması, içtimaî ve
hukukî reformların yanı sıra anayasanın ve meclisin teşkilini savunan hareketleri
doğurmuştur. 7 Ekim 1906’da meclis toplanmış, 30 Aralık’ta da anayasa Muzafferüddin
Şah tarafından imzalanmış ve kısa süre sonra ölmüştür115. 1907’de tahta çıkan
Muhammed Ali Şah, anayasayı ihlâl etmek ve meclisin faaliyetlerini aksatmak için
elinden geleni yapmıştır. Önceleri anayasayı hararetle desteklemiş olan ulemâ, Batı
kökenli reform taleplerinin giderek yoğunlaşması üzerine geri çekilmeye başlamıştır.
İçteki bu karışıklığın yanında dış güçler de İran aleyhindeki faaliyetlerini
sürdürmüşlerdir116.

Haziran 1908’de şah sıkıyönetim ilân ederek meclisi kapatmıştır117. Anayasa

taraftarları, Tebriz’i işgal etmiş olan Ruslar’a rağmen şahın bu hareketine karşı direnmiş
ve Temmuz 1909’da Muhammed Ali Şah’ı tahttan indirerek yerine yedi yaşındaki oğlu

110
J.H Kramers, ‘’İran’’, İran İslam Ansiklopedisi, C.5-II, İstanbul 1968, 1025.
111
Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C.5, Ankara 1988, 121.
112
Ali Asger Şemim, İran Kaçar Saltanatı Dönemi, Zeryab, Tahran 2004, 126.
113
Şabani, 529.
114
Yerevand Abrahamiyan, İki Devrim Arası İran, Merkez, Tahran 2002, 46.
115
Şemim, 446.
116
Şemim, 485.
117
Şemim, 530.
 23

Ahmed geçmiştir118. İki yıl sonra Muhammed Ali’nin yeniden tahtı ele geçirme
teşebbüsü Ruslar’ın doğrudan müdahalesine yol açmıştır. Nihayet 24 Aralık 1911
tarihinde meclis tekrar kapatılmıştır119.

İran, I. Dünya Savaşı esnasında tarafsız kalmasına rağmen120 Türk, Rus ve

İngilizler’in çekişme alanı olmuştur. 1917’de Bolşevik İhtilâli sebebiyle Ruslar’ın
bölgeden çekilmesi üzerine 1919 tarihli antlaşmaya göre İran tamamen İngilizler’in
kontrolü altına girmiştir121. Ancak Sovyetler Birliği ile yapılan 1921 tarihli antlaşmayla
İngilizler’in baskısından kurtulabilmiştir. Aynı yıl darbe ile yönetimi ele geçiren Rızâ
Han Cumhuriyeti ilân etmeyi düşünmüştür122.

Kaçar Hanedanının yönetiminde İran, çağdaş dünyaya açılmış, milletler arası

işlerde önemli bir stratejik ve iktisadi rol oynamaya başlamıştır. Daha önceki sadece
vasat önemde bir kasaba olan Tahran 1786 yılında başkent yapılmıştır. Bir yandan
bütün hayatın başkent Tahran’a doğru merkezleşmesine çalışılırken bir yanda daha
hükümetin nüfusu iyice kuvvetlendirilmiş ve şehir hayatı geliştirilmiştir. Tahran’dan
başka 18.yüzyılda tamamıyla harap hale gelmiş olan Tebriz yeniden büyük bir şehir
hüviyetine kavuşturulmuştur123.

İngilizler, Kaçar Hanedanlığını yönetimden uzaklaştırması için Seyyid Ziyaeddin

Tabatabai’ye 21 Şubat 1921 günü bir darbe yaptırmış ve devlet başına getirilirmiştir124.
Ahmet Şah ve bütün kabine üyeleri gözaltına alınmıştır. Seyyid Ziyaeddin bu görevi
yürütecek yetenek ve mizaçta değildir. İngilizler tahsilsiz, diktatör karakterli Rıza Han’ı
öne çıkarmışlardır125. Rıza Han 25 Nisan 1921 günü Harbiye Nazırlığına, 23 Eylül
1923’te başbakanlığa getirilmiştir126. Ahmet Şah zoraki Avrupa’ya gönderilmiş ve
dönmesine izin verilmemiştir. 1925 yılının sonunda toplatılan İran Meclisinde aldırılan

118
Aygün Attar, İran’ın Etnik Yapısı, Ankara 2006, 80.
119
Ahmed Kesrevi, İran Meşrutiyetinin Tarihi, Emirkebir, Tahran 1961, 197.
120
Şabani, 560.
121
Şemim, 598.
122
Huseyin Meliki, İran’ın 20 Yıllık Tarihi, C.1, Meclis, Tahran 1955, 97.
123
V.V. Barthold, Tezkire-i Coğrafya-ı İran, Tahran 1930, 76.
124
Feruk Sümer, Kaçarlar, İstanbul 2001, 52.
125
Refael Blaga, İran Halkları El Kitabı, İstanbul 1997, 22.
126
Raymond Furon, İran , Ankara 1943, 173.
 24

bir kararla Kaçar Hanedanlığının saltanatına son verilmiş ve Rıza Han ‘’Şah Rıza
Pehlevi’’ ünvanı ile şah ilan edilmiştir127.

1.2.2.5. Pehleviler Dönemi (1925–1979)

1923 yılında Ahmed Şah’ı tahttan indiren Rızâ Şah Pehlevî Aralık 1925’te
kendini şah ilân etmiştir. Böylece İran’da Kaçarlar dönemi kapanmış, Pehlevî Dönemi
başlamıştır.

Kaçarlar Devrinde geleneksel yapısından sıyrılmaya yüz tutan İran, Rızâ Şah
Pehlevî’nin Batılılaşma ve modernizasyon uygulamalarıyla daha büyük değişimler
yaşamıştır. Rızâ Şah Döneminde meydana gelen önemli gelişmelerden biri de
Almanlar’ın siyasî ve iktisadî olarak İran’a sızmasıdır. Bunun üzerine İngiltere ve
Rusya, 1941 yılında Rızâ Şah’a bir ültimatom vererek casus telakki ettikleri pek çok
Alman’ın sınır dışı edilmesini istemiştir. Şahın reddetmesi üzerine 25 Ağustos 1941’de
İngiliz ve Rus askerî birlikleri İran’ı işgal etmiştir. Ruslar 11 Eylül 1941 günü Tebriz’e
girmiştir128 ve Şahı tahttan indirmişlerdir. Johannesburg’a sürgüne gönderilen Rızâ Şah
Pehlevî burada 1944’te ölünce İngiliz ve Amerikalılar’ın muvafakatiyle oğlu
Muhammed Rızâ İran tahtına geçmiştir ve 35 yıl hüküm sürmüştür. 1962’de halk bu
hükümete dini lideri Ayetullah Humeyni liderliğinde isyana başlamış ve 15 Ocak 1979
tarihinde Şah Muhammed Rızâ’nın ülkeyi terketmesiyle İran’da yepyeni bir dönem
başlamıştır129.

1.2.2.6. İran İslam Dönemi Cumhuriyeti (1979)

Daha önce 6 Şubat’ta Humeynî tarafından geçici başbakan olarak tayin edilen
Mehdî Bâzergân bir ay sonra hükümeti kurmuştur. Mart sonunda referandum yapılmış
ve 1 Nisan tarihinde İslâm Cumhuriyeti ilân edilmiştir. Bu hâkimiyet halk desteğiyle
devam etmektedir130.

127
Üstün, 402.
128
A. Zeki Velidi Togan, “Azerbaycan” Mad., TDV. İslam Ansiklopedisi, C.2, İstanbul 1979, 118.
129
Abrahamiyan, 486.
130
Safa, İbrahim Üstün, ‘’İran’’ Mad., TDV. İslam Ansiklopedisi, C.22, İstanbul 1999, 394-404.
 25

İKİNCİ BÖLÜM

İRAN HAMAMLARININ İNCELENMESİ

2.1. İRAN’DA SUYUN ÖNEMİ

Su insan hayatında eski zamanlardan beri kutsal sayılır. Suyun kutsallığı, hayata
ve temizlik sembolü olmasına bağlanır. Eski medeniyetlerin kurulmasında su kaynakları
önemli rol oynamış, bu medeniyetler büyük nehirlerin kenarında yer almıştır. Bölgedeki
Dicle ve Fırat kanalıyla uygarlık Sümerler ’den Babil, Asur, Akit, Mısır, Makedonya ve
Roma’ya kadar taşınmıştır131.

Suyun, ruhun ve cismin temizlenmesinde önemi büyüktür. Su bütün dünya

medeniyetlerinde doğumun da sembolüdür. Eski İran efsanelerinde su tanrıçası
Anahita’dır. Zaman içerisinde kutsallaşan su üzerine ayinler yapılmaya başlanmıştır.
Suyun etkisi çoklu İran dinlerinde daha fazla olmuş ve Anahita adına çok sayıda tapınak
yapılmıştır. Anahita, Hindistan ve İran’da Zerdüşt’ten önce ilahi bir varlık olarak
görülmüştür132.

Eski İran’da en çok kutsanan ögelerden biri olan su, Zerdüşt inançlarında ikinci
kutsaldır. Bundehişn’e göre su, tanrının yarattığı yedi önemli maddenin ikincisidir.
Göklerden sonra var edilen, yaratılışı elli gün süren ve dünyanın her bölgesinde yer
altında bulunan suyun sorumlusu kutsal ölümsüz Hordâd’tır133. Eski İranlıların
inanışlarına göre; Elburz eteklerinde “Ferâhkert” adında, yerkürenin üçte birini
kapladığına inanılan büyük bir deniz bulunmakta, yeryüzündeki bütün sular taşıdıkları
kirlerden temizlendikten sonra ona akmaktadır. Tanrısal nitelikler verdikleri ateşe
olduğu kadar, suya da saygı duymuş olan eski İran halkları onu kirletmeği de günah
saymışlardır. İnançlarında suyu koruma konusunda hassas dinî emirler de her zaman var
olagelmiştir. Bütün bunların yanı sıra su, Zerdüşt ayinlerinde de sürekli bulundurulması
gerekli ögelerden biri olmuştur134.

131
Etiye Reşit Necefi, Tebriz’in Tarihi Hamamları, Fenni Azer, Tebriz 2009, 13.
132
Muhammet Yusuf Kiyani, İran Mimarisi, Semt, Tahran 2007, 243.
133
https://nyildirim.wordpress.com/2008/02/21/iran-mitolojisinde-su-su-ile-ilgili-kutsallar-ve-
torenler/ (E.T. 05.07.2016)
134
Kiyani, 244.
 26

Sümerlerin eski inanışlarında görüldüğü gibi, en eski dönemlerden beri İranlılarca

da su, saygı duyulan, evrenin düzeninde yaratıcı rol oynayan ve tanrısal özellik
taşıdığına inanılan bir ögedir. Bu yüzden Avestâ’da(Zerdüşt’ün kitabı) defalarca suyun
kutsallığı ve önemi üzerinde durulur. Avestai kaynaklarda ve eski inanışlarda suyun
insanlar, hayvanlar ve bitkiler için önemine fazla yer verilmiştir. Su Avesta’da ‘’ep’’,
Pehlevi’de ‘’av’’ adını alır ve dört unsurdan(su-ot-rüzgar-toprak)biri sayılır135. Eski
İranlılar arasında suyun o kadar çok önemi vardı ki; Ehuramezda kendi peygamberine
söylüyorki ‘’Ey Zerdüşt önce suya git sonra ondan dileğini dile136’’Zerdüşt’ten önce
Mitraizm’de kutsal törenlere katılmadan önce insanlar 3 gün 3 gece temizlenirlerdi.
Zerdüşt ayininde su meleği(Teşter) ile yağmur yıldızı, beraber kuruluk deviyle
savaşmışlardır. Yağmur tanrısı bir yıldız olarak 3 ay boyunca(Tir, Mordad ve Şehriver)
yaz aylarında Güneş çıkmadan önce gökyüzünde bir yıldız olarak görülür137.
Başta Herodot olmak üzere Yunan tarihçileri de İranlıların suyu kutsadıklarını ifade
ederler: “İranlılar suya işemezler, tükürmezler ve onda ellerini yıkamazlar. Çünkü
suyun her türlü pislikten uzak kalması gerekir138.” Yine İranlılar, bazı törenlerde su için
kurbanlar kesip fidye verirler. Tarihî rivayetlerde İranlıların MÖ. II. yüzyılda su meleği
için bir nehir kıyısı ya da çeşme kenarında bir çukur kazarak yanında kurban
kestiklerinden söz edilir. Suya saygı göstergesi bu törenler, V. ve VI. yüzyıllara kadar
sürmüştür139.

İsfend ayının “hûr” adıyla bilinen “on birinci günü”, eski İran’da yılda altı kez
düzenlenen “gâhenbâr” adlı kutlama törenlerinden ikincisinin ilk gününde Allah, suyu
yaratmıştır. Yılın sekizinci ayı ve ayın onuncu günü, “Âbân” adını alır. İki su
meleğinden birinin adı; “Apāmnapāt”, diğerinin adı da, “Anahita”dır. Âbân Yeşt’te
onun ululuğundan söz edilir. Dişil olduğundan dolayı adı, bazı metinlerde “bânû
(hanım)” kelimesiyle birlikte de anılır140.

Su, sadece eski İran’da efsanevî bir anlam ifade etmez. Klasik medeniyetlerin
tamamında suyun önemi birtakım gizemli ve olağanüstü özellikleriyle birlikte her
zaman var olagelmiştir. Babil kalıntılarından elde edilen birtakım belgelerde “Çok eski
135
Cihangir Urşidi, Mezdisna Ansiklopedisi, Merkez, Tahran 2000, 51.
136
İbrahim Pur Davud, İran’ın Eski kültürü, Esatir, Tahran 2001, 61.
137
Rahim Efifi, İran Kültürü ve Mitolojisi, Tus, Tahran 1995, 474.
138
Heredot, Heredot’un Tarihi, (Ter. Murtaza Sagıp Fer), Esatir, Tahran 2010, 163.
139
www.beytoote.com (E.T. 15.05.2018).
140
Suzan Gaviri, Anahita, Cemalül Hak, Tahran 1993, 45.
 27

devirlerde evrenin yoğun bir su kütlesi halinde bulunduğu, zamanla tanrıların birbiri
ardından var olmaya başladıkları, akıl ve bilgeliğin gereği önemli icatlara imza atıp
yaratıcılıklar sergiledikleri ve sonunda en güçlü tanrının yeryüzünü yarattığı, ardından
onun emriyle yeryüzünde şiddetli bir tufan koptuğu, karaların sulardan ayrıldığı, işlerin
yoluna girdiği, yer ve gök suları arasında sınırların belirlendiği” söylenir.Yaratılış ve
doğuşun sudan oluşu Mısır, Hint, İran, Asur, Babil ve Yunan milletlerinin evren
mitolojilerinin temellerini oluşturur141.

Eskiden beri tüm dinlerde vaftiz sembolik bir törendir. Gizli mezheplerin müritleri
tarafından ve hatta ilk kavimler tarafından da farklı şekillerde yapılmıştır. Vaftiz küçük
yaşlarda orta yaşlarda ve büyük yaşlarda su, ot, yağ… ile yapılmaktadır. Su kutsaldır ve
insanlar birşeye kutsal mührü vurduklarında o şey hayatlarında önemli bir rol oynar.
İslamiyet döneminde ise su mimaride önemli bir yer sahiptir. Bu dönemde sudan nasıl
daha fazla faydalanacağı düşünülmüş ve su ile insanın ilişkisi mimariye yerleşmiştir142.

Su hem hayatın hem de ölümün sembolü olmuştur. Dünyadaki hayat ile diğer
dünyadaki hayat arasında bir köprüdür. Suyun tabiatı temiz ve kutsaldır. İnsanın cismini
ve ruhunu yıkayıp arınmasını sağlar ve onu yeniden doğmuş ve özgür hale getirir.
Abdest ve vaftiz insanın cismini pisliklerden arındırdıktan sonra ruhunu da
kötülüklerden ve günahlardan arındırmanın sembolüdür. Su ile temizlenmek yeniden
doğuşun sembolik bir anlatımıdır143.

2.2. İRAN’DA HAMAM MİMARİSİNİN GELİŞİMİ

İnsanoğlunun temizlenmek için yaptığı faaliyetler tarihi çağlar öncesine

uzanmaktadır144. İran’da M.Ö.1500-2000 yıllarında bina olan hamama ‘’abzen’’ ismi
verilmişti.

141
Lik Gondolin, Eski Doğunun Efsane Kültürü, (Ter. Rugaye Behzade), Tahuri, Tahran 2006, 68-70.
142
www.article.tebyan.net (E:T. 02.11.2018).
143
Hoda Elemol Hoda, İran Mimarisinde Su, Mah ve Hüner, Tahran 2004, 86.
144
Muhammed Kerim Pir Nia, İran İslam Mimarisi ile Tanışmak, Sanat ve İlim Üniversitesi, Tahran
2005, 197.
 28

2.2.1. İslam Öncesi Döneminde Hamamlar

İnsanlık tarihi kadar eski olan hamam, eski çağlarda dini inançların etkisi altında
doğmuş bir yapı tipidir145. Diğer mimari yapılar gibi hamam da çok sayıda inşa
edilmiştir146. İlk hamamlar genellikle üstü açık alanlardı. İnsanlar bu alanlardan ruh ve
bedenin arınması, hastalıklardan korunmak için yararlanıyorlardı. Hintliler Ganj,
Asurlular Fırat, Mısırlılar Nil gibi kutsal anlam yükledikleri nehirlerin kaynaklarında
topluca yıkanıyorlardı. Tabiat varlıklarının Tanrı olarak kabul edildiği çağlarda
insanoğlu için yıkanmak arınmış bir ruhla Tanrıya ulaşmanın ilk adımıydı. Bu nedenle
genellikle Tanrı temsilcisi olarak gördükleri Ganj, Fırat, Nil, Sakarya, Amazon gibi
nehirlerin bedenleri temizlediğine, hastalıklardan koruduğuna inanılırdı. Eski Mısır
inançlarına göre, tanrı suyun hakimiydi. İnsanların onunla arınması, temizlenmesi
gerekmekteydi147.

Hamam kelimesine Farsça’da ‘’Germabe’’ denir. Germabe sıcak bina

anlamındadır148. Arapça’da; banyo, ısıtmak, sıcak tutmak149, İbranice’de sıcak olmak
sözcüklerinden türemiştir150. Türkçe de ise suni bir ısıtma sistemi ile ısıtılan ve çeşitli
işlevsel bölümleri olan binalar için kullanılmaktadır151.

M.Ö. 4. yüzyılda Yunanistan’da oldukça gelişmiş bedeni terbiye ve tedavi

müessesesi halini almış hamamlar olmasına rağmen ilk halk hamamlarına Roma
İmparatorluğunda rastlarız. Romalılar zamanında kullanıldığı bilinen hamamların târihi
çok eskidir. Vezüv yanardağının patlamasından sonra küller altında kalan Pompei
şehrinde yapılan kazılar, Romalıların kullandıkları hamamları ortaya çıkarmıştır. Bu
hamamlar yalnız temizlik için değil, eğlence ve yarışların düzenlendiği, spor ve beden
eğitimlerinin yapıldığı kültürel ve sosyal içerikli yapılardı. Bu yapılarda çarşı hamamı

145
Ömer Demirel, Osmanlı Vakıf-Şehir İlişkisine Bir Örnek, Sivas Şehrinin Hayatında Vakıfların Rolü,
Ankara 2000, 86.
146
Tülay Taşçıoğlu, Türk Hamamları, İstanbul, 1998, 6-7.
147
İsmet Zeki Eyyüboğlu, Anadolu İnançları-Anadolu Üçlemesi I (Yıkanma), İstanbul 1998, 168.
148
Pir Nia, 197.
149
Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara 1982, 385; Semavi Eyice, ‘’Hamam’’
Mad., TDV.İslam Ansiklopedisi, C.5, İstanbul 1997, 402-430.

Orhan Yılmazkaya, Türk Hamamı, İstanbul Hamamları Rehberi, İstanbul 2002, 15.
150

Somay Onurkan, “Anadolu’da Eski Yunan ve Roma Arkeolojisi”, Anadolu Uygarlıkları, C. 3, İstanbul
151

1985, 474.
 29

olarak bilinir ve balnea adıyla anılırdı152. Roma hamamlarının birden fazla girişi vardı.
Kadınlar ve erkekler kısmı girişleri farklı kapılardan sağlanırdı153.

İran’da eski zamanlarda yıkanmak vücudun temizlenmesi ve ruhun arınması

amacı ile yapılmıştır. İran’da yıkanmanın geçmişi Zerdüşt’ten önceye dayanır.
Mitraizm’de kutsal törenlere katılmadan önce insanlar 3 gün 3 gece vaftiz edilirlerdi.
Mitraizm’de su okadar önemliydi ki ibadethaneler ya nehir kıyısında ya da kuyu
yanlarında kuruluyordu. Bu nedenle Mitraizm’de yıkanmak ve hamama gitmek dini bir
görevdi154.

İran’da hamamlar ile ilgili İslamiyet’ten önce bilgi azdır. Bazı araştırmalara göre
İslamiyet’ten önce halk hamamları yoktu fakat Persepolis’de yapılan kazılardan elde
edilen bulgulara göre Hahameniş zamanlarında halk hamamları olduğu görülmüştür.
Apadana Sarayında 200 metre genişliğinde bir hamam bulunmuştur155. Eşkani
Döneminde de Aşur Sarayında bir hamamın olduğu bilinmektedir156.

2.2.2. İslamiyet Döneminde Hamamlar

İslâm dini dünyayı bir güneş gibi aydınlatmaya başladığı andan itibaren, temizliğe
çok önem verilmiştir. Bu nedenle İslamiyet’in yayılmasından sonra hamamlar daha çok
dikkat çekmeye başlamış ve şehirlerin önemli yapılarından biri olmuştur. İslam dininde
gusül abdesti ve abdest ibadetin gerekliliklerinden biri sayılmıştır157.

Bu dönemde evlerde hamam yoktu. Halk hamamları olarak herkesin

faydalanabileceği hamamların yaptırılmasında evlerde yıkanmanın mümkün olmaması,
gelir kaynağı olarak görülmesi ve kutsal mekanlara temizlenerek girmek gerekliliği
etken olmuştur158.

İran’da Nişabur şehrinde yapılan kazılarda Samani Dönemine ait hamamlara

rastlanmıştır. Kazı bulgularına göre Nişabur evlerinde küçük odalar tespit edilmiş bu
odalarda hamam hazinelerine rastlanılmıştır. Bu hamamları ısıtmak için kömür

152
Metin Sözen, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1996, 99.
153
Canan Çakmak, Tire Hamamları, Ankara 2002, 8.
154
Kiyani, 243.
155
Hamide Çubek, İran’ın Mimari ve Kentsel Gelişiminin Tarihi, C.5, Miras, Tahran 1997, 540.
156
Ferhat Fahhari Tahrani, ‘’Isfahan Şivesinde Hamam’’, İran İslamiyet Mimarisindeki Hamamlar,
Cehad’i Danışgah-i, Tahran, 1987, 168 .
157
Seyyid Ali Muhammed Seccadi, ‘’Hamam ve Yıkanma’’, Sanat Dergisi, Tahran, 2003, 6.
158
Kiyani, 247.
 30

kullanılmıştır159. Selçuklu Dönemi İslam mimarisinin parlak dönemidir. Tarihi

kaynaklara göre bu dönemde hamam mimarisine bilhassa büyük şehirlerde daha önem
verilmiştir. Selçuklu döneminin çifte hamamlarında plân tertibi, genellikle aradaki
müşterek duvar boyunca ve her iki kısımda artarda sıralanan soyunmalık, aralık, ılıklık
ve sıcaklık bölümleriyle bunların nihayetinde müştereken yer alan su deposu ve
külhandan ibarettir. Selçuklularda kaplıca ve ılıcalar dışında havuz bulunmayan Türk
hamamlarında kurna başında su dökülerek yıkanılırken terleme için ayrı kapalı bir
mekân değil, her sıcaklık bölümünün ortasında yüksekçe bir sekizgen halinde ‘’göbek
taşı’’ yapılmıştır. Soyunma yeri büyük ve abidevi bir mekân halini almış, burası
yorgunluk çıkarma, dinlenme ve ferahlama yeri olarak düşünülmüştür. Bu sebeple orta
kısmında genelde fıskiyeli bir havuz vardır. Kullanılan su künklerle sağlanmıştır160. Yezd
Muinuddin Hamamı, Kaşan Erdehan Hamamı, Isfahan Sin Hamamı ve Gurgan Hamamı
bu döneme ait hamamlardandır161. Moğol istilasında bu bölgedeki yapılar harap
olmasına rağmen hamamlardan önemli kalıntılar günümüze ulaşmıştır. İlhanlılar
Dönemde de özellikle Tebriz, Maraga, Erdebil, Sultaniyye’de hamamlar yapılmıştır.
Gazanhan zamanında da şehirlerin girişlerine kervansaraylar ve hamamlar inşa
edilmiştir. Yolcular kervansaraya girdiklerinde ilk olarak hamamda yıkanırlardı162. Bu
dönem hamamlarına örnek olarak Bucunurd Bilgeys Hamamı, Değleman Hamamı,
Tesuç Hamamı ve Mehriz Hamamları gösterilebilir. Belh şehrinde yapılan kazılarda
XV. yüzyıllara ait olan Timurluların hamamları bulunmuştur. Bu dönemin hamamları,
soğukluk, ılıklık, sıcaklık olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır. Bu hamamların çini
süslemeleri dikkat çekicidir. Hamamların en parlak dönemi Safevi Dönemine aittir. Bu
dönemde hamamlar tüm şehirlere yayılmış ve gelişmiştir. Fransalı seyyah Şarden,
seyahatnamesinde Isfahan’da Safevi Dönemindeki hamam sayısını 272 olarak
belirtmiştir163. Safevi Döneminin Hamamlarında genellikle zeminde mermer, taş ve
diğer taşlar kullanılmıştır. Hamamların süslemesinde tek renk ve yedi renk çini tuğla
mukarnas ve alçı görülmektedir. Hamamların giriş kapıları iki çeşittir. Bunlar sade ve
tuğladan, mukarnaslı ve çini süslemelidir164. İran’da Safevi Dönemi hamamlarına örnek

159
Apton Hamster, Nişabur Kazıları, Yüksek Öğretim Dergisi, No:3, 1939, 9.
160
Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri, İstanbul 1966, 276-284 .
161
Halil Muştak, İran’ın Sanat ve Mimarisi, Azad Endiş, Tahran 2008, 225.
162
Kiyani, 248.
163
Jan Şarden, Şarden Seyehatnamesi, Ter. Hüseyin Arizi, Negah, Tahran 2009, 203.
164
www.ravazadeh.com (E.T. 22.06.2018).
 31

olarak Kirman Gencalihan Hamamı, Simnan Nasar Hamamı, Isfahan’ın Aliguli Ağa
hamamı gösterilebilir. Zend Döneminde hamamların fiziksel yapılarında ve
süslemelerinde değişiklikler meydana gelmemiştir. Kaçar Döneminde tüm ülkede çok
sayıda hamam yapılmıştır. Bu dönemde de hamam mimarisinde, planlarda değişiklik
olmamıştır. Buna rağmen hamamların süslemelerinde farklılıklar dikkat çekmektedir.
Halk hamamlarının dışında evlerde özel hamamlarda yapılmıştır. Kaçar Döneminde
İran’da bu döneme kadar herkesin giremediği hamam hazinesine bu dönemle birlikte
herkes girmiştir165.

2.3. İRAN HAMAMLARININ MEKAN DAĞILIMI VE İŞLEVLERİ

İran şehirlerinin önemli yapılarından biri de hamamlardır. Hamamın mimarisinin

oluşmasında çeşitli faktörler rol oynamıştır. Bunlar hava sıcaklığı, nem, erişim yolu,
kentsel yapıların içinde olması, akarsular ve atık su yoludur. İran hamamları genellikle
zemin kotundan aşağıda inşa edilmiştir. Bunda suya ulaşmak, sıcaklık ve nemi korumak
etkili olmuştur.

İran hamamları beş bölümden oluşmaktadır. Bunlar Heşti, Serbine (Soğukluk),

Mıyander (Ilıklık), Germhane (Sıcaklık) ve Hazinedir. Bu bölümler arasında geçişler
bulunmaktadır. Her bölüm diğer bölüme bir koridor veya kapı ile açılmaktadır.
Bölümlerdeki sıcaklık ve nem farkını korumak için koridorlar yapılmıştır. Heşti
bölümünden hazine bölümüne doğru gidildikçe sıcaklık artmaktadır. Hamamın en
soğuk bölümü heşti, en sıcak bölümü ise hazinedir.

2.3.1. Heşti Bölümü

Hamamların giriş bölümünü oluşturmaktadır. Heşti bölümü sekizgen, altıgen,

dikdörtgen, kare planlı ya da bir koridor şeklinde inşa edilmiştir. Heşti bölümü
genellikle hamamın diğer bölümlerinden daha yüksektedir. Heşti hamama dışardan
soğuk hava girmesini önlediği gibi soğukluktan çıkarken de ani soğuk havaya
çıkmamak için düşünülmüş bir geçiş özelliği göstermektedir166.

165
Mehdi Pertovi, Tarihin Özeti, C.1, İşare, Tahran 2000, 679.
166
Hüseyin Sultanzade, İran’ın Eski Mimarisinin Giriş Alanları, Ferheng, Tahran 1372hş.(1993), 64.
 32

2.3.2. Soğukluk Bölümü

İran hamamlarında en büyük hacimli mekân soğukluktur. Hamama gelen kişilerin

soyunmalarına ve yıkanmalarına hazırlık için düzenlenmiş bir kısımdır. Hamamlarda
soğukluk (Farsça camekân, câmegâh, serbine) olarak adlandırılan 167 bu bölüm,
genellikle sekizgen, kare ve dikdörtgen formda, büyük ve gösterişli olup üzeri kubbe ile
örtülüdür. Hamama girenlerin dinlenmesi için yapılan mekânın duvarlarında sekiler
bulunmaktadır. Sofa denilen ve zeminden az yüksekte olan mermer sekiler altlarında
ayakkabıları koymaya mahsus kemerli küçük gözler yer almaktadır. Buraya, cephelerde
açılmış az sayıda ışık gözlerinden veya kubbenin ortasındaki aydınlık fenerinden ışık
girmesi sağlanmaktadır168. Hamamın cümle kapısının yanında hamamcı için ayrılmış
küçük bir hacim ile müşterilerin bıraktığı emanetler için ayrılmış dolaplar
bulunmaktadır169. Soğuklukta pencereler sekilerin arkasında, genellikle bir, bazı
hamamlarda iki sıra olarak yer alır. Kadınlar bölümünde, genellikle alt sıradaki
pencereler bulunmaz170. Soğukluk ısıtılmamış bir mekandır. Bazı örneklerde, mekânı
bir miktar ısıtan, havluları kurutmak amacıyla hücre içerisine, yere gömülü olarak
yerleştirilmiş bir ocak bulunur171. Soğukluğun kubbesinin ortasında bir aydınlık feneri
ve tam altında da havuz vardır172. Soğukluk bölümü tavanı hamamın diğer bölümlerinin
tavanından daha yüksektir. İran hamamlarında soğukluk bölümü hamamın en gösterişli
bölümüdür. Burada çini, kalem işi, alçı ve tuğladan bitkisel, geometrik ve figürlü olmak
üzere farklı kompozisyonlarla bezemeler görülmektedir173.

2.3.3. Ilıklık Bölümü

Ilıklığa Farsça miyander (ara kapısı) denilir. Ilıklık sıcaklığa geçmeden önce
vücudu sıcak bir ortama alıştırmak ve dinlenmek amacıyla yapılan ana bölümlerden
biridir. Duvar boyunca sekilerin yer aldığı bu bölümde, kurna ve kurna izine
rastlanmaması, yıkanma amacıyla kullanılmadığını göstermektedir174.

167
Yılmazkaya Orhan, Aydınlık Kubbenin Altındaki Sıcaklık-Türk Hamamı-İstanbul Hamamları Rehberi,
2002, 9-10.
168
Yılmaz Önge, ‘’Eski Türk Hamamlarında Aydınlatma’’, Vakıflar Dergisi, S. 13, 1978, 6-7.
169
Kemal Ahmet Aru, Türk Hamamları Etüdü, İTÜ, Doçentlik Tezi, İstanbul 1949, 32.
170
Ali Saim Ülgen. “Hamam” Mad., İslam Ansiklopedisi, C. 5, İstanbul, 1977, 175.
171
Canan Çakmak, Tire Hamamları, Kültür Bakanlığı, Ankara 2002, 14.
172
Ahmet Aru, 32.
173
Reşit Necefi, 30.
174
Ülgen, 175.
 33

Tuvaletler ve beden temizliği hücreleri bu bölümde yer almıştır. Bu bölüm

sıcaklık ve nem geçişini önlemektedir175. İran hamamlarında ılıklık sekizgen, kare,
dikdörtgen ve düzensiz şemalarda olmak üzere 4 tipte ele alınmıştır. Bu bölümde
bezemeye pek rastlanmaz176. Ilıklıktan basamaklar vasıtası ile dar bir kapıdan geçilerek
sıcaklığa ulaşılır.

2.3.4. Sıcaklık Bölümü

Sıcaklık Farsçada Germhane (Sıcak yer) anlamındadır. Hamamların ana

mekanları sıcaklıklar, yıkanma işleminin gerçekleştiği bölümlerdir. Ilıklıktan dar bir
kapı ile sıcaklığa girilir. Kapının dar olması sıcak hava ve nemin dışarı gitmesini
önlemek amaçlıdır. Hamamın tellakları burada bulunur. Sıcaklıkta bazen kubbe altında
havuz yer almaktadır177. Arap ülkelerinde "beytü'lharâre" yahut sadece "harâre" denilen
sıcaklık kısmı, İran hamamlarında sekizgen, dikdörtgen ve kare planlı olmak üzere üç
tip göstermektedir. Sıcaklığın üzeri orta kubbe ve bu kubbeli alana açılan eyvanlarda
yarım kubbe ve tonozlarla kapatılmıştır. Kubbenin ortasında fener ve kubbe kasnağında
pencereler bulunmaktadır. Yıkanma için ayrılan özel yıkanma yerine halvet, genel
yıkanma yerine ise eyvan denir178. İran hamamlarında sıcaklık bölümü soğukluk ve
heşti bölümlerine göre daha az bezemelidir.

2.3.5. Hazine Bölümü

İran hamamlarında sıcaklıktan dar bir kapı ile girilen mekandır179. Hazine bölümü
daha nemli ve daha sıcaktır. Bu bölümde bir kazan bulunmaktadır. Yıkananlar bu
bölümde bir süre geçirirler180. Hazine soğuk su, ılık su ve sıcak su olmak üzere üç
bölümden oluşabilmektedir181.

2.3.6. Hamamların Isınması

Hamamların ısınması fosil yakıtlar ile sağlanmaktadır. Zend ve Kaçar Döneminde

ise hamamlarda yakıt olarak diken, ahşap ve tezek kullanılmıştır. Hamamların

175
Vahid Gubadiyan, İklim Bakımından İran’ın Eski Binalarının Araştırılması, Tahran Üniversitesi,
Tahran 1385hş. (2006), 275-276.
176
Feramerz Parsi, ‘’Nobar Hamamı’’, Mimari Dergisi, S. 24, Tebriz 2004, 102.
177
Gubadiyan, 288.
178
Ülgen, 176.
179
Gubadiyan, 276.
180
Gubadiyan, 276.
181
Abdulkerim Pirniya, İran İslami Mimarisi, Tahran Üniversitesi, Tahran 1372hş. (1993), 199.
 34

ısınmasını sağlayan mekanlar cehennemlik, külhan ve duvarlar arasındaki boşluklardır.

Su kazanın üst kısmında dökme demirden bir boru vardır. Bu boru spiral şekildedir.
Sular kazanda kaynadıktan sonra dökme demir borular ile hazineye gider. Yanan ateşin
sıcaklığı cehennemlik vasıtası ile hamamın zeminini ısıtır. Sıcak aylarda ise
cehennemlik kapatılır ve sıcaklık zemine verilmez182.

2.3.7. Cehennemlik (Gorberu)

Cehennemliğe Farça’da Gorberu (kedi giden yer) denilir. Sıcaklık bölümünün

altını dolanan cehennemlik, külhandan alınan ısının kanallar vasıtası ile sıcaklığa
ulaşmasını sağlar. Böylece bir hava sirkülasyonu sağlanmış olur183. Cehennemlik
sıcaklığın taban kısmında yer alır. İran hamamlarında sıcak bölgelerde cehennemliğe
çok sık rastlamaz. Cehennemlik İran’ın soğuk iklimdeki hamamlarda kullanılmıştır.
Bazen sıcaklığın bütün tabanı cehennemlik olarak yapılmıştır. Tebriz Nezafet
Hamamı’nı gösterebiliriz. Bazen de sadece az sayıda kanallardan oluşmuştur. Örnek
olarak Şebister Kanber Hamamı’nda olduğu gibi.

2.3.8. Külhan

Külhan, hamamı ve sıcaklık bölümünü ısıtan mekandır. Hamamın alt kısmında su

deposunun gerisinde bulunan ve uzunluğu su deposuna eşit olan genişliği hamamın tek
veya çift fonksiyonlu oluşuna bağlı olarak değişir184. Külhanın üzeri tonoz ya da düz
tavan ile örtülüdür. Burada yakılan ateş ile kazandaki su ısınır ve kanallar ile sıcaklığa
taşınır. Ayrı bir girişi bulunan külhan ışık gözleri ile aydınlatılmıştır.

2.3.9. Hamamların Su Kaynağı

Hamamların suyu nehirler, su kemerleri(kahriz) ve kuyular vasıtası ile elde edilir.

Sular hamamın hazinesinin kenarında bir su deposunda depolanır. Su, çömlekten
yapılmış bir kanal (tembuşe) vasıtası ile hazineye aktarılır. Hamamlarda su deposunun
amacı suyu biriktirip saklamaktır.

182
Parsi, 104.
183
Sultan Murat Topçu, Sivas İli ve İlçelerindeki Türk Devri Hamamları, Sivas 2017, 31.
184
Yılmaz Önge, “Mimar Koca Sinan’ın İnşa Ettiği Hamamlar”, Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve
Eserleri, İstanbul, 1988, 412.
 35

Hamamın suyunun, su sahibinden izinli olması şarttır. Bu nedenle hamamların

kenarında bir kuyu kazılması gerekmektedir185. Önceleri bu kuyulardan öküz vasıtası ile
su çekilir sonra su hamama aktarılır ve buna Gavro denilirdi186.

2.4. İKLİMİN HAMAMLAR ÜZERİNDEKİ ETKİSİ

Hamamlar diğer bazı yapılar gibi iklimlerden etkilenmişlerdir. Kapalı yapılar olan
hamamlar farklı iklimlerde farklı mimarilerde inşa edilmiştir. İran’da binanın
malzemelerini yakından temin etmişlerdir. Bu nedenle yapının inşaatı çabuk bitmiştir ve
binanın mimarisi etrafındaki doğaya göre şekillenmiştir187. İran’ın değişik iklimlerinde
hamam mimarileri farklıdır; kuzey ve güneydeki nemli havaların bulunduğu bölgelerin
hamam mimarisi, Azerbaycan’daki soğuk havadaki mimarisi ve Yezd’deki sıcak hava
mimarileri arasında gözle görülür bir fark vardır188.

İklim şartlarından dolayı hamamlar dört gruba ayrılmıştır (Foto 1.1).

1- Kuru ve sıcak iklim

2- Soğuk ve dağlık iklim
3- Ilıman ve nemli iklim
4- Sıcak ve nemli iklim189

Genellikle hamam alanı sıcak olmalıdır. Diğer bir deyişle hem yazın hem de kışın
hamam sıcağı saklamak zorundadır.

Soğuk ve dağlık iklimde hamamı sıcak tutmanın zorluğu olduğu için çoğu alanı
yıkanmaya ayırmışlardır. Ve hamamın alanı değerli olduğu için çok gerekli olmayan
kısımlar çıkarılmıştır. Halvet hücreleri bu kısımlardan biridir. Soğuk zamanlarda
sıcaklığı korumak için özel bir önlem alınmalıdır. Bu nedenle hamamlarda ılıklık ve
sıcaklık bölümlerinin yüksekliği soğuk ve dağlık iklimlerde, diğer iklimlere göre daha
kısadır. Soğuk ve dağlık iklimlerde, sivri kemerler ve yüksek kubbeler kullanılmaktadır.
Bunun nedeni karların kubbe üzerinde kalmaması içindir190. Hamam bu iklimde zemin

185
Pir Nia, 200.
186
Ferhat Fahhar Tahrani, Hamam Sempozyumunun Makaleleri, Merdum Şinasi, Tahran
1384hş.(2005),21. 200.
187
Vahid Gubadiyan, İran’ın Eski Yapılarında İklimin Etkisinin Araştırılması, Danışgah, Tahran 2006,
279.
188
Münire Haçpur, ‘’Gilan’da Hamam Mimarisi’’, Mah-u Hüner Dergisi, Tahran 2003, 184-185.
189
Murtaza Kesmai, İklim ve Mimari, Haç, Tahran 2004, 83.
190
Tebesi, 160-163.
 36

kotundan aşağıda inşa edilmiştir. Bunun nedenleri hamamın içerisindeki nemi korumak
ve akarsulara kolay ulaşmaktır191. Soğuk ve dağlık iklimlerde büyük hamamlara
rastlamamaktayız. Bunun nedeni sıcaklığı korumaktır.192. Soğuk iklimlerde hamamın
tuvalet ve hizmet kısımları diğer iklimlerden küçüktür.

Sıcak ve nemli iklimlerde havanın sıcaklığını kaybetme sorunu olmadığı için

hamamlar daha büyük, koridorlar ve hizmet bölümleri tamamen yapılmış ve halvet
hücreleri bulunmaktadır. Sıcak ve nemli iklimlerde hamam yapılarının diğer
iklimlerdeki hamam yapılarıyla farkı bu ki toprakta nem olduğu için hamamı yerden
yüksekte inşa etmişlerdir. Sıcak iklimlerde hamamın sıcaklık kısmında büyük bir havuz
bulunur ve burada yüzülür. Sıcak bölgelerde su bol olmadığı için suyu depoda
biriktirirler193.

Hazar denizi bölgesinde bulunan ılıman ve nemli iklimdeki hamamlar zemin

kotundan yukarıda inşa edilmiştir. Bu iklim yağmurlu olduğu için örtü malzemesi kildir.
Yapı malzemesi ise genellikle taş ve ahşaptır. Bu iklim hamamlarında fazla süs
kullanılmamıştır.

Sıcak ve kuru iklimde hamamlar zemin kotunda yapılmıştır. Bu iklimde hava

sıcak olduğu için heşti bölümü bulunmamaktadır. Sıcak bölgelerde su bol olmadığı için
suyu depoda biriktirirler.

191
Gubadiyan, 277-278.
192
Muhsin Tebesi, ‘’İran Hamamlarında İklimin Etkisi’’, Süffe Dergisi, S.24, Tahran 2007, 159.
193
Tebesi, 155.
 37

2.5. HAMAMDA KULLANILAN KİŞİSEL MALZEMELER

Tarak, sefidap, lif, topuk taşı, sabun ve sedir, lonk(peştamal), legence(hamam

kazanı), maşrapa, hamam tası, hınabend

2.5.1. Tarak: Saç taramak için ağaç yada kemikten yapılan iki taraflı malzeme (Foto
2.1).

Foto 2.1. Tarak

2.5.2. Sefidap: Vücudu temizlemek amacı ile kullanılan malzeme (Foto 2.2).

Foto 2.2. Sefidap

 38

2.5.3. Kese: Vücudu temizlemek amacı ile kullanılan yünden yapılmuş malzeme (Foto
2.3).

Foto 2.3. Kese

2.5.4.Lif: Vücudu temizlemek amacı ile kullanılan kenevirden ya da pamuklu kumaştan

yapılan malzeme (Foto 2.4)

Foto 2.4. Lif

 39

2.5.5. Topuk taşı: Gözenekli bir taştır. Volkanik patlamalar sonucu oluşmuştur. Taban
ve topuğun temizlenmesi için kullanılır (Foto 2.5)

Foto 2.5. Topuk Taşı

2.5.6. Sabun: Bedenin yıkanmasında kullanılan temizlik malzemedir. Saçlar için ise
sedir kullanılır (Foto 2.6)

Foto 2.6. Sabun

 40

2.5.7. Lonk(Peştamal): Hamamda örtünmek ve kurulanmak için kullanılan ince örtüdür

(Foto 2.7)

Foto 2.7. Peştemal

2.5.8. Legençe (Hamam kazanı): Bakırdan yapılmıştır. Legençe sade bir şekildedir fakat
bazen üzerinde oymalar olabilir (Foto 2.8)

Foto 2.8. Legençe

 41

2.5.9. Tas: Hamam tası kurnadan su alıp vücut üstüne dökmek için kullanılan yuvarlak,
fazla derin olmayan, bazen kenarlarında süslemeleri olan kulpsuz, ayaksız bir
kaptır(Foto 2.9).

Foto 2.9. Tas

2.5.10. Maşrapa: Derin kaplardan su almaya yarayan, kulplu, genellikle metalden

küçük silindirik kaptır. Bazen üzerinde su ve yıkanmayla ilgili yazılar bulunmaktadır
(Foto 2.10).

Foto 2.10. Maşrapa

 42

2.5.11. Hınabend: Ahşap veya taştan yapılmış bir eşyadır. Ortası içe doğru derindir ve
iki kulbu vardır. Hamamın suyu kirlenmesin diye ayaklar bu kulpların üzerine
konulur194(Foto 2.11).

Foto 2.11. Hınabend

194
Ruhullah El Emini, Halk Hamamları, İttilaat, Tahran 2007, 32-34.
 43

2.6. HAMAM PERSONELLERİ

Usta, Camedar, Dellak (Tellak), Pado (Uşak)

Foto 2.12. Tellak

(www.safarnevis.com/?p=14994) (E.T: 16.06.2019)

Usta: Hamamın soyunmalık bölümünde duran, para işleriyle ilgilenen kişi.

Camedar: Hamama gelenlerin özel eşlarının korunmasını sağlayan kişi.

Dellak (Tellak): Hamamda yıkama, keseleme işlevini yerine getiren erkek

görevliye verilen isimdir. Aynı işi yapan kadına ise natır denir. Tellağa üstad-ı tellak da
denilir.

Pado (Uşak): Hamamda peştemal vermek ile görevlendirilen kişi. Hamamın

temizlik işine de bakar195.

195
El Emini, 35-36.
 44

2.7. KATALOG

Harita 2.1. İran Eyalet Haritası

 45

2.7.1. Zend Dönemi Hamamları

2.7.1.1. Vekil Hamamı

YERİ: Şiraz Şehri’nin Talegani Caddesinde Vekil Camii’nin yakınında

bulunmaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamam Zend Döneminde (1750-1794) Kerim Han

(1750-1779) tarafından inşa edilen külliyenin bir parçasıdır. Külliye saray, köşk, cami,
pazar, askeriye, su deposu ve kervansaraydan oluşmaktadır196. Kaçar Döneminde
onarılan hamam197 günümüzde müze olarak kullanılmaktadır.

Çizim 2.1. Şiraz Vekil Hamamı

(G.H: 78) (E.T. )

196
Mesudi Cokar, Şiraz’daki Vekil-i Zend’in Eserleri, Şiraz 1988, 221-218.
197
İbrahim-i Şahabi, Şiraz’daki Vekil Hamamı, Milli Eserler, Şiraz 1978, 24.
 46

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Vekil Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve
hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Doğu – batı doğrultusunda inşa edilen yapının
boyutları 120x80m’dir (Çizim 2.1). Hamamın iki giriş kapısı olup, bunlardan birisi
günümüzde kapatılmıştır. Asıl giriş kapısı binanın güney cephesindedir. Tuğladan
eyvan türü taç kapı sivri bir kemerle belirlenmiştir. Kapı iki yanında yüzeysel nişlerle
dikdörtgen çerçeveye tamamlanmıştır. Taç kapının üzerinde tuğla ve sırlı tuğla ile
yapılan geometrik süsleme dikkat çekicidir. Giriş kapısından uzun ve eğri bir koridor ile
heşti bölümüne girilir. Sekizgen planlı ve üzeri kubbe ile örtülü heştinin duvarlarında üç
niş bulunmaktadır (Foto 2.14). Heştinin batısından bir koridor ile soğukluk bölümüne
geçilir.

Soğukluk bölümü sekizgen planlı olup, üzeri bağımsız sekiz sütun üzerine
oturmuş kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.15). Soğukluğun ortasında taştan yapılmış
sekizgen büyük bir havuz vardır. Havuzun sekiz kenarının her biri sütunlara bağlanır.
Beşgen kesitli sütunların başlıkları mukarnaslıdır. Soğukluğun kenarlarında oturmak ve
dinlenmek için sekiler yapılmıştır. Sekilerin altındaki boşluklar ayakkabı konulması
içindir. Kuzey, güney, doğu ve batı yönlerinde bulunan bu dört hücreye basamak
vasıtası ile çıkılır ve çıkarken bir havuz vardır. Bu havuz ayakların yıkanması içindir.
Soğukluğun güneybatısında yarım sekizgen planlı bir mekan bulunmaktadır.
Soğukluktan tekrar heştiye geçilir. Heştinin kuzeyinden ve güneydoğusundan ılıklığa
girilir.

Ilıklık iki bölümden meydana gelir. Birincisi heştinin kuzeyinde yer alan üç
bölümden oluşan bir mekandır. İlk giriş kısmı sekizgen planlı ve üzeri tonoz ile
kapatılmıştır. Diğer kısımlar dikdörtgen planlı ve üzerleri tonoz ile örtülmüştür (Foto
2.16). Tuvaletler bu bölümde yer almaktadır. Heştinin güneydoğusunda yer alan diğer
ılıklık ise bölümü dikdörtgen planlı ve üzeri beşik tonoz ile örtülüdür. Ilıklıklardan
küçük koridorlarla sıcaklığa girilir.

Sıcaklık bölümü merkezi planlıdır. Sıcaklığın üzeri ortasında bulunan dört sütun
üzerine kemerler vasıtası ile oturmuş bir kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.17). Kubbeyi
taşıyan sütunların gövdeleri burgulu, başlıkları mukarnaslıdır. Sıcaklığın
kuzeydoğusunda bir halvet hücresi yer alır. Halvet hücresi dikdörtgen planlı olup üzeri
 47

tonoz ile kapatılmıştır. Sıcaklığın doğu tarafında üç hazine bulunmaktadır. Ortadaki

hazine kare planlıdır ve sıcak su içindir, üzeri kubbe ile örtülüdür. Diğerleri dikdörtgen
planlıdır ve üzerleri tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.18). Bu bölümler soğuk ve ılık su
içindir.

-
Foto 2.13. Şiraz Vekil Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.14. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

(https://tr.irna.ir/news/3571771) (E.T: 02.05.2017)
 48

Foto 2.15. Şiraz Vekil Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

Foto 2.16. Şiraz Vekil Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 49

Foto 2.17. Şiraz Vekil Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

Foto 2.18. Şiraz Vekil Hamamı’nın Hazine Bölümü

 50

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Vekil Hamamı Zend döneminin en bezemeli hamamlarındandır. Hamamın

süslemelerinde kalem işi, taş ve tuğla kullanılmıştır.

Kalem İşi Bezemeleri: Hamamın bezemelerinde yoğun bir kalem işi bezeme
uygulanmıştır. Özellikle hamamın soğukluk bölümünde kubbe altı ve tromplarda
görülen. Hamamın kalem işi bezemelerinde konu olarak dini, edebi destanlar ve bitkisel
kompozisyonlar ele alınmıştır.

Dini Konulu Kalem İşi Bezemeleri; Hz. Muhammed’in miraca yükselme sahnesi,
Hz. Ali ve Zülfikar sahnesi, Hz. İbrahim’in Hz. İsmail’i kurban etme sahnesi, Şeyh
Senan ve Nasrani kızı, Hz. Yusuf’un kuyuya atılma sahnesi, Hz. Yusuf’un kuyudan
çıkarılma sahnesi
 51

Hz. Muhammed’in Miraca Yükselme Sahnesi: Kompozisyonda miraca yükselme

meleklerin kanadıyla gösterilmiştir. Melekler Hz. Muhammed’i ortalarına almışlar ve
her biri farklı açıdan özenle çizilmişlerdir. Meleklerin her birinin Hz. Muhammed’e bir
hediyesi vardır. Hz. Muhammed ata (Burak) binmiş198 ve sakin bir halde göğe
yükselirken gösterilmiştir. Melekler bir daire oluşturacak şekilde Hz. Muhammed’in
etrafında sıralanmıştır (Foto 2.19).

Foto 2.19. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümündeki Hz. Muhammed’in Miraca
Yükselme Sahnesi Kalem İşi Süslemesi

198
Ebul Ela Sudaver, İran’ın Saray Sanatları, (Ter: Nahid Muhammed Şimirani), Kareng, Tahran 2001,
132.
 52

Hz. Ali ve Zülfikar Sahnesi: Kompozisyonda Hz. Ali ortada Zülfikar’ı devlere
karşı göğe kaldırmıştır. Sağ tarafındaki dev Hz. Ali’ye yalvarmaktadır. Hz. Ali ve
devlerin etrafı bitkisel motiflerle bezemelidir199(Foto 2.20).

Foto 2.20. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümündeki Hz. Ali ve Zülfikar Sahnesi Kalem
İşi Süslemesi

199
Mehnaz Şayestefer, ‘’Safevi Devri’nin Ustalık Resimleri’’, Mah-ı Hüner Dergisi, S. 138, Tahran
2009, 23.
 53

Hz. İbrahim’in Hz. İsmail’i Kurban Etme Sahnesi: Kompozisyon Hz. İbrahim’i
Roma komutanları gibi, Hz. İsmail’i Roma soylusu gibi göstermektedir.
Kompozisyonun kenarlarında melekler resmedilmiş ve etrafı bitkisel motifler ile
süslenmiştir (Foto 2.21).

Foto 2.21. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümündeki Hz. İbrahim’in Hz. İsmail’i Kurban
Etme Sahnesi Kalemişi Süslemeleri
 54

Şeyh Senan ve Nasrani Kızı: Şeyh Senan nasrani kızını görür ve ona aşık olur.
Kendini kaybederek hristiyan elbisesi giyer. Sahnenin sonunda Şeyh Senan pişman olur
ve maneviyatına döner. Bu sahnede kahramanlar insan ve efsanevi yaratıklardır. Güneş,
nasrani kızının uykusunda onunla konuşup, ona rehber olmuştur. Kompozisyonda Şeyh
Senan, nasrani kızının önünde diz çökmüş ve onun elinden şarap alıp içmiştir. Nasrani
kızı ortada kaşları bitişik, saçları taranmış, kırmızı çiçekler ile süslenmiş uzun bir etek
giymiş ve dimdik durmaktadır. Bunların etrafında Şeyh’in müritleri korkulu ve
endişelidirler. Şeyh’in iki tarafında iki kız kaskatı bir biçimde durmaktadır. Şeyh Senan
çaresiz ve gamlı halde gösterilmiştir. Kompozisyondaki figürlerin etrafı yılan ve ejderha
ile çevrilmiş ve Şeyh Senan ortada gösterilmiştir200(Foto 2.22).

Foto 2.22. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümündeki Şeyh Senan Ve Nasrani Kızı
Kalem İşi Süslemesi

200
Abdulmecit Şerifzade, İran’daki Duvar Resimleri, Berg, Tahran 2002, 22-23.
 55

Hz. Yusuf’un Kuyuya Atılma Sahnesi: Kompozisyon heştiden soğukluğa girerken

kemer üstünde işlenmiştir. Hz. Yusuf, kardeşleri ile beraber kuyu kenarında ve kuyuya
atılmış olarak gösterilmiştir. Kompozisyon hayvan figürleri ve bitkisel motifler ile
süslenmiştir (Foto 2.23).

Foto 2.23. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümündeki Hz. Yusuf’un Kuyuya Atılma
Sahnesi Kalemişi Süslemeleri
 56

Hz. Yusuf’un Kuyudan Çıkarılma Sahnesi: Kompozisyonda Hz. Yusuf ortadadır

ve kervanlar etrafını kuşatıp onu kuyudan çıkarmışlardır. Diğerlerinde olduğu gibi
burada da hayvan figürleri ve bitkisel motifler ile kompozisyon süslenmiştir (Foto 2.24).

Foto 2.24. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümündeki Hz. Yusuf’un Kuyudan Çıkarılma
Sahnesi Kalemişi Süslemesi
 57

Edebi Destan Konulu Kalem İşi Bezemeleri; Bijan ve Manije’nin Görüşme

Sahnesi, Sultan Sancar ve yaşlı kadın sahnesi, Şirin’in çeşmede yıkanma sahnesi, Ferhat
ile Şirin’in görüşme sahnesi

Bijan ve Manije’nin Görüşme Sahnesi: Kompozisyonda sağ tarafta bulunan

Manije, humar gözlü, uzun boylu ve güzel saçlıdır. Solda bulunan Bijan ise ormanda,
babasının külahını başına koymuş ve Manije’nin yanında gösterilmiştir. Manije,
Bijan’dan hoşlanmıştır201. Kompozisyonda hayvan figürleri ve bitkisel motiflerde
bulunmaktadır (Foto 2.25).

Foto 2.25. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümündeki Bijan Ve Manije’nin Görüşme
Sahnesi Kalem İşi Süslemesi

201
Mehdi Eşrefi, İran’da Edebiyat ile Birlikte, Ruzferzan, Tahran 2001, 234.
 58

Sultan Sancar ve Yaşlı Kadın Sahnesi: Kompozisyonda zulüm görmüş yaşlı kadın
Sultan Sancar’ın karşısında durmuş ve ondan aman istemiştir. Sultan Sancar ortada,
etrafında devlet adamları ile birlikte gösterilmiştir. Bu kompozisyonda diğerleri gibi
bitkisel motiflerle süslenmiştir (Foto 2.26).

Foto 2.26. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümündeki Sultan Sancar Ve Yaşlı Kadın
Sahnesi Kalem İşi Süslemesi
 59

Şirin’in Çeşmede Yıkanma Sahnesi: Kompozisyonda Şirin çeşmede yıkanırken

Hosron’un, Şirini gördüğü sahne resmedilmiştir (Foto 2.27).

Foto 2.27. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümündeki Şirin’in Çeşmede Yıkanma Sahnesi
Kalem İşi Süslemesi
 60

Ferhat ile Şirin’in Görüşme Sahnesi: Kompozisyonda uzun bıyıkları ile gösterilen
Ferhat Şirin’e aşık olmuştur. Şirin elinde çiçek tutmaktadır. Kompozisyonda olağan
üstü anlatımlar dikkat çekmektedir. Efsanevi bir yaratığın ağzından çıkan şelale ve
avcılar görülmektedir. (Foto 2.28).

Foto 2.28. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümündeki Ferhat İle Şirin’in Görüşme
Sahnesi Kalem İşi Süslemesi
 61

Bitkisel Motifli Kalem İşi Bezemeleri; Genel olarak kalem işi bezemelerinde
bitkisel motifler uygulanmıştır. Dal, yaprak, çiçek ve rumi motifleri ile oluşturulan
simetrik kompozisyonlar göze çarpmaktadır (Foto 2.29).

Foto 2.29. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümündeki Bitkisel Konuda Kalem İşi
Süslemeleri
 62

Tuğla Süslemeleri: Vekil Hamamı’nın tuğla süslemesi sadece giriş cephesinde

görülmektedir. Tuğladan eyvan türü taç kapı sivri bir kemerle belirlenmiştir. Kapı, iki
yanında yüzeysel nişlerle dikdörtgen çerçeveye tamamlanmıştır. Taç kapının üzerinde
tuğla ve sırlı tuğla ile yapılan geometrik süsleme dikkat çekicidir. Kapının iki yanında
firuze sırlı tuğla ile eşkenar dörtgenlerin oluşturduğu kompozisyon işlenmiştir. Kapının
kemer alınlığı firuze sırlı tuğlalarla eşkenar dikdörtgenlerle detaylandırılmıştır. (Foto
2.30).

Foto 2.30. Şiraz Vekil Hamamı’nın Giriş Kapısının Tuğla Süslemeleri

 63

Taş Süslemeleri: Hamamda taş süsleme yalnızca sütun ve sütun başlıklarında

görülmektedir. Özellikle sıcaklık bölümdeki sütunların gövdeleri burmalı ve üzerinde
beş sıralı mukarnaslı olan başlıkları dikkate değerdir (Foto 2.31).

Foto 2.31. Şiraz Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümünün Burma Sütunları

 64

2.7.1.2. Nezer Alihan Hamamı

YERİ: Şiraz Şehri’nin Zend Caddesinde İshak Bey Mahallesinde yer alır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamamın giriş kapısının üzerinde kitabesi

bulunmaktadır. Ancak bu kitabe günümüzde sıva ile kapatılmıştır. Okunabildiği
kadarıyla hamam Kerim Han-ı Zend(1750-1779) döneminde yaptırılmıştır. 2000 yılında
hamam Kültür Bakanlığı tarafından koruma altına alınmış ve onarılmıştır. Günümüzde
halk hamamı olarak kullanılmaktadır.

Çizim 2.2. Şiraz Nezer Alihan Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Şiraz) (E.T. 29.04.2016)
 65

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Yapı heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve hazine bölümlerinden oluşan tek

fonksiyonlu bir hamamdır. Hamam zemin kotundan aşağıda inşa edilmiştir. Doğu
cephede yer alan basit bir giriş kapısı bulunmaktadır. Girişten üç basamak vasıtası ile
heşti bölümüne girilir. Heşti dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile örtülüdür (Foto 2.32).
Heştinin kuzeybatısından küçük bir koridor ile soğukluğa geçilir.

Soğukluk kısmı iki eyvanlı bir şema yansıtır. Sekizgen havuzun bulunduğu orta
mekan bir kubbe ile eyvanları ise tonozla kapatılmıştır (Foto 2.33). Soğukluğun
kuzeydoğusundan ılıklığa geçilir. Ilıklık düzensiz planlı olup üzeri tonoz ile
kapatılmıştır. Ilıklığın kuzeyinden sıcaklığa girilir.

Sıcaklık bölümü merkezi planlıdır. Sıcaklığın üzeri bağımsız dört sütun üzerine
oturtulmuş bir kubbe ile örtülüdür (Foto 2.34). Sıcaklığın güneydoğu tarafında bir
temizlenme odası bulunur. Bu oda düzensiz planlı olup üzeri tonoz ile kapatılmıştır.
Sıcaklığın güneybatısında kare planlı üzeri tonoz ile örtülü bir halvet hücresi yer alır.
Sıcaklığın kuzeydoğusunda iki hazine vardır. Bunlardan biri dikdörtgen planlı diğeri
kare planlı olup, üzerleri tonoz ile örtülüdür.

Foto 2.32. Şiraz Nezer Alihan Hamamı’nın Giriş Kapısı ve Heşti

 66

Foto 2.33. Şiraz Nezer Alihan Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.34. Şiraz Nezer Alihan Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 67

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Nezer Alihan Hamamı’nda süsleme, soğukluk ve sıcaklık bölümlerinde karbendi

kısmında sade bir şekilde uygulanmıştır. Karbendide alçı üzerine Farsça’da ‘’şaperek’’
denilen eşkenar dikdörtgenlerle yapılan bir bezeme görülmektedir .(Foto 2.35).

Foto 2.35. Şiraz Nezer Alihan Hamamı’nın Kubbe Altı Alçı Süslemeleri

Ayrıca hamamın sıcaklık bölümünde yer alan taş sütunların gövdesi sekizgendir.
Üst üste bindirilmiş beş bölümden oluşan sütun başlığı kırmızı ve beyaz taştandır.
Başlığın alt kısmı kıvrımlarla süslenmiştir. (Foto 2.36).

Foto 2.36. Şiraz Nezer Alihan Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü Taş Süslemeleri
 68

2.7.1.3. Han Hamamı

YERİ: Kaşan Şehrinin merkezinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Han Hamamı Kaşan’ın Zend döneminin (1750-

1794) valisi Abdurrezzak Han emriyle 1774 yılında yaptırılmıştır202. Hamamın
inşasından 5 sene sonra deprem meydana gelmiş ise de bu büyük depremde hamam
zarar görmemiştir203. Hamam hakkında eski metinlerde bir şiir bulunmaktadır. Bu şiirde
yapının tarihi 1774 olarak geçmektedir204. Hamam günümüzde restoran olarak
kullanılmaktadır.

Çizim 2.3. Kaşan Han Hamamı

(G.H: 94)

202
Şerif, Ali, Kaşan’ın Tarihi Binalarının Danışmanlığı, Kaşan, 1971, 48.
203
Şerif, 48.
204
Hasan Neragi, Kaşan’ın Tarihi Eserleri, Encümen, Tahran 1995, 215.
 69

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Han Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Zemin kotundan aşağıda yer alan
hamam heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve hazine bölümlerinden meydana gelmiştir.
Kuzey tarafta bulunan hamamın giriş kapısı mukarnas kavsaralıdır. Sivri bir kemer ile
belirlenen kavsara dörtgen çerçeveye tamamlanmıştır. Asıl kapı açıklığı yine dikdörtgen
bir çerçeveye sahip olup üzerinde sivri kemerli bir alınlığı bulunmaktadır (Foto 2.37).
Taç kapıdan üç basamak vasıtası ile heştiye ulaşılır. Heşti bölümü sekizgen planlıdır ve
üzeri kubbe ile örtülmüştür (Foto 2.38). Duvarlarda karşılıklı yerleştirilen altı niş orta
alana açılmaktadır. Girişin tam karşısında yedi basamak ile soğukluğa girilir (Foto
2.39).

Soğukluk kare planlı sekiz olup istinatlı bir şema gösterir. Mekanın ortası sekiz
sütun üzerine sivri kemerle oturan bir kubbe ile örtülüdür (Foto 2.40). Bu kubbe
karbendi tekniği ile sütunlar üzerine taşınmıştır. Karbendi renkli tuğlalar ile
süslenmiştir. Kubbenin altında sekizgen bir havuz vardır. Havuzun etrafında oturup
dinlenmek için sekiler bulunmaktadır. Soğukluğun her köşesinde yarım sekizgen planlı
mekanlar mevcuttur. Her mekanda iki havuz yer alır. Bu havuzların biri küçük, diğeri
büyüktür. Soğukluğun kuzeybatısından küçük bir koridor ile dikdörtgen planlı bir
mekana geçilir. Bu mekandan basamaklarla tavan kısmına çıkılır. Soğukluk bölümünün
güneyinden bir koridor ile ılıklık bölümüne ulaşılır. Bu koridorun batısından küçük bir
koridor ile su deposuna girilir. Su deposu tek kubbeli olup ortasında duvar üzerindeki
payelere oturmuş bir kubbe ile örtülmüştür.

Ilıklık bölümü sekizgen planlı olup üzeri kubbe ile kapatılmıştır. Ilıklıktan
düzgün olmayan bir koridor ile tuvaletlere ulaşılır. Dikdörtgen planlı tuvaletlerin üzeri
beşik tonozla kapatılmıştır. Ilıklığın güneydoğusundan sıcaklık bölümüne eğri bir
koridorla girilir. Bunun nedeni hem yıkananlarla soyunanlar birbirini görünmesin hem
de sıcaklığın korumasıdır.

Sıcaklık bölümü merkezi planlıdır. Sıcaklığın kuzey, güney ve doğusunda üç

eyvan yer almaktadır. Eyvanlar yarım sekizgen şeklindedir ve üzerleri tonoz ile
örtülüdür. Sıcaklık ortasında bulunan dört adet sütun üzerine bir kubbe ile kapatılmıştır
(Foto 2.41). Sıcaklığın kuzey tarafından dikdörtgen planlı üzeri tonoz ile kapatılmış
olan temizlenme bölümüne ulaşılır. Sıcaklığın güneyinde üç mekan bulunmaktadır.
 70

Bunlardan ortadaki hazine dikdörtgen planlı, üzeri tonoz ile örtülü bir mekandır (Foto
2.42). Soldaki ve sağdaki ise halvet hücreleridir. Halvet hücreleri dikdörtgen planlı ve
üzerleri tonoz ile örtülüdür. Soldaki mekan günümüzde sıcaklık bölümüne dâhil
edilmiştir.

Foto 2.37. Kaşan Han Hamamı’nın Giriş Kapısı

 71

Foto 2.38. Kaşan Han Hamamı’nın Heşti Bölümü

Foto 2.39. Kaşan Han Hamamı’nda Heştiden Soğukluğa Geçiş

 72

Foto 2.40. Kaşan Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.41. Kaşan Han Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 73

Foto 2.42. Kaşan Han Hamamı’nın Hazine Bölümü

 74

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Çini Süslemeleri: Han Hamamının taçkapı, heşti ve soğukluk bölümleri çini ile
süslenmiştir. Hamamın giriş kapısında sıraltı tekniğinde bitkisel motifler ve geometrik
geçmelerle oluşturulan kompozisyonlar yer almaktadır. Giriş kapısının kemer alınlığıda
sıraltı çini tekniği ile geometrik motifler kullanılarak süslenmiştir (bu tekniklere
Farsça’da ‘’geri’’ ve ‘’şemse’’ denir). Kemerin üzerindeki üçgenlerde sıraltı çini tekniği
ile sarı ve mavi renkte bitkisel motiflerle süslenmiştir (Foto 2.43).

Foto 2.43. Kaşan Han Hamamı’nın Giriş Kapısının Çini Süslemeleri

 75

Han Hamamı’nın heşti ve soğukluk bölümünün duvarları zeminden 1m’ye kadar

(Farsça’da bu kısma ‘’ezare’’ denir) çini ile süslenmiştir. Bu çiniler giriş kapısındaki
çini süslemelerinin özelliğini taşır (Foto 2.44).

Foto 2.44. Kaşan Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümünün Çini Süslemeleri

 76

Hamamın heşti bölümünden soğukluk bölümüne açılan kapısının çerçevesi de

sıraltı çini tekniği ile kompoze edilmiştir. Bu süslemede eslimi (rumi) üslubu, simetrik
olarak tekrarlanmaktadır. Kapı açıklığının üzerindeki sivri kemerin içerisinde mavi ve
lacivert renkte eşkenar dörtgenlerle oluşturulan geometrik bir bezeme bulunmaktadır
(Foto 2.45).

Foto 2.45. Kaşan Han Hamamı’nın Heştiden Soğukluğa Açılan Kapısının Çini Süslemeleri
 77

Alçı Süslemeleri: Hamamın giriş kapısındaki mukarnas kavsara alçıdandır ayrıca

sıcaklık bölümünün kubbe altı ve tavanında alçı malzeme kullanılmıştır (Foto 2.46).

Foto 2.46. Kaşan Han Hamamı’nın Giriş Kapısının Alçı Süslemeleri

 78

Tuğla Süslemeleri: Hamamın soğukluk bölümünün kubbe altı, (Farsça’da bu

kısma ‘’ahiyane’’ denir) tuğla ve çini ile süslenmiştir. Karbendi tuğla ve sırlı tuğla ile
oluşturulan üçgenler ve içlerinde bitkisel motiflerle simetrik olarak kompoze edilen bir
süslemeye sahiptir (Foto 2.47).

