TÜRKİYE CUMHURİYETİ

ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İSLAM TARİHİ ve SANATLARI ANABİLİM DALI
İSLAM TARİHİ BİLİM DALI

ABBÂSÎ DEVLETİ’NDE KÂTİPLER (132-334/750-945)

Doktora Tezi

Selahattin POLATOĞLU

Ankara 2022
 TÜRKİYE CUMHURİYETİ
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İSLAM TARİHİ ve SANATLARI ANABİLİM DALI
İSLAM TARİHİ BİLİM DALI

ABBÂSÎ DEVLETİ’NDE KÂTİPLER (132-334/750-945)

Doktora Tezi

Selahattin POLATOĞLU

Tez Danışmanı

Prof. Dr. Nahide BOZKURT

Ankara 2022
 TÜRKİYE CUMHURİYETİ
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İSLAM TARİHİ ve SANATLARI ANABİLİM DALI
İSLAM TARİHİ BİLİM DALI

ABBÂSÎ DEVLETİ’NDE KÂTİPLER (132-334/750-945)

Doktora Tezi

Tez Danışmanı

Prof. Dr. Nahide BOZKURT

Tez Jürisi Üyeleri İmzası

1. Prof. Dr. Nahide BOZKURT …………………….

2. Prof. Dr. Mehmet ÖZDEMİR …………………….

3. Prof. Dr. İsmail Hakkı ÜNAL …………………….

4. Prof. Dr. Levent ÖZTÜRK …………………….

5. Prof. Dr. Mustafa DEMİRCİ …………………….

Tez Savunma Tarihi 25.02.2022

 T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü’ne

Prof. Dr. Nahide Bozkurt’un danışmanlığında hazırladığım “Abbâsî Devleti’nde

Kâtipler (132-334/750-945) (Ankara 2022)” adlı doktora tezimdeki bütün bilgilerin

akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu,

başka kaynaklardan aldığım bilgileri metinde ve kaynakçada eksiksiz olarak

gösterdiğimi, çalışma sürecinde bilimsel araştırma ve etik kurallarına uygun olarak

davrandığımı ve aksinin ortaya çıkması durumunda her türlü yasal sonucu kabul

edeceğimi beyan ederim.

10/02/2022

Selahattin Polatoğlu
 İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ .......................................................................................................................... IV
KISALTMALAR ....................................................................................................... VIII
GİRİŞ ................................................................................................................................1
1. Araştırmanın Konusu, Sınırları ve Yöntemi ............................................................ 1

2. Kaynaklar ve Araştırmalar ....................................................................................... 4

3. Abbâsîler Öncesinde Kâtiplik ................................................................................ 15

BİRİNCİ BÖLÜM
KÂTİPLERİN MESLEKÎ VE SOSYAL HAYATLARI
1.1. Abbâsî Devleti’nde Bir Sınıf Olarak Kâtipler ve Alt Grupları ........................... 31

1.2. Mesleğe Başlama ve Eğitim Süreçleri ................................................................ 44

1.3. Çalışma Hayatı: Mekân, Zaman ve İş Yoğunluğu .............................................. 50

1.4. Kullanılan Araç-Gereçler .................................................................................... 55

1.5. Giyim-Kuşam...................................................................................................... 63

1.6. Yaşam Standardı: Maaş, Gelir ve Servet ............................................................ 69

1.7. Makam ve Mevki Arayışları ............................................................................... 79

1.8. Denetim, Suçlar ve Cezalar ................................................................................ 87

1.9. Gündelik Yaşam ve Sosyal Çevre ...................................................................... 94

1.10. Dinî, Mezhebî ve Etnik Aidiyetler .................................................................. 105

1.10.1. Dinî Kimlikler .......................................................................................... 106

1.10.2. Mezhebî Bağlar ve Eğilimler ................................................................... 119

1.10.3. Etnik Kimlikler ........................................................................................ 127

İKİNCİ BÖLÜM
KURUMLAR BÜNYESİNDE KÂTİPLER
2.1. İdarî Divanlarda Kâtipler .................................................................................. 133

2.1.1. Dîvânü’r-resâil ........................................................................................... 133

2.1.2. Dîvânü’l-berîd ............................................................................................ 142

2.1.3. Dîvânü’t-tırâz ............................................................................................. 148

2.2. Malî Divanlarda Kâtipler .................................................................................. 150

2.2.1. Dîvânü’l-harâc............................................................................................ 151

2.2.2. Dîvânü’d-dıyâ‘ ........................................................................................... 162

2.2.3. Dîvânü’s-sadakât ........................................................................................ 165

2.2.4. Dîvânü’s-savâfî .......................................................................................... 166

2.2.5. Gelir Sağlayan Diğer Divanlar ................................................................... 167

2.2.6. Beytülmâl Divanı ....................................................................................... 170

2.2.7. Dîvânü’n-nafakât........................................................................................ 173

2.2.8. Dîvânü’z-zimâm (Dîvânü’l-ezimme) ......................................................... 179

2.2.9. Dîvânü dâri’d-darb ..................................................................................... 182

2.3. Askerî Divanlarda Kâtipler ............................................................................... 183

2.4. Şurta (Emniyet) Teşkilatında Kâtipler .............................................................. 193

2.5. Adlî Kurumlarda Kâtipler ................................................................................. 195

2.5.1. Mahkeme .................................................................................................... 195

2.5.2. Dîvânü’l-mezâlim ...................................................................................... 198

2.5.3. Şürût ve Sicillât .......................................................................................... 202

2.6. Çeşitli Hizmet Kurumlarında Kâtipler .............................................................. 205

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
SİYASÎ HAYATTA KÂTİPLER
3.1. Halife ve Hanedan Mensuplarıyla İlişkiler ....................................................... 208

3.1.1. Halifelerin Kâtiplerle İlişkisi ..................................................................... 208

3.1.2. Halife Çocukları ve Kâtipleri ..................................................................... 214

3.1.3. Diğer Hanedan Üyeleri ve Kâtipleri .......................................................... 222

3.1.4. Halife Eşlerinin ve Annelerinin Kâtipleri .................................................. 225

3.2. Vezirlerle İlişkiler ............................................................................................. 228

3.3. Hâciblerle İlişkiler ............................................................................................ 234

3.4. Valilerle İlişkiler ............................................................................................... 236

3.5. Komutanlar ve Emîrülümerâlarla İlişkiler ........................................................ 243

3.6. Kâtip Kökenli Aileler ve Siyasî Etkinlikleri ..................................................... 255

II
 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
İLİM ve SANAT HAYATINDA KÂTİPLER
4.1. Edep Kültürü ve Kâtipler .................................................................................. 304

4.1.1. Edebü’l-Kâtib Literatürü ............................................................................ 307

4.1.2. Edeb Kültürünün ve Kitâbet Sanatının Kadınlardaki Yansıması ............... 313

4.2. Dinî İlimler ....................................................................................................... 317

4.3. Arap Dili ve Edebiyatı ...................................................................................... 320

4.4. İktisat ve Siyaset Düşüncesi ............................................................................. 335

4.4.1. Maliyeye Dair Eserler: Harâc ve Emvâl Kitapları ..................................... 335

4.4.2. Siyasete Dair Metinler................................................................................ 338

4.5. Tarih Yazımı ..................................................................................................... 342

4.6. Coğrafya............................................................................................................ 355

4.7. Matematik, Doğa Bilimleri, Sağlık, Felsefe ve Muhtelif Alanlarda Telifler .... 363

4.8. Tercüme Faaliyetleri ......................................................................................... 366

4.9. Yazı Sanatı ........................................................................................................ 372

4.10. Kütüphanelerin Oluşumu ve İdaresi ............................................................... 378

SONUÇ .........................................................................................................................381
KAYNAKÇA................................................................................................................387
ÖZET ............................................................................................................................415
ABSTRACT .................................................................................................................417

III
 ÖNSÖZ

Geniş bir coğrafyaya hükmeden Emevî Devleti’ne son vererek hilafet makamını

asırlarca uhdesinde bulunduran Abbâsîler, İslam ve dünya tarihi açısından önemli bir

yer işgal etmektedir. Abbâsîler’in özellikle ilk iki asrı siyasî ve askerî başarıların yanı

sıra iktisadî, toplumsal, edebî, fikrî, kültürel ve sanatsal yönlerden kayda değer

gelişmelere sahne olmuştur. Bu çok boyutlu değişim ve gelişimin izlerini, günümüze

intikal eden tarihî verilerden yola çıkarak genel hatlarıyla ortaya koymak mümkündür.

Bilhassa son yıllarda tarihçilerin daha yoğun bir şekilde üzerinde durdukları toplumsal

ve kültürel tarih çalışmaları, İslam tarihi araştırmalarında da kendini göstermektedir.

Tartışılagelen bir mesele olarak insanlık tarihinde Müslümanların yeri hakkında

sağlıklı ve doyurucu açıklamalarda bulunmak, ancak tarihî verileri bir arkeolog

yaklaşımıyla gün yüzüne çıkarmak ve bunları bir tarihçi gözüyle yorumlamakla

mümkündür. Konu İslam tarihi olunca bu işin daha kapsamlı ve daha yoğun bir çaba

gerektirdiği izahtan varestedir.

Bu minvalde Abbâsî toplumuna ait sınıflardan birini keşfe çıkmak, farklı

türlerden oluşan zengin bir literatür taraması yapmayı gerektirir. Araştırmacı bu tarama

sırasında çok katmanlı bir dünyada farklı zaman ve mekânlarda yaşamış değişik

simalarla karşılaşır. Abbâsî Devleti’nin memur ve bürokratlarını ifade eden kâtipler

sınıfını etraflıca araştırmak ve etraflıca araştırabilmek ve doğruya yakın bir tasavvur

ortaya koyabilmek, âdeta, dağılmış ve kısmen kaybolmuş bir yapbozun parçalarını

birleştirmeye benzer. Tarihin belli bir aralığında da olsa kâtiplerin dünyasına yelken

açmak, kişiye devlet mekanizmasının işleyişi, toplumsal tabakalaşma, bilgi ve kültür

aktarımı, edebî ve sanatsal eğilimler ve daha pek çok konuda geçmişten haberdar olma

imkânı sunar.

İslam tarihi araştırmalarında gerek siyasî gerekse kültürel çerçevede işlenmiş

olsun kâtiplerin konumu ve fonksiyonu üzerinde sıklıkla durulduğu görülür. Nitekim

IV
Arap âleminde ve Batı dünyasında konu ile alakalı kayda değer müstakil çalışmalara

rastlanmaktadır. Fakat ülkemizde erken dönem İslam tarihinde, bilhassa Abbâsî Devleti

bağlamında, kâtipler sınıfına odaklanmış derli toplu bir çalışmanın olmayışı, bizi böyle

bir konuyu araştırmaya sevk etmiştir.

Abbâsîler’in ilk iki asrıyla sınırlı tutulan bu çalışma için muhtelif pek çok

kaynağa müracaat etmek gerekiyordu. Abbâsî toplumunun görünür sosyal grupları

arasında yer alan kâtipler hakkında klasik kaynaklarda çokça bilgi bulunmaktadır.

Dağınık haldeki bu zengin malzemeyi ele alıp işlemek, bu çalışmanın başlıca zorluğu

oldu. Buna ilaveten anakronizme düşme ihtimalinin verdiği tereddüt hâli de çalışma

boyunca hissedildi. Kâtiplerin dünyasını tasvir etmek için kullanılan örneklerin

geçerliliği ve resmedilen tablonun bütününü ne ölçüde yansıtabildiğini kestirmek de

kolay olmadı. Biyografisi üzerinden izi sürülen bir kâtibin hayatının evrelerini tam

olarak bilememek, o kâtip hakkındaki her bilgiyi ihtiyatla kullanmaya neden oldu. Öte

yandan tarihî seyir içinde konuyla ilgili sağlıklı bir mukayese yapabilmek adına her

dönem için doyurucu miktarda malzeme bulmak da güçtü. Bu zorluk ve problemlere

rağmen eldeki kaynaklarla Abbâsî Devleti bünyesinde çalışmış kâtiplerin dünyasını

resmetmeye çabaladık. Yapılan iş yer yer Abbâsî Bağdat’ında kâtipleriyle ünlü bazı

ailelerin mezar taşlarını ortaya çıkarma çabasına dönüştü. Bizden sonra bu mezarlıkları

dolaşacak olanlar için, az da olsa bir restorasyon yapabilmiş olmayı ümit ediyoruz. Bu

çalışmayla İslam tarihi araştırmalarına küçük bir katkı sağlamış olmak bizim için bir

bahtiyarlık vesilesidir.

Çalışmamı yarıladığım sıralarda vefat eden ilk danışmanım Prof. Dr. İbrahim

Sarıçam’ı rahmet ve şükranla yad etmeyi üzerimde borç bilirim. Muhterem hocamın

mustarip olduğu hastalık, son yıllarında şiddetlendiği için yazdıklarımı kendisine

göstermek nasip olmadı. İlmî kişiliği, edası ve sedası ile çalışmam boyunca bana

rehberlik ettiğini burada kaydetmek isterim. Bilahare tezimin danışmanlığını üstlenen

V
Prof. Dr. Nahide Bozkurt’a muhteva ve yöntem başta olmak üzere pek çok açıdan

çalışmanın olgunlaşmasını sağladığı için sonsuz teşekkür borçluyum. Tez jürisinde

bulunarak çalışmayı okuyup değerlendiren ve eksik noktalarına işaret eden Prof. Dr.

Levent Öztürk, Prof. Dr. Mehmet Özdemir, Prof. Dr. İrfan Aycan ve Doç. Dr. Ali

Hatalmış’a teşekkür ederim. Ürdün Üniversitesi tarih bölümü hocalarından Prof. Dr.

Fâlih Hüseyin ve Prof. Dr. Gaydâ Hazne-Kâtibî’nin iştirak ettiğim derslerinin bu

çalışmada dolaylı yönden büyük katkısı oldu. Bu vesileyle kendilerine şükranlarımı arz

ederim.

Tezin ilk halini baştan sona okuyup düzeltme zahmetinde bulunan biraderim

Ahmet’e ve kısmen okuyarak ifadelerin daha anlaşılır olmasına yardımcı olan diğer

biraderim Mahmut’a teşekkür borçluyum. Çalışmayı dikkatle okuyarak düzeltilmesine

ve olgunlaşmasına yardımcı olan Doç. Dr. Hakan Hemşinli, Doç. Dr. Halil İbrahim

Hançabay, Arş. Gör. Barış Çakan, Dr. Mehmet Usluer, Dr. Muhammed Ülgen, Dr. Ümit

Eskin, Arş. Gör. İsa Yalçın ve Arş. Gör. Hilal Tüfenk’e, belli başlı konularda

görüşlerinden istifade ettiğim Arş. Gör. Abdülvahid Yakub Sipahioğlu ve Samet Şenel’e

ayrı ayrı teşekkür ederim. İçinden çıkamadığım metinleri hiç üşenmeden çözüp aktaran

Doç. Dr. Haşim Özdaş’a, bazı metinlerin anlaşılmasında yardımcı oldukları için Dr.

Mehmet Şirin Aladağ ve Dr. Faruk Kazan’a müteşekkirim. İlme olan iştiyakı ve çalışma

ciddiyetiyle etkisini ve emeğini üzerimde her zaman hatırladığım Mehmet Aydemir

ağabeyime çalışmanın son okumasını yaptığı için ne kadar teşekkür etsem azdır.

Kaynaklara erişim noktasında yararlandığım Ürdün Üniversitesi, Türkiye Diyanet Vakfı

İSAM ve Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi kütüphanelerinin yetkililerine ve çalışanlarına

teşekkür ederim.

Üzerimdeki haklarını hiçbir surette ödeyemeyeceğim anneme ve babama bu

çalışmayı ithaf etmek benim için büyük bahtiyarlıktır. Bütün kardeşlerime manevi

VI
desteklerinden dolayı teşekkür ederim. Bu çalışmayla sabırlarını fazlasıyla zorladığım

eşim ve çocuklarıma son derece minnettar olduğumu belirtmek isterim.

Gayret kuldan tevfik yüce Allah’tandır.

Van 2022

VII
 KISALTMALAR

a.mlf. : Aynı müellif

b. : Bin, İbn

bk. : Bakınız

c. : Cilt

ç. : Çoğul

çev. : Çeviren

d. : Doğum tarihi

der. : Derleyen

DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

dn. : Dipnot

ed. : Editör

EI2 : The Encyclopaedia of Islam (Second Edition)

h. : Hicrî

haz. : Hazırlayan

hş. : Hicrî-Şemsî

Hz. : Hazreti

İng. : İngilizcesi

km. : kilometre

krş. : Karşılaştırınız

Ktp. : Kütüphanesi

M.Ö. : Milattan önce

md. : Madde(si)

nr. : Numara

VIII
 nşr. : Neşreden

ö. : Ölüm tarihi

özl. : Özellikle bakınız

s. : Sayfa

salt. : Saltanat yılları

S.B.E. : Sosyal Bilimler Enstitüsü

T. : Türkçesi

thk. : Tahkik eden, muhakkik

tk. : Tekil

ts. : Tarihsiz

tür.yer.: Türlü yerler

vb. : ve benzeri

vd. : ve devamı

v.dğr. : ve diğerleri

vr. : Varak

vs. : vesaire

ykl. : yaklaşık

TRANSKRİPSİYON İŞARETLERİ

Ğ ‫غ‬ ḥ ‫ح‬ ḫ ‫خ‬ ḳ ‫ق‬ s ‫ث‬ ṣ ‫ص‬

ṭ ‫ط‬ ẕ ‫ذ‬ ḍ ‫ض‬ ẓ ‫ظ‬ ‘ ‫ع‬ ’ ‫ء‬

IX
 GİRİŞ

1. Araştırmanın Konusu, Sınırları ve Yöntemi

Abbâsî Devleti’nde Kâtipler 132-334 (750-945) başlıklı çalışmamız siyasî tarih

ve kültür tarihi kapsamında yer almaktadır. Şu da var ki araştırmada bir zümrenin ele

alınmış olması, onun toplumsal tarih çalışmasına dahil edilmesini de kaçınılmaz

kılmaktadır. Öte yandan kâtipler sınıfının idarî hayatta etkin biçimde yer almış olması,

bu çalışmayı kurumlar tarihi boyutuyla da öne çıkarmaktadır.

Gerek erken dönemlerde gerekse günümüzde kâtip kelimesinin birden fazla

anlama geldiği ve farklı manalar çağrıştırdığı gibi belli bir düzeyde anlam kaymasına

uğradığı da hatırda tutulmalıdır. Özellikle Türkçe düşünen günümüz insanının zihninde

kâtip denilince çoğu kez yazar, arzuhalci ve mahkemedeki zabıt kâtibi canlanmaktadır.

Oysa bu çalışmada kâtip kelimesinden -Emevî ve Abbâsî dönemlerinde yaygın biçimde

kullanılan manasıyla- “resmî kurumlarda maaş karşılığı çalışan, resmî yazışmaları ve

malî işleri yürüten memur” kastedilmektedir. Ayrıca klasik kaynaklarda kâtip

kelimesinin yukarıda bahsettiğimiz tarifinden farklı olarak hattat, yazar ve müstemlî 1

anlamlarında kullanıldığı da bilinmektedir. Kâtipler söz konusu edildiğinde onlarla

yakından alakalı olmakla beraber araştırmanın dışında tutulan başka meslek grupları da

vardır ki bunların başında kitap istinsahı ve satışıyla iştigal eden, ayrıca yazı

malzemeleri satan verrâklar gelir. Abbâsîler döneminde verrâklık; müstensihlik,

kitapçılık ve kırtasiyecilik gibi işlevlere sahip yukarıda belirttiğimiz kâtiplikten

1
Bir muhaddisin rivayet ettiği hadisleri veya bir âlimin okutacağı metni yazan kişi olarak tarif edilen
müstemlî hakkında geniş bilgi için bk. Yüksel Efil, Hadis İmlâ Meclisleri, Marmara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1991 (Yüksek lisans tezi); Abdullah Aydınlı, “İmlâ”, DİA, XXII, 225-226.
Ayrıca konuyla alakalı günümüze ulaşmış eserlerden Sem‘ânî’nin (ö. 562/1166) Edebü’l-İmlâ ve’l-
İstimlâ’sı kayda değerdir.
bağımsız bir meslekti. 2 İlgili diğer gruplar, verrâka bağlı veya ondan bağımsız biçimde

çalışan müstensih, 3 güzel yazı yazabilme kabiliyetine bağlı olarak Mushaf veya kitâbe

hazırlayan hattât, 4 müstemlî ve klasik kaynaklarda yazar, müellif ve musannif

anlamlarında 5 kullanılan kâtiptir. Bu saydıklarımız, çalışmanın sınırları dışında

tutulmuştur. 6

Kâtip tabiri ve çoğul formu küttâb, erken dönemlerden itibaren yaygın biçimde

kullanılmıştır. İfadenin az rastlanan diğer bir çoğulu ise ketebedir. Kastettiğimiz ve

sınırını çizdiğimiz anlamda kâtip yerine muharrir, IV/X. asır kaynaklarında rastlanan

fakat daha ziyade Memlükler döneminde kullanımı yaygınlaştığı anlaşılan münşî, 7

genellikle muhasebe işlerini yürüten kâtip için hâsib (ç. hussâb) 8 kelimeleri de

kullanılmıştır. Ayrıca Abbâsî döneminde kâtipler zümresi ehlü’l-kalem, ashâbü’l-kalem,

erbâbü’l-aklâm, zü’l-kalem 9 gibi terkiplerle de ifade edilmiştir. Yine kâtiplerin cübbeye

2
Geniş bilgi için bk. Hayrullah Saîd, Mevsû‘atü’l-Verrâkati ve’l-Verrâkîn fi’l-Hadâreti’l-Arabiyyeti’l-
İslâmiyye, I-III, Beyrut 2011.
3
Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 119; Nedîm, I, 241.
4
Câhız, “el-Muallimîn”, 31, 39.
5
Berkel, Accountants, 45.
6
Abbâsî döneminde yaşamış bazı kişilerin, hocalarının eserlerini yazmakla vazifeli olmaları hasebiyle
“falanın kâtibi” diye isimlendirildiğine rastlanmaktadır. Örneğin Vâkıdî’nin (ö. 207/823) kâtibi
Muhammed b. Sa‘d (Belâzürî, Ensâb, I, 166; II, 300; VIII, 246; Taberî, VIII, 634; Sem‘ânî, el-Ensâb, V,
8), fakih ve muhaddis Leys b. Sa‘d’ın (ö. 175/791) kâtibi Ebû Salih Abdullah b. Salih (Halîfe, 477;
Belâzürî, Ensâb, I, 249; II, 168; X, 380; Cehşiyârî, 99; Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, II, 145; Sem‘ânî, el-Ensâb,
V, 6-7). Ayrıca Muhammed b. Sa‘d, Yezîd b. Abdülmelik’in kâtibi Muhammed b. Sa‘d (Belâzürî, Ensâb,
VIII, 276) ile karıştırılmaması için Vâkıdî’ye nisbetle “Kâtibü’l-Vâkıdî” şeklinde anılmış olması
muhtemeldir.
7
Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 119; Tevhîdî, el-İmtâ‘, 61; Sâbî, el-Vüzerâ, 145.
8
Hâsib ile kâtibin ayırt edildiği de görülmektedir (İbnü’l-Fakîh, 319). Nitekim Ebân el-Lâhıkî, Ca‘fer el-
Bermekî’yi övdüğü şiirinde onu kâtib ve hâsib olarak anmaktadır (İbnü’l-Mu‘tez, Tabakâtü’ş-Şuarâ,
235). Ebû Hayyân et-Tevhîdî “kitâbetü’l-hisâb” ile “kitâbetü’l-belâğa ve’l-inşâ ve’t-tahrîr” başlığı altında
bir bahis açarak inşa kâtibi ile muhasebe kâtibini (kâtibü’l-hisâb) mukayese eder ve inşâ kâtibinin
üstünlüğünü ispatlamaya çalışır (el-İmtâ‘, 83-87). İki kâtip türünün mukayesesi için ayrıca bk. Harîrî,
Makâmât, 146-148 (22. Makâme); Kalkaşendî, I, 84-88.
9
Sâbî, Rusûm, 48.

2
benzer dürrâ‘a adlı kıyafetlerinden ötürü ehlü’d-derârî‘ ifadesiyle 10 tarif edildiklerine

de rastlanmaktadır.

Hanedanlığın hâkim olduğu toplumlarda devlet hizmetinde (amelü’s-sultân)

bulunanlar temelde kılıç ve kalem erbabı olmak üzere ikiye ayrılır. 11 Dolayısıyla devlet

denilince akla ilk gelen sınıflar askerler ve kâtiplerdir. Şu da var ki sultanın hizmetinde

olanların tamamı bu iki gruptan birine dahil olmayabilir. Örneğin sarayda görevli hâcib,

kâhya (kahramân), nedim, tabip, aşçı, hâzin, ferraş, seyis vs. kimseler elinde kılıç veya

kalem olmaksızın sultanın, dolayısıyla devletin hizmetindeydi. Buna bağlı olarak ele

alınan kâtiplerin devlete hizmet eden ve sultanın emrine tâbi kimseler olduğu 12 baştan

belirtilmelidir.

Çalışmamız, dönem olarak Abbâsî Devleti çatısı altında kuruluşundan (132/750)

itibaren Büveyhîler’in Bağdat’ı ele geçirdikleri yıla (334/945) kadar hizmet etmiş olan

kâtipleri kapsamaktadır. İdarî, malî ve askerî divanlar başta olmak üzere, şurta (emniyet

teşkilatı) ve mahkeme gibi kurumlarda çalışanlar; halife, vezir, hâcib, vali ve

komutanların hizmetinde bulunan kâtipler çalışmaya dahil edilmiştir. Bu yönüyle

merkez ve taşra kâtipleri üzerinde birlikte durulmuştur. Ama incelenen kaynaklar,

merkez kâtiplerine nazaran taşra kâtipleri hakkında daha az bilgi sunduğu için verilen

örnekler çoğunlukla merkez kâtiplerine aittir. Bu yüzden taşra kâtipleri ayrı bir başlık

altında ele alınmamış, ulaşılan bilgiler ilgili başlıklar altında işlenmiştir. Abbâsîler’in ilk

iki asrıyla sınırlandırılan konunun kapsamına, bu süre zarfında ortaya çıkan Ağlebî,

Tâhirî, Saffârî, Tolunî ve İhşidî gibi yerel hanedanların hizmetinde bulunan kâtipler

dahil edilmemiştir.

10
Cehşiyârî, 516; Tenûhî, el-Ferec, III, 277; Miskeveyh, Tecârib, V, 469.
11
Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 155.
12
Sâbî, Rusûm, 48-49; Berkel, Accountants, 46, 47.

3
 Abbâsî dönemi kâtiplerine dair bilgiler, çeşitli eserlerde dağınık bir biçimde yer

almaktadır. Kâtiplerle alâkalı müstakil eserler bulunmakla birlikte, onları daha kapsamlı

ve detaylı çalışmak için çok sayıda kaynağa ve satır aralarına dikkatle bakmak

gerekmektedir. Kurumlar tarihi, toplumsal tarih ve kültür tarihi boyutlarını hesaba

katmaksızın kâtipleri çalışmak mümkün gözükmemektedir. Öte yandan çok yönlü bir

sınıf olan kâtiplerin tarihi araştırıldığında çok sayıda tâli konuya girme zarureti de

ortaya çıkmaktadır. Buna bağlı olarak birçok alt başlığın içini doldurmak ve onlarla

alâkalı kayda değer malzemeyi bulmak, çalışmanın zorlukları arasında yer alır. Bir diğer

zorluk ise gerek genel tarih kitaplarında gerek biyografik eserlerde olsun, kâtip olarak

anılan kişilerin nerede ve ne zaman kâtiplik yaptığını tam olarak tespit etmenin mümkün

olmayışıdır. Çünkü hayatının bir döneminde tabiplik başka bir döneminde kâtiplik

yapmış şahıslara, aynı şekilde kâtip olup bilahare sarayda nedim olarak hizmet etmiş

kimselere rastlanmaktadır. Hâl böyle olunca ilgili şahsın siyasî ve kültürel hayata

etkisini kâtip, nedim, tabip kimliklerinden hangisi ile ilişkendirerek ele alacağımız

hususu, işi zorlaştırmakta ve bir belirsizliğe neden olmaktadır. Aynı sorun valilik,

hâciblik ve vezirlik gibi üst düzey vazifeleri deruhde etmiş kâtipler için de geçerlidir.

Çalışmada kısmen bilgi belge tarihçiliği sınırları içinde hareket edilmiştir.

Tasvirî anlatım ve örnekleme yöntemine sıkça başvurulmuştur. Kaynaklarda farklılık

arz eden bilgiler, mümkün mertebe mukayese edilmeye ve tenkide tâbi tutulmaya

çalışılmıştır. Çoğunlukla elde edilen verilerden hareketle tümevarım yöntemine bağlı

kalınmıştır. Konuyla ilgili bazı yargıların doğruluğunu test etmek adına az da olsa

tümdengelim yöntemi de takip edilmiştir.

2. Kaynaklar ve Araştırmalar

Abbâsî tarihine ait resmî evraklar (arşiv malzemesi) günümüze doğrudan çok az

biçimde ulaşmıştır. Sözgelimi Osmanlılar’da kalemiye sınıfını çalışacak bir araştırmacı

için arşiv malzemesi kullanmak mümkün, hatta zorunlu iken; Abbâsî kâtiplerine dair

4
doğrudan ve yeterli derecede resmî evrak bulmak mümkün değildir. Bu nedenle resmî

belgelere, ancak dönemin kaynaklarının yer verdiği kadarıyla dolaylı yoldan

ulaşılmaktadır. Buna bağlı olarak erken dönem kaynaklarına gidilmek suretiyle bu sorun

kısmen de olsa aşılabilmektedir. Benzer bir sorun, Abbâsî kâtiplerinin çalışma hayatına

ışık tutacak mekânların ve meslekî hayatta kullanılan araç gereçlerin günümüze intikal

etmeyişidir. Ayrıca bir Abbâsî kâtibini tasvir eden II-IV/VIII-X. yüzyıllara ait bir

minyatür veya resim maalesef elimizde bulunmamaktadır. 13 Kâtipleri tasvir eden en

erken minyatür VII/XIII. yüzyıla aittir. Bu minyatürlerden yola çıkarak dört veya beş

asır öncesini tahayyül etmek ise birtakım yanılgılara sebep olabilmektedir.

Abbâsî Devleti kâtiplerine dair bilgiler ihtiva eden kaynakların başında genel

tarih kitapları ve kronikler gelmektedir. Bu eserler, yaratılışla başlayıp müellifin

zamanına kadar gelen dünya tarihi, Hz. Peygamber’le başlayıp devam eden İslam tarihi,

bu esere yazılmış bir zeyil ve Abbâsî halifeleri tarihi şeklinde farklılık arz etmektedir.

Bu eserlerde, hilafetin Abbâsîler’in uhdesinde olması hasebiyle anlatımın merkezinde

genellikle Irak coğrafyası yer almaktadır. Divan reislerinin tespiti, kâtiplerin siyasî

hayattaki rolleri, yolsuzluk ve müsadereler, bürokraside nüfuzlu aileler ve kâtiplerin

vefat tarihleri başta olmak üzere pek çok açıdan genel tarih eserlerinden istifade

edilmiştir. Bu gruptaki eserlerin başında Halîfe b. Hayyât’ın (ö. 240/854) Târîh’i

gelmektedir. Müellif, her bir halifeye ait dönemin sonunda divan reislerini zikretmeye

özen göstermiştir. Halîfe’nin bu yöntemini daha sonra gelen bazı tarihçiler takip

etmiştir. Çalışmamızda bu eserden Hârûnürreşîd zamanına kadarki divan reislerinin

tespitinde faydalanıldı. Bağdat’ta bir verrâk olduğu bilinen İbn Tayfûr’un (ö. 280/893)

Kitâbü Bağdâd’ı, günümüze ulaşan kısmından anlaşıldığı kadarıyla şehir tarihinden

13
Abbâsîler dönemi giysilerini yazılı ve görsel tarih kaynaklarına dayanarak tespit etmeye çalışan bir
araştırma için bk. Salâh Hüseyin el-Ubeydî, el-Melâbisü’l-Arabiyyetü’l-İslâmiyye fi’l-Asri’l-Abbâsî
mine’l-Masâdiri’t-Târîhiyye ve’l-Eseriyye, Bağdat 1980.

5
ziyade Abbâsî halifeleri tarihi görünümündedir. Kâtiplerin siyasî ve entelektüel

kişiliğine ışık tutacak ayrıntılı bilgilere yer veren eserden Me’mûn dönemi kapsamında

yararlanıldı. Tarihte öne çıkan belli başlı olayları etraflıca işleyen Dîneverî’nin (ö.

282/895) Ahbâru’t-Tıvâl’inden az da olsa sır kâtibine dair bilgiye ulaşıldı.

Abbâsî Devleti’ne uzun yıllar hizmet etmiş bir aileye mensup olan Ya‘kûbî (ö.

292/905), ilk kısmı kapsamlı bir dünya tarihi, ikinci kısmı ise bir İslam tarihi özelliği

taşıyan Târîh adlı eserinde Abbâsîler’i 259/873 yılına kadar işlemiştir. Abbâsî ve

Tolunoğulları devletlerinde kâtiplik yapmış olmasının etkisiyle olsa gerek, hacmine

oranla eserinde kâtiplere genişçe yer ayırmıştır. Abbâsî divanları, kâtiplerin üstlendiği

birtakım görevler ve kâtiplerin de dâhil olduğu siyasî gelişmeler hakkında detaylı

bilgiler ihtiva eden eser, bu çalışmanın birçok yerinde kullanıldı. Ayrıca Ya‘kûbî,

kâtipler sınıfına mensup olması münasebetiyle, eseri kâtiplerin tarih ve coğrafya

yazıcılığına katkıları bölümünde ayrıca değerlendirildi. Ya‘kûbî’nin diğer bir eseri evâil

türünden sayılabilecek Müşâkeletü’n-Nâs da yer yer kullanıldı.

Taberî’nin (ö. 310/923) Târîh’ine divanların yanı sıra tarihî olayların akışı içinde

ve satır aralarında kâtiplerle ilgili çok önemli bilgiler barındırdığından sıkça müracaat

edildi. Nitekim Taberî’nin olayları aktarırken faillerinin kimliği hakkında bilgiler

vermesi, çalışmamızda bazı noktaların aydınlığa kavuşmasını sağladı.

Abbâsî dönemi saray mensubu tarihçilerden olan Sûlî’nin (ö. 335/946) Kitâbü’l-

Evrâk’ının günümüze ulaşmış kısımlarından (295-315/907-928 ve 322-333/934-944

yılları) özellikle kâtiplerin siyasî hayattaki rolleri, divan reisleri, bürokraside nüfuzlu

aileler ve vefeyât haberleri bağlamında yararlanıldı. Mes‘ûdî’nin (ö. 346/956)

Mürûcü’z-Zeheb’inden ise daha çok kâtiplerin siyasî, sosyal ve kültürel hayattaki rolleri

çerçevesinde istifade edildi. Müellifin muhtasar eseri et-Tenbîh ve’l-İşrâf’ı da benzer

şekilde yer yer kullanıldı.

6
 Arîb b. Sa‘d’ın (ö. 369/979-80) Taberî’ye zeyil olarak yazdığı Sılatü Târîhi’t-

Taberî’ye de müracaat edildi. Müellif her ne kadar büyük ölçüde Sûlî’nin el-Evrâk’ını

alıntılamış olsa bile ilgili eserin günümüze ulaşmayan 291-295/902-907 ve 316-

320/928-932 yılları arası başka kaynaklarda yer almayan bilgileri içermesi bakımından

kayda değerdir.

Miskeveyh’in (ö. 421/1030) Tecâribü’l-Ümem’ine de divan reislerinin tespiti,

kâtiplerin siyasî ve iktisadi hayattaki rolleri, karıştıkları yolsuzluk hadiseleri, mallarının

müsadere edilmesi gibi pek çok konuda sıkça başvuruldu. 295/907 öncesi itibariyle

eserde yer alan bilgilerin Taberî’de de yer aldığı, bu tarihten 334/945 yılına kadar ise

eserin birincil kaynak olarak kullanıldığı belirtilmelidir.

Genel tarih eserlerinden İbn Kuteybe’nin (ö. 276/889) el-Meârif’i ve ona nisbet

edilen el-İmâme ve’s-Siyâse, Makdisî’nin (ö. 355/966’dan sonra) el-Bed’ ve’t-Târîh’i,

Hamza el-İsfahânî’nin (ö. 360/970’ten önce) Târîhu Sinî Mülûki’l-Arz ve’l-Enbiyâ’sı,

müellifi meçhul (ö. V/XI. yüzyıl) Kitâbü’l-Uyûn ve’l-Hadâik, Hemedânî’nin (ö.

521/1127) Tekmiletü Târîhi’t-Taberî’si, İbnü’l-‘İmrânî’nin (ö. 580/1184) el-İnbâ fî

Târîhi’l-Hulefâ’sı, İbn Zâfir el-Ezdî’nin (ö. 613/1216) Ahbâru’d-Düveli’l-Munkatı‘a’sı

ve İbnü’l-Esîr’in (ö. 630/1233) el-Kâmil fi’t-Târîh’i gibi eserlere diğer kaynaklarda

geçmeyen bilgiler bulunması münasebetiyle yer yer müracaat edildi.

Bir yönüyle kronik diğer yönüyle biyografik eser özelliği taşıyan İbnü’l-

Cevzî’nin (ö. 597/1201) el-Muntazam’ı, Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin (ö. 654/1256) Mirâtü’z-

Zamân’ı ve Zehebî’nin (ö. 748/1348) Târîhu’l-İslâm’ı da çalışmanın kaynakları

arasında yer almaktadır. Bu eserler, günümüze ulaşmayan kitaplardan yapılmış nakiller

ve dinî ilimlerle iştigal etmiş kâtiplerin tespiti açısından ayrı bir öneme sahiptir. Yine bu

bağlamda anılması gereken diğer bir eser Belâzürî’nin (ö. 279/892) Ensâbü’l-Eşrâf’ıdır.

Mütevekkil başta olmak üzere Abbâsî halifelerine nedimlik ve çocuklarına hocalık

yapmış olan müellif, aynı zamanda Abbâsîler’e kâtip olarak hizmet etmiş bir aileden

7
gelmektedir. Nesep esasına göre sıralanmış biyografilerden oluşan ilgili eser, bir

yönüyle de halifeler tarihidir. Emevî tarihi açısından geniş ve zengin bilgiler ihtiva eden

bu eser, ne yazık ki Abbâsîler için sadece otuz yıllık bir süreyi kapsayan ilk üç halife

dönemine yer vermektedir. Buna rağmen Abbâsî kâtipleriyle ilgili nadir bilgiler içeriyor

olması dolayısıyla çalışmamız için ayrı bir öneme sahiptir.

Genel tarih kaynakları içinde gayrimüslim tarihçilerin eserlerine de özellikle

kâtiplerin dinî kimlikleri bağlamında müracaat edildi. Bunlar arasında Âmid’deki bir

Süryanî manastırında yazılmış anonim Zuqnin Kroniği (II/VIII. yüzyıl), Bizans tarihçisi

Theophanes’in (ö. 818) kroniği, Saîd b. Bıtrîk’ın (ö. 328/940) et-Târîhu’l-Mecmû‘u ve

bu esere zeyil yazan Yahyâ el-Antâkî’nin (ö. 458/1067) tarihi, Mârî b. Süleyman’ın

(VI/XII. yüzyıl) patriklere dair eseri ve Yahudi Natan ha-Bavli’nin (IV/X. yüzyılın

ikinci yarısı) kroniği yer almaktadır.

Genel tarih kitapları dışında, içeriği ve sınırları yönüyle farklılık arz eden eserler

bulunmaktadır. Biyografik bilgiler ve olaylara ilişkin rivayetler ağırlıkta olan, bazen

edebî yönü öne çıkan özel tarih diyebileceğimiz eserler de sıklıkla başvurduğumuz

kaynaklar arasında yer almaktadır. Kâtipler ve vezirlere dair eserlere ise çalışmanın

hemen her yerinde müracaat edildi. Bunların başında Cehşiyârî’nin (ö. 331/942-43) el-

Vüzerâ ve’l-Küttâb’ı gelmektedir. Kâtip sınıfına mensup olan Cehşiyârî, kendisinden

önce bu sahada yazılmış eserlerden faydalanarak haberler ve biyografik bilgilerden

oluşan derli toplu bir kâtipler ve vezirler tarihi meydana getirmiştir. İnsanlık tarihinde

kâtiplik mesleği ile başlayan eser, Hz. Peygamber döneminden başlayıp Müktefî’ye

(salt. 289-295/902-908) kadar halifeler başlığı altında tasnif edilmiştir. Eserin

Me’mûn’un veziri Fazl b. Sehl’e (ö. 202/818) kadarki kısmı günümüze tam olarak

ulaşmış, geri kalan kısımları ise başka eserlerdeki alıntılardan yola çıkılarak bir araya

getirilmiştir. Cehşiyârî’nin kitabından hareketle İslam dünyasında, ilk üç asır olmak

üzere bürokrasinin doğuşu ve gelişimini genel hatlarıyla ortaya koymak mümkün

8
gözükmektedir. Nitekim Cehşiyârî’nin ve ondan önce kâtiplerin tarihini yazanların

çizmiş olduğu çerçeve, bu çalışmanın sınırlarını belirlemede etkili olmuştur.

Cehşiyârî’nin adı geçen eserine ve Ebû Bekir es-Sûlî’nin (ö. 335/946) günümüze

ulaşmayan Ahbâru’l-Vüzerâ’sına zeyil olarak yazılmış olan Hilâl es-Sâbî’ye (ö.

448/1056) ait Tuhfetü’l-Ümerâ fî Târîhi’l-Vüzerâ, Halife Muktedir döneminin üç veziri

-İbnü’l-Furât, Ali b. Îsâ, Muhammed b. Ubeydullah el-Hâkânî- (296-316/908-928

yılları) ile sınırlı olmakla beraber Abbâsî bürokrasisi açısından çok önemli detaylar

ihtiva etmektedir. Eserde kâtiplerin siyasî hayattaki rolleri, vezirlerle münasebeti,

gelirleri ve maaşları gibi konularda pek nadir bilgiler bulmak mümkündür. Kâtiplerin

tarih yazıcılığına katkılarının tespiti bağlamında Cehşiyârî ve Sâbî’nin eserleri ayrıca

gözden geçirildi. Kâtip ve vezirlere dair haberler içeren daha geç döneme ait müellifi

meçhul Ahbâru’l-Berâmike, İbnü’l-Ebbâr’ın (ö. 658/1260) İ‘tâbü’l-Küttâb’ı ve İbnü’t-

Tıktakâ’nın (ö. 709/1309’dan sonra) el-Fahrî’si gibi eserlerden de benzer biçimde

yararlanıldı.

Farklı zümrelere dair bilgiler içeren, bu yönüyle kültür ve toplumsal tarih

konularına ışık tutan eserler de kâtipler bağlamında incelendi. Bunlar arasında Ebû Ali

et-Tenûhî’nin (ö. 384/994) iki hacimli eseri müstesna bir yere sahiptir. Bunlardan el-

Ferec ba‘de’ş-Şidde’de vezirlik, divan reisliği gibi üst makamlara yükselmiş çok sayıda

şahsiyetin başından geçen zorlu süreçler anlatılmaktadır. Bir sözlü tarih çalışması

özelliği taşıyan ikinci eser Nişvârü’l-Muhâdara ise bilhassa III/VIII. yüzyılda Abbâsî

kâtiplerini tasvir eden çok sayıda anekdot sunmaktadır. Tenûhî kadar olmasa da

kâtiplere dair bilgiler ihtiva etmesi bakımından özel tarih ve edebiyat türleri içinde

değerlendirilen İbn Habîb’in (ö. 245/860) el-Muhabber’i, Zübeyr b. Bekkâr’ın (ö.

256/870) Ahbârü’l-Muvaffakiyyât’ı, İbn Kuteybe’nin Uyûnu’l-Ahbâr’ı, Beyhâkî’nin (ö.

320/932’den sonra) el-Mehâsin ve’l-Mesâvî’si, İbn Ebû Avn’ın (ö. 322/934) el-

Ecvibetü’l-Müskite’si, Veşşâ’nın (ö. 325/937) ez-Zarf ve’z-Zurefâ’sı ile el-Fâdıl fî

9
Sıfati’l-Edebi’l-Kâmil’i, İbn Abdürabbih’in (ö. 328/940) el-İkdü’l-Ferîd’i, İbnü’d-

Dâye’nin (ö. 340/951) el-Mükâfee ve Husnü’l-Ukbâ’sı, Şâbüştî’nin (ö. 388/998) ed-

Diyârât’ı, Muâfâ en-Nehrevânî’nin (ö. 390/1000) el-Celîsü’s-Sâlih’i, Ebû Hayyân et-

Tevhîdî’nin (ö. 414/1023) el-Besâir ve’z-Zehâir’i ile el-İmtâ‘ ve’l-Muânese’si, Âbî’nin

(ö. 421/1030) Nesrü’d-Dürr’ü, Seâlibî’nin (ö. 429/1038) Hâssu’l-Hâs, Simârü’l-Kulûb

ve Letâifü’l-Meârif adlı eserleri, Husrî’nin (ö. 453/1061) Zehrü’l-Âdâb’ı ile Cem‘u’l-

Cevâhir’i, Garsünni‘me’nin (ö. 480/1088) el-Hefevâtü’n-Nâdire’si, İbn Hamdûn’un (ö.

562/1167) et-Tezkire’si ve İbn Zübeyr’in (ö. 563/1167) ez-Zehâir ve’t-Tuhaf’ı gibi

eserlerden istifade edildi.

Nesir ustası ve Mu‘tezilî kelâmcı Câhız’ın (ö. 255/869) kitapları ve risaleleri

gözden geçirildi. Abbâsî toplumunun farklı çevrelerine yönelik zengin gözlem gücüne

dayanarak dönemin sosyal meselelerine büyük bir dikkatle eğilen Câhız’ın eserlerinde

kâtiplerin karakteri, belâgatteki yetkinlikleri, ilmî meselelere yaklaşımları, zındıklıkla

itham edilmeleri, eğitimleri ve giysileri başta olmak üzere birçok konuda nadir bilgiler

yer almaktadır. Bu anlamda müellifin el-Beyân ve’t-Tebyîn, el-Hayevân, el-Buhalâ ve

kendisine aidiyeti tartışmalı olan el-Mehâsin ve’l-Mesâvî adlı eserlerinden geniş ölçüde

yararlanıldı. Onun risalelerinden Zemmü Ahlâki’l-Küttâb ise kâtip imajı, âlim-edip

ayrışması bağlamında kâtip, siyasî ve idarî hayatta kâtibin konumu gibi meselelerin

izahı açısından oldukça kayda değerdir.

Kâtipler hakkında zengin bilgiler sunması cihetiyle çalışmanın birçok yerinde

çeşitli biyografi eserlerine başvuruldu. Kâtiplerin ailelerini, ölüm tarihlerini, eserlerini,

resmî görevlerini tespit etmek ve sosyal çevrelerine dair veriler elde etmek açısından

son derece önemli olan bu kaynakların bir kısmı farklı kesimlere ait biyografileri ihtiva

ederken, bir kısmı da sadece belli zümrelere hasredilmiştir. Bu çalışmada ağırlıklı

olarak ediplere yer veren eserlerden faydalanıldı. Genel içeriğe sahip eserlerden ise İbn

Sa‘d’ın (ö. 230/845) et-Tabakât’ı, İbn Hallikân’ın (ö. 681/1282) Vefeyâtü’l-A‘yân’ı,

10
Zehebî’nin Siyerü A‘lâmi’n-Nübelâ’sı ve Safedî’nin (ö. 764/1363) el-Vâfî bi’l-

Vefeyât’ına başvuruldu.

Şairlerin hayatlarından bahseden ve şiirlerinin alıntılandığı biyografik

antolojilerde kâtiplere de önemli ölçüde yer verilmektedir. Bu bağlamda İbnü’l-

Mu‘tez’in (ö. 296/908) Tabakâtü’ş-Şuarâ’sı, İbnü’l-Cerrâh’ın (ö. 296/908) el-

Varaka’sı, Sûlî’nin Ahbâru’ş-Şuarâ’sı, İsfahânî’nin (ö. 356/967) el-Eğânî’si ve

Merzübânî’nin (ö. 384/994) Mu‘cemü’ş-Şuarâ’sı zikredilmeye değerdir. Yakût el-

Hamevî’nin (ö. 626/1229) bir edipler ansiklopedisi hüviyetindeki Mu‘cemü’l-

Üdebâ’sından kâtiplere dair biyografik malzemenin yanı sıra telif ettikleri eserler

konusunda da geniş ölçüde yararlanıldı. Kıftî’nin (ö. 646/1248) İnbâhü’r-Ruvât’ı ile

Târîhu’l-Hukemâ’sına ve İbn Ebû Usaybia’nın (ö. 668/1270) Uyûnü’l-Enbâ fî

Tabakâti’l-Etıbbâ’sına ilmî ve kültürel hayat konusunda müracaat edildi.

Çalışmanın birçok yerinde Nedîm’in (ö. 385/995) el-Fihrist’ine başvuruldu.

Kâtiplerin telif ve tercüme eserleri, kâtipler hakkında biyografik bilgiler, yazı araç-

gereçleri, hat sanatında kâtiplerin rolü gibi konularda zengin bilgiler içeren eserin erken

döneme ait olması önemini daha da arttırmaktadır. Kitabın 3. mâkâlesinin 2. fenninin

kâtiplere ve eserlerine tahsis edilmiş olması, kâtiplerin kültürel hayattaki izlerini takip

etmede büyük fayda sağladı. Yine kitapta Muizzüddevle zamanında Dîvânü’s-Sevâd’ın

reisliği yapmış olan İbn Hâcibü’n-Nu‘mân’dan (ö. 351/962) alıntılanan şair kâtipler ve

şiirlerinin yekûnu ile ilgili kayıt, 14 kâtipliği ikinci planda kalmış bazı şahısların tespitini

kolaylaştırdı.

Genellikle edebü’l-kâtib olarak ifade edilen, kâtiplere meslekî açıdan rehberlik

eden kitaplar Abbâsîler döneminde yazılmaya başlamıştır. Bu tür eserler, kâtibin

yetişmesine yardımcı olmak üzere yazıldığı için tarihî hadiseleri pek ihtiva etmez; ancak

14
Nedîm, I, 531-538.

11
kâtiplerin bilmesi gereken konulara ayrıntılı biçimde yer verir ve idealize edilen kâtibi

tasvir eder. Meslekî açıdan kendilerini geliştirmek için kâtiplerin bu kitaplara sıkça

başvurdukları bilinmektedir. Bu eserler çalışmamızla ilgili birçok terimin

anlaşılmasında yardımcı olduğu gibi, idarî ve malî kurumların işleyişinin daha iyi

kavranmasını da sağladı. Büyük oranda kâtiplerin telif ettiği bu eserlerden en çok

başvurduklarımız arasında Abdullah el-Bağdâdî’nin (ö. 256/869’dan sonra) Kitâbü’l-

Küttâb ve Sıfatü’d-Devât ve’l-Kalem ve Tasrîfuhâ’sı, İbn Kuteybe’nin Edebü’l-Kâtib’i

ve ona en kapsamlı şerhi yazmış olan Endülüslü âlim Batalyevsî’nin (ö. 521/1127) el-

İktidâb’ı, Ebü’l-Yüsr eş-Şeybânî’nin (ö. 298/911) er-Risâletü’l-Azrâ’sı, Kudâme b.

Ca‘fer’in (ö. 337/948) Kitâbü’l-Harâc ve Sınâ‘ati’l-Kitâbe’si, Sûlî’nin Edebü’l-

Küttâb’ı, Nahhâs’ın (ö. 338/950) Sınâ‘atü’l-Küttâb’ı, İbn Vehb’in (335/946’da hayatta)

el-Burhân fî Vücûhi’l-Beyân’ı, İbn Halef’in (ö. 437/1046’dan sonra) Mevâddü’l-

Beyân’ı, Kalkaşendî’nin (ö. 821/1418), Subhu’l-A‘şâ fî Sınâ‘ati’l-İnşâ’sı yer almaktadır.

Adlî kurumlardaki kâtipler hakkındaki bilgiler için ise çoğunlukla edebü’l-kâdî

türündeki eserlere başvuruldu.

Hilâl es-Sâbî’nin Abbâsî saray protokolü ve halife adına yürütülen yazışmaları

konu edinen Rusûmu Dâri’l-Hilâfe adlı eserinden resmî yazışmaların dili ve kuralları,

yazı malzemeleri ve halife-kâtip münasebeti bağlamında yararlanıldı.

Coğrafya konulu eserlerden de farklı açılardan istifade edildi. Bu eserlerin

önemli bir kısmının Bağdat ve çevresinde yaşamış kâtipler tarafından kaleme alınmış

olması çalışmamız açısından onların önemini daha da arttırmaktadır. Kâtiplerin

coğrafya yazıcılığına katkıları bağlamında ayrıca değerlendirilen bu eserlerde berîd

(posta) teşkilatının işleyişi, vilayetlerdeki idarî yapı, vergi sistemi, divanlar, taşrada

kâtiplik, diplomaside kâtipler, kâtiplerin dinî ve etnik kimlikleri, kâtiplerin refah düzeyi,

kâtiplerin giyim-kuşamı, yazı malzemelerinin üretildiği yerler gibi farklı birçok konuda

bilgi bulmak mümkündür. Abbâsî ve Tolunoğulları’na kâtiplik yapmış olan Ya‘kûbî’nin

12
el-Büldân’ında Bağdat ve Sâmerrâ’dan uzunca bahsedilen bölümde kâtiplere ve

divanlara dair önemli bilgiler bulunmaktadır. Eserine başvurulan coğrafyacıların

başında İbn Hurdâzbih (ö. 300/912-13), İbnü’l-Fakîh (ö. 289/902’den sonra), İbn Rüste

(ö. 300/913’ten sonra), İstahrî (ö. 346/957), İbn Havkal (ö. 367/977’den sonra), Makdisî

(ö. 390/1000 civarı) ve Yâkût el-Hamevî gelmektedir. Belâzürî’nin Fütûhu’l-Büldân’ı

da divanların kuruluşu ve dili, yazı malzemeleri ve paralar/darphane gibi konularda

kaynak olarak kullanıldı.

Şehir/bölge tarihlerinden valilerin emrinde çalışan kâtipler, vali-kâtip

münasebeti, kâtip kökenli valilerin tespiti, merkez ile taşra arasındaki bürokratik

ilişkilere dair konularda istifade edildi. Şehir tarihlerinin genellikle biyografi ağırlıklı

olması, bazı kâtipler hakkında ayrıntılı bilgilere ulaşılmasını sağladı. Ezdî’nin (ö.

334/945-46) Târîhu’l-Mevsıl’ı, Kindî’nin (ö. 350/961) Mısır’a dair el-Vülât ve’l-

Kudât’ı, İbn Asâkir’in (ö. 571/1176) Târîhu Medîneti Dımaşk’ı kullandığımız eserlerin

başında gelmektedir. Hatîb el-Bağdâdî’nin (ö. 463/1071) Târîhu Bağdâd’ından ise

Bağdat’ın tarihinden bahseden ilk cildi ile diğer ciltlerinde yer verilen biyografiler

çerçevesinde geniş ölçüde faydalanıldı. Ancak Hatîb’in, biyografilere yer verirken ilgili

şahsın bir şekilde hadis ilmiyle irtibatlı olmasını kriter kabul ettiği düşünüldüğünde,

eserde çok sayıda ünlü kâtibin hatta vezirin olmadığı fark edilecektir.

İslam toplumunda kâtipler üzerine müstakil veya dolaylı birtakım araştırmalar

yapılmıştır. Ulaşabildiğimiz çalışmalardan yöntem ve yorum açısından istifade etmeye

çalıştık. Ruveyda Rıfka’nın yüksek lisans tezi, Arap dili ve edebiyatı sahasında

olmasına rağmen kâtiplerin tarihsel bir çerçevede ele alınması ve ciddi tahliller ihtiva

etmesi çalışmamıza önemli katkılar sunmuştur. 15 Tezde Emevîler dönemi ve

Abbâsîler’in ilk iki asrını içine alan zaman diliminde kâtiplerin bir sınıf olarak temayüz

15
Ruveyda Rıfka, Numuvvu Tabakati’l-Küttâb ve Tatavvuru Rusûmi’l-Kitâbeti’d-Dîvâniyye hattâ
Evâili’l-Karni’r-Râbi‘i’l-Hicrî, Beyrut Amerikan Üniversitesi, Beyrut 1981.

13
etmeleri üzerinde durulmuştur. Kâtipliğin düzeyleri, siyasî hayattaki rolü, maaşlar ve

gelirler, kullanılan araç gereçler, kâtibin âdâbı (bilgisi ve görgüsü) gibi konular genel

hatlarıyla ortaya konulmuştur. Çalışmada klasik kaynaklar dikkatle kullanılmış olmakla

birlikte Kudâme b. Ca‘fer, İbn Vehb ve Tenûhî gibi müelliflerin son derece önemli

eserlerine müracaat edilmeyişi bir eksiklik olarak değerlendirilebilir.

Konuyla yakından alakalı diğer bir çalışma, Sıvân Şerefât’ın doktora tezidir. 16

İslamiyet’in başlangıcından 334/945’e kadarki dönemi kapsayan çalışmada yer yer

kâtipler dışında vali/âmil, vezir, hâcib, muhtesib, asker, şurta gibi devlet görevlileri

konuya dahil edilmiştir. Bu nedenle birçok konuda giriş düzeyinde ve özet bilgilerle

iktifa edilmiştir. Bazı konularda ağırlıklı olarak Abbâsîler dönemi öncesine ait

gelişmelere yer verilmiştir. Konumuz açısından kayda değer gördüğümüz bilgilerin,

Abbâsî kurumlar tarihi hakkında muteber çalışmaları bulunan Abdülaziz ed-Dûrî, Ömer

Faruk Fevzî, Hüsameddin es-Sâmerrâî ve Zehrânî gibi tarihçilerin eserlerinde yer

aldığını fark ettiğimiz için Şerefât’ın tezi, daha ziyade çalışmamızın planını ve

muhtevasını gözden geçirmek açısından faydalı olmuştur.

Maaike van Berkel’in Halife Muktedir dönemi (295-320/908-932) kâtiplerini

farklı açılardan ele alan çalışmasını 17 da anmak gerekir. Vezirlerin ön planda olduğu ve

aralarında sürekli rekabet yaşandığı çeyrek asırlık bu dönemde kâtipler, yazışmaları

yürütenler (münşî) ile malî kayıtlardan sorumlu kimseler (muhasip) olmak üzere iki

grup halinde, ama bütünlüklü bir şekilde ele alınmıştır. Dönemin bürokratik yapısı,

kâtiplerin siyasî ve idarî hayattaki rolleri, dinî ve etnik aidiyetleri, refah düzeyleri gibi

konuların işlendiği bu çalışmadan özellikle konunun sınırları, planı, yöntemi ve

yorumlanması gibi hususlarda istifade edildi.

16
Sıvân Taleb Mireybî‘ Şerefât, Muvazzafû’d-Devâvîn fi’l-Maşrıki’l-İslâmî münzü Kıyâmi’d-Devleti’l-
İslâmiyye hattâ 334/945, Câmiatü’l-Yermûk, İrbid 2004.
17
Maaike van Berkel, Accountants and Men of Letters: Status and Position of Civil Servants in Early
Tenth Century Baghdad, University of Amsterdam, 2003.

14
 Farklı dillerde Abbâsî tarihini genel hatlarıyla ya da müstakil olarak halifeleri ve

dönemlerini ele alan çok sayıda çalışma bulunmaktadır. Abbâsî halifelerini dönem

itibariyle ele alan Türkçe eserler genellikle doktora tezlerine dayanmaktadır. Bu eserlere

ilgili dönemi genel hatlarıyla anlamak ve dönemin etkin şahsiyetlerini tanımak

maksadıyla başvuruldu. 18 Bununla birlikte önde gelen Abbasî vezirleri ve kâtipleri

üzerine yapılmış müstakil çalışmalar da değerlendirildi.

İslam kurumlar tarihiyle ilgili eserlerden, bilhassa Abbâsî döneminde divan

teşkilatı, 19 vezirlik, 20 vergi sistemi, 21 kadılık 22 gibi konuları ele alan çalışmalardan geniş

ölçüde yararlanıldı. Keza konuyla alakalı çok sayıda makaleye ve ansiklopedi

maddesine başvuruldu.

3. Abbâsîler Öncesinde Kâtiplik

Kâtiplik mesleğinin geçmişi yazının varlığı kadar eskidir. İnsanlık tarihinde

yazının ilk kez ne zaman, nerede ve hangi amaca binaen kullanıldığına dair çeşitli

görüşler ileri sürülmektedir. Yazının genellikle bilgi aktarımına ve iletişim amacına

ilişkin olarak ortaya çıktığı kabul edilir. İnsanlar, on binlerce yıldan beri resim ve

sembollerle çok sayıda mesaj iletme yolu bulmuştur. Yazının kendisi ise ancak

18
Nahide Bozkurt, Mu’tezile’nin Altın Çağı: Me’mun Dönemi, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002;
Saim Yılmaz, Mu‘tazıd ve Müktefî Döneminde Abbâsîler (279-295/829-908), İstanbul: Kayıhan
Yayınları, 2006.
19
Hüseyin Felâh Kesâsbe, el-Müessesâtü’l-İdâriyye fî Merkezi’l-Hilâfeti’l-Abbâsiyye: ed-Devâvîn,
Kerek: Câmiatü Mu’te, 1992; Mehmet Aykaç, Abbâsî Devleti’nin İlk Dönemi İdarî Teşkilatında Dîvânlar
(132-232/750-847), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997.
20
Dominique Sourdel, Le Vizirat ‘Abbāside de 749 à 936 (132 à 324 l’hégire), I-II, Dımaşk: Institut
Français de Damas, 1959-60; Halil İbrahim Hançabay, Abbâsîler Döneminde Vezirlik (295-530/908-
1136), İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
21
Gaydâ Hazne-Kâtibî, el-Harâc münzü’l-Fethi’l-İslâmî hattâ Evâsiti’l-Karni’s-Sâlisi’l-Hicrî: el-
Mümâresât ve’n-Nazariyye, Beyrut: Merkezü Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye, 2001; Mustafa Demirci,
İslâm’ın İlk Üç Asrında Toprak Sistemi, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2003.
22
Fahreddin Atar, İslâm Adliye Teşkilatı: Ortaya Çıkışı ve İşleyişi, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı
Yayınları, 1991.

15
kullanıcıların düşündükleri ve hissettikleri ya da ifade ettikleri her şeyi somutlaştırıp

açıkça belirleyebilecekleri düzenli bir gösterge ya da simgeler bütünü oluşturulduktan

sonra ortaya çıkmıştır. 23

Modern tarih anlayışına göre yazının Mezopotamya’ya hâkim Sümerler

tarafından icat edildiği kabul edilmektedir. Sümerlere ait tapınaklarda bulunan, M.Ö. 4.

bin yıldan kalma en eski kil tabletin üzerindeki yazıların tahıl çuvalları ve büyükbaş

hayvan listeleri olduğu, bu sebeple bunların tapınaktaki bir tür muhasebe kaydı olduğu

düşünülmektedir. 24

Yazının icadında ilk etapta her biri, bir nesneye ya da belli bir varlığa gönderme

yapan piktogramlar (resimyazılar) kullanılmış, ilerleyen zamanlarda bunların yerini

konuşma esnasındaki seslerin karşılığı olan harfler almıştır. Basit muhasebe işlemleri

için keşfedilen yazı, önce bir bellek yardımcısı sonra da konuşma dilinin izlerini koruma

yöntemi, hatta iletişim kurmanın, düşünceleri ifade etmenin bir aracı olmuştur. Bunlarla

birlikte yazı sayesinde dinî ve edebî sözlü ifadeler koruma altına alınmış ve

uygulanagelen yasalar kalıcı hale getirilmiştir. 25 Yazı, kullanım amacının artması ve

kullanıldığı yerlerin çeşitlenmesi ile birlikte, zamanla kâtiplere has bir uğraş olmaktan

çıkıp din adamı, sanatçı ve tüccar gibi farklı statülere sahip kimseler tarafından da

kullanılır hale gelmiştir.

Resim yazılarının yerini alan çivi yazısı, Fırat ile Dicle arasında icat edilmiş ve

bu bölgenin dışında yaşayan Hititler, Kenanlılar, Persler ve Urartular tarafından da

kullanılmıştır.26 Yumuşak kil tabletler üzerine sivri uçlu kazı kalemi kullanmak

suretiyle oluşturulan çivi yazısı, zaman içinde değişik sahalarda kullanılmaya

başlamıştır. Mezopotamya çevresinde çivi yazısı kullanımı yaygınlaşırken, Çin’den

23
Jean, 12.
24
Jean, 12-13; Dudley, 33-34, 37-38.
25
Jean, 18.
26
Jean, 21-23.

16
Mısır’a kadar olan bölgelerde farklı yazı sistemleri doğmuş ve gelişmiştir. Örneğin

Mısır’da Nil vadisi ve deltasında kullanılan hiyeroglif yazısı, resimlerden oluşmaktaydı.

Hiyeroglif yazılarının bulunduğu ilk belgeler M.Ö. III. yüzyıla kadar uzanır; ancak bu

bölgede yazının daha erken bir tarihte kullanılmaya başlandığı düşünülmektedir.

Hiyeroglifler her ne kadar göstergelere dayalı bir yazı sistemi olsa da çok sayıda edebî,

dinî, hukukî ve ilmî ürünün kaydedilmesini sağlamıştır. 27

Yazının tarihindeki önemli gelişmelerden biri de kuşkusuz alfabenin icadıdır.

M.Ö. bin yıl kadar geriye giden alfabenin bulunması ve yaygınlaşmasında çoğu yerde

Akdeniz ticaretiyle tanınan Fenikelilerin ismi anılır. 28 Çivi yazısı, hiyeroglifler ve Çin

yazısı alfabeden farklı olarak sözlerin veya hecelerin kaydedilmesi anlamına gelir. Bu

bakımdan alfabenin kullanımı, yüzlerce veya binlerce göstergenin yerine otuz kadar

harfle yazmak demektir. Sonuçta bu gelişme yazma ve okuma faaliyetini büyük ölçüde

kolaylaştırmıştır. 29

Malî ve hukukî boyut taşıyan toplumsal ilişkilerin varlığı, şehir toplumlarında bu

ilişkilerin kayıt altına alınmasını gerekli kılmıştır. Kayıt işlemlerinin çeşitli ve karmaşık

hale gelmesi ve nicelik bakımından artması, bu konuda işi bilen sabit görevlilerin tayin

edilmesini zorunlu hale getirmiştir. Kâtiplik mesleği de bu gelişmelere bağlı olarak

müstakil hale gelmiş ve devletin idarî düzeninin işlediği her dönemde ve her coğrafyada

var olmuştur. Bu yönüyle bütün devletlerde rastlanan iç ve dış yazışmalar, farklı

kalemlere ait vergiler, hazineye giren çıkan mallar, askerlerin ve memurların

maaşlarının ödenmesi, ganimet mallarının hesaplanıp dağıtılması, mahkeme kararları

gibi farklı resmî işlemlerin kaydının tutulması gibi işler daima kâtipler tarafından yerine

27
Jean, 25-27.
28
Moscati, 131-135; Jean, 51.
29
Jean, 52.

17
getirilmiştir.30 İdarî ve hukukî işleri kaydetmenin haricinde tarih yazıcılığının temelini

oluşturabilecek bir geleneğin de yine kâtipler aracılığıyla varlık gösterdiği söylenebilir.

Bu bağlamda kâtiplerin hükümdarların soyağacını çıkarmalarından; doğum, ölüm ve

düğünler başta olmak üzere saraydaki önemli gelişmeler, savaşlar, barış antlaşmaları,

hatta doğal afetler gibi pek çok konuyu kayda geçirdikleri üzerinde durulan bir

husustur. 31

Kâtiplerin idarî, malî ve adlî işlerde yazıyı kullanmaları, zamanla birtakım güç

ve karmaşık durumların fark edilmesini de beraberinde getirmiştir. Özellikle malî

konularda doğru ölçüm ve hesaplamaların yapılması için matematik ve geometrinin

gerekliliğinin farkına varılmış ve bu doğrultuda ilgili bilimlerin doğuşunu sağlayacak

gelişmeler yaşanmıştır. Diğer yandan kaydedilen belgelerin kolay bulunması için

tarihlendirme ihtiyacı doğmuş, buna binaen takvim kullanımı ortaya çıkmıştır. Ayrıca

ilerleyen zamanlarda resmî belgelerle metinlerin sahtelerinden ayırt edilmesi için mühür

icat edilmiştir.

Kâtiplerin kullandığı araç gereçler ile yazı malzemeleri yere ve zamana göre

değişmektedir. İlk dönemlerde Mezopotamya çevresinde kil tabletler kullanılırken daha

geç dönemlerde Mısır’da bitki liflerinden imal edilen papirüs, Yunanlarda balmumu

tabletler, çeşitli bölgelerde deri, tahta, kaya gibi nesneler, Çin’de ise kâğıt kullanılmıştır.

Esnek yazı malzemeleri genellikle rulolar halinde muhafaza edilmiştir. Erken

dönemlerde yazma aracı olarak sivri ve sert cisimlerin yanı sıra kuş tüyü tercih

edilmiştir. Papirüs, deri ve kâğıda işlenen yazı için mürekkep kullanılmıştır. 32

Kâtiplik mesleğinin belirgin hale gelmesinin ardından bu mesleğe talip olanlar

okuma yazma faaliyeti içine girmiş ve muhasebe bilgisi öğrenme yoluna gitmiştir. Zira

30
Jean, 21; Trevor, 31-33, 78, Dudley, 43-46.
31
Jean, 30; Kramer 59-68.
32
Jean, 12, 15, 40-41.

18
bu becerilere sahip kişi, ayrıcalıklı bir konuma ulaşma imkânına erebilmiştir. Bu

yönüyle eski uygarlıklarda kâtipler, seçkin bir azınlık grup olarak görülmüştür. Bu

meslek genellikle belli çevreler ve gruplar arasında babadan oğula geçecek şekilde

varlığını sürdürmüştür. 33

Sümerler ve Hititlerden günümüze intikal eden verilerden bu dönemin

kâtiplerinin yaşamlarıyla ilgili bazı ayrıntılara ulaşmak da mümkündür. Bu dönemde

tam zamanlı ve yarı zamanlı olmak üzere çalışan kâtipler bulunmaktadır. Resmî görevli

kâtiplerin dinî ve edebî metinleri kopyaladıkları da olmuştur. Tapınaklarda belli oranda

kâtip istihdam edilmiştir. Saray çevrelerinde yetenekli kâtiplere rastlanabilmiştir.

Kâtipler askerî seferlere katıldığı gibi, merkezle taşra arasındaki iletişimin

yürütülmesinde de etkin biçimde rol almışlardır. Fetihlerin ardından ganimetler ve

esirlerin kaydı, kâtipler tarafından tutulmuştur. Taşrada istihdam edilen bazı kâtipler,

merkezde eğitilmiş ve buraya atanan valiyle birlikte gelmişlerdir. Kâtiplik yükselmeye

imkân tanıyan bir meslek olagelmiştir. Öyle ki kralların danışmanları arasında

kâtiplikten gelen kişilere rastlanabilmektedir. Diplomatik metinler, arazi ve mal

varlıklarını bildiren, mahkeme kararlarını içeren ve kil tabletlerden oluşan birtakım

belgeler böylelikle günümüze ulaşmıştır. Ayrıca belgelerin arşivlenerek saklanmış

olması, çok farklı alanlarla ilgili ve çeşitli muhtevalara sahip bu kayıt tutma işleminin

kâtipler tarafından yürütüldüğünü göstermektedir. 34 Mesela Hititler döneminden kalma

bir kil tablette taşra kâtibinin resmî mektubun köşesine kişisel işlerini yazmış olması

dikkat çekicidir. Nitekim taşra kâtibi, mektubun kenarında başkent Hattuşaş’taki

kâtipten orada bulunan ailesine ve geride bıraktığı mallara göz kulak olmasını

istemektedir. 35

33
Jean, 21, 39-40; Bryce, 73, 76.
34
Kramer, tür.yer.; Bryce, 72-87.
35
Bryce, 87.

19
 İslam kaynaklarında anlamı, önemi ve geçmişi bağlamında kalem, yazı ve

kâtiplik hakkında genişçe bilgilere rastlanmaktadır. Konuya özellikle kalemin kutsiyeti

ve ehemmiyetine değinmekle başlayan eserlerde, yazının tarihine ilişkin olarak onun

ortaya çıkışı, hangi milletlerin hangi alfabeyi kullandıkları ve Araplarda yazının gelişim

süreci üzerinde durulmaktadır. 36 İslam’ın doğduğu yıllarında Araplara ait müstakil bir

devletin bulunmayışı, yazının sınırlı ölçüde kullanılmasına neden olmuştur. İslam

öncesinde Güney ve Kuzey Arapları arasında dinî içerikli metinler, hikmetli sözler, şiir,

ticarî hesaplar ve sözleşmeler, köle mülkiyeti senetleri, şahıslar ve kabileler arasında

yapılan antlaşmalar, emânlar, mektup ile haberleşme, mezar kitabeleri gibi çeşitli

vasıtalarla yazının kullanıldığı kaydedilmektedir. 37

Kâtiplik, Müslümanların tarih sahnesine çıktıkları sırada komşuları olan Bizans

ve Sâsânî devletlerinde önemli ve itibarlı bir meslektir. Müslümanların Sâsânî ve

Bizans’tan ele geçirdikleri topraklarda idarî, askerî ve malî işler için kayıt tutmaları icap

etmiştir. Bu konuda Müslümanlar, Sâsânîler başta olmak üzere Bizans ve diğer

devletlerin tecrübelerinden istifade etmiştir. 38 İlerleyen süreçte Hz. Peygamber’in

Medine’de temellerini attığı İslam devleti şekillendikçe devlet işlerinin düzenli ve kalıcı

36
İbn Abdürabbih, IV, 239-240; Cehşiyârî, 29-30; Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 11-19, 268; tür.yer.; Mes‘ûdî, et-
Tenbîh, 79-; 81; Hamza el-İsfahânî, et-Tashîf, 15-25. Nedîm el-Fihrist’de 1. makalenin 1. fennini Arap ve
Acemlerin dillerinin özellikleri, kalemlerinin nitelikleri, hat türleri, yazı şekilleri, alfabeler ve kâğıt
türlerine ayırmıştır (I, 9-49). Hayatı ve eserlerinin aidiyeti üzerinde çeşitli tartışmalar bulunan İbn
Vahşiyye (ö. 318/930-1) ise Şevku’l-Müstehâm fî Ma‘rifeti’l-Aklâm isimli eserinde yüze yakın alfabeye
yer verir. Bu alfabelerin yaygın bir yazı alfabesi mi yoksa sihir ve tılsım gibi işlerde veya şifreli
mesajlarda kullanılan semboller mi olduğu tartışmalıdır.
37
İslam öncesi Araplarda yazı ve kullanımı ile ilgili geniş bilgi için bk. Cehşiyârî, 29-30, 42; Seâlibî,
Letâifü’l-Meârif, 39-40; Cevâd Ali, I, 44-56; VIII, 152-335; Çetin, “Arap (Yazı)”, 276-278, 281.
38
İslam kaynaklarında kitâbet ve kâtiplik hakkında anlatılanların genellikle İslam öncesi Fars idarî ve
bürokratik yapısına dair bilgiler ihtiva etmesi dikkat çekicidir. İbn Kuteybe, Uyûnu’l-Ahbâr, I, 52, 87-89;
Belâzürî, Fütûh, 649-650; Dîneverî, 121-124; Ya‘kûbî, Târîh, I, 144; Taberî, I, 175, 538; II, 150-152; VI,
178; Cehşiyârî, 30-42; Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 147; Mes‘ûdî, et-Tenbîh, 35-36, 89, 90-91; Hamza el-
İsfahânî, et-Tashîf, 21-24; Hârizmî, Mefâtîh, 139; Miskeveyh, Tecârib, I, 53, 81, 86, 142, 184-185; İbn
Halef, 30-31.

20
biçimde yürütülmesi için kâtiplere duyulan ihtiyaç her geçen gün daha da fark edilir

hale gelmiştir.

Hz. Peygamber ve Dört Halife Devrinde Kâtiplik

Hz. Peygamber döneminde kâtiplik, iki açıdan ele alınmaktadır. Bir tarafta bu

döneme mahsus olarak vahyi yazmakla görevli kâtipler bulunurken, diğer tarafta

İslam’a davet mektupları, emânnâmeler, siyasî antlaşmaların düzenlenmesi; zekât,

ganimet ve gelirlerin kaydedilmesi, insanların kendi aralarında hukukî işlemleri

belgelemesi gibi durumlar için de kâtipler var olmuştur. Kaynaklarda vahyi yazmakla ve

çeşitli işlerde görevli kâtiplerin adları farklı sayılarda kaydedilmiştir. 39

Hz. Peygamber zamanında başlayan kayıt tutma ve resmî yazışma geleneği,

İslam toplumunda kâtiplik mesleğinin temelini oluşturmaktadır. Hz. Peygamber’in

savaşa katılanların isimlerini ve çeşitli gelirleri yazdırmış olması, ileride Hz. Ömer’in

kuracağı divan sisteminin nüvesi olarak görülebilir.

Hz. Ebû Bekir döneminde zekât, fey ve ganimet türünden devlet gelirlerinin

uzun süre bekletilmeden dağıtılması, bu dönemde kâtiplere fazla ihtiyaç duyulmadığına

işaret etmektedir. Hz. Ömer döneminde ise Medine’ye ulaşan gelirlerdeki ciddi artış ve

Medine halkına bağlanan maaşların (‘atıyye) ve erzak yardımının belli bir düzene göre

verilmesi, divanların oluşturulmasını zorunlu kılmıştır. Bu ihtiyaca binaen Hz. Ömer,

yapmış olduğu istişareler neticesinde kayıt defterleri olarak görülebilecek divan

uygulamasına geçmiştir. 40 Bu uygulama el-Velîd b. Hişâm b. Muğîre’nin Şam’da

39
Geniş bilgi için bk. Halîfe, 99; Bağdâdî, el-Küttâb, 138-139; Belâzürî, Ensâb, II, 192-193; a.mlf.,
Fütûh, 662-664; Ya‘kûbî, Târîh, II, 53; Taberî, III, 173; VI, 179; İbn Abdürabbih, IV, 243-245, 250-251;
Cehşiyârî, 43-46; Mes‘ûdî, et-Tenbîh, 245-246; Miskeveyh, Tecârib, I, 273-275; Seâlibî, Letâifü’l-Meârif,
40-41; İbn Hudeyde, I, 43-192, tür.yer.; Huzâî, 171-193, 261-262, 287-291, tür.yer.; Kalkaşendî, I, 125-
126; Kettânî, I, 265-330; 373-378, 384, 390-391; A‘zamî, tür.yer.
40
Hz. Ömer’in kurduğu divan hakkında geniş bilgi için bk. Belâzürî, Fütûh, 630-636; Ya‘kûbî, Târîh, II,
105-106; Taberî, IV, 112, 209-210; Cehşiyârî, 48-50; Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 197-199; Huzâî, 143-147,
249-250; Fayda, 221-262.

21
hükümdarların defter tuttuklarını (devvenû dîvânen) ve ordular kurduklarını (cennedû

cunden) gördüğünü Hz. Ömer’e bildirmesi ve onun da böyle yapmasını tavsiye

etmesiyle başlamıştır (Muharrem 20/Aralık 640). Atıyye alacak kişilerin listesinin

Hâşimoğulları’ndan başlanarak kabile esaslarına göre düzenlenmesi bu iş için nesep

yönünden Kureyşlileri çok iyi bilen kişilerin görevlendirilmesini gerekli kılmıştır.

Dîvânü’l-atâ olarak anılan ilk defterler Akîl b. Ebû Tâlib, Mahreme b. Nevfel ve

Cübeyr b. Mut‘im tarafından hazırlanmıştır. 41 Cehşiyârî, Hz. Ömer’in divanlar

oluşturması konusunda yol gösterenin Acemleri (Farsları) işaret eden Feyrûzân

olduğunu bildiren başka bir rivayete yer verir. 42

Hulefâ-yi Râşidîn döneminde fetihlerle birlikte Müslümanların geniş topraklara

sahip olması, özellikle Hz. Ömer zamanında mısr (ç. emsâr) denilen büyükşehirlerin ve

cünd (ç. ecnâd) denilen ordugâhların oluşmasıyla birlikte 43 buralarda yerel divanlar

kurulmuştur. Bu divanlardan bazıları daha önce var olan divanların yerini alırken,

bazıları ise -özellikle de orduya ait divanlar- bu dönemde ihdas edilmiştir. Toprak

vergilerinin kaydının tutulduğu divanlarda geçmişte aynı işi yapan kâtiplerden

yararlanılmıştır. Benzer biçimde Sâsânîler’den ele geçirilen bölgelerde eski toprak

ağaları diyebileceğimiz dihkanlar, geçmişte olduğu gibi vergilerin toplanmasında aracı

vazifesi görmüşlerdir. Özellikle harâc vergisinin tahsili ve kaydının tutulması işlerinde

Irak bölgesinde Fars dihkanları ile kâtiplerinin tecrübe ve uzmanlıklarından yararlanma

yoluna gidilmiştir. Hulefâ-yi Râşidîn döneminde Basra valileri Muğîre b. Şu‘be’ye ve

Ebû Mûsâ el-Eş‘ârî’ye sırasıyla kâtiplik yapmış olan, Muâviye zamanında ise Irak

41
Belâzürî, Fütûh, 630-632.
42
Cehşiyârî, 49-50.
43
Ya‘kûbî, Târîh, II, 106.

22
valiliğine tayin edilen Ziyâd b. Ebîh, özellikle harâc kâtiplerinin İranlı eşraf arasında

harâc işlerinden anlayan kimselerden seçilmesi gerektiğini ifade etmiştir. 44

Rivayetlerde Hz. Ömer’in, kâtipleri Müslümanlar arasından seçmeye dikkat

ettiği aktarılmaktadır. Ona divanlar konusunda yetkin Enbârlı bir adamdan bahsedilip

onu kâtip edinmesi tavsiye edilince Hz. Ömer, “Böyle yaparsam, müminlerin dışında

birini dost/sırdaş (biṭâne) 45 edinmiş olurum.” diye cevap vermiştir. 46 Hz. Ömer

gayrimüslim kâtip çalıştırmak istemediği gibi, bölge valilerini de bu konuda uyarmıştır.

Buna şu hadise örnek verilebilir: Hz. Ömer, Basra valisi Ebû Mûsa el-Eş‘ârî’den

kâtibini çağırarak Şam’dan gelen mektupları okumasını istemiş; Ebû Mûsa, kâtibinin

Hıristiyan olduğu için mescide giremeyeceğini belirtince, o da Ebû Mûsa’nın baldırına

sertçe vurarak kendisini azarlamış ve “Ey iman edenler! Yahudileri ve Hıristiyanları

dost edinmeyin…” ayetini (Mâide 5/51) hatırlatarak kâtiplik konusunda niçin

Hanîflerden birini tercih etmediğini sormuştur. Bunun üzerine Ebû Mûsa, “Onun dini

kendisine, kitâbeti ise bana.” sözleriyle karşılık vermiştir. Hz. Ömer ise Allah’ın

Allah’ın zelil gördüklerini aziz kılmaması, alçalttıklarını yüceltmemesi ve değer

verdiklerini alçaltmaması konusunda onu ikaz etmiştir. 47 Başka bir rivayette benzer bir

durum, Hz. Ömer ile Amr b. el-Âs arasında geçmektedir: Mısır’ın fethedilmesinin

ardından resmî işlerde Hıristiyanların görevlendirilmemesi konusunda Hz. Ömer Amr’ı

uyarmış, Amr da Müslümanların Mısır’ı fazla tanımadıklarını ve harâc konusunda da

bilgilerinin yetersiz olduğunu gerekçe göstererek güvenilir Hıristiyanları istihdam

ettiğini belirtmiştir. Hz. Ömer ise önceki rivayette olduğu gibi Müslümanları tercih

44
Ya‘kûbî, Târîh, II, 153; Dûrî, en-Nüzum, 122.
45
Ayete (Âl-i İmrân, 3/118) atıfta bulunulmaktadır.
46
Taberî, IV, 202. Tavsiye edilen kâtibin Hîreli olduğunu kaydeden başka bir rivayet için bk. İbn
Kuteybe, Uyûnu’l-Ahbâr, I, 86; Seâlibî, el-İktibâs, I, 117.
47
İbn Kuteybe, Uyûnu’l-Ahbâr, I, 85. Hz. Ömer ile Ebû Mûsâ arasında geçen benzer bir olay için ayrıca
bk. Tevhîdî, el-İmtâ‘, 225; İbn Abdülber, Behcetü’l-Mecâlis, I/1, s. 359; Kalkaşendî, I, 94.

23
etmenin önemine değinen ifadelerle ikazda bulunmuştur. 48 Ya‘kûbî’nin gayrimüslim

kâtip istihdam eden ilk halife olarak Muâviye’yi zikretmesi, 49 Hz. Ömer’in bu

tutumunun Hz. Osman ve Hz. Ali döneminde de devam ettiğine işaret etmektedir. Hz.

Ömer’in gayrimüslim kâtip istihdamına şiddetle karşı çıkması, birtakım dinî

hassasiyetlerin yanı sıra Müslümanların siyasî, malî ve askerî durumlarıyla ilgili

bilgilerin yabancılara veya düşmanlara sızdırılmasından duyulan endişeyle de

açıklanabilir.

Emevîler Döneminde Kâtiplik

Emevîler dönemi, divanlardaki gelişmeler ve kâtiplik mesleğinin ön plana

çıkması açısından önem arz etmektedir. Hz. Osman döneminde baş gösteren fitneler

nedeniyle nispeten kesintiye uğrayan fetihler, Emevîler zamanında yeniden başlamış ve

bunun neticesinde Müslümanlar çok geniş bir coğrafyaya hükmetmişlerdir. Bu dönemde

idarî, malî ve askerî işlerin yürütülmesinde daha fazla sayıda kâtibin istihdamı gerekli

hale gelmiştir. Ayrıca bu dönem, çalıştıkları kurum ve yaptıkları iş bakımından

kâtiplerin birbirinden ayrışmaya başlamasıyla da dikkat çekmektedir.

Emevîler dönemi kâtiplerini doğrudan etkileyen en önemli gelişme; divanlarda

görevli gayrimüslim unsurların etkinliğini kırmak, idarî yapıda merkezileşme ve Arap

dilinin hâkimiyetini güçlendirmek gibi amaçlara bağlı olarak malî divanların dilinin

Arapçaya çevrilmesi olmuştur. Emevîler zamanında başlangıçta Şam, Irak ve Mısır’daki

divan kayıtları, önceki devletlerin kullandığı dillerde tutulmuştur. Halife Abdülmelik,

para reformunu gerçekleştirdikten sonra yine bu faaliyete bağlı olarak divanları

Arapçalaştırma siyasetini uygulamış ve bu işe 81/700 yılında Şam divanından

başlamıştır. 50 Abdülmelik, Rumcanın kullanıldığı Şam divanının başında bulunan kâtibi

48
Kalkaşendî, I, 94.
49
Ya‘kûbî, Târîh, II, 155.
50
Erkoçoğlu, 369-373.

24
Sercûn b. Mansûr en-Nasrânî’den 51 yapmasını istediği bir işte ağır davrandığını görünce

mevâlîden olan ve o sırada Dîvânü’r-resâil’de görevli bulunan Süleyman b. Sa‘d el-

Huşenî’ye divanların Arapçaya çevrilmesini emrederek Şam divanlarının tümünü

kendisine havale etmiştir. 52 Bir yıl geçmeden Süleyman divan defterlerini Rumcadan

Arapçaya çevirme işini tamamlayarak hazırladığı defterleri Abdülmelik’e sunmuştur.

Abdülmelik de kâtibi Sercûn’u çağırıp defterleri kendisine gösterince, o bu duruma

üzülerek halifenin yanından ayrılmış ve rastladığı Rum kâtiplere şöyle demiştir:

“Geçiminizi artık bu meslek (ṣınâ‘a) dışında bir yerlerde arayınız, zira Allah onu sizden

ayırdı.” 53

Abdülmelik’in başlattığı divanları Arapçalaştırma faaliyeti, Irak’ta bölge valisi

Haccâc b. Yûsuf tarafından yürütülmüştür. Abdülmelik zamanına kadar hem Basra’da

hem Kûfe’de iki ayrı divan var olagelmiştir. Hz. Ömer döneminde ihdas edilmiş olan,

fetih hareketlerine katılan asker ve ailelerinin isimlerinin kaydedildiği ve atiyyelerin

kendisine bağlı olarak dağıtıldığı divanın dili Arapça, devlet gelirlerine bakan Dîvânü’l-

harâc’ın dili ise Farsçaydı. Haccâc’ın Irak valisi olduğu sıralarda, harâc işlerini takip

eden bu divanın başında Zâdânferrûh b. Bîrî bulunuyordu. O vakitler Haccâc’ın özel

kâtipliğini yapan, Benî Temîm’in azatlılarından olup Arapça ve Farsça yazabilen Salih

b. Abdurrahman, işini iyi yapması nedeniyle Haccâc’ın takdirini kazanmıştır. Salih, bir

keresinde kendisini Haccâc’la tanıştıran yöneticisi Zâdânferrûh’a, Haccâc’ın kendisini

maharetinden ötürü beğendiğini ve gözden düşmesi durumunda onun yerine divanın

başına geçebileceğini söyler. Zâdânferrûh ona böyle düşünmemesini zira Haccâc’ın

kendisine ondan daha fazla muhtaç olduğunu ve hesap işlerinde kendisinden daha

51
İsmi Sergios şeklinde de geçen Sercûn’un aynı adı taşıyan dedesi, Bizans hâkimiyeti döneminde
Dımaşk’ın özellikle mali işlerinden sorumluydu. 14/635 yılında şehrin İslam komutanlarına teslim
edilmesinde rol almış ve İslam hâkimiyetinden sonra da aynı görevde kalmıştır. Avcı, 127.
52
Cehşiyârî, 81; İbn Abdürabbih, IV, 252.
53
Belâzürî, Fütûh, 271-272; Nedîm, II, 140-141.

25
yetkin bir kimseyi bulamayacağını söyler. Bunun üzerine Salih: “Dilersem hesap

kayıtlarını Arapçaya çevirebilirim.” deyince Zâdânferrûh “Öyleyse bir satır çevir

bakalım.” der. Salih istenilenden fazlasını çevirir. Zâdânferrûh bunu görünce

meslektaşlarına: “Bundan [kâtiplikten] başka bir kazanç yolu bulun.” der. 54 Cehşiyârî,

bu bilgileri aktardıktan sonra Haccâc’ın Salih’e divanları Arapçaya nakletmesini 78

(696-97) yılında emrettiğini belirtir. Ancak Cehşiyârî’nin zikrettiği 78 yılının tartışmalı

olduğu belirtilmelidir. Nitekim Haccâc’a karşı başkaldıran İbnü’l-Eş‘âs’ın 81/701

yılında Basra’ya girdiği, 55 ayrıca Zâdânferrûh’un da bu sırada öldürüldüğü ve bu işin

ancak isyan bastırılıp istikrar sağlandıktan sonra gerçekleşebileceği hesaba katıldığında,

verilen tarihin en az üç yıl sonrası için mümkün olabileceği anlaşılmaktadır. 56

Belâzürî, yukarıda aktarılan hadiseyi Cehşiyârî’ye göre daha ayrıntılı biçimde

anlatır: Zâdânferrûh, Salih’in divanların dilini Arapçaya çevirme kudretini ve

kabiliyetini görünce ondan bir süre ortalıkta görünmemesi için hasta numarası

yapmasını ister. Zâdânferrûh, Abdurrahman b. Muhammed b. el-Eş‘âs isyanı (81-

82/700-701) sırasında ölünce Haccâc onun yerine Salih’i getirir. Salih kendisiyle

Zâdânferrûh arasında geçenleri Haccâc’a anlatır. Haccâc da divanların Arapçaya

çevrilmesine karar vererek bu iş için Salih’i görevlendirir. Bunu haber alan

Zâdanferrûh’un oğlu Merdânşâh: “Deheveyh ve şeşeveyhi 57 nasıl yazacaksın?” diye

sorması üzerine Salih: “Onda bir (‘uşr) ve onda birin yarısı (nıṣfu ‘uşr)” diye cevap

verir. Merdânşâh: “Pekâlâ veydi [küsuratı] nasıl yazarsın?” diye sorunca Salih: “Aynı

şekilde veydi yaklaşık (nîf), ziyâdeyi ise artan (tezâd) şeklinde yazarım.” diye yanıtlar.

Bunun üzerine Merdânşâh “Farsçanın kökünü kazıdığın gibi Allah da senin bu

dünyadan kökünü kazısın!” diye beddua eder. Ayrıca Salih’e divan defterlerini

54
Cehşiyârî, 78-79. Ayrıca bk. İbnü’l-Fakîh, 388-389.
55
Taberî, VI, 341.
56
Erkoçoğlu, 371-372.
57
Farsçada 1/10 ve 1/20 anlamına gelmektedir.

26
Arapçaya nakletmekten vazgeçmesi için 100 bin dirhem teklif edilmiş; ancak o bunu

kabul etmeyip divanları Arapçaya çevirmiştir. Bu faaliyetinden ötürü, Emevîler’in son

halifesi Mervân b. Muhammed’in başkâtibi Abdülhamîd b. Yahyâ tarafından: “Allah,

Salih’i hayırla mükâfatlandırsın. O, kâtiplere ne büyük iyilik etmiştir.” sözleriyle

övülmüştür. 58

Şam ve Irak divan kayıtlarının Arapçaya çevrilmesini Mısır divanları takip

etmiştir. Burada da benzer şekilde ordu divanlarının dili Arapça, Harâc divanı ise

Rumca (Yunanca) olmuştur. Bununla birlikte Harâc divanında Kıptîcenin de yer yer

kullanıldığı belirtilmektedir. 59 Abdullah b. Abdülmelik b. Mervân’ın Mısır valiliği

döneminde (86-90/705-709), yeni halife Velîd’in (salt. 86-96/705-715) emriyle

divanların dili Humuslu İbn Yerbû‘ el-Fezârî tarafından Arapçaya çevrilmiştir. 60 Kindî,

o zamana kadar Mısır divanlarının Kıptîce yazıldığını belirtmektedir. 61 Abdullah’tan

sonraki Mısır valisi Kurre b. Şerîk döneminden (90-96/709-714) günümüze ulaşan

resmî evraklarda Arapça ve Rumcanın yanı sıra Kıptîce ibareler de yer almaktadır. 62

Kurre döneminden kalan evraklar, Mısır’da divanların Arapçaya tahvil sürecinde eski

dildeki kayıtların bir çırpıda ortadan kalkmadığını ve bir geçiş döneminin yaşandığını

göstermektedir.

Horasan divanlarının Farsçadan Arapçaya aktarılması ise Hişâm b. Abdülmelik

döneminin (105-125/724-743) sonlarına tekabül etmektedir. 63 Bu divanları çeviren

kâtipler arasında Horasan valisi Nasr b. Seyyâr’ın hizmetinde hususî olarak çalışan Benî

58
Belâzürî, Fütûh, 421-422; krş. Miskeveyh, Tecârib, II, 388. Önce Irak, ardından Şam divanlarının
Arapçaya çevrilme faaliyetini Belâzürî’den neredeyse aynı şekilde alıntılayan Nedîm, bu gelişmeye
kadim bilimlerin Müslümanların gündemine girmesi ve çeviri hareketinin başlaması bağlamında yer verir
(el-Fihrist, II, 139-141).
59
Erkoçoğlu, 373.
60
Makrîzî, Hıtat, I, 184.
61
Kindî, 58-59.
62
Ebû Safiyye, 349-352, 368.
63
Cehşiyârî, 115-116.

27
Nehşel’den İshak b. Tulayk’ın 64 ve Kahzem’in 65 adları zikredilir. Fakat bazı bölgelerde

vergi kayıtlarının Farsça tutulması, Abbâsîler’in kuruluş yıllarına kadar devam etmiştir.

Öyle ki İsfahan divanında ilk kez Arapça yazan kişinin, Ebû Müslim’in âmili Âsım b.

Yûnus’un kâtibi Sa‘d b. İyâs olduğu belirtilir. 66

Divanların Arapçaya naklinde rol alan kâtiplerin çoğunlukla mevâlîden olması

dikkat çekicidir. Şam divanını Arapçaya çeviren Süleyman b. Sa‘d’ın, Kudaâ

kabilesinin kollarından Huşeyn’in mevlâsı olduğu 67 ve aynı işi Irak divanı için yapan

Salih b. Abdurrahman’ın babasının Sicistan esirlerinden biri olduğu ve kendisinin ise

Benî Temîm’in (başka bir rivayette Bâhile’nin) azatlısı olduğu 68 bildirilmektedir. Öyle

anlaşılıyor ki Emevîler döneminden itibaren Arap olmayan kâtipler, Arapçayı malî

işlerde ve yazışmalarda kullanabilecek düzeyde öğrenmiştir. Divanların dilinin

tamamen Arapçaya dönüşmesine bağlı olarak bu mesleği sürdürmek isteyenlerin süratle

bu dilde yetkinleşmeye çalıştıkları; hatta kendi yerlerini almalarını arzuladıkları

çocuklarına da Arapçayı özenle öğrettikleri anlaşılmaktadır.

Emevîler döneminde ordu divanı da en az Harâc divanı kadar önem arz etmiştir.

Fetih hareketlerinin yoğunlaşması, maaşlı askerlerin sayısında ciddi artışa neden

olmuştur. Örneğin Kıbrıs fethiyle birlikte 33/653-54 yılında divan defterlerine kayıtlı 12

bin askerin Muâviye tarafından bölgeye gönderildiği kaynaklarda geçmektedir. 69

Dolayısıyla Emevîler döneminde savaşa katılan veya fethedilen bölgeleri korumak

üzere gönderilen askerlerin gönüllü olanları hariç, tamamının divan defterlerine

kaydedilmiş olduğu ve divanlara kayıtlı askerlerin sayısının ise çok fazla olduğu

64
Cehşiyârî, 115.
65
Bağdâdî, el-Küttâb, 140; İbn Abdürabbih, IV, 252.
66
İbn Rüste, 170.
67
Halîfe, 299; Cehşiyârî, 62, 81.
68
Belâzürî, Fütûh, 421 (T. 430); a.mlf., Ensâb, VIII, 63, 288.
69
Belâzürî, Fütûh, 209 (T. 219).

28
anlaşılmaktadır. Buna bağlı olarak ordu kâtiplerinin sayısında da büyük artış yaşanmış

olmalıdır.

Emevî halifesi Abdülmelik b. Mervân döneminde kâtipleri dolaylı yoldan

etkileyen iki gelişme meydana gelmiştir: Bunların biri papirüslerdeki Hıristiyanlığa ait

yazı ve sembollerin yerine İslamî yazıların konulması, diğeri ise para reformudur. 70

Mısır’da üretilen ve Bizans’a tomarlar halinde ihraç edilen papirüs kâğıdının (ḳırṭâs)

baş tarafına “Kul huvallâhu ehad” veya besmele şeklinde Allah’ı zikretmeyi içeren

ifadeler yazılmaya başlanması, Bizans kralını öfkelendirmiştir. Akabinde kral,

kâğıtlardaki değişiklikten vazgeçilmediği takdirde İslam topraklarında da tedavülde olan

Bizans dinarlarının üzerine İslam’a hakaret eden ifadelere yer verileceği tehdidinde

bulunmuştur. Bu durum karşısında Abdülmelik, yaptığı istişare sonucunda geri adım

atmaktan vazgeçip Bizans’ın hâkimiyetini kırmak ve üstünlüğünü zayıflatmaya yönelik

olarak Bizans parasını yasaklayıp Arap parasını kullanmayı zorunlu kılma kararı

almıştır. 71 Bu gelişmeler neticesinde Bizans’a bir süre Mısır’dan kâğıt ihracı

durdurulmuş ve 72/691-92 yılından itibaren yeni Arap parası aşama aşama tedavüle

girmiştir. 72 Farklı tarihlerde ve çeşitli şehirlerde çok sayıda paranın darb edilmesi,73

Bizans parasını tedavülden kaldırmak için eski paraların yenileriyle değiştirilmesi ve

darphaneye getirilen 100 dirhem için 1 dirhem işlem masrafı alınması 74 gibi durumlarda

dönemin kâtiplerinin görev almaları kuvvetle muhtemeldir. Abdülmelik’in önde gelen

üst düzey kâtiplerinden Kabîsa b. Züeyb’in, Dîvânü’l-hâtem ve Beytülmâl’in başında

bulunmasının yanı sıra para (sikke) işlerinden de sorumlu olduğu kaydedilmektedir.75

Abdülmelik döneminde yeni sikkelerin darbında kuyumcular ve işçiler faaliyet

70
Erkoçoğlu, 385-399.
71
Belâzürî, Fütûh, 335-336.
72
Erkoçoğlu, 391-395.
73
Erkoçoğlu, 395-397.
74
Makrîzî, en-Nukûd, 162; Erkoçoğlu, 397.
75
Halîfe, 299; Belâzürî, Ensâb, VII, 254, 257; X, 234.

29
göstermiş olmakla birlikte paraların kaydının tutulması; merkezde devlet hazinesi olan

Beytülmâl kâtiplerinin, taşrada ise vali kâtiplerinin görevleri arasındadır. Para

düzenlemesiyle birlikte paranın piyasada dolaşımını sağlayan eski aracılar, özellikle de

Irak bölgesindeki dihkanlar, devre dışı bırakılmış ve kontrol devletin eline geçmiştir.

Abbâsî davetinin başarıyla sonuçlanmasının ardından Emevîler’e hizmet eden

devlet adamları büyük ölçüde Abbâsîler’in hizmetine girmiştir. 76 Emevîler’de olduğu

gibi Abbâsîler’de de kâtip olarak hizmet etmiş çok sayıda kişiden söz edilmektedir. 77

Bununla birlikte ihtilal safhasında öldürülen kâtipler de vardır. Örneğin son Emevî

halifesi Mervân b. Muhammed’in başkâtibi Abdülhamîd b. Yahyâ Mervân’la birlikte

öldürülmüştür. Bu hadise onun vezir mesabesinde oluşu ve Mervân’a son derece sadık

kalmasıyla alakalıdır. 78 Yine Emevîler’in son kalesi Vâsıt ele geçirildiğinde Emevî

valisi İbn Hübeyre ile birlikte öldürülenler arasında valinin kâtibi Ömer b. Eyyûb 79 ve

harâc kâtibi Ubeydullah b. el-Habhâb 80 da bulunmaktadır. Öte yandan Ebû Ca‘fer el-

Mansûr’un, Emevîler’in son Irak valisi İbn Hübeyre ile Mervân b. Muhammed’in kâtibi

Husayn b. Kays’a beraberce emân verdiği; İbn Hübeyre öldürülürken Husayn’a

dokunulmadığı ve onun Mehdî’ye kadar Abbâsî halifelerine hizmet ettiği

kaydedilmektedir. 81

76
Doğan, 186-187.
77
Cehşiyârî, 133-134, 136-137, 149, 156, 160, 162, 203, 249.
78
Cehşiyârî, 124, 131-132, 137.
79
Belâzürî, Ensâb, IV, 193.
80
Halîfe, 402, 409; Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, I, 336.
81
Nedîm, I, 379.

30
 BİRİNCİ BÖLÜM

KÂTİPLERİN MESLEKÎ VE SOSYAL HAYATLARI

Kâtiplik, devlet düzeni ile birlikte ortaya çıkan kadim bir meslektir. Giriş

bölümünde kısaca ele aldığımız üzere İslam tarihinde Hz. Peygamber dönemine kadar

geriye götürülen bu meslek; ilk asırdan itibaren şekillenmeye başlamış, Emevîler

döneminde kurumsallaşmaya bağlı olarak kendi içinde bazı alt gruplara ayrılmış,

Abbâsîler döneminde ise mesleğin gereklilikleri ve sınırları daha belirgin hale gelmiştir.

1.1. Abbâsî Devleti’nde Bir Sınıf Olarak Kâtipler ve Alt Grupları

Kâtiplerin İslam toplumunda sınıf halini alması, Emevîler dönemine tekabül

eden bir gelişmedir. Divanların dilinin Arapçaya çevrilmesi kararına kâtiplerin topluca

vermiş olduğu tepki 1 ve son Emevî halifesi Mervân b. Muhammed’in başkâtibi

Abdülhamîd b. Yahyâ’nın zamanın kâtiplerine tavsiyelerini içeren risâlesinde 2 onlara

kâtipler topluluğu (ma‘şere’l-küttâb) diye hitap etmesi 3 gibi veriler, bu dönemde bir

kâtip sınıfının varlığına delalet etmektedir.

Abbâsî toplumundaki tabakalaşmayı klasik kaynaklara dayanarak açıklayan

çalışmalara rastlanmaktadır. 4 Tabakalaşmaya ilişkin verilerin tarih, coğrafya ve

siyasetnâme türü kitaplarda sıklıkla geçmiş olması, kendi dönemi itibariyle önemli bir

mesele olmasıyla alakalıdır. Klasik kaynaklarda halkın sınıflara ayrılması ve hiyerarşik

düzen konusunda genellikle Sâsânî dönemi uygulamalarına atıfta bulunulmaktadır. 5

1
Belâzürî, Fütûh, 271-272; Cehşiyârî, 79; Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 200; Nedîm, II, 140-141.
2
Cehşiyârî, 125-131; İbn Hamdûn, I, 342-347; İbn Haldûn, Târîh, I, 307-311; a.mlf., Mukaddime, I, 497-
500; Kalkaşendî, I, 118-122.
3
Cehşiyârî, 125, 126, 127. Ayrıca bk. Bağdâdî, el-Küttâb, 149, 150; Câbirî, Arap Ahlaki Aklı, 180-181.
4
Sa‘d, el-Âmme fî Bağdâd, 123-136. Refah düzeyine göre toplumsal tabakalaşmaya dair bir tasnif için bk.
Dûrî, Târîhu’l-Irâki’l-İktisâdî, 259-260.
5
Taberî, I, 175; Cehşiyârî, 30-33; Mes‘ûdî, Mürûc, I, 186-188; Miskeveyh, Tecârib, I, 131-132.
 Abbâsî toplumunu sınıfsal açıdan tarif eden kayda değer bazı açıklamalara

burada yer vermek uygun olacaktır. Mesela Fazl b. Yahyâ el-Bermekî (ö. 193/808)

şöyle der: “İnsanlar dört tabakadır: (1) Liyakatlerinin kendilerini öne çıkardığı

hükümdarlar, (2) kavrayış ve görüşleri nedeniyle tercih edilen vezirler, (3) zenginliğin

kendilerini yükselttiği insanlar, (4) edindikleri edep ile orta sınıfı oluşturanlar (evâsıt).

Geriye kalan insanlar ise içi boş köpük, sel sularının yuttuğu çer çöp, budala ve

seviyesiz sürülerden ibarettir. Onların yegâne tasası yemek ve uyumaktır.” 6 Fazl el-

Bermekî’nin bu açıklamasından yola çıkarak kâtiplerin orta sınıfta yer aldığını

söylemek mümkündür.

Me’mûn’un ise şöyle dediği nakledilir: “İnsanlar idare, ticaret, ziraat ve sanat ile

meşgul olma esasına göre dört tabakadır.” 7 Kâtipler de kitâbet sanatını icra eden

zümreden olmaları hasebiyle sanat erbabı tabakasına dahil edilebilir.

Ebü’l-Feth el-Büstî, Büveyhî kâtibi Ebû İshak es-Sâbî’den naklen toplumsal

yapının birbirini tamamlayan unsurlardan oluştuğunu, ahenkli bir toplumda hiçbir

zümrenin ihmal edilmeyeceğini belirtir. Hükümdarın yönetimi altında bulunan

topluluğun; kâtipler, askerler, tüccar ve zanaatkârlardan oluşan avam olmak üzere dört

zümreden meydana geldiğini izah eder. 8

Abbâsîler’de birtakım merasimler düzenlenerek görüşülmüş ve çözüme

kavuşturulmuştur. Halifenin huzurunda gerçekleşen bu merasimlere katılacak kişilerin

yeri hiyerarşik düzene göre belirlenmiştir. Kaynaklar protokol sırasına dair detaylı bilgi

vermez, fakat mertebelerine göre Abbâsî Devleti’nde protokol kuralları (rusûm)

gözetilmiştir. Biat merasimleri, veliaht tayinleri, hanedan üyelerinin düğünleri, elçilerin

6
İbnü’l-Fakîh, 57.
7
Seâlibî, et-Temsîl, 472; a.mlf., Âdâbü’l-Mülûk, 68-69.
8
Seâlibî, Âdâbü’l-Mülûk, 127-128.

32
karşılanması gibi durumlarda protokol kurallarına göre devlet erkânı hazır bulunmuştur.

Kâtipler de bu törenlerde mertebelerine göre yerlerini almışlardır.

Mehdî, Îsâ b. Mûsâ’yı 160/776 yılında veliahtlıktan azledip oğlu Mûsâ el-Hâdî

adına biat aldığı vakit, bunu yazılı olarak teminat altına almıştır. Hanedan üyeleri,

halifenin yakın adamları (sahâbe) ve destekçilerinden (şîa) bir topluluk, divanlardaki

kâtipler ve askerler bu hadiseye tanıklık etmek için hazır bulunmuşlardır. Ayrıca Îsâ b.

Mûsâ tarafından mühürlendiği belirtilen ahidnâme metninin sonunda bu olaya

Hâşimoğulları, mevâlî, Kureyş’ten olan sahâbe [seçkinler], vezirler, kâtipler ve

kadılardan oluşan 430 kişinin tanıklık ettiği yazılmıştır. 9

Me’mûn’un tertip ettiği bir toplantıda Arapların, kâtiplerin ve sair kimselerin

yerlerinin belli olduğu ve kendilerine belirlenen yerden başka bir yerde durmalarının

yadırgandığı belirtilmekte, fakat kimi zaman buna müsamaha gösterildiği

kaydedilmektedir. 10

Devlet adamlarına hediye takdim edilirken bulundukları makam ve mevkileri

hesaba katılmıştır. Bununla ilgili olarak Hârûnürreşîd zamanında Horasan valiliği yapan

Ali b. Îsâ b. Mâhân, kendisine yönelik şikâyetler artınca vaziyeti kurtarmak adına

halifeye ve kâtiplerin de aralarında bulunduğu devlet adamlarına kıymetli hediyeler

sunmaya başlamıştır. Bu hediyelerin takdirinde, verileceği kişinin derecesi (tabakât ve

merâtib) belirleyici olmuştur. 11

Kâtipler genellikle birbirlerini gözetip kollamaları sebebiyle bir topluluk olarak

telakki edilmişlerdir. Bir habere göre, Me’mûn tarafından Horasan’a vali tayin edilen

Tâhir b. Hüseyin, halifenin huzuruna girdiğinde onun üzüntüden ağladığına şahit olur.

Halifeye bunun sebebini sorar, ancak cevabını alamaz. Tâhir, Emîn’le savaşıp onun

9
Taberî, VIII, 126, 128.
10
Cehşiyârî, 465-466; Yâkût, el-Üdebâ, V, 2005-2006.
11
Taberî, VIII, 316.

33
kesik başını kardeşi Me’mûn’a gönderdiği günleri hatırlayarak halifenin kendisi

hakkında olumsuz düşüncelere kapılabileceğini düşünür. Bunun için kâtibi Hârûn (veya

Mervân) b. Cebğaveyh’i (Ceb‘aveyh) çağırır, ona 300 bin dirhem vererek 200 binini

Me’mûn’a en yakın iki kişiden biri olan Hâdim Hüseyin’e, geri kalan 100 binini ise

Me’mûn’un kâtibi Muhammed b. Hârûn’a ulaştırmasını ister. Tâhir o sırada kâtibine

“Kâtiplerin aşireti vardır.” diyerek onların birbirleriyle irtibatlı olduklarını ve

birbirlerinin çıkarlarını gözettiklerini hatırlatır. Tâhir netice itibariyle Me’mûn’un,

kardeşi Emîn’in ölümünü hatırlayıp ağladığını ve bu olayın müsebbibi olarak Tâhir’i

andığını Hüseyin’den öğrenir. 12

Gerek klasik kaynaklarda gerekse çağdaş araştırmalarda kâtipler, çalıştıkları

kurum ve yaptıkları işin mahiyeti bakımından genellikle iki yönden tasnif edilmektedir.

Kurumsal yapıya bağlı tasnif ikinci bölümde detaylı biçimde ele alınacağından bu başlık

altında sadece yaptıkları işin mahiyeti yönüyle kâtip türlerine yer verilecektir.

İslam tarihinde kâtiplik mesleği aşama aşama gelişerek şekillendiği için erken

dönemlerde henüz Abbâsîler’deki kadar çeşitlilik arz etmemiştir. İlk elde kâtipler,

yazışmaları kaleme almak, malî işleri kaydetmek ve askerlerin maaşlarını dağıtmak

şeklindeki temel ihtiyaçlara binaen istihdam edilegelmiştir. Resmî uygulamaların

artması ve malî işlerin daha teferruatlı hale gelmesiyle birlikte kâtipler arasında iş

bölümüne gidilmiş ve bunun sonucunda ihtisaslaşma ortaya çıkmıştır. 13 Abbâsîler’in

ikame etmeye çalıştığı sağlam idarî ve malî yapı, devletin yetki alanına giren her türlü

işlemin kaydının tutulması esasına dayanmıştır. Bu durum, kalabalık bir kâtip sınıfının

oluşmasına neden olduğu gibi yaptıkları işe göre kâtip türlerinin ortaya çıkmasını da

beraberinde getirmiştir.

12
İbn Tayfûr, Bağdâd, 89; Taberî, VIII, 578-579; Miskeveyh, Tecârib, IV, 146-148; krş. Şâbüştî, 145.
13
Dûrî, en-Nüzum, 169, 172; Berkel, Accountants, 9.

34
 Halife Mühtedî’nin müeddibi ve hadis ravisi olarak bilinen Abdullah el-Bağdâdî

(ö. 256/869’dan sonra) kâtipleri beş grupta tasnif etmektedir. Çalıştıkları kurum veya

birimlere göre yapılmış bu tasnifte kâtipler; harâc, resâil, kadı, ordu (cünd) ve

şurta/emniyet (ma‘ûne) kâtibi şeklinde birbirinden ayrılmaktadır. 14 Bu tasnif biçimi,

ileride kâtipleri çalıştıkları kurumlar ve birimlere göre ele aldığımız ikinci bölümdeki

tasnifle büyük ölçüde örtüşmektedir. Erken dönemlerden itibaren yapılmış bu tasnif,

birçok eserde birtakım farklılıklarla birlikte tekrarlanmıştır. 15 Tarihî bilgilerde bazı

çelişkiler bulunmakla birlikte, ayrıca kurgu olma ihtimalini de göz önünde bulundurarak

kâtiplerin erken dönemden itibaren tasnife tâbi tutulduğunu göstermesi bakımından bu

haberi özetleyerek alıntılamayı uygun görüyoruz:

Üst düzey kâtiplerden Amr b. Mes‘ade’nin (ö. 215/830) çıktığı bir yolculukta

karşılaştığı bir adam ona mesleğini sorar. Amr’ın: “Kâtibim.” demesi üzerine adam:

“Kâtipler beş gruptur. Sen hangi gruptansın?” diye sorar. Amr buna karşılık: “Bana

onları sayar mısın?” der. Adam bunun üzerine resâil, harâc, ordu, kadı ve şurta olmak

üzere beş grup kâtibin vasıflarını ve kâtiplerin bilmeleri gereken temel konuları sırasıyla

açıklar. Amr: “Resâil kâtibiyim.” deyince, adam: “Farz et ki, düzenli olarak yazıştığın

dostlarından birisinin annesi evlendi. Ona ne yazarsın, onu tebrik mi yoksa teselli eden

bir mektup mu yazarsın?” diye sorar. Amr bu soruya bir yanıt bulamayınca, adam “O

halde sen resâil kâtibi değilsin” der. Amr’ın: “Diyelim ki harâc kâtibiyim.” demesi

üzerine adam bu kez: “Halife seni bir beldeye vali olarak tayin etti. Sen de âmillerini

vergi toplamak üzere gönderdin. Fakat bir topluluk, arazileri ölçülürken kendilerine

haksızlık edildiği yönünde şikâyette bulundu. Sen de adilce karar vermek üzere kalkıp

oraya gittin ve arazilerden birinde bina ve ağaç namına herhangi bir şey olmadığını

14
Bağdâdî, el-Küttâb, 149-150.
15
el-İmâme ve’s-Siyâse, II, 212-216; Beyhakî, 306-308; İbn Abdürabbih, IV, 257-261; Nahhâs, 32-34;
Tenûhî, el-Ferec, III, 306-313; İbnü’l-Cevzî, XI, 7-10; Sıbt İbnü’l-Cevzî, XIV, 167-170; Kalkaşendî, I,
177-181.

35
gördün. Bu arazinin yüzeyini nasıl hesaplarsın?” diyerek Amr’ı sınar. Amr: “Eni ile

boyunu çarparım.” diye cevap verir. Adam bu cevaba binaen Amr’ın harâc kâtibi de

olamayacağını söyleyince, Amr bu kez: “O halde ordu kâtibiyim.” der. Bunun üzerine

adam: “Her ikisinin adı Ahmed olan iki askerden birinin üst dudağı, diğerinin ise alt

dudağı kesik vaziyette. Bu durumu kütük defterinde nasıl tarif edersin?” diye sorar. Amr

her ikisi için de: “Ahmed el-a‘lem diye yazarım.” demesi üzerine adam: “Ya bu

askerlerden biri diğerinden fazla maaş alıyorsa, o durumda haksızlık etmiş olmaz

mısın!” diyerek onun ordu kâtibi de olamayacağına hükmeder. Peşinden Amr’ın: “Kadı

kâtibiyim.” demesi üzerine adam: “Biri hür, diğeri cariye ve her ikisi de hamile iki eşi

bulunan bir adam ölür. Öldüğü gece hür kadın bir kız çocuk, cariye ise bir erkek çocuk

doğurur. Hür kadın çocukları birbiriyle değiştirerek erkek çocuğun kendisinin, kız

çocuğun ise cariyenin olduğunu söyler. Ortaya çıkan ihtilafı kadı vekili olarak nasıl

çözersin?” şeklinde yeni bir soru yöneltir. Amr bu soruyu cevapsız bırakır. Adamın:

“Anlaşılan sen kadı kâtibi de değilsin.” demesi üzerine Amr son olarak: “O halde şurta

kâtibiyim.” der. Bu kez adam: “İki adamdan biri diğerine saldırıp adamın kafasını

kafatasına kadar yarar, kafası yarılan adam da buna karşılık hasmını beyin zarına kadar

kafasından yaralar. Bu durumda aralarında ödemeleri gereken diyet ne kadardır?”

sorusu ile Amr’ı yoklar. Amr: “Bilmiyorum.” diye cevaplar. Amr’ın şurta kâtibi de

olamayacağına kanaat getiren adam, sırası ile sorduğu soruların doğru cevaplarını şöyle

verir: Annesi evlenmiş olan dostuna: “Kaderde yazılanlar yaratılmışların

hoşlanmadıkları surette cereyan eder. Afiyet içinde gizli kalan şey, mülk içinde kınanan

şeyden daha hayırlıdır. Allah kulları için diler. Allah’ın onun ruhunu kabzetmesi senin

için hayırlı olandır. Kuşkusuz kabirler onun için daha değerlidir. Selamlar.” şeklinde bir

mektup yazarsın. 16 Arazi meselesine gelince, eğri kenarı ölçer, […]. İki Ahmed’den üst

dudağı yarık olan için Ahmed el-a‘lem, alt dudağı yarık olan için Ahmed el-eşrem

16
Bu konuda örnek bir mektup için bk. Sâbî, Gurerü’l-Belâğa, 383-386; Husrî, Zehrü’l-Âdâb, II, 71-72.

36
yazarsın. İki annenin durumu için, her birinin sütünü tartarsın, sütü hafif gelen kişi kızın

annesidir. Birbirinin kafasını yaranlara gelince, başı kafatasına kadar yarılana beş deve,

beyin zarına kadar yarılana ise otuz üç ve üçte bir deve verilir. Ayrıca başı kafatasına

kadar yarılan, diğerine yirmi sekiz ve üçte bir deve vermelidir.

Fâtımîler’de divan kâtibi olan İbn Halef Mevâddü’l-Beyân 17 adlı eserinde

kâtipleri çalıştıkları yere göre on beş başlık altında tasnif etmiş ve her bir grubun

özelliklerinden genel hatlarıyla bahsetmiştir. Bu tasnif şöyledir: 1. Vezirlik, 2. Tevkî‘

[divanı], 3. Resâil [divanı], 4. Harâc [divanı], 5. Beytülmâl, 6. Hazineler, 7. Nafakât

[divanı], 8. Ceyş/ordu [divanı], 9. Zimâm [divanı], 10. Berîd/posta [divanı], 11. Fadd

[divanı], 12. Mezâlim, 13. Kadâ [mahkeme] 14. Komutanlara ve emîrlere kâtiplik, 15.

Muâvine [emniyet amirine] kâtiplik. 18

Abbâsîler döneminde kâtiplik mesleği devlet daireleri dışında kalan vakıf,

hastane ve kütüphaneler gibi kurumlarda da icra edilmiştir. Bu kurumlarda çalışan

kâtipleri 2. bölümde ele aldığımız için burada sadece değinmekle yetiniyoruz.