Foto 2.47. Kaşan Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümünün Kubbe Altı Kısmının Tuğla
Süslemeleri
 79

2.7.1.4. Zarç Hamamı

YERİ: Zarç Şehri’nin merkezinde Hüseyiniyye Meydanı’nında yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Zarç Hamamı’nın yapılış tarihi hakkında kesin bir

bilgi yoktur. Kültür Bakanlığından alınan bilgiye göre yapının yanında bulunan Emir El
Müminün Camisi Kerim Han-ı Zend Dönemine (1750-1779) aittir. Hamamın da cami
ile aynı dönemde yapıldığı kabul edilmektedir. 1999 yılına kadar halk hamamı olarak
kullanılmıştır. Bu tarihte Kültür Bakanlığı tarafından koruma altına alınan hamamın
günümüzde onarımı devam etmektedir.

Çizim 2.4. Zarç Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Zencan) (E.T. 23.09.2015)
 80

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Zarç Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve
hazine bölümlerinden oluşur. Zemin kotundan aşağıda inşa edilmiştir. Hamamın kuzey
cephesinde bulunan giriş kapısı eyvan tarzında sade bir düzenleme gösterir (Foto 2.48).
Kapıdan birkaç basamak ile heşti bölümüne girilir. Koridor şeklindeki heştinin üzeri
tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.49). Heştiden eğri bir koridor ile soğukluk bölümüne
geçilir.

Üç eyvanlı plan tipinde olan soğukluk merkezde bir kubbe ve bu merkeze açılan
üç yönde tonozlarla örtülü eyvanlardan oluşmaktadır (Foto 2.50). Soğukluğun
güneydoğu tarafında bir mekan yer almaktadır. Bu mekan düzensiz planlı ve üzeri tonoz
ile kapatılmıştır. Soğukluğun doğusundan üç basamak ile ılıklık bölümüne geçilir.
Ilıklık koridor şeklinde üzeri tonoz ile örtülü bir mekandır (Foto 2.51). Ilıklıktan bir
kapı ile sıcaklığa girilir.

Sıcaklık merkezi planlı olup ortada dört sütun üzerine sivri kemerler vasıtası ile
oturan bir kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.52). Mekanın doğu ve batısında yer alan
eyvanların üzeri ise tonoz ile örtülmüştür. Sıcaklığın kuzeydoğusunda dikdörtgen planlı
ve üzeri tonoz ile örtülü bir temizlenme hücrsi bulunmaktadır. Sıcaklığın kuzeyinden bir
kapı ile hazine bölümüne girilir. Dikdörtgen planlı hazinenin üzeri tonoz ile
kapatılmıştır (Foto 2.53).
 81

Foto 2.48. Zarç Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.49. Zarç Hamamı’nın Heşti Bölümü

 82

Foto 2.50. Zarç Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.51. Zarç Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

(Miras-ı Ferheng-i – Zencan) (E.T. 23.09.2015)
 83

Foto 2.52. Zarç Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

Foto 2.53. Zarç Hamamı’nın Hazine Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamam sade olup, süslemesi bulunmamaktadır.

 84

2.7.1.5. Zerrinrud Hamamı

YERİ: Zerrinrud Şehrindeki Ulu Cami’nin kenarında bulunmaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Abbas Han tarafından Kerim Han-ı Zend

hükümdarlığının (1750-1779) sonunda yaptırılmıştır. Abbas Han bu dönemde Zencan
valisi olarak görev yapmıştır. Hamam günümüzde Kültür Bakanlığı tarafından restore
edilmektedir.

Çizim 2.5. Zerrinrud Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Zencan) (E.T. 23.09.2015)
 85

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Zerrinrut Hamamı düzgün olmayan yamuk bir arazi üzerine yerleştirilmiş, tek
fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve hazine bölümlerinden
meydana gelmiştir. Hamam doğu- batı doğrultusunda inşa edilmiştir. Tuğladan tek düze
sade bir giriş kapısı bulunmaktadır (Foto2.54). Hamamın doğu yönünde bulunan giriş
kapısından bir koridor vasıtası ile heşti bölümüne geçilir. Heşti sekizgen planlı olup
üzeri kubbe ile kapatılmıştır. Buradan küçük bir koridor ile soğukluk bölümüne girilir.

Hamamın soğukluk bölümü sekizgen planlı olup, sekiz bağımsız sütun üzerinde
yükselen bir kubbe ile örtülüdür (Foto 2.55). Ortadaki kubbeli alana açılan dört yöndeki
eyvan şeklindeki mekanlar tonoz ile kapatılmıştır. Soğukluğun ortasında taştan sekizgen
bir havuz ve kenarlarında oturup dinlenmek için sekiler yer alır. Soğukluğun
güneybatısından bir koridor ile ılıklık bölümüne geçilir.

Ilıklık iki bölümden oluşur. Giriş bölümü bir koridor olup buradan diğer bölüme
geçilir. Dikdörtgen planlı bu mekanda tuvaletler bulunur. Ilıklığın bu bölümünün üzeri
beşik tonoz ile kapatılmıştır. Ilıklıktan yine bir koridor vasıtası ile sıcaklık bölümüne
ulaşılır.

Sıcaklık bölümü merkezi planlıdır. Ortada dört bağımsız sütun üzerinde bir kubbe
yer almaktadır (Foto 2.56). Sıcaklığın güneyinde yer alan eyvan dikdörtgen planlı ve
üzeri tonoz ile örtülüdür. Sıcaklığın batı yönünde üç ayrı mekan vardır. Bunlardan biri
halvet hücresi, diğer ikisi sıcak su ve soğuk su hazinesidir. Sıcaklığın güneybatısında
yer alan halvet hücresi sekizgen planlı ve üzeri tonoz ile örtülmüştür. Hazineler kare
planlıdır ve üzerleri tonoz ile örtülmüştür. Sıcaklığın kuzey batı tarafında ise
temizlenme mekanı bulunmaktadır. Dikdörtgen planlı bu mekanın üzeri beşik tonoz ile
kapatılmıştır.
 86

Foto 2.54. Zerrinrud Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.55. Zerrinrud Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 87

Foto 2.56. Zerrinrud Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamın bezemesel bir özelliği yoktur.

 88

2.7.1.6. Hacı Dadaş Hamamı

YERİ: Zencan’ın merkezindeki pazarda, Mirzai Camisi’nin önünde

bulunmaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamamın kesin tarihi belli değildir. Hacı Dadaş

tarafından Zend döneminin (1750-1794) sonlarında yaptırılmıştır205. Hacı Dadaş’ın
kimliği konusunda herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. 1989 tarihine kadar hamam
kullanılan yapı bu tarihten sonra kapatılmıştır. 1998 yılında kültür Bakanlığı tarafından
restore edilmiştir. Günümüzde restoran olarak kullanılmaktadır.

Çizim 2.6. Zencan Hacı Dadaş Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Zencan) (E.T. 23.09.2015)

205
Kiyani, 258.
 89

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Hamam İran’da bulunan diğer birçok hamam da izlendiği gibi zemin kotundan
aşağıda inşa edilmiştir. Hacı Dadaş Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Hamam
doğu-batı doğrultusunda inşa edilmiştir. Heşti, soğukluk, ılılık, sıcaklık bölümlerinden
meydana gelmiştir. Yapının biri batıda diğeri doğu yönde olmak üzere iki giriş kapısı
bulunmaktadır. Batıdaki giriş kapısı eyvan türüdür. Kapının alınlığının sağında ve
solunda renkli sırlı tuğla ile Ali yazmaktadır (Foto 2.57). Batıda bulunan asıl giriş
kapısından yedi basamak ile heştiye girilir. Heşti sekizgen planlı olup üzeri kubbe ile
örtülüdür (Foto 2.58). Buradan dar bir koridor ile hamamın soğukluk bölümüne geçilir.

Soğukluk merkezi planlıdır. Mekanın ortası dört bağımsız sütun üzerine oturan
büyük bir kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.59). Kubbenin altında sekizgen bir havuz ve
havuzun kenarlarında dinlenmek amacı ile sekiler bulunmaktadır. Soğukluğun
güneybatı ve kuzeybatı tarafından ılıklık bölümüne geçilir. Soğukluğun kuzeybatısında
bulunan dört basamaklı geçitten ılıklık bölümüne ulaşılır.

Hamamın ılıklık bölümü üç bölümden oluşmaktadır. Ilıklığın kuzeybatısındaki

bölüm yarım sekizgen planlıdır ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Ilıklığın bu bölümünün
güneybatı ve güneydoğusunda iki niş bulunmaktadır. Buradan bir koridor vasıtası ile
kuzeydoğudaki merkezi planlı mekâna geçilir. Ilıklığın diğer iki bölümü dikdörtgen
planlı ve üzerleri tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.60). Ilıklığın güneydoğusundan küçük
bir koridor vasıtası ile sıcaklık bölümüne ulaşılır.

Hamamın sıcaklık bölümü soğukluk bölümünde olduğu gibi merkezi planlı bir
şema göstermektedir. Ortada dört bağımsız sütun ve kemerler üzerinde oturan kubbe ile
örtülüdür (Foto 2.61). Dört yönde bu alana açılan eyvanlar yarım sekizgen planlı olup
üzerleri tonoz ile kapatılmıştır. Mekânın ortasında bir havuz yer alır. Sıcaklığın
güneydoğusunda bir halvet hücresi bulunur. Bu halvet hücresi düzensiz planlı olup üzeri
tonoz ile kapatılmıştır. Sıcaklığın kuzeydoğusundan sekizgen planlı olan diğer heştiye
geçılır. Bu heştinin üzeri kubbeyle örtulmüştür.
 90

Foto 2.57. Zencan Hacı Dadaş Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.58. Zencan Hacı Dadaş Hamamı’nın Heşti Bölümü

 91

Foto 2.59. Zencan Hacı Dadaş Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.60. Zencan Hacı Dadaş Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 92

Foto 2.61. Zencan Hacı Dadaş Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hacı Dadaş Hamamı’nda tuğla, çini, alçı tekniğinde süslemeler bulunmaktadır.

Çini Süsleme: Heşti ve soğukluk bölümünde zeminden 1m yüksekliğe kadar duvarlar

sıraltı tekniğinde bitkisel motifler süslenilmiştir. Bu kısımda duvarların üst kısmı ise eşlimi
kompozisyonlar ile süslenmiştir. Kompozisyon güneş ve yıldızları sembolize etmektedir. Çini
süslemede motiflerin birleşmesi ile oluşturulan kompozisyona ‘’gereh’’ denir. Kompozisyonda
büyük boyutlu motifler ‘’şemse’’ olarak isimlendirilir. Süslemede görülen gerehlerin her bir
kısmı ise ‘’leçek’’ olarak adlandırılır. (Foto 2.62).
 93

Foto 2.62. Zencan Hacı Dadaş Hamamı’nın Soğukluk Bölümünün Sıraltı Çini Süslemeleri
(https://gardeshgari724.com) (E.T: 18.07.2018)
 94

Tuğla Süsleme: Hamamın eyvan türü giriş kapısının iki yanında eşkenar dörtgen
şeklinde sırlı tuğlalarla yapılan bir süsleme görülmektedir. Ayrıca kapının iki yanında
ve üzerinde yine sırlı tuğla ile kufi karakterli Ali yazısı simetrik olarak yerleştirilmiştir.
(Foto 2.63). Sıcaklık bölümünde yerden 1m yüksekliğe kadar olan kısım sırlı tuğlalarla
eşkenar dörtgenler ile oluşturulan geometrik bir süsleme ile kompoze edilmiştir.
Sıcaklık bölümünün sütunları firuze renkli sırlı tuğlalarla renklendirilmiştir (Foto 2.64).

Foto 2.63. Zencan Hacı Dadaş Hamamı’nın Giriş Kapısının Tuğla Süslemeleri
 95

Foto 2.64. Zencan Hacı Dadaş Hamamı’nın Sıcaklık Bölümünün Tuğla Süslemeleri
 96

Taş Süsleme: Hamamda taş süsleme yalnızca soğukluk bölümünde sütun

gövdelerinin burma şeklinde görülmektedir. (Foto 2.65)

Foto 2.65. Zencan Hacı Dadaş Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Taş Süslemeleri
 97

Alçı Süsleri: Zencan Hacı Dadaş Hamamı’nın sıcaklık bölümünde kubbe altında
görülen karbendi de alçı malzeme kullanılmıştır (Foto 2.66).

Foto 2.66. Zencan Hacı Dadaş Hamamı’nın Soğukluk Bölümünün Alçı Süslemeleri
 98

2.7.1.7. Renan Hamamı

YERİ: İsfahan Şehri’nin merkezinde Ebuzer Caddesinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamam, Zend Döneminin (1750-1794) sonlarında

Ağa Muhammed Ronani vali iken Hacı Muhammed Tagi Zühravi tarafından
yapılmıştır206. Hamam birçok kez onarım görmüştür. Soğukluk bölümü 1970 yılında
sıcaklık bölümü ise 1974 yılında onarılmıştır. 1975’te hamamın yanında yeni bir cadde
açılırken bina zarar görmüş ve sonrasında tuğladan bir duvar çekilmiştir. Hamam
günümüzde müze olarak kullanılmaktadır.

Çizim 2.7. Isfahan Renan Hamamı

(G.H: 38)

206
Kambiz Hacı Gasımi, Gencname; Hamamlar, Rozane, Tahran 2004, 36.
 99

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Renan Hamamı çift fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve
hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Dikdörtgen planlı hamam kuzey-güney
doğrultusunda inşa edilmiştir. Zemin kotundan aşağıda bulunan hamamın erkekler
bölümünün giriş kapısı güney yönde yer alır. Kapı kavsarası mukarnasla geçilen eyvan
tarzında bir taç kapı şeklinde düzenlenmiştir (Foto 2.67). Bu kapıdan birkaç basamakla
vasıtası ile heşti bölümüne girilir. Heşti bölümü sekizgen planlı olup üzeri kubbe ile
örtülüdür. Heştiden uzun ve dar bir koridor ile soğukluk bölümüne geçilir.

Soğukluk bölümü çok ayaklı plan düzeninde olup on altı sütun üzerine sivri
kemerlere oturan merkezde bir, kenarlarında ise sekiz adet kubbe ile örtülüdür (Foto
2.68). Kubbelerin tamamı karbendi tekniği ile sütun başlıklarına taşınmıştır.
Soğukluğun ortasında büyük kare planlı bir havuz ve dört köşesinde de dikdörtgen
planlı birer havuz daha bulunmaktadır. Diğer hamamlardan farklı olarak burada oturma
dinlenme kısmı bu bölümün ortasında havuzun kenarında yer almaktadır. Dinlenme
yerinin dışı geçiş için koridor olarak kullanılmaktadır. Soğukluğun kuzeyinden küçük
ve eğri bir koridor ile ılıklık bölümüne geçilir.

Ilıklık bölümü sekizgen planlı olup üzeri kubbe ile örtülüdür. Ilıklığın solunda
dikdörtgen planlı tuvaletler olup, üzerleri tonoz ile kapatılmıştır. Ilıklığın kuzeyinden
bir kapı vasıtası ile sıcaklık bölümüne geçilir.

Sıcaklık bölümü merkezi planlıdır. Sıcaklığın doğu ve batısında bulunan eyvanlar

dikdörtgen olup üzerleri tonoz ile kapatılmıştır. Sıcaklığın üzeri ortada dört bağımsız
sütun üzerinde oturan kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.69). Burada iki dikdörtgen havuz
mevcuttur. Sıcaklığın güneydoğu tarafında temizlenme kısmı olup bu kısım dikdörtgen
planlıdır ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Sıcaklığın kuzeyinde hazine kısmı yer alır.
Dikdörtgen planlı hazine bölümünün üzeri kubbe ile örtülüdür. Sıcaklığın
güneydoğusunda ise bir dikdörtgen planlı halvet hücresi bulunur ve üzeri tonoz ile
kapatılmıştır. Sıcaklığın kuzeydoğusunda sekizgen planlı ve üzeri kubbe ile örtülü özel
halvet hücresi bulunmaktadır.

Hamamın kadınlar bölümünün giriş kapısı binanın batısında yer almaktadır. Heşti,
soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Giriş kapısından heşti
 100

bölümüne geçilir. Heşti altıgen planlıdır ve üzeri kubbe ile örtülüdür. Heştinin
kuzeyinden düzgün olmayan bir koridor ile soğukluğa girilir.

Soğukluk bölümü merkezi planlı olup orta ksımının üzeri dört sütun üzerine
kemerlerle oturan bir kubbe ile kapatılmıştır. Diğer kısımlarının üzeri ise tonozlar ile
kapatılmıştır. Soğukluğun güney ve doğusunda yer alan eyvanlar yarım sekizgen planlı
olup üzerleri tonozi ile örtülmüştür. Soğukluk bölümünde dört havuz bulunmaktadır.
Soğukluk bölümünün merkezinde yer alan havuz sekizgen planlı, diğer havuzlar ise
dikdörtgen planlıdır. Soğukluğun kuzeybatısından bir koridor ile ılıklığa geçilir.

Ilıklık sekizgen planlı olup üzeri kubbe ile örtülüdür. Ilıklığın kuzeyinde
dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile örtülü tuvaletler yer alır. Ilıklığın kuzeydoğusundan
sıcaklığa ulaşılır.

Sıcaklık merkezi planlı bir şema yansıtır. Sıcaklığın üzeri dört bağımsız sütun
üzerine sivri kemerlerle oturan bir kubbe ile kapatılmıştır. Sıcaklığın kuzeybatısında yer
alan halvet hücresi dikdörtgen planlıdır ve üzeri tonoz ile örtülüdür. Sıcaklığın
doğusunda bulunan hazine dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile örtülü bir mekandır.

Foto 2.67. Isfahan Renan Hamamı’nın Giriş Kapısı

(Miras-ı Fergeng-i İsfahan) (E.T: 15.04.2016)
 101

Foto 2.68. Isfahan Renan Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 102

Foto 2.69. Isfahan Renan Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 103

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamın soğukluk bölümündeki süslemeler 1975 yılında ortaya çıkarılmıştır.

Bitkisel kompozisyonlu alçı süslemeler Şiraz Vekil Hamamı süslemelerine
benzemektedir. Hamam taç kapısı süslemeleri ile dikkat çekicidir. Mukarnas kavsaralı
taç kapıda çini ve kalem işi süslemeler görülmektedir. Bu süslemelerde figürlere de yer
verilmiştir (Foto 2.70). Ayrıca içerde kırmızı ve beyaz renkli beş sıra mukarnasdan
oluşan sütun başlıkları dikkat çekmektedir. Benzer örneklerinde olduğu gibi burada da
karbendi eşkenar dikdörtgenlerle dolgunlanarak hareketlendirilmiştir (Foto 2.71).

Foto 2.70. Isfahan Renan Hamamı’nın Giriş Kapısının Çini Süslemeleri

 104

Foto 2.71. Isfahan Renan Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Sütun Başlığı Süslemeleri
 105

2.7.1.8. İki Hazine Hamamı

YERİ: Senendec Şehri’nin merkezinde kapalı çarşının kuzeyinde Habibi

Sokağında yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: İki Hazine Hamamı’nın yapılış tarihi hakkında kesin

bir bilgi yoktur. Ancak Kültür Bakanlığında bulunan envanter fişinde Zend Döneminin
(1750-1794) sonlarında yaptırıldığına dair bir saptama bulunmaktadır. İsminin sebebi
iki hazinesinin bulunmasıdır. Birisi soğuk, diğeri sıcak suludur. 2009 yılında Kültür
Bakanlığı tarafından koruma altına alınan hamam ve günümüzde onarılmaktadır.

Çizim 2.8. Senendec İki Hazine Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Senendec) (E.T. 05.05.2016)
 106

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

İki Hazine Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık,
sıcaklık ve hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Zemin kotundan aşağıda ve kuzey-
güney düzleminde inşa edilmiştir. Giriş kapısı hamamın kuzey yönünde yer almaktadır.
Eyvan türü bir giriş kapısına sahiptir. Kapı sivri bir kemerle belirlenmiş, kemer
alınlığında tuğlalar yatay ve dikey yerleştirilerek bir süsleme elde edilmiştir (Foto 2.72).
Giriş kapısından beş basamak vasıtası ile heşti bölümüne girilir. Heşti sekizgen planlıdır
ve üzeri kubbe ile kapatılmıştır. Heştide altı adet eyvan bulunmaktadır. Eyvanlar
dikdörtgen planlı olup üzerleri tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.73). Heştinin
kuzeydoğusunda düzgün olmayan bir koridor vardır. Heştinin güneydoğu ve güneybatı
tarafından birer koridor vasıtası ile düzensiz planlı veüzeri tonoz ile örtülü olan diğer
bölüme girilir. Heştide bu bölümünün güneyinden küçük bir koridor ile soğukluk
bölümüne geçilir.

Soğukluk merkezi planlı olup, ortası dört bağımsız sütun üzerine oturmuş bir
kubbe ve bu mekana açılan üzeri çapraz ve aynalı tonozlarla örtülü bir düzenleme
göstermektedir (Foto 2.74). Kubbenin altında sekizgen planlı bir havuz bulunmaktadır.
Soğukluğun kenarlarında tuğladan sekiler yer alır. Sekilerin altındaki boşluklar
ayakkabılar içindir. Soğukluğun güneybatı tarafından küçük bir koridor ile ılıklık
bölümüne girilir.

Ilıklık iki bölümden oluşur. Birinci bölüm sekizgen planlı olup, üzeri kubbe ile
örtülüdür. Bu mek tonoz ile kapatılmış altı eyvan açılmaktadır. Ilıklığın diğer bölümüne
birinci bölümün kuzeydoğusundan geçilir. Burası dikdörtgen planlıdır ve üzeri tonoz ile
örtülmüştür (Foto 2.75). Tuvaletler bu ılıklıkta bulunur. Ilıklığın birinci bölümünden
güneyinden küçük bir koridor ile sıcaklık bölümüne girilir. Hamamın sıcaklık bölümü
de soğukluk bölümü ile benzer bi şema göstermektedir.
 107

Merkezi planlı sıcaklık, ortada dört bağımsız sütun üzerine sivri kemerler vasıtası
ile oturanbir kubbe ve bu kubbeli alana açılan üzeri aynalı ve çapraz tonozlarla örtülü
bir mekandan oluşmktadır. Sıcaklık dört yönde yarım sekizgen planlı ve üzeri tonozla
örtülü eyvanlarla genişletilmiştir (Foto 2.76). Sıcaklığın kuzeydoğusunda ve
kuzeybatısında iki halvet hücresi yer alır. Halvet hücreleri dikdörtgen planlıdır ve
üzerleri beşik tonozlarla kapatılmıştır. Maalesef günümüzde sıcaklığın güney kısmı ve
hazine bölümü tahrip olmuştur (Foto 2.77).

Foto 2.72. Senendec İki Hazine Hamamı’nın Giriş Kapısı

 108

Foto 2.73. Senendec İki Hazine Hamamı’nın Heşti Bölümü

Foto 2.74. Senendec İki Hazine Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 109

Foto 2.75. Senendec İki Hazine Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

Foto 2.76. Senendec İki Hazine Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 110

Foto 2.77. Senendec İki Hazine Hamamı’nın Hazine Bölümü

 111

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Alçı Süsleme: Hamamın soğukluk bölümünde yerden 1m mesafeye kadar olan

kısmında iki kuşak halinde bir süsleme bulunmaktadır. Altta stilize palmetler üzerinde
ise S kıvrımları ile oluşturulan dalgalı bir bezeme görülmektedir (Foto 2.78).

Foto 2.78. Senendec İki Hazine Hamamı’nın Soğukluk Bölümünün Alçı Süslemeleri
 112

Kalem İşi Süsleme: Hamamın soğukluk bölümünde yer alan kalem işi
kompozisyonda ortada bir çınar ağacı, iki yanında her birinde üç mum yeri olan
şamdanlar ile kuş figürleri görülmektedir. Ağacın içerisi kıvrım dal ve Rumilerle
kompoze edilmiştir. Kompozisyonun etrefı bezemeli bir bordürle kuşatılmıştır.
Soğukluk duvarları bitkisel ve hayvani figürlü kalem işi süslemelerle
hareketlendirilmiştir (Foto 2.79).

Foto 2.79. Senendec İki Hazine Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Kalem İşi Süslemeleri
 113

Tuğla Süsleme: Hamamın eyvan türü giriş kapısndaı tuğlaların yatay, dikey ve
diagonal dizilmeleriyle elde edilen bezemesel bir hareketlilik görülmektedir (Foto 2.80).

Foto 2.80. Senendec İki Hazine Hamamı’nın Giriş Kapısı Tuğla Süslemeleri
 114

2.7.1.9. Hacı Salih Hamamı

YERİ: Sakkız Şehri’nin merkezindeki pazarda yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Bu hamamın yapılış tarihi hakkında kesin bir bilgi

yoktur. Ancak Kültür Bakanlığında bulunan envanter fişinde Zend Döneminin (1750-
1794) sonlarında yaptırıldığına dair bir saptama bulunmaktadır207. Hamam günümüzde
kullanılmamaktadır.

Çizim 2.9. Sakkız Hacı Salih Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Senendec) (E.T. 05.05.2016)

207
Kiyani, 259.
 115

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Hacı Salih Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Maalesef hamamın giriş kısmı,
heşti ve soğukluğun güney tarafı tahrip olmuş ve yerine mağazalar yapılmıştır.
Günümüzde binanın güneyinden giriş kapısından sonra bir koridor vasıtası ile soğukluk
bölümüne geçilir.

Soğukluk bölümü merkezi planlı bir şema gösterir. Soğukluk dört sütun üzerine
oturan bir kubbe ve kubbeli mekana açılan (Foto 2.82). Batı tarafında yarım sekizgen,
doğu tarafında dikdörtgen, kuzeybatı tarafında yarım sekizgen planlı tonozlarla örtülü
eyvanlardan oluşmaktadır (Foto 2.81). Soğukluğun kuzeydoğu tarafından küçük bir
koridor ile ılıklığa ulaşılır.

Ilıklık bölümü sekizgen planlıdır ve üzeri kubbe ile örtülmüştür (Foto 2.83).
Ilıklığın doğusunda kare planlı ve üzeri tonoz ile kapatılmış tuvaletler yer alır. Ilıklığın
kuzeybatı tarafından dar bir koridor ile sıcaklık bölümüne girilir.

Hamamın sıcaklık bölümüde soğukluk bölümünde olduğu gibi merkezi planlı bir
şema yansıtır. Sıcaklık ortada dört sütun üzerine kemerler vasıtası ile oturan merkezi bir
kubbe ve bu kubbeli alana açılan kuzey, doğu ve batı yönlerde bulunan yarım sekizgen
planlı ve üzeri tonozla örtülü üç eyvandan oluşmaktadır. Kubbeye geçiş sisteminde
karbendi tekniği uygulanmıştır. Sıcaklığın güney duvarında bir niş bulunmaktadır.
Sıcaklığın güneybatısından dikdörtgen planlı, üzeri beşik tonoz ile örtülü temizlenme
kısmına geçilir. Sıcaklığın kuzeyinden hazine bölümüne ulaşılır. Hazine bölümü kare
planlıdır ve üzeri tonoz ile örtülüdür (Foto 2.85). Sıcaklığın kuzeybatısından küçük bir
koridor ile ulaşılan halvet hücresi dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile kapatılmış bir
mekandır. Halvet hücresinin dip duvarında yarım sekizgen planlı bir niş bulunmaktadır.
 116

Foto 2.81. Sakkız Hacı Salih Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.82. Sakkız Hacı Salih Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

(www.ion.ir/news/411615/) (E.T: 14.02.2017)
 117

Foto 2.83. Sakkız Hacı Salih Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

Foto 2.84. Sakkız Hacı Salih Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 118

Foto 2.85. Sakkız Hacı Salih Hamamı’nın Hazine Bölümü

 119

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Alçı Süsleme: Hamamın soğukluk ve sıcaklık bölümlerinde kubbeye geçiş

sistemlerinde karbendi üzerinde eşkenar dörtgenlerden oluşan alçı süslemer
bulunmaktadır (Foto 2.86).

Kalem İşi Süsleme: Hamamın soğukluk bölümde kısmen ortaya çıkarılan kalem işi
kompozisyonlarda insan figürleri görülmektedir (Foto 2.87).

Foto 2.86. Sakkız Hacı Salih Hamamı Soğukluk Bölümü Alçı Süslemeleri

Foto 2.87. Sakkız Hacı Salih Hamamı Soğukluk Bölümü Kalem İşi Süslemeleri
 120

2.7.2. Kaçar Dönemi Hamamları

2.7.2.1. Han Hamamı

YERİ: Senendec Şehri’nin merkezinde Kapalı Çarşının batısında yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Han Hamamı’nın kitabesine göre Emanullah Han

tarafından 1805 yılında Kaçar Döneminde (1794-1925) yaptırılmıştır208. 1879 yılında
Mutemidul Doğulu tarafından onarılmıştır. 1998 yılında Kültür Bakanlığı tarafından
koruma altına alınan hamam 1999 yılında onarılmıştır. Günümüzde müze olarak
kullanılmaktadır.

Çizim 2.10. Senendec Han Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Zencan) (E.T. 23.09.2015)

208
Kiyani, 259.
 121

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Han Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve
hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Kuzey-güney doğrultusunda inşa edilmiştir.
Binanın güneyinde yer alan basit bir giriş kapısından koridor vasıtası ile heşti bölümüne
girilir (Foto 2.88). Heşti sekizgen planlı, üzeri kubbe ile örtülü ve duvarlarında altı adet
niş bulunan bir mekandır (Foto 2.89). Heştiden T şeklinde bir koridor ile soğukluğa
geçilir. (Foto 2.90).

Merkezi planlı soğukluk, ortasında dört bağımsız ayak üzerine sivri kemerlerle
oturan bir kubbe ve bu kubbeli alana açılan batı, doğu ve güneyde dikdörtgen planlı
üzerleri tonoz ile kapatılmış üç eyvandan oluşan bir düzenleme gösterir. Merkezi
kubbeye geçişte karbendi tekniği uygulanmıştır. Soğukluğun kuzeybatısında dikdörtgen
planlı ve üzeri beşik tonoz ile örtülü bir mekan vardır. Soğukluğun kuzeydoğusundan
bir koridor vasıtası ile ılıklığa geçilir.
 122

Ilıklık iki bölümden oluşur. İlk bölüm sekizgen planlı ve üzeri kubbe ile
kapatılmıştır. Buradan bir koridorla geçilen ılıklığın ikici bölümü dikdörtgen planlı ve
üzeri beşik tonoz ile örtülüdür (Foto 2.91). Tuvaletlerde burada yer alır. Ilıklığın birinci
bölümünden küçük bir koridor ile sıcaklığa girilir.

Hamamın sıcaklık bölümü de soğukluk bölümü ile benzer bir şemayı yansıtır.
Merkezi planlı sıcaklığın ortasında bir kubbe ve bu kubbeli alana açılan dört yönde
tonozlarla örtülü mekanlardan oluşmaktadır (Foto 2.92). Sıcaklığın güneybatı tarafından
halvet hücresine geçilir. Halvet hücresi dikdörtgen planlı ve üzeri tonozlar ile
kapatılmıştır. Sıcaklığın kuzeyinde hazine bölümü yer alır. Dikdörtgen planlı ve üzeri
kubbemsi bir tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.93). Sıcaklığın kuzeydoğusunda ve
kuzeybatısında birer halvet hücresi vardır. Bu hücreler dikdörtgen planlıdır ve üzerleri
tonoz ile örtülüdür.

Foto 2.88. Senendec Han Hamamı’nın Giriş Kapısı

(https://www.iktv.ir/showprogram/15/‫( )ارسباران‬E.T: 21.05.2018)
 123

Foto 2.89. Senendec Han Hamamı’nın Heşti Bölümü

(https://www.eneshat.com/attractions-city/sanandaj/hamam-khan) (E.T: 21.05.2018)
 124

Foto 2.90. Senendec Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 125

Foto 2.91. Senendec Han Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

Foto 2.92. Senendec Han Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 126

Foto 2.93. Senendec Han Hamamı’nın Hazine Bölümü

 127

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamam günümüzde restore edildiğinden süslemesi tam olarak

tamamlanamamıştır. Buna rağmen hamamda çini, kalem işi ve alçı süslemeler
görülmektedir.

Kitabe Onarım kitabesi

Kalem İşi Süsleme: Hamamın soğukluk bölümü zengin kalem işleriyle

süslenmiştir. Bu süslemeler duvarlarda kemerlerde kubbe ve kubbeye geçiş
sistemlerinde görülmektedir. Kubbeyi taşıyan payelerin üzerinde güldane (saksı
içerisinde çiçek ve yaprak motifleri ile kompoze edilen süsleme) ve bitkisel motifler ile
oluşturulan simetrik bir süsleme görülmektedir. Kubbeye geçiş sistemi karbendi
üzerindeki üçgen alanlarda hayvan figürleri ve Rumilerle kompoze edilen zengin bir
bezeme alanı oluşturulmuştur. Kubbeni içerisinde ise tavus kuşları ve bitkisel motiflerle
oluşturulan bezeme dikkat çekmektedir (Foto 2.94).

Hamamın sıcaklık bölümünün duvar ve üst örtü sistemleri kalem işi ile
bezenmiştir. Kubbeyi taşıyan ayakların üzerinde saksı içerisinde çiçek ve yaprak
motifleriyle ve bitkisel motifler yer almaktadır. Duvarda görülen iki tavus kuşu ve
bitkisel süsleme ile oluşturulan kompozisyon tamamlanamamıştır. Kubbeye geçişte
 128

karbendinin üzerinde kuş figürleri ile bezenmiş olup bu bezemede yarım kalmıştır.
Karbendiyi oluşturan eşkenar dörtgenler Rumilerle bezenmiş bordürlerle çevrilmiştir.
Üçgenlerin bordürleri rumi tekniği ile süslenmiştir (Foto 2.95).

Foto 2.94. Senendec Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümünün Bitkisel Kalem İşi Süslemeleri
 129

Foto 2.95. Senendec Han Hamamı’nın Sıcaklık Bölümünün Rumi Motifli Kalem İşi
Süslemeleri

Soğukluk bölümünde kemer içinde geyik rumi üslubuyla çizilmiştir. Kenar

bordürleri ise simetrik olarak çizilmiştir. Soğukluğun duvarında saksı içerisinde çiçek
ve yaprak motifi resmedilmiştir. Bu motifin kenarlarında iki kuş ve kenar bordürlerde
simetrik olarak çizilmiştir (Foto 2.96).

Foto 2.96. Senendec Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümünün Hayvan Figürlü Ve Bitkisel
Motifli Kalem İşi Süslemeleri
 130

Soğukluk bölümünün tonoz altı kalem işlerinde bitkisel motifler ve kemer altında
karbendinin üçgenleri rumi tekniği ile simetrik olarak çizilmiştir ve bordürler simetrik
olarak ve kubbe altındaki karbendinin üçgenleri hayvan motifi ve bitkisel motiflerle
süslenmiştir (Foto 2.97).

Foto 2.97. Senendec Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Kalem İşi Süslemeleri

Soğukluk bölümünde karbendi üzerinde hayvan motifleri simetrik olarak

çizilmiştir (Foto 2.98).

Foto 2.98. Senendec Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Karbendi Üzerinde Kalem İşi
Süslemeler
 131

Soğuk bölümünde bordür simetrik olark çizilmiştir. Ortada çınar ağacı

bulunmaktadır. Çınar ağacının üzerinde ‘’1295 H.’de binayı yaptıran kişininin adı
Eminot Tüccar’’ yazmaktadır. Resmin altında iki adet tavus kuşu bulunmaktadır. (Foto
2.99).

Foto 2.99. Senendec Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Çınar Ağacı Kalem İşi Süslemeleri
 132

Çini Süsleme:
Alçı süslerinin kenarında çini tekniği bu hamamı daha süslü ve güzel görünümlü
bir hale getirmiştir. Tüm payeler üzeri, duvar üzeri, hücreler renkli sır tekniği
kullanılarak çini ile süslenmiştir. Arabesk şeklinde; Avcılık, aslan ve ejderha savaşı
burada yer almaktadır. Kartallar av sahnelerinde diğer kuşları yenme haliyle çinilerde
resmedilmiştir. Kartal, kuşlar arasında en değerlisidir. Bu sebeple bu çinilerde yer
almıştır. Çini tekniğinde diğer süs, çiçek ve bülbüldür. Bülbüller doğada dolaşırken
resmedilmiştir. Kuşların, bitkilerin, hayvanların ve insanın Fotoleri bu hamamda
arabesk ve geometrik olarak yer almaktadırlar.

Yedi renk çini tekniğinde ay çiçeği (Kaçar Dönemi’ne aittir) hamamın tüm
çinilerinin üzerinde kullanılmıştır (Foto 2.100).

Foto 2.100. Senendec Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Ay Çiçekli Çini Süslemeleri
 133

Soğukluk bölümünün yerden 1m yukarı mesafeye kadar olan kısmı renkli sır çini
tekniği ile tamamen kaplanmıştır. Bu kısmın bordürü rumi motifi ile süslenmiştir (Foto
2.101).

Foto 2.101. Senendec Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Renkli Sır Tekniğinde Çini
Süslemeleri
 134

Heykelin sağında olan yedi renk çini süslemesinde bitkisel ve hayvan (kuş)
motifleri kullanılmıştır. Soldaki sahnede hayvan mücadelesi resmedilmiştir. Soğukluk
bölümünün yerden 1m yukarı mesafeye kadar olan kısmında bordürünün üzeri firuze
renkte sırlı tuğla ile süslenmiştir (Foto 2.102).

Foto 2.102. Senendec Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Hayvani Figürlü Ve Bitkisel Motifli
Çini Süslemeleri
 135

2.7.2.2. Han Hamamı

YERİ: Yezd Şehrinin merkezinde Han Meydanında yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Muhammed Tagi Han tarafından 1798 yılında Kaçar

Döneminde (1794-1925) yaptırılmıştır209. Çift fonksiyonlu olan hamamın cadde
yapılması esnasında kadınlar kısmı ortadan kalkmıştır. Hamam 1998 yılında Kültür
Bakanlığı tarafından koruma altına alınmış ve onarım görmüştür. Günümüzde ise
restoran olarak kullanılmaktadır.

Çizim 2.11. Yezd Han Hamamı

(G.H: 142)

209
İrec Afşar, Yezd Anıtları, Milli Eser,C.2, Tahran 1975, 701.
 136

Tahripten Önce
 137

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Han Hamamı günümüzde tek fonksiyonlu bir hamamdır. Soğukluk, ılıklık,

sıcaklık ve hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Binanın iki giriş kapısı vardır. Giriş
kapıları batı ve doğu tarafındadır (Foto 2.103). Doğusunda yer alan sade bir giriş
kapısından üç basamak vasıtası soğukluk bölümüne geçilir (Foto 2.104).

Merkezi planlı bir şema gösteren soğukluk ortada dört bağımsız sütun üzerine sivri
kemerler vasıtası ile oturtulmuş bir kubbe ve bu mekana açılan üzeri tonoz ile örtülü iki
eyvandan oluşur (Foto 2.105). Soğukluğun güneybatısında bir mekan bulunmaktadır.
Bu mekan düzensiz planlı ve üzeri tonoz ile örtülmüştür. Soğukluğun güneyinden
dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile örtülü ılıklığa geçilir (Foto 2.106).

Ilıklığın batısında tuvaletler yer almaktadır. Ilıklıktan iki koridora geçit verilir.
Güneybatı tarafındaki koridor ile su deposuna ulaşılır. Su deposu merkezi planlı olup
üzeri duvarlara bitişik payeler üzerinde oturan kubbe ile örtülmüştür. Ilıklığın
güneyinden sıcaklık bölümüne ulaşılır.

Hamamın sıcaklık bölümü soğukluk bölümü ile benzer bir şema göstermektedir.
Merkezi planlı sıcaklıkda, ortada bir kubbe ve bu kubbeli alana açılan üzeri tonoz ile
örtülü eyvanlardan oluşmaktadır (Foto 2.107). Sıcaklığın güneyinde kare planlı, üzeri
tonoz ile kapatılmış hazine yer alır. Sıcaklığın güneybatı tarafında ise büyük bir halvet
hücresi bulunmaktadır. Bu hücre kare planlı ve üzeri tonoz ile örtülüdür.
 138

Foto 2.103. Yezd Han Hamamı’nın Giriş Kapısı

(Miras-ı Ferheng-i Yezd) (E.T: 10.09.2016)

Foto 2.104. Yezd Han Hamamı’nın Giriş Basamakları

 139

Foto 2.105. Yezd Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.106. Yezd Han Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 140

Foto 2.107. Yezd Han Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 141

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamda tuğla, alçı ve çini süsleme görülmektedir.

Alçı Süsleme: Kubbeye geçişte karbendi üzerinde eşkenar dörtgenler şeklinde

uygulanmıştır. (Foto 2.108).

Kalem İşi Süsleme: Hamamın soğukluk bölümünde kubbeye geçiş sistemi

tromplar üzerindeki kalem işi süslemelerde insan figürlü kompozisyonlara yer
verilmiştir. Bu kompozisyonlarda Şahname’den farklı destanlar anlatılmıştır. (Foto
2.109).

Foto 2.108. Yezd Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Alçı Süslemeleri

(https://gotoyazd.com/place/171/khan-complex/) (E.T: 05.07.2018)
 142

Foto 2.109. Yezd Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümünde Kalem İşi Süslemeler

Çini Süsleme: Yezd Han Hamamı’nda çini süsleme sadece giriş kapısının kemer
alınlığında ve kapının üzerindeki kitabede karşımıza çıkmaktadır. Giriş kapısının
üzerindeki alınlıkta sıraltı renkli sır ile yapılan rumi motifleri ile oluşturulan çini
kompozisyon dikkat çekmektedir (Foto 2.110).

Foto 2.110. Yezd Han Hamamı’nın Giriş Kapısı Çini Süslemeleri

 143

Tuğla Süsleme: Hamamın tuğla süslemesi dış cephede tuğlaların yatay ve dikey
dizilmesi ile oluşturulan bir haraketlilik ile kendini göstermektedir (Foto 2.111).

Foto 2.111. Yezd Han Hamamı’nın Giriş Kapısı Tuğla Süslemeleri

 144

2.7.2.3. Kürdeşt Hamamı

YERİ: Culfa Şehri’nin Kürdeşt Köyünde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Kürdeşt Hamamı Kaçar Döneminde (1794-1925)

ikinci padişahın veliahtı Abbas Mirza Veliaht (1789-1833) (Zamanın Azerbaycan valisi)
zamanında yaptırılmıştır210. Günümüzde müze olarak kullanılmaktadır.

Çizim 2.12. Culfa Kürdeşt Hamamı

(G.H: 70)

210
Nadir Mirza, Darussaltani Tebriz’in Tarih ve Coğrafyası, Sutude, Tebriz 1994, 215.
 145

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Hamam Doğu Azarbeycan’ın en güzel hamamlarından biridir. Tek fonksiyonlu bir

hamamdır. Zemin kotundan aşağıda, doğu-batı doğrultusunda inşa edilmiştir. Hamam
iki heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Hamamın
büyük bir avlusu olup, bu avlunun doğusunda revaklar bulunmaktadır (Foto 2.112).
Binanın asıl giriş kapısı günümüzde kuzeybatı cephededir. Tuğladan sivri kemerlerle
belirlenen sade bir giriş kapısı olarak düzenlenmiştir (Foto 2.113). Giriş kapısından
basamaklarla heşti bölümüne ulaşılır(Foto 2.114). Yapının diğer hamamlardan farklı
olarak biri kuzeybatıda, diğeri güneybatıda olmak üzere iki heşti bölümü
bulunmaktadır. Güneybatıda bulunan heştinin giriş kapısı üstten basamaklarla mekana
inilmektedir. Sekizgen planlı üzeri kubbe ile kapatılmış olan heştide dört niş yer alır.
Kuzey batıda yer alan heştide diğerinde olduğu gibi sekizgen planlı ve kubbeli bir
mekandır. Heştilerden küçük koridorlar vasıtası ile hamamın soğukluk bölümüne girilir.

Soğukluk sekizgen planlı ve sekiz istinatlı bir şema gösterir (Foto 2.115).
Mekanın ortasını sekiz sütun üzerine sivri kemerler vasıtası ile oturan merkezi bir kubbe
örtmektedir. Kubbeye geçiş karbendilerle sağlanmış olup ortası fenerlidir. Soğukluğun
üzerini örten kubbeli alana dört yönde dört eyvan açılmaktadır. Güneydeki eyvan
dikdörtgen, diğer eyvanlar ise yarım sekizgen planlı olup üzerleri tonoz ile kapatılmıştır.
Kubbeyi taşıyan sütunlar biçim ve süslemeleri ile dikkat çekicidir. Mermer sütunların
kaidesi, gövdesi, bilezik kısımları haccari tekniğinde kabartmalar ile süslenmiştir. Sütun
başlıkları mukarnaslı başlık formundadır. Kubbenin ortasında sekizgen mermer bir
havuz bulunur. Kenarında oturup dinlenmek için yapılmış sekiler vardır. Bu sekilerin
altındaki boşluklara ayakkabı konulur. Soğukluk yerden duvarların 1m yüksekliğine
kadar tamamen mermerden yapılmıştır. Soğuklukta eyvanların önünde dikdörtgen planlı
mermerden dört havuz bulunmaktadır. Soğukluğun güneydoğu ve kuzeydoğusundan iki
eğri koridor ile ılıklık bölümüne girilir.

Ilıklık bölümü sekizgen planlı olup üzeri kubbe ile örtülmüştür (Foto 2.116).
Ilıklık mekanında güney ve batı tarafında dikdörtgen, kuzeydoğu ve güneydoğuda yarım
sekizgen olmak üzere dört niş bulunmaktadır. Ilıklığın kuzeyinden bir koridor ile
tuvaletlere geçilir. Tuvaletler dikdörtgen planlı olup üzeri tonoz ile örtülmüştür. Ilıklığın
doğusundan bir koridor ile sıcaklığa ulaşılır.
 146

Hamamın sıcaklık bölümü merkezi planlı olup, dört bağımsız sütun üzerine sivri
kemerlerle oturan merkezi kubbe ve bu kubbeli alana dört yönde açılan eyvanlardan
oluşan bir şema gösterir. Orta alana açılan eyvanlar yarım sekizgen planlı ve tonoz iile
örtülüdür (Foto 2.117). Kubbeyi taşıyan sütunlar sekiz köşeli olup, sütun başlıkları
mukarnaslıdır. Sıcaklığın ortasında bir havuz bulunur. Kuzey ve güneydeki eyvanların
dip duvarlarında birer niş yer almaktadır. Sıcaklığın güneybatısında kare planlı ve üzeri
kubbe ve üzeri kubbe ile kapatılmış olan temizlenme hücresi bulunur. Sıcaklığın
doğusunda bulunan eyvandan beş basamak ile hazine bölümüne girilir. Burada üç
hazine yer almaktadır. Ortadaki hazine dikdörtgen planlıdır ve üzeri kubbe ile
örtülmüştür (Foto 2.118). Bu hazine sıcak suludur. Kuzeydoğu ve güneydoğudaki
hazineler dikdörtgen planlı ve üzerleri kubbe ile kapatılmıştır. Sıcaklığın güneybatısında
ise kare planlı ve üzeri kubbe ile örtülü bir halvet hücresi bulunmaktadır.
 147

Foto 2.112. Culfa Kürdeşt Hamamı’nın Avlusu

Foto 2.113. Culfa Kürdeşt Hamamı’nın Giriş Kısmı

 148

Foto 2.114. Culfa Kürdeşt Hamamı’nın Heşti Bölümü

Foto 2.115. Culfa Kürdeşt Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 149

Foto 2.116. Culfa Kürdeşt Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 150

Foto 2.117. Culfa Kürdeşt Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

Foto 2.118. Culfa Kürdeşt Hamamı’nın Hazine Bölümü

 151

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Kürdeşt Hamamı, İran’ın Doğu Azerbaycan’ın en bezemeli hamamlarından

biridir. Hamamda kalem işi, taş ve tuğla süsleme görülmektedir211.

Kalem İşi Süsleme: Hamamın tüm birimlerinde üst örtü ve üst örtüye bağlı
sistemlerde kalem süslemeler görülmektedir. Kalem işlerinin en muhteşemi bu
hamamda kullanılmıştır. Bitkisel ve eslimi motifler simetrik olarak tekrarlanmıştır (Foto
2.119). Bazı tonozların altında çeyrek üslubunda 90 derecede simetrik olarak bitkisel
motifler kullanılmıştır. Kenardaki bordürler rumi üslubuyla süslenmiştir (Foto 2.120).
Kubbe altındaki karbendinin üçgenleri tamamen bitkisel motifler ve kenardaki
bordürleri rumi tekniğiyle kırmızı ve siyah renkte süslenmiştir (Foto 2.121). Duvar
üzerindeki kalem işleri çeşitli üsluplarla süslenmiştir. Özellikle saksı içerisinde çiçek ve
yaprak motifleri ve etrafında bitkisel motiflerle daha gösterişli bir biçime gelmiştir. Bu
kalem işleri tamamen simetri halinde kullanılmaktadır (Foto 2.122). Duvar üzerindeki
kalem işlerinde bazen bitkisel motiflerle hayvani motifler bir araya gelmiştir (Foto
2.123).

211
Huseyn Dusti, Eresbaran Tarih ve Coğrafyası, Efzar, Tebriz 1994, 187.
 152

Foto 2.119. Culfa Kürdeşt Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Kubbe Altı Kalem İşi Süslemeleri

Foto 2.120. Culfa Kürdeşt Hamamı Soğukluk Bölümü Çeyrek Üslubunda Kalem İşi
Süslemeleri
 153

Foto 2.121. Culfa Kürdeş Hamamı’nın Soğukluk Bölüm Rumi Tekniği Kalem İşi Süslemeleri
 154

Foto 2.122. Culfa Kürdeş hamamı’nın Kalem İşi Soğukluk Saksı Motifleri
 155

Foto 2.123. Culfa Kürdeşt Hamamı Soğukluk Bölümü Hayvan Figürlü Kalem İşi Süslemeleri

Taş Süsleme: Hamamda kubbeyi taşıyan sütunlar sekizgen gövdeli olup üzerleri
bitkisel motifler ile bezenmiştir. Sütun başlıkları kırmızı renkli mukarnesli kırmızı
renkli taşla süslenmiştir (Foto 2.124).

Foto 2.124. Culfa Kürdeşt Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Taş Süslemeleri

 156

Tuğla Süslemeleri: Hamamın avlu revaklarında tuğlaların yatay, dikey ve

diyagonel olarak yerleştirilmesiyle oluşturulan bezemesel bir hareketlilik söz
konusudur. (Foto 2.125)

Foto 2.125. Culfa Kürdeşt Hamamı’nın Tuğla Süslemeleri

 157

2.7.2.4. Muhammed Beg Hamamı

YERİ: Hoy Şehri’nin merkezindeki pazarın batısında yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamam, Muhammed Han-ı Domboli tarafından

Kaçar Döneminin (1794-1925) başlarında yaptırılmıştır212. Günümüzde
kullanılmamaktadır.

Çizim 2.13. Hoy Muhammed Beg Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Urmiye) (E.T. 20.08.2015)

212
İskenderzade, 146.
 158

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Tek fonksiyonlu bir hamam olan Muhammed Beg Hamamı heşti, soğukluk, ılıklık
ve sıcaklık bölümlerinden oluşmaktadır. Zemin kotundan aşağıda inşa edilen hamamın
giriş kapısı batı yönde yer almaktadır. Basit bir dikdörtgen açıklıktan oluşan giriş
kapısından üç basamak ile heşti bölümüne girilir (Foto 2.126). Heşti bölümü sekizgen
planlı olup üzeri kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.127). Heşti iki yönde üçerden altı niş ile
orta alana açılmaktadır. Heştinin doğusundan on basamak vasıtası ile soğukluk
bölümüne geçilmektedir.

Soğukluk kare planlı ve sekiz istinatlı bir şema gösterir. Soğukluk ortasında sekiz
sütun üzerine sivri kemerlerle oturtulan merkezi bir kubbe ile örtülü olup dört köşede bu
alana açılan yarım sekizgen planlı ve üzerleri tonozlarla örtülü eyvanlardan oluşan bir
şema gösterir. Kubbenin ortasında bir fener, kubbe kasnağında dört pencere
bulunmaktadır. Tonozların üzerinde de birer açıklık yer alır (Foto 2.128). Kubbeyi
taşıyan sütunlar kırmızı taştan ve altıgen şeklinde olup mukarnaslı sütun başlıklarına
sahiptir. Kubbeye geçiş karbendilerle sağlanmıştır. Kubbenin altında altıgen şeklinde
mermerden yapılmış bir havuz bulunur. Soğukluğun kenarlarında sekiler vardır ve
altlarındaki boşluklara ayakkabılar konulur. Soğukluğun köşelerinde dört adet
dikdörtgen planlı havuz bulunmaktadır. Soğukluğun doğusundan L şeklinde bir koridor
ile ılıklığa girilir.

Ilıklık bölümü sekizgen planlı ve üzeri kubbe ile örtülmüştür . Ilıklıkta dört niş
bulunmaktadır. Kubbenin altında daire şeklinde bir havuz yer alır. Ilıklık zeminden belli
bir mesafeye kadar tek renk çini ile kubbe altı tamamen alçı ile sıvanmıştır. Ilıklığın
kuzeyinden eğri bir koridor ile tuvaletlere geçilir. Düzenli bir şema vermeyen
tuvaletlerin üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Ilıklığın kuzeydoğusundan dar bir koridor ile
sıcaklığa girilir.

Hamamın sıcaklık bölümü merkezi planlıdır. Ortada dört bağımsız sütun üzerine
sivri kemerle oturan bir kubbe ve kubbeli alana açılan dört eyvan yapısından
oluşmaktadır (Foto 2.129). Kubbenin ortasında bir fener ve kubbe kasnağında dört
pencere yer almaktadır. Ortadaki merkezi alana açılan dört eyvan yarım sekizgen planlı
ve üzerleri tonozlarla örtülüdür. Eyvanlarda nişlere yer verilmiştir. Tonozların üzerinde
birer açıklık bulunmaktadır. Sıcaklık bölümünde kuzey ve güney eyvanlarının önünde
 159

dikdörtgen planlı birer havuz yer almaktadır. Sıcaklık bölümnde yerden belirli bir
mesafeye kadar duvarlar tek renk çini ile kaplanmıştır.

Foto 2.126. Hoy Muhammed Beg Hamamı’nın Giriş Kapısı

(Miras-ı Ferheng-i Urmiye) (E.T: 20.09.2015)

Foto 2.127. Hoy Muhammed Beg Hamamı’nın Heşti Bölümü

 160

Foto 2.128. Hoy Muhammed Beg Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.129. Hoy Muhammed Beg Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 161

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Alçı Süslemeleri: Hamamın soğukluk bölümünde kubbeye geçişte karbendilerin

üzerinde bitkisel motifler ile oluşturulan bir süsleme görülmektedir. (Foto 2.130).

Taş Süslemeleri: Soğukluk bölümünde sütun başlıkları mukarnaslı başlıklar

şeklindedir (Foto 2.130)

Foto 2.130. Hoy Muhammed Beg Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Alçı Ve Taş Süslemeleri
 162

2.7.2.5. Çaharsug Hamamı

YERİ: Meraga’nın eski yerleşim merkezinde ve pazarın içinde bulunmaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Çaharsug Hamamı Meraga’nın en eski

hamamlarından birisidir. Kalıntılarına göre ve Miras-ı Ferhengi’nin (İran Kültür
Bakanlığı) kayıtlarına göre bu bina Kaçar Döneminin (1794-1925) başlarına aittir.
Çaharsug Hamamı günümüze kadar hiç restore edilmemiştir ve hicri 1275 (1858)
yılında Hüseyin Guli, Abdul Hamdin vasıtası ile bu hamamı vakıf etmiştir. Günümüzde
bu hamamın birçok yeri tahrip olmuştur ve kullanılmamaktadır. Çaharsug Hamamı h.ş.
1382 (2003) yılında 9187 numarası ile Miras-ı Ferhengi (İran Kültür Bakanlığı)
tarafından koruma ve kayıt altına alınmıştır. Bugün hamam kapalıdır ve
kullanılmamaktadır.

Çizim 2.14. Meraga Çaharsug Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Tebriz) (E.T. 09.06.2015)
 163

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Çarsuğ Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklı
ve hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Zemin kotundan aşağıda ve doğu-batı
doğrultusunda inşa edilmiştir. Giriş kapısı binanın güneyinde yer almaktadır.
Dikdörtgen planlı basit bir giriş kapısından koridora ve koridordan da altı basamak
vasıtası ile heşti bölümüne girilir (Foto 2.131). Heşti bölümü sekizgen planlı ve üzeri bir
kubbe ile örtülmüştür (Foto 2.132). Heşti bölümünden sivri bir tonoz ile örtülü bir
koridor ile soğukluk bölümüne ulaşılmaktadır. Bu koridordan soğukluk bölümüne
geçmek için iki kapı bulunmaktadır.

Soğukluk bölümü merkezi planlıdır (Foto 2.133). Ortasında tuğladan örülmüş dört
adet paye ile taşınan bir kubbe bulunmaktadır. Günümüzde bu kubbe tahrip olmuş,
sadece bazı kalıntıları kalmıştır. Kubbe tuğla ile örülmüş ve üzeri alçı ile sıvanmıştır.
Soğukluk bölümünün duvarlarına sivri kemerli nişler açılmış ve bunların çevresinde
ahşaptan yapılmış elbise dolapları yerleştirilmiştir. Soğukluk bölümünün doğusundan
iki kapı ile ılıklık ve ambar bölümüne geçilmektedir. Hamamın ambarı L şeklinde bir
koridordan oluşur. Üzeri tonozlar ile kapatılmıştır. Hamamın ılıklık bölümü dikdörtgen
planlıdır ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.134). Ilıklıkta iki tuvalet bulunmaktadır.
Ilıklığın kuzeydoğusundan sıcaklık bölümüne girilir.

Sıcaklık bölümü Soğuklukta olduğu gibi merkezi planlı bir şemaya sahiptir.
Ortada dört bağımsız paye üzerine sivri kemerlerle oturan bir kubbe ve bu kubbeli alana
açılan üzeri tonozla kapatılmış mekanlardan oluşmaktadır. Merkezi kubbeye geçiş iri
mukarnaslarla sağlanmıştır (Foto 2.135). Sıcaklığın doğu tarafından hazine bölümüne
girilir. Hazine kare planlı ve üzeri tonoz ile örtülmüştür (Foto 2.136). Bu hamamın
külhanı ve depoları bulunmaktadır. Sıcaklığın kuzeydoğu ve güneydoğusunda iki halvet
hücresi yer alır. Halvet hücreleri dikdörtgen planlı ve üzerleri tonoz ile kapatılmıştır.
 164

Foto 2..131. Meraga Çaharsug Hamamı’nın Giriş Kapısı

 165

Foto 2.132. Meraga Çaharsug Hamamı’nın Heşti Bölümü

 166

Foto 2.133. Meraga Çaharsug Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 167

Foto 2.134. Meraga Çaharsug Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

Foto 2.135. Meraga Çaharsug Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 168

Foto 2.136. Meraga Çaharsug Hamamı’nın Hazine Bölümü

 169

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamam günümüzde harap olup süslemesi yoktur.

2.7.2.6. Şeyh İslam Hamamı

YERİ: Meraga Şehri’nin eski yerleşim yerlerinden şimdiki Musalla Meydanı’nın

yakınında bulunmaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Şeyh İslam Hamamı, Kaçar Döneminin (1794-1925)

başlarında yaşayan Şeyhül İslam tarafından yaptırılmıştır213. Hamam Pehlevi
Döneminde onarılmıştır. Günümüzde yapı müze olarak kullanılmaktadır.

Çizim 2.15. Meraga Şeyh İslam Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Tebriz) (E.T. 09.06.2015)

213
Hayrullahi, 40.
 170

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:
Şeyh İslam Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık,
sıcaklık ve hazine bölümlerinden oluşur. Zemin kotundan aşağıda ve kuzey-güney
doğrultusunda inşa edilmiştir. Giriş kapısı hamamın batı yönünde yer almaktadır.
Dışarıdan dört basamakla sade giriş kapısına ulaşılır. Giriş kapısının mermerden bir
çerçeve içerisine alınmıştır (Foto 2.137). Giriş kapısından birkaç basamak vasıtası ile
heşti bölümüne geçilmektedir. Heşti bölümü sekizgen planlı ve üzeri kubbe ile
örtülüdür (Foto 2.138). Buradan eğri bir koridor vasıtası ile soğukluk bölümüne
geçilmektedir.

Soğukluk sekizgen planlı olup, üzeri kubbe ile örtülüdür (Foto 2.139).
Soğukluğun üzerini örten kubbenin ortasında bir fener ve kubbe kasnağında dört
pencere bulunur. Soğukluğun duvarlarında sekiz nişe yer verilmiştir. Soğukluğun
güneybatı tarafından bir koridor ile ılıklık bölümüne geçilir. Ilıklık bölümü dikdörtgen
planlıdır ve tonoz ile örtülmüştür (Foto 2.140). Ilıklığın güneyinden bir kapı vasıtası ile
sıcaklık bölümüne ulaşılır.

Sıcaklık bölümü dört eyvanlı bir şema yansıtır. Üzeri duvara bitişik payeler
üzerinde sivri kemerlere oturan ile bir kubbe kapatılmıştır (Foto 2.141). Kubbenin
ortasında bir fener ve kubbe kasnağında sekiz pencere bulunmaktadır. Sıcaklığın dört
yönündeki eyvanlar dikdörtgen planlı olup, üzerleri tonoz ile kapatılmıştır. Sıcaklığın
doğu tarafındaki eyvanın dip duvarında bir niş yer alır. Mekanın batısında yer alan
eyvanın güneyinden kapı vasıtası ile hazine bölümüne geçilir. Hazine dikdörtgen
planlıdır ve üzeri tonoz ile örtülüdür (Foto 2.142).
 171

Foto 2.137. Meraga Şeyh İslam Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.138. Meraga Şeyh İslam Hamamı’nın Heşti Bölümü

 172

Foto 2.139. Meraga Şeyh İslam Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.140. Meraga Şeyh İslam Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 173

Foto 2.141. Meraga Şeyh İslam Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

Foto 2.142. Meraga Şeyh İslam Hamamı’nın Hazine Bölümü

 174

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:
Hamam oldukça sade olup sıcaklık bölümü üst örtüsünde renkli sıva
uygulanmıştır (Foto 2.143).

Foto 2.143. Meraga Şeyh İslam Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Renkli Alçı Süslemeleri
 175

2.7.2.7. Alihan Hamamı

YERİ: Eşkonan Şehri’nin merkezinde Ulu Cami’sinin yakınında yer alır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamam kültür Bakanlığından aldığımız bilgiye göre

Ali Han tarafından Kaçar Döneminin (1794-1925) başlarında yaptırılmıştır. 2000
yılında Kültür Bakanlığı tarafından koruma altına alınan hamamın günümüzde onarımı
devam etmektedir.

Çizim 2.16. Eşkonan Alihan Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Şiraz) (E.T. 29.04.2016)
 176

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Ali Han Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, sıcaklık ve
hazine bölümlerinden oluşur. Hamam doğu – batı doğrultusunda inşa edilmiştir. Güney
cephede bulunan hamamın giriş kapısı mukarnas kavsaralıdır. Sivri bir kemer ile
belirlenen kavsara dörtgen çerçeveye tamamlanmıştır (Foto 2.144). Hamamın giriş
kapısından heşti bölümüne geçilir. Heşti dikdörtgen planlı ve üzeri kubbemsi bir tonoz
ile kapatılmıştır. Heştinin doğu tarafından bir kapı vasıtası ile soğukluk bölümüne
geçilir.

Soğukluk merkezi planlı olup, üzeri ortada dört bağımsız sütun üzerine sivri
kemerler vasıtası ile oturan bir kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.145). Kubbeyi taşıyan
sütunların başlıkları mukarnaslıdır. Soğukluğun kuzey ve güneyinde bulunan eyvanlar
dikdörtgen planlıdır ve üzerleri tonozla kapatılmıştır. Soğukluğun doğusundan bir kapı
ile sıcaklık bölümüne ulaşılır.

Sıcaklık bölümüde soğukluk bölümünde olduğu gibi merkezi planlı olup üzeri
ortada dört bağımsız sütun üzerine oturan kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.146).
Sıcaklığın kuzey ve güneyinde de iki eyvan bulunmaktadır. Bu eyvanlar dikdörtgen
planlıdır ve üzerleri tonoz ile örtülmüştür. Kubbenin altında sekizgen bir havuz yer alır.
Sıcaklığın doğusundan hazine bölümüne geçilir. Dikdörtgen planlı iki bölümden oluşan
hazine bölümünün üzeri kubbemsi bir tonoz ile kapatılmıştır.
 177

Foto 2.144. Eşkonan Alihan Hamamı’nın Giriş Kapısı

(https://www.tasnimnews.com/fa/news/1394/01/03/688731/) (E.T: 29.04.2018)

Foto 2.145. Eşkonan Alihan Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 178

Foto 2.146. Eşkonan Alihan Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 179

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Alçı Süslemeleri: Hamamda kubbeye geçiş karbendiler vasıtasıyla gerçekleşmiş

üzerinde herhangi bir süslemeye yer verilmemiştir. (Foto 2.147).

Taş Süslemeleri: Hamamın soğukluk ve sıcaklık bölümündeki sütunların gövdesi

burmalı olup, başlıkları mukarnaslı başlık formundadır. (Foto 2.147).

Foto 2.147. Şiraz Alihan Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Alçı Ve Taş Süsleri
 180

2.7.2.8. Fin Hamamı

YERİ: Kaşan Şehrinin Fin Bağında yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamam çift fonksiyonlu olup, büyük hamam ve

küçük hamam olarak anılmaktadır. Büyük Hamam Safevi Döneminde Küçük Hamam
ise Kaçar Döneminin (1794-1925) başlarında İkinci Padişah Feth Ali Şah (1797-1834)
tarafından yaptırılmıştır214. Günümüzde ise müze olarak kullanılmaktadır.

Çizim 2.17. Kaşan Fin Hamamı

(G.H: 91)

214
Hasan Neragi, Kaşan’daki Fin Bağında Tarihi Hamam, Kaşan 1970, 16.
 181

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Küçük Hamam heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve hazine bölümlerinden meydana

gelmiştir. Kuzey cephede yer alan giriş kapısı tuğladan sivri kemer ile belirlenmiş ve
dörtgen çerçeveye tamamlanmıştır (Foto 2.148). Girişten üç basamak ile koridora,
koridordan orta alana açılan sivri kemerli heştiye ulaşılır. Heşti bölümü sekizgen planlı
olup üzeri kubbe ile örtülüdür (Foto 2.149). Heştide iki niş bulunmaktadır. Heştinin batı
tarafından bir koridor ile soğukluk bölümüne girilir.

Soğukluk kare planlı ve iki eyvanlı bir şema yansıtmaktadır. Mekanın üzeri
duvarlara bitişik payeler üzerinde sivri kemerlerin taşıdığı bir kubbe ile örtülmüştür.
Kubbe ile örtülü orta alana açılan karşılıklı iki eyvan ise yarım sekizgen planlı olup,
üzeri tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.150). Soğukluğun ortasında sekizgen planlı üç katlı
bir havuza yer verilmiştir. Kenarlarında oturup dinlenmek için sekiler bulunmaktadır.
Soğukluğun zemini tamamen mermer taştan yapılmıştır. Sekilerin oturma yeri ve
duvarlar yerden 1m yüksekliğe kadar tek renk çini ile süslenmiştir. Soğukluğun
güneybatı tarafından ılıklığa ulaşılır.

Düzenli bir şema göstermeyen ılıklığın üzeri tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.151).
Ilıklığın doğu tarafından uzun ve düzgün olmayan bir koridor ile üzeri tonoz ile örtülü
tuvalet kısmına geçilir. Ilıklığın batısından yine düzgün olmayan bir koridor ile
sıcaklığa girilir.

Sıcaklık kare planlı tek kubbeli tiptedir. Sıcaklığın üzeri duvarlara bitişik payeler
üzerine sivri kemerler vasıtasıyla oturan bir kubbe, kuzeyde bulunan yarım sekizgen
planlı eyvan ise tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.152). Sıcaklığın ortasında bir göbek taşı
bulunur. Sıcaklığın batısından hazineye ulaşılır. Hazine bölümü dikdörtgen planlı olup
üzeri tonoz ile örtülüdür (Foto 2.153). Sıcaklığın kuzeybatı ve güneybatı tarafında iki
halvet hücresi vardır. Halvet hücrelerine iki eğri koridor ile girilir. Bu hücreler
dikdörtgen planlı olup üzerleri tonoz ile kapatılmıştır.
 182

Foto 2.148. Kaşan Fin Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.149. Kaşan Fin Hamamı’nın Heşti Bölümü

 183

Foto 2.150. Kaşan Fin Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 184

Foto 2.151. Kaşan Fin Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

Foto 2.152. Kaşan Fin Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 185

Foto 2.153. Kaşan Fin Hamamı’nın Hazine Bölümü

 186

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Kaşan’ın Fin Hamamı çini, tuğla ve alçı süsleme görülmektedir.

Alçı Süsleme: Hamamın soğukluk ve sıcaklık bölümlerinde kubbeye geçişte

karbendiler uygulanmış, üzerlerinde ayrıca bezemesel bir unsura yer verilmemiştir (Foto
2.154).

Foto 2.154. Kaşan Fin Hamamı’nın Soğukluk Alçı Süslemeleri

 187

Çini Süsleme: Hamamın tüm bölümlerinin yerden 1m mesafeye kadar olan kısmı
mavi, beyaz, lacivert renklerde levha çiniler ile süslenmiştir. Levha çiniler sıraltı
tekniğinde rumi motifleri ile süslenmiş bir bordürle sınırlandırılmıştır (Foto 2.155).

Tuğla Süsleme: Hamamın tüm bölümlerinde levha çinileri sınırlayan bordürlerin

üzeri lacivert renkte sırlı tuğlalarla süslenmiştir (Foto 2.156).

Foto 2.155. Kaşan Fin Hamamı Soğukluk Bölümü Çini Süslemeleri

Foto 2.156. Kaşan Fin Hamamı Sıcaklık Bölümü Tuğla Süslemeleri

 188

2.7.2.9. Sultan Ahmed Hamamı

YERİ: Kaşan Şehrindeki Alevi Caddesinde bulunur.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Sultan Ahmed Hamamı’nın yapılış tarihi hakkında

kesin bir bilgi yoktur. Yapının plan ve süsleme özellikleri Kaçar Döneminin (1794-
1925) başlarına işaret etmektedir215. Kapının solunda ahşap bir kitabe bulunmaktadır.
Bu kitabede ‘’Sultan Ahmed Hamamı tarihi bir hamamdır’’ yazmaktadır. 1976 yılında
Kültür Bakanlığı tarafından koruma altına alınmıştır. Restorasyondan sonra günümüzde
müze olarak kullanılmaktadır.

Çizim 2.18. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı

(G.H: 102)

215
Ali Şerif, Kaşan’ın Tarihi Binalar ve Eserlerinin Danışmanlığı, Kültür Bakanlığı, Kaşan 1971, 31.
 189

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Sultan Ahmed Hamamı, çift fonksiyonlu bir hamam olup heşti, soğukluk, ılıklık,
sıcaklık ve hazine bölümlerine sahiptir. Doğu-batı doğrultusunda inşa edilen hamamın
kuzey yönde bulunan giriş kapısı anıtsal bir taç kapı formundadır. Üç kademeli taç
kapının yan kanatları abidevi vurgusunu kuvvetlendirmektedir. Asıl giriş sivri bir
kemerle belirlenmiş, kavrananın içerisinde yüzeysel sivri kemerli nişlere yer verilerek
üzeri mukarnaslarla dolgulanmıştır. Çerçeve dikdörtgene tamamlanarak köşelerde kalan
boşluklar geometrik kompozisyonlarla süslenmiştir. Girişin iki yanında mukarnaslı
nişlere yer verilmiştir. Dikdörtgen çerçeveli kapının kemerinde bitkisel, ortasında ise
hayvan figürlerinden oluşan bir kompozisyon bulunmaktadır (Foto 2.157). Hamamın taç
kapısından küçük bir koridor ile heşti bölümüne girilir. Heşti iki bölümden oluşur. İlk
bölüm sekizgen planlıdır ve üzeri kubbe ile örtülmüştür. Heştiden düzgün olmayan bir
koridor ile heştinin diğer bölümüne geçilir. Bu bölüm dikdörtgen planlıdır ve üzeri
tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.158). Heştiden dar bir koridor vasıtası ile soğukluğa
ulaşılır.

Soğukluk bölümü oniki dilimli ve sekiz istinatlı tiptedir (Foto 2.159). Soğukluğun
iç kısmında kemerler vasıtası ile sekiz sütuna oturan büyük bir kubbe ile bunun
etrafında dış kısmını oluşturarak sekizgeni tamamlayan mekânlar birer küçük kubbe ile
kapatılmıştır. Soğukluğun tam ortasında sekizgen bir havuz vardır. Soğuklukta kuzey ve
güney yönde karşılıklı iki eyvan bulunmaktadır. Eyvanlar yarım sekizgen planlı olup
üzeri tonoz ile örtülüdür. Havuzun etrafında sekiler yer almaktadır. Soğukluk
bölümünün zemini ve sekilerin ayakkabılığı tamamen mermerdendir. Duvarlar ve
taşıyıcı payeler yerden 1m yükseklğe kadar renkli çinilerle süslenmiştir. Merkezi
kubbeye geçiş karbendilerle sağlanmış ve tuğlalar ile süslenmiştir. Soğuklukta zengin
kalem işi süslemeler dikkat çekmektedir. Kalem işi kompozisyonlarda bitkisel motifler,
hayvan ve insan figürleri görülmektedir. Soğukluk bölümü bir koridor vasıtası ile ılıklık
bölümüne bağlanır.

Ilıklık dört bölümden oluşur. Birinci bölüm düzensiz planlıdır ve üzeri kubbe ile
örtülmüştür (Foto 2.160). Diğer bölümler dikdörtgen ve kare planlı olup, üzerleri tonoz
ile kapatılmıştır. Ilıklığa ait mekanlar koridorlar ile birbirine bağlanır. Ilıklığın ikinci
bölümünden bir koridor vasıtası ile sıcaklığa girilir.
 190

Sıcaklık bölümü merkezi planlıdır. Orta alan dört sütun üzerine kemerler vasıtası
ile kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.161). Sıcaklıkta soğuklukta olduğu gibi çini ve kalem
işleri ile süslenmiştir. Sıcaklığın doğusunda iki hazine bölümü bulunmaktadır. Birisi
sıcak, birisi soğuk suludur. Hazine bölümleri dikdörtgen planlıdır ve üzeri tonoz ile
örtülüdür (Foto 2.162). Sıcaklığın batısında ve kuzeyinde iki halvet hücresi vardır. Eğri
bir koridor ile girilen batıdaki halvet hücresi dikdörtgen planlı olup üzeri tonoz ile
kapatılmıştır. Kuzeydeki halvet hücresi kare planlı ve üzeri tonoz ile örtülmüştür.
Kuzeydeki halvet hücresinden hamamın kadınlar bölümüne bir giriş bulunmaktadır.

Kadınlar hamamının ana giriş kapısı kuzeydoğu tarafındadır. Giriş kapısından

uzun ve dar bir koridor ile soğukluğa girilir. Soğukluk bölümü sekizgen planlı olup,
üzeri duvar üzerindeki payeler üzerine oturmuş kubbe ile örtülüdür. Soğukluğun doğu
ve batısında yer alan eyvanlar yarım sekizgen planlı olup üzerleri tonoz ile kapatılmıştır.
Soğukluğun güneyinden küçük bir kapı ile ılıklığa girilir. Ilıklık dar ve uzun bir koridor
şeklindedir. Üzeri düz tavan ile kapatılmıştır. Ilıklıktan bir kapı vasıtası ile ulaşılan
sıcaklık dikdörtgen planlı ve tek kubbeli olup üzeri kubbemsi bir tonoz ile örtülü bir
mekândır.

Foto 2.157. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı’nın Giriş Kapısı

 191

Foto 2.158. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı’nın Heşti Bölümü

Foto 2.159. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 192

Foto 2.160. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

Foto 2.161. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 193

Foto 2.162. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı’nın Hazine Bölümü

 194

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamam incelenen dönem İran Hamamları içerisinde süslemesi ile en zengin

örneği teşkil etmektedir. Hamamın süslemelerinde alçı, çini ve kalem işi süslemeler
görülmektedir.

Alçı Süsleme: Hamamın abidevi taç kapısında alçıdan kabartma tekniğinde

bitkisel motiflerle kompoze edilen süslemeler görülür. Giriş kapısının kemer alınlığında,
aslan ve geyik mücadelesi bitkisel motifler arasına yerleştirilmiştir (Foto 2.163).

Hamamın soğukluk bölümünde alçı kabartma olarak saksı içerisinde çiçek ve

yaprak motifleri ile oluşturulan kompozisyon üçgenlerle dolgulanmış bir bordürle
sınırlandırılmıştır (Foto 2.164).
 195

Foto 2.163. Kaşan Sultan Ahmet Hamamı Giriş Kapısı Alçı Süslemeleri
 196

Foto 2.164. Kaşan Sultan Ahmet Hamamı Soğukluk Bölümü Alçı Kabartmaları

Çini Süsleme: Hamamın tüm bölümlerinin yerden 1m mesafeye kadar sarı, mavi,
beyaz ve siyah renklerde çinilerle kaplanmıştır. (Foto 2.165). Ayrıca taç kapının
kemerinin üzerinde mozaik tekniği ile geometrik bir süsleme görülmektedir (Foto
2.166).

Kalem İşi Süsleme: Hamamın tüm bölümlerinde duvarlar ve üst örtü sisteminde
kalem işi süslemeler görülmektedir. Özellikle soğukluk bölümünde tonozun altında
rumilerle oluşturulan bir bitkisel süsleme dikkat çekmektedir (Foto 2.167). Soğukluğun
duvarları ise saksı içerisinde çiçek ve yaprak motifleri ile kompoze edilen bir süslemeye
sahiptir (Foto 2.168).

Tuğla Süsleme: Hamamın tüm bölümlerinde kubbeye geçiş karbendilerinin

etrafı, altı, karbendinin eşkenar dörtgenleri sırlı tuğlalar ile süslenmiştir (Foto 2.169).
Ayrıca soğukluk bölümünde seki altındaki ayakkabı boşluklarının etrafı mavi sırlı
tuğlalar ile renklendirilmiştir.

Taş Süsleme: Hamamın soğukluk bölümünde seki altı ayakkabı boşlukları taştan
geometrik şekiller ile belirlenmiştir (Foto 2.170).
 197

Foto 2.165. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı Soğukluk Bölümü Tek Renk Tekniği Çini
Süslemeleri
 198

Foto 2.166. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı’nın Taç Kapısının Çini Süslemeleri

Foto 2.167. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Kubbe Altı Kalem İşi
Süslemeleri
 199

Foto 2.168. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Bitkisel Motifli Kalem İşi
Süslemeleri

Foto 2.169. Kaşan Sultan Ahmed Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Tuğla Süslemeleri
 200

Foto 2.170. Sultan Ahmed Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Taş Süslemeleri

 201

2.7.2.10. Meymend Hamamı

YERİ: Firuzabad Şehri’nin Meymend Bölgesinde Ulu Camii’nin yakınında yer

alır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamamın yapılış tarihi hakkında kesin bir bilgi

yoktur. Kültür Bakanlığında bulunan envanter fişinde yapının Kaçar Dönemine (1794-
1925) ait olduğu kayıtlıdır. 2002 yılında Kültür Bakanlığı tarafından koruma altına
alınan hamam günümüzde onarılmaktadır.

Çizim 2.19. Firuzabad Meymend Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Şiraz) (E.T. 29.04.2016)
 202

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Meymend Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık,

sıcaklık ve hazine bölümlerinden oluşur. Hamam doğu – batı doğrultusunda inşa
edilmiştir. Hamamın batı cephesinde bulunan giriş kapısı eyvan türü bir taç kapıdır.
Sivri bir kemerle belirlenen taç kapı dikdörtgen çerçeveye tamamlanmıştır (Foto 2.171).
Giriş kapısından bir koridor vasıtası ile heşti bölümüne geçilir. Heşti dikdörtgen planlı
ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.172). Heştinin güneydoğu tarafından küçük bir
koridor ile soğukluğa girilir.

Soğukluk dört eyvanlı plan tipindedir. Soğukluğun üzeri duvarlara bitişik payeler
üzerine oturan bir kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.173). Soğukluğun dört yönünde yer
alan eyvanlar dikdörtgen planlı ve üzerleri tonoz ile kapatılmıştır. Soğukluğun
güneybatı tarafında dikdörtgen planlı bir mekan yer almaktadır ve üzeri tonoz ile
örtülüdür. Meymend Hamamı iki bölümlü bir ılıklığa sahiptir. Birisi soğukluğun
kuzeybatısında, diğeri güneybatısındadır.

Soğukluğun kuzeybatısından küçük bir koridor ile ulaşılan ılıklık bölümü

düzensiz planlıdır ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Soğukluğun güneybatısından küçük
bir koridor vasıtası ile ulaşılan diğer ılıklık ise dikdörtgen planlıdır ve üzeri tonoz ile
örtülüdür (Foto 2.174). Tuvaletler burada yer almaktadır. Bu iki ılıklık uzun bir koridor
ile birbirine bağlanır. İki ılıklık bölümünden de küçük bir koridor ile sıcaklık bölümüne
geçilir.

Sıcaklık bölümü de soğukluk bölümünde olduğu gibi dört eyvanlı bir şema
yansıtır. Sıcaklığın üzeri duvarlara bitişik payeler üzerine kemerler vasıtasıyla oturan bir
kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.175). Sıcaklığın dört yönünde yer alan eyvalar
dikdörtgen planlı olup, üzerleri tonoz ile örtülmüştür. Sıcaklığın güneydoğusunda
dikdörtgen planlı üzeri tonoz ile örtülü bir halvet hücresi vardır. Sıcaklığın
kuzeydoğusunda ise hazine bölümü yer alır. Hazine iki bölümden oluşur. Hazinenin
giriş bölümü kare planlı, diğer bölümü ise dikdörtgen planlıdır ve üzerleri tonoz ile
örtülüdür (Foto 2.176).
 203

Foto 2.171. Firuzabad Meymend Hamamı’nın Giriş Kapısı

(Miras-ı Ferheng-i Şiraz) (E.T: 29.04.2016)

Foto 2.172. Firuzabad Meymend Hamamı’nın Heşti Bölümü

 204

Foto 2.173. Firuzabad Meymend Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.174. Firuzabad Meymend Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 205

Foto 2.175. Firuzabad Meymend Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

Foto 2.176. Firuzabad Meymend Hamamı’nın Hazine Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamda herhangi bir süsleme unsuruna yer verilmemiştir.

 206

2.7.2.11. Şişe Hamamı

YERİ: Senendec Şehri’nin merkezinde Molla Veys Caddesinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Şişe Hamamı’nın yapılış tarihi hakkında kesin bir

bilgi yoktur. Ancak Kültür Bakanlığında bulunan envanter fişinde Kaçar Döneminde
(1794-1925) yaptırıldığına dair bir saptama bulunmaktadır. 2004 yılında Kültür
Bakanlığı tarafından koruma altına alınmıştır. Günümüzde müze olarak
kullanılmaktadır.

Çizim 2.20. Senendec Şişe Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Senendec) (E.T. 05.05.2016)
 207

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Şişe Hamamı çift fonksiyonludur. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve hazine

bölümlerinden oluşur. Yapı kuzey-güney doğtultusunda zemin kotundan aşağıda inşa
edilmiştir.

Erkekler bölümünün giriş kapısı binanın güney yönünde yer almaktadır. Dışarıdan
beş basamak vasıtası ile giriş kapısına inilir. Tuğladan eyvan türü bir giriş kapısına
sahiptir. Kapının iki yanında yüzeysel nişler yer almaktadır. (Foto 2.177). Giriş
kapısından altı basamak ile heşti bölümüne girilir. Sekizgen planlı ve üzeri kubbe ile
örtülü heştide altı niş bulunmaktadır (Foto 2.178). Batı ve doğu tarafındaki nişler
dikdörtgen, dört köşede yer alan nişler yarım sekizgen planlıdır. Heştinin kuzeyinden
eğri bir koridor ile soğukluğa geçilir.

Soğukluk bölümü merkezi planlıdır (Foto 2.179). Kubbenin altında altıgen bir
havuz bulunur. Soğukluğun kuzeydoğusunda dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile
kapatılmış bir mekan vardır. Soğukluğun kuzeybatısından ılıklığa girilir.

Ilıklık iki bölümden oluşur. İlk bölüm sekizgen planlı, üzeri kubbe ile örtülüdür.
Burada duvarlarda beş dikdörtgen planlı niş yer alır. Ilıklığın ilk bölümünün
güneyinden diğer kısmına geçilir. Bu kısım dikdörtgen planlı ve üzeri beşik tonoz ile
kapatılmıştır (Foto 2.180). Tuvaletlerde burada bulunur. Ilıklığın ilk bölümünün
kuzeyinden sıcaklık bölümüne girilir.

Sıcaklık bölümü de merkezi planlı bir şema yansıtır. Ortasında dört bağımsız
sütun üzerine kemerler vasıtası ile oturan bir kubbe ile örtülüdür (Foto 2.181).
Kubbenin altında altıgen planlı bir havuz vardır. Sıcaklığın kuzeybatısında kare planlı
ve üzeri tonoz ile örtülü hazine bölümü bulunmaktadır (Foto 2.182).

Kadınlar bölümünün giriş kapısı binanın doğu yönündedir. Basit bir giriş
kapısından üç basamak ile küçük bir koridora girilir. Koridordan da soğukluk bölümüne
ulaşılır.

Soğukluk sekizgen planlı ve beş eyvanlı bir şema gösterir. Soğukluğun üzeri
duvarlara bitişik payeler üzerine oturan kubbe ile örtülüdür. Kubbeli alana açılan
eyvanlar dikdörtgen planlı olup üzerleri tonoz ile örtülmüştür. Soğukluğun kuzeybatı ve
 208

güneybatısında iki dikdörtgen planlı niş bulunmaktadır. Soğukluğun batısından sıcaklık

bölümüne girilir.

Sıcaklık dikdörtgen planlı tek kubbeli tiptedir. Sıcaklığın üzeri, duvara bitişik
payeler üzerine oturan kubbe ile örtülüdür. Sıcaklığın batısından hazine bölümüne
girilir. Bu bölüm dikdörtgen planlı ve üzeri beşik tonoz ile kapatılmıştır.

Foto 2.177. Senendec Şişe Hamamı’nın Giriş Kapısı

(Miras-ı Ferheng-i Senendec) (E.T: 05.05.2016)
 209

Foto 2.178. Senendec Şişe Hamamı’nın Heşti Bölümü

Foto 2.179. Senendec Şişe Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 210

Foto 2.180. Senendec Şişe Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

Foto 2.181. Senendec Şişe Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 211

Foto 2.182. Senendec Şişe Hamamı’nın Hazine Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamın süslemelerinde kalem işi, tuğla, alçı ve taş süsleme görülmektedir.

Kalem İşi Süsleme: Hamamın tüm duvarları ve geçiş sistemi geometrik şekillerle
oluşturulan bordür kuşakları ile çevrilidir. Ayrıca soğukluk bölümünde rumi ve kıvrık
dallarla oluşturulan bitkisel bir kompozisyon ve bu kompozisyonun iki yanında birer
tavus kuşu figürü görülmektedir. (Foto 2.183).

Tuğla Süsleme: Hamamın eyvan türü giriş kapısı tuğladan olup tuğlaların yatay
ve dikey dizilmeleri ile gelen bir hareketlilik göstermektedir. (Foto 2.184).
 212

Foto 2.183. Senendec Şişe Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Kalem İşi Süslemeleri

Foto 2.184. Senendec Şişe Hamamı’nın Giriş Kapısı Tuğla Süslemeleri

 213

2.7.2.12. Gülşen Hamamı

YERİ: Lahican Şehri’nin Serdarı Cengel Caddesinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: 1823 yılında Hacı Ali Ekber tarafından Kaçar

Döneminde (1794-1925) yaptırılmıştır216. 1906’da hamam onarım görmüştür ve bu
onarımdan sonra birtakım değişiklikler yapılmıştır. Ilıklık bölümü soğukluk bölümüne
çevrilmiştir. 1925’te hamamın yanında bir cadde inşa edilmiş ve soğukluk bölümü
tahrip olmuştur.

Lahican Gülşen Hamamı Çizimi (Onarımdan önce)

216
Seyyid Nuri Konaarseri, Lahican’a Bakış, Milli Payem, Lahican 1965, 218-219.
 214

Çizim 2.21. Lahican Gülşen Hamamı Çizimı (Onarımdan sonra)

(G.H: 132)

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Gülşen Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Hamam incelenen diğer

hamamlardan farklı olarak zeminden yüksekte inşa edilmiştir. Bunun nedeni havanın
nemli ve yağmurlu olmasıdır. Günümüzde soğukluk, sıcaklık ve hazine bölümünden
oluşmaktadır. Orijinal planda heşti ve soğukluk bölümü bulunmaktadır fakat
günümüzde bunlar yıkılmış ve ılıklık bölümüde soğukluk bölümüne dönüştürülmüştür.
Giriş kapısı hamamın doğu yönünde bulunmaktadır (Foto 2.185). Giriş kapısından
soğukluk bölümüne girilir.

Ilıklık bölümü tek kubbeli plan tipindedir (Foto 2.186). Ilılığın üzeri bağımsız iki
sütun ve duvarlara bitişik payeler üzerine sivri kemerlerle oturan bir kubbe ile
kapatılmıştır. Kubbenin ortası fenerlidir. Ilıklığın kuzey, güney ve doğusunda üç eyvan
 215

yer almaktadır. Ilıklığın doğusundaki eyvan diğerlerinden büyük ve düzensiz planlıdır.

Üzeri sütun ve duvardaki payeler üzerine oturmuş kubbe ile örtülüdür. Bu eyvanın dip
duvarının ortasında bir niş bulunur. Diğer eyvanlar dikdörtgen planlı ve üzerleri tonoz
ile örtülmüştür. Ilıklığın batı duvarının köşerinde iki niş yer alır. Ilıklığın batısından eğri
bir koridor ile sıcaklığa girilir.

Sıcaklık bölümü sekiz istinatlı plan tipindedir. Sıcaklığın üzeri bağımsız sekiz
sütun üzerine oturan sivri kemerler yardımıyla bir kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.187).
Sıcaklığın dört yönünde yer alan eyvanlar dikdörtgen planlıdır. Kuzey ve güneydeki
eyvanların üzeri kubbe ile doğu ve batıdaki eyvanların üzeri tonoz ile kapatılmıştır.
Batıdaki eyvan ortasında bulunan iki sütun ile iki kısma ayrılmıştır. Bu sütun eyvanı iki
kısma böler. Sıcaklığın kuzeydoğusunda sekizgen planlı halvet hücresi vardır. Halvet
hücresinin üzeri düz tavan ile örtülmüştür. Sıcaklığın güneydoğusunda düzensiz planlı
üzeri tonoz ile örtülü temizlenme odası bulunur. Sıcaklığın kuzeybatısında ve
güneybatısında iç içe ikişer hazine yer almaktadır. Bu hazineler sekizgen planlı olup,
her birinin köşelerinde nişlere yer verilmiştir. Mekanların üzeri kubbe ile örtülüdür
(Foto 2.188). Kuzeybatısındaki hazine ılık suya, güneybatıdaki ise soğuk suya sahiptir.
Sıcaklığın batısında sekizgen planlı ve üzeri kubbe ile kapatılmış sıcak sulu hazine yer
alır.
 216

Foto 2.185. Lahican Gülşen Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.186. Lahican Gülşen Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

(Miras-ı Ferheng-i Reşt) (E.T: 12.04.2016)
 217

Foto 2.187. Lahican Gülşen Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

Foto 2.188. Lahican Gülşen Hamamı’nın Hazine Bölümü

 218

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamın alçı ve kalem işi süslemeleri kısmen günümüze ulaşmıştır.

Kalem İşi Süsleme: Soğukluk bölümünde görülen kalem işi süslemelerinde

bitkisel ve geometrik kompozisyonlar seçilebilmektedir (Foto 2.189).

Foto 2.189. Lahican Gülşen Hamamı Soğukluk Bölümü Kalem İşi Süslemeleri
 219

2.7.2.13. Hacı Ağa Torab

YERİ: Nehavend Şehri’nin Ali Abad Mahallesinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamam giriş kapısı üzerinde bulunan kitabeye göre

Mirza Muhammed Negi tarafından 1824 yılında yaptırılmıştır217. Kitabe metninde
hamamın mimarı olarak Asger, Hattat-ı Muhammed Hasan, alçı üstadı olarak Üstad
Rıza Tahrani’nni adı geçmektedir218. 1976 yılında Kültür Bakanlığı tarafından koruma
altına alınmış ve onarılmıştır. Günümüzde müze olarak kullanılmaktadır.

Çizim 2.22. Nehavend Hacı Ağa Torab Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Hamedan) (E.T. 09.11.2015)

217
Ali Rıza Siyavuşi, Hacıağa Torab Hamamı’nın Onarımı, Merkezi Esnad, Tahran 1993, 34.
218
Şemseddin Seyyidani, Tarih Boyunca Nehavend, Aşti, Tahran 2000, 432.
 220

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Hacıağa Torab Hamamı çift fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık,
sıcaklık ve hazine bölümlerinden oluşmaktadır.

Hamamın erkekler bölümüne güney cephede yer alan eyvan tarzı bir taç kapı ile
girilmektedir. Asıl kapı açıklığının üzerinde üç dilimli bir kemerle belirtilen kitabelik
yerleştirilmiştir (Foto 2.190). Giriş kapısından hamamın heşti bölümüne ulaşılmaktadır.
Heşti bölümü sekizgen planlı olup, üzeri kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.191). Heştinin
kuzeyinde dikdörtgen planlı bir oda bulunmaktadır ve üzeri tonoz ile örtülüdür. Heştinin
doğusundan soğukluk bölümüne girilir.

Soğukluk merkezi planlı olup, üzeri ortada dört sütun ve bunlar arasında sivri
kemerlerin taşıdığı bir kubbe ile örtülmüştür (Foto 2.192). Orta alanı seki ve bir havuzla
belirlenen bu mekana doğuda bulunan yarım sekizgen planlı ve üzeri tonozlarla
kapatılmış bir eyvan açılmaktadır. Eyvanın dip duvarında üç niş bulunmaktadır.
Soğukluğun kuzeydoğusundan ılıklık bölümüne girilir.

İki bölümden oluşan ılıklığın ilk bölümü altıgen planlı ve üzeri kubbe ile ikinci
bölümü dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.193). Ilıklığın ilk
bölümünün kuzeybatısından eğri bir koridor ile sıcaklığa geçilmektedir.

Sıcaklık merkezi planlı olup üzeri ortada dört sütun ve bunların üstündeki sivri
kemerlerin taşıdığı bir kubbe ile örtülüdür (Foto 2.194). Sıcaklığın batı tarafında hazine
bölümü yer almaktadır. Hazine dikdörtgen planlı ve üzeri çapraz tonoz ile örtülüdür
(Foto 2.195). Sıcaklığın kuzeydoğu ve güneybatı tarafında dikdörtgen planlı ve üzerleri
beşik tonoz ile kapatılmış birer halvet hücresi bulunmaktadır. Kuzey doğudaki halvet
hücresinde üç adet niş vardır. Sıcaklığın kuzeybatı tarafından hamamın su deposu ve
külhanına geçilir. Bu iki bölüm dikdörtgen planlıdır ve üzerleri tonoz ile kapatılmıştır.

Hamamın kadınlar bölümü giriş kapısı, erkekler bölümü giriş kapısının solunda
yer almaktadır. Sivri kemerli sade giriş kapısından sekiz basamak vasıtası ile heşti
bölümüne girilir. Heşti bölümü L planlı ve üzeri tonoz ile örtülüdür. Heştinin
doğusundan erkekler bölümünün heşti mekanına küçük bir koridor ile ulaşılmaktadır.
Heştinin batısından üç basamak vasıtası ile soğukluk bölümüne girilir.
 221

Soğukluk sekizgen planlı ve tek kubbeli tiptedir. Bu şema merkezde bir kubbe
köşelerde yarım sekizgen planlı üzeri tonoz ile örtülü dört eyvan ve eyvanların
aralarında yer alan üç nişten oluşmaktadır. Kubbeye geçiş karbendilerle sağlanmıştır.
Soğukluğun ortasında sekizgen bir havuza, duvar diplerinde nişlere yer verilmiştir.
Kemerler üzeri kalem işleri ile süslenmiştir. Soğukluğun kuzeydoğudaki eyvanından
ılıklık bölümüne girilir.

Ilıklık sekizgen planlı ve üzeri kubbe ile örtülüdür. Ilıklığın güneyinden küçük bir
koridor ile tuvaletler kısmına geçilir. Ilıklığın kuzeyinden küçük bir koridor ile sıcaklık
bölümüne girilir.

Sıcaklık düzensiz planlı ve tek kubbeli tiptedir. Mekanın üzeri iki sütun ve
duvarlara bitişik payeler üzerine sivri kemerler vasıtası ile oturan bir kubbe ile
örtülüdür. Sıcaklığın doğusunda hazine bölümü yer almaktadır. Hazine dikdörtgen
planlı ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Sıcaklığın güneybatı tarafında düzensiz planlı ve
üzeri tonoz ile kapatılmış olan halvet hücresi bulunmaktadır.

Foto 2.190. Nehavend Hacı Ağa Torab Hamamı’nın Giriş Cephesi

 222

Foto 2.191. Nehavend Hacı Ağa Torab Hamamı’nın Heşti Bölümü

Foto 2.192. Nehavend Hacı Ağa Torab Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

(http://en.ifilmtv.com/Iran/Content/5416#) (E.T: 18.02.2018)
 223

Foto 2.193. Nehavend Hacı Ağa Torab Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 224

Foto 2.194. Nehavend Hacı Ağa Torab Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 225

Foto 2.195. Nehavend Hacı Ağa Torab Hamamı’nın Hazine Bölümü

 226

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamı incelenen dönem İran hamamları içerisinde en süslemeli örneklerden

birini oluşturmaktadır. Hamamda kalem işi, çini ve taş süslemeler görülür. Erkekler
bölümünün tüm birimlerinde kalem işi süslemeler dikkat çeker. Kalem işi süslemelerde
bitkisel ve hayvan figürlü süslemeler görülür. Erkekler bölümünün soğukluk kısmında
çini süslemelere yer verilmiştir. Kadınlar bölümünün soğukluğunda ise tek renk çini,
süsleme görülmektedir.

Taş Süsleme: Hacıağa Torab Hamamı’nın giriş kapısında üç dilimli kemerinin

üzerinde bitkisel bir süsleme uygulanmıştır (Foto 2.196). Hamamın soğukluk ve
sıcaklık bölümlerinde taş sütunların gövdeleri burma şeklinde süslemelidir.

Çini Süsleme: Hamamın tüm bölümlerinin yerden 1m yüksekliğe kadar olan

kısmı levha ve renkli sır çini ile süslenmiştir. Çini süslemelerin bordürleri rumi
motiflerle kompoze edilmiştir (Foto 2.197).

Soğukluk bölümünde kubbeyi taşıyan kemerlerde renkli sır tekniğinde Şahname

destanlarından alınmış Rüstemin devlerle mücadele sahnesi bitkisel motiflerle birlikte
işlenmiştir. (Foto 2.198).

Erkekler bölümünün soğukluğunda yerden 1m yüksekliğe kadar duvarlar levha

çinilerle, ortasında ise renkli sır çini tekniğiyle saksı içerisinde çiçek ve yaprak
motifleriyle süslenmiştir. Levha çiniler hatai motifleri ile oluşturulan bir bordürle
sınırlandırılmıştır (Foto 2.199).

Kalem İşi Süsleme: Hacıağa Torab Hamamı’nın tüm bölümlerinin duvar üzeri ve
tavan altı kalem işi ile süslenmiştir. Soğukluk bölümünün kubbe altı saksı içerisinde
çiçek ve yaprak motifleri ve bitlisel motifler 90 derecede simetrik bir biçimde
kullanılmıştır. Fetih suresinin ilk ayeti burada kalem işi ile işlenmiştir. Tonoz altı
kısımları rumi motifler negatif ve pozitif (Fotoler beyaz, arka plan siyah) bir biçimde
kullanılmıştır (Foto 2.200).

Sıcaklık bölümünde tonoz altında çınar ağacı motifi 90 derecede simetrik bir
biçimde çizilmiştir (Foto 2.201).
 227

Foto 2.196. Hacıağa Torab Hamamı’nın Taş Süslemeleri

 228

Foto 2.197. Hacıağa Torab Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Çini Süslemeleri

Foto 2.198. Hacıağa Torab Hamamı Soğukluk Bölümü Destansı Çini Süslemeleri
 229

Foto 2.199. Hacıağa Torab Hamamı Erkekler Bölümünün Soğukluğundaki Saksı Motifleri Çini
Süslemeleri

Foto 2.200. Hacıağa Torab Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Kubbe Altı Kısmı Kalem İşi
Süslemeleri
 230

Foto 2.201. Hacıağa Torab Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Kemer Altı Kalem İşi Süslemeleri
 231

2.7.2.14. Nobar Hamamı

YERİ: Tebriz Şehri’nin merkezinde Terbiyet Caddesinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Tebriz Şehri’nin 1827 yılındaki haritasında bu

hamam Nober Kapısında bulunmaktadır219. 1880 yılındaki Darussaltani Tebriz
Haritasında da bu hamam Vezir Hamamı olarak adlandırılmaktadır220. Hamamın mimarı
Hacı Kazım’dır. Bu bilgilere göre hamam Kaçar Döneminin başlarında yapılmıştır.
Bina 1780 depreminde tahrip olmuştur221. Daha sonra 1880 yılında tekrar inşa
edilmiştir. 1997 yılında yeniden Kültür Bakanlığı tarafından onarılmıştır222. 1999
yılında Kültür Bakanlığı tarafından koruma altına alınmıştır. Hamamın bir tarafından
cadde geçmesi nedeni ile bir bölümü yok olmuştur. Günümüzde bir restoran olarak
kullanılmaktadır.

Çizim 2.23. Tebriz Nobar Hamamı

219
Muhammed Mehriyar, İran Şehirlerinin Görüntü Senetleri, Beheşti Üniversitesi, Tahran 1999, 102.
220
Huseyn Sultanzade, İran Mimarisinde Tebriz’in Değerli Rolü, Kültür Araştırmaları, Tahran 1997, 75.
221
Emir Mesut Bağni, ‘’Tebriz Hamamları’’, Ay ve Sanat Dergisi, 2003, 57-58.
222
Reşit Necefi, 140.
 232

(G.H: 66)

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Nober Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve
hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Hamam kuzey-güney doğrultusunda inşa edilmiştir.
Yapının birisi kuzeyde, diğeri güneyde olmak üzere iki giriş kapısı vardır. Kuzeydeki
kapı günümüzde kapalıdır. Güney giriş kapısından uzun bir koridor ile heşti bölümüne
girilir (Foto 2.202). Bu koridorun üzeri düz tavan ile örtülüdür. (Foto 2.203). Koridorda
iki çıkış vardır. Birisi koridorun sonundan soğukluğa, diğeri batısından heşti bölümüne
gider. Heşti dikdörtgen planlı olup, üzeri kubbe ve tonozlar ile örtülmüştür (Foto 2.204).
Heştinin kuzeyinden soğukluğa ve batısından sıcaklığa girilir. Heştiden soğukluğa
küçük bir koridorla ulaşılır.

Soğukluk bölümü sekizgen planlı sekiz istinatlı bir şema yansıtır. Soğukluğun
üzeri ortada sekiz sütun üzerine kemerlerle oturan bir kubbe ile kapatılmıştır (Foto
2.205). Kubbenin ortasında sekiz köşe yıldız şeklinde fener bulunur. Fenerin tam altında
sekizgen ve iki katlı taştan bir havuz vardır. Kubbeye geçiş karbendilerle sağlanmıştır.
Kenarlarda oturup dinlenmek için yapılmış sekilere yer verilmiştir. Boşluklar
ayakkabılar içindir. Kubbeyi taşıyan sütunlar kırmızı renkli taştan sekzigen gövdeli olup
başlıkları mukarnaslıdır. Soğuklukta iki çıkış koridoru vardır. Birisi soğukluğun
batısından sıcaklığa, diğeri soğukluğun kuzeybatısından ılıklığa ulaşır. Ilıklık bölümü
 233

dikdörtgen planlıdır ve üzeri düz tavan ile örtülüdür (Foto 2.206). Ilıklıktan bir kapı
vasıtası ile sıcaklığa geçilir.

Sıcaklık bölübir şema yansıtır. Şema ortada dört bağımsız sütun üzerine sivri
kemerlerle oturan bir kubbe ile kapatılmış bu orta alana açılan mekanların üzeri ise
tonozlarla örtülmüştür (Foto 2.207). Sıcaklığın kuzeybatısında bir halvet hücresi
bulunmaktadır. Halvet hücresi dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile örtülmüştür.
Sıcaklığın kuzeyinde kare planlı ve üzeri tonoz ile örtülü hazine bölümü yer alır (Foto
2.208).

Foto 2.202. Tebriz Nobar Hamamı’nın Giriş Kapısı

 234

Foto 2.203. Tebriz Nobar Hamamı’nın Giriş Koridoru

Foto 2.204. Tebriz Nobar Hamamı’nın Heşti Bölümü

 235

Foto 2.205. Tebriz Nobar Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 236

Foto 2.206. Tebriz Nobar Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

Foto 2.207. Tebriz Nobar Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 237

Foto 2.208. Tebriz Nobar Hamamı’nın Hazine Bölümü

 238

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamda çini, tuğla ve taş süsleme görülmektedir.

Çini Süsleme: Hamamın giriş koridorunda karşılıklı yerleştirilmiş 10 çini pano

yer almaktadır. Çini panolarda insan figürleri, aslan ve ejderha mücadelesi, av ve savaş
sahneleri renkli sır tekniğinde işlenmiştir. Bu çini panolar hamama ait değildir. Kaçar
Dönemi Azerbaycan valisinin sarayı olan Muzafferiye Sarayı’na ait olan bu panolar,
hamamın onarılmasıyla buraya yerleştirilmiştir.

Hamamın giriş koridorunda yapının mimarı Bala Kazım resmedilmiştir (Foto

2.209).

Giriş koridorunun duvarlarında karşılıklı yerleştirilmiş panoda iki asker motifi yer
almaktadır. Çinilerde mavi ve lacivert renkler hakimdir. Askerler ellerinde silahları ile
tasvir edilmiştir. Kompozisyonun merkezini oluşturan askerlerin arka planında avrupa
tarzında manzara tasviri yer alır. Pano, süslemeli bir bordürle sınırlandırılmıştır. Bu
panolarda Avrupa ve İran tarzı birlikte uygulanmıştır223 (Foto 2.210). Diğer karşılıklı
çini panolarda ise asker ve ejderha mücadelesi firüze renkli bir çerçevede yer
almaktadır. Aslanlar kompozisyonun tam merkezinde olup, aslanların arkasında altın
gibi parlayan bir güneş vardır. Aslan ve güneş Kaçar Döneminde siyasi insanların
sembolüdür. Kompozisyonun alt kısmında iki melek, bitkisel, insan ve hayvan
figürlerinin içerisinde gösterilmiştir. Bu meleklerde Avrupai üslup özellikleri
görülmesine ragmen bitkisel motifler insan ve hayvan figürlerinde İran üslubu etkilidir.
Böylece bu panoda Avrupa üslubu ile İran üslubu birlikte uygulanmıştır. (Foto 2.211).

İki panoda kompozisyonun üst kısmında iki saat yer almaktadır. Bu saatler
10:08’I göstermektedir. Her iki panoda bezemeli bir bordürle çevrilmiştir.

Diğer iki karşılıklı panolarda ise av sahnesi kompoze edilmiştir. İkisinde insan ve
aslan mücadelesi diğer ikisinde iki genç avcının at üstünde avlanma sahnesi
gösterilmiştir. Aslan ve insan mücadelesinin yer aldığı panolar birbirine benzemektedir.
İki resimde sanki bir kişiye aittir ve bir olayı anlatmaktadır. Bu iki sahnede de kaytan
bıyıklı ve sarıklı insan figürleri vardır. Siyah atın üzerinde at sürmekte olan bir kişi

223
Parisa Nami Germi, ‘’Tarihi Nober Hamamı’nın Çini resimleri’’, Sanat ve Mimari Dergisi, Tahran
2014, 80.
 239

elindeki hançeri aslana doğru yöneltmiştir. Bu panoların altında çini ustasının adı üstad
Tagi olarak geçmektedir. Motifler ortasında gösterilen mücadelenin çerçevesinde ve
kenarlarında bitkisel ve hayvan figürleri yer almaktadır. Her iki kompozisyonun üst
kısmında saksı içerisinde çiçek ve yaprak motifi görülür. Diğer panolarda olduğu gibi
bu panolarda süslemeli bir bordürle çevrilmiştir (Foto 2.212). Av konulu diğer iki
panoda iki civan gencin at sürmesi, av köpekleri ve hizmeçileri görülmektedir. Her iki
kompozisyonun alt ve üst kısmında dört melek bulunur. Panoların üstündeki melekler
saltanat tacı taşımaktadır. Bunlar Avrupai tarzda çizilmiştir ve soylu bir kişiyi
yansıtmaktadır. Her iki panonun altında pembe renkli bir saksı içersinde çiçek ve yaprak
motifi bulunmaktadır. Bu motifin sağında ve solunda Avrupa üslubunda yarı çıplak
melek figürleri yer almaktadır. Bu melekler birer çakala ok atmaktadır. Bu iki panonun
arka planı insan ve hayvan figürleri ve rumi motifleri ile süslenmiştir.
Kompozisyonların bordürleri bezemeli bir bordürle kuşatılmıştır. (Foto 2.213).

Diğer bir çini panoda avrupalı bir ordunun savaş sahnesi gösterilmektedir. Bu
savaş sahnesinde süvari, piyade ve beş sıra topçu bulunmaktadır. Askerlerin üniforması
son çinili panoda resmedilmiştir (Foto 2.214).

Son panoda ise Hz. Süleyman resmedilmiştir. Kompozisyonda bir meclis

görülmektedir. Bu meclis dini inanışlar ve klasik Fars edebiyatında çok bilinen bir
sahnedir. Başında taç, elinde kılıç olan sultan sahnenin ortasında tahta oturmuştur.
Panoda sultanın hizmetkarları, saray insanları ve iki erkek aslan tahtın etrafında yer alır.
Gökte simurg ve ibibik kuşu uçmaktadır. Aşağıda taht ecinli ve devlerin sırtında
taşınmaktadır. Bu sembollerle eserde yer alan kişi Hz. Süleyman olmalıdır.
Kompozisyonun altında saksı içerisinde çiçek ve yaprak motifi ve kenarlarında iki aslan
görülmektedir (Foto 2.215).

Hamamın heşti, sıcaklık ve hazine bölümünün yerden 1m mesafeye kadar olan

kısmı firuze renkli çiniler ile süslenmiştir (Foto 2.216).

Tuğla Süslemeleri: Hamamın soğukluk bölümünde kubbeye geçiş sistemindeki

karbendilerin etrafı firuze renkli sırlı tuğla ile süslenmiştir (Foto 2.217).

Taş Süslemeleri: Hamamı soğukluk bölümündeki sütunları çokgen olup üç sıra,

mukarnaslı sütun başlıklarına sahiptir. Soğukluğun ortasında yıldız şeklinde düzgün
 240

kesme taştan bir havuz ve havuz etrafında ayakkabı boşlukları bulunmaktadır (Foto
2.218).

Foto 2.209. Tebriz Nober Hamamı’nın Mimarı Bala Kazım

 241

Foto 2.210 Tebriz Nober Hamamı Giriş Koridoru Askeri Motifli Çini Süslemeleri

Foto 2.211. Tebriz Nober Hamamı Giriş Koridoru Aslan ve Ejderha Mücadelesi Motifli Çini
Süslemeleri
 242

Foto 2.212. Tebriz Nober Hamamı Giriş Koridoru Aslan Ve İnsan Mücadelesi Sahnesi Çini
Süslemeleri

Foto 2.213. Tebriz Nober Hamamı Giriş Koridoru Av Sahnesi Çini Süslemeleri
 243

Foto 2.214. Tebriz Nober Hamamı Giriş Koridoru Savaş Sahnesi Çini Süslemeleri

Foto 2.215. Tebriz Nober Hamamı Giriş Koridoru Hz. Süleyman Konulu Çini Süslemeleri
 244

Foto 2.216. Tebriz Nober Hamamı Hazine Bölümü Tek Renk Çini Süslemeleri

Foto 2.217. Tebriz Nober Hamamı Soğukluk Tuğla Süslemeleri

 245

Foto 2.218. Tebriz Nober Hamamı Soğukluk Taş Süslemeleri

 246

2.7.2.15. Fert Hamamı

YERİ: Yezd Şehri’nin merkezinde Daruşşifa Mahallesinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamam Kaçar Döneminde (1794-1925) 1827 yılında

yaptırılmıştır. Birçok kez onarılan yapı 2002 yılında Kültür Bakanlığı tarafından
koruma altına alınmıştır. Günümüzde ise kullanılmamaktadır.

Çizim 2.24. Yezd Fert Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Yezd) (E.T. 10.09.2016)
 247

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Fert Hamamı çift fonksiyonludur. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve hazine

bölümlerinden oluşur. Hamam zemin kotunun aşağısında, doğu- batı doğrultusunda inşa
edilmiştir. Erkekler bölümünün giriş kapısı batı cephede olup basit görünümlüdür (Foto
2.219). Bu kapıdan heşti bölümüne ulaşılır. Heşti dikdörtgen planlıdır ve üzeri tonoz ile
kapatılmıştır (Foto 2.220). Heştiden sekiz basamak vasıtası ile bir koridora ve buradan
soğukluk bölümüne geçilir.

Soğukluk bölümü kare planlı ve tek kubbeli tipte olup üzeri duvarlara bitişik
payeler üzerine sivri kemerler vasıtası ile oturan bir kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.221).
Ortasında sekizgen planlı bir havuz bulunur. Soğukluğun doğusundan ılıklık bölümüne
geçilir.

Ilıklık düzensiz bir plan gösterir. Mekanın üzeri tonoz ile kapatılmıştır (Foto
2.222). Tuvaletler ılıklığın sonunda yer alır. Ilıklığın doğusundan küçük bir koridor ile
sıcaklık bölümüne girilir.

Sıcaklık bölümü kare planlı ve iki eyvanlı bir şema yansıtır. Sıcaklık bölümüde
soğukluk bölümü gibi duvar payelerine bitişik sivri kemerler üzerine bir kubbe ile
örtülüdür (Foto 2.223). Sıcaklığa açılan eyvanlar yarım sekizgen planlıdır ve üzerleri
tonoz ile kapatılmıştır. Sıcaklığın kuzeyinden hazine bölümüne girilir. Dikdörtgen planlı
mekanın üzeri tonoz ile örtülmüştür. Sıcaklığın doğusundaki eyvandan dikdörtgen
planlı ve üzeri tonoz ile örtülü halvet hücresine ulaşılmaktadır.

Kadınlar bölümünün giriş kısmı binanın tavanında yer almaktadır. Giriş

kısmından sekiz basamakla küçük bir koridora, koridordan soğukluk bölümüne ulaşılır.

Soğukluk üç eyvanlı plan tipindedir. Soğukluğun üzeri duvarlara bitişik payeler

üzerinde oturan bir kubbe ile kapatılmıştır. Soğukluğun kuzeyinde düzensiz planlı ve
üzeri tonoz ile kapatılmış bir mekan bulunur. Soğukluğun kuzeydoğusundan ılıklığa
geçilir. Ilıklık bir koridordan oluşur.

Ilıklıktan ulaşılan sıcaklık bölümü sekizgen planlı ve tek kubbeli tipte olup, üzeri
tonoz ile kapatılmıştır. Sıcaklığın doğu tarafında bir halvet hücresi yer alır. Düzensiz
planlı ve üzeri tavan ile örtülüdür. Sıcaklığın kuzey tarafında iki halvet hücresi daha yer
 248

alır. Bu hücrelerde düzensiz ve tonozla örtülü mekanlardır. Sıcaklığın batısından hazine

bölümüne geçilir. Hazine bölümü düzensiz planlıdır ve üzeri tonoz ile örtülmüştür.

Foto 2.219. Yezd Fert Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.220. Yezd Fert Hamamı’nın Heşti Bölümü

(Miras-ı Ferheng-i Yezd) (E.T: 10.09.2016)
 249

Foto 2.221. Yezd Fert Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.222. Yezd Fert Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 250

Foto 2.223. Yezd Fert Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamam sade olup bezemesel bir özelliği yoktur.

 251

2.7.2.16. Golşen Hamamı

YERİ: Yezd Şehri’nin merkezinde Gazergah Mahallesinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Golşen Hamamı 1827 yılında Kaçar Döneminde

(1794-1925) yaptırılmıştır224. 1998 yılında Kültür Bakanlığı tarafından koruma altına
alınan hamamın günümüzde onarımı devam etmektedir.

Çizim 2.25. Yezd Golşen Hamamı

(G.H: 149)

224
Betul Molla Esadullah, İran İslam Mimarisinin Eserleri ; Hamamlar, Rozene, Tahran 2004, 148.
 252

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Golşen Hamamı çift fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık
ve hazine bölümlerinden oluşur. Hamam zemin kotundan aşağıda inşa edilmiştir.
Yapının erkekler bölümünün giriş kapısı binanın doğu yönünde olup tuğladan eyvan
türü bir taç kapı şeklindedir (Foto 2.224). Taç kapıdan üç basamak ile heşti bölümüne
girilir. Heşti üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölüm sekizgen planlı ve üzeri kubbe ile
örtülü olup buradan dikdörtgen planlı üzeri tonoz ile kapatılmış ikinci bölüme buradan
da yine sekizgen planlı ve üzeri kubbe ile örtülü üçüncü bölüme ulaşılır (Foto 2.225).
Heştiden düzgün olmayan bir koridor ile soğukluk bölümüne geçilir.

Sekizgen planlı ve yedi eyvanlı soğukluk ortada duvar payeleri üzerine sivri
kemerler vasıtası ile oturan merkezi bir kubbe ve bu mekana açılan üzeri tonozlar ile
kapatılmış beş eyvandan oluşmaktadır (Foto 2.226). Soğukluğun güneybatı tarafında
düzensiz bir hücre yer almaktadır. Üzeri düz tavan ile örtülüdür. Mekanın ortasında
sekiz köşeli yıldız şeklinde iki katlı bir havuz bulunmaktadır. Soğukluğun kuzeyinden
küçük bir koridor ile ılıklık bölümüne girilir.

Ilıklık iki bölümden oluşur. İlk bölüm sekizgen planlı ve üzeri kubbe ile
kapatılmıştır. Güney tarafında iki adet niş bulunmaktadır. Bu ılıklığın kuzeydoğusundan
ılıklığın diğer mekanına geçilir. Burası düzenli olmayan ve üzeri tonoz ile örtülmüştür
bir mekandır (Foto 2.227). Sekizgen planlı ılıklık bölümünün batı tarafından küçük bir
koridor ile sıcaklık bölümüne girilir.

Kare planlı ve iki eyvanlı sıcaklık merkezde bir kubbe ve bu merkeze açılan iki
yönde tonozlarla örtülü eyvanlardan oluşmaktadır (Foto 2.228). Sıcaklığın batısından
hazine bölümüne ulaşılır. Dikdörtgen planlı olan hazinenin üzeri tonoz ile kapatılmıştır.
Sıcaklığın güneyinden geçilen halvet hücresi üzeri tonoz ile örtülü bir düzensiz bir
mekandır.

Kadınlar bölümünün giriş kısmı binanın tavanındadır. Girişten on iki basamak

vasıtası ile heşti bölümüne geçilir. Heşti dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile örtülüdür.
Heştinin kuzeybatı tarafından soğukluk bölümüne ulaşılır.

Soğukluk bölümü dört eyvanlı plan tipindedir. Üzeri ortada duvar payeleri üzerine
sivri kemerler vasıtası ile oturan kubbe ile kapatılmış, bu sekizgen mekana üzeri tonoz
 253

ile örtülü dört eyvan açılmaktadır. Kuzeydoğuda ve güneybatıda iki niş yer almaktadır.
Kubbenin altında sekizgen planlı üç katlı bir havuz bulunmaktadır. Soğukluğun
kuzeybatısından ılıklığa girilir.

Sekizgen planlı ılıklığın üzeri kubbe ile örtülmüştür. Ilıklık duvarlarında üç niş
bulunmaktadır. Ilıklığın batı tarafında yer alan tuvaletler dikdörtgen planlı olup tonoz
ile örtülmüştür. Ilıklıktan düzgün olmayan bir koridor ile sıcaklığa geçilir.

Sıcaklık iki eyvanlı plan tipinde ortada duvar payeleri üzerine oturtulan
kemerlerle bölünmüş bu mekanın üzeri kubbe ile eyvanlar ise tonozla kapatılmıştır.
Sıcaklığın kuzeyinde dikdörtgen planlı iki hazine kısmı yer almaktadır. Bu hazinelerin
birisi sıcak su, diğeri soğuk suludur. Hazine bölümlerinin üzerleri tonoz ile örtülüdür.

Foto 2.224. Yezd Golşen Hamamı’nın Giriş Kapısı

 254

Foto 2.225. Yezd Golşen Hamamı’nın Heşti Bölümü

Foto 2.226. Yezd Golşen Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

(Miras-ı Ferheng-i Yezd) (E.T: 10.09.2016)
 255

Foto 2.227. Yezd Golşen Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

Foto 2.228. Yezd Golşen Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 256

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamın soğukluk bölümünde alçı, kalem işi ve tek renk çini ile süslemeler
görülmektedir.

Alçı Süsleme: Soğukluk bölümünde duvar ve tavan kubbe altı, tavan ve duvar
kahverengi alçı ile sıvanmıştır. Kubbe altı karbendinin üçgenleri siyah renkte alçı ile
sıvanmıştır. Soğukluk bölümünde karbendiyi oluşturan eşkenar dörtgenler boyanarak
içerde bir hareketlilik oluşturulmuştur. (Foto 2.229).

Kalem İşi Süsleme: Hamamın soğukluk bölümü kemer bordürleri kalem işi
süslemelerinde geometrik motifler görülmektedir. Hamamın yine soğukluk bölümünde
sivri kemerlerin iç kısımları geometrik bordürlerle çevrilmiştir. (Foto 2.229).

Foto 2.229. Yezd Golşen Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Alçı Ve Kalem İşi Süslemeleri
 257

2.7.2.17. Nezafet Hamamı

YERİ: Tebriz Şehri’nin Hükmabad Caddesinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Nezafet Hamamı 1880 yılındaki Darussaltani Tebriz

Haritasına göre Hacı Rıza tarafından yaptırılmıştır225. Bu haritada Kaçar Döneminde
(1794-1925) Tebriz’de 57 hamam bulunmaktadır226. Buna göre hamam Kaçar
Döneminde eski bir hamamın üzerine yapılmıştır227. Hamamın mimarı Hacı Kazım’dır.
Hacı Kazım Kaçar döneminde Tebriz ve civar şehirlerde çok hamam inşa etmiştir.
Nober Hamamı’da bu mimarın eserlerinden biridir. 2003 yılında Kültür Bakanlığı
tarafından koruma altına alınmıştır. Yapı farklı dönemlerde onarım görmüş 2014’te
Kültür Bakanlığı tarafından kapsamlı bir şekilde yeniden onarılmıştır. Günümüzde halk
hamamı olarak kullanılmaktadır.

MİMARI: Bala Kazım

Çizim 2.26. Tebriz Nezafet Hamamı

(H.T.T: 105)

225
Kerim Meymend Nejad, Hükmabad Tarihi, Fen Efsar, Tebriz 2003, 27.
226
Reşit Necifi, 76-79.
227
Meymend Nejad, 28.
 258

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Nezafet Hamamı tek fonksiyonludur. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve hazine

bölümlerinden oluşur. Kuzey-güney düzleminde, zemin kotundan aşağıda inşa
edilmiştir. Giriş kapısı binanın kuzeyinde yer almaktadır. Basit dikdörtgen giriş
kapısından on iki basamak ile bir koridora buradan da heşti bölümüne geçilir (Foto
2.230). Heşti dikdörtgen planlıdır ve üzeri düz tavan ile örtülüdür (Foto 2.231).
Heştiden bir kapı vasıtası ile soğukluk bölümüne girilir.

Soğukluk bölümü merkezi planlı olup, üzeri dört bağımsız sivri kemer üzerine
oturan bir kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.232). Kubbenin altında eşkenar dörtgen planlı
bir havuz bulunur. Kubbenin ortasında bir fener ve kubbe kasnağında sekiz pencere
mevcuttur. Kubbeye geçiş karbendilerle sağlanmıştır. Merkez kubbeye dört yönde
açılan mekanlar üzerinde ışıklıkları bulunan tonozlarla örtülüdür. Soğukluk
duvarlarında yarım metre yüksekliğinde sekiler mevcuttur. Soğukluğun güneyinden
küçük bir kapı vasıtası ile ılıklığa girilir.

Ilıklık dikdörtgen planlı iki kısımdan oluşur. Biri ana bölüm, diğeri ise
tuvaletlerdir. Üzerleri düz tavan ile örtülüdür (Foto 2.233). Ilıklığın güneyinden küçük
bir koridor ile sıcaklığa girilir.

Soğuklukla benzer şemayı yansıtan sıcaklık ortada dört bağımsız sütun üzerine
sivri kemerle oturan bir kubbe ile bu alana açılan tonozlarla örtülü eyvanlardan oluşan
merkezi planlıdır. Sıcaklığın doğu, batı ve güneyinde yer alan eyvanlar yarım sekizgen
planlı ve üzerleri tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.234). Kubbenin altında daire planlı bir
havuz bulunur. Kubbenin ortasında bir fener ve kasnağında iki pencere mevcuttur.
Sıcaklığın kuzeydoğusunda temizlenme bölümü yer almaktadır. Temizlenme bölümü
 259

dikdörtgen planlıdır ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Sıcaklığın güneyinden geçilen

hazine bölümü dikdörtgen planlıdır ve üzeri düz tavan ile örtülüdür (Foto 2.235).
Günümüzde bu kısım kapatılmış ve kullanılmamaktadır.

Foto 2.230. Tebriz Nezafet Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.231. Tebriz Nezafet Hamamı’nın Heşti Bölümü

 260

Foto 2.232. Tebriz Nezafet Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.233. Tebriz Nezafet Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 261

Foto 2.234. Tebriz Nezafet Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

Foto 2.235. Tebriz Nezafet Hamamı’nın Hazine Bölümü

 262

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Nezafet Hamamı’nda taş ve çini süsleme görülmektedir.

Taş Süsleme: Hamamın soğuklukve sıcaklık bölümlerinde çokgen sütunların

üzerinde mukarnaslı sütun başlıkları bulunmaktadır (Foto 2.236).

Çini Süsleme: Hamamın çini süslemeleri sadece sıcaklık bölümündeki sütunların

gövdesinde beyaz, lacivert ve firuze renkli mozaik çinilerde görülmektedir (Foto 2.237).

Foto 2.236. Tebriz Nezafet Hamamı Soğukluk Bölümü Taş Süslemeleri

 263

Foto 2.237. Tebriz Nezafet Hamamı Sıcaklık Bölümü Çini Süslemeleri

 264

2.7.2.18. Gozere No Hamamı

YERİ: Kaşan Şehrindeki Kapalı Çarşının içinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Gozare No Hamamı’nın kitabesi bulunmadığından

yapılış tarihi hakkında kesin bir bilgi yoktur. Plan ve mimarisi Kaçar Döneminin (1794-
1925) ilk dönemlerine işaret etmektedir228. 1993 yılına kadar halk hamamı olarak
kullanılan yapı günümüzde terk edilmiştir.

Çizim 2.27. Kaşan Gozere No Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Kaşan) (E.T. 15.04.2016)

228
Kiyani, 257.
 265

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Hamam günümüzde tek fonksiyonlu bir hamamdır. Hamamın orijinalinde çift

fonksiyonlu olduğu bilinmektedir. Cadde yapımı esnasında kadınlar bölümü yıkılarak
caddeye katılmıştır. Hamam zemin kotundan aşağıya inşa edilmiştir. Heşti, soğukluk,
ılıklık, sıcaklık ve hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Giriş kapısı binanın kuzey
tarafında olup mukarnas kavsaralı bir taç kapı şeklinde düzenlenmiştir (Foto 2.238). Taç
kapıdan üç basamak vasıtası ile heştiye girilir. Heşti bölümü sekizgen planlıdır ve üzeri
kubbe ile örtülüdür. Heştinin güneydoğusunda dar bir koridor ile ulaşılan dikdörtgen
planlı ve üzeri düz tavan ile kapatılmış bir mekan bulunmaktadır. Heştinin güneyinden
dokuz basamak vasıtası ile soğukluğa girilir.

Soğukluk sekizgen planlı ve sekiz istinatlıdır (Foto 2.239). Soğukluğun dört

köşesinde yarım sekizgen planlı, doğu ve batısında ise dikdörtgen planlı iki eyvan
bulunmaktadır. Soğukluğun üzeri sekiz sütun üzerine sivri kemerlerle oturan bir ile
kubbe örtülüdür. Kubbeye geçiş karbendilerle sağlanmıştır. Soğukluğun kuzeybatısında
dikdörtgen planlı, üzeri tavan ile örtülü bir mekan yer alır. Soğukluğun ortasında
 266

bulunan havuzun kenarlarında dinlenmek için sekiler bulunmaktadır. Soğukluğun

güneyinden ılıklık bölümüne girilir.

Ilıklık bölümü sekizgen planlı olup, tek eyvanlı üzeri kubbe ile örtülü bir
mekandır (Foto 2.240). Ilıklığın batısında dikdörtgen planlı ve üzeri düz tavan ile
kapatılmış tuvaletler mevcuttur. Ilıklığın doğusundan ayrı bir koridor ile sıcaklık
bölümüne girilir.

Sıcaklık merkezi planlı bir şema yansıtır. Mekan ortasında dört sütun üzerine sivri
kemerle oturan bir kubbe ile örtülüdür (Foto 2.241). Sıcaklığın güney duvarında yarım
sekizgen planlı bir niş yer almaktadır. Sıcaklığın batısında tonoz ile kapatılmış
temizlenme mekanı yer alır. Sıcaklığın doğusunda ise üç mekan bulunmaktadır.
Ortadaki dikdörtgen planlı üzeri tonoz ile örtülü hazinedir. Üstteki ve alttaki mekan
halvet hücreleridir. Halvet hücreleri dikdörtgen planlı olup üzerleri tonoz ile
kapatılmıştır. Alttaki halvet hücresi günümüzde sıcaklığa dahil ediilmiştir.

Foto 2.238. Kaşan Gozere No Hamamı’nın Giriş Kapısı

(Miras-ı Ferheng-i Kaşan) (E.T: 15.04.2016)
 267

Foto 2.239. Kaşan Gozere No Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 268

Foto 2.240. Kaşan Gozere No Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

Foto 2.241. Kaşan Gozere No Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 269

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamda alçı, çini, kalem işi, tuğla ve ahşap süsleme görülmektedir.

Ahşap Süsleme: İncelenen dönem İran hamamları içerisinde sadece bu hamamda

ahşap süsleme bulunmaktadır. Soğukluk bölümünde kubbe eteginde çarkı felek motifi
kare panolar içerine yerleştirilmiş, altında geniş bir bordürde(ayet) kitabesine yer
verilmiştir (Foto 2.242).

Alçı Süsleme: Hamamın giriş kapısında kavsara karbendilerle dolgulanmış

alınlıkta altta bitkisel motifler ile kompoze edilen bir süsleme, üzerinde ise bir vazodan
çıkan kıvrım dal, yaprak ve çiçek motifleri ile oluşturulan bir süsleme uygulanmıştır
(Foto 2.243).

Kalem İşi Süsleme: Hamamda bir Kaçar şehzadesini gösteren tablo dikkat
çekmektedir (Foto 2.244).

Tuğla Süsleme: Hamamın soğukluk bölümünde kubbe ve kubbeye geçişte

karbendilerin etrafını kuşatan bordür ve içlerinde firuze ve lacivert renkte sırlı tuğla ile
oluşturulan geometrik bir bezeme uygulanmıştır (Foto 2.245).
 270

Foto 2.242. Gozere No Hamamı Sıcaklık Bölümü Ahşap Süslemeleri

 271

Foto 2.243. Gozere No Hamamı Giriş Kapısı Alçı Süslemeleri

Foto 2.244. Gozere No Hamamı Soğukluk Bölümü Kalem İşi Süslemeleri

 272

Foto 2.245. Gozere No Hamamı Soğukluk Bölümü Tuğla Süslemeleri

 273

2.7.2.19. Gevamuddoğle Hamamı

YERİ: Tahran’ın merkezinde Emirkebir Caddesinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Gevamuddoğle Hamamı Kaçar Döneminde (1794-

1925) Gevamuddoğle Aştiyani (1872-1952) tarafından 1837 yılında yaptırılmıştır. 2005
yılında Kültür Bakanlığı tarafından koruma altına alınan hamam günümüzde halk
hamamı olarak kullanılmaktadır.

Çizim 2.28. Tahran Gevamuddoğle Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Tahran) (E.T. 12.04.2015)
 274

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Gevamuddoğle Hamamı çift fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık ve

sıcaklık bölümlerinden oluşur. Zemin kotundan aşağıda inşa edilmiştir.

Erkekler bölümünün giriş kapısı binanın doğu yönünde yer almaktadır. Dışarıdan
üç basamak ile giriş kapısına girilir. Giriş kapısı mukarnaslı bir taç kapı şeklindedir.
Sivri kemer ve kemer alınlığı firuze renkli çinilerle süslenmiştir (Foto 2.246). Taç
kapıda bulunan soldaki kapıdan erkekler bölümüne, sağdaki kapı kadınlar bölümüne
girilmektedir. Hamamın erkekler bölümünün giriş kapısından dört basamak ile küçük
bir heştiye buradan da soğukluğa geçilir (Foto 2.247).

Soğukluk bölümü dört eyvanlı bir şema yansıtır (Foto 2.248). Soğukluğun üzeri
duvarlara bitişik payeler üzerine oturan kubbe ile kapatılmıştır. Kubbenin altında sekiz
köşeli yıldız şeklinde bir havuz bulunur. Orta alana açılan eyvanlar dikdörtgen planlı ve
üzerleri tonoz ile örtülmüştür. Soğukluğun güneybatı ve güneydoğu köşelerinde birer
niş mevcuttur. Soğukluğun kuzeybatısından bir koridor vasıtası ile ılıklık bölümüne
girilir.

Ilıklık bölümü düzensiz planlı ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.249).
Ilıklığın batısında tuvaletler yer alır. Ilıklığın kuzeydoğusundan küçük bir koridor ile
sıcaklık bölümüne girilir.

Sıcaklık üç eyvanlı plan tipindedir. Sıcaklığın üzeri soğuklukta olduğu gibi

duvarlara bitişik payeler üzerine oturan kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.250). Kubbeli
orta alana kuzey, güney ve batı yönden açılan eyvanlar dikdörtgen planlı ve üzerleri
tonoz ile örtülmüştür. Sıcaklığın kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelerinde birer niş
bulunmaktadır.

Kadınlar bölümünün giriş kapısı taç kapının sağında yer almaktadır. Giriş
kapısından beş basamak vasıtası ile heşti bölümüne girilir. Heşti düzensiz planlı ve üzeri
tonoz ile kapatılmıştır. Heştinin kuzeyinden soğukluğa girilir.

Soğukluk tek kubbeli tiptedir. Soğukluğun üzeri bir kubbe ile kapatılmıştır.
Soğukluğun güneybatısında dikdörtgen planlı, üzeri tonoz ile örtülü bir mekân bulunur.
Soğukluğun kuzeyinden küçük bir koridor ile sıcaklık bölümüne ulaşılır.
 275

Sıcaklık ortada bir kubbe ve bu kubbeli alana açılan batıda dikdörtgen planlı,
kuzeyde yarım sekizgen plamlı üzerleri tonozla örtülü iki eyvandan oluşmaktadır.

Foto 2.246. Tahran Gevamuddoğle Hamamı’nın Giriş Kapısı

(Miras-ı Ferheng-i Tahran) (E.T: 12.04.2015)

Foto 2.247. Tahran Gevamuddoğle Hamamı’nın Heşti Bölümü

 276

Foto 2.248. Tahran Gevamuddoğle Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.249. Tahran Gevamuddoğle Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 277

Foto 2.250. Tahran Gevamuddoğle Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 278

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Gevamuddoğle Hamamı’nda çini ve alçı süsleme bulunmaktadır.

Çini Süsleme: Hamamın kapısı beyaz ve firuze renkli çinilerle süslenmiştir (Foto
2.251). Heşti bölümünde ise tavana giden basamaklarının üzerinde renkli sır çini ile
yapılan bir süsleme görülmektedir (Foto 2.252).

Alçı Süsleme: Hamamın taç kapısında mukarnas kavsara alçıdan yapılmış

kenarları konturlanarak belirginleştirilmiştir (Foto 2.253). Hamamın tüm bölümlerinde
duvarlar, kubbeye geçiş sistemleri, karbendiler alçı malzeme ile yapılmmıştır (Foto
2.253).

Foto 2.251. Gevamuddoğlu Hamamı’nın Giriş Kapısı Tek Renk Çini Süslemeleri
 279

Foto 2.252. Gevamuddoğlu Hamamı’nın Heşti Bölümü Renkli Sır Çini Süslemeleri

Foto 2.253. Gevamuddoğlu Hamamı’nın Giriş Kapısı Alçı Süsleri Süslemeleri

 280

2.7.2.20. Pir Zerger Hamamı

YERİ: Erdebil Şehri’nin merkezinde Pir Zerger Mahallesinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Pir Zerger Hamamı’nın kitabesi yoktur. Buna

rağmen plan ve mimari özellikleri Kaçar Dönemine (1794-1925) işaret etmektedir229.
Yapının kadınlar kısmı 1995 yılında yıkılmıştır. 2006 yılında Kültür Bakanlığı
tarafından koruma altına alınan hamamın günümüzde onarımı devam etmektedir.

Çizim 2.29. Erdebil Pir Zerger Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Erdebil) (E.T. 10.09.2015)

229
Kiyani, 255.
 281

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Pir Zerger Hamamı çift fonksiyonlu bir hamamdır. Kadınlar kısmı günümüze
ulaşmamıştır. Erkekler bölümü heşti, soğukluk, ılıklık ve sıcaklık bölümlerinden
meydana gelmiştir. Güney cephede yer alan basit bir kapı ile hamama girilmektedir
(Foto 2.254). Bu kapıdan küçük bir koridor vasıtası ile heşti bölümüne girilir. Heşti
bölümü kare planlıdır ve üzeri tonoz ile örtülüdür. Heştinin batısından soğukluk
bölümüne geçilir.

Dört eyvanlı plan tipinde olan soğukluk duvarlara bitişik payeler üzerine sivri
kemerlerle oturan bir kubbe ile örtülüdür. Kubbeye geçiş karbendilerle sağlanmıştır
(Foto 2.255). Orta alana açılan dört dört yöndeki eyvanlar dikdörtgen planlı olup
tonozlar ile kapatılmıştır. Soğukluğun kuzeybatı ve güneybatısında kare planlı ve üzeri
tonoz ile kapatılmış iki mekan bulunmaktadır. Soğukluğun kuzeydoğusundan ılıklığa
girilir.

Düzensiz planlı ılıklığın üzeri tonoz ile örtülüdür. Ilıklığın batısından dikdörtgen
planlı ve üzeri tonoz ile kapatılmış tuvaletler mevcuttur. Ilıklığın kuzeyinden bir koridor
ile sıcaklık bölümüne geçilir.

Sıcaklık bölümü dikdörtgen planlı ve dört eyvanlı bir şema yansıtır. Bu şema
ortasında merkezi bir kubbe ve bu kubbeli alana kuzey ve güneyde yarım sekizgen
planlı ve üzeri tonozlu eyvanlar ile, doğu ve batıda dikdörtgen planlı üzeri tonoz ile
kapatılmış eyvanlardan oluşmaktadır (Foto 2.256). Kuzeydeki yarım sekizgen eyvanın
dip duvarında üç niş bulunmaktadır.
 282

Foto 2.254. Erdebil Pir Zerger Hamamı’nın Giriş Kapısı

(www.wikimapia.org/31985793/fa/) (E.T: 30.01.2018)

Foto 2.255. Erdebil Pir Zerger Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 283

Foto 2.256. Erdebil Pir Zerger Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Tuğla Süsleme: Hamamın soğukluk bölümü ile karbendinin üst kısmında firuze
renkli sırlı tuğlalarla oluşturulan bir süsleme görülmektedir. (Foto 2.257).

Foto 2.257. Erdebil Pir Zerger Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü Tuğla Süslemeleri
 284

2.7.2.21. Zerabi Hamamı

YERİ: Hamedan Şehri’nin merkezindeki Şuheda Caddesinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamamın kesin tarihi bilinmemektedir. Ancak

Kültür Bakanlığında bulunan envanter fişinde Kaçar Döneminde (1794-1925) Zerabi
Han tarafından yaptırıldığı belirlenmektedir. 2009 yılında Kültür Bakanlığı tarafından
koruma altına alınan hamam günümüzde kullanılmamaktadır.

Çizim 2.30. Hamedan Zerabi Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Hamedan) (E.T. 09.11.2015)
 285

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Zerabi Hamamı çift fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık
ve hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Doğu-batı doğrultusunda inşa edilen hamamın
güney cephesinde iki giriş kapısı bulunmaktadır. Erkekler bölümünün giriş kapısından
heşti bölümüne geçilir. Sekizgen planlı heştinin üzeri kubbe ile kapatılmıştır (Foto
2.258). Heşti bölümünün duvar diplerinde beş niş bulunmaktadır. Heştinin doğusunda
dikdörtgen planlı üzeri tonoz ile kapatılmış bir mekan vardır. Heştinin kuzeyinden
küçük bir koridor ile merkezi planlı soğukluk bölümüne girilir.

Soğukluğun üzeri ortada dört bağımsız sütun üzerine sivri kemerler vasıtası ile
oturan merkezi kubbe ile kapatılmış bir mekandan oluşmaktadır (Foto 2.259).
Soğukluğun doğusundan ılıklık bölümüne geçilir. Ilıklık dar bir koridor şeklindedir.
Ilıklıktan bir kapı vasıtası ile sıcaklığa ulaşılır.

Hamamın sıcaklık bölümüde soğukluk bölümünde olduğu gibi merkezi planlıdır.

Sıcaklık merkezde dört sütun üzerine oturan bir kubbe ve bu merkeze açılan dört yönde
tonozlarla örtülü eyvanlardan oluşmaktadır (Foto 2.260). Sıcaklığın kuzeybatı köşesinde
bir niş bulunmaktadır. Sıcaklığın doğusunda dikdörtgen planlı ve üzeri çapraz tonozla
kapatılmış hazine bölümü bulunmaktadır.