Kâtipler bahsi geçen kurumlar çatısı altında temelde beş grupta tasnif edilmiş

olsalar bile bunların, yaptıkları işlerin mahiyeti bakımından da farklı sınıflara

ayrılmıştır. Bu bağlamda Abbâsî bürokrasisinde etkin bir aileye mensup olan İbn Vehb

(335/946’da hayatta), kâtipleri hat, lafız, akid, hüküm ve tedbîr kâtibi olmak üzere beş

gruba ayırmış, her bir grubun özellikleri ve yaptıkları işler bakımından farklılaştığını

ortaya koymuştur. 19

17
İbn Halef, eserini telif etme sebeplerini açıklarken (s. 16) kâtipler için kitâbet konusunda yazılmış diğer
eserlerde belirtilen kuralların yalnızca bir devlet [Abbâsîler kastedilmiş olabilir.] ve bir bölge için geçerli
olduğunu, onlar dışında başka kimsenin faydalanamadığından yakınır. Bu ifadelerden onun Fâtımî
kâtiplerini hesaba kattığı kadar her bölge ve her zaman için geçerli bir eser kaleme almaya çalıştığı
anlaşılmaktadır.
18
Mevâddü’l-Beyân, 48-61.
19
İbn Vehb, 315; Aykaç, 33.

37
 İbn Vehb’in bu tasnifini Batalyevsî de (ö. 521/1127) İbn Kuteybe’nin (ö.

276/889) Edebü’l-Kâtib’ine yazdığı şerhte aynı şekilde tekrarlamıştır. Fakat o, bu tasnifi

ünlü hattat Vezir İbn Mukle’ye (ö. 328/940) dayandırmıştır. 20 Batalyevsî, kendi

zamanında birtakım değişikliklerin olduğunu da hatırlatarak beş kâtip türü hakkında

genişçe bilgi vermiştir. 21 Bununla birlikte kâtip türleri hakkındaki açıklamaları İbn

Vehb’inkiyle benzerlikler arz etmektedir. İşte bu noktada İbn Vehb’in tasnifinden

hareketle söz konusu beş kâtip türü ele alınacaktır.

1) Hat Kâtibi: İbn Vehb’e göre kitap istinsahıyla meşgul olan “verrâk” ve

divanlarda yazıları temize çeken “muharrir”, hat kâtibi grubuna dahildir. Devletten

bağımsız olarak çalışan verrâklar ile divanlarda resmî vazifeli muharrirlerin aynı başlık

altında ele alınması, her ikisinin de hazırda bulunan bir metni tashih edip okunaklı ve

güzel bir yazıyla yeniden kâğıda dökmelerinden ileri gelmektedir. Buna göre hat kâtibi

yazıyı temize çekerken göze hitap etmeli, siyah ve kaliteli mürekkep kullanmalı,

kaleminin uygunluğuna dikkat etmeli ve ucunu doğru biçimde kesmelidir. Hat kâtibi

kâğıttan iyi anlamalı ve yazılacağı yere göre kâğıt tercihinde bulunmalıdır. Ayrıca

sayfadaki boşluk ve aralıkları iyi ayarlamalıdır. Konunun başlangıç ve bitiş yerlerini

fark edilecek şekilde yazmalıdır. Hat kâtibi bu tür şekilsel hususların dışında okurken ve

yazarken hata yapmamak için Sarf ve Nahiv kurallarını en ince ayrıntısına kadar

bilmelidir. Muharririn mektuba nasıl bir girişle başlanacağını, dua ifadelerini,

muhatabın makamına uygun unvanları ile hitap şekillerini ve kitâbette kullanılan

terimleri bilmesi gerekir. 22 İbn Vehb’in hat kâtibi için gerekli gördüğü hususların daha

çok Dîvânü’r-resâil kâtiplerini ilgilendirdiği anlaşılmaktadır.

20
el-İktidâb, I, 137.
21
el-İktidâb, I, 137-160. Muhakkik her bir kâtip grubu için ayrı alt başlıklar açtığı için okuyucu eserde ilk
bakışta on bir kâtip türü ile karşılaşmaktadır. Yine de İbn Vehb ile Batalyevsî’nin kâtip tasnifi sayı ve
sıralanış bakımından birbiriyle örtüşmektedir.
22
İbn Vehb, 316-317; krş. Batalyevsî, I, 138-139.

38
 2) Lafız Kâtibi: Sanatlı mektup yazma kabiliyetine sahip müteressil, bu kâtip

grubundandır. Okuyucuda hayranlık uyandıracak bir üslupla mektup yazabilme özelliği

taşıması beklenen lafız kâtibi, zengin bir şiir kültürüne sahip olmalıdır. İfadelerinde ve

kullandığı şiirlerde güzel olanı tercih etmeli, kusurlu olandan sakınmalıdır. Mektuplarda

bağlamına uygun bir şekilde şiire kısaca yer vermelidir. Hiyerarşiye ve makama uygun

biçimde hitaplarda bulunmalıdır. Mektuplarında öncekilerin edebî ifadelerinden

örnekler getirmeli, Kur’ân ayetlerini de istişhad makamında sunabilmelidir. Hitabet,

belâgat ve fesahat sahibi olmalıdır. Beyân ve meânî gibi ilimlere vakıf olmalıdır. Söz

sanatlarını yerli yerinde kullanmasını bilmelidir. Mantıklı söz söylemelidir. 23 Lafız

kâtibi veya diğer adıyla müteressil, kaleme almış olduğu mektupların bir inşâ eseri

olması münasebetiyle sonraki dönemlerde genellikle münşî olarak anılagelmiştir. Bu

gruptaki kâtipler, Dîvânü’r-resâil’de mektupların metnini inşâ edenlerden ve halife,

vezir, emir, vali gibi kimselerin özel kâtipliğini yapan ve onların mektuplarının metnini

hazırlayan yetenekli kâtiplerden oluşmaktadır. Lafız kâtipliğinin, ulaşılması güç bir

kâtiplik seviyesi olduğu anlaşılmaktadır. Ezcümle Dîvânü’r-resâil reisleri ve birçok

vezir lafız kâtipliği payesini kazanmış kimselerdir.

3) Akid Kâtibi: İbn Vehb, farklı birimlerde hesap kayıtlarını tutan kâtipleri

kâtibü’l-‘akd ismi altında ele alır. Hesap işlerine bakan kâtiplerin; meclis kâtibi, âmil

(vergi tahsildarı) kâtibi ve ceyş (ordu) kâtibi olmak üzere üç gruptan oluştuğunu belirtir.

İbn Vehb’e göre akid kâtipleri için dilin inceliklerini ve i‘râb kaidelerini bilmek zorunlu

değildir. Kendilerinden asıl beklenen şey toplama, çıkarma, çarpma, bölme ve kesirli

(oran-orantı) işlemlerden oluşan matematiği (ḥisâb) bilmektir. Bu tür işlemlerde dakik

ve seri olmaları kendilerini değerli kılar ve onların kabul görmelerini sağlar. Keza akid

kâtibi, çeşitli para birimlerinin birbirine tekabül değeri ve farklı gıda malzemelerinin

23
İbn Vehb, 350-351; krş. Batalyevsî, I, 139-142.

39
değişiminde karşılıklı değerleri gibi işlemleri kolayca ve doğru biçimde

hesaplayabilmelidir. 24

Akid kâtiplerinden olan meclis kâtibi, çeşitli divanların muhasebe birimlerinde

çalıştığı için kayıt defterlerini hazırlamak ve cetvelleri (tabloları) düzenlemek

konusunda mahir olmalıdır. Bu yolla yapmış olduğu işlemlerde çok titiz davranmalıdır.

Zira malî konularda yaşanan ihtilafların çözümünde meclis kâtibinin tuttuğu kayıtlara

müracaat edilecek ve ilgili kâtipten hesap sorulacaktır. Bu münasebetle âmillerin

yapmaya teşebbüs ettiği yolsuzlukların tespiti veya bu kimselerin aklanması konusunda

hükme, ancak kâtibin yazmış olduklarıyla varmak mümkündür. Meclis kâtibinin harâc

ile ilgili hükümleri çok iyi bilmesi gerekmektedir. Âmillerle münasebetinde adaleti

gözetmekten geri durmamalı, sahip olduğu yetkiyi kötüye kullanmamalıdır. Şahsî

çıkarlarını gözetmek yerine hakkaniyete riayet etmelidir. Devlet işlerinde yazdıklarının

bir hüccet değeri taşıması sebebiyle hâkimin davada şahide başvurması gibi kendisine

başvurulduğundan akid kâtibi idarî davalar için kilit noktada yer almaktadır. 25

Diğer bir akid kâtibi olan âmil kâtibini ise meclis kâtibinin taşradaki muadili

olarak görmek mümkündür. Taşra divanlarında gelir-gider kalemlerinin kaydını tutan

âmil kâtibi, meclis kâtibinin sahip olduğu özellikleri taşımalıdır. Bunun yanı sıra âmil

kâtibi, harâc gelirlerinin toplanması ve kaydının tutulması sırasında âmile eşlik etmesi

münasebetiyle ziraat, arazi ölçümü ve bunlara bağlı işler ile hesapları çok iyi bilmelidir.

Buna bağlı olarak yüzey şekillerini doğru ölçebilmek için geometri bilgisine sahip

olmalıdır. Öte yandan âmil kâtibinin çiftçiye karşı müşfik olması gerektiği gibi onların

vergi kaçırma, hile, mahsulü gizleme, arazi hakkında yanlış bilgi verme hallerine karşı

da uyanık olmalıdır. İdarî davaların (mezâlim) ve hileye başvurmanın (taḥyîl)

24
İbn Vehb, 354-357; krş. Batalyevsî, I, 142.
25
İbn Vehb, 357-358; krş. Batalyevsî, I, 143-144.

40
hükümlerini de aynı şekilde iyi bilmelidir ki kendisine karşı usule aykırı bir girişimde

bulunulmasın. 26

Ceyş kâtibi de şu özelliklere sahip olması gerektiği için akid kâtibi grubuna

dahil edilmiştir: Askerin maaşının (rızḳ ç. erzâḳ/rezeḳât, ṭama‘ ç. aṭmâ‘) belirli

vakitlerde takdir edilen miktarının ödenmesini sağladığı için matematiği iyi bilmelidir.

Askerlerin eşkâlini (ḥuliyy) bilmeye yarayan ve her bir asker hakkında temel kimlik

bilgilerini ihtiva eden sicil defterini doğru tutmakla mükelleftir. Ayrıca askerlerin

performanslarını ve yeterliliklerini ölçen tatbikatlarda ceyş kâtibi alınan neticeyi

yazmakla görevlidir. Bunların dışında ceyş kâtibi, askerin sahip olduğu binek ve

silahların kaydını tutmakla görevli olduğu için bu konuda yetkin olmalıdır. 27

4) Hüküm Kâtibi: İbn Vehb adlî ve malî kurumlardaki kâtipleri, hükümleri

yazmaları nedeniyle kâtibü’l-ḥukm başlığı altında toplar. Mahkemelerdeki kadı kâtibi

(kâtibü’l-ḳaḍâ), mezâlim divanı kâtibi, harâc kâtibi ve emniyet teşkilatında görevli

şurta kâtibi (kâtibü’l-ma‘ûne) hüküm kâtipleri grubuna dahil edilmiştir. 28 Bu dört grup

kâtip ileride teferruatlı biçimde ele alınacaktır.

5) Tedbîr Kâtibi: İbn Vehb’in kâtibü’t-tedbîr dediği kâtip türünün izine

dönemin diğer kaynaklarında pek rastlanmaz. İbn Vehb de bu kâtibin kim olduğunu

açıklamak yerine, onu vezir ve sultanın adamları arasında yer alan en seçkin kişi olarak

tarif eder. İbn Vehb tedbîr kâtibi ile ilgili izahını yönetici, yönetilen ve yönetim

çerçevesine oturtarak kimi yerde sultana, kimi yerde vezire düşen görevlerden söz

eder. 29 Batalyevsî ise tedbîr kâtibi için kısaca sultan veya vezir kâtibi der. 30 İbn Vehb’in

açıklamalarından anlaşıldığı kadarıyla tedbîr kâtibi; siyasî, malî, ictimaî ve askerî

26
İbn Vehb, 359-362; krş. Batalyevsî, I, 144-147.
27
İbn Vehb, 363-368; krş. Batalyevsî, I, 148-151.
28
İbn Vehb, 369-400; krş. Batalyevsî, I, 151-159.
29
İbn Vehb, 401 vd.; krş. Batalyevsî, I, 160.
30
Batalyevsî, I, 160.

41
konulardaki tecrübe ve birikimi sayesinde sultanlara yol gösterebilen kimsedir.

Dolayısıyla vezirliğe tayin edilecek kişinin tedbîr kâtibi payesini taşıması gerektiği

söylenebilir.

Halife Kâdir-Billâh’ın kâtibi Amîdürrüesâ Ebû Tâlib’in (ö. 448/1056-57) tarif

ettiği yedi kâtip türü 31 ise Dîvânü’r-resâil kâtipleri ile ilgili olmalıdır. Amîdürrüesâ’dan

izler taşıyan Kalkaşendî’ye ait başka bir tasnifte ise yedi kâtip türü, yazma tarzı ve

kabiliyetleri yönüyle tarif edilmektedir. 32 Kalkaşendî’nin açıklamaları kâtip

tipolojilerine ilişkin bir deneme olarak değerlendirilebilir.

Kâtiplere dair söz konusu tasniflerin dışında kalan gruplar da olmuştur. Bu

gruplardan biri tüccar ve cehbez kâtibidir. Büyük tüccarlar, kâtip istihdam

edegelmiştir. 33 Tüccar kâtibi daha ziyade muhasebe işlerine bakmakla yükümlü

olmuştur. Tüccar kâtibine benzer işleri yürüten diğer bir grup ise cehbezlerin hizmetinde

çalışan kâtiplerdir. Genellikle Yahudi olmalarıyla dikkat çeken cehbezlerin başlıca

faaliyet alanları şöyledir: Devlete borç para vermek suretiyle bütçe açıklarının

kapatılmasını sağlamak, mevduatları işletmek; iltizam, damân ve kabâle gibi yollarla bir

bölgenin vergi gelirlerini zamanından önce devlet hazinesine ödeyip zamanı geldiğinde

vergiyi toplamak, yolculuk sırasında yanında para taşımaktan çekinen tüccarlara çek

(suftace) hazırlayarak onların bir şehirde bıraktıkları paralarını başka bir şehirde teslim

almalarını sağlamak. 34 Cehbezler bu faaliyetlerinin yanı sıra ticaretle de

uğraşmışlardır. 35 Dolayısıyla yanlarında kâtip çalıştırmaları pek tabiî bir durumdur.

Öte yandan saray tabipliği yapmış varlıklı kimselerin de kâtipleri olmuştur.

Örneğin uzun yıllar Hârûnürreşîd, Emîn, Me’mûn ve Bermek ailesinin tabipliğini

31
Safedî, II, 168; Makdisi, Beşerî Bilimler, 333.
32
Kalkaşendî, I, 165-166; Makdisi, Beşerî Bilimler, 333-334.
33
İbnü’d-Dâye, el-Mükâfee, 27, 43; Tenûhî, Nişvâr, VI, 207-210; Husrî, Cem‘u’l-Cevâhir, 271-273.
34
Arslantaş, İktisadi ve İlmi Hayatta Yahudiler, 162-173.
35
ha-Bavli, “Mütercimin Girişi”, 22-23, 25; Arslantaş, İslam Toplumunda Yahudiler, 332.

42
yapmış olan Cebrâîl b. Buhtîşû‘dan (ö. 213/828) geriye kalan gelir listesinin, kâtibi

tarafından hazırlandığı kaydedilir. 36

İslam dünyasında yaşayan gayrimüslimlerin cemaat yapısına bağlı olarak her

dönem kâtipleri olmuştur. Bunların başında galen Yahudi cemaati içinde kutsal

metinlerin yazılması, cemaat üyelerinden vergi toplanması, mahkemelerde davaların

kaydedilmesi ve cemaat lideri resülcâlutların yazışmalarının kaleme alınması gibi

işlerden ötürü kâtipler (sofer) istihdam edilmiştir. Diğer yandan Yahudi cemaatinin din

işleri yüksek kurulunda (Yeşiva) çeşitli konular görüşülmüş ve buradaki tartışmalar

Yeşiva kâtibi tarafından kaydedilmiştir. Dinî ve hukukî meselelerin karara bağlandığı

diğer bir idarî kurul olan Bet Din’de de kâtipler bulunmuştur. 37 Yahudi cemaati

kâtiplerinin yazı ile ilgili kurallar ve dinî konular hakkında bilgili olmaları

beklenmiştir. 38 Kâtipler genellikle İbranice dinî kitapları istinsah etmekle meşgul olmuş,

bununla birlikte işi bütünüyle müstensihlik olan kimseler de bulunmuştur. 39 Kâtipler,

temel görevlerinin yanı sıra Yahudi gençlerin eğitimine de yardımcı olmuştur. 40

Abbâsîler’in ilk iki asrında Yahudilere ait veya onlarla ilgili yazılı belgeler son

derece kısıtlı iken geçen yüzyılda, Mısır’da 950-1250 arası döneme ait keşfedilen

Geniza belgeleri sayesinde Yahudiler hakkında çok fazla bilgiye ulaşmak mümkün hale

gelmiştir. Bu belgeler ağırlıklı olarak fetvalar, mahkeme kayıtları ve ticarî

sözleşmelerden oluşmaktadır. 41

36
İbn Ebû Usaybia, 198-200. Ayrıca bk. Kıftî, el-Hukemâ, 112-113.
37
Arslantaş, İslam Toplumunda Yahudiler, 291, 664. İslam öncesi Yahudi tarihinde kâtiplerin yeri ve
önemi hakkında geniş bilgi için bk. Christine Schams, Jewish Scribes in the Second-Temple Period,
Sheffield: Sheffield Academic Press, 1998.
38
ha-Bavli, 89-90, 95, 120; Arslantaş, İslam Toplumunda Yahudiler, 144-145, 156, 651.
39
Arslantaş, İktisadi ve İlmi Hayatta Yahudiler, 240 vd.
40
Arslantaş, İslam Toplumunda Yahudiler, 311.
41
Geniza dokümanları hakkında geniş bilgi için bk. Arslantaş, İslam Toplumunda Yahudiler, 57-67.

43
 Hıristiyan Cemaatine bakılacak olursa Abbâsîler döneminde en kalabalık

gayrimüslim topluluk olduğu görülecektir. Ayrıca İslam dünyasındaki kilise ve

manastırlar hakkında son derece zengin bilgiler mevcuttur. Manastırlar üzerine

“diyârât” adıyla çok sayıda kitap yazılması dikkat çekicidir. Din adamının yetiştirildiği

manastırlar, aynı zamanda ilmî faaliyetlerin canlı biçimde sürdürüldüğü mekânlardır.

Manastırlarda dinî eserler istinsah edilegelmiştir. Bu konuda yetkin ve faal olan rahip

için kâtip tabiri bir sıfat olarak kullanılabilmektedir. Manastırlardaki yazım faaliyetinin

canlılığı, tarih yazıcılığına da etki etmiştir. Nitekim İslam topraklarındaki Hıristiyan

kroniklerinin çoğunlukla kiliselerde veya manastırlarda yazılmış olması bunu

göstermektedir. 42

1.2. Mesleğe Başlama ve Eğitim Süreçleri

Hz. Peygamber ve ilk dört halife dönemlerinde sınırlı sayıda kâtip istihdam

edilmiştir. Öte yandan vergilerin toplanmasında dihkanlar âmillere aracılık etmiş ve

yardımcı olmuşlardır. Bu dönemde kâtiplerin işe alınması ve eğitilmesi konusunda

kaynaklarda yeterli bilgi bulunmamakta, daha ziyade kâtiplik yaptığı bilinen isimler

zikredilmekte ve sadece siyasî olaylar bağlamında kendilerinden söz edilmektedir.43

Emevîler döneminde ise kâtiplerle alakalı olarak onların mesleğe nasıl başladıklarına

dair pek fazla bilgi bulunmazken, yeni vergi toplama usulleri ve divanların

Arapçalaştırılması gibi gelişim ve değişimlere ayak uydurduklarından bahsedilmektedir.

Bununla birlikte kâtiplikle anılan bazı ailelerin daha önce Bizans ve Sâsânîler’e hizmet

ettiği ve bazı ailelerde kâtipliğin babadan oğula geçtiği anlaşılmaktadır.

Emevîler’in tarihe karışmasının ardından çok sayıda kâtip, Abbâsî Devleti’ne

hizmet etmek suretiyle mesleğini icraya devam etmiştir. 44 Bununla birlikte Abbâsîler’in

42
Duygu, 41-105; Tomakin, 235-251.
43
Cehşiyârî, 43-59; İbnü’l-Ebbâr, İ‘tâb, 49-53.
44
Cehşiyârî, 162; Nedîm, I, 366, 368, 379-380.

44
kuruluş döneminin başında kâtip ihtiyacını karşılama konusunda acele edilmemiş, bir

ayıklama sürecine gidilmiştir. Emevîler’in son başkenti Harran’da kâtiplik yapmış olan

Abdülmelik b. Humeyd ve arkadaşlarının durumu, bu geçiş dönemini yansıtması

bakımından kayda değerdir. Anlatıldığına göre Emevîler’in tarihe karışıp Abbâsîler’in

sahneye çıktığı günlerde işsiz kalan Abdülmelik ve dört arkadaşı Harran’da bir incir

ağacının altında boş zamanlarında oturur ve kendilerine devlet kapısının açılacağı günü

beklerler. Beş arkadaş, aralarında hangisi sultanın hizmetine girerse diğer arkadaşlarını

da düşünmesi konusunda sözleşirler. Halife Mansûr yetkin bir kâtip aradığı vakit,

kendisine Abdülmelik önerilir. Mansûr da onu kendi yazışmalarında ve divanlarda

görevlendirir. Arkadaşlarını hatırlayan Abdülmelik, onların işe başlamalarını sağlar.

Artık hali vakti yerinde olan bu kâtipler, “incir arkadaşları” olarak bilinirler. 45

Divanlar, başından beri kâtip için bir meslek okulu vazifesi görmüştür. 46 Kitâbet

ve hesap konularında yetenekli olanlar, divanlarda bir süre bulunup kabiliyetlerini

ispatlayarak bu mesleğe dahil olabilmiştir. Me’mûn’un veziri Ebû Abdullah Muhammed

b. Yezdâd’ın (ö. 230/844) dedesi Süveyd’in kâtipliğe başlaması hakkında anlatılanlar,

buna örnek gösterilebilir: Süveyd henüz çocuk yaşta iken, babası vefat eder. Annesi onu

Farsların âdâbını öğrenmesi için bir kâtibin yanına verir. Daha sonra Süveyd divana

gelip gitmeye başlar. Yağmurlu bir günde kâtipler işe geç gelir. Divan reisi bir hesap işi

için kâtip arayınca çocuk denilecek yaştaki Süveyd’den başkasını göremez. Bunun

üzerine hesap işini görmeyi kendisi üstlenir. Divan reisini uyku basınca yarım kalan

evrakı muhafaza etmesi için Süveyd’e teslim edip uykuya dalar. Hesapları inceleyen

Süveyd evrakı tamamlar, ardından temize çeker. Divan reisi uyandığında hesapların

güzel bir yazıyla doğru olarak tamamlanıp aktarıldığını görür ve böylece Süveyd’in yazı

45
Cehşiyârî, 156.
46
Makdisi, Beşerî Bilimler, 76.

45
ve matematik konusunda kabiliyetini keşfetmiş olur. Akabinde kendisine maaş

bağlayarak onu divanda malî işlerin yürütüldüğü birimde görevlendirir. 47

Başka bir örnek ise Hârûnürreşîd zamanında Dîvânü’r-resâil’de çalışan Sa‘dân

b. Yahyâ ile Ömer adındaki komşusu arasında geçen hadisede görülmektedir: Ömer,

oğlu Hafs’ı Sa‘dân’a getirir ve oğlunun birtakım şeyler öğrenmesi için divana gelip

gitmesine müsaade ister. Hafs, Şamlı dört kâtibin hizmetinde çalışmaya başlar. Bir

yandan kâtiplerden güzel yazı yazmayı ve yazıları temize çekmeyi öğrenirken diğer

yandan onların iş yükünü hafifletir. Bir süre sonra Hafs’ın babası, Sa‘dân’dan oğluna

divanda yapmış olduğu işlerden dolayı maaş bağlanmasını talep eder. Sa‘dân, Hafs’ı

resmî olarak işe almak yerine, maiyetinde çalıştığı dört kâtibin maaşlarından bir miktar

alıp Hafs’a vermeyi tercih eder. Her bir kâtibin maaşından 50 dirhem kısarak Hafs’a

toplamda 200 dirhem maaş vermiş olur. Ancak durumdan rahatsız olan kâtipler, bu

haksız ve usulsüz uygulamayı Fazl b. Yahyâ’ya şikâyet ederler. Fazl’ın, kâtipleri haklı

bulması üzerine Hafs divandan kovulur ve Şamlı dört kâtipten ayrıca özür dilenir. 48

Kâtip olarak işe alınmak için bir devlet adamının tavassutu da yeterli

olabilmiştir. Mesela Muktedir döneminde Vezir İbnü’l-Furât’ın adıyla yazılmış sahte bir

mektupla Mısır’a giden işsiz kalmış bir adam, gittiği yerde kâtip olarak işe

başlayabilmiştir. Ancak bir süre sonra Mısır’ın âmili Ebû Zünbûr el-Mâzerâî durumdan

şüphelenip getirilen referans mektubunu Bağdat’taki vezire göndererek işin aslını

öğrenmeye çalışmış, İbnü’l-Furât adamın çaresizliğini düşünüp alicenaplık göstererek

mektubun kendisine ait olduğunu bildirmiş ve kâtibin görevinde kalmasını sağlamıştır. 49

Yeni divanların kurulması, bir yandan kâtip ihtiyacının oluşması, diğer yandan

ise bazı görevlendirmeler anlamı taşımıştır. Örneğin Mu‘tazıd devrinde Vezir

47
İbnü’t-Tıktakâ, 227-228.
48
Zübeyr b. Bekkâr, 281-283.
49
Tenûhî, Nişvâr, I, 57-59; Sâbî, el-Vüzerâ, 129-130; İbnü’l-Cevzî, XIII, 242; İbn Hallikân, III, 427-429.

46
Ubeydullah b. Süleyman’ın çabalarıyla merkez Harâc divanları Dîvânü’d-dâr (diğer

adıyla Dîvânü’l-kebîr) çatısı altında toplanmış ve divanın başına Ebü’l-Abbas Ahmed

İbnü’l-Furât tayin edilmiştir. Ebü’l-Abbas, divanın meclislerini yeniden belirlemiş,

kardeşi Ebü’l-Hasan Ali’yi de vekili yapmış ve tanıdığı liyakatli kâtipleri meclislerin

başına getirmiştir. Fakat daha sonra Dîvânü’d-dâr Irak (Dîvânü’s-Sevâd), doğu

(Dîvânü’l-maşrık) ve batı (Dîvânü’l-mağrib) olmak üzere üç divan şeklinde yeniden

düzenlenmiş ve her bir divana yeni bir reis tayin edilmeye başlamıştır. 50

Kâtipler, zaman zaman meslekî yeterliliği ölçme adına imtihana tâbi tutulmuştur.

İmtihan, işe alınırken 51 ya da denetim amacıyla görev başındayken yapılmıştır.

Tanınmış edip bir kâtip olan Ebü’l-Hasan Ahmed İbn Hamâde’nin İmtihânü’l-Küttâb

adında bir eser yazdığı kaydedilir. 52 132F

Kâtiplik mesleğinin hakkını veremeyenler de olmuştur. Liyakatsiz kimselerin

kâtiplik yapıyor olmaları, temelde iki nedene bağlı olarak açıklanabilir: Bir yakını

aracılığıyla işe alınmış olmak ve birtakım çıkar ilişkilerinin sürmesine hizmet etmek.

Kitâbeti zayıf olduğu için mesleğin hakkını veremeyenler arasında şu isimler zikredilir:

Salih b. Şirzâd, Afşin’in kâtibi Ca‘fer b. Sâbûr, Mu‘tasım’ın veziri Fazl b. Mervân,

[Müstaîn’in kâtibi] Dâvûd İbnü’l-Cerrâh, Müstaîn’in veziri Ebû Salih Abdullah b.

Muhammed b. Yezdâd, Ahmed b. el-Hasîb ve Ebü’l-Vezîr’in yeğeni (kız kardeşinin

oğlu) Eyyûb. 53

Kâtiplik belli bir eğitim ve deneyim sonucunda kazanılan bir meslektir.

Kâtiplerin eğitim sürecinde genellikle dillerinin/üsluplarının ve ellerinin istenilen

kıvama getirilmesi (taḳvîmü’l-lisân ve’l-yed) üzerinde durulur. Bu iki hususa bağlı

olarak i‘râbdaki hatanın (laḥn) sözü, kelimeleri ayırırken (hecâ’) yapılan yanlışın ise

50
Dûrî, en-Nüzum, 176-177; Ali, el-İdâre, 283.
51
Cehşiyârî, 484-485; Tenûhî, el-Ferec, III, 84, 260, 297.
52
Nedîm, I, 404.
53
İbn Abdürabbih, IV, 252-253.

47
yazıyı ifsat ettiği belirtilir. 54 Bu nedenle kâtipler bu iki konuda yetkin hale gelebilmek

için ciddi bir eğitime tâbi tutulmuştur. Kâtiplerde aranan özellikler bunlarla sınırlı

olmayıp kendilerinden birçok konuda bilgi ve birikim sahibi olmaları beklenmiştir. 55

Yazılarını güzelleştirmek kâtiplerin meslekî eğitimlerinin bir parçası olmuştur.

Halifelerin diğer hükümdarlara gönderdiği mektuplarda kullanılan ve yazıların pîri

olarak tarif edilen “Celîl kalemi” yazısını yazabilmenin kâtipler için erişilmesi güç bir

hedef olduğu söylenir. Öyle ki yazısının güzelliğiyle tanınan el-Lakve lakaplı kâtip

Yûsuf b. el-Haccâc bu yazı türünden “kâtiplerin belini büken yazı” diye

bahsetmektedir. 56

Kâtiplerde -özellikle resâil kâtibinde- aranan özelliklerden biri anlaşılır ve özlü

ifadeler kullanmak olmuştur. Bu meyanda Yahyâ el-Bermekî’nin kâtiplere

“Mektuplarınız tevkî‘ler gibi olabildiğince veciz olsun.” dediği aktarılır. 57

Kâtiplerin yetişmesi bağlamında usta-çırak ilişkisinden de söz etmek

mümkündür. Bazı kâtiplerin, üzerlerindeki emeklerinden ötürü selefi olan başka bir

kâtip için üstat tabirini kullandıkları görülür. Örneğin Ali b. Îsâ ve amcası Muhammed

b. Dâvûd, vezir İbnü’l-Furât’ın kardeşi Ebü’l-Abbas’ın riyasetinde çalıştıkları için

ondan üstadımız diye söz etmektedirler. 58 Ayrıca Süleyman b. Sehl el-Berkî’den de

Ebü’l-Abbas İbnü’l-Bistâm’ın üstadı olarak bahsedilir. 59 Öte yandan çeşitli kaynaklarda

kâtipler için “birinin eseri, elinde büyümüş, terbiyesinde yetişmiş” anlamında min

54
Batalyevsî, I, 77.
55
Bu konu üzerinde 4. bölümde kâtipler için hazırlanmış edebü’l-kâtib vb. rehber kitaplar bahsinde de
durulmuştur. Kâtiplerde aranan özellikler için bk. İbn Kuteybe, Edebü’l-Kâtib, 69-71; Şeybânî, 177-179;
İbn Abdürabbih, IV, 253-261; Batalyevsî, I, 82-100; Cevâlîkî, 48-69; İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, I, 40-
62; Kalkaşendî, I, 93-101; Makdisi, Beşerî Bilimler, 427-432.
56
Nedîm, I, 18.
57
Cehşiyârî, 295-296.
58
Tenûhî, Nişvâr, IV, 72; Sâbî, el-Vüzerâ, 147.
59
Cehşiyârî, 524; Tenûhî, el-Ferec, IV, 43. Üstat tabirinin kullanıldığı başka bir örnek için bk. Sâbî, el-
Vüzerâ, 267.

48
ṣanî‘i/ṣanî‘ati (ç. ṣanâi‘) fulân 60 ve “birini yetiştirdi, sanat/meslek öğretti” anlamında

iṣtene‘a-hu 61 ifadelerine sıkça rastlanır.

Kâtiplerin işlerinde yetkin hale gelmeleri, belli bir süre boyunca usta-çırak

ilişkisi içinde tecrübe kazanmaya bağlı olmuştur. İşlerin tamamen tecrübesiz kâtiplere

bırakılması ise birtakım sorunları beraberinde getirmiştir. Nitekim Me’mûn Merv’den

gelip Bağdat’a yerleştiğinde çok sayıda kâtibi işten çıkararak yerlerine güvendiği

kimseleri tayin etmiştir (205/820-21). Ancak yeni kâtiplerin tecrübesiz olmaları

nedeniyle bir süre sonra işler aksamaya başlamış; bu durum Me’mûn’a arz edilince,

yenilere mesleğin inceliklerini öğretmek üzere eski kâtiplerin görevlendirilmesini

emretmiştir. 62

Üst düzey kâtiplerin yetişmeleri konusunda dönemin ünlü dil âlimlerinin

katkılarından da söz edilebilir. Bazı kâtipler görevde oldukları dönemlerde bizzat dil

dersleri almalarının yanı sıra çocuklarının da kendileri gibi kâtip olarak yetişmeleri ve

dilin inceliklerini erken yaşta kavramaları için onlara özel hoca tutmuşlardır. Örneğin

Bağdat valisi Muhammed b. Tâhir’in kâtiplerinden iki Hıristiyan kardeş Bişr ve

İbrahim, ünlü dil âlimi İbnü’s-Sikkît’ten (ö. 244/858) ücret karşılığında ders almışlardır.

Oğlu için dil dersi verecek bir hoca arayan vali, İbnü’s-Sikkît’ten haberdar olmuş ve

kâtibi İbrahim’in odasında İbnü’s-Sikkît’ten ücret karşılığında oğlunun da ders almasını

sağlamıştır. İbnü’s-Sikkît’in namı giderek yayılınca, Halife Mütevekkil çocuklarına ders

vermesi için onu Sâmerrâ’ya getirtmiştir. 63 Yine Ubeydullah b. Süleyman, Mu‘temid

döneminde Bâdûrayâ divanında kâtip iken -kendisi de babası gibi ileride vezir olacak-

60
Arîb, 59; İsfahânî, el-Eğânî, X, 37; Tenûhî, Nişvâr, II, 32; IV, 70; VIII, 110; Nedîm, I, 405, 414; Sâbî,
el-Vüzerâ, 147; İbn Fazlullah, Mesâlik, XI, 109.
61
Sûlî, Ahbâru’r-Râzî ve’l-Müttakî, 85; Tenûhî, Nişvâr, VIII, 101, 104.
62
Cehşiyârî, 450-451; Tenûhî, el-Ferec, II, 355-356; Miskeveyh, Tecârib, IV, 149-150; İbn Hamdûn, I,
462-463.
63
İbnü’l-Enbârî, 159-160.

49
on altı yaşındaki oğlu Kâsım için dönemin önde gelen dil âlimi Zeccâc’ı (ö. 311/923)

müeddib olarak görevlendirmiştir. Zeccâc, mektepten mezun olan Kâsım’a divanda ders

vermiş ve aynı zamanda bu dersleri kâtip çocuklarından oluşan bir grup da takip

etmiştir. 64

1.3. Çalışma Hayatı: Mekân, Zaman ve İş Yoğunluğu

Çalışmanın başında çizilen çerçeveye binaen kâtiplerin sabit çalışma mekânları

divan, dârü’l-imâre (valilik konağı), mahkeme ve saray şeklinde sıralanabilir. Kâtiplerin

başlıca çalışma mekânı, devletin her türlü resmî kaydının tutulduğu ve muhafaza

edildiği divanlar olmuştur. Divan kelimesinin kökeni hakkında bazı kaynaklarda

anlatılanlar, aynı zamanda kâtiplerin çalışma ortamını da tasvir etmektedir. Rivayete

göre Kisra, bir gün iş başında olan kâtiplerin yanına uğramış, onların hesap kayıtları

üzerinde harıl harıl çalıştığını görünce onlara deliler anlamında dîvâne demiş, zamanla

kelimenin son harfi düşürülerek devlet daireleri için dîvân tabiri kullanılır olmuştur.65

Kurgu olma ihtimali de bulunan bu anlatı, görev başındaki kâtipleri dışardan

seyredenlerin bakış açısını yansıtması bakımından önemlidir.

Divanlar başkentte genellikle saraya yakın bir mevkide olmuştur. Başkentin

taşınmasına bağlı olarak divanlar da yer değiştirmiştir. Örneğin, Mansûr Bağdat’ı

devletin başkenti yapınca hazineleri, divanları ve Beytülmâl’i şehrin surlarla çevrili

dairevî kısmına taşımıştır (146/763). 66 Mu‘tasım ise Bağdat’ı terk edip Sâmerrâ’ya

yerleşince (221/836) divanları da oraya taşımış, ardından buraya gelen üst düzey

64
Tenûhî, Nişvâr, VII, 200-201; İbn Tâvûs, 165-166. Ayrıca bk. Hemedânî, 237; İbn Zâfir, Ahbârü’d-
Düvel, II, 378; Kıftî, İnbâh, I, 194-196; Sıbt İbnü’l-Cevzî, XVI, 498.
65
Bağdâdî, el-Küttâb, 137; Nahhâs, 108; Mâverdî, el-Ahkâmü’s-Sultâniyye, 259; Nüveyrî, IV/8, 147; İbn
Haldûn, Târîh, I, 302; Kalkaşendî, I, 124; Fayda, 227.
66
Ya‘kûbî, Büldân, 27-28, 33; İbnü’l-Fakîh, 289; Taberî, VII, 650.

50
kâtiplere iktâ statüsünde araziler vermiş ve onların barınma ihtiyaçlarını karşılayacak

evler ve konaklar inşa ettirmiştir. 67

Mütevekkil, devlet üzerindeki tahakkümleri gitgide artan askerî sınıftan

kurtulmak amacıyla yeni bir şehir arayışına girmiştir. Sâmerrâ’yı terk edip Dımaşk’ı

başkent yapmak istemiş; ancak bir süre sonra bundan vazgeçince dönüş yolunda

Sâmerrâ yakınlarında, ona üç fersah uzaklıktaki (~18 km) Mâhûze denilen yerde

Mütevekkiliyye -diğer adıyla Ca‘feriyye- şehrini kurmuş ve burada yaptırdığı sarayda 9

ay 3 gün ikamet edebilmiştir. el-Harâc, ed-Dıyâ‘, ez-Zimâm, el-Cünd, eş-Şâkiriyye, el-

Mevâlî ve’l-Gılmân ve el-Berîd adlı divanları ve bunların dışında kalan divanları da

buraya taşımıştır. Ancak ordu komutanlarıyla yaşanan ihtilafın büyümesi neticesinde

halife, Ca‘feriyye’deki sarayında katledilince (247/862) yerine geçen oğlu Muntasır,

tekrar Sâmerrâ’ya yerleşmiş, divanları eski yerlerine taşıtmış ve tüm halkın şehrin

kurulmuş olduğu Mâhûze mevkiinden ayrılmasını, evlerin de yıkılarak enkazının

Sâmerrâ’ya nakledilmesini emretmiştir. Kısa bir süre sonra Ca‘feriyye metruk ve harap

hale gelmiştir. 68

Sâmerrâ terkedilip Bağdat tekrar başkent haline getirildiğinde dönemin halifesi

Mu‘tazıd, Hasan b. Sehl’den kızı Bûrân’a miras kalan Dicle’nin doğu yakasındaki

saraya yerleşmiş, ardından sarayın etrafını surlarla örmüş ve devletin merkezi olacak

şekilde genişletmiştir. 69 Buna bağlı olarak devlet dairelerine de bu alan içinde yer

verilmiştir. 70

Kâtipler, genellikle şehirde merkezî bir noktada ikamet etmiştir. Bu durum

divanların ve diğer kurumların şehrin merkezinde yer almasıyla ilgilidir. Örneğin

Taberî’nin verdiği bilgiye göre dairevî biçimde kurulan Bağdat’ta Halife Mansûr’un

67
Ya‘kûbî, Târîh, II, 332; a.mlf., Büldân, 57, 60-63.
68
Ya‘kûbî, Târîh, II, 346; a.mlf., Büldân, 67-68.
69
Hatîb, Târîhu Bağdâd, I, 416.
70
Yılmaz, Mu‘tazıd ve Müktefî, 267.

51
komutanlarına ve kâtiplerine ait konakların (meḳâṣîr) kapıları mescidin [Cuma

mescidinin] avlusuna açılmaktaydı. 71

Divanlara kâtiplerden başka, dışarıdan ediplerin gelip orada birtakım konuları

tartıştıkları veya birbirleriyle sohbet ettikleri de olmuştur. Mu‘tez zamanında (252-

253/866-869) başkent Sâmerrâ’da Dîvânü’l-harâc’da kâtiplerle şair ve kurrâdan oluşan

edipler arasında şehirlerin üstünlüğü konusunda uzun bir tartışmanın sürüp gittiği

nakledilir. Nitekim bir defasında Şamlılar ile Basralılar arasında memleketlerinin

bereketi, konumu, zenginliği, meyve ağaçları, iklimi vs. yönleriyle bir övünme yarışına

girdiklerinden bahsedilmektedir. 72 Bu haber Abbâsî divanlarında ilmî ve kültürel

tartışmaların meydana geldiğini, bir vesile ile divana uğramış olanların da bu

tartışmalara katılabildiğini göstermektedir.

Yolsuzluk yaptığı iddiasına binaen mal varlığı soruşturulan bazı devlet

adamlarının Dîvânü’l-harâc’da hapsedildiği kaydedilir. 73

Divanlar kargaşa ve iç savaşlar sırasında tahrip edilebilmiştir. Emevîler

döneminde Abdurrahman İbnü’l-Eş‘as’ın Haccâc’a karşı başlattığı isyanın bir uzantısı

olan Cemâcim Savaşı (82/701) sırasında halk divanı yakmış ve akabinde yakınlardaki

toprakları kendi arazilerine katmıştır. 74 Abbâsîler döneminde de tehlike anlarında

divanların ve hazinenin korunması için önlemler alınmıştır. Nitekim Ebü’l-Abbas es-

Seffâh öldüğünde, yerine geçecek olan kardeşi Mansûr hac dönüşü esnasında Kûfe’ye

uğramış; bu sırada amcaları Îsâ b. Mûsâ başkent Enbâr’da yeni halife gelinceye kadar

Beytülmâl’i, hazineleri ve divanları koruma görevini üstlenmiştir. 75 Emîn-Me’mûn

71
Taberî, VII, 652.
72
İbnü’l-Fakîh, 167-175.
73
Taberî, IX, 189, 215, 216; Tenûhî, el-Ferec, IV, 44; a.mlf., Nişvâr, V, 84; Sâbî, el-Vüzerâ, 376.
74
Belâzürî, Fütûh, 381; Kudâme b. Ca‘fer, el-Harâc, 217; Dûrî, Mukaddime fi’t-Târîhi’l-İktisâdiyyi’l-
Arabî, 22, 27; Demirci, Toprak Sistemi, 160.
75
Taberî, VII, 474.

52
mücadelesinde, Bağdat’ın Me’mûn’un askerleri tarafından yaklaşık bir yıl süreyle

kuşatıldığı dönemde (Zilhicce196-Muharrem 198/Ağustos 812-Eylül 813) divan

kayıtları yanarak zarar görmüştür. 76 Bâdûrayâ divanı ise 316/928-29 yılında meydana

gelen isyan esnasında yakılmıştır.77

Bazı kâtipler, görevleri icabı divanların dışında da çalışma mecburiyetinde

kalmıştır. Vergi tahsildarları (âmiller) köy köy, kasaba kasaba vergi toplarken bu sahada

görevli kâtipler de onlara eşlik etmiştir. 78 Askerî seferlere bazı kâtipler katılmak

zorunda kalmıştır. 79 Yine Hac emîri ile birlikte kafileye kâtip olarak katılanlar vardır.

Ayrıca diplomatik ilişkilere bağlı olarak bizzat elçi veya elçi kâtibi sıfatıyla ülke dışına

çıkan kâtiplere rastlamak da mümkündür.

Haftanın belli günleri kâtipler için tamamen dinlenme günü olmuştur. Cuma,

sabit istirahat günü olmakla birlikte bazı dönemlerde istirahat için iki gün belirlenmiştir.

Mehdî zamanında Dîvânü’l-harâc’ın başında bulunan Ebü’l-Vezîr Ömer b. el-

Mutarrif’in kendi divanında Perşembe günü hacamat yaptırdığı halifeye haber verilmiş;

bunun üzerine halife, kâtiplerin bazı işlerini görmeleri ve dinlenmeleri için Perşembe;

namaz ve ibadet için de Cuma günü divanlara gelmemeleri konusunda hüküm vermiştir.

Bu uygulama Mu‘tasım zamanına kadar sürmüştür. Vezir Fazl b. Mervân’ın tavsiyesi

üzerine Mu‘tasım, Perşembe gününü tatil olmaktan çıkarıp kâtiplerin o gün divanlara

gelmelerini emretmiştir. 80 Mühtedî’nin bizzat Pazartesi ve Perşembe günleri divanlara

gelerek kâtiplerle birlikte divan kayıtlarını incelediğini belirten kayıttan, bu kararın

uzun süre uygulanmaya devam ettiği anlaşılmaktadır. 81 Böylece kâtipler, bir süre sadece

76
Kudâme b. Ca‘fer, el-Harâc, 162; Sâbî, Rusûm, 29, 39.
77
Hamza el-İsfahânî, Târîh, 158. Bâdûrayâ divanının önemi hakkında bk. Tenûhî, Nişvâr, VIII, 23.
78
İbn Vehb, 362.
79
Cehşiyârî, 495-496; Tenûhî, el-Ferec, I, 102-105.
80
Cehşiyârî, 247-248.
81
İbnü’l-Cevzî, XII, 84.

53
Cuma günleri tatil yapabilmişlerdir. Mu‘tazıd döneminde Salı ve Cuma olmak üzere

divanların haftada iki gün kapalı olduğu kaydedilmektedir. 82 Vezir İbnü’l-Furât’ın

kâtibi Ebû Abdullah Muhammed İbn Zencî’nin sevdiği şarkıcı cariye (ḳayne) ile ancak

istirahat ettiği Cuma günleri görüşebildiği belirtilmektedir. 83 Bu kayıtlardan

anlaşıldığına göre kâtiplerin haftalık iş günü sayısı, dönemlere göre beş veya altı gün

şeklinde değişebilmektedir.

Kâtiplerin divanlardaki işlerinin dışında farklı görevleri de yerine getirdikleri

anlaşılmaktadır. Nitekim bazı kâtiplerin farklı gaye ve beklentilerden kaynaklanan telif,

derleme, tercüme ve kitap istinsahı gibi ilmî ve kültürel faaliyetleri yürüttüklerine sıkça

rastlanmaktadır (bk. 4. bölüm). Bunların dışında genellikle maddî gelir elde etmek

amacıyla ek işlere yönelmiş olmaları da mümkündür.

Bazı kâtiplerin muallimlik ve müeddiblik gibi eğitim-öğretim faaliyetleri

yürüttükleri kaydedilmektedir. Bir kâtibin hayatının belli döneminde sadece muallimlik

veya müeddiblik yapmış olması söz konusu iken, bu işi kâtiplikle birlikte yürüten kişiler

de vardır. Bir kâtibin yaşlılık döneminde muallimlik gibi yorucu bir mesleği icra etmiş

olması ise zor bir ihtimal olarak görünmektedir. Muallimlik ile başlayıp kâtipliğe geçen

isimlere de rastlanmaktadır. Bu duruma, son Emevî halifesinin başkâtibi Abdülhamîd b.

Yahyâ 84 ve Mehdî’nin veziri Ebû Ubeydullah Muâviye b. Yesâr 85 örnek verilebilir.

Aynı anda birbirinden bağımsız iki ayrı yerde kâtiplik yapmış isimlere de

rastlanır. Örneğin Ahmed b. İsrâîl vekâleten Dîvânü’l-harâc’ın başına getirildiği sırada

82
Sâbî, el-Vüzerâ, 27; Yılmaz, Mu‘tazıd ve Müktefî, 267. Kâtiplerin Salı günlerini nasıl geçirdikleri
hakkında bk. Avvâd, “el-‘Utletü’l-Usbû‘iyye fi’d-Devleti’l-Abbâsiyye”, 53-57.
83
Şâbüştî, 119.
84
Câhız, el-Beyân, I, 251; Nedîm, I, 364; Seâlibî, Simârü’l-Kulûb, 196.
85
Cehşiyârî, 220; Tenûhî, el-Ferec, III, 259.

54
(245/860), veliaht Mu‘tez’in özel kâtipliğini de yürütmüştür. Bir dönem her iki görevi

birlikte sürdürmüştür. 86

Kâtiplik bir sanat olarak görülmüş ve onda devamlılık esas kabul edilmiştir. Bu

mesleğe ara verildiğinde unutulacağına kanaat getirilmiştir. Bu minvalde Fazl b.

Mervân’ın şu sözü kayda değerdir: “Kâtip su değirmenindeki dolaba benzer, boşta kaldı

mı kırılır.” 87

1.4. Kullanılan Araç-Gereçler

Kalem: Kâtibin kullandığı en temel araç şüphesiz kalemdir. Nitekim kalem,

kâtiplik mesleğiyle adeta özdeşleşmiştir. Kâtipleri ifade etmek için ehlü’l-kalem,

sâhibü’l-kalem 88 (ç. ashâbü’l-kalem) ve kalemiyye gibi tabirlerin kullanılması bu hususu

destekler mahiyettedir. Bir kâtibin kalemsiz dolaşması, hoş karşılanmayan bir hal olarak

görülmüştür. 89 Öte yandan kâtiplerin zaman zaman kalemi kulaklarının üzerinde

bekletmeleriyle dikkat çektikleri de görülmektedir. 90

Kalemler kamışın ucunun kesilmesi ile elde edilmiştir. Kâtipler için yazılmış

rehber kitaplarda ve çeşitli eserlerde kalem türleri, özellikleri ve kullanımında dikkat

edilmesi gereken hususlar üzerinde genişçe durulmuştur. 91 Söz konusu açıklamaların

sadece dönemin kâtiplerini değil, aynı zamanda müstensih, verrâk ve müstemlîlerini de

ilgilendirdiği anlaşılmaktadır.

86
Taberî, IX, 217.
87
Seâlibî, et-Temsîl, 147.
88
Taberî, VII, 439.
89
Beyhakî, 138.
90
Câhız, el-Mehâsin, 21; İbn Abdürabbih, II, 10; Cehşiyârî, 44, 369; Kalkaşendî, III, 43-44.
91
Bağdâdî, el-Küttâb, 130-132; Şeybânî, 189-191; İbn Abdürabbih, IV, 255-256, 277-278; Cehşiyârî, 58;
Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 47, 62-70, 82-84, 109; Nahhâs, 104-105; İbn Dürüsteveyh, 93; İbn Vehb, 316; İbn
Ferî‘ûn, 103-104; Sanhâcî, 26-32; Hatîb, el-Câmi‘, I, 254-257; Batalyevsî, I, 165-176; Nüveyrî, IV/7, 19-
25; Kalkaşendî, II, 479-498. Çağdaş araştırmalar için bk. Yazır, II, 164-177; Cubûrî, el-Hat, 284-289;
Saîd, Mevsûatü’l-Verrâka, I, 128-152, 176-179.

55
 Kalem aynı zamanda sembolik anlama ve değere sahip olup faziletinden sürekli

bahsedilen bir nesnedir. 92 Kalem ulûhiyyet âleminde bütün nesnelerin ve olayların

kaydedilmesini sağlayan araç ve Allah’ın ilk yarattığı şey olarak kabul edilmektedir.93

Ayrıca klasik kaynaklarda âlim ile ilmî ve kâtip ile kitâbeti temsil eden bir nesne olması

bakımından kalem üzerinde dikkatle durulmuş 94 ve askerî sınıfı temsil eden kılıçla çoğu

kez mukayese edilmiştir. 95

Devât (Kalem Mahfazası ve Hokka): Kalemler devât adı verilen hokkalı

mahfazalarda, sade veya sanatlı kutular içinde saklanıp taşınmıştır. 96 Tomar haline

getirilmiş (derc 97) kâğıtlar da buraya konulabilmiştir. 98 Bu nesne için miḳleme 99 ve

miḥbere 100 tabirleri de kullanılmaktadır. Erken dönem kaynaklarda birçok yerde devât

ile kırtâs (veya diğer yazı malzemeleri) birlikte zikredilir. Halife, vezir, vali vb. kimseler

92
Câhız, el-Hayevân, I, 48-49; Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 11; Hamza el-İsfahânî, et-Tashîf, 40-56; Nedîm, I,
25; Tevhîdî, İlmü’l-Kitâbe, tür.yer.; Husrî, Zehrü’l-Âdâb, III, 46-49; Kalkaşendî, II, 474-479; Pedersen,
74-75.
93
Taberî, I, 32-37, 41, 50-52; Yusuf Şevki Yavuz, “Kalem”, 243-245.
94
İbn Abdürabbih, IV, 273-282, 283; Tevhîdî, el-Besâir, V, 98-99; Seâlibî, el-İktibâs, II, 73-75; a.mlf.,
Âdâbü’l-Mülûk, 140-141; İbn Abdülber, Behcetü’l-Mecâlis, I/1, s. 133, 355.
95
Cehşiyârî, 65; Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 69; Hamza el-İsfahânî, et-Tashîf, 55; Askerî, Dîvânü’l-Meânî, II,
425-426; Husrî, Zehrü’l-Âdâb, II, 163-169; Bûnisî, 168-169, 179-182; Sıbt İbnü’l-Cevzî, I, 22-23;
Nüveyrî, IV/7, 14-15; Kalkaşendî, I, 67, 75; II, 476, 477-478; XIV, 263-273. Geniş bilgi için bk. Adrian
Gully, “The Sword and the Pen in the Pre-Modern Arabic Heritage: A Literary Representation of an
Important Historical Relationship”, Ideas, Images and Methods of Portrayal: Insights into Classical
Arabic Literature and Islam, ed. Sebastian Günther, Leiden-Boston: Brill, 2005, s. 403-430.
96
Osmanlı döneminde devât kelimesi divite dönüşmekle birlikte, daha çok kalemdan ve silindir biçimli
oluşundan dolayı kubur diye tabir edilmiştir.
97
Cevherî, “d-r-c” md., 313; Sâbî, Rusûm, 56, 66, 67.
98
M. Uğur Derman, “Divit”, 450-451; a.mlf., “Kalem”, 246-247. Devât konusunda daha geniş bilgi için
bk. Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 89-97; Nahhâs, 106; İbn Dürüsteveyh, 93-94; Husrî, Zehrü’l-Âdâb, II, 257-258;
İbn Zübeyr, ez-Zehâir, 254-255; Batalyevsî, I, 161-165; Kalkaşendî, II, 469-472; Yazır, II, 177-180;
Cubûrî, el-Hat, 292-295; Saîd, Mevsûatü’l-Verrâka, I, 152-175.
99
Cevherî, “kalem” md., 2014; Tevhîdî, el-Besâir, II, 179; Kalkaşendî, II, 497.
100
Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 92; Askerî, Dîvânü’l-Meânî, II, 429; Hatîb, el-Câmi‘, I, 252-254.

56
bir şey yazmak istediklerinde hizmetinde bulunanlara devât getirmelerini

emretmişlerdir. 101

Kâtiplerin birbirine kalem veya devât hediye ettiklerine dair çok sayıda haber

bulunmaktadır. 102 Tâî (veya Habîb) adında birinin, üzerinde kendi şiirini yazmış olduğu

bir kalemi Hasan b. Vehb’e hediye ettiği, 103 Muhammed b. Ziyâd es-Sekafî’ye ise

içinde uçları açılmış kalemlerin bulunduğu altınla süslenmiş abanoz bir devât ve bu

devâtı benzetmelerle tasvir eden bir şiirle birlikte gönderdiği nakledilmektedir.104

Hokka, kimi muhaddisler arasında ilmin sembolü olarak görülmüştür. 105

Kâtiplerin yazı yazarken devâta doğru fazlaca uzanmalarını veya eğilmelerini

önlemek için devâtın üzerine bırakıldığı bir sehpayı andıran mirfa‘a adında bir eşya

kullandıklarından bahsedilmektedir. 106

Abbâsî vezirleri halifenin huzuruna çıktıklarında yanlarında devât

bulundurmuşlardır. Halife Muktedir bir keresinde huzurunda bulunan Vezir Ali b.

Îsâ’nın bir elinde devât taşırken diğer eliyle yazı yazmasının meşakkatli olduğunu

görmüş ve yazı sırasında devâtı elinde tutması için bir hizmetçi tayin etmiş ve bu

uygulama gelenek halini almıştır (303/916). 107 Vezirin hizmetindeki bu görevli için

düvâd veya sâhibü’d-düvâd tabiri kullanılmaktadır. 108

Mürekkep: Yazının güzel görünmesi ve uzun ömürlü olması açısından kâtipler

için mürekkep büyük bir önem arz etmiştir. Bu nedenle mürekkebin türleri, rengi,

101
İbn Sa‘d, VII, 611; Ya‘kûbî, Târîh, II, 248; Taberî, IX, 493.
102
İbn Abdürabbih, IV, 283; Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 66-67, 89; Tenûhî, el-Ferec, II, 82; Husrî, Zehrü’l-
Âdâb, III, 46; Hatîb, el-Câmi‘, I, 255; İbn Hamdûn, V, 16-19.
103
İbn Kuteybe, Uyûnu’l-Ahbâr, III, 45; İbn Abdürabbih, I, 196.
104
İbnü’l-Merzübân, el-Hedâyâ, 41. Şiir için ayrıca bk. Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 89.
105
Yıldırım, Hüsn-i Hat ve Hadis, 82.
106
Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 110-112. Ayrıca bk. Sâbî, el-Vüzerâ, 327.
107
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 126; Sâbî, Rusûm, 67-68; a.mlf., el-Vüzerâ, 369, 371.
108
Hançabay, 390. Ayrıca bk. Tenûhî, Nişvâr, III, 41.

57
kalitesi, hazırlanışı, kıvamı, silinmesi, yazarken mürekkebin dağılmasını önlemek için

alınacak tedbirler gibi hususlara ilgili kaynaklarda yer verilmiştir. 109 Görünmez yazı

için mürekkep hazırlama yöntemi ve yazının iz bırakılmadan silinmesiyle ilgili bazı

eserlerin kaleme alınmış olması ise ayrıca dikkat çekicidir. 110

Mürekkep için Arapçada yaygın olarak iki tabir kullanılmaktadır. Bunların biri

midâd diğeri ise ḥibrdir. Nedîm vezirler ve kâtipleri midâdla ve hibrle yazanlar şeklinde

iki grup olarak zikreder. 111 Kalem kullanan herkesin üzerinde görülebilen mürekkep

lekesi, kâtipler için bir iftihar vesilesi sayılmıştır. 112

Mürekkebin kaleme rahatça alınması için hokkanın içine genellikle pamuktan bir

bez parçası (kürsüf) konulmuştur. 113 Bu bez parçasının hokkaya bırakılıp çıkarılması ve

karıştırılması için miḥrâk adında maşaya benzeyen iki uçlu bir çubuk kullanılmıştır.114

Mürekkebin kuruyana kadar dağılmasını önlemek için yazıların üzerine özel toprak

veya kum serpilmiştir. 115

Bıçak: Kamıştan kalemin ucunun kesilmesi için bıçak (sikkîn) kullanılırdı ve bu

kesim işlemi miḳaṭṭ denilen tablanın üzerinde yapılırdı. 116 Hasan b. Vehb, bir arkadaşına

şu sözleri yazarak bir bıçak hediye göndermiştir: “Sana öyle bir bıçak hediye ettim ki

vuslattan daha güzel, ayrılıktan daha keskindir.” 117

109
Bağdâdî, el-Küttâb, 130-131; Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 98-103; Nahhâs, 106-107; İbn Dürüsteveyh, 94-
95; İbn Vehb, 316; Husrî, Zehrü’l-Âdâb, II, 256-257; Sanhâcî, tür.yer.; Hatîb, el-Câmi‘, I, 257-258;
Batalyevsî, I, 163-165; Kalkaşendî, II, 498-512; Yazır, II, 180-187; Cubûrî, el-Hat, 290-292; Saîd,
Mevsûatü’l-Verrâka, I, 180-190.
110
Râzî, Zînetü’l-Ketebe, “Muhakkikin Girişi”, 15-26; Sanhâcî, 79-83.
111
el-Fihrist, I, 23, 24.
112
Tenûhî, Nişvâr, III, 254; Yıldırım, Hüsn-i Hat ve Hadis, 78-79.
113
Bağdâdî, el-Küttâb, 130; Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 98. Ayrıca bk. Yazır, II, 180.
114
Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 112-113.
115
Cehşiyârî, 203; Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 129; Kalkaşendî, VI, 260-262.
116
Bağdâdî, el-Küttâb, 131; Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 82-84, 109-110, 116-118; Nahhâs, 103-104; Husrî,
Zehrü’l-Âdâb, II, 180; Hatîb, el-Câmi‘, I, 256; Batalyevsî, I, 174-176; Kalkaşendî, II, 487-488, 495-497.
117
Hatîb, el-Câmi‘, I, 256; Sem‘ânî, Edebü’l-İmlâ, 571.

58
 Kâğıt ve Benzeri Yazı Malzemeleri: Bilginin kayda geçirilmesi ve

aktarılmasına hizmet eden yazı, belli başlı nesnelerin üzerine işlenmek suretiyle

meydana gelmiştir. Müslümanlar tarih sahnesine çıktıları esnada dünya genelinde deri

(cild ç. cülûd) ve onun inceltilmiş hali parşömen (raḳḳ ç. ruḳûḳ), papirüs (ḳırṭâs ç.

ḳarâṭîs, berdî ç. berdiyât), kâğıt (kâğed ç. kevâğid, varaḳ ç. evrâḳ) gibi farklı yazı

malzemeleri kullanılagelmiştir. 118

İslam dünyasında genellikle ilk dönemlerde parşömen, Emevîler zamanında ise

papirüs kullanılmıştır. Her ikisine göre daha kullanışlı ve maliyeti düşük olan kâğıt,

devlet dairelerinde kayıtların artarak yoğunlaşması, âlimler ve edipler arasında telif

geleneğinin yaygınlaşmasıyla birlikte tercih edilmeye başlanmış ve IV/X. yüzyıla

gelindiğinde diğer yazı malzemelerini devre dışı bırakmıştır. 119

Abbâsîler’in ilk asrının sonlarına kadar Bağdat’ta divanlarda deri kullanılmıştır.

Emîn-Me’mûn mücadelesi sırasında divanların yağmalanması ile piyasaya düşen deriler

yıkanmak ve kazınmak suretiyle ṭırs (ç. ṭurûs) adını almış ve bu haliyle halk tarafından

uzun bir süre daha kullanılmıştır.120 Deri kullanımıyla ilgili olarak şu olay zikredilmeye

değerdir: Kûfe kadısı Ahmed b. Büdeyl, Halife Mu‘tez’in huzuruna çıktığında

kendisinden hadis yazdırması (imlâ) istenmiş; hadisi yazacak kâtip papirüs ve isli

mürekkep (ḳırṭâs ve midâd) getirince Ahmed b. Büdeyl bu yazı nesnelerini yadırgayarak

hadislerin deri (raḳḳ) üzerine mürekkeple (ḥibr) yazılması gerektiğini söylemiştir. 121

118
Yazı malzemelerinin türleri, özellikleri ve kullanımı hakkında geniş bilgi için bk. Câhız, “el-Cidd ve’l-
Hezl”, 252-254; Bağdâdî, el-Küttâb, 132; Belâzürî, Fütûh, 335-336, 651; Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 104-108;
İbn Vehb, 316-317; Nedîm, I, 47-49; Sâbî, Rusûm, 126-127; Hatîb, el-Câmi‘, I, 257-258; Kalkaşendî, II,
514-517; VI, 180-186; Avvâd, ez-Zehâir, V, 189-214; Cubûrî, el-Hat, 255-284; Saîd, Mevsûatü’l-
Verrâka, II, 9-42.
119
Sâbî, Rusûm, 126; Pedersen, 68.
120
Nedîm, I, 48.
121
Hatîb, Târîhu Bağdâd, V, 84.

59
 Abbâsîler de Emevîler’in Şam’da yaptığı gibi papirüs kullanmıştır. Ancak

Mansûr yazışmaların ve malî kayıtların sayfalara yazılmasını ve kullanılan papirüslerin

de sarartılmasını veziri el-Mûriyânî’ye emretmiş ve bu uygulama gelenek halini

almıştır. 122 Papirüsün bir süre daha kullanıldığı şu rivayetten de anlaşılmaktadır: Halife

Mansûr hazinede ihtiyaç fazlası papirüsün biriktiğini fark edince Salih Sâhibü’l-

Musallâ’yı çağırarak tomarı bir dirhem değerindeki papirüsün bir danike (1/6 dirhem)

dahi olsa satılmasını, papirüslerin depolarda gereksiz yere beklemesindense bunun daha

isabetli olacağını bildirmiştir. Fakat ertesi gün Mansûr, Mısır’da ileride nelerin olacağını

bilemediğinden, papirüs sevkiyatının durması ve resmî işlerin aksaması ihtimaline

karşılık bu düşüncesinden vazgeçmiştir. Habere yer veren Cehşiyârî, devamında

Farsların deride (cild ve raḳḳ) ısrarlarının, ülkelerinde imal edilmeyen bir yazı

malzemesini kullanmak istememeleriyle alakalı olduğunu belirterek Mansûr’un

tutumuyla örtüştüğüne işaret etmiştir. 123

Emîn’in öldürülmesiyle (198/813) sonuçlanan iktidar kavgasının akabinde

Merv’de bulunan Me’mûn’un kâtibi Ahmed b. Yûsuf’un, halka hitaben bu kavgada

Me’mûn’un haklı ve halifeliğinin meşrû olduğunu ifade eden metni bir papirüs

parçasına (şibr min ḳırṭâs) yazdığı kaydedilmektedir. 124 Mu‘tasım Sâmerrâ’yı kurup

divanları buraya taşıyınca papirüs imal eden bir topluluğu da birçok meslek erbabıyla

birlikte Mısır'dan oraya getirmiştir. 125

Abbâsî döneminde zaman zaman papirüs temininde güçlükler yaşanmıştır.

Müstaîn ile Mu‘tez arasında süren taht kavgası sırasında (251-252/865-866) papirüs

tedarikinde sıkıntı çekilince Bağdat valisi Muhammed b. Tâhir, kâtiplere hitaben şöyle

122
Belâzürî, Fütûh, 651.
123
Cehşiyârî, 211-212.
124
Taberî, VIII, 507; Miskeveyh, Tecârib, IV, 110.
125
Ya‘kûbî, Târîh, II, 332; a.mlf., Büldân, 65.

60
bir mektup yazmıştır: “Kalemleri inceltin, özlü ifadeler kullanın. Çünkü papirüs

(ḳarâṭîs) yetmiyor, vesselam.” 126

Kâğıdın İslam dünyasında kullanılmaya başlaması ise Abbâsîler’in ilk asrına

tekabül eder. 127 Bu hususta geç döneme ait kaynaklarda Bermekîler’in rolünden

bahsedilir. Hârûnürreşîd zamanında Ca‘fer el-Bermekî’nin kâğıt kullanmaya başladığı

ve böylece kâğıdın tedavüle girdiği, 128 başka bir yerde ise Fazl b. Yahyâ el-Bermekî’nin

tavsiyesiyle kâğıt üretimine başlandığı 129 kaydedilir. Fazl’ın Horasan valiliği sırasındaki

(178-179/794-796) idarî düzenlemeleri ve imar faaliyetlerinden bahseden Cehşiyârî ise

kâğıt kullanımına geçilmesiyle ilgili herhangi bir şeyden söz etmez. 130

Nedîm, Çinlilerin kenevirden (ḥaşîş) imal ettikleri kâğıt (varaḳ) ile hammaddesi

keten olan Horasan kâğıdını birbirinden ayırır ve Horasan kâğıdının Emevîler mi yoksa

Abbâsîler zamanında mı üretilmeye başlandığı konusunun ihtilaflı olduğuna işaret eder.

Ayrıca kullanılan kâğıt türlerini Süleymânî, Talhî, Nûhî, Fir‘avnî, Ca‘ferî ve Tâhirî

olarak sıralar. 131 Bu kâğıt türlerinin sırasıyla Hârûnürreşîd zamanında Horasan valisi

Süleyman b. Râşid’e, Tâhirî emîri Talha b. Tâhir’e, Sâmânî hükümdarı I. Nûh b. Nasr

veya II. Nûh b. Mansûr’a, Mısır papirüsleriyle özdeşleştirildiği için Firavun’a ve Ca‘fer

el-Bermekî’ye nispetle bu şekilde adlandırıldığı belirtilmektedir. 132

Kâğıdın üretildiği yerler olarak Semerkant, Bağdat, Rakka, Menbic, Şam,

Taberiye, Trablus gibi şehirlerin adları zikredilmektedir. 133

126
Seâlibî, Hâssu’l-Hâs, 134.
127
Pedersen, 67; Bloom, 49-50 (T. 76-78).
128
Makrîzî, Hıtat, I, 172.
129
İbn Haldûn, Târîh, I, 532; a.mlf., Mukaddime, II, 753.
130
Cehşiyârî, 281, 282-283.
131
Nedîm, I, 48.
132
Avvâd, ez-Zehâir, V, 200.
133
Makdisî, Ahsenü’t-Tekâsîm, 151-152; Bloom, 49, 56-57 (T. 76, 86-87).

61
 Semerkant’ın kâğıdıyla meşhur olduğunu söyleyen Seâlibî (ö. 429/1038),

kâğıdın zamanla Mısır papirüslerini ve ilk dönemlerde yazı için kullanılan derileri

safdışı bıraktığını belirtir. Bu gelişmeyi kâğıdın daha yumuşak, daha güzel ve daha ince

olmasıyla açıklar. Bu değerdeki kâğıtların sadece Çin ve Semerkant’ta bulunabildiğini

de açıklamalarına ekler. Öte yandan el-Mesâlik ve’l-Memâlik adlı esere atıfla, Ziyâd b.

Salih zamanında Çin’den Semerkant’a getirilen esirler tarafından kâğıdın bu şehirde

üretilmeye başladığını ve zamanla bu işi yapabilen çok sayıda kişinin yetiştiğini, bu

üretimin süreklilik kazanmasıyla da şehir halkı için bir kazanç kapısının oluştuğunu

ifade eder. 134

Yazının vuku bulan hatalardan ötürü silinmesi veya kasıtlı olarak değiştirilmesi

her dönemde görülebilen bir durumdur. Parşömen üzerindeki hatalar bir süngerle

kolayca silinebildiğinden buna sıkça başvurulmuş, ama mürekkebin içine nüfuz ettiği

papirüsler üzerinde bunu yapmak pek kolay ve yaygın olmamıştır. Kâğıda gelince

mürekkebi bütünüyle emmesi ve üzerine su değince mürekkebin yayılmasından ötürü

yazıyı silmek veya kazımak papirüs ile parşömene göre daha zorluk arzetmiştir. Bu

sebeple kâğıt, sahtekârlığa karşı diğer iki yazı malzemesinden daha fazla güvenilir

görülmüştür. 135

Emevîler zamanında divan kayıtları birbirinden bağımsız sayfalarda tutulmuştur.

Nitekim Abbâsîler’in ilk yıllarında Hâlid b. Bermek’in tasarrufuyla defter kullanımına

geçilmiştir. 136

Kâğıt ve benzeri yazı malzemeleri, kullanıldığı yere ve makama göre farklı

ebatlar taşımıştır. Bu konuda 1/2, 1/3, 1/4, 1/5 ve 1/6 olmak üzere değişik ebatların

bulunduğu, halifenin tevkî‘leri ve vezirlerin mütalaalarını taşıyan kâğıtların yarım boy

134
Seâlibî, Simârü’l-Kulûb, 543. Ayrıca bk. Nedîm, I, 48.
135
Bloom, 49, (T. 76); Black, 96. Ayrıca bk. Kalkaşendî, II, 515-516.
136
Cehşiyârî, 147; Askerî, el-Evâil, 340; Seâlibî, Letâifü’l-Meârif, 15. Ayrıca bk. Makrîzî, Hıtat, I, 172.

62
(nıṣfî) ebadında olduğu kaydedilmektedir. 137 Kâğıdın istenilen ebatta hazırlanması için

makas (miḳaṣṣ) kullanılmıştır. 138 Yazının aynı hizaya gelebilmesi için kâğıdın üzerine

satırlar çizilirdi, bunun içinse cetvele (misṭara) ihtiyaç duyulmuştur. 139

Mektupların mühürlenmesi ve mührün açılması kâtipleri ilgilendiren meseleler

arasında yer almaktadır. 140 Bu konu hakkında Dîvânü’l-hâtem başlığı altında ilerleyen

sayfalarda bilgi verilecektir.

1.5. Giyim-Kuşam

İslam dünyasında Abbâsî öncesinde bir sınıfa veya meslek grubuna has giysiden

açık biçimde söz edilmez. Abbâsîler zamanında ise bazı zümrelerin kendisine has

kıyafetlerinin olduğu kaydedilmektedir. Nitekim Câhız’ın kendi yaşadığı dönem için

ifade ettiği üzere kadıların, kadıların maiyetinde çalışanların, polislerin, kâtiplerin ve

ordu kâtiplerinin her birinin kendisine ait kıyafetleri bulunmaktadır. 141 Zümrelerin

kendilerine has elbise giymeleri, İslam öncesinde Fars hükümdarları tarafından

uygulanagelen bir kural olmuştur. Onlar, hizmetleri altında bulunan her bir sınıfa sadece

kendilerinin giyeceği bir elbiseyi şart koşmuş ve huzurlarına çıkan kıyafetinden onun

mesleği ile mensup olduğu sınıfı böylece ayırt etmişlerdir. 142

Başlık: Kâtipler, başlık olarak genellikle kavuk (ḳalensüve ç. ḳalânis) üzerine

uzun kumaştan sarılmış ‘imâme (ç. ‘amâim) denilen sarık giymişlerdir. İslam öncesi

dönemden itibaren Araplar arasında yaygın bir şekilde kullanılan sarık, onlar için bir

alamet-i farika haline gelmiş ve zamanla Müslümanları gayrimüslimlerden ayıran bir

137
Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 152-153; Tenûhî, el-Ferec, II, 56, 79; Sâbî, Rusûm, 127; Kalkaşendî, VI, 180-
181 (Medâinî’den).
138
Batalyevsî, I, 176-177.
139
Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 119-121.
140
Bağdâdî, el-Küttâb, 135; İbn Abdürabbih, IV, 242; Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 127-128, 144-147; İbn
Dürüsteveyh, 95-96; Batalyevsî, I, 185-189.
141
Câhız, el-Beyân, III, 114.
142
Cehşiyârî, 32.

63
kıyafet olarak telakki edilmiştir. Halifeden başlayıp sıradan halka varıncaya kadar

hemen herkesin -farklı da olsa- bir sarığının olduğu belirtilmektedir. 143 Devlet

dairelerindeki personelin giymek zorunda olduğu siyah imâmelerin, dinlenme anlarında

dahi çıkarılmasına izin verilmediği kaydedilmektedir. 144

Tek parçadan oluşan ve farklı ebatlara sahip kavuk şeklindeki kalensüveler,

geniş bir çevrede sade olarak takılmış, üzerine sarık sarılması veya taylesan örtülmesi

ise kadılarla âlimlere özgü bir giyiniş tarzı olarak öne çıkmıştır. 145 Uzun kalensüve için

ṭavîla tabiri kullanılmaktadır. 146 Bazı kâtiplerin başlarında sadece kalensüve bulunduğu,

rivayetlerden anlaşılan diğer bir husustur. 147

Kâtiplerin kalensüvenin bir türü olan ve fese benzeyen şâşiyye 148 taktıkları da

belirtilmektedir. 149 Kâtipler arasında başına şâşiyye takan ilk kişinin Hârûnürreşîd

dönemi kâtiplerinden Îsâ b. Yezdânîrûz olduğu kaydedilir. Şöyle ki Nafakâtü’l-

hâssa’nın başına getirildiği için ḳabâ giymesi ve kılıç kuşanması gereken Îsâ, bunları

yaptıktan sonra uygun bir başlık olan şâşiyye takmıştır. 150 Mu‘tasım’ın giymesi ile

moda haline gelen dikdörtgen şeklindeki bir şâşiyyeden de ayrıca söz edilmektedir. 151

Farklı dinlere mensup kimselerin tercih ettiği, başı ve omuzları örten, şala

benzeyen, genellikle kalensüve ve takke benzeri başlıkların üzerine geçirilmek suretiyle

giyilen ṭaylesân (ç. ṭayâlis) 152 kâtipler tarafından da kullanılmıştır. 153 Daha çok

143
Ubeydî, el-Melâbis, 15-16, 25, 113-134; Öztürk, Hristiyanlar, 337-342; Ali, el-Mensûcât, 212-217,
219.
144
Ahsan, 39; Bozkurt, Abbâsîler, 172.
145
İstahrî, 138; Ahsan, 30-31; Ubeydî, el-Melâbis, 136-151.
146
Taberî, VIII, 114 (İng. XXIX, 167, dn. 544).
147
Taberî, IX, 214, 389; Cehşiyârî, 434-435.
148
Ubeydî, el-Melâbis, 100-104.
149
Tenûhî, el-Ferec, I, 299; III, 250; a.mlf., Nişvâr, VIII, 13.
150
Cehşiyârî, 373.
151
Ya‘kûbî, Müşâkele, 208; Ali, el-Mensûcât, 223-224.
152
Ubeydî, el-Melâbis, 231, 269-277; Öztürk, Hristiyanlar, 332-337.

64
kadıların tercih ettiği 154 taylesânın, rivayetlerden anlaşıldığı kadarıyla kâtip için sivil bir

giyinme tarzı olduğu söylenebilir. 155 Bunun yanı sıra Mütevekkil zamanında

gayrimüslimlere yönelik birtakım yaptırımlar ve yasaklar içeren emirnâmede “Zimmîler

arasında büyük-küçük tüccar veya kâtip olsun taylesân giyen her kim varsa, taylesânı

bal renginde olmalı.” maddesi bulunmaktadır. 156 Buradan, Hıristiyanlar başta olmak

üzere gayrimüslim kâtiplerin, başlarına sarık (imâme) yerine genellikle taylesân

giydikleri ve bu emir çıkana kadar 157 taylesânlarının siyah renkte olduğu

anlaşılmaktadır.

Elbise: Kâtipler, çoğunlukla üzerlerine cübbeyi andıran, önü açık, kollu, bol

dökümlü pamuktan veya yünden bir giysi olan dürrâ‘a (ç. derârî‘) giymiştir. 158 Hz.

Peygamber zamanından itibaren yaygın biçimde kullanıldığı anlaşılan dürrâ‘a hem

erkekler hem de kadınlar tarafından kullanılmıştır. 159 Abbâsî halifelerinin de sarayda ve

saray dışına çıktıklarında değişik renklerde dürrâ‘a giydikleri kaydedilir. 160 Vezir ve

komutan gibi üst düzey devlet adamlarının giymiş oldukları dürrâ‘alar ise daha şaşaalı

olmuştur. Mütevekkil zamanında ise kadılar hariç halifenin huzuruna çıkacak herkesin

dürrâ‘a giymesi zorunlu kılınmıştır. 161 Dolayısıyla dürrâ‘anın kâtiplere has bir kıyafet

olmadığı, bilakis devlet ricali tarafından yaygın biçimde giyilen bir elbise olduğu

anlaşılmaktadır. Öte yandan IV/X. yüzyılda Şam bölgesinde dürrâ‘ayı yalnızca

153
Ubeydî, el-Melâbis, 270.
154
Tenûhî, Nişvâr, I, 212, 235; Sâbî, Rusûm, 91; Ali, el-Mensûcât, 232.
155
Tenûhî, el-Ferec, I, 299; II, 54-55, 134; III, 250; a.mlf., Nişvâr, I, 250; VIII, 104.; Rıfka, 192.
156
Taberî, IX, 174.
157
Hıristiyanların Mütevekkil zamanına kadar siyah giyindikleri ve ata bindikleri belirtilmektedir. Saîd b.
Bıtrîk, 59; Öztürk, Hristiyanlar, 379.
158
İstahrî, 138; Ubeydî, el-Melâbis, 256; Ali, el-Mensûcât, 230-231.
159
Ubeydî, el-Melâbis, 256-261; Ali, el-Mensûcât, 153, 197-198.
160
Taberî, VIII, 482; IX, 154; Cehşiyârî, 263; Ubeydî, el-Melâbis, 37-38; Ahsan, 34; Bozkurt, Abbâsîler,
173.
161
Ahsan, 39.

65
köylülerin ve kâtiplerin giydiğinden de bahsedilir. 162 Bununla birlikte kimi dönemlerde

kâtiplerin dürrâ‘ayla özdeşleştirildiğine de rastlanır. Nitekim yer yer kâtipler zümresi

için “dürrâ‘a giyenler” anlamında ashâbü’d-derârî‘ ve ehlü’d-derârî‘ tabirleri

kullanılmıştır.163 Bütün bunlarla birlikte dürrâ‘a giymenin bir itibar vesilesi olduğu

düşünülebilir. Örneğin seyyah coğrafyacı Makdisî (ö. 390/1000 civarı), Şiraz’da

bulunduğu bir sırada vezirin huzuruna taylesânla çıkmak isteyince geri çevrilmiş, fakat

dürrâ‘a giyince huzura kabul edilmiştir. 164

Kâtipler, elbiselerinin yenini (kümm ç. ekmâm) toplumda yaygın olduğu biçimde

bir nevi cep olarak kullanagelmiştir. Bu yenler, çeşitli eşyaları muhafazaya olanak

sağlamıştır. Mesela bir kâtip burada yazı malzemelerini veya bir kâğıt parçasını

taşırken, 165 bir mühendis cetvelini ve diğer gerekli eşyalarını, sarraf hesap defterini,

terzi makasını, kadı minberde okuyacağı hutbenin yazılı olduğu kâğıdı; kimi insanlar da

kitap, para, ilaç vb. eşyaları orada muhafaza edebilmiştir. 166 Ayrıca Müstaîn zamanında

yenleri üç karış genişliğinde olan bol elbiseler giymenin yaygın bir hale geldiği

kaydedilmektedir. 167

Kâtipler, Abbâsî toplumunda yaygın bir giysi olan gömleği (ḳamîṣ) 168 genellikle

dürrâ‘anın altında giymiştir. 169 Cepli gömlek giyme geleneğini Ca‘fer el-Bermekî’nin

başlattığı söylenmektedir. 170 Ayrıca adına mübaṭṭan denilen, dürra‘a ile gömlek

162
Makdisî, Ahsenü’t-Tekâsîm, 156.
163
Cehşiyârî, 516; Tenûhî, el-Ferec, III, 277; Miskeveyh, Tecârib, V, 469; VI, 131; Ahsan, 40.
164
Makdisî, Ahsenü’t-Tekâsîm, 13-14.
165
İbn Tayfûr, Bağdâd, 159; Cehşiyârî, 505; Tenûhî, el-Ferec, I, 324; Husrî, Cem‘u’l-Cevâhir, 303;
İbnü’l-Ebbâr, İ‘tâb, 136.
166
Mez, 440; Ahsan, 37; Ubeydî, el-Melâbis, 244; Bozkurt, Abbâsîler, 174.
167
Ya‘kûbî, Müşâkele, 209; Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 145.
168
Ubeydî, el-Melâbis, 201-208. Abbâsî dönemindeki gömlek, entariyi andıracak biçimde önü kapalı ve
dizlere kadar inen bir giysidir.
169
Tenûhî, Nişvâr, I, 51, 190.
170
Câhız, el-Beyân, III, 356; Cehşiyârî, 314, 315; Ahsan, 36.

66
arasında giyilen hırkaya benzer bir elbise de kâtipler tarafından tercih edilmiştir.171

Varlıklı kimseler arasında yaygın olan sirvâl (ç. serâvîl/serâvîlât) 172 denilen pantolon

tarzı elbise de kâtipler tarafından kullanılan diğer bir giysidir. 173

Kâtipler, toplumda yaygın bir ayakkabı türü olan ḫuff (ç. ḫifâf) 174 giymiştir. 175

Kâtiplerin burada resmî evrakları, 176 dürülmüş kâğıtları 177 ve yazı takımlarını (devât)178

muhafaza ettikleri kaydedilmektedir. Yine toplumda yaygın bir şekilde kullanıldığı

anlaşılan mendil 179 kâtiplerce de kullanılan diğer bir eşyadır. 180

Resmî Kıyafetin Rengi: Abbâsîler tarafından kendisine sembolik anlamlar

yüklenen 181 siyah giyinmek devletin şiarları arasında yer alan bir husustur. Halifeler,

emirler, vezirler, komutanlar, kâtipler vs. devlet ricalinin neredeyse tamamı hâkim renk

olarak siyah giymiştir. 182 Halifenin tören alayında bulunanların siyah giymeleri protokol

kuralları arasında yer almıştır. 183 Abbâsîler’e ve halifeye bağlılığın ifadesi olan siyah

giyinmenin hâkim olduğu bir ortamda farklı renkler giyinmek ise göze çarpan bir husus

olmuştur. Bu duruma örnek olarak kaydedilen bir habere göre Huld Sarayı’nda ayağa

kalkan topluluk içinde beyaz giyinmiş bir grup Mansur'un dikkatini celbeder. O sırada

yanında bulunan Şair Hüzelî’ye onların kim olduğunu sorar. O da: “Senin cehbezlerin

171
Veşşâ, ez-Zarf, 239; Tenûhî, el-Ferec, I, 299; III, 250; Ubeydî, el-Melâbis, 256, 290-291.
172
Ubeydî, el-Melâbis, 195-200.
173
Taberî, VII, 94-95; Ubeydî, el-Melâbis, 197 (Hâlidyân, el-Hedâya, 117’den naklen).
174
Ubeydî, el-Melâbis, 318-324.
175
İstahrî, 138.
176
Hatîb, Târîhu Bağdâd, XI, 164.
177
Zübeyr b. Bekkâr, 126; Cehşiyârî, 278; Tenûhî, el-Ferec, III, 253-254; Sâbî, Rusûm, 66, 67.
178
Cehşiyârî, 505; Sâbî, Rusûm, 66, 68; Husrî, Cem‘u’l-Cevâhir, 303; İbnü’l-‘İmrânî, 115; İbnü’l-Ebbâr,
İ‘tâb, 136.
179
Veşşâ, ez-Zarf, 329-330; İbn Zübeyr, ez-Zehâir, 229-230, 259 ve tür.yer.
180
Cehşiyârî, 273; Tenûhî, el-Ferec, I, 300-301; III, 243-244, 247, 315.
181
Ahbâru’d-Devle, 245-247; Fârûk, Buhûs fî Târîhi’l-Abbâsî, 243-247; Ali, el-Mensûcât, 155-156
182
Sâbî, Rusûm, 90-92; Ahsan, 51-52; Bozkurt, Abbâsîler, 174.
183
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 13, 35, 157.

67
ve senin hazinelerini meydana getirenlerdir.” der ve bir şiirle onların kendilerini

nimetten saymalarını yerer. Bunun üzerine Mansûr emniyet amiri Müseyyeb’e emir

vererek beyaz giyinen cehbezleri meclisinden kovar. 184

Me’mûn zamanında Vezir Fazl b. Sehl’in tavsiyesine binaen Merv’de bir süre

siyah yerine yeşil giyinmek resmî olarak tercih edilmiştir. Alioğulları’nı mı yoksa

Farsları mı -dolayısıyla Mecûsîliği mi- temsil ettiği konusu tartışmalı olan yeşil rengin

benimsenmesine Bağdat’ta bulunan hanedan üyeleri ve bazı çevreler büyük tepki

göstermiş; Me’mûn Bağdat’a gelip yerleşmesinin (204/819) hemen akabinde bu

uygulamadan vazgeçerek tekrar siyaha dönülmesini sağlamıştır. 185

Hârûnürreşîd, Mütevekkil, Muktedir zamanlarında gayrimüslimlere yönelik

uygulanan birtakım yaptırımlar arasında kimi zaman kıyafet düzenlemesi de vardır. Saîd

b. Bıtrîk’in anlattığına göre Me’mûn döneminde Hıristiyanlar siyah giyebilmiş ve ata

binebilmişlerdir. Bu durum Mütevekkil zamanına kadar böyle devam etmiştir.186

Mütevekkil Muharrem 239 (Haziran-Temmuz 853) tarihinde zimmîlerin kabâlar ve

dürra‘alarının üzerine bal renginde iki parça kolluk almalarını emreden yeni bir karar

çıkarmıştır. 187

Netice itibariyle denilebilir ki kâtiplerin, giyim-kuşam konusunda derli-toplu bir

hal üzere olmaları ve dış görünüşlerine özen göstermeleri kendilerinden beklenen pek

tabiî bir durumdur. 188 Zaten çeşitli rivayetlerden de onların dışarıdan bakıldığı zaman

elbiseleriyle kendilerini hemencecik fark ettirdikleri anlaşılmaktadır. Mesela Ebû

Ubeyde Ma‘mer b. Müsennâ (ö. 209/824 [?]), Vezir Fazl b. Rebî‘in daveti üzerine 188

184
Veşşâ, el-Fâdıl, 121-122. Ayrıca bk. Belâzürî, Ensâb, IV, 355-356.
185
İbn Tayfûr, Bağdâd, 59-62; Cehşiyârî, 436; Büyükkara, 276, 318-320, 365; Ali, el-Mensûcât, 160-161;
Can, Fazl b. Sehl, 54, 67-70, 78, 83, 93.
186
Târîh, II, 59.
187
Taberî, IX, 196; Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, II, 31; İbnü’l-Cevzî, XI, 265; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VI, 145.
188
Şeybânî, 178; Kalkaşendî, I, 100-101.

68
(803-4) yılında Basra’dan kalkıp Bağdat’a gelir. Fazl’la mecliste müzakere ettiği sırada

içeriye giren ve kendisine soru yönelten Fazl’ın kâtibi İbrahim b. İsmail b. Dâvûd el-

Abertâî’yi şahsen tanımadığı için kendisi hakkında “kâtip kıyafetli (fî zeyyi’l-küttâb)”

tabirini kullanarak betimler. 189

Rebî‘ b. Yûnus, Mansûr tarafından vezirliğe tayin edildiğinde, huzura çıkmadan

önce bir elçiyle birlikte onun giymesi için dürrâ‘a, taylesân ve şâşiyye gönderilir. Rebî‘,

gönderilen elbiseleri giyer ve binek üstünde sarayın yolunu tutar. 190

Geçmişte kâtiplik yapmış ve mesleğini sürdürmeye ara vermiş yaşlı kişiler,

muhtemelen kâtiplere gösterilen saygının devamlılığını sağlamak için kıyafet seçimine

özen göstermiştir. Hârûnürreşîd zamanına ait bir haberde nakledildiğine göre Emevîler

döneminde kitâbetteki yetkinliğiyle tanınmış yaşlı bir adam, üzerinde dürrâ‘a, başında

Hıristiyanlarınkine benzer bir kalensüve ve kırmızı ayakkabılarıyla (ḫuff) zaman zaman

divana gider. Divan reisi, bu adama son derece saygı gösterir, izzet ve ikramda bulunur.

Haberin görgü tanığı Fazl b. Mervân, o vakitlerde bu şekilde giyinmenin işsiz kalan

(mu‘attal) kâtiplere özgü olduğunu belirtir. 191 Bir diğer husus ise kâtip olmadığı halde

kâtip gibi giyinenlerin varlığıdır. Örneğin öldüğü güne kadar Bağdat’ta Dîvânü’l-

harâc’da kapı görevlisi (bevvâb) olarak çalışan Mahled’in kâtip elbisesi giydiği ve

ayrıca Mûsâ b. Abdülmelik’in başkanlık ettiği mezâlim oturumlarında onun yanı

başında beklediği rivayet edilir. 192

1.6. Yaşam Standardı: Maaş, Gelir ve Servet

Kâtip denildiğinde, görevine henüz başlamış en alt kademedeki bir memurdan

divan reisine kadar uzanan ve geniş bir hiyerarşik düzen içinde çalışılan kimseler

189
Seâlibî, Simârü’l-Kulûb, 77-78 (Sûlî’den); Hatîb, Târîhu Bağdâd, XV, 341-342 (Sûlî’den); İbnü’l-
Enbârî, 97-98; İbn Hallikân, V, 236.
190
Cehşiyârî, 194.
191
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 43-44.
192
Cehşiyârî, 377.

69
kastedilmektedir. Dolayısıyla maaşları ve diğer gelirleri hakkında net rakamlar ortaya

koymak güç olduğu gibi kâtiplerin aylık veya senelik gelirlerinin Abbâsî toplumunun

yaşam standardındaki karşılığını tespit etmek de zordur. Maaşların ve diğer gelirlerin

dirhem ve dinar olarak farklı türden belirtilmiş olması, gelir düzeyinin tespitini ayrıca

zorlaştırmaktadır. Özellikle dönemlere göre dirhemin ağırlığının değişmesi, 193 dinarın

da altın dışında bazı maddelerin karıştırılması sonucu değerinin düşmesi ve iki para

biriminin kurlarının sabit olmayışı 194 bu zorluğun başlıca nedenlerindendir. Abbâsîler

zamanında çeşitli nesnelerin fiyatlarından yola çıkılarak dönemin geçim düzeyi

hakkında tahminler yürütülse 195 bile bunun bir kâtibin gelir-gider durumunu öğrenmek

için yeterli veri sağladığı söylenemez. Ayrıca bu konuda Abbâsî tarihinde topluma

doğrudan yansıyan bolluk ve darlık zamanlarının sıkça değiştiğini de hesaba katmak

gerekmektedir.

Abbâsî toplumunun tarıma dayalı olması münasebetiyle fiyatlar ve geçim

koşulları tahıla bağlı olarak değerlendirilmektedir. 196 Tahılın yanı sıra deve, küçük ve

büyük baş hayvanlar; et, 197 hurma, yağ vs. gıda ürünleri üzerinden de toplumun refah

düzeyi ve alım gücü hakkında fikir yürütmek mümkündür. Beslenmenin yanı sıra

giyinme 198 ve barınma da yaşam standardının başlıca göstergeleri arasında yer

almaktadır.

Yaşam standardı açısından bir kâtibin basit bir eve (beyt) sahip olmak yerine

hayatını konakta (dâr) sürdürme, şanına yakışır biçimde misafir ağırlayabilme,

193
Dûrî, Târîhu’l-Irâki’l-İktisâdî, 238-240; Ashtor, A Social and Economic History, 176.
194
Dûrî, Târîhu’l-Irâki’l-İktisâdî, 245-247; Zehrânî, en-Nafakât, 82-84.
195
Dûrî, Târîhu’l-Irâki’l-İktisâdî, 262-264; Sa‘d, el-Âmme fî Bağdâd, 288-292.
196
Tahıl fiyatları için bk. Dûrî, Târîhu’l-Irâki’l-İktisâdî, 265-274; Ashtor, A Social and Economic
History, 93-94, 127; Sa‘d, el-Âmme fî Bağdâd, 267-279.
197
Et tüketimi ve fiyatları için bk. Sa‘d, el-Âmme fî Bağdâd, 279-281.
198
Erken dönem İslam toplumunda hayat standartları bağlamında giysi fiyatları hakkında bk. Ali, el-
Mensûcât, 245-250; Sa‘d, el-Âmme fî Bağdâd, 282-284.

70
meclisler tertip etme gibi istekleri ve bu uğurda çabalaması pek tabiîdir. Nitekim konak

sahibi olmak; pahalı elbiseler giymek, herkesin rahatlıkla alıp tüketemeyeceği yiyecek

ve içecekleri temin edebilmek, köle ve cariyelere sahip olmak ve ata binmek gibi farklı

şekillerde tezahür etmiştir. Dolayısıyla bir kâtibin yaşam standardının yüksekliği

servetiyle orantılı olmuştur.

Maaşlar: Kâtiplerin maaşı çalıştıkları divana ve pozisyonlarına göre

değişmektedir. 199 Kâtipliğe genellikle düşük bir maaşla başlandığı söylenebilir.

Abbâsîler’in ilk dönemine ait şu haber kâtibin maaşı hakkında bir fikir vermektedir:

Emevîler zamanında Kûfe divanında kâtiplik yapmış olan Yûsuf [b. Kâsım] b. Sabîh,

Abbâsîler’in ilk yıllarında hanedan üyesi Vali Abdullah b. Ali’nin kâtipliğini yürütür.

Abdullah hilafet yarışında Mansûr’a mağlup olunca Basra’ya kaçıp kardeşlerine sığınır.

Bunun üzerine Yûsuf, Bağdat’a gelip meslektaşlarının tavassutuyla burada aylık 10

dirhem ücretle işe başlar. Mansûr bir süre sonra onu fark edip huzuruna getirtir ve

meslekî kabiliyetini ölçer. Yûsuf’un kâtipliğinden ve görgüsünden memnun kalan

halife, aldığı maaşı az bulup 20 dirheme çıkarır. 200 Diğer bir aktarıma göre Mansûr’un

Basra’ya kadı tayin ettiği Sevvâr’ın emrinde çalışan iki kâtibi vardır. Bunlardan biri 40,

diğeri 20 dirhem maaş almaktadır. Sevvâr, düşük maaşlı kâtibin maaşının 40 dirheme

çıkarılacağı beklentisiyle halifeden iki kâtibin maaşının eşit hale getirilmesi talebinde

bulunur. Mansûr’dan gelen mektupta maaşı yüksek olan kâtipten 10 dirhem kısılarak

diğer kâtibe verilmesi emredilince her iki kâtip 30 dirhem maaş almaya başlar. 201

Kaynakların kaydettiği bilgiler karşılaştırıldığında gerek divanlarda gerek

mahkemelerde, kâtiplerin maaşının değişkenlik gösterdiği dikkat çekmektedir.

Mahkemede kadı dışındaki görevlilerin maaşları hakkındaki bir rivayete göre, Mutî‘

199
Dûrî, Târîhu’l-Irâki’l-İktisâdî, 278; Ashtor, A Social and Economic History, 139-140; Zehrânî, en-
Nafakât, 363-370; Benî Selâme, 107-110.
200
Cehşiyârî, 202-203.
201
Cehşiyârî, 178-179.

71
zamanında (334-364/946-974) Mısır’a kadı tayin edilen Muhammed b. Salih İbn Ümmü

Şeybân, kâtibine 300, hâcibine (kapı görevlisi) 150, hükümleri kendisine arz edene 100,

Dîvânü’l-hukm hâzini (arşivci) ve diğer yardımcılar için de 600 [dirhem] aylık ücret

takdir etmiştir. 202 Mahkeme personeli için belirlenen miktarın Abbâsîler’in kuruluş

yıllarına nazaran çok yüksek olması, zaman içinde iş yükünün artması ve yapılan

vazifeye değer atfedilmesi şeklinde anlaşılabileceği gibi paranın değerinin düşmesiyle

de izah edilebilir.

Kâtip maaşı ile ilgili yüksek meblağ belirten kayıtlar, söz konusu kâtibin üst

düzey bir görevde bulunduğunu göstermektedir. Nitekim kaynaklarda geçtiği üzere,

Mansûr zamanında kâtip ve âmillerin maaşı 300 dirhemdir. Emevîler döneminde de

aşağı yukarı aynı miktar söz konusudur. Me’mûn döneminde vezir Fazl b. Sehl

tarafından maaşlarda iyileştirme yoluna gidilir. 203 Taberî, Emevî valisi Haccâc’ın kâtibi

Yezîd b. Ebû Müslim’e aylık 300 dirhem maaş verdiğini belirtir. Cehşiyârî ise bu

maaşın kâtiplerin ileri gelenleri veya divan reisleri için olduğu anlamını ele veren li’r-

rüesâ ifadesini kullanır. Dolayısıyla bu maaş, alt kademedeki bir kâtip için geçerli

değildir. Cehşiyârî’nin, kitabının Emevîler’le ilgili kısmında belirttiği üzere Hâccâc’ın

Dîvânü’r-resâil’in başına tayin ettiği Yezîd b. Ebû Müslim, aldığı 300 dirhem maaşın 50

dirhemini eşine verir, 45 dirhemini et için harcar, geri kalanını un ve diğer ev giderleri

için kullanır; maaşından arta kalanı ise su veya kadife kumaş satın alarak yoksullara

dağıtırdı. 204

İş arayan bir Abbâsî kâtibinden bahseden şu anlatı da maaşlar konusunda bir

fikir vermektedir: Üst düzey bir kâtip olduğu anlaşılan İbn Abdûn Muhammed b. Halef

bir süre işsiz kalınca uzak diyarları dolaşıp tekrar Bağdat’a döner. Dostu Yûsuf b. Velîd

202
Kindî, 573-574. Ayrıca bk. Hatîb, Târîhu Bağdâd, III, 338; Göl, 201-202.
203
Taberî, VIII, 95-96; Cehşiyârî, 195; Seâlibî, Letâifü’l-Meârif, 17.
204
Cehşiyârî, 84.

72
el-Enbârî onu, henüz halife olmamış Mu‘tasım’ın kâtibi Fazl b. Mervân’a götürerek

divanda işe başlaması için aracı olur. Fazl’ın huzuruna çıkmadan önce ne kadar maaş

talep ettiğini soran Yûsuf’a, İbn Abdûn kendisinin ve ailesinin temel ihtiyaçları için 15

dinara [ykl. 225 dirhem] razı olduğunu söyler. Görüşme sırasında Fazl, İbn Abdûn’a bir

mektuba cevap yazdırarak kâtipliğini ölçer; yetkinliğini fark edince 15 dinarın yalnızca

kendisine yeteceğini, bu parayla sorumluluğu altında bulunanları geçindiremeyeceğini

hatırlatıp 30 dinar [450 dirhem] maaş takdir eder. 205

Dîvânü’l-harâc reisi Ebü’l-Abbas İbnü’l-Furât (ö. 291/904), bir yolculuk

sırasında kendisine iyiliği dokunan zarif bir yaşlıya, minnettarlığını ifade etmek için

ihsanda bulunmuştur. Nitekim adama 200 dinar gönderdikten sonra o vakitler kâtipler

için takdir edilen 10 dinar [150 dirhem] maaş bağlanmış ve adam hayatı boyunca o

maaşı almıştır. 206

Kâtip maaşlarına dair 10 dinar veya 150 dirhemin üzerinde belirtilen rakamlar

genellikle belli birtakım görevler ifa eden kâtiplere, divanlara veya onun alt birimlerine

(meclis) reislik yapan kimselere aittir. Bununla birlikte bazı divan reislerinin veya özel

kâtiplerin bu ücretin üzerinde bir maaş almış olmaları da mümkündür. Mesela

Mu‘tasım’ın kâtibi -bazı kaynaklarda veziri olduğu söylenen- Ahmed b. Ammâr, kitâbet

konusunda yetersiz olduğu için mektuplarını Hasan b. Vehb’e yazdırdığı, buna bağlı

olarak Hasan’ın resâil kâtibi olarak ayda 2 bin dirhem aldığı kaydedilmektedir. 207

Halifenin özel kâtibinin maaşına ilişkin kayıtlar ayrıca mütalaa edilmelidir. Zira

bazı dönemlerde halifeler vezir tayin etmek yerine başkâtip edinmeyi tercih etmişlerdir.

Bu bağlamda halifenin kâtibi şeklinde takdim edilen kişilerin vezir mesabesinde

oldukları hesaba katılmalıdır. Mütevekkil’in Ubeydullah b. Hâkân’ı kâtip edindiğinde

205
Cehşiyârî, 485; Tenûhî, el-Ferec, III, 84.
206
Sâbî, el-Vüzerâ, 239.
207
Garsünni‘me, 258-259.

73
onun için 10 bin dirhem maaş takdir etmesi 208 bu duruma örnek teşkil etmektedir. Zira

böyle yüksek bir rakam, aslında vezir maaşı sayılır.

Bazı kâtipler daha yüksek maaş alabilmek için divanlardaki farklı birimlere

yönelme arayışı içinde olabilmişlerdir. Bu arayış bazen görevlerini iki yerde yürüterek

çift maaş almalarını sağlayabilmiştir. Bu duruma örnek olarak özetle şöyle bir olay

nakledilmektedir: Yahyâ b. Zekeriyya b. Şîrzâd, Garîb el-Hâl ile anılan Dîvânü’d-

dıyâ‘ının başında bulunduğu sırada oğullarından Ebü’l-Hüseyin Zekeriyya’yı vekil

olarak tayin edip aylık 20 dinar, diğer oğlu Ebû Ca‘fer Muhammed’i de aynı divanda

kâtip olarak istihdam edip 10 dinar maaş bağlar. Aldığı maaşı beğenmeyen yirmi

yaşlarındaki Ebû Ca‘fer işi bırakır, babasından habersiz Ebû Hâmid’in başında

bulunduğu Dîvânü’d-dıyâ‘i’l-hassâ’ya gider ve buradaki muhasebe biriminin (meclisü’l-

hisâb) müdürü Ebû Yûsuf’un yanında işi öğrenmek için bir ay çalışır. Bu durumdan

haberdar olan divan reisi Ebû Hâmid, Ebû Ca‘fer’i yanına çağırarak onu kınar; fakat

daha sonra yanında çalışmasına imkân tanır. İşi daha iyi öğrenmesi için her gün Ebû

Ca‘fer’e çeşitli işler verir. Maaşların dağıtıldığı gün Ebû Ca‘fer’e 20 dinara tekabül

eden 300 dirhem verilir. Maaşını alan Ebû Ca‘fer, babasına giderek onu bu durumdan

haberdar eder. Babası ona 10 dinar vererek yerinde kalmasını söyler. Böylece Ebû

Ca‘fer iki işi bir arada yürüterek aylık 30 dinar kazanmaya başlar. 209

İbnü’l-Furât vezir olunca Dîvânü’l-harâc’ın meclislerinden birinde kâtiplik

yapan İbn Cübeyr’in maaşını 25 dinardan 100 dinara, Beytülmâlü’l-hâssa’da kâtiplik

yapan Istafan b. Ya‘kûb’un maaşını da 10 dinardan 40 dinara çıkarmıştır. Bu

değişikliğin devlet malından nemalanma konusunda vezir ile kâtipler arasındaki

karşılıklı çıkar ilişkisine dayandığı belirtilmektedir. 210

208
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 15.
209
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 54-55.
210
Sâbî, el-Vüzerâ, 158.

74
 İbn Mukle, Ebü’l-Hasan İbnü’l-Furât’ın kardeşi Ebü’l-Abbas’a vekâleten reislik

yaptığı Dîvânü’s-Sevâd’da evrakların temize çekildiği tahrîr meclisinde aylık 10 dinara

çalışmış, yaptığı işte yetkinlik kazanınca maaşı 30 dinara çıkarılmıştır. İbnü’l-Furât

vezirliğe geldiğinde (296/908) ise çeşitli vazifeler yüklenmeye başlayan İbn Mukle’nin

maaşını 500 dinara çıkarmıştır. 211

Dîvânü’d-dâr reisi ve birçok bölgenin âmiliyle yazışma görevini üstlenen Ebû

Abdullah Muhammed b. İsmail el-Enbârî Zencî, İbnü’l-Furât’ın birinci vezirliği

döneminde (296-299/908-912) aylık 500 dinar maaş almıştır ki hizmetinde çalışan diğer

kâtipler için ise ayrıca 95 dinar tahsis edilmiştir. 212

Vezir Ali b. Îsâ tasarruf tedbirleri çerçevesinde 315/927 yılında tüm çalışanların

maaşlarını gözden geçirerek düşürmüştür. 213 Divan reislerinin maaşlarını ise 1/3 ilâ 1/2

oranında azaltmıştır. Buna bağlı olarak Dîvânü’s-Sevâd reisi Ebü’l-Kâsım el-

Kelvezânî’nin maaşını 500 dinardan 5 bin dirheme [ykl. 333 dinar] indirmiş; Dîvânü’l-

maşrık reisi Ebü’l-Feth Fazl b. Ca‘fer’e 100 dinar, 3 bin dirhem [ykl. 200 dinar] almakta

olan Dîvânü’l-hâssa ve’l-müstahdese reisi Ebû Ali İbn Mukle için 100 dinar maaş takdir

etmiştir. 214

Maaşların dışında rüşvet, bazı kâtipler için gelir yollarından biri olmuştur. 215

Meşru olmayan ve suç sayılan bu gelir kaynağı, ilerleyen sayfalarda ele alınmıştır.

Orada yer verilen örneklere bakılacak olursa, kimi kâtiplerin rüşvet yoluyla ek gelir elde

ettikleri görülecektir.

Araziler ve Mülkler: Bağdat’ın inşasıyla birlikte şehir ve çevresindeki araziler

başta hanedan üyelerine ve sonra Abbâsî ihtilalinde yararlılık göstermiş kişilere ve

211
Tenûhî, Nişvâr, V, 73; Sâbî, el-Vüzerâ, 135.
212
Sâbî, el-Vüzerâ, 197-198.
213
Miskeveyh, Tecârib, V, 221.
214
Sâbî, el-Vüzerâ, 340.
215
Rıfka, 142-148.

75
devlet nezdinde itibarlı zümreye (sahâbe) mensup kimselere iktâ olarak verilmiştir.

Buna bağlı olarak üst düzey kâtiplere de çeşitli arazilerin iktâ edildiği

kaydedilmektedir. 216 Kâtip sınıfına mensup kimselerden özellikle vali, âmil, vezir ve

divan reisi gibi unvanları taşıyanların arazi sahibi oldukları görülmektedir.

Bazı kâtiplerin, yüksek gelirli arazilere sahip olmaları Abbâsî toprak sisteminde

dıyâ‘ ve iktâ/katî‘a usulünün yaygın olmasıyla açıklanabilir. 217 Abbâsîler’in ilk asrında

kâtiplerin önemli ölçüde arazi sahibi olmaları, onların devlet idaresinde etkin

konumlarının yanı sıra kendilerine tahsis edilen araziyi aksatmadan işletebilmeleri ve

devletin hazinesine girecek olan payı düzenli biçimde sağlamaları ile alakalıdır.

Abbâsîler’in ikinci asrında baş gösteren askerî tahakküme bağlı olarak kâtiplerin

işlettikleri toprakların oranının azalması da muhtemel diğer bir vakıadır.

Önemli mevkilerde bulunan kâtiplere halife veya bir devlet adamı tarafından

birtakım araziler iktâ edilebilmiştir. Örneğin Halife Mansûr Bağdat’ı inşa ettiğinde

şehrin içinde veya çevresinde, yine aynı dönemlerde Irak bölgesinde çok sayıda araziyi

devlet için yararlılık gösteren kimselere iktâ olarak vermiştir. Daha sonra gelen halifeler

de kâtiplere arazi tahsis etmeye devam etmiştir. Kâtip sınıfına mensup kimseler arasında

Ebû Eyyûb el-Mûriyânî, 218 Umâre b. Hamza, 219 Ebân b. Sadaka; 220 Sâbit b. Mûsâ,

Abdullah b. Ziyâd b. Ebû Leylâ el-Hasma‘î, Ya‘kûb b. Dâvûd, 221 Süleym, 222 Yaktîn b.

Mûsâ, 223 Ebû Salih Yahyâ b. Abdurrahman ve Dâvûd b. Süleyman en-Nabatî 224 gibi

isimler arazileri ile anılagelmişlerdir.

216
Belâzürî, Fütûh, 415-416; Ya‘kûbî, Büldân, 31-48; İbnü’l-Fakîh, 279; Rıfka, 149-150.
217
Geniş bilgi için bk. Hazne-Kâtibî, el-Harâc, 323-332; Demirci, Toprak Sistemi, 223-267.
218
Ya‘kûbî, Târîh, 40; a.mlf., Büldân, 40.
219
Belâzürî, Fütûh, 416; Ya‘kûbî, Büldân, 31, 46; İbnü’l-Fakîh, 299, 300, 301.
220
Ya‘kûbî, Büldân, 46.
221
Ya‘kûbî, Büldân, 47.
222
Ya‘kûbî, Büldân, 35.
223
Kudâme b. Ca‘fer, el-Harâc, 170. Ya‘kûbî ise bu arazi için katî‘a ifadesini kullanır (Büldân, 33).

76
 Araziler zamanla sahibi tarafından terkedilebilmiş veya sahiplerinden

alınabilmiştir ki buna bağlı olarak arazilerin bir elden başka bir ele intikali söz konusu

olmuştur. Kâtipler, dönem dönem halifelerin ihsanlarıyla da arazi sahibi olmaya devam

etmiştir. Konuyla ilgili şu rivayet, bu duruma örnek teşkil etmektedir: Me’mûn, Hasan

b. Sehl’in kızı Bûrân ile evlendiğinde (210/825-26) Femüssılh’ta tertip edilen düğüne

iştirak edenler arasında Hâşimîler, kumandanlar ve bazı ileri gelenlerle birlikte üst

düzey kâtipler de vardır. Düğünde konuklara misk fındıkları dağıtılmış, eline gelen

fındığı kıran kişiler; arazi, binek ve cariye olarak bahtına çıkan şeyin detaylı biçimde

küçük kâğıtta yazılı olduğunu görmüştür. 225

Başka bir rivayete göre Hasan b. Sehl, kızı Bûrân’ı Halife Me’mûn’la

evlendirdiği mutlu günlerinin birinde, değer verdiği kâtiplerden Ali b. Hüseyin b.

Abdüla‘lâ el-İskâfî’nin oğlu mektebe (küttâb) başlar. Bunu öğrenen Hasan b. Sehl,

İskâfî’nin evine oğlu için 20 bin dirhemi nakit, 20 bin dirhemi yazılı olmak üzere hibe

olarak para gönderir. Ayrıca ona daha önce Basra’daki kendi arazisinden 50 bin dinar

tutarındaki bir bölümü de hibe etmiştir. Bu arazi, Mu‘tasım döneminden itibaren öne

çıkan ünlü komutan Boğa el-Kebîr’in (ö. 248/862) ona el koyup kendi arazilerine kattığı

güne kadar İskâfî’de kalmıştır. 226

Abbâsîler’in başkentinin değişmesi yeni arazilerin parsellenmesini beraberinde

getirmiştir. Nitekim Sâmerrâ kurulup başkent yapıldığı sırada çok sayıda arazi kâtiplere

iktâ olarak verilmiştir. Sâmerrâ’da iktâsı bulunan kâtipler arasında şunlar zikredilir:

Hasan b. Sehl, Ebü’l-Vezîr Ahmed b. Hâlid, Fazl b. Mervân, Ahmed İbnü’l-Hasîb,

224
Ya‘kûbî, Büldân, 38.
225
Ya‘kûbî, Târîh, II, 323; Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 26. Ayrıca bk. İbn Tayfûr, Bağdâd, 237; Taberî, VIII,
608; Cehşiyârî, 462-463.
226
İbn Tayfûr, Bağdâd, 238; Taberî, VIII, 609. Bir zaman sonra Ali el-İskâfî’nin Boğa’nın kâtipliğini
yapmaya başladığı ve onun gadrine uğradığı, Abdullah b. Tâhir’in arabuluculuk etmesiyle affedildiği
kaydedilmektedir (Tenûhî, el-Ferec, II, 162-163).

77
Necâh b. Seleme, Ahmed b. İsrâîl. 227 Mütevekkil Sâmerrâ’yı terk edip Mütevekkiliyye

(Ca‘feriyye) şehrini kurduğunda civardaki arazileri kâtiplere de iktâ olarak vermiştir. 228

Kâtiplerin arazi satın alıp buradan elde ettikleri gelirle geçinmeleri de imkân

dahilinde olan bir durumdur. Nitekim kaydedildiğine göre, Emîn-Me’mûn mücadelesine

bağlı olarak Bağdat’ta huzur ortamı kalmayınca, Kâtip Muhammed b. Ömer el-Cürcânî

şehirden kaçıp Kûfe’de bulunan dostlarının yanına gitmiş ve burada arazi satın alarak

ondan elde ettiği gelirlerle hayatını idame ettirmeye çalışmıştır. 229

Bağdat’ta bazı kâtiplere ve divan reislerine nisbet edilen saraylara da

rastlanmaktadır. Ancak bu sarayların tamamının mülkiyetinin kendisine nisbet edilen

kişiye ait olduğu her zaman için söylenemez. Zira bazı saraylar, inşa faaliyetlerini

yürüttüğü için bir kâtibe nisbetle isimlendirilmiştir. Kasru’l-Vaddâh’da olduğu gibi ki

bu saray onun inşa faaliyetini yürüten Vaddâh’ın mülkü değil, oraya yerleşen veliaht

Mehdî’ye aittir. 230 Bağdat’ta Mehdî’nin Dîvânü’l-harâc reisi Hânî b. Beşîr’e nisbetle

Kasru Hânî’nin varlığından söz edilmektedir. Ancak sarayın mülkiyetinin kime ait

olduğu belirtilmemektedir. 231

Bermekîler’e ait saray ve konaklardan kaynaklar sıkça söz etmektedir. 232

Özellikle Ca‘fer b. Yahyâ el-Bermekî’nin 170/786 yılında yaptırdığı saray daha

sonraları onarılmak suretiyle uzun yıllar ayakta kalmıştır. Şöyle ki bu saray daha sonra

Me’mûn’a intikal ederek el-Kasru’l-Me’mûnî adını almıştır. Emîn’in öldürüldüğü

tarihten sonra Me’mûn tarafından Bağdat’a vali tayin edilen Hasan b. Sehl bu saraya

227
Ya‘kûbî, Büldân, 56, 58, 60-63, 67.
228
Ya‘kûbî, Büldân, 68.
229
Cehşiyârî, 470; Tenûhî, el-Ferec, III, 258.
230
Belâzürî, Fütûh, 414; Ya‘kûbî, Büldân, 35; İbnü’l-Fakîh, 279, 296.
231
İbnü’l-Fakîh, 300.
232
Ya‘kûbî, Büldân, 49 (menâzil ifadesi kullanılır.); İbnü’l-Fakîh, 306; Cehşiyârî, 279. Yahyâ el-
Bermekî’nin Bağdat’ta Şemmâsiye kapısı mevkiinde yaptırdığı Tîn kasrı için bk. Cehşiyârî, 279;
Ahbârü’l-Berâmike, 35; Yâkût, el-Büldân, IV, 359.

78
yerleşmiş, Me’mûn ise Bağdat’a gelince başka bir saraya (Huld) yerleşmeyi tercih

etmiştir. Me’mûn, Hasan b. Sehl’in kızı Bûrân ile evlendikten (210/825-26) sonra,

kayınpederinin ikamet etmekte olduğu sarayı ve ona bağlı yapıları kendisine hediye

etmiştir. Böylece saray el-Kasru’l-Hasenî olarak anılmaya başlamıştır. Hasan b. Sehl’in

ölümünden sonra saray, uzun yıllar kızı Bûrân’ın (ö. 271/884) elinde kalmış, Halife

Mu‘temid’in Bûrân’dan talep etmesi üzerine saray halifeye bırakılmıştır. Mu‘tazıd

halife olunca bu saraya yerleşmiş ve saray Bağdat’ın doğu yakasında tesis edilen

Dârü’l-Hilâfe’nin merkezini teşkil etmiştir. 233

Amr b. Mes‘ade’nin, yaptırdığı saray için 24 milyon dirhem harcadığı

kaydedilmekte; fakat bu sarayı bizzat oturmak için mi yaptırdığı belirtilmemektedir. 234

Ferec er-Ruhhacî’nin Bağdat’ta, oğlu Ömer’in ise Sâmerrâ’da sarayları vardır.235

Ahmed b. el-Hasîb’in Sâmerrâ’daki konağı ise mimarisiyle dikkat çekmiştir. 236

Bağdat’taki küçük çarşılardan biri, ismini Mehdî ve Hârûnürreşîd dönemlerinde

çeşitli idarî görevlerde bulunmuş Kâtip Ebü’l-Verd [Ebü’l-Vezîr] Ömer b. el-

Mutarrif’den almaktadır. 237 Bağdat’ın doğu yakasında Yahyâ el-Bermekî’ye -

Ya‘kûbî’ye göre Yahyâ b. el-Velîd’e- nisbet edilen bir çarşı da bulunmaktadır. 238

1.7. Makam ve Mevki Arayışları

Kâtiplik mesleği onu icra edene makam ve mevki bakımından değişik imkânlar

sağlamıştır. Kâtipler genellikle daha iyi bir mertebeye erişmenin hayalini kurmuş ve bu

uğurda çaba sarf etmiştir. Örneğin bir divan kâtibinin ulaşabileceği en üst makam

233
Cehşiyârî, 279, 316-317; Strange, Baghdad, 243-251; Yılmaz - Sazak, “Dârülhilâfe’nin Ortaya Çıkışı”,
288-293.
234
İbn Fazlullah, Mesâlik, XI, 91.
235
Ya‘kûbî, el-Büldân, 58; Cehşiyârî, 387; Tenûhî, el-Ferec, III, 119.
236
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 49. Ayrıca bk. Ya‘kûbî, el-Büldân, 63.
237
İbnü’l-Fakîh, 296. Ya‘kûbî ise “Süveykatü Ebü’l-Verd”i Beytülmâl hâzini Ebü’l-Verd Kevser b. el-
Yemân mahallesi (rebeḍ) ile birlikte zikreder (Büldân, 35).
238
Sazak, 23.

79
vezirlik, kadı kâtibi için ise kâdılkudâtlık olmuştur. Beri taraftan kâtipler gönüllü veya

zorunlu olarak tebdil-i mekân etmişlerdir.