Hamamın kadınlar bölümüne ait basit bir giriş kapısından heştiye geçilir. Heşti
bölümü dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile örtülüdür. Heştinin doğusundan bir koridor
vasıtası ile soğukluk bölümüne geçilir.

Sekizgen planlı ve dört eyvan şeması yansıtan soğukluk mekanının üzeri merkezi
bir kubbe ile kapatılmıştır. Mekanın kuzeyinde iki nişe yer verilmiştir. Soğukluğun
batısında kare planlı üzeri kubbe ile örtülü iki mekan bulunmaktadır.

Soğukluğun güneydoğusunda yer alan ılıklık bölümü dikdörtgen planlı ve üzeri

tonoz ile kapatılmış bir mekandır. Ilıklığın sonunda dikdörtgen planlı ve üzeri çapraz
tonoz ile örtülü tuvaletler bulunmaktadır. Ilıklığın kuzey tarafından bir koridor ile
sıcaklık bölümüne geçilir.

Sıcaklık iki eyvanlı plan tipinde olup, iki eyvalıdır. Mekanın üzeri bir kubbe ile
örtülmüştür. Sıcaklığın güneydoğu tarafında dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile
kapatılmış olan hazine yer almaktadır.
 286

Foto 2.258. Hamedan Zerabi Hamamı’nın Heşti Bölümü

Foto 2.259. Hamedan Zerabi Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 287

Foto 2.260. Hamedan Zerabi Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamda bezemesel bir unsura yer verilmemiştir.

 288

2.7.2.22. Üç Dükkân Hamamı

YERİ: Erdebil Şehri’nin merkezinde Üç Dükkân Mahallesi’nde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamam giriş kapısı üzerinde bulunan kitabeye göre

1259H/1843M. yılında Sadıqi Han tarafından Kaçar Döneminde (1794-1925)
yaptırılmıştır230. Kitabe metni şu şekildedir: Cave’den gelen mukarneskarın resimleri
ilelebet göze hitap ettiğini belirtti. 1259 H. 1975 yılında Kültür Bakanlığı tarafından
koruma altına alınan hamam günümüzde oldukça bakımsız durumdadır.

Çizim 2.31. Erdebil Üç Dükkan Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Erdebil) (E.T. 10.09.2015)

230
Kiyani, 255.
 289

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Üç Dükkân Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık,

sıcaklık ve hazine bölümlerinden meydana gelmiştir. Doğuda bulunan basit bir giriş
kapısından küçük bir koridor ile heştiye girilir (Foto 2.261). Sekizgen planlı heşti
bölümünün üzeri kubbe ile örtülüdür (Foto 2.262). Heştinin kuzeyinde bir oda
bulunmaktadır. Bu oda dikdörtgen planlı ve üzeri düz tavan ile kapatılmıştır. Heştinin
güneybatısından eğri bir koridor ile soğukluk bölümüne girilir.

Soğukluk bölümü merkezi planlıdır. Mekanın üzeri duvarlara bitişik payeler

üzerine oturan bir kubbe ile örtülmüştür (Foto 2.263). Kubbeye geçiş karbendilerle
sağlanmıştır. Merkezi kubbeli alana açılan eyvanlar ise yarım sekizgen planlı olup
üzerleri tonoz ile kapatılmıştır. Soğukluğun güneybatısında dikdörtgen planlı ve üzeri
beşik tonoz ile örtülü bir mekan bulunur. Soğukluğun batı tarafından bir koridor ile
ılıklığa geçilir.

Ilıklık iki kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısım bir koridor şeklindedir. Buradan
kare planlı ve üzeri tonoz ile örtülü tuvaletlere geçilir. Ilıklığın kuzey tarafında dar bir
koridor ile ikinci kısmına ulaşılır. İkinci kısım düzensiz planlı ve üzeri düz tavan ile
kapatılmıştır (Foto 2.264). Ilıklığın kuzeyinden sıcaklık bölümüne geçilir.

Merkezi planlı sıcaklık, ortada bir kubbe ve bu kubbeli alana kuzey ve güney
yönde yarım sekizgen planlı, doğu ve batıda ise dikdörtgen planlı üzeri tonozlarla
kapatılmış eyvanlardan oluşan bir şema gösterir (Foto 2.265). Sıcaklığın güneyinden
eğri bir koridor ile ulaşılan hazine kare planlı, üzeri tonoz ile örtülü bir mekandır (Foto
2.266).
 290

Foto 2.261. Erdebil Üç Dükkan Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.262. Erdebil Üç Dükkan Hamamı’nın Heşti Bölümü

 291

Foto 2.263. Erdebil Üç Dükkan Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.264. Erdebil Üç Dükkan Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 292

Foto 2.265. Erdebil Üç Dükkan Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

Foto 2.266. Erdebil Üç Dükkan Hamamı’nın Hazine Bölümü

 293

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamam günümüzde kısmen harap olduğundan süslemeleri de tahrip olmuştur.

Çini Süsleme: Hamamın giriş kapısının üzerinde sıraltı çini tekniğinde bir
kitabeye yer verilmiştir (Foto 2.267).

Kalem İşi Süsleme: Hamamın kalem işi süslemeleri kalan izlere göre soğukluk
bölümünde kubbeye geçişte karbendilerde görülmektedir. Bu süsleme içerisinde meyve
sepeti daha belirgin olarak seçilebilmektedir. (Foto 2.268).

Foto 2.267. Erdebil Üç Dükkan Hamamı Giriş Kapısı Çini Süslemeleri

Foto 2.268. Erdebil Üç Dükkan Hamamı Sıcaklık Bölümü Kalem İşi Süslemeleri
 294

2.7.2.23. Tecelli Hamamı

YERİ: Urmiye Şehri’nin merkezindeki Pazar yerinde bulunmaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Mirza Abdullah tarafından Kaçar Döneminin (1794-

1925) ortalarında yaptırılmıştır231. 2001 yılında Kültür Bakanlığı tarafından koruma
altına alınmıştır. Günümüzde halk hamamı olarak kullanılmaktadır.

Çizim 2.32. Urmiye Tecelli Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Urmiye) (E.T. 20.08.2015)

231
İskenderzade, 141.
 295

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Tecelli Hamamı tek fonksiyonludur. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve hazine

bölümlerinden oluşmaktadır. Hamam zemin kotundan aşağıda inşa edilmiştir. Giriş
kapısı binanın kuzey yönünde bulunmaktadır. Sade düzenlenmiş dikdörtgen şeklindeki
giriş kapısından on bir basamak vasıtası ile heştiye inilir (Foto 2.269). Heşti üzeri tonoz
ile kapatılmış eğri bir koridordan oluşur. Heştiden soğukluğa girilir.

Soğukluk bölümü sekizgen planlı ve dört eyvanlı bir şema gösterir. Soğukluğun
üzeri duvarlara bitişik payeler üzerine sivri kemerlerle oturan kubbe ile kapatılmıştır
(Foto 2.270). Ortası fenerli olan bu kubbeli alana açılan dört eyvan dikdörtgen planlı
olup üzerleri tonoz ile kapatılmıştır. Soğukluğun güneybatısında kare planlı ve üzeri
tonoz ile örtülü bir mekan bulunmaktadır. Soğukluğun güneydoğu tarafından bir kapı ile
ılıklığa girilir. Ilıklık bölümü uzun bir koridordan oluşur ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır.
Ilıklığın doğusundan sıcaklık bölümüne ulaşılır.

Sıcaklık bölümü sekizgen planlı olup, duvarlara bitişik payeler üzerine sivri
kemerle oturan bir kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.271). Kemerlerin altındaki boşluklar
sekiz niş ile tamamlanmıştır. Tuğladan örülen ve üzeri alçı ile sıvanan kubbenin
ortasında fener bulunmaktadır. Sıcaklığın güneybatı tarafındaki nişten eğri bir koridor
ile hazine bölümüne girilir. Hazine dikdörtgen planlı olup, üzeri tonoz ile örtülmüştür.
 296

Foto 2.269. Urmiye Tecelli Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.270. Urmiye Tecelli Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 297

Foto 2.271. Urmiye Tecelli Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

(www.dana.ir/news/436798.html) (E.T: 25.06.2018)

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamam süsleme açısından sade bir hamamdır.

 298

2.7.2.24. Komsar Hamamı

YERİ: Şeft Şehri’nin Komsar Köyü’nde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamamın yapılış tarihi hakkında net bir bilgi yoktur.
Kültür Bakanlığında bulunan envanter fişinde Kaçar Döneminde (1794-1925), 1850
yılında yaptırıldığına dair bir saptama bulunmaktadır. 2010 yılında Kültür Bakanlığı
tarafından başlanan onarım günümüzde de devam etmektedir.

Çizim 2.33. Şeft Komsar Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Reşt) (E.T. 12.04.2015)
 299

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Komser Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Hamamın çoğu bölümü tahrip
olmuştur. Hamamın günümüze ulaşmayan giriş kapısının güney cephede olduğu
düşünülmektedir. Hamamın mevcut hali ile soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve hazine
bölümünden oluşmaktadır. Günümüzde tamamen yıkılmıştır soğukluk bölümünden bir
kapı ile ılıklık bölümüne girilir.

Ilıklık bölümü uzun bir koridordan oluşur (Foto 2.272). Ilıklığın kuzeyinde
tuvaletler kısmı bulunur. Bu kısım dikdörtgen planlı olup üzeri tonoz ile kapatılmıştır.
Ilıklığın batısından bir kapı vasıtası ile sıcaklık bölümüne geçilir.

Sıcaklık dikdörtgen planlı ve tek kubbelidir (Foto 2.273). Sıcaklık bölümünün üst
örtüsü çökmüş sadece kemerler günümüze ulaşmıştır. Sıcaklığın batısından hazine
bölümüne girilir. Dikdörtgen planlı hazineninde üst örtüsü yıkıktır (Foto 2.274).

Foto 2.272. Şeft Komsar Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

(Miras-ı Ferheng-i Reşt) (E.T: 12.04.2016)
 300

Foto 2.273. Şeft Komsar Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

Foto 2.274. Şeft Komsar Hamamı’nın Hazine Bölümü

 301

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Günümüzde onarımı devam eden hamamda kalan izlere göre çini ve kalem işi
süslemeler bulunmamaktadır (Foto 2.275).

Foto 2.275. Komsar Hamamı Süslemeleri

 302

2.7.2.25. Ebul Meali Hamamı

YERİ: Yezd Şehri’nin merkezinde Fehadan Mahallesi’nde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Ebul Meali Hamamı’nın yapılış tarihi hakkında

kesin bir bilgi yoktur. Yapının plan ve süsleme özellikleri Kaçar Döneminin (1794-
1925) ortalarına işaret etmektedir. Kültür Bakanlığından alınan bilgiye göre hamam
1941 yılında onarım görmüştür ve 1976 yılına kadar halk hamamı olarak kullanılmıştır.
1998 yılında Kültür Bakanlığı tarafından tekrar onarılmıştır. Yapı 2007 yılından itibaren
restoran olarak kullanılmaktadır.

Çizim 2.34. Yezd Ebul Meali Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Yezd) (E.T. 10.09.2016)
 303

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Ebul Meali Hamamı çift fonksiyonludur. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve

hazine bölümlerinden oluşur. Doğu-batı doğrultusunda zemin kotundan aşağıda inşa
edilmiştir. Erkekler bölümünün giriş kapısı doğu cephede bulunmaktadır. Tuğladan
eyvan türü bir giriş kapısından iki basamak vasıtası ile heşti bölümüne girilir (Foto
2.276). Heşti bölümü sekizgen planlı ve üzeri kubbe ile örtülüdür (Foto 2.277).
Heştiden bir koridor vasıtası ile ulaşılan merdivenlerle soğukluğa geçilir.

Merkezi planlı soğukluğun üzeri ortasında bulunan dört bağımsız sütun üzerine
oturan kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.278). Soğukluğun kuzeybatısında dikdörtgen
planlı ve üzeri tonoz ile örtülü bir mekan yer almaktadır. Soğukluğun batısından küçük
bir koridor ile ılıklık bölümüne geçilir.

Ilıklık iki bölümlü olarak düzenlenmiştir. Giriş bölümünde düzensiz planlı ve

üzeri tonoz ile örtülü bir mekan bulunur. Tuvaletlerde burada yer almaktadır. Bu
bölümün güneyinden ılıklığın diğer bölümüne geçilir. Bu kısım sekizgen planlı olup
üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Ilıklığın batısından sıcaklığa girilir.

Merkezi planlı sıcaklık ortada dört bağımsız sütun üzerine oturan bir kubbe ve bu
kubbeli alana açılan tonozlarla örtülü eyvanlardan oluşmaktadır (Foto 2.279). Sıcaklığın
batısından küçük bir kapı ile geçilen hazine bölümünü dikdörtgen planlı üzeri tonoz ile
örtülü bir mekandır (Foto 2.280).

Kadınlar bölümünün giriş kapısı batı cephede yer almaktadır. Basit bir giriş
kapısından bir koridor vasıtası ile heşti bölümüne geçilir. Heşti dikdörtgen planlı ve
üzeri tonoz ile örtülüdür. Heştinin kuzeyinden düzensiz planlı bir mekana ulaşılır.
Heştiden beş basamak ile soğukluk bölümüne girilir.

Üzeri kubbe ile örtülü soğukluk bölümü sekizgen planlı yedi eyvanlı bir plana
sahiptir. Eyvanlar yarım sekizgen planlıdır ve üzerleri tonoz ile kapatılmıştır. Mekanın
üzeri duvara bitişik payeler üzerinde oturan bir kubbe ile kapatılmıştır. Soğukluğun
güneybatısında düzensiz planlı üzeri tonoz ile örtülü bir mekan bulunur. Soğukluğun
kuzeybatı tarafından uzun bir koridor ile ılıklık bölümüne geçilir.
 304

Ilıklık iki bölümden oluşur. Bu bölümler dikdörtgen planlı ve üzerleri tonoz ile
örtülüdür. Ilıklığın ilk bölümünün güneyinden eğri bir koridor ile sıcaklık bölümüne
ulaşılır.

Sıcaklık bölümü sekizgen planlı olup tek kubbelidir. Sıcaklığın doğusunda

bulunan dikdörtgen planlı eyvanın üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Sıcaklığın
güneybatısında iki bölümden oluşan hazine vardır. Birisi dikdörtgen planlı, üzeri tonoz
ile örtülü soğuk sulu diğeri ise kare planlı üzeri tonoz ile kapatılmış olan sıcak suludur.

Foto 2.276. Yezd Ebul Meali Hamamı’nın Giriş Kapısı

 305

Foto 2.277. Yezd Ebul Meali Hamamı’nın Heşti Bölümü

Foto 2.278. Yezd Ebul Meali Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 306

Foto 2.279. Yezd Ebul Meali Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.280. Yezd Ebul Meali Hamamı’nın Hazine Bölümü

 307

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamda süslemeye fazla rastlanılmamaktadır.

Tuğla Süsleme: Soğukluk bölümünde kubbeye geçişte karbendile tuğlaların yatay

olarak dizilmeleri ile elde edilen dalgalı bir bezemeye sahiptir. (Foto 2.281).

Foto 2.281. Yezd Ebul Meali Hamamı Sıcaklık Bölümü Tuğla Süslemeleri
 308

2.7.2.26. Kale Hamamı

YERİ: Hamedan Şehri’nin Şerieti Caddesinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamamın kesin tarihi bilinmemektedir. Ancak

Kültür Bakanlığında bulunan envanter fişinde Kaçar Döneminin (1794-1925)
ortalarında yaptırıldığı belirtilmiştir. 2001 yılında Kültür Bakanlığı tarafından koruma
altına alınmış ve restore edilmiştir. Hamam 2008 yılından itibaren müze olarak
kullanılmaktadır.

Çizim 2.35. Hamedan Kale Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Hamedan) (E.T. 09.11.2015)
 309

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Kale Hamamı çift fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve
hazine bölümlerinden oluşur. Zemin kotundan aşağıda inşa edilmiştir.

Hamamın erkekler bölümüne güney cephede yer alan eyvan türü bir kapı ile
girilmektedir (Foto 2.282). Giriş kapısından altı basamak vasıtası ile heşti bölümüne
geçilir. Sekizgen planlı üzeri kubbe ile örtülü heştinin duvarlarında altı niş
bulunmaktadır (Foto 2.283). Heştinin doğusundan bir koridor vasıtası ile soğukluk
bölümüne geçilir.

Merkezi planlı soğukluk dört bağımsız sütun üzerine ortada bir kubbe ve bu
merkeze açılan iki yönde tonozlarla örtülü eyvanlardan oluşmaktadır (Foto 2.284).
Soğukluğun merkezinde sekizgen bir havuza ve etrafında sekilere yer verilmiştir.
Soğukluğun güneydoğu tarafında dikdörtgen planlı üzeri tonoz ile örtülü bir mekan
bulunmaktadır. Soğukluğun kuzeybatısından bir kapı ile ılıklık bölümüne girilir.

Ilıklık iki bölümden oluşur ilk bölüm sekizgen planlı ve üzeri kubbe ile
kapatılmıştır. Ilıklığın bu bölümünün doğu yönünden bir koridor ile diğer bölüme
geçilir. Bu bölüm düzensiz planlıdır ve üzeri tonoz ile örtülüdür (Foto 2.285). Tuvaletler
de burada yer almaktadır. Ilıklığın ilk bölümünün kuzeyinden eğri bir koridor ile
sıcaklığa geçilir.

Soğukluk kısmında olduğu gibi sıcaklık kısmında merkezi planlı ve dört bağımsız
sütun üzeri merkezi bir kubbe ve bu merkeze açılan dört eyvanlı bir şema gösterir (Foto
2.286). Sıcaklığın güneydoğusundan dört dikdörtgen planlı ve üzerleri tonoz ile örtülü,
kuzeydoğu tarafında ise aynı özellikte iki halvet hücresi bulunmaktadır. Sıcaklığın
kuzeyinde ve kuzeybatı tarafında dikdörtgen planlı ve üzerleri tonoz ile kapatılmış iki
hazineye yer verilmiştir (Foto 2.287).

Kadınlar bölümünün giriş kapısı hamamın batı yönünde yer alır. Basit bir giriş
kapısından altı basamak vasıtası ile heşti bölümüne geçilir. Heşti bölümü bir koridordan
oluşur ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Heştinin kuzeyinden soğukluk bölümüne girilir.

Soğukluk dikdörtgen planlı ve tek kubbelidir. Üzeri duvarlara bitişik payeler

üzerinde sivri kemerler vasıtası ile bir kubbeyle kapatılmıştır. Soğukluğun kuzeyinden
bir kapı vasıtası ile sıcaklık bölümüne girilir.
 310

Sıcaklık tek kubbeli ve bu kubbeli alana açılan tonoz ile örtülü tek bir eyvandan
oluşmaktadır. Sıcaklığın üzerini örten kubbe duvarlara bitişik payeler üzerine
kemerlerle oturan bir kubbe ile kapatılmıştır. Sıcaklığın kuzeyinden geçilen hazine tek
eyvanlı merkezi kubbe ile kapatılmış bir mekan olarak düzenlenmiştir.

Foto 2.282. Hamedan Kale Hamamı’nın Giriş Kapısı

 311

Foto 2.283. Hamedan Kale Hamamı’nın Heşti Bölümü

Foto 2.284. Hamedan Kale Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 312

Foto 2.285. Hamedan Kale Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

Foto 2.286. Hamedan Kale Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 313

Foto 2.287. Hamedan Kale Hamamı’nın Hazine Bölümü

 314

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamda tuğla ve taş süslemeleri görülmektedir.

Taş Süsleme: Hamamda kubbeyi taşıyan taş sütunlarının gövdesi çokgen olup
sütun başlıkları dört sıralıdır. Sütunların kaide kısımları kırmızı ve beyaz iki renkli taş
işçiliği görülmektedir (Foto 2.288).

Tuğla Süsleme: Hamamın tüm bölümlerinde tuğlaların yatay, dikey ve diyagonal

dizilmeleri ile oluşturulan bezemesel bir hareketlilik söz konusudur (Foto 2.289).

Foto 2.288. Hamedan Kale Hamamı Soğukluk Bölümü Taş Süslemeleri

 315

Foto 2.289. Hamedan Kale Hamamı Tuğla Süslemeleri

 316

2.7.2.27. Hacı Gafar Hamamı

YERİ: Meraga Şehri’nde Tulu-e Ferc Meydanında, Hacı Gafar Mahallesi’nde

bulunmaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hacı Gafar Hamamı, Hacı Gafar (Nasreddin Şah

Döneminde tacirlerin reisi anlamına gelen Reisül Tüccar denilmiştir) tarafından vakf
edilmiş bir külliyenin içerisinde bulunmaktadır232. İlk inşasında küçük boyutlu olan
hamam zamanla tahrip olmuş, daha sonra büyütülerek yeniden inşa edilmiştir. Mıras-ı
Ferhengi’ye (İran Kültür Bakanlığı) göre ilk hamam Safevi Döneminde sonradan
yenilenen hamam ise Kaçar Döneminde (1794-1925) yaptırılmıştır. Eski hamamda
kullanılan bazı malzemeler yeni hamamda da kullanılmıştır. 2004 yılında Miras-ı
Ferhengi tarafından başlanan hamamın restorasyonları günümüze kadar devam etmiştir.

Çizim 2.36. Meraga Hacı Gafar Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Tebriz) (E.T. 09.06.2015)

232
Ethuf Hayrullahi, Kaçar Dönemindeki Meraga, Ehter, Tebriz 2008, 40.
 317

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:
Hacı Gaffar Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık,
sıcaklık ve hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Hamam zemin kotundan aşağıda inşa
edilmiştir. Hamamın birisi kuzeyde diğeri güney yönde olmak üzere iki giriş kapısı
vardır. Kuzey ve güney yöndeki girişlerden iki koridor vasıtası ile heşti bölümlerine
geçilmektedir (Foto 2.290). Heştiler dikdörtgen planlı olup, üzerleri beşik tonoz ile
kapatılmıştır. Heştilerden eğri bir koridor ile hamamın soğukluk bölümüne girilir.

Dört eyvanlı şema gösteren soğukluğun üzeri duvarlara bitişik payelere oturan bir
kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.291). Kubbenin altında sekizgen bir havuz
bulunmaktadır. Kubbenin ortasında bir fener ve kubbe kasnağında dört pencere yeralır.
Kubbe ile örtülü orta alana kuzey-güney doğrultusunda üzeri tonozla kapatılmış kare
şeklinde, doğu-batı doğrultusunda ise dikdörtgen şeklinde eyvanlar açılmaktadır.
Soğukluğun kuzeybatısından küçük bir koridor ile ılıklık bölümüne girilir.

Kare planlı ılıklığın üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Ilıklığın kuzey yönünde bulunanı
bir koridor vasıtası ile tuvaletlere ulaşılır. Tuvaletler dikdörtgen planlıdır ve tonoz ile
örtülüdür. Ilıklığın güney batısında olan kapıdan sıcaklık bölümüne girilmektedir.

Sıcaklık bölümü iki eyvanlı bir şema göstermektedir. Sıcaklığın üzeri duvarlara
bitişik payeler üzerine oturan bir kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.292). Kubbenin
ortasında bir fener, kasnağında dört pencere bulunur. Sıcaklıkta kubbe ile örtülü orta
alana kuzey ve güneyden dikdörtgen planlı ve üzerleri tonozla kapatılmış eyvanlar
açılmaktadır. Sıcaklığın kuzeybatı ve güneybatısında ise birer niş bulunmaktadır.
Sıcaklığın batısından yedi basamak ile hazine bölümüne geçilir. Hazine dikdörtgen
planlı olup, üzeri tonoz ile örtülmüştür (Foto 2.293). Sıcaklıkta yer alan eyvanların
batısında iki halvet hücresi vardır. Her halvet hücreleri dikdörtgen planlıdır ve üzerleri
tonozlarla kapatılmıştır. Sıcaklığın güney doğusundan küçük bir koridor ile ulaşılan
temizlenme kısmı kare planlı ve üzeri tonoz ile örtülü bir mekandır.
 318

Foto 2.290. Meraga Hacı Gafar Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.291. Meraga Hacı Gafar Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 319

Foto 2.292. Meraga Hacı Gafar Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

Foto 2.293. Meraga Hacı Gafar Hamamı’nın Hazine Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:
Hamamda bezemesel açıdan herhangi bir unsura rastlanmamıştır.
 320

2.7.2.28. Ferraş Başı Hamamı (Sadi Hamamı)

YERİ: Ferraş Başı Hamamı Zencan’ın Sadi Caddesi’nde bulunmaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamamın yapılış tarihi hakkında net bir bilgi yoktur.
Yapının mimari ve süsleme özelliklerine göre Kaçar Döneminde (1794-1925)
yaptırılmış Kaçar dönemine işaret etmektedir. Ferraş Başı Hamamı olarak bilinen yapı
günümüzde Sadi Hamamı ismi ile anılmaktadır.

Çizim 2.37. Zencan Ferraşbaşı Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Zencan) (E.T. 23.09.2015)
 321

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Ferraş Başı Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Doğu-batı doğrultusunda

zemin kotundan aşağıda inşa edilen hamam soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve hazine
bölümlerinden oluşmaktadır. Hamamın heşti bölümü yoktur. Hamamın batı cephesinde
tuğladan sade bir girişi bulunmaktadır (Foto 2.294). Yapının giriş kapısından
basamaklar ile bir koridora geçilir. Bu koridordan soğukluk bölümüne ulaşılır.

Tek kubbeli kare planlı olan soğukluk duvara bitişik payeler üzerine oturan büyük
bir kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.295). Soğukluğun ortasında dikdörtgen bir havuz,
kenarlarında dinlenmek için yapılmış yerden yarım metre yüksekliğinde sekiler
bulunmaktadır. Soğukluktan bir koridor vasıtası ile ılıklığa geçilir.

Ilıklık dört mekândan oluşmaktadır ve tüm bölümlerin üzeri düz tavan ile
kapatılmıştır. Mekânın asıl kısmı altıgen planlıdır. Batısında kare planlı bir bölüm,
doğusunda ise tuvaletler yer alır (Foto 2.296). Ilıklıktan eğri bir koridor vasıtası ile
sıcaklığa ulaşılır.

Sıcaklık dört eyvanlı bir şema yansıtır. Sıcaklık ortada ortada duvarlara bitişik
payeler üzerine oturan bir kubbe ve bukbbeli alana açılan dört yönde tonozlala örtülü
eyvanlardan oluşmaktadır (Foto 2.297). Sıcaklığın güneybatısından temizlenme kısmına
girilir ve burası dikdörtgen planlı olup tavan ile örtülüdür. Sıcaklığın doğu tarafında
hazine kısmı bulunur (Foto 2.298). Kuzey tarafında ise halvet hücresi yer alır.
 322

Foto 2.294. Zencan Ferraşbaşı Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.295. Zencan Ferraşbaşı Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 323

Foto 2.296. Zencan Ferraşbaşı Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 324

Foto 2.297. Zencan Ferraşbaşı Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

Foto 2.298. Zencan Ferraşbaşı Hamamı’nın Hazine Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamın bezemesel bir özelliği yoktur.

 325

2.7.2.29. Edil Hamamı

YERİ: Meşkin Şehri’nin merkezinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Edil Hamamı Mehdi Edil tarafından Kaçar

Döneminde (1794-1925) yaptırılmıştır. Mehdi Edil, Meşkin Şehri’nin valisi olarak bu
yapıyı ilk önce kamu binası olarak yaptırmış ve daha sonra hamama çevirmiştir. Mimar
olarak Üstad Rıza’nın adı geçmektedir. Hamam 1978 yılına kadar kullanılmıştır. 2007
yılında Kültür Bakanlığı tarafından koruma altına alınan yapının günümüzde onarımı
devam etmektedir.

Çizim 2.38. Meşkin Edil Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Erdebil) (E.T. 10.09.2015)
 326

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Edil Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve
hazine bölümlerinden meydana gelmiştir. Yapının güney cephesinde yer alan giriş
kapısından heşti bölümüne geçilir (Foto 2.299). Kare planlı ve üzeri tonoz ile kapatılmış
heştinin kuzeyinden de hamamın soğukluk bölümüne ulaşılmaktadır (Foto 2.300).

Soğukluk bölümü merkezi planlı olup dört bağımsız paye üzerine sivri kemerler
vasıtasıyla oturan bir kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.301). Soğukluğun doğusundan
küçük bir koridor ile ılıklık bölümüne girilir.

Ilıklık bölümü dikdörtgen planlı bir şema gösterir (Foto 2.302). Güneyinde
tuvaletler yer almaktadır ve üzerleri tonoz ile kapatılmıştır. Ilıklığın kuzeyinden sıcaklık
bölümüne geçilir.

Sıcaklık bölümü de soğukluk bölümünde olduğu gibi merkezi planlıdır ve üzeri

ortada dört paye ve bunların üzerindeki kemerlerin taşıdığı bir kubbe ile örtülmüştür
(Foto 2.303). Sıcaklığın güneyinde dikdörtgen planlı üzeri tonoz ile kapatılmış halvet
hücresi bulunur. Sıcaklığın doğusunda ise iki hazine bölümü (Foto 2.304) vardır. Birisi
sıcak, diğeri soğuk suludur. Sıcak sulu hazinenin üzeri kubbemsi bir tonoz ile diğer
hazinenin üzeri ise beşik tonoz ile örtülüdür.

Foto 2.299. Meşkin Edil Hamamı’nın Giriş Kapısı

 327

Foto 2.300. Meşkin Edil Hamamı’nın Heşti Bölümü

Foto 2.301. Meşkin Edil Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 328

Foto 2.302. Meşkin Edil Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 329

Foto 2.303. Meşkin Edil Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 330

Foto 2.304. Meşkin Edil Hamamı’nın Hazine Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamın bezemesel bir özelliği yoktur.

 331

2.7.2.30. Değleman Hamamı

YERİ: Siyahkel Şehri’nin merkezinde Değleman Köyünde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamamın yapılış tarihi hakkında net bir bilgi yoktur.
Kültür Bakanlığında bulunan envanter fişinde Kaçar Döneminde (1794-1925)
yaptırıldığı kayıtlıdır. Hamam Mirbuluc ismi ile de anılmaktadır. 2000 yılında Kültür
Bakanlığı tarafından onarımına başlanan hamamın günümüzde onarımı devam
etmektedir.

Çizim 2.39. Siyahkel Değleman Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Reşt) (E.T. 12.04.2015)
 332

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Değleman Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Hamamın heşti, soğukluk ve

ılıklık bölümleri tahrip olmuş, günümüze sıcaklık ve hazine bölümleri ulaşmıştır.
Hamamın giriş kapısı batı cephede yer almaktadır (Foto 2.305). Buradan sıcaklık
bölümüne geçilir.

Sıcaklık bölümü üç eyvanlı plan tipindedir. Sıcaklığın üzeri ortada duvarlara

bitişik payeler üzerine sivri kemerlerle oturan bir kubbe ile kapatılmıştır. Bu mekâna
kuzey, güney ve batıdan üzeri tonozla örtülü eyvanlar açılmaktadır (Foto 2.306). Bu iki
eyvanın dip duvarlarında dikdörtgen planlı nişler bulunmaktadır. Batı yönündeki eyvan
ise dikdörtgen planlıdır ve üzeri tonoz ile örtülmüştür. Sıcaklığın kuzeybatısında,
güneydoğusunda ve güneybatısında olmak üzere üç halvet hücresi mevcuttur.
Kuzeybatıdaki halvet hücresi kare planlı olup üzeri kubbe ile örtülüdür. Bu halvet
hücresinin kuzey duvarında iki niş vardır. Güneydoğuda ve güneybatıda yer alan halvet
hücreleri dikdörtgen planlı olup üzerleri tonoz ile kapatılmıştır. Sıcaklıktan iki hazine
odasına geçilir. Doğuda yer alan hazine bölümü dikdörtgen planlı ve üzeri çapraz tonoz
ile örtülüdür. Bu hazine sıcak suludur. Sıcaklığın kuzeydoğusundan geçilen diğer hazine
bölümü ise kare planlı ve üzeri kubbe ile örtülü olup, soğuk suya sahiptir (Foto 2.307).

Foto 2.305. Siyahkel Değleman Hamamı’nın Giriş Kapısı

(https://seeiran.ir) (E.T: 26.03.2017)
 333

Foto 2.306. Siyahkel Değleman Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

(Miras-ı Ferheng-i Reşt) (E.T: 12.04.2016)

Foto 2.307. Siyahkel Değleman Hamamı’nın Hazine Bölümleri

 334

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamı bezemesel olarak sade olup içeride tuğla ile oluşturulan bir hareketlilik
söz konusudur (Foto 2.308).

Foto 2.308. Değleman Hamamı Hazine Bölümü Tuğla Süslemeleri

 335

2.7.2.31. Cennet Hamamı

YERİ: İsfahan Şehrinin merkezinde Vali Asr Caddesinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamamın yapılış tarihi hakkında kesin bir bilgi

bulunmamaktadır. Kültür Bakanlığında bulunan envanter fişinde Kaçar Döneminde
(1794-1925) yaptırıldığı kayıtlıdır. Hamam 2004 yılına kadar halk hamamı olarak
kullanılmış, bu tarihten sonra kapatılmıştır. Günümüzde depo olarak kullanılmaktadır.

Çizim 2.40. İsfahan Cennet Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – İsfahan) (E.T. 15.04.2016)
 336

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Cennet Hamamı tek fonksiyonludur. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve hazine

bölümlerinden oluşmaktadır. Giriş kapısı binanın doğu tarafındadır. Basit bir sivri
kemerle belirlenen giriş kapısından heşti bölümüne geçilir (Foto 2.309). Heşti bölümü
dikdörtgen planlı olup üzeri düz tavan ile örtülüdür (Foto 2.310). Heştiden bir koridor
vasıtası ile soğukluğa girilir.

Soğukluk bölümü dört eyvanlı Soğukluğun üzeri duvarlara bitişik payeler üzerine
sivri kemerler vasıtası ile oturan bir kubbe ile kapatılmıştır. Kubbe ile örtülü alana
kuzey ve güney yönlerden açılan eyvanlar tonoz, doğu ve batıdan açılan eyvanlar ise
kubbe ile örtülüdür (Foto 2.311). Soğukluğun batısından ılıklık bölümüne geçilir.
Düzensiz planlı ılıklığın üzeri tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.312). Ilıklıktan dar bir
koridor ile sıcaklığa girilir.

Sıcaklık sekizgen planlı ve iki eyvanlı bir şema gösterir. Mekanın üzeri duvarlara
bitişik payeler üzerine oturan bir kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.313). Sıcaklığın
kuzeyinde yer alan iki eyvandan biri yarım sekizgen diğeri düzensiz planlıdır. Eyvanlar
tonoz ile örtülmüştür. Sıcaklığın doğusunda dikdörtgen planlı üzeri tonoz ile kapatılmış
hazine bulunur. Sıcaklığın batısında ise iki halvet hücresi yer alır. Birisi düzensiz, diğeri
dikdörtgen planlıdır. Her iki hücrede tonoz ile örtülüdür.

Foto 2.309. İsfahan Cennet Hamamı’nın Giriş Kapısı

 337

Foto 2.310. İsfahan Cennet Hamamı’nın Heşti Bölümü

Foto 2.311. İsfahan Cennet Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 338

Foto 2.312. İsfahan Cennet Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

Foto 2.313. İsfahan Cennet Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 339

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamam süsleme açısından sade olup yalnızca hazine bölümünün yerden 1m

yüksekliğe kadar olan kısmında çini süsleme görülmektedir.

Çini Süslemeleri: Çini süslemelerde vazo içerisinde çiçek, yaprak ve dal

motifleri ile oluşturulan bitkisel kompozisyonlar görülmektedir (Foto 2.314).

Foto 2.314. Isfahan Cennet Hamamı’nın Hazine Bölümü Çini Süslemeleri

 340

2.7.2.32. Goşa Hamamı

YERİ: Zencan’ın güney tarafındaki İmam Caddesi’nde bulunmaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamamın kitabesi yoktur. Buna rağmen plan ve

mimari özellikle Kaçar Döneminde (1794-1925) yaptırıldığına işaret etmektedir.
Günümüzde hamam olarak kullanılmaya devam etmektedir.

Çizim 2.41. Zencan Goşa Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Zencan) (E.T. 23.09.2015)
 341

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Goşa Hamam tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve
hazine bölümlerinden meydana gelmiştir. Zemin kotundan aşağıda inşa edilen
hamamının giriş kapısı doğuda bulunmaktadır. Eyvan tarzında içiçe iki sivri kemerle
belirlenen giriş düz silmelerle dörtgene tamamlanmıştır (Foto 2.315). Giriş kapısından
dört basamak ile heşti bölümüne geçilir. Heşti bölümü sekizgen planlı olup üzeri kubbe
ile kapatılmıştır (Foto 2.316). Heştiden beş basamak ile bir koridora girilir ve buradan
da soğukluğa geçilir.

Soğukluk kare planlı olup, üzeri duvarlara bitişik payeler üzerine oturan bir kubbe
ile kapatılmıştır (Foto 2.317). Ortasında dikdörtgen bir havuz bulunur. Kenarlarında
oturup dinlenmek için yapılmış sekiler vardır. Dört köşesinde yer alan eyvanlar ise
yarım sekizgen olup, üzerleri tonoz ile örtülüdür. Soğukluğun güneydoğu tarafından iki
basamak ile dar bir koridora oradan da ılıklığa geçilir.

Ilıklık üç bölümden oluşmaktadır. Asıl giriş kısmı dikdörtgen planlıdır. Kuzey

tarafında tuvaletler yer alır. Güneydoğu tarafında da sekizgen planlı, üzeri kubbe ile
örtülü bir mekan vardır. Diğer iki kısım ise düz tavan ile kapatılmıştır (Foto 2.318).
Ilıklıktan yine dar bir koridor ile sıcaklığa geçilir.

Sıcaklık dört eyvanlı plan tipindedir. Mekan ortada duvarlara bitişik payeler
üzerine oturan merkezi bir kubbe ve bu alana açılan kuzey ve güneyde yarım sekizgen
planlı, doğu ve batıda dikdörtgen planlı üzeri tonozla örtülü eyvanlardan oluşmaktadır
(Foto 2.319). Sıcaklığın kuzeydoğu tarafında temizlenme mekânı yer almaktadır ve
üzeri çapraz tonoz ile örtülüdür. Güney tarafından altı basamak ile hazine bölümüne
geçilir. Hazine bölümü, üzeri çapraz tonoz ile kapatılmış üç ayrı mekandan
oluşmaktadır (Foto 2.320). Mekânlardan biri sıcak, biri soğuk, diğeri ise ılık sudur.
 342

Foto 2.315. Zencan Goşa Hamamı’nın Giriş Kapısı

(Miras-ı Ferheng-i Zencan) (E.T: 23.09.2015)

Foto 2.316. Zencan Goşa Hamamı’nın Heşti Bölümü

 343

Foto 2.317. Zencan Goşa Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.318. Zencan Goşa Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 344

Foto 2.319. Zencan Goşa Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

Foto 2.320. Zencan Goşa Hamamı’nın Hazine Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamda bezemesel bir unsura yer verilmemiştir.

 345

2.7.2.33. Golşen Hamamı

YERİ: Nehavend Şehri’nde Gülşen Caddesinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamamın kesin tarihi bilinmemektedir. Plan ve

mimari özellikleri Kaçar Dönemine (1794-1925) işaret etmektedir. Günümüzde halk
hamamı olarak kullanılmaktadır.

Çizim 2.42. Nehavend Golşen Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Hamedan) (E.T. 9.11.2015)
 346

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Golşen Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık
ve hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Zemin kotundan aşağıda inşa edilen hamamın
giriş kapısı doğu cephesinde yer almaktadır. Basit bir giriş kapısından dokuz basamak
vasıtası ile hamamın heşti bölümüne girilir (Foto 2.321). Heşti bölümü bir koridordan
oluşur. Üzeri tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.322). Heştiden soğukluk bölümüne geçilir.

Soğukluk merkezi planlıdır Soğukluğun üzeri dört bağımsız sütun üzerinde oturan
bir kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.323). Soğukluğun doğusunda kare planlı olup üzeri,
tonoz ile kapatılmış bir eyvan bulunmaktadır. Soğukluğun güneydoğusundan ılıklık
bölümüne geçilir.

Ilıklık bir koridordan oluşur ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Ilıklıktan küçük bir
koridor vasıtası ile dikdörtgen planlı üzeri tonoz ile örtülmüş tuvaletlere geçilir. Ilıklığın
güneyinden sıcaklık bölümüne ulaşılır.

Sıcaklık merkezi planlıdır. Sıcaklık ortada iki ayak üzerine kemerlerle oturan bir
kubbe ve bu kubbeli alan iki yandan açılan ve üzeri yine kubbelerle örtülüp
mekanlardan oluşmaktadır (Foto 2.324). Sıcaklığın doğusundaki mekanda yarım
sekizgen planlı eyvanın üzeri tonoz ile örtülü bir eyvan bulunmaktadır. Sıcaklığın
batısında hazine bölümü yer almaktadır. Dikdörtgen planlı hazinenin üzeri iki kubbe ile
kapatılmıştır (Foto 2.325). Sıcaklığın kuzeydoğusundan eğri bir koridor vasıtası ile
geçilen halvet hücresi dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile örtülü bir mekandır.
 347

Foto 2.321. Nehavend Golşen Hamamı’nın Giriş Kapısı

(Miras-ı Ferheng-i Hamedan) (E.T: 09.11.2015)

Foto 2.322. Nehavend Golşen Hamamı’nın Heşti Bölümü

 348

Foto 2.323. Nehavend Golşen Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.324. Nehavend Golşen Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 349

Foto 2.325. Nehavend Golşen Hamamı’nın Hazine Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamam sade olup süslemesi yoktur.

 350

2.7.2.34. Hacı Rebi Hamamı

YERİ: Astane Şehrinde Humeyni Caddesinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamamın yapılış tarihi hakkında net bir bilgi yoktur.
Kültür Bakanlığında bulunan envanter fişinde Kaçar Döneminde (1794-1925)
yaptırıldığı kayıtlı olan hamamın plan ve mimari özellikleri de bu döneme işaret
etmektedir. Halk arasında hamamın Hacı Rebi Vezir-i tarafından yaptırıldığı
belirtilmektedir. Hamam 1977’de onarım görmüş ve bu kitabe giriş kapısının üzerine
yerleştirilmiştir. Hamam günümüzde kullanılmamaktadır.

Çizim 2.43. Astane Hacı Rebi Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Erak) (E.T. 22.04.2016)
 351

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Hacı Rebi Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, ılıklık, soğukluk,
sıcaklık ve hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Zemin kotundan aşağıda inşa edilmiştir.
Hamamın giriş kapısı binanın kuzey yönünde yer almaktadır. Basit bir giriş kapısından
koridora buradan da heştiye girilir (Foto 2.326). Heşti bölümü kare planlı ve üzeri tonoz
ile kapatılmıştır. Heştide iki adet niş bulunmaktadır. Heştinin doğusundan uzun ve
basamaklı bir koridora girilir. Koridorun kuzeyinde dikdörtgen planlı bir oda
bulunmaktadır üzeri tonoz ile örtülmüştür. Koridorun güneyinden soğukluğa girilir.

Soğukluk bölümü merkezi planlıdır. Soğukluk dört bağımsız sütun üzerine sivri
kemerlerle oturan merkezi bir kubbe ile bu kubbeli alana açılan tonozlarla örtülü
eyvanlardan oluşmaktadır (Foto 2.327). Soğukluğun güneydoğusundan eğribir koridor
ile ılıklık bölümüne girilir.

Ilıklık altıgen planlı ve üzeri kubbe ile örtülmüştür. Ilıklıkta üç adet niş bulunur.
Ilıklığın güneyinde tuvaletler yer almaktadır. Tuvaletler dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz
ile kapatılmıştır. Ilıklığın kuzeyinden eğri bir koridor ile sıcaklık bölümüne girilir.

Sıcaklık merkezi planlıdır. Sıcaklık dört bağımsız sütun üzerine oturan merkezi
bir kubbe ile bu alana açılan dört yönde tonozlarla kapatılmış eyvanlardan oluşan bir
şema yansıtır. Sıcaklığın kuzeybatı ve kuzeydoğusunda iki hazine bölümü yer alır.
Hazine bölümlerinin her birisi iç içe iki bölümden oluşur. Birisi düzensiz planlı, diğeri
dikdörtgen planlıdır. Üzerleri tonoz ile kapatılmıştır. Hamamda sıcaklığın güneydoğu
tarafından eğri bir koridor ile çıkışa ulaşılmaktadır. Bu kısım altıgen planlı ve üzeri
kubbe ile örtülüdür. Bu kısmın güneyinde dikdörtgen planlı üzeri tonoz ile örtülmüş bir
mekan bulunmaktadır.
 352

Foto 2.326. Astane Hacı Rebi Hamamı’nın Giriş Kapı

Foto 2.327. Astane Hacı Rebi Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 353

Foto 2.328. Astane Hacı Rebi Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamın soğukluk bölümünün ortasında bulunan havuzun üzerinde bitkisel ve

geometrik süslemeler görülmektedir. Havuz onarımdan sonra yerinden kaldırılmıştır.
(Foto 2.329).

Foto 2.329. Erak Hacı Rebi Hamamı Taş Süslemeleri

 354

2.7.2.35. Kalender Hamamı

YERİ: Sakkız Şehri’nin Kalender Köyü’nde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Kalender Hamamı’nın yapılış tarihi hakkında kesin

bir bilgi yoktur. Ancak Kültür Bakanlığında bulunan envanter fişinde Kaçar Döneminde
(1794-1925) Feyzullah Bey tarafından yaptırıldığı belirtilmektedir. Hamam günümüzde
kullanılmamaktadır.

Çizim 2.44. Sakkız Kalender Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Senendec) (E.T. 05.05.2016)
 355

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Kalender Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık
ve hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Kuzey-güney doğrultusunda inşa edilmiştir.
Giriş kapısı hamamın güney yönündedir. Basit bir giriş kapısından küçük bir koridor ile
heşti bölümüne ulaşılır (Foto 2.330). Heşti sekizgen planlı ve üzeri kubbe ile örtülüdür.
Heştinin kuzeyinden eğri bir koridor ile soğukluğa geçilir.

Soğukluk bölümü sekizgen planlı ve üç eyvanlı bir şema gösterir. Soğukluğun

üzeri duvarlara bitişik payeler üzerine oturan bir kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.331).
Kubbeli alana üç yönde dikdörtgen planlı üzerleri tonozlarla kapatılmış eyvanlar
açılmaktadır. Soğukluğun güneybatısında bir niş bulunmaktadır. Soğukluğun kuzeybatı
tarafından küçük bir koridor ile ılıklık bölümüne geçilir.

Ilıklık uzun ve L şeklinde bir koridordan oluşur (Foto 2.332). Ilıklığın sonunda
tuvaletler yer almaktadır. Ilıklığın üzeri tonoz ile örtülüdür. Ilıklığın kuzey doğusundan
bir koridor ile sıcaklık bölümüne geçilir.

Sıcaklık sekizgen planlı ve üç eyvanlı bir şema gösterir. Sıcaklığın üzeri duvarlara
bitişik payeler üzerine oturan bir kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.333). Kubbeli orta
alana dört yönde açılan eyvanlar dikdörtgen planlı olup tonozlarla kapatılmıştır.
Sıcaklığın güneyinde dikdörtgen planlı bir niş bulunmaktadır. Sıcaklığın kuzeydoğu ve
kuzey batısında birer halvet hücresi bulunur. Halvet hücreleri dikdörtgen planlı ve
üzerleri beşik tonoz ile kapatılmıştır. Sıcaklığın kuzeyinden geçilen hazine bölümü
dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır bir mekandır.
 356

Foto 2.330. Sakkız Kalender Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.331. Sakkız Kalender Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 357

Foto 2.332. Sakkız Kalender Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

Foto 2.333. Sakkız Kalender Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamam günümüzde kısmen harap durumdadır. Bezemesel bir unsura

rastlanmamıştır.
 358

2.7.2.36. Çadegan Hamamı

YERİ: Çadegan Şehrinin merkezinde Ulu Camii’nin yanında yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamamın yapılış tarihi hakkında kesin bir bilgi

yoktur. Ancak Kültür Bakanlığında bulunan envanter fişinde Kaçar Döneminde (1794-
1925) yaptırıldığı kayıtlıdır. Günümüzde bina terk edilmiştir.

Çizim 2.45. Çadegan Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – İsfahan) (E.T. 15.04.2016)
359
 360

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Çadegan Hamamı çift fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık
ve hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Erkekler hamamının giriş kapısı doğu
tarafındadır. Basit bir giriş kapısından küçük bir koridor vasıtası ile heşti bölümüne
geçilir (Foto 2.334). Heşti bölümü dikdörtgen planlı olup üzeri beşik tonoz kapatılmıştır
(Foto 2.335). Heştiden bir kapı vasıtası ile soğukluğa girilir.

Soğukluk bölümü merkezi planlıdır. Soğukluğun üzeri ortada iki sütun ve

duvarlara bitişik payeler üzerine oturtulan bir kubbe ile örtülüdür (Foto 2.336).
Soğukluğun kuzeydoğusundan bir koridor ile ılıklığa girilir. Dikdörtgen planlı ılıklığın
üzeri düz tavan şeklindedir (Foto 2.337). Ilıklıktan tuvaletlere geçilir. Ilıklığın
kuzeyinden bir koridor vasıtası ile sıcaklığa ulaşılır.

Sıcaklık bölümü iki eyvanlı plan tipinde olup üzeri, duvarlara bitişik payeler
üzerine oturtulan bir kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.338). Sıcaklığın doğu ve batısında
yer alan eyvanlar dikdörtgen planlı olup üzerleri kubbe ile kapatılmıştır. Sıcaklığın
kuzeyinde sekizgen planlı ve üzeri kubbe ile örtülü hazine bölümü bulunmaktadır (Foto
2.339). Sıcaklığın kuzeydoğusunda bir halvet hücresi yer alır. Halvet hücresi dikdörtgen
planlı ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Sıcaklığın doğu tarafında dikdörtgen planlı üzeri
tonoz ile örtülü bir temizlenme odası bulunmaktadır.

Kadınlar hamamının giriş kısmı güneydoğu tarafında yer almaktadır. Basit bir
kapıdan koridor ile heşti bölümüne girilir. Heşti bölümü dikdörtgen planlı olup üzeri
düz tavan ile örtülmüştür. Heştinin kuzeyinden soğukluğa geçilir.

Kare planlı tek kubbeli olan soğukluğun üzeri duvara bitişik payeler üzerine
oturtulan bir kubbe ile kapatılmıştır. Soğukluğun kuzeybatısından ılıklık bölümüne
girilir. Ilıklık düzensiz bir şema gösterir ve üzeri düz tavanla örtülüdür. Ilıklığın
kuzeyinden sıcaklık bölümüne ulaşılır.

Dikdörtgen planlı ve tek kubbeli olan sıcaklık bölümünün üzeri duvarlara bitişik
payeler üzerine oturan bir kubbe ile kapatılmıştır. Sıcaklığın doğusunda yer alan eyvan
dikdörtgen planlı olup üzeri tonoz ile örtülüdür. Sıcaklığın batısında yer alan hazine
bölümü dikdörtgen planlı olup üzeri tonoz ile örtülü bir mekan olarak düzenlenmiştir.
 361

Foto 2.334. Çadegan Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.335. Çadegan Hamamı’nın Heşti Bölümü

 362

Foto 2.336. Çadegan Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.337. Çadegan Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 363

Foto 2.338. Çadegan Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

Foto 2.339. Çadegan Hamamı’nın Hazine Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamam sade olup bezemesel bir özelliği yoktur.

 364

2.7.2.37. Yahudiler Hamamı

YERİ: Hamedan Şehri’nin merkezinde Baba Tahir Caddesinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamamın yapılış tarihi hakkında kesin bir bilgi

yoktur. Ancak Kültür Bakanlığında bulunan envanter fişinde Kaçar Döneminde (1794-
1925) yaptırıldığı belirtilmektedir. 2008 yılında Kültür Bakanlığı tarafından koruma
altına alınan hamam günümüzde onarılmaktadır.

Çizim 2.46. Hamedan Yahudiler Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Hamedan) (E.T. 09.11.2015)
 365

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Yahudiler Hamamı çift fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık,

sıcaklık ve hazine bölümlerinden oluşmaktadır.

Hamamın erkekler bölümüne doğu cephede yer alan bir kapıdan ulaşılmaktadır.
Bu kapı açıklığından basit bir koridora buradan da heşti bölümüne geçilir (Foto 2.340).
Sekizgen planlı üzeri kubbe ile örtülü heşti bölümünün duvar diplerinde beş adet nişe
yer verilmiştir (Foto 2.341). Heştinin doğusundan bir koridorla kadınlar bölümünün
heşti mekanına geçilir. Heştinin güneybatı tarafından düzgün olmayan bir koridor ile
soğukluk bölümüne ulaşılır.

Soğukluk bölümü altıgen planlı ve altı eyvandan oluşan bir şema gösterir.
Soğukluğun üzeri, duvarlara bitişik payeler üzerine sivri kemerlerin taşıdığı bir kubbe
ile kapatılmıştır (Foto 2.342). Soğukluğun kuzeydoğu ve güneybatısında yer alan iki
eyvan yarım sekizgen, diğerleri ise kare planlıdır. Eyvanların üzeri tonoz ile
örtülmüştür. Soğukluğun kuzeybatı tarafından bir koridor vasıtası ile ılıklık bölümüne
girilir.

İki bölümden oluşan ılıklığın birinci bölümü dikdörtgen planlı, diğeri ise düzensiz
planlıdır. Her iki bölümünde üzeri tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.343). Ilıklığın
batısından sıcaklık bölümüne geçilir.

Sekizgen planlı bir şema gösteren sıcaklığın üzeri, kubbe ile kapatılmıştır.
Sıcaklığın dört köşesinde nişlere yer verilmiştir (Foto 2.344). Sıcaklığın doğu tarafından
hazine bölümüne ulaşılır. Bu mekan dikdörtgen planlı ve üzeri kubbe ile kapatılmıştır
(Foto 2.345). Sıcaklığın güneyinde yer alan eyvanın batısından iç içe üç halvet
hücresine geçilir. Halvet hücreleri dikdörtgen planlı ve üzerleri tonoz ile örtülmüştür.

Kadınlar bölümünün giriş kapısı binanın kuzeyinde yer almaktadır. Basit bir giriş
kapısından koridora koridordan ise heştiye geçilmektedir. Heşti bölümü dikdörtgen
planlı ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Heştinin doğusundan bir koridor vasıtası ile
soğukluğa ulaşılır.

Soğukluk iki bölümden oluşur. Dikdörtgen planlı mekanın üzeri, duvarlara bitişik
payeler üzerinde oturan iki kubbe ile kapatılmıştır. Soğukluğun batısından koridor
vasıtası ile ılıklığa geçilir. Ilıklık bölümü bir koridordan oluşur ve üzeri tonoz ile
 366

kapatılmıştır. Ilıklığın güneyinden tuvaletler kısmına geçilir. Ilıklıktan bir kapı vasıtası
ile sıcaklığa girilir.

Sıcaklık bölümü üç eyvanı planl tipi bir şema gösterir. Sıcaklığın üzeri, duvarlar
üzerine sivri kemerlerin taşıdığı bir kubbe ile kapatılmıştır. Kubbeli alana üç yönde
dikdörtgen planlı üzerleri tonozlarla kapatılmış eyvanlar açılmaktadır. Sıcaklığın
kuzeydoğusunda dikdörtgen planlı üzeri tonoz ile örtülü halvet hücresi bulunmaktadır.
Sıcaklığın kuzeybatısından geçilen hazine bölümü de dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz
ile örtülü bir mekandır.

Foto 2.340. Hamedan Yahudiler Hamamı’nın Giriş Cephesi

 367

Foto 2.341. Hamedan Yahudiler Hamamı’nın Heşti Bölümü

Foto 2.342. Hamedan Yahudiler Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 368

Foto 2.343. Hamedan Yahudiler Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

Foto 2.344. Hamedan Yahudiler Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 369

Foto 2.345. Hamedan Yahudiler Hamamı’nın Hazine Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamın bezemesel bir özelliği yoktur.

 370

2.7.2.38. Mahmudabad Hamamı

YERİ: Mahmudabad Şehri’nin merkezinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamam Huseyin Golihan-ı Kaçar’ın (Bahador

Melik) emri ile Nasıreddin Şah Döneminde (1848-1896) yaptırılmıştır233. Günümüzde
halk hamamı olarak kullanılmaktadır.

Çizim 2.47. Mahmudabad Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Urmiye) (E.T. 20.08.2015)

233
İskenderzade, 131.
 371

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Yapı heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve hazine bölümlerinden oluşan tek

fonksiyonlu bir hamamdır. Hamam zemin kotundan aşağıda ve kuzey-güney
düzleminde inşa edilmiştir. Hamamın giriş kapısı güney cephede basit bir dikdörtgen
kapı şeklindedir (Foto 2.346). Girişten beş basamak ile heşti bölümüne geçilmektedir.
Heşti kısmı dikdörtgen planlı olup üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Heştiden basamaklarla
bir koridora, koridordan da soğukluğa ulaşılır.

Soğukluk bölümü sekizgen planlı ve üç eyvanlı bir şema gösterir. Soğukluk

mekanının üzeri duvarlara bitişik payeler ve bunların üstünde sivri kemerlerin taşıdığı
bir kubbe ile örtülmüştür (Foto 2.347). Üç yönde soğukluğa açılan eyvanların üzeri
tonozlarla kapatılmıştır. Soğukluğun ortasında kare bir havuza duvar diplerinde ise
nişlere yer verilmiştir. Kubbenin üzerinde üç pencere bulunmaktadır. Soğukluğun
güneybatı tarafından kapı vasıtası ile ılıklık bölümüne geçilir.

Ilıklık bölümü üç kısımdan oluşur. Ilıklığın girişinin güneyinde kare planlı bir oda
bulunur, üzeri tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.378). Koridorun devamından tuvaletler
bölümüne geçilir. Tuvaletler bölümü dikdörtgen planlıdır ve üzeri tonoz ile
kapatılmıştır. Dar ve uzun bir koridor ile ılıklığın üçüncü bölümüne girilir. Ilıklığın
üçüncü kısmı kare planlı olup üzeri tonoz ile örtülmüştür. Burada iki niş bulunmaktadır.
Ilıklıktan küçük bir koridor ile sıcaklık bölümüne girilir.

Sıcaklık bölümü üç eyvanlı plan tipinde olup, üzeri üç kubbe ile kapatılmıştır
(Foto 2.349). Ortadaki büyük kubbe duvara bitişik payeler ve dört sivri kemer üzerinde
oturmuştur. Sıcaklığın doğusu ve batısındaki eyvanların üzeri kubbe ve güneyindeki
eyvanın üzeri oval tonoz ile örtülmüştür. Sıcaklığın güneydoğundan küçük bir koridor
ile temizlenme bölümüne girilir. Burası düzensiz planlıdır ve üzeri tonoz ile
örtülmüştür. Sıcaklığın kuzeyinde üç adet hazine odası yer almaktadır. Ortadaki hazine
dikdörtgen planlı ve üzeri kubbe ile kapatılmıştır ve sıcak suludur. Sıcak sulu hazinenin
doğu ve batısında kare planlı ve üzeri kubbe ile örtülü iki diğer hazine bulunur. Birisi
ılık sulu ve diğeri soğuk suludur.
 372

Foto 2.346. Mahmudabad Hamamı’nın Giriş Kapısı

(Miras-ı Ferheng-i Urmiye) (E.T: 20.09.2015)

Foto 2.347. Mahmudabad Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 373

Foto 2.348. Mahmudabad Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

Foto 2.349. Mahmudabad Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamın bezemesel bir özelliği yoktur.

 374

2.7.2.39. Yanyan Hamamı

YERİ: Hürremdere Şehrinin Özgürlük Meydanı’ında bulunmaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Kaçar Döneminde (1794-1925) hamamın yapımına

başlanmış 1881 yılında o bölgede çıkan karışıklıklar nedeni ile yarım kalmıştır ancak
1930 yılında tamamlanmıştır. Hamam günümüzde kullanılmamaktadır.

Çizim 2.48. Hürremdere Yanyan Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Zencan) (E.T. 23.09.2015)
 375

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Yanyan Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık
ve hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Hamam zemin kotundan aşağıda ve doğu-batı
doğrultusunda inşa edilmiştir. Yapının giriş kapısı güneyde olup eyvan şeklindedir.
Buradan on iki basamak ile heşti bölümüne ulaşılır (Foto 2.350). Dikdörtgen planlı
heştinin üzeri düz tavan ile kapatılmıştır (Foto 2.351). Heştiden bir kapı ile soğukluk
kısmına girilir.

Soğukluk bölümü sekizgen planlı ve üç eyvanlı bir şema gösterir (Foto 2.352).
Soğukluğun kuzey doğu tarafında özel bir mekân vardır. Bu mekan kare planlı olup
üzeri düz tavan ile örtülmüştür. Bu mekân önemli kişilerin kıyafetlerini değiştirmesi
için kullanılmıştır. Soğukluğun üzeri duvarlara bitişik payeler üzerindeki kubbe ile
kapatılmıştır. Mekânın ortasında bir havuz bulunur. Soğukluğun üç yönünde yer alan
eyvanların üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Soğukluktan bir kapı vasıtası ile ılıklık
bölümüne geçilir.

Ilıklık bölümü iki kısımdan oluşur. Asıl kısmı uzun bir koridor şeklindedir ve bu
koridordan ulaşılan mekân hamamın tuvalet bölümüdür (Foto 2.353). Tuvaletler
dikdörtgen planlı olup üzeri tonoz ile kapatılmıştır.

Ilıklıktan geçilen sıcaklık bölümü sekizgen planlı ve üç eyvanlı bir şema yansıtır
(Foto 2.354). Ortasında ise bir havuz vardır. Sıcaklığın üzeri duvar bitişik payeler
üzerinde oturan bir kubbe ile kapatılmıştır. Güneydoğu tarafında temizlenme mekânı
bulunur. Sıcaklığın kuzeybatı tarafından iki halvet hücresine ve hazineye geçilir. Halvet
hücreleri dikdörtgen planlıdır veüzerleri tonoz ile örtülmüştür. Hazine bölümü kare
planlı olup üzeri küçük bir kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.355).

Foto 2.350. Hürremdere Yanyan Hamamı’nın Giriş Kapısı

 376

Foto 2.351. Hürremdere Yanyan Hamamı’nın Heşti Bölümü

(wikimapia.org/14866419/fa/‫يان‬-‫يان‬-‫تاريخي‬-‫( )حمام‬E.T: 03.08.2017)

Foto 2.352. Hürremdere Yanyan Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 377

Foto 2.353. Hürremdere Yanyan Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

Foto 2.354. Hürremdere Yanyan Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 378

Foto 2.355. Hürremdere Yanyan Hamamı’nın Hazine Bölümü

 379

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamda tuğla ve sırlı tuğla süslemeye yer verilmiştir. Firuze renkli sırlı
tuğlalarla yapılan geometrik süsleme dikkat çekmektedir (Foto 2.356).

Foto 2.356. Hürremdere Yanyan Hamamı’nın Heşti Bölümü Tuğla Süsleri

 380

2.7.2.40. Hacı İbrahim Hamamı

YERİ: Zencan’ın merkezinde, Firdevsi Caddesi’nde bulunmaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamam Hacı İbrahim tarafından, Kaçar Döneminde

(1794-1925) yapılmıştır. Kesin tarihi bilinmeyen yapının mimari özellikleri Kaçar
Dönemine işaret etmektedir. 1986 yılında onarılmıştır. Onarım esnasında taş bir kitabe
bulunmuş ancak kitabe kaybolmuştur. Günümüzde halk hamamı olarak
kullanılmaktadır234.

Çizim 2.49. Zencan Hacı İbrahim Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Zencan) (E.T. 20.09.2015)

234
Emir İlahi , Zencan’ın Tarihi Hamamlarının Araştırılması , Zencan Kültür Bakanlığı, Zencan 2001, 4.
 381

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Hacı İbrahim Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık,
sıcaklık ve hazine bölümlerinden meydana gelmiştir. Hamamın giriş kapısı hafif dışa
taşkın dikdörtgen bir açıklık şeklinde düzenlenmiştir (Foto 2.357). Kuzey yönde
bulunan giriş kapısından üç basamak ile heşti bölümüne ulaşılır. Heşti bölümü
dikdörtgen planlı olup üzeri tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.358). Bu bölüm zeminden
1m aşağıdadır. Heşti doğu ve batı tarafında bulunan iki uzun koridor ile soğukluğa
bağlanır.

Soğukluk dört eyvanlı plan tipindedir. Soğukluk ortada sivri kemerler üzerine
oturan bir kubbe ve bu mekana dört açılan üzeri yarım kubbelerle örtülü eyvanlardan
oluşmaktadır (Foto 2.359). Soğukluğun ortasında sekizgen planlı bir havuz
bulunmaktadır. Havuzun kenarında oturup dinlenmek için yapılmış seki vardır.
Soğukluktan küçük bir koridor ile ılıklığa geçilir.

Ilıklık üç kısımdan oluşur. İlk kısım giriştir. Dikdörtgen planlıdır ve aynalı tonoz
ile örtülmüştür. Küçük bir koridor ile diğer kısmına geçilir. Bu kısım dikdörtgen planlı
olup üzeri aynalı tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.360). Bu mekanda tuvaletler yer alır.
Ilıklığın giriş kısmından dar bir koridor ile sekizgen planlı olan diğer mekana geçilir.
Üzeri küçük kubbe ile örtülmüştür. Ilıklıktan bir kapı vasıtası ile sıcaklığa girilir.

Sıcaklık sekizgen planlı ve iki eyvanlı bir şema yansıtır (Foto 2.361). Eyvanın biri
yarım sekizgen, diğeri ise dikdörtgen planlıdır. Sıcaklığın üzeri duvarlara bitişik payeler
üzerine oturan bir kubbe ile kapatılmıştır. Sıcaklığın kuzeyinde ve güneyinde birer
hazine bulunur. Bunlardan kuzey tarafındaki kubbe ile örtülüdür ve sıcak suludur, diğeri
ise aynalı tonoz ile kapatılmıştır ve soğuk suludur. Ayrıca sıcaklığın kuzeydoğu ve
kuzeybatı tarafında iki halvet hücresi yer almaktadır.
 382

Foto 2.357. Zencan Hacı İbrahim Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.358. Zencan Hacı İbrahim Hamamı’nın Heşti Bölümü

 383

Foto 2.359. Zencan Hacı İbrahim Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.360. Zencan Hacı İbrahim Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 384

Foto 2.361. Zencan Hacı İbrahim Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 385

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamam süsleme açısından oldukça sade olup yer yer tuğla ve sırlı tuğla ile
hareketlendirilmiştir. (Foto 2.362).

Foto 2.362. Zencan Hacı İbrahim Hamamı Tuğla Süslemeleri

 386

2.7.2.41. Zerehan Hamamı

YERİ: Tuyiserkan Şehri’nin Merkezinde Şerieti Caddesinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamamın yapılış tarihi hakkında kesin bir bilgi

yoktur. Ancak Kültür Bakanlığında bulunan envanter fişinde Kaçar Döneminde (1794-
1925) yaptırıldığı belirtilmektedir. 2007 yılında Kültür Bakanlığı tarafından koruma
altına alınan hamam günümüzde halk hamamı olarak kullanılmaktadır.

Çizim 2.50. Tuyiserkan Zerehan Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Hamedan) (E.T. 09.11.2015)
 387

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Zerehan Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Hamamın heşti, soğukluk, ılıklık,
sıcaklık ve hazine bölümlerinden oluşur. Doğu-batı doğrultusunda inşa edilen hamamın
doğu tarafında basit bir dikdörtgen giriş kapısı bulunmaktadır (Foto 2.363). Buradan üç
basamak ile heşti bölümüne girilir. Heşti bölümü dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile
örtülüdür (Foto 2.364). Heştinin kuzeydoğusundan bir koridor vasıtası ile soğukluk
bölümüne geçilir.

Soğukluk sekizgen planlı ve altı eyvanlı bir şema gösterir. Bu şema ortada
duvarlara bitişik payeler üzerine sivri kemerler vasıtası ile oturan bir kubbe ve bu
mekana açılan üzerleri tonoz ile kapatılmış altı eyvandan oluşmaktadır (Foto 2.365).
Soğukluğun dip duvarında sekiler yer almaktadır. Soğukluğun batı ve doğu tarafında
dikdörtgen planlı iki mekan vardır ve üzerleri tonoz ile kapatılmıştır. Soğukluğun batı
tarafından düzgün olmayan bir koridor ile ılıklık bölümüne geçilir.

Ilıklık iki bölümden oluşur. Giriş bölümü kare planlı ve üzeri tonoz ile
kapatılmıştır. Bu bölümün güneyinden ılıklığın diğer bölümüne girilir. Bu bölüm ise
dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile örtülüdür ve tuvaletler burada yer almaktadır (Foto
2.366). Ilıklığın giriş kısmının batısından bir koridor vasıtası ile sıcaklık bölümüne
geçilir.

Merkezi planlı sıcaklığın üzeri duvarlara bitişik payeler üzerine oturan bir kubbe
ile kapatılmıştır (Foto 2.367). Sıcaklığın kuzeyinden dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile
örtülü hazine bölümüne ulaşılmaktadır. Sıcaklığın güneybatı tarafında dikdörtgen planlı
ve üzeri tonoz ile örtülü iç içe iki halvet hücresi bulunmaktadır.
 388

Foto 2.363. Tuyiserkan Zerehan Hamamı’nın Giriş Kapısı

(Miras-ı Ferheng-i – Hamedan) (E.T. 09.11.2015)

Foto 2.364. Tuyiserkan Zerehan Hamamı’nın Heşti Bölümü

 389

Foto 2.365. Tuyiserkan Zerehan Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.366. Tuyiserkan Zerehan Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 390

Foto 2.367. Tuyiserkan Zerehan Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 391

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Tüyserkan Zerehan Hamamı’nda fazla süse rastlamayız. Tüm bölümleri sadece

alçı ile süslenmektedir (Foto 2.368).

Foto 2.368. Tüyserkan Zerehan Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Alçı Süslemeleri

 392

2.7.2.42. Hacı Muhammed Hamamı

YERİ: Erdekan Şehri’nin merkezinde Çerhab Meydanı’nda yer almaktadır.

TARİH VE YAPTIRANI: Hamamın giriş kapısı üzerinde bulunan kitabeye göre

1887 yılında Kaçar Döneminde (1794-1925) Hacı Muhammed Seida tarafından
yaptırılmıştır. 1997 yılında Kültür Bakanlığı tarafından koruma altına alınmıştır.
Günümüzde halk hamamı olarak kullanılmaktadır.

Çizim 2.51. Erdekan Hacı Muhammed Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Yezd) (E.T. 10.09.2016)
 393

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Hacı Muhammed Hamamı tek fonksiyonludur. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve

hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Doğu – batı doğrultusunda yapılmıştır. Hamamın
sade eyvan tarzında ele alınan giriş kapısı güney cephede yer almaktadır (Foto 2.369).
Giriş kapısından heşti bölümüne geçilir. Heşti uzun bir koridordan oluşur ve üzeri tonoz
ile örtülüdür (Foto 2.370). Heştiden bir kapı vasıtası ile soğukluk bölümüne ulaşılır.