Taşra kâtiplerinin mevki ve makam konusundaki başlıca hedefi, emrinde

çalıştığı kimsenin makamına geçebilmektir. Âmili ile birlikte vergileri toplayıp kaydını

tutan kâtip âmil olmayı pek tabiî olarak aklından geçirebilmiştir. Vilayetlerin harâc

divanında alt kademedeki bir kâtibin, bu divanın başına geçmeyi arzulaması pek doğal

bir durum olduğu gibi mahkemede kadının aldığı kararları yazan kâtip de bir gün kadı

olmayı düşlemiştir.

Abbâsî kâtiplerinin önemli bir kısmı merkezdeki divanlarda çalışanlardan

teşekkül etmiştir. Divanlar meclis denilen alt birimlere ayrılmış, dolayısıyla bir kâtip

meclis reisine tâbi olmuştur. Binaenaleyh alt düzeydeki bir kâtibin görevde derece

bakımından yükselmesi, meclis reisine vekâlet etmekle başlamıştır. Vekâleten meclis

reisliğini üstlenmenin bir sonraki adımı ise bu görevi asaleten ifa etmek olmuştur.

Meclis reisliğinin üstünde divan reisliği mertebesi bulunmaktadır. Bununla birlikte

bütün divanların aynı öneme sahip olmaması sebebiyle yetki alanı dar olan bir divandan

daha geniş yetkileri olan başka bir divana reis olarak atanmak da bir nevi terfi anlamı

taşımıştır. Divan reisliğini icra etmiş olmak ise vezirliğe namzet olma anlamına

gelmiştir.

Abbâsî idarî yapısı bir kişinin birden fazla divana reislik yapmasına fırsat

tanımıştır. 239 Örneğin daha önce çeşitli malî görevlerde bulunan Ahmed İbnü’l-

Müdebbir, Mütevekkil zamanında yedi divanın sorumlusu olarak tayin edilmiştir. Bu

divanlar el-Harâc, ed-Dıyâ‘, en-Nafakâtü’l-hâssa ve’l-âmme, es-Sadakât, el-Mevâlî

239
Şerîf, 179-180.

80
ve’l-Gılmân, el-Cünd ve eş-Şâkiriyye olarak zikredilir. 240 Bunların ilk dördü başlıca

malî divanlar iken geri kalan üçü orduyla ilgili divanlardır.

Özellikle Dîvânü’l-harâc başta olmak üzere bazı divan reislerinin, bu makama

gelmeden önce Bağdat dışında başka bir şehrin veya bölgenin harâc sorumlusu olarak

görev yaptıkları görülmektedir. Örneğin Mansûr ve Mehdî dönemlerinde Kûfe’nin harâc

görevlisi olan Sâbit b. Mûsâ, sonraki dönemlerde Hârûnürreşîd tarafından merkez harâc

teşkilatı bünyesinde bulunan Irakeyn divanı ve Şam’ın harâcının başına tayin

edilmiştir. 241

Dîvânü’l-harâc’da kâtip olan Mısırlı Ebû İshak İbrahim b. Teym (ö. 217/832-

33), ilerleyen zamanlarda Mısır’ın harâcının başına getirilmiştir. 242

Bağdat’ta divan reisliği gibi üst düzey kâtiplik yapmış bazı isimlerin eyaletlere

vali veya küçük yerleşim birimlerine âmil olarak tayin edildiği çok defa rastlanan bir

durumdur. Bu atamalarda yeni validen bölgenin idarî işlerini yoluna koyması ve gelir-

giderleri kontrol etmesi beklenmiştir. Bu tür atamalarda divan reisliğine veya vezirliğe

talip olan merkezdeki üst düzey kâtipler arasındaki rekabetin etkisi de göz önünde

tutulmalıdır. Zira üst makamlara talip olan kâtiplerden birinin taşraya vali olarak

atanması, geride kalanların hedeflerine ulaşma şanslarını arttırmıştır. Örneğin Ebü’l-

Abbas ve Mansûr zamanlarında Dîvânü’l-harâc ve Dîvânü’l-cünd reisliği yapmış olan

Hâlid b. Bermek’in farklı dönemlerde Musul, Taberistan ve Fars valiliğine tayin

edilmesinin arkasında böyle bir nedenin yattığı kaydedilmektedir (bk. 3. bölüm).

Kâtipler arasında vali olarak tayin edilenlerin bürokraside nüfuzlu ailelere

mensup kimseler veya üst düzey devlet adamları nezdinde itibarlı ve güvenilir kimseler

oldukları dikkat çekmektedir.

240
Ya‘kûbî, Târîh, II, 343.
241
Taberî, VIII, 115, 123; Cehşiyârî, 193, 265.
242
Sem‘ânî, el-Ensâb, V, 7; İbnü’l-Cevzî, XI, 5.

81
 Abbâsîler’de eyalet valiliği görevi kimi zaman güvenlik ve askerî işlerden

sorumlu vali ile vergilerden (harâc) sorumlu kişi arasında bölünebilmiştir. Nitekim bu

durumdan vali olarak tayin edilen bir kâtibin her zaman için idarî işleri yürüttüğü

anlamı çıkarılamaz.

Mısır’a gönderilen valiler arasında kâtipler sınıfına mensup çok sayıda isme

rastlanmaktadır. Mansûr zamanında Mısır’da âmil olarak görev yapan Kâtip

Muhammed b. Saîd, 157/773-74 yılında azledilince yerine Mansûr’un kâtibi Matar tayin

edilmiştir. Matar bu görevi iki yıl yürütmüştür. 243 Mehdî, Hâdî ve Hârûnürreşîd

zamanında devletin hizmetinde bulunmuş, ayrıca Fazl b. Yahyâ el-Bermekî’ye kâtiplik

yapmış olan Ebû Ali Hasan b. el-Tahtâh el-Belhî de Mısır valiliğine getirilmiştir

(193/808). 244

Vilayetlerde harâc sorumlusu olmak, bir kâtip için son derece itibarlı bir görev

olmanın yanı sıra idarî ve malî konularda tecrübe kazanmaya da imkân tanımıştır. Öte

yandan bu görev, refah düzeyinin artması için bir fırsat olarak görülmüştür. Mısır, Şam,

Basra, Kûfe ve Horasan gibi vilayetlerde harâc divanının başında bulunmak, kolay elde

edilir bir makam olmamıştır. Nitekim sâhibü’l-harâc makamını işgal etmek, validen

(emîrü’l-beled) sonra bölgedeki ikinci adam olmak anlamına gelmiştir. 245

Abbâsî kâtipleri için taşradan merkeze veya ters yönde bir hareketlilik söz

konusudur. Kimi taşra kâtipleri için başkente gidebilmek belli merhaleleri kat

etmelerine ve önlerine çıkan birtakım fırsatları değerlendirmelerine bağlı olmuştur.

Örneğin Ebû Ubeydullah Muâviye b. Yesâr’ın muallimlikten vezirliğe doğru yükselen

kariyerinde asıl büyük pay, yazdığı resmî mektupların üst makamların dikkatini

çekmesine aittir. Şöyle ki hizmetinde bulunduğu âmil Sa‘lebe b. Kays’ın Mısır valisi

243
Taberî, VIII, 53, 121. Matar hakkında bk. Cehşiyârî, 162, 192.
244
Cehşiyârî, 287; Kindî, 145.
245
Tenûhî, el-Ferec, II, 77-83.

82
Salih b. Ali’ye gönderdiği mektupları kaleme alan Ebû Ubeydullah’ın kullandığı dil ve

üslup Mısır valisinin beğenisini kazanınca vali âmilden kâtibini yanına göndermesini

istemiştir. Akabinde vali kâtibi olarak Ebû Ubeydullah’ın Halife Mansûr’a yazdığı

mektuplar, bu kez halifenin dikkatini çekince o da Ebû Ubeydullah’ı validen talep

ederek veliahdı olan oğlu Mehdî’nin kâtipliğini yürütmesi için Bağdat’a getirtmiştir.246

Benzer şekilde, kabiliyeti sebebiyle Müdrik b. Habîb, Me’mûn tarafından Fârs’tan

Bağdat’a davet edilmiştir. 247

Merkez kâtiplerinin, taşradan gelen kâtiplere değer vermede ya da kabiliyetleri

konusunda haklarını teslim etmede geri durdukları söylenebilir. Nitekim Sâmerrâ

kâtiplerinin, Şam’dan gelen inşâ kabiliyeti yüksek bir kâtibi ilk bakışta

önemsemedikleri ve kendisini küçük gördüklerinden söz edilir. 248

Bazı bölge ve şehirlerden kabiliyetli kâtiplerin fazlaca çıktığı dikkat

çekmektedir. Enbâr, Cercerâyâ, Deyru Kunnâ, Şelmeğân, Fars 249 gibi merkezler

kâtipleri ile anılmaktadır. 250 Zira bu bölgelerden Bağdat’a çok sayıda kâtibin gelip

yerleştiği görülmektedir. Bu kimselerin yakın ve uzak çevrelerden Bağdat’a gelerek

kâtiplikte temayüz etmeleri, Irak’ın (Sevâd) kâtipleriyle ünlenmesini sağlamıştır. 251

Abbâsî döneminde kâtiplerin başka bir devletin çatısı altında hizmet etmeye

yöneldikleri de olmuştur. Abbâsî Devleti’nin kuruluş safhasında Mağrib’de sırasıyla

Midrârîler (155/772), Rüstemîler (160/777) ve İdrisîler (172/789) gibi devletlerin ortaya

çıkmasıyla bu bölge Abbâsîler’in kontrolünden çıkmıştır. Bunu Orta Mağrib’teki

Tunus’ta Ağlebîler’in yarı bağımsız veya tâbi devlet olarak ortaya çıkması (184/800)

246
Tenûhî, el-Ferec, III, 259-261.
247
İstahrî, 147; İbn Havkal, 292.
248
Arîb, 132.
249
İstahrî, 146-148.
250
Yâkût, el-Büldân, I, 258 (Enbâr); II, 123 (Cercerâyâ), 528 (Deyru Kunnâ); III, 359 (Şelmeğân); IV,
399 (Kunnâ).
251
Ya‘kûbî, el-Büldân, 11, 14; Seâlibî, Letâifü’l-Meârif, 124.

83
takip etmiştir. Bu gelişmelerin, merkezî otoritenin henüz yerleşmemiş olmasından ötürü

bölge kâtiplerini etkilemediği tahmin edilmektedir. Ancak Abbâsîler’in parlak

döneminin nisbeten geride kaldığı ikinci asırda Mısır, Suriye, Cezîre, Horasan, Fars ve

Azerbaycan gibi bölgelerde merkezden bağımsız yeni hanedanlar zuhur etmeye

başlamıştır. Tavâifü’l-mülûk olarak anılan bu küçük devletlerin ortaya çıkışı, idarî

değişiklikleri beraberinde getirmiş ve bu durum dönemin kâtiplerini etkilemiştir.

Abbâsîler’den ayrılarak kurulmuş devletler, ilk iş olarak düzenli ve bol gelir elde

etme ve gelirlerin nerelere ne kadar harcanacağı konusu üzerinde yoğunlaşmışlardır. Bu

amaçla divanlar oluşturulmuş ve ihtiyaç duyulduğu kadar görevli tayin edilmiştir.

Abbâsîler çağında en önemli devlet geliri, topraktan alınan vergiler olmuştur. Buna

ilaveten cizye, ticaret vergisi, zekat da devletin gelirleri arasında önemli bir yere

sahiptir. Örneğin Abbâsîler’den ayrılan Karmatîler’in, Basra şehrinin girişinde buradan

geçen tüccar ve hacılardan vergi almak için bir divan kurdukları ve benzer uygulamanın

Büveyhîler (Deylem) tarafından da sürdürüldüğü kaydedilmektedir. 252

Abbâsî tarihinde merkezle olan bağlar zayıfladığı ve valilerden memnun

olunmadığı dönemlerde taşrada kolaylıkla isyanlar görülebilmiş ve söz konusu isyanlar

kâtipleri bir yol ayrımının eşiğine bırakabilmiştir. Kâtip, isyan bayrağı açan kişinin

yanında yer alıp almayacağı konusunda tereddüt yaşamış; bu mücadelede galip çıkacak

kişinin tarafında yer almak gelecekte onun lehine, aksi durumda ise aleyhine bir durum

arz etmiştir. Yanında yer aldığı isyancı başarısız olunca o da bu durumdan nasibini

alırdı. Örneğin Mansûr zamanında 145/762-63 yılında Basra’da isyan eden İbrahim b.

Abdullah b. Hasan hedefine ulaşamayınca, 253 onun yanında kâtibi olarak yer alan

Abdünnûr sıkıntılı günler yaşamaya başlamıştır. Basra’da sırasıyla Abdülkays, Temîm

252
Makdisî, Ahsenü’t-Tekâsîm, 121.
253
İsyan hakkında geniş bilgi için bk. Zorlu, 262-282.

84
ve Müdlic kabileleri arasında gizlenen Abdünnûr’un başından geçenler, Câhız

tarafından trajikomik bir dille anlatılmıştır.254

Basra çevresinde ortaya çıkan Zenc isyanıyla (255/869) birlikte bölgenin

kontrolü bir süre sonra isyancıların lideri Ali b. Muhammed’in eline geçmiştir. Ancak

on dört yıl sonra itaat altına alınabilen bölgede Muhtâra isimli yeni bir şehir kurulmuş,

bölgenin sevk ve idaresi için divan oluşturulmuş ve bunun için de kâtipler tayin

edilmiştir. Ali b. Muhammed’in özel kâtibi Muhammed b. Sem‘ân’dan vezir olarak

bahsedilmesi, Zenc liderinin oğlu Enkılay’ın Reyhân b. Salih isminde bir hâcibinin

bulunması, bazı komutanların dahi özel kâtipler edinmesi, adlî davalar için kadıların

tayin edilmesi şeklinde kaydedilen gelişmeler, 255 isyan sonucunda kontrolden çıkan bir

bölgede devlet teşkilatının hızlı bir biçimde oluşmaya başladığını göstermektedir. Ünlü

devlet adamı Hasan b. Sehl’in oğlu Kâtip Şeyleme Muhammed de ikbal arayışı için

Bağdat’ı terk edip Zenc liderinin hizmetine girenler arasında bulunmaktadır. 256

Abbâsîler’e tâbi olarak Horasan bölgesinde yarı bağımsız hareket eden Tâhirî

hanedanı Nişâbur’u bölgenin merkezi yapınca, daha önce merkezî konumdaki Merv ve

Belh’te bulunan bazı kâtipler buraya göç etmiştir. 257

Kontrolden çıkmış eyaletlerde siyasî ve askerî hâkimiyet yeniden tesis edildikten

sonra idarî ve malî işlerin tekrar rayına oturması için burada daha önce hizmet etmiş

olan kâtiplerin tecrübelerinden istifade yoluna gidilmiştir. Örneğin Müktefî zamanında

Mısır’a girip Tolunoğulları’na tamamen son veren (292/905) Muhammed b. Süleyman,

kâtipleri ile ünlü Mâzerâî ailesine mensup Ebû Zünbûr (Ebû Ali) Hüseyin b. Ahmed’i

254
el-Buhalâ, 200-202.
255
Demirci, Siyah Öfke, 240-241.
256
Taberî, IX, 410; X, 32; Nedîm, I, 394.
257
İbn Havkal, 434

85
harâc işlerine bakmakla görevlendirmiştir. 258 Hüseyin’den önce bu görevi [yeğeni]

Ahmed b. Ali el-Mâzerâî yürütmüştür. 259

Yükselme ve kariyer elde etme imkânı sunan her meslek grubunun mensupları

arasında rekabet ve çekişmelere rastlamak pek tabiîdir. Dolayısıyla üst bir konuma

erişmek için kimi kâtipler de rakip meslektaşlarını alt etmenin yollarını aramaya

koyulmuştur.

Muktedir döneminin rakip iki veziri Ali b. Îsâ ve İbnü’l-Furât, daha önce

Müktefî zamanında divan reisiydiler. Ali b. Îsâ kâtiplik mesleğini ve işlerin gereği gibi

yürütülmesini son derece önemseyen ve işinin ehli olarak bilinirdi. İbnü’l-Furât, Ali b.

Îsâ’nın malî bir konuda yanıldığını ve meseleyi tam olarak kavramadığını ortaya

çıkararak bazı konularda kendisinin daha bilgili olduğunu ispatlamaya çalışmıştır. 260

Kâtipler arasındaki rekabet örneklerinden biri de taşraya aittir. Ahvazlı kâtip

Ahmed b. Muhammed’in ağzından şöyle nakledilmektedir: “Biz beş kâtiptik. Hepimiz

Ahvaz’da divanda Ebü’l-Hasan İbn Cemîl’in yanında yetiştik, işi ondan öğrendik.

Aramızda mesleğinde yetersiz olan biri vardı. İbn Cemîl bir ara valiye (veya amirine)

gidemediği için yerine vekâleten bu adamı bıraktı. Hepimizin gerisinde kalan bu adamı

bize öncelemesi gücümüze gitti. Adam, valinin huzuruna çıktığında onun sorularını

anlamaz, anlasa da iyi cevaplayamazdı. Cevap verse, bu kez ispatlamakta zorlanırdı. Bu

hal uzayınca vali ‘İbn Cemîl’in yokluğu bizi sıkıntıya soktu, ona yazın da işinin başına

dönsün.’ dedi. O vakit anladık ki, İbn Cemîl bu adamı vekil bırakmakla, yokluğunda

başkasının kendi makamına göz dikmesine mâni oluyordu.” 261

258
Kindî, 244, 258; Yılmaz, Mu‘tazıd ve Müktefî, 336.
259
İbn Tağrîberdî, III, 160.
260
Tenûhî, Nişvâr, II, 29-31.
261
Tenûhî, Nişvâr, III, 257.

86
 1.8. Denetim, Suçlar ve Cezalar

Devletin hizmetinde çalışan her memur gibi kâtip de vazifesini yerine getirme

noktasında belli bir denetime tâbidir. İşi ağırdan alma, yazışma usullerine riayet

etmeme, devlet malını zimmetine geçirme, yolsuzluklara karışma gibi farklı nedenlere

bağlı olarak hesaba çekebilmiştir.

Kâtipler genellikle bir üst kademedeki amirleri tarafından denetlenmişlerdir.

Buna bağlı olarak divanlarda alt kademedeki bir kâtibi meclis reisi, meclis reisini divan

reisi, divan reisini de vezir denetlemiştir. Bununla beraber halifeler de divanları zaman

zaman bizzat yerinde kontrol etmişlerdir.

Mansûr’un, oğlu Mehdî’ye yapmış olduğu uzunca vasiyetinde: “Âmillerine

[valiler veya vergi tahsildarları] ve kâtiplerine kötü zan besle, onlara karşı uyanık ol.”262

ifadesi dikkat çekmektedir. Bu uyarı, kâtipler üzerinde denetim olmayınca işi ihmal

etme ve görevi kötüye kullanma ihtimalinin her daim geçerli olduğuna işaret etmektedir.

Özellikle malî konularda kâtiplerin denetimi Dîvanü’z-zimâm (Dîvânü’l-

ezimme) tarafından yürütülmüştür. Kâtiplerin halka karşı işlediği suçlar ise Dîvânü’l-

mezâlim’de davaya konu edilmiştir. Her iki kurumun işleyişi hakkında 2. bölümde

detaylı bilgi verilecektir.

Kâtipler, kimi zaman hesaba çekilme konusunda birbirlerini gözetip

kollamışlardır. Buna örnek olarak şu hadise zikredilebilir: Hârûnürreşîd, Abdullah b.

Ömer’i Divânü’l-harâc’dan azledip yerine Süleyman b. Râşid’i getirince Süleyman’dan

Abdullah’ı hesaba çekmesini ister. Süleyman da Abdullah’ı sorgulamak maksadıyla

meclisine çağırır. Bu gelişmeden haberdar olan Fazl b. Yûnus, Süleyman’a bir gün

kendisinin de Abdullah’ın durumuna düşebileceğini kinayeli birtakım sözlerle

262
Taberî, VIII, 106; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, V, 196.

87
hatırlatarak onu sıkıştırıp sorgulamaktan geri durmasını tavsiye eder. Süleyman da bu

tavsiyeye kulak vererek Abdullah’ı hesaba çekmekten vazgeçer. 263

Kâtiplerin görevlerini ihmal etmeleri ve işi ağırdan almaları en sık rastlanan

kusurlardan biridir. Bazı kâtipler, amirlerinin ve çalıştıkları kurumun kendisine daima

muhtaç olduğu yönünde bir düşünceye kapılabilmiş, dolayısıyla bu düşünce onları işleri

ağırdan almaya ve görevlerini ihmale sevk edebilmiştir. 264 Bu tavır, halifeleri ve valileri

rahatsız etmeye başladığında birtakım tedbirler gündeme gelmiş, hatta iş, kâtiplerin

tasfiyesine kadar gidebilmiştir.

Evrakta sahtecilik suçu kâtipler arasında çokça görülen bir durumdur. Nitekim

herhangi bir kâtip ya kendi ya da başkasının çıkarı için yazıyı ve rakamları

değiştirebilmiştir ki bu durum, Abbâsîler’in hemen her dönemi için söz konusu

olmuştur. Rivayete göre Mansûr saray divanında genç kâtiplerin evrakta sahtecilik

(tezvîr) yaptıklarını öğrenince onları huzuruna çağırtıp tedip eder. Kâtiplerden biri,

dövüldüğü sırada şiir diliyle bütün kâtipler adına pişmanlığını ve halifeye bağlılığını

belirterek merhamet diler. Kâtibin tavrını ve sözlerini beğenen Mansûr, kâtipleri serbest

bırakır. 265 Evrakta sahteciliği tespit etmenin başlıca yolu dosyaları karşılaştırmak

olmuştur. Malî kayıtların gözden geçirilmesi, özellikle yolsuzluk yapılmış olma

ihtimalinin bulunduğu durumlarda, tahkikat için kâtiplerin el yazılarının bir örneği

istenmiştir. 266

Kimi kâtiplerin meyilli olduğu başlıca suçlardan biri de rüşvettir. Devlet

görevlilerinin rüşvet almaları her zaman görülebilen bir durumdur. Bununla birlikte

hediye veya para almadan bir işi yapmayan ve bunu alışkanlık haline getiren kâtipler de

olmuştur. Örneğin Mansûr zamanında Vezir Mûriyânî’nin kâtibi Muhammed b. Velîd

263
Cehşiyârî, 389.
264
İbn Abdürabbih, IV, 252; Cehşiyârî, 79, 81, 157, 233.
265
Cehşiyârî, 208-209.
266
Tenûhî, el-Ferec, II, 80.

88
rüşvet alan biri olarak tanınmıştır. 267 Dahası Sa‘dân adında bir kâtibin sürekli rüşvet

alması sebebiyle Sa‘dân’ın kandili diye bir deyim türemiştir. Deyimle ilgili olarak şu

açıklama yapılmaktadır: Yahyâ b. Hâlid, Sa‘dân’ı divana kâtip tayin etti. Sa‘dân rüşvet

almadıkça kimsenin bir işini görmezdi. Öyle ki şair şöyle der: “Sa‘dân’ın kandiline

teslim ederek yağ dök / oğullarının kandillerine de dök Kumeyt içkisini gizlemeden

önce”. Kandile yağ dökmek rüşvet vermekten kinâyedir. Sa‘dân rüşvet almakla meşhur

olunca Yahyâ onu azleder ve yerine Ebû Salih b. Meymûn’u görevlendirir. Ne var ki o,

rüşvet ve tamahkârlıkta Sa‘dân’ı geride bırakır. Şair bunun üzerine: “Sa‘dân’ın kandili,

Ebû Salih’in kandilinin ışığının yanında bir yavrudur / onu divanında göz ucuyla

dirheme bakmaktan şaşı halde görürsün” beyitlerini söyler. Yahyâ bu durumu öğrenince

Ebû Salih’i azledip Sa‘dân’ı tekrar göreve getirir. 268

Kâtiplerin hediye kabul etmeleri rüşvet olarak telakki edilirdi. Bununla birlikte

hediye kabul etmekten kaçınan kâtiplere de rastlanırdı. Nakledildiğine göre, Mu‘tasım

zamanında Vezir Fazl b. Mervân, husumet beslediği Muhammed b. Abdülmelik b.

Zeyyât’ın hesaplarını gözden geçirmesi için Boğa es-Sağîr’in kâtibi Düleyl b. Ya‘kûb

en-Nasrânî’yi görevlendirir. Düleyl işini titizlikle yürütür ve hesaplarda herhangi bir

yanlışlığa rastlamaz. Düleyl’den memnun kalan Muhammed b. Abdülmelik ona

hediyeler sunar; ancak Düleyl hediyeleri kabul etmez. 269

Vali kâtiplerinin validen habersiz hediye kabul etmeleri de diğer bir vakıadır.

Batı bölgesine (Mağrib) vali tayin edilen Abdullah b. Tâhir, Dımaşk’a gelirken yolda ve

şehre vardıklarında kâtibi Ahmed b. Nehîk’e çok sayıda hediye gelir. Kâtip gelen

hediyeleri bir kâğıda yazıp hazinedarına teslim eder. Vali, kâtibinin yaptığından kâtibin

267
Cehşiyârî, 162.
268
Seâlibî, Simârü’l-Kulûb, 152. İlgili hadisenin anlatıldığı başka bir rivayette, Sa‘dân Hârûnürreşîd’in
hanımı Zübeyde’nin kâtibi olarak belirtilir, diğer kâtibin adı ise Ebû Salih Yahyâ b. Abdurrahman
şeklinde kaydedilir (Cehşiyârî, 368).
269
Taberî, IX, 20.

89
ve hazinedarının gafleti sonucunda tesadüfen haberdar olur. Kâtibin kabul ettiği

hediyelerin 70 bin dinara tekabül ettiği öğrenilir. 270

Valilerin ve âmillerin atamaları veya görev sürelerinin uzatılması ile ilgili

kararnâmenin daha hızlı hazırlanmasında bazı kâtiplerin rüşvet aldığı

kaydedilmektedir. 271

Kâtiplerin zimmetine para geçirme ve yolsuzluklara alet olarak bundan menfaat

elde etmeleri de ihtimal dahilinde olan bir husustur. Zimmetine para geçirmeyi düşünen

bir kâtip bunun için sürekli fırsat kollamıştır. Merkezde divan reislerinin, taşrada ise

valilerle âmillerin devlet malına karşı tutum ve davranışları genellikle kâtipleri de

etkilemiştir. Amirlerinin yolsuzluklarından haberdar olan bazı kâtipler ya kendileri

bağımsız biçimde aynı yolu izlemiş ya da bu olaya iştirak ederek kendi payına

nemalanmaya çalışmıştır. Abbâsî tarihinde vezir, vali ve komutanların malları müsadere

edilirken onlarla irtibatlı kâtiplerin de genellikle sorgulanması bu durumun varlığına

işaret etmektedir. İleride siyasî hayatta kâtipler bahsinde bu tür hadiselere yer verildiği

için burada kısaca değinmekle yetiniyoruz.

Kâtiplerin yolsuzlukları halk arasında da konuşulan bir durum olmuştur. Bu

konuda şairlerin diline düşenlerin itibarı ise daha çabuk sarsılmıştır. Örneğin Ebû

Nüvâs, Halife Emîn’e hitaben söylediği şiirde dönemin harâc ve dıyâ‘ işlerinden

sorumlu İsmail b. Sabîh’i münafık ve hırsız diye niteleyerek kınamıştır. 272

Yolsuzlukların ortaya çıkarılmasında kimi zaman sert tedbirlere başvurulmuştur.

Yolsuzluğa bulaşmış kimseleri sorgulayarak (münâzara) haksız kazanca dayalı

mallarını tespit etmek ve gerektiği ölçüde tahsil etmeye çalışmak (istihrâc) askerin

270
Hatîb, Târîhu Bağdâd, XI, 163-164; İbnü’l-Cevzî, XI, 157-158.
271
Tenûhî, Nişvâr, II, 60-62.
272
Cehşiyârî, 421, 422.

90
(sâhibü’s-seyf) değil, kâtipler sınıfının işi olduğu belirtilmektedir. 273 Her ne kadar böyle

söylense de Abbâsî tarihinde sorgu esnasında türlü işkencelere maruz kalan kâtiplerden

çokça bahsedilmektedir.

Kâtiplerin bireysel olarak cezalandırılmaları hemen her dönemde görülen bir

durumdur. Bununla birlikte kâtiplerin toplu halde cezalandırılmaları da söz konusudur.

Bu cezalandırma hadiseleri, bazen bürokraside nüfuzlu bir ailenin etkisini kırmaya

yönelik olabildiği gibi bazen de kâtipler zümresini topluca hizaya çekmeye ve devletten

aşırı nemalanmalarının önüne geçmeye matuftu. Belli ailelerin cezalandırılmaları ve ona

bağlı tasfiye hareketleri, ileride bürokraside nüfuzlu ailelerle ilgili kısımda

değerlendirildiği için burada sadece Abbâsî tarihinde kâtiplere yönelik denetimin

sıklaştığı ve akabinde cezalandırılmaların olduğu hadiselere değinilecektir.

Yukarıda da geçtiği üzere Me’mûn, Merv’den gelip Bağdat’a yerleştiğinde

evvelce yaşanan taht kavgasına bağlı olarak kendisine cephe alan kâtipleri tasfiye

etmeye çalışmıştır.

Kâtiplere yönelik toplu bir cezalandırma örneği de Halife Vâsık döneminde

yaşanmıştır. Halife, Vezir İbnü’z-Zeyyât’ın telkiniyle 229 (843-44) yılında kâtiplere

karşı harekete geçerek çok sayıda kişiyi hapsetmiş ve mallarını müsadere etmiştir. Üst

düzey harâc kâtibi Ahmed b. İsrâîl’i muhafız birliğinin başı (sâhibü’l-hares) İshak b.

Yahyâ’ya teslim ederek günde on kırbaç vurulmasını emretmiştir. Neticede Ahmed’e

yaklaşık bin kırbaç vurulduğu söylenir. Ayrıca kendisine 80 bin dinar ödettirilmiştir.

Komutan Îtâh’ın kâtibi Süleyman b. Vehb’den 400 bin dinar, Hasan b. Vehb’den 14 bin

dinar, Komutan Eşnâs’ın kâtibi Ahmed b. el-Hasîb ve kâtiplerinden 1 milyon dinar,

Dîvânü’d-dıyâ‘ reisi İbrahim b. Rebâh el-Cevherî ve kâtiplerinden 100 bin dinar, Necâh

b. Seleme’den 60 bin dinar, Ebü’l-Vezîr’den anlaşma yoluyla 140 bin dinar tahsil

273
Tenûhî, el-Ferec, I, 211, 214.

91
edilmiştir. Keza haksız kazanç elde etmeleri nedeniyle âmiller de belli meblağlar

ödemiştir. Bu gelişmeye bağlı olarak İbnü’z-Zeyyât’ın Kâdılkudât Ahmed b. Ebû

Duâd’a ve Mezâlim mahkemesinin bazı yetkililerine düşmanlığının etkisiyle onlar da

soruşturulmuş ve hapsedilmişlerdir. Bu kimselerin davalarının görülmesi ise Bağdat

emniyet amiri İshak b. İbrahim’e tevdi edilmiştir. Sorgulamalar halkın huzurunda

titizlikle yürütülmüştür.274

Mütevekkil 233/847-48 yılında [Mesrûr] Semmâne’nin kâtibi Eyyûb’un kardeşi

İbrahim b. Cüneyd en-Nasrânî’den 275 70 bin dinar tahsil edilene kadar sopalarla (‘amûd

ç. a‘mida) dövülmesini emretmiştir. İstenilen meblağın tahsili için Muhammed el-

Mağribî ile birlikte İbrahim’i Bağdat’a evine göndermiş, ilgili meblağ tahsil edildikten

sonra İbrahim Sâmerrâ’ya geri getirilerek hapsedilmiştir. 276

Mütevekkil 233/848 yılında Ebü’l-Vezîr’e kızıp sorgulanmasını emretmiştir.

Sorgu neticesinde yaklaşık 60 bin dinar, 10 binleri bulan dirhem ve mücevher, altmış iki

küfe Mısır eşyası, otuz iki erkek köle ve çok sayıda döşeme elde edilmiştir. Ayrıca

Ebü’l-Vezîr’in ihanetinden dolayı Muhammed b. Abdülmelik (Dîvânü’l-harâc reisi

Mûsâ b. Abdülmelik’in kardeşi), Heysem b. Hâlid en-Nasrânî, Heysem’in kardeşinin

oğlu Sa‘dûn b. Ali hapsedilmiştir. Sa‘dûn ile 40 bin dinar, kardeşinin oğulları Abdullah

ve Ahmed ile yaklaşık 30 bin dinar karşılığında anlaşma yapılmış, bununla birlikte

arazileri (dıyâ‘) ellerinden alınmıştır. 277

İbnü’l-Furât’ın üçüncü vezirlik döneminde (311-312/923-924) oğlu Muhassin

düşman ve rakip olarak gördüğü kırk civarında kâtibin mallarını müsadere etmeye

274
Taberî, IX, 125 (İng. XXXIV, 9-11). Ayrıca bk. Ya‘kûbî, Târîh, II, 338; Tenûhî, el-Ferec, II, 63-66;
Miskeveyh, Tecârib, IV, 277-278; İbnü’l-Ebbâr, İ‘tâb, 136-137.
275
Semmâne’nin kâtibi Süleyman b. İbrahim b. el-Cüneyd en-Nasrânî olduğu da kaydedilir (Ezdî,
Târîhu’l-Mevsıl, II, 18; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VI, 115).
276
Taberî, IX, 162.
277
Taberî, IX, 162.

92
çalışmış, daha sonra da önde gelen bazı kâtipleri öldürmek için türlü yollara

başvurmuştur. 278 Hamza el-İsfahânî, âmiller ve kâtiplere reva görülen işkence ve ölümle

sonuçlanan bu hadiseleri, İslam devletinde daha önce benzeri yaşanmamış bir durum

olarak tarif eder. 279

Kaynaklar, genellikle kâtiplerin çarptırıldığı yüksek meblağdaki malî cezaları

kaydetmiştir. Kâtiplerin hazineye ödemesi gereken parayı tedarik etmede kimi zaman

zorlandıklarına, bu yüzden meslektaşlarının borç veya hibe suretiyle kendilerine

yardımcı olduklarına dair çok sayıda habere rastlanmaktadır. 280

Bir kâtibin cezasının hafifletilmesi noktasında meslektaşları kimi zaman aracı

olabilmiştir. Cezanın hafifletilmesi işkenceye son vermek, göz hapsinde tutmak, sürgün

edilmek, devlete olan borcun düşürülmesi veya taksitlendirilmesi şeklinde cezanın

mahiyetine göre değişiklik arz etmiştir.

Kâtiplerin işkence veya suikastla öldürüldüğü bir zamanda sürgün, kendileri için

hafifletilmiş bir ceza anlamına gelmiştir. Örnek kabilinden şu hadise zikredilmeye

değerdir: İbnü’l-Furât üçüncü kez vezirlik makamına geldiğinde (311/923) kendisine

cephe alanları cezalandırmaya başlar. Hapsedilenler arasında bulunan İbn Mukle,

vezirin kâtibi Ebû Abdullah Zencî’ye biri kendisine dostluk ve vefayı hatırlatan, diğeri

ise vezire ulaştırılmak üzere gönderilmiş af dileyen iki mektup gönderir. Vezirin oğlu

Muhassin’den düşmanlarına karşı son derece acımasız davrandığı için çekinen ve

kendisine bir zarar gelmesinden endişe duyan Ebû Abdullah, İbnü’l-Furât’ı yalnız

bulduğu bir sırada her iki mektubu ona arz eder. Kâtibinin tavrından etkilenen vezir,

Fars’a sürgün etmeye karar verdiği Ca‘fer b. Kâsım el-Kerhî ile birlikte İbn Mukle’yi de

278
Miskeveyh, Tecârib, V, 149-153, 175-176; Sâbî, el-Vüzerâ, 44-52, 105-108, 110-111, 180-182.
279
Târîh, 155.
280
Cehşiyârî, 150-153, 161, 246, 477-479; Tenûhî, el-Ferec, II, 125-126; III, 53-55; IV, 22-24.

93
sürgün eder. 281 Muhassin, Fars eyaletinin merkezi Şiraz’da zorunlu ikamete tâbi tutulan

İbn Mukle ile Kerhî’yi öldürtmek için fırsat kollar, fakat buna muvaffak olmaz. 282

Kâtipler arasında öldürülenler de olmuştur. Bu hadiseler çoğunlukla iktidar

kavgalarının bir parçası olmalarıyla irtibatlıdır. Nitekim İbnü’l-Mukaffâ‘, Abdullah b.

Ali ile Mansûr arasındaki hilafet kavgasında kaybeden kişinin yanında durması ve Basra

valisi ile arasındaki husumet neticesinde öldürülmüştür. 283 Öldürülen kâtiplerden

bazılarına ileride siyasî hayatta kâtipler bahsinde değinilecektir. Kaynaklarda

kâtiplerden ziyade maktul vezirlerle ilgili detaylı bilgilere rastlanır. Kâtipler, vezirler

kadar kilit bir noktada olmadıkları için öldürülme hadisesiyle daha az karşılaştıkları

söylenebilir.

1.9. Gündelik Yaşam ve Sosyal Çevre

Her toplumda olduğu gibi kâtipler de yaşadıkları zamanın ve mekânın birer

parçasıdır. Herkes gibi onlar da kendilerini çevreleyen hayata bir şekilde uyum

sağlamıştır. Kâtiplerin, işyeri dışında göründükleri mekânları edep ve ilim meclislerinin

tertip edildiği hilafet sarayı, vezirler başta olmak üzere devlet adamlarının konakları,

verrâklar çarşısı ve camiler şeklinde sıralamak mümkündür.

Halifenin veya bir devlet adamının tertip ettiği meclislere genellikle devlet

erkânı, nedim, şair, müneccim, tabip gibi kimseler iştirak etmiştir. Bu tür ortamlarda

kültür ve sanat üzerine konular öne çıkmış; sohbet, gündelik konuların yanı sıra şiir,

hikmetli sözler, nesir, tarih ve siyaset etrafında dönmüştür. Bu meclislerin vazgeçilmez

üyelerinden olan nedimler dışındaki edipler bu meclislere davet üzerine katılabilmiştir.

Bu meclislerde kendisini iyi biçimde ifade edebilen ve ortama canlılık katan yetenekli

281
Tenûhî, el-Ferec, I, 322-326. Ayrıca bk. İbn Fazlullah, Mesâlik, XI, 124-125.
282
Sûlî, Evrâk (295-315), 132.
283
Belâzürî, Ensâb, IV, 292-295; Cehşiyârî, 165-173.

94
ve birikimli kâtipler, bir süre sonra bu meclislerin aslî bir üyesi olan nedimler arasına

girebilmiştir.

Saraylarda tertip edilen ilim meclislerine ise öncelikle âlimler çağrılmıştır.284

Genellikle din ve dil ilimlerine vâkıf kâtipler de bu meclislerde yerlerini almıştır. İlmî

tartışmaların daha çok cami, verrâklar çarşısı, 285 âlimlerin evi ve iş yerleri gibi farklı

mekânlarda gerçekleştiği düşünüldüğünde, ilgili kâtiplerin bu mekânlarda zaman zaman

hazır bulunduğu söylenebilir.

Kâtipler eğlenmeye de zaman ayırmış ve bu konuda dönemin şartları ve

eğilimlerine tâbi olmuşlardır. Nitekim Mes‘ûdî’nin anlattığına göre, Mütevekkil

döneminde emniyet ve adaletin temini sayesinde insanlar en güzel ve en neşeli günlerini

yaşamıştır. Halife ne bol keseden dağıtmış ne de büsbütün kısmıştır. Mütevekkil’den

önce gelip geçen halifelerin hiçbiri oyun-eğlence, komik ve gülünç şeylerin ulu orta

sergilenmesine müsaade etmemiştir. Mütevekkil’in ise bu konuda müsamahakâr

davranması, yakın çevresi ile halkın oyun ve eğlenceye yönelmesine neden olmuştur.

Öyle ki halifenin duruşu ve yaşantısının etkisiyle onun vezirleri, ileri gelen kâtipleri ve

komutanları cömertlik ve faziletleriyle anılmış, bununla beraber coşku ve eğlenceden

geri durmamışlardır. 286 Kâtip Ebû Nûh, Mütevekkil dönemini şöyle tarif etmiştir:

“Mütevvekil’in günleri kuraklığın ardından gelen bereketin, savaş sonrası barışın,

korkunun akabindeki güvenliğin, yeis sonrası zaferin en güzeliydi.” 287

Abbâsî toplumunda satranç ve tavla (nerd) yaygın biçimde oynanan eğlence

araçlarındandır. 288 Özellikle stratejik zekâyı gerektiren satrancın kâtipler ve nedimler

284
Bozkurt, Mu’tezile’nin Altın Çağı, 98-104.
285
Ya‘kûbî kendi zamanında Bağdat’ta Basra kapısı civarında yüzün üzerinde verrâk dükkânı olduğunu
belirtir (el-Büldân, 35).
286
Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 71.
287
Seâlibî, Hâssu’l-Hâs, 61.
288
Küşâcim, 126-130; Nedîm, I, 480-482; Muâfâ, III, 27-28; IV, 87-88, 125; Dündar, 573-588.

95
arasında ayrı bir yeri vardır. Satranç ustası olarak nedimler öne çıksa da Ebû Eyyûb el-

Mûriyânî, 289 Amr b. Mes‘ade, 290 İbn Ebü’l-Bağl 291 ve Ebü’l-Feth Fazl İbnü’l-Furât

satranç oynamalarıyla dikkat çeken kâtipler arasında anılmaktadırlar. 292

Abbâsî toplumunda içki olarak genellikle nebîz 293 ve şarap tüketilmiştir.294

Kaynaklarda geçtiği üzere özellikle saray veya dost meclislerinde bulunan bazı

kâtiplerin de bu içkileri içtiği görülmektedir. Mesela Hasan b. Vehb’in içkiye düşkün

olduğu ve genellikle dostlarıyla birlikte şarap içtiği belirtilir. 295 Hasan b. Mahled’in ise

evinde dostlarını toplayıp nebîz içtiği kaydedilir. 296

İçkiden uzak duran, onu kınayan ve içenleri sakındırmaya çalışan kâtiplere de

sıklıkla rastlanmaktadır. Zeydî vezir Ya‘kûb b. Dâvûd’un, Mehdî’yi nebîz içtiği için

kınadığı, 297 Fazl b. Ca‘fer el-Bermekî’nin nebîzden imtina ettiği 298 ve onun kâtipliğini

yapmakta olan Fazl b. Sehl’in ise sarhoşluğu yerdiği 299 kaynaklarda sabittir. Rivayete

göre Mütevekkil, oğlu Mu‘tez’in sünnet merasimine katılan kâtipler nebîz içerken

vezirin babası Yahyâ b. Hâkân her zamanki gibi bundan imtina eder. Mütevekkil

Yahyâ’ya nebîz içmesi konusunda ısrar edince o da içmek durumunda kalır. 300

289
Dündar, 579.
290
Tenûhî, el-Ferec, III, 43-44; İbn Fazlullah, Mesâlik, XI, 94.
291
Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 261; Nedîm, I, 426.
292
Tenûhî, Nişvâr, I, 65.
293
Sarhoş edicilik özelliği, niteliğine göre değiştiği belirtilen nebîzin haramlığı bilhassa Hanefîler
arasında tartışmaya konu olmuştur.
294
Dündar, 507-511.
295
İbn Ebû Avn, el-Ecvibetü’l-Müskite, 194; İsfahânî, el-Eğânî, X, 45; XIII, 96-97, 99-101, 107.
296
Hatîb, Cimriler, 191.
297
Cehşiyârî, 239.
298
Cehşiyârî, 288.
299
Cehşiyârî, 335.
300
İbn Zübeyr, ez-Zehâir, 118.

96
 Farsların geleneksel bayramları olan Nevruz ve Mihrican, Abbâsîler döneminde

havas ve avam tarafından yaygın biçimde kutlanır olmuştur. 301 Bu bayramlar, bilhassa

kâtipler tarafından önemsenmiştir. O günlerde dostlarını mektupla tebrik etme ve onlara

hediye sunma geleneğini başlatan kişinin, Me’mûn’un kâtibi -daha sonra veziri- Ahmed

b. Yûsuf olduğu belirtilmektedir. 302 Kâtipler bu vesileyle yazdıkları mektuplar ve

gönderdikleri hediyelerle âdâb ve zarafetten ne denli nasiplendiklerini göstermeye

çalışmışlardır. 303

Kâtipler çocuklarının düğün ile sünnet merasimlerine meslektaşlarını ve devlet

adamlarını, hatta bazen halifeyi de davet etmişlerdir. 304

Komutanlar, kâtipleriyle aynı sofrada bir araya gelebilmiş, ancak yeme içme

alışkanlıklarındaki farklılık nedeniyle kâtipler birtakım sorunlar da yaşayabilmiştir. Bu

konuda kaydedilen bir habere göre, Kâtip Ebû Muhammed es-Sılhî’nin babası,

Komutan Hâkân el-Müflihî’ye kâtipliği sırasında birlikte yedikleri eti garipseyince ne

eti olduğunu sorar. Vahşi ve yırtıcı hayvanların etini sürekli yiyen Müflihî, yediğinin ayı

eti olduğunu söyleyince kâtibi daha da tiksinir ve bu olay üzerine hastalanıp dört ay

evinde istirahat etmek zorunda kalır. 305

Kâtiplerin sosyal çevreleri büyük ölçüde ediplerden oluşmaktadır. Bunlar

arasında nedimler başta gelmektedir. Edep kültürü, nedimlerle kâtiplerin daima ortak

paydası olmuştur. Dolayısıyla iki grubun ilgilerinin ve zihin dünyalarının birbirine

yakın olduğu söylenebilir. Kâtibin vazifesi, görev yeri ve maaşı gibi yönlerden çalışma

hayatının sınırları belirgin iken, nedim için bu durum farklılık arz etmektedir. Genellikle

301
Kara, İslâm Toplumunda Mecûsîler, 182-187; Dündar, 384-391.
302
Askerî, el-Evâil, 347; Kalkaşendî, I, 492.
303
İbnü’l-Merzübân, el-Hedâyâ, 42; İbn Abdürabbih, VII, 311; Âbî, Nesrü’d-Dür, V, 65; Seâlibî,
Âdâbü’l-Mülûk, 214; Husrî, Zehrü’l-Âdâb, I, 171-172, 181; İbn Fazlullah, Mesâlik, II, 93; XI, 36.
304
Cehşiyârî, 381-382; İbn Hamdûn, V, 15-16.
305
Tenûhî, Nişvâr, I, 204.

97
halife, vezir, vali, komutan ve bazı üst düzey devlet adamlarının hizmetinde bulunan

nedimler, velinimetinin hoş vakit geçirmesi maksadıyla kültür, görgü ve sanat

kabiliyetlerini sergilemişlerdir. Bazı nedimler bütünüyle bir kişinin hizmetinde

bulunurken, bazıları da belli vakitlerde nedimlik vazifesini icra etmişlerdir. Abbâsî

toplumunda belli başlı kimselerin sınırlı sayıda nedim edindikleri hesaba katıldığında,

kâtiplere oranla sayılarının az olduğu görülecektir. 306

Kâtip ile nedim arasında geçtiği belirtilen şu diyalog, kâtibin genel durumu

hakkında bilgi vermektedir: “Bir kâtip bir nedime karşı övünerek şöyle dedi: Ben

desteğim, sen zahmetsin; ben ciddi işlerin adamıyım, sen gülünç şeylerin; ben zorluk

için varım, sen lezzet için; ben savaş içinim, sen barış içinsin. Nedim de kâtibe şöyle

cevap verdi: Ben nimet içinim, sen ceza için; ben itibar için varım, sen iş yapmak için;

sen ayağa kalkarsın, ben otururum; sen çekingen durursun, ben cana yakın dururum.

Benim muhtaç olduğum şey senin için de geçerli, benim mutluluğum seni rahatsız eder.

Ben ortağım, sen yardımcı; ben eşlik ederim, sen takip edersin. Ayrılığım nedamete

sebep olduğu için nedim diye adlandırıldım.” 307

Kâtiplikle nedimlik arasında meslekî bakımdan bir geçişkenliğin olduğunu bazı

örneklerden yola çıkarak söylemek mümkündür. Bu geçişkenliğin çoğu kez kâtiplikten

nedimliğe doğru olduğu görülmektedir. Bazı kâtiplerin çocuklarının, nedim olarak

temayüz ettiklerine rastlanır. Kâtip bir aileden gelen bu nedimlerin hayatlarının ilk

dönemlerinde kâtiplik yapmış olmaları kuvvetle muhtemeldir.

Kâtip ailelerine mensup nedimlere çokça rastlamak mümkündür. Abbâsîler’e

askerî ve idarî alanda hizmet etmiş olan Sûl ailesinden Amr b. Mes‘ade (ö. 215/830) ve

İbrahim b. Abbas (ö. 243/857) önde gelen kâtipler arasında zikredilirken sonraki

306
Edip, şair, mûsikişinas/şarkıcı ve nedim konumundaki kişiler için Abbâsî halifelerinin ihsanları
hakkında bk. Zehrânî, en-Nafakât, 218-265.
307
Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 15. Ayrıca bk. Küşâcim, 60; Husrî, Zehrü’l-Âdâb, IV, 195.

98
kuşakta Ebû Bekir es-Sûlî üç halifeye (Müktefî, Muktedir, Râzî) ve Emîrülümerâ

Beckem’e nedimlik yapmıştır. 308 Mütevekkil’e yaklaşık on yıl nedimlik yapan Ahmed

b. Yahyâ el-Belâzürî’nin (ö. 279/892) dedesi Câbir, Hârûnürreşîd zamanında Mısır’ın

harâc sorumlusu el-Hasîb b. Abdülhamîd’in kâtipliğini yapmıştır. 309

Abbâsî halifelerine uzun süre nedimlik yapan Hamdûn ailesinin ilk nesli, kâtip

olarak bilinmektedir. Hamdûn b. İsmail b. Dâvûd el-Kâtib’den (ö. 254/868 [?]) ailesinde

nedimlik yapan ilk kişi olarak söz edilir. Ayrıca onun oğlu Ahmed de nedimler arasında

anılır ve en-Nüdemâ ve’l-Cülesâ [Nedimler ve Sohbet Arkadaşları] adlı bir kitap kaleme

aldığı belirtilir. 310 Ebû Ümeyye el-Kâtib’in oğlu Ebû Haşîşe Muhammed b. Ali’den bir

tambur ustası olarak bahsedilir. 311 Onun Me’mûn’dan Mu‘temid’e kadar birçok halifeye

nedimlik yaptığı kaydedilir. 312

Bazı kâtiplerin aslî görevlerini icra etmenin yanında halife veya devlet

adamlarına nedimlik yapmaları da söz konusudur. Örneğin Me’mûn’un kâtibi Ahmed b.

Yûsuf’un vezir olmadan önce Me’mûn’a bir süre nedimlik yaptığı belirtilmektedir.313

Kâtip İbn Ammâr es-Sekâfî (ö. 314/926) ise sahip olduğu edeb kültürü ve ahbâr bilgisi

sayesinde divan reisi Muhammed b. Dâvûd İbnü’l-Cerrâh’ın dost meclislerinde sık sık

bulunmuştur. 314

Üst düzey kâtiplerin meclisler tertip ederek nedim edindiklerine de

rastlanmaktadır. Bu bağlamda Ahmed b. el-Müdebbir’den özetle şöyle söz edilmektedir:

“O, yedi kişi dışında kimsenin kendisine yarenlik etmesine izin vermezdi. Bu yedi kişi

308
Sûlî, Ahbâru’r-Râzî ve’l-Müttakî, 2-4, 9, 154, 194-195; Nedîm, I, 464.
309
Cehşiyârî, 367.
310
Nedîm, I, 446.
311
Nedîm, I, 448.
312
Câhız, el-Mehâsin, 163; İbn Tayfûr, Bağdâd, 291-292; Nedîm, I, 448, 514; İsfahânî, el-Eğânî, XXIII,
76-83.
313
Sıbt İbnü’l-Cevzî, XIV, 296.
314
Nedîm, I, 458.

99
dışında da kimseyle oturup kalkmazdı. Bunların her biri farklı bir sahada yetkindi.

İbnü’l-Müdebbir’in meclisine uğrayan bir asalak (tufeylî) hakkında kaydedilen bir

anekdota bakılacak olursa, bu meclislerde satranç ve tavla oynanıyor; ud ve tambur

çalınıyor, şarkılar söyleniyor ve maharet gerektiren çeşitli oyunlar oynanıyordu.” 315

Kâtiplerin sosyal çevrelerinde yer alan diğer önemli grup şairlerdir. Arap

toplumunda yaygın ve etkin biçimde kullanılan şiir, Abbâsî döneminde de önemini

korumuştur. Yergi ve övgüleriyle etkili bir şair, gündemi belirleme veya ona yön verme

kudreti taşımıştır. Halifelerin ve devlet adamlarının bigâne kalamadığı şairlerle dönemin

kâtiplerinin çeşitli yönlerden münasebetleri olmuştur. Kaynaklarda alt kademelerdeki

kâtiplerin şairlerle münasebeti hakkında fazla bilgi bulunmaz. Daha ziyade üst düzey

kâtiplerin şairler tarafından övülmesi veya yerilmesi, şairlerin himaye edilmesi türünden

haberlere rastlanmaktadır.

Bermekîler’in edebiyata duydukları ilgi ve ona verdikleri değer pek tabiî şairleri

de kapsamıştır. Örneğin şair el-Muhayyem er-Râsibî, Dîvânü’l-harâc reisi Muhammed

b. Mansûr b. Ziyâd’ın hâmiliğinde 100 bin dirhem kazanç elde etmiştir. Muhammed’in

ölümü üzerine yeni bir hâmi arayışına giren şair, usta şairlere çok değer veren

Muhammed b. Yahyâ el-Bermekî’nin himayesine girmiştir. 316 Hicivleriyle tanınan

Abbâd el-Muharrik’in Muhammed b. Yahyâ’yı metheden şiirler söylemiş olması,317

onun daha başka şairlere ziyadesiyle ihsanlarda bulunduğuna işaret etmektedir.

Üst düzey kâtipler meşhur bir şairi evinde ağırlamaktan onur duymuşlardır.

Hârûnürreşîd zamanında Mısır’ın harâc işlerinden sorumlu Hasîb b. Abdülhamîd,

Rakka’da bulunduğu bir sırada dönemin ünlü şairi Ebû Nüvâs’ı (198/813 [?])

kendisinden şiir dinlemek için davet etmiştir. Bu davetten habersiz olan bir grup şair de

315
Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 151-153.
316
İbnü’l-Cerrâh, 98-99; Cehşiyârî, 349-350.
317
İbnü’l-Cerrâh, 104-105.

100
Hasîb’e gitmek üzere yola çıkmış, ama Ebû Nüvâs’ın Rakka yolunda olduğunu şairler

öğrendiklerinde geri dönmeye karar vermişlerdir. Bunu öğrenen Ebû Nüvâs, onların

yanına uğrayıp endişelerini bertaraf etmiş ve hep birlikte Hasîb’in huzuruna çıkmalarını

sağlamıştır. 318

Kâtiplerin tabiplerle de yakın münasebeti olmuştur. Bu durum, her iki meslek

erbabının devlet erkânına hizmet etmeleri ve edipler zümresi içinde görülmesiyle

alakalıdır denilebilir. Öte yandan aynı aileden hekim ve kâtip olarak öne çıkan

bireylerle karşılaşmak da mümkündür. Dahası hem tabiplik hem kâtiplik mesleğini icra

etmiş bazı isimlere de rastlanmaktadır. 319 Selmûye (veya Selmeveyh) b. Benân (ö.

226/841), Yûsuf b. İbrahim İbnü’d-Dâye (ö. 265/879), Ali b. Rabben et-Taberî (ö.

247/861’den sonra) 320 ve Ubeydullah b. Buhtîşû‘ bunlar arasında en bilinen

kimselerdir. 321

Halifeliği sırasında Mu‘tasım’ın özel hekimliğini üstlenen Hıristiyan Selmûye b.

Benân, bir süre sonra halifenin özel kâtipliğini de yapmaya başlamıştır. Mu‘tasım’ın

vali ve komutanlara gönderdiği mektupları ve Dîvânü’t-tevkî‘den gelen yazılara

halifenin vermiş olduğu cevapları (tevkî‘) bizzat Selmûye yazmıştır. Kardeşi İbrahim ise

ülkenin Beytülmâl hazinesinin başına getirilmiştir. Yetki ve konumu münasebetiyle

onun mührüyle halifenin mührünün aynı yerde durduğu, iki kardeşin halife nezdindeki

mertebelerine o güne kadar başka herhangi bir kimsenin ulaşamadığı ve halifenin

Selmûye’yi “babam” diye andığı kaydedilir. 322

318
Cehşiyârî, 367.
319
Emevîler’in ilk dönemlerinde yaşamış olan İbn Usâl’dan tabip ve kâtip olarak bahsedilmektedir.
Taberî, V, 227-228; Cehşiyârî, 63; İbn Ebû Usaybia, 171-172.
320
Nedîm, II, 296.
321
Öztürk, Hristiyanlar, 607-608, 618, 652; Polatoğlu, 211, 226-228.
322
İbn Ebû Usaybia, 234. Ayrıca bk. Mârî, 77.

101
 Saray hekimlerinin daha çok muhasebe işlerini takip eden hususî kâtipleri

olmuştur. Mesela Hârûnürreşîd’in vefatına dek yirmi üç yıl halifenin özel tabipliğini

yapmış olan Cebrâîl b. Buhtîşû‘ (ö. 213/828) bu süre zarfında büyük bir servete

ulaşmıştır. Gelir kaynakları ve mal varlığının tek tek yazılı olduğu bir liste, oğlu

Buhtîşû‘un (ö. 256/870) sandığından çıkmıştır. İbn Ebû Usaybia, Cebrâîl’in kâtibi

tarafından yazıldığını belirttiği bu listeye eserinde olduğu gibi yer vermiştir. 323 Öyle ki

debdebeli yaşamıyla neredeyse halifeyle yarışır durumda olan ünlü hekimin ailesi, bu

evrakı bir övünç vesilesi olarak saklamıştır.

Abbâsî toplumunda cariyelik yaygın bir olgudur. Halifelerin, devlet adamlarının

ve varlıklı kimselerin cariyelerinin olduğu malumdur. Saraylarda bulunan cariyelerin bir

özelliği eğitimli olmalarıdır. Şiir ve müzik konusundaki birikim ve yetenekleri

cariyelerin değerini arttıran bir husustur. Sarayda veya sahibinin evinde tertip edilen

meclislere zaman zaman cariyeler de katılmış ve konukların huzurunda yeteneklerini

sergilemişlerdir. Dolayısıyla kâtiplerin cariyelerle sıkça karşılaşmaları imkân

dahilindedir. Nitekim kâtiplerle cariyeler arasında geçen çok sayıda haber

kaydedilmiştir. Bu haberler genellikle kâtibin şiir ve şarkı söyleyen bir cariyeye

hayranlık duyması ve tutku derecesinde ona bağlanması şeklindedir.

Rivayete göre İbn Râmin’in (veya Abdülmelik’in) Zerkâ Ümmü Sa‘de adındaki

cariyesi şarkılarıyla dinleyenleri mest eden biridir. Dinledikleri şarkı için Zerkâ’ya

bolca ihsanlarda bulunanlar arasında İbnü’l-Mukaffa‘ da vardır. 324 Sehl b. Rüstem’in

kâtibi Yahyâ ile Ya‘kûb b. Yahyâ el-Medâinî arasında geçen bir olayda Yahyâ’nın,

Süleyman b. es-Sâhir’in ünlü cariyesi Mehdiyye’nin endamını daha yakından görmek

için çaba sarf ettiği anlatılmaktadır. 325 İbrahim b. Abbas es-Sûlî’nin Sâmerrâ’da âşık

323
İbn Ebû Usaybia, 198-200.
324
Belâzürî, Ensâb, IV, 290; İbn Zübeyr, ez-Zehâir, 19.
325
Câhız, el-Mehâsin, 260-261.

102
olduğu şarkıcı bir cariyeden bir türlü ayrılamadığı kaydedilmektedir. 326 Hasan b.

Vehb’in cariyelerle vakit geçirmekten hoşlandığı, bazılarına tutku ile bağlandığı

belirtilmektedir. 327 Hasan b. Recâ b. Ebü’d-Dahhâk ile Ebü’s-Sakr İsmail b. Bülbül’ün

şarkıcı bir cariye için çekiştikleri, Ebü’s-Sakr vezir olunca bu cariyeye sahip olduğu

kaydedilmektedir. 328 Vezir İbn Mukle’nin kâtibi Ebû Ahmed Fazl eş-Şîrâzî’nin boş

vakitlerini şarkıcı bir cariye ile geçirdiği ve elinde avucunda ne varsa kendisi uğrunda

harcadığı, ayrıca bu halinin herkese malum olduğu kaydedilir. 329

Mütevekkil’in cariyesi Fazlü’ş-Şâire ile Dîvânü’r-resâil reisliği yapmış olan Saîd

b. Humeyd’in birbirlerine yazdıkları şiirler 330 ve Fazlü’ş-Şâire’nin, kan aldırdığı günde

Saîd’e gönderdiği hediyeler 331 kaynaklara geçmiştir.

İbrahim İbnü’l-Müdebbir ile Me’mûn’un cariyesi ve ünlü şarkıcı Arîb’in

birbirlerine âşık oldukları, yazıştıkları ve hediyeleştikleri kaydedilir. 332 İlerleyen

yaşında Arîb’in, dıyâ‘ statüsündeki bir arazinin kendisine devredilmesi ve mûsikişinas

olarak yetiştirdiği iki cariyesine ihsanda bulunması için İbnü’l-Müdebbir’i ziyaret ettiği

anlatılmaktadır. 333

Ebân el-Lâhıkî, en-Nattâfî’nin cariyesi ‘İnân ile aynı mecliste bulundukları ve

karşılıklı beyitler okudukları, 334 benzer şekilde Ebû Osman Saîd b. Vehb

326
İsfahânî, el-Eğânî, X, 38, 40, 50.
327
Veşşâ, ez-Zarf, 314; İsfahânî, el-Eğânî, XXIII, 95-100, 104-107, 109; İbn Zübeyr, ez-Zehâir, 20.
328
İbnü’l-Ebbâr, İ‘tâb, 168-169.
329
Tenûhî, Nişvâr, II, 60-71; VIII, 263-264.
330
İsfahânî, el-Eğânî, XIX, 218-219, 221, 222.
331
İbn Zübeyr, ez-Zehâir, 19.
332
İsfahânî, el-Eğânî, XXII, 110, 113, 115-116, 121-122, 124-129.
333
Tenûhî, Nişvâr, I, 270-273.
334
Sûlî, Ahbâru’ş-Şuarâ, 23; İsfahânî, el-Eğânî, XXIII, 144; İbnü’s-Sâî, Nisâu’l-Hulefâ, 50-51.

103
Bermekîler’den birinin şair cariyesi Hasnâ ile uzun uzadıya oturup şiir okuduğu335

nakledilmektedir.

Cariyelerle yakından görüşme imkânına sahip olan kâtiplerin onlara dair kitap

yazdıkları da vakidir. Nitekim ince zevkli ve edip kâtiplerden İbrahim b. Îsâ en-

Nasrânî’nin Ahbâru’l-Cevârî adıyla bir kitap 336 ve Ümmü Ca‘fer Zübeyde’nin kâtibi Ali

b. Dâvûd’un ise hür ve köle kadınlara (Kitâbü’l-Hurre ve’l-Eme) ve kibarlara (Kitâbü’z-

Zurrâf) dair eserler 337 kaleme aldıkları rivayetler arasındadır.

Kâtiplerin görev başında ve onun dışındaki zamanlarda sergiledikleri tutum ve

davranışlardan ötürü halk arasında onlara dair birtakım tasavvurlar da oluşmuştur.

Siyasetnâmelerde ve edebü’l-kâtib eserlerinde idealize edilen kâtip tipolojisinin aksine

olumsuz yönlerinin öne çıktığı bir kâtip imajı da bulunmaktadır.

Kâtiplerin genellikle açgözlü oldukları, içinde bulundukları maddî imkânların

daha iyi hale gelmesi yönünde çabaladıkları ve bazılarının bu uğurda haksız kazanç elde

etmeye, yani rüşvet almaya yatkın oldukları belirtilmiştir. Bu meyanda Meymûn b.

Meymûn kâtibe ilişkin olarak şöyle demiştir: “Kâtibe bir işin düştüğünde, elçin tamah

olsun.” 338

Kâtiplerin vergi gibi malî işlerde yetki sahibi olmaları nedeniyle onlarla iyi

geçinmenin kişiye yarar sağlayacağı, aksi takdirde zararlı çıkılacağı yönünde de bir

kanaat vardır. Nitekim bu konuda şöyle bir söz nakledilmektedir: “Kâtipler kendileriyle

dost olanları zengin ederler; kendilerine düşman olanları ise yoksulluğa duçar

ederler.” 339

335
İsfahânî, el-Eğânî, XX, 218-219.
336
Nedîm, I, 405.
337
Nedîm, I, 375.
338
İbn Kuteybe, Uyûnu’l-Ahbâr, III, 124.
339
Câhız, el-Beyân, I, 287.

104
 Câhız’ın müstakil olarak cimriler üzerine yazdığı eserinde cimriliğiyle meşhur

kâtipler de yer almaktadır. Muveys’in ve Kesker valisi Dâvûd b. Ebû Dâvûd’un kâtibi

Ebû Muhammed Abdullah b. Kâsib el-Hızâmî hakkında: “Allah’ın yarattıkları arasında

en cimri ve en iyi kimseydi. Cimrilik hakkında sözleri vardır. Nitekim cimriliğin

yanında durur, onu üstün tutar, delillerle savunur ve insanları cimri olmaya çağırır.”

şeklinde bahsedilir ve cimriliğe dair yaşamından örnekler ve sözleri sıralanır. 340 Sehl b.

Hârûn da cimriliği ile tanınan kâtiplerdendir. 341 Hatta onun, cimriliği öven ve

muhatabını buna teşvik eden bir risâle kaleme aldığı kaydedilir. 342 Vezir İbnü’l-Furât’ın

kâtibi Ebû Abdullah ez-Zencî de cimriliği ile anılmaktadır. 343

Câhız, kâtiplerin kötü tabiatını yerdiği risâlesinde onları hizmetkâr, efendisinin

şikâyetlerini duymak durumunda kalan bir kul, hüküm altındaki köle, ardından gidilen

değil birilerinin ardına takılan kimse olarak tarif eder. 344

1.10. Dinî, Mezhebî ve Etnik Aidiyetler

Farklı dinî ve etnik yapılardan oluşan Abbâsî toplumunda kâtiplerin aidiyetleri,

merak edilen konuların başında gelmektedir. Buna bağlı olarak şekillenmiş kimlikler,

tarihin her döneminde olduğu gibi Abbâsî kâtiplerini de yakından ilgilendirmiştir.

Konuyla alakalı biyografik verilerde ilgili kâtibin dinî, mezhebî, etnik aidiyetlerine dair

sıkça düşülmüş kayıtlar, bu konunun kendi dönemi itibariyle temel bir mesele olduğunu

göstermektedir. Bununla birlikte mevcut verilerden Abbâsî kâtiplerinin aidiyetlerini

açık biçimde ortaya koymak güçtür. Emevîler döneminden itibaren artan din değiştirme

hadiseleri, Abbâsî kâtiplerini de kapsayacak şekilde devam etmiştir. Şu var ki bu

konuda kaydedilen bilgiler, bazı üst düzey kâtiplerle sınırlıdır. Öte yandan bazı

340
Câhız, el-Buhalâ, 59-65.
341
Câhız, el-Buhalâ, 9, 105, 130, 154; İbn Abdürabbih, VII, 200-201.
342
Nedîm, I, 373; Yâkût, el-Üdebâ, III, 1409. Risalenin metni için bk. Câhız, el-Buhalâ, 9-16.
343
Tenûhî, el-Ferec, III, 98.
344
Câhız, “Zemmü Ahlâki’l-Küttâb”, 190-191.

105
kâtiplerin Arap olmadıkları halde mevlâsı oldukları kabileye nisbetle anılmaları da etnik

kimliğin tespitini zorlaştırmaktadır. Buna rağmen dönemin kâtiplerinin aidiyetlerine

dair mevcut bilgilerden yola çıkarak genel bir tasvir yapmak mümkündür.

1.10.1. Dinî Kimlikler

Abbâsî kâtipleri dinî mensubiyetleri bakımından Müslüman ve gayrimüslim

olmak üzere iki gruba ayrılırlar. Müslümanlar mezhepleri açısından gruplandırılırken,

gayrimüslimler ise Hıristiyanlar başta olmak üzere Mecûsîler ve Yahudilerden

müteşekkildir. Bu temel iki grubun dışında kalan, özellikle İslam’a karşı tutumlarından

hareketle zındık ve mülhid olarak tarif edilen üçüncü bir topluluk da vardır.

Devletin izlemiş olduğu din siyaseti, kâtipleri doğrudan etkileyebilmiştir.

Kâtipler arasında din değiştirme olgusu ve mezhebî eğilimler, din siyasetiyle yakından

alakalı olmuştur. Bir kâtip için üst makama gelmek veya sahip olduğu mevkii muhafaza

etmek dinî tercihlerine etki edebilmiştir. 345 Bu bağlamda “Halk, sultanlarının dini

üzeredir.” sözünün 346 kâtipleri de kapsadığı söylenebilir.

Vezirlik makamına gelebilmenin şartlarından biri Müslüman olmaktır.

Dolayısıyla Abbâsî vezirleri arasında gayrimüslim birine rastlanmaz. Fakat Ebû

Ubeydullah b. Yesâr (Yahudi), Feyz b. Ebû Sâlih (Hıristiyan), Fazl b. Sehl (Mecûsî),

Fazl b. Mervân (Hıristiyan), Süleyman b. Vehb (Hıristiyan) ve Sâid b. Mahled

(Hıristiyan) gibi vezirler ise sonradan Müslüman olmuş kimselerdir.

İslam toplumunda devlet kademelerinde gayrimüslim istihdam eden ilk halifenin

Muâviye olduğu belirtilir. 347 Emevîler döneminde yaygın hale gelen gayrimüslim

istihdamı, 348 Abbâsîler döneminde de devam etmiştir. Bu durum Abbâsîler zamanında

345
Hodgson, İslâm’ın Serüveni, I, 193; Chokr, 93.
346
İbn Kuteybe, Uyûnu’l-Ahbâr, I, 48; Seâlibî, Letâifü’l-Meârif, 71; Abbâsî, Âsârü’l-Üvel, 71, 118; İbn
Haldûn, Târîh, I, 184.
347
Ya‘kûbî, Târîh, II, 155.
348
Geniş bilgi için bk. Çakan, 49-126.

106
sürekli tartışma konusu olmuştur. Kâtiplik ve tabiplik başta olmak üzere çeşitli alanlarda

istihdam edilen gayrimüslimler, Müslüman tebaanın sık sık tepkisini çekmiş; nitekim

bazı halifeler gayrimüslimleri devlet kademelerinden uzaklaştırmaya yönelik birtakım

kararlar almışlardır. 349

Hıristiyanlar
Gayrimüslim kâtipler büyük oranda Hıristiyanlardan meydana gelmiş ve sayıları

Müslümanlarla kıyaslanacak ölçüde fazla olmuştur. 350 Müslümanların tepkisine ve

halifelerin aldığı tedbirlere rağmen bu durumun uzun süre devam etmesi, Müslüman

idarecilerin kararsız duruşları ve Hıristiyan kâtiplerin görevlerinin başında kalmak için

verdikleri ihtimam ve gayret ile açıklanabilir.

Bizans’la sürekli mücadele halinde olan Emevîler, kendi Hıristiyan tebaasını

kazanmak, Bizans’a meyletmelerini önlemek adına onları istihdam etmiş olabilir.

Abbâsîler ise mevcut yapıyı değiştirebilecek sayıda Müslüman kâtibe sahip olmadıkları

için bu durumun devam etmesini kabullenmiş gibidir. Hıristiyan kâtipler açısından

bakıldığında ise azınlık konumunda olmaları nedeniyle ve bir hizmet sektörü olması

hasebiyle kâtipliğe yönelmiş olabilirler. Ayrıca bu mesleğin kendi dindaşları arasında

kalması konusunda da gayret sarf ettikleri söylenebilir ki her an ellerinden çıkma

tehlikesi olan kâtiplik mesleğinin sağladığı imkânlardan mahrum kalmamak için onu

hakkıyla sürdürme yönünde çabalamaları gerekmiştir.

Bizanslı tarihçi Theophanes, miladî 759-60 yılında Hıristiyanlara duyulan

husumet nedeniyle kâtiplik yapmalarının yasaklandığını, fakat Müslümanların kayıt

işlerinde yetersiz olmaları sebebiyle bu kararın uzun süre uygulanamadığını belirtir. 351

349
Öztürk, Hristiyanlar, 359 vd., 382, 570-574, 586-588.
350
Câhız, “er-Red ale’n-Nasâra”, 316.
351
Theophanes, 120.

107
 Şu rivayet bu husumetin devam ettiğini göstermektedir: Mu‘tazıd Âmid

seferinde şehri itaat altına aldıktan sonra beraber sefere çıktığı oğlu Ali’yi [Müktefî]

Âmid ve civar bölgelerin idaresini yürütmesi için orada bırakarak döner (19

Cemâziyelevvel 286/2 Haziran 899). Bu sırada Ali’nin kâtibi olan Hüseyin b. Amr en-

Nasrânî, şehzadenin idaresinde bırakılan bölgelerin malî işlerini takip etmek ve âmilleri

ile yazışmaları yürütmekle görevlendirilir. 352 Bir Hıristiyan kâtibin geniş yetkilerle

donatılmasını dönemin şairi el-Halî‘ şöyle hicveder:

Kur’ân düşmanı Hüseyin b. Amr Araplara yapmıştır yapacağını

O göründü mü, heybetinden saf saf dizilip ayakta bekler Müslümanlar

“Câselîk gelmiş!” denildiğinde yalınayak ve sendeleyerek ona doğru yürürler 353

Müktefî ve Muktedir dönemlerinde vezirlik yapmış olan Abbas b. Hasan’ın (ö.

296/908) son zamanlarında Hıristiyanlar ön plana çıkmış, onlardan olan kâtiplerin sayısı

bir hayli artmıştır. Bu durum Muktedir’e arz edilmiş, o da vaktiyle Mütevekkil’in

yaptığı gibi onları işten çıkarma ve istihdam etmeme yoluna gitmiştir. Fakat çok

sürmeden bu uygulama yürürlükten kaldırılarak eski hale geri dönülmüştür. 354

Muktedir zamanında vezir olmak için çabalayan Vehb ailesinden Hüseyin b.

Kâsım b. Ubeydullah, Hıristiyan kökenli olduğu belirtilen Başkomutan Mu’nîs el-

Muzaffer ve ona yakın olan Hıristiyan kâtiplerle bağ kurmaya çalışmıştır. Kendilerine

olan yakınlığını ispatlamak için onlara: “Ailem sizlerdendir, dedelerim de sizin

büyüklerinizdendir.” demiştir. Zira dedesi Ubeydullah b. Süleyman ile ilgili olarak

Mu‘tazıd döneminde günün birinde elinden bir haç düşürdüğü ve bunu gören insanlara:

“Bu yaşlılarımızdan kalma teberrüken bulunan bir şey, bir şekilde elbisemize

iliştirilmiş.” dediği nakledilmiştir. Hüseyin b. Kâsım bu gibi şeyleri emeline ulaşmak

352
Taberî, X, 70-71. Kâtibin ismi Hasan b. Ömer olarak da geçer (Mârî, 83).
353
İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VI, 505-506.
354
Sûlî, Evrâk (295-315), 31, 58; Arîb, 33. Ayrıca bk. Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, II, 182.

108
için kullanmıştır. 355 319-320/931-932 yıllarında yedi ay kadar vezirlik yapmış olan356

Hüseyin b. Kâsım’ın bu makama gelmek için Hıristiyan kâtiplerin gönüllerini

kazanmaya çalışması, bu dönemde Hıristiyan kâtiplerin sayıca çokluğuna ve etkin

konumda olmalarına işaret etmektedir.

Üst düzey Hıristiyan kâtipler, dindaşlarının beklentilerini halifeye arz edebilecek

ve Hıristiyan din adamlarının tayininde halifeye telkinde bulunabilecek bir konum

taşımışlardır. 357 Mansûr ve Mehdî döneminde Cezîre bölgesinin valisi olup orayı

Musul’dan idare eden Mûsâ (veya Ebû Mûsâ) b. Mus‘ab’ın kâtibi Ebû Nûh el-Enbârî,

dindaşlarının devlet kademelerinde görev almalarına aracılık ettiği gibi 162/778-79

yılındaki patrik seçimlerinde de belirleyici kişi olmuştur. 358

Mecûsîler
Sâsânîler’in resmî dini olan Mecûsîlik, İslam fetihleri neticesinde mensuplarını

gitgide kaybetmeye başlamıştır. Mecûsîler Emevîler döneminde bireysel ve kitlesel

halde İslam’a girmeye başlamış, bu durum Abbâsîler döneminin başlarında da devam

etmiştir. Abbâsîler’in ilk asrında İbnü’l-Mukaffâ‘ ve Fazl b. Sehl gibi Mecûsîlikten

ihtida etmiş kâtiplere dair ayrıntılara rastlamak mümkündür.

Fars kökenli kâtipler, çeşitli görüş ve önerilerinde kadim kültürlerini yeniden

diriltmek ve eski dinlerine geri dönme arzusu taşımakla itham edilmiş; bu durum

rakiplerince onlara karşı siyasî bir malzeme olarak kullanılmıştır. Buna dair Bermek

ailesiyle ilgili iki hadise anlatılmaktadır: İlkine göre, Bağdat’ın inşası sırasında

Sâsânîler’in payitahtı olan Medâin şehrinin kalıntılarını ve yıktırılmak suretiyle Kisrâ

sarayının inşa malzemesini kullanma konusunda Ebû Ca‘fer el-Mansûr, Hâlid b.

Bermek’le istişarede bulunur. Hâlid sarayın İslam’ın zaferinin bir nişanesi olarak

355
Arîb, 141.
356
Sourdel, Le Vizirat, II, 463-467; Hançabay, 167-174.
357
Mârî, 83; Öztürk, Hristiyanlar, 112.
358
Halîfe, 441; Mârî, 71-72; Öztürk, Hristiyanlar, 106-107.

109
kalması için yıkılmaması yönünde görüş beyan edince Mansûr: “Heyhat ey Hâlid! sen

bu fikre Acem dostlarına meylinden ötürü karşı çıkıyorsun.” diye cevap verir ve onu

dinlemeyip sarayın yıktırılmasını emreder. 359 İkinci hadiseye göre, Hârûnürreşîd

zamanında harâc toplamada takip edilen güneş takviminde her yıl ortaya çıkan altı

saatlik farkın hesaba katılmaması sebebiyle vergiler hasat zamanından erken

toplanmaya başlar. Yahyâ b. Hâlid, çözüm önerisi olarak Sâsânîler döneminde 120 yılda

bir takvime bir ay eklendiğini, Yezdicerd’in ölümünden (30/651) sonra bu uygulamanın

ihmal edildiğini Hârûnürreşîd’e hatırlatır. Ancak Yahyâ’nın hasımları bunu, Farslara

özgü bir geleneği diriltme çabası olarak yorumlar ve: “Yine Mecûsîlik damarı kabardı.”

sözleriyle propagandaya dönüştürürler. Böylece bu öneri, uygulama aşamasına

geçemez. 360

Sehl ailesinden Vezir Fazl ve Me’mûn döneminin ilk yıllarında bir süre Irak’ın

idaresinden sorumlu olan kardeşi Hasan hakkında onlardan memnun olmayanların

ağzından “Mecûsî” ve “Mecûsî oğlu Mecûsî” gibi sözler duyulduğuna rastlanır. 361 Öte

yandan Fazl’ın henüz İslamiyet’i kabul etmiş olduğu günlerde, yeni dini özümsemesi

bağlamında Kur’ân’ı okurken onu bir ahlak ve siyasetnâme klasiği olan Kelîle ve Dimne

gibi güzel bulduğu nakledilir. 362

Yahudiler
Emevîler ve Abbâsîler’de Yahudiler de kâtip olarak istihdam edilmiş ancak oran

bakımından oldukça düşük olduğu görülmektedir. Bunun başlıca nedeni Yahudi

nüfusunun diğer din mensuplarına göre çok az olmasıyla birlikte Bizans ve Sâsânîler’de

359
Taberî, VII, 650-651; İbnü’l-Fakîh, 287-288; Kitâbü’l-Uyûn, III, 256. Başka bir rivayette aynı olay
bağlamında Mansûr’a kisrânın sarayını yıkmamasının daha münasip olacağı yönünde detaylı bir açıklama
getiren bir Fars kâtipten söz edilir (İbnü’l-Cevzî, VIII, 73-74).
360
Bîrûnî, el-Âsârü’l-Bâkiye, 38-39.
361
Taberî, VIII, 549; Cehşiyârî, 442. Babaları Sehl b. Zâdânferrûh, Yahyâ el-Bermekî’nin mevlâsı Sellâm
b. el-Ferec’in vesilesiyle Müslüman oluştur. Cehşiyârî, 333.
362
Kıftî, el-Hukemâ, 111.

110
devlet kademelerindeki görevlerin kendilerine kapalı olmasıdır. Bu dönemlerde memur

olamayan Yahudiler ticaret, ziraat ve çeşitli zanaatlara yönelmiştir. Bu gelenek

Abbâsîler döneminde önemli ölçüde devam etmekle birlikte Yahudi veya bu dinden

İslam’a girmiş kâtiplere az da olsa rastlanmaktadır. 363

Bunlardan biri, kâtiplikten vezirliğe yükselmiş olan Ebû Ubeydullah Muâviye b.

Ubeydullah b. Yesâr’dır. Bu ailenin İslam’a girişinin bizzat Muâviye ile mi yoksa

babası Ubeydullah’la mı başladığı belli değildir. Babasının Emevîler zamanında

Ürdün’de sâhibu’l-maûne (emniyet amiri) kâtipliği yaptığı ve mevâlîden olduğu

kaydedilmektedir. Ebû Ubeydullah ise Halife Mansûr tarafından Bağdat’a getirilerek

oğlu Mehdî’nin kâtibi yapılmıştır. Mehdî’ye emîrlik döneminde danışmanlık da yapmış

olan Ebû Ubeydullah, halifeliğinde ise veziri olmuştur. Ancak Hâcib Rebî‘ b. Yûnus’un

çevirdiği entrikaların sonucunda Ebû Ubeydullah’ın oğlu Abdullah 364 zındıklık suçuyla

yargılanarak öldürülmüş ve buna bağlı olarak halifeyle araları açılan Ebû Ubeydullah

vezirlikten azledilerek yerine Ya‘kûb b. Dâvûd getirilmiştir.365 Bu gelişmelerin

yaşandığı bir sırada halife, Ebû Ubeydullah’ın mevlâsı olduğu Eş‘ârîlerden bir adamı

ağır şekilde cezalandırması üzerine asabiyet duygusu harekete geçen Ebû Ubeydullah,

halifeye “adamı öldürmekten beter ettiğini” belirterek tepki göstermiş, Mehdî de: “Ey

Yahudi! Çık huzurumdan, Allah sana lanet etsin.” sözleriyle Ebû Ubeydullah’ı

azarlamıştır. 366 Bu rivayetten Yahudi kökenli mühtedi bir kâtibin (veya vezirin) yeri

geldiğinde kendisinin ya da atalarının eski dininden ötürü hakarete uğradığı

anlaşılmaktadır.

363
Arslantaş, İslâm Toplumunda Yahudiler, 223-224.
364
Salih olarak geçer. Ya‘kûbî, Târîh, II, 280.
365
Taberî, VIII, 137-139; Cehşiyârî, 195, 229-232.
366
Taberî, VIII, 139-140.

111
 Sonraki dönemlerde nadir de olsa Yahudi kâtiblere rastlanmaktadır. Nitekim

Müstaîn döneminin önde gelen komutanlarından Bâğir’in arazilerinin gelirini böyle biri

takip etmiştir. 367

Maniheistler
III. yüzyılda Irak’ta yani Sâsânî topraklarında doğan ve farklı bölgelere yayılan

Maniheizm’in inanç temelini, ışık ve karanlık yahut iyilik ve kötülük şeklindeki

birbirine zıt iki aslî prensibe dayanan gnostik bir düalizm oluşturmaktadır. İslam

fetihlerini müteakip Maniheistlere zimmî statüsü verilmiş, Abbâsî döneminde de

müsamaha gösterilmiştir. 368 Şair ve mütercim bir kâtip olan Ebân b. Abdülhamîd el-

Lâhıkî (ö. 200/815-16) fikirlerinden ötürü Şuûbî ve zındık olarak nitelenmiş olmakla369

birlikte şair Ebû Nüvâs tarafından da Mani’yi rab bilmek ve zındıklarla oturup

kalkmakla tavsif edilmiştir. 370

İbnü’l-Mukaffâ‘ın Mani ve Mezdek 371 dinleriyle karışık Mecûsî inancına sahip

olduğu iddia edilmektedir. Muhtemelen çevirmiş olduğu eserlere 372 ve Kâsım er-

Ressî’nin (ö. 246/860) ona yönelik yazdığı reddiyeye bağlı olarak böyle bir sonuca

varılmıştır. 373 Öte yandan İbnü’l-Mukaffa‘ın Müslüman olduktan sonra da Mecûsîlerin

ateşgedesini ziyaret etmeyi sürdürdüğü aktarılmaktadır. 374

367
Taberî, IX, 278.
368
Gündüz, “Maniheizm”, 575.
369
Câhız, el-Hayevân, IV, 448-450, 451; Chokr, 414-417.
370
Sûlî, Ahbâru’ş-Şuarâ, 11-12.
371
M.S. V. yüzyılda İran’da ortaya çıkan düalist ve gnostik karakterli reformist dinî hareket. Bk. Kenan
Has, “Mezdekiyye”, DİA, 2004, XXIX, 504-505.
372
İbn Deysân (ö. 222), Mânî (ö. 276) ve Mezdek’in kitaplarını tercüme ettiği kaydedilir. Ya‘kûbî,
Müşâkele, 204; Nedîm, I, 368.
373
Durmuş, “İbnü’l-Mukaffa‘”, 130, 131.
374
İbnü’l-Cevzî, VIII, 56.

112
 Senevîler (Düalistler)
Âlemi birbirine zıt iki kadîm aslın yarattığına inanan din veya mezhepleri ifade

eden Seneviyye (Düalizm) düşüncesine sahip kâtiplere Abbâsî toplumunda

rastlanmaktadır. Hârûnürreşîd’in Ebû Hâlid Ezdânkâzar’ı Senevî olduğu halde Harâc

divanına kâtip olarak aldığı kaydedilir. 375 Me’mûn dönemi kâtiplerinden İbrahim b.

İsmail b. Dâvûd el-Abertâî Senevî olmakla itham edilmiştir. 376

Zındıklar ve İbâhîler
Abbâsîler’in erken döneminde, dinî kimlikleri açısından kâtipleri ilgilendiren bir

gelişme de zındıklıkla mücadele hareketidir. Mehdî dönemiyle başlayıp Hârûnürreşîd

zamanına kadar devam eden zındıklara yönelik kovuşturma, çok sayıda kâtibi de içine

almıştır. Zındıklık başlarda Zerdüşt, Mazdek ve Mani’ye meyleden kişilere verilen isim

iken zamanla her türlü sapkın düşünceyi kapsayan bir kavram haline dönüşmüş ve

Müslüman kisvesi altında İslam’a aykırı birtakım gizli inançlar taşıdığına inanılan

kişiler için kullanılmıştır. Abbâsîler, zındıklığı İslam için ciddi bir tehdit, devletin

otoritesine ve bütünlüğüne yönelik bir hareket olarak algıladıklarından bunlara karşı

sistemli bir mücadele yürütmüş ve hiçbir surette müsamaha göstermemiştir. Mehdî

tarafından zındıkların tespit, kovuşturulması ve faaliyetlerinin engellenmesi için

Dîvânü’z-zenâdıka kurulmuştur. Ayrıca siyasî iktidarın, zaman zaman kendi otoritesi

için bir tehlike olarak gördüğü kişileri bertaraf etmek amacıyla söz konusu zındıklık

suçlamasını kullandığı da görülmektedir. 377

Bu bağlamda zındıklık suçlamasıyla yargılanan veya zındık damgası yiyerek

cezalandırılan kâtipler de olmuştur. Fars asıllı bazı kimselerde zındıklık eğilimleri

375
Câhız, “Zemmü Ahlâki’l-Küttâb”, 203. Ayrıca bk. Câhız, el-Beyân, I, 72; Cehşiyârî, 254.
376
Câhız, “Zemmü Ahlâki’l-Küttâb”, 204; Chokr, 126.
377
Bozkurt, Abbâsîler, 73-75.

113
bulunmakla birlikte beri tarafta Arap kökenli bazı şair, müzisyen ve nedimlerin de

zındık ve ibâhî olarak tanımlandıklarına rastlanır. 378

Halife Mansûr ile amcası Abdullah b. Ali arasındaki taht kavgasında kaybeden

tarafta yer alan ve Basra valisi Süfyân b. Muâviye’yle husumeti yüzünden öldürülmüş

olan İbnü’l-Mukaffa‘ 379 bazı kaynaklarda zındıklıkla nitelenmiştir. 380 Mehdî’nin şöyle

dediği nakledilir: “Zındıklık namına her ne kitap bulduysam, ardında İbnü’l-Mukaffa‘

yatmaktaydı.” 381 İbnü’l-Mukaffa‘nın zındıklık ve atalarının dini üzere yaşayıp öldüğü

şeklindeki açıklamalar onun ölümünden sonra, yazdıklarına ve bıraktığı etkiye binaen

zamanla ortaya çıkmış olabilir. Çünkü yazdığı eserler başta kâtipler olmak üzere birçok

kimse tarafından büyük beğeniyle okunmuş ve baş tacı edilmiştir. Onun eserlerinin dinî

metinler kadar ilgi görmesi, bazı dinî çevreleri harekete geçirmiş olabilir. İbnü’l-

Mukaffa‘ın zındıklığına delil gösterilen iki iddianın ölümünden yaklaşık iki asır sonra

gündeme getirilmiş olması bu durumu destekler mahiyettedir. 382

Bu iddiaların ilki, zındık olarak bilinen dört kişinin Kur’ân’ın bir benzerini

meydana getirmek (muârâza) üzere anlaştığını, bu işin de edebî inşa kabiliyetinden

ötürü İbnü’l-Mukaffa‘a tevdi edildiğini anlatan hikâyedir. Bu hikâye ilk olarak

352/963’te Bel‘âmî (382/992’de hayatta) tarafından muhtasar biçimde ve birtakım

eklemelerle Farsça hazırladığı Taberî Tarihi Tercümesi’nde geçer. 383 Diğer üç ismin

Salih b. Abdülkuddûs, Abdullah b. Ebû Ubeydullah (Mehdî’nin vezirinin oğlu, İbnü’l-

Mukaffa‘nın öldüğü belirtilen 140/757 yılında on beş yaşında olmalı) ve Abdullah b.

Dâvûd b. Ali’nin (140/757 yılında yedi yaşındadır) İbnü’l-Mukaffa‘ ile birlikte hareket

378
Chokr, 30,
379
Belâzürî, Ensâb, IV, 292-295; Ya‘kûbî, Târîh, II, 257; Cehşiyârî, 166-173.
380
Kaddûra, Şuûbiyye, 153-156; Chokr, 33, 146, 231-237, 264-272.
381
İbnü’l-Cevzî, VIII, 56.
382
Chokr, 231-235, 237, 277-282.
383
Bel‘amî, III, 477-479.

114
etmesi imkânsız görünmektedir. 384 Anlatımdan da kurgulanmış bir şey olduğu fark

edilen bu hikâyenin mütercim Bel‘âmî tarafından kitaba eklendiği anlaşılmaktadır.

İkinci iddia ise Mu‘tezilî âlim Kadı Abdülcebbâr’ın (ö. 415/1025) İbnü’l-

Mukaffa‘ın Kelîle ve Dimne çevirisinin girişinde yer alan Berzeveyh’in dinî

tecrübelerini de içeren otobiyografisini gerçekte kendisinin yazdığını ileri sürmesidir.

Kadı Abdülcebbâr İbnü’l-Mukaffa‘ın önceki dininin etkisinden henüz kurtulamadığının

konuşulduğundan bahseder. 385 Aynı şekilde Bîrûnî de kitaptaki Berzeveyh bölümünün

İbnü’l-Mukaffa‘ tarafından dinî inançları zayıf olan kimseleri şüpheye düşürmek ve

onları Maniheizm’e çekmek için kendisi tarafından kitaba eklendiğini belirtmiştir. 386

Mehdî’nin halifeliğinin ilk yıllarında Dîvânü’l-harâc reisliği yapmış olan Ebû

Eyyûb Süleyman b. Eyyûb el-Mekkî’nin oğlu zındıklık ithamıyla tutuklanıp getirilen

topluluğun içindeydir (166/782-83). Zındıklığını ikrar edip tövbe edince Mehdî onun

serbest bırakılmasını emretmiştir. 387

Mansûr’un kâtibi ve Dîvânü’l-harâc reisi Yezîd b. el-Feyz, Mehdî zamanında

Ömer el-Kelvezânî başkanlığında yürütülen tahkikat sonucunda zındıklığını itiraf edince

hapse atılmış, bir yolunu bulup hapisten kaçmış, fakat yakalanamamıştır. 388

Hârûnürreşîd’in zındıklıkla suçlananlara verdiği emânda ise Yezîd b. Feyz istisna

tutulmuştur.389

Mehdî, zındıklıkla itham edilen şair İbrahim b. Seyâbe’yi yakalatıp ona ait

kitapları getirtmiş, fakat delil olacak herhangi bir şeye rastlayamayınca emân verip onu

kâtip edinmiştir. İbrahim belîğ ve fasîh kişiliği sayesinde Mehdî’nin meclisinde ve

384
Chokr, 232.
385
Kadı Abdülcebbâr, Tesbît, 154-155.
386
Bîrûnî, Tahkîk mâ li’l-Hind, 123.
387
Taberî, VIII, 140; Cehşiyârî, 232; Chokr, 108.
388
Taberî, VIII, 165; Cehşiyârî, 234; Chokr, 409.
389
Taberî, VIII, 234.

115
huzurunda bir süre kâtiplik yapmış, fakat daha sonra itham edildiği hususlar390

doğrulanınca, saraydan kovulmuştur. İbrahim’in bundan sonraki hayatı insanlara el

açmakla geçmiştir. 391

Mehdî’nin veziri Ebû Ubeydullah Muâviye b. Yesâr’ın oğlu zındıklık sebebiyle

yargılanmış ve zındıklardan olduğuna hükmedilerek öldürülmüştür. Hâcib Rebî‘ b.

Yûnus’un entrikaları sonucu oğlu öldürülen vezir, akabinde yine Rebî‘in telkinleriyle

halife tarafından azledilmiştir. 392

Mehdî zamanında zındıklık suçundan sorgulanıp tövbe ettiği için affedilenler

arasında üst düzey kâtip Süleyman b. Mücâlid’in oğlu İsmail’in de adı geçmektedir. 393

Emevîler’in son devirlerinde ve Abbâsîler’in ilk yıllarında farklı yerlerde

kâtiplik yapmış olan Hammâd ‘Acred ilerleyen zamanlarda Basra ve Kûfe’de bulunmuş

ve valilere nedimlik yapmıştır. Hammâd da zındık ve ibâhîler arasında

zikredilmektedir. 394

Halife adayı Îsâ b. Mûsâ’nın kâtibi Yûnus b. Ferve’nin de ismi zındıklar

arasında zikredilir. 395 Câhız’ın kaydettiğine göre Hammâd ‘Acred, Yûnus’un zındıklara

aldanıp onlara katıldığını ve Bizans kralına Arapların kusurları (mesâlib) ve -sözüm

ona- İslam’ın eksiklikleri (uyûb) hakkında bir kitap yazdığını iddia etmiştir.396

Hârûnürreşîd halife olunca kaçıp gizlenen kişilere eman vermiş; fakat Yûnus’u istisna

tutmuştur. 397 Yûnus Kûfe’de gizlendiği sırada ölmüştür. 398

390
İsfahânî ağırlıklı olarak onun zındık ve ibâhî yönünden bahseder (el-Eğânî, XII, 59-63). Ayrıca bk. İbn
Ebû Avn, el-Ecvibetü’l-Müskite, tür.yer.
391
İbnü’l-Mu‘tez, Tabakâtü’ş-Şuarâ, 119; Chokr, 412-413.
392
Chokr, 102-106.
393
Taberî, VIII, 163.
394
Chokr, 367-377.
395
İsfahânî, el-Eğânî, XIV, 227-228; Chokr, 409-410.
396
el-Hayevân, IV, 448. Ayrıca bk. Sûlî, Ahbâru’ş-Şuarâ, 10.
397
Taberî, VIII, 234.

116
 Hâdî zamanında zındıklarla mücadele devam etmiştir. Üst düzey bürokratlardan

Yaktîn b. Mûsâ ve oğlu Ali’ye kâtiplik yapmış olan Nehrevanlı Yezdân b. Bâzân da bu

dönemde zındıklık suçlamasıyla öldürülen kişiler arasında bulunmaktadır. Rivayete

göre Yezdân hac zamanı Mekke’de bulunduğu sırada, tavaf esnasında hervele yapanları

harman döven sığıra, Kâbe’yi de dolaylı yoldan harman yerine benzetmiştir. Bunun

üzerine Hâdî onu idam ettirmiştir. 399

Bermekîler de zındıklıkla itham edilmiştir.400 Nedîm, kendi döneminde

zındıklıkla itham edilenler arasında Muhammed b. Hâlid b. Bermek dışında

Bermekîler’in tamamı, Sehl’in iki oğlu Fazl ile Hasan, Mehdî’nin kâtibi [veziri]

Ubeydullah’ın oğlu Muhammed, Halife Me’mûn ve Vezir Muhammed İbnü’z-Zeyyât’ı

sıralar. Nedîm’in bir temrîz sigası olan ḳîle (denilir ki) kelimesini kullanmasından bunu

bir söylenti olarak değerlendirdiği anlaşılmaktadır. 401 Devlet idaresinde zirveye kadar

yükselmiş Bermek ve Sehl ailelerinin zındıklığının ayan beyan ortada olduğunu

söylemek güçtür. Her iki ailenin de halifelere rağmen devletin dizginlerini ellerine

geçirmenin bedelini ağır biçimde ödedikleri hatırlanacak olursa, kimi çevreler

tarafından zındıklıkla suçlanmaları daha da kolay olmuştur.

Kâtip Umâre b. Hamza’nın da şair Mutî‘ b. İyâs’la sürekli sohbet etmesine bağlı

olarak zındıklıkla itham edildiği söylenir. 402 Ancak onun ilk üç Abbâsî halifesiyle yakın

münasebetinin olduğu ve kesintisiz biçimde devlete hizmet etmesinden 403 yola çıkılarak

bunun bir iddiadan öteye geçmediği anlaşılmaktadır. 404

398
Câhız, “Zemmü Ahlâki’l-Küttâb”, 202-203.
399
Taberî, VIII, 190. Makdisî, bu kâtibin adını Ezdyâdâr (‫ )أزدﯾﺎدار‬ve İzedeyâdâr (‫ )إذداﯾﺎدار‬olarak iki
şekilde verir (el-Bed’, VI, 100). Ayrıca bk. Chokr, 38, 118-121.
400
Ferec, 54-58; Aykon, 109-112.
401
el-Fihrist, II, 405.
402
İsfahânî, el-Eğânî, XIII, 196-197.
403
Cehşiyârî, tür.yer.
404
Chokr, 365-366.

117
 Me’mûn nezdinde itibarı bulunan resâil kâtibi Ali b. Ubeyde er-Reyhânî (ö.

219/834) de zındıklıkla itham edilmiştir. 405 Çok sayıda Farsça eseri Arapçaya tercüme

etmiş olmasının bu konuda etkisi olduğu düşünülebilir.

Mu‘tasım zamanında harâc ve diğer vergi işlerinin tümünü denetleyen Nasr b.

Mansûr b. Bessâm’a 406 kâtiplik yapan edip ve şair Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ebân el-

Kunnâî zındıklık suçundan hapsedilmiş, sonra serbest bırakılmıştır. Ayrıca onun Acem

olmakla övünen şiirlerinin çok olduğu belirtilmiştir. 407

Mütevekkil zamanında İsfahan kadısı olan Ahmed b. el-Vezîr, kâtibi zındıklıkla

itham edildiği için azledilmiştir.408

Abbâsîler’in ikinci asrında zındıklık tartışmaları sona ermiş görünse de bu kez

dinden çıkmakla (ilhâd) itham edilmek gündeme gelmiştir. İlhâd suçuyla yargılanıp

öldürülenler arasında kâtipler de olmuştur.

İbn Ebü’l-Azâkır eş-Şelmeğânî olarak bilinen Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali, Şiî

mezhebine bağlı bir kâtiptir. O, bir süre sonra hulûl (ilâhî zâtın veya sıfatların

kendisinde toplandığını iddia etme) ve tenasüh inancını izhar edip bazı insanları

etrafında toplamıştır. Kendisine tâbi olanlar arasında Muktedir döneminde vezirlik

yapmış olan Ebû Ali Hüseyin b. Kâsım İbn Vehb, seçkin bir kâtip ve edip olan Ebû

İshak İbrahim b. Muhammed İbn Ebû Avn, Vezir Ali b. Îsâ’nın hâcibi Muhammed b.

Abdûs el-Cehşiyârî’nin oğlu Ahmed, Ebû Ca‘fer İbn Bistâm ile kardeşi Ebû Ali gibi

kâtip kökenli kimseler de bulunmaktadır. 409 Râzî’nin halifeliğinin ilk yılında İbn Ebû

Avn, tâbi olduğu Şelmeğânî’yle birlikte mülhidlikle suçlanıp Bağdat’ta idam edilmiştir

405
Nedîm, I, 371.
406
Taberî, IX, 20.
407
Merzübânî, Mu‘cemü’ş-Şuarâ, 442.
408
Ebû Nuaym, Târîhu İsbahân, I, 114
409
Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, II, 241-243; Miskeveyh, Tecârib, V, 185-186, 357; Bîrûnî, el-Âsârü’l-Bâkiye,
261-262; Yâkût, el-Üdebâ, I, 106-114; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VII, 26-29.

118
(322/934). Onun siyasî entrikalar sonucu idam edildiği de söylenir. 410 Rakka’ya sürgün

edilmiş olan Hüseyin b. Kâsım da aynı suçtan dolayı bir ay sonra Râzî’nin gönderdiği

adam tarafından öldürülmüş ve kesilen başı Bağdat’a getirilmiştir.

1.10.2. Mezhebî Bağlar ve Eğilimler

Müslüman kâtiplerin mezhebî bağları ve eğilimleri konumuz açısından önem arz

etmektedir. Çünkü Abbâsîler’in ilk iki asrı, İslam mezheplerinin teşekkül dönemine

denk gelir. Kelâmî tartışmaların yoğunlukta olduğu ve mezheplerin ayrıştığı bir

dönemde Abbasî halifeleri gerek itikadî gerekse amelî olsun, siyasî ve sosyal saiklerle

belli bir mezhepten yana tavır koymuş, hatta kimi zaman benimsedikleri mezhebin

hararetli birer savunucusu ve destekleyicisi haline gelebilmişlerdir.

Abbâsîler’in kuruluş aşamasında Abbâsoğulları’nın iktidarını tehdit eden

unsurlar sindirilmeye yahut ortadan kaldırılmaya çalışılmıştır. Bunlar ilk etapta

Ümeyyeoğulları ve Alioğulları taraftarları ile Hâricîler olmuştur. Ebû Ca‘fer el-Mansûr

dönemindeki mezhebî karakterli isyanlar temelde Şiî ve Hâricî olmak üzere ikiye

ayrılmıştır. 411 Mehdî’nin halifeliğinin ilk yıllarında Alioğulları’na yönelik sert tutum,

yerini onları kazanmayı hedefleyen uzlaşmacı bir politikaya bırakmış; ancak son

yıllarında bu yaklaşımdan vazgeçilmiştir. 412 Hâdî ve Hârûnürreşîd dönemlerinde Şiîlere

yönelik takip ve baskılar devam etmiştir. Emîn-Me’mûn kavgası sırasında Şiîler en

rahat ve güvenli dönemlerini yaşamışlardır. Me’mûn, başlarda İmâmiyye mezhebine

göre sekizinci İmam Ali Rızâ’yı veliaht tayin ederek Şiîlere fazlasıyla yakınlık

göstermiş; ancak bu tavrı hanedan mensupları tarafından tepkiyle karşılanmıştır.

Me’mûn, halifeliğinin sonlarına doğru Mu‘tezile mezhebinin görüşlerini benimsemiş ve

onu devletin resmî mezhebi haline getirmiştir. Bu durum Mütevekkil dönemine kadar

410
Nedîm, I, 454-455.
411
Zorlu, İsyanlar, 167-285.
412
Büyükkara, 131-135.

119
devam etmiştir. İlerleyen süreçte Abbasî iktidarı Mu‘tezilî görüşlerden vazgeçmekle

kalmamış, onun müntesiplerine de cephe almıştır. Öte yandan Mütevekkil döneminde

Şiîlere yönelik baskılar yeniden başlamıştır. O ve ondan sonra gelen bazı halifeler,

Hanbelîlik çizgisine yakın bir Ehl-i sünnet anlayışını öne çıkarmış, onun dışında kalan

mezhepler ve eğilimler karşılık bulmamıştır. Büveyhîler’in 334/945’te Bağdat’ı ele

geçirmeleri, Şiîlerin lehine gelişen bir dönemin başlangıcı olmuştur. Mu‘tezile’nin

resmî mezhep olduğu dönemleri bir kenara bırakacak olursak, genel itibariyle Abbâsî

halifeleri başlarda bidat ehlinin karşısında olanları kapsayan Ehl-i hadîs’ten daha

sonraki isimlendirilmesiyle Ehl-i sünnet’ten yana bir tavır sergilemişlerdir. 413

Netice itibariyle Bağdat ve çevresi mezhep tartışmalarının yoğun olarak

yaşandığı yerlerdir. Halifeler ve devlet adamları bu tartışmaların kimi zaman bütünüyle

merkezinde yer alabilmiştir. Bu durum kâtipleri de doğrudan ilgilendirmiştir. Halifelerin

mezheplere yaklaşımları hakkında yukarıda özet olarak ifade edilen durumu, “Halk

sultanlarının dini üzeredir.” sözü bağlamında düşünecek olursak, kâtipler sınıfı da

genellikle halifelerinin mezhepler karşısındaki tutum ve davranışlarından fazlasıyla

etkilenmişlerdir.

Kuruluşundan itibaren Abbâsî Devleti’nin bünyesinde Şiî veya ona meyilli

devlet adamlarına ve kâtiplere rastlamak mümkündür. Bu kimseler, Ali evladına yönelik

denetim ve baskılardan ötürü Şiîliklerini bazen gizlemiş, bazen de uygun şartlar ve

ortama bağlı olarak bu kimliklerini izhar etmekten çekinmemişlerdir. Şiîler, Abbâsî

Devleti’yle olan münasebetlerinde çoğunlukla mesafeli ve temkinli bir duruş

sergilemişlerdir.

İhtilal safhasında Emevîler’e karşı Abbâsîler’le birlikte mücadele eden Ali

evladı taraftarları devletin kuruluş yıllarında büyük ölçüde tasfiye edilmiştir.

413
Bozkurt, Abbâsîler, 63-64.

120
Abbâsîler’in ilk veziri Ebû Seleme el-Hallâl’ın öldürülme hadisesi (132/750), bu tasfiye

hareketinin başlangıcı sayılmaktadır. 414

Basra’da Abbâsîler’e karşı isyan eden Alioğulları’ndan İbrahim b. Abdullah’a

(ö. 145/763), Ya‘kûb b. Dâvûd kardeşi Ali ile birlikte kâtiplik yapmış, fakat isyan

başarısızlıkla sonuçlanınca Halife Mansûr, Ya‘kûb’u hapsetmiştir. Mehdî döneminde

Alioğulları ve taraftarlarına karşı müsamahakâr bir siyaset takip edilmesine bağlı olarak

Ya‘kûb, vezirlik makamına getirilmiştir. O, devlet işlerinin kontrolünü sağladıktan

sonra, devlet kademelerinde görev almaları için Zeydîler’e haber göndermiş ve bu

çağrıya kulak verip ülkenin dört bir yanından gelenlere çeşitli görevler vermiştir. Ancak

Ya‘kûb’un bu tasarrufu, Halife Mehdî’nin ve bazı devlet adamlarının tepkisini

çekmiştir. Sonuçta Ya‘kûb vezirlikten azledilmiş ve onun devlet kademelerine

yerleştirdiği kişiler de çok geçmeden görevden alınmışlardır. 415

Abbâsîler’in hizmetindeki Şiî kâtiplerin zor zamanlarda Ali evladını ve Şiîleri

koruyup kolladıkları da olmuştur. 416 Örneğin Medine’de hilafet arayışı içinde olan

Alioğulları’ndan Muhammed en-Nefsüzzekiyye, Halife Mansûr’a karşı

başkaldırdığında, Mansûr, Muhammed’i ele geçirmek için Şiî görünümlü bir casusu

devreye sokmuştur. Mansûr’un sırlarına vakıf ve Şiîliğini gizlemiş olan bir kâtip,

Muhammed’in babası Abdullah’ı mektup yoluyla bu casustan haberdar etmiştir.

Muhammed bu sayede bir süre daha gizlenebilmiştir. 417 Aynı olay çerçevesinde Medine

valisi Ziyâd b. Ubeydullah’ın Şiî meyilli kâtibi Kûfeli Hafs b. Ömer, valiye

Muhammed’i yakalamada işi ağırdan almasını telkin etmiştir. Kâtibin tutumunu öğrenen

Abdülaziz b. Sa‘d, durumu halifeye mektupla bildirmiş ve ardından kâtibi halifeye

414
Cehşiyârî, 141, 143-145, 148.
415
Cehşiyârî, 233-234, 237-238.
416
Uyar, 168-170, 172.
417
Taberî, VII, 527-528.

121
göndermiştir. Ziyâd bu durum karşısında Îsâ b. Ali ve Abdullah b. er-Rebî‘e mektup

yazarak onların tavassutuyla kâtibinin kendisine geri gönderilmesini sağlamıştır. 418

Konuyla ilgili diğer bir hadise şöyledir: Hâdî döneminde Hüseyin b. Ali’nin

önderliğinde Ali evladı isyan eder (169/786). Fah adıyla bilinen bu isyandan sağ

kurtulabilen İdris b. Abdullah, Mısır’da posta teşkilatının başında bulunan (sâhibü’l-

berîd) ve Salih b. Ebû Ca‘fer el-Mansûr’un mevlâsı olan Şiî meyilli (Râfızî) Vâzıh’ın

yardımıyla kaçıp Mağrib’e ulaşır. 419

Bermekîler Alioğulları’na karşı genellikle hoşgörülü olmuşlardır; ancak bu

tutumlarının Abbâsî halifelerini rahatsız ettiği anlaşılmaktadır. 420 Nitekim Hârûnürreşîd

Bermekîler’i tasfiye ederken, onların Alioğulları’nı koruyup kollamalarını gerekçe

göstermiştir. Örneğin Fahh isyanından (169/786) sağ kurtulabilen Yahyâ b. Abdullah,

Deylem bölgesine kaçmış ve buradaki muhalifleri etrafına toplayarak 176/792 yılında

Abbâsîler’e karşı isyan etmiştir.421 Yahyâ, Fazl b. Yahyâ’nın sevk ettiği ordu karşısında

yenileceğini anlayınca emân dilemiş ve verilen emân neticesinde Bağdat’a getirilerek

bir taraftan ikramda bulunulmuş, diğer taraftan göz hapsinde tutulmuştur. Ca‘fer el-

Bermekî’nin Yahyâ’yı Hârûnürreşîd’den habersiz serbest bırakması, halifenin

Bermekîler’e karşı husumetini artırmıştır. 422

Abbâsî Devleti’nin kuruluş safhasından itibaren idarî hayatta önemli görevler

alan Yaktîn b. Mûsâ ve çocukları (bk. 3. bölüm), Alioğulları’na meyilli olarak

anılırlar. 423 Ali b. Yaktîn’in (ö. 182/798) Şiî imamlarla münasebetinin olduğu ve Şiîlere

418
Taberî, VII, 521-522.
419
Taberî, VIII, 198; Makdisî, Ahsenü’t-Tekâsîm, 195; Büyükkara, 161.
420
Büyükkara, 183-184, 189; Uyar, 303-306.
421
Büyükkara, 147.
422
Taberî, VIII, 242-251, 289-291; Aykon, 112-113.
423
Büyükkara, 165, 404-408.

122
maddî yardımda bulunduğu belirtilmektedir. 424 Bunun yanı sıra melâhim konusunda

Ca‘fer es-Sâdık’a yönelttiği soruların cevabını ihtiva eden bir kitabından ve onun

huzurunda şüpheli şeyler hakkında yapılmış münazaralardan oluşan diğer bir kitabından

daha söz edilmektedir. 425

Me’mûn’un veziri Fazl b. Sehl’in de Şiîlere karşı iyi muamelede bulunduğu ve

Ali b. Mûsâ er-Rızâ’nın veliaht tayin edilmesinde halifeyi büyük ölçüde etkilediği

belirtilmektedir. 426

Furât ailesinin Şiîliğe meyilli oldukları belirtilir. İbnü’l-Furât vezirliği sırasında

Şiî olarak bilinen Bistâm ve Nevbaht ailelerini harâc âmilliği gibi önemli görevlere

getirmiş, bunu yaparken de yaşlı kâtipleri azlettiği için tepki çekmiş ve Şiîleri

kayırmakla itham edilmiştir. 427

Abbâsî dönemi kâtiplerinden İbrahim b. Abbas es-Sûlî, Alioğulları’na yakınlık

duymasıyla tanınmıştır. Yaşadığı dönemde devletin Alioğulları’na karşı tavırlarının

değişmesi onu birtakım sıkıntılara sokmuştur. İbrahim es-Sûlî ile İshak b. İbrahim

arasında geçen bir olay dönemin kâtiplerinin Şiîliğe eğilimlerinin fark edilmesinin ne

tür sonuçlar doğurduğuna ilişkin fikir vermektedir. Mes‘ûdî’nin bir kâtipten aktardığı

habere göre, es-Saymere ve es-Sîrevân [Şîrevân]’ın valisi [veya âmili] İshak b. İbrahim

söz konusu kâtibe şunları anlatmıştır: Me’mûn’un halifeliği sırasında İbrahim es-Sûlî

Horasan’a gidip Me’mûn’un veliahdı İmam Ali b. Mûsâ er-Rızâ’ya biat etti. Huzurunda

yazdığı bir şiiriyle Ali b. Mûsâ’yı methetti. Şiirde Ali evlâdının faziletini ve onların

hilafete başkalarından daha layık oldukları ifade ediliyordu. Kasideyi beğendim ve bana

bir nüshasını yazıp vermesini ondan istedim. O da bunu yerine getirdi. Bunun üzerine

kendisine bin dirhem para ve bir de binek hibe ettim. Devran döndü, Mûsâ b.

424
Büyükkara, 404-409, 425, 427.
425
Nedîm, II, 81.
426
Büyükkara, 271-278; Can, Fazl b. Sehl, 66-80.
427
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 91.

123
Abdülmelik’in yerine Dîvânü’d-dıyâ‘ın başına İbrahim getirildi. O vakitler ben de

Mûsâ’nın âmillerindendim. İbrahim, selefi Mûsâ’nın açıklarını yakalamayı çok

arzuluyordu. Bu yüzden beni görevimden azletti. Sonra bana karşı bir komplo kurdurdu.

Kendisiyle tartışmak için huzuruna çıkacak kadar fazlasıyla üzerime geldi. Onun

karşısına aksini savunamayacağı ve çürütemeyeceği delillerle çıktım. Kâtipler de beni

haklı buluyordu; ancak İbrahim onların kararına aldırış etmiyor ve beni karalayıp

duruyordu. Öyle ki kâtipler, bazı hususlarda beni yemin etmekle yükümlü tuttular.

Bunun üzerine ben de yemin ettim. İbrahim: “Sultanın yemini senin nezdinde yemin

değildir, çünkü sen bir Râfızîsin!” dedi. Ben de: “Müsaade edersen, yanına geleyim.”

dedim. İzin verince ona şunu dedim: “Beni ölümle tehdit etmen sabredilecek gibi değil.

İşte Mütevekkil orada, senden işittiklerimi ona yazarsam artık canımdan emin

olmayacağım. Râfızîlik dışında her şeye katlandım. Oysa Râfızî, Ali b. Ebû Tâlib’in

Abbâs’tan daha faziletli olduğunu ve Ali’nin çocuklarının hilafete Abbâs’ın

çocuklarından daha layık olduğunu iddia eden kişidir.” Bunun üzerine: “Bunu söyleyen

de kimmiş?” dedi. Ben de “Sensin! Bu konuda bizzat elinle yazdığın bende.” dedim ve

kendisine o şiirden bahsettim. Allah’a yemin olsun ki bu söylediklerimi duyar duymaz

donup kaldı. Sonra: “El yazımı taşıyan defteri getir.” dedi. Ben: “Heyhat! Allah’a yemin

ederim ki hayır. Benim elimdeki şeylerden beni sorguya çekmeyeceğine, bu komploya

bir son vereceğine ve benimle ilgili hesaplara bakmayacağına dair beni mutmain kılacak

bir güvence veriyor musun?” dedim. Bunun üzerine gönlümü rahatlatacak şekilde bana

yemin etti ve bu dosyayı kapatıp attı. Defteri ona getirdim. O da onu alıp ayakkabısının

arasına koydu. Ben de çekip gittim. Böylece o sorgudan kurtuldum. 428

Abbâsî devlet adamları arasında Alioğulları ve taraftarlarına karşı sert tedbir

alanlar da olmuştur. Bu konuda Mütevekkil’in veziri Ubeydullah b. Yahyâ b. Hâkân’ın

Alioğulları’na karşı kötü muamelede halifeyle aynı tavrı sergilediği, hatta onu kışkırttığı

428
Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 87-88; krş. İsfahânî, el-Eğânî, X, 43-44.

124
kaydedilir. 429 Ancak kaynaklarda Ubeydullah’ın, kâtiplere yönelik tahkikatta bulunup

bulunmadığına dair bir bilgiye rastlanmamaktadır.

Mütevekkil döneminde Alioğulları’na karşı cephe alanlar arasında üst düzey

kâtip Ömer b. Ferec er-Ruhhacî’nin adı zikredilir. 430 Şöyle ki Alioğulları’ndan Yahyâ b.

Ömer etrafında insanları toplayıp isyan etme eğiliminde olduğu gerekçesiyle 235/849-

50 yılında yakalanıp getirildiğinde, Ömer er-Ruhhacî tarafından sorguya çekildikten

sonra kırbaçlanmış, ardından Bağdat’taki Mutbık hapishanesinde (başka bir rivayette

önde gelen devlet adamı Feth b. Hâkân’ın konağında) tutsak edilmiştir. 431 Ruhhacî

Mekke ve Medine’ye vali olarak tayin edildiğinde ise halkın meselelerini Alioğulları’na

arz etmelerine ve onlara yardımda bulunmalarına engel olmuştur. 432 Alioğulları’nın bazı

önde gelen kişilerini Hicaz’dan Sâmerrâ’ya zorunlu olarak getirilmesini de Ruhhacî

üstlenmiştir. 433

II/VIII. yüzyılın başlarında Basra’da ortaya çıkan Mu‘tezile mezhebinin

temsilcilerinin ve mensuplarının Abbâsî Devleti’yle münasebeti dönemleri itibariyle

farklılık arz etmektedir. Mansûr, Mu‘tezilî âlimlere özellikle Amr b. Ubeyd’e (ö.

144/761) değer vermiş ve bağlılarının devlet hizmetine girmelerini ondan talep etmiştir.

Amr, halifenin bu talebini birtakım öğütlerle geri çevirmiştir. 434 Abbâsîler’in kuruluş

devrinde yönetimde söz sahibi olamayan Mu‘tezilîler, Me’mûn döneminin sonlarından

Mütevekkil döneminin başlarına kadar, yaklaşık yirmi yıl siyasî hayatta etkin bir

konumda olmuştur. 435 Ünlü Mu‘tezilî kelamcı Ebû Ca‘fer Muhammed el-İskâfî’nin (ö.

240/854) oğlu Ebü’l-Kâsım Ca‘fer babası gibi Mu‘tezilî âlimler arasında zikredilmekle

429
İsfahânî, Mekâtîl, 478, 488-489.
430
Taberî, IX, 266; Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, II, 25; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VI, 130.
431
Taberî, IX, 182; İsfahânî, Mekâtîl, 506; Uyar, 338, 357.
432
İsfahânî, Mekâtîl, 479.
433
İsfahânî, el-Eğânî, XXII, 156; a.mlf., Mekâtîl, 491.
434
Cehşiyârî, 182-183; Kadı Abdülcebbâr, Fazlü’l-İ‘tizâl, 247-249.
435
Bozkurt, Abbâsîler, 64-73, 89-90.