Soğukluk bölümü sekiz istinatlı, kare planlı bir şema yansıtmaktadır. Soğukluğun
üzeri sekiz bağımsız sütun üzerine oturan bir kubbe ile örtülmüştür (Foto 2.371). Orta
alana açılan dört eyvanın üzeri tonozlarla kapatılmıştır. Mekanın ortasında birde
sekizgen havuza yer verilmiştir. Soğukluğun dört köşesinde orta alana açılan mekanlar
bulunmaktadır. Soğukluğun kuzey doğu tarafından ılıklığa geçilir.

Ilıklık iki bölümden oluşur. Birinci bölüm uzun bir koridor şeklindedir ve
tuvaletlerde burada yer alır. Koridorun doğu tarafından ılıklığın diğer bölümüne geçilir.
Ilıklığın bu bölümü dikdörtgen planlıdır ve üzeri tonoz ile örtülüdür (Foto 2.372).
Ilıklığın doğusundan kapı ile sıcaklık bölümüne ulaşılır.

Merkezi planlı sıcaklık kısmı ortada dört bağımsız sütun üzerine sivri kemerler
vasıtası ile oturan bir kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.373). Sıcaklığın güneydoğu
tarafında halvet hücresi bulunmaktadır. Dikdörtgen planlı halvet hücresinin üzeri tonoz
ile kapatılmıştır. Sıcaklığın kuzeydoğusundan ve doğusundan iki hazine bölümüne
geçilir. Sıcaklığın kuzeydoğudaki hazine bölümü soğuk sulu, sıcaklığın doğusunda
bulunan hazine bölümü ise sıcak suludur. Her iki mekanda dikdörtgen planlı olup
üzerleri kubbe ile örtülüdür (Foto 2.374).
 394

Foto 2.369. Erdekan Hacı Muhammed Hamamı’nın Giriş Kapısı

(Miras-ı Ferheng-i – Yezd) (E.T. 10.09.2016)

Foto 2.370. Erdekan Hacı Muhammed Hamamı’nın Heşti Bölümü

 395

Foto 2.371. Erdekan Hacı Muhammed Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.372. Erdekan Hacı Muhammed Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 396

Foto 2.373. Erdekan Hacı Muhammed Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

Foto 2.374. Erdekan Hacı Muhammed Hamamı’nın Hazine Bölümü

 397

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamda bezemesel tek unsur giriş kapısı üzerinde yer alan çini kitabedir (Foto
2.375).

Foto 2.375. Yezd Hacı Muhammed Hamamı Çini Kitabesi

 398

2.7.2.43. Nesr Hamamı

YERİ: Nesr Hamamı Halhal Şehri’nin merkezinde bulunur.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamamın üzerinde tarihini veren bir inşa kitabesi

yoktur. Buna rağmen yapının 1889 yılında Kaçar Döneminde (1794-1925) halk hamamı
olarak yaptırıldığı belirtilmektedir235. 2002 yılında bina Kültür Bakanlığı tarafından
onarılmış, günümüzde müze olarak kullanılmaktadır.

Çizim 2.52. Halhal Nesr Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Erdebil) (E.T. 10.09.2015)

235
Bu tarihlendirme Kültür Bakanlığı tarafından yapılmıştır.
 399

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Nesr Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve
hazine bölümlerinden meydana gelmiştir. Hamamın giriş kapısı kuzey cephesinde olup,
tuğladan eyvan tarzında bir taç kapı şeklinde düzenlenmiştir. Asıl kapı açıklığı da sivri
kemerli bir kemerle belirlenen taç kapıda iki kemerin arası karbendi tekniği ile
dolgulanmıştır. Ayrıca sivri kemerin üzerinde dikdörtgen bir çerçeve içerisinde çini
bitkisel kompozisyon dikkat çekmektedir. Hamamın taç kapısından bir koridor vasıtası
ile heştiye girilir (Foto 2.376). Heşti bölümü dikdörtgen planlı ve üzeri kubbe ile
örtülüdür. Heştinin güneyinden eğri bir koridor ile soğukluğa geçilmektedir.

Soğukluk dört eyvanlı plan tipindedir (Foto 2.377). Soğukluk ortada sivri
kemerler üzerine oturan bir kubbe ve bu alana açılan yarım sekizgen planlı ve üzeri
tonozlarla örtülü dört eyvandan oluşmaktadır. Kubbe üzerinde açılan pencerelerle
aydınlatılan mekânın ortasına sekizgen bir havuz yerleştirilmiştir. Kubbeye
karbendilerle geçilmiştir. Soğukluğun güneybatısından eğri bir koridor ile ılıklığa
geçilir. Bu koridorun batısından bir kapı vasıtası ile sıcaklığa geçilmektedir.

Ilıklık dikdörtgen planlı olup üzeri iki oval tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.378).
Ilıklığın güneybatısından tuvaletler kısmına geçilir. Bu kısım kare planlıdır ve üzeri
beşik tonoz ile kapatılmıştır. Ilıklığın kuzeydoğusundan bir kapı vasıtası ile ılıklığın
diğer kısmına geçilmektedir. Bu kısım dikdörtgen planlı olup üzeri üç oval tonoz ile
kapatılmıştır. Ilıklığın bu kısmının kuzeyinden bir diğer mekana geçilir. Bu mekan
dikdörtgen planlı olup üzeri çapraz tonoz ile örtülmüştür. Soğukluğun kuzeybatısından
da düzensiz bir koridor ile sıcaklığa geçilebilmektedir.

Sıcaklık bölümü merkezi plan tipindedir (Foto 2.379). Sekizgen mekanın ortası
kubbe buna açılan eyvanların üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Sıcaklığın tüm tavanı sıva
tekniği ile süslenmektedir. Sıcaklığın batısından hazine bölümüne girilir. Hazine
bölümü (Foto 2.380) ortada kubbe dört yönde duvar diplerinde sivri kemerli nişlerden
oluşan bir mekandır. Sıcaklıkta üç halvet hücresi bulunmaktadır. Sıcaklığın kuzeybatı,
güneydoğu ve güneybatısındaki bu hücreler dikdörtgen planlıdır ve üzerleri beşik tonoz
ile kapatılmıştır.
 400

Foto 2.376. Halhal Nesr Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.377. Halhal Nesr Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 401

Foto 2.378. Halhal Nesr Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 402

Foto 2.379. Halhal Nesr Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 403

Foto 2.380. Halhal Nesr Hamamı’nın Hazine Bölümü

 404

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamda tuğla, kalem işi, alçı ve çini süslemesi görülmektedir

Çini Süsleme: Hamamın eyvan türü taç kapısının kemer üstünde sıraltı tekniği ile
bitkisel motifler rumi üslubuyla işlenmiştir ve hazine bölümünün yerden 1m yukarı
mesafeye kadar olan kısmı levha çini (beyaz, firuze ve lazcivert) ile süslenmiştir (Foto
2.381).

Tuğla Süsleme: Hamamın eyvan türü taç kapısında tuğlaların yatay-dikey

yerleştirilmesiyle oluşturulan bir bezeme görülmektedir (Foto 2.382).

Kalem işi Süsleme: Hamamın soğukluk bölümünde karbendilerin üzerinde

hayvan, insan ve vazo içinde çiçek motifleri kompoze edilmiştir. Karbendiyi oluşturan
büyük üçgen alanlarda ise sol tarafta bir Kaçar genç kızı, sağ tarafta bir erkek yer
almaktadır. Kubbe eteğinde ise şenlik sahnesi işlenmiştir (Foto 2.383).

Foto 2.381. Halhal Nesr Hamamı’nın Hazine Bölümü Çini Süslemeleri

 405

Foto 2.382. Halhal Nesr Hamamı Giriş Kapısı Tuğla Süslemeleri

 406

Foto 2.383. Halhal Nesr Hamamı Soğukluk Bölümü Kalem İşi Süslemeleri
 407

2.7.2.44. Hacı Hamamı

YERİ: Reşt Şehri’nin merkezinde Mütehheri Caddesinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: 1891 yılında Hacı Muhammed Cafer tarafından

Kaçar Döneminde (1794-1925) yaptırılmıştır236. Hamam çifte hamam olarak yaptırılmış
fakat günümüzde yalnızca erkekler bölümü ulaşmıştır. Sadece erkekler bölümü
bulunmaktadır. 2004 yılında Kültür Bakanlığı tarafından koruma altına alınmıştır.
Günümüzde onarımı devam etmektedir.

Çizim 2.53. Reşt Hacı Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Reşt) (E.T. 12.04.2016)

236
Kiyani, 260.
 408

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Çifte hamam olarak yaptırılan yapının günümüze ulaşan erkekler kısmı heşti,
soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve hazine bölümlerinden oluşur. Yapının giriş kapısı güney
cephededir (Foto 2.384). Yuvarlak kemerli bi alınlıkla belirlenen giriş kapısı dikdörtgen
rçeveye tamamlanmış üzerinde çini süslemeye yer verilmiştir. Giriş kapısından
hamamın heşti bölümüne girilir. Heşti bölümü dikdörtgen planlı olup üzeri düz tavan ile
örtülmüştür. Heştiden bir kapı vasıtası ile soğukluk bölümüne ulaşılır.

Soğukluk bölümü dikdörtgen planlı ve tek kubbelidir. Soğukluğun üzeri ortada

dört ahşap sütun üzerine oturan düz tavan şeklindedir (Foto 2.385). Soğukluğun
kuzeyinden küçük bir koridor ile ılıklık bölümüne girilir.

Ilıklık bölümü eğri bir koridordan oluşur (Foto 2.386). Ilıklığın doğusunda kare
planlı tuvaletler bulunur. Mekanın üzeri ahşaptan düz tavan ile kapatılmıştır. Ilıklığın
kuzeyinden bir koridor ile sıcaklığa geçilir.

Sıcaklık üç eyvanlı olup üzeri duvar üzerindeki payeler üzerinde oturan kubbe ile
kapatılmıştır (Foto 2.387). Kubbenin ortasında bir fener bulunur. Sıcaklığın kuzeyinde
bir adet niş bulunmaktadır. Eyvanlar dikdörtgen planlıdır ve üzerleri tonoz ile
örtülmüştür. Güney, doğu ve batıdaki eyvanların ortasında bir fener bulunmaktadır.
Sıcaklığın güneybatısından bir koridor ile halvet hücresine girilir. Halvet hücresi
dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile örtülmüştür. Sıcaklığın kuzeybatısından dört
basamak ile hazine bölümüne girilir. Hazine bölümü dikdörtgen planlıdır ve üzeri tonoz
ile kapatılmıştır (Foto 2.388).
 409

Foto 2.384. Reşt Hacı Hamamı’nın Giriş Kapısı

 410

Foto 2.385. Reşt Hacı Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.386. Reşt Hacı Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 411

Foto 2.387. Reşt Hacı Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

Foto 2.388. Reşt Hacı Hamamı’nın Hazine Bölümü

 412

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Reşt Hacı Hamamı’nın çini ve alçı süsleme bulunmaktadır.

Çini Süsleme: Hamamın giriş kapısı renkli sır tekniğinde çinilerle süslenmiştir.
Bu süslemelerden yuvarlak kapı kemerinin üzerinde dikdörtgen bir çerçeve içerisinde
şahname’den Rüstem ile Devlerin Savaşı destanı işlenmiştir. Bu kompozisyonun
üzerinde çini ustası Meşhed-i Yusuf adı bulunmaktadır. Çinilerde pembe, sarı, mor,
firuze, mavi ve siyah renkler kullanılmıştır. Giriş kapısında üçgen alanlarda iki genç
avcı at üstünde betimlenmiştir. Avcıların önünde ceylanlar, bitkisel motifler ve ortada
kırmızı çatılı bir ev kompoze edilmiştir. Bu manzara tasviri Reşt’in orman iklimini
yansıtır. Kompozisyonun etradı rumi motifli bir kuşakla çevrilmiştir. Yuvarlak kapı
kemerinin üzerinde simetrik bir düzenleme gösteren bitkisel bir kompozisyon görülür.
Taş kapı bordürlerini insan figürleri ile bitkisel motifler süslemektedir. Kapı alınlığında
lacivert zemin üzerinde ‘’Bismillahirrahmanirrahim’’ yazısı okunmaktadır. Ayrıca
hamamın heşti bölümünde daima çıkılan basamaklar üzerinde renkli sır tekniğinde
bitkisel motifler ile kompoze edilen bir süsleme bulunmaktadır (Foto 2.390).

Foto 2.389. Reşt Hacı Hamamı Giriş Kapısındaki Çini Ustasının İsmi
 413

Foto 2.390. Reşt’in Hacı Hamamı’nın Çini Renkli Sır Süslemeleri

 414

Hamamı Yaptıran Hacı Muhammed Cafer’in Resmi

 415

2.7.2.45. İbrahimabad Hamamı

YERİ: Erdebil Şehri’nin merkezinde İbrahimabad Mahallesinde bulunmaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Kesin tarihi bilinmeyen hamamın plan ve mimari

özellikleri göz önünde bulundurulduğunda Kaçar Döneminin (1794-1925) sonuna
verilmesi mümkündür237. İbrahimabad Hamamı 1989’a kadar halk hamamı olarak
kullanılmış, bu tarihten sonra kapatılmıştır. Hamamın kadınlar bölümü yıkılmıştır. 2001
yılında Kültür Bakanlığı tarafından onarılan hamam günümüzde restoran olarak
kullanılmaktadır.

Çizim 2.54. Erdebil İbrahimabad Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Erdebil) (E.T. 10.09.2015)

237
Kiyani, 256.
 416

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Çift fonksiyonlu olarak yapılan hamamın günümüze erkekler bölümü ulaşmıştır.

Hamam heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve hazine bölümlerinden meydana gelmiştir.
Doğu-batı doğrultusunda inşa edilen hamamın giriş kapısı güney cephede
bulunmaktadır. Giriş tuğladan olup asıl kapı açıklığı ve üzerindeki alınlık sivri
kemerlidir (Foto 2.391). Giriş kapısından iki basamak vasıtası ile küçük bir koridora bu
koridordanda heştiye ulaşılmaktadır. Heşti bölümü (Foto 2.392) altıgen planlı olup üzeri
kubbe ile örtülmüştür. Heştiden dar bir koridor vasıtası ile soğukluk bölümüne girilir.

Soğukluk bölümü dört eyvanlı plan tipindedir. Soğukluk duvar payeleri üzerinde
karbendi tekniği ile işlenmiş sivri kemerler vasıtasıyla oturan kubbe ile kapatılmıştır
(Foto 2.393). Soğukluğun ortasında sekizgen bir taştan havuz, duvar diplerinde dört
yönde sekilere yer verilmiştir. Soğukluğun kuzeydoğusunda üzeri tonoz ile örtü bir
mekan, kuzeybatısında ise dar ve uzun bir koridor mevcuttur. Soğukluktan yine bir
koridor vasıtası ile ılıklığa geçilir.

Hamamın ılıklık bölümünün üzeri tonoz ile kapatılmış dikdörtgen planlı bir
koridor şeklindedir (Foto 2.394). Ilıklıktan yamuk planlı bir mekan ile sıcaklığa
geçilmektedir.

Üç eyvanlı plan tipinde olan sıcaklığın merkezi duvar payeleri üzerinde sivri
kemerler vasıtasıyla oturan bir kubbe ile örtülüdür (Foto 2.395). Sıcaklığın doğu ve
batısındaki eyvanlar dikdörtgen planlı olup üzerleri tonozla kapatılmıştır. Kuzeydeki
eyvan ise yarım sekizgen planlı olup üzeri tonozla kapatılmıştır. Sıcaklığın güneyinde
ise hazine bölümü yer alır (Foto 2.396). Dikdörtgen planlı hazine bölümünün üzeri
tonoz ile kapatılmıştır.
 417

Foto 2.391. Erdebil İbrahimabad Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.392. Erdebil İbrahimabad Hamamı’nın Heşti Bölümü

 418

Foto 2.393. Erdebil İbrahimabad Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.394. Erdebil İbrahimabad Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 419

Foto 2.395. Erdebil İbrahimabad Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

Foto 2.396. Erdebil İbrahimabad Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 420

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamam oldukça sadedir. Kubbeye geçiş sistemi karbendilerin ve sivri kemerlerin

etrafı tuğlalarla geçilerek bir hareketlilik elde edilmiştir (Foto 2.397).

Foto 2.397. Erdebil İbrahimabad Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Tuğla Süslemeleri

 421

2.7.2.46. İbrahimabad Hamamı

YERİ: Erak Şehri’nin merkezindeki İbrahimabad köyünde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: İbrahimabad Hamamı’nın yapılış tarihi hakkında net

bir bilgi yoktur. Kültür Bakanlığında bulunan envanter fişinde Kaçar Döneminde (1794-
1925) yaptırıldığına dair bir saptama bulunmaktadır. 1992 yılına kadar halk hamamı
olarak kullanılmakta idi fakat günümüzde hamam kullanılmamaktadır.

Çizim 2.55. Erak İbrahimabad Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Erak) (E.T. 22.04.2016)
 422

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

İbrahimabad Hamamı çift fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık ve

sıcaklık bölümlerinden oluşmaktadır. Hamam zemin kotundan aşağıda inşa edilmiştir.

Erkekler bölümünün giriş kapısı binanın doğusunda yer almaktadır. Basit bir giriş
kapısından basamaklar ile heşti bölümüne girilir. Heşti bölümü bir koridordan oluşur ve
üzeri tonoz ile örtülmüştür. Heştiden bir kapı ile soğukluk bölümüne ulaşılır.

Soğukluk bölümü dört eyvanlı plan tipinde olup, üzeri duvarlara bitişik payeler
üzerinde oturan kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.398). Dört yönde yer alan eyvanların
dikdörtgen planlı ve üzerleri tonoz ile kapatılmıştır. Soğukluğun doğusunda bulunan
eyvandan ılıklığa geçilir.

Uzun bir koridordan oluşan ılıklığın üzeri tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.399).
Ilıklığın güneyinde dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile örtülü tuvaletler kısmı yer
almaktadır. Ilıklığın kuzeyinden sıcaklık bölümüne girilir.

Sıcaklık bölümü merkezi planlı bir şema yansıtır ve üzeri duvar üzerindeki
payelere oturan iki kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.400). Kuzey ve doğuda yer alan
eyvanlar düzensiz planlı olup üzerleri tonoz ile kapatılmıştır.

Kadınlar bölümünün giriş kapısı binanın batı cephesinde yer almaktadır. Giriş
kapısından dört basamak ile heşti bölümüne girilir. L şeklinde bir koridordan oluşan ve
üzeri tonoz ile örtülü olan heşti bölümünden basamaklar ile soğukluk bölümüne girilir.

Soğukluk merkezi planlı bir şema yansıtır ve üzeri ikisi duvarlara bitişik, ikisi
bağımsız payeler üzerinde sivri kemerler ile oturmuş kubbe ile kapatılmıştır.
Soğukluğun kuzeyinden ılıklık bölümüne ulaşılır. L şeklinde ve üzeri tonoz ile örtülü
ılıklığın kuzeyinden sıcaklık bölümüne girilir.

Sıcaklık bölümü merkezi planlı olup, üzeri duvara bitişik payeler üzerinde oturan
iki kubbe ile kapatılmıştır.
 423

Foto 2.398. Erak İbrahimabad Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.399. Erak İbrahimabad Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 424

Foto 2.400. Erak İbrahimabad Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamda herhangi bir bezemesel unsuruna yer verilmemiştir.

 425

2.7.2.47. Komşeçe Hamamı

YERİ: Behar Şehrinin merkezinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamamın yapılış tarihi hakkında kesin bir bilgi

yoktur. Kültür Bakanlığında bulunan envanter fişinde yapının Kaçar Döneminin (1794-
1925) sonlarına ait olduğu belirtilmiştir. Günümüzde çocuk kütüphanesi olarak
kullanılmaktadır.

Çizim 2.56. Behar Komşeçe Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – İsfahan) (E.T. 15.04.2016)
 426

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Hamam çift fonksiyonlu bir yapıdır. Erkekler bölümünün giriş kısmı kuzeybatı
cephesinde bulunur (Foto 2.401). Basit bir giriş kapısından heşti bölümüne girilir. Heşti
bölümü altıgen planlı olup üzeri kubbe ile örtülüdür. Heştiden bir koridor ile soğukluk
bölümüne girilir.

Soğukluk bölümü kare planlı sekiz istinatlıdır (Foto 2.402). Soğukluğun üzeri
dördü duvarlara bitişik, dördü bağımsız paye üzerine oturan bir kubbe ile örtülüdür.
Soğukluğun güneybatı ve güneydoğu tarafında dikdörtgen planlı iki mekan yer alır.
 427

Mekanların üzeri kubbemsi bir tonoz ile örtülüdür. Soğukluğun kuzeyinde dikdörtgen
planlı üzeri kubbe ile örtülü bir eyvan yer almaktadır. Soğukluğun kuzeydoğu
tarafından ılıklık bölümüne girilir.

Dar uzun bir koridordan oluşan ılıklığın üzeri tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.403).
Ilıklığın kuzeyinden bir kapı ile dikdörtgen planlı, üzeri tonoz ile örtülü yuvaletler
kısmına geçilir. Ilıklıktan bir kapı vasıtası ile sıcaklık bölümüne ulaşılır.

Sıcaklık bölümü, iki eyvanlı bir şema yansıtır (Foto 2.404). Sıcaklığın üzeri duvar
üzerindeki payelere sivri kemerlerle oturan bir kubbe ile kapatılmıştır. Sıcaklığın
güneydoğu ve güneybatısında iki halvet hücresi yer alır. Sıcaklığın doğu tarafından
hazine bölümüne girilir (Foto 2.405). Dikdörtgen planlı hazinenin üzeri kubbe ile
kapatılmıştır.

Kadınlar hamamının giriş kısmı kuzey cephededir. Giriş kapısından uzun bir
koridor ile heşti bölümüne girilir. Dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile örtülü olan
heştinin batı tarafından soğukluk bölümüne ulaşılır.

Soğukluk bölümü iki eyvanlı plan tipinde olup, üzeri duvarlara bitişik payeler
üzerine sivri kemerlerle oturan bir kubbe ile örtülmüştür (Foto 2.406). Dikdörtgen planlı
ve üzerleri tonoz ile kapalı olan eyvanlar soğukluğun kuzey ve doğusunda yer
almaktadır.

Soğukluğun batı tarafından geçilen ılıklık bölümü dikdörtgen planlı olup üzeri
tonoz ile örtülüdür. Ilıklığın batısında dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile örtülü tuvalet
kısmı yer almaktadır. Ilıklığın güneyinden sıcaklık bölümüne geçilir.

Sıcaklık bölümü dikdörtgen planlı tek kubbeli plan tipinde olup, üzeri kubbemsi
bir tonozla kapatılmıştır (Foto 2.407). Sıcaklığın doğusundan uzun bir koridor ile hazine
bölüme girilir. Hazine bölümü üç eyvanlı bir bölümdür ve üzeri duvara bitişik payeler
üzerinde sivri kemerlerle oturan kubbe ile kapatılmıştır. Eyvanlar ise dikdörtgen planlı
olup, üzerleri tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.408).
 428

Foto 2.401. Behar Komşeçe Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.402. Behar Komşeçe Hamamı’nın Erkekler Bölümünün Soğukluğu

 429

Foto 2.403. Behar Komşeçe Hamamı’nın Erkekler Bölümünün Ilıklığı

Foto 2.404. Behar Komşeçe Hamamı’nın Erkekler Bölümünün Sıcaklığı

 430

Foto 2.405. Behar Komşeçe Hamamı’nın Erkekler Bölümünün Hazinesi

Foto 2.406. Behar Komşeçe Hamamı’nın Kadınlar Bölümünün Soğukluğu

 431

Foto 2.407. Behar Komşeçe Hamamı’nın Kadınlar Bölümünün Sıcaklığı

Foto 2.408. Behar Komşeçe Hamamı’nın Kadınlar Bölümünün Hazinesi

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamda bezemesel bir unsura yer verilmemiştir.

 432

2.7.2.48. İkiz Hamam

YERİ: Şebster Şehri’nin Şerieti Caddesi’nde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: 1900 yılında Hacı Seyyit Rezi Vehidi tarafından

Kaçar Döneminde (1794-1925) yaptırılmıştır. Hamamın mimarı Üstad Riza Tebrizli’dir.
Bina 1983 yılına kadar halk hamamı olarak kullanılmakta idi. 2003 yılında tarafından
koruma altına alınan hamamın günümüzde onarımı devam etmektedir.

Çizim 2.57. Şebster İkiz Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Tebriz) (E.T. 09.06.2015)
 433

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

İkiz Hamam çift fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve
hazine bölümlerinde oluşur. Zemin kotundan aşağıda inşa edilmiştir. Hamamın güney
cephesinde iki giriş kapısı vardır. Birisi erkekler, diğeri kadınlar hamamınındır.

Erkekler bölümünün giriş kapısı eyvan türü kubbeli bir kapıdır (Foto 2.409). Giriş
kapısından beş basamak vasıtası ile heştiye girilir. Dikdörtgen planlı ve üzeri düz tavan
ile kapatılmış olan heştiden bir kapı ile soğukluğa girilir (Foto 2.410).

Soğukluk kare planlı ve tek kubbeli plan tipinde olup, üzeri duvarlara bitişik
payeler üzerinde sivri kemerlerle oturan kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.411). Dört
köşeden orta alana açılan eyvanlar üçgen planlı ve üzerleri tonoz ile örtülmüştür.
Kubbenin altında iki katlı sekizgen planlı bir havuz bulunur. Soğukluğun
güneybatısında yer alan eyvanın duvarında dikdörtgen planlı bir niş bulunmaktadır.

Soğukluğun kuzeybatısından girilen ılıklık bölümü dikdörtgen planlı olup, üzeri

tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.412). Ilıklığın güneyinden tuvaletler bölümüne girilir.
Tuvaletler bölümü kare planlı ve üzeri düz tavan ile kapatılmıştır. Ilıklığın batısından
küçük bir koridor ile sıcaklık bölümüne girilir.

Sıcaklık bölümü soğukluk bölümünün simetrisi halinde yapılmıştır. Soğukluk

bölümünün tüm özelliklerini taşır. Sıcaklık ile soğukluğun farkı sıcaklıkta iki adet niş
bulunmasıdır (Foto 2.413). Sıcaklığın güneydoğu tarafından bir kapı ile halvet
hücresine girilir. Halvet hücresi kare planlı ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Sıcaklığın
güneybatı tarafından bir kapı ile hazine bölümüne girilir. Hazine bölümü iç içe iki
dikdörtgen planlı odadan oluşmaktadır. Hazine bölümlerinin üzerleri tonozlar ile
örtülüdür (Foto 2.414).

Kadınlar bölümünün giriş kapısı binanın güneyinde erkekler bölümünün girişinin

sağında yer almaktadır. Kadınların giriş kısmı aynı erkeklerin giriş kısmının
özelliklerini taşımaktadır (Foto 2.415). Giriş kapısından beş basamakla koridora,
buradan da heşti bölümüne girilir. Heşti bölümü düzensiz planlı ve üzeri tonoz ile
kapatılmıştır (Foto 2.415). Heştinin kuzeybatı tarafından küçük bir koridor ile
soğukluğa girilir.
 434

Kadınlar bölümünün soğukluk (Foto 2.416), ılıklık (Foto 2.417), sıcaklık (Foto
2.418) ve hazine (Foto 2.419) kısmı erkekler bölümünün simetrik halinde yapılmıştır ve
erkekler bölümünün tüm özelliklerini plan ve malzeme bakımından taşımaktadır.

Foto 2.409. Şebster İkiz Hamamı’nın Giriş Kapısı

 435

Foto 2.410. Şebster İkiz Hamamı’nın Erkekler Bölümünün Heştisi

Foto 2.411. Şebster İkiz Hamamı’nın Erkekler Bölümünün Soğukluğu

 436

Foto 2.412. Şebster İkiz Hamamı’nın Erkekler Bölümünün Ilıklığı

Foto 2.413. Şebster İkiz Hamamı’nın Erkekler Bölümünün Sıcaklığı

 437

Foto 2.414. Şebster İkiz Hamamı’nın Erkekler Bölümünün Hazinesi

Foto 2.415. Şebster İkiz Hamamı’nın Kadınlar Bölümünün Heştisi

 438

Foto 2.416. Şebster İkiz Hamamı’nın Kadınlar Bölümünün Soğukluğu

Foto 2.417. Şebster İkiz Hamamı’nın Kadınlar Bölümünün Ilıklığı

 439

Foto 2.418. Şebster İkiz Hamamı’nın Kadınlar Bölümünün Sıcaklığı

Foto 2.419. Şebster İkiz Hamamı’nın Kadınlar Bölümünün Hazinesi

 440

SÜSLEMEM ÖZELLİKLERİ:

Hamam günümüzde restore edilmektedir. Hamamda süsleme olarak giriş

kapısının üst örtü sistemi ve duvarları tuğla ve lacivert, kahverengi, firuze renkli sırlı
tuğla ile yıldız ve dalgalı motiflerle kompoze edilerek süslenmiştir (Foto 2.420).

Foto 2.420. Şebster İkiz Hamam’ın Giriş Kısmı Tuğla Süslemeleri

 441

2.7.2.49. Muhammedyan Hamamı

YERİ: Nemin Şehri’nde Talegani Caddesi’nde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamam Kültür Bakanlığı tarafından verilen bilgiye

göre Hacı Hüseyin Muhammedyan tarafından 1900 yılında Kaçar Döneminde (1794-
1925) yaptırılmıştır. 2007 yılında koruma altına alınan hamamın günümüzde onarımı
devam etmektedir.

Çizim 2.58. Nemin Muhamedyan Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Erdebil) (E.T. 10.09.2015)
 442

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Muhammedyan Hamamı çift fonksiyonlu bir hamamdır. Ancak günümüzde

kadınlar kısmı tahrip olmuş erkekler bölümünün ise sadece heşti bölümü ile soğukluk
bölümü ulaşmıştır. Hamamın iki giriş kapısı vardır. Güney tarafındaki kapı kadınlar
bölümüne aittir. Erkekler bölümünün giriş kapısı güneybatı cephede olup tuğladan
eyvan türü taç kapı tarzındadır (Foto 2.421). Giriş kapısından hamamın heşti bölümüne
geçilir. Düzensiz bir şema yansıtan heştinin üzeri düz tavan ile kapatılmıştır (Foto
2.422). Heştiden bir koridor vasıtası ile soğukluk bölümüne ulaşılır.

Soğukluk kare planlı sekiz istinatlıdır. Bu bölümün ortası kubbe ile örtülü
sekizgen mekan ile buna açılan tonozlarla örtülü dört eyvan şemasından oluşan bir
düzenlem göstermektedir (Foto 2.423). Eyvanlar dikdörtgen planlı olup üzerleri tonoz
ile kapatılmıştır.

Foto 2.421. Nemin Muhammedyan Hamamı’nın Giriş Kapısı

(https://www.isna.ir/news/94063019427) (E.T: 07.09.2017)
 443

Foto 2.422. Nemin Muhammedyan Hamamı’nın Heşti Bölümü

Foto 2.423. Nemin Muhammedyan Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 444

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamam günümüzde restore edilmektedir. Yapı sade olup tuğla malzeme ile
oluşturulan bir hareketlilik söz konudur. (Foto 2.424).

Foto 2.424. Erdebil Muhammedyan Hamamı Giriş Kapısı Tuğla Süslemeleri

 445

2.7.2.50. Ali Mustafa Hamamı

YERİ: Urmiye Şehri’nin merkezinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Ali Mustafa Hamamı’nın yapılış tarihi hakkında net

bir bilgi yoktur. Kültür Bakanlığında bulunan envanter fişinde Kaçar Döneminin (1794-
1925) sonlarında yaptırıldığına dair bir saptama bulunmaktadır. Günümüzde hamam
kapanmıştır.

Çizim 2.59. Urmiye Ali Mustafa Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Urmiye) (E.T. 20.08.2015)

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Ali Mustafa Hamamı tek fonksiyonludur. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve

hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Doğu-batı doğrultusunda inşa edilmiştir. Hamamın
biri kuzey, diğeri güneyde olmak üzere iki giriş kapısı vardır. Yapının asıl giriş kapısı
güneydedir. Basit ve dikdörtgen şeklinde bir kapıdan koridora, buradan da heştiye girilir
(Foto 2.425). Heşti bölümü sekizgen planlı ve üzeri kubbe ile kapatılmıştır. Heşti
bölümünden iki çıkış yolu vardır. Birisi soğukluk bölümüne diğeri soğukluk bölümünü
saran uzun bir koridor vasıtası ile dikdörtgen planlı bir mekana gider. Bu mekanın üzeri
tonoz ile kapatılmıştır. Bu mekanın kuzeydoğusundan dar bir koridor ile sıcaklığa
girilir. Heştinin kuzeyinden bir koridor ile soğukluk bölümüne girilir.
 446

Soğukluk bölümü sekizgen planlı ve sekiz istinatlı bir şema gösterir (Foto 2.426).
Soğukluğun üzeri dördü duvarlara bitişik, dördü bağımsız olmak üzere sekiz paye
üzerine sivri kemerlerle oturan kubbe ile kapatılmıştır. Kubbe tamamen tuğladan
yapılmıştır ve ortasında büyük bir fener ve kubbe kasnağında sekiz pencere bulunur.
Soğukluğun güneyinde ve doğusunda yer alan iki eyvan dikdörtgen planlı olup üzerleri
tonoz ile kapatılmıştır. Soğukluğun güneydoğusundan düzensiz bir koridor ile sekizgen
planlı ve üzeri kubbe ile kapatılmış ılıklığa girilir.

Koridorun güneyinden düzensiz planlı ve üzeri tonoz ile örtülü tuvaletler kısmına
girilir. (Foto 2.427). Ilıklıktan iki çıkış yolu vardır. Birisi ılıklığın kuzeyinden eğri bir
koridor ile bahsettiğimiz mekana gider. Diğeri ılıklığın doğusundan koridor ile sıcaklığa
gider.

Sıcaklık bölümü merkezi planlı bir şema yansıtır ve üzeri ortasında bulunan dört
sivri kemer ile dört bağımsız paye üzerinde oturan kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.428).
Payeler ve duvar arasındaki boşluğun üzeri tonozlar ile kapatılmıştır. Sıcaklığın
güneybatısında yer alan eyvan dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile örtülmüştür.
Sıcaklığın doğusundan dört basamak ile hazine bölümüne ulaşılır. Hazine bölümü
dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile örtülmüştür (Foto 2.429).

Foto 2.425. Urmiye Ali Mustafa Hamamı’nın Giriş Kapısı

(Miras-ı Ferheng-i – Urmiye) (E.T. 20.08.2015)
 447

Foto 2.426. Urmiye Ali Mustafa Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 448

Foto 2.427. Urmiye Ali Mustafa Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 449

Foto 2.428. Urmiye Ali Mustafa Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

Foto 2.429. Urmiye Ali Mustafa Hamamı’nın Hazine Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamda bezemesel bir unsur yoktur.

 450

2.7.2.51. Tevekkül Hamamı

YERİ: Darab Şehri’nin merkezinde 22 Behmen Caddesi’nde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hamamın yapılış tarihi hakkında kesin bir bilgi

yoktur. Kültür Bakanlığında bulunan envanter fişinde yapının Kaçar Döneminin (1794-
1925) sonlarına ait olduğu kayıtlıdır238. Tevekkül Hamamı 1987 yılında onarım görmüş
ve onarımdan sonra spor salonu olarak kullanılan yapı günümüzde ise depo olarak
kullanılmaktadır.

Çizim 2.60. Darab Tevekkül Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Şiraz) (E.T. 29.04.2016)

238
Kenan-i, 259.
 451

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Tevekkül Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık
ve hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Bina doğu – batı doğrultusunda inşa edilmiştir.
Güney cephede basit bir giriş kapısı vardır (Foto 2.430). Giriş kapısından bir koridor ile
heşti bölümüne girilir. Heşti bölümü düzensiz bir şema gösterir ve üzeri düz tavan ile
kapatılmıştır. Heştinin kuzeyinden dar bir koridor ile soğukluk bölümüne geçilir.

Dört eyvanlı plan tipinde olan soğukluğun üzeri merkezde bir kubbe ve dört
yönde merkeze açılan eyvanlar ise tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.431). Soğukluğun
güneydoğusunda bulunan düzensiz planlı mekanın üzeri düz tavan ile örtülmüştür.
Soğukluğun kuzeybatı tarafında ise düzensiz planlı büyük bir mekan bulunur ki üzeri
yine düz tavan ile örtülmüştür. Soğukluğun kuzeydoğu tarafından ılıklık bölümüne bir
koridor ile geçilmektedir.

Ilıklık üç bölümden oluşur. Giriş bölümü kare planlı ve üzeri düz tavan ile
kapatılmıştır. Ilıklığın giriş bölümünün kuzeyinden bir koridor vasıtası ile diğer iki
bölümüne ulaşılır. Birisi sekizgen planlıdır ve üzeri kubbe ile kapatılmıştır. Diğeri ise
dikdörtgen planlıdır ve üzeri tonoz ile örtülmüştür (Foto 2.432). Sekizgen planlı olan
bölümün güneydoğu tarafından küçük bir koridor ile sıcaklığa girilir.

Sıcaklık merkezi planlı ve iki eyvanlı bir şema gösterir. Sıcaklığın üzeri ortada
dört bağımsız sütun üzerine oturtulan bir kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.433). Eyvanlar
dikdörtgen planlı olup üzerleri tonoz ile örtülmüştür. Sıcaklığın güneybatı tarafında kare
planlı ve üzeri tonoz ile kapatılmış bir hücre vardır. Mekanın kuzeybatı ve güneybatı
yönünde ise birer hazine bulunmaktadır. Hazine bölümleri dikdörtgen planlı olup
üzerleri tonoz ile kapatılmıştır. Birisi soğuk su, diğeri sıcak suludur.
 452

Foto 2.430. Darab Tevekkül Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.431. Darab Tevekkül Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 453

Foto 2.432. Darab Tevekkül Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

Foto 2.433. Darab Tevekkül Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamam sade olup bezemesel bir ayrıntıya rastlanılmamıştır.

 454

2.7.2.52. Gurhane Hamamı

YERİ: Şiraz Şehri’nin merkezinde Gurhan Mahallesinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Gurhan kelimesi mühimmat deposu anlamındadır.

Bina ilk yapıldığında burada mühimmat tutulurdu bu nedenle hamamın ismi Gurhan’dır.
Kaçar Döneminde (1794-1925) yaptırılmıştır. 2005 yılında koruma altına alınan hamam
günümüzde halk hamamı olarak kullanılmaktadır.

Çizim 2.61. Şiraz Gurhane Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Şiraz) (E.T. 29.04.2016)
 455

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Gurhane Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Soğukluk, ılıklık ve sıcaklık

bölümlerinden oluşur. Güney yönde bulunan basit bir giriş kapısından küçük bir koridor
ile soğukluk bölümüne girilir (Foto 2.434).

Soğukluk dört eyvanlı plan tipindedir (Foto 2.435). Soğukluk kısmı ortada bir
kubbe ve bu kubbeli alana açılan üzeri tonoz ile örtülü dört eyvan şeması
yansıtmaktadır. Mekanın dört köşesinde dikdörtgen planlı odalar mevcuttur. Kuzeybatı
yönündeki mekan tuvalettir. Mekanların üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Soğukluğun
batısında ılıklık bölümü vardır. Ilıklık sadece bir koridordan ibarettir (Foto 2.436).
Ilıklıktan sıcaklığa geçilir. Merkezi planlı sıcaklığın üzeri bir kubbe ile kapatılmıştır
(Foto 2.437).

Foto 2.434. Şiraz Gurhane Hamamı’nın Giriş Kapısı

(Miras-ı Ferheng-i – Şiraz) (E.T. 29.04.2016)
 456

Foto 2.435. Şiraz Gurhane Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 457

Foto 2.436. Şiraz Gurhane Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

Foto 2.437. Şiraz Gurhane Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 458

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamın soğukluk bölümünde kubbe eteği ve kubbeyi taşıyan kemerlerin

üzerinde kalem işi süslemelere yer verilmiştir. Bu kalem işi kompozisyonlarda
Şahname’nin Rüstem ile oğlu Söhrab’ın Savaşında Söhrab’ın ölmesi sahnesi, Leyla ile
Mecnun ve Şirin ile Ferhat eserleri tasvir edilmiştir (Foto 2.438).

Foto 2.438. Şiraz Gurhane Hamamı Soğuk Bölümü Kalem İşi Süsleri
 459

2.7.2.53. Golşen Hamamı

YERİ: Tahran Şehri’nin merkezinde Sirus Caddesi’nde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Bu hamamın yapılış tarihi hakkında net bir bilgi

yoktur. Kültür Bakanlığında bulunan envanter fişinde Kaçar Döneminde (1794-1925),
1892 yılında Abdul Gaffar tarafından yaptırıldığına dair bir saptama bulunmaktadır.
Eskiden çift fonksiyonlu olan hamamın kadınlar bölümü günümüzde yıkılmıştır. 2005
yılında Kültür Bakanlığı tarafından koruma altına alınan hamam günümüzde
kullanılmamaktadır.

Çizim 2.62. Tahran Golşen Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Tahran) (E.T. 12.04.2015)
 460

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Golşen Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık
ve hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Zemin kotundan aşağıda inşa edilmiştir.
Hamamın giriş kapısı binanın doğu cephesinde yer almaktadır. Basit bir giriş kapısından
beş basamak ile heşti bölümüne girilir (Foto 2.439). L şeklinde bir koridordan oluşan ve
üzeri tonoz ile kapatılmış heştinin batısından eğri bir koridor ile soğukluk bölümüne
girilir.

Soğukluk bölümü üç eyvanlı plan tipinde bir şema yansıtmaktadır. Soğukluğun

ortası duvar üzerindeki payelere sivri kemerlerle oturtulan kubbe ile kapatılmıştır (Foto
2.440). Kubbenin altında sekiz köşeli yıldız şeklinde bir havuz bulunur. Eyvanlar
dikdörtgen planlıdır ve üzerleri tonoz ile kapatılmıştır. Soğukluğun güneybatı, kuzeybatı
ve batısında üç niş bulunmaktadır. Soğukluğun kuzeydoğusundan düzensiz planlı eğri
bir koridordan oluşan, üzeri tonoz ile örtülmüş ılıklığa girilir. Ilıklığın kuzeyinden dar
bir kapı ile sıcaklığa girilir.

Sıcaklık bölümü merkezi planlıdır (Foto 2.441). Ortasında iki sütun bulunur.
Sıcaklık bölümünün üzeri ortada iki sütun ve duvarlara bitişik payeler üzerine sivri
kemerlerle oturtulan altı kubbe ile örtülmüştür. Sıcaklığın kuzeybatı ve güney batısında
yarım sekizgen planlı, üzeri tonozlarla kapatılmış eyvanlar yer alır. Sıcaklık bölümünün
batı tarafından basamaklar ile hazine bölümüne girilir. Hazine bölümü dikdörtgen
planlıdır ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.442).
 461

Foto 2.439. Tahran Golşen Hamamı’nın Giriş Kapısı

(Miras-ı Ferheng-i – Tahran) (E.T. 12.04.2015)

Foto 2.440. Tahran Golşen Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 462

Foto 2.441. Tahran Golşen Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

Foto 2.442. Tahran Golşen Hamamı’nın Hazine Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamda herhangi bir bezemesel unsura yer verilmemiştir.

 463

2.7.2.54. Kesma Hamamı

YERİ: Someisara Şehri’nin merkezinde Kesma Köyü’nde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Bu hamamın yapılış tarihi hakkında net bir bilgi

yoktur. Kültür Bakanlığında bulunan envanter fişinde Kaçar Döneminin (1794-1925)
sonlarında yaptırıldığına dair bir saptama bulunmaktadır. 2003 yılında koruma altına
alınan hamam diğer hamamlar gibi tüm bölümlere sahiptir ama maalesef hamamın heşti
ve soğukluk bölümü, yanına inşa edilen bir cadde yüzünden tahrip olmuştur.
Günümüzde sadece ılıklık sıcaklık ve hazine bölümü bulunan hamam onarım
halindedir.

Çizim 2.63. Someisara Kesma Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Reşt) (E.T. 12.04.2016)
 464

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Kesma Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Günümüzde ılıklık, sıcaklık ve

hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Giriş kapısı hamamın doğu cephesinde yer
almaktadır (Foto 2.443). Girişten bir koridor ile ılıklık bölümüne girilir.

Ilıklık bölümü uzun bir koridordan oluşmakta olup, üzeri tonoz ile örtülmüştür
(Foto 2.444). Kuzey tarafında kare planlı ve üzeri tonoz ile örtülmüş tuvaletler
bulunmaktadır. Ilıklığın batısından eğri bir koridorla sıcaklık bölümüne ulaşılır.

Sıcaklık bölümü dört eyvanlı plan tipindedir. Binada sütun bulunmamaktadır ve

kubbe sivri kemerlerle duvar üzerindeki payelere oturtulmuştur (Foto 2.445). Sıcaklığın
doğu ve batısındaki eyvan yarım sekizgen planlıdır ve üzerleri tonoz ile örtülmüştür.
Kuzey ve güneydeki eyvan dikdörtgen planlı ve üzerleri tonoz ile örtülmüştür.
Sıcaklığın güneydoğusunda dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile kapatılan temizlenme
odası yer almaktadır. Sıcaklığın kuzeybatısı ve güneybatısında iç içe iki halvet hücresi
bulunmaktadır. Halvet hücreleri tonozlar ile örtülmüştür. Sıcaklık bölümünün
batısından dikdörtgen planlı olan ve üzeri kubbemsi bir tonozla kapatılmış hazine
bölümü yer almaktadır (Foto 2.446).

Foto 2.443. Someisara Kesma Hamamı’nın Giriş Kapısı

 465

Foto 2.444. Someisara Kesma Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

Foto 2.445. Someisara Kesma Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 466

Foto 2.446. Someisara Kesma Hamamı’nın Hazine Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamda bezemesel bir unsur yoktur.

 467

2.7.2.55. Ken Hamamı

YERİ: Tahran Şehri’nin merkezinde İsmailyan Mahallesi’nde yer almaktadır

TARİHİ VE YAPTIRANI: Bu hamamın yapılış tarihi hakkında net bir bilgi

yoktur. Kültür Bakanlığında bulunan envanter fişinde Kaçar Döneminin (1794-1925)
sonlarında yaptırıldığına dair bir saptama bulunmaktadır. 2000 yılında koruma altına
alınan hamam günümüzde onarılmaktadır.

Çizim 2.64. Tahran Ken Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Tahran) (E.T. 12.04.2015)
 468

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Ken Hamamı çift fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve
hazine bölümlerinden oluşur. Zemin kotundan aşağıda inşa edilmiştir.

Erkekler bölümünün giriş kapısı binanın güneyi cephesinde yer almaktadır. Basit
bir giriş kapısından uzun ve dar bir basamaklı koridora girilir (Foto 2.447). Buradan da
soğukluğa girilir.

Soğukluk bölümü dört eyvanlı plan tipindedir. Soğukluğun üzeri duvara bitişik
payeler üzerine sivri kemerlerle oturan kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.448). Kubbenin
altında sekizgen planlı bir havuz bulunmaktadır. Dört yönde bulunan eyvanlar
dikdörtgen planlı ve üzerleri tonoz ile örtülüdür. Soğukluğun kuzeybatı ve
kuzeydoğusunda birer niş bulunmaktadır. Soğukluğun güneydoğusundan bir koridor ile
ılıklığa girilir.

Ilıklık uzun, eğri ve düzensiz bir koridordan oluşur ve üzeri tonoz ile örtülüdür
(Foto 2.449). Ilıklığın güneybatısından dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile kapatılmış
tuvaletler kısmına ulaşılır. Ilıklığın sonundan küçük bir koridor ile sıcaklığa girilir.

Sıcaklık dört eyvanlı plan tipinde olup, ortasında bulunan kubbe duvarlar
üzerindeki payelere oturtulmuştur (Foto 2.450). Güney, batı ve doğudaki eyvanlar
dikdörtgen planlı üzerleri tonoz ile örtülmüştür. Kuzeydeki eyvan yarım sekizgen planlı
ve üzeri tonoz ile örtülmüştür. Sıcaklığın kuzeybatısında bir niş bulunmaktadır.
Sıcaklığın kuzeydoğusundan bir koridor ile dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile örtülü
hazine bölümüne girilir. Sıcaklığın güneydoğusunda halvet hücresi bulunmaktadır.
Halvet hücresi kare planlı ve üzeri tonoz ile örtülüdür.

Kadınlar bölümünün giriş kapısı güney cephedeki erkekler bölümünün kapısının

solunda yer almaktadır. Basit bir giriş kapısından dar ve uzun bir koridora girilir.
Koridorun üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Buradan soğukluğa giderken doğu yönünde kare
planlı ve üzeri tonoz ile örtülü bir mekan bulunmaktadır.

Soğukluk bölümü dikdörtgen planlı ve tek kubbeli plan tipinde olup, duvar
üzerindeki payeler üzerine oturan kubbe ile kapatılmıştır. Soğukluğun
güneydoğusundan kapı ile ılıklığa girilir. Bir koridordan oluşan ve üzeri tonoz ile
kapatılmış ılıklıktan sıcaklık bölümüne girilir.
 469

Sıcaklık bölümü dikdörtgen planlı ve tek kubbeli bir şema yansıtır. Sıcaklık duvar
üzerindeki payeler üzerine oturan kubbe ile kapatılmıştır. Sıcaklığın güneyinde
dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile kapatılmış eyvan yer almaktadır.

Foto 2.447. Tahran Ken Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.448. Tahran Ken Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 470

Foto 2.449. Tahran Ken Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

Foto 2.450. Tahran Ken Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 471

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamın süslemesinde tuğla malzeme değerlendirilmiştir. Tuğlaların yatay ve

dikey olarak yerleştirilmesi ile oluşturulan bir hareketlilik söz konudur (Foto 2.451).

Foto 2.451. Tahran Ken Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Tuğla Süslemeleri

 472

2.7.2.56. Dört İklim Hamamı

YERİ: Erak Şehri’nin merkezinde Beheşti Caddesi’nde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Muhammed İbrahim-i Hansar-i (1853-1918)

tarafından Kaçar Döneminin (1794-1925) sonlarında yapılmıştır239. İsminin Dört İklim
olmasının nedeni içinde dört iklime ait resimlerin olmasıdır240. Bu binanın yapımı 1913
yılından 1916 yılına kadar 38 ay boyunca sürmüştür. 1951 yılına kadar halk hamamı
olarak kullanılmıştır. 1976 yılında koruma altına alınan hamam, 1991 yılında onarım
gördükten sonra 1994 yılından beri müze olarak kullanılmaktadır241.

Çizim 2.65. Erak Dört İklim Hamamı

(G.H: 18)

239
Muhammed Rıza, Mohtat, Erak’ın Yüzü, Ageh, Tahran 1999, 568.
240
Hasan Sadiq, Erak’ın Ünlüleri, Kara, Erak 1993, 61.
241
Davud Neimi, Erak’ın Coğrafya ve Tarih Özellikleri, Kume, Erak 2006, 79-80.
 473

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Dört Mevsim Hamamı üç fonksiyonlu bir hamamdır. Erkekler bölümü, kadınlar

bölümü ve üçüncü fonksiyonda Yahudiler içindir. Hamamın yaptıranı bir Yahudi’yi
çocuğunu yıkarken görmüştür ve bu nedenle bu bölüm yapılmıştır. Hamam zemin
kotundan 3-5/3m aşağıda inşa edilmiştir. Bu hamam birçok hamamdan oluşmuştur.
Müslüman hamamının erkek bölümünün soğukluğunda dört mevsim çini tekniği
uygulandığı için bu hamama dört iklimli hamam denir. Bu hamamın, hamamlarının her
birisi hamamın bölümlerinin her birine sahiptir. Ama zaman boyunca onarım gördüğü
için binanın asıl düzeni bilinmemektedir. Hamamın kenarında bir cadde inşa olduğu için
asıl giriş kısmı tahrip olmuştur ve yeniden bir giriş kapısı inşa edilmiştir242.

Erkekler bölümünün giriş kapısı binanın kuzey cephesinde bulunmaktadır. Giriş

kapısı eyvan türü taç kapıdır. Taç kapının bordürları bitkisel ve insani çini motifleri ile
süslenmiştir. Sütunceler firuze renginde çinilerle süslenmiştir. Giriş kapısının alanı
dikey-yatay tuğlalarla süslenmiştir (Foto 2.452). Giriş kapısından bir koridor vasıtası ile
heşti bölümüne girilir. Heşti sekizgen planlı ve üzeri kubbe ile örtülüdür. Heştiden uzun
ve basamaklı bir koridor ile soğukluk bölümüne girilir. Binanın en değerli ve muhteşem
kısmı Müslümanların kullandığı erkek hamamının soğukluk bölümüdür.

Sekiz istinadlı ve yedi eyvanlı bir şema gösterir (Foto 2.453). Soğukluğun
ortasında sekiz sütun sekizgen şeklinde bulunur. Bu sütunların üzerinde büyük bir
kubbe tamamen çini ve kalem işleriyle kaplanmıştır. Bu bölümün sütunları renkli sır
çini tekniği ile süslüdür. Kubbenin ortasında bir fener bulunmaktadır. Sütunlar ile duvar
arasındaki boşluklar tonozlar ile kapatılmıştır. Tonozların her birinde pencere bulunur.
Kubbenin altında haç şeklinde bir havuz bulunmaktadır. Havuzun kenarlarında
dinlenmek için sekiler bulunur. Soğuklukta sütunlar ve kubbe tamamen çini ile
süslenmiştir. Bu çinilerde bitkisel motifler, hayvan ve insan figürleri, geometrik motifler
farklı renklerde işlenmiştir. Eyvanlar yarım sekizgen planlı ve tonozlar ile örtülmüştür.
Soğukluğun kuzeydoğu tarafından küçük bir koridor ile ılıklığa geçilir.

Ilıklık iki bölümden oluşur. İlk bölüm sekizgen planlı ve üzeri kubbe ile örtülüdür
(Foto 2.454). Bu ılıklığın köşelerinde beş adet niş bulunmaktadır. Ilıklığın batısından

242
Ali Rıza Garahanı, Erak’ın Dört Mevsimli Hamamı, Tahran 1997, 7.
 474

tuvaletlet bölümüne girilir. Burası dikdörtgen planlıdır ve üzeri bir kubbe ve iki oval
tonoz ile örtülmüştür. Ilıklığın doğusundan koridor ile sıcaklığa geçilir.

Sıcaklık bölümü iki bölümden oluşur. Küçük kısım dikdörtgen planlı tek
kubbelidir. Bu kısmın üzeri duvara bitişik payeler üzerinde oturan kubbe ile
kapatılmıştır (Foto 2.455). Bu kısmın doğusundan halvet hücresine geçilir. Halvet
hücresi dikdörtgen planlıdır ve üzeri kubbe ile örtülüdür. Büyük kısım merkezi planlı ve
dört eyvanlı bir şema gösterir. Ortasında dört sütun bulunur. Üzeri bu sütunlara oturmuş
kubbe ile kapatılmıştır. Sütunlar ile duvar arasındaki boşluklar tonozlar ile kapatılmıştır.
Sıcaklığın güneybatısından halvet hücresine geçilir. Bu halvet hücresi düzensiz planlı ve
üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Sıcaklığın doğu tarafında üç hazine bölümü vardır. Birisi
sıcak su, birisi ılık su ve diğeri ise soğuk suludur. Güneybatıda yer alan hazine bölümü
iç içe iki dikdörtgen planlı kısımdan oluşmuştur. Diğer hazine bölümleri dikdörtgen
planlıdır. Tüm hazinelerin üzeri kubbe ile örtülmüştür.

Kadınlar bölümünün giriş kapısı binanın güney cephesinde yer alır. Giriş
kapısından altı basamak ile soğukluk bölümüne girilir.

Soğukluk bölümü kare planlı ve tek kubbelidir. Soğukluğun dört yönünde dört niş
yer almaktadır. Soğukluğun ortası, duvar üzerindeki payeler üzerinde oturan kubbe ile
kapatılmıştır. Kubbenin altında bulunan havuz aynı erkekler bölümünün
soğukluğundaki havuzun özelliğini ve planını taşımaktadır. Havuzun kenarında
dinlenmek için sekiler yer alır. Soğukluğun kuzeydoğusunda iç içe dört mekan bulunur.
Bu mekanlar dikdörtgen planlıdır ve üzerleri kubbe ile örtülmüştür. Soğukluğun
kuzeybatısından bir kapı ile ılıklık bölümüne girilir.

Ilıklık bölümü sekizgen planlı ve üzeri kubbe ile örtülüdür. Ilıklığın kuzeyinde
tuvaletler yer alır. Tuvaletler dikdörtgen planlıdır ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır.
Ilıklığın güneybatısından sıcaklık bölümüne geçilir.

Sıcaklık dört eyvanlı plan tipindedir. Sıcaklığın ortası, duvar üzerindeki payeler
üzerinde oturan kubbe ile kapatılmıştır. Eyvanlar dikdörtgen planlıdır ve üzerleri tonoz
ile örtülmüştür. Kuzey yönündeki eyvanın dip duvarında bir niş bulunur. Güneydeki ve
batıdaki eyvanların arasında da bir niş bulunur. Sıcaklığın güneybatı tarafından dört
basamak ile halvet hücresine girilir. Halvet hücresi dikdörtgen planlıdır ve üzeri tonoz
 475

ile örtülmüştür. Sıcaklığın kuzeybatısından bir koridor ile hazine bölümüne girilir.
Hazine bölümü dikdörtgen planlı ve üzeri kubbe ile kapatılmıştır.

Yahudilere ait olan hamama binanın kuzeyindeki tavandan girilir. Tavandan

basamak vasıtası ile düzgün olmayan bir koridora buradan da soğukluğa girilir.
Soğukluk bölümü tek kubbeli plan tipindedir. Soğukluğun ortası, duvar üzerindeki
payeler üzerinde oturan kubbe ile kapatılmıştır. Dört yönde bulunan eyvanlar yarım
sekizgen planlıdır ve üzerleri tonoz ile örtülüdür. Soğukluğun güney yöndeki
köşelerinde iki niş bulunur. Soğukluğun kuzeybatı tarafından bir koridor ile ılıklığa
girilir. Ilıklık bölümü uzun ve eğri bir koridordan oluşur. Üzeri tonoz ile kapatılmıştır.
Ilıklığın batısından bir koridor ile tuvaletler bölümüne girilir. Tuvaletler dikdörtgen
planlıdır ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Ilıklığın güneyinden kapı ile sıcaklığa geçilir.
Sıcaklık bölümü üç eyvanlı plan tipini yansıtır. Sıcaklığın ortası, duvar üzerindeki
payeler üzerinde oturan kubbe ile kapatılmıştır. Eyvanlar dikdörtgen planlıdır ve
üzerleri tonoz ile örtülüdür. Sıcaklığın kuzeybatısında ve güneydoğusunda birer niş
bulunmaktadır. Sıcaklığın güneybatı tarafından basamaklar ile hazine bölümüne girilir.
Hazine bölümü dikdörtgen planlıdır ve üzeri tonoz ile örtülmüştür.

Foto 2.452. Erak Dört İklim Hamamı’nın Giriş Kapısı

(https://hamgardi.com/fa/Place/9031) (E.T: 11.05.2017)
 476

Foto 2.453. Erak Dört İklim Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

 477

Foto 2.454. Erak Dört İklim Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

Foto 2.455. Erak Dört İklim Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 478

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamam süsleme bakımından İran hamamlarının en önemli örneğini

oluşturmaktadır. Yapıda çini, kalem işi, tuğla ve alçı süsleme bulunmaktadır.

Çini Süsleme: Erkekler bölümünün soğukluk kısmında renkli sır ve mozaik

çiniler muhteşem bir görüntü oluşturmaktadır. Bu bölümün kubbe altındaki
karbendisinin üçgenlerinde süsler mozaik tekniği ile simetrik bir biçimde
kullanılmaktadır. Fenerden gelen ışık bu mozaik çinilerin üzerine çarpmaktadır ve
renkler daha canlı görülmektedir. Bu kısmın bazı çinileri onarım görmüştür bu nedenle
rengi diğer çinilerden daha açıktır. Bu üçgenlerin iç kısmında rumi bitkisel bir motif
üslubunda geometrik şekiller ortaya çıkmıştır. Duvar üzerinde renkli sır tekniğinde
muhteşem ve gösterişli bir eser bulunmaktadır. Bu eser tamamen simetrik bir şekilde
yapılmıştır. Çininin sağı ve solunda iki şamdan ve rumi bitkisel bir motif yapılmış,
bitkisel motifler kırmızı, yeşil ve firuze renginde ortaya çıkmıştır. Lale çiçeği bu eserde
çok kullanılmıştır. Panonun ortasında doğa manzarası yeşil ve mavi renkler ile
çizilmiştir. Bu tablonun bordürü rumi üslubuyla simetrik bir şekilde kullanılmıştır (Foto
2.456).

Çini süslerinde farklı resimler bulunmaktadır. Bu resimlerin birisi Avrupa

üslubunu yansıtmaktadır. Resmin ortasında dört insan bir ağacın altında durmuştur ve
ağaç, ince dallıdır ve gölgelik rolü görmektedir. Panonun solunda bir fabrika binası
tamamen Avrupa üslubunda çizilmiştir. Binanın önünde bir bayrak ve çatıda siyah bir
duman görülmektedir. Bu fabrika bir tepe üzerine yapılmıştır (Foto 2.457).

Çini üzerine saksı içerisinde çiçek ve yaprak motifleri ile kompoze edilen renkli
sır tekniği ile gösterişli şekilde dizayn edilmiştir. Bu eserde canlı renkler kullanılmıştır.
Saksı içinde çiçek ve yaprak motifleri simetrik bir biçimde ortaya çıkmıştır.
Kenarlarındaki çiçek ve yaprak motifleri bu eseri daha da canlı kılmıştır. Ortasında doğa
manzarası vardır. Bu manzara yeşil ve mavi renkte resmedilmiştir. Panonun bordürü
rumi tekniğinde yapılmıştır. Bu eser mavi renkli sırlı tuğla çerçevesinin içinde yer
almıştır (Foto 2.458).

Diğer bir panoda da renkli sır tekniğinde aslan ve ejderha mücadelesi

resmedilmiştir. Bu mücadelede aslan ejderhayı yenmektedir. Panonun sağında ve
 479

solunda rumi üslubunda çiçek ve yaprak motifleri canlı renkler ile çizilmiştir. Bu
panonun bordürü simetrik bir şekilde rumi üslubu ile çizilmiştir (Foto 2.459).

Sütunların ön yüzünün üzerinde bir Kaçar şehzadesi renkli sır çini tekniği ile
resmedilmiştir. Kaçar şehzadesi askeri bir üniforma giymiş ve bu üniforma Avrupa
askeri üniformasıdır. Şehzadenin üzerinde kırmızı renkte ceket, mavi renkte pantolon,
siyah renkte ayakkabı bulunur. Kemerinde kılıç vardır ve elinde sarı renkte baston
bulunmaktadır. Bu panonun sağı ve solunda sütunceler bulunmaktadır. Bu sütuncelerin
kaidesi firuze renginde yarım saksı motifidir ve gövdeleri burma olarak kabartılmıştır.
Bu burmaların üzeri mozaik tekniği ile çiçek motifleri kullanılarak canlı renkler ile
işlenmiştir. Sütuncelerin bordürü simetrik bir biçimde rumi üslubunda yapılmıştır (Foto
2.460).

Sütunların arka yüzünün üzerinde altışar pano simetrik bir biçimde yer
almaktadır. Panoda bir masa ve bu masanın üzerinde çiçek saksısı bulunmaktadır. Bu
saksının içinde bir demet çiçek vardır. Bu tablonun etrafında çiçek ve yaprak motifleri
canlı renklerde resmedilmiştir. Her bir tablonun bordürü sırlı firuze renginde tuğla ile
çevrilmiştir (Foto 2.461).

Tuğla Süsleme: Hamamın üst örtüye geçiş sistemi ve karbendilerin etrafı firuze
renkli tuğlalar ile bordür şeklinde kuşatılmıştır. (Foto 2.462).
 480

Foto 2.456. Erak Dört İklim Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Mozaik ve Renkli Sır Çini
Süslemeleri
 481

Foto 2.457. Erak Dört İklim Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Avrupa Üslubundaki Çini
Süslemeleri

Foto 2.458. Erak Dört İklim Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Saksı Temalı Çini Süslemeleri

Foto 2.459. Erak Dört İklim Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Hayvan Mücadelesi Temalı Çini
Süslemeleri
 482

Foto 2.460. Erak Dört İklim Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Sütun Üzeri Çini Süslemeleri

Foto 2.461. Erak Dört İklim Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Sütun Arkası Üzeri Çini
Süslemeleri
 483

Foto 2.462. Erak Dört İklim Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Tuğla Süslemeleri
 484

2.7.2.57. Kethuda Hamamı

YERİ: Tahran Şehri’nin merkezindeki Hayyam Caddesi’nde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Giriş kapısında bulunan kitabeye göre Kaçar

Döneminde (1794-1925) 1913 yılında yaptırılmıştır. 1999 yılına kadar halk hamamı
olarak kullanılan hamam 2004 yılında koruma altına alınmıştır. Hamam günümüzde
kullanılmamaktadır.

Çizim 2.66. Tahran Kethuda Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Tahran) (E.T. 12.04.2015)
 485

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Kethuda Hamamı çift fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık
ve hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Zemin kotundan aşağıda inşa edilmiştir.

Erkekler bölümünün giriş kapısı hamamın güneybatı cephesinde yer almaktadır

(Foto 2.463). Giriş kapısının üzerinde basit bir kemer alınlığında kitabe bulunmaktadır.
Bu kitabede bir ayet ve hamamın yapılış tarihi yazmaktadır. Basit bir giriş kapısından
on iki basamak ile bir koridordan oluşan üzeri tonoz ile kapatılmış heştiye girilir (Foto
2.464). Buradan da soğukluğa geçilir.

Soğukluk dört eyvanlı plan tipindedir. Soğukluk duvar üzerindeki payeler

üzerinde oturan kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.465). Kubbenin altında sekizgen planlı
bir havuz bulunmaktadır. Dört yöndeki eyvanlar dikdörtgen planlı ve üzerleri tonoz ile
kapatılmıştır. Kuzeydeki eyvanın sonundan küçük bir koridor ve basamaklar ile tavana
çıkılır. Soğukluğun kuzeybatısında paralel kenar planlı bir mekân bulunmaktadır ve
üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Soğukluğun güneydoğusunda bulunan eyvandan ılıklık
bölümüne girilir. Ilıklık bölümü bir koridordan oluşur ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır
(Foto 2.466). Ilıklığın sonundan sıcaklığa girilir.

Sıcaklık bölümü sekizgen planlı ve iki eyvanlı bir şema gösterir. Sıcaklık duvar
üzerindeki payeler üzerinde oturan kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.467). Kubbenin
altında dikdörtgen planlı bir havuz bulunur. Eyvanlar dikdörtgen planlı olup, üzerleri
tonoz ile kapatılmıştır. Sıcaklığın güneybatı tarafından dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz
ile örtülmüş temizlenme kısmı bulunmaktadır. Sıcaklığın doğusundan hazine bölümüne
girilir. Hazine bölümü kare planlı ve üzeri tonoz ile örtülmüştür (Foto 2.468). Sıcaklığın
kuzeydoğusunda kare planlı ve üzeri tonoz ile kapatılmış halvet hücresi yer almaktadır.

Kadınlar bölümünün giriş kapısı hamamın güney cephesinde yer almaktadır. Basit
bir kapıdan direk ılıklık bölümüne girilir.

Ilıklık bölümü dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile örtülüdür. Ilıklığın doğusundan
soğukluğa girilir, batısından da sıcaklığa girilir. Soğukluk bölümü kare planlı ve tek
kubbelidir. Soğukluk duvar üzerindeki payeler üzerinde oturan kubbe ile kapatılmıştır.

Sıcaklık bölümü ise dikdörtgen planlı ve tek kubbelidir. Sıcaklık bölümü duvar
üzerindeki payeler üzerinde oturan kubbe ile kapatılmıştır.
 486

Foto 2.463. Tahran Kethuda Hamamı’nın Giriş Kapısı

(Miras-ı Ferheng-i – Tahran) (E.T. 12.04.2015)

Foto 2.464. Tahran Kethuda Hamamı’nın Heşti Bölümü

 487

Foto 2.465. Tahran Kethuda Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.466. Tahran Kethuda Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 488

Foto 2.467. Tahran Kethuda Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

Foto 2.468. Tahran Kethuda Hamamı’nın Hazine Bölümü

 489

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamam sade olup, sadece bezemesel bir unsur olarak giriş kapısı üzerinde çini
bir kitabeye yer verilmiştir (Foto 2.469)

Foto 2.469. Tahran Kethuda Hamamı’nın Giriş Kapısı Çini Kitabesi

 490

2.7.2.58. Nevvab Hamamı

YERİ: Tahran Şehri’nin merkezindeki Rey Caddesi’nde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Nevvab Hamamı Kültür Bakanlığından aldığımız

bilgiye göre Kaçar Döneminin (1794-1925) sonunda Sara Sultan Hatun ve Sara Hacer
Hatun tarafından yaptırılmıştır. Sara Sultan Hatun ve Sara Hacer Hatun Nevvab’ın
kızlarıdır. Günümüzde halk hamamı olarak kullanılmaktadır.

Çizim 2.67. Tahran Nevvab Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Tahran) (E.T. 12.04.2015)
 491

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Nevvab Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık
ve hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Zemin kotundan aşağıda inşa edilmiştir.
Hamamın giriş kapısı güney cephede yer almaktadır. Basit bir dikdörtgen giriş
kapısından bir koridora girilir (Foto 2.470). Koridordan sekizgen planlı ve üzeri kubbe
ile örtülü heşti bölümüne girilir (Foto 2.471). Heştide iki niş bulunmaktadır. Heştinin
kuzeyinden küçük bir koridor ile soğukluk bölümüne geçilir.

Soğukluk bölümü dört eyvanlı plan tipindedir. Soğukluğun ortası duvar

üzerindeki payeler üzerine oturan kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.472). Kuzey, güney ve
doğudaki eyvanlar dikdörtgen planlı ve üzerleri tonoz ile kapatılmıştır. Batıda bulunan
eyvan ise sekzigen planlı olup üzeri tonozla kapatılmıştır. Soğukluğun
kuzeydoğusundan kapı ile ılıklık bölümüne girilir.

Ilıklık düzensiz planlı ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır (Foto 2.473). Ilıklığın
kuzeydoğusundan kare planlı ve üzeri tonoz ile kapatılmış tuvaletler kısmına girilir.
Ilıklığın kuzeybatısından bir koridor ile sıcaklığa girilir.

Sıcaklık bölümü üç eyvanlı plan tipinde bir şema gösterir. Sıcaklığın ortası duvar
üzerindeki payeler üzerinde oturan kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.474). Eyvanlar
dikdörtgen planlı ve üzerleri tonoz ile örtülmüştür. Sıcaklığın kuzeybatısında ve
kuzeydoğusunda iki hazine bölümü bulunmaktadır. Kuzeybatıdaki hazine bölümü kare
planlı, kuzeydoğudaki dikdörtgen planlıdır. Hazinelerin üzeri tonoz ile örtülmüştür
(Foto 2.475). Sıcaklığın güneybatısında dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile örtülü
halvet hücresi yer almaktadır.
 492

Foto 2.470. Tahran Nevvab Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.471. Tahran Nevvab Hamamı’nın Heşti Bölümü

 493

Foto 2.472. Tahran Nevvab Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.473. Tahran Nevvab Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 494

Foto 2.474. Tahran Nevvab Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

Foto 2.475. Tahran Nevvab Hamamı’nın Hazine Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamda bezemesel bir unsur yoktur.