125
beraber beliğ bir kâtip olarak anılmaktadır. Mu‘tasım, birçok kâtip dururken onu

divanlardan birinin başına getirmiştir. 436

Halife Vâsık, divan reislerinin harâc konusunda davacı olanlara insaflı

davranmaları için Mu‘tezile’ye mensup dindar ve dürüst kimselerin kendilerine refakat

etmelerini uygun görmüştür. Bu konuda yetki verdiği Mu‘tezilî Kadı İbn Ebû Duâd,

Basra Mu‘tezilîlerinin önde gelen âlimlerinden Ebû Ya‘kûb Yûsuf b. Abdullah eş-

Şahhâm’ı, Dîvânü’l-harâc reisi Fazl b. Mervân’a nâzır olarak tayin etmiş; böylece

Şahhâm, Fazl’ın zulmetmesine mâni olmuştur. 437

Bazı kâtipler devletin desteklediği ve revaçta olan mezhebe meyletmeleri veya

bu yönde savunucu pozisyonuna girmeleriyle dikkat çekmiştir. Müstaîn ve Mu‘temid

dönemlerinde Dîvânü’r-resâil reisliği yapmış olan ve edip kişiliğiyle tanınan Saîd b.

Humeyd’in, kendisini Sünnî olarak gösterdiği, Hz. Ali’nin ve “pak neslinin” gittiği

yoldan vazgeçtiği, aslında Mecûsîliğe meyleden ve zındıklık emareleri taşıyan biri

olduğu kaydedilir. 438 Babasının Mu‘tezile’nin ileri gelenlerinden biri olduğu 439 halde

Saîd’in Sünnî görünmesi, bu mezhebi benimseyenlerin devlet kademelerinde itibar

görmeleriyle alakalı olmalıdır.

Kâtipler arasında tasavvufî eğilimleri olanlar da vardır. Örneğin Hallâc-ı

Mansûr’a (ö. 309/922) kulak veren ve tâbi olan devlet erkânı ve kâtiplerin varlığından

söz edilir. 440 Hamed b. Muhammed’in bu konuda aşırıya kaçtığı, 441 Muhammed b. Ali

436
Nedîm, I, 593.
437
İbnü’l-Murtaza, 72.
438
Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 118-119. Ali evlâdına karşı düşmanlığı için ayrıca bk. İbnü’l-Mu‘tez,
Tabakâtü’ş-Şuarâ, 493.
439
İbnü’s-Sâî, Nisâu’l-Hulefâ, 87-88 (dn. 1: Muhakkik Mustafa Cevâd, Muhammed b. Dâvûd İbnü’l-
Cerrâh’ın yazma halindeki bir eserinden nakleder).
440
Sûlî, Evrâk (295-315), 127; Miskeveyh, Tecârib, V, 132-133; Hatîb, Târîhu Bağdâd, VIII, 705, 712;
Sıbt İbnü’l-Cevzî, XVI, 476.
441
Sıbt İbnü’l-Cevzî, XVI, 478 (Sâbit’ten).

126
el-Kunnâî’nin ona ibadet edercesine bağlı olduğu 442 ve Hâcib Nasr el-Kuşûrî’nin ona

meylettiği 443 belirtilmektedir. Enbârlı bir kâtip olan Ebû Ali Hârûn b. Abdülazîz el-

Evâricî (ö. 344/955) ise önceleri Hallâc’a bağlı iken ona tâbi olanlar aranıp

sorgulanmaya başlayınca, zarar görmemek için Hallâc’ın harikulade ve hileye dayalı

hallerini (hokkabazlık ve şarlatanlıklarını) anlatan derleme bir kitap yazmıştır. Hatta bu

kitap, zamanında çok kişiye ulaşacak biçimde kabul görmüştür. 444

1.10.3. Etnik Kimlikler

Erken dönem İslam toplumunda etnik aidiyetler genellikle ön planda olmuştur.

Kâtiplerin etnik kimlikleri hakkında klasik kaynaklarda çokça bilgi bulunmaktadır.

Fakat bu bilgilerden yola çıkarak kâtiplerin etnik kimliklerine dair sayısal veriler ortaya

koymak zordur. Çünkü bu bilgiler ya üst düzey görevlere gelmiş olan ya da eserleriyle

dikkat çekmiş kâtiplerle sınırlıdır. Ayrıca mevâlî şeklinde tarif edilen kâtiplerin Arap

olup olmadıkları da açık değildir. Hakeza bu bağlamda nisbelerin de dikkatli okunması

gerekmektedir. Mesela Horasanî nisbesini taşıyan biri Arap, Fars, Türk veya başka bir

millete mensup olabilir.

Kâtiplerin çoğunlukla Arap ve Fars kökenli olduklarını söylemek mümkündür.

Diğer taraftan Türk, Süryanî, Rum, Kıptî, Nabatî, Kürt ve Zencî kökenli kâtiplere de

rastlanmaktadır.

Emevîler döneminde Müslüman Araplar kâtiplik mesleğine yeterince rağbet

göstermemişlerdir. Suriye ve Mısır’da daha önce Bizans’a hizmet etmiş olan Rum ve

Kıptî, Irak’ta ise Sâsânîler’e hizmet etmiş Fars kökenli kâtipler zamanla Emevîler’in

hizmetine girmişlerdir. Suriye ve Irak’taki Hıristiyan Araplar da benzer şekilde kâtiplik

yapmaya devam etmişlerdir. Bu gelişmede Muâviye’nin gayrimüslim istihdamının

442
Hatîb, Târîhu Bağdâd, VIII, 712.
443
Hatîb, Târîhu Bağdâd, VIII, 712, 713, 720.
444
Tenûhî, Nişvâr, VI, 79-80; Miskeveyh, Tecârib, V, 132-133; Hatîb, Târîhu Bağdâd, VIII, 713.

127
önünü açmasının payı vardır. 445 Yukarıda zikredildiği üzere Abdülmelik b. Mervân’ın

malî divanların dilini Arapçaya çevirmesinin ardından Arap olmayan kâtipler arasında

yoğun bir şekilde Araplaşma eğilimi baş göstermiştir. Arapça düşünüp yazmaya

başlayan bu kimselerin, kaynaklarda belirtilmediği müddetçe etnik aidiyetlerini tespit

etmek mümkün değildir.

Abbâsîler döneminde kâtipler arasında Arap olmayan unsurların başını Farslar

çekmektedir. Bunun başlıca sebeplerinden biri, Abbâsîler’in Irak merkezli bir devlet

olması, Bağdat’ın da Sâsânîler’in başkentine yakın bir noktada bulunmasıdır. İslam

fetihleri ile Fars kökenli Sâsânî kâtipleri, Arap siyasî hâkimiyetine çaresiz bir biçimde

teslim oldukları gibi Arap diline ve kültürüne de boyun eğmek zorunda kalmıştır. Bu

durumu, İbnü’l-Mukaffa‘ın Basra’da ileri gelenlerle “En akıllı millet hangisidir?”

sorusuna verilen cevap bir bakıma açıklamaktadır. İlgili diyalogda İbnü’l-Mukaffa‘

toplanan kişilere yönelttiği bu soruya onun Fars olması hasebiyle “Farslar” diye cevap

verilince; o, cevapların isabetli olmadığını gerekçelendirerek ifade eder. Sırasıyla

Rumlar, Çinliler, Hintliler, Sudanlılar, Türkler ve Hazarlar diye cevap verirler. O, bütün

bu milletlerin eksik ve olumsuz bir tarafına işaret ederek sonunda aradığı cevabın

Araplar olduğunu söyler. Cevabı gülerek dinleyen topluluğa Arapların dünya çapındaki

siyasî başarılarını, zihinlerinde ve gönüllerinde tezahür eden üstün meziyetleri sıralar. 446

Yahyâ el-Bermekî’nin huzurunda bir Fars, bir Araba hitaben geçmişte Araplara

ne bir işte ne de bir şeyi isimlendirmede ihtiyaç duymadıklarını, oysa Arapların

kendilerine hükmettiği günden beri işlerinde, dillerinde, yiyecek-içecek adlarında ve

divanlarında onlara bigâne kalmadığını hatırlatır ve Farsça kökenli yemek adlarını ve

divanlarda kullanılan terimleri sıralar. Yahyâ, adamın sözleri karşısında sessiz kalan

445
Çakan, 53-54, 60.
446
İbn Abdürabbih, III, 278-279; Tevhîdî, el-İmtâ‘, 70-71; İbnü’l-Cevzî, VIII, 55-56.

128
Araba şöyle cevap vermesini söyler: “Bize tahammül edin de size bin yıl üstüne bir bin

yıl daha hükmedelim ki ne size ne de sizden olan bir şeye ihtiyacımız kalsın!” 447

Abbâsî ihtilal ordusunda Türklerin bulunması ve özellikle Me’mûn döneminden

itibaren Türklerin orduda istihdam edilmesi önemli oranda Müslüman Türk bir tebaanın

oluşmasını sağlamıştır. Başlarda Abbâsîler’e asker olarak hizmet etmiş olan Türk aileler

arasında, kâtiplik yaparak zamanla devlet kademelerinde yükselenler olmuştur. 3.

bölümde genişçe bahsedilen Sûl ve Hâkân aileleri buna örnek teşkil etmektedir.

Emevîler döneminde özellikle Şam bölgesinde önemli oranda Rum kâtip

istihdam edilmiştir. 448 Abbâsîler döneminde Rum olduğu belirtilen kâtiplere

kaynaklarda pek rastlanmaz.

Araplarla akraba bir halk olan, Irak ve Suriye bölgelerinde yaşayan Nabatîlere

mensup kâtipler de vardır. Nitekim harâc kâtibi Ebû Hâlid Ezdânkâzâr’ın Nabatî

aksanıyla Arapça konuştuğu belirtilmektedir. 449 Hârûnürreşîd’in eşi Zübeyde’nin kâtibi

Dâvûd b. Süleyman da bir Nabatîdir. 450 Muktedir döneminde Dîvânü’d-dıyâ‘ reisliği

yapmış olan Ebû Muhammed Hüseyin b. Ahmed el-Mâzerâî Kürttür. 451 İbnü’l-Furât’a

vezirliği sırasında kâtiplik yapan ve aynı zamanda bir hattat olan Ebû Abdullah

Muhammed b. İsmail (ö. 324/936), kardeşi Ebü’t-Tayyib Ahmed ve aynı görevi

sürdüren oğlu Ebü’l-Kâsım İsmail b. Muhammed (ö. 378/988-89) tanınmış Zencî

kâtiplerdendir. 452

447
Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 201.
448
Belâzürî, Fütûh, 271-272.
449
Câhız, el-Beyân, I, 72; Cehşiyârî, 254.
450
Ya‘kûbî, Büldân, 38.
451
Arîb, 125; Miskeveyh, Tecârib, V, 220.
452
Nedîm, I, 407, 535; Miskeveyh, Tecârib, tür.yer.; Sâbî, el-Vüzerâ, tür.yer.; Yâkût, el-Üdebâ, VI, 2434,
2535-2536.

129
 Şuûbiyye Hareketi ve Kâtipler
Hz. Osman döneminde İran bölgesinin fethi tamamlanmış ve bölge halkı

peyderpey İslam’a girmiştir. Emevîler döneminde mevâlîye karşı izlenen olumsuz

politikalar, çoğunlukla Farslardan oluşan mevâlî unsurlar tarafından tepkiyle

karşılanmıştır. Abbâsîler iktidara talip olduklarında, Araplar ve Arap olmayan unsurlara

karşı “eşitlikçi” bir tavır sergileyecekleri vaadinde bulunmuştur. Ancak devletin kuruluş

döneminde merkezî otoritenin güçlendirilmesine yönelik tedbirler, Farisî unsurların

beklentilerini boşa çıkarmıştır. Buna bağlı olarak Mansûr zamanında güçlükle

bastırılabilen çok sayıda Fars kökenli isyan meydana gelmiştir. 453 Bu isyanlara millî

duyguların da etkisiyle bölgenin yoksul ve ezilmiş insanları rağbet göstermiştir. Fars

unsurunun Arap hâkimiyetinden duyduğu rahatsızlık, kâtipler arasında fikrî ve edebî bir

akım olan Şuûbiyye çatısı altında tezahür etmiştir. 454

Şairleri himaye etmesiyle tanınan Muhammed b. Yahyâ el-Bermekî, Araplara

karşı mutaassıp olmasıyla tanınmıştır. 455 Emîn ve Me’mûn dönemlerinin önde gelen

kâtiplerinden İbrahim b. İsmail b. Dâvûd el-Abertâî’nin şuûbî olduğu

belirtilmektedir. 456 Me’mûn döneminin ünlü kâtiplerinden ve aynı zamanda Me’mûn’un

kütüphanesinin müdürlüğünü yapmış olan Sehl b. Hârûn, şûubî olarak anılmıştır. Hatta

bu konuda çok sayıda kitap ve risale yazmıştır. 457

Dîvânü’r-resâil reisliği yapmış olan Saîd b. Humeyd, Fars hükümdarlarının

soyundan geldiğini ileri sürmüştür. et-Tesviye [Eşitlik] olarak da anılan İntisâfi’l-Acem

453
Bu isyanların sebepleri, seyri ve sonuçları için bk. Kaddûra, 134-150, 212-218; Zorlu, 123-166.
454
Kaddûra, 10-12, 22-25, 118-124, 313-316.
455
İbnü’l-Cerrâh, 99-100.
456
Câhız, “Zemmü Ahlâki’l-Küttâb”, 204. Ayrıca bk. Nedîm, I, 385; Seâlibî, Simârü’l-Kulûb, 77-78.
457
Nedîm, I, 373; Husrî, Zehrü’l-Âdâb, II, 316.

130
mine’l-Arab [Acemlerin Hakkının Araplardan Alınması] adlı kitabını yazması

münasebetiyle Şuûbiyye’nin temsilcileri arasında görülmüştür. 458

Mutezilî kelamcı olarak anılan, Mecûsîliğe ve Hıristiyanlığa reddiye yazdığı

kaydedilen Kâtip Humeyd b. Saîd b. el-Bahtekân (veya el-Bahteyâr) hakkında soy

bakımından Farslara dayandığı, Araplara karşı aşırı mutaassıp olduğu ve bu kabilden

Fazlü’l-Acem ale’l-Arab ve İftihâruhâ [Acemlerin Araplara Karşı Üstünlüğü ve Şanı]

adıyla bir kitap yazdığı kaydedilmektedir. 459 Fars bir kâtip olan İshâk b. Seleme’nin de

Fazlü’l-Acem ale’l-Arab adlı bir kitabının olduğu belirtilmektedir. 460

458
Nedîm, I, 384; Goldziher, I, 238-239.
459
Nedîm, I, 385, 619.
460
Nedîm, I, 395.

131
 İKİNCİ BÖLÜM

KURUMLAR BÜNYESİNDE KÂTİPLER

Kâtipler, devletin kurumsal yapısının başlıca unsurlarından biridir. Abbâsî

Devleti’nde kâtip istihdamını daha açık bir biçimde görebilmek için kurumların yapı ve

işleyişi bağlamında kâtiplerin ele alınması isabetli olacaktır. Bu bölümde divanlar

hakkında genel hatlarıyla bilgi verildikten sonra burada çalışan kâtiplerin özellikleri ve

görevleri ele alınacaktır. Divan reisleri tespit edilebildiği kadarıyla liste halinde

verilecektir. Ardından şurta teşkilatı ve adlî kurumlar çatısı altında bulunan kâtiplerden

söz edilecektir. Son olarak da bahsi geçen kurumlar dışında kalan, daha çok hizmet

kurumları olarak addedilen sahada görev almış kâtipler işlenecektir.

Devlet işlerinin yürütüldüğü daireler olan divanların tasnifi konusunda birtakım

ihtilaflar olsa da çoğunlukla idarî, malî ve askerî divanlar şeklinde üç başlık altında ele

alınmıştır. 1 Bazı araştırmacılar çeşitli yargı kurumlarını idarî divanlar başlığı altında ele

almak yerine, adlî divanlar başlığı altında incelemiştir. 2 Diğer bir husus ise bazı

kurumların tasnifinde yaşanan ihtilaftır. Örneğin Dîvânü’l-mezâlim idarî divanlar

arasında sayıldığı 3 gibi adlî kurumlar çatısı altında da ele alınabilmiştir. 4 Şurta

teşkilatını askerî divanlarla aynı grupta değerlendirenler olduğu gibi adliye teşkilatının

bir parçası olarak görüp değerlendirenler de olmuştur. Hakeza Dîvânü’l-berîd de idarî 5

ya da askerî divanlar 6 arasında olmak üzere farklı kategorilerde ele alınmıştır.

1
Kesâsbe, el-Müessesât, 2, 4 ve 5. bölümler; Aykaç, 1, 2 ve 3. bölümler; Fevzî, Târîhu’n-Nüzumi’l-
İslâmiyye, 3, 5 ve 6. bölümler.
2
Kesâsbe, el-Müessesât, 87-111; Me‘ayta, Neş’etü’d-Devâvîn, 234-240.
3
Aykaç, 62.
4
Abdülfettâh, 229; Kesâsbe, el-Müessesât, 101.
5
Abdülfettâh, 106; Aykaç, 50.
6
Kesâsbe, el-Müessesât,129.
 2.1. İdarî Divanlarda Kâtipler

İdarî divanlar denilince devlete ait her türlü sevk ve idareyle ilgili yazışmanın

yürütülüp takip edildiği ve ilgili belgelerin saklandığı daireler kastedilmektedir. İdarî

divanlara genelde Dîvânü’r-resâil, Dîvânü’l-hâtem, Dîvânü’t-tevkî‘ ve Dîvânü’l-berîd 7

dahil edilmektedir. Bu divanların mahiyetinden kısaca söz edildikten sonra bu

birimlerde çalışan kâtiplerin durumundan bahsedilecektir.

2.1.1. Dîvânü’r-resâil
Dîvânü’r-resâil resmî yazışmaların yürütüldüğü divandır. Abbâsîler döneminde

az da olsa Dîvânü’l-inşâ şeklinde de zikredilir. 8 Memlükler zamanına gelindiğinde ise

Dîvânü’r-resâil tabirinin yerini Dîvânü’l-inşâ almıştır. 9 İdarî divan başlığı altında ele

alınacak olan Tevkî‘, Hâtem ve Fadd divanları Dîvânü’r-resâil ile doğrudan ilgili olup

bir bakıma onun alt birimleri (meclis) sayılır.

Abbâsî Devleti’nin en önemli divanlarından biri olan Resâil divanının geçmişi

Emevîler’e kadar uzanır. Her ne kadar Hz. Peygamber zamanında valilere ve komşu

devletlerin hükümdarlarına mektuplar yazılmış ve Hulefâ-yi Râşidîn döneminde

yazışmalar artarak çeşitlenmişse de bu yazışmalar bağımsız resmî bir daire çatısı altında

değil, ancak belirli kâtipler vasıtasıyla sürdürülmüştür. Muhteva ve nicelik bakımından

her geçen gün artan yazışmalar, Emevîler’in kuruluş döneminde müstakil bir devlet

dairesi haline gelen Dîvânü’r-resâil’in uhdesinde toplanmıştır. Bu divanın ne zaman

ihdas edildiği net olmamakla birlikte Cehşiyârî, bu divanın adını Abdülmelik b. Mervân

döneminden itibaren zikretmektedir. 10

7
Dîvânü’l-berîd, daha ziyade istihbarat faaliyetlerini yürütmesi münasebetiyle askerî divanlar ve şurta
teşkilatıyla ilişkili olarak değerlendirilmektedir.
8
İbnü’d-Dâye, el-Mükâfee, 113.
9
Kalkaşendî, I, 137-138.
10
Cehşiyârî, 74; Dûrî, en-Nüzum, 170.

133
 Abbâsîler döneminde Dîvânü’r-resâil’de kaleme alınan başlıca metinler arasında

biat metinleri, ahidnâmeler, emânnâmeler, atama belgeleri, vilayetlere gönderilen

talimatlar (emirnâmeler) ve fetihnâmeler yer almaktadır. 11 Fâtımîler’de resâil kâtibi olan

İbn Halef, resmî mektuplarda dikkat edilmesi gereken hususları açıklarken sultanların

adına yazılmış mektupları, amaçları ve muhtevalarına göre şu başlıklar altında tasnif

etmektedir: 1) Dine davet, 2) cihada teşvik, 3) itaate teşvik, 4) ibadet mevsimleri [Hac,

Ramazan orucu vs.] hakkında hatırlatma, 5) tabiî afetlerin meydana gelmesi, 6) din

konusundaki çekişmeleri önleme, 7) halifeliğin intikali, 8) ateşkes antlaşmaları, 9)

antlaşmayı bozanlara hitaben [kınama ve tehdit], 10) itaatten çıkanlara hitaben, 11)

suçluları köşeye sıkıştırma, 12) sultana özür beyan etme karşısında, 13) fetihler, 14)

haracî ve hilâlî [şemsî ve kamerî] takvimlerin tekabülü, 15) taltif etme ve unvan

bahşetme, 16) takdir ve kınama, 17) emirler ve yasaklar, 18) zimmîlerin ayırt edici

kıyafet giymelerini sağlama. 12

Vilayetlere tayinleri bildiren mektupları Dîvânü’r-resâil kâtipleri kaleme

alırlardı. Bu konuda yaşanan problemlerin kaynağının tespit edilmesi hususunda resâil

kâtipleri sorgulanırdı. Bu duruma örnek olarak şöyle bir hadise yaşanmıştır: Azerbaycan

ve İrmîniyye valisi Yûsuf İbn Ebü’s-Sâc 304/916-17 yılında merkezden kendisine

herhangi bir talimat verilmeksizin Rey’e girer ve Vezir Ali b. Îsâ’nın kendisine sancak

ve ahidnâme gönderdiğini söyleyerek Vali Muhammed b. Ali es-Su‘lûk’u buradan

çıkarır. Bu olaylar yaşanırken Ali b. Îsâ vezirlikten azledilir, yerine İbnü’l-Furât

getirilir. İbn Ebü’s-Sâc’ın Rey’e girmesine kızan Halife Muktedir, ona Ali b. Îsâ

tarafından sancak ve ahidnâme gönderilip gönderilmediğini öğrenmesi için İbnü’l-

Furât’ı görevlendirir. Konuyla ilgili olarak İbnü’l-Furât tarafından sorguya çekilen Ali

b. Îsâ: “İbn Ebü’s-Sâc’a herhangi bir sancak ve ahidnâme göndermediğini, sancak ve

11
Hatâmile, 88.
12
İbn Halef, 341-386. Ayrıca bk. ve krş. İbn Ferî‘ûn, 109-113; Kalkaşendî, VIII, 236-361.

134
ahidnâmelerin ancak halifenin bir hâdimi veya kumandanı tarafından

ulaştırılabileceğini, varsa böyle biri bunun ondan öğrenilmesini; ayrıca Dîvânü’r-

resâil’de ahidnâmeleri ve vali tayin mektuplarını yazan bir kâtibin bulunduğunu, bu

konuda bir mektup yazılıp yazılmadığının ise ondan sorulması gerektiğini” söyleyerek

kendisini savunur. 13

Abbâsî Devleti, Bizans gibi rakip ve köklü bir devletin yanı sıra komşu İslam

devletleriyle farklı vesilelerle diplomatik ilişkiler yürütmüştür. Bu ilişkiler, genellikle

toprak savaşları, sınırların yeniden belirlenmesi, tazminat ve esir mübadeleleri gibi

başlıca hususları ihtiva eden antlaşmalar, hediyeleşmelerle birlikte başlayan

yakınlaşmalar ve kurulan ittifaklar çerçevesindedir. Diplomatik ilişkilere yön verme

konusunda halifeler kadar vezirler de etkin bir konuma sahip olmuştur. Hâciblik

makamının kurumsallaşmasıyla birlikte elçilerin karşılanması ve merasimlerin

düzenlenmesi bu kurumun uhdesinde toplanmıştır. Yazışmalar, anlaşmaların zabtı ve

elçilik vazifesi gibi durumlarda da Dîvânü’r-resâil kâtiplerine bazı görevler tevdi

edilmiştir.

Elçiler genellikle asker kökenli kimseler, fakihler ve kâtipler arasından

seçilmiştir. Farklı amaçlara binaen de özellikle asker (sâhibü’s-seyf) ve bürokrat

(sâhibü’l-kalem) olmak üzere iki sınıftan seçilmiş birer elçi gönderilmeye çalışılmıştır.14

Yabancı elçiler vezir veya üst düzey kâtipler tarafından karşılanmıştır. 15 Örneğin

Mansûr zamanında Bağdat’a gelen Bizans elçisine Umâre b. Hamza refakat etmiştir. 16

13
Miskeveyh, Tecârib, V, 100-101. Ayrıca bk. Hemedânî, 210.
14
Abbâsî, Âsârü’l-Üvel, 191-192.
15
İbnü’l-Ferrâ, 63, 66, 69.
16
Zübeyr b. Bekkâr, 69-70; Cehşiyârî, 204; İbn Hamdûn, IX, 324-325; Avcı, 89.

135
 Gayrimüslim hükümdarları İslam’a davet eden mektupların yer yer resâil kâtibi

tarafından kaleme alındığı görülmektedir. Nitekim Hârûnürreşîd döneminde Bizans

kralını İslam’a davet eden mektubu, Muhammed b. el-Leys el-Hatîb yazmıştır. 17

Resmî mektuplarda kâtibin (muharrir) adının da ifade edilmesi Me’mûn

döneminde başlayan bir gelenektir. 18

Divan reisi, sâhibu’d-divâni’r-resâil olarak anılmıştır. Divan reisinin

yazışmalardaki bütün kaideleri ve incelikleri bilmesi, sır saklaması, devlet işleriyle ilgili

problemlerin çözümünde etkin olması kendisinden beklenen durumlardır. Halifelerin ve

vezirlerin değişmesine bağlı olarak genelde Dîvânü’r-resâil reisleri de değişmiştir. 19

Dîvânü’r-resâil reisleri Dönemi Üstlendiği diğer Kökeni

görevler
Salih b. el-Heysem 20 Seffâh Mevâlî
Ebû Eyyûb el-Mûriyânî 21 Mansûr Vezir Fars, Ahvazlı, mevâlî
Ebân b. Sadaka 22 Mansûr, Mehdî Beytülmâl reisi,
Dîvânü’n-nafakât reisi,
Şehzade kâtibi
Ebû Ubeydullah Muâviye b. Mehdî Vezir Filistinli, Yahudilikten
el-Yesâr 23 ihtida, mevâlî
Rebî‘ b. Yûnus 24 Mehdî, Hâdî Hâcib, vezir Rebî‘ ailesi
Ömer b. Bezî‘ 25 Mehdî, Hâdî Dîvânü’l-harâc reisi, Mevâlî
Dîvânü’z-zimâm reisi
İsmail b. Sabîh 26 Hârûnürreşîd Vali; Dîvânü’s-sır, Harranlı, mevâlî
Dîvânü’s-savâfî,

17
Nedîm, I, 375; Chokr, 141-143, 158-160; Avcı, 93, 134-138.
18
Ya‘kûbî, Müşâkele, 208.
19
Hatâmile, 88-89.
20
Taberî, VI, 182.
21
Halîfe, 435; Belâzürî, Ensâb, IV, 351. Mansûr zamanında fetihlerle ilgili yazışmaları ise Abdülmelik b.
Humeyd yürütmüştür. Abdülmelik yine bu dönemlerde bir süreliğine Horasan’ın ordu divanını idare
etmiştir (Halîfe, 436).
22
Belâzürî, Ensâb, IV, 326, 351; Taberî, VI, 183; Cehşiyârî, 192.
23
Halîfe, 442; Taberî, VI, 183; VIII, 165; Cehşiyârî, 234.
24
Taberî, VIII, 165, 228; Cehşiyârî, 234. Vezirlikten azledildikten sonra Dîvânü’r-resâil reisi olarak kalan
Ebû Ubeydullah’ın elinden bu yetki de alınınca, hâciblik de yapmakta olan Rebî‘ b. Yûnus divan
reisliğine getirilmiştir. Hâciblik makamının vermiş olduğu yoğunluk sebebiyle olmalı ki Rebî‘, Saîd b.
Vâkıd’ı vekil tayin etmiştir.
25
Halîfe, 442, 447; Taberî, VIII, 228; Cehşiyârî, 251.
26
Halîfe, 465; Cehşiyârî, 369, 380, 394; Mes‘ûdî, et-Tenbîh, 299.

136
 Dîvânü’d-dıyâ‘,
Dîvânü’l-harâc reisi
Amr b. Osman 27 Hârûnürreşîd
Yahyâ b. Süleym 28 Emîn Hâcib kâtibi, Dîvânü’z-
zimâm reisi, Emîn’in
şehzadelik döneminde
kâtibi
Ali b. Salih Sâhibü’l- Emîn Dîvânü’l-harâc reisi,
Musallâ 29 Me’mûn’un hâcibi
Ahmed b. Yûsuf 30 Me’mûn Dîvânü’l-maşrık reisi, Yûsuf b. Kâsım ailesi
vezir
Amr b. Mes‘ade (vekili Me’mûn Âmil/vali Sûl ailesi
Abdullah b. Hasan) 31
Abdullah b. Hasan 32 Mu‘tasım İsfahanlı
Hasan b. Vehb 33 Vâsık, Vezir kâtibi, âmil Vehb ailesi,
Mütevekkil Hıristiyanlıktan ihtida
İbrahim b. Abbas 34 Mu‘tasım veya Vezir kâtibi, Dîvânü’n- Sûl ailesi
Mütevekkil nafakât’ın zimâmı,
Dîvânü’d-dıyâ‘ reisi
Saîd b. Humeyd 35 Müstaîn, Vezir Ahmed b. el- Fars, ataları Mecûsî
Mu‘temid Hasîb’in kâtibi
Hasan b. Ubeydullah 36 Mu‘tazıd Dîvânü’l-muâvin reisi Vehb ailesi
Ebü’l-Hüseyin Ca‘fer b. Mu‘tazıd Sevâbe ailesi
Muhammed 37
Ebû Abdullah Muhammed b. Müktefî
Gâlib el-İsfahânî 38
Ebü’l-Hasan Muhammed b. Muktedir Sevâbe ailesi
Ca‘fer 39
Ebû Abdullah Ahmed b. Muktedir, Kâhir, Sevâbe ailesi
Muhammed b. Ca‘fer 40 Râzî, Müttakî,
Müstekfî

27
İbnü’d-Dâye, el-Mükâfee, 113.
28
Halîfe, 465; Taberî, VIII, 63; Cehşiyârî, 380, 407.
29
Taberî, VIII, 387.
30
Kudâme, el-Harâc, 37-38; Tenûhî, el-Ferec, III, 347.
31
İsfahânî, el-Eğânî, XXIII, 58.
32
Bağdâdî, el-Küttâb, 141; Garsünni‘me, 390-391.
33
Nedîm, I, 380; Âbî, III, 89; İbn Asâkir, XIII, 406; İbnü’l-‘İmrânî, 113.
34
Nedîm, I, 378, 579; Tevhîdî, el-Besâir, IV, 122.
35
Taberî, IX, 235, 264; Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 118-119; Nedîm, I, 384; Seâlibî, el-İktibâs, I, 51.
36
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 143; Yâkût, el-Üdebâ, II, 792.
37
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 143; Yâkût, el-Üdebâ, II, 792.
38
Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 219; Sâbî, el-Vüzerâ, 213.
39
Yâkût, el-Üdebâ, VI, 2470.
40
Hemedânî, 333, 334, 391; Yâkût, el-Üdebâ, II, 484-485; Sıbt İbnü’l-Cevzî, XVII, 325.

137
 Dîvânü’l-hâtem
Dîvânü’l-hâtem, Dîvânü’r-resâil’in yürüttüğü yazışmaları mühürleme işini

üstlenen divandır. Yazışmalarda belgelere resmiyet kazandırmak için mühür (hâtem)

kullanımı, Hz. Peygamber dönemine kadar gitmektedir. 41 Dîvânü’l-hâtem, Emevî

halifesi Muâviye tarafından evrakta sahteciliğin önüne geçmek için ihdas edilmiştir.

Muâviye, bu divanın başına Kadı Abdullah b. Mihmer el-Himyerî’yi getirmiştir. 42

Emevîler’de olduğu gibi Abbâsîler’de de Dîvânü’l-hâtem halifenin ve diğer

devlet adamlarının yazdığı mektupları mühürler ve bir suretini muhafaza ederdi. Asıl

nüsha dürülür, iple 43 bağlandıktan sonra mum veya amber katılmış balçıkla44

damgalanırdı. Mektup, mühür kuruduktan sonra onu ulaştıracak birime teslim edilirdi. 45

Abbâsî halifeleri kendilerine has resmî mühürler kullanmışlardır. 46 Halifeler söz

konusu mühürleri taşıması ve muhafaza etmesi için bir görevli tayin etmişlerdir. İlk

dönemlerde genellikle muhafızlık ile mühür taşıma görevlerinin aynı kişide toplanmış

olması, 47 bu göreve getirilen kimselerin yalnızca kâtipler arasından değil, asker kökenli

kimseler arasından da seçildiğini göstermektedir. Bu görevliler arasında -Bermek

ailesinde görüldüğü gibi- mührü dilediği gibi kullanma yetkisine sahip olanlar da

çıkmıştır.

Dîvânü’l-hâtem reisi, diğer bir ifadeyle mühürdar, halifelerle birlikte sefere

çıkardı. Nitekim bu görevi yürüten Ebü’l-Abbas et-Tûsî, Halife Mansûr’un vefatı ile

41
Kudâme, el-Harâc, 55-56; Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 144; Kettânî, I, 327-331.
42
Cehşiyârî, 60. Muâviye’nin Dîvânü’l-hâtem’in başına tayin ettiği kişinin adı Abdullah b. Amr (Halîfe,
228) ve Ubeyd b. Evs el-Gassânî (Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 147) olarak da geçer. Dîvânü’l-hâtem’i Emevî
valisi Ziyâd b. Ebîh’in ihdas ettiği de kaydedilmektedir (Kudâme, el-Harâc, 55).
43
Mektuplar mühürlenirken kullanılan ip için seḥât (ç. esâḥî) ifadesi kullanılmaktadır. Bağdâdî, el-
Küttâb, 134; Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 128; Sâbî, Rusûm, 46, 66, 127.
44
Balçığın/kilin (ṭîn) muhafaza edildiği nesneye maṭyene denilmektedir. Sâbî, Rusûm, 66.
45
Aykaç, 48; Kesâsbe, el-Müessesât, 149. Ayrıca bk. Kudâme, el-Harâc, 55; Sâbî, Rusûm, 127.
46
Abbâsî halifelerinin mühürlerindeki yazılar için bk. Kesâsbe, el-Müessesât, 139-140; Aykaç, 48-49.
47
Halîfe, 415, 436.

138
sonuçlanan hac yolculuğunda de onun yanında bulunmuş, halifenin vefat haberini

bildirmek ve hilafet mührünü yeni halife Mehdî’ye ulaştırma görevini üstlenmiştir. 48

Divanü’l-hâtem reisi veya Dönemi Üstlendiği diğer görevler Kökeni

halifenin mühürdarı
Esed b. Abdullah b. Mâlik Ebü’l-Abbas Koruma birliği reisi
el-Huzâî 49
Osman b. Nehîk 50 Mansûr Asker, Koruma birliği
reisi
Îsâ b. Nehîk 51 Mansûr Koruma birliği reisi
Ebü’l-Abbas Fazl b. Mansûr, Koruma birliği reisi,
Süleymân et-Tûsî 52 Hârûnürreşîd Horasan valisi
Ebû Mansûr 53 Mansûr Kâtip Horasanlı
Abdullah b. ‘Ulâse 54 Mehdî
Hâlid b. Yezîd b. Abdullah Mehdî Arap
b. Mevhib el-Hemedânî 55
Amr b. Meymûn b. Hâtim 56 Mehdî
Ümeyye b. Amr 57 Mehdî Sır kâtibi, Beytülmâl reisi
Ali b. Yaktîn 58 Mehdî, Hâdî, Dîvânü’z-zimâm reisi Yaktîn ailesi
Hârûnürreşîd
Rebî‘ b. Yûnus 59 Hâdî Hâcib, vezir Rebî‘ ailesi
Ca‘fer b. Muhammed b. el- Hârûnürreşîd Kâtip, koruma birliği Arap/Huzâa
Eş‘âs 60 reisi, Horasan valisi kabilesinden
Hamza b. Mâlik 61 Hârûnürreşîd
Yahyâ el-Bermekî 62 Hârûnürreşîd Vezir Bermek ailesi
Fazl b. Yahyâ el-Bermekî 63 Hârûnürreşîd Kâtip, vali Bermek ailesi
Ca‘fer b. Yahyâ el- Hârûnürreşîd Kâtip Bermek ailesi
Bermekî 64
Fazl b. Rebî‘ 65 Hârûnürreşîd Hâcib, Dîvânü’n-nafakât Rebî‘ ailesi

48
Taberî, VIII, 113.
49
Halîfe, 415.
50
Halîfe, 436; Mes‘ûdî, Mürûc, III, 241.
51
Halîfe, 436.
52
Halîfe, 436, 441, 443, 446, 462; Taberî, VIII, 113, 235; Cehşiyârî, 266.
53
Halîfe, 436.
54
Taberî, VIII, 144.
55
Halîfe, 443.
56
Cehşiyârî, 249; Tevhîdî, el-Besâir, III, 162-163.
57
İbn Tayfûr, Bağdâd, 291; İsfahânî, el-Eğânî, XXIII, 78.
58
Halîfe, 443, 447; Taberî, VIII, 189; Mes‘ûdî, et-Tenbîh, 299; İbn Zâfir, Ahbârü’d-Düvel, II, 333.
59
Mes‘ûdî, et-Tenbîh, 298.
60
Halîfe, 465; İbnü’l-Cerrâh, 34-35, 38; Taberî, VIII, 235.
61
Halîfe, 465.
62
Halîfe, 465; Taberî, VIII, 235, 265.
63
Cehşiyârî, 305.
64
Halîfe, 465; Taberî, VIII, 238, 265; Cehşiyârî, 305.

139
 reisi, vezir
Bekr b. Mu‘temir 66
Emîn Kâtip
Ahmed b. Ebû Hâlid 67 Me’mûn Resâil kâtibi, Dîvânü’l- Ebû Hâlid el-Ahvel
fadd ve Dîvânü’t-tevkî‘ ailesi
reisi, vezir
Fazl b. Mervân 68 Me’mûn Divan reisi, vezir
Ahmed b. Salih b. Şîrzâd 69 Müstaîn Komutan kâtibi, vezir
Sîmâ es-Sârbânî 70 Mu‘tez Taşranın (âfâk) berîd
sorumlusu
Ebû Nûh Îsâ b. İbrahim 71 Mu‘tez [Dîvânü’t-]Tevkî‘
sorumlusu
Ebû Ali İbn Mukle 72 Muktedir Dîvânü’l-fadd reisi, Vezir
Ebû Yûsuf 73 Muktedir Dîvânü’l-fadd reisi

Dîvânü’l-fadd
Valilerden merkeze gönderilen mektupların açılıp incelendiği ve üzerine gerekli

notların düşüldüğü divandır. Halifelerin devlet işleriyle yakından ilgilendikleri

dönemlerde mektuplar özetleriyle birlikte halifeye arz edilir, o da gerekli notu düşerdi.

Bu iş için kimi dönemlerde halifenin yerini vezir alırdı. Halife veya vezirin tayin ettiği

bir kâtip bu divana riyaset ederdi. Divan reisinin emri altında evrakların tanzimi, ilgili

yerlere sevk edilmesi ve kopyasının çıkartılması gibi işleri yapan kâtipler olurdu. 74 Bazı

dönemlerde Dîvânü’l-hâtem reisi bu divanı da yönetirdi. 75

Dîvânü’t-tevkî‘
Tevkî‘, yazılı belgelere karar mahiyetinde düşülen notlar anlamına gelmektedir.

Dîvânü’t-tevkî‘, Dîvânü’r-resâil ile halife arasında köprü vazifesi gören birimdir.

Abbâsîler döneminde Tevkî‘in başlı başına bir divan mı yoksa Resâil divanına bağlı bir

65
Taberî, VIII, 238.
66
Cehşiyârî, 407. Bekr aynı zamanda Emîn’i Me’mûn’a karşı kışkırtan Vezir Fazl b. Rebî‘e bu konuda
yardım ediyordu (Cehşiyârî, 412).
67
Tenûhî, el-Ferec, III, 253.
68
Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, I, 653.
69
Taberî, IX, 275.
70
Taberî, IX, 287.
71
Taberî, IX, 344.
72
Sâbî, el-Vüzerâ, 198.
73
Miskeveyh, Tecârib, V, 221.
74
Kudâme, el-Harâc, 58. Bu divanda görevli kâtipte aranan özellikler için bk. İbn Halef, 57.
75
Hançabay, 66. Ayrıca bk. yukarıda geçen Dîvânü’l-hâtem reisleri listesi.

140
büro mu olduğu net değildir. Resmî evraklar kabilinden Dîvânü’r-resâil’e gelen yazılar

kayda geçirildikten sonra vezire iletilir, vezir gerekli işlemleri yaptıktan veya

eklemelerde bulunduktan sonra ilgili yazıyı sâhibü’d-dîvâni’t-tevkî‘ denilen divan

reisine iletir, o da halifeye takdim edilmek üzere bundan sonraki işlemleri takip ederdi.

Halifeye arz edilen bu yazılara halifenin verdiği cevap ve talimatlar Dîvânü’t-tevkî‘

reisinin huzurunda kaydedilirdi. Çok kısa ve veciz ifadelerden oluşan bu notların temize

çekilmesi de yine bu divanın kâtiplerinin görevleri arasındayı. 76

Bu divana başkanlık edecek şahsın belâgatte yetkin olması beklenirdi. Hakeza

bu divanın alt kademelerindeki kâtiplerde de belâgate ve dilin inceliklerine vukûfiyet

aranırdı. Bu divanda inşâ, temize çekme (tahrîr) ve istinsah gibi yazışma ile ilgili işleri

üstlenen ayrı kâtipler bulunurdu. 77

Dîvânü’r-resâil’den ayrılarak hususî bir birim halini aldığı düşünülen Dîvânü’t-

tevkî‘in hangi halife zamanında kurulduğu ve varlığını ne zamana kadar sürdürdüğü

konusunda açık bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak Hârûnürreşîd’in huzurunda Ca‘fer b.

Yahyâ el-Bermekî’nin dilekçeleri tevkî‘ ettiği belirtilmektedir. 78 Fakat Ca‘fer’in bu

vazifeyi Resâil mi yoksa Tevkî‘ divanı çatısı altında mı yürüttüğü açık değildir.

Me’mûn Merv’de iken veziri Fazl b. Sehl’in tavassutuyla Ahmed b. Ebû Hâlid

Dîvânü’t-tevkî‘ ile Dîvânü’l-fadd ve’l-hâtem’in başına getirilmiştir.79 Mu‘tasım’ın

Hıristiyan hekimi Selmûye b. Benân’ın aynı zamanda halifenin özel kâtipliğini

yürüttüğü, Mu‘tasım’ın mektuplarını ve divandan gelen yazılara verilecek cevapları

(tevkî‘ât) bizzat kaleme aldığı kaydedilmektedir. 80

76
Kesâsbe, el-Müessesât, 151; Aykaç, 45.
77
Kudâme, el-Harâc, 54.
78
İbn Haldun, Mukaddime, I, 496.
79
Tenûhî, el-Ferec, III, 253.
80
İbn Ebû Usaybia, 234.

141
 Mütevekkil zamanında Necâh b. Seleme Dîvânü’t-tevkî‘ ve âmilleri denetleyen

birimin (tetebbu‘ ale’l-ummâl) başında bulunmuştur. 81 Necâh’ın ölümünün ardından

(245/860), Dîvânü’t-tevkî‘i’l-âmme vezir Ubeydullah b. Yahyâ b. Hâkân’ın uhdesine

bırakılmış, o da bu göreve vekil olarak amcasının oğlu Yahyâ b. Abdurrahman b.

Hâkân’ı tayin etmiştir. 82 Diğer bir habere göre Mütevekkil, yanlış bir işlem yapması

yüzünden Dîvânü’t-tevkî‘ kâtibi Muhammed b. Fazl’a kızıp onu görevden almış

(237/851-52), yerine Ubeydullah b. Yahyâ’yı getirmiştir. Halife, Ubeydullah’ı sahip

olduğu mertebeden daha üst bir seviyeye çıkarmış ve mevlâsı ilan ederek yazışmalarda

“müminlerin emîrinin mevlâsı (mevlâ emîri’l-mü’minîn)” ibaresini kullanmasını

söylemiştir. Bu hususta ona, mektupları, divan kâtiplerinin de belirttiği şekilde artık

Ubeydullah adına yazma talimatı vermesini emretmiştir. Böylece yazışmalar doğrudan

halifenin adıyla değil mevlâ ifadesinin taşıdığı anlama uygun olarak vekili Ubeydullah

tarafından yürütülmüştür. 83

Tevkî‘ât yazma hakkındaki rivayetlerden bu görevi ancak halifeye yakın

seçilmiş kimselerin üstlenebildikleri anlaşılmaktadır. Bir diğer husus ise mektuplara

düşülen notların -edebî değeri dolayısıyla- kâtiplerin ve ilgili diğer kişilerin istifadesine

sunulmak üzere derlenmiş olmasıdır.

2.1.2. Dîvânü’l-berîd
Berîd teşkilatı, esas itibariyle devletin kontrol mekanizmalarını etkin biçimde

devreye sokmak için kurulmuş bir teşkilattır. Haberleşme aracı olmasının yanında

istihbarat işlevi görmüş ve merkez ile taşra arasındaki idarî bağı kurmayı sağlamıştır.

Posta ve istihbarat faaliyetlerini kurumsal bir yapı içinde sürdürme geleneği, Bizans ve

Sâsânîler zamanında rastlanan bir durumdur. Her iki devlet de bu teşkilata fazlasıyla

81
Taberî, IX, 214.
82
Taberî, IX, 217.
83
Ya‘kûbî, Târîh, II, 344.

142
önem vermiş, bu konuda belirli sayıda personel istihdam etmiş, özel bütçe ayırmış ve

işlerin sağlıklı yürümesi için belli başlı kurallar getirmiştir. 84

İslam devletinin sınırlarının genişlemesiyle birlikte posta teşkilatının önemi daha

fazla fark edilmiştir. Her ne kadar Hulefâ-yi Râşidîn zamanında posta hizmetleri

yürütülmüşse de kurumsal bir yapıya ancak Emevî halifesi Muâviye zamanında

kavuşmuş, Abdülmelik b. Mervân’ın yaptığı düzenlemelerle daha sistemli bir hale

gelmiştir. 85 Abbâsîler’in kuruluş döneminde yeniden düzenlenen posta teşkilatı için

Dîvânü’l-berîd veya Harâit tabiri kullanılmıştır. 86

Dîvânü’l-berîd’de bulunan başlıca görevliler şunlardır: Sâhibü’l-berîd, âmilü’l-

berîd, muvakki‘, mürettib, furânik, vekîl ve muhbir. Bu görevliler hakkında burada

kısaca bilgi verilecek ve daha çok onların kitâbet yönü üzerinde durulacaktır.

Dîvânül-berîd’in başındaki kimse sâhibü’l-berîd, sâhibü’l-berîd ve’l-haber ve

harâitî şeklinde anılmaktadır. 87 Ülkede olup bitenleri halifeye doğru ve hızlı biçimde

aktarması münasebetiyle halife nezdinde önemli bir yere sahipti. İstihbarat görevini de

üstlenen sâhibü’l-berîdde kitâbet sanatında ustalaşmış olma şartı aranmaz; ancak

gelişmeleri doğru ve anlaşılır bir biçimde haber vermesi için her halükârda kendisinden

kitâbet konusunda yeterli düzeyde olması beklenirdi. 88 Sâhibü’l-berîd başta olmak üzere

bu divanda çalışan kimselerden yol güzergâhları ile mesafeleri, fizikî ve beşerî coğrafya

açısından yerleşim birimlerini çok iyi bilmeleri istenirdi. 89

Abbâsî Devleti’nin kuruluş safhasında idarî hayatta askerî sınıfın etkin olmasına

bağlı olarak Dîvânü’l-berîd’in başına bu sınıfa mensup kimselerin atandığı

84
Şimşir, 39-40, 47-49, 320-324.
85
Askerî, el-Evâil, 237. Emevîler dönemi posta teşkilatı hakkında geniş bilgi için bk. Silverstein, 53-61,
71-87.
86
Harekât, “Berîd”, 499.
87
Aykaç, 55.
88
İbn Halef, 57.
89
Kudâme, el-Harâc, 77-78.

143
görülmektedir. 90 İlerleyen dönemlerde ise kâtip sınıfından çok sayıda kişi teşkilatın

başına tayin edilmiştir.

Merkezdeki divana bağlı olarak vilayetlerde teşkilatın en üst kademesinde

âmilü’l-berîd bulunurdu. 91 Mansûr zamanında uzak beldelerdeki berîd görevlileri

(vülâtü’l-berîd); tahıl ve gıda maddelerinin fiyatlarını, kadıların karara bağladıkları

davaları, valilerin Beytülmâl’e dahil ettikleri malları ve diğer önemli gelişmeleri

halifeye günlük olarak yazmak suretiyle rapor ederlerdi. Halife, kendisine ulaşan

raporları derhal inceler; müdahale edilmesi gerekli durumları ilgili valisine ve âmiline

bildirirdi. 92 Halife bazen önemli bir gelişme veya isyan gibi tehditler karşısında ilgili

bölgeye bir berîd sorumlusu tayin ederdi.

Vefasızlık bağlamında aktarılan şu olay, taşradaki sâhibü’l-berîd kâtibinin

konumu hakkında bilgi vermektedir: Hemedân’ın sâhibü’l-berîdi Me’mûn’a gönderdiği

mektupta, azledilmiş önceki sâhibü’l-berîdin kâtibinin kendisine eski amiri ile şehrin

harâc âmilinin devlet hazinesinden 200 bin dirhem alıp aralarında bölüştüklerini haber

verir. Me’mûn mektuba cevaben “Görünen o ki, ispiyonculuğu kabul etmek

ispiyonculuk yapmaktan daha kötüymüş. Çünkü ispiyon göstermektir, onu kabul etmek

ise izin vermektir. Bir şeyi gösteren ile onu kabul edip müsamaha gösteren arasında bir

fark yoktur.” notunu düşer. 93 Me’mûn bu yazdıklarıyla, kâtibin görev başında iken ilgili

yolsuzluğa göz yumup haber vermediğine, ancak amirinin azledilmesi sonrası bunu yeni

amirine bildirmekle de kendisini yanlış bir iş yapmaktan alıkoyamadığına atıfta

bulunmuştur.

90
Câhız, “el-Biğâl”, 267.
91
Abbâsî döneminde âmilü’l-berîdin özellikleri, yetkileri ve görevlerini belirten talimatnâme
hüviyetindeki bir tayin kararnâmesi için bk. Kudâme, el-Menziletü’l-Hâmise, 201-206; Aykaç, 55-57.
92
Taberî, VIII, 96; Hıyârî, 40-41; Aykaç, 97.
93
el-Mehâsin, 80. Benzer veya aynı olayın Me’mûn’un veziri Fazl b. Sehl ile Hemedân’ın mukâtaa
sorumlusu arasında geçtiği bir haber için bk. Cehşiyârî, 431-432.

144
 Taşra berîd sorumlusu, kritik gelişmeleri ivedilikle merkeze bildirme

yükümlülüğü altında olmuştur. Horasan valisi Tâhir b. Hüseyin’in ölümü (207/822) ile

ilgili olarak bölgenin berîd sorumlusu Ebû Sa‘de Külsûm b. Sâbit b. Ebû Saîd’in

anlattıkları bu konuda bir fikir vermektedir. Ebû Sa‘de, Tâhir’in Horasan’a vali

olduktan iki yıl sonra Merv’de Cuma hutbesinde Me’mûn’un ismini anmaktan geri

durmasını ve onun için dua etmeyerek bağımsızlığını ilana kalkışmasını derhal bir

mektupla Bağdat’taki halifeye bildirir. Bir yandan da Tâhir'den korktuğu için ecel terleri

döker. Bu olayın üzerinden çokça bir zaman geçmeden Tâhir hummaya yakalanıp ölür,

rahat bir nefes alan Ebû Sa‘de ise bu kez Bağdat’a Tâhir’in ölümünü haber veren ikinci

bir mektup gönderir. 94

Sâ‘i (ç. su‘ât) olarak da anılan mürettib, posta istasyonları (sikke ç. sikek)

arasında hızlı yürümek suretiyle veya binek hayvanıyla özel çantalarda mektup

taşımakla görevli kimsedir. 95 Muvakki‘ ise mürettiplerin görevlerindeki aksamaları

kontrol etmek için mürettibin ayrılış ve varış saatlerini kayıttan sorumludur. Bu iş için

özel kayıt defterleri olurdu. 96 Furâniklere gelince, istasyonların genel işleyişini takip

etmekle birlikte mürettipleri denetlerdi. Bir de muvakki‘ler kayıtları divan merkezine

göndermeden önce onlara arz ederdi. 97 Çarşılar başta olmak üzere önemli gelişmeleri

yerinde görüp sıcağı sıcağına kaydeden vekîller ve muhbirler de zikredilmesi gereken

diğer görevlilerdir. 98

Merkez ve Taşra Berîd Dönemi Üstlendiği diğer Kökeni

sorumluları görevler
Ebû Uyeyne Mûsâ b. Ka‘b et- Seffâh Nakîb, ordu
Temîmî 99 *sâhibü’l-berîd komutanı, şurta amiri
Tarîf 100 Mansûr Mansûr’un mevlâsı

94
İbn Tayfûr, Bağdâd, 161-162, 172-174; Taberî, VIII, 594-595. Ayrıca bk. Ya‘kûbî, Târîh, II, 321.
95
Sâmerrâî, el-Müessesât, 273; Aykaç, 57.
96
Hârizmî, Mefâtîh, 89; Sâmerrâî, el-Müessesât, 273; Aykaç, 58.
97
Sâmerrâî, el-Müessesât, 273; Aykaç, 58.
98
Aykaç, 58.
99
Taberî, VII, 432.

145
*Mısır, Şam ve Cezîre
Matar 101 Mansûr Kâtip, Mısır âmili Mansûr’un mevlâsı
*Mısır, Şam ve Cezîre
Süleyman b. Mücâlid 102 Mansûr Hazinelerden Mücâlid ailesi
*Basra sorumlu
Nusayr el-Hâdim 103 Mehdî, Hâdî
Vâzıh 104 Hâdî Salih b. Mansûr’un
*Mısır mevlâsı, Şiî
Yahyâ el-Bermekî 105 Hârûnürreşîd Kâtip, vezir Bermek ailesi
Ca‘fer Yahyâ el-Bermekî 106 Hârûnürreşîd Kâtip Bermek ailesi
*uzak diyarların (afâk) berîdi
Mesrûr el-Hâdim 107 Hârûnürreşîd Ordunun Nafakât
*berîd ve harâit sorumlusu (vekili sorumlusu, cellat
Sâbit el-Hâdim)
Şemmâh el-Yemâmî 108 Hârûnürreşîd Mehdî’nin mevlâsı
*Mısır
Hammeveyh el-Hâdim 109 Hârûnürreşîd
*Horasan
Ebû Müslim Sellâm 110 Hârûnürreşîd,
*sâhibü’l-berîd ve’l-ahbâr Emîn
Muhammed b. İmrân 111 Me’mûn
*sâhibü’l-berîd
Abbas b. Saîd el-Cevherî 112 Me’mûn
*sâhibü’l-berîd
Ebû Ca‘fer Ahmed b. Yûsuf 113 Me’mûn Kâtip, Dîvânü’r- Sabîh (Yûsuf b.
*Horasan resâil ve Dîvânü’s- Kâsım) ailesi
sırr reisi, vezir
İbrahim b. es-Sindî b. Şâhek 114 Me’mûn Kâtip
*sâhibü’l-haber
Süleyman b. Ya‘kûb 115 Me’mûn
*sâhibü’l-haber
Kavsara Ya‘kûb b. İbrahim el- Mu‘tasım Mütevekkil’in hâcibi Hâdî’nin mevlâsı

100
Cehşiyârî, 162.
101
Cehşiyârî, 162. Ayrıca bk. Taberî, VIII, 53, 121.
102
Belâzürî, Ensâb, IV, 152.
103
Taberî, VIII, 187.
104
Taberî, VIII, 198.
105
İbn Fazlullah, et-Ta‘rîf, 241.
106
Cehşiyârî, 300.
107
Cehşiyârî, 380.
108
Taberî, VIII, 198-199.
109
Taberî, VIII, 323, 365.
110
Taberî, VIII, 365.
111
Ya‘kûbî, Târîh, II, 322.
112
Ya‘kûbî, Târîh, II, 328.
113
İbn Tayfûr, Bağdâd, 255.
114
İbn Tayfûr, Bağdâd, 120-124. Ayrıca bk. Câhız, el-Beyân, I, 335.
115
Taberî, VIII, 644.

146
Bûşencî (el-Bâzğîsî) 116
*sâhibü’l-haber, Mısır
Abdullah b. Abdurrahman 117 Mu‘tasım
*Horasan
Fazl b. Mervân 118 Vâsık Mu‘tasım’ın kâtibi
ve veziri
Meymûn b. İbrahim 119 Mütevekkil Resâil kâtibi, şurta
*sâhibü’l-berîd amirinin kâtibi
Vehb b. Süleyman b. Vehb 120 Mütevekkil (veya Kâtip Vehb ailesi
*sâhibü’l-berîd Mu‘temid)
Hasan b. Vehb 121 Mütevekkil Dîvânü’r-resâil reisi Vehb ailesi
*Şam
Arakulmevt Hüseyin el-Hâdim 122 Müstaîn, Mu‘tez Vali
*Mısır
Mûsâ b. Boğa el-Kebîr 123 Müstaîn, Mu‘tez Komutan
*Dîvânü’l-berîd reisi
Ahmed b. İsrâîl 124 Mu‘tez Şehzade kâtibi,
*Dîvânü’l-berîd reisi Dîvânü’l-harâc reisi,
Vezir
Sîmâ es-Sârbânî 125 Mu‘tez Dîvânü’l-hâtem reisi
*uzak diyarların (afâk) berîdi
Muhammed b. Eş‘as el-Huzâî 126 Mu‘tez
*Diyâr-ı Mudar
Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed ? Mu‘temid’in nedîmi Coğrafyacı, edip
b. Hurdâzbih 127 *Cebel/Cibâl
Ebû Suhbe Şakîr el-Hâdim 128 Mu‘temid
*Mısır
Nûşecânî 129 *sâhibü’l-berîd Mu‘tazıd Saraya bağlı ahırların
sorumlusu
Ebû Mervân el-Harâitî Mu‘tazıd, Zeyyât ailesi
Abdülmelik b. Muhammed 130 Müktefî,
Muktedir

116
Taberî, IX, 98, 203, 206; Kindî, 462. Ayrıca bk. İbn Habîb, 260.
117
Taberî, IX, 102.
118
İbnü’l-‘İmrânî, 110, 113.
119
Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 189; Şâbüştî, 90-91. Ayrıca bk. Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 133, 203; Zübeydî,
Tabakâtü’n-Nahviyyîn, 138; Nedîm, I, 386.
120
Seâlibî, Simârü’l-Kulûb, 206-207.
121
Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 203.
122
Kindî, 208, 462; Makrîzî, el-Mukaffe’l-Kebîr, 646.
123
Taberî, IX, 258, 355.
124
Taberî, IX, 344.
125
Taberî, IX, 287.
126
Ya‘kûbî, Târîh, II, 352.
127
Nedîm, I, 457-458; İbnü’n-Neccâr, XVII, 10.
128
Ya‘kûbî, Târîh, II, 358.
129
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 114-115; Sâbî, el-Vüzerâ, 23.
130
Tenûhî, el-Ferec, II, 98-100; Sâbî, el-Vüzerâ, 178, 194-195; İbnü’n-Neccâr, XVI, 74.

147
Ebû Ali Muhammed b. Mu‘tazıd, Vezir Hâkânî ailesi
Ubeydullah b. Yahyâ 131 Müktefî,
*Mâsebezân’ın berîd, mezâlim ve Muktedir
harâit sorumlusu
Fâtik 132 *Musul, Diyâr-ı Rebîa, Mu‘tazıd Komutan Mu‘tazıd’ın
Diyâr-ı Mudar ve Süğûr’un berîdi mevlâsı
ve bölge âmillerinin denetimi
Hasan b. İsmail 133 Müktefî Vezir Abbas b.
Haremeyn’in berîdi Hasan’ın akrabası
Re’sü’l-Bağl Ali b. Abdullah b. Muktedir Kâtip
Velîd 134
*Halife nezdinde berîd sorumlusu
Abdülvâhid b. Fazl b. Vâris 135 Muktedir
*Halife nezdinde berîd sorumlusu
Ebü’l-Ğusn Şefî‘ el-Lü’lüî 136 Muktedir Müşrif (vezir, ordu,
*Dîvânü’l-berîd reisi divan reisleri,
kadılar, şurta amirleri
üzerinde)

2.1.3. Dîvânü’t-tırâz
Hükümdar, devlet adamları ve komutanlar için değerli kumaşlardan işlemeli

elbiseler hazırlanması Bizans ve Sâsânîler’de var olan bir gelenektir. Emevîler

döneminde muhtemelen Bizans etkisiyle şekillenen saray kültürünün bir parçası olarak

devlet erkânının giymiş olduğu elbiselere hem resmiyet hem de görkem kazandırmak

amacıyla tırâz uygulaması başlamıştır. Bu elbiselerin üzerine unvanlar, lakaplar, dua ve

tazim ifadeleri genellikle kûfî bir yazı şeridi halinde altın veya başka bir maddeden

renkli iplerle işlenmiştir. Elbiselerin yaka kenarlarına, yenlerine, ön veya arkalarına

işlenmiş yazı ve süslemelere ṭırâz, işlemeli kumaşa muṭarraz, imalâthaneye ise dârü’ṭ-

ṭırâz, ṭuruz ve ṭırâzât denilmiştir. Tırâz atölyelerinde söz konusu elbiselerin yanı sıra

devlet için sembolik değer taşıyan bayrak, sancak ve flamalar da hazırlanırdı. Bütün bu

işlerin yürütüldüğü idarî birim için ise Dîvânü’t-tırâz tabiri kullanılmıştır. 137

131
Miskeveyh, Tecârib, V, 78.
132
Taberî, X, 68. Ayrıca bk. Kindî, 261, 263.
133
Taberî, X, 133.
134
Sûlî, Evrâk (295-315), 70.
135
Sûlî, Evrâk (295-315), 70.
136
Miskeveyh, Tecârib, V, 77; Arîb, 46.
137
Dûrî, Târîhu’l-Irâki’l-İktisâdî, 123; Kesâsbe, el-Müessesât, 80-83; Bozkurt, “Tırâz”, 112. Ayrıca bk.
İbn Haldûn, Mukaddime, I, 520-522.

148
 Erken dönemlerden itibaren bu atölyelerde resmî yazışmalarda da kullanılan

papirüslere birtakım filigranlar eklenmiştir. Emevî halifesi Abdülmelik b. Mervân’ın

para reformunu gerçekleştirdiği sıralarda, Mısır’da tırâz atölyelerinde elden geçirilen

papirüslerdeki Hıristiyanlığa ait semboller yerine İslamiyet’i temsilen dua cümleleri ve

ayetler işlenmiştir. Abdülmelik’in yaptığı bu yenilik, yukarıda da geçtiği üzere

Mısır’dan papirüs ithal eden Bizans kralıyla aralarında hesaplaşmaya dönüşen bir krize

yol açmıştır. 138

Tırâzlar itaatin ve bağlılığın başlıca göstergelerinden olmuştur. Hârûnürreşîd’in

ölümünden sonra veliahdı olan iki oğlu Emîn ile Me’mûn arasındaki ihtilaf büyüyünce

Merv’de bulunan Me’mûn Emîn’in adını tırâzlardan ve bastırdığı paraların üzerinden

ilkin kaldırmış; 139 çok geçmeden Emîn de Bağdat’ta Me’mûn için aynı şeyi

yapmıştır. 140 Öte yandan Abbâsîler’e tâbi bir vali, halifeye itaati terk ettiğini hutbede

onun ismini anmaktan geri durmak ve tırâzlardan silmek suretiyle ilan ederdi. Halife

Mu‘temid’in naibi Muvaffak’a karşı Ahmed b. Tolun, 269/882-83 yılında Mısır’da bu

yola başvuranlardan biridir. 141

Abbâsîler’in parlak dönemlerinden itibaren halife tarafından takdir ve tebrik

amaçlı belli şahıslara giydirilen veya gönderilen hil‘âtlerin hazırlanması da Dîvânü’t-

tırâz’ın görevleri arasındadır.

Abbâsî saray mensuplarının, özellikle de cariyelerin elbiselerinde çoğunlukla

beyitlerden oluşan yazıların işlendiği, yine bunların genelde altın ve gümüş sırmalarla

ve Kûfî hat ile yazıldığı malumdur. Keza zünnâr (kuşak), kemer, mendil, yelpaze;

138
Belâzürî, Fütûh, 335-336; Beyhakî, 340-343; Erkoçoğlu, 390.
139
Taberî, VIII, 375.
140
Taberî, VIII, 390.
141
İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VI, 418.

149
perde, yastık, minder, halı, sedir/divan ve koltuk gibi eşyalara da benzeri yazılar

işlenmiştir. 142

Dîvânü’t-tırâz’ın çalışanları arasında ağırlıklı olarak yetenekli terziler

bulunurdu. Terziler dışında buradaki malî işlerin kaydını tutan kâtipler vardı. Divanın

başında bulunan kişi sâhibu’t-tırâz olarak anılırdı. Emevî halifesi Hişâm’ın tırâzlardan

sorumlu kişi, kâtibi Cünâde b. Ebû Hâlid’di. 143

Hârûnürreşîd, farklı yerlerdeki tırâz atölyelerinin tamamının idaresini Ca‘fer el-

Bermekî’ye havale etmiştir. 144 Bermekîler’in siyasî hayatta etkin olduğu sıralarda İbn

Nûh’tan sâhibü’t-tırâz olarak söz edilmektedir. 145 Yine aynı dönemlerde Dîvânü’t-

tırâz’ın başında kâtip sınıfına mensup Îsâ b. Yezdânîrûz’un bulunduğu da

kaydedilmektedir. Bermekîler’in tasfiyesi sırasında Ca‘fer el-Bermekî’nin kâtiplerinden

olduğu için Îsâ görevden alınmıştır. Hârûnürreşîd, daha sonra Îsâ’ya görevini ve el

konulan mallarını iade etmiştir. 146

2.2. Malî Divanlarda Kâtipler

Vergilerin tespiti ve toplanması, devlete ait gelir-giderlerin kaydedilmesi ve

bütçe planlanması gibi başlıca nedenlere bağlı olarak malî divanlar teşekkül etmiştir.

Yukarıda da geçtiği üzere bu divanlar Hz. Ömer döneminde ortaya çıkmıştır. Emevîler

döneminde ise buna yenileri eklenmiştir. Bu başlık altında önce vergilerin toplandığı

Dîvânü’l-harâc ve onunla benzer işlevlere sahip diğer divanlar ele alınacak, ardından

hazineye karşılık gelen Beytülmâl divanı ve harcamaların kaydının tutulduğu Dîvânü’n-

142
Veşşâ, ez-Zarf, 317-333 vd. İbn Yahyâ el-Veşşâ’nın (ö. 325/937) Abbâsî elit çevrelerinde rastladığı
kumaş, duvar ve çeşitli nesneler üzerine işlenmiş yazılara ait derledikleri, yazı tarihi ve Arap edebiyatı
araştırmaları açısından kayda değerdir. Ayrıca bunun bir moda haline geldiği düşünüldüğünde, bu işle
iştigal eden bir nakkâş zümresinden söz etmek mümkündür.
143
Cehşiyârî, 107.
144
Cehşiyârî, 300.
145
Taberî, VIII, 293.
146
Cehşiyârî, 373.

150
nafakât’a yer verilecek, daha sonra divanları malî açıdan denetleme görevini yerine

getiren Dîvânü’z-zimâm üzerinde durulacak, son olarak darphane idaresi şeklinde tarif

edilen Dîvânü dâri’d-darb’dan bahsedilecektir.

2.2.1. Dîvânü’l-harâc
İlk dönemlerde tebaanın mal varlığından alınan vergileri ifade eden harâc,

zamanla toprak vergisi anlamında kullanılmaya başlamıştır. Harâc ile cizye terimlerinin

birbirinin yerine mutlak vergi manasında kullanıldığı da olmuştur. 147 Hz. Ömer

döneminde harâca tâbi araziler ölçülmek suretiyle yeniden belirlenmiş ve bu işle ilgili

çeşitli görevliler tayin edilmiştir. 148 Hulefâ-yı Râşidîn ve Emevîler döneminde harâc

gelirleri topraktan alınan harâc vergisinin yanı sıra cizyeyi, harâc arazilerinden çıkarılan

madenlerin vergisini ve gayrimüslimlerden alınan ticaret (‘uşûr) ve gümrük (meks ç.

mükûs) 149 vergilerini de kapsamıştır. 150 Kaynaklarda, her ne kadar çeşitli bölgelerden

değişik zamanlarda toplanan gelirlerin harâc adı altında dökümü yapılmışsa da151

genellikle cizye ve uşûru da ihtiva eden bu rakamları ihtiyatla karşılamak gerekir. 152

Harâc iki şekilde tahsil edilegelmiştir ki biri tahsildar (âmil) tayini, diğeri takbîl

(iltizam, tazmin) şeklindedir. Harâc memurunda Müslüman olma, hürriyet, emanet,

uzmanlık, ilmî ve fıkhî ehliyet gibi vasıflar aranmıştır. Uzmanlık için hesaplama, ziraat,

147
Kallek, “Haraç”, 71-72.
148
Aykaç, 120-121.
149
Emevîler döneminde rastlanılan meks uygulaması, Abbâsîler devrinde yaygın hale gelmiştir. Bu vergi,
ihtiyaç duyuldukça alınmış, zaman zaman ilga edilmiştir. Meks adı altında vergi toplanması âmillerin
veya sâhibü’l-mükûs, mekkâs gibi adları taşıyan görevlilerin kontrolünde olmuştur. Kallek, “Meks”, 584-
585.
150
Yeniçeri, İslâm’da Devlet Bütçesi, 111. Fey kavramı, Harâc gelirlerinin kapsamının belirlenmesinde
etkili olmuştur. Fey’in tanımı ve kapsamı için bk. Demirci, Toprak Sistemi, 49-66.
151
Ya‘kûbî, Târîh, I, 126-127; a.mlf., el-Büldân, tür.yer.; İbn Hurdâzbih, tür.yer.; İbnü’l-Fakîh, 381-387,
390-394; Cehşiyârî, 399-406; Kudâme, el-Harâc, 162-184; İbn Haldûn, Târîh, I, 224-226; a.mlf.
Mukaddime, I, 407-408; Salih Ahmed el-Ali, “A new version of Ibn al-Muṭarrif’s list of revenues in the
early times of Hārūn al-Rashīd”, Journal of Economic and Social History of the Orient, 14 (1971), 303-
310.
152
Kallek, “Haraç”, 80.

151
hasat ve fiyat-maliyet tahmini gibi meslekî tecrübe ve bilgilere sahip olunmalıdır.153

Harâc tahsilâtından sorumlu memurların genellikle yerli halk arasından seçilmesi ve

bunların başına Arap amir ve müfettişlerin tayini, 154 divanların Arapçalaştırılması

faaliyeti tamamlanıncaya kadar yoğun bir şekilde devam etmiştir. Kâdılkudât Ebû

Yûsuf, Hârûnürreşîd’e vergi tahsilâtının denetimi için müfettişler ve divan mensubu

askerî gözlemciler görevlendirilmesini tavsiye etmiştir. 155

Muâviye, Irak’ta harâc idaresini genel idareden (valilik) ayırmış, bu göreve

Ubeydullah b. Derrâc’ı ve onun kardeşi Abdurrahman’ı getirmiştir. 156 Emevîler

zamanında fey gelirleri Dîvânü’l-harâc’da, zekât gelirleri ise Dîvânü’s-sadakât’ta

toplanmıştır. 157

Dîvânü’l-harâc bünyesinde vergiye tâbi arazilerin tespiti ve vergi takdiri için ara

ara düzenlemelere gidilmiştir. 158 Arazileri yeniden ölçme ve vergilendirme işlemleri

anlamına gelen ta‘dîl işlemi dönem dönem tekrarlanmıştır. Toprak ve vergi

sistemlerinde bozulmalar baş gösterdikçe de ta‘dîl işlemiyle kayıtlar güncellenmiştir.

Ta‘dîl, ölçüm işlerini yürüten messâhların 159 yanı sıra kâtipler, emînler (bilirkişiler) ve

bölgenin fethi 160 konusunda bilgili âlimlerle yapılmıştır. Bu sicillerde arazinin

yüzölçümü, konumu, özellikleri ve vergi miktarı ayrıntılı olarak kaydedilmiştir.

Herhangi bir gasp, zulüm ve haksızlık meydana geldiğinde Dîvanü’l-harâc’daki bu

153
Kallek, “Haraç”, 75. Vergi toplama sırasında görevli kişiler hakkında bk. Demirci, Toprak Sistemi,
394-395.
154
Taberî, V, 522-523;
155
Ebû Yûsuf, 107.
156
Cehşiyârî, 59; Aykaç, 122.
157
Cehşiyârî, 106; Dûrî, en-Nüzum, 170. Mâverdî Dîvânü’l-‘uşr ifadesini kullanır (el-Ahkâmü’s-
Sultâniyye, 271).
158
Abbâsîler’de ta‘dîl işlemleriyle ilgili daha geniş bilgi için bk. Demirci, Toprak Sistemi, 333-349.
159
Messâh yerine ḳaṣṣâb ve zârî‘ tabirleri de kullanılmıştır. Demirci, Toprak Sistemi, 339, 345.
160
Harâc ve emval kitaplarında bölgelerin fethi ile ilgili haberlere sıkça rastlanmasının temel sebebi vergi
takdiri ve ta‘dîl işlemlerinde fethediliş şeklinin esas alınmasıdır.

152
kayıtlara müracaat edilerek haksızlıkların ve gaspların önüne geçilmiş; böylelikle küçük

mülk sahipleri devletin koruması altına alınmıştır. 161

Abbâsîler’de ta‘dîl işlemini ilk olarak Mansûr başlatmıştır (140-141/757-758). 162

Mansûr halifeliği sırasında Emevîler döneminde öşrî arazi haline getirilen toprakları,

devlet gelirlerini artırmak gayesiyle tekrar harâcî arazilere dönüştürerek satışını

yasaklamıştır. 163 Mütevekkil, Ahmed b. Muhammed b. Müdebbir’i 240 (854-55) yılında

Dımaşk ve Ürdün’ün harâcı için görevlendirdiğinde harâc kâtipleri açıklarını kapatmak

maksadıyla halifeye ta‘dîl yapılmasını önermişler ve bunun da üstesinden ancak

Dîvânü’l-harâc’a reislik yapmış birinin gelebileceğini söylemişlerdir. İbn Müdebbir de

bölge arazilerini aslına uygun olarak yeniden ölçtürmüştür. 164

Mu‘tazıd zamanında ülkenin doğu ve batı yününde kontrolden çıkmış çeşitli

bölgelerde tekrar hâkimiyet sağlanmak üzere seferler düzenlenmiştir. 165 Doğuda

fethedilen bölgelerin vergilerini doğru tespit edebilmek için Vezir Ubeydullah b.

Süleyman, merkez harâc divanı (Divânü’d-dâr) reisi Ebü’l-Abbas Ahmed İbnü’l-

Furât’tan eski vergi kayıtlarını bilen bir kâtip talebinde bulunmuştur. O da Dîvânü’d-

dâr’ın Maşrık meclisine bakan Muhammed b. Dâvûd İbnü’l-Cerrâh’ı tavsiye etmiştir.

Halife ile birlikte batı yönünde sefere çıkan vezirin oğlu Kâsım da Ebü’l-Abbas’tan

benzer bir talepte bulununca Ebü’l-Abbas bu kez Dîvânü’d-dâr’ın Mağrib meclisine

161
Demirci, Toprak Sistemi, 76-77.
162
İbnü’l-Mukaffa‘ halifeye hitaben yazdığı Risâletü’s-Sahâbe’sinde halifenin dikkatini toprak ve vergi
reformuna çekmiştir. “Risâletü’s-Sahâbe”, İslam Siyaset Üslubu, 120-121; Demirci, “Abdullah İbnü’l-
Mukaffâ’nın ‘Risâletü’s-Sahâbe’ Adlı Risâlesi: Takdim ve Tercüme”, 238. Mansûr zamanında Cezîre
bölgesinde yapılan ta‘dîl faaliyeti hakkında bk. The Chronicle of Zuqnīn, 234-235, 254, 256, 259, 263,
267 (Ar. 139-140, 165, 168, 172, 177, 181).
163
Demirci, Toprak Sistemi, 64.
164
Ya‘kûbî, Târîh, II, 345; Demirci, Toprak Sistemi, 342. Ayrıca bk. Cehşiyârî, 520-521; Tenûhî, el-
Ferec, I, 249-250; Garsünni‘me, 92-93.
165
Geniş bilgi için bk. Yılmaz, Mu‘tazıd ve Müktefî, 83-211.

153
bakan Ali b. Îsâ İbnü’l-Cerrâh’ı tavsiye etmiştir. Böylece iki yetkin kâtip fethedilen

topraklarda ta‘dîl faaliyeti yürütmüştür. 166

Abbâsî idarî yapısının Emevîler’e nazaran daha merkeziyetçi olması Dîvânü’l-

harâc’a da yansımıştır. Dîvânü’l-harâc merkez ve taşra teşkilatı olmak üzere iki surette

yapılanmıştır. Bu divan çoğunlukla vezirler tarafından denetlenmiştir. Dîvânü’l-harâc’ı

yönetmek ise tecrübe ve yetkinlik gerektirmiştir. Bu hususta Vezir İbnü’l-Furât,

Bâdûrayâ’ya 167 âmil olarak atandığında, kardeşi Ebü’l-Abbas Ahmed’in söylediği şu

sözler kayda değerdir: “Bâdûrayâ’yı yönetebilen Dîvânü’l-harâc’ı da yönetebilir, onu

yönetmeye ehil olan vezirliğe de ehildir.” 168

Merkez Harâc divanı, idare edilen bölgelere bağlı olarak Dîvânü’s-Sevâd,

Dîvânü’l-maşrık ve Dîvânü’l-mağrib şeklinde üçe ayrılmıştır. Bu taksim, Mu‘tazıd

döneminde Vezir Ubeydullah b. Süleyman’ın öncülüğünde ve Ebü’l-Abbas İbnü’l-

Furât’ın vekâletinde Dîvânü’d-dâr adı altında üç divanın birleştirilmesine kadar devam

etmiştir. Biri Maşrık diğeri Mağrib işlerine bakan iki meclisten oluşan Dîvânü’d-dâr

uzun ömürlü olamamış, Ebü’l-Hasan İbnü’l-Furât’ın birinci vezirliği döneminde eski

hale dönülmüştür. 169

Diğer divanlarda görüldüğü gibi Harâc divanı da alt birimler sayılan birtakım

meclislerden oluşmuştur. Şöyle ki: 1) Meclisü’l-asl: Bu mecliste vilayetlerdeki bütün

harâcî arazilerin ve devlete vergi ödenen diğer toprakların detaylı ve kapsamlı biçimde

kaydı tutulur ve harâc belirlenirdi. Âmillerle amirleri ve çiftçilerle toprak sahipleri

arasında hasat ve vergi miktarı gibi işlemler konusunda çıkan ihtilaflar bu meclis

166
Tenûhî, Nişvâr, IV, 72; Sâbî, el-Vüzerâ, 148-149.
167
Bağdat’ın batı tarafındaki verimli ziraî bölge. Bu bölgenin idarî ve mali yapısına hanedan üyeleri,
devlet adamları ve önde gelen çok sayıda kimse müdahil olabilirdi. Yâkût, el-Büldân, I, 317; Demirci,
Toprak Sistemi, 290.
168
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 23; Sâbî, el-Vüzerâ, 87; Yâkût, el-Büldân, I, 317; Sâmerrâî, el-Müessesât, 198.
169
Sâmerrâî, el-Müessesât, 199; Hançabay, 68-69.

154
tarafından çözüme kavuşturulurdu. Bu meclis, aynı zamanda Harâc divanındaki diğer

meclisleri de denetler ve aralarındaki koordinasyonu sağlardı. 170 2) Meclisü’l-hisâb:

Harâc divanına ulaşan çeşitli gelirler, türlerine göre tasnif edilerek burada kaydedilirdi.

3) Meclisü’t-tafsîl: Erzak defterlerini muhafaza eden bu meclis, erzak depolarının

yerlerini tayin, âmillerin ihtiyaç duydukları araç-gereçleri temin ve erzak depolarına

girip çıkan malları tetkik ederdi. Bununla beraber âmiller aracılığıyla taşradan

toplanarak merkeze gönderilen gelirler türlerine göre ayrı kalemlerde yeniden

hesaplanır, üreticinin mahsulü üzerinden belirlenen devletin payı asıl defterlerle

karşılaştırılır, aykırı bir durum olup olmadığı tespit ve rastlanılan yanlışlıkların

düzeltilmesi takip edilirdi. 171 4) Meclisü’l-cehbez: Hesap meclisinin tuttuğu

cetvellerdeki malları bizzat depolarda kontrol eden meclistir. Bu meclisi idare edene

cehbez (ç. cehâbiz) denilirdi. Cehbezin özel bir kâtibi olurdu. Cehbez gelen malların

günlük (kâime) listelerini hazırlar, kâtibi de bu konuda kendisine yardımcı olurdu. Aylık

(ḥatme) ve yıllık (el-ḥatmetü’l-câmi‘a) hesap cetvelleri hazırlamak da cehbezin diğer bir

göreviydi. 172 5) Meclisü’l-ceyş: Dîvânü’n-nafakât’taki Meclisü’l-cârî ve Dîvânü’l-ceyş

ile sıkı bağları bulunan bu meclis, askerlerin maaş zamanını düzenler ve miktarını

hesaplardı. Ayrıca ordunun ihtiyaçlarının tespiti ve karşılanması konusuyla da

ilgilenirdi. 173 6) Meclisü’l-esküdâr: Burada Dîvânü’l-harâc’a gelen ve oradan çıkan her

türlü evrak ve taşınır mal geldiği yer, cinsi ve miktarıyla birlikte ilgili cetvellere

kaydedilirdi. Bu girdi çıktı kayıtları divan reisine arz edildikten sonra ilgili meclise

gönderilirdi. 174 7) Meclisü’l-inşâ ve’t-tahrîr: Dîvânü’l-harâc’dan çıkan evrakların

müsveddelerinin hazırlandığı, kontrol edildiği ve temize çekildiği meclistir. Burada

170
Arîb, 117; Miskeveyh, Tecârib, V, 110; Sâmerrâî, el-Müessesât, 198; Hıyârî, 22; Aykaç, 141.
171
Hıyârî, 22-23.
172
Sâmerrâî, el-Müessesât, 197; Aykaç, 140; Hançabay, 63-65.
173
Sâmerrâî, el-Müessesât, 198.
174
Sâmerrâî, el-Müessesât, 196-197; Aykaç, 140.

155
görevli olan kâtipten Arap diline ve malî konulara vâkıf, ayrıca işinde dikkatli biri

olması beklenirdi. 8) Meclisü’n-nüsâh: Evrakların nüshalarının çıkaran ve bir kopyasını

arşivleyen birimdir. 175

Merkezdeki Harâc divanına başkanlık eden kişiye sâhibü’l-harâc denirdi. Bu

divanın başına ancak vergi ve maliyeden anlayan kişiler getirilirdi. Dîvânü’l-harâc

reisinin bağlı olduğu birtakım protokol kuralları vardı. Buna göre o, divana gelen

kimsenin karşısında ve gidenin ardından ayağa kalkmaz, kimseyle aynı hizada

durmazdı. Süleyman b. Vehb divana kendisini ziyarete gelen, alicenaplığı yüzünden

kendisine minnet duyduğu Ebü’l-Vezîr Ahmed b. Hâlid’in karşısında bu kurallara riayet

etmeyerek onu ayakta karşılamış, onunla aynı hizada oturmuş ve çıkışta ayağa kalkıp

hizmetçilerine Ebü’l-Vezîr’e eşlik etmelerini emretmiştir. 176 Divan reisinin kimi zaman

divanda yemeğini yediği, uyuduğu ve gece saatlerinde çalıştığı kaydedilmektedir. 177

Dîvânü’l-harâc reisleri Dönemi Üstlendiği diğer Kökeni

görevler
Hâlid b. Bermek 178 Seffâh Dîvânü’l-ceyş reisi, Bermek ailesi
vali
Yezîd b. Feyz 179 Mansûr
Muhammed b. Cümeyl 180 Mansûr, Hâdî Kâtip Rebezeli
*Kûfe, Irakeyn, Şam
Süleym 181 Mansûr Mevâlî
İbrahim b. Salih 182 Mehdî
Ebû Eyyûb Süleyman el- Mehdî
Mekkî 183
Ebü’l-Vezîr (Ebü’l-Verd) Ömer Mehdî Dîvânü’l-mezâlim Arap (Abdülkays),
b. Mutarrif b. Muhammed 184 reisi Mervli, babası harâc
kâtibi

175
Hatâmile, 15-16; Aykaç, 139.
176
Tenûhî, el-Ferec, II, 76-77.
177
Tenûhî, el-Ferec, II, 77.
178
Taberî, VII, 458, 460, 465, 467; Makdisî, el-Bed’, VI, 71.
179
Halîfe, 436.
180
Taberî, VIII, 94-95, 189; Cehşiyârî, 193, 206, 251, 253; Garsünni‘me, 264.
181
Ya‘kûbî, Büldân, 35.
182
Halîfe, 442.
183
Taberî, VIII, 140.
184
Halîfe, 442; Taberî, VIII, 140; Cehşiyârî, 247-248; İbnü’l-Fakîh, 296; Nedîm, I, 393; Sâbî, Rusûm, 28.

156
Hânî b. Beşîr 185 Mehdî
Ömer b. Bezî‘ 186 Hâdî Dîvânü’r-resâil, Mevâlî
Dîvânü’z-zimâm
reisi
Ubeydullah b. Ziyâd b. Ebû Hâdî’nin
Selmâ 187 *Şam veliahtlığında kâtibi
Ebü’l-Vezîr İbn Hânî 188 Hârûnürreşîd Kâtip Mervli
Ebû Salih Yahyâ b. Hârûnürreşîd Kâtip, Dîvânü’l-cünd
Abdurrahman 189 reisi
İsmail b. Sabîh 190 Hârûnürreşîd, Vezir kâtibi, vali; Harranlı, mevâlî
Emîn Dîvânü’r-resâil,
Dîvânü’s-savâfî reisi
Ali b. Heysem Cûnkâ 191 Hârûnürreşîd Kâtip
Ali b. Salih Sâhibü’l-Musallâ 192 Hârûnürreşîd Dîvânü’r-resâil reisi,
*Şam, Mısır, İfrîkiyye, Musul, Hâcib
İrmîniyye, Azerbaycan, Medine,
Mekke ve Yemen
Muhammed b. İsmail b. Hârûnürreşîd
Sabîh 193 *Cezîre
Abdullah b. Abde (Ubeyde) 194 Hârûnürreşîd, Dîvânü’l-cünd reisi
Emîn
Süleyman b. İmrân 195 *Sevâd Hârûnürreşîd
Hasan b. Sehl 196 Me’mûn Kâtip, vali
Ali b. Ebû Saîd 197 Me’mûn
Recâ b. Ebû Dahhâk 198 (vekili Me’mûn Kâtip
Hafsaveyh)
Fazl b. Mervân 199 Me’mûn, Dîvânü’d-dıyâ‘ reisi,
Mütevekkil, vezir
Müstaîn
Ömer b. Ferec 200 Vâsık Dîvânü’d-dıyâ‘ reisi Ruhhacî ailesi
Ahmed b. İsrâîl 201 Vâsık, Kâtip; Mu‘tez’in

185
İbnü’l-Fakîh, 300.
186
Halîfe, 447.
187
Taberî, VIII, 189.
188
Sâbî, Rusûm, 29.
189
Halîfe, 465; Ya‘kûbî, Büldân, 38; Cehşiyârî, 368.
190
Halîfe, 465; Cehşiyârî, 369, 421.
191
Cehşiyârî, 467; Yâkût, el-Üdebâ, V, 2004.
192
Cehşiyârî, 394.
193
Cehşiyârî, 394.
194
Taberî, VIII, 387; Cehşiyârî, 369.
195
Cehşiyârî, 369, 394.
196
Taberî, VIII, 424.
197
Taberî, VIII, 527; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, V, 460. Hasan b. Sehl’in 198/813 yılında Bağdat’a vali tayin
edilmesinin hemen ardından onun adına harâc işlerine bakmak üzere buraya geldi.
198
Câhız, “Zemmü Ahlâki’l-Küttâb”, 203; Bağdâdî, el-Küttâb, 141.
199
Taberî, IX, 162, 264; Tenûhî, Nişvâr, VIII, 47, 50, 51.
200
İbnü’l-‘İmrânî, 113.

157
 Mütevekkil kâtibi ve veziri
(vekâleten)
Yahyâ b. Hâkân 202 Mütevekkil Kâtip Hâkânî ailesi
Ali b. Îsâ 203 Mütevekkil Bağdat valisi İshak b.
İbrahim’in kâtibi
Ahmed b. Muhammed 204 Mütevekkil Dıyâ‘, Nafakât, Müdebbir ailesi
Sadakât ve ordu
divanlarının reisi
Ebû İmrân Mûsâ b. Abdülmelik Mütevekkil Kâtip, Dîvânü’d- İsfahanlı
b. Hişâm 205 dıyâ‘ reisi
Süleyman b. Vehb 206 Mütevekkil (veya Kâtip, vezir
sonrasında)
Ubeydullah b. Yahyâ b. Hâkân Mütevekkil Kâtip, vezir
(vekili Ahmed b. İsrâîl) 207
Îsâ b. Ferruhânşâh 208 Müstaîn, Mu‘tez Kâtip
Ebü’l-Himâr Hüseyin b. Mu‘tez
Yahyâ 209
Muhammed b. İbrahim Mu‘tez
Minkâr 210
Ahmed b. Salih b. Şîrzâd 211 Mu‘temid Kâtip, vezir
Abdurrahman b. Muhammed b. Mu‘temid veya
Yezdâd 212 Mu‘tazıd
Ebü’l-Abbas Ahmed b. Mu‘tazıd Müktefî’nin
Muhammed b. Ebü’l-Asbağ 213 veliahtlığında kâtibi
Ebü’l-Abbas Ahmed İbnü’l- Mu‘tazıd Dîvânü’d-dıyâ‘ reisi Furât ailesi
Furât 214 *Dîvânü’l-maşrık,
Dîvânü’l-harâc (Dîvânü’d-dâr)
Ebü’l-Hasan Ali İbnü’l-Furât 215 Mu‘tazıd, Vezir Furât ailesi
*Dîvânü’l-mağrib, Dîvânü’s- Muktedir
Sevâd
Ali b. Îsâ İbnü’l-Cerrâh 216 Mu‘tazıd, Vezir Cerrâh ailesi
Muktedir

201
Beyhakî, 326; Taberî, IX, 217; Cehşiyârî, 529.
202
Ya‘kûbî, Târîh, II, 341; Taberî, IX, 162; Tenûhî, Nişvâr, VIII, 51.
203
Ya‘kûbî, Târîh, II, 343.
204
Ya‘kûbî, Târîh, II, 343.
205
Ya‘kûbî, Târîh, II, 341, 346; Taberî, IX, 217; Tenûhî, el-Ferec, I, 211; Garsünni‘me, 260.
206
Saîd b. Bıtrîk, II, 63; Tenûhî, Nişvâr, VIII, 116; a.mlf., el-Ferec, II, 76.
207
Taberî, IX, 217. Ahmed b. İsrâîl’in Dîvânü’l-harâc’da Hasan b. Abdülaziz el-Mâzerâî’ye vekâlet ettiği
de ayrıca kaydedilmektedir. Cehşiyârî, 529; Yâkût, el-Büldân, V, 34.
208
Taberî, IX, 264, 344; Tenûhî, el-Ferec, II, 217.
209
Taberî, IX, 287. Ayrıca bk. Sûlî, Ahbâru’ş-Şuarâ, 206.
210
Taberî, IX, 287.
211
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 36; Sâbî, el-Vüzerâ, 89.
212
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 23; Sâbî, el-Vüzerâ, 87.
213
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 23; Sâbî, el-Vüzerâ, 87.
214
Taberî, X, 73; Tenûhî, Nişvâr, IV, 72-73; Sâbî, el-Vüzerâ, 87, 149.
215
Taberî, X, 73; Sûlî, Evrâk (295-315), 34; Tenûhî, Nişvâr, IV, 72-73; Sâbî, el-Vüzerâ, 149.
216
Taberî, X, 73; Sûlî, Evrâk (295-315), 34; Tenûhî, Nişvâr, IV, 72-73; Sâbî, el-Vüzerâ, 149.

158
*Dîvânü’l-mağrib
Muhammed b. Dâvûd İbnü’l- Mu‘tazıd Dîvânü’d-dıyâ‘ ve Cerrâh ailesi
Cerrâh 217 *Dîvânü’l-maşrık, Dîvânü’l-ceyş reisi
Dîvânü’l-harâc
Ca‘fer b. Muhammed Muktedir Furât ailesi
*Dîvânü’l-maşrık ve’l-
mağrib 218
Muhassin b. Ali İbnü’l-Furât 219 Muktedir Dîvânü’l-birr reisi, Furât ailesi
*Dîvânü’l-mağrib Dîvânü’l-maşrık’ın
zimâmı
Fazl b. Ali İbnü’l-Furât Muktedir Furât ailesi
*Dîvânü’l-maşrık 220
Ebû Abdullah Muhammed b. Muktedir Hâkânî ailesi
Ahmed 221 *Dîvânü’l-maşrık
Ehû Ebû Sahre Ebû Îsâ Ahmed Muktedir
b. Muhammed 222 *Dîvânü’s-
Sevâd
Ebü’l-Hasan el-Basrî 223 Muktedir
*Dîvânü’s-Sevâd
Ebü’l-Feth Fazl b. Ca‘fer 224 Muktedir Bazı bölgelerin Furât ailesi
*Dîvânü’l-harâc; Dîvânü’l- Dıyâ‘u’l-âmme reisi,
maşrık; Dîvânü’s-Sevâd Vezir
Ebû Abdullah Hamed b. Muktedir Kâtip, âmil, Annesi Cerrâh
Muhammed el-Kunnâî 225 Dîvânü’d-dıyâ‘ reisi ailesinden
*Dîvânü’l-mağrib
Süleyman b. Hasan b. Muktedir Cerrâh ailesi
Mahled 226 Dîvânü’l-maşrık
Ebü’l-Alâ b. Sencelâ 227 Muktedir
*Dîvânü’l-mağrib
Ebü’l-Ferec Muhammed b. Muktedir Dîvânü’l-ezimme
Ca‘fer b. Hafs 228 *Dîvânü’s- reisi
Sevâd
Yahyâ b. Mukîm (Nuaym) el- Muktedir
Mâlikî 229 *Dîvânü’l-mağrib
Muhammed b. Ya‘kûb el- Muktedir
Mısrî 230 *Dîvânü’l-maşrık

217
Taberî, X, 73, 133; Tenûhî, Nişvâr, IV, 72-73; Sâbî, el-Vüzerâ, 149.
218
Sûlî, Evrâk (295-315), 58, 70; Arîb, 33, 36.
219
Sûlî, Evrâk (295-315), 70; Arîb, 36; Kitâbü’l-Uyûn, IV/1, 187-188.
220
Sûlî, Evrâk (295-315), 70; Arîb, 36.
221
Kitâbü’l-Uyûn, IV/1, 188.
222
Sûlî, Evrâk (295-315), 86; Tenûhî, Nişvâr, I, 42-43.
223
Sûlî, Evrâk (295-315), 86.
224
Miskeveyh, Tecârib, V, 220, 291; Kitâbü’l-Uyûn, IV/1, 188; Sâbî, el-Vüzerâ, 340.
225
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 32-33; Sâbî, el-Vüzerâ, 92.
226
Sâbî, el-Vüzerâ, 229.
227
Sâbî, el-Vüzerâ, 51.
228
Miskeveyh, Tecârib, V, 192; Sâbî, el-Vüzerâ, 140.
229
Miskeveyh, Tecârib, V, 193; Sâbî, el-Vüzerâ, 140.
230
Miskeveyh, Tecârib, V, 193; Sâbî, el-Vüzerâ, 140.

159
Ubeydullah b. Muhammed el- Muktedir Vezir Fars
Kelvezânî 231 *Dîvânü’s-Sevâd;
Fârs, Ahvaz, Kirman
Vezir el-Hasîbî’nin amcasının Muktedir Vezir Hasîb ailesi
oğlu (?) 232 *Dîvânü’l-maşrık
İshak b. Dahhâk 233 *Dîvânü’l- Muktedir Vezir Hasîb ailesi
mağrib
Ebû Bekir Muhammed b. Muktedir
Cinnî 234 *Dîvânü’l-mağrib
Muhammed b. Kâsım el- Muktedir Kerhî ailesi
Kerhî 235 *Dîvânü’l-mağrib
Ahmed b. Süleyman b. Hasan 236 Muktedir Cerrâh ailesi
*Dîvânü’l-maşrık
Taşradaki Harâc sorumluları kendi aslî görevleri olan mahallindeki gelirlerin

takdiri, tescili, muhafazası ve zekâtın toplanmasının yanı sıra Dîvânü’n-nafakât’ın

uhdesinde bulunan işleri de yürütürdü. Harâc gelirleri netice itibariyle merkezde

toplanıyor olsa bile yine de taşra kaynaklı gelirlerin bir kısmı öncelikle bölgenin idarî,

askerî ve kamusal hizmetlerine sarf edilir, ihtiyaç fazlası gelir ise merkeze gönderilirdi.

Bu uygulama Emevîler dönemindekine benzer şekilde Abbâsîler’de de devam

etmiştir. 237

Vilayetlerde harâc işlerinden sorumlu en yetkili kişi sâhibü’l-harâc ve âmilü’l-

hârâc tabirleri kullanılmıştır. Harâcın toplanması işini âmiller üstlenirdi. Bununla

birlikte âmillerin emrinde çalışan kâtip ve tahsildar (müstahric) 238 olurdu. Bunlar

dışında cehbez ve dihkanlar da harâc işlerinde âmile yardımcı olurlardı. Âmil bu

231
Sûlî, Evrâk (295-315), 147, 150-152; 156; Arîb, 108, 110, 113, 117, 130; Nedîm, I, 404; Miskeveyh,
Tecârib, V, 220, 461; Sâbî, el-Vüzerâ, 340.
232
Sûlî, Evrâk (295-315), 151; Arîb, 110.
233
Sûlî, Evrâk (295-315), 151; Arîb, 110, 120.
234
Miskeveyh, Tecârib, V, 220.
235
Arîb, 117.
236
Arîb, 130.
237
Aykaç, 123, 138; Kallek, “Haraç”, 80.
238
Âmil tarafından küçük yerleşim birimlerinin harâcının toplanması ve taksimi için görevlendirilirdi.
Sayıları bölgenin büyüklüğüne ve ürünün durumuna göre değişirdi. Kabiliyetli, toprak sahiplerini ve
çiftçilerin vergi ödememek veya eksik ödemek için başvurdukları hileleri tahmin edebilecek kimseler bu
göreve getirilirdi. Tenûhî, Nişvâr, VIII, 145; Hıyârî, 24; Aykaç, 142-143. Müstahric tabiri müsaderede
malını gizleyen kişiden malını alabilmek için gerektiğinde işkenceye başvuran kişi için de kullanılmıştır
(Tenûhî, Nişvâr, III, 185).

160
kimselerle yılda üç kez bir araya gelirdi. Birinci toplantı, ürünlerin ekileceği zamanı

(vaktü’l-‘imâre) planlamaya yönelik olur. İkincisi, mahsullerden alınabilecek ürünün

tahminen hesaplandığı dönemde (vaktü’t-takdîr) gerçekleşir. Sonuncusu ise çiftçilerin

hasadı harman yerine getirdikleri esnada (vaktün şübbihet) alınacak verginin tahsilatını

görüşmek için tertip edilirdi. 239

Vilayetlerde harâcın iş yükü çoğunlukla kâtip üzerindeydi. Nitekim o, toprağın

ekimini kontrol etmekle işe başlar, ürünün yetişme aşamalarını takip eder, zamanı

gelince de harâcı tahsil ederek mahallî cehbeze teslim ederdi. Cehbez de sorumlu

olduğu bölgenin arazisini ölçecek kişileri seçip görevlendirir ve bu işlerin hepsini baştan

sona organize ederdi. Öyle ki kendisine has keşif defterlerini ya bizzat hazırlar ya da

yardımcılarına hazırlatırdı. Bilahare bu defterleri müstahrice teslim ederdi.

Müstahricler, bu defterlerin birer nüshasını vergi tahsili sırasında kullanmak üzere

saklardı. Müstahricler, bölge ve vilayetlerin çeşitli yetkilileriyle birlikte yola

çıktıklarında kâtip de onlara eşlik ederdi. 240

Hârûnürreşîd, Bermekîler’i tasfiye neticesinde divanların idaresinde oluşan

boşluğu yeni atamalarla doldurmaya çalışmıştır. Bunu yaparken Bermekîler’le birlikte

çalışmış kimseleri dışarda tutmaya dikkat etmiş ve yakın adamlarından önde gelen

kişileri seçmiştir. Buna bağlı olarak Ahvaz’ın harâc ve dıya‘ işleri için Muhammed b.

Ebân el-Enbârî’yi, aynı şekilde Fârs’a Ali b. Îsâ b. Yezdânîrûz’u, Kesker’e Feyz b.

Ebü’l-Feyz el-Keskerî’yi ve Mısır’a Hasîb b. Abdülhamîd’i tayin etmiştir. 241

Taşrada meydana gelen isyanlar sırasında halkın hedef aldığı devlet

yetkililerinden biri de sâhibü’l-harâc olmuştur. 240/854 yılında Humus halkı, maruz

239
Sâbî, el-Vüzerâ, 276; Hıyârî, 24; Aykaç, 142.
240
Tenûhî, Nişvâr, I, 222-223; Hıyârî, 24; Aykaç 142.
241
Cehşiyârî, 365-366.

161
kaldığı kötü muameleler yüzünden başkaldırmış ve ardından vali ile birlikte sâhibü’l-

harâcı şehirden çıkarmıştır. 242

2.2.2. Dîvânü’d-dıyâ‘
Emevîler ve Abbasîler devrinde Beytülmâl’e ait bulunan harâcî yahut mevât

araziden iktâ ve benzeri yollarla bazı kimselere tahsis edilen çiftlik mahiyetindeki

arazilere ḍay‘a (ç. ḍıyâ‘) denilmiştir. Emevîler devrinde başlayan bu uygulama

Abbâsîler döneminde artarak devam etmiş; hanedan mensuplarının yanı sıra zamanla

devlet adamları ve ordu kumandanlarından oluşan belli bir zümre, ihya etmek kaydıyla

kendilerine tahsis edilen yerlerde day‘a statüsünde epeyce arazi sahibi olmuştur.243

Abbasîler devrinde Emevîler’den müsadere edilen mallara ilaveten day‘a sahibi iken

ölen veya çeşitli sebeplerle görevlerinden ayrılan memurların bu statüdeki arazileri de

yeni idarenin uygun gördüğü kimselere yine day‘a olarak tahsis edilmiştir. Abbasîler

döneminde bu tür arazilerin büyük bir kısmını Emevî hanedan üyelerinden ve

idarecilerinden intikal eden araziler teşkil etmiştir ki bu statüdeki arazilere el­arâzi’s-

sultâniyye, dıyâ‘u’l-hilâfe veya ed-dıyâ‘u’s-sultâniyye denilmiştir. Day‘a türü arazilerin

önemli bir bölümü, üst düzey devlet görevlileri ve ordu kumandanlarına görevleri

sebebiyle tahsis edildiğinden idarî kademelerdeki değişiklikler sonunda çok defa day‘a

sahiplerinin bu malları müsadere edilmiş veya hazinede baş gösteren birtakım krizler

yüzünden birçok day‘a satılmıştır.244

Abbâsîler’in ikinci asrında öşre tâbi dıyâ‘ arazileri, haraç arazilerine oranla

artmaya başlamıştır. Halife ve hanedan üyelerinin sahip olduğu çiftlikler Dîvânü’d-

dıyâ‘i’l-hâssa, devlete ait araziler ise Dîvânü’d-dıyâ‘i’l-âmme çatısı altında

toplanmıştır. Dıyâ‘u’l-âmme kendi içinde birtakım çiftliklerden oluşmuştur. Bu

242
Taberî, IX, 197; Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, II, 33.
243
Abbâsîler’in ilk asrında kendilerine iktâ olarak toprak tahsis edilmiş kişiler için bk. Hazne Kâtibî, el-
Harâc, 324-330.
244
Gözübenli, “Day‘a”, 57-58.

162
çiftlikler, gelirlerinin Beytülmâl’e ait olmasından hareketle Dıyâ‘u’l-Abbâsiyye,

bulundukları yere nisbetle Fırat nehrinin kıyısındakilere Dıyâ‘u’l-Furâtiyye, ölü

toprakların ihyasına göre Dıyâ‘u’l-müstahdese, resmî bir makama tayin edilen kişilere

görevleri süresince iktâ olarak verilen toprakların daha sonra kendilerinden geri

alınmalarını ifade etmek üzere Dıyâ‘u’l-mürtecia şeklinde isimlendirilmiştir. 245

Hanedan üyeleri day‘a statüsünde çok sayıda arazi pek çok arazi sahibi

olmuştur. Bu arazilerin gelirleri bir yandan Dîvânü’d-dıyâ‘da kaydedilirken diğer

yandan hanedan üyelerinin istihdam ettiği özel kâtipler tarafından kayıt altına alınmıştır.

Taşrada harâc ve dıyâ‘ olmak üzere her iki statüdeki arazi gelirleri için aynı

kişinin görevlendirildiğine de sıkça rastlanmaktadır. 246

Dîvânü’d-dıyâ‘ reisleri Dönemi Üstlendiği diğer görevler Kökeni

İsmail b. Sabîh 247
Hârûnürreşîd Vali; Dîvânü’r-resâil, Harranlı, mevâlî
Dîvânü’s-sır, Dîvânü’s-
savâfî, Dîvânü’l-harâc
reisi
Mahled b. Ebân 248 Me’mûn Mahled ailesi
*Dıyâ‘u’l-âmme
Ferec 249 *Dıyâ‘u’l-hâssa Me’mûn Ruhhacî ailesi
İbrahim b. Rebâh el-Cevherî 250 Vâsık
Necah b. Seleme ve Yemân en- Vâsık
Nasrânî 251
Ömer b. Ferec 252 Vâsık Ruhhacî ailesi
Fazl b. Mervân 253 Mütevekkil Dîvânü’l-harâc reisi, vezir
Mûsâ b. Abdülmelik b. Mütevekkil Dîvânü’l-harâc reisi
Hişâm 254

245
Hançabay, 70.
246
Cehşiyârî, 365-366, 421; Taberî, VIII, 253; IX, 308, 473, 490; X, 71, 77; Sûlî, Evrâk (295-315), 86,
90, 94; Arîb, 35, 45, 46, 54; Miskeveyh, Tecârib, V, 74, 140, 167, 216, 227, 290, 301, 304, 375, 392, 412,
418, 478.
247
Cehşiyârî, 394.
248
Sâbî, Rusûm, 39. Ayrıca bk. Tenûhî, Nişvâr, VIII, 45.
249
Sâbî, Rusûm, 39.
250
Ya‘kûbî, Târîh, II, 338; Taberî, IX, 214; İbnü’l-Ebbâr, İ‘tâb, 145.
251
Ya‘kûbî, Târîh, II, 338.
252
Ya‘kûbî, Târîh, II, 338.
253
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 47, 51.
254
Ya‘kûbî, Târîh, II, 341; Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 87.

163
Ahmed b. Muhammed 255 Mütevekkil Harâc, Nafakât, Sadakât, Müdebbir ailesi
ordu divanlarının reisi
İbrahim b. Abbas 256 Mütevekkil Dîvânü’r-resâil reisi, Sûl ailesi
Dîvânü’n-nafakât’ın
zimâmı
Hasan b. Mahled 257 Mütevekkil, Beytülmâl ve Ezimme Cerrâh ailesi
Muntasır, Mu‘tez divanları reisi, Vezir
Düleyl b. Ya‘kûb 258 Müstaîn Komutan kâtibi Hıristiyan
Süleyman b. Yesâr 259 Mu‘tez Kâtip
Ebû Nûh Îsâ b. İbrahim 260 Mu‘tez Kâtip Hıristiyanlıktan
ihtida
Ehû Ebû Sahre Ebû Îsâ Ahmed Mu‘temid Âmil, Dîvânü’s-Sevâd
b. Muhammed 261 reisi
Muhammed b. Ubeydullah 262 Mu‘temid Dîvânü zimâmi’l-hârâc, Hâkânî ailesi
*Dıyâ‘u’s-sultâniyye [hâssa] vezir
İbrahim b. Muhammed 263 Mu‘temid, Ahvaz’ın dıyâ‘ ve harâc Müdebbir ailesi
Mu‘tazıd sorumlusu
Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mu‘tazıd Dîvanü’l-maşrık ve’l-
Abdülhamîd 264 mağrib’in zimâmı
Ebü’l-Abbas Ahmed 265 Mu‘tazıd Dîvânü’l-harâc reisi Furât ailesi
Muhammed b. Dâvûd 266 Müktefî Dîvânü’l-maşrık ve Cerrâh ailesi
Dîvânü’l-ceyş reisi
Ebü’l-Hasan Ahmed İbn Ebü’l- Muktedir
Bağl 267 *Diyâ‘u’l-Abbâsiyye
Ebü’l-Heysem Abbas İbn Muktedir Dîvânü’l-müsâderîn reisi
Sevâbe 268 *Dıyâ‘u’l-Abbâsiyye
ve’l-Furâtiyye
Ebû Abdullah Hamed b. Muktedir Kâtip, âmil, Dîvânü’l- Annesi Cerrâh
Muhammed el-Kunnâî 269 harâc reisi ailesinden
*Dıyâ‘u’l-âmme (Sevâd)
Ebû Hâmid Muhammed b. Muktedir Dîvânü’s-Sevâd reisi

255
Ya‘kûbî, Târîh, II, 343.
256
Taberî, IX, 209; Cehşiyârî, 518; Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 87; Yâkût, el-Üdebâ, I, 85.
257
Ya‘kûbî, Târîh, II, 346, 354; Taberî, IX, 209, 214; Tenûhî, el-Ferec, I, 211; II, 216; a.mlf. Nişvâr,
VIII, 32, 116.
258
Taberî, IX, 263.
259
Taberî, IX, 287.
260
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 78.
261
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 164-165.
262
Sâbî, el-Vüzerâ, 284; Hemedânî, 201.
263
Taberî, IX, 473; X, 31; Merzübânî, Mu‘cemü’ş-Şuarâ, 474.
264
Taberî, X, 31, 75.
265
Sâbî, el-Vüzerâ, 87.
266
Taberî, X, 133.
267
Miskeveyh, Tecârib, V, 73.
268
Miskeveyh, Tecârib, V, 74.
269
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 32-33.

164
Hasan 270 *Dıyâ‘u’l-hâssa
Ebû Ali İbn Mukle 271 Muktedir Vezir Mukle ailesi
*Dıyâ‘u’l-hassâ ve’l-
müstahdese
Ebû Muhammed Hüseyin b. Muktedir Kâtip Mâzerâlı, Kürt
Ahmed 272 *Dıyâ‘u’l-Furâtiyye,
Dîvânü’l-mürtecia
Ebû Muhammed Hasan b. Muktedir Dîvânü’l-harâc zimâmı
Ravh 273 *Dıyâ‘u’l-hâssa,
Dıyâ‘u’l-âmme, Dîvânü’l-
mürtecia
Ebû Abdullah Hasan b. Ali 274 Muktedir Dîvânü’d-dâri’l- Mukle ailesi
*Dıyâ‘u’l-hassâ ve’l- asğar/sağîr reisi
müstahdese
Ebü’l-Ferec Abbas b. Ali 275 Muktedir Dîvânü’l-ceyş reisi Mukle ailesi
*Dîvânü’l-Furâtiyye
Ebû Îsâ b. Muhammed İbn Muktedir Mukle ailesi
Mukle 276
Ebû Muhammed b. Süleyman Muktedir Cerrâh ailesi
b. Hasan 277 *Dıyâ‘u’l-
Furâtiyye
Ahmed el-Hasîbî 278 Râzî Halife annesinin kâtibi, Hasîb ailesi
vezir
Ahmed b. Abdullah 279 Müttakî İsfahânlı
*Dıyâ‘u’l-hâssa

2.2.3. Dîvânü’s-sadakât
Dîvânü’s-sadakât Müslümanlardan alınan zekât, öşür, uşûr gibi vergilerin

takdiri, toplanması ve dağıtımı ile ilgili kayıtları tutan divandır. Müslümanlardan alınan

vergilerle gayrimüslimlerden alınan vergilerin ayrı elde toplanması Hz. Peygamber

döneminden itibaren uygulanmıştır. Ancak bunun için müstakil bir divanın

bulunduğuna ilişkin en erken kayıt, Emevî halifesi Hişâm b. Abdülmelik dönemini

işaret etmektedir. 280 Kayıtlar, her ne kadar ayrı tutulmuş olsa da Dîvânü’s-sadakât’a

270
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 54.
271
Miskeveyh, Tecârib, V, 220; Sâbî, el-Vüzerâ, 340.
272
Arîb, 125; Miskeveyh, Tecârib, V, 220.
273
Arîb, 125; Miskeveyh, Tecârib, V, 220; Sâbî, el-Vüzerâ, 299-300.
274
Arîb, 117; Yâkût, el-Üdebâ, II, 935.
275
Arîb, 117.
276
Arîb, 118. Ümmü Mûsâ’nın el konulan dıyâ‘ının başına getirilmiştir.
277
Arîb, 130.
278
Miskeveyh, Tecârib, V, 385.
279
Sûlî, Ahbâru’r-Râzî ve’l-Müttakî, 238, 284.
280
Cehşiyârî, 106.

165
intikal eden vergilerin harâc âmilleri tarafından toplandığı anlaşılmaktadır. Zira Ebû

Yûsuf, harâc âmilleri tarafından zekâtları toplamak üzere gönderilen kimselerin halka

zulüm ve haksızlık ettiklerine dair şikâyetlerin kendisine ulaştığını haber vermektedir.

Ayrıca o, dönemin halifesi Hârûnürreşîd’i zekât gelirleriyle harâc gelirlerinin birbirine

karışmaması gerektiği konusunda uyarmıştır. 281

Dîvânü’s-sadakât’a reislik yapmış kimseler hakkında çok az bilgi kaydedilmiştir.

Bu durum, Dîvânu’d-dıyâ‘ın bir yönüyle zekâta tâbi arazilerin vergisini toplama

görevini üstlenmiş olmasıyla açıklanabilir. 282 Mansûr zamanında Dîvânü’s-sadakât

reisleri olarak Muhâcir b. Amr, 283 Abdülaziz b. Saîd ve ölünce onun yerine geçen

Fuleyh b. Süleyman’ın 284 adları geçmektedir. Me’mûn zamanında divanı Kadı Yahyâ b.

Eksem’in yönettiği kaydedilmektedir. 285 Ahmed İbnü’l-Müdebbir, Mütevekkil

zamanında malî ve askerî birkaç divana bakmakla birlikte Dîvânü’s-sadakât’ın başında

bulunmuştur. 286 Vezir Ali b. Îsâ’nın 315/927 yılında Dîvânü’l-birr ve’s-sadakât’ın

başına Ebû Ahmed Abdülvehhâb b. Hasan’ı getirmiş olmasından hareketle, 287 bu

divanın varlığının uzun sürdüğü ve zekâtların toplandığı divan ile vakıfların idaresinin

bazen birlikte yürütüldüğü anlaşılmaktadır.

2.2.4. Dîvânü’s-savâfî
Savâfî, ganimetten Beytülmâl’e ayrılan ve üzerinde devlet başkanının ümmetin

maslahatını gözeterek doğrudan tasarruf yetkisi bulunan sahipsiz topraklar anlamına

gelir. Daha çok devlet başkanının şahsî mülkü olarak tasarrufta bulunduğu topraklar

281
Dûrî, en-Nüzum, 153.
282
Demirci, Toprak Sistemi, 367.
283
Ya‘kûbî, Büldân, 33.
284
Taberî, VII, 536.
285
Hatîb, Târîhu Bağdâd, XVI, 285.
286
Ya‘kûbî, Târîh, II, 343.
287
Miskeveyh, Tecârib, V, 220-221.

166
olan dıyâ‘ ile savafînin yer yer karıştırıldığı da görülür. 288 Savâfî arazileri halifenin

emriyle iktâ, icar ve istiğlâl şeklinde geçici surette başkalarına devredilebileceği gibi

satışa da çıkarılabilirdi. Kaynaklarda Dîvânü’s-savâfî’den pek söz edilmez. Bu durum,

ona bağlı işlerin bazı dönemlerde Dîvânü’d-dıyâ‘ başta olmak üzere diğer malî divanlar

tarafından yürütülmüş olmasından kaynaklanmaktadır. 289 Hârûnürreşîd zamanında

İsmail b. Sabîh’in Dîvânü’r-resâil ve Dîvânü’s-sır ile birlikte Dîvânü’s-savâfî’ye

başkanlık ettiği kaydedilmektedir. 290

2.2.5. Gelir Sağlayan Diğer Divanlar

Dîvânü’l-müsteğallât
Emevîler zamanında şehirlerde devlete ait arsa ve bina gibi gayrimenkullerin,

özellikle kiraya verilmiş çarşıların idaresi için kurulmuştur. 291 Cehşiyârî’nin Velîd b.

Abdülmelik zamanında Dımaşk’ta müsteğallâtı kaydeden kâtip olarak Nüfey‘ b.

Züeyb’i anması ve onun isminin Dımaşk’ın ayakkabıcılar çarşısında bir levhada yazılı

olduğunu belirtmesi, 292 o dönemde bunun bağımsız bir divandan ziyade Beytülmâl’e

veya Dîvânü’l-harâc’a bağlı olduğunu düşündürmektedir. Her ne kadar Abbâsî

Devleti’nde bu isimle bir divana rastlanmasa da Bağdat başta olmak üzere birçok

şehirde işyeri ve gayrimenkul sahiplerinden müsteğallât adı altında vergi alınmıştır. 293

Mütevekkil, Ca‘feriyye şehrinin inşası henüz bitmemişken müsteğallât işleri için

bir kâtip tayin edilmesini Ahmed b. İsrâîl’den istemiş; o da Kâtip Ebü’l-Hattâb el-Hasan

b. Muhammed’i önermiştir. 294

288
Demirci, Toprak Sistemi, 85-86.
289
Demirci, Toprak Sistemi, 101.
290
Cehşiyârî, 380.
291
Dûrî, en-Nüzum, 169.
292
el-Vüzerâ, 90.
293
Dûrî, Târîhu’l-Irâki’l-İktisâdî, 225-226.
294
Cehşiyârî, 526; Yâkût, el-Büldân, II, 143.

167
 Dîvânü’l-müsâderât (Dîvânü’l-müsâderîn)
Devlet malını zimmetine geçiren ve haksız yere fazladan mal elde eden

kimselerin mal varlıklarını soruşturma ve servetine el koyarak hazineye aktarma işini

yürütmek için kurulmuştur. Emevîler döneminde Dîvânü’l-istihrâc adıyla var olan bu

divanda malları müsadere edilenlerin isimleri, malın cinsi ve miktarına ilişkin kayıtlar

tutulmuştur. Malları müsadere edilenler arasında çoğunlukla hanedan üyeleri, vezirler,

divan reisleri, valiler, emîrülümerâlar, komutanlar, kadılar, kâtipler, tabipler ve tüccarlar

yer almıştır. 295

Bir kişiye yönelik müsadere kısa süreli bir faaliyet olması hasebiyle bu iş bir

kâtibin riyasetinde yürütülmüştür. Rivayete göre Mu‘tasım zamanında hapsedilen ve

akabinde öldürülen Komutan Afşin’in (226/841) mal varlığının tespiti için Matîra’daki

sarayına Kâtip Süleyman b. Vehb gönderilir. Gece gerçekleşen tahkikat sırasında

Süleyman bir heykel üzerindeki işlemeli mücevherleri ve heykelin küpelerini altın

sanarak yanına alır. Ancak gündüz olunca küpeleri yakından inceler ve altın olmadığını

anlar. 296 Olaydaki bu ayrıntı, müsaderede görev alan kâtiplerin fırsattan istifade

müsadere malını zimmetlerine geçirebileceklerini göstermektedir.

Mu‘tasım ve Vâsık döneminde vezirlik yapmış olan İbnü’z-Zeyyât,

Mütevekkil’in halifeliğinin başlarında görevinden azledilmiş, ardından mallarına el

konulmuş ve en sonunda işkence ile öldürülmüştür. El konulan mallarının satışı için bir

vekil tayin edilmek istendiğinde Komutan Uceyf b. Anbese’ye kâtiplik yapmış olan

Abbas b. Ahmed b. Reşîd’in ismi üzerinde karar kılınmıştır. 297

295
Çalışmamızı kapsayan döneme ait müsadereler hakkında geniş bilgi için bk. Muhammed Türkî
Şatnâvî, el-Müsâderât fi’l-Asri’l-Abbâsî (132-334/750-945), Câmiatü’l-Yermûk, Külliyetü’l-Âdâb,
Kısmü’t-Târîh, İrbid 1414/1994 (yüksek lisans tezi).
296
Taberî, IX, 114.
297
Taberî, IX, 159.

168
 İbnü’l-Furât, üçüncü vezirlik döneminde Dîvânü’l-müsâderîn’in başına oğlu

Muhassin’i getirmiştir. Ebû Gânim Saîd b. Muhammed İbnü’ş-Şâşî de divanda

Muhassin’e vekâlet etmiştir. 298

Birtakım müsadereler için müstakil olarak geçici divanların kurulduğuna

rastlanır. Bunlardan Dîvânü’l-makbûzât taşınır ve taşınmaz malları müsadere edilen

kişiye nisbetle var olmuştur. 310/922-23 yılında gözaltına alınan Kahramâne Ümmü

Mûsâ ve kardeşlerinin müsadere edilen mallarının ve arazilerinin idaresi için böyle bir

divan kurulmuştur. Başına Ebü’l-Vezîr İbn Uhti Ebû Eyyûb diye bilinen Ebû Şücâ‘,

divanın denetimi (zimâm) için ise Kâtip Ebû Abdullah el-Yûsufî tayin edilmiştir. Kâhir

döneminde (320/932) ise Muktedir’in annesinin, çocuklarının ve bağlantılı kimselerin

müsadere edilen mallarının idaresi için makbûza adıyla bir divan kurulmuş ve başına

Ebü’l-Feth Fazl b. Ca‘fer getirilmiştir. Ne var ki Muktedir’e vezirlik yapmış olan Ebü’l-

Feth bu görevi üstlenmeye gönlü elvermediği için istifasını istemiş, bunun üzerine

yerine Ebû Kîrât Hişâm b. Abdullah getirilmiştir. 299

Dîvânü’l-muhâlifîn ise Hüseyin b. Kâsım’ın vezirliği sırasında (319-320/931-

932) Komutan Mûnis ve yakınlarının dıyâ‘ına ve mal varlığına el konularak bunların

idaresi için kurulmuştur. Başına da Muhammed b. Cinnî tayin edilmiştir. 300

Dîvânü’l-mevâris
Geride vâris bırakmayanların mallarının devlet hazinesine aktarılmasını sağlayan

divandır. Mu‘tazıd 283/896 yılında mirastan arta kalan malların zevi’l-erhâma301

298
Sâbî, el-Vüzerâ, 332.
299
Miskeveyh, Tecârib, V, 141-142, 330; Hançabay, 72-74, 181.
300
Miskeveyh, Tecârib, V, 303-304; Hançabay, 72, 171.
301
Ölenin ashâb-ı ferâiz ve asabe dışındaki kan hısımlarıdır. Bunlar çoğunlukla ölenin anne tarafından
yakınlarından oluşur.

169
verilmesini emrederek Dîvânü’l-mevâris’i lağvetmiştir. Mu‘tazıd’ın kararı, sonraki

dönemlerde zaman zaman ihlal edilmeye çalışılsa da çoğunlukla bağlayıcı olmuştur. 302

Dîvânü’l-merâfık
Vezir İbnü’l-Furât tarafından 304/916-17 yılında bazı devlet adamlarının ve

memurların rüşvet alarak veya yolsuzluk yaparak elde ettikleri haksız kazançları tespit

etmek ve ilgili meblağı tazmin etmek için kurulmuştur. İbnü’l-Furât, merâfık gelirleri

için Yahudi cehbez Hârûn b. İmrân’ı görevlendirmiştir. Bir dönem bu yolla büyük

miktarda gelir elde edilmiştir. Vezir Ali b. Îsâ zararlı bulduğu bu uygulamayı

kaldırmıştır. 303

2.2.6. Beytülmâl Divanı

Beytülmâl, devlete ait menkul ve gayrimenkul malların idare edildiği hazine

anlamına gelen kurumdur. Beytülmâl’ın varlığı İslam tarihinde Hz. Peygamber

dönemine kadar uzanır. Hz. Ömer zamanında kurumsal bir yapıya bürünmüştür.

Emevîler zamanında birtakım gelişmelerle birlikte Abbâsîler’e intikal etmiştir. Devlet

hazinesi için yalın olarak Beytülmâl ifadesinin yaygın biçimde kullanımının yanı sıra

devlet hazinesinin idarî yapısını vurgulamak için Dîvânü beyti’l-mâl tabiri de tercih

edilmiştir. Öte yandan Beytülmâl’de muhafaza edilen taşınır malları ifade etmek için

hazîne (ç. hazâin) 304 tabiri kullanılmıştır. Beytülmâl, devletin gelirleri 305 ile giderleri

arasında bir köprü vazifesi görmesi bakımından birçok divanla irtibatlıdır. Taşradan

merkeze gönderilen malların kaydı tutulduğu, dolayısıyla vilayetlerle de bağlantılı bir

kurum olduğu için ayrı bir öneme sahipti. Beytülmâl, devletin gelir ve giderlerinin

302
Taberî, X, 44; Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, II, 147; Sûlî, Evrâk (295-315), 87, 138-139; Sâbî, el-Vüzerâ,
268-275; Mez, 141-142.
303
Miskeveyh, Tecârib, V, 97; Sâbî, el-Vüzerâ, 38, 146-147, 316; Dûrî, “Divan”, 379; Hançabay, 74-75,
101.
304
Abbâsîler’in ilk iki asrında halifelerin öldüklerinde geride bıraktıkları hazinenin miktarı için bk.
Zehrânî, en-Nafakât, 81-83.
305
Abbâsî Devleti’nin gelirleri hakkında geniş bilgi için bk. Zehrânî, Mevâridu Beyti’l-mâl, 77-206.

170
kaydını tutmanın yanı sıra bütçe planlaması ve yıl sonu malî raporların hazırlanması

gibi belli başlı birtakım görevler ifa etmiştir. Abbâsîler döneminde halifeye ait mallar

Beytülmâli’l-hâssa, devlete ait mallar ise Beytülmâli’l-âmme olmak üzere iki ayrı yerde

toplanmaya başlanmıştır. Beytülmâl divanının başında bulunan kimse sâhibü beytilmâl

olarak isimlendirilmiştir. Vilayetlerde de bulunan Beytülmâl’e, genellikle valilik

binasında (dârü’l-imâre) bir yer tahsis edilmiştir. 306

Beytülmâl reisleri ve Dönemi Üstlendiği diğer Kökeni

hazinedarlar görevler
Ebân b. Sadaka 307 Mansûr Dîvânü’r-resâil ve
Dîvânü’n-nafakât reisi,
Şehzade kâtibi
Ebû Hârise en-Nehdî 308 Mansûr, Mehdî Yemenli
Îsâ b. Lokman İbn Hâtib 309 Mansûr Arap/Kureyşli
İbnü’t-Tabbâh el-Keşkerî 310 Mansûr
Ebü’l-Verd Kevser b. el- Mansûr
Yemân 311 *Beytülmâl hâzini
Süleyman b. Mücâlid 312 Mansûr Basra’nın berîd Mücâlid ailesi
*hazinelerden sorumlu sorumlusu
İbrahim b. Salih b. Mansûr Mücâlid ailesi
Mücâlid 313 *hazinelerden
sorumlu
Ferec b. Fedâle et-Tenûhî 314 Mansûr, Mehdî Humuslu
Ebû Sümeyr Eyyûb (veya Mehdî Dîvânü’n-nafakât reisi, Mevâlî, Şamlı
Eyyûb b. Ebû Sümeyr) 315 Hârûnürreşîd’in
başkâtibi
Ümeyye b. Amr 316 Mehdî Sır kâtibi, Dîvânü’l-
hâtem reisi
Ali b. Îsâ b. Mâhân 317 Hâdî Komutan, koruma Mevâlî

306
Beytülmâl’in yapısı ve işleyişi hakkında geniş bilgi için bk. Kudâme, el-Harâc, 36; Mâverdî, el-
Ahkâmü’s-Sultâniyye, 277-280; Zehrânî, Mevâridu Beyti’l-mâl, 270-279 ve tür.yer.; Hatâmile, 60-65;
Kesâsbe, el-Müessesât, 69-73; Aykaç, 158-172.
307
Halîfe, 436; Cehşiyârî 192.
308
Taberî, VIII, 76; İbn Hallikân, VII, 22.
309
Zübeyrî, 396.
310
Mârî, 68.
311
Ya‘kûbî, Büldân, 35.
312
Halîfe, 436.
313
Halîfe, 436.
314
İbn Sa‘d, IX, 329; Halîfe, 442; Cehşiyârî, 177; Hatîb, Târîhu Bağdâd, XIV, 377.
315
Halîfe, 442; Taberî, VIII, 341; Cehşiyârî, 380.
316
İbn Tayfûr, Bağdâd, 291.
317
Halîfe, 447.

171
 birliği reisi, Dîvânü’l-
cünd reisi
Ebû Vekî‘ [b.] el-Cerrâh b. Hârûnürreşîd
Melîh 318
Yûsuf b. Ya‘kûb b. Gureyr 319 Hârûnürreşîd Arap/Kureyşli
Muhammed b. Abdullah İbn Me’mûn Arap/Kureyşli
Cemîl 320
Ebû Hâtim 321 Mu‘tasım Horasanlı
Osman b. Saîd 322 Mu‘tasım
Yusr el-Hâdim 323 Muntasır
Mukalled Keydü’l-Kelb 324 Mu‘tez Ordu birliklerinin maaş
işleri sorumlusu
Hasan b. Mahled 325 Mu‘temid Dîvânü’d-dıyâ‘ ve Cerrâh ailesi
Dîvânü’l-ezimme reisi,
vezir
İbnü’l-Mâşita Ebü’l-Hasan Muktedir Âmil, kâtip
Ali b. Hasan 326
Nasr b. el-Feth 327 Muktedir
*Beytülmâli’l-âmme
Ebû Kîrât Hişâm b. Muktedir Dîvânü’d-dâr,
Abdullah 328 Dîvânü’l-ezimme reisi
İbn Hibintâ İshak b. Ali el- Muktedir Dîvânü’n-nafakâti’l-
Kunnâî 329 hâssa, Dîvânü’l-
müstahdese reisi
İbn Ebû Hâmid Ebû Bekir Kâhir (?)
Ahmed b. Muhammed 330
Ahmed b. Muhammed b. Râzî Kâtip, vezir Mahled ailesi
Meymûn 331
Istafan b. Ya‘kûb 332 Râzî Kâtip Hıristiyan
*Beytülmâli’l-hâssa
Abdullah b. Yûnus 333 Müttakî

318
İbn Sa‘d, VIII, 501-502; Hatîb, Târîhu Bağdâd, VIII, 182; İbnü’l-Cevzî, IX, 24.
319
Zübeyrî, 271.
320
Zübeyrî, 400; Hatîb, Târîhu Bağdâd, IV, 412.
321
Muâfâ, I, 457; Garsünni‘me, 79.
322
Mârî, 78.
323
Taberî, IX, 252, 410.
324
Taberî, IX, 287.
325
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 35; Sâbî, el-Vüzerâ, 89.
326
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 17.
327
Sûlî, Evrâk (295-315), 151; Miskeveyh, Tecârib, V, 212; Kitâbü’l-Uyûn, IV/1, 194.
328
Tenûhî, Nişvâr, IV, 54; Sâbî, el-Vüzerâ, 140, 158.
329
Sûlî, Evrâk (295-315), 147; Arîb, 108; Sâbî, el-Vüzerâ, 140.
330
Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, II, 238; Hatîb, Târîhu Bağdâd, VI, 266.
331
Hemedânî, 293.
332
Sûlî, Ahbâru’r-Râzî ve’l-Müttakî, 71.
333
Miskeveyh, Tecârib, VI, 42.

172
 2.2.7. Dîvânü’n-nafakât
Dîvânü’n-nafakât ordu, saray, devlet görevlileri, kamu vs. için yapılan

harcamaları yürüten divandır. Devlet hizmetleri ve kamu için yapılan harcamalar

Nafakâtü’l-âmme’de; halife ve saray için yapılan harcamalar ise Nafakâtü’l-hâssa’de

takip edilmek üzere ikiye ayrılmıştır. Divan reisi için sâhibü dîvâni’n-nafakât ifadesi

kullanılır. Beytülmâl’in en çok irtibat halinde olduğu divandır. Bazen Beytülmâl ile

Dîvânü’n-nafakât’ı yöneten kişinin aynı olduğuna rastlanır. 334

Dîvânü’n-nafakât’ın sekiz alt meclisi bulunmaktadır. 1) Meclisü’l-cârî:

Maaşların zamanını ve miktarını düzenler, deftere (cerîde) işler. 2) Meclisü’l-inzâl:

Saray mutfağı için satın alınacak malları belirler, buna bağlı olarak tüccarla irtibatı

sağlar. 3) Meclisü’l-kürâ‘: Binek ve av hayvanlarının satın alınması, onların beslenmesi

ve bakımı için gerekli şeylerin temini ve bu işte görevli kimselerin ihtiyaçlarının

karşılanmasıyla ilgilenir. 4) Meclisü’l-binâ ve’l-meremme: Devlet tarafından yaptırılan

binaların yapımı ve onarımı için gerekli her türlü harcamayı düzenler ve kayıt altına alır.

Dolayısıyla inşaat ve tezyin malzemeleri; mühendis, usta, sanatkâr ve işçilerin maaşları

gibi konularla ilgilenir. 5) Meclisü Beytilmâl: Dîvânü’n-nafakât’ın yaptığı harcamaları

Beytülmâl’e bildirir ve iki kurum arasında ilgili evrakları karşılaştırır. 6) Meclisü’l-

havâdis: Tabiî afetler karşısında yapılan yardımlar ve hibe-hediye kabilinden yapılan

harcamalarla ilgilenir. 7) Meclisü’l-inşâ ve’t-tahrîr: Divanda yürütülen yazışma

metinlerinin hazırlanıp son halinin verildiği birimdir. 8) Meclisü’n-nüsah: Divanda

yürütülen her türlü yazışmanın kopyasının çıkartılıp arşivlendiği birimdir. 335 Nitekim

Dîvânü’n-nafakât’ta çalışan kâtipte aranan özelliklerin, bulunduğu meclise göre

değiştiği anlaşılmaktadır.

334
Halîfe, 442.
335
Kudâme, el-Harâc, 33-35; a.mlf., el-Menziletü’l-Hâmise, 167-176; Zehrânî, en-Nafakât, 112-120;
Aykaç, 147-152.

173
 Abbâsî Devleti’nin bütçe harcamaları arasında imar faaliyetleri önemli bir yer

tutmaktadır. Abbâsîler’in ilk iki asrında birtakım yeni şehirler kurulmuş, 336 büyük ve

küçük bazı şehirler baştan aşağı yeniden imar edilmiştir.337 Bu imar faaliyetlerinin bir

kısmı, devletin gücü ve ihtişamının bir ifadesi olarak meydana gelirken; önemli bir

kısmı ise iç isyanlar ve dış saldırılar neticesinde tahrip edilen şehirleri geçmişteki

mamur hallerine döndürme çabasına yöneliktir. Bu faaliyetler için çoğunlukla

Dîvânü’n-nafakât tarafından maliyetler belirlenmiş, ona güre bütçe ayrılmış ve harcama

kalemleri tutulmuştur.

Mansûr dairevî biçimde inşa ettirdiği Bağdat’ı, şehre ayrı kapılardan girilecek

şekilde dört eşit parçaya bölmüştür (145-149/762-766). Şehrin inşası için kâtip sınıfına

mensup devlet adamlarını tayin etmiştir. Horasan kapısının açıldığı bölüme Hâcib Rebî‘

b. Yûnus’u, Kûfe’ye açılan bölüme Vezir Ebû Eyyûb el-Mûriyânî’yi, Basra’ya açılan

bölüme üst düzey kâtip Abdülmelik b. Humeyd’i, Şam’a açılan bölüme ise -Mesleme b.

Abdülmelik’in mevlâsı- İbn Rağbân’ı 338 görevlendirmiştir. 339 Bağdat’ın nafaka işleri

için de Hâlid b. es-Salt’ı tayin etmiştir.340 Öte yandan Mansûr’un, Bağdat’ın inşasında

Hâlid b. Bermek’le istişarede bulunduğu ve şehrin planının çiziminde kendisinden

yardım aldığı belirtilmektedir. 341

Bağdat’ın dairevî ana merkezinin inşasının tamamlanmasının ardından surların

iç kısmında bulunan dükkânların güvenlik açısından problem teşkil edeceği gündeme

336
Bağdat başta olmak üzere onun karşısında Rusâfe (151/768), Rakka’nın yanında Râfika (155/772),
Rey’in yanı başında Muhammediyye (158/775), Sâmerrâ (220-221/835-836), Ca‘feriye/Mütevekkiliye
(245/860) gibi şehirler örnek verilebilir.
337
İmar edilen şehirler içerisinde Mekke ve Medine öne çıkmaktadır. Bizans saldırıları ile tahrip edilen
Avâsım ve Süğûr şehirleri de çok defa imar edilmiştir. Sınır boylarının imarı ve tahkimi için zaman
zaman özel bütçe ayrılmıştır. Zehrânî, en-Nafakât, 413-416.
338
Mansûr döneminde Şam’ın harâcı ile ordu divanından sorumluydu. Halîfe, 436.
339
İbnü’l-Fakîh, 291.
340
Taberî, VII, 652.
341
Taberî, VII, 650.

174
gelmiştir. Bu yüzden Mansûr, 157/773-74 yılında şehrin dört bölümünün her birinde

temel ihtiyaç maddelerinin satıldığı bir bakkal dışında tüm esnafın Kerh dolaylarında

kurulacak çarşıya taşınmalarını emretmiştir. Meslek gruplarına göre yerler tayin edilen

bu çarşının inşası için Mansûr, Kâtip İbrahim (Muhammed) b. Hubeyş el-Kûfî’yi

görevlendirmiş ve mevlâsı Cevvâs b. el-Müseyyeb el-Yemânî’yi de yardımcı olması

için onun yanına vermiştir. 342

Mu‘tasım, 219/834 yılında Sâmerrâ civarını göstererek orada bir şehir inşa

etmek istediğini Kâtip Ebü’l-Vezîr Ahmed b. Hâlid’e bildirmiş, bu iş için 100 bin dinar

tahsis etmiş, ona arazi satın almasını ve gerekli hazırlıkları yapmasını emretmiştir.

Ebü’l-Vezîr fizibilite çalışması yürütmeye başlamış, bir manastıra ve bahçelerin

bulunduğu araziye beşer bin dinar vererek şehrin kurulacağı yeri hazırlamıştır.

220/835’te inşasına başlanan Sâmerrâ şehri bir yıl sonra tamamlanmıştır. 343

Mütevekkil’in 245/860’ta kurduğu Ca‘feriyye şehri için 2 milyon dinar344

harcanmıştır. Ayrıca şehrin su ihtiyacını karşılayan kanallar için Dîvânü’n-nafakât’tan

200 bin dinar ayrılmış, kanalların kazılmasında ise 12 bin kişi çalıştırılmıştır. Bu imar

faaliyetinin harcama işlerini yürütmek için ise Komutan Boğa es-Sağîr eş-Şarabî’in

kâtibi Düleyl b. Ya‘kûb en-Nasrânî 345 görevlendirilmiştir. Kanalların inşasının bir an

önce tamamlanması amacına binaen Düleyl’in, tahsis edilen parayı işçilere kesintisiz

biçimde dağıtmaları için kâtiplere bölüştürdüğü kaydedilir. 346

342
Taberî, VII, 653; Hatîb, Târîhu Bağdâd, I, 391.
343
Taberî, IX, 17; Cehşiyârî, 493; Yâkût, el-Büldân, III, 174.
344
Mütevekkil zamanında 1 dinarın 25 dirheme karşılık geldiği belirtilmektedir. Yâkût, el-Büldân, II,
143.
345
Bir ordu kâtibinin böylesine önemli bir işte görevlendirilmesi, dönemin askerî nüfuzuyla alakalı
olabilir. Bununla birlikte Düleyl’in daha önceki dönemlerde malî konularda yetkin olduğu da
bilinmektedir (Taberî, IX, 20).
346
Taberî, IX, 212. Ayrıca bk. Cehşiyârî, 525-526; Yâkût, el-Büldân, II, 143.

175
 Abbâsîler döneminde Harameyn hizmetlerine ayrı bir önem atfedilmiştir.347

Mehdî dönemindeki çok sayıda imar faaliyetini üst düzey kâtip Yaktîn b. Mûsâ

yürütmüştür. Mehdî’nin 160/777 yılındaki hac yolculuğu sırasında ve akabinde Kâbe ve

çevresinde birtakım onarım ve genişletme faaliyetleri başlatılmıştır. Bu iş için Mısır

âmili Vâzıh’tan gerekli mal temin edilmiş ve çeşitli bölgelerden mühendis ve ustalar

getirilmiştir. Bu imar faaliyeti için Yaktîn b. Mûsâ ile Muhammed b. Abdurrahman

görevlendirilmiştir. 348 Bir sonraki yıl, halifenin ve halkın hac yolculuğunu rahat

geçirebilmesi için bir dizi faaliyet başlatılmıştır. Halifenin ve hac alayının dinleneceği

konaklar yenilenmiş, su kaynaklarının olduğu yerlere de havuzlar/su depoları

yapılmıştır. Bu iş için yine Yaktîn b. Mûsâ görevlendirilmiştir. Yaktîn de kardeşi Ebû

Mûsâ’yı bu iş için vekil tayin etmiştir. Bu faaliyetler 171/787-88 yılına kadar

sürmüştür. 349 Mehdî 164/781 yılında haccetmek üzere yola çıkmış, Akabe’ye ulaşana

kadar kendisi ve beraberindekiler yolda su sıkıntısı çekmiştir. Hummaya tutulan halife,

buradan Bağdat’a geri dönmüş, yola devam eden hacılar susuzluk yüzünden ölümle

burun buruna gelmiştir. Mehdî bu yüzden o vakit su temini işinden sorumlu olan

(sâhibü’l-meṣâni‘) Yaktîn’e tedbir almadığı için kızmıştır. 350 165/781-82 yılında

Mescid-i Haram’ın onarım faaliyetleri çerçevesinde bir vadideki evler yıktırılmış, ev

sahiplerine arsaları büyüklüğünde başka yerler tahsis edilmiş ve arsalarının her bir zira‘ı

için 100 dinar ödenmiştir. Bu iş için Yaktîn b. Mûsâ ile Dîvânü’l-harâc reisi İbrahim b.

Salih görevlendirilmiştir. 351 Vâsık 231/846 yılında haccetmeye niyetlenip hazırlık

yapmaya başlamış, yolculuk öncesinde divan reisi Ömer b. Ferec er-Ruhhacî’yi hac

347
Harameyn hizmetleri için yapılmış harcamalar için bk. Zehrânî, en-Nafakât, 420-429.
348
Ya‘kûbî, II, 277.
349
Taberî, VIII, 136.
350
Taberî, VIII, 150.
351
Fesevî, I, 156. Taberî ise Yaktîn’in görevlendirildiği bu genişletme faaliyetinin 167 (783-84) yılında
başladığını ve Mehdî’nin öldüğü tarihe kadar (169/785) devam ettiğini belirtir (Târîh, VIII, 165).

176
yolunda gerekli ıslah çalışmalarını yerine getirmesi için göndermiştir. Yolu kontrol eden

Ömer, su kıtlığı yaşandığını haber verince Vâsık haccetmekten vazgeçmiştir. 352

Camilerin yapımı ve bakımı için sarf edilen paralar Dîvânü’n-nafakât’tan

sağlanmıştır. 353

Genellikle Dîvânü’n-nafakâti’l-hâssa tarafından masrafları karşılanan sarayların

inşası ve tanzimi için de büyük paralar harcanmıştır. 354 Özellikle Mütevekkil dönemi

sarayların çokluğu ve görkemi ile hatırlanagelmiştir. 355

Ziraî faaliyetlerin iyileştirilmesi adına su kanallarının açılması ve bataklıkların

kurutulması da Dîvânü’n-nafakât’ın uhdesindedir. 356 Yangın, kuraklık, kıtlık, deprem

gibi doğal afetler, hırsızlık ve soygun gibi durumlarda mağduriyetlerin giderilmesi adına

Dîvânü’n-nafakât’tan para tahsis edilmiştir. 357

Savaşlar ve isyanlar sırasındaki askerî harcamalar, şehir surlarının onarımı ve

kalelerin tahkimi için Dîvânü’n-nafakât’tan bütçe ayrılırdı. 358 Askerî hareket sırasında

gerekli harcama kalemlerinin tespiti ve ayrılan bütçenin yerli yerinde kullanılmasına

ilişkin olarak kâtipler görevlendirilirdi. Örneğin Mu‘tasım zamanında Basra ile Vâsıt

arasındaki bataklık bölgede isyan eden Zutların üzerine Uceyf b. Anbese gönderilmiş

(219/834), isyanın başarıyla bastırılabilmesi için haberleşme ağı yeniden tesis edilerek

Bağdat’la iletişim günlük sağlanabilir hale getirilmiştir. Bu savaşın harcama işleri

(nafaka) için İbrahim b. el-Bahterî’nin kâtibi Muhammed b. Mansûr

görevlendirilmiştir. 359

352
Taberî, IX, 140.
353
Zehrânî, en-Nafakât, 398-401.
354
Zehrânî, en-Nafakât, 402-409.
355
İsfahânî, Edebü’l-Gurebâ, 48-50; Şâbüştî,159-160; İbn Zübeyr, ez-Zehâir, 218-220.
356
Zehrânî, en-Nafakât, 378-397.
357
Zehrânî, en-Nafakât, 433-436.
358
Zehrânî, en-Nafakât, 293-307, 413-416.
359
Taberî, IX, 8.

177
 Me’mûn zamanında başlayıp ancak Mu‘tasım döneminde bastırılabilen

(223/838) Babek isyanı için çok fazla para harcanmıştır. Meblağa ilişkin belirtilen

miktarın net olarak öğrenilebilmesi için kâtiplere müracaat edilmesi gerektiği

belirtilmiştir. 360

Dîvânü’n-nafakât reisleri Dönemi Üstlendiği diğer Kökeni

görevler
Ebân b. Sadaka 361 Mansûr Dîvânü’r-resâil,
Beytülmâl reisi,
şehzade kâtibi
Rebî‘ b. Yûnus 362 Mansûr Hâcib
Ebû Sümeyr Eyyûb (veya Mehdî Beytülmâl reisi, Mevâlî, Şamlı
Eyyûb b. Ebû Sümeyr) 363 Hârûnürreşîd’in
başkâtibi
Ahmed el-Hâzin 364 Hâdî
Fazl b. Rebî‘ 365 *Nafakâtü’l- Hârûnürreşîd Rebî‘ ailesi
âmme ve’l-hâssa
Îsâ b. Yezdânîrûz 366 Hârûnürreşîd Kâtip, Dîvânü’t-tırâz
*Nafakâtü’l-hâssa reisi
Ahmed b. Muhammed 367 Mütevekkil Harâc, Dıyâ‘, Müdebbir ailesi
*Nafakâtü’l-hâssa ve’l-âmme Sadakât, ordu
divanlarının reisi
Ali b. Îsâ 368 Muktedir Kâtip, vezir Cerrâh ailesi
*Nafakâtü’l-hassâ
İbn Hibintâ İshak b. Ali el- Muktedir Beytülmâl, Dıyâ‘u’l- Hıristiyan
Kunnâî 369 *Nafakâtü’l-hassâ müstahdese reisi
Sulh 370 Muktedir
İbrahim b. Hafîf 371 Kâhir, Râzî
Muhammed b. Yahyâ b. Râzî Kâtip, Emîrülümerâ
Şîrzâd 372

360
Kitâbü’l-Uyûn, III, 389. Ayrıca bk. Taberî, IX, 54-55.
361
Halîfe, 436; Cehşiyârî 192.
362
Cehşiyârî, 193.
363
Halîfe, 442.
364
Taberî, VIII, 226.
365
Taberî, VIII, 238; Cehşiyârî, 280, 394.
366
Cehşiyârî, 373.
367
Ya‘kûbî, Târîh, II, 343.
368
Sâbî, el-Vüzerâ, 117.
369
Sûlî, Evrâk (295-315), 147; Arîb, 108; Miskeveyh, Tecârib, V, 193; Sâbî, el-Vüzerâ, 140.
370
Sâbî, el-Vüzerâ, 140.
371
Sûlî, Ahbâru’r-Râzî ve’l-Müttakî, 61; Arîb, 117; Miskeveyh, Tecârib, V, 356.
372
Sûlî, Ahbâru’r-Râzî ve’l-Müttakî, 61.

178
 2.2.8. Dîvânü’z-zimâm (Dîvânü’l-ezimme)
Zimâm kelimesi divanların malî açıdan denetlenmesi anlamında kullanılır. Her

ne kadar merkez ve taşra divanlarının denetlenmesi erken dönemlerden itibaren

rastlanan bir durum olsa da 373 bunun müstakil bir divan çatısı altında yürütülmesi

Abbâsîler döneminde ortaya çıkmıştır. Mehdî 162 (778-79) yılında Dîvânü’z-zimâm’ı

kurarak onun başına Ömer b. Bezî‘i getirmiştir. O da bir süre sonra bütün divanları tek

başına denetleyemediğini fark edip bazı divanlar için başka kâtipler tayin etmiştir. Buna

bağlı olarak Ebû Hâzim Nu‘mân b. Osman’ı Irak’ın harâcının, İsmail b. Sabîh’i de

Dîvânü’l-harâc’ın denetimi (zimâm) için görevlendirmiştir. Mehdî 168 (784-85) yılında

divanın ilk reisi olan Ömer b. Bezî‘in üzerine Ali b. Yaktîn’i getirerek Dîvânü zimâmi’l-

ezimme adıyla yeni bir divan ihdas etmiştir. 374

Hâdî döneminde Dîvânü’z-zimâm sorumluluğu Ömer b. Bezî‘den alınarak

vezirlikten azledilmiş olan Rebî‘ b. Yûnus’a devredilmiştir. Rebî‘ öldüğü yıla kadar

(169/785) bu görevi yürütmeye devam etmiştir. Rebî‘den sonra Dîvânü’z-zimâm’ın

başına Vezir İbrahim b. Zekvân getirilmiştir. Hâdî, ilkin İbrahim’in vekili olarak İsmail

b. Sabîh’i atamış, daha sonra onu azledip yerine Yahyâ b. Süleym’i getirmiştir. İsmail’i

ise Dîvânü’ş-Şâm ve ona bağlı bölgelerin zimâmı için görevlendirmiştir. 375

Rivayete göre bir defasında Hâdî mezâlim davalarını üç gün geciktirir. Ömer b.

Bezî‘ mezâlim işlerinin beklemekte olduğunu usulünce kendisine hatırlatır. Hâdî

Ömer’in bu ikazını haklı bularak daha önce kararlaştırmış olduğu annesi Hayzürân’ın

ziyaretini erteler. 376 Mezâlim davalarının çoğunlukla devlet memurlarına yönelik

şikâyetlerden oluştuğu hatırlanacak olursa, denetim işinin sağlıklı yürümesi bir bakıma

halkın şikâyetlerine kulak vermeye bağlı olduğu anlaşılmaktadır.

373
Aykaç, 65-66.
374
Taberî, VIII, 142, 167; Cehşiyârî, 221, 247.
375
Taberî, VIII, 228; Cehşiyârî, 250-253.
376
Taberî, VIII, 215-216.

179
 Hârûnürreşîd Ezimme divanlarını 170/786-87 yılında iki aylığına feshetmiş,

ancak daha sonra Ömer b. el-Mutarrif’i reis tayin ederek divanı tekrar aktif hale

getirmiştir. 377 Yine bu dönemde Muhammed b. Yahyâ b. Hâlid Dîvanü’z-zimâm’ın

başında bulunmuştur. 378

Abbâsîler’in ilerleyen zamanlarında bazı divanların bölünmesi ve malî

denetimin artmasına bağlı olarak aynı anda birden fazla zimâm görevlisi bulunmuştur.

Bu göreve getirilen kâtipler, malî açıdan denetlemekle görevlendirildiği divanda ya

daha önce çalışmış ya da malî konularda tecrübe sahibi kimseler olmuştur. Ayrıca

divanlardaki yolsuzluk ve usulsüzlüğü fark edebilmelerinin yanı sıra bu işlere ortak

olmayacak derecede güvenilir kimseler olmaları beklenmiştir.

Hârûnürreşîd sonrası dönemden itibaren divanların zimâmı ile görevlendirilmiş

kâtiplerin liste halinde verilmesi daha uygun olacaktır.

Dîvânü’z-zimâm reisleri Dönemi Üstlendiği diğer Kökeni

*Denetlediği divan görevler
Ahmed b. Ammâr eş-Şâzî 379 Mu‘tasım Halife kâtibi/vezir Horasanlı
*Nafakâtü’l-hâssa
Nasr b. Mansûr 380 *Dîvânü’l- Mu‘tasım
harâc ve âmilliklerin tamamı
Ebü’l-Vezîr Ahmed b. Hâlid 381 Mütevekkil
*Zimâmü’n-nafakât
İbrahim b. Abbas 382 Mütevekkil Dîvânü’r-resâil ve Sûl ailesi
*Zimâmü’n-nafakât Dîvânü’d-dıyâ‘
Dâvûd b. Cerrâh 383 Mütevekkil Cerrâh ailesi
*Dîvanü’z-zimâm
Ebû Salih b. Yezdâd (vekili Mütevekkil
Ebü’l-Ferec) 384 *Zimâmü’d-dıyâ‘
Hasan b. Mahled 385 *Ezimme Mu‘temid Dîvânü’d-dıyâ‘, Cerrâh ailesi

377
Cehşiyârî, 248.
378
Cehşiyârî, 285.
379
Taberî, IX, 20. Ayrıca bk. Seâlibî, Simârü’l-Kulûb, 204.
380
Taberî, IX, 20; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XXIII, 94; Zehrânî, en-Nafakât, 110.
381
Taberî, IX, 162.
382
Taberî, IX, 162.
383
Tenûhî, el-Ferec, I, 212
384
Taberî, IX, 217.
385
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 35; Sâbî, el-Vüzerâ, 89.

180
divanları Beytülmâl, vezir
Muhammed b. Ubeydullah 386 Mu‘temid Dıyâ‘u’l-hâssa, vezir Hâkân ailesi
*Zimâmü’l-hârâc ve’d-dıyâ‘i’s-
sultâniyye
Ebü’l-Abbas Ahmed (vekili Mu‘temid (veya Furât ailesi
kardeşi Ebü’l-Hasan Ali) 387 Mu‘tazıd)
*zimâmü’l-harâc ve’d-dıyâ‘
Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mu‘tazıd
Abdülhamîd 388 *Zimâmü’l-
maşrık ve’l-mağrib
Ca‘fer b. Muhammed b. Hafs 389 Mu‘tazıd
*Zimâmü’l-maşrık ve’l-mağrib
Ebü’l-Kâsım Meymûn b. Mu‘tazıd, Müktefî Mâzerâlı
İbrahim 390 *Zimâmü’l-harâc
ve’d-dıyâ‘
Ebü’l-Hasan Ahmed İbn Ebü’l- Muktedir Dîvânü’l-müsâderîn,
Bağl 391 *Zimâmü’l-Furâtiyye Dıyâ‘u’l-Abbâsiyye
Ahmed b. Muhammed b. el- Muktedir
Muallâ 392 * Zimâmü’n-nafakât
Ebü’l-Hüseyin Ali b. Hüseyin 393 Muktedir Mâzerâî ailesi
*Dîvânü’z-zimâm
Ebû Ahmed Muhassin 394 Muktedir Dîvânü’l-birr, Furât ailesi
*Dîvânü’l-maşrık Dîvânü’l-mağrib
Ebü’l-Feth Fazl b. Ca‘fer 395 Muktedir Dîvânü’l-harâc, Furât ailesi
*Dîvânü’z-zimâm Dıyâ‘u’l-âmme, vezir
Ebû Ali İbn Mukle 396 Muktedir Dıyâ‘u’l-hassâ ve’l- Mukle ailesi
*Zimâmü’s-Sevâd müstahdese, vezir
Abdülvehhâb el-Hâkânî 397 Muktedir Hâkân ailesi
*Dîvanü’l-ezimme
Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ca‘fer Muktedir Dîvânü’s-sevâd
b. Hafs 398 *Dîvanü’l-ezimme
Ebû Muhammed Hasan b. Muktedir Dıyâ‘u’l-âmme
Ravh 399
*Zimâmü’l-harâc
Ebü’l-Kâsım İbnü’n-Neffât 400 Muktedir

386
Sâbî, el-Vüzerâ, 284.
387
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 24.
388
Taberî, X, 75.
389
Taberî, X, 75.
390
Taberî, X, 133; Sâbî, el-Vüzerâ, 203.
391
Miskeveyh, Tecârib, V, 73.
392
Sâbî, el-Vüzerâ, 380.
393
Kitâbü’l-Uyûn, IV/1, 188.
394
Kitâbü’l-Uyûn, IV/1, 187-188.
395
Kitâbü’l-Uyûn, IV/1, 188.
396
Sâbî, el-Vüzerâ, 44.
397
Sâbî, el-Vüzerâ, 140.
398
Sûlî, Evrâk (295-315), 150-151.
399
Miskeveyh, Tecârib, V, 220.

181
*Zimâmü’n-nafakât ve’l-hazâin
Ahmed el-Hasîbî 401 *Dîvanü’l- Muktedir, Râzî Halife annesinin Hasîb ailesi
ezimme kâtibi, Dîvânü’d-
dıyâ‘ reisi, vezir
Ebû Kîrât Hişâm b. Abdullah 402 Kâhir Beytülmâl, Dîvânü’d-
*Dîvanü’l-ezimme dâr
Ebü’l-Hasan Saîd b. Amr İbn Râzî Râzî’nin kâtibi
Sencelâ 403 *Dîvânü’n-nafakât
Ebü’l-Hüseyin b. Meymûn 404 Râzî
*Ezimmetü’d-devâvîn
İbn Ebû Amr Ebü’l-Hasan Ahmed Râzî Diyâr-ı Mudar âmili
b. Muhammed 405 *Dîvanü’l-
ezimme

2.2.9. Dîvânü dâri’d-darb

Müslümanlar ilk zamanlarda Bizans ve Sâsânî paralarını kullanmış, ayrıca

mevcut darphanelerde, para basılmaya devam etmiştir. Nitekim Bizans’a ait altın para

dînâr (ç. denânîr), Sâsânîler’e ait gümüş para dirhem (ç. derâhim) ve basit alışverişlerde

kullanılan bakır para fels (ç. fülûs) tedavülde olmuştur. Dirhemlerin üzerinde yer alan

İslam’a aykırı yazı ve resimler Hz. Ömer döneminde değiştirilmiştir. Darphanelerin

işletilmesi ve paranın bozdurulması işini genellikle tüccarlar ve sarraflar tarafından

yürütülmüştür. İslam tarihindeki ilk darphanenin Emevîler’in Irak valisi Haccâc’ın

dirhem basmak üzere 75/694-95 yılında kurduğu, bir veya iki yıl sonra Dımaşk’ta

Halife Abdülmelik’in altın dinar bastırdığı, daha sonra gelen halifelerle valilerin yeni

para bastırdıkları belirtilmektedir. 406

Abbâsîler para sistemini Emevîler’den devralmıştır. Abbâsî halifeleri ve valiler

başta olmak üzere bazı devlet adamları kendi adlarına para bastırmaya başlamıştır.407

Devletin kontrolünde basılan altın, gümüş ve bakır paraların ayarı, ağırlığı, hacmi, ne

400
Miskeveyh, Tecârib, V, 220.
401
Miskeveyh, Tecârib, V, 307, 385; Sûlî, Ahbâru’r-Râzî ve’l-Müttakî, 87.
402
Miskeveyh, Tecârib, V, 330.
403
Sûlî, Ahbâru’r-Râzî ve’l-Müttakî, 61.
404
Sûlî, Ahbâru’r-Râzî ve’l-Müttakî, 133.
405
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 134.
406
Belâzürî, Fütûh, 651-659; Kudâme, el-Harâc, 59-60; Makrîzî, en-Nükûd, 157-165, 174-175;
Erkoçoğlu, 385-399.
407
Makrîzî, en-Nükûd, 165-166; Hizmetli, “Abbâsîler Döneminde Para Basımı”, 86-96.

182
kadar basıldığı ve piyasaya sürülmesi gibi işlerin kayıt altına alınması için Dîvânü

dâri’d-darb ihdas edilmiştir. Farklı şehirlerde bulunan darphanelerden alınan vergiler de

bu divanın uhdesinde toplanmıştır. Tüccar ve sarraf konumundaki cehbezler de zamanla

divanda etkin olmaya başlamıştır. Bunun neticesinde divanda Dîvânü’l-cehbez denilen

bir daire kurulmuştur. 408

Hârûnürreşîd, ülkedeki bütün darphanelerin idaresine Ca‘fer el-Bermekî’yi tayin

etmiştir. 409 Ca‘fer’in öldürülmesinin ardından bu görev emniyet amiri Sindî b. Şâhek’e

devredilmiştir. Daha sonra aynı görevi Hâcib Abbas b. Fazl b. Rebî yürütmüştür. 410

2.3. Askerî Divanlarda Kâtipler

Ordu divanları esasında asker maaşı ödenirken kayıt altına alınması amacıyla

kurulmuştur. Bu divanlar askerlerin niteliği ve sayısı, maaşların miktarı ve ödeme

zamanı, teçhizatın cinsi gibi birçok meseleye bağlı olarak sürekli aktif olmuştur.

Askerlere tahsis edilen savaş araç gereçlerinin ve bineklerin kaydı da yine bu divanın

başlıca görevleri arasındadır. Nitekim Abbâsî Devleti, Bizans başta olmak üzere sürekli

savaş halinde olduğu devletler ve bitmek bilmeyen isyanlar karşısında dinamik bir

orduya sahip olmak zorunda kalmıştır.

Abbâsî Devleti’nde Dîvânü’l-ceyş’in teşekkülü Abbâsîler’in ihtilal safhasıyla

birlikte başlar. İhtilalin başkomutanı Ebû Müslim el-Horasânî, askerleri için divan

oluşturmuş, o zamana kadar kabile esasına göre kaydedilen askerleri de yeni bir

uygulama kapsamında babalarının isimleri ve ait oldukları şehirlere göre kaydetmeye

başlamıştır. Ebû Müslim, Mâhuvân’daki karargâhında yazışmalardan sorumlu Ebû Salih

Kâmil b. Muzaffer’den ordusundaki şahısların bu şekilde defterlere kaydedilmesini

istemiş, o da bunu yerine getirmiştir. Yine Ebû Müslim, Muhriz b. İbrahim’in

408
Kudâme, el-Harâc, 61-62.
409
Cehşiyârî, 300.
410
Cehşiyârî, 300; Makrîzî, en-Nükûd, 165-166.

183
mevzisindeki askerlerin aynı usulle sayılması için Ebû Salih’ten kendisine birini

göndermesini istemiş, o da Kâtip Humeyd el-Ezrak’ı göndermiştir. Bu sayımlar

neticesinde tespit edilen askerlere eşit miktarda para dağıtılmıştır. 411 Ebû Müslim böyle

yapmakla Arap ve mevâlî arasındaki ayrımın ortadan kaldırıldığı mesajını vermiş

oluyordu. 412

162/779 yılında Hasan b. Kahtabe komutasında Bizans üzerine çıkılan seferde

gönüllü askerler hariç 30 bin paralı asker (mürtezika) bulunduğu kaydedilmektedir.413

165/782 yılındaki Bizans seferinde ise Hârûnürreşîd’in ordusundaki asker sayısının

95.793 olduğu bildirilmektedir. 414

Hârûnürreşîd tarafından 178 (794-95) yılında Horasan bölgesine vali tayin edilen

Fazl b. Yahyâ el-Bermekî, çok geçmeden bölge halkından gayr-i Arap (acem)

unsurlardan el-Abbâsiyye adını verdiği 500 bin nefere ulaşan bir ordu kurmuş, Bağdat’a

döndüğünde ise bu askerlerden 20 binini beraberinde getirmiş ve bu yeni birliğe

Kürenbiyye adını vermiştir. Horasan’da bıraktıklarının isimlerini de kayıt defterlerine

işletmiştir. 415

Hârûnürreşîd’in 190/806 yılında Bizans üzerine yaptığı seferde 135 bin maaşlı

(mürtezika) asker dışında takviye kuvvetleri ve divanlara kayıtlı olmayan gönüllü

savaşçıların olduğu, ayrıca Dâvûd b. Îsâ b. Mûsâ’nın emrindeki 7 bin askerle kendisine

takviye sağladığı belirtilmektedir. 416 Anadolu’da birçok yerin ele geçirildiği ve Kıbrıs’a

411
Taberî, VI, 358, 366-367; Dalkılıç, 135-136, 150-151.
412
Bozkurt, Abbâsî İhtilali, 71-72. Ebû Müslim’in komutasındaki Horasan ordusu hakkında Batı
literatüründe yapılmış değerlendirmeler için bk. Özdemir, 163-167, 189-193.
413
Taberî, VIII, 142. İbnü’l-Esîr ise bu sayıyı 80 bin olarak verir (el-Kâmil, V, 229). Muhtemelen o,
Taberî’den alıntı yaparken otuzu seksen diye okumuştur.
414
Taberî, VIII, 152.
415
Taberî, VIII, 257.
416
Taberî, VIII, 320. Ezdî ise bu sefere Şam, Cezîre ve Horasan bölgelerinden divana kayıtlı 100 bin
maaşlı askerin katıldığını bir iddia olarak dile getirir (Târîhu’l-Mevsıl, I, 539).

184
akın düzenlenen bu seferde asker sayısının Bizans kaynaklarında 300 bin olduğu ve bu

askerlerin bir bölümünün Suriyeli, Filistinli ve Libyalılardan oluştuğu

kaydedilmektedir. 417 191/807 yılında ise Bizans üzerine düzenlenen yaz seferlerinde

Herseme b. A‘yen’in emrine Horasanlı 30 bin asker verilmiş ve Mesrûr el-Hâdim de bu

ordunun harcamaları (nafakât) ve başkanlık dışındaki diğer bütün işleri için

görevlendirilmiştir. 418

Abbâsî ordusu -dönem dönem değişmekle beraber- farklı birliklerden

oluşmuştur. 419 Kendi içinde emir-komuta düzeni ve askerî kütüklere sahip olmanın yanı

sıra bu birliklerin tamamının idarî ve malî işleri Dîvânü’l-ceyş, diğer adıyla Dîvânü’l-

cünd, çatısı altında tek elde toplanmıştır.

Dîvânü’l-ceyş birtakım meclislerden oluşmaktaydı. Bu meclislerden diğer

divanlarda benzer işleve sahip olanları zikrettikten sonra Dîvânü’l-ceyş’e has olan

meclisler hakkında daha geniş bilgi vermeyi uygun görüyoruz.

1) Meclisü’l-inşâ ve’t-tahrîr ve 2) Meclisü’n-nüsah: Diğer divanlarda olduğu

gibi yazışmaların kaleme alındığı, temize çekildiği ve arşivde muhafaza edilmek üzere

kopyalarının hazırlandığı meclislerdir. 3) Meclisü’l-esküdâr: Diğer divanlarda benzeri

geçtiği üzere kurum içi veya dışı olsun gidip gelen yazışmaları takip eden meclistir. 420

4) Meclisü’t-takdîr: 421 Asker maaşlarının miktarını, ne zaman ve hangi

aralıklarla verileceğini, erzakın vaktini ve miktarını belirleyen meclistir. Ordu için

417
Theophanes, 163.
418
Taberî, VIII, 323.
419
Me’mûn döneminin sonları itibariyle ordudaki unsurlar önemli ölçüde değişmiştir. Buna bağlı olarak
Mütevekkil zamanına gelindiğinde Ordu divanının el-Cünd, eş-Şâkiriyye ve el-Mevâlî ve’l-Gılmân
şeklinde üçe bölündüğü belirtilmektedir. Ya‘kûbî, Târîh, II, 343, 346; a.mlf., Büldân, 68.
420
Kudâme, el-Harâc, 21; Aykaç, 82-83.
421
Meclisin adı takdîr yerine takrîr olarak da değerlendirilmiştir. Bk. Kudâme, el-Harâc (Zebîdî), 21;
Aykaç, 83. Burada Kudâme’nin ilgili eserinin muhakkiki Rıfâî’nin (el-Menziletü’l-Hâmise, 136) ve
mütercimi Şeşen’in (Kitabü’l-Harac, 206) kullanımı olan takrîr ifadesi esas alınmıştır.

185
yapılacak diğer harcamaları belirlemek de bu meclisin uhdesindedir. Askerlerin

maaşları ile ilgili planlama Dîvânü’l-harâc’daki Meclisü’ş-ceyş’de yürütüldüğü için iki

divan arasında sıkı bir ilişki söz konusudur. 422

5) Meclisü’l-mukâbele: Askerlerin adlarının işlenmiş olduğu defterde (cerîde)

onları başkalarından ayırt etmeye yarayan bilgiler kaydedilirdi. Bu bilgiler arasında

askerin ortalama yaşı, soyu, mensubiyeti (şehir, millet, mevlâ vs.) ve en ince ayrıntısına

kadar eşkâli yer alırdı. Yine bu meclis, askerin sahip olduğu at ve katır gibi bineklerin

kaydını da tutardı. 423 Dolayısıyla bu mecliste çalışan kâtiplerden insan eşkal ve simasını

tarif, ayrıca binek hayvanlarını tavsif hususunda kullanılan zengin bir kelime

dağarcığına sahip olmaları beklenirdi. Bir diğer husus ise vazifesini yerine getirmeyen

kimi askerlerin belli ücret karşılığında maaşını almaya başkasını göndermesi, ölmüş ya

da firar etmiş askerlerin yerine başkalarının geçmeye çalışması gibi durumlar karşısında

kâtiplerin dikkatli olmaları istenirdi.

6) Meclisü’l-arz: Askerlerin denetime tâbi tutularak savaş kabiliyetlerinin

ölçülmesi ile ilgilenen meclistir. Teftişler neticesinde askerler yeterliliklerine göre tekrar

tasnif edilirdi. Buna bağlı olarak ordu birlikleri yenileneceğinden haliyle sınıfı değişen

askerin alacağı maaş da değişirdi. 424 Bu meclis için divan ifadesi de kullanılmıştır.

Me’mûn’dan ordu için Dîvânü’l-arz’ı kuran ilk halife olarak söz edilmektedir. 425 Ayrıca

Dîvânü’l-atâ ve Dîvânü’l-arz kâtiplerinin farklı iki grup olarak takdim edilmesi 426

Dîvânü’l-ceyş kâtiplerinin bulundukları meclislere göre birbirinden ayırt edildiğini

422
Kudâme, el-Harâc, 21-22; Sâmerrâî, el-Müessesât, 256; Terzi, 133-134.
423
Kudâme, el-Harâc, 23-29; İbn Vehb, 365-368; Kesâsbe, el-Müessesât, 118-119; Terzi, 134-140.
424
Câhız, “Zemmü Ahlâki’l-Küttâb”, 206-207; İbn Vehb, 364-365; Kesâsbe, el-Müessesât, 126; Aykaç,
85-86.
425
Ya‘kûbî, Müşâkele, 208.
426
Taberî, IX, 324.

186
göstermektedir. Daha sonraları adına daha sık rastlanan Dîvânü’l-arz reisi için ise ârız

tabiri kullanılmıştır.427

7) Meclisü’l-atâ (Meclisü’l-i‘tâ ve’t-tefrika): Asker maaşlarının ve erzakının

verildiği birimdir. Askerlerin maaşlarının zamanı ve miktarı, ait oldukları birliğe göre

değiştiği için bu tür işler ayrı bir önem taşımıştır. 428 Mu‘tazıd zamanında yaşanmış bir

olay aktarılırken, askerlere maaşları dağıtmakla yetkili kişi için sâhibu atâi’l-ceyş tabiri

kullanılmıştır.429

Savaşlarda ölen askerler hakkında isimlerinin ordu divanı kaydından

düşürülmesi işin bittiği anlamına gelmemiş, bilakis geride kalan ailelerine belli bir maaş

bağlanmıştır. 430 Hayatta kalan diğer askerlerin savaşma isteğini güçlendirmeye yönelik

bu uygulama, aynı zamanda Abbâsî ordusunun kurumsal bir yapıya bürünmüş

olmasının bir göstergesidir. Bu yapının işleyişinde de görev büyük ölçüde ordu

kâtiplerine düşmüştür.

Mu‘tasım, başkenti Bağdat’tan Sâmerrâ’ya taşıdığında çok sayıda Türk askerini

de beraberinde getirmiştir. Türkler diğer birliklerden ayrı tutularak onlara müstakil

araziler tahsis edilmiştir. Türk askerleri kendileri için satın alınmış Türk cariyelerle

evlendirilmiş ve başka unsurlarla evlenmeleri yasaklanmıştır. Buna bağlı olarak her bir

askerin evli olduğu kadın için sabit aylık gelir (erzâḳ ḳâime) tahsis edilmiş, bu

kadınların isimleri divan defterlerine tek tek kaydedilmiş ve eşlerinin onları

boşamalarına müsaade edilmemiştir.431

427
Hançabay, 61.
428
Câhız, “Zemmü Ahlâki’l-Küttâb”, 207; İbn Tayfûr, Bağdâd, 62; İbn Vehb, 368; Kesâsbe, el-
Müessesât, 126-127; Aykaç 86.
429
Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 197.
430
Taberî, IX, 603.
431
Ya‘kûbî, Büldân, 59.

187
 İçte ve dışta sefere çıkan her ordu için levazımatın 432 kayda geçecek kâtiplere

ihtiyaç duyulmuş, aynı şekilde savaş sonrası hayatını kaybeden askerlerin de kaydı da

tutulmuştur. Zorlu seferler sırasında askerin moralini yükseltmek ve onları savaşmaya

teşvik etmek için maaşların artırıldığı yahut vaktinden önce verildiği, 433 ayrıca ikrâmiye

kabilinden ek ödemeler yapıldığı düşünülürse seferlerde kâtiplerin hazır bulunmalarının

zaruri olduğu anlaşılacaktır. Yine seferlere katılan kâtipler, savaş sonunda elde edilen

ganimetlerin sayılması ve taksimi işinde de vazifeleri başında olmuşlardır.

İsyanları bastırmak için çıkılan seferlerde zaman zaman düşman saflarında

savaşan kimseler arasında emân dileyip ayrılanlar olmuş ve bu tür durumlar bir fırsat

bilinip onlardan askerî anlamda faydalanma yoluna gidilmiştir. İşte bu gibi durumlarda

ordu kâtipleri, savaş devam ederken orduya dahil olan bu kişilerin ismini defterlere

kaydetmiştir. Buna örnek bir gelişme, Muvaffak tarafından görevlendirilen oğlu Ebü’l-

Abbas’ın (Mu‘tazıd) Zencî isyancılarının başkenti Muhtâra’yı ele geçirmek üzere

harekete geçtiği sırada yaşanmıştır (267/881). Çarpışmalar neticesinde Zencîler ağır

kayıplar verince, geriye kalanlar çareyi teslim olmakta bulmuştur. Emân verilenlerin

adları kaydedilmiş ve kendilerinden asker olarak faydalanılmıştır. 434 Bu olay, savaşlar

sırasında da yeni ordu birliklerinin oluşabileceğini ve bu türden gelişmeler için

kâtiplerin iş başında olduklarını göstermektedir.

Büyük savaşlarla isyanlar, orduların yeniden düzenlenmesini ve takviye güç

oluşturulmasını gerektirmiş, dolayısıyla bu gibi durumlar ordu kâtiplerinin iş

yoğunluğunun artmasına sebebiyet vermiştir. Örneğin on dört yıl gibi uzun bir süre

bastırılamayan Zenc isyanı sırasında Ahmed b. Tolun’un mevlâsı Lü’lü, seçilmiş

askerlerden oluşan kalabalık ordusuyla isyanı bastırmaya yardımcı olmak maksadıyla,

432
Sefer hazırlığı sırasındaki ordu harcamaları hakkında bk. Zehrânî, en-Nafakât, 293-295, 333-345.
433
Örneğin Muvaffak, Zenc isyanını bastırmaya çalışan askerlerini teşvik amacıyla sefer sırasında maaş
dağıtmıştır. Taberî, IX, 567.
434
Taberî, IX, 583, 588; Demirci, Siyah Öfke, 189.

188
seferde olan Muvaffak’ın birliğine katılmıştır (270/883). Lü’lü’ün yüz elli komutanına

hil‘âtler giydirilmiş, askerleri de rütbelerine göre alacakları maaş belirlenerek kütüklere

(cerâid) kaydedilmiştir. 435

Ordu divanlarındaki kayıtlar, yaşanan iktidar değişiklikleriyle birlikte tekrar

önem kazanmış ve bazen yeni siyasî güç, daha önce kendisine karşı savaşan veya

kendilerinin düzenlediği isyanı bastırmada görev alan askerleri cezalandırma yoluna

gitmiştir. Bunu tespitin yolu ise savaşanların adlarının kayıtlı olduğu divan defterlerine

bakmak olmuştur. Bu duruma örnek olarak Abbâsî ihtilalinin başladığı dönemde Ebû

Müslim el-Horasanî’nin bir uygulaması zikredilebilir: Emevî halifesi Velîd b. Yezîd

zamanında isyan eden Yahyâ b. Zeyd b. Ali (125-126/743-744) Cüzcân’da acımasızca

öldürülmüştür. Ebû Müslim, Cüzcân’a girdiğinde şehir halkından Yahyâ’ya karşı

savaşanlardan intikam almak için ordu divanlarını incelemiş ve burada kayıtlı

isimlerden yaşlılar hariç eline geçirebildiği herkesi öldürmüştür. 436

Büyük savaşlar öncesinde yapılan hazırlıklar nedeniyle ordu divanlarındaki

kayıtlar yeniden gözden geçirilmiştir. Mesela Halife Emîn, kendisine itaate çağırdığı

kardeşi Me’mûn’dan olumlu cevap alamayınca Ali b. Îsâ b. Mâhân komutasında

kalabalık ve güçlü bir ordu sevk etmeye karar verir (195/811). Bunun için Ali b. Îsâ’yı

huzuruna çağırarak Bağdatlı 50 bin süvariyi onun için ayırır ve asker kütüklerini

(defâtirü’l-cünd) kendisine vererek bunlardan dilediğini ayıklamasını ve memnun

olduklarını seçmesini ister. Ayrıca askerler arasında takdir ettiği kimselerin maaşlarını

80 [dirheme] çıkarmasını söyler. İhtiyacı kadar silah ve hazineden para almasına da

imkân verir. 437

435
Taberî, IX, 650.
436
İbn Habîb, 483-484; Yahyâ b. Zeyd ve isyanı hakkında geniş bilgi için bk. Uyar, 133-144.
437
Taberî, VIII, 405.

189
 Ordu kâtiplerinin başlıca görevleri arasında askerî denetimlerde birtakım

durumları kayda geçmek ve kayıt defterlerindeki askerlerle imtihana tâbi tutulan

askerlerin aynı kişi olup olmadığını belirlemek de vardır. Örneğin Mu‘tazıd

dönemindeki bir askerî denetim şöyle anlatılmaktadır: Komutanlar ve askerler küçük bir

meydanda halifenin huzurunda toplanır, askerlerin maaşlarını düzenleyen kâtipler de

(küttâbü’l-‘aṭâ’) en aşağıda görünmeyen bir yerde otururlar. Komutan, beraberindeki

askerlerin isimleri ve maaşlarının yazılı olduğu bir defter (cerîde) ile ileri çıkar. Bir

hizmetçi komutandan bu listeyi alarak Mu‘tazıd’a takdim eder. Ardından Vezir

Ubeydullah b. Süleyman, listedekileri birer birer çağırır. İsmi okunan asker meydana

gelerek at üstünde ok attırılarak sınava tâbi tutulur. Asker kendinden emin, eyerine iyice

oturmuş olarak güzel bir şekilde ok atar ve atışında hedefe isabet eder veya yaklaşırsa

adının karşısına iyi derece (ceyyid) anlamına gelen “‫[ ج‬cim]” harfi işaret olarak konur.

Bundan daha aşağı derecede atış yapanların adlarının başına da orta derece (muṭavaṣṣıt)

anlamına gelen “‫[ ط‬ṭı]” harfi yazılır. Bunların gerisinde kalıp atına iyi binemeyen ve

hedefi yeterince tutturamayanların adlarının başına ise aşağı derece (dûn) anlamına

gelen “‫[ د‬dâl]” harfi konur, daha sonra imtihan sonuçları ile birlikte askerler ordu

kâtiplerine (küttâbü’l-ceyş) götürülür. Kâtipler, askerleri simalarını dikkatlice gözden

geçirmek suretiyle dışarıdan, başka birinin yerine geçme ihtimaline karşı da mevcut

kayıtlardaki tarife uygunluklarını kendi kayıtlarından incelerler. Bu işlemin ardından

ordu kâtipleri, Mu‘tazıd’ın işaretinin bulunduğu resmî defteri Ubeydullah’a getirir; o da

onu askerlerin kabiliyetlerine göre yeniden gruplandırmaları için kâtibe verir. Bu kez

her bir sınıf için ayrı bir defter hazırlanır ve ilgili meclise gönderilir. Neticede her bir

sınıfın maaş miktarı ve zamanı farklı olurdu. İmtihan sonucunda tasnif edilen bu

askerler; iyi dereceli olanlar halifenin hizmetinde, orta dereceli olanlar ordu komutanı

190
Bedr’in karar vereceği bölgelerde, aşağı derecede olanlar ise harâc vergilerinin

toplanması sırasında âmillerin hizmetine verilirdi. 438

Abbâsî-Bizans savaşları, her iki tarafın çok sayıda esir almasına imkân tanımış

ve bu esirler ya fidye ödenmek suretiyle ya da mübadele yoluyla kurtarılmıştır.439

Dolayısıyla esirlerin kurtarılmasında genellikle ordu kâtipleri de görev almıştır. Örneğin

Vâsık döneminde Bizans’la yapılan esir mübadelesinde 4 binin üzerinde Müslüman esir

Bizans’tan geri alınmıştır (231/845). Vâsık bu mübadele için başta gerekli sayıdaki Rum

köleyi sağlamaya çalışmış, toplanan köleleri İbn Dâvûd’la birlikte yanına iki kişiyi -Ebû

Remle Yahyâ b. Âdem el-Kerhî ve Ca‘fer [b. Ahmed] b. el-Hazzâ’yı- vererek yola

çıkarmıştır. Ayrıca bu iki kişi dışında Arz kâtibi olduğu belirtilen Tâlib b. Dâvûd’u

kendisine 5 bin dinar verilmesini emrederek görevlendirmiştir. Vâsık, mübadele

sırasında Müslüman esirlerin halku’l-Kur’ân konusunda imtihan edilmelerini, bunu

kabul edenlerin mübadeleye tâbi tutulmasını, inkâr edenlerin ise Bizanslılar’a

bırakılmasını emretmiştir. Kurtarılan her bir esire birer dinar para -başka bir rivayette

ikişer dinar ve elbise- verilmiştir. Esirleri Yahyâ ve Ca‘fer imtihan etmiş, esirlerin

kaydını tutma ve para yardımı işlerini ise Tâlib takip etmiştir. Bu mübadelede yaklaşık

4600 Müslüman esaretten kurtarılmıştır. 440

Mansûr döneminden itibaren Dîvânü’l-ceyş’in malî açıdan denetlendiği

görülmektedir. Yukarıda Dîvânü’z-zimâm bölümünde de bahsedildiği üzere devlet

bünyesinde paranın ve malın söz konusu olduğu her birimde denetim kaçınılmaz

olmuştur. Komutanlar ve Dîvânü’l-cünd görevlileri savaşlardan ve bastırılan

isyanlardan elde edilen ganimet gelirlerini paylaştırırken haksız kazanç elde etmeleri

ihtimal dahilinde olmuştur. Bu tür durumları önleme noktasında Zimâmü’l-cünd önemli

438
Sâbî, el-Vüzerâ, 17-18.
439
Geniş bilgi için bk. Mes‘ûdî, et-Tenbîh, 160-166.
440
Taberî, IX, 142-144. Ayrıca bk. Ya‘kûbî, Târîh, II, 339; Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, II, 11-12;Mes‘ûdî, et-
Tenbîh, 161-162.

191
hale gelmiştir. Özellikle Abbâsîler’in kuruluş yıllarında Ebû Müslim ve Abdullah b.

Ali’nin mağlup ettiği Emevî birliklerinden elde edilen gelirleri kendi hazinelerinde

tutmaları, bu tür bir denetim mekanizmasının devreye sokulmasını zorunlu hale

getirmiştir. Mansûr zamanında ordu divanının denetimini (zimâmü’l-cünd) İshak b.

Salih b. Mücâlid’in yürüttüğü kaydedilmektedir. 441 Muktedir döneminde vezir Ali b. Îsâ

Dîvânü zimâmi’l-ceyş’in başına Kalensüve Ebü’l-Feth Muhammed b. Ahmed’i tayin

etmiştir (315/927). 442

Dîvânü’l-ceyş reisi Dönemi Üstlendiği diğer görevler Kökeni

Hâlid b. Bermek 443 Seffâh Dîvânü’l-harâc reisi, vali Bermek ailesi
Abdülmelik b. Humeyd 444 Mansûr Kâtip
Habîb b. Abdullah İbn Mevâlî
Rağbân 445 *İ‘tâ (maaşlar
birimi) sorumlusu
Muhammed b. Humeyd 446 Mehdî
Feyz b. Ebû Salih 447 Mehdî Vezir Fars, Basralı
Abdülcebbâr b. Şuayb 448 Mehdî
*Horasan’ın Dîvânü’l-cünd’ü
Ali b. Îsâ b. Mâhân 449 Hâdî Komutan, koruma
birliklerinin reisi
Ebû Salih Yahyâ b. Hârûnürreşîd Dîvânü’l-harâc reisi
Abdurrahman 450
İsmail b. Sabîh 451 Hârûnürreşîd Vali; Divan reisi (Resâil, Harranlı, mevâlî
Sır, Harâc, Savâfî, Dıyâ‘)
İbnü’ş-Şıhhîr el-Hüzelî 452 Hârûnürreşîd
Abdullah b. Abde et-Tâî 453 Hârûnürreşîd Dîvânü’l-harâc reisi
Humeyd b. Abdülhamîd 454 Me’mûn Komutan Tûslu

441
Halîfe, 436.
442
Miskeveyh, Tecârib, V, 220.
443
Cehşiyârî, 147.
444
Halîfe, 436.
445
Cehşiyârî, 164.
446
Taberî, VI, 183.
447
Zehebî, Siyer, VIII, 275.
448
Halîfe, 442.
449
Taberî, VIII, 189; Cehşiyârî, 251.
450
Halîfe, 465.
451
Halîfe, 465.
452
Cehşiyârî, 394.
453
Cehşiyârî, 394.
454
Câhız, “Zemmü Ahlâki’l-Küttâb”, 206-207; İbn Tayfûr, Bağdâd, 62.

192
el-Mu‘allâ b. Eyyûb 455 Me’mûn Kâtip
Ebû Ömer 456 Mu‘tez Komutan Sîmâ eş-
Şarabî’nin kâtibi
Mâlik b. el-Velîd 457 Mu‘tazıd Komutan Bedr’in kâtibi Hıristiyan
Muhammed b. Dâvûd 458 Mu‘tazıd, Dîvânü’l-harâc ve Cerrâh ailesi
Müktefî, Dîvânü’d-dıyâ‘ reisi
Muktedir
Muhammed b. Süleyman 459 Müktefî Ordu kâtibi, komutan
İbrahim b. Îsâ b. Dâvûd Muktedir Kâtip Cerrâh ailesi
(İbnü’s-Sayrafî’nin vekili) 460
Ebû Bekir Osman b. Saîd Muktedir, Kâhir,
İbnü’s-Sayrafî 461 Râzî
Abbas b. Ali 462 Muktedir Dîvânü’l-Furâtiyye reisi Mukle ailesi
Ebü’l-Hasan b. Ebü’t-Tâhir Kâhir Kâtip
Muhammed b. Hasan 463

2.4. Şurta (Emniyet) Teşkilatında Kâtipler

Devletin iç güvenliğini sağlamakla görevli şurta teşkilatı -diğer adıyla maûne-

başkentte ve vilayetlerde kurumsal bir yapıya ve geniş bir kadroya sahip olmuştur.464

Şurta teşkilatının başlıca görevi şehirde asayişi sağlamak, şehre giriş-çıkışları kontrol

etmek, suçluları tespit etmek ve ifadelerini almak, tutukluları yargılanmak üzere ilgili

yerlere sevk etmek, hapishanelerin idaresini yürütmek ve hükmedilen cezaları infaz

etmektir. 465 Aynı şekilde şurta teşkilatı mahkeme, Dîvânü’l-mezâlim ve hisbe gibi adlî

kurumların yanı sıra Dîvânü’l-berîd ile irtibatlı olmak durumundadır. 466 Teşkilatın

455
Câhız, “Zemmü Ahlâki’l-Küttâb”, 209.
456
Taberî, IX, 287.
457
Sâbî, el-Vüzerâ, 109.
458
Taberî, X, 133; Miskeveyh, Tecârib, V, 59; Sâbî, el-Vüzerâ, 109-110, 257, 284.
459
Taberî, X, 107.
460
Sûlî, Evrâk (295-315), 92; Arîb, 44.
461
Sûlî, Ahbâru’r-Râzî ve’l-Müttakî, 147, 187; Arîb, 117; Miskeveyh, Tecârib, V, 199, 356; Sâbî, el-
Vüzerâ, 230, 231.
462
Arîb, 117.
463
Tenûhî, el-Ferec, I, 277.
464
Şurta teşkilatı bünyesinde çalışan aslî ve yardımcı görevliler hakkında geniş bilgi için bk. Yılmaz,
Polis Teşkilatı, 171-224.
465
Daha detaylı bilgi için bk. Yılmaz, Polis Teşkilatı, 244-274.
466
İbn Vehb, 393; Yılmaz, Polis Teşkilatı, 274-320.

193
başındaki kişiye merkezde sâhibü’ş-şurta, taşrada ise genellikle sâhibü’l-maûne ve

muâvin denilmiştir.

Kaynaklarda şurta teşkilatında görevli kâtiplerden kâtibü’ş-şurta veya kâtibü’l-

maûne olarak bahsedilmektedir. Şurta kâtibinde hadler, diyetler, kısas gibi şeriatın cezaî

hükümlerine vakıf olmak; içki, zina, hırsızlık, kasten veya yanlışlıkla adam öldürme,

kasten yaralama veya bedenin bir parçasını kesme ya da işlevsiz hale getirme gibi

suçlara verilen cezaları ince ayrıntılarına kadar bilmek gibi şartlar aranmıştır. 467 Bu

yönüyle şurta kâtibi ile kadı kâtibi arasında birçok ortak noktanın bulunduğu

söylenebilir.

Hapishanedeki tutukluların kimlik bilgilerinin ve eşkallerinin kaydedilmesi de

şurta kâtibinin görevleri arasındadır. 468 Firar eden mahkûmların tekrar hapse konulması

için bu kayıtlar ayrı bir önem taşımıştır. Buna ilişkin şu hadise anlatılmaya değerdir.

Ünlü komutanlardan Ömer b. Ubeydullah el-Akta‘ ve Ali b. Yahyâ el-Ermenî’nin

Bizans sınır boylarında zor şartlar altında savaşıp şehit düşmeleri ve Türk askerlerine

öteden beri duyulan tepki sebebiyle Bağdat’ta halk galeyana gelir. Öte yandan Şâkiriyye

birliğindeki askerler de maaşlarını alamadıkları bahanesiyle bu harekete katılırlar

(249/863). Bu taşkınlık sırasında Nasr b. Mâlik hapishanesinde ve Bâbü’l-Cisr

mevkiindeki taş köprüde (kantara) bulunan mahkûmlar serbest bırakılır. Tutukluların

hapishane kayıtları (dîvânü ḳaṣaṣi’l-muḥabbesîn) yağmalanır ve dosyalar (defâtir)

parçalanıp suya atılır. 469

467
Kudâme, el-Harâc, 66-76; İbn Vehb, 394-400; İbn Halef, 59; Yılmaz, Polis Teşkilatı, 222-224.
468
Hapsine hükmedilen kişi hakkındaki bilgiler kadı tarafından da tutulmuş ve ilgili belgeler mahkeme
arşivinde (Dîvânü’l-kâdî) muhafaza edilmiştir. Sadrüşşehîd, I, 263-264; II, 366-367.
469
Taberî, IX, 261-262.

194
 Kaynaklar şurta teşkilatına ait divanın yöneticilerinden pek söz etmez. Bununla

beraber Ubeydullah b. Süleyman’ın, vezirliği sırasında oğlu Hasan’ı Dîvânü’r-resâil ile

birlikte Dîvânü’l-muâvin’in başına getirdiği kaydedilmektedir. 470

Sâhibü’ş-şurtanın da ayrıca resâil kâtibi olmuştur. Me’mûn döneminde Sâhibü’ş-

şurta İshak b. İbrahim el-Mus‘abî’nin kâtibi Meymûn b. İbrahim’in Mütevekkil

zamanında Dîvânü’l-berîd reisliğine tayin edildiği kaydedilmektedir. 471

2.5. Adlî Kurumlarda Kâtipler

Hak ihlallerini ortadan kaldırma ve anlaşmazlıkların çözüme kavuşturulması

amacına hizmet eden adlî kurumlar, İslam tarihinin erken döneminde teşekkül etmiştir.

Hz. Ömer devrinde şehirlere valilerden bağımsız kadılar tayin edilmiş, Emevîler

döneminde ise hukukî meselelerin kayıt altına alınması yaygın hale gelmiştir.

Abbâsîler’in ilk dönemlerine kadar kadılar, halifeler tarafından tayin edilmiştir.

Hârûnürreşîd’in kâdılkudâtlık makamını ihdas edip Ebû Yûsuf’u onun başına

getirmesinden itibaren kadıların tayin ve azliyle kâdılkudâtlar ilgilenmeye

başlamıştır. 472 Kadılık vazifesinin nasıl yerine getirileceğine dair açıklamalar içeren

edebü’l-kâdî türü eserler ve hukukî bağlayıcılığı olan belgelerin düzenlenmesine yol

gösteren şürût ve sicillât eserleri Abbâsîler döneminde telif edilmeye başlamıştır.

2.5.1. Mahkeme
Davaların görüşülüp karara bağlandığı mahkemelerde, kadı dışındaki

görevlilerin başında kâtip gelir. İlk dönemlerde genellikle kadı tarafından şifahî olarak

tebliğ edilen kararların Emevîler dönemiyle birlikte bir kâtip aracılığıyla yazılması

kalıcı hale gelmiştir. Davayla ilgili kişilerin ifadeleri ve kâdının vermiş olduğu kararlar

kâtip tarafından yazılırdı. Kâtip yazdıklarını kadıya arz eder. Kararlar, biri mahkemeye

470
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 143.
471
Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 133, 203; Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 189; Zübeydî, Tabakâtü’n-Nahviyyîn, 138.
472
Kâdılkudâtlık kurumunun ortaya çıkışı ve işleyişi hakkında geniş bilgi için bk. Göl, 33-88.

195
başvurana diğeri kadı divanında saklanmak üzere en az iki nüsha halinde hazırlanırdı. 473

Buna bağlı olarak her mahkemede zaman içinde belgelerin kımetr (torba), harîta (çanta)

ve sefed (sepet) adlı mahfazalarda saklandığı bir Dîvânü’l-kâdî (kadı arşivi, mahkeme

sicilleri) meydana gelmiştir. Dîvânü’l-kâdî’nin ağırlıklı kısmı hüccet, mahzar ve sicil

adı verilen belgelerden oluşmaktadır. Görevi sona eren kadı, bu belgeleri yeni tayin

edilen kadıya teslim ederdi. 474 Belgeler arşive konulurken kolay bulunması için

belgenin arkasına davaya konu olan kişinin adı, dava konusu ve mahkeme tarihi yazılır,

kadı tarafından da mühürlenirdi. Belgeler her günün sonunda toplanır ve her ayın

sonunda o aya ait belgeler bir araya getirilip üzerine ay ve yıl yazılırdı. Aylara göre bir

arada tutulan belgeler yıl sonunda yeniden ilgili yıla göre bir araya getirilmek suretiyle

arşivlenirdi. 475

Kâtip, kadının vekili (nâib) mesabesinde görülmüştür. Dolayısıyla kadıda aranan

birçok özelliğin kâtipte de bulunması gerektiğine işaret edilmiştir. Kadı kâtibinde

dürüstlük, doğruluk, adalet, Müslüman, hür, zeki ve akıllı olmak, fasih konuşmak, dilin

inceliklerini bilmek, güzel yazı yazmak ve tamahkâr olmamak gibi vasıflar

aranmıştır. 476 Kadı kâtibinin rüşvet almaması gerektiği üzerinde de sıklıkla

durulmuştur. 477

Kadı kâtiplerinin fıkhî terimlerin yanı sıra mahkeme kararlarının yazımında

gerekli kuralları iyi bilmeleri gerekirdi. Zira karar sonrası oluşacak ihtilafların

473
Mâverdî, Edebü’l-Kâdî, 219-220; Kasassbeh, 238-239.
474
Atar, “Şürût ve Sicillât”, 272. Ayrıca bk. Sadrüşşehîd, I, 259-263, 315; III, 105.
475
Mâverdî, Edebü’l-Kâdî, II, 77-78; Serahsî, XVI, 90-91; Kasassbeh, 245-246.
476
İbnü’l-Kâs, I, 117; İbn Vehb, 370, 373-; İbn Halef, 58; Serahsî, XVI, 90, 93-94; Nüveyrî, V/9, 3-7;
Atar, İslâm Adliye Teşkilatı, 143-144; Kesâsbe, el-Müessesât, 158-160; f, 242.
477
Mâverdî, Edebü’l-Kâdî, II, 61; Serahsî, XVI, 90; Sadrüşşehîd, I, 316.

196
çözümünde yazılı belgeye başvurulacağı için kâtip kayda geçme konusunda yetkin ve

dikkatli olmak zorundaydı. 478

Kadı ile kâtibi davanın bütün aşamalarına birlikte tanıklık ederlerdi. Adaletin

tesis edilebilmesi için her ikisinin de deliller, şahitler ve kararın yazılmasında mutabık

olmaları gerekirdi. Her ne kadar davacı, davalı ve şahitler kadı huzurunda ifade verseler

de nihayetinde onu kayda geçiren kâtiptir. Bu sebeple kâtip yazılacakları bitirdiğinde

kadıya arz eder ve kadının onayıyla belgenin nüshaları çoğaltılırdı.

Kadı kâtibinin vazifelerinden biri de divanda saklanmak üzere bir nüshası

alıkonan belgeleri muhafaza etmek ve istendiğinde muhafaza edildiği yerden

getirmektir. 479 Ancak kadı divanlarında vazifeli kimselerden hâzin olarak söz

edilmesi, 480 yoğunluğun olduğu yer ve zamanlarda bu iş için hâzin sıfatıyla başka

birinin hususî olarak görevlendirildiğini akla getirmektedir.

Kadı kâtipleri aynı zamanda kadının vekili ve elçisi konumundaydılar. Şu hadise

bu duruma misal olarak verilebilir: Halife Mansûr’un bir hac yolculuğunda develeriyle

yük taşıttığı kimseler, Medine kadısı Muhammed b. İmrân et-Teymî’ye gelip halifeden

şikâyetçi olurlar. Kadı, kâtibi Nemîr’e davayı ve davalı olarak Mansûr’un veya vekilinin

huzura getirilmesi için gerekli yazıyı yazmasını söyler. Nemîr, yazısını tanıyacak olan

halifenin, bu durum karşısında kendisine hesap soracağından korkar ve bu işten affını

ister. Bunun üzerine kadı, davaya konu olan meseleyi kendisi yazar, Nemîr’i ise

Mansûr’a elçi olarak gönderir. Mansûr maiyetindekilerle beraber mahkemeye gelir.

Halife sıradan bir davalı gibi karşılanır ve mahkeme neticesinde halifenin haksız

478
İbn Vehb, 372-374; Serahsî, XVI, 91.
479
İbn Vehb, 370.
480
Kasassbeh, 244-246.

197
olduğuna hükmedilir. Mansûr üzerine düşeni yapar ve kadıyı adaleti gözettiği için takdir

eder. 481

Kadı kâtipleri kabiliyetleri ve yeterliliklerine bağlı olarak adlî kurumlarda en üst

makamlara yükselebilmişlerdir. Buna örnek kabilinden Ebû Bişr Ömer b. Eksem b.

Ebü’ş-Şevârib el-Esedî (ö. 357/968) zikredilebilir. O, Bağdat’ta kadılara kâtiplik

yapmış, vekâleten yürütmeye başladığı Bağdat kadılığına daha sonra asaleten tayin

edilmiştir. Mutî‘ zamanında ise kâdılkudâtlığa getirilmiştir (352/963).482

Arap dili ve edebiyatı münekkitlerinden Hasan b. Bişr el-Âmidî (ö. 371/981),

dile hâkimiyeti ve yazısının da güzel olması münasebetiyle Basra ve Bağdat

mahkemelerinde ve kadıların yönettiği vakıflarda kâtiplik yaparak geçimini sağlamıştır.

Daha sonraları evine kapanıp vefatına kadar Arap şiiri ve kültürüyle meşgul

olmuştur. 483 Âmidî, kadılık vazifesine layık olmayan birinin göreve getirilişini,

kadıların başlarına taktıkları kalensüveyi şiirinde konuşturarak tenkit etmiştir. 484

2.5.2. Dîvânü’l-mezâlim
Dîvânü’l-mezâlim, mevcut mahkemeler tarafından karara bağlanamamış

davalara bakmak ve idarî konulardaki şikâyetleri dinleyerek bir hükme varmak üzere

oluşturulmuş yüksek kuruldur. 485 Abbâsîler döneminde Dîvânü’l-mezâlim, çoğunlukla

devlet yetkilileri (vali, vergi tahsildarı/âmil vs.) tarafından hakları gasp edilmiş

kimselerin davalarına bakmıştır. Şikâyetler genellikle haksız vergi alınması ve araziye

el konulması ile ilgilidir. 486 Daha önceleri halka açık alanlarda, mescidlerde veya

481
Vekî‘, 127; Cehşiyârî, 210-211; İbnü’l-Cevzî, VIII, 181-182.
482
Tenûhî, Nişvâr, III, 221; Hatîb, Târîhu Bağdâd, XIII, 109-110; Göl, 198-199.
483
Tenûhî, Nişvâr, II, 157; IV, 47-48, 89; Yâkût, Üdebâ, II, 847-851; Kıftî, İnbâh, I, 320-324; Durmuş,
“Âmidî, Hasan b. Bişr”, 56.
484
Tenûhî, Nişvâr, II, 157; Yâkût, el-Üdebâ, II, 849-850.
485
Yeniçeri, “Mezâlim”, 516. Mezâlim mahkemelerinin baktığı davalar ve ifa ettiği görevler için bk.
Mâverdî, el-Ahkâmü’s-Sultâniyye 107-112; Akyüz, 105-137; Aykaç, 62.
486
İbn Halef, 58.

198
sarayda yapılan mezâlim oturumları için Abbâsîler döneminde özel mekânlar tahsis

edilmiştir.

Abbâsîler döneminde Dîvânü’l-mezâlim’in temelini, Halife Mansûr zamanında

varlığına rastlanılan Dîvânü’l-havâic oluşturmaktadır. Mansûr’un 146 (763-64) yılında

Bağdat’a naklettiği bildirilen bu divanda, 487 halkın şikâyetleri yazılı olarak toplanıp

halifeye arz edilmiştir. 488 Diğer taraftan Mansûr valilerin ve memurların haksız yollarla

elde ettikleri malları müsadere etmiş ve hak sahiplerinin isimlerini yazarak bu malları

Beytü mâli’l-mezâlim adını verdiği bir yerde toplamış ve kendisinden sonra halife

olacak oğlu Mehdî’ye de hak sahiplerine mallarını iade etmesini vasiyet etmiştir.489

Mehdî zamanında Rusâfe Camii’nde Beytü’l-adl denilen bir yerde mezâlim davalarının

görüldüğü kaydedilmektedir. 490 Hâdî döneminde Bağdat’ta Dârü’l-mezâlim’in varlığına

işaret edilmektedir. 491 Mühtedî döneminde ise Kubbetü’l-mezâlim adında dört kapılı

büyük bir binanın yapıldığı, 492 ayrıca Mühtedî’nin Dârü’l-âmme’de mezâlim davalarına

baktığı bildirilmektedir. 493

Bazı dönemlerde daimî, bazı dönemlerde ise geçici olmak üzere mezâlim

oturumlarına halife (taşrada onun yerine vali), sâhibü’l-mezâlim, vezir, kadı, fakihler,

müftüler, muhtesib, sâhibü’ş-şurta, kâtipler, şahitler ve güvenlik görevlileri

katılmıştır. 494 Mezâlim oturumları için çoğunlukla Cuma günleri olmak üzere belli bir

gün tayin edildiği gibi, birden fazla günde de davalara bakıldığı olmuştur. 495

487
Ya‘kûbî, Büldân, 27.
488
Akyüz, 47, dn. 52.
489
Taberî, VIII, 81; Akyüz, 111.
490
İbnü’l-Fakîh, 296; Kesâsbe, el-Müessesât, 44.
491
Taberî, VIII, 216.
492
Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 148; Yeniçeri, “Mezâlim”, 517.
493
Hatîb, Târîhu Bağdâd, XI, 273.
494
Akyüz, 80-101.
495
Akyüz, 146-147. Ayrıca bk. Kudâme, el-Harâc, 63.

199
 Divanın idaresinden sorumlu kişi Sâhibü’l-mezâlim 496 olup daha çok kadılar ve

kâtipler arasından seçilirdi. Halife dışında zaman zaman oturumlara vezir ve

kâdılkudâtların başkanlık ettiği görülse de 497 bu durum söz konusu kişilerin sâhibü’l-

mezâlim makamını işgal ettikleri anlamına gelmez. Mehdî bu göreve sırasıyla İbn

Sevbân’ı, 498 mevlâsı Sellâm el-Ebreş’i 499 ve Dîvânü’l-harâc reisliği yapmış olan Ebü’l-

Vezîr Ömer b. Mutarrif el-Mervezî’yi 500 getirmiştir. Hârûnürreşîd zamanında Ca‘fer b.

Yahyâ el-Bermekî, mezâlim oturumlarına çok defa yetkili sıfatıyla katılmıştır. Onun bu

oturumlarda bin civarında dilekçeye alınan kararları yazdığı (tevkî‘); bu kararların

valilere, kadılara, kâtiplere ve devlet dairelerindeki memurlara arz edildiği, bu

tevkî‘lerin hiçbirinde ifade bakımından tekrara düşmediği ve kimsenin hakkının zail

olmadığı rivayet edilir. 501 Başka bir rivayete göre Hârûnürreşîd zamanında Fazl b.

Yahyâ el-Bermekî’nin Mezâlim divanlarına başkanlığı esnasında kâtibi ve nedimi

Müsâfir b. Mes‘ade es-Sûlî kendisine eşlik etmiştir. 502

Emîn halife olunca İsmail b. Uleyye’nin ölümü (veya azledilmesi) üzerine onun

yerine Mezâlim’in başına Enes b. Mâlik’in soyundan gelen Kadı Muhammed b.

Abdullah’ı tayin etmiştir. 503 Emîn’in halifeliğinin son günlerinde ise Bağdat’ta Mezâlim

reisi olarak Ahmed b. Sellâm’ın adı geçmektedir. 504

Mütevekkil, Kâdılkudât Muhammed b. Ahmed İbn Ebû Duâd’ı Mezâlim

reisliğinden azletmiş ve yerine Ebü’r-Rebî‘ Muhammed b. Ya‘kûb’u getirmiştir

496
Dîvânü’l-mezâlim’in başına getirilecek kimsede aranan özellikler için bk. Kudâme, el-Harâc, 63; İbn
Vehb, 375.
497
Mâverdî, el-Ahkâmü’s-Sultâniyye, 113.
498
Taberî, VIII, 74-75; Hatîb, Târîhu Bağdâd, XV, 233.
499
Halîfe, 442; Ya‘kûbî, Büldân, 48; Taberî, VIII, 173; İbn Abdürabbih, I, 162.
500
Hatîb, Târîhu Bağdâd, I, 401. Ayrıca bk. İbnü’l-Fakîh, 296.
501
Cehşîyârî, 300.
502
Ahbâru’l-Berâmike, 42, 45-46.
503
İbn Kuteybe, el-Meârif, 384; Hatîb, Târîhu Bağdâd, III, 406.
504
Taberî, VIII, 484, 486.

200
(237/851). Ancak bu görev aynı yıl içinde Bağdat’tan Sâmerrâ’ya getirilerek kâdılkudât

yapılan Yahyâ b. Eksem’e devredilmiştir. 505 Mütevekkil’in veziri Ubeydullah b. Yahyâ

b. Hâkân, daha önce Dîvânü’l-harâc reisliği yapmış olan babasını Dîvânü’l-mezâlim’in

başına getirmiştir. Babasının ölümü (240/854) üzerine yerine amcası Abdurrahman’ı

tayin etmiştir. 506

Muktedir döneminin başlarında Dîvânü’l-mezâlim reisinin Ahmed b.

Ubeydullah b. Reşîd olduğu kaydedilmektedir. 507 Muktedir’in veziri Ahmed el-Hasîbî

ise Dîvânü’l-mezâlim’e intikal eden şikâyetleri kendisinden önce okuması, özetlemesi

ve gerekli açıklamaları not düşmesi için resâil kâtibi Ebü’l-Hasan İbn Sevâbe’yi

görevlendirmiştir (313/925). 508

Taşrada da Mezâlim divanının varlığına işaret eden bilgiler bulunmaktadır.

Mesela Me’mûn döneminde Mısır valiliği yapmış olan Abdullah b. Tâhir’in Mezâlim

başkanı (sâhibü’l-mezâlim) Atâ adında biridir. 509

Divânü’l-mezâlim’de görevli dört çeşit kâtipten bahsedilmektedir: 1) Tesbît

kâtibi, müracaatlar doğrultusunda davalı ve davacı lehinde veya aleyhinde olan

hususları özel bir deftere kaydeder, daha sonra sâhibü’l-mezâlim’e arz eder. 2) İstinsâh

kâtibi (kâtibü nüsah), mecmualarının veya dilekçelerin kopyalarını olduğu gibi

çıkarmakla görevlidir. 3) İnşâ kâtibi (münşî), ilgili kurumlara ve şahıslara gönderilecek

yazıları kaleme alır. Yazışma kurallarını iyi bilmesi gerekir. 4) Tahrîr kâtibi, Dîvânü’l-

mezâlim’den çıkan kararları inşâ kâtibi kaleme aldıktan sonra bu yazıları divanda

505
Taberî, IX, 188.
506
Ya‘kûbî, Târîh, II, 344.
507
Sâbî, el-Vüzerâ, 122.
508
Miskeveyh, Tecârib, V, 212.
509
Taberî, VIII, 615.

201
saklanmak üzere temize çekmek ve ilgili yerlere (divan, kadı vs.) gönderilmek üzere

gerekli sayıda çoğaltmakla görevlidir. 510

2.5.3. Şürût ve Sicillât

Bir ilim ve uzmanlık alanı olarak literatüre geçen şürût ve sicillât en geniş

anlamı ile belge düzenleme esasları anlamına gelir. Belge düzenlemede uzman olan ve

bu ilimle meşgul olan kişi şürûtî olarak anılır. 511 Bu ilim ilmü’ş-şürût ve’s-sicillât,

ilmü’t-tevsîk, ilmü’l-vesâik ve’s-sicillât, ilmü ezkâri’l-hukûk, el-mehâdır ve’s-sicillât,

ilmü’s-sakk gibi tabirlerle ifade edilir. Bu ilmin amacı, hukukî belgelerin hazırlanışında

uyulması gereken kuralları öğretmenin yanı sıra üslup ve içerik yönünden uygulama

birliğini sağlayacak örnek form belgeler hazırlamaktır. Şürût ilmi; ilkelerini fıkıh

ilminden, inşâ sanatından ve divan sistemi başta olmak üzere devletin resmî belge

düzenleme esaslarından alır. 512

Şürût ilminde uzman olanlara şürûtî ve ehlü’ş-şürût dendiği gibi belge

düzenleme işini üstlenen kişi için kâtibü’l-vesâik, sâhibü’l-vesâik, kâtibü’ş-şürût,

müvessik, vessâk, vesâikî, kâtibü’l-adl, âkıd, kâtibü’s-sakk, sakkâk, adl (ç. ‘udûl),

muharrir gibi tabirler kullanılmıştır.513 Şürûtî işlevi itibariyle noter ve arzuhalciye

benzetilmektedir. 514

Belge düzenleme işinin yetenek ve ehliyet gerektirdiğini dikkate alan fıkıh

âlimleri, bu işi ister özel ister resmî olarak yapacak kişide aranacak niteliklerin kadıda

arananlara yakın olduğunu belirtmişlerdir. Şürûtînin adalet vasfını taşıması yanında

başta muamelelerle ilgili hükümler olmak üzere fıkhı ve yazım kurallarını iyi bilmesi,

sözleşme metinlerini okunaklı ve hatasız bir şekilde kaleme alabilmesi, yazısında yanlış

510
Kudâme, el-Harâc, 63-64; Hatâmile, 72; Aykaç, 64.
511
Kontbay, 22.
512
Atar, “Şürût ve Sicillât”, 270.
513
Kontbay, 46; Atar, “Şürût ve Sicillât”, 271.
514
Makdisi, Beşerî Bilimler, 308-312; Kontbay, 46-47.

202
anlama ihtimallerine mahal vermediği gibi başkalarının yazılarındaki hataları da fark

edebilmesi, mahkeme terimlerine vâkıf olması gerektiği üzerinde durmuşlardır. 515

Şürûtînin uyması gereken başlıca kurallar şunlardır: Besmele ve hamdeleden sonra

tarafların kimlik ve ikamet bilgilerini, muameleye ilişkin beyanlarını, ileri sürdükleri

şartları ilâve ve eksiltme yapmaksızın kaydeder. İleride herhangi bir tahrif yapılmaması

için belgede rakamları yazı ile yazar, satır aralarını fazla açmaz, satır sonlarını boş

bırakmaz, metnin sonunda satır sayısını belirtebilir. Bir mezhebin görüşünü esas alıp

düzenlese bile, diğer mezhebe mensup bir kadıya ispat vasıtası olarak sunulabileceğini

dikkate alarak belgede diğer mezheplerin görüşlerine aykırı düşecek ibare ve hükümlere

mümkün mertebe yer vermez. Kaleme aldığı metni taraflara ve şahitlere okur, itirazları

olup olmadığını sorar ve itirazları yoksa metnin sonuna belgenin düzenlendiği tarihi

yazar, şahitlere imzalatıp kendisi de imza eder ve belgeyi hak sahibine verir. 516

Şürût ve sicillât sahasında çoğunlukla fıkıhçılar uzmanlaşmıştır. Edebü’l-kâdî

türü eserlerde yer bulan şürût konusu hakkında, zaman içinde müstakil eserler

yazılmıştır. 517 Bu eserlerde belgeyi hazırlayanın dikkat etmesi gereken hususların

yanında konularına göre tasnif edilmiş çok sayıda örnek belge yer alır. Bu belgeler

çoğunlukla alım-satım, kira, alacak-verecek, vekâlet, emanetler, buluntu eşyalar, nikâh,

boşanma, nafaka, miras, vesâyet ve kölelerle alakalı akitlerle ilgilidir. Gerek günümüze

ulaşan gerekse kaybolmuş olan şürût eserlerinde yer alan belgelerin gerçek belgelerin

bir kopyası olması muhtemeldir. Zira şürûtî, belgelerden bazılarının bir suretini saklayıp

benzer durumlarda gerekli değişiklikleri yaparak arşivindeki belgeleri şablon olarak

kullanmış olabilir. Şürût ve sicillât eserleri, aynı zamanda göreve yeni başlamış kadılara

ve kadı kâtiplerine hitap etmektedir.

515
Kontbay, 49-52; Atar, “Şürût ve Sicillât”, 271.
516
Atar, “Şürût ve Sicillât”, 271.
517
Kontbay, 52-57.

203
 Kaynaklarda erken dönemde halkın isteğine bağlı olarak belge düzenleyenler

arasında Talha b. Abdullah b. Avf (ö. 97/715) ve Hârice b. Zeyd b. Sâbit’in (ö. 100/718-

19) adları geçmektedir. 518

Şürûtîden ayrı olarak insanların talebi üzerine mektup yazan kişilerin varlığından

söz edilmektedir. Her ne kadar Abbâsîler’in ilk iki asrında örneğine rastlanmasa da daha

geç dönemlerde yazılmış hisbe kitaplarında bu kimselerin denetlenmesinden ve riayet

etmeleri gereken kurallardan bahsedilmektedir. 519

Toplumda genel ahlâkı sağlamak, kamu düzenini korumak ve denetlemek, çarşı-

pazarda tüketici haklarını korumakla görevli Hisbe teşkilâtı muhtesib ve yardımcıları

tarafından idare edilmiştir. Muhtesipler çoğunlukla fıkhî konulara vakıf âlimler

arasından seçilmiştir. 520 Muhtesibin yardımcıları ve gözcüleri olduğu belirtilmiş, fakat

kâtibi olduğundan bizzat söz edilmemiştir. 521

Abbâsîler’de devlet politikası olarak belli dönemlerde mahkemeler dışında

yargılama görevi üstlenen birimlere rastlanır. Bunun başlıca örneği zındıkların tespiti,

yargılanması ve cezalandırılması için kurulmuş olan Dîvânü’z-zenâdıka (Dîvânü’z-

zendeka)’dır. Mehdî zamanında zındıklıkla sistemli bir şekilde mücadele için kurulan bu

divana çoğunlukla kadılık veya muhtesiblik görevinde bulunmuş kimseler başkanlık

(sâhibu’z-zenâdıka) etmiştir. Mehdî döneminden önce ve Hârûnürreşîd’den sonra

sâhibu’z-zenâdıka görevini üstlenmiş birine kayıtlarda rastlanmaz. 522 Ancak Hâdî, Emîn

ve Me’mûn dönemlerinde zındıklık sebebiyle cezalandırılanlar olmuştur. 523

518
Zübeyrî, 273.
519
İbnü’l- Uhuvve, 275-276; İbn Bessâm, 171-172.
520
Hisbe teşkilatının gelişimi, işleyişi ve Abbâsî döneminde muhtesiblik yapmış kişiler hakkında bk.
Sâmerrâî, el-Müessesât, 306-338; Kesâsbe, el-Müessesât, 107-111.
521
İbn Bessâm, 15; Sâmerrâî, el-Müessesât, 329-330.
522
Taberî, VIII, 148; Chokr, 35-36, 90, 92.
523
Taberî, VIII, 516, 524, 525; Chokr, 92.

204
 2.6. Çeşitli Hizmet Kurumlarında Kâtipler

Kâtibin istihdam edildiği yerlerden biri de hastanedir. İslam toplumunda ilk

hastane Hârûnürreşîd tarafından Bağdat’ta inşa edilmiştir. Daha sonra vezir, vali,

komutan, halife annesi gibi kimseler tarafından da çok sayıda hastanenin yapıldığı

bilinmektedir. 524 Hastalara ücretsiz olarak hizmet veren bu hastanelerin varlığını devam

ettirebilmeleri için Dîvânü’n-nafakât’tan bütçe tahsis edilmiş veya vakıf kurulmuştur.

Tabiplerin, hasta bakıcılarının ve diğer çalışanların maaşı, ilaçlar ve mutfak masrafı bu

bütçeden karşılanmıştır. 525 Dolayısıyla bu işlerin takibi ve kaydının tutulması için kâtibe

ihtiyaç duyulmuştur.

Kâtiplere ihtiyaç duyulan diğer bir kurum ise vakıflardır. Hz. Peygamber

döneminden itibaren örneklerine rastlanan vakıf geleneği Abbâsîler döneminde daha

yaygın hale gelmiştir. Halife ve ailesi, vezirler, valiler, komutanlar ve zengin kimseler

çeşitli hayır müesseseleri kurmuşlardır. Buraların idaresinde vakfın kurucuları etkin

olmakla birlikte, kurumun işleyişi için çeşitli görevliler tayin edilmiştir. Vakıfların

kurumsal bir kimlik kazanmasını ve uzun süre ayakta kalmasını sağlamak adına ve daha

ziyade malî işlerin kaydını tutmaları için de kâtipler görevlendirilmiştir. Kâtiplerin

sayısı ise vakfın büyüklüğüne göre değişkenlik arz etmiştir.

Vakıflar hukukî açıdan ayrıca denetlenegelmiş ve Abbâsîler döneminde bu iş

çoğunlukla kadılar tarafından yürütülmüştür. Vezir Ali b. Îsâ’nın 301/913-14 yılında

Dîvânü’l-birr’i kurmasıyla merkez ve taşradaki vakıfların idarî ve malî açıdan

denetlenmesi, Haremeyn hizmetlerinin yürütülmesi, Süğûr bölgesi ve Avâsım

şehirlerinin ihtiyaçlarının karşılanması, mevcut vakıflara yeni gelirlerin tahsis edilmesi

gibi işler, bu divanın uhdesine bırakılmıştır. Ali b. Îsâ, divanın başına güvenilir bir kâtip

524
Öztürk, Hastaneler, 109-176.
525
Sâbî, el-Vüzerâ, 26-27; Kıftî, el-Hukemâ, 151; Sıbt İbnü’l-Cevzî, XVI, 454; İbn Ebû Usaybia, 301-
302.

205
olan Ebû Şücâ‘ı (Ebû Eyyûb’un kız kardeşinin oğlu) tayin etmiştir. 526 305/917 yılında

yeni vezir İbnü’l-Furât, birçok sahada görev ve yetki vermiş olduğu oğlu Muhassin’i

Dîvânü’l-birr’in başına getirmiştir. 527 Ali b. Îsâ tekrar vezir olduğunda (315/927) daha

önce yaptığı gibi bir kâtibi, Vehb ailesinden Ebû Ahmed Abdülvehhâb b. Hasan’ı

Dîvânü’s-sadakât ile birlikte bu divanın başına getirmiştir. 528

Bütün bunlara ilaveten kâtipler kütüphanelerin idaresi, kitapların tasnifi ve

istinsahı gibi işlerde görev alırlardı. Bu görevleri ifa etmiş kâtiplerden ileride ayrıca söz

edilecektir.

526
Sâbî, el-Vüzerâ, 310-311.
527
Kitâbü’l-Uyûn, IV/1, 187.
528
Miskeveyh, Tecârib, V, 220.

206
 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

SİYASÎ HAYATTA KÂTİPLER

Kâtipler siyasî hayatta edilgen bir konumda olmalarına karşın yeri geldiğinde

etkin bir biçimde rol de almışlardır. Kâtiplerin Abbâsî siyasî hayatında etkin hale

gelmelerinin önünü Bermekîler’in açtığı belirtilmektedir. 1

Devlet adamları nezdinde kâtiplerin sahip olduğu önemi şair bir kâtip olan

Attâbî (ö. 208/823-24) şöyle ifade etmiştir: “Bir adamın kâtibi onun dili, hâcibi onun

yüzü, oturup kalktığı kimse (celîs) ise onun her şeyidir. O yüzden bir görev

üstlendiğinde kâtibinin kim olduğuna dikkat et. Senden sonra gelen kişi, senin değerini

kâtibine bakarak anlayacaktır.” 2

Kâtipler itibar kazanmak, sahip oldukları konumu korumak, elde ettikleri

imkânların devamını sağlamak için siyasî çevrelerle iyi geçinmek zorunda kalmıştır. Bu

ilişkiler kendi yeteneklerini ispatlamak, verilen görevleri layıkıyla yerine getirmek,

karşılaşılan problemleri aşmaya yardımcı olmak şeklinde ortaya çıktığı gibi bazen de

iktidar çevrelerine şirin görünmek, dalkavukluk etmek, muhaliflerini karalamak ve

onlara yönelik entrikalar çevirmek biçiminde tezahür etmiştir.

Siyasî çevrelerle yakın münasebetleri bulunan kâtiplerin, valilik ve vezirlik gibi

üst makamlara namzet oldukları hesaba katıldığında, onların siyasî hayatla iç içe

oldukları, beri taraftan siyasetin inceliklerine teorik ve pratik açıdan vâkıf olmaya

çalıştıkları söylenebilir. Bir sonraki bölümde genişçe ele alacağımız üzere kâtipler için

hazırlanmış elkitaplarında siyaset bölümlerinin yer almış olması da bu hususu destekler

mahiyettedir.

1
Kennedy, The Early Abbasid, 103, 106, 116-117.
2
Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 14. Ayrıca bk. Küşâcim, 59.
 3.1. Halife ve Hanedan Mensuplarıyla İlişkiler

3.1.1. Halifelerin Kâtiplerle İlişkisi

Devlet başkanı olması hasebiyle idarî yapının en üst noktasında bulunan halife,

sarayda belli kimselerle bir araya gelir ve devlet meselelerini onlarla görüşürdü. Diğer

yandan halife gerekli gördüğü durumlarda idarî, malî, adlî ve askerî alanlara doğrudan

müdahale ederdi. Ancak devlet işleri, ilgili kurumun hiyerarşik yapısı içinde

halledilmek suretiyle yürürdü. Buna bağlı olarak halifeler genellikle vezir, hâcib, divan

reisi, sâhibü’l-berîd, sâhibü’ş-şurta, kâdılkudât, sâhibü’l-mezâlim ve vali gibi üst düzey

devlet adamlarıyla doğrudan muhatap olurlardı. Halifenin sarayına resmî görevliler

dışında şair, edip ve mûsikişinaslardan oluşan nedimler; tabipler, müneccimler, ilmî

müzakerelere katılmak üzere çağrılan âlimler ve halifenin çocuklarına ders veren

hocalar girebilirdi. Dolayısıyla halifeler ancak az sayıda kâtiple muhatap olurdu.

Bazı üst düzey kâtipler, devlet işlerini çekip çevirme konusundaki kabiliyetleri

ve işlerin kontrolünü ellerinde tutmalarıyla dikkatleri üzerlerine çekerlerdi. Öte yandan

halifenin bilgisi dışında birçok işe imza atabilirlerdi. Daha çok vezirler için söz konusu

olan bu durum, vezirlik makamına gelememiş bazı üst düzey kâtipler için de geçerliydi.

Kaynaklarda rastlanan galebe aleyhi (ona [halifeye] söz geçirir, hükmeder olmuştu) ve

galebe ale’l-umûr (işleri elinde tutardı) gibi ifadeler 3 bu duruma işaret etmektedir.

Halifelerin kendileri için özel kâtip tayin ettiklerine dair birtakım haberlere

rastlanmaktadır. Ancak kaynaklarda bu kâtibin hangi işleri yürüttüğü detaylı bir şekilde

belirtilmemektedir. Hâciblerin halifenin günlük programını ve görüşmelerini

düzenlemekle görevli olduklarını düşünürsek, halifelerin özel kâtibinin daha çok malî

işleri takip ettiği ve gizli kalması istenilen yazışmaları yürüttüğü söylenebilir.

Abbâsî halifelerinin sır kâtiplerinin olduğu ve bu görevin bağımsız bir şekilde

yürütüldüğüne işaret eden bilgiler bulmak da mümkündür. Nitekim Mansûr’un, veziri

3
Ya‘kûbî, Târîh, II, 281, 301, 330, 340, 346.

208
Ebû Eyyûb’u tasfiye ettikten sonra yapmış olduğu yeni görev taksiminde Ebân b.

Sadaka’yı resâil ve sır kâtipliğine getirdiği kaydedilmektedir. 4

Hişâm el-Kelbî’den nakledilen bir rivayette, Mehdî zamanında sır kâtipliğinin

var olduğu anlaşılmaktadır. Olay özetle şöyle cereyan etmiştir: Günün birinde Mehdî,

Hişâm’ı çağırır ve onu huzuruna yalnız kabul eder. Endülüs Emevî hükümdarı

Abdurrahman’dan kendisine gelen mektubu Hişâm’a uzatır ve sonuna kadar okumasını

ister. Mektup Abbâsîler hakkında tahammülü zor, çirkin ve hakaretamiz ifadeler

içermektedir. Hişâm mektubu duraksayarak okur ve ara ara mektubu kaleme alan kâtibe

lanet okur. Arapların yerilecek yönlerini (mesâlib) hakkında birikimli olan Hişâm, bu

durum karşısında Ümeyyeoğulları’nın ayıplarını ortaya dökmeye başlar. Dinledikleri

hoşuna giden Mehdî, sır kâtiplerinden birini çağırarak Hişâm’ın söyleyeceklerini, gelen

mektuba cevap olarak yazmasını emreder. Hişâm da Ümeyyeoğulları’nın kusurlarına

dair bildiği ne varsa kâtibe yazdırır. Daha sonra mektup mühürlenip süratle Endülüs’e

gönderilir. 5 Hişâm bu olayı arkadaşı Hafs’ın babasına aralarında gizli kalması şartıyla

anlatmış, ancak Hafs’ın babası -muhtemelen olayın sıcaklığı geçtikten sonra- oğluna

aktarmıştır.

Hayatında dört kez hac yapan Mehdî’ye her seferinde eşlik eden Ümeyye b. Amr

için halifenin sır, mühür ve Beytülmâl kâtibi ifadesi kullanılmaktadır. 6 Ayrıca Kâtip

Mahled et-Taberî’nin Mehdî zamanında Dîvânü’s-sır’ın başında olduğu

belirtilmektedir. 7

Hârûnürreşîd’in İsmail b. Sabîh’i Dîvânü’r-resâil, Dîvânü’s-savâfî ve Dîvânü’s-

sır’ın başına getirdiği bildirilmektedir. 8 Öte yandan Hârûnürreşîd, Bermekîler’i tasfiye

4
Cehşiyârî, 192.
5
Taberî, VIII, 172-173.
6
İbn Tayfûr, Bağdâd, 291; İsfehânî, el-Eğânî, XXIII, 78.
7
Tenûhî, el-Ferec, II, 191.
8
Cehşiyârî, 380.

209
etmeyi ve cezalandırmayı kafasından geçirdiğinde bu niyetini İsmail b. Sabîh’le

paylaştığı ve bunun kendi aralarında bir sır olarak kalmasını istediği kaydedilmektedir. 9

Aynı şekilde Halife Emîn’in, kardeşi Me’mûn konusunda görüşüne başvurduğu kâtibi

İsmail b. Sabîh hakkında kâtibü’s-sır tabiri kullanılmaktadır. 10

Me’mûn zamanında Ebû Ca‘fer Ahmed b. Yûsuf’un Dîvânü’s-sır’ın başına

getirildiği belirtilmektedir. 11 Ayrıca onun, Me’mûn’un sarayında kâtip olarak hazır

bulunduğu ve yokluğunda Ebû Abbâd Sâbit b. Yahyâ’nın kendisine vekâlet ettiği

kaydedilmektedir. 12 Ebû Bekir es-Sûlî, Muktedir döneminde yaşadığı anlaşılan Ebü’l-

Hasan b. Abdülhamîd’i tarif ederken kâtibü’s-sır ifadesini kullanmaktadır. 13

Halifeler önemli kararlar aldığında üst düzey kâtiplerin de görüşlerine

başvurmuşlardır. Örneğin Mansûr, yeni bir başkent kurmak için yer aramaya çıktığında

yanına aldığı kişiler arasında komutanı ve vezirinin yanı sıra kâtibi ve divanlardan

sorumlu Abdülmelik b. Humeyd de vardır. 14

Kardeşi Me’mûn’u veliahtlıktan azledip yerine oğlu Mûsâ’yı veliahdı yapma

niyetinde olan Emîn’in, bu durumu istişare ettiği kişiler arasında kâtibi Yahyâ b.

Süleym de vardır. Yahyâ, Me’mûn’u hal‘ etmekte aceleci davranan Emîn’e planını gizli

tutarak bu işi zamana yaymasını, önce Me’mûn’a sempati duyan kumandanları çeşitli

hediyeler ve payelerle kendi safına çekmesini ve en nihayet zayıf düşecek olan

Me’mûn’u yanına çağırmasını, gelmekten çekinse dahi artık kendisine karşı

koymayacağını belirterek tavsiyede bulunur. Ancak Emîn, Yahyâ’nın bu tavsiyelerini

beğenmeyip: “Hiçbir şey bir meseleyi çözüme kavuşturmada kesin irade kadar etkili

9
Ya‘kûbî, Târîh, II, 296.
10
Dîneverî, 574.
11
İbn Tayfûr, Bağdâd, 255.
12
Yâkût, el-Üdebâ, II, 561.
13
Seâlibî, Simârü’l-Kulûb, 451.
14
Taberî, VII, 615; Yâkût, el-Büldân, I, 458.

210
olamaz. Sen ise boş konuşan bir hatipsin, bir görüş sahibi değilsin. İşaret ettiğin görüşe

gelince; sahtekârlık ve bilgisizlikle yoğrulmuş. Bu görüşünden vazgeç ve hem

görüşünde isabetli hem nasihat sahibi güngörmüş vezire 15 yönel. Kalk da mürekkebinin

ve kalemlerinin başına dön.” sözleriyle tepkisini dile getirir. 16 Ancak aynı gelişmeler

çerçevesinde kaydedilen başka bir habere göre, divan reislerinden İsmail b. Sabîh,

Emîn’e Me’mûn’u kendisine çekmek için ona yakınlık gösteren ve ona ihtiyaç

duyduğunu bildiren bir mektup yazmasını tavsiye eder. Emîn, bu tavsiye doğrultusunda

Me’mûn’a bir mektup yazar, ayrıca hanedan üyeleri ve devlet adamlarından bazı kişileri

arabulucu olarak gönderir. Ne var ki, bu çağrıya icabet etme eğiliminde olan Me’mûn’u,

Merv’de kendisiyle beraber bulunan veziri ve akıl hocası Fazl b. Sehl alıkoyar. 17

Halifeler saray dışında halkla buluştukları sırada kâtipleri de onlara eşlik ederdi.

Halifeye yöneltilen talep ve şikâyetleri halife kimi zaman kâtiplerine havale ederdi.

Konuyla ilgili olarak nakledilen bir habere göre, Me’mûn Bağdat’ta Şemmâsiyye

semtindeki sarayına giderken yoluna Ebü’l-Hüseyin Hasan adında biri çıkar ve mağdur

edildiğini bir beyitle bildirir. Halife adama kimden şikâyetçi olduğunu sorunca devlet

adamlarından Muhammed b. Ebü’l-Abbas et-Tûsî’nin ismini verir. Bunun üzerine halife

yanında bulunan kâtibi Amr b. Mes‘ade’ye adamın maruzatıyla ilgilenmesini, ona

insaflı davranılmasını ve neticesinin de kendisine bildirilmesini emreder. 18

Halifelerin gezintiye ve ava çıkma durumlarında yanlarında kâtiplerin de

bulunduğu kaydedilmektedir. Böyle durumlarda kâtip, halifenin bir nedimi konumunda

olurdu. Rivayete göre bir keresinde Mehdî, av maksadıyla ordusundan uzaklaştığında

divan reisi Ömer b. Bezî‘ de yanındaydı. 19 Mütevekkil Sâmerrâ yakınlarındaki

15
Bu meselede Emîn gibi düşünen Vezir Fazl b. Rebî‘ kastediliyor olmalı.
16
Taberî, VIII, 384-385; Cehşiyârî, 411-412.
17
Taberî, VIII, 400-404; Cehşiyârî, 411.
18
İbn Tayfûr, Bağdâd, 151.
19
Cehşiyârî, 221-222.

211
Muhammediyye’ye gezinti amacıyla gittiğinde ona eşlik edenler arasında kâtipler de

vardı. 20

Me’mûn’un Merv’den Bağdat’a yerleşmek üzere çıktığı uzun yolculuğunda ona

eşlik edenler arasında -ileride vezir olacak- resâil kâtiplerinden Ahmed b. Ebû Hâlid el-

Ahvel de vardı. Emîn’in öldürülmesi sonrasında Bağdat’ta uzun süre devam eden

kargaşa ortamından geriye kendilerini nasıl bir tehlike beklediğini Me’mûn’a arz eden

Ahmed, Me’mûn ile aralarındaki yakınlığı “onun yol arkadaşı (zemîl) idim” şeklinde

ifade etmiştir. 21

Başkenti taşımak gayesiyle çıkılan Şam yolculuğunda Mütevekkil’e veziri

Ubeydullah b. Hâkân’ın yanı sıra üst düzey kâtiplerden Hasan b. Mahled 22 ve Ebû Salih

Abdullah b. Muhammed b. Yezdâd’ın 23 eşlik ettiği belirtilmektedir.

Üst düzey kâtipler, kimi zaman belli kişilerin veya çevrelerin taleplerinin

halifeye iletilmesinde aracı olurlardı. Kâtibin, talepleri güzel biçimde dile getirmesi ve

halife nezdindeki itibarı beklentinin karşılanmasında etkili olurdu. Buna örnek

kabilinden şöyle bir hadise yaşanmıştır: Amr b. Mes‘ade, biri halifenin yakınları arasına

girmeyi uman, diğeri ordu birliklerinin maaşlarının ödenmesini talep eden iki maruzatı

Me’mûn’a yazılı olarak iletir. Me’mûn da Amr’ın beliğ ve fasih mektubuna hayran

kalarak bu talepleri ziyadesiyle karşılar. Benzer bir durum ise şöyle cereyan etmiştir:

Dihkan çocuklarından biri, halifeden karşılanmasını istediği bir ihtiyacı için Amr’a gelir

ve kendi adına Me’mûn’a talebini bildiren bir dilekçe kaleme almasını ister. Amr

adamın isteğini geri çevirmeyerek Me’mûn’a hitaben bir dilekçe yazar. Dilekçeyi

20
Cehşiyârî, 520; Tenûhî, el-Ferec, I, 247-250.
21
Taberî, VIII, 575.
22
İbn Asâkir, XIII, 390.
23
Sıbt İbnü’l-Cevzî, XV, 444-445.

212
okuyan Me’mûn, üslubu çok beğenir ve adamın talebinin derhal yerine getirilmesini

bildirir, ayrıca ona bin dirhem ödül takdir eder. 24

Halifelerle bazı üst düzey kâtipler arasında akrabalık bağının kurulduğu da

vakidir. Abbâsî halifeleri ve çocukları çoğunlukla cariyelerle, kısmen hanedan ailesine

mensup kadınlarla evlenmiştir. Halifelerin kâtip sınıfına mensup birinin kızı ile

evlenmesi (210/825), ilk olarak Me’mûn’un Hasan b. Sehl’in kızı Bûrân ile evliliğinde

görülmektedir. 25 Bununla birlikte halife çocuklarının vezir kızlarıyla evlendiğine de

rastlanır. Mesela halife naibi Muvaffak’ın oğlu Abdülvâhid, Vezir İsmail b. Bülbül’ün

kızıyla evlenmiştir. 26 Müktefî, oğlu Ebû Ahmed Muhammed’i Vezir Kâsım b.

Ubeydullah’ın kızı ile evlendirmiştir (291/904). 27 Sözü geçen halife ve vezirin hayatta

olmadığı daha sonraki bir tarihte (306/918-19), vezirin diğer bir kızı ile Ebû Ahmed b.

Müktefî’nin evlendiği kaydedilmektedir. 28 Bu evlilikler sırasında yapılan masraflara ve

şaşaalı merasimlere ayrıca dikkat çekilmiştir. 29

Üst düzey kâtiplerin çocuklarıyla halife çocukları arasında bazen sütkardeşlik

bağının kurulduğu görülmektedir. Örneğin Ebü’l-Abbas’ın kızı Rayta’yı Hâlid b.

Bermek’in eşi emzirmiş, Ebü’l-Abbas’ın karısı Ümmü Seleme de Hâlid’in kızını

emzirmiştir. Öyle ki bu iki kızın sürekli birlikte vakit geçirdikleri belirtilmektedir.30

Diğer bir örnek, Hârûnürreşîd ile Fazl b. Yahyâ el-Bermekî’nin sütkardeşliğidir. 31

Başka bir rivayete göre, Ca‘fer el-Bermekî’nin annesinin erken yaşta ölmesi nedeniyle,

24
Câhız, el-Mehâsin, 28-29. Ayrıca bk. Beyhakî, 324-325.
25
İbn Tayfûr, Bağdâd, 233-238; Ya‘kûbî, Târîh, II, 322-323; Taberî, VIII, 606-609.
26
İbn Fazlullah, Mesâlik, XI, 119.
27
Taberî, X, 115; Sıbt İbnü’l-Cevzî, XVI, 288.
28
Sûlî, Evrâk (295-315), 122; Arîb, 70.
29
Seâlibî, Letâifü’l-Meârif, 72-75; İbn Zübeyr, ez-Zehâir, 98-101.
30
Cehşiyârî, 147. Ayrıca bk. Taberî, VI, 182.
31
Cehşiyârî, 161, 208; Ahbâru’l-Berâmike, 76, 102; Askerî, el-Evâil, 196.

213
Fâtıma adında bir kadın Ca‘fer’i ve Hârûnürreşîd’i birlikte emzirmiştir. 32 Bir sonraki

kuşakta benzer biçimde Hârûnürreşîd’in oğlu Emîn ile Ca‘fer el-Bermekî’nin oğlu

Yahyâ arasında sütkardeşlik bağı bulunduğu kaydedilmektedir. 33

3.1.2. Halife Çocukları ve Kâtipleri

Halife çocuklarına, gelecekte siyasî hayata yön verecek kimseler gözüyle

bakılmış, bu nedenle özel bir eğitime tâbi tutulmuşlardır. Siyasî konularda tecrübe

kazanmaları için erken yaşlardan itibaren çeşitli görevlere getirilmişlerdir. Bu süreçte

halife çocukları kâtiplerle irtibatlı olmuş; gelecekte siyasette etkin bir rol almak isteyen

kâtipler, bu süreci bir fırsat olarak değerlendirmeye çalışmıştır.