 495

2.7.2.59. Köhne Hamam

YERİ: Aştiyan Şehri’nin pazar yerinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Köhne Hamam’ın yapılış tarihi hakkında net bir

bilgi yoktur. Kültür Bakanlığında bulunan envanter fişinde Kaçar Döneminin (1794-
1925) sonlarında yaptırıldığına dair bir saptama bulunmaktadır. Hamam günümüzde
kapanmıştır.

Çizim 2.68. Aştiyan Köhne Hamam

(Miras-ı Ferheng-i – Şiraz) (E.T. 29.04.2016)
 496

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Köhne Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, ılıklık, soğukluk, sıcaklık ve
hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Giriş kapısı binanın doğu cephesinde yer
almaktadır. Kapıdan girdiğimizde bir koridora rastlarız. Bu koridordan heşti bölümüne
girilir. Heşti düzgün olmayan bir koridordan oluşur ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır.
Heştiden soğukluğa girilir.

Soğukluk bölümü merkezi planlıdır. Soğukluğun üzeri ortasında bulunan biri

duvara bitişik, üçü duvardan ayrı dört sütun üzerinde oturan kubbe ile kapatılmıştır
(Foto 2.476). Kubbenin altında sekizgen bir havuz yer alır. Sütun ve duvar arasındaki
yerler tonozla kapatılmıştır. Soğukluğun doğu tarafından bir koridor ile düzensiz planlı
üzeri tonoz ile kapatılmış bir mekana ulaşılır. Soğukluğun güneydoğu tarafından bir
kapı ile ılıklık bölümüne girilir. Ilıklık bölümü dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile
kapatılmıştır. Ilıklıktan bir koridor ile sıcaklığa girilir.

Sıcaklık bölümü üç eyvanlı plan tipini yansıtmaktadır. Sıcaklığın ortası duvar

üzerindeki payeler üzerinde oturan kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.477). Eyvanlar
dikdörtgen planlıdır ve üzerleri tonoz ile örtülmüştür. Sıcaklığın kuzeydoğusundan uzun
bir koridor ile temizlenme odasına girilir. Temizlenme odası dikdörtgen planlıdır ve
üzeri tonoz ile örtülüdür. Sıcaklığın güneyinde dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile
kapatılmış hazine bölümü bulunmaktadır. Sıcaklığın güneybatı ve güneydoğusunda
birer halvet hücresi bulunmaktadır. Halvet hücreleri dikdörtgen planlı ve üzerleri tonoz
ile kapatılmıştır.
 497

Foto 2.476. Aştiyan Köhne Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.477. Aştiyan Köhne Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

SÜSLEME ÖZELLİKLER:

Hamamda herhangi bir bezemesel unsur yoktur.

 498

2.7.2.60. Kamber Hamamı

YERİ: Şebster Şehri’nin Şerieti Caddesi’nde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: Hacı Seyyit Rezi Vehidi tarafından 1916 yılında

yaptırılmıştır. 40 sene önce hamam kamber adlı kişi tarafından idare edilmiştir. 1979
tarihine kadar halk hamamı olarak kullanılan hamam 1981 yılında koruma altına
alınmıştır. Hamamın günümüzde onarımı devam etmektedir.

Çizim 2.69. Şebster Kamber Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Tebriz) (E.T. 09.06.2015)
 499

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

Kanber Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık
ve hazine bölümlerinden oluşmaktadır. Bina kuzey-güney doğrultusunda ve zemin
kotunun aşağısında inşa edilmiştir. Giriş kapısı hamamın doğu cephesindedir (Foto
2.478). Girişten on bir basamak ile heşti bölümüne girilir. Heşti bölümü dikdörtgen
planlı ve üzeri tonoz ile örtülmüştür (Foto 2.479). Heştinin doğusundan bir koridor ile
soğukluğa girilir.

Soğukluk bölümü onikigen planlı ve altı eyvanlı bir şema gösterir. Soğukluk
duvar üzerindeki payeler üzerinde oturan kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.480). Kubbenin
ortasında bir fener ve kubbe kasnağında dört pencere bulunur. Kubbe tamamen yatay
tuğla ile yapılmıştır. Payelerin üzerindeki üçgenler huni şeklinde tuğlalar ile
süslenmiştir. Kubbenin altında sekiz köşeli yıldız şeklinde üç katlı taştan bir havuz
bulunur. Soğukluğun güneybatısındaki eyvan yarım sekizgen planlı ve karbendi tekniği
ile örtülmüştür. Diğer beş eyvan dikdörtgen planlı ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır.
Soğuklukta eyvanların arasında üç dikdörtgen planlı niş bulunmaktadır. Soğukluğun
batısında düzensiz planlı tonoz ile kapatılmış bir mekan bulunmaktadır. Doğu
tarafındaki eyvanın dip duvarında bir niş bulunmaktadır. Soğukluğun kuzeyinden kapı
ile ılıklığa girilir. Ilıklık bölümü bir koridordan oluşur ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır
(Foto 2.481). Ilıklığın kuzeyinden sıcaklık bölümüne girilir.

Sıcaklık bölümü üç eyvanlı plan tipindedir. Sıcaklık duvar üzerindeki payeler

üzerinde oturan kubbe ile kapatılmıştır (Foto 2.482). Kubbenin ortasında bir fener ve
kubbe kasnağında dört pencere bulunur. Payelerin üzerindeki üçgenler huni şeklinde
tuğlalar ile süslenmiştir. Eyvanlar yarım sekizgen planlı ve üzerleri karbendi tekniği ile
kapanmıştır. Kuzey ve doğuda yer alan eyvanların dip duvarında birer niş
bulunmaktadır. Sıcaklığın güney duvarının köşelerinde iki niş bulunmaktadır. Sıcaklığın
batısında hazine bölümü yer almaktadır. Hazine bölümü dikdörtgen planlıdır. Maalesef
günümüzde hazinenin örtü kısmı tahrip olmuştur (Foto 2.483).
 500

Foto 2.478. Şebster Kamber Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.479. Şebster Kamber Hamamı’nın Heşti Bölümü

 501

Foto 2.480. Şebster Kamber Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.481. Şebster Kamber Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 502

Foto 2.482. Şebster Kamber Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

Foto 2.483. Şebster Kamber Hamamı’nın Hazine Bölümü

 503

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamamın süslemesinde tuğla malzemenin getirdiği bir renk etkisi ve hareketlilik

dışında bir detay yoktur (Foto 2.484).
504
 505

Foto 2.484. Şebster Kamber Hamamı Taş Ve Tuğla Süslemeleri

 506

2.7.2.61. İttihadiye Hamamı

YERİ: Urmiye Şehri’nin merkezinde yer almaktadır.

TARİHİ VE YAPTIRANI: 1917 yılında Mirza Aga İttihadiye tarafından

yaptırılmıştır. Mimarı Üstad Ali Eşref’tir243. Günümüzde Halk Hamamı olarak
kullanılmaktadır.

Çizim 2.70. Urmiye İttihadiye Hamamı

(Miras-ı Ferheng-i – Urmiye) (E.T. 20.08.2015)

Menucer İskenderzade, Batı Azerbaycan’ın Hamamlarının Araştırılması, Yüksek Lisans Tezi, Ebher
243

Üniversitesi 2010, 139.

 507

MİMARİ ÖZELLİKLERİ:

İttihadiye Hamamı tek fonksiyonlu bir hamamdır. Heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık
ve hazine bölümlerinden oluşur. Hamam doğu-batı doğrultuda inşa edilmiştir. Hamamın
giriş kapısı binanın batı cephesinde yer almaktadır. Hamamın basit, üzeri tonoz ile
örtülü giriş kapısından uzun bir koridora girilir (Foto 2.485). Koridorun sonunda dört
basamak ile heşti bölümüne girilir. Heşti bölümü dikdörtgen planlıdır. Üzeri tonoz ile
kapatılmıştır (Foto 2.486). Heştinin kuzeyinden bir kapı vasıtası ile depoya ulaşılır. Bu
mekan dikdörtgen ve üzeri tonoz ile kapatılmıştır. Heştiden küçük bir koridor ile
soğukluk bölümüne girilir.

Soğukluk dört eyvanlı plan tipini yansıtmaktadır (Foto 2.487). Soğukluk ortada
tromplarla geçilen bir kubbe ve bu kubbeli alana açılan dört yönde tonozlarla örtülü
eyvanlardan oluşmaktadır. Kubbe ve geçiş sistemlerinde tuğla malzeme kullanılmıştır.
Kubbe kasnağında geniş bir çini bordürde insan, hayvan ve bitkisel motiflerle
oluşturulan kompozisyon dikkat çekmektedir. Ortası fenerli kubbe üzerinde açılan on
iki pencere ile aydınlatılmıştır. Soğukluğun kuzeybatı ve güneybatısında dikdörtgen
planlı birer mekan yer alır. Kuzeydoğuda da sekizgen planlı ve üzeri kubbe ile örtülü bir
mekan daha bulunmaktadır. Bu mekanda iki adet niş vardır. Güneybatıda bulunan
mekana bir koridorla ulaşılır. Soğukluğun kuzeydoğusundan ılıklık bölümüne
geçilmektedir.

Ilıklık bölümü sadece dar ve uzun bir koridordan oluşur. Üzeri düz tavan ile
örtülmüştür (Foto 2.488). Günümüzde ılıklıktan sıcaklığa geçen kapı kapanmıştır ve
soğukluğun kuzeydoğusundan bir koridor ile sıcaklığa ulaşılır. Koridorun üzeri tonoz ile
örtülüdür.

Sıcaklık bölümü merkezi plan tipindedir. Sıcaklığın üzeri ortasında bulunan iki
kubbeyle kapatılmıştır. Bu bölümde de soğuklukta olduğu gibi kubbe ve geçiş
sistemlerinde tuğla görülmektedir (Foto 2.489). Kubbelerin ortası fenerli olup üzerinde
altı pencere bulunmaktadır. Sıcaklığın batısından dar bir koridor ile halvet hücresine
geçilmektedir. Halvet hücresi dikdörtgen planlı ve üzeri tonozla örtülmüştür. Sıcaklığın
doğusundan düzgün olmayan bir koridor ile hazine bölümüne girilir. Hazine iç içe iki
dikdörtgen planlı mekandan oluşup üzeri tonoz ile örtülmüştür.
 508

Foto 2.485. Urmiye İttihadiye Hamamı’nın Giriş Kapısı

Foto 2.486. Urmiye İttihadiye Hamamı’nın Heşti Bölümü

 509

Foto 2.487. Urmiye İttihadiye Hamamı’nın Soğukluk Bölümü

Foto 2.488. Urmiye İttihadiye Hamamı’nın Ilıklık Bölümü

 510

Foto 2.489. Urmiye İttihadiye Hamamı’nın Sıcaklık Bölümü

 511

SÜSLEME ÖZELLİKLERİ:

Hamam günümüzde restore edilmektedir. Hamamın süslemesinde çini ve tuğla

değerlendirilmiştir.

Çini Süsleme: Çini süslemeleri soğukluk bölümünde kubbe altı bordüründe

tamamen renkli sır tekniğinde insan ve hayvan mücadelesi, av sahneleri, bitkisel
motifler ve ayetler ile renkli olarak süslenmiştir. Bu çininin alt ve üst bordürleri rumi
üslubu kullanılarak süslenmiştir (Foto 2.490).

Tuğla Süsleme: Hamamın içerisinde tuğla malzeme görülmektedir. Tuğlanın

renk ve yapısal özelliğinden kaynaklanan yatay ve dikey yerleştirilmesi ile oluşturulan
bir hareketlilik söz konusudur. (Foto 2.491).
 512

Foto 2.490. Urmiye İttihadiye Hamamı Soğukluk Bölümü Çini Süslemeleri

 513

Foto 2.491. Urmiye İttihadiye Hamamı Tuğla Süslemeleri

 514

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

KARŞILAŞTIRMA VE DEĞERLENDİRME

3.1. HAMAMLARININ FONKSİYONLARI

İran’da Zend (1750-1794) ve Kaçar (1794-1925) Dönemlerine ait hamamlar tek

ve çift fonksiyonlu olarak yapılmıştır. Yalnızca Erak Dört İklim Hamamı’nda üçüncü
bir fonksiyon olarak Yahudiler için bir bölüm bulunmaktadır. İran’da Zend (1750-1794)
ve Kaçar (1794-1925) Dönemlerine ait hamamlar heşti, soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve
hazine bölümleri olmak üzere beş ana bölümden oluşmaktadır. Bu hamamlar
yöneticiler ve halk tarafından yaptırılmıştır. Yöneticiler tarafından yaptırılan hamamlar
anıtsal mimarisi ve bezemeleri ile dikkat çekerken halk hamamları daha sadedir. İran
hamamları tek, çift ve üç fonksiyonlu hamamlardır.

Şiraz Vekil ve Nezer Alihan Hamamları, Kaşan Han Hamamı, Isfahan Renan
Hamamı, Senedec İki Hazine ve Hacı Salih Hamamı, Yezd Zarç Hamamı, Zencan Hacı
Dadaş ve Zerrinrut Hamamları Zend Dönemine(1750-1794); Batı Azerbaycan
İttihadiye, Muhammedabad, Muhammedbeg Tecelli ve Ali Mustafa Hamamları, Doğu
Azerbaycan Kürdeşt, Nober, Nezafet, İkizler, Gamber, Çağarsug, Hacı Gaffar ve Şeyh
İslam Hamamları, Erdebil İbrahimabad, Nesr, Üç Dükkan, Muhammedyan, Pir Zerger
ve Edil Hamamları, Fars Tevekkül, Alihan, Gurhan ve Meymend Hamamları, Gilan
Hacı, Gülşen, Kesma, Komsar ve Değleman Hamamları, Hamedan Hacı Ağa Torab,
Golşen, Yahudiler, Zerehan, Zerabi ve Kale Hamamları, İsfahan Sultan Ahmet, Gozero
No, Komşeçe, Çadegan, Cennet ve Fin Hamamları, Kürdistan Han, Şişe ve Kalender
Hamamları, Merkez Dört İklim, İbrahimabad, Hacı Rebi ve Köhne Hamamları, Tahran
Gevamuddoğlu, Golşen, Ken, Nevvab ve Kethuda Hamamları, Yezd Ebul Meali,
Golşen, Han, Hacı Muhammed ve Fert Hamamları, Zencan Hacı İbrahim, Ferraşbaşı,
Yanyan ve Goşa Hamamları Kaçar Dönemine aittir (Tablo 3.1).

İncelenen hamamların Batı Azerbaycan İttihadiye, Muhammedabad,

Muhammedbeg, Tecelli ve Ali Mustafa Hamamları, Doğu Azerbaycan Kürdeşt, Nober,
Nezafet, Gamber, Çağarsug, Hacı Gaffar ve Şeyh İslam Hamamları, Erdebil
İbrahimabad, Nesr, Üç Dükkan, Muhammedyan ve Edil Hamamları, Fars Tevekkül,
Alihan, Vekil, Nezer Alihan, Gurhan ve Meymend Hamamları, Gilan Hacı, Gülşen,
 515

Kesma, Komsar ve Değleman Hamamları, Hamedan Golşen ve Zerehan Hamamları,

İsfahan Gozero No, Han, Cennet ve Fin Hamamları, Kürdistan Han, İki Hazine, Hacı
Salih ve Kalender Hamamları, Merkez Hacı Rebi ve Köhne Hamamları, Tahran Golşen
ve Nevvab Hamamları Yezd Han, Hacı Muhammed ve Fert Hamamları, Zencan Hacı
Dadaş, Hacı İbrahim, Zerrinrut, Ferraşbaşı, Yanyan ve Goşa Hamamları tek
fonksiyonlu; Batı Azerbaycan İkizler Hamamı, Erdebil Pir Zerger Hamamı, Hamedan
Hacı Ağa Torab, Yahudiler, Zerabi ve Kale Hamamları, İsfahan Sultan Ahmet, Renan,
Komşeçe ve Çadegan Hamamları, Kürdistan Şişe Hamamı, Merkez İbrahimabad
Hamamı, Tahran Gevamuddoğlu, Ken ve Kethuda Hamamı, Yezd Ebul Meali, Golşen
ve Fert Hamamları iki fonksiyonlu; Merkez Dört İklim Hamamı üç fonksiyonlu
hamamlardır (Tablo 3.1).
 516

Tablo 3.1. Hamamlarının Dönem ve Fonksiyonları

ŞEHİR HAMAM DÖNEM FONKSİYON

KAÇAR ZEND 3 2 1
URMİYE İTTİHADİYE * *
MAHMUDABAD MAHMUDABAD * *
HOY MUHAMMED BEG * *
URMİYE TECELLİ * *
URMİYE ALİ MUSTAFA * *
CULFA KÜRDEŞT * *
TEBRİZ NOBER * *
TEBRİZ NEZAFET * *
ŞEBSTER İKİZLER * *
ŞEBSTER GEMBER * *
MERAGA ÇAHARSUG * *
MERAGA HACI GAFAR * *
MERAGA ŞEYH İSLAM * *
ERDEBİL İBRAHİMABAD * *
HALHAL NESR * *
ERDEBİL ÜÇ DÜKKÂN * *
NEMİN MUHAMMEDYAN * *
ERDEBİL PİR ZERGER * *
MEŞKİN EDİL * *
ŞİRAZ VEKİL * *
DARAB TEVEKKÜL * *
EŞKONAN ALİHAN * *
ŞİRAZ GURHANE * *
FİRUZABAD MEYMEND * *
ŞİRAZ NEZER ALİHAN * *
REŞT HACI * *
REŞT GÜLŞEN * *
SOMEİSARA KESMA * *
ŞEFT KOMSAR * *
SİYAHKEL DEĞLEMAN * *
NEHAVEND HACIAĞA TORAB * *
NEHAVEND GOLŞEN * *
HAMEDAN YAHUDİLER * *
TUYİSERKAN ZEREHAN * *
 517

HAMEDAN ZERABİ * *
HAMEDAN KALE * *
KAŞAN SULTAN AHMED * *
KAŞAN HAN * *
KAŞAN GOZARE NO * *
ISFAHAN RENAN * *
ISFAHAN KOMŞEÇE * *
ÇADEGAN ÇADEGAN * *
ISFAHAN CENNET * *
KAŞAN FİN * *
SENENDEC HAN * *
SENENDEC ŞİŞE * *
SENENDEC İKİ HAZİNE * *
SAKKIZ KALENDER * *
SAKKIZ HACI SALİH * *
ERAK DÖRT İKLİM * *
ERAK İBRAHİMABAD * *
ERAK HACI REBİ * *
AŞTİYAN KÖHNE * *
TAHRAN GEVAMUDDOĞLE * *
TAHRAN GOLŞEN * *
TAHRAN KEN * *
TAHRAN NEVVAB * *
TAHRAN KETHUDA * *
YEZD EBUL MEALİ * *
ZARÇ ZARÇ * *
YEZD GOLŞEN * *
YEZD HAN * *
ERDEKAN HACI MUHAMMED * *
YEZD FERT * *
ZENCAN HACI DADAŞ * *
ZENCAN HACI İBRAHİM * *
ZERRİNRUD ZERRİNRUD * *
ZENCAN FERRAŞ BAŞI * *
HÜRREMDERE YANYAN * *
ZENCAN GOŞA * *
12 70 61 9 1 19 50
 518

3.2. HAMAMLARIN PLAN TİPLERİ

Tez konusunu oluşturan dönemlere ait incelenen İran hamamları heşti, soğukluk,
ılıklık, sıcaklık ve hazine bölümleri olmak üzere beş ana bölümden oluşmaktadır. İran
hamamlarında bu bölümlerden plan, mimari ve süslemesi ile en dikkat çekici olan
soğukluk bölümüdür. Bu nedenle tipolojik sınıflandırma, hamamların daha gösterişli ve
en önemli mekanını oluışturan soğukluk bölümüne göre yapılmıştır.

3.2.1. Soğukluk

İncelenen hamamların soğukluk bölümlerinde oniki ana tip tespit edilmiştir.

Buna göre; Anadoluda’da su mimarisinin en önemli yapılarından olan hamamlar

soğukluk, ılıklık, sıcaklık, su deposu ve külhan olmak üzere 5 ana bölümden
oluşmaktadır. Anadolu hamamlarında genel kabul gördüğü üzere tipoloji Semavi Eyice
tarafından sıcaklık bölümü esas alınarak yapılan tipolojidir.

Karşı değerlendirme bölümünde incelenen dönemlere ait İran hamamlarının plan

kuruluşu açısından Anadolu hamamlarında benzer örneklerine rastlanılmıştır. Fakat
iklim şartları, yapı malzemesi, mimari gelenekler ve sosyal yaşam ile şekillenen hamam
mimarisinde Anadolu hamamlarından farklı olarak soğukluk bölümü çok gösterişli ve
özenle ele alınmıştır. Bu nedenle tipolojik sınıflandırmada İran hamamlarının soğukluk
bölümünde tespit edilen planlar, Anadolu hamamlarının sıcaklık bölümlerinde
fonksiyonel özellikleri farklı olsa da bir karşılaştırma yapılmasına imkân tanımıştır.

1. Tip:

1. Dört Eyvanlı Plan Tipi: İran’ın hamamlarında da uygulanmış yaygın bir

şemadır. Dört eyvanlı şema gösteren soğukluğun etrafında eyvanlar yer almaktadır. Dört
eyvanlı soğukluğun ortası kubbe, eyvanlar ise tonozlar ile kapatılmıştır. Bu tip kendi
içerisinde eyvan sayısına göre üç alt gruba ayrılmaktadır. Şema merkezi bir kubbe ve bu
kubbeye dört yönde açılan tonozlar ile örtülü eyvanlardan oluşmaktadır.
 519

1.a. İki Eyvanlı Plan Tipi:

Şiraz Nezer Alihan Hamamı (Çizim 2.2) ve İsfahan Komşeçe Hamamının

Kadınlar Bölümü iki eyvanlı şemayı oluşturmaktadır. (Tablo 3.2).

Şemanın benzer örneklerine Urmiye Ahmedabadi Sofla Hamamı (Krş. Çizim .1),
Senendec Muşhir Divan Hamamı ve Yezd Tel Hamamı’nda (Krş. Çizim .2)
rastlanmaktadır

Krş. Çizim 1. Urmiye Ahmedabadi Sofla Hamamı

Krş. Çizim 2. Yezd Tel Hamamı

 520

1.b. Üç Eyvanlı Plan Tipi:

Tahran Gülşen Hamamı (Çizim 2.62), Yezd Fert Hamamının (Çizim 2.24)
Kadınlar Bölümü ve Zarç Hamamı, Hamedan Zerabi Hamamının (Çizim 2.30) Kadınlar
bölümünde üç eyvanlı şemayı yansıtmaktadır (Tablo 3.2).

Bu şema İran’da, Şiraz Sedabad Hamamı (Krş. Çizim 3), Erdebil Ağanagı
Hamamı (Krş. Çizim 4), Yezd Torenci Mihri Riz Hamamında uygulanmıştır.

Krş. Çizim 3. Şiraz Sedabad Hamamı

Krş. Çizim 4. Erdebil Ağanagı Hamamı

 521

1.c. Dört Eyvanlı Plan Tipi:

Dört eyvanlı plan tipli hamamlar İran’ın, mimari bakımından en ihtişamlı

hamamları olarak dikkat çekmektedir. Yezd Gulşen Hamamının Kadınlar Bölümü,
Tahran Gevamuddoğlu Hamamının Erkekler Bölümü, Ken Hamamının Erkekler
Bölümü, Kethuda Hamamımın Erkekler Bölümü ve Nevvab Hamamları, Urmiye
İttihadiye Hamamı (Çizim 2.70), Darab Tevekkül Hamamı, Meraga Hacı Gaffar
Hamamı, Erdebil İbrahimabad ve Pir Zerger Hamamları, Halhal Nesr Hamamı (Çizim
2.52), Erak İbrahimabad Hamamının Erkekler Bölümü, Zencan Hacı İbrahim
Hamamı’nda (Çizim 2.49) dört eyvanlı tip uygulanmıştır (Tablo 3.2).

Bu şemaya İran’da, Zencan Hüseyiniyye Hamamı, İsfahan Derdeşt, Şah

Hamamları, Urmiye Ahmetabad, Goruhlu, Mirza Resul Hamamları, Poldeşt Eski
Hamam, Şiraz Han Hamamı, Tahran Efce (Krş. Çizim 5), Paminar, Sebu, Kıble
Hamamları, Bender Abbas Geledari244 (Krş. Çizim 6), Kazvin Muhammed Rahimhan
Hamamının (Krş. Çizim 7) Kadınlar Bölümü, Tebriz Serheng Hamamı, Nehavend
Bazar Hamamı, Mahabat Lec Hamamı, Senendec Habibi, Şuca Leşker, Selahi,
Hosruabad ve Yasukent Hamamları, Hamedan Esedabad Hamamı, Yezd Zerdutiyan,
Şeyhdard Hamamının Erkekler Bölümü, Yakubi ve Kemaliye Hamamının Erkekler
bölümünde uygulanmıştır.

Krş. Çizim 5. Tahran Efce Hamamı

244
Necefi, 65.
 522

Krş. Çizim 6. Bender Abbas Geledari Hamamı

Krş. Çizim 7. Kazvin Muhammed Rahim Han Hamamı

2. Merkezi Plan Tipi:

İncelenen İran hamamlarında en yaygın uygulanan şemalardan biridir. Bu şema

dört bağımsız ayak üzerine kemerler vasıtasıyla oturan merkezi bir kubbenin dört yönde
tonozlarla genişletilmesinden oluşmaktadır. Mekan bütünlüğü açısından mükemmel bir
şemayı yansıtmaktadır. İncelenen hamamlarda merkezi plan, mekanın biçimlenişi,
kubbeli alanı genişleten örtü sistemi ve taşıyıcı ayakların değişkenliği ile kendi arasında
bir çeşitlilik göstermektedir. Kubbe mimarisi ve mekan bütünlüğü açısından incelenen
 523

hamamlarda gördüğümüz bu plan klasik Osmanlı Döneminde özellikle Mimar Sinan

geliştirilen bir şema olmuştur. Sinan’ın Merkezi planlı camilerde kubbe-yarım kubbe
ilişkisine dayanan; Konya Selimiye Cami’nde (1566) bir, Süleymaniye Cami’nde
(1550-1557) iki, Üsküdar Mihrimah Sultan Cami’nde (1548) üç, Şehzade Mehmet
Cami’nde dört yarım kubbeyi merkezi kubbe ile bütünleştirerek, şemayı çeşitlendirdiği
görülmektedir. Erzurum Lala Mustafa Paşa Cami’nde (1562) ise ortada merkezi
kubbeyi dört yönde tonozlar çevirmektedir. Klasik dönem Osmanlı camilerinde görülen
bu şema incelenen İran hamamlarında benzer şekilde uygulanmış yarım kubbe yerine
merkezi kubbe tonozlarla genişletilmiştir.

Zencan Hacı Dadaş Hamamı (Çizim 2.6), Senendec Şişe Hamamının Erkekler
Bölümü, İki Hazineli ve Han Hamamları, Sakkız, Hacı Salih Hamamı, Yezd Ebul Meali
Hamamının Erkekler Bölümü, Han Hamamı, Merega Çaharsug Hamamı, Eşkonan
Alihan Hamamı, Hamedan Golşen Hamamı, Zerabi Hamamının (Çizim 2.30) Erkekler
Bölümü ve Kale Hamamı’nın Erkekler bölümü, Nehavend Hacıağa Torab Hamamı,
Erdebil Üç Dükkan (Çizim 2.31) ve Edil Hamamları, Erak Hacı Rebi ve İbrahimabad
Hamamının Kadınlar Bölümü, Aştiyan Köhne Hamamı, İsfehan Çadegan Hamamının
(Çizim 2.45) Erkekler Bölümü ve Renan Hamamının (Çizim 2.7) Kadınlar Bölümü
merkezi planlı şemayı yansıtmaktadır (Tablo 3.2).

Bu şema İran’da, İsfahan Aligulihan Hamamı, Urmiye Gıpam, Kara Ziyaeddin

Hanbey Hamamı, Simnan Pehne Hamamı, Tebriz Mirza Mehdi, Vezir, Nobahar ve
Gulabi Hamamları, Erak Mustafa ve Köhne Hamamları, Senendec Vekil (Krş. Çizim 8),
Gara ve Abdulhalik Hamamı, Yezd Puştu Bey Hamamının (Krş. Çizim 9) Erkekler
Bölümü, Zencan Hacı İbrahim Hamamı, Hamedan Gorve, Hacı (Krş. Çizim 10),
Mihrişad ve Muasır Hamamlarında uygulanmıştır.

Krş. Çizim 8. Senendec Vekil Hamamı

 524

Krş. Çizim0 . Yezd Puştu Bey Hamamı

Krş. Çizim 10. Hamedan Hacı Hamamı

 525

3. Tek Kubbeli Plan Tipi:

Kaçar ve Zend Dönemlerinde incelediğimiz hamamlarda sık kullanılan tiplerden

biridir. Üç alt tipte incelenir.

3.a. Kare Planlı Tek Kubbeli Tip:

Tahran Kethuda Hamamının (Çizim 2.66) Kadınlar Bölümü, Erak Dört İklim
Hamamının (Çizim 2.65) Kadınlar Bölümü, Şebster İkiz Hamam (Çizim 2.57), Yezd
Fert Hamamının Erkekler Bölümü, Zencan, Goşa ve Ferraşbaşı Hamamı (Çizim 2.37),
Hamamı, Isfahan Çadegan Hamamının Kadınlar bölümü kare planlı tek kubbeli şemayı
yansıtmaktadır (Tablo 3.2).

Bu şema İran’da, Tebriz Mehdihan Hamamı, Çerendab (Krş Çizim 11) ve Bahar
Hamamları, Yezd Kelimiyan, Hasanabad ve Yahudi Hamamlarında (Krş. Çizim 12)
uygulanmıştır.

Krş. Çizim 11. Tebriz Çerendab Hamamı

 526

Krş. Çizim 12. Yezd Yahudi Hamamı

3.b. Dikdörtgen Tek Kubbeli Tip:

Reşt Hacı Hamamı (Çizim 2.53), Tahran Ken Hamamının Kadınlar Bölümü ve
Gevamuddoğlu Hamamının Kadınlar Bölümü, Hamedan Kale Hamamının (Çizim 2.35)
Kadınlar Bölümü ve Yahudiler Hamamının Kadınlar Bölümü, Yezd Ebul Meali
Hamamının (Çizim 2.34) Kadınlar bölümü dikdörtgen tek kubbeli tipi yansıtnaktadır
(Tablo 3.2).

Bu şema İran’da, Kaşan Büyük Fin Hamamı’nda (Krş. Çizim 13) uygulanmıştır.

Krş. Çizim 13. Kaşan Büyük Fin Hamamı

 527

3.c. Sekizgen Planlı Tek Kubbeli Tip:

Nehavend Hacıağa Torab Hamamının kadınlar bölümü, Merega Şeyh İslam

Hamamı (Çizim 2.15) ve Erak Dört İklim Hamamının sekizgen çizimlı tek kubbeli
şemayı yansıtmaktadır. (Tablo 3.2).

Bu şema İran’da, Zencan Mirli Hamamı’nda (Krş. Çizim 14) uygulanmıştır.

Krş. Çizim 14. Zencan Mirli Hamamı

4. Sekiz İstinadlı Plan Tipi:

İncelenen dönem hamamlarının plan tiplerinden birisidir. İran’ın, mimari

bakımından en ihtişamlı hamamları olarak dikkat çekmektedir. Üç alt tipte incelenir.

4.a. Sekizgen Planlı Sekiz İstinadlı Tip:

Şiraz Vekil Hamamı (Çizim 2.1), Zencan Zerrinrut Hamamı (Çizim 2.5), Çulfa
Kürdeşt Hamamı, Tebriz Nober Hamamı, Kaşan Gozere No ve Sultan Ahmet
Hamamının Kadınlar Bölümü, Urmiye Ali Mustafa Hamamı (Çizim 2.59), Erak Dört
İklim Hamamının Erkekler bölümünde sekizgen planlı sekiz istinadlı şemayı
yansıtmaktadır (Tablo 3.2).

Bu şema İran’da, Isfahan Aligulihan Hamamının (Krş. Çizim 15) Erkekler

Bölümü ve Tudeşk Hamamı, Kaşan Mir Emad Hamamı, Kazvin Muhammed Rahim
Han Hamamı’nın Erkekler Bölümü, Kirman Vekil Hamamı, Senendec Asıf Hamamı
(Krş. Çizim 16), Yezd Hacı Abdul Hüseyin Hamamında uygulanmıştır.
 528

Krş. Çizim 15. Isfahan Aligulihan Hamamı

Krş. Çizim 16. Senendec Asıf Hamamı

 529

4.b. Kare Planlı Sekiz İstinadlı Tip:

Kaşan Han Hamamı (Çizim 2.3), Isfahan Komşeçe Hamamının Erkekler Bölümü,
Erdebil Muhammediyan Hamamı (Çizim 2.58) ve Hoy Muhammedbey Hamamı’da
kare planlı sekiz istinadlı şemayı yansıtmaktadır (Tablo 3.2).

Bu şema İran’da, Maku Eski Hamam (Krş. Çizim 17), Hamedan Şurin
Hamamı’nda (Krş. Çizim 18) uygulanmıştır.

Krş. Çizim 17. Makü Köhne Hamam

Krş. Çizim 18. Hamedan Şurin Hamamı

 530

4.c. Oniki Dilimli Sekiz İstinadlı Tip:

Bu tip sadece Kaşan Sultan Ahmet Hamamının (Çizim 2.18) Erkekler Bölümünde
uygulanmıştır.

Tezde çalışmadığımız İran hamamlarında bu tipe örnek bulunmamaktadır.

5. Sekizgen Planlı Üç Eyvanlı Plan Tipi:

Hamedan Zerdabi Hamamının (Çizim 2.30) Kadınlar Bölümü, Urmiye

Mahmudabad Hamamı, Zencan Yanyan Hamamı (Çizim 2.48) sekizgen planlı üç
eyvanlı şemayı oluşturmaktadır (Tablo 3.2).

İran hamamlarında bu tipe incelenen örneklerin dışında rastlanılmamıştır.

6. Sekizgen Planlı Dört Eyvanlı Plan Tipi:

Urmiye Tecelli Hamamı, Nehaven Zerabi Hamamının Kadınlar Bölümü sekizgen

planlı dört eyvanlı şemayı yansıtmaktadır (Tablo 3.2).

Bu tip hamamlara incelenen dönem hamamları dışında rastlanılmamıştır.

7. Sekizgen Planlı Altı Eyvanlı Plan Tipi:

Hamedan Zerehan Hamamı (Çizim 2.50), Senendec Şişe Hamamının (Çizim 2.20)
Kadınlar Bölümü sekizgen planlı altı eyvanlı şemayı oluşturmaktadır (Tablo 3.2).

Tez konusu dışındaki hamamlardan bu tipte örnek bulunmamaktadır.

8. Sekizgen Planlı Yedi Eyvanlı Plan Tipi:

Yezd Golşen Hamamının (Çizim 2.25) Erkekle Bölümü sekizgen planlı sekiz
eyvanlı şemayı yansıtmaktadır. (Tablo 3.2).

Bu şema İran’da, Kaşan Muhteşem Hamamının (Krş. Çizim 19) Erkekler Bölümü,
Kirman Gencalihan Hamamı (Krş. Çizim 20), Urmiye Ahund Hamamı, Yezd
Kosneviye Hamamında uygulanmıştır.
 531

Krş. Çizim 19. Kaşan Muhteşem Hamam

Krş. Çizim 20. Kirman Gencalihan Hamamı

 532

9. Kare Planlı İki Eyvanlı Plan Tipi:

Kaşan Küçük Fin Hamamı’nda (Çizim 2.17) kare planlı iki eyvanlı şema
kullanılmıştır (Tablo 3.2).

Tez konusunu oluşturan dönemler dışında bu tipi yansıtan örneklere

rastlanılmamıştır.

10. Altıgen Planlı Altı Eyvanlı Plan Tipi:

Hamedan Yahudiler Hamamının (Çizim 2.46) Erkekler Bölümünde altıgen planlı

altı eyvanlı şema uygulanmıştır (Tablo 3.2).

İncelenen dönem örnekleri dışında bu tipe örnek tespit edilememiştir.

11. Onikigen Planlı Altı Eyvanlı Plan Tipi:

Şebster Ganber Hamamı’nda (Çizim 2.69) onikigen planlı altı eyvanlı şema
uygulanmıştır (Tablo 3.2).

İncelenen dönem örnekleri dışında bu tipe rastlanılmamıştır.

12. Çok Ayaklı Plan Tipi:

Isfahan Renan Hamamının (Çizim 2.7) Erkekler Bölümünde çok ayaklı plan tipi
uygulanmıştır (Tablo 3.2).

Bu şema İran’da, Isfahan Hosru Ağa Hamamı (Krş. Çizim 21) ve Kirman Vekil
Hamamı (Krş. Çizim 22) uygulanmıştır.
 533

Krş. Çizim 21. Isfahan Hosru Ağa Hamamı

Krş. Çizim 22. Kirman Vekil Hamamı

 534

Tablo 3.2. Hamamların Soğukluk Tipolojisi

ŞEHİR HAMAM Soğukluk PLANTİPİ
ADI Sayısı

- 1 2 3 Eyvan Sayısı Mer Tek Kubbeli

kezi
2 3 4 kare Dikdort 8
gen
Eyvanlı Eyvanlı Eyvanlı gen

URMİYE İTTİHADİYE * *
MAHMUDAB MAHMUDA *
AD BAD
MUHAMME *
HOY
D BEG
URMİYE TECELLİ *
ALİ *
URMİYE
MUSTAFA
CULFA KÜRDEŞT *
TEBRİZ NOBER *
TEBRİZ NEZAFET * *
ŞEBSTER İKİZLER * *K-
E
ŞEBSTER GEMBER *
MERAGA ÇAHARSUG * *
HACI * *
MERAGA
GAFAR
MERAGA ŞEYH İSLAM * *
ERDEBİL İBRAHİMAB * *
AD
HALHAL NESR * *
ERDEBİL ÜÇ DÜKKÂN * *
MUHAMME *
NEMİN
DYAN
ERDEBİL PİR ZERGER * *
MEŞKİN EDİL * *
ŞİRAZ VEKİL *
DARAB TEVEKKÜL * *
EŞKONAN ALİHAN * *
ŞİRAZ GURHANE * *
FİRUZABAD MEYMEND * *
NEZER * *
ŞİRAZ
ALİHAN
REŞT HACI * *
REŞT GÜLŞEN *
SOMEİSARA KESMA *
ŞEFT KOMSAR *
SİYAHKEL DEĞLEMAN *
NEHAVEND HACIAĞA * *E *
TORAB K
NEHAVEND GOLŞEN * *E
HAMEDAN YAHUDİLER *
TUYİSERKAN ZEREHAN * *K
 535

HAMEDAN ZERABİ * *K *E
HAMEDAN KALE * *E *K
KAŞAN SULTAN *
AHMED
KAŞAN HAN * *
KAŞAN GOZARE NO *
ISFAHAN RENAN * *K
ISFAHAN KOMŞEÇE * *K
ÇADEGAN ÇADEGAN * *E *K
ISFAHAN CENNET * *
KAŞAN FİN *
SENENDEC HAN * *
SENENDEC ŞİŞE * *E
SENENDEC İKİ HAZİNE * *
SAKKIZ KALENDER *
SAKKIZ HACI SALİH * *
ERAK DÖRT İKLİM * *K *Y
ERAK İBRAHİMABAD * *E *K
ERAK HACI REBİ * *
AŞTİYAN KÖHNE * *
TAHRAN GEVAMUDD * *E *K
OĞLE
TAHRAN GOLŞEN * *
TAHRAN KEN * *E *K
TAHRAN NEVVAB * *
TAHRAN KETHUDA * *E *K
YEZD EBUL * *E *K
MEALİ
ZARÇ ZARÇ * *
YEZD GOLŞEN * *K
YEZD HAN * *
HACI *
ERDEKAN MUHAMMED
YEZD FERT * *K *E
ZENCAN HACI * *
DADAŞ
HACI * *
ZENCAN
İBRAHİM
ZERRİNRUD ZERRİNRUD *
FERRAŞ * *
ZENCAN
BAŞI
HÜRREMDERE YANYAN *
ZENCAN GOŞA * *
12 70 4 49 17 1
K: Kadınlar Bölümü
E: Erkekler Bölümü
 536

Tablo 3.2. Hamamların Soğukluk Tipolojisi

ŞEHİR HAMAM Soğukluk PLANTİPİ

ADI Sayısı

- 1 2 3 8 İstinatlı 8 Gen

8 Kare 12 3 4 6 7
Gen Dilimli Eyvanlı Eyvanlı Eyvanl Eyvanl
ı ı
URMİYE İTTİHADİYE *
MAHMUDAB MAHMUDA * *
AD BAD
MUHAMME * *
HOY
D BEG
URMİYE TECELLİ * *
ALİ * *
URMİYE
MUSTAFA
CULFA KÜRDEŞT * *
TEBRİZ NOBER * *
TEBRİZ NEZAFET *
ŞEBSTER İKİZLER *
ŞEBSTER GEMBER *
MERAGA ÇAHARSUG *
HACI *
MERAGA
GAFAR
MERAGA ŞEYH İSLAM *
ERDEBİL İBRAHİMAB *
AD
HALHAL NESR *
ERDEBİL ÜÇ DÜKKÂN *
MUHAMME * *
NEMİN
DYAN
ERDEBİL PİR ZERGER *
MEŞKİN EDİL *
ŞİRAZ VEKİL * *
DARAB TEVEKKÜL *
EŞKONAN ALİHAN *
ŞİRAZ GURHANE *
FİRUZABAD MEYMEND *
NEZER *
ŞİRAZ
ALİHAN
REŞT HACI *
REŞT GÜLŞEN *
SOMEİSARA KESMA *
ŞEFT KOMSAR *
SİYAHKEL DEĞLEMAN *
NEHAVEND HACIAĞA *
TORAB
NEHAVEND GOLŞEN *
HAMEDAN YAHUDİLER * *
 537

TUYİSERKAN ZEREHAN *
HAMEDAN ZERABİ * *k
HAMEDAN KALE *
KAŞAN SULTAN * *k *E
AHMED
KAŞAN HAN * * *
KAŞAN GOZARE NO * *
ISFAHAN RENAN *
ISFAHAN KOMŞEÇE * *E
ÇADEGAN ÇADEGAN *
ISFAHAN CENNET *
KAŞAN FİN *
SENENDEC HAN *
SENENDEC ŞİŞE * *k
SENENDEC İKİ HAZİNE *
SAKKIZ KALENDER * *
SAKKIZ HACI SALİH *
ERAK DÖRT İKLİM * *E
İBRAHİMAB *
ERAK
AD
ERAK HACI REBİ *
AŞTİYAN KÖHNE *
TAHRAN GEVAMUDD *
OĞLE
TAHRAN GOLŞEN *
TAHRAN KEN *
TAHRAN NEVVAB *
TAHRAN KETHUDA *
YEZD EBUL *
MEALİ
ZARÇ ZARÇ *
YEZD GOLŞEN * *E
YEZD HAN *
HACI * *
ERDEKAN MUHAMME
D
YEZD FERT *
ZENCAN HACI *
DADAŞ
HACI *
ZENCAN
İBRAHİM
ZERRİNRUD ZERRİNRUD * *
FERRAŞ *
ZENCAN
BAŞI
HÜRREMDERE YANYAN * *
ZENCAN GOŞA *
12 70 4 49 17 1
K: Kadınlar Bölümü
E: Erkekler Bölümü
 538

Tablo 3.2. Hamamların Soğukluk Tipolojisi

ŞEHİR HAMAM Soğukluk PLANTİPİ

ADI Sayısı

- 1 2 3 Kare 6 Gen 12 Gen Çok

Ayaklı
2 Eyvanlı 6 Eyvanlı 6 Eyvanlı
URMİYE İTTİHADİYE *
MAHMUDAB MAHMUDA *
AD BAD
MUHAMME *
HOY
D BEG
URMİYE TECELLİ *
ALİ *
URMİYE
MUSTAFA
CULFA KÜRDEŞT *
TEBRİZ NOBER *
TEBRİZ NEZAFET *
ŞEBSTER İKİZLER *
ŞEBSTER GEMBER * *
MERAGA ÇAHARSUG *
HACI *
MERAGA
GAFAR
MERAGA ŞEYH İSLAM *
ERDEBİL İBRAHİMAB *
AD
HALHAL NESR *
ERDEBİL ÜÇ DÜKKÂN *
MUHAMME *
NEMİN
DYAN
ERDEBİL PİR ZERGER *
MEŞKİN EDİL *
ŞİRAZ VEKİL *
DARAB TEVEKKÜL *
EŞKONAN ALİHAN *
ŞİRAZ GURHANE *
FİRUZABAD MEYMEND *
NEZER *
ŞİRAZ
ALİHAN
REŞT HACI *
REŞT GÜLŞEN *
SOMEİSARA KESMA *
ŞEFT KOMSAR *
SİYAHKEL DEĞLEMAN *
NEHAVEND HACIAĞA *
TORAB
NEHAVEND GOLŞEN *
HAMEDAN YAHUDİLER *
TUYİSERKAN ZEREHAN * *E
 539

HAMEDAN ZERABİ *
HAMEDAN KALE *
KAŞAN SULTAN *
AHMED
KAŞAN HAN * *
GOZARE NO *
KAŞAN
ISFAHAN RENAN * *E
ISFAHAN KOMŞEÇE *
ÇADEGAN ÇADEGAN *
ISFAHAN CENNET *
KAŞAN FİN * *
SENENDEC HAN *
SENENDEC ŞİŞE *
SENENDEC İKİ HAZİNE *
SAKKIZ KALENDER *
SAKKIZ HACI SALİH *
ERAK DÖRT İKLİM *
İBRAHİMAB *
ERAK
AD
ERAK HACI REBİ *
AŞTİYAN KÖHNE *
TAHRAN GEVAMUDD *
OĞLE
TAHRAN GOLŞEN *
TAHRAN KEN *
TAHRAN NEVVAB *
TAHRAN KETHUDA *
YEZD EBUL *
MEALİ
ZARÇ ZARÇ *
YEZD GOLŞEN *
YEZD HAN *
HACI *
ERDEKAN MUHAMME
D
YEZD FERT *
ZENCAN HACI *
DADAŞ
HACI *
ZENCAN
İBRAHİM
ZERRİNRUD ZERRİNRUD *
FERRAŞ *
ZENCAN
BAŞI
HÜRREMDER YANYAN *
E
ZENCAN GOŞA *
12 70 4 49 17 1
K: Kadınlar Bölümü
E: Erkekler Bölümü
 540

3.2.2. Heşti

İran hamamlarında heşti olarak adlandırılan bu bölüm soğuluk ile giriş arasında
yer alan bir geçiş mekanıdır. Anadolu hamamlarında bölüm olarak bulunmaz ama soğuk
iklimlerde nadiren kullanılmıştır. Heştinin üzeri kubbe, tonoz ve düz tavan ile
örtülmüştür. Tez konusu oluşturan incelenen İran hamamlarında heşti sekizgen planlı,
altıgen planlı, dikdörtgen planlı, kare planlı, koridor şeklinde ve düzensiz bir plan
vermeyen olmak üzere altı tip göstermektedir.

Hoy Muhammed Beg ve Ali Mustafa Hamamı, Çulfa Kürdeşt Hamamı, Meraga
Çaharsug ve Şeyhul İslam Hamamı, Erdebil Üç Dükkan Hamamı, Halhal Nesr Hamamı,
Şiraz Vekil Hamamı, Nehavend Hacı Torab Hamamı, Hamedan Yahudiler, Zerabi ve
Kale Hamamları, Kaşan Sultan Ahmet, Han, Gozere Nu ve Fin Hamamları, Isfahan
Renan Hamamı, Senendec Han, Şişe, İki Hazine ve Kalender Hamamları, Erak Dört
İklim Hamamı, Tahran Nevvab Hamamı, Yezd Ebul Meali ve Golşen Hamamı, Zencan
Hacı Dadaş, Zerrinrut ve Goşa Hamamlarının heşti bölümleri sekizgen planlıdır. (Tablo
3.3).

Isfahan Aliguli Ağa Hamamının Erkekler Bölümü ve Şah Hamamları, Simnan

Pehne Hamamı, Kazvin Muhammed Rahim Han Hamamının Kadınlar bölümü ve Kaçar
Hamamları, Senendec Vekil ve Abdulhalik Hamamları, Hamedan Hacı Hamamı’nın
heşti bölümleri sekizgen planlı bir şema yansıtmaktadır.

Erdebil İbrahimabad Hamamı, Isfahan Renan ve Komşeçe Hamamlarının heşti

bölümleri altıgen plan yapısı göstermektedir (Tablo 3.3).

Kaşan Muhteşem Hamamının Erkekler Bölümü ve Kirman Genc Alihan

Hamamı’nın heşti bölümü altıgen planlı bir şema yansıtmaktadır.

Urmiye İttihadiye ve Muhammedabad Hamamları, Tebriz Nober, Nezafet

Hamamları, Şebster Gamber Hamamı, Meraga Hacı Gaffar Hamamı, Meşkinşehr Edil
Hamamı, Şiraz Alihan, Gürhan, Meymend ve Nezer Alihan Hamamı, Reşt Hacı
Hamamı, Hamedan Zerehan, Yahudiler ve Zerabi Hamamı, Isfahan Komşeçe, Çadegan
ve Cennet Hamamları, Tahran Golşen Hamamı, Yezd Ebul Meali ve Fert Hamamları,
Zencan Hacı İbrahim ve Yanyan Hamamlarının heşti bölümleri dikdörtgen planlıdır
(Tablo 3.3).
 541

Erdebil Ağa Nagi Hamamı, Isfahan Husru Ağa Hamamı, Mahabat Hacı Mirza
Resul ve Lec Hamamları, Urmiye Mahmudabad, Gıpam ve Goruhlu Hamamları, Erak
Şehitler Mahallesi Hamamı, Yezd Kemaliye ve Hamedan Bahar Hamamı’nın heşti
bölümü dikdörtgen planlı yapıdadır.

Erdebil Pir Zerger Hamamı, Erak İbrahimabad ve Hacı Rebi Hamamlarının heşti
bölümleri kare planlıdır. (Tablo 3.3).

Bender Abbas Gelledari Hamamı, Hamedan Şurin Hamamı ve Zencan Hüseyiniye

Hamamı’nın heşti bölümü kare planlıdır.

Urmiye Tecelli Hamamı, Nehavend Hacı Ağa Torab Hamamı, Hamedan Golşen
ve Kale Hamamları, Kaşan Sultan Ahmet Hamamı, Sakkız Hacı Salih Hamamı, Erak
Köhne ve İbrahimabad Hamamları, Tahran Gevamuddoğlu, Ken ve Kethuda
Hamamları, Yezd Zarç, Golşen, Han, Hacı Muhammed ve Fert Hamamları, Zencan
Ferraş Başı Hamamlarının heşti bölümleri koridor şeklindedir (Tablo 3.3).

Isfahan Aliguli Ağa Hamamının Kadınlar Bölümü ve Şazde Hamamları, Kazvin

Muhammed Rahim Han Hamamı Erkekler Bölümü, Kaşan Büyük Fin Hamamı, Tahran
Paminar, Hamedan, Gurve Hamamları, Yezd Bağ, Şeyhdad ve Mihr Riz Hamamlarının
heşti bölümleri koridor şeklindedir.

Erdebil Muhammedyan Hamamı, Şiraz Tevekkül Hamamı, Tahran

Gevamuddoğlu Hamamlarının heşti bölümleri düzensiz plan yansıtmaktadır (Tablo 3.3).

Zencan Mirli Hamamı, Yezd Yagubi ve Kosneviye Hamamlarının heşti bölümleri

düzensiz planlıdır.
 542

Tablo 3.3. Hamamlarının Heşti Tipolojisi

ŞEHİR HAMAM HEŞTİ PLAN
ADI SAYISI
8GEN 6GEN DİKDÖRT KARE KORİ DÜZEN
3 2 1 - GEN DOR SİZ
URMİYE İTTİHADİYE * *
MAHMUDABAD MAHMUDABAD * *
HOY MUHAMMED BEG * *
URMİYE TECELLİ * *
URMİYE ALİ MUSTAFA * *
CULFA KÜRDEŞT * *
TEBRİZ NOBER * *
TEBRİZ NEZAFET * *
ŞEBSTER İKİZLER * **
ŞEBSTER GEMBER * *
MERAGA ÇAHARSUG * *
MERAGA HACI GAFAR * *
MERAGA ŞEYH İSLAM * *
ERDEBİL İBRAHİMABAD * *
HALHAL NESR * *
ERDEBİL ÜÇ DÜKKÂN * *
NEMİN MUHAMMEDYAN * *
ERDEBİL PİR ZERGER * *
MEŞKİN EDİL * *
ŞİRAZ VEKİL * *
DARAB TEVEKKÜL * *
EŞKONAN ALİHAN * *
ŞİRAZ GURHANE * *
FİRUZABAD MEYMEND * *
ŞİRAZ NEZER ALİHAN * *
REŞT HACI * *
REŞT GÜLŞEN *
SOMEİSARA KESMA *
ŞEFT KOMSAR *
SİYAHKEL DEĞLEMAN *
NEHAVEND HACIAĞA TORAB * * *
NEHAVEND GOLŞEN * *
HAMEDAN YAHUDİLER * *
TUYİSERKAN ZEREHAN * * *
HAMEDAN ZERABİ * * *
HAMEDAN KALE * * *
KAŞAN SULTAN AHMED * * *
KAŞAN HAN * *
KAŞAN GOZARE NO * *
ISFAHAN RENAN * * *
ISFAHAN KOMŞEÇE * * *
ÇADEGAN ÇADEGAN * **
 543

ISFAHAN CENNET * *
KAŞAN FİN * *
SENENDEC HAN * *
SENENDEC ŞİŞE * *
SENENDEC İKİ HAZİNE * *
SAKKIZ KALENDER * *
SAKKIZ HACI SALİH *
ERAK DÖRT İKLİM * *
ERAK İBRAHİMABAD * * *
ERAK HACI REBİ * *
AŞTİYAN KÖHNE * *
TAHRAN GEVAMUDDOĞLE * * *
TAHRAN GOLŞEN * *
TAHRAN KEN * **
TAHRAN NEVVAB * *
TAHRAN KETHUDA * *
YEZD EBUL MEALİ * * *
ZARÇ ZARÇ * *
YEZD GOLŞEN * * *
YEZD HAN * *
HACI * *
ERDEKAN
MUHAMMED
YEZD FERT * * *
ZENCAN HACI DADAŞ * **
ZENCAN HACI İBRAHİM * *
ZERRİNRUD ZERRİNRUD * *
ZENCAN FERRAŞ BAŞI * *
HÜRREMDERE YANYAN * *
ZENCAN GOŞA * *
12 70 0 18 47 5 29 3 26 3 18 3
 544

3.2.3. Ilıklık

İncelenen dönem İran hamamlarında ılıklık, soğukluk bölümü ile sıcaklık bölümü
arasında bir mekandır. Ilıklığın girişi ile çıkış kapıları karşılıklı değildir. Genellikle
tuvaletler bu bölümde yer almaktadır. İran hamamlarında bu bölüm bezemeli değildir245.
İncelenen hamamlarda ılıklık sekizgen planlı, dikdörtgen planlı, kare planlı, koridor
şeklinde ve düzensiz bir plan vermeyen olmak üzere beş tip belirlenmiştir.

Hoy Muhammedbeg Hamamı, Urmiye Ali Mustafa Hamamı, Culfa Kürdeşt

Hamamı, Şiraz Vekil ve Tevekkül Hamamı, Reşt Golşen Hamamı, Nehavend Hacı Ağa
Torab Hamamı, Hamedan Kale Hamamı, Kaşan Han ve Gozere No Hamamı, Isfahan
Renan Hamamı, Senendec Han, Şişe ve İki Hazine Hamamları, Sakkız Hacı Salih
Hamamı, Erak Dört İklim ve Hacı Rebi Hamamı, Yezd Ebul Meali ve Golşen Hamamı,
Zencan Hacı İbrahim, Ferraşbaşı ve Goşa Hamamlarında sekizgen plan uygulanmıştır
(Tablo 3.4).

Erdebil Ağa Nagi Hamamı, Simnan Pehne Hamamı, Kazvin Muhammed Rahim
Han Hamamının Erkekler Bölümü, Kaşan Muhteşem Hamamının Erkekler Bölümü,
Urmiye Goruhlu Hamamı, Erak Şehitler Mahallesi Hamamı, Kürdistan Gurve Hamamı,
Senendec Vekil Hamamı ve Hamedan Şurin Hamamı’nın ılıklık bölümü sekizgen planlı
yapıdadır.

Şebster İkizler Hamamı, Meraga Çaharsug ve Şeyhül İslam Hamamı, Halhal Nesr
Hamamı, Meşkinşehr Edil Hamamı, Firuzabad Meymend Hamamı, Reşt Değleman
Hamamı, Isfahan Komşeçe Hamamı, Senendec Kalender Hamamı, Erak Köhne
Hamamı, Tahran Kethuda Hamamı Yezd Hacı Muhammed Hamamı, Zencan Hacı
Dadaş Hamamlarında dikdörtgen plan görülmektedir (Tablo 3.4).

Isfahan Aliguli Ağa ve Şah Hamamları, Bender Abbas Geledari Hamamı, Kirman
Genc Alihan Hamamı, Mahabat Hacı Mirza Resul Hamamı, Maku Köhne Hamam,
Urmiye Gıpam Hamamı, Senendec Abdulhalik Hamamı, Yezd Yagubi Hamamı,
Hamedan Hacı Hamamı ve Kazvin Kaçar Hamamı’nın ılıklığı dikdörtgen planlıdır.

Meraga Hacı Gaffar Hamamında kare plan uygulanmıştır (Tablo 3.4).

245
Parsi, 102.
 545

Isfahan Hosru Ağa ve Urmiye Mahmudabad Hamamları’nın ılıklık bölümü kare

planlı yapıdadır.

Urmiye İttihadiye, Mahmudabad ve Tecelli Hamamı, Tebriz Nober ve Nezafet

Hamamları, Şebster Ganber Hamamı, Erdebil İbrahimabad, Üç Dükkan ve Pir Zerger
Hamamları, Şiraz Muhammedyan ve Nezer Ali Han Hamamları, Reşt Hacı, Kesma ve
Komsar Hamamları, Hamedan Golşen, Zerehan, Yahudiler, Zerabi ve Kale Hamamları,
Kaşan Sultan Ahmet ve Fin Hamamları, Isfahan Komşeçe ve Çadegan Hamamları, Erak
Dört İklim ve İbrahimabad Hamamları, Tahran Ken ve Kethuda Hamamları, Yezd
Ebulmeali, Zarç, Han ve Fert Hamamları, Zencan Zerrinrut ve Yanyan Hamamlarında
koridor plan uygulanmıştır (Tablo 3.4).

Kazvin Muhammed Rahim Han Hamamının Kadınlar Bölümü, Kaşan Büyük Fin
Hamamı, Yezd Şeyhdad, Hacı Abdulhüseyin ve Mihr Riz Hamamları, Hamedan Bahar
ve Gorve Hamamları, Zencan Hüseyiniye Hamamı ve Isfahan Şazde Hamamı’nın ılıklık
bölümü koridor planlı bir şema yansıtmaktadır.

Isfahan Cennet Hamamı, Tahran Gevamuddoğlu, Golşen ve Nevvab

Hamamlarında düzensiz plan görülmektedir (Tablo 3.4).

Tahran Pamenar, Yezd Kemaliye ve Kosneviye Hamamları, Zencan Mirli ve

Isfahan Hazret Hamamı’nın ılıklık bölümü düzensiz planlı yapıdadır.
 546

Tablo 3.4. Hamamların Ilıklık Tipolojisi

ŞEHİR HAMAM Ilıklık Sayısı PLAN
ADI 8GEN 6GEN DİKDÖ KARE KORİ DÜZEN TUVALET
- 1 2 3 RT
GEN
DOR SİZ

URMİYE İTTİHADİYE * * -
MAHMUDAB MAHMUDAB * * *
AD AD
MUHAMMED * * *
HOY
BEG
URMİYE TECELLİ * * -
URMİYE ALİ MUSTAFA * * *
CULFA KÜRDEŞT * * *
TEBRİZ NOBER * * *
TEBRİZ NEZAFET * * *
ŞEBSTER İKİZLER * ** **
ŞEBSTER GEMBER * * -
MERAGA ÇAHARSUG * * *
MERAGA HACI GAFAR * * *
MERAGA ŞEYH İSLAM * * -
ERDEBİL İBRAHİMABA * * -
D
HALHAL NESR * * *
ERDEBİL ÜÇ DÜKKÂN * * *
NEMİN
MUHAMMED * -
YAN
ERDEBİL PİR ZERGER * * *
MEŞKİN EDİL * * *
ŞİRAZ VEKİL * * *
DARAB TEVEKKÜL * * *
EŞKONAN ALİHAN * -
ŞİRAZ GURHANE * * *
FİRUZABAD MEYMEND * * *
NEZER * * *
ŞİRAZ
ALİHAN
REŞT HACI * * *
REŞT GÜLŞEN * * -
SOMEİSARA KESMA * * *
ŞEFT KOMSAR * * *
SİYAHKEL DEĞLEMAN * * -
NEHAVEND HACIAĞA * ** **
TORAB
NEHAVEND GOLŞEN * * *
HAMEDAN YAHUDİLER * * *
TUYİSERKAN ZEREHAN * ** **
HAMEDAN ZERABİ * ** *
HAMEDAN KALE * * * *
KAŞAN SULTAN * * *
AHMED
 547

KAŞAN HAN * * *
GOZARE NO * * *
KAŞAN
ISFAHAN RENAN * ** **
ISFAHAN KOMŞEÇE * * * **
ÇADEGAN ÇADEGAN * ** **
ISFAHAN CENNET * * *
KAŞAN FİN * * *
SENENDEC HAN * * *
SENENDEC ŞİŞE * * *
SENENDEC İKİ HAZİNE * * *
SAKKIZ KALENDER * * -
SAKKIZ HACI SALİH * * *
ERAK DÖRT İKLİM * ** * ***
İBRAHİMABA * ** *
ERAK
D
ERAK HACI REBİ * * *
AŞTİYAN KÖHNE * * -
TAHRAN GEVAMUDDO * * *
ĞLE
TAHRAN GOLŞEN * * *
TAHRAN KEN * ** *
TAHRAN NEVVAB * * *
TAHRAN KETHUDA * * * -
YEZD EBUL MEALİ * * * **
ZARÇ ZARÇ * * -
YEZD GOLŞEN * ** **
YEZD HAN * * *
HACI * * *
ERDEKAN
MUHAMMED
YEZD FERT * ** *
ZENCAN HACI DADAŞ * * *
HACI * * *
ZENCAN
İBRAHİM
ZERRİNRUD ZERRİNRUD * * *
ZENCAN FERRAŞ BAŞI * * *
HÜRREMDER YANYAN * * *
E
ZENCAN GOŞA * * *
12 70 2 53 14 1 26 - 14 1 38 4 67
 548

3.2.4. Sıcaklık

İncelenen dönem İran hamamlarında sıcaklık hücre ve temizlik mekanları bulunan

ortası havuzlu asıl yıkanmanın gerçekleştiği bir mekandır. Bu bölümde bezemeye az yer
verilmiştir. Kaşan Fin hamamında olduğu gibi bazen göbek taşıda görülebilmektedir.
İncelenen hamamlarda sıcaklık bölümünde dikdörtgen planlı, sekizgen planlı, kare
planlı ve düzensiz bir şema vermeyen olmak üzere dört tip tespit edilmiştir. İran dönem
hamamlarında en yaygın sıcaklık tipini dikdörtgen plan oluşturmaktadır. Şema kendi
içerisinde eyvan sayısına göre alt tiplerde gruplandırılmıştır.

Sıcaklığık yıkanmak ve temizlenmek amacı ile kullanılır. Sıcaklıkta hücreler ve

bazen temizlenme odası yer almaktasdır. İran’daki hamamların sıcaklığının ortasında bir
havuz bulunmaktadır. Sıcaklık plan tipi olarak yukarıdaki tabloda tamamen
açıklanmıştır. Genellikle sekizgen, dikdörtgen ve kare planlı olup bazen de düzensiz
planlı olarak yapılmıştır. Bu sıcaklıklarda nadiren göbek taşıda kullanılmaktadır.
Sıcaklık bölümü daha sıcak ve nemli olduğu için burada süsler daha az kullanılmıştır.
Sıcaklık plan tipi bakımından beş grupta incelenir.

3.2.4.1. Merkezi Planlı:

Bu tezde çalıştığımız İran Hamamlarının sıcaklıklarında en çok kullanılan plan

tipidir. Şiraz Vekil, Nezer Alihan, Gurhan, Alihan ve Tevekkül Hamamları, İsfahan
Renan Hamamının Erkekler Bölümü, Kaşan Han, Gozare No ve Sultan Ahmet
Hamamı’nın Erkekler Bölümü, Yezd Zarç, Han, Hacı Muhammed ve Ebul Meali
Hamamının Erkekler Bölümü, Zencan Zerrinrut ve Hacı Dadaş Hamamları, Senendec
İki Hazine, Han ve Şişe Hamamı’nın Erkekler Bölümü, Sakkız Hacı Salih Hamamı,
Erak Hacı Rabi, İbrahimabad Hamamı’nın Erkekler ve Kadınlar Bölümü ve Dört İklim
Hamamı’nın Erkekler Bölümü, Erdebil Üç Dükkan, Edil ve Nesr Hamamları, Urmiye
Ali Mustafa ve İttihadiye Hamamları, Hoy Muhammed Bey Hamamı, Çulfa Kürdeşt
Hamamı, Meraga Çaharsug Hamamı, Tebriz Nober ve Nezafet Hamamı, Hamedan
Golşen, Zerehan, Zerabi Hamamının Erkekler Bölümü ve Gale Hamamının Erkekler
Bölümü, Nehavend Hacı Ağa Turab Hamamı, Tahran Golşen Hamamı’nın sıcaklık
bölümü merkezi planlıdır.(Tablo 3.5).
 549

Kaşan Büyük Fin Hamamı, Mir İmad Hamamı, Isfahan Ali Guli Han Hamamı’nın
Erkekler Bölümü, Urmiye Han Bey Hamamı, Şiraz Han Hamamı ve Seedabad Hamamı,
Tahran Kıble Hamamı ve Pamenar Hamamı, Semnan Pehne Hamamı, Kirman Genc
Alihan Hamamı, Tebriz Serheng Mirza Mehdi, Vezie ve No Bahar Hamamı, Senendec
Gere, Vekil, Abdulhalik Hamamı, Yezd Kemaliye, Şeyhdard, Hacı Abdul Hüseyin
Hamamı, Hamedan Şurin, Hacı, Mehrişad, Muasır Hamamları, Zencan Hoyin
Hamamı’nın sıcaklık bölümü merkezi planlı bir şema yansıtmaktadır.

3.2.4.2. Dört Eyvanlı Planlı:

3.2.4.2.1. İki Eyvanlı Plan Tipi:

Tahran Gevamuddoğlu Hamamının Kadınlar Bölümü, Hamedan Zerabi

Hamamının Kadınlar Bölümü, Meraga Hacı Gaffar Hamamı, Isfahan Çadegan
Hamamının Kadınlar ve Erkekler Bölümü ve Komşeçe Hamamının Erkekler Bölümü,
Yezd Golşen Hamamının Erkekler ve Kadınlar Bölümü ve Fert Hamamı’nın Erkekler
Bölümü’nün sıcaklık bölümü iki eyvanlı plan tipini yansıtmıştır (Tablo 3.5).

Bu şema İran’da Isfahan Derdeşt Hamamı, Urmiye Ahmedabad, Ahmedabadı

Sufla ve Goruhlu Hamamları, Erdebil Ağa Nagi Hamamı, Yezd Şeyhdard Hamamı,
Bender Abbas Gelledari Hamamı, Tebriz Çerendab ve Bahar Hamamlarında
uygulanmıştır.

3.2.4.2.2. Üç Eyvanlı Plan Tipi:

Yezd Golşen Hamamının Kadınlar Bölümü, Tahran Gevamuddoğlu Hamamının

Erkekler Bölümü, Reşt Değleman ve Haci Hamamı, Sakkız Kalender Hamamı,
Hamedan Yahudiler Hamamının Kadınlar Bölümü, Urmiye Mahmudabad Hamamı,
Erdebil İbrahimabad Hamamı, Isfahan Komşeçe Hamamının Kadınlar Bölümü, Şebster
Kanber Hamamı, Tahran Nevvab Hamamı, Aştiyan Köhne Hamamın sıcak bölümünde
üç eyvanlı plan tipi uygulanmıştır (Tablo 3.5).

Bu şema İran’da, Kaşan Muhteşem Hamamının Erkekler Bölümü, Serdeşt Eski

Hamam, Senedec Selahi Hamamı, Tahran Küçük Senu Hamamı, Zencan Huseyiniyye
Hamamı’nda uygulanmıştır.
 550

3.2.4.2.3. Dört Eyvanlı Plan Tipi:

Meraga Şeyhislam Hamamı, Şiraz Meymend Hamamı, Erdebil Pir Zerger

Hamamı, Zencan Ferraşbaşı ve Goşa Hamamı, Reşt Kesma Hamamı, Erak Dört İklim
Hamamının Kadınlar Bölümü, Tahran Ken Hamamının Kadınlar bölümü Dört eyvanlı
şemayı yansıtmaktadır (Tablo 3.5).

Bu şema İran’da, Tebriz Mehdihan Hamamı ve Gulabi Hamamı, Urmiye Mirza

Resul Gıpam ve Goruhlu Hamamı, Mahabat Lec Hamamı, Serdeşt Purnac Hamamı,
Erak Şehitler Mahallesi Hamamı ve Köhne Hamam, Senedec Yasukent Hamamı, Reşt
Köhne Kuye Hamamı, Tahran Efce Hamamı, Hamedan Gere Hamam, Zencan Hacı
İbrahim Hamamı’da uygulanmıştır.

3.2.4.3. Sekiz İstinadlı:

İncelenen dönem hamamlarında sıcaklık bölümlerinde bu tipe sadece Lahican

Golşen hamamında rastlanmaktadır (Tablo 3.5).

Bu şema İran’da, Isfahan Ali Gulihan Hamamının Erkekler Bölümü ve Husru Ağa
Hamamı, Kazvin Muhammed Rahim Han Hamamının Erkekler Bölümü’nde
uygulanmıştır.

3.2.4.4. Tek Kubbeli:

3.2.4.4.1. Kare Planlı Tek Kubbeli:

Kaşan Fin Hamamı, Şebster İkizler Hamamı, Erak Dört İklim Hamamının
Kadınlar Bölümü’nde kare planlı tek kubbeli şema yansıtılmaktadır (Tablo 3.5).

3.2.4.4.2. Dikdörtgen Planlı Tek Kubbeli:

Kaşan Sultan Ahmet Hamamının Kadınlar Bölümü, Senedec Şişe Hamamının

Kadınlar Bölümü, Reşt Kesma Hamamı, Nehaven Hacı Ağa Turab Hamamının
Kadınlar Bölümü Hamedan Kale Hamamının Kadınlar Bölümü, İsfahan Komşece
 551

Hamamının Kadınlar Bölümü, Tahran Ken Hamamının Kadınlar Bölümü ve Kethuda

Hamamının Kadınlar Bölümü’nde dikdörtgen planlı tek kubbeli şema uygulanmıştır
(Tablo 3.5).