Abbâsî tarihinde birçok halife, kendisinden sonra yerine geçmesi muhtemel olan

çocuklarına devlet işlerinin nasıl yürütüldüğünü öğretmeleri için üst düzey kâtipler tayin

etmiştir. Öte yandan halife çocukları, belli bir olgunluğa eriştiklerinde bir şehre veya bir

bölgeye vali olarak atanmış; genellikle de yanlarına devlet işlerini sağlıklı biçimde

yürütmeye yardımcı olmaları için kâtip kökenli devlet adamları verilmiştir. Kâtiplerin

refakat ettikleri halife adayının tahta geçmesi halinde divan reisliği, hâciblik ve vezirlik

gibi makamların kapıları kendilerine aralanabilmiştir. Şehzadelerin yetiştiği

dönemlerde, hizmetlerinde kâtiplerin bulunması Abbâsîler’de adeta bir gelenek halini

almıştır. Dolayısıyla halife çocuklarının kâtipleri, tıpkı hocalar (müeddib) gibi dikkatle

seçilmiştir. Ağırlıklı olarak halife tarafından seçilen bu kâtipler, sürekli gözetim altında

tutulmuştur.

Halife çocuklarının hizmetine yetkin kâtiplerin verildiğinin ilk örneği, Mansûr

tarafından veliahdı olan oğlu Mehdî için görevlendirilen Ebû Ubeydullah Muâviye b.

Yesâr’dır. Mansûr, Ebû Ubeydullah’ı oğlu Mehdî’ye kâtiplik yapması için

görevlendirmekle birlikte, oğlunu Rey’e vali olarak tayin ettiğinde Ebû Ubeydullah’ı da

32
İbn Abdürabbih, V, 321.
33
el-İmâme ve’s-Siyâse, II, 229; Abbott, Two Queens of Baghdad, 63 (Tr. 81).

214
onunla beraber göndermiştir. Mansûr, oğlunu uğurlarken Ebû Ubeydullah’ı dinlemesi

gerektiğini şu sözlerle dile getirmiştir: Ey Ebû Abdullah, düşünmeden hiçbir işi yapma.

Bil ki akıllı kimsenin görüşü iyiyi ve kötüyü gösteren bir aynadır. 34 Aynı şekilde

Mansûr, Mehdî’den sonra ikinci sıradaki veliahdı olarak tayin etmeyi düşündüğü diğer

oğlu Ca‘fer için de benzer konumda bulunan Kûfeli kâtip Fudayl b. İmrân’ı

görevlendirmiştir. 35

Mehdî’nin, oğlu Hârûnürreşîd için 160/776-77 yılında Ebân b. Sadaka’yı kâtip

ve vezir olarak tayin ettiği kaydedilmektedir. 36 İfadeden anlaşılacağı üzere halifelerin

çocuklarının hizmetindeki üst düzey kâtipler, âdeta bir vezir gibi hareket etmişlerdir.

Mehdî, 163/779-80 yılında oğlu Hârûnürreşîd’i Mağrib’in tamamına ve Azerbeycan ile

İrmîniyye bölgelerine vali tayin ettiğinde malî (harâc) işleri için kâtibi olarak Sâbit b.

Mûsâ’yı, yazışmaları (resâil) için ise Yahyâ el-Bermekî’yi görevlendirmiştir. 37

Mehdî, veliahdı olan oğlu Mûsâ el-Hâdî’yi tecrübe kazanması için Cürcân’a

gönderdiğinde, Ebân b. Sadaka’yı onun mektuplarını kaleme alma ve yazışmalarını

takip etmekle görevlendirmiştir. Ebân ölünce (167/783-84), halife onun yerine Ebû

Hâlid Yezîd el-Ahvel’i tayin etmiştir. 38 Diğer bir habere göre, Mehdî tarafından Kâtip

İbrahim b. Zekvân, Hâdî’ye halifeliği öncesinde Cürcân’a gidişi esnasında yardımcı

olmak üzere gönderilmiştir. 39

34
Cehşiyârî, 195.
35
Taberî, VIII, 99-100; Cehşiyârî, 199; Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, I, 404-405.
36
Taberî, VIII, 128. Cehşiyârî ise Ebân’ın aynı sıfatla o yıl Mûsâ el-Hâdî için görevlendirildiğini zikreder
(el-Vüzerâ, 221). Taberî’nin belirttiğine göre o yıl Ebân b. Sadaka, Hârûn’dan alınıp aynı şekilde kâtibi ve
veziri sıfatıyla Hâdî’nin hizmetine verilir. Hârûn için ise Yahyâ b. Hâlid b. Bermek görevlendirilir (Târîh,
VIII, 140).
37
Taberî, VIII, 148.
38
Taberî, VIII, 165; Cehşiyârî, 232.
39
Cehşiyârî, 251.

215
 Halifelerin uzun bir sefere çıktıkları zaman bazı yetkilerini kendi veliahtlarına

devrettikleri olmuştur. Örneğin Mehdî, 163/780 yılında Bizans üzerine sefere çıktığında

birinci sıradaki veliahdı olan oğlu Mûsâ el-Hâdî’ye Bağdat’taki yetkilerini devretmiştir.

Devlet işlerinde tecrübesiz olan Hâdî’ye bu süre zarfında kâtibi Ebân b. Sadaka

yardımcı olmuştur. 40 Benzer şekilde Hârûnürreşîd, Horasan’da isyan eden Râfî‘ b. Leys

üzerine sefere çıktığında, veliahdı Muhammed el-Emîn’i Bağdat’ta yerine bırakmış ve

Yahyâ b. Süleym’i de kendisine kâtiplik yapması ve işleri yoluna koyması için

görevlendirmiştir. 41

Hârûnürreşîd 182/798-99 yılında oğlu Abdullah’ı Me’mûn lakabıyla ikinci

veliahdı olarak tayin edince, onu Hemedân’a kadar olan bölgeleri içine alan Horasan’ın

valiliğine tayin etmiş; hanedan üyelerinden bazı isimleri ve ünlü komutanı Ali b. Îsâ b.

Mâhân’ı onun hizmetine vermiştir. Ayrıca Ca‘fer el-Bermekî’yi Me’mûn’u gözetmesi

ve ona yardımcı olması için görevlendirmiştir. 42

Mu‘tasım 224/838-39 yılında hilafet mührünü oğlu Hârûn’a [el-Vâsık] vermiş,

onu halifenin birtakım yetkileriyle donatmış ve Süleyman b. Muhammed b.

Abdülmelik’i onun kâtibi yapmıştır. 43

Abbâsî tarihinde birden fazla veliahdın aynı anda tayin edildiği dönemler

olmuştur. Bu durumda ülke topraklarının ve bazen de devlet işlerinin veliahtlar arasında

taksim edilmesi söz konusudur. Veliahtların yetki alanlarına müdahale

edilemeyeceğinin teminat altına alındığı ahidnâmelerde, her bir kâtibin sadece bağlı

olduğu veliahda karşı sorumlu olduğu kaydedilmektedir. Mütevekkil’in 235/850 yılında

üç oğlunu Muntasır, Mu‘tez ve Müeyyed’i sırasıyla veliaht tayin ettiği ahidnâmede bu

40
Taberî, VIII, 144.
41
Cehşiyârî, 380.
42
Taberî, VIII, 269. Ayrıca bk. Cehşiyârî, 309, 334.
43
İbnü’l-Cevzî, XI, 88.

216
durum açık bir şekilde ortaya konulmuştur. 44 Muntasır’a Ahmed b. el-Hasîb, Abdullah

Mu‘tez’e Ahmed b. İsrâîl, Müeyyed’e ise Muhammed b. Ali el-Ma‘rûf kâtip olarak

tayin edilmiştir. 45 Nitekim bu veliahtlardan ilk ikisi daha sonra halife olacak ve

kâtiplerini vezirlik makamına getireceklerdir.

Mu‘tazıd, Cibâl bölgesine 281/894 yılında sefer düzenlediğinde oğlu Ali el-

Müktefî’yi de yanında götürmüştür. Bölgede kontrol sağlayıp Bağdat’a dönen halife,

oğlunu Rey’de bölge valisi olarak bırakmıştır. Yine bu esnada onun kâtipliğine Ahmed

b. Ebü’l-Asbağ’ı, ordusunun nafakât işlerinin ve Rey’in dıyâ‘ının başına ise Hüseyin b.

Amr en-Nasrânî’yi tayin etmiştir. Müktefî bu bölgelerin valiliğine tayin edildiğinde

henüz on yedi yaşındaydı. 46 O, dört yıl sonra tecrübe kazanarak Rey’den Bağdat’a

dönüp babası Mu‘tazıd’ın huzuruna çıktığında babası onu: “Oğlum! Bir çocuk olarak

gittin, bir dost olarak döndün.” sözleriyle karşılamış ve neticeden duyduğu memnuniyeti

ifade etmiştir. 47

Mu‘tazıd, oğlu Müktefî’yi halifeliğe hazırlamak için ona tekrar valilik görevi

vermiştir. Şöyle ki Mu‘tazıd itaatten çıkan Âmid şehrine sefer düzenleyip şehirde

hâkimiyeti sağlar (286/899). Sefere beraber çıktığı oğlu Ali el-Müktefî’yi Âmid’de

bırakarak başkente döner. Müktefî’ye Âmid dolayları, Kınnesrîn, Avâsım, Diyâr-ı Rebîa

ve Diyâr-ı Mudar’a bağlı yerleşim birimlerinde kontrolü sağlayabilmesi için kendisine

bağlı orduyu da orada bırakır. Bu sırada Müktefî’nin kâtibi olan Hüseyin b. Amr en-

Nasrânî, adı geçen bölgelerin işlerini takip etmek ve âmillerle yazışmakla

görevlendirilir. 48 Mu‘tazıd öldüğü sırada (289/ 902) Rakka’da bulunan Müktefî, kâtibi

44
Taberî, IX, 175-181 (özl. 179).
45
Ya‘kûbî, Târîh, II, 343.
46
Taberî, X, 36-37 (İng., XXXVIII, 14, dn. 83).
47
İbnü’l-Cevzî, XII, 378.
48
Taberî, X, 70-71.

217
Hüseyin’e ordudan biat alması için mektup yazmasını ve askerlere bahşiş (atâ)

dağıtılmasını söyler. Bütün bu işleri yeni halifenin kâtibi yürütür. 49

Şehzadelerin savaş tecrübesi kazanmaları için gönderildiği seferlerde yanlarına

yetenekli kâtipler de verilmiştir. Örneğin Mehdî, 163/780 yılında kendisinin de katıldığı

Bizans seferinde oğlu Hârûnürreşîd’i komutan tayin etmiştir. Mehdî, Hârûnürreşîd’e bu

sefer sırasında eşlik etmeleri için bazı hanedan üyelerini, komutanlardan Hasan b.

Kahtebe’yi, Hâcib Rebî‘i ve üst düzey kâtiplerden Hâlid b. Bermek’i görevlendirmiştir.

Ayrıca Hâlid’in iki kâtip kardeşi Hasan ve Süleyman da bu sefere katılanlar arasındaydı.

Mehdî, özellikle Hâlid’in oğlu Yahyâ’yı da Hârûnürreşîd’in yazışmalarını,

harcamalarını ve askerî işlerini düzenlemesi için onlarla birlikte göndermiştir. Büyük bir

zaferlerle dönülen bu seferde Hârûnürreşîd birçok konuda kâtibi Yahyâ’nın ve hâcibi

Rebî‘in görüşlerine başvurmuştur. 50 Öte yandan sefer öncesinde Mehdî ile Yahyâ el-

Bermekî arasında geçen diyalogda sefer sırasındaki ihtiyaçları için Yahyâ’ya bin dirhem

verildiği kaydedilmektedir. 51

Halife çocuklarının şehzadelik dönemlerinde ve vali olarak atandığı bölgelerde

birtakım isyanlara rastlanmaktadır. Bu isyanların bastırılması, genellikle şehzadelere

havale edilmiştir. Merkezden uzakta bulunan şehzadenin yanındaki başkâtibi, bu askerî

işlerde şehzadeye yol göstermeye çalışmış ve hatta bazı noktalarda müdahil olmuştur.

Ancak bu durum, kâtip ile ordu komutanları arasında bazen ihtilaflara neden olmuştur.

Örneğin 150/767- 68 yılında baş gösteren Üstâzsîs isyanında 52 Halife Mansûr’un ordu

komutanı olarak tayin ettiği Hâzim b. Huzeyme ile o sırada Nişâbûr’da bulunan oğlu

Mehdî’nin kâtibi Ebû Ubeydullah Muâviye arasında ihtilaf ve çekişme yaşanır.

Muâviye, Hâzim’e ve ona tâbi diğer komutanlara emirler ve yasaklar bildiren mektuplar

49
Taberî, X, 88.
50
Taberî, VIII, 144-146; Cehşiyârî, 226.
51
Taberî, VIII, 147.
52
Geniş bilgi için bk. Zorlu, 159-166.

218
yazarak isyanın bastırılmasında etkin rol oynamaya çalışır. Bunun üzerine Hâzim,

ordusunu bırakıp Mehdî’nin yanına gelir; kendisiyle yalnız görüşme fırsatını

yakalayarak savaşın tek bir elden yönetilmesi gerektiğini ve harbin bir cengâverlik işi

olduğunu belirtir. Buna binaen Ebû Ubeydullah’ın aradan çekilmesini ister. Mehdî de

Hâzim’in talebini haklı bularak komutanlara sadece Hâzim’in emirlerini dinlemeleri

yönünde talimat verir. 53

Mehdî Mâsebezân’da öldüğünde ikinci sıradaki veliahdı olan oğlu Hârûnürreşîd

de onunla birlikteydi. Bu durumda halife olması gereken Hâdî ise Cürcân’da Taberistan

halkıyla savaşmaktaydı. Halifenin öldüğünü ordunun haber alması durumunda önü

alınamayacak bir karışıklığın meydana geleceğinden endişe eden Hârûnürreşîd, durumu

kâtibi Yahyâ el-Bermekî ile istişare eder. Alınan ortak karar neticesinde kutsal

emanetler ve hilafet mührü taziye dilekleriyle birlikte berîd sorumlusu Nusayr

aracılığıyla Hâdî’ye gönderilir. Halifenin öldüğü gizli tutulmak suretiyle askerlere

200’er dirhem bahşiş verilerek Bağdat’a doğru yola çıkılır. 54

Halife çocuklarını eğiten ve onları devlet yönetimine hazırlayan bazı kâtiplerin,

gözetimi altındaki kişinin halife olması durumunda vezirliğe getirilmesi, yukarıda da

geçtiği üzere örneğine çokça rastlanan bir durumdur.

Halife namzedi olan şehzadelerin kâtipleri, hizmetinde bulundukları kişinin

veliaht olması için şartları hazır hale getirmeye çalışmıştır. Mehdî’nin veliaht tayin

edilmesiyle ilgili olarak kâtibi Ebû Ubeydullah Muâviye b. Yesâr’ın çabası, buna örnek

teşkil etmektedir. Rivayete göre Mansûr, oğlu Mehdî’yi mevcut veliahdı olan amcası

oğlu Îsâ b. Mûsâ’nın önüne geçirmek için uzun ve yoğun bir çaba harcamıştır. 55

Sonuçta hakkından feragat etmeye ikna olan Îsâ, mescitte ileri gelenlerin huzurunda

53
Taberî, VIII, 29-30; Miskeveyh, Tecârib, III, 443-444.
54
Taberî, VIII, 187.
55
Taberî, VIII, 9-25.

219
Mehdî’nin veliahtlığı için biat eder; ancak Mehdî’nin kâtibi işi sağlama almak ve

Îsâ’nın hilafeti paraya değiştiğini herkese ilan ile onun itibarını sarsmak düşüncesiyle

Îsâ’nın önüne detaylı bir ahidnâme metni koyar. Îsâ, metinde geçen sözleri bir bir

tekrarlayarak hilafetten Mehdî adına feragat ettiğini beyan eder. Îsâ’nın beyanını içeren

vesika şahitlerin huzurunda mühürlenir. 56

Hâdî, babası Mehdî tarafından kendisinden sonra ikinci sırada veliaht ilan edilen

kardeşi Hârûnürreşîd’i veliahtlıktan azledip yerine henüz çocuk yaşta olan oğlu Ca‘fer’i

veliaht yapma arayışı içine girer. Hâdî’nin bu düşüncesini, bazı önde gelen komutanlar

da destekler. Batı bölgesindeki toprakların idaresi kendisine tevdi edilmiş olan

Hârûnürreşîd ise bu durum karşısında geri adım atmaya başlar; ancak idarî işlerinden

sorumlu kâtibi Yahyâ el-Bermekî ona kendi hakkından vazgeçmemesi yönünde telkinde

bulunur. Yahyâ’nın bu durumunu öğrenen Hâdî, onu ölümle tehdit eder ve nankörlükle

suçlar. 57 Öte yandan tartışmalı ölümüne kadar Hâdî’nin Yahyâ’yı gözetim altında

tuttuğu kaydedilmektedir. 58

Şehzadeler içinde kimin halife olacağı, bir yönüyle onların eğitimine bağlı

olmuştur. İyi bir kâtibin elinde yetişerek rüştünü ispatlayan şehzadeye zamanla

geleceğin halifesi gözüyle bakılmıştır. Güçlü halife adayları, birbirine rakip hale

gelmeye başladığında kâtipleri de bu rekabete dahil olmuşlardır.

Rivayete göre Mansûr, gelecek vadeden oğlu Ca‘fer’in işlerini yürütmesi için

Kûfeli kâtip Fudayl b. İmrân’ı tayin eder. Ayrıca Ca‘fer’i diğer oğlu Mehdî’den sonraki

veliaht olarak tayin etmeyi düşünür. Böylece Fudayl ile Mansûr’un diğer oğlu

Mehdî’nin kâtibi Ebû Ubeydullah aynı konuma gelmiş olurlar. Ca‘fer’in Mehdî’ye rakip

halife adayı haline gelmesinden birileri rahatsız olmaya başlar. Ca‘fer’e mürebbiyelik

56
Taberî, VII, 24-25; Cehşiyârî, 196-197; Miskeveyh, Tecârib, III, 442-443.
57
Taberî, VIII, 187, 208.
58
Taberî, VIII, 208-210, 212.

220
(ḥâḍine) yapmış olan Ümmü Ubeydullah 59 Fudayl’a tuzak kurmak için yollar arar.

Neticede Fudayl’ın Ca‘fer’e laubali davrandığını belirterek Mansûr’a şikâyette bulunur.

Duyduğu şeyden son derece rahatsız olan Mansûr, iki adamını Ca‘fer ile birlikte

Musul’da bulunan Fudayl’ı gördükleri yerde öldürmeleri emriyle yollar. Ayrıca infazı

gerçekleştirdikten sonra Ca‘fer’e durumu izah etmeleri için, Fudayl’ın halifenin

fermanıyla (menşûr) öldürüldüğünü belirten bir mektup da yazıp kendilerine verir.

Mansûr’un iki adamı, emri istenildiği şekilde yerine getirirler (146/763-64). Hadise

cereyan ettiği sırada bir grup insan, Mansûr’a gelip Fudayl’ın dindar ve iffetli biri

olduğunu, acele karar verildiğini söyler. Fudayl’ın bir iftiraya kurban gideceğini anlayan

Mansûr, infazın önüne geçmek için derhal bir elçi gönderir. Lâkin elçi olay mahalline

vardığında Fudayl’ın yerdeki kanı henüz kurumamıştır. 60

Halifeliğe getirilecek kişi hakkında vezirler ve üst düzey komutanlar söz sahibi

olmakla birlikte yer yer önde gelen kâtiplerin de görüşüne başvurulmuştur. Örneğin

Halife Râzî’nin ölümü (329/940) üzerine halifelik makamı boş kalır ve yerine geçecek

kişi hakkında kulisler yapılmaya başlanır. Bu kulislerden biri, Ebû İshak İbrahim b.

Muktedir’in halife olması için kâtip Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Muhammed b. Meymûn

el-Enbârî tarafından tertip edilir. Müttakî-Lillâh (salt. 329-333/940-944) unvanını alacak

olan İbrahim’in ve annesinin o vakte kadar kâtipliğini yapan İbn Meymûn, İbrahim’in

halife olması için çabalar. Onun takvalı ve dinine bağlı bir kişi olduğunu, nebîz

içmediğini ve bu yönüyle tanındığını insanlara söyler. O sırada Vâsıt’ta bulunan

Emîrülümerâ Beckem’e bu yönde bir mektup yazar. Beckem de mektuba cevaben

halifeliğin İbrahim’e verilmesinin uygun olacağını; Ali ve Abbas oğullarından oluşan

Hâşimîler’in ileri gelenleri, önde gelen kâtipler, adaletiyle tanınmış kimseler ve

59
Buradan Ebû Ubeydullah’ın karısı olduğu anlamı çıkarılabilir; bununla birlikte kadının adı Ümmü
Ubeyde olarak da kaydedilmiştir (Cehşiyârî, 199; Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, I, 404).
60
Taberî, VIII, 99-100. Ayrıca bk. Cehşiyârî, 199-200; Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, I, 404-405

221
tüccarların toplanarak bu konuda ittifak etmelerini ve böylece kendisinin bu görüşte

yalnız kalmayacağını yazar. Bu faaliyetlere bağlı olarak Ebû İshak İbrahim, dört gün

sonra halife olur. 61

Şehzade kâtipleri ileride vezir olmak için plan yaparken karşılarına güçlü

rakipler çıkabilmiştir. Müktefî’nin şehzadeliği döneminde kâtipliğini Hüseyin b. Amr

en-Nasrânî yürütmüş, Müktefî halife olunca babası Mu‘tazıd’ın veziri Kâsım b.

Ubeydullah’ı makamında bırakmıştır. Hüseyin hıristiyan olduğu için Müktefî’ye vezir

olamamış; fakat müslüman olan kendi kâtibi İbrahim b. Hamdân eş-Şîrâzî’yi vezirliğe

getirmeye çalışmıştır. Hüseyin’in bu yönde tedbirler aldığını öğrenen Kâsım b.

Ubeydullah, iki oğlu Hüseyin ile Muhammed’i halifeye arz ederek hil‘at giymelerini

sağlamış; Hüseyin’in deruhte ettiği halife çocuklarının ve eşlerinin (ḥarem) dıyâ‘ı ve

nafakâtı sorumluluğuna büyük oğlunu, Şehzade Ebû Ahmed Muhammed b. Müktefî’nin

kâtipliğine de küçük oğlunu tayin ettirmiştir. Akabinde Müktefî’yi Hüseyin’den soğutup

onu hapsetmeyi başarmıştır. Hüseyin’in kâtibi Şîrâzî, bu gelişmeler karşısında kaçıp

gizlenmiş ve sıkı takibe rağmen bulunamamıştır. Daha sonra Hüseyin, Vâsıt’a sürgün

edilmek üzere hapisten çıkarılmıştır. Ortalık yatışınca Şîrâzî de bulunmuştur

(290/903). 62

3.1.3. Diğer Hanedan Üyeleri ve Kâtipleri

Abbâsî tarihinde her hanedan üyesi aynı zamanda bir halife adayıydı. Tahtı ele

geçirmek isteyen her kişi, hedefine ulaşma yolunda kendisine birtakım yardımcılar

bulması gerekmiştir. Bu konuda askerler, kâtipler ve ulema daima desteği aranan

zümreler olmuştur.

Mansûr, Kûfe valisi ve veliahdı olan amcası oğlu Îsâ b. Mûsâ’nın eliyle

kendisine vaktiyle isyan etmiş olan amcası Abdullah b. Ali’yi öldürmek ister. Îsâ’dan bu

61
Sûlî, Ahbâru’r-Râzî, 186-187. Ayrıca bk. Miskeveyh, Tecârib, VI, 31-32.
62
Taberî, X, 103; Tenûhî, Nişvâr, III, 268-272.

222
işi aralarında gizli kalacak şekilde yapmasını tembihler ve bu konuda onu ikna etmeye

çalışır. Yakın zamanda Kûfe valiliğinden azledilmiş ve veliahtlıkta birinci sıradan alınıp

ikinci sıraya konulmuş olan Îsâ, bu durumu kâtibi Yûnus b. Ferve ile istişare eder.

Yûnus ona, halifenin hem kendisinden hem de amcasından kurtulmak niyetinde

olduğunu, Abdullah’ı gizlice öldürmesi durumunda yarın Mansûr’un kuracağı

mahkemede, kendisinden habersiz bir iş yaptığı için ona kısas uygulayacağını söyler.

Ayrıca Abdullah’ı öldürmek yerine onu kimsenin görmeyeceği bir yerde saklamasını

önerir. Îsâ kendisine söyleneni yapar. Mansûr hac dönüşü, bazı ileri gelenlerin önlerinde

Îsâ’dan Abdullah meselesini sorar. Îsâ da onu emredildiği şekilde öldürdüğünü

söyleyince, Mansûr böyle bir emir verdiğini inkâr ederek Îsâ’yı suçlar. Bu durum

karşısında Mansûr’un asıl niyetini öğrenen Îsâ, Abdullah’ı öldürmeyip sakladığını

söyler. Böylece Mansûr’un planları boşa çıkmış olur. Îsâ bu yüzden kâtibi Yûnus b.

Ferve’ye ömür boyu minnettar kalır. 63

Hârûnürreşîd, hanedan üyeleri arasında öne çıkan Abdülmelik b. Salih’i hilafet

arayışı içinde olduğunu varsayarak gözetim altında tutar (187/803-4). Abdülmelik’in

kâtibi Kumâme b. Yezîd, onun hilafette gözü olduğunu Hârûnürreşîd’e bildirir.

Abdülmelik’ten önce babası Salih’in de kâtipliğini yapmış olan Kumâme, diğer yandan

Abdülmelik’in oğlu Abdurrahman’ın aklını çelmeyi başararak onu babası aleyhinde

Hârûnürreşîd’e ihbarda bulunmaya sevk eder. 64 Kumâme, Abdülmelik’in hapse

atılmasının ardından Hârûnürreşîd’in üçüncü sıradaki veliahdı olan oğlu Kâsım’ın

kâtipliğini yapmaya başlar. 65 Emîn’in halifeliği sırasında Abdülmelik hapisten çıkarılıp

Şam’a vali tayin edilince (193/809), 66 Kumâme’ye yaptığını fazlasıyla ödetir. Nitekim

63
Taberî, VIII, 7-9; Cehşiyârî, 200-201; Zorlu, 80-84.
64
Ya‘kûbî, Târîh, II, 297; Taberî, VIII, 302-303; Cehşiyârî, 376; Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, I, 494-495.
65
Cehşiyârî, 379.
66
Taberî, VIII, 424-425.

223
rivayete göre Kumâme’nin kapatıldığı hamamda ateş son haddine kadar yakılır, yanına

kediler salınır ve can verinceye kadar o halde bırakılır. 67

Hanedan üyelerinden İbrahim b. Muhammed b. İbrahim, diğer adıyla İbn Âişe,

Me’mûn’a karşı başkaldırdığında Bağdat’ta ileri gelenlerden bir grup kendisine biat

eder. Biat eden üç kişi arasında Kâtip Mâlik b. Şâhî’nin de ismi geçmektedir. Me’mûn,

İbn Âişe’nin ve ona biat edenlerin izini bularak onları cezalandırır. Bağdat’ta hapsettiği

İbn Âişe’nin ise önce boynunu vurdurur, sonra halka ibret olması için cesedini astırır. 68

Hilâfet arayışı içinde olan hanedan mensupları, bu hedeflerine ulaşmak için

yetenekli üst düzey kâtiplerin yardımına başvurmuşlardır. Kâtipler de etkili bir makama

gelebilmek niyetiyle bu talebe karşılık vermişlerdir. Mesela Sehl ailesinden Şeyleme

lakaplı Kâtip Muhammed b. Hasan b. Sehl, Mansûr şehrinde 69 Vâsık’ın çocuklarından

birinin hilâfeti ele geçirme teşebbüsüne ortak olur (280/893). Şeyleme, vezir sıfatıyla

Hâşimîler, kadılar, komutanlar, askerler ve Bağdat halkının ileri gelenlerinden biat

almaya başlar. İş büyüyüp bu teşebbüs halife Mu‘tazıd’ın kulağına gidince, Şeyleme

tutuklanıp saraya getirilir. Ayrıca biat edenlerin listesi de ele geçirilir. Halife olarak biat

edilen kişi kaçar ve ismi bir türlü öğrenilemez. Mu‘tazıd’ın gösterdiği şefkate rağmen

sonuç değişmeyince, Şeyleme bir çadırın sütununa bağlanır, bolca kömür getirilip

ferraşlar tarafından tutuşturulur ve sütun çevrilmek suretiyle kavrularak öldürülür. 70 Bu

hadisede parmağı olduğu düşünülen Ubeydullah b. Mühtedî’nin Şeyleme ile birlikte

tutuklandığı da kaydedilmektedir. 71 Diğer bir rivayete göre ise Şeyleme, Ubeydullah b.

el-Mühtedî ile birlikte Alioğulları’ndan biri için biat almış, öte yandan el-Alevî’nin

67
Ya‘kûbî, Târîh, II, 304-305. Ayrıca bk. Nedîm, I, 370.
68
Belâzürî, Ensâb, IV, 170-171.
69
Bağdat, Mansûr tarafından Dicle’nin batı yakasında dairevî biçimde kurulmuş, hızla büyüyerek
Dicle’nin doğu yakasında da gelişmiştir. Mu‘tazıd zamanında hilafet sarayı şehrin doğu yakasında
olmuştur. Bağdat’ın ilk kurulduğu yer için daha sonraları Medînetü’l-Mansûr tabiri kullanılmıştır.
70
Tenûhî, Nişvâr, I, 144-146.
71
Taberî, X, 32.

224
(Zenc liderinin) kendilerine eman verilmiş askerleri ve Alioğulları’ndan sözleştiği

birtakım kimselerle, aralarında tayin ettikleri bir vakitte Mu‘tazıd’ı öldürmek üzere

harekete geçmeyi planlamışlardır. 72

Kâtipler hizmetinde bulundukları hanedan üyesini, halife nezdinde temsil

edebilmişlerdir. Buna örnek kabilinden şöyle bir haber kaydedilmiştir: Me’mûn,

Bağdat’ta kendisine İbrahim b. el-Mehdî önderliğinde muhalefet eden Abbâsoğulları’na

uymayarak kendisinden yana olduğunu öğrendiği hanedan üyesi Muhammed b. Salih b.

Mansûr’u, kızı Hatice ile evlendirir ve Fazl b. Rebî‘in konağına yerleşmesini sağlar.

Ayrıca kapısına ve Dârü’l-âmme’ye gelmekten onu muaf tutarak yerine kâtibi Ca‘fer b.

Vehb’i göndermesine razı olur. 73

3.1.4. Halife Eşlerinin ve Annelerinin Kâtipleri

Abbâsî Devleti’nde halife eşleri ve anneleri zaman zaman birer siyasî güç haline

gelebilmiştir. Çocuklarını hilafet tahtına hazırlama hırsı taşıyan halife eşleri, siyasî

arenanın doğrudan içinde olmaya ve nüfuz elde etmeye çalışırmışlardır. Bu cihetle

devlet işlerine vâkıf olma gayreti içinde oldukları gibi o işlere müdahil olma yoluna da

gitmişlerdir. Öte yandan halife eşleri ve anneleri gelir getiren mülkler edinerek servet

sahibi olabilmişlerdir. Bu sebeple mal varlıklarının muhasebe kaydını tutmaları,

kendileriyle devlet adamları arasında gerekli bağı kurmaları, yazışmalarını kaleme

almaları, çocuklarını siyasî ve idarî hayata hazırlamaya yönelik eğitmeleri için tecrübeli

ve yetkin kâtiplere ihtiyaç duymuşlardır.

Kaynaklarda halife eşleri ve annelerinin servetlerinden söz edilmektedir ki bu

servet genellikle sahip oldukları araziler ve bu yolla elde edilmiş gelirler şeklindedir.

Ayrıca muhtaçlar için maddî yardımlarda bulunmak ve birtakım sosyal hizmetleri

yürütmek amacıyla onlar adına kurulmuş vakıflar da vardır.

72
Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 194.
73
Ya‘kûbî, Târîh, II, 319.

225
 Mal varlığı konusunda göze çarpan ilk isim, Mehdî’nin eşi, Hâdî ile

Hârûnürreşîd’in de annesi olan Hayzürân’dır (ö. 173/789). Hükmedici ve nüfuzlu bir

kadın olan Hayzürân’ın sahip olduğu arazilerden elde ettiği yıllık gelirin 160 milyon

dirhem olduğu belirtilmektedir. 74 Ömer b. Mihrân adında bir kâtip sadece Hayzürân’ın

işlerini takiple vazifeli olmuştur. 75

Hârûnürreşîd’in eşi, Emîn’in de annesi olan Ümmü Ca‘fer Zübeyde’nin (ö.

216/831) mal varlığı da büyük rakamlarla ifade edilmiştir. Bu durum Bermekîler’in

tasfiyesinden geriye kalan bazı mülklerin Zübeyde’ye tahsis edilmesiyle alakalıdır. 76

Ayrıca Zübeyde’nin bu mülkleri hayır işlerinde harcaması 77 onların uzun bir süre kendi

kontrolünde kalmasını sağlamış olmalıdır.

Halife eşlerinin kâtipleri, onların arazi gelirlerini her yıl düzenli bir biçimde

kendilerine rapor halinde sunmakla yükümlü olmuşlardır. Bazı halife eşleri, arazilerinin

gelirleri konusunda kâtiplerini sıkı denetim altında tutmuş, hesaplardaki eksiklik ve

karışıklık yüzünden sorguya çekmişlerdir. Halife eşlerinin arazileri her ne kadar kâtipler

tarafından değil de vekiller tarafından ekilip biçilmiş olsa bile vekil ile halife eşi

arasındaki irtibatı sağlayan kişi çoğu kez kâtip olmuştur. Örneğin Hârûnürreşîd’in eşi

Zübeyde, arazileri için tayin ettiği vekilinden 200 bin dirhemi alamayınca, Zübeyde’nin

kâtibi Dâvûd, vekili hapseder. Vekil hapisten kurtulmak için dostlarından Îsâ b. Dâvûd

ve Sehl b. es-Sabâh’a bir mektup yazar. Vekilin bu iki dostu durumu görüşmek üzere

kâtibin yanına giderken yolda Mehdî’nin veziri Feyz b. Ebû Salih ile karşılaşırlar. Feyz

de onlara eşlik eder ve hep birlikte kâtibin yanına gelerek vekilin hapisten çıkarılması

talebinde bulunurlar. Dâvûd onların taleplerini mektupla Zübeyde’ye bildirir. Zübeyde

de mektuba cevaben ilgili parayı getirmedikçe asla serbest bırakılmayacağını belirtir.

74
Mes‘ûdî, Mürûc, III, 280; İbn Zübeyr geliri 260 milyon dirhem olarak belirtir (ez-Zehâir, 235).
75
Cehşiyârî, 318-323; Abbott, Two Queens, 121-124 (T. 133-136).
76
İbnü’l-Fakîh, 297, 305.
77
Ya‘kûbî, Müşâkele, 206.

226
Kâtip üç aracıya Zübeyde’nin mektuba vermiş olduğu cevabı okuyunca cömertliğiyle

ünlü Vezir Feyz meseleyi bizzat kendisi çözmek için yardımcılarından birine yazarak

gerekli paranın getirilmesini emreder ve vekilin hapisten çıkarılmasını ister. Kâtip

durumu Zübeyde’ye yazınca, o da kâtibe hitaben yazdığı cevapta kendisinin Feyz’den

daha cömert olduğunu ve ödeme yazısını Feyz’e iade etmesini, vekili de ona teslim

etmesini yazar. 78

Me’mûn döneminde ise Zübeyde’nin kâtibinin Müslim b. Sa‘dân olduğu ve

Müslim’in maiyetinde Muhammed b. Hasan b. Hafs el-Maharrimî’nin kâtip olarak

çalıştığı kaydedilmektedir. 79

Halifeler bazen çok sevdiği cariyelerine de devlet arazilerini iktâ olarak

verebilmiştir. Örneğin Mu‘tazıd Ferîde ve Düreyre adlı cariyelerine Bağdat’ta arazi

tahsis etmiştir. Arazi işlerinin takibinden cariyelerin kâtipleri sorumlu olduğu gibi divan

reisleriyle yaşanan ihtilafların da doğrudan muhatabı da onlar olmuşlardır. 80

Muktedir’in annesi Seyyide Şağab’ın, arazilerini belli kişiler damân statüsünde

işletmiş, bu arazilerin kimler tarafından işletileceği kararı, ayrıca gelirlerindeki düşüş

veya artışı takip hususunda yine Şağab’ın kâtibi söz sahibi olmuştur. 81

Halife eşleri ve annelerinin hayır ve hasenat kabilinden yaptıkları işleri

genellikle kâtipleri yürütmüştür. Örneğin Mütevekkil’in annesi Seyyide Şücâ‘, kendi

malından zekât olarak muhtaçlara dağıtılmak üzere ayırdığı bin dinarı kâtibi Ahmed b.

el-Hasîb’e havale etmiş ve kendisine zekât düşen her kim varsa adlarını, neseplerini ve

evlerini yazmasını tembihlemiştir. Kâtip bu işi büyük bir titizlikle yürütmüş; ayrıca

herkesten daha fazla muhtaç olduklarını öğrendiği Alioğulları’ndan bir aileye de

78
Cehşiyârî, 245.
79
İbn Tayfûr, Bağdâd, 305-306.
80
Sâbî, el-Vüzerâ, 201-204.
81
Tenûhî, Nişvâr, I, 211-215.

227
zekâttan pay vermiştir. Kâtip daha sonra Mütevekkil’in, Alioğulları’na karşı sert

muamelede bulunduğu o günlerde bu aileden birine vermiş olduğu zekâtın kendi başını

derde sokacağından endişe etmiştir. Ancak Şücâ‘ bu aileye yapılan yardımın, yerini

bulduğuna inanarak kâtibini takdir etmiştir. 82 Ahmed b. el-Hasîb bir sonraki halife

Muntasır zamanında vezirlik görevini üstlenmiştir. 83

Muktedir’in annesi Seyyide Şağab, siyasî hayatta etkin biri olduğu gibi vezir

tayininde söz sahibi olmuştur. Onun kâtibi Ebü’l-Hasan Ahmed b. Muhammed İbn

Abdülhamîd, ikinci vezirlik döneminde yoğun tepkiler ve komplolarla karşılaşan İbnü’l-

Furât ile Seyyide’nin arasını bulmaya çalışmış ve İbnü’l-Furât’ın vezirlikte kalabilmesi

için nasıl hareket etmesi gerektiği konusunda tavsiyelerde bulunmuştur. 84 Seyyide

Şağab’ın diğer bir kâtibi Ahmed b. Ubeydullah el-Hasîbî ise Muktedir ve Kâhir

dönemlerinde olmak üzere iki kez vezirlik yapmıştır. 85

Kadınların devlet yönetiminde söz sahibi olmaları ve maiyetlerinde çok sayıda

kimsenin bulunması onların da birtakım yazışmaları yürütmelerini gerekli kılmıştır.

Onlarla yazışmalarda kullanılacak üslup konusunda zamanla birtakım kurallar ortaya

çıkmıştır. 86

3.2. Vezirlerle İlişkiler

İslam dünyasında kurumsal anlamda vezirlik, Abbâsîler’le birlikte ortaya

çıkmıştır. Vezirlerin çoğu divanlarda yetişmiş kâtip kökenli kimselerdir. Bununla

birlikte az da olsa tüccar ve asker kökenli olanlara da rastlanmaktadır. Halifeden sonra

82
Muâfâ, II, 153-156; İbnü’l-Cevzî, XI, 347-349. Şücâ‘ ve yaptığı hizmetler hakkında bk. Hatalmış, 139-
144.
83
Sourdel, Le Vizirat, I, 287-289.
84
Sâbî, el-Vüzerâ, 111-113.
85
Sourdel, Le Vizirat, II, 439-441, 478-479; Hançabay, 138-142, 192-197.
86
İbn Vehb, 343.

228
hiyerarşik olarak idarî yapının en üst noktasında vezir bulunmaktadır. Vezirleri divan

reisleri, divan reislerini meclis başkanları, onları da kâtipler takip etmektedir.

Vezirlerin başlıca görevlerinden biri divanları teftiş ederek idarî hayatın

işleyişini düzenlemektir. Vezirlerin büyük oranda divanlarda yetişmiş olması, divanları

daha kolay kontrol etmelerine yardımcı olmuştur. Vezirler idarî ve malî divanların

denetiminde ilkin divan reisleriyle muhatap olmuştur. Bununla birlikte bazı vezirlerin,

divan kayıtlarını en ince ayrıntısına kadar bilmek maksadıyla alt kademelerdeki

kâtiplerle görüşmeleri de söz konusudur.

Bazı kâtipler, vezir adaylarını destekleme konusunda tercihlerini kimden yana

kullanacakları yönünde çatışma yaşayabilmiştir. Örneğin vezir Ebû Ali İbn Mukle’nin

kâtipliğini yapan Ebû Ahmed Fazl eş-Şîrâzî, aralarındaki hukuka rağmen vezirliğe

namzet Ahmed el-Hasîbî ile görüşmekten ve kendisinden yardım talebinde bulunmaktan

çekinmiştir. 87

Liyakatsiz vezirlerin kâtiplerin diline düştüğü de vakidir. Örneğin Muktedir

döneminin veziri Hâkânî azledildiğinde (301/913) kâtipler, onun ardından birçok hikâye

uydurmuş ve şiirlerle kendisini hicvetmiştir.88

Azledilmiş bir vezir, kaybettiği makamı ve itibarı tekrar elde etmek için halifeyi

tahttan indirmeye kalkışabilmiş, bunu başarabilmek için de güç dengelerini gözetmek

zorunda kalmıştır. Böyle bir faaliyet içinde olan kişi, pek tabiî kâtiplerin de yardımına

başvurmuştur. Bu duruma örnek olarak şunu zikredebiliriz: Halife Kâhir, İbn Mukle’yi

vezirlikten azledince, o da halifeyi tahttan indirmek için harekete geçer. Kâtibi Hasan b.

Hârûn ile birlikte yoğun bir faaliyet yürüten İbn Mukle, ordu birliklerini kendi safına

87
Tenûhî, Nişvâr, II, 62-63.
88
Kitâbü’l-Uyûn, IV/1, 170.

229
çekmek suretiyle Kâhir’i tahttan indirmeye muvaffak olur. Buna bağlı olarak yeni halife

Râzî de İbn Mukle’yi vezir tayin eder. 89

Vezirlik makamında iki başlılık, yönetimde ihtilafların oluşmasının yanı sıra

kâtipler arasında kamplaşmaya da neden olabilmiştir. Örneğin Muktedir zamanında

Vezir Hâmid b. Abbas ile yardımcısı Ali b. Îsâ arasında, izlenecek malî politika

hakkında zaman zaman anlaşmazlıklar yaşanmıştır. Bu durumda bazı kâtipler,

konumlarını muhafaza etmek ve devlet malından nemalanmak için safını belirlemiş ve

yer aldığı tarafın siyasî gücünü pekiştirmeye çalışmıştır. 90

Vezirler, işlerinin yoğunluğu nedeniyle hususî kâtip edinmiştir. Vezir kâtibi

olmak ise kimi zaman kilit bir mevkii işgal etmek anlamına gelmiştir. Buna örnek teşkil

eden bir durum, Hâdî’nin veziri İbrahim b. Zekvân’ın kâtibi ile ilgilidir. Hâdî, halife

olduktan sonra kardeşi Hârûnürreşîd’i veliahtlıktan azledip yerine oğlu Ca‘fer’i

getirmeyi düşünür. Babaları Mehdî tarafından ikinci sırada veliaht tayin edilen

Hârûnürreşîd’e aynı zamanda Batı bölgelerinin idaresi bırakılmıştır. O zamanlar

Hârûnürreşîd’in idarî işlerini takip eden kâtibi Yahyâ el-Bermekî de Hâdî’nin azletme

düşüncesini engelleme çabası içindedir. İsmail b. Sabîh ise o sırada Yahyâ’nın kâtibidir.

Yahyâ olup bitenleri ondan haber alıp öğrenmek maksadıyla İsmail’in Vezir İbrahim’e

kâtiplik yapmasına önayak olur. Ama Hâdî bu planı bir şekilde öğrenince Yahyâ,

İsmail’in Harran’a vali olarak gönderilmesini sağlar. Birkaç ay sonra Hâdî İbrahim’e:

“Kâtibin kim?” diye sorunca o: “Falan kâtip” diye bir isim verir. Hâdî: “Kâtibinin

89
Hançabay, 195-198.
90
Sûlî, Evrâk (295-315), 124; Arîb, 73; Miskeveyh, Tecârib, V, 124-128; Kitâbü’l-Uyûn, IV/1, 200, 204-
205.

230
İsmail b. Sabîh olduğu bana ulaşmıştı!” deyince İbrahim: “Bir yanlışlık olmalı ey

müminlerin emîri! İsmail Harran’dadır.” sözleriyle durumu izah eder. 91

Hârûnürreşîd halife olunca, kendisinin hilafet makamına gelmesinde önemli rol

oynayan Yahyâ el-Bermekî’yi vezir tayin eder ve kendisini geniş yetkilerle donatır.

Ayrıca Dîvânü’l-hâtem dışındaki bütün divanların idaresini de ona havale eder. Yahyâ

Dîvânü’l-harâc adına yürütülen yazışmalarda halifenin ismi yerine kendi ismini

kullanmaya başlar. Bir süre sonra yazışmaların mühürlenerek onaylandığı Dîvânü’l-

hâtem’in reisi Ebü’l-Abbas et-Tûsî yüzünden devlet işlerinin geciktiğine dair halifeye

şikâyette bulunur. Sonuçta Yahyâ valilerle doğrudan yazışma yetkisini de elde eder.

Bununla birlikte yazışmalarda kâtibin isminin belirtilmesi kararlaştırılır. Yahyâ

mektuplarını kaleme alması için Mansûr b. Ziyâd’ı kâtip edinir. Mansûr bu görevi

üstlenince, insanlar çeşitli ihtiyaçları için kendisine başvurmaya başlar. 92

İbnü’l-Furât’tan nakledilen şu söz, vezir kâtibinin bazı talepleri yerine getirmeye

muktedir olduğuna işaret etmektedir: Vezire bir işin düştüyse, doğrudan ona gitmek

yerine divan hâzini (arşiv memuru) veya sır kâtibi ile meseleyi çözmeye çalış. 93

Bazı vezirlerin zaman zaman merkezden uzak bölgelere idarî ve malî işleri

yoluna koymak üzere gönderildikleri olmuştur. Nitekim bu görevleri sırasında vezirlere

kâtipleri de eşlik etmiştir. Bu bağlamda rivayete göre Me’mûn, Horasan valisi Tâhir b.

Hüseyin’in ölümünün ardından yerine Tâhir’in oğlu Talha’yı tayin eder (207/822).

Buna bağlı olarak işleri yoluna koyması için veziri Ahmed b. Ebû Hâlid’i Horasan’ın

merkezi Merv’e gönderir. Vezir bu görevinin yanı sıra Mâverâünnehir’e geçerek

Üşrûsene’yi fetheder. Yeni vali Talha, vezire 3 milyon dirhem para ile 2 milyon dirhem

91
Taberî, VIII, 207-208. İsmail b. Sabîh’in Hârûnürreşîd döneminde Harran’da birtakım imar faaliyetleri
yürütmüş olduğuna dair bilgilerden buradaki görevinin bir süre daha devam ettiği anlaşılmaktadır.
Cehşiyârî, 253.
92
Cehşiyârî, 265-267.
93
Tenûhî, Nişvâr, V, 72; Sâbî, el-Vüzerâ, 135.

231
değerinde hediyeler (arûḍ) hibe eder. Ayrıca vezirin kâtibi İbrahim b. Abbas’a da 500

bin dirhem hibe eder. 94 Kaynaklarda her ne kadar bu meblağın hibe edilme nedeni

belirtilmemişse de bunun karşılıklı çıkar ilişkilerine bağlı olduğu akla gelmektedir.

Kâtib için takdir edilen yüksek meblağ ise yapılan işlerde onun payının derecesini

gösterir.

Vezir ile halife arasındaki gizli bilgilerin vezir kâtibi tarafından bilinmesi

istenmemiştir. Sözgelimi Vezir Ali b. Îsâ, Halife Muktedir’in huzurunda sadece ikisinin

bilmesini istediği bir konuda mektup yazmış, mektubu dürdükten sonra iple bağlayıp

mühürlemiş ve kılıfına koymuştur. Ali b. Îsâ’nın böyle yapması dikkat çekmiş olmalı ki

bu hadise Vezir İbnü’l-Furât’a, kâtibi İbn Cübeyr tarafından tedbir kabilinden örnek bir

davranış olarak aktarılmıştır. 95

Vezir kâtibi, vezirin düşmanlarının affedilmesi noktasında aracı olması söz

konusudur. Buna örnek olarak şu hadise zikredilebilir: İbnü’l-Furât’ın üçüncü vezirliği

döneminde hapsedilen İbn Mukle, vezirin kâtibi Ebû Abdullah Zencî’ye iki mektup

gönderir. Birinde Ebû Abdullah’la olan dostluğunu hatırlatarak kendisine yardımcı

olmasını ister; diğerinde ise vezire hitaben af diler. Vezirin oğlu Muhassin’in,

kendisinin İbn Mukle’ye şefaatçi olduğunu duyması durumunda akıbetinden korkan

Ebû Abdullah, veziri yalnız bulduğu bir sırada mektupları arz eder ve bu meseleyi

Muhassin’in öğrenmemesini rica eder. Kâtibinin tutumunu beğenen vezir, insafa gelerek

İbn Mukle’yi Fars’a sürgün eder. Böylece İbn Mukle, Muhassin’in gadrine uğramaktan

kurtulur. 96

Bazı vezirler kâtipleriyle yemek esnasında buluşmayı adet haline getirmiştir.

Mesela İbnü’l-Furât’ın genellikle üst düzey kâtiplerle aynı sofrada yemek yediği

94
Taberî, VIII, 595.
95
Tenûhî, Nişvâr, III, 40-41.
96
Tenûhî, el-Ferec, I, 322-326. Ayrıca bk. Sûlî, Evrâk (295-315), 132.

232
belirtilmiştir. Doğal olarak bazı meseleler yemek sırasında görüşülmüştür. Ayrıca

kâtipler birine vezir katında şefaatçi olmak istediklerinde böyle bir anı tercih

etmişlerdir. 97

Vezirlerin değişmesi genellikle divan reislerinin de değişmesine neden olmuştur.

Vezirler tanıdıkları ve uyumlu oldukları kimseleri divanların başına getirmişlerdir. Yeni

divan reisi ise bildiği ve birlikte çalıştığı alt kademedeki kâtipleri üst konumlara getirme

imkânına sahip olmuştur. Dolayısıyla vezirlik makamındaki değişiklik kimileri için

ikbal günlerinin başlangıcı, kimileri için de o günlerin sonu anlamına gelmiştir.

Halife Muntasır’ın şüpheli ölümünün ardından Türk komutanları tarafından tahta

geçirilen Müstaîn’le birlikte (248/862) devlet kademlerinde bir tasfiye hareketi

başlamıştır. Tenzil-i rütbe ile vezirlikten halife kâtipliğine getirilen Ahmed b. el-Hasîb,

Türk komutanlarla da ters düşünce 98 öncelikle kendisinin ve çocuklarının malları

müsadere edilmiş; sonra da ilkin Girit’e, akabinde ise Kayrevan’a sürgün edilmiştir.99

Buna bağlı olarak kâtibi Ubeydullah b. Yahyâ b. Hâkân’ın da Rakka’ya sürgün edildiği

belirtilmiştir. 100

İbnü’l-Furât, birinci vezirliğinden azledilince kâtibi İbn Cübeyr sorguya

çekilmiş, müsadere edilebilmesi için servetini itirafa zorlanmış ve bu esnada akıl almaz

işkencelere maruz kalmıştır. 101

Vezir ve divan reislerinin ikbal günlerinin sonra ermesi, bazı kâtipleri de

doğrudan etkileyebilmiştir. Hatta bazı kâtipler tâbi oldukları devlet adamlarıyla birlikte

97
Sâbî, el-Vüzerâ, 260-262.
98
Türk askerlerin nüfuzuna bir tepki olarak Müstaîn yerine Mu‘tez’i halife olarak görmek istediklerini
söyleyen ve başlarını Şâkiriyye askerlerinin çektiği bir grup isyan eder. Ahmed b. el-Hasîb, bu isyancıları
öldürme kararı alan komutan Boğa el-Kebîr’e engel olduğu için Türk komutanların tepkisini üzerine
çekmiş olur. Taberî, IX, 258-259.
99
Ya‘kûbî, Târîh, II, 348; Taberî, IX, 256, 259.
100
Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 118.
101
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 93-94.

233
en ağır akıbeti yaşayabilmiştir. Ca‘fer el-Bermekî ile birlikte kâtibi Enes b. Ebû Şeyh’in

öldürülmesi buna bir örnek teşkil etmektedir. 102

Vezirlerin zaman zaman kâtiplerine karşı müşfik ve kol kanat geren bir tavır

sergilediği kaydedilir. Örneğin Vezir Yahyâ el-Bermekî’nin hizmetinde kâtiplik yapan

Abdullah b. Esvâr b. Meymûn eşsiz bir yazı kabiliyetine sahiptir. Bir gün Yahyâ onu

çağırır ve kâtibin yanında yazı takımı olmadığını görünce bir sanatkârın araç-gereci

olmadan dolaşmasının pek kötü bir şey olduğunu kendisine kızarak söyler ve ona karşı

ağır sözler sarf eder. Daha sonra getirilen bir kalemle kâtibine bir mektup yazdırır.

Yahyâ bir süre sonra kâtibinin gücendiğini düşünerek ona borcunun olup olmadığını

sorar. Kâtip 300 bin dirhem borcunun olduğunu söyler. Yahyâ, borcunu ödemesi

konusunda kâtibine yardımcı olması için onu oğlu Fazl’a yönlendirir. 103

Vezirlerin mahrem sayılabilecek bazı müşküllerini kâtipleriyle paylaştığı da

vakidir. Örneğin Me’mûn’un veziri Ahmed b. Ebû Hâlid, çok değer verdiği

cariyelerinden birinin kendisini aldattığından şüphelenir ve bu meseleyi kâtibi İbrahim

b. Abbas [es-Sûlî]’ye açar. Kâtibi ise yanında duran Mushaf’tan rastgele bir sayfa

açınca fasıkların getirdiği haberin tetkik edilmesini bildiren ayetle (Hucurât 49/6)

karşılaşır ve işin hakikatini öğreninceye kadar sabretmesi yönünde vezire tavsiyede

bulunur. 104

3.3. Hâciblerle İlişkiler

Halifenin seçkin insanlarla ve halkla görüşmelerini düzenleyen hâciblik görevi

Emevîler döneminde kurumsal hale gelmiş, Abbâsîler zamanında da saray teşkilatının

bir parçası olarak önemini korumuştur. Hâciblik başlarda halifeler için söz konusu iken,

zamanla vali, vezir ve emîrülümerâlar da hâcib edinmişlerdir. Bürokratik hayatın önemli

102
Cehşiyârî, 345-346. Enes’in zındıklık suçundan öldürüldüğü de söylenir (Chokr, 122).
103
Beyhakî, 138, 148.
104
Cehşiyârî, 476-477; Tenûhî, el-Ferec, I, 243-244; İbnü’l-Cevzî, X, 243-244.

234
bir parçası olan hâciblik görevi, genellikle kâtip sınıfı ile asker sınıfı arasında paylaşılan

bir makam olmuştur. Bununla birlikte hâciblerin emrinde de kâtipler bulunmuştur.

Hâciblerin halifelere en yakın ve onların yanında en çok bulunan kimseler

olması hasebiyle, kâtipleri de saray çevresiyle irtibat halindedir. Bu münasebetle hâcib

kâtipleri halifeyi ve diğer devlet adamlarını yakından görme ve tanıma fırsatına sahip

kimselerdir. Bu bağlamda Halife Mansûr’un hâcibi Fazl b. Rebî‘in kâtibi Yahyâ b.

Süleym’in Mansûr’un şahsiyeti, sarayda ve saray dışındaki duruşu hakkındaki tasviri 105

dikkate değerdir.

Hâcibler yetki alanlarını genişletmeye çalıştığında vezirlerle karşı karşıya gelmiş

ve bu uğurda kâtiplerin desteğine ihtiyaç duymuşlardr. Örneğin Râzî’nin hâcibi

Muhammed b. Yâkût, Vezir Ebû Ali İbn Mukle’ye rağmen devlet işlerinin kontrolünü

kendi elinde tutmaya çalışmış, işlerin bir kısmını kâtibi Ebû İshak Muhammed b.

Ahmed el-Karârîtî’ye havale etmiş ve bazı işlerde ise imza yetkisini elinde

bulundurarak otoritesini pekiştirmiştir. 106

Halifelere en yakın kimseler olmaları münasebetiyle hâcibler, bazı kâtiplerin

sorunlarının çözümünde aracı olabilmiştir. Örneğin üst düzey kâtiplerden Muallâ b.

Eyyûb ile Mu‘tasım’ın veziri Fazl b. Mervân’ın aralarının bozuk olduğu bir zamanda

sefere çıkılmış; Fazl, Muallâ’ya altından kalkması güç işler yükleyerek onu zor

durumda bırakmıştır. Muallâ’nın bu durumunu Mu‘tasım’ın hâcibi ve koruma birliği

sorumlusu Muhammed b. Hammâd b. Denakş fark edip halifeye arz etmiş; halife de

veziri azarlamak suretiyle Muallâ’yı maruz kaldığı baskıdan kurtarmıştır. 107

105
Taberî, VIII, 63.
106
Sûlî, Ahbâru’r-Râzî ve’l-Müttakî, 31; Hançabay, 200.
107
Cehşiyârî, 495-496; Tenûhî, el-Ferec, I, 109-112.

235
 3.4. Valilerle İlişkiler

Abbâsî Devleti’nde büyük vilayetler ve şehirler genellikle merkeziyetçi bir

anlayışla yönetilmiştir. Vilayetler kuruluş döneminde ve isyanların baş gösterdiği

zamanlarda ekseriyetle güçlü komutanlar tarafından sert tedbirlerle yönetilmiştir.

İstikrarlı dönemlerde ise vilayetlerin, idarî yapıyı sağlıklı biçimde işler hale getirmek ve

düzenli vergi toplanmasını sağlamak için merkezden gönderilen kâtip kökenli devlet

adamları tarafından yönetildiği dikkat çekmektedir. Vilayetin büyüklüğü ve konumuna

bağlı olarak idarî yapısı farklılık arz edebilmiştir. 108 Valiler, her türlü resmî işlemin

kayıt altına alınmasını sağlamakla ve istenildiğinde bu kayıtları merkeze göndermekle

yükümlü olmuştur. Tabiî ki valiler için bu kayıtları kâtipleri tutmuştur. İkinci bölümde

kâtipler kurumsal yapı içinde ele alınırken taşra kâtipleri hakkında da bilgi verildiği için

burada sadece vali-kâtip münasebeti üzerinde durulacaktır.

Bağdat dışındaki başlıca bölgelere ve merkezî şehirlere başkentten vali

atanmasıyla birlikte kimi zaman harâc işlerine ve ordu divanına bakmak üzere ayrıca

kâtipler atanmıştır. 109 Bazen büyük şehirlere harâc (maliye), emniyet ve yargı işleri için

ayrı kişilerin tayin edildiği de olmuştur. Örneğin Mansûr, 158/774-75 yılında Basra ve

ona bağlı arazilerin harâc işleri için Umâre b. Hamza’yı tayin etmiş; bunun yanı sıra

Basra’nın yargı işlerini yürütmesi ve cemaate namaz kıldırması için Ubeydullah b.

Hasan el-Anberî’yi, emniyet işleri için de Saîd b. Da‘lec’i görevlendirmiştir. 110 Aynı yıl

benzer şekilde Kûfe’de âmil olarak Ömer b. Zübeyr ed-Dabbî’nin -başka bir rivayette

108
Eyaletlerde Abbâsî valilerinin hizmetinde bulunan veya ona yardımcı olan görevliler hakkında geniş
bilgi için bk. Ümit Eskin, Abbâsîlerde Valilik Kurumu (132-232/750-847), İstanbul Üniversitesi S.B.E.,
İstanbul 2021 (doktora tezi), 219-241.
109
Halîfe, 436, 442.
110
Taberî, VIII, 115.

236
İsmail b. Ebû İsmail es-Sekafî-, kadı olarak Şerîk b. Abdullah en-Nehâî’nin ve harâc

sorumlusu olarak da Sâbit b. Mûsâ’nın bulunduğu kaydedilmektedir. 111

Valiler tayin edildikleri görevi devralmaya giderken malî işlere bakacak kâtibini

de bazen yanlarında götürmüşlerdir. Bu durum, önceki valinin kâtibinin işine son

verilmesi, âtıl halde beklemesi veya alt kademeye düşmesi gibi sonuçlara neden

olabilmiştir. Buna misal olması açısından şöyle bir hadisenin yaşandığı nakledilir:

Hârûnürreşîd zamanında Azerbaycan’a vali tayin edilen Hâşimî ailesinden biri, görev

yerine gitmeden önce yetenekli bir kâtip arar; ona işsiz kalmış bir kâtibi tavsiye ederler.

Vali, kâtibi imtihana tâbi tutar; yetenekli olduğunu görünce onu da yanında

Azerbaycan’a götürür. Eski vali, kâtibi ile birlikte görevi yeni valiye devreder. Buna

bağlı olarak malî kayıt defterleri de eski kâtipten yenisine intikal eder. Yeni kâtip,

önceki kâtip ile birlikte çalışmayı tercih eder. Birbiriyle uyumlu çalışabilen iki kâtip

arasında zaman içinde akrabalık bağı da kurulur. Üç yılın sonunda valinin görevi sona

erince kâtibi ile birlikte Bağdat’a döner. Yeni kâtip dönmeden önce görevini eski kâtibe

devreder. 112

Rakka valisi Abdullah b. Tâhir, Cezîre bölgesinde ortaya çıkan isyanı

bastırdıktan sonra 210/825-26 yılında vali olarak atanmış olduğu Mısır’a doğru hareket

eder. Remle ile Şam arasında iken firâsetten (fizyonomi) anlayan bir bedevî karşılarına

çıkar ve Abdullah’ın yanındakilerin simalarına bakarak onları tarif etmeye çalışır. Bu

yolculukta Abdullah’a eşlik edenler arasında haberi aktaran şair ve nedim Ebü’s-Semrâ

dışında harâc kâtibi İshak b. Ebû Rib‘î ve bedevînin Abdullah’ın veziri olarak tarif ettiği

İshak b. İbrahim er-Râfıkî vardır. Abdullah b. Tâhir’den önce her birini şiiriyle tarif

eden bedevî, Kâtip İshak hakkında şu dizeleri inşad eder:

Kitâbet sanatında apaçık dâhi bir kâtip görüyorum, Irak’tan aldığı edeb ışık saçıyor.

111
Taberî, VIII, 115.
112
Tenûhî, el-Ferec, III, 297-298.

237
 Hal ve hareketi, harâcı taksitlendirmede bilgili ve ileri görüşlü olduğuna şahitlik
ediyor. 113

Taşradaki kâtipler siyasî çalkantılar sırasında vali ile birlikte değerlendirilirdi.

Bu bakımdan valilerin uğradıkları kovuşturmalardan çoğu zaman kâtipler de nasibini

alırdı. Örneğin Muhammed b. Hâlid b. Abdullah el-Kasrî, Medine’de Haremeyn valisi

olarak bulunduğu sırada Alioğulları’ndan Muhammed en-Nefsüzzekiyye başkaldırır

(145/762). Halife Mansûr valiye onu yakalamasını emreder. Ancak vali bunu yerine

getiremeyince azledilir. Yeni vali Riyâh b. Osman ise, Medine’ye geldiğinde

Muhammed b. Hâlid’i malî konularda sorguya çeker. O da: “İşte kâtibim, o bunu

benden daha iyi bilir.” diye cevap verir. Bunun üzerine Riyâh, Muhammed’in mevlâsı

olan Kâtip Ebû Beşîr Rizâm’dan amirinin idaredeki yanlışlarını veya yolsuzluklarını

bildirerek onu küçük düşürmesini ister. Bunu yapmak istemeyen Rizâm’a günde yirmi

beş kırbaç vurularak işkence edilir. İşkencenin son raddesinde Riyâh, Rizâm’a

Muhammed b. Hâlid’in hesaba çekilmesini gerektirecek bir mektup getirir ve buna

binaen kendisinden Medine halkının huzurunda efendisinin aleyhinde beyanatta

bulunmasını ister. Rizâm, halkın karşısına çıkınca kendisinden istenileni yapmak yerine,

bu açıklamaya zorlandığını belirterek mektupta yazılanların asılsız olduğunu söyler.

Bunun üzerine kendisine yüz kırbaç vurulduktan sonra tekrar hapsedilir. Muhammed

en-Nefsüzzekiyye Medine’yi ele geçirene kadar da Muhammed b. Hâlid ile kâtibi

Rizâm hapiste kalırlar. 114

Valilerin azledilmesi ve akabinde sorguya çekilmesi özellikle malî işleri takip

eden harâc kâtibini de yakından ilgilendirmiştir. Örneğin 164/780-81 yılında Mehdî,

Basra valisi Muhammed b. Süleyman’ı azledince buraya yeni vali olarak tayin ettiği

Salih b. Dâvûd ile birlikte Horasanlı kâtip Asım b. Mûsâ’yı da harâc işleri için gönderir.

113
İbn Tayfûr, Bağdâd, 192-193; Taberî, VIII, 611. Ayrıca bk. İbn Asâkir, XLVII, 219-221.
114
Taberî, VII, 533-534; Cehşiyârî, 190-192.

238
Ayrıca yeni valiye önceki valinin kâtibi Hammâd b. Mûsâ’yı, vekili Ubeydullah b.

Ömer’i ve âmilleri sorguya çekmesini emreder. 115

Hârûnürreşîd, Horasan valisi Ali b. Îsâ b. Mâhân’ı azledip yerine Herseme b.

A‘yen’i tayin ettiğinde (192/807) isyan ihtimalini göz önünde bulundurarak bu işin

planlı bir şekilde ve gizlice yürütülmesini sağlar. Herseme de Horasan vilayetinin

merkezi Merv’e gelmeden önce, kaçma ihtimallerini hesaba katarak Ali b. Îsâ’nın

kâtiplerinin isimlerini bir bir tespit ettirir. Şehre ulaştığında ise şartların uygun olduğu

bir anda Ali b. Îsâ’ya Hârûnürreşîd’in el yazısının olduğu mektubu bildirip onu derhal

derdest eder. Peşinden çocuklarını, kâtiplerini ve âmillerini de tutuklar. Herseme görevi

tamamen devraldıktan sonra mezâlim mahkemesi kurarak halkın şikâyetlerini dinler ve

haksızlığa uğrayanların haklarını iade etmeye çalışır. Ayrıca yetkililerin zimmetlerine

geçirdikleri malları ortaya çıkarıp onlara el koyar. 116

Şehirlerin idaresinden her ne kadar vali sorumlu olsa da idarî hayatın sağlıklı

biçimde yürüyebilmesi kâtiplerin tuttuğu malî kayıtlarla mümkün olmuştur. Valinin bir

şehre gerçek anlamda hâkim olması, malî işlerin kontrolünü elinde tutmasına bağlıdır.

Mısır’da yaşanan şu hadise, taşra idaresinde kâtiplerin önemini anlamaya yardımcı

olmaktadır. Mısır’da iç karışıklık baş gösterince Bağdat’tan gönderilen Muhammed b.

Süleyman bölgede kontrolü sağlar ve Mısır’ın merkezi Fustat’tan ayrılırken suçlulardan

İbnü’l-Halencî’yi (veya el-Halîcî) yanında götürür. Bir yolunu bulup kaçan İbnü’l-

Halencî Mısır’a döner ve burada isyan bayrağını çeker. Bölgeye vali tayin edilen Îsâ en-

Nûşerî, İbnü’l-Halencî ile savaştığı sırada harâc sorumlusu Ebû Zünbûr Hüseyin b. Ali

el-Mâzerâî’yi yanına almayı ihmal etmez. Mücadelenin sonucunda Fustat’ı ele geçiren

(292/905) İbnü’l-Halencî, İbn Mûsâ en-Nasrânî’yi veziri ve onun kardeşi İbrahim b.

Mûsâ’yı harâc reisi olarak tayin eder. Zamanla civar beldelerden insanlar Mısır’a gelip

115
Taberî, VIII, 150.
116
Taberî, VIII, 328-332, 334-335.

239
İbnü’l-Halencî’ye katılır. İbnü’l-Halencî’nin askerlerinin sayısı 50 bini geçince onların

maaşını ödemek için bir hesap çıkarır. Şu var ki Vali Îsâ en-Nûşerî ile Mâzerâî Fustat’ı

terk etmeden önce hazinedeki yaklaşık 900 bin dinarı yanlarına almış, şehirden

çıktıklarında ise bu paranın tamamını dağıtmışlardır. Mâzerâî tedbirli davranıp

divanlarda harâc işiyle ilgili bilgileri içeren tüm kayıtları şehirden ayrılırken yanına

almıştır. Mâzerâî toprak (dıyâ‘) sahiplerinden kimin vergi ödeyip ödemediğinin

bilinmemesi için böyle yapmıştır. Buna ilaveten vergi işlerinden anlayanları ve kâtipleri

de beraberinde götürmüştür. Bu kişiler arasında İbn Hânî Vehb b. Ayyâş, İbn Bişr

olarak da bilinen İbnü’l-Mâşita, İshak b. Nusayr en-Nasrânî ve Ebü’l-Hasan el-Kâtib

vardır. Hal böyle olunca Mısır kâtipsiz kalır. Bu durumu dikkate almayan İbnü’l-

Halencî, kâtip bulmakta bir hayli zorlanır. Sonunda Ahmed b. el-Kûsî’yi Dîvânü’l-

i‘tâ’nın başına getirir. Bilahare malî sıkıntılar baş gösterince İbnü’l-Halencî halktan

harâc döneminde geri ödenmek üzere zorla borç para almaya başlar. Böyle yapması,

daha önce elde ettiği halk desteğini çok geçmeden yitirmesine neden olur. Daha sonra

Îsâ en-Nûşerî’nin ordusuyla girdiği savaşı kaybeden İbnü’l-Halencî’nin Fustat’ta

yakalanmasıyla isyan bastırılır (293/906). Vali Îsâ en-Nûşerî harâc işlerinin başına

tekrar Mâzerâî’yi getirir ve İbnü’l-Halencî’ye destek veren kâtipleri ve askerleri

cezalandırır. Bunlar arasında Serî b. Hüseyin el-Kâtib ile İbnü’l-Halencî’nin harcama

işlerine bakan İbnü’l-Cessâs’ın kâtibi Ahmed b. Yûsuf İbnü’d-Dâye de vardır. 117

Merkezden uzaklığına göre kâtipler için şartlar değişebilmiş, özellikle sınır

boylarında kâtiplik yapmak daha riskli bir durum arz etmiştir. Örneğin Mu‘tasım

zamanında Sehl b. Simbât, Afşin’in İrmîniyye âmiline saldırır. Âmil kaçarak canını güç

bela kurtarırken âmilin kâtibi öldürülür. Bu sebeple, bölgeye tayin edilen âmiller halka

117
Kindî, 260-262; İbn Tağrîberdî, III, 162-169; Yılmaz, Mu‘tazıd ve Müktefî, 337-345. Ahmed b. Yûsuf
bu gelişmeye bağlı birtakım ayrıntıları ve kendisinin nasıl affedildiğini bizzat eserinde anlatır. İbnü’d-
Dâye, el-Mükâfee, 105-107.

240
karşı müsamahakâr davranmaya ve düşük bir harâca razı olmaya başlar. 118 Vilayet

merkezlerindeki iç isyanlar sırasında ise kâtiplerin can güvenliği tehlikeye düşebilmiştir.

Örneğin 199/814-15 yılında Mısır’da babasına vekâleten valilik yapan Ubeydullah b.

Abbas b. Mûsâ’ya karşı askerler isyan eder. İsyancılar vali kâtibi Ebû Bişr Hasan b.

Ubeydullah el-Ensârî’yi öldürür ve Beytülmâl’deki 500 bin dinarı yağmalarlar. 119

Bir valinin değeri ve liyakati bazen kâtibine bakılarak anlaşılmıştır. Örneğin

Hüseyin b. Tâhir Irak’a geldiğinde, önceki halife Emîn’in tayin ettiği Kûfe valisi Abbas

b. Mûsâ’yı görevinde bırakır ve bazı yeni yerleşim birimlerinin idaresini de kendisine

verir. Abbas, Hüseyin’e teşekkür etmek maksadıyla yazdığı mektubu kâtibi ile gönderir.

Hüseyin, kâtip ile görüştüğünde onun haddini bilmeyen biri olduğuna şahit olur. Bunun

üzerine Abbas’ı, kendisini hakkıyla temsil edemeyen bir kâtip seçmesinden ötürü

kınayan bir mektup göndererek azleder. 120

Kâtipler, valilerin nasıl bir yönetim sergilediklerini en iyi bilen kişilerdir. Bu

yüzden valilerini denetleyen halifeler, kâtiplerin görüşüne de başvurmuştur. Buna örnek

kabilinden şöyle bir hadise yaşandığı nakledilmektedir: Mansûr, Abbâsî hanedanından

Abdülvehhâb b. İbrahim’i Filistin’e vali tayin eder. Abdülvehhâb halka baskı kurmaya

başlayınca, Mansûr Emevî halifesi Hişâm’a kâtiplik yapmış olan İbrahim b. Ebû

Able’yi huzuruna çağırır. Mansûr, İbrahim’e geldiği yerin durumu hakkında bilgi

vermesini isteyince, o da Emevî halifesi Abdülmelik’in evlatlarının ve kendisinin

[Mansûr’un] vali atama yazılarını (uhûd) okuyup karşılaştırdığını belirtir. Bu yazılar

arasında, ne yapılması gerektiğini en açık biçimde ifade edenin Mansûr’un yazısı

olduğunu ekler. Lakin Abdülvehhâb’ın istenilenin tam aksine hareket ettiğini söyler.

Mansûr, İbrahim’le birlikte gelen diğer bir Filistinli İbn Mihmer’e de valiyi sorar. O da

118
Belâzürî, Fütûh, 296.
119
İbn Zübeyr, ez-Zehâir, 226. Ayrıca bk. Kindî, 154-155.
120
Garsünni‘me, 252.

241
sembolik bir dille valinin halkı soyup soğana çevirdiğini ifade eder. Bunun üzerine

Mansûr valiyi derhal görevden alır. 121

Taşradaki vali kâtipleri, sorumlu oldukları bölgeyle ilgili bazı atamalarda söz

sahibi olmuşlardır. Ayıca vilayete bağlı küçük birimleri idare eden ve vergisini toplayan

âmil ve kâtip gibi memuriyetlere tayinde valiyi yönlendirdikleri veya ikna edebildikleri

görülmektedir. Bu durum halifelerin atama ve azil işlerinde yetkiyi vezirleri ve divan

reislerine devretmesine benzemektedir. Bunun bir örneğine, biraz da istisna

sayılabilecek bir duruma, Mansûr zamanında Mısır’da rastlanmaktadır. Nakledildiğine

göre Mısır’a vali tayin edilen Ma‘n b. Zâide’nin maiyetinde kabiliyetli kâtibi

Muhammed b. Abdullah İbnü’l-Mukaffa‘ bulunmaktadır. Bir adam, gelen kişinin uygun

bir işte vazifelendirilmesini isteyen ve henüz mührü kurumamış uydurma bir mektupla

çıkagelir. Olayın farkında olan Muhammed, durumu Ma‘n’a arz ettikten sonra adamı

Mısır’da geliri yüksek iyi bir yere tayin eder. Adam daha sonra Muhammed’e gelerek

Irak’a dönmek istediğini söyleyince Muhammed adama bin dinar verilmesini emreder

ve: “Eğer bize tekrar döneceksen dediğimi yap; yok eğer senin için dostumuz bize

mektup yazdıysa bekle de mühür kurusun.” diyerek durumun içyüzünü bildiğini adama

hissettirir. Sonra da: “Vallahi şayet bize karşı iyi niyet besliyorsan bu bizim nezdimizde

senin için en büyük vesiledir [referanstır].” diyerek adamdan memnun olduğunu ve

onunla çalışmaya devam etmek istediğini belirtir. 122

Valilerin emrinde çalışan kâtipler, zaman zaman resmî görevler dışında valilerin

birtakım şahsî işlerinde de aracı olmuşlardır. Buna ilişkin bir rivayete göre, Horasan

valisi Abdullah b. Tâhir’in kâtiplerinden biri, bir köle tüccarının kendisine arz ettiği bir

cariyenin olgunluk, görgü, akıl ve şiir bakımından eşsiz olduğunu fark edince durumu

Abdullah b. Tâhir’e mektupla bildirir. Abdullah kâtibine, bahsettiği cariyeye mektupta

121
Cehşiyârî, 209-210.
122
Belâzürî, Ensâb, IV, 317.

242
yazdığı bir beyti söyleyerek onun devamını getirmesini (icâze) ister. Bildiği takdirde

Horasan’ın harâcının tamamına karşılık dahi olsa cariyeyi satın almasını yazar. Bunun

üzerine kâtip beyti okur okumaz cariye sonraki beyti söyler. Kâtip de cariyeyi satın

alarak Abdullah’a getirmek üzere yola çıkar. Fakat cariye yolculuk esnasında ölür. 123

Kâtiplerden, valinin itibarını zedeleyecek davranışlar sergilemekten kaçınmaları

beklenmiştir. Konuyla alakalı şöyle bir olay nakledilmektedir: Me’mûn döneminin

sonlarında Musul valiliği yapan Mâlik b. Tavk’ı bedevî bir şair metheder. Şaire takdir

edilen 10 bin dirhemi valinin kâtibi çok bularak 2 bin dirhem verilmesini sağlar. 2 bin

dirhemi beğenmeyen şair, valiyi hicvettiği şiirini yazdığı kâğıt parçasını caizeyi aldığı

mendilin içinde bırakarak uzaklaşır. Vali, çok ağır sözler içeren bu şiiri okuyunca

kâtibin boynunun vurulmasını emreder. Diğer taraftan şair aranır, ancak bulunamaz. 124

3.5. Komutanlar ve Emîrülümerâlarla İlişkiler

Birçok devletin kuruluş dönemlerinde olduğu gibi Abbâsîler’de de ilk etapta

güçlü komutanlar etkin konumdaydı. Devletin temellerinin atıldığı günden itibaren

merkezden çevreye doğru hâkimiyetin pekiştirilmesi için askerî güce başvurulmuştur.

Askerî vasıflarıyla öne çıkan komutanlar, vilayetlerde istikrarı sağladıktan sonra

genellikle bu bölgeleri bir süre vali olarak yönetirlerdi. Merkeze bağlılıkları ölçüsünde

görevlerinde bırakılan bu valiler, itaatten uzaklaştıkça merkez tarafından bir tehdit

olarak görülmeye başlanır ve onlar için hal çareleri aranırdı. İstikrarın askerî güçle

sağlanmış olduğu vilayetlere, bir sonraki aşamada genellikle bürokrat kökenli valiler

tayin edilirdi. Ancak bir bölgede tekrar isyan baş gösterdiğinde ve mevcut vali

tarafından bu isyan bastırılamadığında bu kez yeniden güçlü bir komutan devreye girer

ve isyanı bastırdıktan sonra bölge valisi olarak göreve başlardı.

123
Veşşâ, el-Fâdıl, 232-233.
124
Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, I, 638-639.

243
 Abbâsî tarihinde halife, vezir ve valilerde görüldüğü gibi önde gelen

komutanların da özel kâtipleri olurdu. Bu kâtipler, komutanların yazışmalarını

yürütmenin yanı sıra malî işlerini de takip ederlerdi. Bununla beraber komutan

kâtiplerinin orduyla ilgili meseleler ve kurallar hakkında bilgi sahibi olmaları

beklenirdi. 125 Ayrıca özel kâtiplerde çokça rastlanan bir durum olan hizmetinde

bulunduğu kişiye akıl hocalığı yapmak, bu kâtipler için de geçerliydi.

Nüfuzlu komutanlar siyasî çekişmelerde nasıl hareket edecekleri konusunda

kâtiplerinin görüşüne başvururlardı. Konu ile ilgili şu hadise bu hususu destekler

mahiyettedir: Abbâsî ihtilali başarıyla sonuçlandığında Ebû Müslim’in konumu her

geçen gün daha bir güçlenir. Bu durumdan rahatsız olan Halife Mansûr, onu ortadan

kaldırmanın yollarını aradığı sıralarda, halifenin amcası Abdullah b. Ali Şam’da isyan

eder. Mansûr, iki düşmanını karşı karşıya getirme düşüncesiyle amcasının üzerine Ebû

Müslim’i göndermeyi planlar. Mansûr, Ebû Müslim’den bu konuda yardım ister. Ebû

Müslim halifenin niyetini sezer ve huzurdan ayrılıp evine gelince meseleyi kâtibiyle

istişare eder. Kâtibinin görüşüne başvurmak maksadıyla şöyle der: “Bana ne bu iki

adamdan! En iyisi Horasan’a gidip bu iki koçu kendi hallerine bırakmak. Onlardan galip

geleni bize yazdığında, biz de ona cevaben: ‘Duyduk ve itaat ettik.’ diye yazarız.

Böylece o, kendisine iyilikte bulunduğumuzu ve onun için çalıştığımızı düşünür.”

Kâtibi ise durumu şöyle değerlendirir: “Horasan halkına seni kınamalarına fırsat

vermenden ve bir işte vermiş olduğun kesin sözden caydığını görmelerinden Allah seni

korusun.” Ebû Müslim: “Yazıklar olsun sana! Savaşlar dışında kılıç ve işkenceyle

öldürdüğüm kişilere baktım, onların 100 bin insan olduğunu gördüm. Allah katında bu

az bir şey değildir.” diye karşılık verir. Sonuçta Ebû Müslim, kâtibinin görüşüne uygun

bir kararla Mansûr’un çağrısına olumlu cevap verir. 126

125
İbn Halef, 59.
126
Ya‘kûbî, Târîh, II, 255.

244
 Önde gelen komutanlar, zaferle çıktıkları savaşlardan elde edilen gelirlerde

tasarrufta bulunmaya meyilli, dolayısıyla bazı komutanların, belli bir süre sonra büyük

servet sahibi oldukları görülmüştür. Gerek vilayetlerde vali olarak bulunan komutanlar

gerekse merkezdeki orduların başında bulunan üst düzey komutanlar, elde ettikleri

servetin kaydı ve tasarrufu konusunda malî işlerden anlayan kâtiplerden yararlanma

yoluna gitmişlerdir.

Abbâsîler’in kuruluş aşamasında Ebû Müslim el-Horasânî, Şam bölgesinde isyan

etmiş olan Abdullah b. Ali’yi uzun bir çabanın sonunda dize getirir ve Abdullah’ın

geride bıraktığı -çoğu Emevîler’den kalan- değerli mallara el koyar. Ancak öteden beri

Ebû Müslim’le araları iyi olmayan Halife Mansûr, bu gelişme karşısında malların

sayımı ve tespiti için Ebü’l-Hasîb’i 127 gönderir. Halifenin bu tavrı Ebû Müslim’i son

derece kızdırır, hatta halife ile aralarının daha da açılmasına neden olacak sözler sarf

eder. 128 Öte yandan Ebû Müslim’in sekiz yıllık komutanlığının sonunda, öldürüldüğü

zaman Rey’de muhafaza edilen büyük bir hazinesi olduğu kaydedilmektedir. 129

Komutanların malî işlerine vekâlet etmek, kâtip için tehlikeli bir durum arz

edebilmiştir. Buna örnek olarak şöyle bir hadise rivayet edilmektedir: Me’mûn ve

Mu‘tasım dönemlerinin önde gelen komutanı Uceyf b. Anbese’nin arazilerine (dıyâ‘),

Mütevekkil döneminde vezirliğe yükselecek olan Muhammed b. Fazl el-Cercerâî

vekâlet etmektedir. Uceyf, arazilerinin gelirlerini düşürdüğü ve arazileri gerektiği gibi

değerlendirmediği gerekçesiyle Muhammed’i öldürmeye karar verir. Uceyf’i bu

127
Bazı kaynaklarda Mansûr’un Yaktîn b. Mûsâ’yı -ve beraberinde başka birini- gönderdiği belirtilir.
Fesevî, I, 119; Dîneverî, 549; el-İmâme ve’s-Siyâse, II, 183; İbn A‘sem, VIII, 357; Mes‘ûdî, Mürûc, III,
241; Makdisî, el-Bed’, VI, 78. İbn Kuteybe zamanını belirtmeksizin malların sayımı için Yaktîn’in
gönderildiğini söyler (Uyûnu’l-Ahbâr, I, 67). Ya‘kûbî ise gönderilen kişileri Yaktîn b. Mûsâ ve
Muhammed b. Amr en-Nasîbî et-Tağlibî şeklinde kaydeder (Târîh, II, 256). Ayrıca bk. Taberî, VII, 482-
483.
128
Taberî, VII, 478, 482.
129
Taberî, VII, 497; Zorlu, 98.

245
kararından kâtibi vazgeçirir ve durumun net olarak anlaşılana kadar Muhammed’in

kendi yanında hapsedilmesine Uceyf’i razı eder. Muhammed gözaltında iken,

Mu‘tasım’ın Ammûriyye seferi (223/838) dönüşünde Uceyf’in de içinde bulunduğu bir

darbe ile Abbas b. Me’mûn’u halifeliğe getirme girişimi başarısız olur. Akabinde Uceyf

öldürülür. Bunu haber alan kâtibi, Muhammed’i serbest bırakır. Muhammed Sâmerrâ’ya

gelerek divan reisi ile görüşür ve burada işe başlar. 130

Komutanların mektuplarında kullandıkları üslup, diğer devlet adamlarıyla

münasebetin mahiyetini belirlemede etkili olabilmiştir. Konuyla alakalı şöyle bir haber

nakledilmektedir. Me’mûn döneminin önde gelen kâtiplerinden ve Hasan b. Sehl’in

nezdinde itibarı bulunan Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Abdüla‘lâ el-İskâfî daha sonraki

zamanlarda Komutan Boğa el-Kebîr’in kâtipliğini yapmaya başlar. Boğa, Ali’nin

mallarına ve arazilerine (dıyâ‘) el koyar, onu hapseder ve her türlü zulmü ona reva

görür. Abdullah b. Tâhir (ö. 230/844) bir süre sonra Boğa’dan kendisine gelen

mektuplarda üslubun değiştiğini; muhabbet, ihtiram ve şükran ifadelerinin ihmal

edildiğini fark edince bunun nedenini merak edip araştırır. Kâtibin başına gelenleri

öğrenir ve kendisiyle Boğa arasında dostane ilişkilerin oluşmasına vesile olan kâtibin bu

durumdan kurtarılıp görevinin kendisine iade edilmesi için şurta amiri İshak b. İbrahim

et-Tâhirî’yi vazifelendirir. İshak, Abdullah’ın isteğini Boğa’ya iletmesi ile kâtip

hapisten kurtulur ve eski görevinin başına döner. 131

Abbâsî ordusu bazı dönemlerde askerlerin yeterlilikleri ve birliklerin düzeni

açısından denetlenirdi. Askerî kabiliyetleri zayıf olanlar, ordudan ihraç veya geri

hizmetlere sevk edilirlerdi. Ordudaki tasfiye hareketlerinde askerlerin menşei de zaman

zaman etkili olurdu. Özellikle bazı komutanlar, ordudaki kontrolü ellerinde tutmak için

130
Tenûhî, el-Ferec, II, 26-28. Beyhakî’nin de yer verdiği bu hadise Cercerâî’nin huzurunda anlatılmış;
ancak ilgili olay Cercerâî’nin değil, Ömer b. Amr el-Karkâre adında bir kâtibin başından geçmiştir. (el-
Mehâsin, 385-386).
131
Tenûhî, el-Ferec, II, 162-163; Sıbt İbnü’l-Cevzî, XIV, 400.

246
bu konuda halifeye telkinde bulunur ve planladıkları doğrultuda hedeflerine ulaşırlardı.

Ordudaki tasfiye hareketinde kâtipler de görev alırdı. Bir habere göre, Me’mûn ile Emîn

arasındaki iç savaş ve sonrasındaki isyanların bastırılmasının ardından Me’mûn

Bağdat’a gelip yerleşir ve sükûnet sağlanır. Böyle bir zamanda ordu komutanı Humeyd

b. Abdülhamîd, Me’mûn’a gelerek kargaşa döneminde Horasanlı olduklarını

söyledikleri halde aslında öyle olmayıp işe yaramayan bedevî ve bozguncuların orduya

katıldıklarını ve bunların adlarının kütüklerde yazılmayı hak etmediğini arz eder. Aynı

şekilde Horasan halkından bir topluluğun da değerli devlet arazilerini hak etmedikleri

halde mülk edindiklerini bildirir. Humeyd, bu durumun devlet bütçesi için büyük bir

külfet oluşturduğunu söyleyerek Me’mûn’u orduda bir eleme yapmaya ikna eder.

Me’mûn, Humeyd’i Atâ’ divanının başına getirerek orduyu yeniden düzenlemekle

görevlendirir ve askerlere iki ayda bir maaş verilmesini emreder. Aslında devletin

uğradığı zarardan daha ziyade kendi menfaatini ve otoritesini düşünen Humeyd, bu işi

ordu kâtiplerinden Mahmud b. Abdülkerim’e havale eder. Mahmud, Humeyd’in

maksadını bildiği için askerlere geçmişe dayalı birikmiş bir kinle yaklaşır. Maaşları

kısmak ve devlet mülklerini sahiplerinin elinden almakla işe başlar. Akabinde

kasabalara adam göndererek üst tabaka (ehlü’ş-şeref ve’l-büyûtât) üzerinde baskı kurar.

Kin ve intikam duyguları ile onları bezdirir. Mahmud’un çirkin ve inatçı tutumu

neticesinde bir grup asker maaş almaya gelmez, böylece kütüklerde isimlerinin karşılığı

boş kalır. Horasan’da iken Tâhir b. Hüseyin’le birlikte orduya katılanlar da bu

baskılardan nasibini alır. Böylece çok sayıda kişi, asker kütüklerinden düşer. Kargaşa

döneminde mallarını büyük ölçüde yitirmiş olan Humeyd’in tekrar devletten

nemalanmak için başvurduğu bu tasfiye hareketi tamamlanınca Me’mûn geri kalan

askerlere maaşlarının eksiksiz verilmesini emreder. Sonuçta Humeyd’in emeline alet

247
olan ordu kâtibi Mahmud, halk tarafından kınanır; Bağdat’ta geçtiği yollarda ve

göründüğü meclislerde ona lanet okunur. 132

Me’mûn döneminin sonlarından itibaren Abbâsî ordusunda Türk unsuru artmaya

başlamıştır. Mu‘tasım döneminde başkentin Sâmerrâ’ya taşınmasının ardından orduda

Türk nüfuzu bariz biçimde hissedilmiştir. İlk zamanlarda Bizans üzerine yapılan

seferlerde ve büyük isyanların bastırılmasında yararlılık gösteren Türk birlikleri,

Mütevekkil dönemine gelindiğinde halifenin otoritesini tehdit eden bir güç haline

gelmiştir. Mütevekkil, ordudaki Türk nüfuzunu kırmaya çalışmış; ancak bunun bedelini

canı ile ödemiştir (247/861). Bu hadiseden itibaren Mu‘temid döneminin sonlarına

doğru halife naibi Muvaffak’ın otoritesini kurmasına kadar siyasete Türk komutanlar

yön vermiştir. İç karışıklıkların ve ciddi otorite boşluğunun meydana geldiği bu

dönemde güçlü komutanların hizmetinde bulunan kâtipler dikkat çekmiş ve buna bağlı

olarak askerî bürokratik bir yapı şekillenmiştir.

Komutanların siyasî güçlerini yitirmeleri ve felakete sürüklenmeleri kâtiplerini

de doğrudan etkileyen bir durumdur. Bu meyanda şu hadise zikredilmeye değerdir:

Mütevekkil zamanında geniş yetkilerle donatılmış olan Îtâh (İnak) 234/849 yılında

gözden düşer, bir sonraki yıl tutuklanır ve zindanda ölür. Bu gelişme esnasında Îtâh’ın

yanı sıra oğulları Mansûr ve Muzaffer ile Îtâh’ın iki kâtibi tutuklanıp Bağdat’ta getirilir

ve sorgulanırlar. O vakitler bu iki kâtipten Süleyman b. Vehb, Îtâh’ın idarî işlerinden

(a‘mâlu’s-sultân) sorumludur. Kudâme b. Ziyâd en-Nasrânî ise bütünüyle Îtâh’ın

arazilerinin (dıyâ‘) başında bulunmaktadır. İki kâtip Bağdat’ta hapsedildikleri sırada

işkence görür. Bu gelişmelerin ardından Kudâme müslüman olur. Mansûr ve Muzaffer

ise bir süre daha hapiste kalır. 133 Büyük ihtimalle bu hadiseye bağlı olarak Süleyman b.

Vehb’in bir dönem Îtâh’tan güç bularak vezir gibi davrandığı kaydedilir. 134

132
Câhız, “Zemmü Ahlâki’l-Küttâb”, 206-208.
133
Taberî, IX, 166-169.

248
 Vâsık zamanında komutan Eşnâs batı bölgesine -Cezîre, Şam, Mısır ve

Mağrib’e- vali tayin edilince, onun işlerini düzenleyen kâtibi Ahmed b. el-Hasîb,

bölgenin idarî işlerine de bakmaya başlar. Fakat bir süre sonra Ahmed’in bu görevi

sırasında büyük servet edindiği yönünde halifeye şikâyetler arz edilir. Bunun üzerine

Ahmed ve kardeşi İbrahim’in mallarına el konulur. Hatta bu tahkikat sırasında iki

kardeşle birlikte anneleri de işkence görür. 135

Müstaîn halife olunca, teamüllere aykırı olarak vezirliğe asker kökenli Otamış’ı

getirir. Halife, Beytülmâl üzerindeki tasarrufları konusunda Otamış’ı, Şâhek el-Hâdim’i

ve annesini serbest bırakır. Onlar da devlet malını diledikleri gibi kullanmaya başlarlar.

Müstaîn’in annesinin kâtibi o dönemde Seleme b. Saîd en-Nasrânî’dir. Ülkenin dört bir

yanından gelen gelirler adeta bu üç kişinin elinde toplanır. Otamış Beytülmâl’i silip

süpürür. Öte yandan Müstaîn, oğlu Abbâs’ı Otamış’ın gözetimine bırakır. Otamış kendi

zimmetine geçirdiği kimi malları, Abbas adına harcıyor gibi gösterir. Dîvânu’d-dıyâ‘

reisi Düleyl b. Yakûb en-Nasrânî de bu durumdan fazlasıyla nemalanır. Bütün bunlar

olurken Türk askerleri (mevâlî) ise malî açıdan zor zamanlar geçirir. İki Türk komutanı

Boğa es-Sağîr ile Vasîf’in öncülüğünde ayaklanan Türk ve Ferganalı askerler Otamış’la

birlikte kâtibi Şücâ‘ı da öldürürler. Otamış’ın evi yağmalanır ve kendisinden geriye

kalan mallarına el konulur (249/863). 136

Müstaîn zamanında Vasîf et-Türkî, devlet işlerini yürüten kişi (müdebbirü’l-

emr) olarak tarif edilir. Otamış’tan boşalan vezirlik makamına Vasîf’in kâtibi Ahmed b.

Salih b. Şîrzâd getirilir ve Müstaîn’in mührünü taşıma görevi kendisine verilir. 137

Müstaîn döneminde komutanlar arasındaki nüfuz yarışı ileri noktalara taşınır.

Halife de bu kavgadan kendi lehine yararlanmaya çalışır. Komutanlar arasındaki

134
Tenûhî, el-Ferec, I, 212.
135
Ya‘kûbî, Târîh, II, 337, 338.
136
Taberî, IX, 263-264.
137
Taberî, IX, 275.

249
kavganın alevlenmesinde kâtiplerin de etkisinin olduğu ayrıca dikkat çekmektedir.

Müstaîn ile Mu‘tez arasında başlayan taht kavgası, her ne kadar komutanların

nüfuzunun bir uzantısı olsa da, bu gelişmelerin kıvılcımını tutuşturan asıl kâtipler

olmuştur. Hadisenin şöyle cereyan ettiği kaydedilir: Komutan Bâğir et-Türkî, Kûfe

Sevâdı’ndaki arazilerini bir dihkana yıllık 2 bin dinar karşılığında damân olarak verir.

Bu araziden gelen gelirleri Bâğir’in Yahudi kâtibi takip eder. Bâğir’in vekiline Ahmed

İbn Mârimme adında biri saldırır. Bunun üzerine İbn Mârimme bir süre hapsedilir,

serbest kaldıktan sonra Sâmerrâ’ya gelerek arkadaşı Düleyl b. Ya‘kûb ile görüşür.

Düleyl o vakitler, Boğa es-Sağîr eş-Şarâbî’nin kâtipliğini ve işlerini yürütmektedir.

Düleyl, Boğa’nın komutanları arasında bulunan Bâğir’in İbn Mârimme’ye zarar

vermesine mâni olur. Bâğir bu yüzden Düleyl’e kin güder ve onu öldürmek ister. Bâğir,

bu niyetini Boğa’ya açar. Ancak Bâğir’in şerrinden çekinen Boğa, halifenin ve

kendisinin işlerinin Düleyl’in elinde olduğunu belirterek yerine başkasını tayin edene

kadar sabretmesini söyler. Boğa, Düleyl’e bir süre ortalıkta görünmemesini tembihler ve

işleri bir önceki kâtibi Muhammed b. Yahyâ b. Fîrûz’a havale eder. Boğa, Düleyl ile

Bâğir’i her ne kadar barıştırmaya çalışsa da Bâğir tehdide devam eder. Bunun üzerine

Düleyl, Boğa ile Bâğir’i karşı karşıya getirmek için uğraşır. İki komutan arasında

başlayan kavga, Bâğir’in ölümüyle son bulur. Bâğir’in askerleri isyan ederek sarayı

kuşatır. Bu durum karşısında Müstaîn, önde gelen komutanları Boğa ve Vasîf, veziri

Ahmed b. Salih b. Şirzâd, Şefîk el-Hâdim ve Düleyl ile birlikte Sâmerrâ’yı terk edip

Bağdat’a gider (251/865). Sarayın terkedildiğini öğrenen isyancılar, Düleyl’in evini

tepeden tırnağa yağmalarlar. İsyancılar, Müstaîn’in annesinin kâtibi Seleme b. Saîd en-

Nasrânî ve İbrahim b. Mihrân en-Nasrânî el-Askerî’nin evlerine saldırmaya çalışırlar;

ancak komşuları buna engel olur. Halifeyle birlikte Bağdat’a gidenler arasında üst düzey

250
kâtipler de vardır. Bununla beraber Türkler Sâmerrâ halkının Bağdat’a gitmesini

önlemek için sert tedbirler alırlar. 138

Mu‘tez zamanında Komutan Mûsâ b. Boğa siyasî hayatta fazlasıyla etkiliydi.

Öyle ki halife gibi hareket ettiği, buna bağlı olarak kâtiplerinin de vezir mesabesinde

oldukları kaydedilir. Mûsâ, ilerleyen yıllarda vezirliğe kadar yükselecek olan Sâid b.

Mahled’i kâtip edinince, divan reisleri Ebû Nûh Îsâ b. İbrahim ve Hasan b. Mahled’in

Sâid’e karşı tavırları değişir. Öncesinde bir arazi meselesi yüzünden Sâid ile ters düşen

Ebû Nuh, bu hadiseden sonra Hasan b. Mahled’in girişimi neticesinde Sâid ile uzlaşma

yoluna gider; üstelik kızını Sâid ile evlendirerek aralarında akrabalık bağı tesis eder. 139

Mu‘tez zamanında halifeye söz geçirebilen komutan Salih b. Vasîf, askerlerin

maaşı vaktinde ödenemeyince bu durumdan Vezir Ahmed b. İsrâîl’i, Mu‘tez’in annesi

Kabîha’nın kâtibi Hasan b. Mahled’i ve Dîvânü’d-dıyâ‘ reisi Ebû Nûh Îsâ b. İbrahim’i

sorumlu tutar. Bu kâtiplerin büyük servet elde ettiklerinden hareketle onları tutuklar,

onlara işkence eder ve mallarını müsadere etme yolları arar. Kâtipler ile komutanlar

arasında başlayan bu kavga, Mu‘tez’in hal‘ edilip hapsedilmesi ve ardından ölümüyle

sonuçlanır (255/869). 140 Salih ve ona tâbi askerler Mühtedî’yi halifeliğe getirirler. Bu

hadiseler sırasında Kabîha, Salih’i öldürtüp baskısından kurtulmayı kafaya koyar. Bu

maksatla Salih’in gadrine uğramış bazı kâtiplere iş birliği çağrısında bulunur. Fakat

kâtipler, Salih’in tekrar kendilerine işkence edeceğinden korktukları için Kabîha’ya

olumlu cevap vermezler. Kabîha, bu durum karşısında gizlediği servetle kaçıp

kurtulmaya çalışır, fakat yakalanır ve 500 bin -diğer bir rivayete göre 2 milyon- dinar

değerindeki servetine el konulur. 141 Mühtedî’nin halifeliğinin ilk günlerinde Salih,

kâtiplerin ve sabık halifenin destekçilerinin mallarına el koymaya başlar. Ahmed b.

138
Taberî, IX, 278-283; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VI, 207-210.
139
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 78-82.
140
Ya‘kûbî, Târîh, II, 354; Taberî, IX, 387-389.
141
Taberî, IX, 393-395.

251
İsrâîl, Hasan b. Mahled ve Ebû Nûh’u yeniden hesaba çeker. Bazı devlet adamlarının

tahrikiyle Ahmed ve Ebû Nûh işkence ile öldürülür. Hasan b. Mahled ise doğru

beyanatta bulunması ve halifenin şefaatiyle ölmekten kurtulur. 142

Muktedir döneminde kimin vezir olacağı konusunda başkomutan Mûnis başta

olmak üzere bazı komutanlar söz sahibiydi. Vezirlik makamına gelmeye çalışan

Hüseyin b. Kâsım, sadece halifenin istemesiyle bu işin olamayacağını anlayınca

komutanlarla arasını düzeltmeye ve onları bu işe ikna etmeye çalışır. Bu konuda

doğrudan komutanlarla görüşmek yerine, onların kâtiplerini aracı olarak kullanır.

Hüseyin, ilkin Râik’in komutan iki oğluna kâtiplik yapan İbrahim en-Nasrânî ile

görüşür ve onlara birtakım vaatlerde bulunur ve böylece arayı düzeltmiş olur. Ardından

Şefî‘ el-Muktedirî’nin kâtibi Ebû Nasr Velîd b. Câbir ve Mûnis’in kâtibi Istafan b.

Ya‘kûb ile irtibata geçer. Istafan, vezir olabilmesi için Mûnis’in hâcibi Yelbak’ın kâtibi

Ebû Ali et-Taberî’yi de ikna etmesi gerektiğini söyler. Hüseyin, Ebû Ali ile irtibata

geçer. Ebû Ali, Hüseyin ile Yelbâk’ı buluşturur ve Hüseyin’in dürüst biri olduğunu,

Mûnis ve adamlarına karşı herhangi bir düşmanlığının bulunmadığını Yelbâk’a söyler.

Hüseyin de Yelbâk ve kâtibini değerli iktâ arazileri vermeyi vadetmek suretiyle ikna

eder. Bunun üzerine Yelbâk, Hüseyin’in vezirliği konusunda Mûnis’i ikna eder.

Mûnis’in Muktedir’le görüşmesi neticesinde Hüseyin b. Kâsım’ın vezir olmasına karar

verilir (319/931). 143

Abbâsî Devleti’nde emîrülümerâlık makamının ihdas edilmesiyle birlikte bu

makama gelenler siyasî ve askerî kararlar almada en yetkili kişiler haline gelmiştir.144

Vezirlerin idarî hayatta etkinliklerini kıran bu gelişme, divan reislerini de kısmen pasif

hale getirmiştir. Öte yandan onlar için hesap verilecek merci olarak vezirliğin yerini

142
Ya‘kûbî, Târîh, II, 355; Taberî, IX, 396-399. Beyhakî, 392-393.
143
Miskeveyh, Tecârib, V, 298-299; Hançabay, 165-168.
144
Emîrülümerâlık müessesesinin ortaya çıkışı, işleyişi ve yürürlükte olduğu dönem hakkında geniş bilgi
için bk. Güzel, 62-105.

252
emîrülümerâlık almıştır. Şöyle ki İbn Râik 324/936 yılında emîrülümerâ olarak tayin

edildiğinde ordu başkomutanlığını üstlenmenin yanı sıra harâc ve dıyâ‘ ile alakalı işler

ve bütün bölgelerdeki yöneticileri atama yetkisi de kendisine bırakılmıştır. Hal böyle

olunca divanlardaki bütün görevliler İbn Râik’in huzuruna vararak kendisine

bağlılıklarını bildirmişlerdir. Böylece vezirlik işlevsiz hale gelmiş, bu makama

gelenlerin sadece adları vezir olarak kalmış, bütün devlet işlerini İbn Râik ile kâtibi

yürütmeye başlamıştır. Civar bölgelerden gelen gelirler doğrudan emîrülümerânın

hazinesine girmeye başlamış ve Beytülmâl anlamını yitirmiştir. 145 İbn Râik’in

kâtipliğini yapan Sılhî’nin iki oğlu idarî işleri yürütmüştür. Daha sonra bu görevi

Hüseyin b. Ali en-Nevbahtî üstlenmiştir (325/937). 146 Nevbahtî üç ay sonra hastalanınca

İbn Râik onun yerine Ebû Abdullah Ahmed b. Ali el-Kûfî’yi kâtip edinmiştir. 147

İbn Râik’ten sonra emîrülümerâlık makamına getirilen Beckem de (326/938)

devlet işlerini kâtipleri -önce İbn Şirzâd, daha sonra Ebû Abdullah el-Kûfî- vasıtasıyla

yürütmüştür. Bu dönemin vezirleri Süleyman b. Hasan ve Ahmed İbn Meymûn ikinci

planda kalmıştır. 148

Emîrülümerâ kâtibi, sahip olduğu yüksek mevkiye binaen fırsattan istifadeyle

zimmetine para geçirebilmiştir. Örneğin Beckem’in kâtibi Ali b. Halef b. Tayyâb

açıktan ve gizliden yaklaşık 1 milyon dinarı zimmetine geçirmiştir. Bu durum Beckem’e

bildirilince o da Ali b. Halef ile kardeşini tutuklamış, yerine Ebû Ca‘fer Muhammed b.

Yahyâ b. Şirzâd’ı kâtip edinmiştir (327/938-39). 149

Emîrülümerâ kâtibi olmak, beraberinde birtakım sırlara vukufiyeti getirmiş, bu

sırları ifşa etmek ise ağır bedeller ödemeye sebebiyet vermiştir. Bu konuda şöyle bir

145
Ağırakça, 83-84.
146
Sûlî, Ahbâru’r-Râzî ve’l-Müttakî, 87.
147
Sûlî, Ahbâru’r-Râzî ve’l-Müttakî, 106; Hemedânî, 305, 309.
148
Ağırakça, 108, 117; Hançabay, 226-228.
149
Sûlî, Ahbâru’r-Râzî ve’l-Müttakî, 132.

253
hadise nakledilmektedir. Emîrülümerâ Beckem’in sarayının ve maiyetindeki kimselerin

harcamalarını takip eden bir kâtibi vardır. Beckem Dicle üzerinden Vâsıt’a Berîdîler

üzerine sefere çıktığı sırada onu da yanına alır (328/940). Yolda güverteye bir kuş

konar, yakalanıp Beckem’e götürülen kuşun kuyruğunda bir mektup olduğu fark edilir.

Mektuptaki yazının bahsi geçen kâtibe ait olduğu ve onu Abdullah el-Berîdî’nin

yanında bulunan kardeşine yazmış olduğu anlaşılır. Mektup, Beckem’in Vâsıt’a doğru

yola çıktığını ve geriden gelen ordu hakkında birtakım sırları bildirmektedir. Kâtip,

yazısı tanındığı için suçunu itiraf etmek zorunda kalır. Beckem kâtibin derhal orada

öldürülmesini emreder. Maiyetindekiler, kâtibin üzerine kargılar fırlatmak suretiyle onu

öldürüp cesedini nehre atarlar. 150

Emîrülümerâ kâtipleri devlet kademelerine kendi adamlarını yerleştirmeye ve

onlara geniş yetkiler tanımaya meyilli, dolayısıyla ikbal günleri de birbirine bağlı

olmuştur. Bu duruma örnek kabilinden şu hadise anılmaya değerdir. Emîrülümerâ

Beckem’e yaklaşık on dokuz ay kadar kâtiplik yapan ve idarî işlerde en yetkili kişi

konumunda bulunan İbn Şirzâd, Vezir Ebû Abdullah el-Berîdî’yle birlikte Beckem’e

karşı tezgâh kurduğu ortaya çıkınca görevinden azledilir. 200 bin dinar para cezasına

çarptırılır ve evi dışındaki bütün serveti elinden alınır (329/940). Yerine Ebû Abdullah

el-Kûfî getirilir. Daha sonra İbn Şîrzâd ve onunla birlikte hareket eden bazı kâtiplerle

âmiller tutuklanır ve malları müsadere edilir. 151

Emîrülümerâ kâtibi, halife nezdinde bir devlet adamının bağışlanmasında etkili

olabilmiştir. Şöyle ki Halife Râzî, Abdurrahman b. Îsâ’yı vezirlikten azlettikten sonra

onu kardeşi Ali b. Îsâ ile birlikte cezalandırmayı düşünür (324/936). Emîrülümerâ İbn

Râik’in kâtibi Hasan b. Muhammed es-Sılhî halifenin huzuruna çıkarak özellikle Ali b.

150
Miskeveyh, Tecârib, VI, 22-23; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VII, 85; Ağırakça, 152-153.
151
Sûlî, Ahbâru’r-Râzî ve’l-Müttakî, 147-148; Tenûhî, el-Ferec, IV, 28-29; Miskeveyh, Tecârib, VI, 24.

254
Îsâ’nın devlet için geçmişte yapmış olduğu hizmetleri hatırlatarak şefaatçi olur ve iki

kardeşin affedilmesini sağlar. 152

3.6. Kâtip Kökenli Aileler ve Siyasî Etkinlikleri

Devletlerin ömrü uzadıkça siyasî hayata yön veren nüfuzlu ailelerin ortaya

çıkması mümkün hale gelir. Erken dönem İslam tarihinde kâtipliğin önemli ölçüde

babadan oğula geçen bir meslek olması da bu durumu destekler mahiyettedir. Yukarıda

da değinildiği üzere yıllar süren gizli bir ihtilal hareketi neticesinde Abbâsîler

Emevîler’e son verince kâtipler çok geçmeden yeni devletin hizmetine girdiler.

Emevîler döneminde kâtiplikle temayüz etmiş kimi aileler, Abbâsîler zamanında daha

fazla nüfuz elde etmeyi başardılar. Öte yandan İslam toplumunda sınıflar arası geçişin

esnekliğine bağlı olarak kuruluşundan itibaren Abbâsîler’in hizmetinde çok sayıda yeni

kâtip aile temayüz etti. Bu ailelerden bazılarının siyasî nüfuzlarının iki asırdan fazla,

bazılarının ise çok kısa sürdüğü dikkat çekmektedir. Bu başlık altında, fertleri kâtiplik

mesleğinde öne çıkmış ve üst düzey görevlere gelmiş aileler ele alındı. İlgili aileler

siyasî ve idarî hayatta etkilerinin görülmeye başladığı dönemden itibaren kronoloji

esasına göre işlendi. Aile fertlerinden vezirlik, hâciblik, valilik ve divan reisliği gibi

görevler üstlenmiş kişiler özellikle tespit edilmeye çalışıldı. Bununla birlikte bahsi

geçen ailelerin bürokrasideki nüfuzlarını nasıl elde ettikleri, ne kadar koruyabildikleri

ve gözden düşmeleri gibi konulara yer verildi. Ayrıca ailenin dinî, mezhebî, etnik ve

coğrafî kökenine değinildi.

Kâtiplerin siyasete yön vermeleri, Emevîler döneminde de rastlanılan bir

durumdur. Siyasette Arapların söz sahibi olması ve mevâlî unsurlardan sadece

yetenekleri çerçevesinde sınırlı biçimde yararlanılması, kâtiplerin aile düzeyinde nüfuz

elde etmelerine imkân tanımamıştır. Yine de bu dönemde Sercûn, Üsâme es-Selîhî,

152
Tenûhî, Nişvâr, V, 80-82; Sâbî, el-Vüzerâ, 359-360; a.mlf., Rusûm, 60-61.

255
Zâdânferrûh, Kınân b. Mettâ, Salih b. Abdurrahman, Ebü’l-Alâ Sâlim ve Abdülhamîd b.

Yahyâ başta olmak üzere bazı kâtiplerin aile bireyleri ile birlikte yüksek konuma

eriştikleri dikkat çekmektedir. 153

Vehb Ailesi
Hz. Ömer döneminden itibaren bürokraside ismi anılan aile, öncelikle

Emevîler’e kâtip olarak hizmet etti. Aile bireyleri Abbâsîler döneminde ise divan

reisliği, valilik ve vezirlik gibi görevlere geldi. Böylece ailenin bürokrasideki nüfuzu üç

asır devam etti. Ailenin soy olarak Kahtânîler’e mensup bir Arap kabilesi olan Hâris b.

Ka‘b’a dayandığı ve Hıristiyan asıllı oldukları söylenir. Öte yandan ailenin Benî Hâris

ile alakasının olmadığı, Vâsıt’ın Sevâd arazisindeki Hüsrevsâbûr’un bir köyünden

oldukları da ileri sürülür. 154 Ailenin ilk atası olan Kınân b. Mettâ, Hz. Ömer döneminde

önce Şam valisi Yezîd b. Ebû Süfyân’a daha sonra sırasıyla Muâviye’ye ve oğlu

Yezîd’e kâtiplik yaptı. Kınân’ın oğlu Kays da babası gibi Emevî halifelerine kâtiplik

yaptı. Onun oğlu Husayn ise Emevî halifeleri Hişâm ve II. Mervân’ın hizmetinde

bulundu. Daha sonra Emevîler’in Irak valisi İbn Hübeyre’ye kâtiplik yapan Husayn, vali

öldürülünce kendisine eman verildi. Böylece hayatının geri kalan kısmını Abbâsî

halifeleri Mansûr ve Mehdî’ye kâtiplik yaparak geçirdi. Husayn’ın oğlu Amr, önce

Mehdî’nin daha sonra da Hâlid b. Bermek’in kâtipliğini yaptı. Husayn ölünce yerine

oğlu Saîd geçti. Saîd Bermekîler’in hizmetindeyken ölünce görevi oğlu Vehb’e (ö.

211/816-17) intikal etti. Bir süre Ca‘fer el-Bermekî’ye kâtiplik yapan Vehb daha sonra

Me’mûn’un veziri Fazl b. Sehl’in hizmetine girdi. Hasan b. Sehl yetkin bir kâtip olarak

temayüz eden Vehb’i Kirman ve Fars bölgelerine vali tayin etti. 155 Ailenin

bürokrasideki nüfuzu Vehb’in iki oğlu Ebû Ali Hasan (ö. 247/861) ve Ebû Eyyûb

153
Cehşiyârî, tür.yer.
154
İsfahânî, el-Eğânî, XXIII, 92, 130.
155
Nedîm, I, 379. Kınân’ın adı Fenâl/Finâl (İbn Hallikân, II, 415) ve Fenâk (Safedî, XV, 268) olarak da
kaydedilmiştir.

256
Süleyman (ö. 272/885) ile birlikte daha da artmaya başladı. Vezir İbnü’z-Zeyyât’ın

kâtipliğini yapan Hasan b. Vehb, Vâsık ve Mütevekkil zamanında Dîvânü’r-resâil

reisliğini yürüttü. 156

Süleyman b. Vehb erken yaşlarda Me’mûn’a, daha sonra önde gelen Türk

komutanlardan Eşnâs ve Îtâh’a kâtiplik yaptı. Vâsık (229/843-44) ve Mütevekkil

(235/849-50) zamanlarında malları müsadere edildi, bir süre hapiste kaldı ve işkence

gördü. 157 Mütevekkil döneminin sonlarında Mısır’a sâhibü’l-harâc olarak tayin edildi.158

Bir süre Komutan Mûsâ b. Boğa’nın kâtipliğini de yaptı. Daha sonra Mühtedî

döneminde vezir oldu (255-256/869-870). Mu‘temid döneminde de iki kez vezirlik

yaptı (263-265/877-879). Vezirliği döneminde komutanlarla iyi geçinmeye çalıştı.

Vezirlik makamı konusunda Hasan b. Mahled ve Sâid b. Mahled ile bir rekabet yaşadı.

Süleyman, vezirlikten azledilmenin yanı sıra bürokraside etkin olan oğlu Ubeydullah ve

onunla bağlantılı kimseler de hapsedildi ve malları müsadere edildi (265/879). 159 Aile

bu hadiseden sonra on yıldan fazla olmak üzere bir süreliğine etkinliğini kaybetti.

Süleyman b. Vehb’in oğlu Ebü’l-Fazl Ahmed (ö. 285/898-99), vergi işlerinde

görev almış bir kâtip olmakla birlikte edip ve şair olarak tanınmıştır. 160 Diğer oğlu Vehb

ise Mütevekkil (veya Mu‘temid) zamanında sâhibü’l-berîd görevini yürüttü (bk. 2.

bölüm).

Ebü’l-Kâsım Ubeydullah b. Süleyman (ö. 288/901), babasının vezirliği

döneminde divanlarda çeşitli görevler aldı. Mu‘tazıd’ın halifeliği boyunca yürüttüğü

156
İsfahânî, el-Eğânî, XXIII, 92-109; Nedîm, I, 380; Yâkût, el-Üdebâ, III, 1019-1022
157
Taberî, IX, 125; Cehşiyârî, 506-513, Tenûhî, el-Ferec, I, 186-188; 208-216; II, 63-66, 93-100; 213-
215, 259-265; III, 129-130; Nedîm, I, 340.
158
Kindî, 203; Tenûhî, el-Ferec, I, 215-216; II, 77-83.
159
Sourdel, Le Vizirat, I, 300-303, 310-313.
160
Taberî, IX, 543-544; İbn Vehb, 201; Tevhîdî, el-Besâir, I, 80; Husrî, Cem‘u’l-Cevâhir, 214; Yâkût, el-
Üdebâ, I, 269-273.

257
vezirlik görevini Müktefî zamanında da öldüğü tarihe kadar sürdürdü. 161 On sene

başında bulunduğu vezirlik makamına (278-288/891-901) kendisinden sonra oğlu

Ebü’l-Hüseyin Kâsım (ö. 291/904) getirildi. O da bu görevi öldüğü tarihe kadar yaklaşık

üç buçuk yıl yürüttü (288-291/901-904). 162

Babasının vezirliği döneminde Dîvânü’r-resâil ve Dîvânü’l-muâvin reisliklerini

yürüten (bk. 2. bölüm) Ebû Muhammed Hasan b. Ubeydullah, geometri alanında da

tanınmış biriydi (bk. 4. bölüm). Hasan’ın oğlu Ebû Ahmed Abdülvehhâb, amcası

Kâsım’ın hastalığı sırasında ona vekâleten vezirlik görevini üstlendi (291/904). 163

Ayrıca Dîvânü’l-birr ve’s-sadakât reisliğine getirildi (315/927). 164

Muktedir döneminde Furât ve Cerrâh ailelerinin öne çıkmasıyla Vehb ailesinin

siyasetteki etkinliği zayıflamış oldu. Kâsım b. Ubeydullah’ın iki oğlu kısa süreli de olsa

vezirlik yaptılar. Ebû Ali Hüseyin b. Kâsım (ö. 322/934) Muktedir’in halifeliğinin

sonlarına doğru ekonomik krizlerin de yaşandığı bir dönemde yedi ay kadar vezirlik

yaptı (319-320/931-932). 165 Hasılı Hüseyin ile birlikte aile, kesintisiz bir biçimde dört

kuşak vezirlik görevi ifa etmiş oluyordu. Ayrıca Hüseyin’in annesi Meryem, Cerrâh

ailesine mensuptu. Bu yolla da Hüseyin’in dedesi Hasan b. Mahled ve dayısı Süleyman

b. Hasan ilerde değinileceği üzere üçer defa vezirlik yapmışlardı. Bu duruma binaen

Hüseyin, en soylu vezir olarak anılıyordu. 166

Kâsım’ın diğer oğlu Ebû Ca‘fer Muhammed ise siyasî istikrarsızlığın hâkim

olduğu Kâhir döneminde yaklaşık üç buçuk ay vezirlik görevini yürüttü (321/933). 167

161
Sourdel, Le Vizirat, I, 326-345.
162
Sourdel, Le Vizirat, I, 345-357.
163
İbnü’l-Cevzî, XIII, 27.
164
Miskeveyh, Tecârib, V, 220.
165
Sourdel, Le Vizirat, II, 463-467; Hançabay, 167-174.
166
Seâlibî, Letâifü’l-Meârif, 44-45; Hemedânî, 343; Hançabay, 168.
167
Sourdel, Le Vizirat, II, 476-478; Hançabay, 188-192.

258
 Vehb ailesi, sonraki kuşaklarda edip ve şairleriyle hatırlanmaya devam etti.168

Ebü’l-Hüseyin İshak b. İbrahim b. Süleyman (335/946’ta hayatta), el-Burhân fî

Vucûhi’l-Beyân adlı eseriyle edebü’l-kâtib literatüründe önemli bir yere sahipti (bk. 4.

bölüm). Geç dönemlerde yaşamış dilci, şair ve edip el-Bâri‘ ed-Dibâs Ebû Abdullah

Hüseyin b. Muhammed (d. 443/1051 - ö. 524/1130) ailenin tanınmış kişilerindendi. 169

Aile, Abbâsî hanedanıyla evlilik yoluyla münasebet kurarak da gücünü

pekiştirmiştir. Halife Müktefî, oğlu Ebû Ahmed Muhammed’i Vezir Kâsım b.

Ubeydullah’ın kızı ile 100 bin dinar mehir karşılığında şaşaalı bir düğünle

evlendirmiştir. 170

Kınân b. Metta

Kays

Husayn

Amr

Saîd

Vehb

Hasan Süleyman

Ubeydullah Ahmed Vehb İbrahim

Kâsım Hasan İshak

Hüseyin Abdülvehhâb

Muhammed

Bermek Ailesi
Bermek ailesi Abbâsî siyasî hayatında önemli bir yere sahiptir. Ailenin atası

Bermek’in Belh civarındaki Nûbehâr’da yaşadığı ve burada bulunan mabedin -bir

rivayete göre ateşgedenin- başında bulunduğu, Mecûsî veya putperest iken İslam’a

168
Vehb ailesini daha ziyade edebî yönden ele alan bir çalışma için bk. Yûnus Ahmed es-Sâmerrâî, Âlu
Vehb mine’l-Useri’l-Edebiyye fi’l-Asri’l-Abbâsî, Bağdat 1989.
169
İbn Hallikân, II, 181-184.
170
Taberî, X, 115; Sıbt İbnü’l-Cevzî, XVI, 288.

259
girerek Abdullah adını aldığı kaydedilir. 171 Rivayete göre Emevî halifesi Hişâm b.

Abdülmelik döneminde Horasan valisi Esed b. Abdullah, Belh şehrini kurduğunda

(107/725-26) inşa faaliyetleri için Bermek’i görevlendirmiştir. 172

Hâlid b. Bermek (ö. 165/781-82), Ebû Müslim’in komutasındaki ihtilal

hareketinde Kahtabe b. Şebîb’in ordusunda fethedilen yerlerin harâc işlerini yürütmek

ve elde edilen ganimetleri askerler arasında taksim etmekle görevliydi. 173 Ebü’l-Abbas

es-Seffâh’ın takdirini kazanan Hâlid, bu dönemde Dîvânü’l-harâc ve Dîvânü’l-cünd

reisi olarak hizmet etti. Her ne kadar vezir olduğu açık biçimde belirtilmese de konumu

itibariyle vezir mesabesindeydi. 174 Hâlid, Mansûr döneminde Vezir Mûriyânî’nin

etkisiyle ikinci planda kaldı. Hatta Bağdat’tan ayrılmak zorunda kalıp uzun süre taşrada

valilik yaptı. Önce Fars bölgesine vali tayin edildi. 175 Daha sonra Rey, Taberistan ve

Dünbâvend valisi olarak yedi yıl görev yaptı. O yıllarda kendisi Taberistan’da iken oğlu

Yahyâ’yı (ö. 190/805) Rey’de vekil olarak bıraktı. Nitekim Mehdî veliaht iken Rey’e

geldiğinde Yahyâ onun hizmetinde bulunarak beğenisini kazanmıştı. 176 Hâlid, Mansûr

döneminin ilerleyen yıllarında iki veya üç kez Musul valiliği yaptı.177 Bir rivayete göre

Mehdî halife olduğu sırada Hâlid Musul valisiydi. Mehdî onu Bağdat’a çağırdı

(159/775-76). Bunun üzerine o da yerine yeğeni Hâlid b. Hasan b. Bermek’i vekil

olarak bıraktı. 178 Mansûr 158/774-75 yılında oğlu Mehdî’yi Rakka’ya göndererek şehrin

valisi Mûsâ b. Ka‘b’ı azletti, akabinde Yahyâ b. Hâlid’i de oraya vali tayin etti. 179

171
İbnü’l-Fakîh, 617-619; Yâkût, el-Büldân, V, 307-308. Ayrıca bk. Ahbâru’l-Berâmike, 29.
172
Taberî, VII, 41.
173
Câhız, el-Hayevân, IV, 423-424; Ya‘kûbî, Târîh, II, 239; Cehşiyârî, 145-146.
174
Cehşiyârî, 147-148; Sıbt İbnü’l-Cevzî, XII, 354; İbnü’l-Adîm, Buğye, VII, 3022.
175
Cehşiyârî, 161-162.
176
İbnü’l-Fakîh, 574, 579; Cehşiyârî, 208.
177
Taberî, VIII, 54-56; Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, I, 420-423, 424, 437, 440, 449.
178
Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, I, 454.
179
Taberî, VIII, 54.

260
 Hâlid’in kardeşleri Hasan (ö. 163/780) ve Süleyman da devlet hizmetinde

bulundular. Mansûr tarafından ve oğlu Mehdî’nin gözetiminde Rakka yakınlarında inşa

edilen Rafîka şehrinin kuruluşunda görev aldılar. 180 Mehdî, oğlu Hârûnürreşîd’i büyük

bir orduyla Bizans üzerine yolladığı sırada (163/780) Hâlid b. Bermek’i de onun

maiyetinde gönderdi. Hâlid’le oğlu Yahyâ ve iki kardeşi Hasan ve Süleyman da bu

sefere katılarak askerî ve malî birtakım görevler üstlendiler. 181

Mehdî zamanında Yahyâ b. Hâlid başta olmak üzere Bermek ailesinin üyeleri,

veliahtlar arasında Hârûnürreşîd’e yakın durmaktaydı. Hâdî halife olunca, babası Mehdî

tarafından kendisinden sonraki veliaht olarak tayin edilen kardeşi Hârûnürreşîd’i azledip

yerine oğlunu geçirmeye çalıştı. Bu durum karşısında Yahyâ, Hârûnürreşîd’i destekledi

ve kendisine hilafet hakkından vazgeçmemesi yönünde telkinde bulundu. 182 Hâdî’nin

ölümünün ardından halife olan Hârûnürreşîd, Yahyâ’yı veziri yaptı ve ona geniş yetkiler

verdi. 183 Bunu fırsat bilen Yahyâ, çocukları başta olmak üzere yakınlarını devlet

kademelerinde önemli mevkilere getirdi. Bermekîler’in on yedi yıl sürecek olan ikbal

dönemi böylelikle başlamış oldu.

Muhammed b. Hâlid b. Bermek, Hârûnürreşîd döneminin başlarında önce

Cezîre, sonra da Yemen valiliği yaptı. 184 Ayrıca 172-179/788-795 yılları arasında

Hârûnürreşîd’in hâcibliğini yürüttü. 185 Bu arada Me’mûn, veliahtlığı sırasında

yetiştirilmek üzere bir dönem Muhammed’in gözetimine bırakıldı. 186

180
Taberî, VIII, 56; Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, I, 437.
181
Taberî, VIII, 146.
182
Cehşiyârî, 261-263; Tenûhî, el-Ferec, I, 282-283; IV, 94-96.
183
Taberî, VIII, 256; Cehşiyârî, 265. Yahyâ el-Bermekî’nin vezirlik dönemi hakkında geniş bilgi için bk.
Sourdel, Le Vizirat, I, 134-144; Kerevî, 94-96.
184
Halîfe, 461, 463.
185
Halîfe, 465; Taberî, VIII, 261; Cehşiyârî, 277, 337.
186
Cehşiyârî, 309.

261
 Ebü’l-Abbas Fazl b. Yahyâ (ö. 193/808), Hârûnürreşîd zamanında Dîvânü’l-

hâtem reisliği yaptı (bk. 2. bölüm). Hârûnürreşîd 177/793 yılında Fazl’ı Horasan’a vali

tayin ettiği gibi Sicistan ile Rey âmilliklerini de onun idaresine verdi. Böylece ülkenin

doğu topraklarının neredeyse tamamını Fazl yönetir oldu. Bir yıl bölgede kalan Fazl,

idarî işleri yoluna koyduktan ve çeşitli imar faaliyetleri yürüttükten sonra yerine Amr b.

Şurahbîl’i (başka rivayetlerde Ömer b. Cemîl veya Amr b. Haml) vekil tayin ederek

Bağdat’a döndü. 187 Ali b. Îsâ b. Mâhân, Yahyâ el-Bermekî’nin kızı ile evli olmasına

rağmen siyasî nedenlerden ötürü Yahyâ’nın çocuklarına husumet besliyordu. Özellikle

Horasan valiliği üzerine Fazl b. Yahyâ ile çekiştiği belirtilmektedir. 188

Ca‘fer b. Yahyâ’nın (ö. 187/803) Hârûnürreşîd nezdinde büyük itibarı vardı.

Yukarıda bahsedildiği üzere Ca‘fer bir dönem Dîvânü’l-hâtem, Dîvânü’d-darb ve

Dîvânü’t-tırâz’ın başında bulundu, ayrıca veliaht Me’mûn’un eğitimini üstlendi. İdarî

işlerdeki geniş yetkisi sebebiyle kaynaklarda vezir olarak da takdim edilmektedir.189

Hârûnürreşîd, Ca‘fer’i 176/792-93 yılında Enbar’dan İfrîkiyye’ye kadar olan Batı

bölgelerinin idaresiyle görevlendirdi. Mısır’a vali olarak gitmesi gereken Ca‘fer, bizzat

oraya gitmek yerine Hayzürân’ın kâtipliğini yapmış olan Ömer b. Mihrân’ı vekili olarak

gönderdi. 190 Ca‘fer 180/796-97 yılında Şam’da çıkan kargaşaya son vermek için bizzat

bölgeye gitti. 191

Bermekîler’in devlet yönetiminde söz sahibi olmaları bir noktadan sonra

Hârûnürreşîd’i rahatsız etmeye başladı. Halife, kendi gücünü bile gölgede bırakacak

ölçüde otorite kurmuş olan Bermekîler’den kurtulmanın yollarını aramaya başladı.

187
Taberî, VIII, 255, 261; Cehşiyârî, 281-283; Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, I, 506; Hamza el-İsfahânî, Târîh,
170.
188
Sıbt İbnü’l-Cevzî, XIII, 104.
189
Halîfe, Târîh, 465; Mes‘ûdî, et-Tenbîh, 299; Sourdel, Le Vizirat, I, 149-151; Kerevî, 99-103.
190
Taberî, VIII, 252-254; Cehşiyârî, 281, 318-322.
191
Taberî, VIII, 262-265; Cehşiyârî, 306; Kennedy, The Early Abbasid, 118, 122.

262
187/803 yılında ani ve kesin bir kararla aileyi topyekûn cezalandırdı. Önce Ca‘fer b.

Yahyâ’yı ibret olması için idam etti. Akabinde de ailenin tamamını tutuklatıp mallarını

müsadere etti. 192 Ailenin gözden düşüp cezalandırılmasının nedenleri kaynaklarda farklı

biçimde açıklansa da 193 netice itibariyle bu olay hanedan ailesi ile bürokrat bir ailenin

otorite kavgası olarak görülmüştür.

Bermek ailesinin başına gelenleri, bürokraside köklü bir mevâlî tasfiyesi olarak

görmek zordur. Bu tasfiye hareketi, bir bakıma halifenin idarî yapıdaki gevşekliğe son

verip ipleri tekrar eline alması anlamına gelmekteydi. Ancak her ne kadar Bermek

ailesine son verilse de onların ardından oluşan boşluğu, ileride değinileceği üzere Sehl,

Hâkân, Cerrâh ve Furât gibi Fars veya Türk kökenli ailelerin doldurması gecikmemiş,

netice itibariyle mevâlî unsuru bürokrasideki yerinde kalmaya devam etmiştir.

Hârûnürreşîd’in ölümünden sonra ailenin önde gelen bazı üyeleri, siyasî hayatta

bir süre daha yer alabildiler. Emîn zamanında Yahyâ’nın iki oğlu Muhammed ve Mûsâ

(ö. 221/835-36) Rakka’daki hapisten çıkarıldı. Emîn, Me’mûn karşısında zayıf düşünce

Abbas b. Fazl b. Yahyâ ile Ahmed b. Muhammed b. Yahyâ, Merv’e Me’mûn’un veziri

Fazl b. Sehl’in yanına gittiler. Fazl, Bermek ailesinin bu iki üyesine vefa gereği izzet ve

ikramlarda bulundu. Fazl b. Sehl, o sırada Bağdat’ta bulunan Muhammed b. Yahyâ’ya

Me’mûn’a katılmasını isteyen bir mektup yazdı. Bunun üzerine Muhammed, Me’mûn

adına Bağdat’ı kuşatmış olan komutanı Tâhir b. Hüseyin’in safına katıldı.

Muhammed’in kardeşi Mûsâ ise Emîn’in yanında kalıp öldürülünceye kadar onunla

birlikte mücadeleyi tercih etti. Emîn’in öldürülmesinin ardından Me’mûn’un komutanı

Herseme b. A‘yen’in emri altına girdi ve onunla birlikte Ebü’s-Serâyâ isyanını

bastırmaya çalıştı. Me’mûn Bağdat’a geldiğinde Mûsâ’ya lütufta bulundu ve bazı

192
Ca‘fer’in öldürülmesinin hemen ardından Yahyâ b. Hâlid ile birlikte tutuklanıp Rakka’ya götürülen
aile fertleri için bk. İbn Abdürabbih, V, 319; el-İmâme ve’s-Siyâse, II, 224; Sıbt İbnü’l-Cevzî, XIII, 96.
193
Kaddûra, 269-289; Ferec, el-Berâmike, 47-99; Şerîf, 335-351; Aykon, 86-130.

263
konularda görüşlerine başvurdu. 194 Mûsâ, 213/828-29 yılında Sind bölgesinde istikrarı

sağlamak üzere vali tayin edilen Gassân b. Abbâd’la birlikte bölgeye gitti. Gassân’ın

216/831-32 yılında Sind’den ayrılması üzerine bölge valisi oldu ve öldüğü tarihe kadar

beş yıl bu görevi sürdürdü (216-221/831-836). Mûsâ ile birlikte bölgeye gelen oğlu

İmrân (ö. 227/842), babasının ölümünden sonra vali oldu. 195 Bu gelişmelerden hareketle

Me’mûn döneminde ailenin kısmen de olsa iade-i itibar gördüğü söylenebilir.

Bermek

Hâlid Süleyman Hasan

Hâlid

Yahyâ Muhammed Abbas

Fazl Ca'fer İbrahim Mûsâ Muhammed Hâlid Abbas

Abbas Abdülmelik İmrân Ca'fer Ahmed İbrahim

Âsî/Âs Yahyâ Muhammed Cahza Yahyâ Malik

Ahmed
Mezyed Hâlid Ca'fer Ca'fer

Hâlid Fazl Zeyd Ömer/Amr

Ma'mer Ali
Ma'mer

Mûriyânî Ailesi
Ailenin atası Ebû Süleyman Mahled (veya Dâvûd), Ahvaz’ın Mûriyân adlı

köyünden olup Süleym kabilesinin mevlâsıydı. Oğlu Ebû Eyyûb Süleyman el-Mûriyânî

(ö. 154/771), önce Emevîler’in Irak valisi Yûsuf b. Ömer zamanında, daha sonra Yezîd

İbn Hübeyre’nin valiliği esnasında divanlarda kâtip olarak çalıştı. Emevîler’in son

dönemlerinde ise Ahvaz valisi Süleyman b. Habîb’in kâtibiydi. O sıralarda vali

tarafından kırbaçlanıp hapsedilen Mansûr’a şefaatçi olmuştu. Mansûr halife olunca

kâtibi Abdülmelîk b. Humeyd’den eskisi kadar memnun olmadığı için yerine Ebû

Eyyûb’u getirdi ve ayrıca divanların idaresini de Hâlid b. Bermek’ten alıp ona tevdi etti.

Böylece vezir konumuna yükselen Ebû Eyyûb, yakınlarını (kardeşi ve yeğenlerini)

194
Cehşiyârî, 418-419.
195
Belâzürî, Fütûh, 624-625; Ya‘kûbî, Târîh, II, 321-322, 337; Taberî, VIII, 626; İbn Zübeyr, ez-Zehâir,
185-187.

264
önemli görevlere getirdi. Mansûr üzerinde etkili olmaya başlayınca, halk ona Mansûr’u

büyülemiş gözüyle bakmaya başladı. Hatta hakkında onda şeytan tüyü var anlamında

Ebû Eyyûb’un yağı (dühnü Ebî Eyyûb) şeklinde bir deyim türedi. Ebû Eyyûb, vezirlikte

kendisine rakip gördüğü Hâlid b. Bermek’i Bağdat’tan uzaklaştırma yolları aradı ve

halifeyi bu konuda ikna ederek Hâlid’in Fârs’a vali tayin edilmesini sağladı. 196

On yıla yakın bir süre Mansûr’a vezirlik yapmış olan Ebû Eyyûb’un, yakınları

ile birlikte devletten nemalanmaları Mansûr’u rahatsız etmeye başladı. Özellikle vezirin

kardeşi Hâlid’in Ahvaz’da edindiği büyük servet halifenin gözüne batmıştı. Diğer

taraftan vezirin kâtibi Ebân b. Sadaka ile vezirin yeğeni Mahled b. Hâlid arasındaki

husumet ailenin felaketine giden yolu açmış oldu. Şöyle ki Mahled, Ebân’ın zimmetine

100 bin dinar geçirdiğini şikâyet yoluyla halifeye bildirdi. Bunun üzerine halife, Ebân’ı

hapsetti. Ebân’ın başına gelenlerden endişe duyan Ebû Eyyûb, Mûriyânî ailesi ile

birlikte aralarında gerekli parayı temin edip Ebân’ı hapisten çıkardı. Fakat Ebân,

kendisine yapılanı unutmayarak Mûriyânî ailesinden intikam almaya çalıştı. Vezirin ve

yakınlarının bütün işlerine vakıf olan Ebân, vezirin mal varlığını Hâcib Rebî‘e bildirdi,

Hâcib de öğrendiklerini halifeye taşıdı. Halifenin Mûriyânî’ye karşı güveni sarsıldı ve

zamanla ondan kurtulma yolları aradı. 153/770 yılında Rebî‘in ve veliaht Mehdî’nin

kâtibi Ebû Ubeydullah Muâviye’nin de kışkırtmalarıyla Ebû Eyyûb ve kardeşi Hâlid

başta olmak üzere Mûriyânî ailesinin önde gelenleri tutuklanıp işkence gördü. 100

milyon dirhem tutarındaki servetleri müsadere edildi. Bir sonraki yıl Ebû Eyyûb, kardeşi

Hâlid ve Hâlid’in oğulları Mahled (veya Muhalled), Mes‘ûd, Saîd ve Muhammed vahim

bir şekilde öldürüldüler. 197

196
Belâzürî, Ensâb, IV, 325-326; Cehşiyârî, 158-162.
197
Belâzürî, Ensâb, IV, 326-328; Ya‘kûbî, Târîh, II, 272; Taberî, VIII, 42, 44; Cehşiyârî, 181-182, 186-
188.

265
 Sabîh (Yûsuf b. Kâsım) Ailesi
Aile aslen Kûfe’nin Sevâd’ından olup İcl kabilesinin mevlâsıydı. Ailenin

büyüğü şairliğiyle de bilinen Ebû Muhammed Kâsım b. Sabîh el-Kıbtî Emevîler ve

Abbâsîler zamanında divanlarda, ayrıca Abdullah b. Ali’nin hizmetinde kâtiplik

yaptı. 198 Oğlu Ebü’l-Kâsım Yûsuf Emevîler zamanında Kûfe divanında kâtipti,

Abbâsîler’in ilk yıllarında ise Abdullah b. Ali’nin kâtipliğini yaptı. Abdullah, Mansûr’a

karşı verdiği hilafet mücadelesinde mağlup olunca Yûsuf Bağdat’a geldi ve divanlarda

sıradan bir kâtip olarak çalışmaya başladı. Daha sonra Mehdî’nin veziri Ya‘kûb b.

Dâvûd’un kâtipliğini yaptı. 199 Hârûnürreşîd döneminde ise üst düzey kâtipler arasında

yer aldı. Nitekim Hârûnürreşîd’in halife olduğunu (170/786) ilgili yerlere bildirmek

üzere gönderilen mektup Yûsuf tarafından kaleme alındı. 200 Ayrıca hilafet makamına

geçiş merasiminde belîğ bir konuşma yaptı. 201 Yûsuf, Yahyâ el-Bermekî’ye tevkî‘

işlerinde ve Ezimme divanlarında vekâlet etti. 202

Ebû Ca‘fer Ahmed b. Yûsuf b. Kâsım (ö. 213/828), Me’mûn’un kâtibi olduğu

gibi Ahmed b. Ebû Hâlid’in ölümünden (211/827) sonra iki yıl vezirlik de yaptı. İnşâ

kabiliyeti ve şairliği ile uzun süre anılmıştır. 203

Ebû Muhammed Kâsım b. Yûsuf (ö. 220/835 civarı), daha çok şairliğiyle öne

çıktı. 204 Kardeşi Ahmed vezir olunca onu Sevâd’ın harâcının başına getirdi. İşinin

hakkını vermiş olmakla Me’mûn’un beğenisini kazandı. 205

198
Sûlî, Ahbâru’ş-Şuarâ, 143-145, 147; Merzübânî, Mu‘cemü’ş-Şuarâ, 259; Nedîm, I, 537.
199
Cehşiyârî, 202-203; Sûlî, Ahbâru’ş-Şuarâ, 144, 147, 150-151; Merzübânî, Mu‘cemü’ş-Şuarâ, 580.
200
Taberî, VIII, 230; Cehşiyârî, 263.
201
Taberî, VIII, 230-231. Ayrıca bk. Sûlî, Ahbâru’ş-Şuarâ, 154-156. Bu konuşma onun mevlâsı olan ve
yazı takımlarını (devât) taşıyan Yezîd et-Taberî tarafından ezberlenerek rivayet edilmiştir.
202
Sûlî, Ahbâru’ş-Şuarâ, 156.
203
İbn Tayfûr, Bağdâd, 254-260; Sûlî, Ahbâru’ş-Şuarâ, 156-157, 206-236; Sourdel, Le Vizirat, I, 225-
231; Kerevî, 205-207.
204
Sûlî, Ahbâru’ş-Şuarâ, 163-206; Merzübânî, Mu‘cemü’ş-Şuarâ, 261-262; Nedîm, I, 381, 537.
205
Sûlî, Ahbâru’ş-Şuarâ, 206.

266
 Ailenin sonraki kuşaklarından olan Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed kâtip

ve şairdi. 206 Ayrıca Ebü’t-Tayyib Muhammed b. Abdullah (ö. 260/874) gibi şairliği ve

edipliğiyle öne çıkan kâtiplere rastlanmaktadır. 207 Ebü’l-Hasan Muhammed b. İbrahim

b. Yûsuf (d. 281/894-95 – ö. 368/978-79) ise zahirde Şafiî, batında Şiî-İmâmî bir fakih

olarak anılmıştır. İki mezhebin görüşleri doğrultusunda birçok eser kaleme almıştır.208

Annesi Âmine tarafından bu aileye mensup olan Kâtip Ahmed b. Ebû Seleme de iyi bir

şairdi. 209

Sabîh

Kâsım

Yûsuf

Kâsım Ahmed Ali Âmine

Muhammed Ahmed Yûsuf Abdullah Ahmed b.

Ebû Seleme

İbrahim Ebu’t-Tayyib
Muhammed
Muhammed

Yaktîn Ailesi
Ailenin önde gelen siması Yaktîn b. Mûsâ (ö. 185/801), Benî Esed’in mevlâsı

olup Abbasî ihtilalinde yer almış dâîlerden biriydi. İhtilal safhasında Kûfe’de bulunan

Yaktîn, Emevîler tarafından aranınca gizlendi. Yaktîn’in eşi ise oğulları Ebü’l-Hasan

Ali (d. 124/741-42 - ö. 182/798) ve Ubeydullah’ı Kûfe’den alıp Medine’ye götürdü.

Abbâsîler galip geldiğinde ise anne iki çocuğuyla birlikte kocasının yanına döndü.

Yaktîn Seffâh, Mansûr ve Mehdî dönemlerinde devlet kademelerinde çeşitli görevler

aldı. Oğlu Ali de hakeza Hârûnürreşîd dönemine kadar üst düzey idarî görevler üstlendi.

Ali b. Yaktîn başta olmak üzere aile üyeleri, Alioğulları’na meyilliydiler. Ali, İmam

206
Sûlî, Ahbâru’ş-Şuarâ, 236-240.
207
Sûlî, Ahbâru’ş-Şuarâ, 240-251 ve tür.yer.; Merzübânî, Mu‘cemü’ş-Şuarâ, 476; Nedîm, I, 383, 534.
208
Nedîm, I, 689-690; II, 52.
209
Sûlî, Ahbâru’ş-Şuarâ, 251-255.

267
Mûsâ Kâzım’ı ve çevresindekileri zaman zaman maddî açıdan destekledi ve onları

koruyup kollamaya çalıştı. 210 Buna rağmen Abbâsî bürokrasisinde aile bireylerinin

isimleri yarım asır kadar anılmaya devam etti.

Yaktîn ve kardeşi Ebû Mûsâ birtakım imar faaliyetlerinde görev aldılar. Ali b.

Yaktîn, Mehdî döneminde Dîvânü’z-zimâm ayrıca Mehdî, Hâdî ve Hârûnürreşîd

zamanlarında Dîvânü’l-hâtem reisiydi (bk. 2. bölüm). Ali, kardeşi Ubeydullah’la

birlikte özellikle Mehdî döneminde devlet işlerinde söz sahibiydiler. 211

Aile bireylerinin askerî görevler aldığı da dikkat çekmektedir. Alioğulları’ndan

isyan eden Hüseyin’in b. Ali’yle yapılan Fah Savaşı’nda (169/786), Abbâsî ordusundaki

komutanlardan biri de Hüseyin b. Yaktîn’di. 212 Muhammed b. Yaktîn ise, Irak’ta süren

kargaşa döneminde Me’mûn tarafından Bağdat’ı yönetmek üzere tayin edilen Hasan b.

Sehl’in safından ayrılıp halifelik iddiasında bulunan Mansûr b. el-Mehdî’nin safında

savaşmaya başladı (201/817). 213

Hasan b. Ali b. Yaktîn’den ise Şiî muhaddis, kelamcı ve fakih olarak

bahsedilmektedir. O ve babası, Şiî imamlardan dinî bilgiler nakletmekle tanınmıştır.214

Mücâlid Ailesi
Mansûr döneminde bürokraside etkin olan ailenin atası Mücâlid eş-Şerevî, Ali b.

Abdullah’ın mevlâsıydı. Süleyman b. Mücâlid ise Mansûr’un yakın devlet adamlarından

biriydi. Mansûr Bağdat’ta Süleyman b. Mücâlid’e arazi iktâ etmiş, o da burada

kendisine bir konak yaptırmıştı.215 Bağdat’ta Kûfe Kapısı ile Şam Kapısı arasında

bulunan yerlerin idaresinden sorumlu olması münasebetiyle Süleyman’ın adıyla anılan

210
Nedîm, II, 81; Necâşî, 273; Büyükkara, 404-408.
211
Ya‘kûbî, Târîh, II, 281; Taberî, VIII, 170, 189, 199.
212
İsfahânî, Mekâtilü’t-Tâlibiyyîn, 378.
213
Taberî, VIII, 550.
214
Necâşî, 45, 273.
215
Belâzürî, Fütûh, 415.

268
bir mahalle (rebeḍ) bulunmaktaydı. 216 Süleyman, Mansûr zamanında ayrıca

hazinelerden sorumluydu. Bu görevdeyken vefat etmesi üzerine yeğeni İbrahim b. Salih

b. Mücâlid’e aynı görev tevdi edildi. İbrahim’in kardeşi İshak ise Mansûr zamanında

ordu divanının malî denetiminden mesuldü (bk. 2. bölüm).

Dâvûd b. Tahmân Ailesi

Süleymoğulları’nın mevlâsı olan Dâvûd b. [Ömer b.] Tahmân, Emevîler

zamanında Horasan valisi Nasr b. Seyyâr’ın ve bölgedeki diğer valilerin kâtipliğini

yaptı. Dâvûd, Zeydî yanlısı biriydi ve Emevîler’e karşı isyan eden Yahyâ b. Zeyd’e (ö.

125/743) Nasr’dan duyduklarını bildirerek temkinli davranmasını sağlamıştı. Dâvûd ve

onun gibi kâtiplik yapan kardeşleri geçmişteki konumları nedeniyle Abbâsîler’in ilk

yıllarında devlet hizmetinden mahrum kaldılar. Dâvûd öldüğünde geride kalan iki oğlu

Ya‘kûb ile Ali ilim ve edeb sahibi olarak temayüz etmişlerdi. İki kardeş,

Alioğulları’ndan olup Basra’da Abbâsîler’e karşı isyan eden İbrahim b. Abdullah b.

Hasan’ın yanında yer aldılar ve onun kâtipliğini yaptılar. İbrahim öldürülünce Ya‘kûb

ve Ali de tutuklandı (145/763). Mansûr bilahare onları Bağdat’ta yeraltı hapishanesine

(mutbik) koydu. Mehdî’nin halifeliğinin ilk yıllarında salıverilen mahkûmlarla birlikte

onlar da serbest bırakıldılar. Daha sonra Ya‘kûb bir yolunu bularak Mehdî’ye

yaklaşmayı başardı. O vakitler işleri ağırdan alan ve kendini nimetten sayan Vezir Ebû

Ubeydullah da gözden düşmeye başlamıştı. Hâcib Rebî‘in entrikalarıyla vezirlikten

azledilen Ebû Ubeydullah’ın yerine Ya‘kûb vezir tayin edildi (163/779-80). Genellikle

Mehdî’ye karşı nasihatte bulunan, onu adalete ve iyiliğe davet eden bir tutum sergiledi.

Bununla birlikte vezirliğin sağladığı imkâna dayanarak Zeydîlerin devlet kademelerinde

görev alması için ülkenin dört bir yanına haber saldı. Zeydîler de bu çağrıya kulak verip

devlet kademelerinde görev almaya başladı. Ya‘kûb’un Şiîlerin lehine kadrolaşması ve

216
Ya‘kûbî, Büldân, 30-31, 37, 40. Ayrıca bk. Cehşiyârî, 162.

269
onlara birtakım ihsanlarda bulunması, bir noktadan sonra Mehdî’yi rahatsız ve tedirgin

etti. 217

Mehdî’nin, babası Mansûr’un Şiîlere karşı izlemiş olduğu sert politikaları bir

bakıma yumuşatmak gayesiyle vezirliğe getirdiği Ya‘kûb’un ve yakınlarının Abbâsî

bürokrasisindeki yükselişi hızlı oldu. Ancak Mehdî’nin Şiîlere karşı müsamahakâr

tutumunun tersine dönmesiyle ailenin ikbal günleri de kısa sürede son buldu. Ya‘kûb’un

azledilmesi ve akabinde hapsedilmesine bağlı olarak onun vesilesiyle işe başlayanların

görevlerine son verildi (166/782-83). Ya‘kûb, Hârûnürreşîd zamanında Yahyâ el-

Bermekî’nin şefaati sayesinde hapisten çıkabildi (175/792). Hârûnürreşîd Ya‘kûb’un

hem mallarını iade hem de Mekke'ye yerleşmesine müsaade etti. Ya‘kûb da öldüğü

tarihe (182/798-99) kadar burada ikamet etti. 218

Ya‘kûb’un vezirliği döneminde aile üyeleri Abbâsî bürokrasisinde ön plana

çıktı. 219 Vezirin kardeşi Salih b. Dâvûd Basra’ya vali tayin edilmişti. 220 Ailenin son

kuşağı, Ya‘kûb’un iki torunu Ebû Abdullah Muhammed ve Ubeydullah şair ve edip

olarak tanındı. 221

Tahmân

Dâvûd

Ya‘kûb Ömer Ali Salih

Abdullah Ali Dâvûd

Muhammed Ubeydullah

217
Taberî, VIII, 117-120, 154-156; Cehşiyârî, 232-234, 237-238.
218
Taberî, VIII, 157-162; Cehşiyârî, 239-241, 243; Hatîb, Târîhu Bağdâd, XVI, 383, 386-387.
219
Taberî, VIII, 157, Cehşiyârî, 235-236.
220
Taberî, VIII, 181.
221
Cehşiyârî, 236; Merzübânî, Mu‘cemü’ş-Şuarâ, 463-464; Nedîm, I, 535.

270
 Ebû Hâlid el-Ahvel Ailesi
Şam/Ürdün halkından mevâlî olduğu kaydedilen ailenin ilk dikkat çeken ismi

Ebû Hâlid Yezîd el-Ahvel (ö. 168/784-85), Mehdî’nin veliahtlık döneminde kâtibi,

halifeliğinde ise veziri olan Ebû Ubeydullah’ın hizmetinde bir kâtip olarak çalıştı. Ebû

Hâlid bu dönemde dara düşen Yahyâ el-Bermekî’ye destek çıkmıştı. 222 Daha önce

bahsedildiği üzere Ebû Hâlid, Mehdî’nin halifeliği döneminde veliaht Mûsâ el-Hâdî’ye

kâtiplik yaptı. Oğlu Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ebû Hâlid (ö. 211/827), Bermekîler

zamanında çeşitli idarî görevlerde bulundu. Bermekîler’in tasfiyesine bağlı olarak bir

süre geri planda kaldı. Emîn ile Me’mûn arasındaki hilafet mücadelesi sırasında

Bağdat’tan Merv’e giderek burada Vezir Fazl b. Sehl ile görüştü. Fazl, Bermekîler’e

karşı vefa borcuyla Ahmed’i el üstünde tuttu ve onu Me’mûn’a takdim etti. Ahmed,

Dîvânü’t-tevkî‘ ile Dîvânü’l-fadd ve’l-hâtem’in reisliğini üstlendi. Bu dönemde

Horasan ve Mâverâünnehir bölgelerinde iyi yerlere âmil olarak tayin edildi. 223 Me’mûn,

Merv’den Bağdat’a gelirken Ahmed de onunla birlikteydi. Fazl b. Sehl’den geriye bir

süre boş kalan vezirlik makamına Ahmed getirildi ve öldüğü tarihe kadar bu görevi

sürdürdü (211/827). 224 Ahmed’in kardeşi Hârûn b. Ebû Hâlid’in ise Musul’a vali tayin

edildiği kaydedilmektedir (212/827-28). 225

Rebî‘ Ailesi
Bu aile Abbâsîler’in ilk asrında neredeyse hâciblik göreviyle özdeşleşmiştir.226

Ataları Muhammed b. Ebû Ferve, Hz. Osman’ın mevlâsıydı. Medine’nin seçkin

mevlâlarından olan Muhammed, yine Hz. Osman’ın mevlâsı olan Muhammed b.

Yûsuf’un kızı Ammâre ile evlendi ve ondan Rebî‘in (ö. 169/785) babası olan Yûnus

dünyaya geldi. Ammâre’nin kötü huylu bir cariyesi vardı. Hamile kalıp çocuğunu
222
Cehşiyârî, 272-276; Tenûhî, el-Ferec, III, 243-248, 259.
223
Cehşiyârî, 471-472; Tenûhî, el-Ferec, III, 249-258.
224
Sourdel, Le Vizirat, I, 218-225; Kerevî, 200-205.
225
Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, I, 627-628.
226
Seâlibî, Letâifü’l-Meârif, 46-47.

271
doğurduğunda çocuğun babasının Yûnus olduğunu söyledi. Ammâre bu durumu

kabullendi; ancak Yûnus bunu reddetti ve çocuğu sahiplenmeye yanaşmadı. Çocuk

serpilip büyüyünce onu köle olarak sattı. Farklı kimselerin kölesi olarak bulunan Rebî‘,

kısa bir sürede Kur’ân okumayı ve yazı yazmayı öğrendi; farklı işlerde çalıştırıldı.

Rebî‘i en son Medine valisi Ziyâd el-Hârisî satın aldı. Ziyâd Rebî‘in zekâ ve kabiliyetini

fark edince onu Halife Mansûr’a hediye etti. Halife de onu hâcibi Ebü’l-Hasîb’in emrine

verdi. Mansûr daha sonra Rebî‘i hâcib edindi. 227

Rebî‘in Mansûr’un nezdindeki konumu zamanla yükselmeye başladı.

Döneminin sonlarına doğru Mansûr; Rebî‘i vezir, oğlu Ebü’l-Abbas Fazl’ı (ö. 208/824)

ise hâcib edindi. 228 Yukarıda da geçtiği üzere Mûriyânî ailesinin tasfiyesinde Rebî‘in de

rolü vardı. Benzer şekilde Rebî‘in çabaları neticesinde Mehdî’nin veziri Ebû

Ubeydullah Muâviye b. Yesâr gözden düştü. 229 Rebî‘ Mehdî ve Hâdî zamanında

hâciblik, Dîvânü’r-resâil ve Dîvânü’z-zimâm reisliği gibi görevler üstlendi ve ayrıca bir

süre Hâdî’ye vezirlik de yaptı. 230

Mehdî ve Hâdî dönemlerinde genellikle babasına hâcibliğinde ve diğer işlerinde

yardımcı olan Fazl b. Rebî‘, Hârûnürreşîd döneminde Dîvânü’n-nafakât reisliği ve

Bâdûrayâ ile Kûfe’nin harâc âmilliğini deruhte etti. Hârûnürreşîd, Fazl’ı hâcibliğine

getirdi (179/795-96). Bermekîler’in tasfiyesinden sonra vezirlik görevini deruhte eden

Fazl, siyasette ön plana çıktı. Hârûnürreşîd’in ölümünden sonra Emîn’e vezirlik

yapmaya başlayan Fazl, bu dönemde Emîn ile Me’mûn arasındaki taht kavgasının başat

aktörleri arasında yer aldı. Emîn’in Me’mûn karşısında iyice zayıfladığı bir sırada kaçıp

gizlendi. Daha sonra Bağdat’a Me’mûn’a karşı halife ilan edilen İbrahim b. el-

227
Belâzürî, Ensâb, IV, 281-284; İbn Rüste, 178-179; Cehşiyârî, 193-194; Sıbt İbnü’l-Cevzî, XII, 386-
387.
228
Cehşiyârî, 194-195.
229
Taberî, VIII, 136-140; Cehşiyârî, 229-232.
230
Sourdel, Le Vizirat, I, 87-90, 118-121; Kerevî, 61-67.

272
Mehdî’nin yanına gelerek onun hâcibliği görevini üstlendi. Bu sırada ailenin diğer

üyeleri de Fazl’ın yanında yer aldılar. Me’mûn’un Bağdat’a gelip hâkimiyeti ele

geçirmesiyle birlikte Fazl bir süre gizlendi. Daha sonra Tâhir b. Hüseyin’in tavassutuyla

Me’mûn ona eman verdi. 231 Bu tarihten itibaren ailenin Abbâsî bürokrasindeki etkisi

sona erdi.

Rebî‘in Fazl, Ya‘kûb, Abdullah, Kâsım, Ca‘fer, Yûnus, İbrahim, Ubeydullah,

Muhammed ve Mûsâ adlarında on çocuğu olduğu kaydedilmektedir. 232 Bunlar arasında

Ya‘kûb (ö. 184/800-1) şair ve edip olarak tanınmaktadır. 233 Fazl b. Rebî‘in oğlu Abbas,

Emîn’e hâciblik yaptı. 234 Sonraki kuşakta mûsikişinas, şair, ahbâr ravisi olarak anılan

Ebü’l-Abbas Abdullah b. Abbas b. Fazl b. Rebî‘ ise Vâsık, Mütevekkil ve Muntasır’a

nedimlik yaptı. 235

Sûl Ailesi
Türk olan aile, adını Cürcân hükümdarlarından olduğu söylenen Sûl’dan alır. Sûl

ve kardeşi Fîrûz Mecûsîliği benimsemekle birlikte Farslaşmış kimselerdi. Sûl,

Emevîler’in Horasan valisi Yezîd b. Mühelleb aracılığıyla Müslüman oldu ve onun

saflarında savaştı. 236 Oğlu Ebû Umâre Muhammed, Abbâsî dâîsi olmanın yanı sıra önde

gelen komutan ve valilerden biriydi. 237

Sûl’un torunu Ebû Amr Mes‘ade b. Sa‘d, Emevîler’in Irak valisi Hâlid b.

Abdullah el-Kasrî’nin Vâsıt’taki Dîvânü’r-resâil’inde kâtibiydi. Önce Hâlid b.

Bermek’e, daha sonra Mansûr’un veziri Mûriyânî’ye Dîvânü’r-resâil’de kâtiplik

231
Sourdel, Le Vizirat, I, 183-193; Kerevî, 142-143, 148-150; Can, “Fazl b. Rebî‘in Hayatı ve Siyasi
Mücadelesi”, 26-32.
232
Sıbt İbnü’l-Cevzî, XII, 389.
233
Merzübânî, Mu‘cemü’ş-Şuarâ, 573; Hatîb, Târîhu Bağdâd, XVI, 389-390; İbnü’l-Cevzî, IX, 102.
234
İbn Habîb, 260; İbn Kuteybe, el-Meârif, 384; Cehşiyârî, 407.
235
İsfahânî, el-Eğânî, XIX, 158-186; Nüveyrî, III/5, 24-31.
236
İsfahânî, el-Eğânî, X, 36. Ayrıca bk. Belâzürî, Fütûh, 469-470; Taberî, VI, 534-539.
237
Ahbâru’d-Devle, 221, 356, 378; Belâzürî, Ensâb, IV, 146; Taberî, VII, 433, 439, 465.

273
yaptı. 238 Oğlu Ebü’l-Fazl Amr b. Mes‘ade (ö. 215/830), Me’mûn döneminin üst düzey

kâtipleri arasındaydı. Nitekim Me’mûn’un vezirleri arasında da anılmaktadır. 239 Amr

Fars ve Kirman’a vali tayin edildi. 240

Ebû İshak İbrahim b. Abbas b. Muhammed (ö. 243/857), Merv’de kâtip olarak

bulundu. Vezir Ahmed b. Ebû Hâlid’e kâtiplik, ayrıca Ahvaz valisi (veya harâc âmili)

olarak görev yaptı. Vezir Muhammed İbnü’z-Zeyyât tarafından azledildi ve bir süre

tutuklu olarak sorguya çekildi. 241 Dîvânü’r-resâil ve Dîvânü’d-dıyâ‘ reislikleri ve

Dîvânü’n-nafakât’ın zimâmı gibi önemli makamlara geldi (bk. 2. bölüm).

Abdullah b. Abbas b. Muhammed de halifelere hizmet etmiş önde gelen bir

kâtipti. 242 Torunu Tımâs Ahmed b. Abdullah ise edip ve şair bir kâtipti.243 Diğer bir

torunu Ebû Bekir Muhammed b. Yahyâ b. Abdullah (ö. 335/947) ise kâtip, tarihçi, edip

ve şair olmakla birlikte halifelere nedimliğiyle öne çıktı. 244

Sûl

Sa‘d Muhammed

Mes‘ade Abbas

Amr Mücâşi‘ Mes‘ûd Mahmud Abdullah İbrahim

Muhammed Tımâs Ahmed Yahyâ

Muhammed

238
İbn Kuteybe, Uyûnu’l-Ahbâr, III, 175; Cehşiyârî, 479-480; Yâkût, el-Üdebâ, V, 2129.
239
Sourdel, Le Vizirat, I, 234-238.
240
Husrî, Zehrü’l-Âdâb, IV 141.
241
Cehşiyârî, 476, 517-520; İsfahânî, el-Eğânî, X, 42-43.
242
İbn Fazlullah, Mesâlik, XI, 109.
243
Cehşiyârî, 522; Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 105; İsfahânî, el-Eğânî, X, 46; Seâlibî, Letâifü’l-Meârif, 37-38.
244
Savran, 81-239.

274
 Sehl Ailesi
Ailenin bilinen atası Zâdânferrûh 245 (Abdullah) bir Fars ve Mecûsî olup Kûfe’ye

bağlı Sabernîsa olarak bilinen es-Sîbüla‘lâ köyündendi. Oğlu Sehl’in Bermekîler’le

yakınlığı vardı. Sehl’in iki oğlu Ebü’l-Abbas Fazl (ö. 202/818) ile Ebû Muhammed

Hasan (ö. 236/851), Bermekîler’in hizmetinde bulundular. 246

Fazl b. Ca‘fer el-Bermekî’ye kâtiplik yapan Fazl b. Sehl, kabiliyeti ile Yahyâ el-

Bermekî’nin dikkatini çekti. Yahyâ, Mecûsî olan Fazl’a Müslüman olduğu takdirde

kendisini üst makamlara getirmenin kolay olacağını belirtti. Yahyâ’nın tavsiyesine uyan

Fazl, veliaht Me’mûn’u vesile kılarak Müslüman oldu. Böylelikle Me’mûn’un

kâtipliğini yapmakta olan Ca‘fer el-Bermekî’nin hizmetine girdi. Bermekîler’in

yönetimden uzaklaştırılmaları sonrasında Me’mûn’un himayesinde ve hizmetinde

kaldı. 247 Hârûnürreşîd’in ölümünden sonra Bağdat’ta halife olan Emîn’e kardeşi

Me’mûn, Merv’de kalarak biat etmedi. Me’mûn’un böyle bir tavır takınmasında veziri

mesabesindeki kâtibi Fazl’ın büyük etkisi vardı. Fazl’ın kışkırtmalarının da etkisiyle

Me’mûn, iki komutanı Tâhir b. Hüseyin ve Herseme b. A‘yen’i Emîn’in ordusuna karşı

savaşmaya gönderdi. Üç yılı aşkın bir süre devam eden bu taht kavgasından Me’mûn

galip çıktı (198/813). 248

Her ne kadar Emîn öldürülmüş olsa da Me’mûn, Fazl’ın yönlendirmesiyle

Bağdat’a gitmek yerine Merv’de kalmayı tercih etti. Bu süreçte Fazl’ın siyasî ve idarî

hayattaki konumu peyderpey yükseldi. Kardeşi Hasan, Bağdat’a vali olarak gönderildi.

Ancak Hasan, şehirdeki kargaşaya ve Irak’ta baş gösteren isyanlara bir son veremedi.

Yine bu dönemde ülkenin pek çok yerinde bir otorite boşluğu meydana geldi. Fazl’ın

entrikaları neticesinde Hârûnürreşîd zamanından beri komutan ve vali olarak devlet için

245
Yezdânferrûh olarak da geçer. Merzübânî, Mu‘cemü’ş-Şuarâ, 224.
246
Cehşiyârî, 332-334; Can, Fazl b. Sehl, 18-19.
247
Cehşiyârî, 334-336; Can, Fazl b. Sehl, 20-21.
248
Bozkurt, Mu’tezile’nin Altın çağı, 29-38; Yücesoy, 105-117; Can, Fazl b. Sehl, 25-49.

275
büyük yararlılık göstermiş olan Herseme b. A‘yen, Me’mûn’un gözünden düştü ve

akabinde öldürüldü (200/816). 249

Beri taraftan Fazl, Me’mûn’a İmam Rızâ Ali b. Mûsâ’yı veliaht yapması

yönünde telkinde bulundu. İmam Rızâ’nın veliaht ilan edilmesine (201/817) bağlı

olarak Bağdat’ta Abbâsîler’in ileri gelenleri İbrahim b. el-Mehdî’ye halife olarak biat

ettiler. Yine bu sıralarda Irak’ta ve başka bölgelerde çok sayıda isyan çıktı. Fazl, devam

eden istikrarsızlığı Me’mûn’dan bir süre gizleyebildi. Ama Me’mûn en sonunda,

kendisini yetiştiren ve halife olmasında önemli payı bulunan Fazl’dan kurtulmaya karar

verdi. Bağdat’a doğru çıktığı yolda gizli bir plan dahilinde Serahs’ta Fazl’ı öldürttü

(202/818). Me’mûn’la birlikte Bağdat’a doğru gitmekte olan İmam Rızâ da bu olaydan

yaklaşık yedi ay sonra Tûs’ta şüpheli bir şekilde zehirlenerek öldü (203/818). 250

Fazl b. Sehl’in idarî işleri kontrolünde tutması, önemli görevlere yakınlarını

atamasını beraberinde getirdi. Onun tavsiyesi üzerine Me’mûn, Tâhir b. Hüseyin’in

idare etmekte olduğu Bağdat ve ona bağlı yerlerin idaresini Hasan b. Sehl’e devredip

Batı bölgelerine vali olarak tayin etti.251 Bunun yanı sıra Fazl, kardeşi Hasan Bağdat’a

henüz gitmeden önce, harâc işlerinde vekil olarak kendileri gibi kâtip sınıfına mensup,

teyzesi oğlu Zülkalemeyn lakaplı Ali b. [Muhammed b.] Ebû Saîd’in gönderilmesini

sağladı (198/813). Tâhir b. Hüseyin ve Herseme b. A‘yen’e gönderilen mektupta

Emîn’e karşı verilen savaşın akabinde yürüttükleri idarî ve malî işleri Ali b. Ebû Saîd’e

devretmeleri istendi. Tâhir, askerlerin maaşlarını (erzâk) dağıtana kadar harâc işlerini

kontrolünde tuttuktan sonra malî işleri tamamen Ali b. Ebû Saîd’e devretti. 252 Ertesi yıl

Hasan b. Sehl, Bağdat’a gelerek harâc ve harp işlerini yürütmeye başlayınca Ali b. Ebû

249
Bozkurt, Mu’tezile’nin Altın çağı, 38-47, 55-71; Can, Fazl b. Sehl, 55-66.
250
Bozkurt, Mu’tezile’nin Altın çağı, 47-55; Yücesoy, 142-144, 152-160; Can, Fazl b. Sehl, 66-91. İmam
Rızâ’nın veliahtlığı ve ölümü hakkında geniş bilgi için bk. Büyükkara, 269-371.
251
Taberî, VIII, 527.
252
Taberî, VIII, 527; Cehşiyârî, 428.

276
Saîd Rakka’ya Tâhir b. Hüseyin’in yanına gönderildi. Böylece Bağdat’taki görevini

orada sürdürmeye devam ettti. 253

Me’mûn her ne kadar Fazl’ı gizli bir şekilde öldürtüp katillerini de cezalandırma

süsüyle ortadan kaldırdıysa da Hasan b. Sehl, kardeşinin Me’mûn tarafından

öldürüldüğüne inanıyordu. 254 Depresyona girmesi de muhtemelen böyle bir hâlet-i

ruhiyenin sonucunda olmuştu. 255 Me’mûn bilahare Hasan’ı vezir yapmak istediyse de o,

bu hususta affını istedi. 256 İlerleyen yıllarda Me’mûn, Hasan’ın kızı Bûrân (Hadîce) ile

evlendi (210/825-26). 257 Sonraki yıllarda Hasan b. Sehl, yukarıda bahsedilen Ca‘fer el-

Bermekî’den kalmış olan sarayında kısmen siyasetten uzak bir hayat sürdü.

Hasan b. Sehl’in çocuklarından şair, edip ve ravi olarak anılan isimlere

rastlanmaktadır. Bunlar arasında Ahmed, 258 Fazl, 259 Hüseyin, 260 ve Ubeydullah’ın261

aldığı görevlerden bahsedilmez. İbrahim, Mütevekkil’e hâciblik yaptı. 262 Hasan’ın

oğullarından Şeyleme lakaplı Muhammed (ö. 280/893-94) ise geç dönemlere kadar adı

duyulan bir şahsiyettir. Yukarda geçtiği üzere o, Basra civarında baş gösteren Zenc

isyanının lideri Ali b. Muhammed’in (ö. 269/883) kâtipliğini yapmıştı. Ali’nin

öldürülmesinin ardından kendisine eman verilmişti. Yukarıda bahsi geçtiği üzere

Şeyleme, bu olaydan on yıl kadar sonra Bağdat’ta Mu‘tazıd’ın yerine başka birini halife

yapma teşebbüsünün başını çekti ve bu nedenle öldürüldü. Amcası Fazl b. Sehl’in kızı

253
Taberî, VIII, 528.
254
Cehşiyârî, 461-462; İbnü’l-Ebbâr, İ‘tâb, 108-109.
255
Taberî, VIII, 568-569.
256
Safvet, Cemheretü Resâil, III, 345 (İbn Tayfûr’un el-Manzûm ve’l-Mensûr’undan). Ayrıca bk. Sourdel,
Le Vizirat, I, 215-218
257
İbn Tayfûr, Bağdâd, 233-238; Taberî, VIII, 566; Cehşiyârî, 462-463.
258
İbn Tayfûr, Bağdâd, 237; Taberî, VIII, 608.
259
Safedî, XXIV, 28.
260
İbn Abdürabbih, IV, 308.
261
Cehşiyârî, 410; İbn Zübeyr, ez-Zehâir, 32-35.
262
İbn Habîb, 260.

277
Abbâse’yle 210/825 yılında evlendiği kaydedilen 263 Muhammed’in uzun bir ömür

yaşadığı anlaşılmaktadır.

Me’mûn ve Mu‘tasım dönemlerinde harâc kâtipliği ve çeşitli idarî görevler

üstlenmiş olan Recâ b. Ebû Dahhâk (ö. 226/840), Fazl b. Sehl’in amcasının oğluydu.264

Aynı zamanda Fazl’ın kız kardeşiyle evliydi. 265 Me’mûn 203 (818-19) yılında Recâ’yı

Mâverâünnehir hariç Horasan’a bağlı yerleşim birimlerinin (küver) idaresi ile

görevlendirdi. 266 Recâ b. Ebû Dahhâk, Ali b. Mûsâ er-Rızâ’yı Medine’den Merv’e

getirmek üzere gönderilen heyetin başında bulunuyordu (200/816). 267 Recâ, Dımaşk’ta

harâc işlerinin başında bulunduğu sırada şehrin emniyet amiri İshak b. Yahyâ tarafından

öldürüldü. 268 Recâ’nın oğlu Ebû Ali Hasan (ö. 244/858-59) da babası gibi kâtip

yapmasının yanı sıra şairliğiyle tanınmış olup Fârs’ta vali iken öldü. 269 Hasan’ın oğlu

Ebû İshak İbrahim ed-Dînârî de kâtipti. 270 Recâ’nın kızından olan torunu Ebû Ca‘fer

Muhammed b. Fazl el-Cercerâî, Mütevekkil’e kâtiplik (bazı kaynaklara göre vezirlik)

yaptı (233-236/848-851). 271

Fazl b. Sehl’in amcasının oğlu olduğu belirtilen Gassân b. Abbâd da Me’mûn’un

Merv’den ayrılıp Bağdat’a yerleştiği dönemde Hasan b. Sehl tarafından Horasan’a vali

tayin edildi (204/819-20). 272 Sonraki yıllarda Sind valisi Dâvûd b. Yezîd, toplamış

olduğu harâcı merkeze göndermeyince görevinden azledilerek yerine bazı devlet

263
Taberî, VIII, 607.
264
Taberî, VIII, 540.
265
Ya‘kûbî, el-Büldân, 141.
266
Hamza el-İsfahânî, Târîh, 172. Ayrıca bk. Ya‘kûbî, el-Büldân, 141.
267
Taberî, VIII, 544.
268
Taberî, IX, 111; Cehşiyârî, 497-498, Tenûhî, el-Ferec, II, 294-295.
269
Garsünni‘me, 185; Safedî, XII, 8-9.
270
Tenûhî, el-Ferec, III, 151; a.mlf. Nişvâr, III, 254-255. Dînârî nisbesini anne tarafından alır, nitekim
dayıları arasında kâtipler vardır.
271
Taberî, IX, 162, 185; Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 73; Miskeveyh, Tecârib, III, 494.
272
İbn Tayfûr, Bağdâd, 90-91, 107, 236; Ya‘kûbî, Târîh, II, 318, 320; a.mlf., el-Büldân, 141-142; Taberî,
VIII, 579, 608; Gerdîzî, 197.

278
adamlarının olumlu kanaatlerinin etkisiyle Gassân atandı (213/828-29). 273 Mu‘tasım,

halifeliğinin başlarında Gassân’ı Cezîre, Avâsım ve Kınnesrîn’i içine alan bölgeye vali

tayin etti. 274 Gassân Cezîre valisi iken öldü (221/836). 275

Fazl ve Hasan kardeşlerin teyzesinin oğlu Ebü’l-Alâ el-Muallâ b. Eyyûb (ö.

255/869) sırasıyla Hasan b. Sehl, Me’mûn, Vâsık ve Mütevekkil’e kâtiplik yaptı. Edip

bir kişiliğe sahip olan Muallâ, halifelere öğütte bulunacak bir konumdaydı. 276 Diğer bir

teyzelerinin oğlu Hasan b. Ebû Saîd ise Me’mûn’un hâcibiydi. 277

Zâdânferrûh

Sehl Yezîd Ebû Dahhâk Abbâd

Fazl Hasan Recâ Gassân

İbrahim Ahmed Fazl Bûrân Hasan kızı

Muhammed Ubeydullah Hüseyin
Şeyleme İbrahim Muhammed
b. Fazl

Yezdâd Ailesi
Mervli olan aile Fars kökenlidir. Daha önce geçtiği üzere ataları Süveyd,

yetenekli bir kâtip olarak tanındı. Ebû Abdullah Muhammed b. Yezdâd b. Süveyd (ö.

230/844), Me’mûn’a kâtiplik ve vezirlik yaptı. 278 Muhammed’in oğlu Ebû Salih

Abdullah (ö. 261/875), Mütevekkil zamanında dıyâ‘ gelirlerini denetleme görevini

üstlendi. Daha önce bahsedildiği üzere Mütevekkil yerleşmek niyetiyle Şam’a gittiğinde

o da onunla birlikteydi. Ebû Salih, Müstaîn döneminde vezirlik yaptı. 279 İleride

değinileceği üzere oğlu Ebû Ahmed Salih ise (300/912-13 yılında hayatta) babası gibi

tarih sahasında eser yazmış biriydi.

273
İbn Tayfûr, Bağdâd, 116, 257-258; Taberî, VIII, 620-621, 626. Ayrıca bk. Belâzürî, Fütûh, 624-625.
274
Ya‘kûbî, Târîh, II, 331.
275
Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, I, 683.
276
Cehşiyârî, 462, 495-496, 520; Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 56; İbn Asâkir, LIX, 371-375; Sıbt İbnü’l-Cevzî,
XV, 360-361.
277
İbn Habîb, 260; İbn Asâkir, LIX, 371.
278
Merzübânî, Mu‘cemü’ş-Şuarâ, 424-425; Mes‘ûdî, et-Tenbîh, 304; İbnü’t-Tıktakâ, 227-228; Sourdel,
Le Vizirat, I, 232-234; Kerevî, 208.
279
Taberî, IX, 217, 264, 388; Sourdel, Le Vizirat, I, 292-293.

279
 Zeyyât Ailesi
Iraklı bir tacir olan Abdülmelik b. Ebân’ın oğlu Muhammed İbnü’z-Zeyyât’la (ö.

233/847) birlikte aile, bir süre bürokraside kendini gösterdi. İbnü’z-Zeyyât, Mu‘tasım

ve Vâsık dönemlerinde geniş yetkilere sahip bir vezirdi. Özellikle Vâsık döneminde

kâtipler başta olmak üzere çeşitli devlet adamlarını hesaba çekip mallarını müsadere

ettiği gibi, kimilerini de hapsetti. Bu arada devletin Mu‘tezile yanlısı din siyasetinin bir

uygulayıcısı oldu. Mütevekkil halife oluduğunda İbnü’z-Zeyyât’ı öldürdü. 280

İbnü’z-Zeyyât’ın çocukları birtakım önemli görevleri deruhte ettiler. Mesela

Süleyman, veliahtlık döneminde Vâsık’ın kâtibiydi. 281 Ebû Mervân Abdülmelik el-

Harâitî (ö. 311/923), Muktedir döneminde Dîvânü’l-berîd’in başında bulunuyordu. 282

Diğer çocuklarından Ebû Mûsâ Hârûn, ahbâr âlimi, hadis ve şiir ravisi olarak

tanınmış; 283 Ömer de edip olarak anılmıştır. 284

Hâkân Ailesi
Abbâsîler’e yaklaşık bir asır hizmet eden ailenin isminin dayandığı atası Hâkân

b. Mûsâ, Ezd kabilesinin mevlâsı olup 285 Türkî nisbesi ile anılmaktadır. 286 Bu aile,

Mütevekkil’in önemli devlet adamlarından Feth b. Hâkân Urtûc b. Ahmed’in (ö.

247/861) ailesi ile karıştırılabilmektedir. 287 Yahyâ b. Hâkân (ö. 240/854) Mütevekkil

280
Taberî, IX, 20, 22, 156-161; Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 40, 54, 71-73; Sourdel, Le Vizirat, I, 254-269;
Kerevî, 229-232.
281
İbnü’l-Cevzî, XI, 88; İbn Tağrîberdî, II, 291.
282
İbnü’n-Neccâr, XVI, 74. Ayrıca bk. Tenûhî, el-Ferec, II, 96-100.
283
İsfahânî, el-Eğânî, tür.yer.; Nedîm, I, 384; Hatîb, Târîhu Bağdâd, XVI, 38-39.
284
İsfahânî, el-Eğânî, XXII, 131. Ayrıca bk. Tenûhî, el-Ferec, II, 92-96; İbnü’l-Ebbâr, İ‘tâb, 141-144.
285
Ya‘kûbî, Târîh, II, 344; Taberî, IX, 162.
286
İbn Asâkir, XXXVIII, 143.
287
İki ailenin önde gelen simaları, siyasî ve idarî hayattaki rolleri hakkında daha geniş bilgi için bk.
Matthew S. Gordon, “The Khāqānid Families of the Early ʿAbbasid Period”, Journal of the American
Oriental Society, 121/2 (2001), s. 236-255.

280
zamanında Dîvânü’l-harâc reisliği yaptı (bk. 2. bölüm). Ayrıca oğlu Ebû Muhammed

Abdullah’ı (ö. 252/866) bu divanın meclislerinden birinin başına tayin etti. 288

Mütevekkil, Ebü’l-Hasan Ubeydullah b. Yahyâ b. Hâkân’ı (ö. 263/877) önce

Dîvânü’t-tevkî‘in başına getirdi (237/851-52). Daha sonra onu mevlâsı ilan ederek

birtakım yetkilerle donattı. Kâtiplere mektupların artık halifenin ismi ile değil, “Emîrül-

mü’minîn’in Mevlâsı” Ubeydullah b. Hâkân adına kaleme alınmasını emretti. Öte

yandan Ubeydullah’a ülke topraklarının tamamına ait harâc, dıyâ‘ ve berîd âmilleri,

muâvin (emniyet amiri) ve kadıları tayin etme yetkisi verdi. Halk tarafından da hüsnü

kabul gören Ubeydullah, babası Yahyâ’yı Mezâlim’in başına tayin etti. Babasının

ölümü üzerine bu göreve amcası Abdurrahman’ı getirdi. 289 Ubeydullah ayrıca Dîvânü’t-

tevkî‘i’l-‘âmme’ye kendi vekili sıfatıyla amcasının oğlu Yahyâ b. Abdurrahman b.

Hâkân’ı tayin etti (245/860). 290 Mütevekkil döneminde vezirlik makamını deruhte eden

Ubeydullah, halifenin öldüğü vakte kadar bu makamda kaldı. 291

Muntasır’ın halifeliği döneminden itibaren Ubeydullah b. Yahyâ başta olmak

üzere ve ailenin diğer üyeleri bürokrasideki mevkilerini bir süreliğine kaybetti. 292

Ebû Ali Muhammed b. Ubeydullah b. Yahyâ (ö. 312/924), Muktedir döneminde

bir yılı aşkın bir süreyle vezirlik yaptı (299-301/912-913). Bu dönemde azledilen vezir

İbnü’l-Furât ve adamları hapsedildi, işkence gördü ve malları müsadere edildi.

Dirayetsiz ve ehliyetsiz bir vezir portresi sergileyen Muhammed’in döneminde rüşvet

yaygınlaştı, bürokratik işleyiş bozuldu ve ekonomik sorunlar arttı. 293 Muhammed’in

288
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 51.
289
Ya‘kûbî, Târîh, II, 344.
290
Taberî, IX, 217.
291
Sourdel, Le Vizirat, I, 274-286, 305-309; Kerevî, 233-235.
292
Ya‘kûbî, Târîh, II, 346; Taberî, IX, 227-229, 234; Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 98.
293
Sourdel, Le Vizirat, II, 394-399; Hançabay, 88-92.

281
oğlu Abdülvâhid, babasının vezirliği döneminde yönetimde etkin biriydi.294 Diğer oğlu

Ebü’l-Kâsım Abdullah da (ö. 314/926) babasının vezirliği döneminde idarede söz

sahibiydi, daha sonra Muktedir’e bir buçuk yıl vezirlik yaptı (312-313/924-925). 295 Bu

dönemde ise onun oğlu Abdülvehhâb idarede ön plana çıktı. Kâhir zamanında vezir

arayışında Abdülvehhâb’ın adı da geçmişti. 296 Yahyâ b. Ahmed b. Yahyâ b. Hâkân da

Abdullah’ın vezirliği döneminde etkili biriydi. 297

Mûsâ

Hâkân

Yahyâ Abdurrahman

Ubeydullah Abdullah Zekeriyyâ Ahmed Yahyâ

Muhammed Ahmed Ebû Müzâhim Mûsâ Yahyâ

Abdullah Abdülvâhid

Abdülvehhâb

Ruhhacî Ailesi
Ruhhac 298 şehrinden olan ailenin atası Ziyâd ile oğlu Ebü’l-Fazl Ferec, Ma‘n b.

Zâide’nin Kâbil bölgesindeki savaşta (151/768) ele geçirdiği esirler arasında Bağdat’a

getirilmişti. Bağdat’a getirildiğinde henüz çocuk yaşta olan Ferec, 299 daha sonra

Hârûnürreşîd’in mevlâsı oldu ve kızı Hamdûne’nin kâtipliğini yaptı. Hârûnürreşîd,

Ferec’i Ahvaz’a vali tayin etti. Ferec ara ara devlet malını zimmetine geçirmekle

suçlandı ve sorguya çekildi. Buna rağmen kendisini affettirip konumunu muhafaza

etmeyi başardı. Emîn ve Me’mûn dönemlerinde önemli görevler üstlenen Ferec, bu süre

294
Miskeveyh, Tecârib, V, 79.
295
Sourdel, Le Vizirat, II, 435-438; Hançabay, 132-137.
296
Miskeveyh, Tecârib, V, 210, 223-224, 361.
297
Miskeveyh, Tecârib, V, 194, 201.
298
Ruhhac, geçmişte şehir ve onun etrafındaki bölge için kullanılmış olup günümüzde Afganistan’ın
Kandehar şehri civarındadır.
299
Belâzürî, Fütûh, 564-565; Cehşiyârî, 387; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, V, 174.

282
zarfında kendisine Bağdat’ta bir saray yapacak kadar zengin olmuştu. 300 Me’mûn

zamanında Dîvânü’d-dıyâ‘i’l-hâssa’nın reisliğini yürüttü (bk. 2. bölüm).

Ferec’in oğulları Ebû Hafs Ömer ile Muhammed de kâtip olarak yetiştiler. İki

kardeş de babaları gibi önemli idarî görevler üstlendi ve büyük servet sahibi oldular.

Özellikle Ömer; Mu‘tasım ile Mütevekkil’in öfkesini üzerine çekti. Bundan mütevellit

aile mensupları hem malları müsadere edildi hem de hakarete maruz kalıp aşağılandılar.

Ömer ile Muhammed işkence gördü ve uzun süre hapiste kaldılar. Aile, Mütevekkil

zamanında nüfuzunu yitirmeye başladı. 301

Hasîb Ailesi
Vâsıt ile Bağdat arasında yer alan Cercerâyâ’ya nisbet edilen ailenin 302 atası Ebû

Nasr el-Hasîb b. Abdülhamîd b. ed-Dahhâk, Hârûnürreşîd zamanında Mısır’ın harâc

sorumlusuydu. 303

Ebü’l-Abbas Ahmed b. el-Hasîb (ö. 265/878-79), Mu‘tasım döneminden itibaren

önde gelen kâtipler arasında yer aldı. Komutan Eşnâs’ın kâtibiydi. 304 Vâsık zamanında

(229/843-44) Vezir İbnü’z-Zeyyât’ın telkiniyle diğer kâtiplerden alınandan katbekat

fazla ve en yüksek meblağ olmak üzere Ahmed ile kâtiplerinden 1 milyon dinar

müsadere edildi. 305 Ahmed daha sonra Mütevekkil’in annesi Şücâ‘ın kâtipliğini yaptı.306

Mütevekkil onu veliaht oğlu Muntasır’ın kâtipliğine tayin etti (235/850). 307 Muntasır

300
Cehşiyârî, 386-388; Sâbî, Rusûm, 38-45.
301
Ya‘kûbî, Târîh, II, 321, 341; a.mlf., Müşâkele, 208; Taberî, IX, 161-162; Cehşiyârî, 316, 386-389,
501-502; Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 84; Tenûhî, el-Ferec, IV, 17-18; a.mlf., Nişvâr, II, 12-17; Garsünni‘me,
78; Yâkût, el-Büldân, III, 38.
302
Sourdel, Le Vizirat, I, 287. Nisbeyi Cürcânî şeklinde kaydedenler de vardır (Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 111;
İbn Hallikân, I, 187).
303
Cehşiyârî, 366-367; Kitâbü’l-Uyûn, III, 313; Safedî, XIII, 199.
304
Ya‘kûbî, Târîh, II, 337.
305
Taberî, IX, 125.
306
Muâfâ, II, 153; İbnü’l-Cevzî, XI, 347.
307
Ya‘kûbî, Târîh, II, 343.

283
halife olunca Ahmed’i vezirliğe getirdi. Müstaîn başa geçince onu kâtip edindiyse de

daha sonra Türk askerlerin etkisiyle onun ve çocuklarının mülklerine el koydu;

akabinde önce Girit’e, oradan da Kayrevan’a gönderilmek üzere sürgün edildi

(248/862). 308

Ahmed’in kardeşi İbrahim, Vâsık döneminin önde gelen kâtiplerindendi.309

Ahmed’in oğlu Muhammed, üst düzey kâtiplerden İbrahim İbnü’l-Müdebbir’in kızıyla

evliydi. Bu evlilikten doğan Ebü’l-Hüseyin Abdülvâhid b. Muhammed, kaynaklarda

kâtip ve vezirlerin yaşadığı bazı hadiselerin ravisi olarak geçmektedir. 310

Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ubeydullah b. Ahmed b. el-Hasîb (ö. 328/940),

Muktedir’in annesi Seyyide’nin kahramânesi Sümel’in kâtibiydi. Seyyide’nin kâtibi

Muhammed b. Abdülhamîd vefat edince (307/919) onun yerine Ahmed kâtiplik

yapmaya başladı. 311 Daha sonra Muktedir, annesinin telkiniyle Ahmed’i vezir yaptı

(313/925). O, 15 ay bu görevi sürdürdü. Kâhir döneminde de 5 aydan fazla bir süre

ikinci kez vezirlik yaptı. 312 Birinci vezirlik döneminde bir amcası oğlunu harâc işlerine

bakan Dîvânü’l-maşrık’ın başına, diğer bir amcası oğlu Ebû İshak b. Dahhâk’ı (ö.

316/928-29) ise Dîvânü’l-mağrib’in başına getirdi (313/925). 313 Azledilince oğlu Ebü’l-

Hüseyin (ö. 317/929-30) onunla birlikte tutuklandı. 314 Ahmed, Râzî zamanında

Dîvanü’z-zimâmi’l-ezimme reisliğini de yürüttü (bk. 2. bölüm).

308
Ya‘kûbî, Târîh, II, 348; Taberî, IX, 235, 256; Sourdel, Le Vizirat, I, 287-289.
309
Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 56.
310
Cehşiyârî, 520, 531; Tenûhî, el-Ferec, I, 247, 249; II, 92, 213-215; a.mlf., Nişvâr, IV, 136, VI, 172;
VIII, 131. Hatîb, Târîhu Bağdâd, tür.yer.
311
Sûlî, Evrâk (295-315), 125; Arîb, 74.
312
Sourdel, Le Vizirat, II, 439-441, 478-479; Hançabay, 138-142, 192-197.
313
Sûlî, Evrâk (295-315), 151; Arîb, 110.
314
Sûlî, Evrâk (295-315), 154; İbnü’l-Cevzî, XIII, 256.

284
 Nattâha ismiyle tanınan ünlü resâil kâtibi Ebû Ali Ahmed b. İsmail b. İbrahim b.

el-Hasîb el-Enbârî (ö. 290/902-3 [?]), sırasıyla Bağdat emniyet amirleri Muhammed b.

Tâhir’in ve Ubeydullah b. Abdullah b. Tâhir’in kâtipliğini yaptı. 315

Dahhâk

Abdülhamîd
Hasîb

Ahmed İbrahim Dahhâk

Ubeydullah Muhammed İsmail Ebû Ya'kûb Muhammed Ebû İshak

İshak
Ahmed Abdülvâhid Nattâha
Ahmed
Ebü'l-Hüseyin

Mahled b. Ebân Ailesi

Ailenin bürokraside anılan ilk ismi Mahled b. Ebân el-Enbârî, Me’mûn

döneminde Dîvânu’d-dıyâ‘i’l-âmme reisliği yaptı (bk. 2. bölüm). Yine bu dönemde

Ahvaz ve çevresinin âmilliği konusunda Ferec er-Ruhhacî ile bir çekişme yaşadı. 316

Ebü’l-Fazl Meymûn b. Hârûn b. Mahled b. Ebân (d. 200/815-16 - ö. 297/909-

10), Mütevekkil döneminin önde gelen kâtiplerindendi ve bir ahbâr âlimi olarak öne

çıktı. 317

Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Muhammed b. Meymûn el-Eftas, Râzî zamanında

Beytülmâl reisliğini yürüttü (bk. 2. bölüm). Müttakî’nin halifeliği öncesinde kâtipliğini,

halifeliğinde ise yaklaşık bir ay vezirliğini yaptı. 318

Bu aileden Kübbetü’l-kâtib lakaplı Ebû Bekir Muhammed b. Hârûn b. Mahled319

ve kardeşi Ebû Ali Yahyâ 320 şair kâtipler arasında anılmıştır.

315
Nedîm, I, 387-388; Yâkût, el-Üdebâ, I, 199-201.
316
Sâbî, Rusûm, 38-45.
317
Tenûhî, el-Ferec, II, 213; Hatîb, Târîhu Bağdâd, XV, 278.
318
Hançabay, 227-229.
319
Merzübânî, Mu‘cemü’ş-Şuarâ, 451; Nedîm, I, 532
320
Nedîm, I, 536.

285
 Necâh b. Seleme Ailesi
Hıristiyan bir aileydi. Mütevekkil döneminin önde gelen bürokratlarından Necâh

b. Seleme, Dîvânü’d-dıyâ‘ reisi İbrahim b. Rebâh el-Cevherî’nin kâtibiydi. Akabinde

Dîvânü’d-dıyâ‘ın başına getirildi. Daha sonra Dîvânü’t-tevkî‘in ve âmilleri denetleyen

divanın başına tayin edildi. Bütün âmiller ondan çekiniyor ve her dediğini itirazsız

yerine getiriyorlardı. Dönemin Dîvânü’d-dıyâ‘ reisi Hasan b. Mahled ve Dîvânü’l-harâc

reisi Mûsâ b. Abdülmelik ile araları zamanla açıldı. Necâh her ikisini Mütevekkil’e

şikâyet ederek onlardan 40 bin dirhem tahsil edilmesi emrini çıkarttı. Bu durum

karşısında, Vezir Ubeydullah b. Hâkân’a yakın duran bu iki divan reisi, birlik olup

Necâh’ın devlete ihanet ettiğini halifeye bildirdiler. Necâh’la birlikte çocuklarından

Ebü’l-Ferec tutuklanırken Hasan b. Şüneyf’in kızından olan oğlu Ebû Muhammed ise

kaçmayı başardı. Bunun üzerine Ebû Muhammed’in kâtibi İshak b. Sa‘d b. Mes‘ûd el-

Kutrabbulî ve Necâh için çalışan İbnü’l-Bevvâb lakaplı Abdullah b. Mahled tutuklandı.

Necâh ile oğlu Ebü’l-Ferec’e 140 bin dinar tazminat ödetildi. Sâmerrâ ve Bağdat’ta

sahip oldukları saraylar, müştemilat, gelir getiren mallar ve çok sayıdaki arazi (dıyâ‘) bu

meblağın dışındaydı ki bunların tamamına ayrıca el konuldu. Necâh ağır işkenceler

sonucunda öldü (21 Zilhicce 245/18 Mart 860). Diğer tutuklular da kırbaçlandıktan

sonra Necâh’ın oğlu Muhammed 50 bin dinar, Abdullah b. Mahled ise 15 bin -veya 20

bin- dinar para cezasına çarptırıldı. Diğer taraftan Necâh’ın Sevâd’da bulunan vekili İbn

Ayyâş da tutuklanıp 20 bin dinar tazminat ödemesine karar verildi. Akabinde İbn

Ayyâş, Hasan b. Sehl b. Nûh el-Ahvazî ile Hasan b. Ya‘kûb el-Bağdâdî’nin bulunup

getirilmesi için Mekke’ye gönderildi. Neticede bir grup insan yakalanıp hapsedildi. 321

Necâh b. Seleme ve ona bağlı birçok kişinin tasfiyesi ve cezalandırılmasının

ardında Necâh ile bazı bürokratların rekabetinin bir hesaplaşmaya dönüşmesinin yattığı

ve sonuç itibariyle kaybeden tarafın Necâh olduğu belirtilir. Taberî’nin aktardığı başka

321
Taberî, IX, 214-215; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VI, 163-164.

286
bir rivayete göre Necâh, Mütevekiliyye (Ca‘feriyye) adında yeni bir şehir kurmakta olan

Mütevekkil’e gerekli masrafın temini için bazı isimlerin üzerine gidilmesini teklif etti.

Ekseriyetle kâtip sınıfına mensup yirmi kadar isimden kaydedilebilenleri şunlardır:

Dîvânü’l-harâc reisi Mûsâ b. Abdülmelik ile vekili Zeydân b. İbrahim, Dîvânü’d-dıyâ‘

reisi Hasan b. Mahled ile vekili Îsâ b. Ferruhânşâh, vezir Ubeydullah b. Yahyâ ile iki

kardeşi Abdullah ve Zekeriyyâ, [Mütevekkil’in özel yazışmalarını yürüten kâtibi]

Meymûn b. İbrahim, Müneccim Muhammed b. Mûsâ [b. Şâkir] ile kardeşi Ahmed b.

Mûsâ, Ali b. Yahyâ b. Ebû Mansûr [el-Müneccim], Dîvânü’l-harâc’ın müstahrici Ca‘fer

el-Ma‘lûf. Mütevekkil, Necâh’ın teklifine başta sıcak baksa da meseleyi veziri

Ubeydullah b. Yahyâ ile görüştü. Ubeydullah, Necâh’ın istediği yerine gelirse işleri

yapacak ne bir kâtip ne de komutan kalacağını halifeye izah etti. Ardından da Mûsâ b.

Abdülmelik ile Hasan b. Mahled’e Necâh’ın 2 milyon dinar tazminatı hak ettiğini

ispatlayacak bir belge hazırlamalarını söyledi. Bu karşı hamle, halifenin nezdinde

karşılık buldu ve bunu mütaakiben Necâh ve adamlarının tasfiye edilme süreci

ivedilikle başladı. 322

Müdebbir Ailesi
Hakkında yeterli bir bilgi bulunmayan Muhammed el-Müdebbir b. Ubeydullah

ed-Dabbî el-Rusteysânî’nin üç oğlu Ebü’l-Hasan Ahmed (ö. 270/883-84), Muhammed

ve Ebû İshak İbrahim (ö. 279/893) edip kâtipler olarak yetiştiler. 323

Ebü’l-Hasan Ahmed, Me’mûn zamanında Dîvânü’l-harâc’da Esküdar meclisinin

başında bulundu. 324 Mütevekkil zamanında çok sayıda malî divana aynı anda reislik

yaptı (bk. 2. bölüm). Mütevekkil onu 240/854-55 yılında Şam bölgesine harâc

sorumlusu olarak gönderdi. Burada vergi kayıtlarını yenileme faaliyetini (ta‘dîl)

322
Taberî, IX, 216.
323
Nedîm, I, 383.
324
Cehşiyârî, 293.

287
başlattı. Sonraki halifeler zamanında da bu görevini sürdürdü. Muntasır zamanında aynı

görevi yürütmek üzere Mısır’a tayin edildi. Burada başlattığı geniş çaplı malî

düzenlemeler ve sahip olduğu geniş yetkiler sebebiyle Vali Ahmed b. Tolun ile ters

düştü. Abbâsîler’den bağımsız hareket etmeye çalışan İbn Tolun onu iki kez tutuklattı.

Ahmed İbnü’l-Müdebbir Mısır’da hapisteyken öldü. 325

Ebû İshak İbrahim, Mütevekkil döneminin önde gelen kâtipleri arasındaydı. Bu

dönemde Vezir Ubeydullah b. Yahyâ’nın takibatı neticesinde hapsedildi. Daha sonra

Cezîre Süğûru’na vali tayin edildi. 326 Mühtedî zamanında ise Ahvaz’ın harâc ve dıyâ‘

sorumlusuydu. 327 Basra valiliği 328 ve kısa bir süre Mu‘temid’e vezirlik yaptığı329 da

kaydedilir. Mu‘temid zamanında Dîvânü’d-dıyâ‘ reisliği yaptı (bk. 2. bölüm).

Sevâbe Ailesi
Hıristiyan asıllı olan ailenin atası Yûnus Lübâbe, hacamat işiyle uğraşan

biriydi. 330 Bu aileden çok sayıda kimse devlet dairelerinde -özellikle resâil divanında-

görev almıştır. Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Sevâbe (ö. 277/890-91) yetkin bir

resâil kâtibiydi. 331 Ebü’l-Abbas 256/870 yılında Türk askerlerinin Mühtedî’yi azletme

girişimleri karşısında Kâtip Hasan b. Mahled’le birlikte mescidlere ve yollara bıraktığı

kâğıt parçalarında halkı halifeye duada bulunmaya ve sahip çıkmaya davet ediyordu.332

Ebü’l-Hüseyin Ca‘fer b. Muhammed b. Sevâbe (ö. 284/897-98), Mu‘tazıd döneminde

325
Ya‘kûbî, Târîh, II, 345, 347; İbnü’d-Dâye, el-Mükâfee, 69-74; Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 151; İbn Saîd, el-
Murğib (Mısr), 77-80, 84, 123-125, 130 (İbnü’d-Dâye’den); Demirci, “Abbasiler’de Reforumcu Bir
Bürokrat”, 550-563.
326
İsfehânî, el-Eğânî, XXII, 111-113, 118, 123.
327
Taberî, IX, 473.
328
İsfehânî, el-Eğânî, XXII, 126.
329
Yâkût, el-Üdebâ, I, 110; İbnü’l-Ebbâr, İ‘tâb, 162.
330
Nedîm, I, 401.
331
Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 157, 159; İsfahânî, el-Eğânî, XXIII, 133; XIX, 181; Nedîm, I, 401-402; Husrî,
Zehrü’l-Âdâb, III, 233-234; Yâkût, el-Üdebâ, I, 436-448; İbnü’l-Ebbâr, İ‘tâb, 167-168; Safvet,
Cemheretü Resâil, IV, 281, 288-296.
332
Taberî, IX, 443-444.

288
Vezir Ubeydullah b. Süleyman tarafından Dîvânü’r-resâil’in başına tayin edildi. 333 Ebû

Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Sevâbe, Mu‘tazıd’ın resâil kâtipliğini yaptı.334

Ebü’l-Hasan Muhammed b. Ca‘fer b. Muhammed (ö. 312/924), Muktedir zamanında

uzun süre Dîvânü’r-resâil reisliğini deruhte etti. 335 Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed

b. Ca‘fer (ö. 349/960), babasının ölümünün ardından Dîvânü’r-resâil’in başına getirildi.

Muktedir’den sonraki halifeler zamanında da aynı görevi üstlendi. Irak Büveyhî emîri

Muizzüddevle’nin başta kâtipliğini ve sonra da kendisi öldüğü tarihe kadar Dîvânü’r-

resâil reisliği yaptı. 336

Yûnus Lübâbe
Sevâbe

Muhammed Ahmed

Ebü’l-Abbas Ahmed Ebü’l-Hüseyin Ca‘fer Ebû Abdullah Muhamed

Ebû Abdullah Muhammed Ebü’l-Hasan Muhammed

Ebû Abdullah Ahmed

Cerrâh Ailesi
Fars kökenli bir ailedir. 337 Ailenin adını aldığı kişinin adı el-Cerrâh b. Muhâcir

Hasenbehs (‫ )ﺣﺴﻨﺒﮭﺲ‬b. Sabâr Buht b. Şehriyâr olarak uzunca belirtilir. 338 Cerrâh’ın 1406F

oğulları Mahled ve Dâvûd’un neslinden olmak üzere iki kol halinde varlığını devam

ettiren aile, bürokraside yaklaşık bir asır etkili olmuştur. 339 1407F

333
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 143-144; Âbî, V, 70-71.
334
Nedîm, I, 402.
335
Tenûhî, el-Ferec, II, 51; Miskeveyh, Tecârib, V, 96; Yâkût, el-Üdebâ, I, 191; VI, 2470.
336
Hemedânî, 391; Yâkût, el-Üdebâ, II, 484-485; Sıbt İbnü’l-Cevzî, XVII, 325.
337
Hatîb, Târîhu Bağdâd, XIII, 459; Safedî, XIII, 291.
338
Safedî, XIII, 291.
339
Ailenin siyasî ve idarî hayattaki etkinliği üzerine müstakil araştırmalar bulunmaktadır: İmâd
Abdülkerim Ahmed Halûf, Âlu’l-Cerrâh ve Devruhum fî Siyaseti’d-Devleti’l-Abbâsiyye (247-334/861-
945) Dirâse Târîhiyye, Câmiatu Âli’l-Beyt, Kısmu’t-Târîhi’l-İslâmî, Mafrak 2000 (yüksek lisans tezi);
Adnan İbrahim M. es-Sâmerrâî, Devru Âli’l-Cerrâh fi’l-İdâreti’l-Abbâsiyye fi’l-Asri’l-Abbâsiyyi’s-Sânî,
Amman: Dâru Emced, 2020. Ayrıca bk. Golole, 121-142 ve tür.yer.

289
 A) Mahled b. Cerrâh Kolu: Ebû Muhammed Hasan b. Mahled (ö. 269/883)

Mütevekkil ve Mu‘tez dönemlerinde Dîvânü’d-dıyâ‘, Mu‘temid zamanında Beytülmâl

ve Ezimme divanları reisliği yaptı (bk. 2. bölüm). Mu‘temid zamanında kısa süreli de

olsa üç dönem vezirlik makamını işgal etti. Bu makam için Süleyman b. Vehb ile

rekabet içinde oldu. 340 Ahmed b. Tolun, Hasan’ı Mısır’a getirerek (265/879) başta ona

önemli görevler verdi; fakat bazı âmiller, Hasan’ın Muvaffak’ın casusluğunu

yapabileceğini söylemeleri üzerine onu Antakya’da hapsetti. Ayrıca Hasan’ın bu sırada

işkence altında öldüğü belirtilir. 341

Abbas b. Hasan, Mu‘tez döneminin divan reislerinden Ebû Nûh Îsâ b. İbrahim’in

kızı ile evliydi. Bu evlilikten olan çocuğu Ebû Îsâ, İbn bint-i Ebû Nûh olarak tanınmış

ve bir dönem Beytülmâli’l-atâ’nın reisliğini yürütmüştür. 342

Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Hasan (ö. 332/944), Muktedir zamanında bir (318-

319/930-931), Râzî zamanında iki kez (324-325/936-937, 328-329/940-941) olmak

üzere üç dönem vezirlik yaptı. 343

Ahmed b. Süleyman, Muktedir döneminde Dîvânü’l-harâc reisliği yaptı. Kardeşi

Ebû Muhammed de aynı yıllarda Dıyâ‘u’l-Furâtiyye divanının reisiydi (bk. 2. bölüm).

Her ikisi vezirlik yapmış olan Hasan b. Mahled ile Ubeydullah b. Süleyman’ın

çocukları Meryem ile Kâsım’ın evliliği sayesinde Cerrâh ile Vehb aileleri arasında

akrabalık tesis edilmiştir. Bu münasebet iki ailenin bürokrasideki nüfuzunu

pekiştirmiştir. Şöyle ki vezir kızı ve gelini olan Meryem’in ilerleyen zamanlarda eşi

Kâsım, kardeşi Süleyman ve oğlu Hüseyin’in de vezirlik yapmış olmaları, kendisine

340
Sourdel, Le Vizirat, I, 309-311, 313-314.
341
İbn Asâkir, XIII, 392, Sıbt İbnü’l-Cevzî, XVI, 66; İbn Saîd, 123; Zehebî, Siyer, XIII, 8. Ayrıca bk.
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 32-34.
342
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 82.
343
Sourdel, Le Vizirat, II, 456-460, 493-494; Hançabay, 158-162, 215-219, 226-227.

290
büyük bir asalet kazandırmıştır. 344 Mahled b. Cerrâh’ın kızından olma torunu Hamed b.

Muhammed el-Kunnâî de vezir olan dayısı Hasan’ın nüfuzundan yararlanarak Dîvânü’l-

harâc ve Dîvânü’d-dıyâ‘da reislik yapmıştır (bk. 2. bölüm).

Cerrâh

Dâvûd Mahled

Hasan Kızı

Süleyman Abbas Meryem Hamed b. Muhammed

Ahmed Ebû Muhammed Ebû Îsâ Hüseyin b. Kâsım

B) Dâvûd b. Cerrâh Kolu: Aile bireyleri maliye kâtipleri ve edipler olarak öne

çıkmıştır. Malî krizlerin aşılmasında kendilerine müracaat edilmesi ve aileden harâc

konusunda eser telif edenlerin olması (bk. 4. bölüm) bu hususu desteklemektedir.

Müstaîn’in kâtibi olan Ebû Muhammed Dâvûd b. Cerrâh (ö. 252/866-67 veya

291/903-4), resâil kâtibi ve tarihçi olarak anıldı. 345 Oğlu Ebû Abdullah Muhammed (d.

243/857-58 - ö. 296/908-9), yukarıda belirtildiği üzere Mu‘tazıd ve Müktefî

dönemlerinde malî ve askerî divanlara reislik yaptı. Vezir Ubeydullah b. Süleyman,

Muhammed’in malî divanlarda göstermiş olduğu üstün başarı ve yeteneğini fark edip

takdir etmesi üzerine onu kızıyla evlendirmiştir. 346 Muktedir’in yerine İbnü’l-Mu‘tez’i

başa geçirmeye teşebbüs eden grubun içinde yer aldı. Başarısızlıkla sonuçlanan bu

girişime bağlı olarak sadece bir gün vezirlik yapabildi. Muktedir’in adamlarının

kontrolü ele geçirmeleri üzerine bir süre gizlendikten sonra yakalanıp öldürüldü. 347

344
Hançabay, 168, dn. 356.
345
Nedîm, I, 396; Safedî, XIII, 291; İsmail Paşa, Hediyyetü’l-Ârifîn, I, 359.
346
Tenûhî, Nişvâr, IV, 72; Sâbî, el-Vüzerâ, 149; Yâkût, el-Üdebâ, I, 366.
347
Sourdel, Le Vizirat, I, 370-375; Haçabay, 81-82.

291
 Dâvûd b. Cerrâh’ın oğlu Îsâ’dan olan torunları üst düzey kâtipler olarak temayüz

ettiler. Onlardan Ebû Süleyman Dâvûd (ö. 304/917) 348 ve Ebü’l-Abbas Fazl (ö.

315/927) 349 tanınmış kimselerdi. Ebû İshak İbrahim ise âmillik ve Dîvânü’l-ceyş reisliği

yaptı. 311/923 yılında vezir İbnü’l-Furât’ın oğlu Muhassin onu ve kardeşi Ubeydullah’ı

Basra’ya sürgün etti. 350

Ebü’l-Hasan Ali b. Îsâ b. Dâvûd (d. 245/859 - ö. 334/946) Mu‘tazıd döneminden

itibaren malî divanların başında bulundu. Muktedir zamanında iki dönem vezirlik yaptı

(301-304/913-917 ve 315-316/927-928), ayrıca Hâmid b. Abbas’ın vezirliği döneminde

(306-311/918-923) kendisine vekâlet etti ve divanların idaresini uhdesinde topladı. Ali

b. Îsâ, devletin siyasî ve iktisadi açıdan bozulmaya başladığı bir dönemde gidişatı

düzeltmek amacıyla aldığı tedbirlerle öne çıktı. Siyasî hayatta Furât ailesiyle rekabet

etme durumuyla karşılaştı. Şahsiyeti ve devlet adamlığı ile örnek biri olarak dikkat

çekti. 351 Kardeşi Ebû Ali Abdurrahman (ö. 347/958) ise 50 gün gibi kısa bir süreliğine

de olsa vezirlik yaptı (324/936). 352

Ailenin diğer üyelerinden Ebû Nasr İbrahim b. Ali b. Îsâ (ö. 350/961), kısa

süreliğine Halife Mutî‘in kâtipliğini yaptı.353 İbn Esmâ 354 olarak bilinen Ebü’l-Kâsım

Abdullah b. Ali b. Muhammed b. Dâvûd resâil kâtipliğinin yanı sıra dilci ve tarihçi

348
Sûlî, Evrâk (295-315), 111; Safedî, el-Vâfî, 13/311.
349
İbnü’n-Neccâr, XX, 171.
350
Sûlî, Evrâk (295-315), 92; Sâbî, el-Vüzerâ, 50.
351
Sourdel, Le Vizirat, II, 399-406, 414-424, 441-448, 519-551; Hançabay, 92-100, 105-119, 142-150.
Şahsiyeti ve dönemi hakkında müstakil çalışmalar bulunmaktadır: Harold Bowen, The Life and Times of
ʿAlī ibn ʿĪsā: The Good Vizier, Cambridge 1928; Dayfullâh Yahyâ ez-Zehrânî, el-Vezîrü’l-Abbâsî Ali b.
Îsâ b. Dâvûd el-Cerrâh (245-334/859-945): el-İslâhâtü’l-İktisâdiyye ve’l-İdâriyye, Mekke 1994.
352
Sourdel, Le Vizirat, II, 490-491; Hançabay, 208-210.
353
Hançabay, 256.
354
Cerrâh ailesinden olan Esmâ bint-i Îsâ amcası oğlu Ali b. Muhammed b. Dâvûd ile evliydi. Sâbî, el-
Vüzerâ, 166.

292
olarak anıldı. 355 Harâc konusunda yazdığı kitapla tanınan İbnü’l-Aramram Ebü’l-Kâsım

Abdullah b. Ali b. Muhammed 356 b. [Îsâ b.] Dâvûd, Batîha ve Basra civarında hüküm

süren (338-369/949-979) İmrân b. Şâhin’in hizmetine girdi ve onun yanındayken vefat

etti. 357 Âlim ve entelektüel kişiliğiyle öne çıkan Ebü’l-Kâsım Îsâ b. Ali b. Îsâ (d.

302/914-15 - ö. 391/1001) 358 Halife Tâi‘in kâtipliğini yaptı. 359

Cerrâh

Dâvûd Mahled

Îsâ Muhammed

Ali Dâvûd Abdurrahman İbrahim Ubeydullah Fazl Muhammed Esmâ Ali

Aramram
İbrahim Ahmed Îsâ Abdullah
Ali İbn Esmâ

Abdullah

Furât Ailesi
Aile, taşıdığı Akûlî nisbesini Deyrü’l-Âkûl’dan 360 alır. Ebû Ca‘fer Muhammed

b. Mûsâ b. Hasan b. el-Furât’ın üç oğlu Ca‘fer, Ahmed ve Ali, kâtip olarak yetiştikleri

malî divanlarda reislik yaptılar. Dîvânü’s-Sevâd’ı idare etmekte olan aile fertleri, ilk

olarak Mu‘temid’in veziri Ebü’s-Sakr İsmail b. Bülbül ve kendisiyle irtibatlı kimselerin

yakalanmaları hadisesinde (278/891) gündeme geldiler. Mu‘tazıd’ın halifeliğinin ilk

zamanlarında tutuklu bulunan ailenin ileri gelenleri, daha sonra malî krize bağlı olarak

Vezir Ubeydullah b. Süleyman’ın tavsiyesine binaen malî işlerin başına tekrar

getirildiler. 361 Aralarında üst makama gelen ilk kişi, Ebü’l-Abbas Ahmed b.

355
Nedîm, I, 399.
356
Aramram lakaplı Muhammed b. Îsâ hakkında bk. Sâbî, el-Vüzerâ, 257.
357
Nedîm I, 399, 456.
358
Kıftî, el-Hukemâ, 187.
359
Hançabay, 259-260.
360
Medâin ile Nu‘umâniyye arasında Dicle kenarında bulunan yer, Bağdat’ın yaklaşık 85 km.
güneybatısına düşmektedir (Yâkût, el-Büldân, II, 520-521).
361
Taberî, X, 22-23; Sâbî, el-Vüzerâ, 12-14, 241.

293
Muhammed’dir (ö. 291/904). 362 Mu‘tazıd ve Müktefî dönemlerinde Harâc, Dıyâ‘ ve

Zimâm divanlarının başında bulundu (bk. 2. bölüm).

Ebû Abdullah 363 Ca‘fer b. Muhammed (ö. 297/910), Muktedir zamanında

kardeşi Ebü’l-Hasan Ali’nin vezirliği sırasında Dîvânü’l-maşrık ve’l-mağrib reisliği

yaptı (bk. 2. bölüm).

Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed İbnü’l-Furât (d. 241/855 - ö. 312/924), Muktedir

zamanında üç dönem (296-299/908-912, 304-306/917-918 ve 311-312/923-924)

vezirlik yapmış olması 364 bakımından aile üyeleri arasında Abbâsî bürokrasisinde en

etkili kişi olarak anıldı. Muktedir, Ebü’l-Hasan İbnü’l-Furât’ı vezirliğe getirdiğinde

kendisine bir saray tahsis etti. Ona ve oğullarına değerli arazileri iktâ olarak verdi. 365

Muktedir döneminde vezirlik makamı üzerinde devam eden mücadelede İbnü’l-Furât’ın

adı sıkça duyuldu. Bu konuda özellikle Cerrâh ailesinden Ali b. Îsâ ile kıyasıya bir

rekabet ve hesaplaşma süreci yaşandı. Muktedir döneminde artan yolsuzluklar, içine

düşülen malî krizin her geçen gün derinleşmesi ve sürekli vezir değişimi, kâtipler

arasında gruplaşmayı ve yaşanan çekişmelerin boyutunu arttırdı. İbnü’l-Furât üçüncü

kez vezirlik makamına geldiğinde çok sayıda düşman kazanmıştı. Yukarıda da ele

alındığı üzere vezirin oğlu Ebû Ahmed el-Muhassin (ö. 312/924), bu dönemde siyasî ve

idarî işlerde söz sahibi olmaya başladı ve geçmişte Furât ailesine muhalif olan bütün

bürokratlara yönelik müsadere, işkence ve suikastla ortadan kaldırma yoluna başvurdu.

Bu dönemde başkomutan Mûnis’le de araları açılan İbnü’l-Furât gücünü büsbütün

yitirdi. Neticede oğlu Muhassin ile birlikte işkence altında öldürüldü.

362
Sâbî, el-Vüzerâ, 12.
363
Sûlî, Evrâk (295-315), 70; Kitâbü’l-Uyûn ve’l-Hadâik, IV/1, 148; Sıbt İbnü’l-Cevzî, XVI, 359. İbn
Hallikân, künyeyi Ebü’l-Hattâb olarak belirtir (Vefeyât, III, 424).
364
Sourdel, Le Vizirat, II, 387-394, 406-414, 424-434, 495-518; Hançabay, 79-88, 101-105, 119-132.
365
Sâbî, el-Vüzerâ, 29.

294
 Ebü’l-Feth Fazl b. Ca‘fer (ö. 327/939), malî divanlarda uzun süre kâtiplik yaptı

ve yukarıda belirtildiği üzere Dîvânü’l-maşrık’ın başında bulundu. Daha sonra Muktedir

ve Râzî dönemlerinde olmak üzere iki kez vezirlik yaptı (320/932 ve 325-327/937-

939). 366 Ebü’l-Feth Fazl, siyasî nüfuzunu pekiştirmek adına oğlu Ebü’l-Kâsım’ı

Emîrülümerâ İbn Râik’in kızıyla evlendirdi (326/938). 367 Ebü’l-Feth Fazl’ın diğer oğlu

ve kendisi gibi İbn Hinzâbe olarak tanınan Ebü’l-Fazl Ca‘fer (d. 308/921 – ö. 391/1001)

Mısır’a yerleşti ve İhşidîler’e vezirlik yaptı (335-357/947-968). 368

Ebü’l-Hattâb Abbas b. Ahmed b. Muhammed (d. 258/872 – ö. 338/950), devlet

işlerini çoktan bırakmış olduğu halde, İbn Mukle ikinci vezirlik döneminde yüksek bir

meblağla onun mallarını müsadere etmeye çalıştıysa da buna muvaffak olamadı. 369

Furât

Hasan

Mûsâ
Muhammed

Ca‘fer Ahmed Ali Ebû Îsâ

Fazl Fazl Abbas Muhammed Muhassin Hasan Fazl Hüseyin

Ca‘fer Ebü'l-Kâsım Muhammed Ubeydullah

Mâzerâî Ailesi
Aile, Vâsıt’ın kuzeybatısındaki Femussılh’a bağlı Bağdat’a yaklaşık 180 km.

mesafede bir köy olan Mâzerâyâ’ya nispet edilmektedir. Abbâsî bürokrasinde farklı

ailelerden olup Mâzerâî nisbesi 370 taşıyan çok sayıda kâtip bulunmaktadır. Bağdat’ta ve

Mısır’da, bilhassa Tolunoğlulları devrinden itibaren adı geçen Mazerâîler aileleriyle tam

olarak tespit edilememektedir. Biyografik eserlerde ailenin yukarıya doğru soyunda yer

366
Sourdel, Le Vizirat, II, 467-469; Hançabay, 174-180, 219-222.
367
Sûlî, Ahbâru’r-Râzî ve’l-Müttakî, 101; Miskeveyh, Tecârib, V, 478.
368
İbn Hallikân, I, 346-350.
369
Miskeveyh, Tecârib, V, 338-341; Hançabay, 182-183.
370
Nisbe Mâderâî şeklinde de kaydedilmektedir. Hatîb, Târîhu Bağdâd, tür.yer.; Sem‘ânî, el-Ensâb, V,
160.

295
alan isimlerin farklılık arz etmesi, bu tespiti güçleştirmektedir. Buna rağmen

Tolunoğulları’nın hizmetinde bulunmuş, daha sonra Abbâsî Devleti’nin emrinde Mısır,

Şam ve Irak’ta malî işlerde etkin olan Mâzerâî ailesi üzerinde durulacaktır. Ancak şunu

belirtmek gerekir ki, bu aile çatısı altında toplanan çok sayıda ismin aynı atadan

gelmediği ihtimal dahilindedir. Şöyle ki Ahmed b. Tolun’un Dîvânü’l-harâc sorumlusu

Ebû Bekir Ahmed el-Utrûş ile Ahmed İbn Rüstüm’ün Tolunoğulları bürokrasisinde

önemli yer edinmiş iki oğlu Ali ve Hüseyin’i ayrı iki Mâzerâî ailesi olarak düşünmek

mümkündür. Aşağıda soyları daha detaylı biçimde verilen şahıslar hakkında klasik

kaynaklar farklı bilgiler vermekle birlikte Ahmed el-Utrûş ile Ali b. Ahmed ve kardeşi

[Ebû Zünbûr] Hüseyin b. Ahmed’den “baba ve oğulları” olarak değil de “divanlarda

selef-halef” şeklinde bahsedilmektedir. 371

A) İbrahim b. Hasan el-Utrûş Ailesi: Ebû Bekir Ahmed b. İbrahim b. Hasan

el-Utrûş (ö. 270/884), Mu‘temid tarafından Ahmed b. Tolun’un valiliği zamanında

Mısır’ın harâc sorumlusu olarak tayin edildi (266/879-80). Görevi sırasında kendi

ailesinden ve başka ailelerden olan Mâzerâyâlıları koruyup kolladı ve onlara lütufta

bulundu. Memleketlisi Ali b. Ahmed el-Mâzerâî’yi kâtip edindi, onun kardeşi [Ebû

Zünbûr] Hüseyin’i de Şam’a harâc sorumlusu tayin etti. 372 Kaynaklar, Ahmed’in oğlu

Ebû Abdullah (Ubeydullah) Muhammed’den (ö. 322/933-34) 373 ve onun da oğlu Ebû

Amr Osman’dan (ö. 361/971) 374 hadis ravisi olarak bahseder.

371
Belevî, 161-162; Makrîzî, el-Mukaffe’l-Kebîr, I, 343-344. Bazı çağdaş kaynaklarda Mâzerâî ailesi bu
iki şahıs baba-oğul olarak kabul edilmek suretiyle anlatılmaktadır. Bk. Gottschalk, “al-Mādharāʾī”, EI2,
953; Kırbıyık, “Mâzerâîler”, 192.
372
Belevî, 161-164, 178, 271; İbn Saîd, 125-126; Makrîzî, el-Mukaffe’l-Kebîr, I, 343-344.
373
Safedî, II, 50; Makrîzî, el-Mukaffe’l-Kebîr, V, 136-137. Makrizî, adını Muhammed b. Ahmed b.
İbrahim b. Ahmed b. Hasan b. Rüstüm -Ebû Ubeydullah el-Mâzerâî el-Utrûş- şeklinde uzunca kaydeder.
Bu durumda farklı gördüğümüz iki Mâzerâî ailesi birleşmektedir. Fakat bu durum Makrizî’nin başka bir
yerde iki aileyi birbirinden ayrı gösteren anlatımı (I, 343-344) ile çelişmektedir.
374
İbnü’n-Neccâr, XVII, 154-156. Dedesi başta Ahmed b. İbrahim b. Rüstüm şeklinde belirtilmekle
beraber biyografinin sonunda İbn Zûlâk’tan naklen sadece Ahmed b. el-Utrûş olarak geçmektedir.

296
 B) Rüstüm Ailesi: Ailenin soyu Rüstüm’e kadar kaydedilmektedir. Ancak

Rüstüm ile Tolunoğlu ve Abbâsî bürokrasisinde öne çıkan Ali b. Ahmed ve kardeşi

Hüseyin arasında kaç kuşak olduğu açık değildir.

Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed (d. 226/840-41 – ö. 283/896), Ahmed b. Tolun’un

Dîvânü’l-harâc reisi Ebû Bekir Ahmed b. İbrahim el-Mâzerâî’ye bir süre kâtiplik

yaptıktan sonra divanda kendisine vekâlet etti. Humâreveyh zamanında Mısır’ın harâc

görevini üstlendi ve vezirlik yaptı. 375 Aynı görevi Ceyş b. Humâreveyh zamanında da

sürdürdü; ancak görevdeyken çıkan bir isyan sonucunda öldürüldü. 376

Ebû Zünbûr (Ebû Ali) Hüseyin b. Ahmed b. (Ali b. 377) Rüstüm (d. 232/846-47 –

ö. 317/929-30 veya 314/926-27), Tolunoğulları döneminde Mısır’da üst düzey maliye

kâtibi olarak çalıştı. Mısır ve Şam’ın harâc işlerini yürüttü. Mu‘tazıd, Müktefî ve

Muktedir dönemlerinde ara ara Mısır ile Şam’ın harâc sorumluluğunu üstlendi.

Muktedir zamanında Furât ile Cerrâh aileleri arasında yaşanan iktidar mücadelesinden

Ebû Zünbûr ve yakınları doğrudan etkilendi. Mâzerâîler genellikle Furât ailesinin

iktidarda olduğu dönemlerde görevden azledilip müsadereye maruz kaldılar. Cerrâh

ailesiyle ise iyi geçindiler. İbnü’l-Furât’ın üçüncü vezirlik döneminde Ebû Zünbûr’un

malları müsadere edildi. 378

Ebû Zünbûr’un oğlu Ebü’l-Hüseyin Ali b. Hüseyin, Ali b. Îsâ’nın birinci vezirlik

döneminde (301-304/913-917) Dîvânü’z-zimâm reisiydi (bk. 2. bölüm).

375
Hatîb, Târîhu Bağdâd, IV, 136; Makrîzî, el-Mukaffe’l-Kebîr, I, 343-344; VI, 234-235.
376
Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 205; İbn Tağrîberdî, III, 106-107.
377
İbn Asâkir, XIV, 15; Yâkût, el-Büldân, V, 34. Soyu anılırken Ali yerine Hüseyin b. Îsâ şeklinde de
belirtilmektedir. Safedî, XII, 199; Makrîzî, el-Mukaffe’l-Kebîr, III, 466.
378
Sûlî, Evrâk (295-315), tür.yer.; Kindî, 244, 251, 258, 262-263, 269; Miskeveyh, Tecârib, V, tür.yer.;
Sâbî, el-Vüzerâ, tür.yer.; İbn Asâkir, XIV, 15-16; Safedî, el-Vâfî, XII, 199; Makrîzî, el-Mukaffe’l-Kebîr,
III, 466-481.

297
 Ebû Zünbûr’un kardeşi Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed el-A‘ver (ö. 305/917-

18), Bağdat’tan ayrılıp yerleştiği Mısır’da kâtiplik yaptı. 379 Diğer kardeşi Ebû İshak

İbrahim b. Ahmed el-Mâzerâî (ö. 313/925) ise Humâreveyh’in kâtiplerindendi. Ayrıca

Muktedir’e karşı İbnü’l-Mu‘tez’e biat edenlerdendi. Başarısız darbe girişiminden sonra

affedilenler arasında o da vardı. Muhammed el-Hâkânî’nin vezirliği sırasında (300/912)

yeğeni Muhammed b. Ali’yle birlikte malları müsadere edildi. 380

Ahmed b. Ali’nin kızından olan torunu Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Muhammed,

Bedr el-Hammâmî’nin kâtibiydi. Dayıları Ebû Zünbûr’a ve Ebû Bekir Muhammed’e

zaman zaman vekâlet ettiği için İbnü’l-Furât onu tutuklayıp mallarını müsadere etti

(305/917-18). 381

Ebû Bekir Muhammed b. Ali b. Ahmed (d. 258/872 – ö. 345/957), Ebû Mûsâ

Hârûn b. Humâreveyh’in kâtibi ve veziriydi. Abbâsîler Tolunoğulları’na son verince

(292/904) diğer Mâzerâîlerle birlikte Bağdat’ta getirildi ve on yıl kadar orada kaldı.

Mûnis’in Mısır seferinde (302/914) bulunarak ailesiyle birlikte tekrar Mısır’a geldi.

Mısır’ın harâc sorumlusu olan kardeşi Ebü’t-Tayyib Ahmed ölünce (303/915-16) onun

görevini üstlendi. Mısır’da bulunduğu dönemde aralıksız yirmi iki kez haccetti (301-

322/914-934). Bu esnada Ehl-i Beyt’in ve sahabenin soyundan gelenlere hesapsız

ihsanlarda bulundu. İhşidîler’in kurucusu Muhammed b. Tuğc, Mısır’a hâkim

olduğunda Muhammed b. Ali ona karşı duranlar arasındaydı. Furât ailesinden Ebü’l-

Feth Fazl b. Ca‘fer İbn Hinzâbe’nin de etkisiyle tutuklandı, malları müsadere edildi ve

Remle’ye sürüldü. İbn Hinzâbe’nin ölümünün ardından Mısır’a geri döndü (327/938),

İbn Tuğc kendisine iade-i itibarda bulundu. Tüm idarî işler Muhammed ile oğlu Ebû Ali

379
Makrîzî, el-Mukaffe’l-Kebîr, V, 236.
380
Taberî, X, 42; Sûlî, Evrâk (295-315), 38, 57, 87; Makrîzî, el-Mukaffe’l-Kebîr, I, 33.
381
Sûlî, Evrâk (295-315), 107, 113.

298
Hüseyin’e tevdi edildi. İlerleyen yıllarda iki kez gözden düşmesine rağmen idarî işlerin

başına tekrar getirildi. 382

Ebû Bekir Muhammed’in kardeşi Ebü’t-Tayyib Ahmed b. Ali el-A‘ver el-

Kevkebî (d. 261/874-75 – ö. 303/915-16) şair bir kâtipti. Hârûn b. Humâreveyh

tarafından Mısır’ın harâc sorumluluğuna tayin edildi. Bu görevi aralıklarla Mu‘tazıd,

Müktefî ve Muktedir dönemlerinde de yürüttü. Muktedir’in başkomutanı olan Mûnis,

Ebü’t-Tayyib’i vezirliğe aday göstermişti. 383

Ebû Ahmed Ali b. Rüstüm (Hüseyin b.

Îsâ b. Rüstüm)

Ahmed

Ebü'l-Hasan Ali Ebû Zünbûr Ebû Bekir Ebû İshak Kızı

Hüseyin Muhammed İbrahim
Ebû Bekir Ebü't-Tayyib Ebü'l-Hüseyin
Muhammed Ahmed Ebü'l-Hüseyin Ali Ahmed b.
Muhammed

Ebû Ali Hüseyin Ebû Ahmed

Hasan

Mukle Ailesi
Ünlü hattatlarıyla da bilinen aile bir dönem vezirleri ve üst düzey kâtipleriyle

öne çıktı. Ailede kâtipliği kaydedilen ilk kişi Ebü’l-Abbas Ali b. Hasan Mukle’dir (d.

242/856-57 – ö. 309/922). 384 Oğlu Ebû Ali Muhammed İbn Mukle’nin (d. 272/886 – ö.

328/940) Abbâsî bürokrasindeki yükselişine bağlı olarak ailenin nüfuzu giderek

artmıştır.

Hat sanatında çığır açmış olan (bk. 4. bölüm) Ebû Ali Muhammed, Vezir Ebü’l-

Hasan Ali İbnü’l-Furât’ın hizmetinde kâtiplik mesleğinin inceliklerini öğrendi, idarî

işlerde tecrübe kazandı ve bu süre zarfında ikbal arayışları başladı. Divan reisliği ve

harâc âmilliği gibi görevler üstlendi. İbnü’l-Furât’ın üçüncü vezirlik döneminde ona

382
Makrîzî, el-Mukaffe’l-Kebîr, VI, 234-247.
383
Kindî, 258; Safedî, VII, 123-124.
384
Kitâbü’l-Uyûn, IV/1, 218;

299
muhalif bir tutum sergiledi. Muktedir, Kâhir ve Râzî dönemlerinde olmak üzere (316-

318/928-930, 320-321/932-933 ve 322-334/934-936) toplamda yaklaşık yedi yıl süreyle

üç kez vezirlik yaptı. Vezir adayı, komutan, hâcib ve emîrülümerâ konumundaki

kimselere karşı giriştiği iktidar mücadelesine bağlı olarak çok defa tutuklandı, sürgüne

gönderildi, malları müsadere edildi, hatta işkence gördü. Yakınları da bu gelişmelerden

nasibini aldılar. 385

İbn Mukle birinci vezirlik döneminde kardeşleri Ebû Abdullah Hasan ve Ebü’l-

Ferec Abbas (ö. 321/933) ile oğulları Ebü’l-Kâsım, Ebü’l-Hüseyin Ali, Ebü’l-Hasan

Muhammed (ö. 357/967-68) ve Ebû Îsâ’ya divanlarda üst düzey görevler verdi ve

hil’atler giydirilmesini sağladı. 386

Ebû Abdullah Hasan b. Ali (d. 278/892 – ö. 338/949) divan reisliği yapmış bir
kâtip olmasının yanında ayrıca ünlü bir hattattı. Birkaç yıl Halep’te Seyfüddevle’ye
hattat-müstensih olarak hizmet etti. 387

Ebü’l-Hüseyin Ali b. Muhammed b. Ali (d. 305/918 – ö. 346/957), Râzî’nin şark

ve garp bölge valiliklerine tayin ettiği iki oğlunun (Ebû Ca‘fer ve Ebü’l-Fazl) kâtipliğini

yürüttü. 388 Müttakî döneminde yaklaşık bir buçuk yıl vezirlik yaptı (331-333/943-944).

Büveyhîler zamanında ise Halife Mutî‘in kâtipliğini yürüttü. 389

385
İbnü’l-Cevzî, XIII, 393-397; İbn Hallikân, V, 113-118; Sourdel, Le Vizirat, II, 448-456, 471-476, 483-
490, 553-562; Hançabay, 150-158, 180-188, 197-208.
386
Arîb, 117-118.
387
Nedîm, I, 24; Yâkût, el-Üdebâ, II, 933-935; Safedî, XII, 89.
388
Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl, II, 244; Miskeveyh, Tecârib, V, 401.
389
Hançabay, 239-243, 254-255.

300
 Hasan Mukle

Ebü'l-Abbas Ali

Ebû Ali Ebû Abdullah Ebü'l-Ferec Ebü'l-Hüseyin

Muhammed Hasan Abbas Ahmed

Ebü'l-Kâsım Ebü'l-Hüseyin Ebü'l-Hasan Ebû Îsâ

Ali Muhammed

Ebû Ahmed
Süleyman

Kerhî Ailesi
Aile Basra’nın Kerh semtine nisbet edilmektedir. 390 Yetişmelerinde ve devlet

hizmetinde önemli noktalara gelmelerinde Muktedir’in veziri İbnü’l-Furât’ın payı

vardı. 391

Ebû Muhammed Kâsım b. Ali b. Muhammed el-Kerhî, Mu‘tazıd’ın veziri

Ubeydullah b. Süleyman zamanından itibaren Kevrü Ahvaz, Mısır, Şam ve Diyâru

Rebîa gibi yerlerin valiliğini veya harâc işleri sorumluluğunu yürüttü. 392 Kardeşi Ebû

Ahmed Hasan da Muktedir zamanından itibaren Musul, Basra, Mısır ve Ahvaz gibi

yerler için benzer görevler ifa etti. 393

Ebû Abdullah Ca‘fer b. Kâsım da Kevrü Ahvaz, Fârs/Şiraz, Kirmân ve Süğûr

bölgelerinin âmilliğini yaptı. Zaman zaman malları müsadere edildi. 394

Ebû Ca‘fer Muhammed b. Kâsım el-Kerhî (d. 276/889-90 – ö. 343/955) bir

dönem Cebel, Basra, Ahvaz, Musul ve Cezîre (Diyârât) bölgelerinde valilik yaptı veya

harâc ve dıyâ‘ işlerini yürüttü. 395 Dîvânü’s-Sevâd’ın ve Dîvânü’l-mağrib’in başında

bulundu (bk. 2. bölüm). Râzî’ye üç buçuk ay (324/936) ve Müttakî’ye bir ay (329/941)

390
Yâkût, el-Büldân, IV, 447-448.
391
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 110.
392
Merzübânî, Mu‘cemü’ş-Şu‘arâ, 265; Miskeveyh, Tecârib, V, 285-286; Yâkût, el-Büldân, IV, 447.
393
Tenûhî, Nişvâr, VIII, 110-114; Yâkût, el-Büldân, IV, 447.
394
Tenûhî, Nişvâr, II, 135-137, 334-335; III, 9-10; Miskeveyh, Tecârib, V, 142, 207, 212; Yâkût, el-
Büldân, IV, 447.
395
Tenûhî, el-Ferec, II, 303: Yâkût, el-Büldân, IV, 447.

301
kadar vezirlik yaptı. 396 Kısa bir süre Emîrülümerâ Tüzün’ün kâtipliğini yürüttü

(331/943). 397 Berîdîler Basra ve Ahvaz bölgesine hâkim olmaya çalıştıkları sırada

onlarla karşı karşıya geldi. Nitekim Ebû Kâsım b. Ebû Abdullah el-Berîdî Basra’ya

hâkim olduğunda Ebû Ca‘fer’in mallarını müsadere ve kendisine işkence etti. Ebû

Ca‘fer, ömrünün sonlarını Bağdat’ta yoksulluk içinde geçirdi. 398

Fazl

Muhammed

Ali

Ebû Muhammed Kâsım Ebû Ahmed Hasan

Ebû Abdullah Ca‘fer Ebû Ca‘fer Muhammed

Berîdî Ailesi
Abbâsîler’in çözülme döneminde öne çıkan bir ailedir. Basra’nın sâhibü’l-berîdi

olan babalarına nisbetle Berîdî olarak anıldılar. Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b.

Ya‘kûb b. İshak (ö. 332/944), iki kardeşi Ebû Yûsuf Ya‘kûb (ö. 332/943) ve Ebü’l-

Hüseyin Ali ile birlikte Muktedir döneminin sonlarından itibaren Ahvaz, Basra ve Vâsıt

civarlarının vergi işleriyle meşgul oldular. Zamanla nüfuzlarını arttırarak bölgede

bağımsız bir hanedan gibi hareket etmeye ve topladıkları vergileri merkeze

göndermemeye başladılar. Halifeye, emîrülümerâlara ve Büveyhîler’e karşı sürekli ikili

bir siyaset izlediler. Siyasî istikrarsızlığın hâkim olduğu yıllarda Ebû Abdullah Ahmed,

bir kez Râzî’ye iki kez Müttakî’ye vezirlik yaptı (327-328/939-940, 329/941,

330/942). 399 Büveyhîler bölgeye hâkim olunca ailenin mirasını devralan son kişi Ebü’l-

Kâsım Abdullah b. Ahmed (ö. 349/960) etkisini tamamen yitirdi. 400

396
Sourdel, Le Vizirat, II, 491-493; Hançabay, 210-212, 234-235.
397
Sûlî, Ahbâru’r-Râzî ve’l-Müttakî, 242, 244.
398
Yâkût, el-Büldân, IV, 447-448.
399
Hançabay, 222-226, 229-231, 235-236.
400
Özaydın, “Berîdîler”, 501-502.