3.2.4.4.3. Sekizgen Planlı Tek Kubbeli:

Yezd Fert Hamamının Kadınlar Bölümü ve Ebul Meali Hamamının Kadınlar

Bölümü, Hamedan Yahudiler Hamamının Erkekler Bölümü’nde bu şema uygulanmıştır
(Tablo 3.5).

3.2.4.5. Sekizgen Planlı Tip:

3.2.4.5.1. Sekizgen Planlı İki Eyvanlı:

Isfahan Cennet Hamamı, Zencan Hacı İbarahim Hamamı, Tahran Kethuda

Hamamının Erkekler Bölümü’nde sekizgen planlı iki eyvanlı şema yansıtılmaktadır.

3.2.4.5.2. Sekizgen Planlı Üç Eyvanlı:

Zencan Yanyan Hamamı, Erak Dört İklim Hamamının Yahudiler Bölümü’nde

sekizgen planlı üç eyvanlı şema uygulanmıştır (Tablo 3.5).

3.2.4.5.3. Sekizgen Planlı Sekiz Eyvanlı:

Urmiye Tecelli Hamamı’nda sekizgen planlı sekiz eyvanlı şema yansıtılmaktadır.

 552

Tablo 3.5. Hamamların Sıcaklık Tipolojisi

ŞEHİR HAMAM Sıcaklık Sayısı PLAN

Merkezi Eyvan Sayısı 8 İstinatlı
ADI - 1 2 3
2 3 4 8 gen
Eyvanlı Eyvanlı Eyvanlı
URMİYE İTTİHADİYE * *
MAHMUDABA MAHMUDA * *
D BAD
MUHAMME * *
HOY
D BEG
URMİYE TECELLİ *
ALİ * *
URMİYE
MUSTAFA
CULFA KÜRDEŞT * *
TEBRİZ NOBER * *
TEBRİZ NEZAFET * *
ŞEBSTER İKİZLER *
ŞEBSTER GEMBER * *
MERAGA ÇAHARSUG * *
HACI * *
MERAGA
GAFAR
ŞEYH * *
MERAGA
İSLAM
ERDEBİL İBRAHİMAB * *
AD
HALHAL NESR * *
ÜÇ * *
ERDEBİL
DÜKKÂN
MUHAMME *
NEMİN
DYAN
ERDEBİL PİR ZERGER * *
MEŞKİN EDİL * *
ŞİRAZ VEKİL * *
DARAB TEVEKKÜL * *
EŞKONAN ALİHAN * *
ŞİRAZ GURHANE * *
FİRUZABAD MEYMEND * *
NEZER * *
ŞİRAZ
ALİHAN
REŞT HACI * *
REŞT GÜLŞEN * *
SOMEİSARA KESMA * *
ŞEFT KOMSAR *
SİYAHKEL DEĞLEMAN * *
NEHAVEND HACIAĞA * E*
TORAB
NEHAVEND GOLŞEN * *
HAMEDAN YAHUDİLER * *
TUYİSERKAN ZEREHAN * K*
HAMEDAN ZERABİ * E* K*
 553

HAMEDAN KALE * E*
KAŞAN SULTAN * E*
AHMED
KAŞAN HAN * *
GOZARE NO * *
KAŞAN
ISFAHAN RENAN * E,K *
ISFAHAN KOMŞEÇE * E*
ÇADEGAN ÇADEGAN * E*
ISFAHAN CENNET *
KAŞAN FİN *
SENENDEC HAN * *
SENENDEC ŞİŞE * E*
SENENDEC İKİ HAZİNE * *
SAKKIZ KALENDER * *
SAKKIZ HACI SALİH * *
ERAK DÖRT * E* K*
İKLİM
İBRAHİMAB * E,K *
ERAK
AD
ERAK HACI REBİ * *
AŞTİYAN KÖHNE * *
TAHRAN GEVAMUDD * K* E*
OĞLE
TAHRAN GOLŞEN * *
TAHRAN KEN * E*
TAHRAN NEVVAB * *
TAHRAN KETHUDA *
YEZD EBUL * E*
MEALİ
ZARÇ ZARÇ * *
YEZD GOLŞEN * E, K *
YEZD HAN * *
HACI * *
ERDEKAN MUHAMME
D
YEZD FERT * E*
ZENCAN HACI * *
DADAŞ
HACI *
ZENCAN
İBRAHİM
ZERRİNRUD ZERRİNRUD * *
FERRAŞ * *
ZENCAN
BAŞI
HÜRREMDER YANYAN *
E
ZENCAN GOŞA * *
12 70 1 51 17 1
 554

Tablo 3.5. Hamamların Sıcaklık Tipolojisi

ŞEHİR HAMAM Sıcaklık Sayısı PLAN

ADI - 1 2 3 Tek kubbeli 8 Gen
Kare Dikdört 8 gen 2 3 8
gen Eyvanlı Eyvanlı Eyvanlı

URMİYE İTTİHADİYE *
MAHMUDABA MAHMUDA *
D BAD
MUHAMME *
HOY
D BEG
URMİYE TECELLİ * *
ALİ *
URMİYE
MUSTAFA
CULFA KÜRDEŞT *
TEBRİZ NOBER *
TEBRİZ NEZAFET *
ŞEBSTER İKİZLER * EK*
ŞEBSTER GEMBER *
MERAGA ÇAHARSUG *
HACI *
MERAGA
GAFAR
ŞEYH *
MERAGA
İSLAM
ERDEBİL İBRAHİMAB *
AD
HALHAL NESR *
ÜÇ *
ERDEBİL
DÜKKÂN
MUHAMME *
NEMİN
DYAN
ERDEBİL PİR ZERGER *
MEŞKİN EDİL *
ŞİRAZ VEKİL *
DARAB TEVEKKÜL *
EŞKONAN ALİHAN *
ŞİRAZ GURHANE *
FİRUZABAD MEYMEND *
NEZER *
ŞİRAZ
ALİHAN
REŞT HACI *
REŞT GÜLŞEN * *
SOMEİSARA KESMA *
ŞEFT KOMSAR * *
SİYAHKEL DEĞLEMAN *
NEHAVEND HACIAĞA * K*
TORAB
NEHAVEND GOLŞEN *
HAMEDAN YAHUDİLER *
TUYİSERKAN ZEREHAN * E*
HAMEDAN ZERABİ *
 555

HAMEDAN KALE * K*
KAŞAN SULTAN * K*
AHMED
KAŞAN HAN *
GOZARE NO *
KAŞAN
ISFAHAN RENAN *
ISFAHAN KOMŞEÇE * K*
ÇADEGAN ÇADEGAN * K*
ISFAHAN CENNET * *
KAŞAN FİN * *
SENENDEC HAN *
SENENDEC ŞİŞE * K*
SENENDEC İKİ HAZİNE *
SAKKIZ KALENDER *
SAKKIZ HACI SALİH *
ERAK DÖRT * K* Y*
İKLİM
İBRAHİMAB *
ERAK
AD
ERAK HACI REBİ *
AŞTİYAN KÖHNE *
TAHRAN GEVAMUDD *
OĞLE
TAHRAN GOLŞEN *
TAHRAN KEN * K*
TAHRAN NEVVAB *
TAHRAN KETHUDA * K* E*
YEZD EBUL * K*
MEALİ
ZARÇ ZARÇ *
YEZD GOLŞEN *
YEZD HAN *
HACI *
ERDEKAN MUHAMME
D
YEZD FERT * K*
ZENCAN HACI *
DADAŞ
HACI * *
ZENCAN
İBRAHİM
ZERRİNRUD ZERRİNRUD *
FERRAŞ *
ZENCAN
BAŞI
HÜRREMDER YANYAN * *
E
ZENCAN GOŞA *
12 70 1 51 17 1
 556

3.2.5. Hazine

Hazine bölümünün amacı sıcak suyun depolanması ve buhar ile tenin

yumuşamasını sağlamaktır246. Yıkanmadan önce belirli bir süre hazinede durulur ve ten
yumuşadıktan sonra sıcaklıkta yıkanılır. İran hamamlarında genellikle tek hazine
bölümü bulunmaktadır. Bazen iki hazine ve nadirende üç hazine bulunmaktadır. Tek
hazineli olan hamamda sadece sıcak su, iki hazineli olan hamamda sıcak su ve soğuk su,
üç hazineli olan hamamda sıcak su, soğuk su ve ılık su bulunur. İran Hamamları hazine
sayısı bakımından dört grupta incelenir.

3.2.5.1. Hazine Sayısı

3.2.5.1.a. Tek Hazineli

Urmiye İttihadiye, Tecelli, Ali Mustafa Hamamları, Tebriz Nober ve Nezafet

Hamamları, Şebister Kanber Hamamı, Meraga Çaharsug, Hacı Gaffar ve Şeyhul İslam
Hamamları, Erdebil İbrahimabad, Nesr ve Üç Dükkan Hamamları, Şiraz Alihan ve
Meymend Hamamları, Reşt Hacı, Kesma, Komsar, Değleman Hamamları, Hamedan
Golşen, Zerehan Hamamları, Kaşan Han, Gozere No, ve Fin Hamamları, İsfahan Cennet
Hamamı, Senendec Han, Kalender Hamamları, Sakkız Hacı Salih Hamamı, Erak Köhne
Hamamı, Tahran Golşen, Ken ve Kethuda Hamamları, Yezd Zarç, Han ve Hacı
Muhammet Hamamı, Zencan Hacı İbrahim, Ferraş Başı ve Yanyan Hamamları tek
hazinelidir (Tablo 3.6).

Erdebil Ağa Nagi Hamamı, Isfahan Hosru Ağa, Aliguli Ağa ve Şah Hamamları,
Bender Abbas Gelledari Hamamı, Kazvin Muhammed Rahim Han Hamamı, Kaşan
Muhteşem ve Büyük Fin Hamamları, Mahabat Hacı Mirza Resul ve Lec Hamamları,
Maku Köhne Hamam, Urmiye Mahmudabad, Gıpam ve Goruhlu Hamamları, Erak
Şehitler Mahallesi Hamamı, Kürdistan Gorve Hamamı, Senendec Vekil Hamamı, Yezd
Yagubi Hamamı, Hamedan Bulur ve Gorve Hamamları, Zencan Hüseyiniyye ve Mirli
Hamamları tek hazinelidir.
 557

3.2.5.1.b. İki Hazineli

Şebister İkizler Hamamı, Halhal Edil Hamamı, Şiraz Tevekkül ve Nezer Alihan
Hamamları, Hamedan Hacı Ağa Torab, Yahudiler, Zerabi ve Kale Hamamları, Kaşan
Sultan Ahmet Hamamı, Isfahan Renan, Komşeçe ve Çadegan Hamamları, Senendec
Şişe ve İki Hazine Hamamları, Erak Dört İklim ve Hacı Rebi Hamamları, Tahran
Nevvab Hamamı, Yezd Ebul Meali, Golşen ve Fert Hamamları, Zencan Zerrinrut
Hamamı tek hazinelidir (Tablo 3.6).

Semnan Pehne Hamamı, Yezd Kosneviye Hamamı Hamedan Şurin Hamamı,

Kazvin Kaçar Hamamı iki hazinelidir.

3.2.5.1.c. Üç Hazineli

Urmiye Mahmudabad Hamamı, Çulfa Kürdeşt Hamamı, Şiraz Vekil Hamamı,

Reşt Golşen Hamamı, Erak Dört İklim Hamamı ve Zencan Goşa Hamamı üç hazinelidir
(Tablo 3.6).

3.2.5.1.d. Hazinesiz

Hoy Muhammedbeg Hamamı, Erdebil Muhammedyan ve Pir Zerger Hamamı,

Şiraz Gurhan Hamamı, Erak İbrahimabad Hamamı, Tahran Gevamuddoğlu Hamamı,
Zencan Hacı Dadaş Hamamı hazinesizdir (Tablo 3.6).

3.2.5.2. Plan Tipine Göre

Plan tipine göre hazine üç grupta incelenir.

3.2.5.2.a. Dikdörtgen Planlı

Urmiye İttihadiye, Mahmudabad ve Tecelli Hamamları, Culfa Kürdeşt Hamamı,

Tebriz Nezafet Hamamı, Şebster İkizler ve Ganber Hamamı, Meraga Cağarsug ve
şeyhül İslam Hamamı, Erdebil İbrahimabad ve Edil Hamamları, Halhal Nesr Hamamı,
Şiraz Vekil, Alihan, Meymend ve Nezeralihan ve Tevekkül Hamamları, Reşt Hacı,
Kesma, Değleman ve Komsar Hamamları, Nehavend Hacı Ağa Torab, Hamedan
Golşen, Yahudiler, Zerehan, Zerabi ve Kale Hamamları, Kaşan Sultan Ahmet, Gozere
No ve Fin Hamamları, İsfahan Renan, Komşeçe, Çadegan ve Cennet Hamamları,
Senendec Han, İki Hazine ve Şişe Hamamları, Erak’ın Dört İklim ve Hacı Rebi
 558

Hamamları ve Köhne Hamamları, Tahran Golşen, Ken ve Nevvab Hamamları, Yezd

Ebul Meali, Zarç, Fert ve Golşen Hamamları, Zencan Hacı İbrahim, Ferraşbaşı ve Goşa
Hamamlarının hazinesi dikdörtgen planlıdır (Tablo 3.6).

Erdebil Ağa Nagi Hamamı Isfahan Hosru Ağa, Hazret, Şah ve Aliguli Ağa
Hamamları, Bender Abbas Gelledari Hamamı, Semnan Pehne Hamamı, Kazvin
Muhammet Rahim Han Hamamı, Kaşan Muhteşem ve Büyük Fin Hamamları, Kirman
Genc Alihan Hamamı, Mahabat Hacı Mirza Resul Hamamı, Maku Köhne Hamam,
Urmiye Mahmudabad, Gıpam ve Goruhlu Hamamları, Kürdistan Gorve Hamamı,
Senendec Vekil Hamamı, Yezd Kosneviye ve Mehr Riz Hamamları, Hamedan Bulur,
Şurin ve Gorve Hamamları, Zencan Hüseyiniye ve Mirli Hamamları ve Kazvin Kaçar
Hamamı’nın hazinesi dikdörtgen plan yansıtmaktadır.

3.2.5.2.b. Kare Planlı

Urmiye Mahmudabad ve Ali Mustafa Hamamları, Culfa Kürdeşt Hamamı,

Meraga Hacı Gaffar Hamamı, Tebriz Nober Hamamı, Erdebil Üç Dükkan Hamamı,
Kaşan Han Hamamı, Senendec Şişe ve Kalender Hamamları, Sakkız Hacı Salih
Hamamı, Tahran Nevvab ve Kethuda Hamamları, Yezd Ebul Meali, Golşen, Han ve
Hacı Muhammed Hamamları, Zencan Zerrinrut ve Yanyan Hamamı’nın hazinesi kare
planlıdır (Tablo 3.6).

Kazvin Muhammed Rahim Han Hamamının Kadınlar bölümü Mahabat Lec

Hamamı, Yezd Şeyhdad Hamamının Kadınlar Bölümü, Yagubi ve Hacı Abdulhüseyin
Hamamlarının hazinesi kare planlı bir şema yansıtmaktadır.

3.2.5.2.c. Sekizgen Planlı

Sekizgen planlı hazineliye örnek olarak, Reşt Golşen Hamamı, Isfahan Çadegan
Hamamı bu gruba örnek olarak gösterilebilir (Tablo 3.6).

Erak Şehitler Mahallesi Hamamı’nın hazinesi sekizgen plan göstermektedir.

 559

Tablo 3.6. Hamamların Hazine Tipolojisi

ŞEHİR HAMAM Hazine Sayısı PLAN

8GEN 6GEN DİKDÖRT KARE
ADI - 1 2 3 GEN

URMİYE İTTİHADİYE * *
MAHMUDABA MAHMUDAB * * **
D AD
MUHAMMED *
HOY
BEG
URMİYE TECELLİ * *
ALİ * *
URMİYE
MUSTAFA
CULFA KÜRDEŞT * ** *
TEBRİZ NOBER * *
TEBRİZ NEZAFET * *
ŞEBSTER İKİZLER * **
ŞEBSTER GEMBER * *
MERAGA ÇAHARSUG * *
MERAGA HACI GAFAR * *
MERAGA ŞEYH İSLAM * *
ERDEBİL İBRAHİMAB * *
AD
HALHAL NESR * *
ERDEBİL ÜÇ DÜKKÂN * *
MUHAMMED *
NEMİN
YAN
ERDEBİL PİR ZERGER *
MEŞKİN EDİL * **
ŞİRAZ VEKİL * ***
DARAB TEVEKKÜL * **
EŞKONAN ALİHAN * *
ŞİRAZ GURHANE *
FİRUZABAD MEYMEND * *
NEZER * **
ŞİRAZ
ALİHAN
REŞT HACI * *
GÜLŞEN * **
REŞT
*
SOMEİSARA KESMA * *
ŞEFT KOMSAR * *
SİYAHKEL DEĞLEMAN * *
NEHAVEND HACIAĞA * **
TORAB
NEHAVEND GOLŞEN * *
HAMEDAN YAHUDİLER * *
TUYİSERKAN ZEREHAN * **
HAMEDAN ZERABİ * **
HAMEDAN KALE * **
KAŞAN SULTAN * **
 560

AHMED
KAŞAN HAN * *
GOZARE NO * *
KAŞAN
ISFAHAN RENAN * **
ISFAHAN KOMŞEÇE * **
ÇADEGAN ÇADEGAN * * *
ISFAHAN CENNET * *
KAŞAN FİN * *
SENENDEC HAN * *
SENENDEC ŞİŞE * * *
SENENDEC İKİ HAZİNE * **
SAKKIZ KALENDER * *
SAKKIZ HACI SALİH * *
ERAK DÖRT İKLİM * * *****
İBRAHİMAB *
ERAK
AD
ERAK HACI REBİ * **
AŞTİYAN KÖHNE * *
TAHRAN GEVAMUDD *
OĞLE
TAHRAN GOLŞEN * *
TAHRAN KEN * *
TAHRAN NEVVAB * * *
TAHRAN KETHUDA * *
YEZD EBUL MEALİ * * *
ZARÇ ZARÇ * *
YEZD GOLŞEN * * *
YEZD HAN * *
HACI * *
ERDEKAN
MUHAMMED
YEZD FERT * **
ZENCAN HACI DADAŞ *
HACI * *
ZENCAN
İBRAHİM
ZERRİNRUD ZERRİNRUD * **
ZENCAN FERRAŞ BAŞI * *
HÜRREMDERE YANYAN * *
ZENCAN GOŞA * ***
12 70 7 3 21 6 4 73 20
7
 561

3.3. MALZEME VE TEKNİK

İncelenen Zend ve Kaçar dönemi hamamlarında malzeme olarak tuğla, taş,

mermer, ahşap ve alçı kullanılmıştır. Hamamların temel duvarları taştan, üst örtüleri ise
genellikle tuğladan yapılmıştır.

3.3.1. Tuğla

İran hamamlarında ana malzeme tuğladır. İncelenen dönem hamamlarından Şiraz

Alihan Hamamı ve Meymend Hamamı, Çulfa Kürdeşt Hamamı, Tahran Ken Hamamı
Urmiye İttihadiye Hamamı, Erdebil Muhammedyan Hamamı dışında diğer bütün
hamamların dış cephelerinde tuğla kullanılmıştır.

İncelenen hamamların tamamında üst örtüsü de tuğladan inşa edilmiştir. Sadece

Şiraz Alihan Hamamının üst örtüsünde taş-tuğla almaşık sistem görülmektedir. Ayrıca
Reşt Hacı Hamamının soğukluk bölümünün tavan kısmıda ahşaptandır.

Kaşan Fin Hamamı, Erdebil Pir Zerger, Hamedan Kale, İbrahimabad, Zencan
Ferraşbaşı ve Yanyan Hamamı, Lahican Değleman Hamamı, Tahran Golşen ve Nevvab
Hamamlarının zemininde tuğla kullanılmıştır.

Şiraz Nezer Alihan Hamamı, Meraga Şeyh İslam Hamamı, Senendec Şişe
Hamamı, Yezd Fert ve Golşen Hamamı, Tahran gevamuddoğlu Hamamı, Erdebil Üç
Dükkân Hamamı, Reşt Komsar Hamamı, Zencan Ferraşbaşı Hamamıi Sakkız Kalender
Hamamı, Urmiye Mahmudabad Hamamı, Zencan Yanyan Hamamı ve Şebster Kanber
Hamamında duvara bitişik payeler tuğladan yapılmıştır.

Zencan Hacı Dadaş Hamamının sıcaklığı, Senendec İki Hazine Hamamının

soğukluğu, Yezd Han Hamamı, Meraga Çaharsug Hamamı Kaşan Sultan Ahmet
Hamamı, Senendec Şişe Hamamı, Tebriz Nober Hamamı, Erdebil Pir Zerger Hamamı,
Nesr Hamamı, Erak İbrahimabad Hamamı ve Isfahan Komşeçe Hamamında bağımsız
payeler tuğla ile örülmüştür.

Ayrıca Senendec İki Hazine Hamamı, Kaşan Fin Hamamı, Şiraz Meymen
Hamamı, Nehavend Hacı Ağa Turab Hamamı, Yezd Golşen Hamamı, Hamedan Kale
Hamamı, Lahican Değleman Hamamlarının seki ve ayakkabı boşlukları da tuğladan
yapılmıştır.
 562

3.3.2. Taş

İncelenen dönem İran hamamlarında dış ve iç mimaride kullanılan bir diğer ana
malzeme taştır.

Şiraz Alihan Hamamı ve Meymend Hamamı, Çulfa Kürdeşt Hamamı, Tahran Ken
Hamamı Urmiye İttihadiye Hamamı, Erdebil Muhammedyan Hamamlarında taş beden
duvarlarında görülmektedir.

Erdebil Muhammedyan Hamamı ve Edil Hamamı, Şiraz Vekil Hamamı, Senendec

Han Hamamı ve Şişe Hamamı, Kaşan Han Hamamı ve Sultan Ahmet Hamamı, Isfahan
Renan Hamamı, Çulfa Kürdeşt Hamamı, Hamedan Hacı Ağa Turab Hamamı, Yezd
Ebul Meali ve Zarç Hamamı, Erak Dört İklim Hamamlarında zemin taştan yapılmıştır.

Şiraz Vekil Hamamı, Kaşan Han Hamamı, Yezd Zarç Hamamı, Tebriz Nober ve
Nezafet Hamamı, Kaşan Sultan Ahmet, Han ve Gozere No Hamamı, Zencan Zerrinrut,
Goşa, Hacı İbrahim Hamamı, Isfahan Reanan Hamamı, Senendec, İki Hazine, Hacı
Salih, Han ve Şişe Hamamı, Yezd Han, Golşen ve Ebul Meali Hamamı, Çulfa Kürdeşt
Hamamı, Hoy Muhammed Bey Hamamı, Hamedan Hacı Ağa Turab ve Zerabi Hamamı,
Erak Dört İklim Hamamı, Erdebil Edil Nesr ve İbrahimabad Hamamı, Tahran
Gevamuddoğlu, Golşen, Kethuda ve Nevvab Hamamı, Meraga Hacı Gaffar Hamamı,
Şebster İkizler ve Kanber Hamamı havuzlarıda taş malzemenin kullanıldığı bir diğer
alandır.

Şiraz Vekil Hamamı, Zencan Zerrtinrut Hamamı, Senendec Han ve Şişe Hamamı,
Çulfa Kürdeşt Hamamı, Kaşan Sultan Ahmet Hamamı, Erdebil Nesr ve İbrahim Abad
Hamamı, Tebriz Nober Hamamı, Şebster Kanber Hamamlarının soğukluk bölümündeki
sekiler de taştan yapılmıştır.

Taş malzemeŞiraz Vekil Hamamı, Isfahan Renan Hamamı, Senendec Han

Hamamı, Çulfa Kürdeşt Hamamı, Kaşan Sultan Ahmet Hamamı, Senendec Şişe
Hamamı, Erdebil Nesr ve İbrahimabad Hamamlarının soğukluğundaki ayakkabı
boşluklarında görülmektedir.

Şiraz Vekil Hamamı, Alihan ve Nezer Alihan Hamamı, Kaşan Han, Sultan Ahmet
ve Gozere No Hamamı, Yezd Zarç Hamamı, Zencan Zerrinrut, Hacı Dadaş ve Yanyan
Hamamı, Isfahan Renan ve Çadegan Hamamları, Senendec İki Hazine, Hacı Salih ve
 563

Şişe Hamamları, Çulfa Kürdeşt Hamamı, Hoy Muhammed Bey Hamamı, Lahican
Golşen Hamamı, Hamedan Hacı Ağa Turab, Golşen, kale ve Zerabi Hamamları, Tebriz
Nober ve Nezafet Hamamı, Yezd Ebul Meali Hamamı, Erdebil Edil Hamamı, Erak Hacı
Rebi, Dört İklim Hamamları, Tahran Golşen Hamamlarında ise sütunlar taştandır.

3.3.3. Alçı

İncelenen dönem hamamlarında kullanılan alçı önemli bir malzemedir. Bazen tek
başına bazen de diğer malzemelerle karıştırılarak kullanılır.

Şiraz Vekil, Nezer Ali Han, Tevekkül ve Gurhane Hamamları, Kaşan Fin, Han ve
Sultan Ahmet Hamamı, Zencan Zerrinrut, Hacı Dadaş, Ferraşbaşı ve Hacı İbrahim
Hamamı, Isfahan Renan, Cennet, Çadegan, Komşeçe Hamamı, Sakkız Hacı Salih, Yezd
Han Hamamı Senendec Han ve Şişe Hamamı, Hoy Muhammed Bey Hamamı, Meraga
Çaharsug Hamamı, Lahican Golşen Hamamı, Hamedan Hacı Ağa Turab Zerabi, Golşen
ve Zerehan Hamamı, Tebriz Nober, Nezafet Hamamı, Yezd Fert, Ebul Meali Hamamı,
Tahran Gevamuddoğlu, Golşen, Kethuda ve Nevvab Hamamı, Erdebil Pir Zerger, Üç
Dükkan, Muhammedyan ve İbrahimabad Hamamı, Erak Hacı Rebi Hamamı, Urmiye
Mahmudabad ve Ali Mustafa Hamamı, Erdekan Hacı Muhammed Hamamı, Hal Hal
Nesr Hamamı, Şebster İkizler Hamamı ve Reşt Kesma Hamamlarının tüm bölümleri
alçı ile sıvanmıştır.

Kaşan Han ve Gozere No Hamamı, Senendec İki Hazine Hamamı, Tebriz Nober
Hamamı, Yezd Golşen Hamamı, Urmiye Tecelli Hamamı, Hamedan Kale Hamamı,
Zencan Ferraşbaşı Hamamlarının sadece beden duvarları alçı ile kaplanmıştır.

Şiraz Vekil, Ali Han, Tevekkül ve Gurhane Hamamı, Yezd Zarç Hamamı, Zencan
Zerrinrut, Hacı Dadaş, Goşa, Yanyan ve Hacı İbrahim Hamamı, Isfahan Renan, Cennet,
Çadegan ve Komşeçe Hamamı, Sakkız Hacı Salih Hamamı, Kaşan Fin ve Sultan Ahmet
Hamamı, Senendec İki Hazine Hamamı, Nehavend Hacı Ağa Torab, Zerabi, Golşen,
Yahudiler ve Zerehan Hamamı, Tahran Golşen Gevamuddoğlu Kethuda ve Nevvab
Hamamı, Urmiye Mahmutabad ve Ali Mustafa Hamamı, Erak Hacı Rebi Ve
İbrahimabad Hamamı, Senendec Han ve Şişe Hamamı, Yezd Han, Fert ve Ebul Meali
Hamamı, Çulfa Kürdeşt Hamamı, Hoy Muhammet Bey Hamamı, Merega Çaharsug ve
Şeyh İslam Hamamı, Reşt Golşen Hamamı ve Kesma Hamamı, Tebriz Nezafet
 564

Hamamı, Erdebil Pir Zerger, Üç Dükkan, Muhammedyan ve İbrahimabad Hamamı,

Şebster İki Hazine Hamamı, Hal Hal Nesr Hamamlarının ise sadece üst örtülerine alçı
sıva uygulanmıştır.

3.3.4. Mermer

İncelenen dönem hamamlarında kullanılan mermer önemli bir malzemedir.

Hamamların bölümlerinde yerden 1m mesafeye kadar olan kısımlarda ve zemin
döşemesinde kullanılır. Şiraz Vekil Hamamı, Culfa Kürdeşt Hamamı, Erdebil
İbrahimabad Hamamı’nın tüm bölümlerinin yerden 1m mesafeye kadar olan
kısımlarında mermer kullanımıştır. Nehavend Hacıağa Torab Hamamı’nın tüm
bölümlerinin zemin döşemesinde mermer malzeme kullanılmıştır.

3.3.5. Ahşap

İncelenen dönem İran hamamlarında ahşap sadece giriş kapılarında, pencerelerde

ve fener doğramalarında görülmektedir. Şiraz Vekil Hamamı, Kaşan Fin, Sultan Ahmet
Gozare No ve Han Hamamı, Zencan Zerrinrut, Hacı Dadaş, Goşa ve Hacı İbrahim
Hamamları, Senendec İki Hazine ve Şişe Hamamı, Yezd Han, Golşen ve Ebul Meali
Hamamı, Hamedan Hacı Ağa Turab Hamamı, Tebriz Nober Hamamı, Halhal Nesr
Hamamı, Reşt Hacı Hamamı, Erdebil, İbrahimabad Hamamı, Erak Dört İklim
Hamamlarının giriş kapıları ahşaptandır.

Ayrıca Reşt Hacı Hamamının sıcaklık bölümü dışında tüm üst örtüsü ile soğukluk
bölümü sütunlarıda ahşaptan yapılmıştır.
 565

3.4. SÜSLEME

İncelenen Zend ve Kaçar Dönemi hamamları süsleme açısından zengindir.

Özellikle padişah ve valiler tarafından yaptırılan büyük hamamların süslemeleri çok
daha gösterişlidir. Aslında hamamlar işlevsel özellikleri dikkate alındığında sade
yapılardır. İncelenen dönem hamamlarında çini, sırlı tuğla, kalem işi ve alçı süslemeler
görülmektedir. Ahşap süsleme en az değerlendirilen süsleme olmuştur.

Süsleme bu dönem hamamlarında en yoğun olarak soğukluk bölümünde

karşımıza çıkmaktadır. İran hamamlarında tipolojiyi belirleyen soğukluk hamamların
süsleme açısından da en gösterişli ve en özenli bölümünü oluşturmaktadır.

3.4.1. Çini Süsleme

İncelenen Zend ve Kaçar Dönemi hamamlarında süslemenin zengin bir kolunu

çini süsleme oluşturmaktadır. Kaşan Han, Fin ve Sultan Ahmet Hamamları, Zencan
Hacı Dadaş Hamamı, Senendec Han Hamamı, Yezd Han Hamamı, Hamedan Hacı Ağa
Torab Hamamı, Tebriz Nober Hamamı, Tahran Gevamuddoğlu Hamamı, İsfahan
Cennet Hamamı, Reşt Hacı Hamamı, Erak Dört İklim Hamamı ve Urmiye İttihadiye
Hamamları çini süslemenin uygulandığı hamamlardır. Bu hamamlarda sıraltı tekniği,
renkli sır, çini mozaik tekniği ve levha çiniler görülmektedir.

Renkli Sır Tekniği:

İslam sanatında renkli sır tekniğine ilk defa İran’da 13. yüzyılda ‘’Lakabi’’ olarak
isimlendirilen seramiklerde rastlanır. Renkli sır tekniği mimaride ise Timurlu ve Safevi
dönemlerinde kullanılır247. Bu teknik 14 ve 15. yüzyıllarda Tebriz, Semerkant ve
Buhara’da özellikle Timurlu dönemi eserlerinde gelişkin örnekleriyle karşımıza
çıkmaktadır248. Meşhed Cevher Şad Camii (1418), Horasan’da Gıyasiye Medresesi
(1490) ve Tebriz Gök Camii (1465) zengin çini süslemeleriyle dikkat çekerler. Yapı çini

Gönül Öney, Türk Çini Sanatı, İstanbul, 1976, 65.

247

Nilgün Cura, Erken Osmanlı Mimarisinde Renkli Sır Tekniğindeki Çiniler (1300-1453), Çanakkale
248

Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı (Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), Çanakkale, 2008, 16.
 566

mozaik ve renkli sır tekniğindeki çinilerle kaplı olup bu çinilerde bitkisel ve geometrik
kompozisyonlar ile kitabeler zengin bir çeşitlilik sunmaktadır249.

Safevi sanatında Şah I.Abbas’ın tahta geçmesiyle başlayan yeni dönemde çinide
gelişimini sürdürmüş, renkli sır tekniği ile yapılan çini süsleme yapılarda boy
göstermeye devam etmiştir. Çinili kompozisyonlarda insan figürleri, manzara tasvirleri
ve çiçek desenleri sıkça uygulanmıştır. İsfahan Sultaniyye Medresesi (1806-1814) ve
Şeyh Lütfullah Camii dönemin çini süslemesi ile öne çıkan yapılarındandır. 1602-1618
tarihli Şeyh Lütfullah Camii iç ve dış mimarisinde görülen gösterişli çini süsleme ve
özellikle cephede orta kısımda renkli sır tekniği ile yapılan çiçek desenli kompozisyon
caminin bezemesel özelliklerini yansıtan önemli ayrıntılardır250.

İran sanatının önemli bir dönemini oluşturan Safeviler renkli sırın yanı sıra
minyatür, seramik, hat ve çini alanlarında da önemli bir yere sahiptir. Özellikle İsfahan
başkent olduktan sonra Safevi sanatın merkezi haline getirilmiştir251.

Bu dönemde seramik ürünlerin İsfahan, Meşhed, Kirman ve Kubaçi gibi

merkezlerde yoğun bir şekilde imal edildiği bilinmektedir252.

Zend Döneminde Safevi Döneminden gelen çini teknikleri devam etmiş, ilk defa
bu dönemde renkler arasına kırmızı katılmıştır. Yanı sıra beyaz, sarı, yeşil ve pembe
renklerde kullanılmaya devam etmiştir. Şirazda Kerim Han tarafından 1751-1773 yılları
arasında yaptırılan Mescid-i Vekil İran’daki en güzel camilerden biri olup doğu taç
kapısında görülen renkli sır tekniğindeki çinilerle dikkat çekmektedir. Caminin zaman
içerisinde yıpranan çini kompozisyonlarının Kaçar Döneminde yenilendiği
bilinmektedir253.

Kaçar Döneminde Tahran’ın başkent olması ile birlikte yeni bir döneme girilmiş,
şehirlerde kamu yapıları, saraylar, evler, camiler ve hamamlar yapılmıştır. 19. yüzyıl
ortalarında İran mimari ve süslemesinde estetik bir üslup ve sanat hakimdir. Bu

249
Ara Altun, ‘’Gök Mescid’’, TDV. İslam Ansiklopedisi, C.14, İstanbul, 1996, 142-143; Andre Geedar,
Honeri İrani, Ter. Behruz Habibi, Tahran, 1979, 457.
250
Habib Borjiain, ‘’Şeyh Lütfullah Camii’’, TDV. İslam Ansiklopedisi, C.39, İstanbul, 2010, 57-58;
Damla Gürkan Anar,’’Safevi Şahlarının Baniliği Üzerine Bir Değerlendirme’’, İran Çalışmaları Dergisi,
C.1, S.1, 117-143.
251
Engin Beksaç, ‘’Safeviler Maddesi’’, TDV. İslam Ansiklopedisi, C.35, İstanbul, 2008, 451-459.
252
Engin Beksaç, ‘’İran-Sanat’’, TDV. İslam Ansiklopedisi, C.22, İstanbul, 2000, 429-437.
253
Şerafettin Deniz, ‘’ Kerim Han Zend’in Şiraz’ı İmar ve İhyası’’, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı,
Yıl 14, S.20, 157-171.
 567

dönemde üsluplar, batılılaşma ve geleneksel biçimlerle kaynaşmış, özellikle süslemede

Londra çiçeği ve renklerde sarı ve turuncu kullanımı yaygınlaşmıştır. Ayrıca doğa
tasvirleri, insan ve hayvan figürlü kompozisyonlarda batı tarzı etkileri egemendir254.

Kaçar Dönemi çini süslemesinde uygulanmaya devam eden renkli sır tekniğindeki
kompozisyonlarda bitkisel, geometrik ve figürlü olmak üzere bir çeşitlilik söz
konusudur.

a) Bitkisel Süsleme

Zend ve Kaçar Dönemi’nde çini üzerindeki bitkisel kompozisyonlarda Batılaşma

dönemi etkisi ile Fransa ve Londra (çok yapraklı kırmızı gül) çiçekleri olarak
isimlendirilen çiçekler kullanılmaya başlanmıştır. Bu motifler farklı biçimlerde
geliştirilerek rumi ve hataili kompozisyonların yerini almıştır. Özellikle Kaçar
Döneminde bitkisel kompozisyonlarda vazodan çıkan çiçek ve yaprak motifleri ile
oluşturulan bezeme dikkat çekmektedir. Bu dönemde rumi motiflerinin çiçek ve yaprak
şeklinde ele alındığı kompozisyonlar hamamların çini süslemelerinde karşımıza
çıkmaktadır. Kırmızı renkli nar çiçekleri dönemin en yaygın motiflerindendir.

İncelenen dönemde Senendec Han ve Hamedan Hacı Ağa Torab Hamamıları’nın

soğukluk bölümünde (Foto 2.91), (Foto 2.197), Kaşan Fin Hamamı’nın heşti
bölümünün (Foto 2.149) bordürlerinde, Urmiye İttihadiye Hamamı’nın soğukluk
bölümünün kubbe kasnağındaki bordürlerde (Foto 2.490), Erak Dört İklim Hamamı’nda
(Foto 2.453), Reşt Hacı (Foto 2.390) ve Yezd Han Hamamları’nın (Foto 2.110) giriş
kapılarında bitkisel kompozisyonlar zengin bir çeşitlilik sunmaktadır. Bu
kompozisyonlarda gül, yaprak ve saksı içerisinde çiçek motifleri hatai ve rumi motifleri
ile birlikte kompoze edilmiştir.

Tahran Muavinül Mülk Külliyesi’nin (1902) giriş kapısının kemer üstündeki

üçgenlerde (Krş. Foto 1), Semnan Pehne Hamamları’nın giriş kapısının bordüründe
(Krş. Foto 2) ve Şiraz Paris Müzesi’nin giriş kapısının (Krş. Foto 3) bordürlerinde
görülen bitkisel kompozisyonlar incelenen dönem hamamları ile benzer özellikler
göstermektedir.

254
Nazi Khiyabani, 19.yy Doğu-Batı Kültürel Etkileşimi Bağlamında İran Kaçar Dönemi Kent Konutları:
Kaşan Örneği, Bahçeşehir Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi)
İstanbul, 2010, 34-37.
 568

Krş. Foto 1. Tahran Muavinül Mülk Tekkesi Giriş Kapısı Çini Süslemeleri
(Kazım Efradi- 39)

Krş. Foto 2. Semnan Pehne Hamamı’nın Giriş Kapısı Çini Süslemeleri

(Kazım Efradi- 38)
 569

Krş. Foto 3. Şiraz Paris Müzesi’nin Giriş Kapısı Üzerindeki Çini Süslemeleri
(http://jias.kashanu.ac.ir/article-1-103-fa.pdf) (E.T: 18.08.2018)
 570

b) Geometrik Süsleme

İncelenen dönem İran hamamlarında renkli sır tekniği geometrik

kompozisyonlarda da uygulanmıştır. Bu kompozisyonlarda anlatıları ile zengin ve
çeşitlidir.

Kaşan Sultan Ahmet Hamamı’nın heşti, soğukluk ve sıcaklık bölümlerinde (Foto

2.177) ve Hamedan Hacı Ağa Torab Hamamı’nın soğukluk bölümünde (Foto 2.211)
geometrik kompozisyonlar karşımıza çıkmaktadır.

Safevi Dönemi Kirman Gencali Han Hamamı’nın sıcaklık bölümünde (Krş. Foto
4) görülen geometrik kompozisyonlar incelenen dönem hamamları ile benzerlik
göstermektedir.

Krş. Foto 4. İsfahan Çaharbag Medresesi Geometrik Çini Süslemeleri

(http://jias.kashanu.ac.ir/article-1-103-fa.pdf) (E.T: 18.07.2018)
 571

c) Figürlü Süsleme

İncelenen dönem İran hamamlarında renkli sır tekniğinde bitkisel ve geometrik

süslemenin yanı sıra figürlü süslemede önemli bir yer tutmaktadır. İran resim sanatı
Zend Döneminde Avrupa’dan etkilenmeye başlamış, fakat asıl etkiler Kaçar Döneminde
izlenmiştir255. Batılaşma döneminin etkisi ile biçimlenen portreler çini süslemede
sevilerek uygulanmıştır. İran çini süslemelerinde portre resimler Safevi Döneminin
ortasından itibaren gelişimini sürdürmüştür256.

İran hamamlarında çini üzerinde görülen portre resimler genellikle Şahname

Destanından alınmıştır. Bu destandan alınan kompozisyonlarda bazen Kaçar Dönemi
kıyafetleri de görülmektedir257. Dönemin hamamlarında genellikle genç erkekler ve
güzel kadınların resmedildiği sahneler dikkat çekmektedir258. Bu sahnelerde portre
karakteri taşıyan figürler, hayvan figürleri ile birlikte bazen tek bazen de av sahneleri
içerisinde kompoze edilmiştir.

Hamedan Hacı Ağa Torab Hamamı soğukluk bölümünde kubbeyi taşıyan

kemerlerin üzerinde ve Reşt Hacı Hamamı giriş kapısının iki yanındaki üçgen alanlarda
Şahname’den Rüstem ve Devlerin Mücadelesi Destanı canlı renkler ile işlenmiştir.

İncelenen dönem hamamlarından Tebriz Nober ve Erak Dört İklim Hamamları

çini üzerinde portre anlayışını anlatan diğer iki hamamın örneğidir. Tebriz Nober
Hamamı’nın girişinde, Erak Dört İklim Hamamı’nın içerisinde sütun üzerinde Kaçar
şehzadelerinin askeri elbiseli portreleri Avrupai üslupta, canlı renklerle betimlenmiştir.

Yine Tebriz Nober Hamamı’nın girişinde Hz. Süleyman’ın insanlar, melekler ve

devlerle resmedildiği kompozisyon önemli sahnelerden bir diğeridir.

İsfahan Ali Guli Ağa (1713) ve Safevi Dönemi İsfahan Şah Hamamları’nın
soğukluk bölümlerinde de insan figürlü çinili kompozisyonlar uygulamanın benzer
örneklerindendir.

255
William Flaur, Kaçar Dönemi Resim ve Ressamları, (Ter. Yakub Ajend), Tahran, 2002, 16.
256
Haşim Huseyni, ‘’İsfahan Hamamlarında Çini Üzerinde Portrenin Gelişimi’’, Sanat Dergisi, Tahran,
2016, 105.
257
Mehnaz Mümini, ‘’Kirman’da Kaçar Dönemi Çini Süslerine Bakış’’, İslami Sanat Dergisi, 2016, 10.
258
Muhammed Ali Muhlisi, ‘’Hamam Süsleri’’, Ay ve Sanat Dergisi, Tahran, 2003, 110.
 572

Krş. Foto 5. Tahran İbrahim Han Hamamı Soğukluk Bölümünde Şahname Destanı Konulu Çini
Süslemeleri
(http://niamag.birjand.ac.ir/article_788_3cb16c82fefa37a02202be0091b761cf.pdf) (E.T:
18.07.2018)

Krş. Foto 6. Tahran İbrahim Han Hamamı Soğukluk Bölümü Şahname Destanı Çini
Süslemeleri
(http://niamag.birjand.ac.ir/article_788_3cb16c82fefa37a02202be0091b761cf.pdf) (E.T:
18.07.2018)
 573

Krş. Foto 7. İsfahan Ali Guli Ağa Hamamı Soğukluk Bölümünde İnsan Figürleri Çini
Süslemeleri
(https://irantrawell.com/2019/04/27/) (E.T: 18.07.2018)

Krş. Foto 8. İsfahan Şah Hamamı Soğukluk Bölümü İnsan Figürleri Çini Süslemeleri
(Cemile Mensuri, 108)(E.T: 18.07.2018)
 574

Krş. Foto 9. İsfahan Ali Guli Ağa Hamamı Sıcaklık Bölümü Av Sahnesi Çini Süslemeleri
(https://www.mystypic.com/p/2064415667414709964_4549458076) (E.T: 18.07.2018)

Krş. Foto 10. Kirman Vekil Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Renkli Sır Tekniği Çini
Süslemeleri
(http://niamag.birjand.ac.ir/article_788_3cb16c82fefa37a02202be0091b761cf.pdf) (E.T:
18.07.2018)
 575

Çini Mozaik Tekniği: Çini mozaik incelenen dönem İran hamamlarında

kullanılan çini tekniklerinden bir diğeridir. İran’da İslam Dönemi’nde çini mozaik ilk
olarak Kazvin Ulu Camii (807) geometrik süslemelerinde uygulanmıştır. Selçuklu
Döneminde özellikle Kaşan Şehrinde geometrik, bitkisel ve yazılı kompozisyonlarla
çini mozaik tekniğinde süslenmiş yapılar dikkat çekmektedir. Moğol istilasında
duraklamaya geçen çini mozaik tekniği İlhanlı Döneminde yeniden yükselişe geçmiştir.
Zencan Sultaniyye Türbesi çini mozaik süslemeleri ile döneminin en gösterişli
yapılarındandır259. Timur Döneminde çini mozaik tekniği gelişimini sürdürmüş
geometrik, bitkisel ve özellikle hataili motifler ile oluşturulan kompozisyonlar yapıları
süslemiştir. Şah Zinde Türbelerinde (14-15. yüzyıl), Tebriz Mescid-i Ali Şah (14.
yüzyılın başı), Meşhed Mescid-i Gevher Şad (1418), Hargirt Medresesi (1444-1445),
Yezd Mescid’i Cuma (1324-1325), Mescid-i Mir Çakmak (1437), Kirman Mescid-i
Cuma (1349) ve Mescid-i Paminar (1391) gibi anıtsal eserlerde Timur devrinin
olağanüstü başarılı ve zengin çini mozaik işçiliğini görürüz260. Semerkand Emir Timur
Türbesi (1403), Herat Gohersad Hatun Türbesi çini süslemeleri dönemin teknik ve
kompozisyon anlayışını yansıtan iki önemli örneği oluşturmaktadır. İsfahan Mescid-i
Cuma Camii çini mozaik süslemeleri ile bir diğer önemli örneği temsil etmektedir261.
Karakoyunlular Dönemine Tebriz Gök Camii’nin (1465) iç ve dış süslemelerinde
görülern çini mozaik süsleme caminin ihtişamında önemli bir yer tutmaktadır.

Safevi devrinin en yaygın özelliği çini mozaiktir. Genellikle dışa bakan

cephelerde, eyvanlarda, revaklarda ve minarelerde çini mozaik tercih edilir. Şah Abbas
dönemine kadar daha kaliteli örnekler veren çini mozaikler, aşırı istek üzerine
bozulmaya başlar. Safavi devri çini mozaikleri portal, eyvan, kemer, kubbe içi ve
kasnağı, mihrab, duvar gibi, yapıların çeşitli bölümlerini örter. Isfahan’da Mescid-i
Şah’ın portal ve ana eyvanındaki bezemeler (1616), Isfahan Mescid-i Ali (1522), Şiraz
Mescid-i Cuma (1565-1566), Isfahan Mescid-i Şeyh Lütfullah (1603-1618), Nişabur
Gadam Gah Ziyaretgahı (1643-1680) Isfahan Çahar Bağ Medresesi’nde (1714-1718)
çini mozaik kullanılmıştır262.

259
Riyazi, 23.
260
Öney, 62.
261
Riyazi, 24.
262
Öney, 100.
 576

Safeviler devrinde çok moda olan ve gelişen çini mozaik, Kaçarlarda yerini büyük
ölçüde sıraltı veya renkli sır tekniğinde yapılmış kare çini plakalara bırakır. Çini
mozaiğin yapı dışında duvar, eyvan ve tonoz gibi yerlerde oldukça iri, kare biçimli
tanelerle işlenerek geometrik kompozisyonlar meydana getirdiği görülür. Minare ve
kubbe kaplamalarında Safavilerde olduğu gibi mavi, firuze, lacivert, siyah, sarı ve beyaz
sırlı tuğlalar geometrik desen oluşturur. Bu tipik özelliklerin yanı sıra koyu pembe,
bordo çini mozaiklerde görülür. Tahran Gülistan Sarayı’nın cephesinde 19.yüzyıldan
çeşitli çini mozaik bezemeleri tipik örnek olarak gösterebiliriz263.

Kaşan Sultan Ahmet Hamamı giriş kapısı nişlerinin kemer alınlığı çini mozaik
süslenmiştir (Foto 2.136). Erak Dört İklim Hamamı soğukluk bölümünde kubbe altı
(Foto 2.455), soğukluk bölümü eyvanlarının kemerleri (Foto 2.462) ve sıcaklık bölümü
kemer üzerlerinde (Foto 2.456) bitkisel ve geometrik kompozisyonlu çini mozaik
süslemeler dikkat çekmektedir.

Çini mozaik tekniğinin uygulandığı önemli örneklerden biride Safevi Dönemi

İsfahan Şeyh Lütfullah Camii’dir (1602-1618). Yapının giriş kapısında bitkisel ve
geometrik kompozisyonlar çini mozaik tekniği ile zengin bir süsleme
sergilemektedir264.

Krş. Foto 11. İsfahan Lütfullah Camisi’nin Giriş Kapısı Mozaik Çini Süslemeleri
(https://www.eligasht.com/Blog/travelguide) (E.T: 18.07.2018)

263
Öney, 122-123.
264
www.kojaro.com (E.T. 16.06.2019).
 577

Sıraltı Tekniği: Selçuklu döneminde saray çinilerinde yaygın olarak sıraltı

tekniği uygulanmıştır. Yıldızlarla bezeme renksiz şeffaf sıraltına siyah, mor, firuze
renklerle, haç çinilerde ise şeffaf firuze sır altına siyahla yapılır265.

Safevi Dönemi mavi-beyaz seramiklerinin en erken örneklerine bakıldığında

genellikle kaynak yetersizliği ve materyal eksikliğinden söz edilir. Araştırmacılar, mavi-
beyaz seramiklerin İran’a Suriye aracılığı ile geldiğini, İran’da 12 ve 13. yüzyılda farklı
renklerle birlikte yapılan sıraltı uygulamalarla birlikte ortaya çıktığını ve gezici ustalar
tarafından İran’dan Çin’e getirildiğini ifade etmektedirler266.

Sıraltı tekniği İran mimarisinde 16.yüzyılın sonu ve 17.yüzyılında görülmeye

başlanmıştır. Sıraltı çinilerinin özellikle Şah Abbas (1589-1628) devrinde olduğu
tahmin edilir. Dağıstan’da Kubaçi Köyü eserlerinde bu tip bol çini ve seramik
bulunduğundan bunlara ‘’Kubaçi’’ çinileri de denilmektedir. Kompozisyonlarda
genellikle insan, hayvan figürleri uygulandığından, sivil mimaride, saraylarda, bahçe
köşklerinde, evlerde kullanıldıkları sanılmaktadır267.

Sıraltı Tekniği, Kaçar döneminde tek bir çini üzerinde oldukça detaylı figürler
veya çiçekli kompozisyonlarla işlenmiştir. Bu teknikte yapılmış çini örnekleri de
boldur. Bunlar Tahran Gülistan Sarayı’nda olduğu gibi yapı içinde kullanılırlar.
19.yüzyıl sonu – 20.yüzyıl başından olan bazı yüksek kabartmalı sıraltı tekniğinde
işlenmiş çiniler, detaylı şekilde, minyatür stilinde, İran edebiyatından sahneler, eğlence,
av, savaş, aşk, zafer, taht sahneleri, kahramanlarla bezenmiştir268.

İncelenen dönem İran hamamlarından Kaşan Han Hamamı’nın giriş kapısının

(Foto 2.43) kemer alınlığı ve kenarlarında, heşti ve soğukluk bölümünün yerden 1m
mesafeye kadar olan kısımlarında geometrik ve bitkisel motiflerle (Foto 2.44), Zencan
Hacı Dadaş Hamamı’nın (Foto 2.62) heşti ve soğukluk bölümlerinin duvarları
geometrik ve bitkisel motiflerle simetrik olarak, Halhal Nesr Hamamı(Foto 2.382) ve
Yezd Han Hamamı’nın(Foto 2.110), Tahran Kethuda Hamamı(Foto 2.469) giriş
kapısının kemer alınlığı sıraltı mavi-beyaz tekniği ile işlenmiştir.

265
Öney, 47.
266
Watson, O., Ceramics From Islamic Lands (The al-Sabah Collection Dar al-Athar al-Islamiyyah,
Kuwait National Museum), Londra, 2006, 61.
267
Öney, 101.
268
Öney, 123.
 578

Levha Çini: 1957’de başlatılan Gazne kentindeki Gazne Sarayı kazılarında tek
renk çiniler bulunmuştur269. Tebriz Gök Mescid’de (1465), sırlı tuğlalarla birlikte nefis
geometrik kompozisyonlar oluşturan firuze çiniler bu zengin işçiliğe örnektir.
Karakoyunlu Cihan Şah’ın kızı Saliha Hanım tarafından yaptırılan eser, çini bezemesi
nedeniyle Gök Mescid diye anılmıştır. Samarkand Bibi Hanım Camii (1399-1404),
Uluğ Bey Medresesi (1417-1420), Gur-i Mir Türbesi (1404), Meşhed Gevher Şad Camii
(1418), Herat Gevher Şad Musalla ve Türbesi (1417-1437), Hargirt Medresesi (1445),
Yezd Mescid-i Cuma’sı (1375-1442) gibi eserler tek renk çini ile bezenmiş Timur devri
eserlerindendir270. Safevi devrinde çoğu kez düz altıgen çinilerin duvarların altında
kaplama olarak görülür. Save Mescid-i Cumasının (1512) mihrabı etrafındaki çini
kaplama buna örnektir. Isfahan Mescid-i Şah (1629)’ın dış cephesinde burmalı çini
dekorun çok anıtsal özelliğini görürüz271. Zend ve Kaçar döneminde de tek renk çini
tekniğinin kullanımı devam etmiştir.

Levha çiniler incelenen dönem İran hamamlarında yaygın bir kullanım alanı
göstermektedir. Genellikle levha çinilerde beyaz, mavi, lacivert ve firuze renkler
görülmektedir272. Levha çini geleneği İran’da günümüze kadar gelişimini sürdürmüştür.

İncelenen dönem İran hamamlarından, Kaşan Fin Hamamı heşti ve soğukluk

bölümlerinde (Foto 2.44), Tebriz Nober Hamamı’nın heşti, sıcaklık ve hazine
bölümlerinde (Foto 2.216), Hamedan Hacı Ağa Torab Hamamı (Foto 2.197) ve Tahran
Gevamuddoğlu Hamamı giriş kapısının kemer üstünde (Foto 2.251) firuze renkli,
İsfahan Cennet Hamamı hazinesinde (Foto 2.314) beyaz ve firuze renklerinde, Kaşan
Fin Hamamı sıcaklığında (Foto 2.216) ve Kaşan Sultan Ahmet Hamamı tüm
bölümlerinde (Foto 2.158-2.162) yerden 1m mesafeye kadar olan kısmı beyaz, sarı,
firuze ve lacivert renklerde levha çinilerle kaplanmıştır.

Levha çinilerle süslenmiş hamamlardan benzer bir uygulama İsfahan Carçı

Hamamı (1610) soğukluk bölümünde görülen levha çinilerde karşımıza çıkmaktadır
(Krş. Foto 12).

269
Gönül Öney, İslam MimarisindeÇini, 1987, İzmir, 17.
270
Öney, 61.
271
Öney, 99.
272
Vernoyd, 8.
 579

Krş. Foto 12. İsfahan Carçı Hamamı Soğukluk Bölümü Levha Çini Süslemeleri
(Miras-ı Ferheng-i İsfahan) (E.T: 15.04.2016)

3.4.2. Tuğla ve Sırlı Tuğla Süsleme

İran’ın geleneksel eski ana yapı malzemesi tuğladır273. Yapı dışında minare ve
türbelerde toplanan çini dekorun esası daha dayanıklı olan sırlı tuğladır274. İran’daki ilk
tuğla süsleme M.Ö. 2500 yılında Sus şehrindeki bir yapıda ortaya çıkmıştır275. Zigurati
Çoğazembil MÖ. 1250 yılında tuğla malzeme ile İlami döneminde inşa edilmiştir. Bu
mabedde sarı renkte sırlı tuğla güneşi, mavi renk göğü, kırmızı renk marsı, beyaz renk
İştar’ı (koruyucu tanrı), yeşil renk yeryüzünü, siyah renk ölümden sonraki hayatı
yansıtmaktadır276. Buradaki sırlı tuğla süslemede tanrılar ağaca dokunur halde
gösterilmiştir. M.Ö. 1000 yılında İran’ın batısında Serdeşt şehrinde sırlı süslemeye
rastlanmıştır277. Hahameniş Dönemi’nde de sırlı tuğlanın Persepolis ve Sus Şehirleri
yapılarında gelişmiş örnekleri ortaya çıkmıştır. Buradaki yapılarda renkli sırlı tuğlalar

273
İran sanatı konusunda geniş çalışmalarıyla tanınan araştırmacı Arthur Upham Pope durumu tek
cümleyle “taş mümkündü ama tuğla tercih edildi” diyerek özetler. “Islamic Architecture, Introduction”,
Survey, 901; Sergej Chmelnizkij, “Central Asia and Asia Mimor”, Islamic Art and Architecture, Editor,
Markus Hattstein – Peter Delius, France, bty., 354; Barbara Brend, Islamic art, Massachusetts, 1991, 73.
274
Gönül Öney, Türk Çini Sanatı, İstanbul 1976, 15.
275
Alevi, 9.
276
Riyazi, 21.
277
Hasan Fazıli, Gozareşi Emelkerdi Bağıstan Şinasi, Tahran 2007, 149.
 580

kanatlı boğa, aslan ve askerler ile gösterilmiştir278. Part ve Sasani dönemlerinde de tuğla
süsleme yapılarda devam etmiştir. İslamiyet’ten sonra tuğla daha yaygın ve yapıların
inşasında ana malzeme olarak kullanılmıştır. Buhara’da yer alan Emir İsmail Samani
Türbesindeki tuğla süslemeler, İran’da 11. yüzyıldan itibaren bu malzemenin gelişmiş
bir şekilde kullanıldığına işaret etmektedir. Selçuklu Dönemi’nde özellikle firuze renkli
sırlı tuğlalarla yapılan süslemeler yaygındır279. Damgan Camii(1066) minaresi ve
Meraga Kümbet-i Kebut tuğla süslemelerinde geometrik ve bitkisel kompozisyonlar
görülmektedir. İran’da tuğla süsleme İlhanlı döneminden sonra daha da yaygınlaşmıştır.
Zencan Sultaniyye Türbesi(1302) süslemeleri ile önemlidir280. Ayrıca Eşteregan Ulu
Camiinin özellikle mukarnaslı taç kapısında bitkisel, geometrik ve hatai kompozisyonlu
tuğla süslemeler dönemin özelliklerini yansıtmaktadır281. Safevi Döneminden sonra
tuğla ve sırlı tuğla özellikle karbendi geçiş sistemlerinde görülmektedir. Karbendi
eşkenar dörtgen şekillerinden oluşan geometrik bir bezemedir. Safevi dönemi’nde cami,
türbe, medrese, kervansaray, hamam, ev vb. yapılarda kullanılmıştır282. Zend ve Kaçar
Dönemleri tuğla süsleme açısından değişimin yaşandığı asıl dönem olmuştur.
Batılaşma dönemi olarak nitelendirilen bu dönem İran süsleme sanatlarında da etkisini
göstermektedir. İranlı sanatçıların matematik ve geometrik bilgilerini süsleme ile
birleştiren karbendi dönemin önemli özelliklerinden biri olarak karşımıza
çıkmaktadır283.

İran Hamamlarında tuğla ile yapılan süsleme yaygındır. Tuğla, yapıların giriş
cephelerinde, beden duvarlarında, kubbe, tonoz ve geçiş sistemlerinde görülmektedir.
Tuğla ile birlikte lacivert, turuncu ve firuze renkli sırlı tuğlalar kullanılmıştır.

Senendec İki Hazine Hamamı (Foto 2.80), Halhal Nesr Hamamı (Foto 2.382),
Senendec Şişe Hamamı (Foto 2.184) ve Erdebil Muhammedyan Hamamı (Foto 2.424)
giriş kapılarında yatay-dikey ve diyagonal şekilde dizilen tuğlalarla yapılan bir süsleme
görülmektedir. Culfa Kürdeşt Hamamı’nın avlusunda (Foto 2.131), Yezd Ebul Meali
Hamamı’nın soğukluk bölümünde (Foto 2.281), Hamedan Kale Hamamı’nın tüm
birimlerinde (Foto 2.289) tuğla süslemeler izlenmektedir.
278
Riyazi, 21.
279
Kiyani, 15.
280
Riyazi, 23.
281
Mahmut Mahirunnakş, Mirasi Acurkari İran, Tahran, 2002, 226.
282
Mahirünnakş, 284-304.
283
Muhammedyan, 97.
 581

İran hamamlarında yaygın bir kullanım alanı gösteren tuğla ve tuğla süsleme
Kaçar Dönemi Şuşter Efzel Hamamı (1820) giriş cephesinde de benzer şekilde
uygulanmıştır (Krş Foto 21).

Krş. Foto 21. Şuşter Efzel Hamamı Giriş Cephesi Tuğla Süslemeleri
(https://www.irna.ir/news/83081278/) (E.T: 19.07.2018)

Şiraz Vekil Hamamı (Foto 2.30), Zencan Hacı İbrahim Hamamı (Foto 2.362) ve
Şebster İkiz Hamamı giriş kapıları (Foto 2.220) ise firuze, turuncu ve lacivert renkli sırlı
tuğlalarla yapılan geometrik bir süsleme yansıtmaktadır. Benzer bir uygulama Kazvin
Hacı Mir Hüseyin Hamamı (1800) giriş kapısında sırlı tuğlalarla yapılan geometrik
süslemede görülmektedir.

Kazvin Hacı Mir Hüseyin Hamamı’nın giriş kapısı da sırlı tuğla ile geometrik
motiflerle süslenmiştir (Krş. Foto 22).
 582

Krş. Foto 22. Kazvin Hacı Mir Hüseyin Hamamı’nın Giriş Kapısı Sırlı Tuğla
Süslemeleri
(https://sobheqazvin.ir/news/115548/) (E.T: 19.07.2018)

İncelenen Dönem Kaşan Han Hamamı (Foto 2.47), Kaşan Sultan Ahmed Hamamı
(Foto 2.169), Tebriz Nober Hamamı (Foto 2.217), Kaşan Gozere No Hamamı (Foto
2.239) ve Erdebil Üç Dükkan Hamamı soğukluk bölümlerinin (Foto 2.255) kubbe altı,
lacivert, firuze ve turuncu renkli sırlı tuğlalar ile geometrik bir süsleme yansıtmaktadır.

Hamamların dışında da tuğla ile yapılan süsleme yaygındır. Bunlardan Tahran

Kapalı Çarşısı kubbe altında görülen geometrik kompozisyon lacivert, firuze ve turuncu
renkli sırlı tuğlalarla kompoze edilmiştir (Krş. Foto 23).
 583

Krş. Foto 23. Tahran Kapalı Çarşısı’nın Kubbe Altı Sırlı Tuğla Süslemeleri
(https://www.picfair.com/pics/06049590) (E.T: 19.07.2018)

İncelenen dönem Zencan Hacı Dadaş Hamamı giriş kapısında firuze ve lacivert
renkli sırlı tuğlalarla Ali ismi simetrik olarak yazılmıştır (Foto 2.63).

Zencan Sultaniyye Türbesinde de(1302) benzer şekilde sırlı tuğlalarla Ali ismine
yer verilen bir kompozisyon bulunmaktadır (Krş. Foto 24).
 584

Krş. Foto 24. Zencan Sultaniyye Türbesi Sırlı Tuğla Süslemeleri

(https://www.mehrnews.com/photo/2217313) (E.T: 19.07.2018)
 585

3.4.3. Kalem İşi Süsleme

İncelenen dönem İran hamamlarında süslemenin önemli bir kolunu da kalem işi
süslemeler oluşturmaktadır. Kalem işi süsleme hamamların duvarlarında ve üst
örtülerinde bulunmaktadır. Özellikle kubbe altı karbendi geçiş sistemleri zengin kalem
işi süslemeleri ile dikkat çekmektedir. Kubbenin ortasında bulunan fenerden gelen ışık
bu kalem işlerini daha da canlandırmaktadır284.Kalem işi süslemerde doğal renkler
kullanılmıştır. Genellikle siyah ve beyaz renkleri uygulanmış, yanı sıra kahverengi, sarı,
yeşil, kırmızı, pembe ve lacivertte beyaz zemin üzerinde yerini almıştır. Kalem işlerinde
bitkisel, geometrik ve figürlü kompozisyonlar görülmektedir. Bu kompozisyonlarda
genellikle destan ve İran mitolojisinden sahneler ile nadiren dini konular işlenmiştir285.
İncelenen dönem hamamlarında bu genel eğilim devam etmiş, kompozisyonlarda
görülen bitkisel motifler batılılaşma döneminin üslup özelliklerini yansıtan zengin bir
çeşitlilik ile sunulmuştur.

Bitkisel kompozisyonlarda daha çok maydanoz, nilüfer, sarmaşık yaprakları,

meyve ve çiçek motifleri kullanılmıştır286.

İncelenen dönemde Şiraz Vekil Hamamı sıcaklık bölümü (Foto 2.29), Senendec
İki Hazine Hamamı soğukluk bölümü (Foto 2.79), Senendec Han Hamamı tüm
bölümleri (Foto 2.90) ve Hamedan Hacı Ağa Torab Hamamı heşti ve soğukluk
bölümleri (Foto 2.200), Culfa Kürdeşt Hamamı soğukluk ve hazine bölümleri (Foto
2.119-2.123), Kaşan Sultan Ahmed Hamamı soğukluk bölümü (Foto 2.167), Halhal
Nesr Hamamı soğukluk bölümü (Foto 2.383) kalemişi bitkisel kompozisyonlarında
saksı içerisinde çiçek, hatai ve rumilerle oluşturulan bir süslemeye yer verilmiştir.

Benzer süslemelere Erdebil Ağa Nagi ve Meşhed Mehdi Guli Ağa Hamamları
soğukluk bölümlerinde yer alan kalem işi kompozisyonlarda karşımıza çıkmaktadır
(Krş. Foto 25-26).

284
Meryem Kiyani, ‘’Hamamlarda Kalem İşi Süsleri’’, Hamam Kültürü Sempozyumu, Tahran, 2005, 296.
285
Z. Bozorgi Mehri, ‘’İran Yayınları’’, İran Kültüründe Hamamlerın Etkisi Sempozyumu, Tahran, 2010,
141.
286
Meryem Şadabıfer, ‘’Safevi, Zend ve Kaçar Dönemi Hamamlarının Kalem İşi Süslerinin
Araştırılması’’, Sanat Etkisi Dergisi, Tahran, 2011, 67.
 586

Krş. Foto 25. Erdebil Ağa Nagi Hamamı Soğukluk Bölümü Kalemişi Süslemeleri

Krş. Foto 26. Meşhed Mehdi Guli Ağa Hamamı Soğukluk Bölümü Kalemişi Süslemeleri
(https://www.karnaval.ir/things-to-do/museum-anthropology-mashhad-bathroom) (E.T:
19.07.2018)
 587

İran hamamlarında kalem işi süslemelerde bitkisel kompozisyonların yanı sıra

geometrik kompozisyonlarda uygulanmıştır287. Geometrik kompozisyonlarda daha çok
sekizgen, altıgen ve beşgenlerle oluşturulan geçmeler tercih edilmiştir288.

İncelenen dönemde Senendec İki Hazine Hamamı soğukluk bölümü (Foto 2.79),
Senendec Han Hamamı kubbe altı karbendi geçiş sisteminde (Foto 2.81-2.92), Senendec
Şişe Hamamı soğukluk, ılıklık ve sıcaklığında (Foto 2.179-2.182), Hamedan Hacı Ağa
Torab Hamamı’nın heşti ve soğukluk bölümünde (Foto 2.191-2.193) ve Yezd Gulşen
Hamamı soğukluk bölümünde (Foto 2.229), Culfa Kürdeşt Hamamı soğukluk ve hazine
bölümlerinde (Foto 2.115-2.118), Kaşan Sultan Ahmed Hamamı heşti ve soğukluk
bölümünde (Foto 2.158-2.161) ve Halhal Nesr Hamamı soğukluk bölümünde görülen
geometrik geçmeler süslemenin çeşitliliğini gösteren örneklerdir (Foto 2.393).

Geometrik süslemenin benzer örnekleri Safevi Dönemi İsfahan Şah Ali Hamamı
(Krş. Foto 27) ve Safevi Dönemi İsfahan Şehzade Hamamlarının (Krş. Foto 28)
soğukluk bölümlerinde karşımıza çıkmaktadır.

Krş. Foto 27. İsfahan Şah Ali Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Kalemişi Süslemeleri
(https://nedaesfahan.ir/24419/) (E.T: 19.07.2018)

287
Puya Talip Niya, ‘’Senendece Molla Lütfullah Hamamı’nın Süslemelerinin Araştırılması’’, İran Milli
Mimari Sempozyumu, Tahran, 2015, 8.
288
Muhammed İbrahim Zarei, ‘’Senendec Han Hamamı’nda Süslerin Rolü’’, Güzel Sanatlar Dergisi,
Tahran, 2012, 8.
 588

Krş. Foto 28. İsfahan Şehzade Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Kalemişi Süslemeleri
(https://nedaesfahan.ir/24419/) (E.T: 19.07.2018)

İran hamamlarında kalem işi süslemelerde figürlü kompozisyonlarda önemli bir

yer tutmaktadır. Kaçar ressamları figürlü kompozisyonları canlı renklerle saraylara
resmederek saraylara canlılık getirip hareketlendirmiştir289. İnsan ve hayvan
figürlerinden oluşan bu kompozisyonlarda aslan, yılan, kartal, sığır, ejderha ve kuşlar,
mücadele sahneleri ile av sahneleri yer almaktadır. İran hamamlarında figürlü kalem işi
süslemelerinde genellikle tavus kuşu dikkat çekmektedir. Tavus kuşu İran kültüründe
güzellik sembolüdür. Aynı zamanda maddi ve dünyevi duyguları sembolize
etmektedir290. İran kültüründe aslan kuvvet, adalet, kanun, saltanat ve gücün sembolü
olmuştur. Sasani Dönemi bayrağında, elinde kılıç olan aslan bulunmaktadır291. Yılan
İran kültüründe ölümü sembolize etmektedir. Eski iran mitolojisinde kuşun, yılan ile
mücadelesi iyiliğin kötülüğü yenmesi, aydınlığın karanlığı yenmesini ifade eder292.

289
Al-Jawhara bint Abdulaziz Al-Saadoon, ‘’ Animate Paintings Executed On Qajar Ceramic Vessels
And Tiles In Light Of The Collection Preserved In King Faisal Museum’’, West East Journal of Social
Sciences, 2018, 66.
290
Davud Mensuri, Eski Çağda İran ve Hint Mitolojisi, Tahran, 2011, 114.
291
Perdis Behmeni, ‘’Eski İran Sanatlarında Sembollerin Gelişimi’’, Sanat Dergisi, Tahran, 2010, 76.
292
Behmeni, 109.
 589

Kartal ise galibiyet sembolüdür293. Kalemişi kompozisyonlarda zaman zaman rastlanan

grifon sadece Kaçar Dönemi’nde görülmektedir.

İncelenen dönem hamamlarında Senendec İki Hazine Hamamı (Foto 2.79), Sakkız
Hacı Salih Hamamı (Foto 2.82) ve Halhal Nesr Hamamı soğukluk bölümlerinde (Foto
2.383) hayvan figürlü kompozisyonlara yer verilmiştir. Senendec Şişe Hamamı
soğukluk bölümünde (Foto 2.183) mitolojik bir kuş olan simurg simetrik bir şekilde
karşımıza çıkmaktadır.

Benzer hayvan figürlü kompozisyonlar Kirman Gencali Han Hamamı (1611)

soğukluk bölümünde de görülmektedir (Krş. Foto 29). Kaçar Dönemi Senendec Molla
Lütfullah Hamamı soğukluk bölümünde ise simurg figürlü süslemenin bir diğer
örneğini oluşturmaktadır (Krş. Foto 30).

Kalemişi süslemelerde insan figürlü kompozisyonlar Safevi Döneminde

geleneksel hale gelmiştir. Ergenlik, gençlik, kadın saki ve ozanlar hamamların önemli
motiflerindendir. Bu kompozisyonlar Zend ve Kaçar Döneminde de devam etmiştir.
Ancak Kaçar Döneminde askeri ve destansı konular duvarlarda yerini almıştır. Destansı
konular genellikle Şahname’de geçen savaşları ele almaktadır.

İncelenen dönem hamamlarında Şiraz Vekil Hamamı soğukluk bölümü kubbe altı
karbendi geçiş sisteminde Şahname’den alınan sahneler resmedilmiştir (Foto 2.19-2.28).
Şiraz Gurhane Hamamı soğukluk bölümünde kubbeyi taşıyan kemerlerinin üzerinde
Leyla ve Mecnun ve Şahname’den Sohrab’ın babası Rüstem tarafından öldürüldüğü
sahne işlenmiştir (Foto 2.438). Kaşan Gozere No Hamamı soğukluk bölümünde elinde
baston olan Kaçar şehzadesi gösterilmiştir (Foto 2.244). Halhal Nesr Hamamı’nın
soğukluk bölümünde ise karbendi ve kubbe içerisinde bir tören sahnesi ile tromplarda
biri erkek, diğeri kız olmak üzere iki Kaçar şehzadesi canlı renklerle betimlendirilmiştir.

Benzer destansı sahneler Safevi Dönemi İsfahan Vezir Hamamı giriş kapısının
kemer alınlığında görülmektedir (Krş Foto 31). İsfahan Reise Hamamı soğukluk
bölümü kemer üzerinde ise insan figürleri ile duvar yüzeyindeki insan figürleri ve av
sahnesinden oluşan bir kompozisyon dikkat çekmektedir (Krş. Foto 32).

293
Zarei, 81.
 590

Krş. Foto 29. Kirman Gencali Han Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Kalemişi Süslemeleri
(https://apochi.com/attractions/kerman/ganjali-khan-complex/) (E.T: 19.07.2018)

Krş. Foto 30. Senendec Molla Lütfullah Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Kalem İşi
Süslemeleri
 591

Krş. Foto 31. İsfahan Vezir Hamamı Giriş Kapısının Kemer Alınlığında Bulunan Kalem
İşi Süslemeleri
(https://nedaesfahan.ir/24419/) (E.T: 19.07.2018)

Krş. Foto 32. İsfahan Reise Hamamı’nın Soğukluk Bölümü Kalem İşi Süslemeleri
(https://nedaesfahan.ir/24419/) (E.T: 19.07.2018)
 592

3.4.4. Alçı Süsleme

İran yapılarında alçı malzemesi ilk olarak İlami döneminde görülmektedir294.

Eşkani döneminde Nesa Şehri’nde ve Sistan’ın Hace Dağı’nda yapılan arkeolojik
kazılarda alçı süsleme ele geçirilmiştir295. Tisfun Şehrinde Tagı Kesra alçı süslemeye
rastlanmıştır296. Bu süsleme İslami dönemde özellikle Selçuklu döneminde daha da
geliştirilmiştir. Alçı süsleme daha çok cami ve türbelerin mihraplarında kullanılmıştır.
İlhanlı döneminde de gösterişli örnekler verilmiştir297. Safevi döneminde devam eden
bu gelişim Zend ve Kaçar Dönemlerinde de devam etmiştir.

İran hamamlarında süslemenin önemli bir kolu oluşturan alçı süsleme incelenen
Zend ve Kaçar Dönemi hamamlarında da zengin ve gösterişli örnekleri ile dikkat
çekmektedir. Alçı kabartma olarak yapılan süslemelerde geometrik, bitkisel ve figürlü
kompozisyonlar görülmektedir. Alçı süslemelerde genellikle düz, eğri, zikzak ve bazen
de bunların birleşimi ile oluşturulan süslemeleri oluşturur. Özellikle geometrik süsleme
hamamların kubbe ve tonoz altı karbendi geçiş sistemlerinde karşımıza simetrik olarak
çıkmaktadır. Bitkisel kompozisyonlar hamamların içerisinde daha özenle yapılan
süslemeleri oluşturmaktadır. Bitkisel alçı süslemelerde özellikle arabesk
kompozisyonlar yaygın bir şekilde uygulanmıştır. Maydanoz yaprağı, nilüfer ve bazen
de sarmaşıklar bu bitkisel süslemenin motiflerindendir. Figür ise hamamların alçı
süslemelerinde hayvan figürleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunlar genellikle, geyik,
kuşlar (kanarya, tavus kuşu), hayvan mücadele sahnelerinin yer aldığı
kompozisyonlardır.

Şiraz Vekil Hamamı sıcaklık ve hazine bölümlerinde (Foto 2.17), Şiraz Alihan
Hamamı (Foto 2.33), Zencan Hacı Dadaş Hamamı (Foto 2.66), İsfahan Renan Hamamı
(Foto 2.68), Sakkız Hacı Salih Hamamı (Foto 2.82), Yezd Han Hamamı (Foto 2.108),
Hoy Muhammed Beg Hamamı (Foto 2.130), Eşkonan Alihan Hamamı (Foto 2.145),
Firuzabad Meymend Hamamı (Foto 2.173), Lahican Gulşen Hamamı (Foto 2.187),
Tebriz Nezafet Hamamı (Foto 2.232), Zencan Ferraşbaşı Hamamı (Foto 2.295) ve

294
Cemal Ensari, ‘’Gecburi Doğrani Sasani ve Tesiri An Ber Hunerhayi İslami’’, Sanat Dergisi, Tahran,
1986, 318.
295
Rumen Grishmen, Huneri İran Derduri-i Part ve Sasani, (Ter. Behram Ferehveş), Tahran, 1991, 40.
296
Yans Kroger, Gecburi Sasani, Ter. Feramerz Mecdi Semii, Tahran, 2017, 17.
297
Donald Wilmer, Mimariye İslamiye İran Doğri İlhanan, (Ter. Abdullah Feryad), Tahran, 1977, 83.
 593

Erdebil İbrahimabad Hamamı soğukluk bölümlerinde (Foto 2.397) kubbeye geçiş

sistemi karbendi üzerinde eşkenar dörtgenler şeklinde alçı süslemelere yer verilmiştir.

Benzer bir uygulama Kaçar Dönemi Kirman İbrahimabad Hamamı soğukluk

bölümünde karbendi geçiş sisteminde karşımıza çıkmaktadır (Krş. Foto 33).

Krş. Foto 33. Kirman İbrahimabad Hamamı Soğukluk Bölümü Karbendi Geçişlerinde
Alçı Süslemeleri
(http://www.matboatfars.com/newsThread.aspx?ID=3062) (E.T: 19.07.2018)
 594

Kaşan Han Hamamı (Foto 2.46), İsfahan Renan Hamamı (Foto 2.70), Eşkonan
Alihan Hamamı (Foto 2.144), Kaşan Sultan Ahmed Hamamı (Foto 2.157), Kaşan Fin
Hamamı (Foto 2.148), Kaşan Gozere No Hamamı (Foto 2.243) ve Tahran
Gevamuddoğlu Hamamı’nın (Foto 2.251) giriş kapıları alçıdan mukarnaslı formları ile
cephelere hareketlilik getirmiştir.

Benzer bir düzenleme Kirman Gencalihan Hamamı(1611) taç kapısında

uygulanmıştır (Krş. Foto 34).

Krş. Foto 34. Kirman Gencalihan Hamamı Mukarnaslı Taç Kapı Formu Alçı Süslemeleri
(https://apochi.com/attractions/kerman/ganjali-khan-complex/) (E.T: 19.07.2018)
 595

Senendec İki Hazine Hamamı soğukluk bölümünün duvarları yerden 1m

mesafeye kadar olan kısmı (Foto 2.82), Kaşan Sultan Ahmed Hamamı giriş kapısı (Foto
2.163) ve soğukluk bölümünde (Foto 2.164) bitkisel kompozisyonlar alçı süslemenin
uygulamalarındandır.

Alçı üzerine bitkisel süsleme İsfahan Nizamul Mülk Türbesi’nin (1092) giriş
kapısında da benzer bir şekilde karşımıza çıkmaktadır (Krş. Foto 35).

Krş. Foto 35. İsfahan Nizamul Mülk Türbesi Giriş Kapısı Alçı Süslemeleri
(https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Nizam_al-Mulk_tomb_2.JPG) (E.T: 20.07.2018)
 596

İncelenen dönem Kaşan Sultan Ahmed Hamamı giriş kapısının kemer alınlığında
aslan ve ceylan mücadelesi (Foto 2.163) ve kuşlar (Foto 2.164) kabartma olarak
işlenmiştir.

Az sayıda örnekle temsil edilen bu süsleme Çaleşter Kalesi’nin (1905) giriş

kapısının kemer alınlığında benzer şekilde figürlü kabartma olarak uygulanmıştır (Krş.
Foto 36).

Krş. Foto 36. Çaleşter Kalesi Giriş Kapısı Figürlü Alçı Süslemeleri
(https://seeiran.ir/wp-content/uploads/2013/12/ghale-chalsh5.jpg) (E.T: 20.07.2018)
 597

3.4.5. Taş Süsleme

Taşın mimaride kullanılması sütunların ortaya çıkması ile başlamıştır298. İran

mimarisinde sütun ilk olarak Urmiye Hasanluh Tepesi’nde MÖ. 8000 yılında
kullanılmıştır. Med ve Urartu dönemlerinde taş ve taş süsleme devam etmiştir299.
İran’da taş süsleme Hahameniş döneminde Persepolis şehrinde daha gösterişli
örneklerle bilinmektedir. İslam’ın doğuşundan sonra ise İran mimarisinde kullanılmaya
devam etmiştir. Safevi, Zend ve Kaçar Dönemleri’nde taşa bağlı bezeme hamamlarda
genellikle zemin döşemelerinde, girişlerde, soğukluktaki sekilerde, sütunlarda, ve
kurnalarda görülmektedir.

İran mimarisinde bazı taş sütunların ana gövdesi silindiriktir ve tek parçadan
oluşur. Bununla birlikte ana gövdeleri beşgen, altıgen, sekizgen, onikigen gibi farklı
şekillerde sütunlarda vardır. Zaman zaman sütunların üzerinde ince diyagonal hatlar
bulunur veya spiral oluklar tamamen gövdeyi sarar. Bu sütunların en güzel örneklerine
Zend Döneminde rastlanır. Gövdesi spiral oymalarla hareketlendirilen bu sütunların
başlıklarıda mukarnaslı tiptedir. İran Zend ve Kaçar Dönemine ait olan hamamların
sütun ve sütun başlıkları bu dönemin camilerinde de karşımıza çıkmaktadır.

İncelenen Zend ve Kaçar Dönemi hamamlarında taş süsleme az uygulanmıştır.

Şiraz Vekil, Nezer Alihan ve Alihan, Zarç, Zerrinrut, İsfahan Renan ve Çadegan, Sakkız
Hacı Salih, Culfa Kürdeşt, Kaşan Sultan Ahmed, Gozere No ve Han, Senendec Şişe,
Hamedan Hacı Ağa Torab, Tebriz Nober ve Nezafet, Zencan Hacı Dadaş, Hoy
Muhammed Beg ve Erak Dört İklim Hamamlarında taş süslemeye yer verilmiştir.

Şiraz Vekil Hamamı (Foto 2.31) ve Zencan Hacı Dadaş Hamamlarının soğukluk
bölümlerinde (Foto 2.65), Şiraz Alihan (Foto 2.147) ve Hamedan Hacı Ağa Torab
Hamamlarında sütunlar burma gövdeleri ile dikkat çekmektedir (Foto 2.196).

Benzer burmalı sütunlar Kirman Gencalihan Hamamı soğukluk bölümünde

karşımıza çıkmaktadır (Krş. Foto 37).

298
Mehtap Mubini, ‘’Sütun Nemadi Gudret Der Mimari-i Hahameniş’’, Negre Dergisi, s.19, Tahran,
2011, 82.
299
Daniel Patis, Bağıstan Şinasi İlan, (Ter. Zehra Bağısti), Tahran, 2006, 515.
 598

İncelenen dönemde Şiraz Nezeralihan Hamamı, Kaşan Han ve Gozere No

Hamamları (Foto 2.239), Zarç Hamamı, İsfahan Renan, Çadegan Hamamları (Foto
2.336), Senendec İki Hazine ve Hacı Saliha Hamamları (Foto 2.82), Hoy Hacı
Muhammed Beg Hamamı (Foto 2.128), Eşkonan Alihan Hamamı (Foto 2.146), Lahican
Golşen Hamamı (Foto 2.187), Tebriz Nober Hamamı (Foto 2.185) ve Nezafet Hamamı
(Foto 2.232), Hamedan Zerabi Hamamı (Foto 2.259), Nehavend Golşen Hamamı (Foto
2.324), Ağıstane Hacı Rebi Hamamı (Foto 2.327) ve Erdekan Hacı Muhammed (Foto
2.373) Hamamı sütunlarının gövdesi ise yivlerle süslenmiştir.

Krş. Foto 37. Kirman Gencalihan Hamamı’nın Soğukluk Bölümünün Burma Taş
Süslemeleri
 599

İncelenen dönemde Hoy Muhammed Beg Hamamı (Foto 2.128), Şiraz Nezer
Alihan Hamamı (Foto 2.34), Tebriz Nober Hamamı (Foto 2.205), Culfa Kürdeşt
Hamamı (Foto 2.124), Şiraz Alihan Hamamlarının soğukluk bölümü (Foto 2.147) ve
Tebriz Nezafet Hamamı soğukluk ve sıcaklık bölümlerinde (Foto 2.232) sütun başlıkları
mukarnaslı ve geometrik şekillerden oluşan başlık tiplerinde ele alınmıştır.

Benzer sütun ve başlıklara örnek olarak İsfahan Hosu Ağa Hamamı giriş kapısı
verilebilir (Krş. Foto 38).

Krş. Foto 38. İsfahan Hosu Ağa Hamamı’nın Giriş Kapısı Geometrik Motifli Taş
Süslemeleri
(https://esfehanemrooz.ir/64458) (E.T: 20.07.2018)
 600

Hamedan Hacı Ağa Torab Hamamı’nın giriş kapısının kemer alınlığında taş
üzerinde kitabe bulunmaktadır ve bordürü de geometrik motifler ile simetrik olarak
süslenmiştir (Foto 2.196).

Taş süslemenin kitabelerde uygulandığı güzel bir örnekte Tebriz Gök

Camiinin(1465) dış cephesinde bitki motifleri ile zenginleştirilen kitabede
görülmektedir (Krş. Foto 39).

Krş. Foto 39 Tebriz Mavi Camisi Kitabesinin Taş Süslemeleri

(https://www.kojaro.com/2016/1/26/116869/tabriz-blue-mosque/) (E.T: 20.07.2018)
 601

3.4.6. Ahşap Süsleme

İncelenen dönem hamamlarında ahşap süsleme görülmez. Ahşap sadece

hamamların giriş kapılarında, pencerelerde ve fenerlerin doğramalarında kullanılmıştır.
Hamamlarda kullanılan ahşap genellikle neme dayanıklı iğde ağacıdır.

İncelenen dönem hamamlarından Kaşan Gozere No Hamamında ahşap süsleme

bulunmaktadır. Soğukluk bölümde kubbe altı kemerlerinin alınlığı tamamen
ahşaptandır. Kündekari tekniğinde yapılan süslemelerin ortasında güneş sembolü,
altında ise ayet kitabe yer almaktadır (Foto 2.242).
 602

3.5. İNCELENEN İLLERDE ZEND VE KAÇAR DÖNEMİ HAMAM LİSTESİ

Bu tez çalışmasında İran’da günümüze ulaşan ve günümüze ulaşmayan ve teze

dahil edilmeyen hamamlar da tespit edilerek tablolar içerisinde gösterilmiştir (Tablo
3.7).

Tablo 3.7. Zend ve Kaçar Dönemi Hamam Listesi

ŞEHİR HAMAM DÖNEM

URMİYE ALİ MUSTAFA KAÇAR
GERACE ZEND
İTTİHADİYE KAÇAR
AHUND KAÇAR
TECELLİ KAÇAR
ŞEYH ALİHAN KAÇAR
GAİM KAÇAR
TAHT SÜLEYMAN AHMEDABAD-I SOFLA KAÇAR
AHMEDABAD-I ULYA KAÇAR
HOY FİRUREK KAÇAR
MUHAMMED BEG KAÇAR
BARUK BARUK KAÇAR
MAMUDABAD MAHMUDABAD KAÇAR
ŞAHENDEJ GIPAN KAÇAR
TEKAP GORUHLU KAÇAR
SERDEŞT KÖHNE HAMAM KAÇAR
KARAZİYAEDDİN HAMBEG KAÇAR
POLDEŞT PURNAC KAÇAR
MAKU BAHCACUK KAÇAR
ŞOT SOFİ KAÇAR
SELMAS ŞEYH KAÇAR
 603

ŞEHİR HAMAM DÖNEM

TEBRİZ ZURHANA ZEND
NOBER KAÇAR
SERHENK KAÇAR
NEZAFET KAÇAR
BAHAR KAÇAR
MEHDİHAN KAÇAR
SEYYİT GULABİ KAÇAR
NEHOST KAÇAR
ÇERENDAP KAÇAR
ŞEHRİYAR KAÇAR
NİMETABAD KAÇAR
ŞALCILAR KAÇAR
ŞENBGAZAN KAÇAR
ÜSKÜ AĞA KAÇAR
EL KAÇAR
MİLAN KAÇAR
MAMUD BAHARİ KAÇAR
İSKENDAN KAÇAR
KEHNAMU KAÇAR
İSFENCAN KAÇAR
CULFA KÜRDEŞT KAÇAR
CULFA KAÇAR
MAMI SİYEHRUD KAÇAR
DARAN KAÇAR
SİYEHRUD KAÇAR
AZERŞEHR ÇAHARSUG KAÇAR
SUTUBAD KAÇAR
KIRMIZIGÜL KAÇAR
GOGAN KAÇAR
ŞEBESTER KAMBER KAÇAR
İKİZLER KAÇAR
HAMNE KAÇAR
MERAGA ÇAHARSUG KAÇAR
 604

HACI GAFAR KAÇAR

ŞEYH İSLAM KAÇAR
MEREND HACI MUSA KAÇAR
GELİNTEPE KAÇAR
GAZİ KAÇAR
BİNAB GEREÇIK KAÇAR
HACI FETH KAÇAR
EHER GOŞAH KAÇAR
BOSTANABAD GEREÇMEN KAÇAR
ACEPŞİR NOBAHAR KAÇAR
 605

ŞEHİR HAMAM DÖNEM

ERDEBİL ÜÇ DÜKKÂN KAÇAR
İBRAHİMABAD KAÇAR
PİR ZERGER KAÇAR
MİRZA HABİB KAÇAR
PİR ABDULMELİK KAÇAR
SEYYİTABAD KAÇAR
MOLLA HADİ KAÇAR
HAC MUHSİN KAÇAR
BARUK KAÇAR
YAGUBİYYE KAÇAR
MİRZA İMAN KAÇAR
ZEYNELŞAH KAÇAR
VEKİL KAÇAR
MENSURİYYE KAÇAR
YESAVİL KAÇAR
ÇAKER ABBAS KAÇAR
ZİNDANİ KAÇAR
HALHAL NESR KAÇAR
KÜLÜRA I KAÇAR
KÜLÜRA II KAÇAR
DRAV KAÇAR
MEŞKİN EDİL KAÇAR
TAŞ KAÇAR
NEMİN HÜR KAÇAR
SULLA KAÇAR
MUHAMMEDYAN KAÇAR
 606

ŞEHİR HAMAM DÖNEM

ŞİRAZ VEKİL ZEND
NEZER ALİHAN ZEND
TEVEKKÜLİ KAÇAR
GURHANE KAÇAR
SEDRABAD KAÇAR
LEPOYİ KAÇAR
MEHELLE KAÇAR
HAN KAÇAR
LARESTAN HUR KAÇAR
GALAT KAÇAR
KAZERUN GOLŞEN ZEND
DEVAN KAÇAR
DARAB MUŞİR KAÇAR
HAYYAM KAÇAR
İSTEHBAN KEZMAN KAÇAR
HACI HANİ KAÇAR
GERAŞ DEHBAŞI KAÇAR
FESAN GAZİ KÖŞKÜ KAÇAR
MEHR VERAVİ KAÇAR
ABADE ŞEHR-İ BEHMEN KAÇAR
MANİK MANİK ZEND
LAMERD ALİHAN KAÇAR
HORREMBİD GALEFİRUZ KAÇAR
MEMESENİ KERZ KAÇAR
BEVANAD ŞEYDAN KAÇAR
FİRUZABAD MEYMEND KAÇAR
EKLİD PEHLEVANİ KAÇAR
SERVİSTAN KUHENCAN KAÇAR
 607

ŞEHİR HAMAM DÖNEM

REŞT GÜLİZAR KAÇAR
HACIAĞA BOZORC KAÇAR
GÜLİSTAN KAÇAR
CAFER KAÇAR
HACI KAÇAR
DERGÂH KAÇAR
ENZELİ PERŞEMBE KAÇAR
ALİOF KAÇAR
ŞAH KAÇAR
İMARETİ KAÇAR
GÜMRÜK
LAHİCAN GÜLŞEN KAÇAR
SİYAHKEL DEĞLEMAN KAÇAR
TALEŞ AK OĞLU KAÇAR
MERYAN KAÇAR
FUMMEN GÜLŞEN KAÇAR
TAHİRİ GÜRAB KAÇAR
LANGERUT KİYAKOLAYE KAÇAR
HACI MİRZA AHMED KAÇAR
RUDBAR RÜSTEMABAD KAÇAR
ABKONON ABKONAN KAÇAR
SOMEİSARA KESMA KAÇAR
ŞEFT KOMSAR KAÇAR
KÖHNEKUYA KÖHNEKUYA KAÇAR
 608

ŞEHİR HAMAM DÖNEM

HAMEDAN ZERABİ KAÇAR
KALE KAÇAR
YAHUDİLER KAÇAR
KEBABİYAN KAÇAR
HACI MAHALLESİ KAÇAR
EMZACERD KAÇAR
HAFIZ KAÇAR
SEYYEDAN KAÇAR
SİMİN KAÇAR
KEBUDER AHENK AZEMİ KAÇAR
DAGDAG KAÇAR
ŞİRBERAT KAÇAR
ÇAHARTARK KAÇAR
SIRHAB KAÇAR
KÜRDABAD KAÇAR
NEHAVEND PAZAR HAMAMI KAÇAR
PAYE KALE KAÇAR
HACIAĞA TORAB KAÇAR
GOLŞEN KAÇAR
ZEREN GARADERCZİN KAÇAR
NİZAMABAD KAÇAR
BABA NEZER KAÇAR
DEMEG KAÇAR
MELAYER MELAYER KAÇAR
BULUR KAÇAR
PERİ KAÇAR
HEDRİ KAÇAR
TUYİSERKAN ZEREHAN KAÇAR
RUDAVER ZEND
 609

SERABİ KAÇAR
SALİHABAD ÜÇTEPE KAÇAR
BAYANLAR HAMAMI KAÇAR
LETGAH KAÇAR
BEHMENİ KAÇAR
FAMENİN FAMENİN KAÇAR
 610

ŞEHİR HAMAM DÖNEM

İSFAHAN RENAN ZEND

HAC KAZIM KAÇAR
CENNET KAÇAR
ROGANİ KAÇAR
ŞEYH-UL İSLAM KAÇAR
GEHİ KAÇAR
KAŞAN SULTAN AHMET KAÇAR
HAN ZAND
GOZARE NU KAÇAR
SURABAD KAÇAR
FİN KAÇAR
COŞEKAN KAÇAR
MUHTEŞEM KAÇAR
NETENZ HERDİ KAÇAR
HURŞİT KAÇAR
TUDİ KAÇAR
FAREH KAÇAR
BERZ KAÇAR
ABESİNCİD KAÇAR
HUMEYN BÜYÜK VE KÜÇÜK KAÇAR
KOVUZ KAÇAR
SEYİT KAPISI KAÇAR
ŞEMSABAD KAÇAR
İSPİRİZ KAÇAR
KÖŞK KAÇAR
ESGERABAD KAÇAR
NAİN MAHALLE NU ABAD KAÇAR
ESKİ SU DEPOSU KAÇAR
 611

PENCAHE KAÇAR
GOLPAYEGAN MOLLA ESEDULLAH KAÇAR
BABA ABDULLAH KAÇAR
HACI KAÇAR
ŞAHİNŞEHR ÇAR MEHLEL KAÇAR
VENDADE KAÇAR
HEZANE KAÇAR
ERDİSTAN ÇAHE RİSE KAÇAR
ARAN İNAYETİ KAÇAR
NECAFABAT GUDE KAÇAR
MOBAREK NEHCİR KAÇAR
ÇADEGAN ÇADEGAN KAÇAR
KOMŞEÇE KOMŞEÇE KAÇAR
DAMENE KÖYÜ DAMENE KÖYÜ KAÇAR
CACA KÖYÜ CACA KÖYÜ KAÇAR
SEFT HAN KÖYÜ SEFT HAN KÖYÜ KAÇAR
MUHAMMEDABAD MUHAMMEDABAD KAÇAR
KÖYÜ KÖYÜ
SÖHR KÖYÜ SÖHR KÖYÜ KAÇAR
FİRUZAN KÖYÜ FİRUZAN KÖYÜ KAÇAR
RAHMİŞEH KÖYÜ RAHMİŞEH KÖYÜ KAÇAR
 612

ŞEHİR HAMAM DÖNEM

SENENDEC VEKİL İMARETİ ZEND
İKİ HAZİNE ZEND
GENCİ KAÇAR
ŞİŞE KAÇAR
ABDULHALİK KAÇAR
MUŞİİR DİVAN KAÇAR
ŞUCAUL LEŞKER KAÇAR
İMARETİ ASIF KAÇAR
İMARETİ MOLLA KAÇAR
LÜTFULLAH
MİMARBAŞI KAÇAR
HUSRUABAD KAÇAR
HAN KAÇAR
PAŞAHAN KAÇAR
SAKKIZ KALENDER KAÇAR
HACI SALİH ZEND
BANE HEDRİ KAÇAR
HASANABAD YASU KENT ZEND
GASLAN KÖYÜ GASLAN ZEND
 613

ŞEHİR HAMAM DÖNEM

AŞTİYAN KÖHNE HAMAM KAÇAR
ERAK İBRAHİMABAD KAÇAR
TERMEZ KAÇAR
DÖRT İKLİM KAÇAR
YUKARI MAHALLE KAÇAR
HOŞDUN KAÇAR
DAVUDABAD KAÇAR
ÇALE MEYDAN KAÇAR
NU KAÇAR
TEFREŞ GÜLİSTAN ZEND
PAMİNAR KAÇAR
GAİMİYE KAÇAR
CAMİDEKİ HAMAM KAÇAR
HUMEYN LEKAM KAÇAR
CELMACERD KAÇAR
ZERENDİYE ASİYABEK KAÇAR
ELVİR KAÇAR
MEMUNİYE KAÇAR
KELBELİHAN ZEND
ŞAZEND HACI REBİ KAÇAR
MOLLA BAĞIR ZEND
EZODİYE KAÇAR
FERAHAN HANCİN KAÇAR
MEHELLAT ERŞ KAÇAR
 614

ŞEHİR HAMAMIN İSMİ DÖNEMİ

TAHRAN ENSARİ KAÇAR
KEDHUDA KAÇAR
GERAGANİHA KAÇAR
GOLŞEN KAÇAR
GEVAMUDDOĞLİ KAÇAR
MEHDİHAN KAÇAR
NEVVAB KAÇAR
PAMENAR KAÇAR
HAZRETİ KAÇAR
FİRUZ KUH MERZDARAN KAÇAR
ZERMAN KAÇAR
ESKİ KAÇAR
NUVEDE ZEND
SAVUC BULAK MİR KAÇAR
ŞEHREK TALİKAN KAÇAR
SENG BUNİ TALİGAN KAÇAR
BEZEC KAÇAR
NEVİZEK KAÇAR
KELANEK KAÇAR
ŞEMİRANAT KÜÇÜK SEBU KAÇAR
EFCE KAÇAR
RAHETABAT KAÇAR
ŞEHRİYAR DEHEK KAÇAR
KEREC HAYDARABAT KAÇAR
BİLEGAN KAÇAR
MİSBAH KAÇAR
HELCERD KAÇAR
NOVEDE KÖYÜ NOVEDE ZEND
KEN KÖYÜ KEN KAÇAR
 615

ŞEHİR HAMAM DÖNEM

YEZD EBUL MEALİ KAÇAR
BUĞDABAĞ KAÇAR
POŞTEBA KAÇAR
TEL KAÇAR
HURREM ŞAH KAÇAR
HACI ABDUL HUSEYİN KAÇAR
ŞEYHDAD KAÇAR
FERD KAÇAR
KOSNEVİYİ KAÇAR
KELİMİYAN KAÇAR
GAZERGAH KAÇAR
HASANABAD KAÇAR
ZARÇ ZEND
GOLŞEN KAÇAR
HAN KAÇAR
ERDEKAN HACI MUHAMMED KAÇAR
NOGEDAH KAÇAR
KÖŞKEND KAÇAR
TALİB KAÇAR
HARENEK KALE KAÇAR
PAZAR KAÇAR
ERKEKLERİN BUYUK VE KAÇAR
KÜÇÜK HAMAMI
HACI RAHMETULLAH KAÇAR
MOLLA HASAN KAÇAR
ÇERHAB KAÇAR
MEHRİZ SERRİZ KAÇAR
İSLAM MENŞAT KAÇAR
TEFT ŞUDE KAÇAR
GULABDAN KAÇAR
 616

MİRZA DERBENDİ KAÇAR

EBERKUH MEDUNİYE KAÇAR
REYİZABAD KAÇAR
AŞKEZR MOLLA NUR KAÇAR
BAGISTAN KAÇAR
BEHABAD KALE KAÇAR
HACIABAD KAÇAR
BAFK KAKAMİR KAÇAR
METEN MUBAREKE KAÇAR

,
 617

ŞEHİR HAMAM DÖNEM

ZENCAN HACI İBRAHİM KAÇAR
FERRAŞ BAŞI KAÇAR
HACI DADAŞ KAÇAR
HUSEYİNİYYE KAÇAR
GOŞA KAÇAR
ELİMERDAN KAÇAR
DAVUDİ KAÇAR
BEHMENİ KAÇAR
GEYSERİYYE KAÇAR
MİR BEHA KAÇAR
HACI FİRUZ KAÇAR
MURSEL KAÇAR
ALİ MERDAN KAÇAR
ZERRİNRUD ZERRİNRUD ZEND
HURREMDERE YANYAN KAÇAR
ZERRİNABAD ZERRİNABAD KAÇAR
COGİN KÖYÜ COGİN KAÇAR
SONTOP KÖYÜ SONTOP KAÇAR
GULAM VEYS GULAM KAÇAR
KÖYÜ
GULABER KÖYÜ GULABER KAÇAR
GAYNARCA GAYNARCA KAÇAR
KÖYÜ
VALARUD KÖYÜ VALARUD KAÇAR
LACVAN KÖYÜ LACVAN KAÇAR
 618

SONUÇ

İnsanlık tarihi kadar eski olan hamam, eski çağlarda dini inançların etkisi altında
doğmuş bir yapı tipidir. İlk hamamlar genellikle üstü açık alanlardı. İnsanlar bu
alanlardan ruh ve bedenin arınması ve hastalıklardan korunmak için
yararlanıyorlardı.Yıkanmak ve temizlenmek İslam kültüründe de özel bir öneme sahip
olmuş hatta kutsal kabul edilmiştir. İslam coğrafyasında dini kültürün etkisiyle
hamamlar tarih boyunca yerleşim alanlarında camilerin yakınlarında inşa edilmiştir.
Derin bir kültür geleneğine sahip olan İran’da hamam ve temizlenmenin tarihi Zerdüşt
dinine ve daha öncesine yani Mitraizm’e dayanmaktadır. İslamdan önceki dönemlerde
hamamlar nehirlerin kenarında inşa edilmiş ve insanlar üç gün üç gece temizlenme
amacı ile dini törenler yapmışlardır.

İran’da hamamlar ile ilgili İslamiyet’ten önceki bilgiler azdır. Bazı araştırmalara
göre İslamiyet’ten önce halk hamamları yoktu. Fakat Persepolis’de yapılan kazılarda
elde edilen bulgular Hahameniş zamanlarında halk hamamları olduğuna işaret
etmektedir. Apadana Sarayı’nda bir hamam kalıntısı tespit edilmiştir. Ayrıca Eşkani
döneminde de Aşur Sarayı’nda da bir hamamın olduğu bilinmektedir.

İran mimarisinin parladığı Safevi döneminde hamam mimarisi ve süslemesinde

büyük gelişmeler kaydedilmiştir. Günümüzde birçok değerli tarihi hamam, Safevi
döneminin mirasıdır. Hamam mimarisi Zend ve Kaçar dönemlerinde de gelişimini
sürdürmüştür.

İran’da iki yüzyıllık geniş bir zaman dilimi oluşturan Zend ve Kaçar dönemlerine
ait hamamlar 12 eyalette incelenmiştir. Bu incelemede 9’u Zend dönemi, 61’i Kaçar
dönemi olmak üzere 70 hamam yapısı belirlenmiştir. Bu hamamların 50’si tek
fonksiyonlu, 19’u çift fonksiyonlu ve 1’i de tek fonksiyonludur. Soğuk ve dağlık
iklimlerde sıcaklığı korumak için hamam zemin kotundan aşağıda sıcak ve kuru
iklimlerde zemin kotunda, ılıman ve nemli iklimlerde ise hamamlar zemin kotundan
yukarıda inşa edilmiştir.

Zend ve Kaçar döneminde hamamların mimarisinde değişiklik olmamıştır. Klasik

dönemin devamı niteliğindedir. Bu dönem İran hamamları beş bölümden oluşmaktadır.
Bunlar Heşti, Serbine (Soğukluk), Miyander (Ilıklık), Germhane (Sıcaklık) ve
 619

Hazinedir. Bu bölümler arasında geçişler bulunmaktadır. Bölümlerdeki sıcaklık ve nem

farkını korumak için koridorlar yapılmıştır. Heşti bölümünden hazine bölümüne doğru
gidildikçe sıcaklık artmaktadır. İran hamamlarında bu bölümlerden plan, mimari ve
süslemesi ile en dikkat çekici olan soğukluk bölümüdür. Bu nedenle tipolojik
sınıflandırma, hamamların daha gösterişli ve en önemli mekanını oluşturan soğukluk
bölümüne göre yapılmıştır.

İncelenen hamamların soğukluk bölümlerinde;

Dört Eyvanlı Plan

Merkezi Plan

Tek Kubbeli

Sekiz İstinadlı

Sekizgen Planlı Üç Eyvanlı

Sekizgen Planlı Dört Eyvanlı

Sekizgen Planlı Altı Eyvanlı

Sekizgen Planlı Yedi Eyvanlı

Kare Planlı İki Eyvanlı

Altıgen Planlı Altı Eyvanlı

Onikigen Planlı Altı Eyvanlı

Çok Ayaklı Plan

olmak üzere oniki tip tespit edilmiştir. Bu planlardan dört eyvanlı ve merkezi
planlı hamamlar en yygın şemaları oluşturmaktadır. Dört eyvanlı şema merkezi bir
kubbe ve bu kubbeye dört yönde açılan tonozlar ile örtülü eyvanlardan oluşmuş ve tip
kendi içerisinde eyvan sayısına göre alt tiplere ayrılmıştır.

Merkezi plan ise dört bağımsız ayak üzerine kemerler vasıtasıyla oturan merkezi
bir kubbenin dört yönde tonozlarla genişletilmesinden oluşmaktadır. Mekan bütünlüğü
açısından mükemmel bir şemayı yansıtmaktadır. İncelenen hamamlarda merkezi plan,
 620

mekanın biçimlenişi, kubbeli alanı genişleten örtü sistemi ve taşıyıcı ayakların

değişkenliği ile kendi arasında bir çeşitlilik göstermektedir.

İncelenen dönem İran hamamlarında heşti olarak adlandırılan bölüm, soğukluk ile
giriş arasında yer alan bir geçiş mekanıdır. Heştinin üzeri kubbe, tonoz ve düz tavan ile
örtülmüştür. Heşti mekanlarında sekizgen planlı, altıgen planlı, dikdörtgen planlı, kare
planlı, koridor şeklinde ve düzensiz bir plan vermeyen olmak üzere şemalar
görülmektedir.

İncelenen hamamlarda soğukluk bölümü ve sıcaklık bölümü arasında yer alan

ılıklık sekizgen planlı, dikdörtgen planlı, kare planlı, koridor şeklinde ve düzensiz bir
plan vermeyen şemalar yansıtmaktadır. Tuvaletlerin de yer aldığı bu bölümde
süslemeye yer verilmemiştir.

İncelenen bu hamamlarda sıcaklık hücre ve temizlik mekanları bulunan ortası

havuzlu asıl yıkanmanın gerçekleştiği bir mekandır. Bu bölümde bezemeye az yer
verilmiştir. Kaşan Fin hamamında olduğu gibi bazen göbek taşı da görülebilmektedir.
Hamamların sıcaklık bölümlerinde dikdörtgen planlı, sekizgen planlı, kare planlı ve
düzensiz bir şema vermeyen olmak üzere şemaların uygulandığı görülmektedir.

İran hamamlarında hazine olarak isimlendirilen bu mekan sıcak suyun

depolanması ve yıkanmadan önce belirli bir süre beklenilerek sıcaklığa geçilen
bölümdür. İran hamamlarında genellikle tek hazine bölümü vardır. Bazen iki hazine ve
nadiren de üç hazine de görülebilir. Tek hazineli olan hamamlarda sadece sıcak su, iki
hazineli olan hamamlarda sıcak su ve soğuk su, üç hazineli olan hamamlarda sıcak su,
soğuk su ve ılık su bulunur. İncelenen hazine mekanlarında dikdörtgen, kare ve
sekizgen planlı örnekler tespit edilmiştir.

Zend ve Kaçar dönemi hamamlarında taş, tuğla, alçı ve yanı sıra ahşap
malzeme kullanılmıştır.

İncelenen Zend ve Kaçar dönemi hamamları süsleme açısından zengindir.

Özellikle padişah ve valiler tarafından yaptırılan büyük hamamların süslemeleri çok
daha gösterişlidir. Hamamlarda çini, sırlı tuğla, kalem işi ve alçı süslemeler
görülmektedir. Ahşap süsleme en az değerlendirilen süsleme olmuştur.
 621

İran hamamlarında tipolojiyi belirleyen soğukluk hamamların süsleme açısından

da en gösterişli ve en özenli bölümünü oluşturmaktadır.

Çini süsleme, incelenen Zend ve Kaçar dönemi hamamlarında süslemenin zengin

bir kolunu oluşturmaktadır. Bu hamamlarda renkli sır tekniği, çini mozaik, sıraltı
tekniği ve levha çiniler görülmektedir.

Zend ve Kaçar dönemi çini süslemesinde uygulanmaya devam eden renkli sır
tekniğindeki kompozisyonlarda bitkisel, geometrik ve figürlü olmak üzere bir çeşitlilik
söz konusudur. Bu dönemde çini üzerindeki bitkisel kompozisyonlarda batılılaşma
dönemi etkisi ile Fransa ve Londra (çok yapraklı kırmızı gül) çiçekleri olarak
isimlendirilen çiçekler kullanılmaya başlanmıştır. Bu motifler farklı biçimlerde
geliştirilerek rumi ve hataili kompozisyonların yerini almıştır. Özellikle Kaçar
döneminde bitkisel kompozisyonlarda vazodan çıkan çiçek ve yaprak motifleri ile
oluşturulan bezeme dikkat çekmektedir. Rumi motiflerinin çiçek ve yaprak şeklinde ele
alındığı kompozisyonlar hamamların çini süslemelerinde karşımıza çıkmaktadır.
Kırmızı renkli nar çiçekleri dönemin en yaygın motiflerindendir. Batıdan gelen etkiler
ile biçimlenen portreler çini süslemede sevilerek uygulanmıştır. İran çini süslemelerinde
görülen portre tarzı resimler Safevi Döneminin ortasından itibaren gelişimini
sürdürmüştür. Çini süslemede izlenilen portre resimler genellikle Şahname Destanından
alınmıştır. Dönemin hamamlarında genellikle genç erkekler ve güzel kadınların
resmedildiği sahneler dikkat çekmektedir. Ayrıca bu sahnelerde portre karakteri taşıyan
figürler, hayvan figürleri ile birlikte bazen tek bazen de av sahneleri içerisinde de
kompoze edilmiştir.

Çini mozaik incelenen dönem İran hamamlarında kullanılan çini tekniklerinden

bir diğeridir. Safeviler devrinde çok moda olan ve gelişen çini mozaik, Kaçarlarda
yerini büyük ölçüde sıraltı veya renkli sır tekniğinde yapılmış kare çini plakalara
bırakır. Çini mozaiğin yapı dışında duvar, eyvan ve tonoz gibi yerlerde geometrik
kompozisyonlar meydana getirdiği görülmektedir.

Sıraltı tekniği İran mimarisinde 16. yüzyılın sonu ve 17. yüzyılında görülmeye
başlanmıştır. Sıraltı çinilerinin özellikle Şah Abbas (1589-1628) devrinde olduğu
tahmin edilir. Dağıstan’da Kubaçi Köyü eserlerinde bu tip bol çini ve seramik
bulunduğundan bunlara ‘’Kubaçi’’ çinileri de denilmektedir. Kompozisyonlarda
 622

genellikle insan, hayvan figürleri uygulandığından, sivil mimaride, saraylarda, bahçe

köşklerinde, evlerde kullanıldıkları anlaşılmaktadır.

Sıraltı Tekniği, Kaçar döneminde tek bir çini üzerinde oldukça detaylı figürler
veya çiçekli kompozisyonlarla işlenmiştir. 19.yüzyıl sonu, 20.yüzyıl başından olan bazı
yüksek kabartmalı sıraltı tekniğinde işlenmiş çiniler, detaylı şekilde, minyatür stilinde,
İran edebiyatından sahneler, eğlence, av, savaş, aşk, zafer, taht sahneleri, kahramanlarla
bezenmiştir.

Levha çiniler incelenen dönem İran hamamlarında yaygın bir kullanım alanı
göstermektedir. Genellikle levha çinilerde beyaz, mavi, lacivert ve firuze renkler
görülmektedir. Levha çini geleneği İran’da günümüze kadar gelişimini sürdürmüştür.

İran’ın geleneksel eski ana yapı malzemesi tuğladır. İran hamamlarında tuğla ile
yapılan süsleme yaygındır. Tuğla, yapıların giriş cephelerinde, beden duvarlarında,
kubbe, tonoz ve geçiş sistemlerinde görülmektedir. Tuğla ile birlikte lacivert, turuncu ve
firuze renkli sırlı tuğlalar kullanılmıştır.

İncelenen dönem İran hamamlarında süslemenin önemli bir kolunu da kalem işi
süslemeler oluşturmaktadır. Kalem işi süsleme hamamların duvarlarında ve üst
örtülerinde bulunmaktadır. Özellikle kubbe altı karbendi geçiş sistemleri zengin kalem
işi süslemeleri ile dikkat çekmektedir. Kalem işi süslemelerde genellikle siyah ve beyaz
renkleri uygulanmış, yanı sıra kahverengi, sarı, yeşil, kırmızı, pembe ve lacivertte beyaz
zemin üzerinde yerini almıştır. Kalem işlerinde bitkisel, geometrik ve figürlü
kompozisyonlar görülmektedir. Bu kompozisyonlarda genellikle destan ve İran
mitolojisinden sahneler ile nadiren dini konular işlenmiştir. İncelenen dönem
hamamlarında bu genel eğilim devam etmiştir. Kompozisyonlarda görülen bitkisel
motifler batılılaşma döneminin üslup özelliklerini yansıtan zengin bir çeşitlilik
sunmaktadır.

İran hamamlarında süslemenin önemli bir kolunu oluşturan alçı süsleme incelenen
Zend ve Kaçar dönemi hamamlarında da zengin ve gösterişli örnekleri ile dikkat
çekmektedir. Alçı kabartma olarak yapılan süslemelerde geometrik, bitkisel ve figürlü
kompozisyonlar görülmektedir. Alçı süslemelerde geometrik süsleme hamamların
kubbe ve karbendi geçiş sistemlerinde karşımıza simetrik olarak çıkmaktadır. Bitkisel
 623

kompozisyonlar hamamların içerisinde daha özenle yapılan süslemeleri oluşturmaktadır.

Bitkisel kompozisyonlu alçı süslemelerde genellikle arabesk kompozisyonlar yaygın bir
şekilde uygulanmıştır. Maydanoz yaprağı, nilüfer ve bazen de sarmaşıklar bu bitkisel
süslemenin motiflerindendir. Figürlü alçı süslemelerde hayvan figürleri karşımıza
çıkmaktadır.
 624

KAYNAKÇA

Abdül Azim, Rızai, Gancineye Tarihi İran I-XII, Tahran 1999

Afşar, İrec, Yezd Anıtları, Milli Eser,C.2, Tahran 1975

Alaa Muhammad, Abd Al-Ghani; Al-dawla Al-qajariyyatu Nasha'atuha wa Tatawuruha

Al-siyasi fi Iran, Kaire 2011

Alican, Mustafa, Selçukluları Yeniden Keşfetmek, İstanbul 2014

Altun, Ara, ‘’Gök Mescid’’, TDV. İslam Ansiklopedisi, C.14, İstanbul 1996; Andre
Geedar, Honeri İrani, (Ter. Behruz Habibi), Tahran 1979

Aru Kemal, Ahmet, Türk Hamamları Etüdü, Doçentlik tezi, İTÜ, İstanbul 1949

Attar, Aygün, İran’ın Etnik Yapısı, Ankara 2006

Ayverdi, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri III, İstanbul 1973

Ayverdi, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri, İstanbul 1966

Bageri, Mehdi, İslamiyet Öncesi İran’daki Dinler, Tebriz Üniversitesi, Tebriz 1997

Bağni, Emir Mesut, ‘’Tebriz Hamamları’’, Ay ve Sanat Dergisi, Tahran 2003, 180-183

Bahrami, Ghodratollah, İran’ın Siyasi ve İktisadi Coğrafyası, Kum 2000

Barthold, V.V., Tezkire-i Coğrafya-ı İran, Tahran 1930

Başar, Fahamettin, Doğuşundan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C.9, İstanbul 1989

Bayat, Azizullah, Külliyat-i Tarihi Tatbigiyi İran, Tahran 2008

Bebi-i, Rebi, İran’ın Geniş Coğrafyası, İkbal, Tahran 1993

Behmeni, Perdis, ‘’Eski İran Sanatlarında Sembollerin Gelişimi’’, Sanat Dergisi,

Tahran 2010, 72-85

Beksaç, Engin, ‘’İran-Sanat’’, TDV, İslam Ansiklopedisi, C.22, İstanbul 2000

Beksaç, Engin, ‘’Safeviler’’, TDV, İslam Ansiklopedisi, C.35, İstanbul 2008

Betul Molla, Esadullah, İran İslam Mimarisinin Eserleri ; Hamamlar, Rozene, Tahran
2004
 625

bin Abdulaziz, Al-Saadoon Al-Jawhara, ‘’Animate Paintings Executed On Qajar

Ceramic Vessels And Tiles In Light Of The Collection Preserved In King Faisal
Museum’’, West East Journal of Social Sciences 2018

Blaga, Refael, İran Halkları El Kitabı, İstanbul 1997

Borjiain, Habib, ‘’Şeyh Lütfullah Camii’’, TDV. İslam Ansiklopedisi, C.39, İstanbul
2010,

Bosworth, C.E., İslam Devletleri Tarihi, İstanbul 1980

Bozorgi, Mehri, ‘’İran Yayınları’’, İran Kültüründe Hamamlerın Etkisi Sempozyumu,

Tahran 2010, 138-152

Cevaşnir, Babek, Kaşkay Türkleri Tarihi, İstanbul 2001

Cevdet Ahmet Paşa, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, İstanbul 2008

Cokar, Mesudi, Şiraz’daki Vekil-i Zend’in Eserleri, Şiraz 1988

Cura, Nilgün, Erken Osmanlı Mimarisinde Renkli Sır Tekniğindeki Çiniler (1300-1453),
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi
Sosyal bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı Çanakkale 2008

Çakmak, Canan, Tire Hamamları, Kültür Bakanlığı, Ankara 2002

Çoruhlu, Yaşar, Erken Devri Türk Sanatı, İstanbul 2007

Çubek, Hamide, İran’ın Mimari ve Kentsel Gelişiminin Tarihi, Miras, Tahran 1997

Danışment, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi IV, İstanbul 1955

Daniel, Dennett, İslamda Vergi, Emirkebir, Tahran 1979

Demirel, Ömer, Osmanlı Vakıf-Şehir İlişkisine Bir Örnek, Sivas Şehrinin Hayatında
Vakıfların Rolü, Ankara 2000

Deniz, Şerafettin, ‘’Kerim Han Zend’in Şiraz’ı İmar ve İhyası’’, Çanakkale

Araştırmaları Türk Yıllığı, Yıl 14, 157-171

Develioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara 1982

Diyakonof, M.M, İran’ın Eski Tarihi, Kitap, Tahran 1967

Diyakonov, İ.M., Tarih-i İran-i Bağıstan, (Ter. Ruhi Erbab), Tahran 1967
 626

Dusti, Hüseyn, Eresbaran Tarih ve Coğrafyası, Efzar, Tebriz 1994

Efifi, Rahim, İran Kültürü ve Mitolojisi, Tus, Tahran 1995

El Emini, Ruhullah, Halk Hamamları, İttilaat, Tahran 2007

Ensari, Cemal, ‘’Gecburi Doğrani Sasani ve Tesiri An Ber Hunerhayi İslami’’, Sanat
Dergisi, Tahran 1986, 318-373

Erdebili, Mirza Bala, İslam Ansiklopedisi, C.6, İstanbul 1977

Esed Pur, Zehra, Güney Medeniyetinin Yıldızı, Emir Rıza, Tahran 2002

Eskriz, Jennifer, Nakşı Mimari Der Peydayeşi Şehri Tehran, (Ter. Ahmed Seyyidi),
Tahran 1996

Eşrafiyan, Aronova, Nadir Şah-ı Efşar’ın Devleti, Şebgir, Tahran 1977

Eşrefi, M.M, İran’da Edebiyat ile Birlikte, Ruzferzan, Tahran 2001

Eyice, Semavi, ‘’Hamam’’, Mad.,TDV.İslam Ansiklopedisi, C.5, İstanbul 1997.

Eyyüboğl, İsmet Zeki, Anadolu İnançları-Anadolu Üçlemesi I (Yıkanma), İstanbul 1998

Fahhar Tahrani, Ferhat, Hamam Sempozyumunun Makaleleri, Merdum Şinasi, Tahran

1384hş.(2005)

Fahhari Tahrani, Ferhat, ‘’Isfahan Şivesinde Hamam’’, İran İslamiyet Mimarisindeki

Hamamlar, Cehad’i Danışgah-i, Tahran 1987, 165-177

Fazıli, Hasan, Gozareşi Emelkerdi Bağıstan Şinasi, Tahran 2007

Feramerz, Parsi, ‘’Nobar Hamamı’’, Mimari Dergisi, No 24, Tebriz 2004

Frye Richar, Nelson, İran, (Ter. Gabil Kemali, İstanbul 1943

Furon, Raymond, İran , Ankara 1943

Garahanı, Ali Rıza, Erak’ın Dört Mevsimli Hamamı, C.2, Tahran 1997

Gaviri, Suzan, Anahita, Cemalül Hak, Tahran 1993

Gazveyni, Ebul Hasan, Ferhengi, Tahran 1988

Geedar, Andre, Honeri İrani, (Ter. Behruz Habibi), Tahran 1979

 627

Gondolin, Lik, Eski Doğunun Efsane Kültürü, (Ter. Rugaye Behzade), Tahuri, Tahran
2006

Grishman, Romen, İran Az Agaz Ta İslam, (Ter. Muhammed Muin), Tahran 1970

Grishmen, Romen, Huneri İran Derduri-i Part ve Sasani, (Ter. Behram Ferehveş),
Tahran, 1991

Gubadiyan, Vahid, İran’ın Eski Yapılarında İklimin Etkisinin Araştırılması, Danışgah,

Tahran 2006

Gulami, Server, Şah İsmail-i Safevinin Tarihi, Danışgahi Tahran 1995

Hacı Gasımi, Kambiz, Gencname; Hamamlar, Rozane, Tahran 2004

Haçpur, Münire, ‘’Gilan’da Hamam Mimarisi’’, Mah-u Hüner Dergisi, Tahran 2003,
184-185

Hamedani, Reşidettin Fezlullah, Cameul Tevarıh, C.2, İkbal, Tahran 1998

Hamster, Apton, Nişabur Kazıları, Yüksek Öğretim Dergisi, No:3 1939

Hand Mir, Rozetus Sefa, C.5, Hayyam, Tahran 1960

Hassan Karim, Al-Jaf, Mawsua'atu Tareekhi iran Al-siyasiyy min Bidayati Al-dawlati
Al-Safawiyyati 'ilaa nihayati Al-dawlati Alqajariyya, Beyrut 2008

Hayrullahi, Ethuf, Kaçar Dönemindeki Meraga, Ehter, Tebriz 2008

Heredot, Heredot’un Tarihi, (Ter. Murtaza Sagıp Fer), Esatir, Tahran 2010

Hoda Elemol, Hoda, İran Mimarisinde Su, Mah ve Hüner, Tahran 2004

Hovar, Kılman, İran ve İran’ın Medeniyeti, Sepehr, Tahran 1996

Huseyni, Haşim, ‘’İsfahan Hamamlarında Çini Üzerinde Portrenin Gelişimi’’, Sanat

Dergisi, Tahran 2016, 103-117

Hüdadadiyan, Erdeşir, Tarih-i İran Bağıstan, Tahran 2004

İbni Belazeri, Ahmed, Futuhul Boldan, Nogre, Tahran 1958

İkbali Aştiyani, Abbas, İran’ın Geniş Tarihi, Hayyam, Tahran 1984

İkbali Aştiyani, Abbas, Tarihi İran Az İngirazi Sasaniyan Ta İngirazi Kaçariye, Tahran
 628

İlahi, Emir, Zencan’ın Tarihi Hamamlarının Araştırılması , Zencan Kültür Bakanlığı,

Zencan 2001

İsevi, Charls, Coğrafi Faktörler Tarihi, Gostere, Tahran 1983

İskenderzade, Menucer, Batı Azerbaycan’ın Hamamlarının Araştırılması, (Yüksek

Lisans Tezi), Ebher Üniversitesi 2010

Kafkasyalı, Ali, İran Türkleri, Bilgeoğuz, İstanbul 2009

Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C.5, Ankara 1988

Kesmai, Murtaza, İklim ve Mimari, Haç, Tahran 2004

Kesrevi, Ahmed, İran Meşrutiyetinin Tarihi, Emirkebir, Tahran 1961

Khiyabani, Nazi, 19.yy Doğu-Batı Kültürel Etkileşimi Bağlamında İran Kaçar Dönemi
Kent Konutları: Kaşan Örneği, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Bahçeşehir Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul 2010

Kiyani, Meryem, ‘’Hamamlarda Kalem İşi Süsleri’’, Hamam Kültürü Sempozyumu,

Tahran 2005, 287-302

Kiyani, Muhammet Yusuf, İran Mimarisi, Semt, Tahran 2007

Konaarseri, Seyyid Nuri, Lahican’a Bakış, Milli Payem, Lahican 1965

Köymen, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Ankara 1954

Kramers, J.H, ‘’İran’’, İran İslam Ansiklopedisi, C.5-II, İstanbul 1968

Kroger, Yans, Gecburi Sasani, (Ter. Feramerz Mecdi Semii), Tahran 2017

Mahirunnakş, Mahmut, Mirasi Acurkari İran, Tahran 2002

Mehriyar, Muhammed, İran Şehirlerinin Görüntü Senetleri, Beheşti Üniversitesi,

Tahran 1999

Meliki, Hüseyin, İran’ın 20 Yıllık Tarihi, C.1, Meclis, Tahran 1955

Mensuri, Davud, Eski Çağda İran ve Hint Mitolojisi, Tahran 2011

Meşkur, Muhammad Cevad, İran Der Ahd-i Bağıstan Der Tarihi Akvam ve Padişahani
Piş Az İslam, Tahran 1968

Mir Hand, Habibus Siyer, C.3, Hayyam, Tahran 1974

 629

Mirza, Nadir, Darussaltani Tebriz’in Tarih ve Coğrafyası, Sutude, Tebriz 1994

Mortazavi, Menuçehr, Mesaili Asri İlhani, Tahran 1991

Mubini, Mehtap, ‘’Sütun Nemadi Gudret Der Mimari-i Hahameniş’’, Negre Dergisi,
S.19, Tahran 2011, 80-84

Muhlesi, Muhammed Ali, “Hamam Süsleri’’, Ay ve Sanat Dergisi, Kirman, 2003, 106-
114

Muştak, Halil, İran’ın Sanat ve Mimarisi, Azad Endiş, Tahran 2008

Mutehheri, Murtaza, İslam ile İran’ın Karşılıklı Hizmetleri, Sedra, Tahran 1987

Mükemmeli, Muhammed Kazım, Rayların Genel Tarihi, Demiryolları, Tahran 2000

Mümini, Kurus, “Tezinati Hanehayi Kaçari Şehri Kum”, İslami Sanat Dergisi, S.7,8,
Tahran 2015, 128-142

Mümini, Mehnaz, ‘’Kirman’da Kaçar Dönemi Çini Süslerine Bakış’’, İslami Sanat
Dergisi, 2016, 4-18

Naci, Muhammed Rıza, Tarih ve Temeddoni İslami Der Galemrovi Samaniyan, Tahran
1999

Nami, Germi Parisa, ‘’Tarihi Nober Hamamı’nın Çini Resimleri’’, Sanat ve Mimari
Dergisi, Tahran 2014, 78-88

Nardo, Dan, Eski Yunan, Gognus, Tahran 2004

Neimi, Davud, Erak’ın Coğrafya ve Tarih Özellikleri, Kume, Erak 2006

Nejad Meymend, Kerim, Hükmabad Tarihi, Fen Efsar, Tebriz 2003

Neragi, Hasan, Kaşan’daki Fin Bağında Tarihi Hamam, Kaşan 1970

Neragi, Hasan, Kaşan’ın Tarihi Eserleri, Encümen, Tahran 1995

Nevayi, Abdul Hüseyin, İran ve Dünya, Homa, Tahran 1991

Onurkan, Somay, “Anadolu’da Eski Yunan ve Roma Arkeolojisi”, Anadolu

Uygarlıkları, c. 3, İstanbul 1985, 418-432

Öney, Gönül, “Büyük Selçuklu Devri Minarelerinde Süsleme”, Kültür Ve Sanat, IV.,
İstanbul 1976, 6-11
 630

Öney, Gönül, İslam Mimarisinde Çini, İzmir 1987

Öney, Gönül, Türk Çini Sanatı, İstanbul 1976

Önge, Yılmaz, ‘’Eski Türk Hamamlarında Aydınlatma’’, Vakıflar Dergisi 1978, 125-
135

Önge, Yılmaz, ‘’Koca Sinan’ın Hamamlarında Görülen Yenilik: Merkezi Kubbeli Örtü
Sistemleri’’, II. Uluslararası Türk ve İslam Bilim ve Teknoloji Tarih Kongresi,
Bildiriler, C. 2, İstanbul 1986, 405-407,

Palabıyık, M.Hanefi, Valilikten imparatorluğa Gazneniler Devleti ve Saray Teşkilatı,

Ankara 2002

Paolovic, İliya, Serbedaranın Horasanda Hareketlenmesi, Peyam, Tahran 1972

Patis, Daniel, Bağıstan Şinasi İlan, (Ter. Zehra Bağısti), Tahran 2006

Pertovi, Mehdi, Tarihin Özeti, C.1, İşare, Tahran 2000

Pigoloskaya, N.V., A.U. Yakoboski ve Saire, Tarihi İran, (Ter. Kerim Keşaverz),
Tahran 1975

Pir Nia, Muhammed Kerim, İran İslam Mimarisi ile Tanışmak, Sanat ve İlim
Üniversitesi Tahran 2005

Pirniya, Abdulkerim, İran İslami Mimarisi, Tahran Üniversitesi, Tahran 1372 hş. (1993)

Pur Davud, İbrahim, İran’ın Eski kültürü, Esatir, Tahran 2001

Recebi, Perviz, Kerim Han-ı Zend ve Dönemi, Emirkebir, Tahran 1976

Reşit Necefi, Etiye, Tebriz’in Tarihi Hamamları, Fenni Azer, Tebriz 2009

Rızai, Muhammed, Mohtat, Erak’ın Yüzü, Ageh, Tahran 1999

Sadiqi, Hasan, Erak’ın Ünlüleri, Kara, Erak 1993

Seccadi, Seyyid Ali Muhammed, ‘’Hamam ve Yıkanma’’, İran Kültüründe Hamam,

Miras-ı Fergengi, Tahran 2005, 5-10

Seferli, E.Yusifov, Kadim ve Ortak Eserler Azerbaycan Edebiyatı, Bakü 1982

Seyyidani, Şemseddin, Tarih Boyunca Nehavend, Aşti, Tahran 2000

Shirudi, Murtaza, İran’ın Bölgesel Konuları, Kum 2001

 631

Siyavuşi, Ali Rıza, Hacıağa Torab Hamamı’nın Onarımı, Merkezi Esnad, Tahran 1993

Sözen, Metin, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1996

Sudaver, Ebul Ela, İran’ın Saray Sanatları, (Ter: Nahid Muhammed Şimirani), Kareng,
Tahran 2001

Sultanzade, Hüseyin, İran Mimarisinde Tebriz’in değerli rolü, Kültür araştırmaları,

Tahran 1997

Sultanzade, Hüseyin, İran’ın Eski Mimarisinin Giriş Alanları, Ferheng, Tahran

1372hş.(1993)

Sümer, Feruk, Kaçarlar, İstanbul 2001

Sykes, Percy, Tarih-i İran, (Ter. Fahrettin Muhammet Taki Fahr Dai Gilani), Tahran
2000

Şabani, Rıza, İran Tarihine Kısa Bakış, Sohan, Tahran 2001

Şadabıfer, Meryem, ‘’Safevi, Zend ve Kaçar Dönemi Hamamlarının Kalem İşi

Süslerinin Araştırılması’’, Sanat Etkisi Dergisi, Tahran 2011, 63-81

Şahabi, İbrahim-i, Şiraz’daki Vekil Hamamı, Milli Eserler, Şiraz 1978

Şarden, Jan, Şarden Seyehatnamesi, (Ter. Hüseyin Arizi), Negah, Tahran 2009

Şayestefer, Mehnaz, ‘’Safevi Devri’nin Ustalık Resimleri’’, Mah-ı Hüner Dergisi, No:
138, Tahran 2009, 14-27

Şemim, Ali Asger, İran Kaçar Saltanatı Dönemi, Zeryab, Tahran 2004

Şerifi, Ali, Kaşan’ın Tarihi Binalar ve Eserlerinin Danışmanlığı, Kültür Bakanlığı,

Kaşan 1971

Şerifzade, Abdulmecit, İran’daki Duvar Resimleri, Berg, Tahran 2002

Tahiri, Kambiz, İran’ın Kuzey Haricindeki Ormanları, Hakşinaz, Reşt 2010

Talip Niya, Puya, ‘’Senendec Molla Lütfullah Hamamı’nın Süslemelerinin

Araştırılması’’, İran Milli Mimari Sempozyumu, Tahran 2015, 1-12

Taşçıoğlu, Tülay, Türk Hamamları, İstanbul, 1998

 632

Tebesi, Muhsin, ‘’İran Hamamlarında İklimin Etkisi’’, Süffe Dergisi, Tahran 2007, No
24, 152-166

Tekmil Hümayun, Nasır, İpek yolları, Kültür Araştırmaları, Tahran 2010

Togan, A. Zeki Velidi, Azerbaycan İslam Ansiklopedisi, C.2, İstanbul 1979

Topçu, Sultan Murat, Sivas İli ve İlçelerindeki Türk Devri Hamamları, Sivas 2017

Urşidi, Cihangir, Mezdisna Ansiklopedisi, Merkez, Tahran 2000

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi II, Ankara 1975

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi IV-I, Ankara 1978

Ülgen, Ali Saim; “Hamam” Maddesi, İslam Ansiklopedisi, C. 5, İstanbul 1977

Vernoyd, Estafan, Gerayesh Beygarb Der Honeri Kaçari, Ter. Şükuh Zakeri, Tahran
2014

Von Purgstall, Hammer Baron Joseph, Büyük Osmanlı Tarihi, İstanbul 1992

Watson, O., Ceramics From Islamic Lands (The al-Sabah Collection Dar al-Athar al-
Islamiyyah, Kuwait National Museum), Londra 2006

Wilber, Donald, “The Development of Mosaic Faience in Islamic Architecture in Iran”,

Ars Islamica, VI, 1939

Wilber, Donald, Mimariye İslamiye İran Doğri İlhanan, (Ter. Abdullah Feryad), Tahran
1977

Wilber, Donald, Tahavvuli Kaşikari Der Mimari İran, (Ter. Rubabe Hatun Pile Furush),
Tahran 2010

William, Flaur, Kaçar Dönemi Resim ve Ressamları, (Ter. Yakub Ajend), Tahran 2002

Yar Şater, İran Tarihi Cambridge, C.3, Emirkebir, Tahran 1984

Yerevand, Abrahamiyan, İki Devrim Arası İran, Merkez, Tahran 2002

Yılmazkaya, Orhan, Aydınlık Kubbenin Altındaki Sıcaklık-Türk Hamamı-İstanbul

Hamamları Rehberi, İstanbul 2002

Yılmazkaya, Orhan, Türk Hamamı, İstanbul Hamamları Rehberi, İstanbul 2002

 633

Zarei, Muhammed İbrahim, ‘’Senendec Han Hamamı’nda Süslerin Rolü’’, Güzel

Sanatlar Dergisi, Tahran 2012, 73-85

Zehtabi, Muhammed Tagı, İran Türklerinin Eski Tarihi, C. I, Tebriz, 2002

Zerrinkub, Abdul Huseyin, İran’ın Devranlari, Sohan, Tahran 1995

Zerrinkub, Abdul Huseyin, İslamiyet Öncesi İran Halk Tarihi, Emirkebir, Tahran 1967

İnternet Kaynakları

http://en.ifilmtv.com/Iran/Content/5416#

http://jias.kashanu.ac.ir/article-1-103-fa.pdf

http://niamag.birjand.ac.ir/article_788_3cb16c82fefa37a02202be0091b761cf.pdf

http://www.matboatfars.com/newsThread.aspx?ID=3062

https://apochi.com/attractions/kerman/ganjali-khan-complex/

https://esfehanemrooz.ir/64458

https://gardeshgari724.com

https://irantrawell.com/2019/04/27/

https://nedaesfahan.ir/24419/

https://seeiran.ir

https://seeiran.ir/wp-content/uploads/2013/12/ghale-chalsh5.jpg

https://sobheqazvin.ir/news/115548/

https://tr.irna.ir/news/3571771

https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Nizam_al-Mulk_tomb_2.JPG

https://www.eligasht.com/Blog/travelguide

https://www.irna.ir/news/83081278/

https://www.karnaval.ir/things-to-do/museum-anthropology-mashhad-bathroom

https://www.kojaro.com/2016/1/26/116869/tabriz-blue-mosque/

https://www.mehrnews.com/photo/2217313
 634

https://www.mystypic.com/p/2064415667414709964_4549458076

https://www.picfair.com/pics/06049590

www.amar.org.ir

www.article.tebyan.net

www.beytoote.com

www.dana.ir/news/436798.html

www.eneshat.com/attractions-

www.iktv.ir/showprogram/15/‫ارسباران‬

www.ion.ir/news/411615/

www.kojaro.com

www.ravazadeh.com

www.wikimapia.org/31985793/fa/
 635

SÖZLÜK

Ahiyane: Kubbenin alt kısmına verilen isimdir.

Camedar: Hamama gelenlerin özel eşlarının korunmasını sağlayan kişi.

Dellak (Tellak): Hamamda yıkama, keseleme işlevini yerine getiren erkek görevliye
verilen isimdir. Aynı işi yapan kadına ise natır denir. Tellağa üstad-ı tellak da denilir.

Ezare: Hamam bölümlerinin zeminden 1m yüksekliğe kadar olan kısmıdır.

Germabe: Hamam.

Germhane: Sıcaklık

Güldane: Çiçek saksısı.

Hazine: İran hamamlarında sıcaklıktan geçilen bir mekandır. Hazine bölümü daha
nemli ve daha sıcaktır. Yıkananlar bu bölümde vücudu yumuşatmak için bir süre
geçirirler.

Heşti: İran hamamlarında heşti olarak adlandırılan bu bölüm soğukluk ile giriş arasında
yer alan bir geçiş mekanıdır.

Karbendi: Eşkenar dörtgenlerle oluşturulan kubbe altı geçiş sistemidir.

Miras-ı Ferheng-i: İran Kültür Bakanlığı

Miyander: Ilıklık.

Pado (Uşak): Hamamda peştemal vermek ile görevlendirilen kişi. Hamamın temizlik
işine de bakar.

Serbine: Soğukluk.
 636

ÖZGEÇMİŞ

Kişisel Bilgiler

Adı Soyadı Jafar HASSANZADEH

Doğum Yeri ve Tarihi İran, Aher, 1973

Eğitim Durumu

Lisans Öğrenimi Tebriz Azad Üniversitesi

Y. Lisans Öğrenimi Tebriz Azad Üniversitesi

Bildiği Yabancı Diller İngilizce, Farsça, Türkçe, Arapça

Bilimsel Faaliyetleri

İş Deneyimi

Stajlar

Projeler

Çalıştığı Kurumlar

İletişim

E-Posta Adresi j.hasanzadeh1@yahoo.com

Tarih 16.08.2019