302
 Tâhirî Ailesi
İlk ataları kâtip olarak bilinen bazı ailelerin zamanla siyasî ve askerî alanda ön

plana çıktıkları görülmektedir. Bu duruma en iyi örnek, Horasan ve Mâverâünnehir’de

hüküm süren (205-259/821-873) Tâhirî ailesidir. Me’mûn’un başkomutanlarından olup

daha sonra Horasan’a vali tayin edilen Tâhir b. Hüseyin’in (ö. 207/822) dedesi Mus‘ab

b. Ruzayk, Abbâsî ihtilal hareketinin önde gelen isimlerinden Süleyman b. Kesîr’in

kâtibiydi. 401 Yine aynı dönemde dâîler tarafından İmam İbrahim’e yazılan mektupları

kaleme alan ve İmam’ın dâîlere gönderdiği mektupları müntesiplerinin huzurunda

okuyan kişi ise Mus‘ab’ın kardeşi Ebû Mansûr Talha b. Ruzayk’tı. 402 Me’mûn

döneminden itibaren yaklaşık yarım asır Abbâsîler’in askerî hayatında ve emniyet

teşkilatında önemli bir yere sahip olan bu aile, edebiyatla ilgilenmeleri, ilim ve sanat

adamlarını himaye etmeleriyle de bilinmektedir. 403

Taşra bürokrasisinde de zamanla nüfuzlu aileler teşekkül etmiştir. Örneğin Fârs

bölgesinde adına ehlü’l-büyûtât denilen bir topluluk vardı ve divanlardaki işler aile

fertleri arasında tevarüs ederdi. Habîb, Ebû Safiyye, Merzübân b. Zâdiye, Merzübân b.

Hudâydâd ve Merdşâd b. Nisbe (veya Nesebe) aileleri kâtipleriyle birlikte

zikredilmektedir. 404

401
Bağdâdî, el-Küttâb, 143; İbn Hallikân, II, 522.
402
Cehşiyârî, 140.
403
Nedîm, I, 362-363; Kurt, Tahiroğulları, tür.yer.
404
İstahrî, 147-148.

303
 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

İLİM ve SANAT HAYATINDA KÂTİPLER

Abbâsî dönemi kâtipleri siyasî ve idarî hayatta olduğu gibi kültürel hayatta da ön

planda olmuşlardır. Bu bölümde inanç, fikir, sanat, gelenek, maddî ve manevi değerlerin

bütünü olarak tarif edilen kültür kavramı çerçevesinde daha ziyade kâtiplerin ilim ve

sanat alanındaki ürünleri ve katkıları ele alınacaktır.

4.1. Edep Kültürü ve Kâtipler

İnsana yaraşır davranış göstermek ve onu kazandıran bilgi anlamında kullanılan

edep (edeb) kavramı, İslam toplumunda erken dönemlerden itibaren önemli bir yere

sahip olmuştur. Edep genellikle iki temel mesele etrafında ele alınmıştır. İlkinde, toplum

halinde yaşamanın bir gereği olarak herkesten beklenen ahlaka uygun davranışlar ve

genel geçer görgü kuralları kastedilirken, ikincisinde kültürlü olma yolunda hayat boyu

kazanılması gereken bilgi birikimine işaret edilmiştir. Konumuz itibariyle bizi daha çok

ilgilendiren bu bilgi kümesi, onu elde etmeye çalışanın mesleği ve konumuna göre

değişebilmektedir. Diğer bir ifadeyle herkesten beklenen toplumsal kurallar bir yana,

sadece belli zümreler için geçerli olan birtakım kurallar bulunmaktadır. Nitekim Abbâsî

dönemi bağlamında halife/hükümdar, kadı, tabip, kâtip, tâcir, âlim, talebe ve sûfî gibi

kimselerin sahip oldukları statü, ait oldukları meslek ve meşrebe göre tâbi oldukları

edep kuralları değişiklik arz etmektedir.

Geçimini kalemlerinden kazanan ve devletin/sultanın hizmetinde olan kâtiplerin

hangi ahlak kurallarına tâbi olduğu ve ne tür bilgilerle donanmaları gerektiği

meselesinin II/VIII. yüzyılın başlarından itibaren gündemde olduğu anlaşılmaktadır. Bu

mesele Emevîler’in son dönemlerinden itibaren iki boyutuyla öne çıkmıştır: Birincisi,

kâtiplerin hangi ilimleri ne ölçüde öğrenmeleri gerektiğiyle ilgilidir. İkincisi ise meslekî
ihtiyaçlarını karşılayacak ve onları yetkin hale getirecek başucu kitapları ortaya koyma

çabasıdır.

İslam dünyası, ilk asrından itibaren yoğun ilmî ve entelektüel çabalara tanık

olmuştur. Bir yandan Kur’ân ilimleri (kıraat-tefsir), hadis, fıkıh ve akaid-kelâm gibi dinî

ilimler teşekkül etmiş diğer yandan matematik, geometri, astronomi, coğrafya, mekanik,

kimya, tıp, felesefe ve mantık gibi antik bilimlerin İslam dünyasına intikali

gerçekleşmiştir. İlmî faaliyetlerin yoğunlaştığı bu atmosferde ilimlerin tasnifi ve

hiyerarşisi gibi meseleler ortaya çıkmıştır. Kimi zaman şer‘î/naklî/dinî ilimlerin

karşısına aklî/felsefî ilimler öne çıkmıştır. Yer yer tamamen ayrışma söz konusu olsa

bile bu tasnif sürecinde genellikle dinî ilimlerle aklî ilimler arasındaki irtibat ve ortak

noktalar gözetilmiştir. Dil bilimleri, edebiyat, tarih, hikmet, ahlak ve siyaset gibi alanlar

farklı geleneklerin ortak paydası haline gelmiştir. Öte yandan bilgi anlayışları ve

yetişme tarzlarına bağlı olarak İslam toplumunda âlim (ç. ulemâ), zâhid/ârif/sûfî, edip

(ç. üdebâ) ve filozof (ç. felâsife) şeklinde farklı tipolojiler öne çıkmıştır. 1

Dar bir çerçevede âlim-edip farklılaşması hakkında bir fikir vermesi bakımından

İbn Kuteybe’nin -yaygın bir söz kaydıyla- naklettiği şu cümle önemlidir: “Âlim olmak

istersen sadece ilmin bir dalına (fenn) yönel, edip olmak istersen her şeyin [ilmin her

dalından] en güzel olanını al.” 2 Ama söz konusu farklı gelenekleri kaynaştıran kişilere

rastlamak da sıradan bir durumdur. Yani edip ya da zâhid bir âlimle veya benzeri bir

tavsifle karşılaşmak zor bir şey değildir.

Edep ilimlerinden bazıları İslamî ilimler için birer araç olarak görülmüştür. Dil

ilimleri (sarf, nahiv, belâgat, lügat), tarih, ahlak ve siyaset her ne kadar âlimlerin ve

ediplerin ortak ilgi alanları gibi görünse de içerik ve kaynakları/referansları bakımından

birbirlerinden farklılaşmaktadır. Âlimlerin gözüyle tarih, genellikle hadis başta olmak

1
Geniş bilgi için bk. Rosenthal, 265-321 ve tür.yer.; Makdisi, 105-140; Kutluer, 69-96, 139-143.
2
İbn Kuteybe, Uyûnu’l-Ahbâr, II, 528; krş. İbn Abdürabbih, II, 78.

305
üzere dinî ilimlere hizmet etmesi hasebiyle siyer, ricâl-tabakat ve peygamberler tarihi

sınırları içinde kalmaktadır. Edipler için ise farklı kültürleri ve milletleri içine alacak

biçimde daha geniş kapsamlıdır. Müstakil birer alan yahut ayrı bir fen anlamında ahlak

ve siyaset başlıkları hakkında da buna yakın bir durum söz konusudur.

Bu girizgahtan sonra başlığımıza dönecek olursak; edep kültürü, seçkinler

arasına girebilmenin başlıca yollarından, aynı şekilde devlet adamları ile varlıklı

kimselerin meclislerinde bulunmanın ön şartlarından biridir. Bu manada edipler sınıfı

içinde daha çok göze çarpan ve öne çıkan kimseler ise kâtiplerle nedimlerdir. Tabip,

müneccim, mühendis vb. meslek erbabı da öğrenim seviyeleri ve yazdıkları şeylerle

edipler sınıfına dahil olabilen kimselerdir.

Abbâsî döneminde kâtipler neredeyse edep kültürüyle özdeşleşmiş durumdaydı.

Özellikle Dîvânü’r-resâil’de çalışan kâtipler, edep kültürünü kazanmaya, onu gerektiği

yerlerde ve ortamlarda yansıtmaya çalışırlardı. Mektup yazma (teressül), kâtipler için bu

kültürü yansıtmaya imkân tanımaktaydı. Bir kâtip, gerek idarî işlerde kaleme alınmış

mektuplar (er-resâilü’s-siyâsiyye) olsun gerekse şahsî yazışmalarda (er-resâilü’l-

ihvâniyye) olsun, ifadenin zarafeti ve zenginliğini yakalamak uğruna ciddi bir çaba sarf

ederdi. Bir kâtibin teressül sanatında maharet sergileyebilmesi, bazı alanlarda donanımlı

olmasına bağlıydı. Dolayısıyla resâil kâtibinde zengin kelime dağarcığına sahip olmak,

idarî hayatla ilgili terimleri ve hitap şekillerini bilmek, doğru ve anlaşılır cümle kurmak,

edebî sanatları yerli yerinde kullanmak; Kur’ân ayetleri, hadisler, meşhurların sözleri,

şiir, darb-ı mesel ve kıssalardan yeri geldiğinde iktibas yapmak gibi özellikler

aranmaktaydı. 3 Bununla birlikte kâtiplerin bazı sahalarda derinleşmeleri, bazılarında ise

giriş düzeyinde bilgi sahibi olmaları beklenirdi. Kelime bilgisi (lugât), gramer (nahiv),

edebî sanatlar (belâgat), matematik (hisâb), yüzey ölçümleri (mesâha), geometri

(hendese) ve mantık gibi ilimlere bir kâtibin ilgisiz kalması düşünülemezdi. Tüm
3
İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, I, 40-62

306
bunların yanı sıra bir kâtibin tıp, yıldız bilim (nücûm) ve mûsiki gibi sahalarda ise temel

düzeyde bilgi sahibi olması, kendi itibarını arttıran bir özellikti. 4 Aslında kâtiplerin

hemen her konuda -aşinalık düzeyinde de olsa- belli bir birikime sahibi olmaları

yönündeki beklenti, resmî yazışmalarda çok farklı konuların ele alınabilmesiyle

alakalıydı.

4.1.1. Edebü’l-Kâtib Literatürü

Kâtiplerin meslekî başucu metinleri olarak ortaya çıkan edebü’l-kâtib

literatürünün nüvesini teşkil ettiği düşünülen ilk örneği, son Emevî halifesi II.

Mervân’ın kâtibi Abdülhamîd b. Yahyâ tarafından yazılmıştır. Kâtipler ve başka

zümrelere mensup kimseler tarafından farklı zamanlarda ve coğrafyalarda yazılagelen

eserlerin şekillenişi Abbâsî dönemine tekabül eder. Endülüs Emevî, Fâtımî, Eyyûbî ve

Memlükler devletlerinde kesintisiz biçimde örnekleri bulunan bu literatür, 5 mukayeseli

biçimde ve etraflıca incelenmeye değerdir. Farsça ve Türkçe literatürü de etkilemiş

olması onun önemini daha da artırmaktadır. İlk bakışta kâtipler için hazırlanmış görünen

bu rehber kitaplar, kâtipler dışında eli kalem tutan herkesi kapsayacak biçimde geniş

çevreye hitap etmekteydi. Çalışmamızın sınırlarının bir gereği olarak bu başlık altında

Abbâsîler’in ilk iki asrında dönemin kâtipleri tarafından başvurulan eserler üzerinde

durulacaktır. Bunun yanı sıra kâtiplerin kaleme aldıkları eserlerin hususiyetlerine

bilhassa işaret edilecektir.

Edebü’l-kâtib eserlerinde genellikle başta kâtiplik mesleğinin önemi vurgulanır

ve kâtiplerde aranan belli başlı özellikler üzerinde durulur. Bu bağlamda güzel ahlak

sahibi olma, mesleğinde ilerlemenin yolları, hangi ilimlerin öğrenilmesi gerektiği gibi

konular işlenir. Bazı eserlerde bunun yanı sıra ilimlerin tarifi ve tasnifine de yer verilir.

4
İbn Halef, 60.
5
Geniş bilgi için bk. Selîm Hasaniyye, Edvâ’ alâ Sınâ‘ati’l-Kitâbeti’d-Devâvîniyye inde’l-Arab münzü
Neş’etihâ hatte’l-Asri’l-Memlûkî, Dımaşk: Vizâretü’s-Sekâfe, 1997.

307
Bu literatürün vazgeçilmez konuları arasında Araplar arasında yazının tarihi, yazı araç

gereçleri ve kullanım şekli, doğru ve güzel yazmak için dikkat edilmesi gereken kurallar

ve yazı türleri gibi temalar yer almaktadır. Çoğu kez kalemin faziletinden söz edilir,

bazen de kılıç-kalem sembolleri üzerinden asker-bürokrat mukayesesi yapılarak kâtipler

sınıfının önemi vurgulanır. Kitâbetin resmî kuralları ve sanatsal yönleri belirtilirken yer

yer nasıl mektup yazılacağına dair örnekler verilir. Aslında bu örnekler, ileride

bahsedeceğimiz mektup derlemeleri (resâil/münşeât mecmuaları) gibi ayrı bir

literatürün oluşmasını beraberinde getirmiştir.

Her ne kadar Emevîler dönemine ait olsa da, bu literatürün ilk örneği olması ve

Abbâsî dönemi eserlerine etkisi bakımından Abdülhamîd b. Yahyâ’nın er-Risâle ile’l-

Küttâb’ı 6 önemli bir yere sahiptir. Resâil kâtiplerine tavsiyeler mahiyeti taşıyan bu

risalede kâtiplik mesleğinin fazileti, devlet ve hükümdar açısından önemi, kâtipte

bulunması gereken ahlakî vasıflar üzerinde durulmaktadır. Öte yandan kâtibin bilgi ve

kültürü bağlamında dinî ilimler, Arap dili ve belâgatı, şiir, milletlerin tarihi ve siyasetin

öğrenilmesi tavsiye edilmektedir.

Nesir ustası ve Mu‘tezilî kelâmcı Câhız’ın Zemmü Ahlâki’l-Küttâb adlı risalesi

farklı açıdan yazılmış bir edebü’l-kâtib eseri olarak değerlendirilebilir. Eserlerinde

belâgate önem atfeden ve bu konuda kâtiplerin yetkinliğinden övgüyle bahseden 7 Câhız,

söz konusu eserinde ise kâtipleri eleştirir. Ünlü kâtipleri anma ve kimi zaman da takdir

etme ile söze başlamış olmakla beraber özellikle kendi dönemindeki kâtipleri örnekler

vererek yerer. Kâtiplerin yerildiği noktalar özetle şöyledir: Kur’ân ile münasebetleri

zayıftır; fıkıh ve hadis ilimleri ile iştigal etmekten uzak dururlar, hatta bu konuda

kendilerine bizzat meslektaşları mâni olurlar; öncü olamayıp takipçi durumunda

6
Cehşiyârî, 125-131; İbn Haldûn, Târîh, I, 307-311; a.mlf., Mukaddime, I, 497-500; Kalkaşendî, I, 118-
122.
7
Câhız, el-Beyân, I, 137.

308
kalmışlardır, efendisinin şikâyetlerini duymak zorunda kalan emir kuludurlar, şahsî

çıkarlarını sultanın (devletin) ve kamunun çıkarlarının üstünde tutarlar.

Mühtedî’nin müeddibi ve hadis ravisi olduğu belirtilen 8 Abdullah b. Abdülazîz

el-Bağdâdî’nin Kitâbü’l-Küttâb ve Sıfatü’d-Devât ve’l-Kalem ve Tasrîfuhâ’sı 9

görebildiğimiz kadarıyla edebü’l-kâtib literatüründe belli bir gelişim aşamasını yansıtır.

Eserde yazının tarihi, yazı araç gereçleri, divanlar ve mektubun kısımları gibi kitâbetle

alakalı terimlere ayrıntılı biçimde yer verilir. Hatta bu konuda etimolojik açıklamalara

girilir. Kâtipler tasnif edilmekle beraber ideal vasıfları belirtilir. Ünlü kâtiplere dair

tarihî bilgiler sıralanır. Kâtiplerin hikmetli ve beliğ sözlerinden örnekler ve

mektuplarından bazı pasajlar aktarılır. Çoğunlukla cariyelerden oluşan belâgat sahibi

kadın kâtiplerden ayrıca söz edilir. Bilgi ve düşünce bakımından kendilerini

geliştirmeleri beklenen kâtiplere şiir, ilm-i nücûm, tıp ve âdâb kitaplarına yönelmeleri

tavsiye edilir.

İbn Kuteybe’nin Edebü’l-Kâtib’i bu literatürün en tanınmış eserlerindendir.

Kur’an ilimleri, hadis, dil, edebiyat ve tarih sahalarındaki eserleriyle tanınan müellif

Dînever’de kadılık ve Basra’da Dîvânü’l-mezâlim reisliği yapmıştır. Eserini Vezir

Ubeydullah b. Yahyâ b. Hâkân’a ithaf eden İbn Kuteybe, dönemin kâtipleri bağlamında

ilme değer verilmemesinden, cehaletin hâkim olmasından, liyakatsizlerin ve çıkarcıların

kol gezmesinden yakınmaktadır. 10 Eser dile hâkim, ifadeleri yerli yerinde kullanan,

sözcük bilgisi sağlam, doğru cümle kuran ve yazan, mektupta geçme ihtimali bulunan

hemen her şeye vakıf olması beklenen kâtibin yetişmesine hizmet etmek amacıyla

yazılmıştır. Edebü’l-Kâtib şu bölümlerden oluşmaktadır: Sebeb-i telif ve âdâba dair

nazarî bahisler içeren Mukaddime bölümü, 1) el-Ma‘rife: genel kültüre ilişkin kelime

8
Safedî, XVII, 156.
9
Dominique Sourdel (Bulletin d’Etudes Orientales, 14, 1952-54, s. 115-153) ve Hilâl Nâcî (el-Mevrid,
2/2, Haziran 1973, s. 43-78) tarafından hazırlanmış iki neşri bulunmaktadır.
10
İbn Kuteybe, Edebü’l-Kâtib, 67-68. Ayrıca eserin şerhlerine bk. Batalyevsî, I, 68-74; Cevâlîkî, 38-40.

309
dağarcığı, 2) Takvîmü’l-yedd: yazım kuralları, 3) Takvîmü’l-lisân: kelimelerle ibarelerin

doğru kullanımı, 4) el-Ebniye: kelime bilgisi ve türeyişi.

Kâtipler sınıfına mensup olmayan İbn Kuteybe’nin bu kitabı, kâtiplerin

kendisiyle sınanacağı bir esere ihtiyaç duyulmasına binaen de yazılmış olabilir. Eserin

farklı bölgelerde ve çeşitli dönemlere ait çok sayıda yazmasının bulunmasından büyük

rağbet gördüğü ve Endülüs’e kadar uzanan geniş bir coğrafyada okunup mütalaa

edildiği anlaşılmaktadır. 11 İbn Haldûn (ö. 808/1406) onu, hocalarının edebî bilgiler

konusunda tavsiye ettiği dört eserden biri 12 olarak sayar ve bu sahada yazılmış diğer

eserlerin ise bu dört esere tâbi olduklarını ve köklerinin onlara dayandığını belirtir. 13

Ebü’l-Yüsr İbrahim b. Muhammed eş-Şeybânî’nin (ö. 298/911) er-Risâletü’l-

Azrâ fî Mevâzîni’l-Belâğa ve Edevâti’l-Kitâbe’si bilhassa resâil kâtiplerini ilgilendiren

bir eserdir. 14 Bağdat’ta doğan (223/838) müellif, daha sonra Ağlebîler’in başkenti

Kayrevan’a yerleşerek burada kâtip ve kütüphane yöneticisi olarak çalışmıştır.

Şeybânî’nin konuyla alakalı yazdığı risale yakın zamana kadar yanlışlıkla, eserini

kendisine ithafen yazdığı Ebû İshak İbrahim İbnü’l-Müdebbir’e (ö. 279/893) nispet

edilmiştir. 15 Mektuplarda kullanılan hitap şekillerinde hiyerarşinin gözetilmesi hakkında

verilen bilgiler, dönemin toplumsal tabakaları hakkında fikir vermektedir. Yazı araç

gereçlerinin özellikleri ve kullanımı hakkındaki açıklamaların yanı sıra evrakların

11
İbn Hayr, 412-414, 423-424, 462-464. Eserin günümüze ulaşan şerhleri şunlardır: Ebü’l-Kâsım
Abdurrahman b. İshak ez-Zeccâcî (ö. 337/949), Tefsîrü Risâleti Edebi’l-Küttâb; Ebû Ali İsmail b. Kâsım
el-Kâlî (ö. 356/967), Ta‘likât; Batalyevsî (ö. 521/1127), el-İktidâb fî Şerhi Edebi’l-Küttâb; Ebû Mansûr
Mevhûb b. Ahmed el-Cevâlîkî (ö. 540/1145), Şerhu Edebi’l-Kâtib; Ebû Süleyman Dâvûd b. Yezîd es-
Sa‘dî el-Gırnatî (ö. 573/1177-78), Şerhu Edebi’l-Küttâb ve Ebû Ca‘fer Ahmed b. Dâvûd el-Cüzâmî (ö.
598/1201), el-İntihâb fî Şerhi Edebi’l-Küttâb.
12
Diğer üç eser şunlardır: Câhız’ın el-Beyân ve’t-Tebyîn’i, Müberred’in el-Kâmil’i ve Ebû Ali el-Kâlî’nin
Nevâdır’ı [el-Emâlî].
13
İbn Haldûn, Târîh, I, 763-764.
14
Safvet, Cemhretü Resâili’l-Arab, IV, 176-212.
15
Mohamed Mokhtar Labidi, “al-S̲h̲aybānī”, EI2, X, 396.

310
birbirine iliştirilmesi, evraktaki yazıyı silme, mektubu açma, mektuptaki tahrifi tespit

etme gibi konulara dikkat çekilmektedir. Dil ve üslup meselesine ayrılan son kısımda

ise lafız-mana ilişkisi, dil-mantık ilişkisi, dilin önemi ve belâgat gibi konular

işlenmektedir.

Kâtip bir aileden 16 gelen Ebü’l-Ferec Kudâme b. Ca‘fer’in ansiklopedik tarzda

hazırlamış olduğu Kitâbü’l-Harâc ve Sınâ‘ati’l-Kitâbe’si de bazı bölümlerinden ötürü

edebü’l-kâtib literatürü içinde değerlendirilmektedir. Kudâme, 320/932 yılında Ali b.

Îsâ’ya takdim ettiği 17 bu eserini sekiz bölüm halinde telif etmiş, her bir bölüme

durak/aşama/basamak anlamında menzile adını vermiştir. Böyle yaparak kâtiplik

mesleğinde yükselmek ve yönetici olmak isteyenlere ilim ve edep sahasında ihtiyaç

duydukları bilgileri analitik ve sistematik bir şekilde sunmaya çalışmıştır. İki cilt olduğu

tahmin edilen eserin günümüze ulaşmayan ilk kısmında yer alan dört bölümünün içeriği

şöyle tahmin edilmektedir: 1) Kâtiplik mesleğinin incelikleri, icrası için gerekli araç-

gereçler ve iyi bir kâtibin vasıfları, 2) Kitâbet sanatı ve imla kuralları, 3) Dilbilim, edebî

sanatlar ve belâgat, 4) Dîvânü’l-harâc ve Dîvânü’d-dıyâ‘ın görev alanları, kurumsal

yapısı ve işleyiş tarzı. 18 Mevcut nüshadaki geri kalan dört bölümün içeriği ise şöyledir:

5) Önceki bölümde ele alınan iki divan dışında kalan idarî, malî ve askerî divanlar,

güzergâhlar ve posta menzilleri, 6) Coğrafya, vilayetlerin idarî yapısı ve vergi

miktarları, İslam dünyasının sınır bölgeleri, 7) Devlet gelirleri, vergilerle ilgili fıkhî

hükümler ve fetihler, 8) Siyaset. İhtiva ettiği konuların çeşitliliği münasebetiyle iktisat,

siyaset, tarih ve coğrafya başlıkları altında ileride tekrar değinilecek olan eserin edebü’l-

kâtib literatürü açısından önemi, kâtipleri ilgilendiren birçok konunun derli toplu

16
Dedesi Kudâme b. Ziyâd, malî işleri yürüten bir kâtip olmakla beraber önde gelen komutan ve devlet
adamı Îtâh’ın (İnak) arazilerinin idaresinden sorumluydu (Taberî, IX, 166-169). Babası Ca‘fer ise
kâtipliğinin yanı sıra şair, edip ve nedim olarak öne çıkmıştır (İsfahânî, el-Eğânî, tür.yer.; Nedîm, I, 403)
17
Tevhîdî, el-İmtâ‘, 256-257.
18
Heck, 31-35.

311
biçimde ele alınmasıdır. Dönemin bürokratik ve kurumsal yapısı ile işleyişinin detaylı

biçimde tasvir edilmesi ve Dîvânü’r-resâil’de kaleme alınan atama yazılarından örnekler

alıntılanması bu literatür açısından yeni bir aşama olarak gözükmektedir.

Kâtipliğinin yanı sıra Abbâsî halifelerine nedimlik yapmasıyla tanınan edip, şair

ve tarihçi Ebû Bekir Muhammed b. Yahyâ es-Sûlî’nin 326/937 yılında tamamladığı19

Edebü’l-Küttâb’ı sistematik bir görünüm arz etmektedir. Eserde, müellifin şiir yazan ve

derleyen biri olduğuna dair izler göze çarpmaktadır. Birçok konuya ayetler ile açıklık

getirmiş olmasıyla da dikkat çekmektedir. Kitapta yer alan başlıca konular şöyledir:

Kitâbetin fazileti, yazının tarihi, besmelenin yazılışı, hüsn-i hat, yazı araç gereçleri ve

kullanımları, mektup hakkında teknik konular; mektubun bölümleri, hitap şekilleri, tarih

kaydının düşülmesi; divanların tarihî gelişim seyri, devlet gelirleri, vergiye tâbi

hayvanlar hakkında gerekli bilgiler, toprak vergisi ile ilgili temel konular, yazışmalarda

hiyerarşik düzen, temel matematik, bazı harflerle ilgili imla kuralları.

Ebü’l-Hüseyin İshak b. İbrahim İbn Vehb (335/946’da hayatta) tarafından

kaleme alınan el-Burhân fî Vücûhi’l-Beyân, bazı açılardan Kudâme ve Sûlî’nin

eserleriyle benzerlik arz etse de özgün taraflarıyla dikkat çekmektedir. Aklın önemine

vurgu ile başlayan mukaddime kısmını takip eden İtibâr adlı 1. bölümde kıyas ve haber,

İtikâd adlı 2. bölümde bilginin doğruluğu ve gerçekliği, İbâre adlı 3. bölümde dil,

mantık ve belâgat terimleri ile edebî sanatlar ele alınır. Kitâb adlı 4. bölümde kâtipler,

yaptıkları işin mahiyeti bakımından tasnif edilip her birinin görevi ve taşıması gereken

özellikler açıklanır. Eser dil bilimleri, dil felsefesi ve mantık sahasında kayda değer

görülmektedir. Kâtiplerin ele alındığı bölüm İslam kurumlar tarihi açısından değerli ve

nadir bilgiler ihtiva etmektedir. Eser muamma ve şifreli yazılar hakkında açıklayıcı

bilgiler içermesiyle türünün örneklerinden farklılaşmaktadır. 20

19
Sûlî, Ahbâru’r-Râzî ve’l-Müttakî, 90.
20
İbn Vehb, 425-437. Muamma ve şifreli yazılara Sûlî sadece kısaca değinir (Edebü’l-Küttâb, 194-195).

312
 Edebü’l-kâtib eserlerinin büyük ölçüde mektup yazma sanatıyla ilgili konulara

yoğunlaşmış olması, bunların maliye (harâc) ve mahkeme kâtiplerine ne derece hitap

ettiği sorusunu akla getirmektedir. Resâil kâtibinden yer yer hâsib kelimesi ile ayırt

edilen maliye kâtibi, bu literatürle daha çok ilgilenmemiş olmalıdır. Trigonometrinin

kurucusu sayılan Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî (ö. 388/998), matematik eserine Kitâb fî mâ

Yehtâcü ileyhi’l-Küttâb ve’l-Ummâl min İlmi’l-Hisâb adını vererek ona en çok

kâtiplerin ve vergi memurlarının ihtiyaç duyduğunu ifade etmiştir. Ayrıca ileride ele

alınacak olan harâc ve emvâl kitapları da maliye kâtipleri için başucu kaynakları

olmuştur. Mahkemede görev yapan kâtipler için ise edebü’l-kâdî eserlerinde müstakil

bölümlere yer verilmiştir. Kadı kâtiplerinin kadılığa aday mesabesinde oldukları

düşünüldüğünde, onları en az edebü’l-kâtib eserleri kadar, belki de daha fazla edebü’l-

kâdî eserleri ilgilendirmekteydi.

Büyük oranda teorik metinler olan edebü’l-kâtib eserleri, dönemin toplumsal ve

kültürel tarihine ışık tutması bakımından dikkate değerdir. Hiyerarşi, tabakalaşma,

sosyal sınıflar, kurumsallaşma, diplomasi, kamu maliyesi, yazışma dili, takvimler,

revaçta olan ilimler ve eserler, beşerî ve tarihî coğrafya gibi birçok konuda ve alanda

önemli bilgiler ihtiva etmektedir.

4.1.2. Edeb Kültürünün ve Kitâbet Sanatının Kadınlardaki Yansıması

İslam toplumunda kadınların eğitimi ve çalışma hayatındaki yeri, öteden beri bir

tartışma konusudur. Söz ve yazı ile tezahür eden edep kültürüne Abbâsî dönemi

kadınlarının ne ölçüde teveccüh gösterdiği ise başlı başına bir merak konusudur. Abbâsî

saray çevrelerinde ve havas arasında edep kültürüne büyük önem atfedilmiş, dolayısıyla

seçkin çevrelerde bulunan kadınlar da bu kültürden payına düşeni almaya çalışmıştır.

Modern dönem öncesi kadınların kitâbet sanatını öğrenip icra etmeleri

konusunda olumlu ve olumsuz olmak üzere farklı bakış açıları geliştirilmiştir. Bu

meselede kadınların kitâbetini olumlu karşılayanlar, Hz. Aişe’nin ve bazı soylu

313
kadınların mektup yazmalarına atıfta bulunmuşlardır. Olumsuz yaklaşanalar ise genç

kızların veya kadınların mektup yazarak bir nevi fitneye sebep olacaklarını ileri

sürmüşlerdir. 21 Bu tavrı, ataerkil toplum yapısı ile zihniyetinin bir yansıması olarak

okumak da mümkündür.

Cariyeler halifelere ve üst düzey devlet adamlarına takdim edilmeden önce kimi

zaman bilgi ve görgü bakımından imtihana tâbi tutulmuştur. Bir kâtibin naklettiğine

göre Nebt isimli cariye, Halife Mu‘temid’e takdim edilince başta şarkı söyleme ve yazı

yazma yönüyle imtihana tâbi tutulmuş, ardından şiire şiirle karşılık verme konusunda

yeteneği ölçülmüştür. Seri bir şekilde şiir inşad etmesi, önceki iki yeteneğine eklenince

Mu‘temid bu cariyenin satın alınmasını emretmiştir. 22

Abbâsîler döneminde yaşamış kadınlardan kâtibe lakabı ile anılan bazı isimlere

rastlanır. Ancak bunların divanlarda çalışmış olma ihtimalleri çok zayıftır. Nitekim bu

konuda kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Bazı cariyelerin güzel yazı

yazmakla birlikte edebî metinler kaleme almaları, mektup yazma sanatında

derinleşmeleri ve kitap istinsah etmeleri sebebiyle kâtibe sıfatıyla anılmış olmaları da

kuvvetle muhtemeldir.

Bazı kadınların divanlarda zaman zaman göründüklerini dönemin tanığı

Câhız’dan öğrenmekteyiz: “Hükümdarlar ve eşrafın farklı ihtiyaçlarını karşılayan

cariyeleri hâlâ bulunmaktadır. Bu cariyeler divanlara girerler. Bir de halkın işleri için

[divanlarda] oturan kadınlar vardır. Örneğin [Mehdî’nin eşi] Hayzürân’ın cariyesi

Hâlise, Ebü’l-Abbas’ın kızı Rayta’nın cariyesi Utbe, [Hârûnürreşîd’in eşi] Ümmü

Ca‘fer [Zübeyde]’nin iki cariyesi Sükker ile Türkiyye, [Mehdî’nin kızı] Abbâse’nin

cariyesi Dükâk, Ümmü Habîb’in iki cariyesi Zalûm ile Kustantîniyye, [Kâtip] Hârûn b.

Ca‘beveyh (veya Ceb‘aveyh/Cebğaveyh)’in karısı ve Nasr b. es-Sindî b. Şâhek’in

21
Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 42; Kalkaşendî, I, 96-97.
22
İbnü’s-Sâî, Nisâu’l-Hulefâ, 101-102.

314
cariyesi Hamdûne… Bunlar olabildiğince güzel bir biçimde ortaya çıkar ve aynı

derecede süslenirlerdi. Bundan ötürü kimse onları ne yadırgar ne de ayıplardı.” 23

Abdullah el-Bağdâdî, Abbâsîler’in ilk asrında kâtip (kâtibe ç. kevâtib) ve belâgat

ehli kadınlar arasında şu isimleri sayar: 24 Mehdî’nin cariyesi Utbe, 25 Hâlise’nin26

cariyesi Asâlîc, Bermekîler’in cariyesi Burhân, [Hârûnürreşîd’in kızı] Hamdûne’nin

cariyesi Hâşimiyye, Ümmü Ca‘fer [Zübeyde]’in cariyesi Mülk, İbn Gusn’un cariyesi

Sırf (veya Sarf) ve Nâtıfî’nin cariyesi ‘İnân. 27

Mansûr’un oğlu Kâsım’ın müeddibi olan İbn Kayyûmâ’nın cariyesi Senâ el-

Kâtibe için kimsenin pek de başaramadığı ölçülü aslî hatla yazabildiği söylenir. 28

Mu‘temid’in ümmü veled olan eşi Hallâfe’nin cariyesi Münye el-Kâtibe, Arap

dili ve edebiyatında söz sahibi ve ahbâr âlimi el-Veşşâ’dan (ö. 325/937) çeşitli

yönlerden istifade etmiş ve hadis nakletmiştir. 29 Şarkıcı sınıfından olan Münye, aldığı

edep eğitimi neticesinde el-Kâtibe şeklinde anılmış olmalıdır.

Kâtip Ebû Ca‘fer İbn Şîrzâd’ın (ö. 334/946) amcası Muhammed’in eşi Âide el-

Cüheniyye’den kâtibe ve şair olarak bahsedilmekte, hatta İbn Şîrzâd’ın divanında

çalışan eşine Beckem ve Tüzün ile yazışmalarda vekâlet ettiği belirtilmektedir. 30

23
Câhız, “el-Kıyân”, 156-157.
24
el-Küttâb, 145; krş. Nahhâs, 171.
25
Utbe ilkin Ebü’l-Abbas es-Seffâh’ın eşi Ümmü Seleme’nin ve kızı Rayta’nın, daha sonra Hayzürân ve
Zübeyde’nin hizmetinde bulunmuştur (Abbott, Two Queens of Baghdad, 49).
26
Utbe ile birlikte Abbâsî sarayına girmiş ve kendisinden Mehdî, Hâdî ve Hârûnürreşîd dönemlerinde söz
sahibi bir saray kadını olarak bahsedilmektedir (Abbott, Two Queens of Baghdad, 49-50, 87, 104, 107,
111, 178).
27
226 (840-41) yılında öldüğü kaydedilen ‘İnân için bk. İbn Abdürabbih, VII, 62-65; VIII, 130; İbnü’l-
Cevzî, XI, 112-113; Abbott, Two Queens of Baghdad, 145-146.
28
Nedîm, I, 18.
29
Hatîb, Târîhu Bağdâd, II, 63-64; XVI, 631; İbnü’s-Sâî, Nisâu’l-Hulefâ, 103-104.
30
Tenûhî, Nişvâr, II, 222-224.

315
 Her ne kadar kâtibe olarak anılmasalar da yazılarının güzelliğiyle dikkat çeken

kadınlar bulunmaktadır. Ca‘fer el-Bermekî’nin cariyesi Arîb (ö. 227/841-42), Ca‘fer’in

öldürülmesinin ardından sırasıyla Emîn, Me’mûn ve Mu‘tasım tarafından satın alınmış

ve en sonunda azat edilmiştir. Arîb, şair ve mûsikişinaslığının yanı sıra yazısının

güzelliği (melîḥatu’l-ḫaṭṭ) ile anılmıştır. 31 Mütevekkil’in cariyesi Fazlü’ş-Şâire (ö.

257/870-71) için hitabette eşsiz ve yazısının da son derece güzel olduğu belirtilmiştir. 32

Bir rivayete göre Me’mûn, tutkuyla bağlı olduğu Munsuf adındaki cariyesini

elinde kalem ile görünce duygularını ifade eden bir şiir söylemiştir. 33

Cariyeler, saraydaki gelişmelerin çok yakından tanığı olmaları bakımından bazı

gizli bilgilerin dışarıya sızdırılmasında rol oynayabiliyorlardı. Bilgi sızdırmanın başlıca

yollarından biri de mektuplardı. Bu duruma örnek teşkil edecek ilginç bir hadise

kaydedilmiştir: Me’mûn bir gün üzerinde Yâ Mûsâ (Ey Mûsâ) yazan bir kâğıt parçasıyla

nedimlerinin yanına varır. Onlara bunun ne anlama geldiğini sorar, onlar da bilmedikleri

söylerler. Bağdat emniyet amiri İshak b. İbrahim et-Tâhirî ise: “Ey müminlerin emîri,

bu yazıyla biri başka birini adeta uyarıyor. Allah Teâlâ’nın şöyle buyurduğunu

duymadınız mı?” diyerek Yâ Mûsâ ile başlayan kısmından itibaren şu manadaki ayeti

okur: “Şehrin öbür ucundan bir adam koşarak geldi: ‘Ey Mûsâ! İleri gelenler seni

öldürmek için aralarında senin durumunu görüşüyorlar. Şehirden hemen çık. Şüphesiz

ben sana öğüt verenlerdenim’ dedi (Kasas, 28/20).” Me’mûn, İshak’a “Doğru söyledin.”

der ve bu mektubun bir cariyesi tarafından, öldürmeyi planladıkları Ali b. Hişâm’ın 34

yanında cariye olarak bulunan kız kardeşi Müteyyem’e durumu haber vermek için

31
İbnü’l-Cevzî, XI, 126.
32
İsfahânî, el-Eğânî, XVIII, 121; İbnü’s-Sâî, Nisâu’l-Hulefâ, 89.
33
Askerî, Dîvânü’l-Meânî, II, 431.
34
Me’mûn döneminde Azerbaycan’da valilik yapmış olan Ali b. Hişâm halka zulmettiği ve daha sonra
başkaldırdığı için 217/832 yılında kardeşi Hüseyin’le birlikte öldürülmüştür (İbn Tayfûr, Bağdâd, 281-
284; Ya‘kûbî, Târîh, II, 328; Taberî, VIII, 627-628).

316
yazıldığını bildirir. 35 Buradan anlaşıldığı üzere Kur’ân ayetinden alınmış kısa bir

ifadeyle şifreli mesaj vermek kâtiplerin başvurdukları bir uygulamadır. Bazı cariyeler

Kur’ân ayetlerine ve kitâbetin inceliklerine vakıftılar.

Saray kadınlarından kahramânelerin (kâhya) özellikle Muktedir döneminde

devlet işlerinde etkin oldukları görülmektedir. Kahramâne Fâtıma en-Nahviyye’nin (ö.

299/912) halifenin ve annesinin mektuplarını Vezir İbnü’l-Furât’a iletmekle görevli

olduğu kaydedilir. 36

Kitâbetin izlerini kadınların gündelik yaşamında görmek de mümkündür. Soylu

ve zengin kimselere ait cariyelerin başörtüleri (şal), başlıkları (kalansüve), elbiseleri,

kuşak ve kemerleri, yelpazeleri, avuçları ve alınlarına beyitlerin ve özlü ifadelerin yazılı

olduğu rivayet edilir. Özellikle giysilerinin üzerindeki yazıların özenle işlendiği

belirtilir. 37

4.2. Dinî İlimler

Dinî ilimleri öğrenmeye ve bu yönde eser telif etmeye açık olan kâtiplerin

Abbâsîler zamanında nasıl bir görünüm arz ettikleri tartışmalı bir konudur. Resâil ve

harâc kâtipleri açısından konuya bakıldığında, mektup kaleme alma ve bir konuya

açıklık getirmede Kur’ân ayetlerini ve hadisleri iktibas etmek yaygın bir durumdur. Öte

yandan arazi mülkiyeti ve vergiler, fıkhî hükümlere tâbidir. Bu durumu, Abbâsî

kâtiplerini dinî ilimlere ciddiyetle eğilmeleri için yeterli bir sebep olarak görmek zordur.

Yukarıda geçtiği üzere Abbâsîler’in kuruluş yıllarında istihdam edilen kâtiplerin dinî

kimliklerine bakıldığında ya kendileri ya da babalarının yeni Müslüman oldukları

görülür. Ayrıca çok sayıda gayrimüslim kâtip de bulunmaktaydı. Diğer taraftan kâtipleri

resmî görevlerinin belli ölçüde meşgul etmesi, onların İslamî ilimlerle iştigal eden

35
Tevhîdî, el-Besâir, VII, 166.
36
Sûlî, Evrâk (295-315), 79; Miskeveyh, Tecârib, V, 72.
37
Veşşâ, ez-Zarf, 317-328; İbn Abdürabbih, VIII, 128-133.

317
âlimler sınıfı ile rekabet etmeyi göze alamamalarına neden olmuş olabilir. Bununla

birlikte kâtiplerin dinî ilimlerle münasebetlerinin ilerleyen dönemlerde de zayıf

olduğunu söylemek yanlış olur.

Kâtiplerin dinî ilimlere ilgisiz ve bu konudaki çabalarının bir kıymet-i

harbiyesinin olmadığını düşünen Câhız’ın aşağıdaki sözleri meselenin anlaşılması

açısından kayda değerdir: “Bu onların yapageldikleri meşhur şeyler ve tabiatlarının

özellikleri kabilindendir ki bunun delili şöyledir: Hiçbir kâtip Kur’ân’ı kendisine gece

arkadaşı (semîr) kılmaz, onun tefsiri hakkında ise bir ilmi yoktur. Dinde derinleşmeyi

(tefaḳḳuh) de kendisine şiar edinmez. Sünneti [hadisi] ve âsârı [sahâbe ve tabiîne ait söz,

fiil ve takrirlerini] ezberlemeyi kendisine dayanak (‘umde) kılmaz. Şayet bunlardan biri

onun tarafından zikredilirken görülse, o şeyin akıcı bir şekilde ifade edilmediği gözlenir

ve ondan geldiği için de bir tatlılığı yoktur. Onlardan biri hadis öğrenmeye gayret

ettiğinde ve fakihlerin kitaplarını anlatmakla meşgul olduğunda, bu hali akranlarına ağır

gelir ve samimi dostları bu duruma katlanamazlar. Ayrıca onlar, biri kendi doğasına

aykırı bir şeyle uğraştığında ve görünümüne uymayan bir şeye yöneldiğinde, onu geçim

kaynağına ve sanatını icra etiği mesleğe geri döndürmeye zorlarlar. Zührî bir adama

“Hadis ilgini çekiyor mu? diye sorunca, adam “Evet.” demiş. Bunun üzerine Zührî

“Hadis ancak er kişilerin ilgisini çeker, kadın kılıklı erkekler ise ondan nefret ederler.”

diye karşılık vermiş. Zührî’nin bu sözünün onların gidişatına göre söylendiği

düşünülürse, [kâtiplerin] karakterleri hakkında yeterince açıklayıcı ve alametleri için

gayet anlaşılırdır. Bir gün Amr b. Mes‘ade’nin yanından çıkan Sümâme b. Eşres’e şöyle

soruldu: Ey Ebû Ma‘n, bu adamda ne marifet gördün ve onun anlayışında ne buldun?

Sümâme şöyle dedi: Tabiatları itibariyle ilme rıza göstermekten nefret eden, temyîz

güzelliğini yüklenme gayretleri kıt; ilim [dedikleri âdeta] cehaletlerinin bir sebebi,

318
beyan dalaletlerinin bir nişanesi, tetkik ve tefkir kabahatlerinin bir rehberi, hikmetse

şüphelerinin bir kaynağı olan kimselerin çoğu kâtiplerdendir.” 38

Abbâsîler’in ikinci asrında bazı kâtiplerin dinî ilimlerde yetkinleştiği ve eser

yazdığı dikkat çekmektedir. Kâtiplerin dinî ilimlere ilgili olduklarını gösteren birtakım

açıklamalara rastlamak mümkündür. Örneğin şair kâtip Ebân el-Lâhıkî’den Kur’ân’ı

hıfzetmiş ve fıkhı bilen biri olarak bahsedilmektedir. 39

Kendisinden Kur’ân hafızı ve hadis ravisi olarak bahsedilen 40 Ali b. Îsâ İbnü’l-

Cerrâh’ın Câmiu’d-Duâ ve Meâni’l-Kur’ân ve Tefsîruhu adlı kitaplarının olduğu

kaydedilmektedir. 41 Bir müfessir 42 ve Mu‘tezilî kelâmcı olarak temayüz etmiş olan Ebû

Müslim Muhammed b. Bahr el-İsfahânî (ö. 322/934) meslek itibariyle kâtip olmakla

beraber beliğ bir mektup yazarıydı. 43 Humeyd b. Saîd b. el-Bahtekân’dan da Mu‘tezilî

bir kelâmcı olarak söz edilir. 44

Abbâsî halifeleri zaman zaman bazı hükümdarlara İslam’a davet eden mektuplar

göndermiştir. Bu mektupların muhtevası için kelâmcılara, üslubu içinse resâil

kâtiplerinin yardımına genellikle başvurulmuştur. Hârûnürreşîd dönemi kâtiplerinden

kelamcı ve fakih bir kimse olarak bilinen Ebû Rebî‘ Muhammed b. el-Leys el-Hatîb’in

durumu buna örnek teşkil etmektedir. O, muhtemelen siyasî çekişmelere bağlı olarak

her ne kadar zındıklıkla itham edilmişse de, İslam inancının doğruluğunu ispatlamak

maksadıyla zındıklık, Hıristiyanlık ve Hinduizm’e karşı reddiye metinleri kaleme

38
Câhız, “Zemmü Ahlâki’l-Küttâb”, 194-195.
39
Sûlî, Ahbâru’ş-Şuarâ, 2.
40
Hatîb, Târîhu Bağdâd, XIII, 459-460; İbnü’l-Ebbâr, İ‘tâb, 186.
41
Nedîm, I, 398.
42
Bu konuda geniş bilgi için bk. Mustafa Öztürk, Kur’ân’ın Mu’tezili Yorumu: Ebu Müslim el-İsfahânî
Örneği, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.
43
Nedîm, I, 423-424, 630.
44
Nedîm, I, 385, 619.

319
almıştır. Bu metinlerden Hârûnürreşîd’in adıyla Bizans kralını İslam’a davet eden uzun

mektubu günümüze ulaşmıştır. 45

4.3. Arap Dili ve Edebiyatı

Araplar, malum olduğu üzere bütün tarihleri boyunca dil ile edebiyata en fazla

önem veren bir millet olarak tanınmıştır. Beri taraftan İslamiyet onların bu yönlerinin

gelişmesini ve Arap olmayanların da bu dili, en az bir Arap kadar, hatta çoğu kez bir

Araptan da ileri düzeyde bu sahada çalışmalar yapmalarını sağlamıştır. Kur’ân’ı ve

hadisleri doğru anlamaya yönelik dil ilimleri gelişmiştir. Şiir ve hitabet gibi sanatlar

muhteva bakımından birtakım değişikliklere uğramakla beraber önemini korumaya

devam etmiştir. Konumuz açısından asıl önemli gelişme ise Arapların dünyanın mamur

bölgelerini içine alacak şekilde büyük bir devlete sahip olmalarıdır. Özellikle Emevîler

döneminde en geniş sınırlarına kavuşan İslam devleti ile birlikte birçok halk Arapça ile

tanışmak durumunda kaldı. Öte yandan Abdülmelik b. Mervân’ın malî divanların dilinin

Arapçaya çevrilmesine öncülük etmesi ve dinar bastırıp diğer paraları tedavülden

kaldırması, Arapçanın daha önce olmadığı kadar geniş çevrelerce benimsenmesini

sağladı. Nitekim Arapça çok geçmeden yaygın dünya dilleri (lingua franca) arasındaki

yerini aldı. Abbâsîler’in ilk asrında yoğunlaşan çeviri hareketiyle de dilin imkânları

arttı. Farklı kültürlerle yaşanan kaynaşmanın neticesinde Arapça edebî açıdan

zenginleşti.

Arap dili ve edebiyatının gelişmesinde kuşkusuz çok sayıda insanın ve

topluluğun katkısı olmuştur. Bu konuda âlimler ve edipler ilk akla gelenlerdir. Bir

meslek grubu olarak kâtipler de birçok açıdan Arap dili ve edebiyatının gelişimine katkı

45
Nedîm, I, 375; Muâfâ, I, 580; Chokr, 124, 141-143, 158-160; Avcı, 134-138. Mektup, Es‘ad Lütfi
Hasan’ın şerh ve notlarıyla birlikte yayınlanmıştır (Kahire 1936). Hadi Eid ise çeşitli nüshaları
karşılaştırmak suretiyle Fransızca tercümesi ve notlarla birlikte neşretmiştir (Lettre du calife Hârûn al-
Rasîd à l’empereur Constantin VI, Paris 1992).

320
sunmuşlardır. Özellikle resmî yazışmaları kaleme alan resâil kâtipleri, teressül denilen

mektup -diğer adıyla inşâ- sanatının doğuşu ve gelişimine öncülük etmişlerdir. Bu arada

Araplar nezdinde şiir kadar nesrin de kabul görmesi ve yaygınlık kazanmasında büyük

pay sahibi olmuşlardır.

Emevîler’in son dönemlerinde bazı kâtipler resmî mektuplardan ayrı olarak

insanları ilgilendiren çeşitli konularda risaleler kaleme almaya başladılar. Bu risalelerde

belâgat sanatını en iyi biçimde yansıtmaya çalıştılar. Öyle ki zamanla belâgat

konusunda kâtiplerin eşi benzeri olmadığı anlayışı hâkim oldu. 46 Hatta Abdülhamîd b.

Yahyâ’nın “Vahiy peygamberlerden sonra başka birine inseydi, beliğ kâtiplere inerdi.”

sözü 47 bu kanaati yansıtması bakımından önemlidir. Kâtiplerin belâgat sahasında

temayüz etme çabaları, Emevîler’den Abbâsîler’e intikal etmiştir. Her iki devlete

kâtiplik yapmış olan İbnü’l-Mukaffa‘ın belâgat hakkındaki açıklamaları eşsiz kabul

edilmiştir. 48 Bahsi geçen edebü’l-kâtib eserlerinin muhtevalarını da zaten önemli ölçüde

belagat konuları oluşturur.

Arapçanın bir yazı dili olarak gelişip yaygınlaştığı dönemlerde başlıca

problemlerden biri de yazım kuralları idi. Kelimedeki yeri ve durumuna göre değişiklik

arz eden bazı harflerin ve kelimelerin yazımı ile ilgili ihtilaflar söz konusuydu.

Kâtiplerin bu meseleyle yakından ilgilendikleri ve uzlaşmanın sağlanmasında onların da

kayda değer katkılarının olduğu, edebü’l-kâtib türü eserlerde geçen bölümlerden

anlaşılmaktadır. 49

46
Câhız, el-Beyân, I, 137.
47
Seâlibî, Simârü’l-Kulûb, 197.
48
Câhız, el-Beyân, I, 115-117.
49
İbn Kuteybe, Edebü’l-Kâtib, 209-272; Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 255-272; İbn Vehb, 317-332; Nahhâs,
134-159; İbn Dürüsteveyh, 8-63.

321
 Nesir
Kâtiplerin anlatı sanatına (tahkiye) yönelmiş olmaları da nesrin gelişmesine

yardımcı olmuştur. Bazı kâtiplerin gece sohbetlerinin vazgeçilmez anlatıları arasında

yer alan hayvanlar üzerinden teşhis sanatına dayalı hikâyeler derledikleri veya tercüme

ettikleri gözlenmektedir. Bu konuda İbnü’l-Mukaffa‘, Sehl b. Hârûn, Ali b. Dâvûd

(Zübeyde’nin kâtibi) ve Attâbî’nin adı geçmektedir. 50 Binbir Gece Masalları’nın ilk

ciddi derlemesinin de Vezir Ali b. Îsâ’nın hâcibi ve bir kâtip olan Cehşiyârî’ye ait

olduğu kaydedilmektedir. 51

Kâtiplere ait hikmetli veciz sözlere klasik dönem Arap edebiyatı kaynaklarında

çokça rastlanmaktadır. Bu konuda İbnü’l-Mukaffâ‘, Fazl b. Sehl, Sehl b. Hârûn ve Ali

b. Îsâ gibi isimler öne çıkmaktadır.

Kâtipleriyle öne çıkmış bazı aileler Arap dili ve edebiyatına farklı yollarla katkı

sunarak tarihe geçmişlerdir. Bunlardan Vehb, 52 Bermek, 53 Sehl 54 ve Sûl 55 aileleri edebî

açıdan bazı çalışmalara konu olmuşlardır.

Teressül/İnşâ Sanatı ve Mektup Derlemeleri: Arap nesrinin gelişmesinde

kâtiplerin büyük payı bulunmaktadır. Dîvânü’r-resâil kâtipleri, Arapçayı en üst düzeyde

kullanma gayreti içinde olmuşlardır. Meslekî açıdan yükselmeleri, dili en iyi biçimde

kullanmalarına bağlıydı. Resmî yazışmaların kaleme alınması, gözden geçirilmesi ve

gelen mektuplara bazen uzun bazen veciz cevaplar verilmesinin yanı sıra veliaht, vali,

vezir vs. tayinlerini bildiren belge (ahidnâme), emânnâme ve fetihnâme gibi edebî bir

üslup gerektiren resmî yazılar bu kâtiplerin başlıca görevleri arasındaydı. Emevîler

döneminden itibaren insanlar, çeşitli vesilelerle dostlarına yazdıkları mektupların

50
Nedîm, I, 368, 373-374, 375; II, 325, 331.
51
Nedîm, II, 323-324.
52
Sâmerrâî, Âlu Vehb, tür.yer.
53
Zehrânî, Âsâr, 19-151.
54
Zehrânî, Âsâr, 152-241.
55
Savran, 56-80 ve tür.yer.; Zehrânî, 242-352.

322
üslubunda da edebî kaygılar gütmeye başlamışlardır. Buna en çok özen gösterenlerin

kâtipler olduğu bilinmektedir.

Kâtiplerin mektup yazma sanatında temayüz edebilmeleri, kabiliyetlerine bağlı

olduğu kadar belli bir eğitim ve tecrübeyi de gerektirmekteydi. Önceki bölümde ele

aldığımız edebü’l-kâtib kitaplarının yanında ünlü kâtiplerin kaleminden çıkmış resmî ve

şahsî mektuplar, rüştünü ispatlamaya çalışan genç kâtiplere rehberlik etmekteydi.

Dîvânü’r-resâil’den çıkmış ve ilgili yerlere ulaşmış üslubuyla dikkat çeken mektuplar,

onu inşâ eden kâtibin bir ürünü olarak kabul görmekteydi. Bu açıdan edebî değere sahip

bu mektuplar, kendini geliştirmekte olan kâtiplere yardımcı olması için muhafaza edilir

ve belli bir yekûna ulaşınca da kitaplaştırılırdı. 56 Bununla birlikte üslubu beğeni

kazanmış bazı mektuplar, divanlarda muhafaza edildiği yerden alınıp çoğaltılmak

suretiyle elden ele dolaşabiliyordu.

Emevîler’in yıkılıp Abbâsî Devleti’nin kurulduğu sıralarda mektup yazma

geleneğinin belli bir düzeye eriştiği görülür. Emevîler’in son dönemlerinde Dîvânü’r-

resâil kâtiplerine yol gösteren birtakım mektuplar ve risaleler az da olsa günümüze

kadar gelebilmiştir. 57 Bununla birlikte Abdülhamîd b. Yahyâ’nın 58 yazdıklarının

yaklaşık bin varak tutan bir derlemesinin (resâil mecmû‘) olduğu, benzer şekilde Ebü’l-

Alâ Sâlim’in risalelerinin 100 varak civarında, Emevî ve Abbâsî divanlarında çalışmış

olan Hâlid b. Rebî‘a el-İfrîkî’nin risalelerinin ise yaklaşık 200 varak olduğu

56
Nedîm’in Emevî döneminden kendi zamanına kadarki önde gelen kâtiplerin risalelerinin/mektuplarının
derlemesinin kaç varak tuttuğuna dair bilgiler vermesi (el-Fihrist, I, 364-366, 371, 388, 395, 416) bu
eserlerin verrâklar tarafından çoğaltılıp satıldığına işaret etmektedir.
57
İhsan Abbas, Emevî döneminin ünlü kâtipleri Ebü’l-Alâ’ Sâlim ve Abdülhamîd el-Kâtib’e ait mektup
ve risâleleri derleyerek üzerinde bir çalışma yapmıştır: Abdülhamîd b. Yahyâ el-Kâtib ve mâ Tebakkâ min
Resâilihî ve Resâili Sâlim Ebi’l-Alâ’, Amman: Dâru’ş-Şurûk, 1988.
58
Seâlibî, kitâbet sanatının Abdülhamîd ile başlayıp Büveyhî veziri Ebü’l-Fazl İbnü’l-Amîd (ö. 360/970)
ile tamamlandığını söylemektedir (Yetîme, III, 183).

323
belirtilmektedir. 59 Abbâsîler’in kuruluş yıllarında yazı malzemelerinin kısıtlı olduğu

düşünülürse, kâtiplere ait resâil mecmualarının tedavüle girmesinin III/IX. yüzyılın

başlarına tekabül ettiği söylenebilir. Dolayısıyla inşâ sanatının gelişmesi, belli bir

olgunluğa erişmesi ve bu sahada kayda değer eserlerin meydana gelmesi Abbâsîler

döneminin ilk iki asrına tekabül etmektedir.

Abbâsî dönemindeki derleme eserler sadece bir kâtibin mektuplarından meydana

geldiği gibi, birden çok kâtibin mektupları içinde en çok beğenilenlerin toplanması da

söz konusuydu. Edip verrâk İbn Tayfûr (ö. 280/893) el-Manzûm ve’l-Mensûr’unda

genellikle böyle bir yol takip etmiştir. 60

Abbâsî halifelerinin dilinden yazılmış mektupların da muhafaza edilerek

günümüze ulaştığı görülmektedir. Dönemin siyasî, sosyal ve dinî olayları ve

gelişmelerine ışık tutan bu mektuplar, erken dönemlerden itibaren iktibas edilmek

suretiyle tarih kitaplarında yer almıştır. Dîvânü’r-resâil arşivinde muhafaza edilen bu

mektupların, kâtipler tarafından dönemin tarihçileri olan ahbâr âlimlerine bir şekilde

ulaştırıldığı kuvvetle muhtemeldir. Daha sonra gelen tarihçiler de bu mektupları olduğu

gibi eserlerine alma yolunu tercih etmişlerdir.

Abbâsî halifelerinin yazdıkları ve onlara cevaben yazılmış mektuplar arasında

dikkat çekenlerin başında Ebû Ca‘fer el-Mansûr ile Ali evlâdından Muhammed en-

Nefsüzzekiyye (ö. 145/762) arasındaki mektuplaşma gelmektedir. 61 Taberî bu

mektuplara yer verirken, Ömer’den naklen onların hangi yolla kendisine ulaştığını da

açıklar. Bunlardan biri Muhammed b. Yahyâ yoluyla ki o da mektupları tashih eden

59
Nedîm, I, 364-366.
60
Toorawa, 60-63. Eserden yapılmış alıntılar için bk. Safvet, III ve IV. ciltler.
61
Taberî, 566-571. Bu mektupların kaynakları, metni ve tahlili için bk. Cem Zorlu, “Abbasî Devleti’nin
Meşruiyeti Problemi Çerçevesinde Mansûr ile Muhammed en-Nefsüzzekiyye’nin Karşılıklı Yazdıkları
Mektupların Analizi”, Din ve Siyasal Söylem: Abbasi Devleti’nin Meşrutiyet Kavgası, İstanbul 2006, s.
111-145.

324
Muhammed b. Beşîr’den istinsah etmiştir. İkincisi Ebû Abdurrahman adında Iraklı bir

kâtiptir. Üçüncüsü ise Hakem b. Sadaka b. Nizâr’dır. Ayrıca Taberî, İbn Ebû Harb’in de

bu mektupları tashih etmekte olduğunu duyduğunu belirtir. 62

Tevkî‘ler: Halife, vezir ve vali gibi kişilere sunulan mektup ve dilekçelerin

kabulüne, reddine veya ilgili kişinin düşüncesine dayalı olarak evrakın başına, sonuna,

kenarına veya arkasına düşülmüş veciz ifadelere tevkî‘ (ç. tevkî‘ât) denir. Her ne kadar

bizzat halifenin veya diğer yöneticilerin sözleri tevkî‘leri oluştursa da çoğu zaman bu

görevi inşâ kabiliyeti yüksek bir kâtip üstlenirdi. Gelen mektup ve dilekçeler usulen

halifenin meclisinde kâtip tarafından okunur, halife de olumlu veya olumsuz şekilde

kararını kâtibe bildirir. Kâtip de evrakın uygun bir yerine bunu not düşerdi. 63

Tevkî‘lerde aranan başlıca özellik, meramın tam olarak ifade edildiği edebî ve

veciz cümlelerden oluşmasıdır. Tevkî‘lerde genellikle Kur’ân’dan ayetler veya

ayetlerden kesitler, hadisler, şiirlerden beyitler, darb-ı meseller ve hikmetli sözlere yer

verilirdi. Bu yönüyle tevkî‘ yazacak kimsenin, bu sahalarda çok zengin kültür ve

birikime sahip olması gerekir. Bu yüzden tevkî‘ hazırlayacak kişi, kabiliyetli resâil

kâtipleri arasından seçilerek görevlendirilirdi.

Tevkî‘ yazma geleneğinin bir sanat haline gelmesi, Emevîler dönemine kadar

uzanır. Abbâsîler döneminde tevkî‘lere daha fazla önem atfedilmiş ve beğenilen tevkî‘

örnekleri çoğunluğunu kâtiplerin oluşturduğu ilgililer tarafından derlenerek muhafaza

edilmiştir. Abbâsî dönemine ait tevkî‘ mecmuaları günümüze müstakil olarak

ulaşmamış olmakla beraber Arap edebiyatının erken dönem kaynaklarında çok sayıda

62
Taberî, VII, 565-566.
63
Taşdelen, 138.

325
tevkî‘ örneğine rastlanmaktadır. 64 Çağdaş Arap edebiyatı araştırmalarında da tevkî‘

derlemelerine rastlamak mümkündür. 65

Ahidnâmeler: Abbâsî döneminden itibaren veliaht, vali, vezir, ordu komutanı,

hac emîri, kadı, imam (sâhibü’s-salât), sahibü’l-berîd, emniyet amiri gibi önemli

atamalar için kaleme alınan yazılar edebî bir hüviyet kazanmaya başlamıştır.66

Ahidnâme olarak ifade edilen bu metinler, gönderildiği yerlerde dikkatle okunduğu ve

belli kişilere sesli biçimde duyurulduğu için özenle kaleme alınıyordu. Bu noktada resâil

kâtiplerine kabiliyetlerini sergileme fırsatı doğuyordu. Hârûnürreşîd oğlu Muhammed

(Emîn) için 186 (802) yılındaki hac farizasını eda ettiği sırada Mekke’de bir ahidnâme

kaleme alınmıştır. Diğer bir ahidnâme de ikinci sıradaki veliahdı Abdullah (Me’mûn)

için hazırlanmıştır. Bu ahidnâmede iki veliahdın uyması gereken şartları ihtiva ettiği

için fakihlere ve kadılara müracaat edilmiştir. Kâbe’nin duvarına asılan bu iki ahidnâme

için hanedan üyeleri, mevâlî, komutanlar, vezirler, kâtipler vs. kimseler şahit

tutulmuştur. 67 Bir yıl kadar sonra resâil kâtibi İsmail b. Sabîh, Hârûnürreşîd’in emriyle

bu gelişmeyi bütün valilere bildiren edebî bir mektup kaleme almıştır. 68

Emannâmeler: Bir kimsenin veya topluluğun can ve mal güvenliğinin sözlü

veya yazılı olarak garanti altına alınması anlamına gelen eman, İslam öncesi Arap

toplumunda var olan ve Müslümanlar tarafından da önemsenmiş bir konudur. Hukukî

bir mesele olan emanın yazılı olması bağlayıcılığı açısından esas kabul edilmiştir. İlk

64
İbn Abdürabbih, IV, 287-306; Âbî, Nesrü’d-Dür, V, 65-86; Seâlibî, Hâssu’l-Hâs, 126-139.
65
Bu konudaki en kayda değer çalışma Muhammed M. ed-Durûbî ile Salâh M. Cerrâr’ın hazırladığı
başlangıçtan Eyyûbîler’e kadarki dönemi kapsayan üç ciltlik Cemheretü Tevkî‘âti’l-Arab’dır (el-Ayn
2000). Çakır, 504.
66
İbn Kuteybe, Uyûnu’l-Ahbâr, II, 619-621; Kudâme, el-Harâc, 39-52; a.mlf., Menziletü’l-Hâmise, 186-
206.
67
Taberî, VIII, 275, 277-283.
68
Taberî, VIII, 283-286; Cehşiyârî, 379.

326
dönemlerde sade ve kısa bir dille oluşturulan emannâmeler, Abbâsî dönemine

gelindiğinde edebî kaygıların güdüldüğü metinler haline gelmiştir.

Abbâsî dönemine ait emannâmelerden günümüze ulaşanları, genellikle halifenin

itaatten çıkmış kimselere verdikleri türdendir. Kaynakların iktibas ettiği Ebû Ca‘fer

Mansûr’un -henüz halife olmadığı dönemde- Yezîd b. Ömer İbn Hübeyre’ye verdiği

eman, 69 Mansûr’dan -halifeliği sırasında- amcası Abdullah b. Ali için istenen eman 70 ve

Hârûnürreşîd’in Ali evladından isyan eden Yahyâ b. Abdullah’a verdiği eman 71 hukukî

ve edebî açıdan incelenmeye değer metinlerdir.

Mu‘tez, Müstaîn’i azletmekle beraber kendisine eman vereceğini belirtmiş ve

ilgili metin Müstaîn’in resâil kâtibi Saîd b. Humeyd’e yazdırılmıştır. Bağdat emniyet

amiri Muhammed b. Tâhir, bu emannâmeyi Müstaîn’e getirerek şartların sağlama

alındığını göstermek adına huzurda okunmasına istemiş; ancak Müstaîn eman verilip de

bu emâna uyulmadığına dair çok sayıda örneğin olduğunu İbn Tâhir’e hatırlatmıştır. 72

Fetihnâmeler: Abbâsî döneminde diğer bir devletle savaşmak veya bir isyanı

bastırmak için yola çıkıldığında meşruiyeti güçlendirmek ve orduyu cesaretlendirmek

için birtakım metinler hazırlanırdı. Öte yandan savaşlarda kazanılan zafer, hemen

herkesin duyması maksadıyla çeşitli beldelere camilerde okunacak mektuplar

gönderilirdi. Dönemin kaynaklarının kitâbü’l-fütûh olarak belirttiği bu fetihnâmeler,

resâil kâtiplerinin kaleminden çıkardı. Abbâsî Devleti’nin zayıflayıp küçüldüğü

69
el-İmâme ve’s-Siyâse, II, 174 -176. Bu mektubu Kays kabilesinden Ebû Bekir b. Mus‘ab el-Ukaylî’nin
hazırladığı kaydedilir. İbn A‘sem’in de yer verdiği emannâmenin (Fütûh, VIII, 346) el-İmâme’dekinden
farklı oluşu, sonraki dönemlerde üzerinde birtakım değişikliklerin yapıldığını göstermektedir.
70
İbnü’l-Mukaffa‘ tarafından kaleme alınan eman metni zor durumda bırakılan Mansûr’u
öfkelendirmiştir. Belâzürî, Ensâb, IV, 153; Ya‘kûbî, Târîh, 257; Cehşiyârî, 166-167; Nedîm, I, 369;
Zorlu, 75-77.
71
Râzî, Ahbâru Fah, 229-234. Kitapta Hârûnürreşîd’in verdiği emanı pekiştirmek maksadıyla Fazl b.
Yahyâ el-Bermekî tarafından hazırlanmış ikinci bir emannâmeye de yer verilmektedir.
72
Taberî, IX, 348.

327
dönemlerde, bazı hanedanlar Abbâsî halifesini tanıdığını bildirmek ve onun manevi

desteğini elde etmek için Bağdat’a bu tür mektuplar göndermişlerdir. Abbâsî halifesinin

ilgili zaferi takdir ve tebrik için cevaben yazdığı mektuplar da fetihnâmelere dahil

edilmektedir. Dolayısıyla fetihnâmeler edebî metinler olduğu kadar birer siyasî hitabet

örnekleri sayılmaktadır. Kâtipler için el kitabı olarak hazırlanmış bazı eserlerde

fetihnâmelerin özellikleri hakkında açıklamalar ve örnek metinler bulmak

mümkündür. 73

Mansûr döneminde fetihler ile ilgili yazışmaları kitâbet sanatında ilerlemiş olan

Harranlı Abdülmelik b. Humeyd kaleme alırdı. 74

Muntasır’ın Bizans üzerine sefere gönderdiği ünlü komutanı Vasîf ve ordusu

hakkında Bağdat valisi Muhammed b. Abdullah b. Tâhir’i bilgilendiren, cihad

hakkındaki tavsiyeleri içeren ve çok sayıda ayetin iktibas edildiği mektubu; resâil kâtibi

olan dönemin veziri Ahmed b. el-Hasîb kaleme almıştır (7 Muharrem 248/13 Mart 862).

Mektupta ayrıca valiye bu konuda kendisine bağlı âmillerin haberdar edilmesi ve bu

metnin halkın huzurunda okunarak cihada teşvik edilmesi bildirilmektedir. 75

Taht kavgası yüzünden çıkan savaşlar için de sefer hazırlığı ve galibiyetle

dönüldüğü sıralarda fetihnâmeler hazırlanırdı. Me’mûn kardeşi Emîn’le yıllar süren taht

kavgasından nihai olarak galip çıktığında (198/813), Emîn’in meşru gerekçelerle

öldürüldüğü çeşitli bölgelere ve şehirlere mektupla duyurulmak istenmiş, bu görev

Ahmed b. Yûsuf tarafından hazırlanmış metinle yerine getirilmiştir. 76

İsyan eden bir toplulukla ilgili fetihnâmeye örnek, Me’mûn döneminde Mısır’ı

ele geçirmiş olan Ubeydullah b. es-Serî ile savaşmak üzere bölgeye vali tayin edilen

73
İbn Halef, 374-377; Sâbî, Gurerü’l-Belâğa, 98-116; Nüveyrî, IV/7, s. 156-170; Kalkaşendî, VIII, 277-
296.
74
Halîfe, 436; Cehşiyârî, 156.
75
Taberî, IX, 241-244.
76
Ya‘kûbî, Târîh, II, 310; Taberî, VIII, 507-508; Cehşiyârî, 427-428.

328
Abdullah b. Tâhir’le ilgilidir (211/826). Şöyle ki, bir sefer hazırlığı anlamına da gelen

bu atamaya binaen Ahmed b. Yûsuf, bir fetihnâme yazıp gönderir. Yazının

muhtevasından zaferin henüz kazanılmadığı anlaşılmaktadır. Dua ve övgü ile başlayan

mektupta itaatten çıkanları bekleyen kötü akıbet, Abdullah’ın bu askerî seferde meşru

ve haklı olduğu, elde edilecek zaferle valinin (emîr) devlet katındaki değerinin artacağı

belirtilmektedir. Ayrıca savaşa teşvik mahiyeti taşıyan bu edebî mektupta bazı ayetlere

atıfların olduğu dikkat çekmektedir. 77

Muhammed b. Süleyman el-Kâtib komutasındaki ordu, Şam bölgesindeki

Karmatîler’i hezimete uğratınca (291/903), Komutan Muhammed, fethi Vezir Kâsım b.
Ubeydullah’a mektupla bildirmiştir. Bu mektup bir fetihnâme örneği olması bakımından
incelenmeye değerdir. 78

İbnü’l-Furât’ın hizmetinde yetişmiş Hıristiyan bir kâtip olan Ebü’l-Hüseyin Saîd

b. İbrahim et-Tüsterî’nin (ö. 361/972) alfabetik sıraya göre Resâil fi’l-Futûh adıyla bir

eser hazırladığı kaydedilmektedir. 79

Şiir
Edebî türler arasında önemli bir yere sahip olan şiir, Abbâsî döneminde yaygın

ve etkili bir sanattı. Araplar Cahiliye döneminden itibaren şiire büyük önem vermiştir.

İslam döneminde de şiir önemini korumaya devam etmiştir. Arapların dünya çapında bir

devlet tesis ederek farklı kültürlerle karşılaşmaları, şiirlerinin muhteva açısından

değişikliğe uğramasına neden olmuştur. Bununla birlikte kolay ezberlenip dilden dile

dolaşması ve güçlü etki bırakması sebebiyle Emevî ve Abbâsî dönemlerinde şiirin

önemi artmış, şairlerin yöneticiler ve halk nezdindeki itibarı yükselmiştir.

Dizelerinde şahsî duygu ve düşüncelerini ifade eden her şair, neticede kendi

zamanının ruhunu yansıtır. Her şiir, söylendiği dönemin insanına ait beğeni, arzu,

77
İbn Tayfûr, Bağdâd, 187; Taberî, VIII, 617-618 (İng. XXXII, 172-174).
78
Taberî, X, 109-112.
79
Nedîm, I, 414-415.

329
beklenti, kaygı, düşünüş ve kavrayıştan izler taşır. Abbâsî dönemi, Arap şiirinin

muhteva ve şekil itibariyle çeşitlendiği bir zaman dilimine tekabül eder. Daha da

önemlisi yazı ve kitap kültürünün gelişip yaygınlaşmasına bağlı olarak şiirlerin iki

kapak arasına getirilmesi ve çoğaltılmak suretiyle uzak diyarlara orijinal haliyle

ulaşması bu dönemde gerçekleşmiştir.

Yoğun bir şiir atmosferi içinde yaşayan Abbâsî kâtiplerinin şiir ile münasebetleri

bizzat onu icra edenler, başka şairlere ait kayda değer olanları ezberleyip yeri geldiğinde

kullananlar ve şiir derleyenler şeklinde farklılık arz etmektedir. Resmî görevleri başında

ve gündelik hayatta düzyazıyı sıklıkla kullanan kâtiplerin, kendilerini şiir diliyle ifade

etmeye çalışmaları ve şair olarak anılmayı istemeleri pek tabiî bir durumdur. Fakat bu

istek ve çabanın beklenen sonucu her zaman verdiği düşünülemez.

İbn Hâcibü’n-Nu‘mân’ın (ö. 351/962) kaydettiğine göre 80 önde gelen Abbâsî

kâtiplerinin pek çoğu şiir yazmıştır. Adı anılan 146 kâtibin şiirlerinin 81 kaç yaprak

(varak) tuttuğu ya da -kitaplaşmayacak kadar ise- az olduğu tek tek belirtilmiştir. Bu

durum tanınmış kâtiplerin şiirlerinin, hayattayken bizzat kendi teşebbüsleriyle veya

öldükten sonra başkaları tarafından kitaplaştırıldığını göstermektedir.

Abbâsî dönemi şairlerine dair bir antoloji hazırlayan İbnü’l-Mu‘tez, şiir ile

kitâbetin kemal derecesinde bir şahısta toplanmasının pek nadir görülen bir durum

olduğunu, kâtiplerin genellikle şiir konusunda zayıf olduklarını, aynı şekilde şairlerin de

kitâbette yetersiz kaldıklarını belirtir. 82 Bu genel kanı için istisna bazı isimlere

rastlanmaktadır. Mesela Attâbî (ö. 208/823-24) hem kâtipliği hem şairliği bakımından

80
Nedîm, I, 531-538.
81
İbn Hâcibü’n-Nu‘mân’ın kaydettikleri dışında şiir yazan başka kâtiplerin de olduğu, Merzübânî’nin
Mu‘cemü’ş-Şuarâ’sının günümüze ulaşan ikinci kısmına ve ilgili diğer kaynaklara bakıldığında fark
edilecektir.
82
İbnü’l-Mu‘tez, Tabakâtü’ş-Şuarâ, 454.

330
fevkalade oluşuyla dikkat çekmiştir. 83 Benzer şekilde resâil kâtibi Ebû Ali Fazl el-

Basîr’den (ö. 252/866’dan sonra) de şiir ve kitâbette yetkin biri olarak bahsedilmiştir.84

Kâtiplerin yazdığı hiçbir şiiri rivayet edilmeye layık görmeyen Sa‘leb Ahmed b. Yahyâ,

İbrahim es-Sûlî’yi istisna kabul edip yakın dönemin en iyi şairi olarak takdir etmiştir.85

Öte yandan Abdülhamîd b. Yahyâ ve İbnü’l-Mukaffa‘ gibi önde gelen kâtiplerin şiirde

zayıf olmaları, nesirdeki üstün konumlarına bağlanmıştır. 86

Resâil kâtibinin zengin bir şiir birikimine sahip olması beklenirdi. Özellikle

yazışmalarda yeri geldiğinde şiirle cevap verilmesi istenirdi. Buna örnek olarak şu olay

zikredilmeye değerdir: Mansûr dönemi valilerinden Ma‘n b. Zâide, kapısına bir şeyler

talep etmek için gelenlerin sayısı artınca hâcibini devreye sokarak kolay kolay kimsenin

içeriye alınmasına müsaade etmemiştir. Ma‘n’ın huzuruna kabul edilmeyi uman bir şair,

beklentisini kâğıda yazdığı bir beyitle ifade ederek Ma‘n’a ulaştırması için hâcibe teslim

etmiştir. Beyti okuyan Ma‘n, kâğıdı kâtiplerinin önüne atarak şairin beytini

cevaplamalarını istemiş; ancak kâtipler karmaşık, uzun ve anlamsız şeyler yazınca, bu

kez Ma‘n’ın bizzat kendisi kâğıda veciz bir beyit yazarak şaire cevap vermiştir. 87

Kâtiplik vazifesini sürdürmekle beraber şair olarak büyük üne kavuşan ve

böylece kâtipliği arka planda kalan bazı kişilere de rastlamak mümkündür.

Saray ve devlet erkânının meclislerinde genellikle nesirden daha çok dikkat

çeken ve ilgi gören şiir, nedim olabilmek için önemli bir araçtı. Belagat sahibi bazı

kâtiplerin şiirde de maharet sergileyerek nedim olma yolunda ilerledikleri söylenebilir.

83
İbnü’l-Mu‘tez, Tabakâtü’ş-Şuarâ, 295. Ayrıca bk. Nedîm, I, 376.
84
İbnü’l-Mu‘tez, Tabakâtü’ş-Şuarâ, 454; Nedîm, I, 382.
85
İsfahânî, el-Eğânî, X, 50.
86
Câhız, el-Beyân, I, 208, 210.
87
İbnü’l-Cevzî, VIII, 162.

331
Çok sayıda şiiri bestelenmiş kâtip Lakve Yûsuf b. Haccâc es-Sakyal, Hâdî’ye nedim

olarak hizmet etmiştir. 88

Şair kâtiplerin zaman zaman halifeyi veya hanedan üyelerini öven şiirler

yazdıklarına rastlanır. Örneğin Mütevekkil’in 235/850 yılında üç oğlunu sırayla

Muntasır, Mu‘tez ve Müeyyed unvanlarıyla veliaht tayin ettiğinde İbrahim b. Abbas es-

Sûlî, her üç şehzadeyi şiirleriyle methetmiştir. 89

Şairlerin halife, vezir ve valiler tarafından himaye gördüğü bilinen bir durumdur.

Şiiri önemseyen üst düzey kâtipler de imkânları ölçüsünde bunu yapmışlardır. Aynı

zamanda bir şair olan Dîvânü’r-resâil reisi Hasan b. Vehb, ünlü şair Ebû Temmâm’ı (ö.

231/846) himaye etmiş, hatta onu taltif etmek maksadıyla Musul’a sahîbü’l-berîd olarak

atanmasını sağlamıştır. 90 Nitekim çok sevip değer verdiği şair Ebû Temmâm öldüğünde

ona bir mersiye yazmıştır. 91

Bazı kâtiplerin nesir halindeki metinleri nazma dönüştürdüklerinden söz edilir.

Önemli görülen eserler, yeni bir üslupla ifade edilmesi ve daha rahat ezberlenmesi

maksadıyla şiire çevrilirdi. Ebân b. Abdülhamîd el-Lâhıkî, Sanskritçeden Pehlevîceye

oradan da Arapçaya tercüme edilmiş olan Kelîle ve Dimne’yi her bir beytin kendi içinde

kafiyeli olduğu müzdevic tarzında nazım şeklinde hazırlamıştır. Eğlenceye düşkün

olduğu bilinen Ebân, Yahyâ el-Bermekî’nin ısrarı üzerine, eseri yaklaşık 5 bin beyit

halinde bitirene kadar dört ay boyunca evinden dışarı çıkmamıştır. 92 Aynı eseri

Zübeyde’nin kâtibi Ali b. Dâvûd’un da şiire dönüştürdüğü belirtilmektedir. 93

88
İsfahânî, el-Eğânî, XXIII, 185-190.
89
Taberî, IX, 181.
90
Sûlî, Ahbâru Ebî Temmâm, 272.
91
Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 62-63.
92
İbnü’l-Mu‘tez, Tabakâtü’ş-Şuarâ, 272-273; Sûlî, Ahbâru’ş-Şuarâ, 1-2, 38; Nedîm, I, 369-370; II, 326.
Bu eserden alıntılanmış beyitler için bk. Sûlî, Ahbâru’ş-Şuarâ, 46-50.
93
Nedîm, II, 326.

332
 Şiirleri beğeni toplayan Muhammed b. Mahled b. Kîrât el-Medâinî’nin, içinde

birtakım isimler ve mesajlar saklı olan muamma türü şiirler yazma konusunda en mahir

kişi olduğu kaydedilir. 94 Muhammed ile bir kardeşinin, Hâcib Abbas b. Fazl b. Rebî‘e

kâtiplik yaptıkları nakledilir. 95

Kâtiplerin şiirlerinde hiciv de yer almaktadır. Bu hicivler, genellikle müsadereye

uğramış ve makamını kaybetmiş kâtipler tarafından dile getirilmiştir. Örneğin İbrahim

es-Sûlî, Mu‘tasım döneminin sonlarında vezirliğe getirilen dostu İbnü’z-Zeyyât

tarafından 1.500.000 dirhemi müsadere edilince, o da dostunu yeren bir şiirle karşılık

vermekten çekinmemiştir. 96

Abbâsî döneminde bir şairin bütün şiirlerini bir divanda toplamak yaygın bir

uğraştı. Şiirlere daha rahat ulaşmak ve onları kullanabilmek için kafiye esasına göre de

dizilirdi. Bazen bir şairin şiirleri ile birlikte ona dair haberlerin derlendiği de olurdu. 97

Diğer bir şiir derleme türü ise önde gelen şairlerin en güzel ve dikkat çeken şiirlerinin

seçilmesi ve şairler hakkında kısa bilgiler verilmesi suretiyle eserler ortaya konulurdu.

Bugünkü ifadeyle şiir antolojisi ya da şuara tezkiresi diyebileceğimiz ürünler

hazırlanırdı. Ebû Bekir es-Sûlî, bazı şairlerin divanlarını hazırlamıştır. 98 Ayrıca ona ait

Kitabü’l-Evrâk’ının günümüze ulaştığı kadarıyla Eş‘âru Evlâdi’l-Hulefâ’sı ile

Ahbâru’ş-Şuarâ’sı adlarını taşıyan iki cildi, biyografik bilgiler taşıyan şiir

antolojileridir. Bu konuda kâtipler arasında dikkat çeken diğer bir kişi Muhammed b.

Dâvûd İbnü’l-Cerrâh’tır. Şairlere dair kısa bilgiler ve sınırlı sayıda şiir alıntılayarak

hazırladığı el-Varaka fî Ahbâri’ş-Şuarâ adlı eseri günümüze ulaşmıştır. 99 Bunun dışında

94
İbnü’l-Cerrâh, 126-128; Merzübânî, Mu‘cemü’ş-Şuarâ, 429.
95
İbnü’l-Cevzî, IX, 211.
96
İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VI, 114.
97
Ebû Bekir es-Sûlî’nin günümüze ulaşmış olan Ahbâru Ebî Temmâm’ı buna güzel bir örnektir.
98
Nedîm, I, 464-465.
99
Eserin neşrinde esas alınan nüshada bazı kaynaklarda eserden yapıldığı belirtilen alıntıların olmayışı,
eserin özetlenmiş olabileceğini düşündürmektedir.

333
eş-Şi‘r ve’ş-Şuarâ, Men Summiye mine’ş-Şuarâ Amren fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm ve el-

Erba‘a adlı kitaplarından söz edilmektedir. 100

Şiir tahlili üzerine eserleriyle bilinen Hasan b. Bişr el-Âmidî’nin (ö. 371/981)

adları aynı olan meşhur Arap şairlerini birbirinden ayırmak amacıyla kaleme aldığı el-

Mü’telif ve’l-Muhtelif adlı eseri, Arap edebiyatı kaynakları arasında yer almaktadır.

Müellif, el-Muvâzene adlı başka bir eserinde Ebû Temmâm ile Buhtürî’nin şiirlerini

estetik, lafız-mana uygunluğu ve şiirlerin muhtevasının çalıntı olup olmadığı

bakımından karşılaştırmaktadır. 101

Katiplerin şiir derlemeleri hakkında şu rivayet, ilginç bir durumu da

yansıtmaktadır. Şöyle ki, Yahudi cemaati lideri Re’sü’l-câlût Ukba, makamından

azledilip Karmisin’e sürülünce buraya dinlenme amacıyla gelen Muktedir’i sık sık

ziyaret ederek onu öven şiirler söylemiştir. Halifenin kâtibi, bu şiirlerin tamamını bir yıl

boyunca kaydetmiş ve en sonunda şiirlerin birbirinin tekrarı olmadığını fark etmiştir.

Sonunda onları bir divanda toplayıp halifeye sunarak onun beğeni ve takdirini

kazanmıştır. Öte yandan bu şiirler sayesinde Ukba, halifenin emriyle eski görevine

dönmüştür. 102

Kudâme b. Ca‘fer günümüze ulaşmış olan Nakdü’ş-Şi‘r adlı eseriyle Arap

edebiyatında şiir tenkidi ve teorisi konusunda önemli bir yere sahiptir. 103

Sözlük
Kâtiplerin birtakım sözlükler hazırladıkları görülür. Günümüze ulaşanlara

bakıldığında bu sözlüklerin kapsamlı olmayıp kâtiplerin söz dağarcığını geliştirmeye ve

mana farklılıklarını göstermeye yönelik sınırlı kelime ihtiva eden pratik el sözlükleri

olduğu anlaşılmaktadır.

100
Nedîm, I, 397.
101
Durmuş, “Âmidî, Hasan b. Bişr”, 56.
102
Ha-Bavli, 71, 103-105.
103
Kallek, “Kudâme b. Ca‘fer”, 311-312.

334
 Ebü’l-Ameysel’in (ö. 240/854-55) Kitâbü’l-Me’sûr (Kitâb ma İttefaka Lafzuhu

ve İhtelefe Ma‘nâhu) adlı eserinde yazılışları ve kimi zaman da okunuşları aynı olan

kelimelerin farklı manaları taşımaları örnekler verilmek suretiyle ele alınmaktadır. 104

Abdurrahman b. Îsâ el-Hemedânî’nin (ö. 320/932) Kitâbu’l-Elfâz’ında belli başlı

temalar etrafında hangi kelimelerin kullanılacağı sıralanmakta ve bu kelimeler

arasındaki ince farklar belirtilmektedir. 105 Kudâme b. Ca‘fer’in Cevâhirü’l-Elfâz’ı da

benzer şekilde eşanlamlı kelimeler ve kalıp ifadeler sözlüğü mahiyetindedir. 106

4.4. İktisat ve Siyaset Düşüncesi

4.4.1. Maliyeye Dair Eserler: Harâc ve Emvâl Kitapları

Emevîler’den yönetimi devralan Abbâsîler, devletin vergi sistemini ve malî

politikalarını gözden geçirmiş; vergilerin meşruiyetini sağlama ve devlet gelirlerinin

arttırılmasına yönelik birtakım adımlar atmıştır. Meşruiyet, İslam hukukunda vergilerin

yeri ve hükmü konusunda açıklayıcı ve delillere dayalı eserler yazılmasıyla

sağlanabilirdi. Nitekim Hârûnürreşîd’in Kâdılkudât Ebû Yûsuf’tan Kitâbü’l-Harâc’ı

yazma talebinde bulunması böyle bir amaca matuftu. Bu konuda yazılan eserler

genellikle teorik bir çerçevenin dışına pek çıkamıyordu. Dolayısıyla vergiye tâbi

mülkler için pratik yönü daha ağır basan eserlere de ihtiyaç duyuluyordu. Abbâsî

döneminin başlarından itibaren yazılmaya başlanan kamu maliyesine dair eserler

incelendiğinde müelliflerinin âlim (fakih-muhaddis) ve kâtiplerden oluştuğu görülür.

İlgili eserlerde âlimler teorik bir yaklaşım sergilerken, devletin malî uygulamalarının

bizzat içinde olan kâtipler ise idarî ve malî yapıyı tasvir eden pratik raporlar

104
Muhammed Abdülkadir Ahmed tarafından yayınlanmıştır (Kahire 1988). Fuat Sezgin tarafından eserin
280/893 tarihli yazması tıpkıbasımı yapılmıştır (Frankfurt am Main 2010).
105
Nedîm, I, 425. İlk olarak Luvis Şeyho tarafından el-Elfâzu’l-Kitâbiyye adıyla neşredilen (Beyrut 1885)
kitap, daha sonra başkaları tarafından da yayınlanmıştır.
106
Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd tarafından neşredilmiştir (Kahire 1932).

335
sunmuşlardır. Bu durum harâc ve emvâl adı verilen kamu maliyesine dair eserlerin,

müelliflerine göre iki ana grupta toplanmasını mümkün kılmaktadır. 107

Harâca dair ilk eser yazanın Mehdî’ye şehzadelik yıllarında kâtiplik ve

halifeliğinde ise bir süre vezirlik yapmış olan Ebû Ubeydullah Muâviye b. Yesâr olduğu

kaydedilmektedir. 108 Mehdî döneminde toprak sisteminde arazi ölçüsüne göre vergi

alma yöntemi (mesâha) yerine ürün miktarına oranla vergi alma yöntemine (mukâseme)

geçilmesi, Ebû Ubeydullah’ı böyle bir kitap yazmaya sevk ettiği kuvvetle

muhtemeldir. 109

Hârûnürreşîd döneminde Horasan valisi Ali b. Îsâ b. Mâhân’ın (ö. 195/811)

kâtipliğini yapan Hafs b. Mansûr el-Mervezî, Harâcu Horâsân adında bir eser

yazmıştır. 110 Me’mûn döneminde Dîvânü’l-harâc’da kâtiplik ve divan reisine vekillik

yapan Hafsaveyh el-Mervezî, Nedîm’e göre harâc konusunda ilk kitap yazan kişidir. 111

Hafs ile Hafsaveyh arasındaki isim benzerliği, onların aynı kişi olabileceği ihtimalini

gündeme getirmektedir.

Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed İbn Ebû Sehl (ö. 270/883-84) harâc

konusunda zamanının en bilgili kişisi olarak tarif edilmiştir. Yazmış olduğu Kitâbü’l-

Harâc ile uzun süre hatırlanmıştır. 112

Ebü’l-Hasan Ali b. Hasan İbnü’l-Mâşita’nın (ö. 311/923-24 [?]) Kitâbü’l-Harâc

adında iyi bir eser yazdığı 113 ve hicrî-şemsî takvimlerin harâc vergisine göre

düzenlenmesini öneren ve bu işi yürüten kişi olduğu belirtilmektedir. 114

107
Kallek, Harâc ve Emvâl, 27-28.
108
Kudâme, el-Harâc, 222, 248 (T. 192, 202); İbnü’t-Tıktakâ, 182; Kallek, Harâc ve Emvâl, 13.
109
Demirci, Toprak Sistemi, 358.
110
Gerdîzî, 193.
111
Câhız, “Zemmü Ahlâki’l-Küttâb”, 203; Nedîm, I, 420; İbn Asâkir, XI, 147-148.
112
Nedîm, I, 420; İbn Hallikân, I, 101-102.
113
Nedîm, I, 420-421; Yâkût, el-Üdebâ, IV, 1674-1675; Kalkaşendî, I, 482.
114
Kalkaşendî, XIII, 61-64, 67-69

336
 Ahmed b. Muhammed b. Süleyman İbn Beşşâr’ın Kitâbü’l-Harâc’ının bin varak

civarında olduğu kaydedilmektedir. 115

Yukarıda edebü’l-kâtib eserleri arasında bahsi geçen Kudâme b. Ca‘fer’in

Kitâbü’l-Harâc ve Sınâ‘ati’l-Kitâbe’sinin Dîvânü’l-harâc ve Dîvânü’d-dıyâ‘a yer

verilen 4. bölümü günümüze ulaşmamıştır. Eserin günümüze ulaşmış ikinci cildinde

diğer divanların kurumsal yapısı, işleyişi ve bu divanlarda çalışan kâtiplerin bilmeleri

gereken temel konulara yer verilmiş olmasından hareketle bu bölümün de aynı

yaklaşımla hazırlandığı söylenebilir. Günümüze ulaşmış 7. bölüm -19. yani son bâbı

hariç-; devlet gelirleri, vergi türüne göre topraklar, cizye, zekat, vergiye tâbi mallar gibi

birçok konuda harâc-emvâl kitaplarında yer alan fıkhî konulara tahsis edilmiştir.116

Kitapta 5. bölümde yer verilen Dîvânü’n-nafakât (2. bâb), Dîvânü Beytilmâl (3. bâb),

Paralar, Ayarları, Ölçüler, Tartılar, Dîvânü dâri’d-darb (8. bâb) başlıkları altında

devletin başlıca malî-iktisadi kurumları ve uygulamaları hakkında derli toplu bilgiler

sunulmuştur. 117 Eserin coğrafya ağırlıklı 6. bölümünün 6. bâbında Abbâsî Devleti’nin

idarî birimleri olan âmillikler ve bu birimlerden elde edilen vergi miktarları listeler

halinde verilmiştir. 118

Kâtiplerin konuyla alakalı olarak yazmış oldukları bazı kitaplar günümüze

ulaşmamıştır. Bunlar arasında divan reisliği ve vezirlik yapmış olan Ebü’l-Kâsım

Ubeydullah b. Muhammed el-Kelvezânî’nin (ö. 340/951-52) Kitâbü’l-Harâc’ının

müellif nüshası iki tane olup birincisi 326 (937-38), ikincisi ise 336 (947-48) yılında

tamamlanmıştır. 119 Cerrâh ailesinden Abdurrahman b. Îsâ’nın 120 ve İbnü’l-Aramram

115
Nedîm, I, 421.
116
Kudâme, el-Harâc, 201-255 (T. 183-204).
117
Kudâme, el-Harâc, 33-36, 59-62.
118
Kudâme, el-Harâc, 159-184.
119
Nedîm, I, 404-405.
120
Nedîm I, 399.

337
Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Ali’nin 121 Kitâbü’l-Harâc adlı eserlerinin olduğu ifade

edilmiştir. Geç döneme ait kâtiplerden Muhammed b. Ahmed b. Ali b. Hâr 122 ve Ebü’l-

Hüseyin İshak b. Yahyâ İbn Süreyc en-Nasrânî’nin (d. 300/913 - 377/987’de hayatta) 123

birer Kitâbü’l-Harâc yazdıkları bilinmektedir.

Müstakil kitaplar dışında edebü’l-kâtib eserlerinde de harâc ve emvâl konularına

özetle de olsa belli başlıklar altında yer verildiği görülmektedir. 124

4.4.2. Siyasete Dair Metinler

İslam toplumunda başta hükümdar olmak üzere devlet yöneticilerine siyasî ve

idarî konularda yol gösteren eserler telif etme geleneği Emevîler’in sonlarına doğru

başlamıştır. Bu tür eserler genellikle siyasetnâme, nasihatnâme, âdâbü’l-mülûk,

ahlâkü’l-mülûk ve edebü’l-vezîr gibi başlıklar taşımaktadır.

Yönetim sanatı, kâtiplerin sürekli gündeminde olan bir konudur. Kâtipler için

yazılmış birçok eserde siyasete dair bölümlerin açılmış olması da bu hususu destekler

mahiyettedir. İslam tarihinde ilk örneklerinden itibaren bu sahada kâtiplerin ciddi

ölçüde kalem oynattıkları görülür.

Abbâsîler’in ilk iki asrında öğüt, edeb ve hikmetle alakalı Fars, Rum ve Hind

kaynaklı çok sayıda eserin varlığı göze çarpmaktadır. Ancak bunların ekseriyetinin Fars

kaynaklı olduğu görülmektedir. Öte yandan tercüme ve telif olmak üzere bir o kadar da

Arapça eserin bulunduğunu söylemek mümkündür. 125

Siyasetnâmeler, müellifin ait olduğu çevreye bağlı olarak yöntem ve içerik

bakımından farklılık arz etmektedir. Bu çevrelerden bürokrat sınıfı temsil eden kâtipler

121
Nedîm I, 399.
122
Nedîm, I, 422.
123
Nedîm I, 405, 422. Eserin hacim itibariyle yaklaşık 1000, 200 ve 100 varak olmak üzere üç farklı
versiyonunun olduğu ve menzile adıyla bölümlere ayrılmış olmasından hareketle müellifin, Kudâme’den
etkilendiği düşünülebilir.
124
Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 218-234; İbn Vehb, 376-392, 412-416.
125
Nedîm, II, 349-351.

338
ve diğer devlet adamları halife-bürokrat-kanun eksenli bir yönetim tarzını; muhaddis ve

fakihlerden oluşan âlimler/kadılar ise halife-fakih-şeriat eksenli bir yönetim yapısı

önermişlerdir. Üçüncü bir grup olarak filozoflar ise ahlak merkezli bir siyaset düşüncesi

geliştirmişlerdir.

Emevîler döneminden itibaren devlet yönetiminde izlenecek kuralların yazılı

olduğu eserlere karşı bir ilginin varlığından söz edilebilir. Öyle ki devlet yönetimine

dair Aristo’nun İskender’e yazdığı mektuplardan bazılarının Hişâm b. Abdülmelik’in

kâtibi Sâlim tarafından bizzat veya başka biri tarafından Sâlim için tercüme edildiği ve

onun da bu tercümeleri düzelttiği aktarılmaktadır. 126

Emevîler’in son halifesi Mervân b. Muhammed’in vezir mesabesindeki kâtibi

Abdülhamîd b. Yahyâ, halifenin ağzından oğlu Ubeydullah’a hitaben Ahdü Mervân adlı

bir risâle kaleme almıştır. 127 Abdülhamîd’in, bir siyasetnâme yazma kudretine sahip

olmayan Mervân’ın ağzıyla yazmış olduğu bu risale, bir geleneğe öncülük etmiştir.

Kısa olmakla birlikte siyasetnâme olarak değerlendirilebilecek metinlerden biri

de Mansûr’un, oğlu Mehdî’ye hitaben yazmış olduğu vasiyetnâmesidir. Bizzat halifenin

ağzından veliahdı olan oğluna seslenen bu metinde, devlet işlerinde dikkat edilmesi

gereken hususlara işaret edilmektedir. 128 Belâzürî, bu vasiyetnâme ile ilgili olarak el-

Ömerî/Amrî’den naklettiği şu açıklama, konumuz açısından dikkate değerdir: “Bu kitabı

(mektubu) bir grup kâtibin yanında okudum; ancak ona çok şey eklemiş olduklarını fark

126
Nedîm, I, 365. Bahsedilen risaleler Mario Grignaschi tarafından neşredilmiştir: “Les ‘Rasâ’il
‘Aristâtâlîsa ila-l-Iskandar’ de Sâlim Abu-l-‘Ala et l’activité culturelle à l’époque omayyade”, Bulletin
d’Études Orientales, 19 (1965-66), s. 7-83.
127
İhsân Abbas, Abdülhamîd b. Yahyâ el-Kâtib ve mâ Tebekkâ min Resâilihî ve Resâili Sâlim Ebi’l-‘Alâ’,
Amman: Dâru’ş-Şurûk, 1988, s. 215-265. Risâle aynı zamanda bir değerlendirmeyle birlikte Türkçeye
tercüme edilmiştir: Doğunun Hükümdarı, çev. Güldane Gündüzöz - Soner Gündüz, İstanbul: Antik Şark
Klasikleri, 2007.
128
Belâzürî, Ensâb, IV, 363-365; Ya‘kûbî, Târîh, II, 274-275; Taberî, VIII, 102-107; İbnü’l-Esîr, el-
Kâmil, V, 194-196; İbnü’l-Cevzî, VIII, 203-204.

339
ettim.” 129 Mansûr’un vasiyetine baktığımızda onun öngörüleri denilebilecek bazı

açıklamalarla karşılaşmaktayız. Örneğin oğlundan Süleymoğulları’ndan herhangi

birinden yardım istememesini tembih eder; fakat onun bunu dikkate almayacağını

ekler. 130 Burada Mehdî’nin, Süleymoğulları’nın mevlâsı olan Zeydî kâtip Ya‘kûb b.

Dâvûd’u vezir edinmesine bir gönderme olduğu anlaşılmaktadır. Aynı zamanda

kadınları devlet işlerine karıştırmaması öğüdünden de Mehdî’nin siyasî ve idarî hayatta

etkin olan eşi Hayzürân’a işaret edildiği görülmektedir. 131 Bu vasiyetnâmeye kâtiplerin

yapmış olduğu müdahalelerin belirtilmiş olması ve sonraki dönemlerde yaşanmış

tecrübelere bariz işaretlerin varlığı nedeniyle vasiyetin sıhhati tartışmalıdır.

Abbâsî dönemi kâtipleri arasında siyasetnâme türünde eser telif edenlerin ilki

İbnü’l-Mukaffa‘dır. Onun siyasetnâme olarak değerlendirilebilecek başlıca iki eseri

bulunmaktadır. Risâletü’s-Sahâbe adını taşıyan ilk eser halifeye ordu, din politikası,

hukuk sistemi ve yasalar, maliye ve vergi, merkez ve taşra idaresi, ulema-iktidar ilişkisi

gibi konularda yol göstermek için yazılmıştır. 132 İkinci eser ise masal tarzında Hint

filozofu Beydaba’dan uyarlanan Kelîle ve Dimne’dir. İlk bakışta çocuklara hitap ettiği

sanılan bu eser özünde alegorik bir siyasetnâme özelliğine sahiptir. İbnü’l-Mukaffa‘ın

eseri salt tercüme etmediği, yer yer metne müdahalelerde bulunduğu ve eklemeler

yaptığı da dile getirilmektedir. 133

İbnü’l-Mukaffa‘ın ahlaka ve siyaset düşüncesine dair konuları ihtiva eden

Edebü’l-Kebîr ve Edebü’s-Sağîr adlı eserleri de Abbâsî döneminde büyük ilgi

görmüştür.

129
Belâzürî, Ensâb, IV, 365.
130
Taberî, VIII, 103-104.
131
Taberî, History, çev. H. Kennedy, XXIX, 151, dn. 513, 514.
132
Geniş bilgi için bk. Demirci, Mustafa, “Abdullah İbnü’l-Mukaffâ’nın ‘Risâletü’s-Sahabe’ Adlı
Risâlesi: Takdim ve Tercüme”, İSTEM, VI-2 (2008), 217-240.
133
Chokr, 254, 274-282.

340
 Sehl b. Hârûn’un en-Nemir ve’s-Sa‘leb’i edebî ve ahlakî yönü ağır basan

alegorik bir siyasetnâmedir. 134 Telif bir eser olmakla beraber, bazı yönleriyle Kelîle ve

Dimne’yi andırmaktadır. Eser, karşılıklı siyasî mektuplara yer vermesiyle ayrıca dikkat

çekicidir. Sehl b. Hârûn, bununla bir bakıma mektup yazma kabiliyetini sergilemiş

gözükmektedir.

Muhammed b. el-Leys el-Hatîb’in, Yahyâ el-Bermekî’ye hitaben telif ettiği

Edeb hakkındaki eserinin, bir vezire takdim edilmiş olmasından hareketle siyaset

düşüncesiyle alakalı olduğu düşünülebilir. Zira Hatîb’in Hârûnürreşîd’e öğütler ihtiva

eden İzatü Hârûn er-Reşîd adlı bir kitabı da bulunmaktadır. 135

Kudâme b. Ca‘fer Kitâbü’l-Harâc’ın son bölümünde (8. Menzile) on bir başlık

altında insanın doğası ve temel ihtiyaçları, toplum-siyaset ilişkisi, hükümdar ile vezirin

gerekliliği ve özellikleri gibi konular üzerinde durur. 136 Platon, Aristo ve Yeni-

Eflatuncu Themistius’un düşüncelerine yaslanmış görünen Kudâme’nin bir yönüyle

Yunan siyaset düşüncesini İslam’a uyarlama çabası içinde olduğu söylenebilir. 137

Kâtiplerin kaleminden çıkmış fakat ilk bakışta fark edilmese de içinde

siyasetnâme sayılabilecek bölümler taşıyan eserlere de rastlanmaktadır. Örneğin İbn

Vehb’in beyân ve kitâbet konusunda yazmış olduğu el-Burhân fî Vücûhi’l-Beyân adlı

eserinde kâtibü’t-tedbîr ve hâcib başlıkları altında devlet yönetimi, sultan-reaya ilişkisi,

vezirin gerekliliği ve onda aranan özellikler ele alınmıştır. 138 İbn Ferî‘ûn, daha ziyade

134
Eserin tahlili için bk. Karp, 108-270. Ali Benli tarafından inceleme yazısıyla birlikte Türkçeye tercüme
edilmiştir: Kaplan ve Tilki: Ahlak ve Siyaset Üzerine Düşünceler, İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
135
Nedîm, I, 375; II, 349. Bu eserden yapılmış olması muhtemel bir alıntı için bk. Muâfâ, I, 580-581.
136
Kudâme, el-Harâc, 425-485.
137
Eserin siyasetle ilgili bölümünün geniş bir değerlendirmesi için bk. Heck, 194-239.
138
İbn Vehb, 401-412, 425.

341
kâtiplere temel bilgiler sunmak maksadıyla yazmış olduğu Cevâmi‘u’l-Ulûm adlı

eserinde siyaset düşüncesine karşılık gelecek konulara yer vermiştir. 139

Abbâsî sarayında siyasî ve idarî konular etrafında cereyan eden bazı konuşmalar

ve diyaloglar kayıt altına alınırdı. Bazen bir fikir teatisi bazen bir mesele hakkında

yapılan istişarenin kalıcı olması için kaydedilmek suretiyle muhafaza edilirdi. Bu tür

kayıtlara örnek olarak Halife Mehdî’nin devletin ileri gelenleri ve hanedan üyeleri ile

itaatten çıkan Horasan bölgesi ve halkı üzerine yaptığı bir istişare toplantısı günümüze

ulaşmıştır. Bu toplantıda görüş serdedenler arasında Sâhibü’l-mezâlim Sellâm, Hâcib

Rebî‘ b. Yûnus, Fazl b. Abbâs; Mehdî’nin oğulları Ali, Mûsâ el-Hâdî ve Hârûn; Salih

[b. Ali], Muâviye b. Abdullah ve Muhammed b. Leys [el-Hatîb] yer almıştır. Siyaset,

idare ve harp sanatları çerçevesindeki konuşmalar, halifenin emriyle dönemin belâgat

ustası kâtip Muhammed b. Leys tarafından Bağdat’ta Rebîülâhir 170 (Eylül-Ekim 786)

tarihinde son hali verilmek suretiyle kayıt altına alınmıştır. 140

4.5. Tarih Yazımı

Abbâsîler’in ilk asrından itibaren dinî, mezhebî ve millî-kabilevî saiklerle yoğun

biçimde tarih eserleri yazılmıştır. Bu durum, bir bakıma sözlü anlatının yerini yazılı

tarihe bırakması demektir. Tarih yazım türleri de yine bu dönemde şekillenmiştir. Siyer-

megâzî, yaratılışla başlayıp çağdaş döneme kadar getirilen genel tarihler ya da dünya

tarihleri, halifeler tarihi özelliği ağır basan İslam tarihleri, Abbâsî çağını ele alan yakın

dönem tarihleri, fetihler tarihi, tek veya toplu biyografiler ve şehir-bölge tarihleri gibi

birçok türün örneği farklı çevrelere ait kimseler tarafından ortaya konulmuştur.

Tarih yazımında çoğunlukla iki grubun katkısından söz edilmektedir. Bunların

ilki hadiselerin görgü tanığı olan râvilerdir. İkincisi ise farklı rivayetleri ve kaynakları

139
İbn Ferî‘ûn, 159-197, tür.yer.
140
İbn Abdürabbih, I, 161-178.

342
bir araya getirerek eser yazan tarihçidir. Bu bağlamda kâtiplerin her iki açıdan da tarih

yazımına katkı sağladıkları görülmektedir. Abbâsî döneminin başlıca aktörlerinden

sayılan kâtiplerin, Bermekîler’in varisleri olarak tarih yazımında herkesten fazla söz

sahibi oldukları ileri sürülmektedir. 141 Özellikle Abbâsî tarihi ile ilgili rivayetlere

bakıldığında çok sayıda kâtibin adına rastlanmaktadır. Halîfe b. Hayyât, Belâzürî, İbn

Tayfûr, Taberî, 142 Sûlî ve Miskeveyh gibi tarihçilerin eserlerinde ilgili bölümlere

bakıldığında kâtiplerin naklettikleri bilgilerin büyük bir yekûn tuttuğu fark edilecektir.

Tarihçilere hâmilik yapan kâtipler de olmuştur. Örneğin ünlü ahbâr ve ensâb

âlimi Heysem b. Adî (ö. 207/822), Femüssılh’ta hâmisi Hasan b. Sehl’in yanında iken

ölmüştür. 143

Genel Tarihler
Müslümanlar arasında II/VIII. yüzyıldan itibaren kapsamlı tarih eserleri

yazılmaya başlanmıştır. Bu eserler yaratılıştan başlayıp tarihçinin çağına getirilmek

suretiyle yazılmış birer insanlık/dünya tarihleri olabileceği gibi Hz. Peygamber’le

başlayıp halifelerle devam eden hicrî tarihe bağlı kronikler olarak da karşımıza

çıkmaktadır. Bu tür eserlerin ortaya çıkışında, Hz. Peygamber’in hayatını ve dönemini

ele alan siyer-megâzî eserlerinin öne çıkmasına bağlı olarak Kur’ân’da anlatılan

peygamber kıssaları ve İslam tarihinin belli başlı gelişmeleriyle birleştirilmesinin etkili

olduğu söylenebilir. Öte yandan Arapların diğer milletlerle karşılaşmaları ve bazı tarih

kitaplarının tercüme edilmesi sonucunda genel tarih eserlerin muhtevası genişlemiştir.

Fars kökenli kâtipler, kadim kültürlerini diriltme ve tarihsel hafızalarını canlı

tutma çabası içinde olmuşlardır. Bunun başlıca yollarından biri de milletler tarihi içinde

Farsları öne çıkarmaktı. İleride tercüme faaliyetlerinden bahsederken üzerinde detaylı

141
Kennedy, The Prophet, 146, 359-360.
142
Hazne-Kâtibî, et-Taberî, 252-344, 416-426.
143
Nedîm, I, 312.

343
duracağımız bu konu hakkında Câhız, Farslara dair eserlerin kısmen uydurulmuş olma

ihtimalinin göz önünde bulundurulması gerektiğine dikkat çekmekte ve çeşitli risaleler

telif etmiş olan Gaylân, Abdülhamîd el-Kâtib, İbnü’l-Mukaffa‘, Sehl b. Hârûn ve Ebû

Ubeydullah gibi kimselerin benzer şekilde tarih/biyografi (siyer) eserleri de

üretebileceklerini söylemektedir. 144

Abbâsîler’e ve Tolunoğulları’na kâtip olarak hizmet etmiş olan Ya‘kûbî 145 genel

tarih yazımında önemli bir yere sahiptir. Onun Târîhu’l-Ya‘kûbî olarak bilinen eseri

dünya ve İslam tarihi olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. 146 Eserin ilk cildi, Hz.

Âdem’in cennetteki hayatı ile başlar ve peygamberler, devletler ve milletler tarihini

ihtiva eder. İkinci cilt ise Hz. Muhammed’in hayatı ile başlayıp 259/873 yılına kadar

gelen bir İslam tarihidir. Eserde peygamberler, İsrailoğulları’nın tarihiyle birlikte işlenir.

Daha sonra sırasıyla Süryanilerin, Musul-Ninova ve Babil krallarının adları ve çağları

zikredilir. Hint kralları başlığı altında Hindistan’ın siyasî tarihinin yanı sıra Hintlerin

matematik, coğrafya ve astronomi gibi alanlardaki birikimlerine, meşhur eserlerine,

hikmet geleneğine ve dinlerine yer verilir. Ardından Yunanlılar bahsinde, onlara

mensup bilgin ve düşünürlerin eserleri hakkında geniş açıklamalar yer bulur. Kitabın bu

bölümü, ilimler tarihini andırmaktadır. Yunan kralları bölümünde İskender ele alınır ve

sonra Roma tarihine geçilir. Bu bölümü Farsların kralları ve tarihleri izler. Benzer

şekilde Çin, Mısır-Kıptîler, Cerba (Orta Asya ve Kafkaslar), Berberiler-Kuzey Afrika,

Habeşistan-Sudan, Becce (Orta Afrika), Yemen, Şam-Gassanîler, Irak-Hîreliler

(Lahmîler) tarihi işlenir. Son olarak Hz. İbrahim’in oğlu İsmail Peygamber’den

144
Câhız, el-Beyân, III, 29.
145
Hayatı hakkında geniş bilgi için bk. Anthony - Matthew, “Ibn Wāḍiḥ al-Yaʿqūbī: A Biographical
Sketch”, 9-22; Sipahioğlu, “Ya‘kûbî”, 101-106.
146
Ya‘kûbî’nin Ahbârü’l-Ümemi’s-Sâlife adlı bir eserinin olduğu söylense de (Yâkût, el-Üdebâ, II, 557),
bunun Târîh’in ilk kısmı olma ihtimali yüksektir.

344
başlanarak İslam öncesi Araplar çeşitli açılardan ele alınır. 147 Ya‘kûbî eserinde çok

sayıda milletin ve devletin tarihini; ilimler, dinler, kültür ve medeniyet tarihini de

içerecek bir perspektifle insanlık tarihini işlemiş olması cihetiyle çağdaşlarından -İbn

Kuteybe, Dîneverî ve Taberî’den- bariz biçimde ayrılır. Bununla birlikte Mes‘ûdî (ö.

345/956) ile bazı ortak noktalarda buluştuğu söylenebilir. Ya‘kûbî’nin, eserinin İslam

tarihiyle ilgili bölümünde idarî hayatla alakalı terimleri doğru ve yerinde kullanması

kâtiplik yapmış olmasıyla ilişkilendirilebilir.

Ya‘kûbî’nin tarihinde dikkat çeken önemli bir nokta, hadiselerin tarihini farklı

takvimlerle tespit etme çabasıdır. Ya‘kûbî milletlerden bahsederken kullandıkları

takvime de değinir. Peygamberlerin kaç yıl yaşadıkları, dünyanın yaşı,

devletlerin/hükümdarların çağdaşlarını tespit etme gibi konulara dikkatle eğilir. İslam

tarihinde ise Hz. Peygamber’in doğumu, vahiy almaya başlaması, hicreti ve vefatı,

halifelerin başa geçişleri (biat almaları), Kerbela olayı gibi gelişmelerin vaktini gök

cisimlerinin konumuna bağlı olarak bazen burç takvimine bazen de Roma (İskender)

takvimine göre verir. 148 Astronomiyle yakından ilgilendiği anlaşılan Ya‘kûbî, bu

bilgileri kaynakları arasında belirttiği 149 Mâşâallah İbn Eserî (ö. 200/815) ve

Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî’den (ö. 232/847’den sonra) almış olmalıdır. Bu

açıklamaların, Me’mûn döneminde Şemmâsiye rasathanesinde çalışmış ve bir Zîc

hazırlamış olan Hârizmî’nin günümüze ulaşmayan Târîh adlı eseriyle 150 de irtibatlı

olduğu düşünülebilir. Şöyle ki, İslam dünyasında yaygın biçimde ayın evrelerine dayalı

147
Dünya tarihçiliği hakkında bk. Khalidi, 115-117, 119-120, 124; Bozkurt, Dünya Tarihi Tasarımları,
50-55.
148
Ya‘kûbî, Târîh, II, 5, 15, 77, 95, 112-113, 123, 150, 167, 188, 197-198, 205, 210, 216-217, 221, 231,
243, 254, 274, 283, 285, 304, 311, 331, 337, 340, 347-348, 356.
149
Ya‘kûbî, Târîh, II, 4, 5, 15, 77. Ya‘kûbî ayrıca Ca‘fer b. Muhammed’den nakillerde bulunan Vehb b.
Münebbih’e üçüncü bir kaynak olarak işaret eder (Târîh, II, 4, 5).
150
Başka eserlerde yapılmış nakiller için bk. İbn Tayfûr, Bağdâd, 107-108, 183, 237, 238, 349; Taberî,
VIII, 498, 609; Hamza el-İsfahânî, Târîh, 145; Hatîb, Târîhu Bağdâd, I, 390-391.

345
olan hicrî takvim kullanılıyordu; ancak güneş takvimi de öte taraftan yürürlükteydi ve

tarihî hadiselerin zamanının tespitinde dikkate alınmaktaydı. Hârizmî’yle başlayan

kamerî-şemsî tarihleri karşılaştırılmalı biçimde verme geleneğinin, Ya‘kûbî’yle daha da

pekiştiği söylenebilir. Bu mesele Mes‘ûdî, Hamza el-İsfahânî ve Bîrûnî gibi tarihçileri

de meşgul etmiştir.

Bazı kâtiplerin yazmış oldukları genel tarih eserleri günümüze ulaşmamıştır.

Bunlar arasında Müstaîn’in kâtipliğini yapmış olan Dâvûd İbnü’l-Cerrâh, Farslar ve

diğer milletlerin tarihlerine dair bir eser kaleme almıştır. 151 İbn Hurdâzbih, Farslar

(acem) ve diğer milletlerin hükümdarlarının ve halklarının tarihini, ayrıca Hz.

Peygamber’le başlayıp Halife Mu‘tazıd zamanına kadar (279-289/892-902) gelen bir

tarih eseri yazmıştır. Mes‘ûdî bu eserden övgüyle bahsetmiştir. 152 Ebû Abdullah

Muhammed b. Hüseyin b. Sevvâr -İbn Uhti Îsâ b. Ferruhânşâh-’ın 320/932 yılında

kaleme aldığı fakat günümüze ulaşmayan et-Târîhu’l-Câmi‘ li Funûni mine’l-Ahbâr

ve’l-Kevâin fi’l-A‘sâr kable’l-İslâm ve ba‘deh adlı eseri, 153 adından da anlaşılacağı

üzere İslam tarihini de içeren bir genel tarih eseri veya dünya tarihidir. Resâil

kâtipleriyle ünlü Sevâbe ailesinden birinin ise “yeryüzünün binaları, krallıkları ve

milletlerine dair ilginç haberleri” ihtiva eden bir eser yazdığı belirtilmiştir. 154

Dinler tarihi alanında sayılabilecek bazı eserlerin kâtipler tarafından hazırlandığı

görülmektedir. Nitekim, Fars asıllı bir kâtip olan Ebü’l-Hasan Ali İbn Fudayl, el-Asnâm

adıyla Arapların ve Acemlerin Allah Teâlâ dışında taptıkları nesneleri ihtiva eden bir

kitap yazmıştır. 155 Ebû Saîd Vehb b. İbrahim b. Tâzâd en-Nasrânî, Sâbiîlerin Süryani

151
Mes‘ûdî, Mürûc, I, 12.
152
Mes‘ûdî, Mürûc, I, 12. Nedîm, kitabın adını Cemheretü Ensâbi’l-Furs ve’n-Nevâfil olarak belirtir (el-
Fihrist, I, 458). Bu eserden yapılmış olması muhtemel bir nakil için bk. Tenûhî, el-Ferec, I, 335.
153
Mes‘ûdî, Mürûc, I, 12.
154
Nedîm, II, 444-445.
155
Nedîm, I, 388.

346
takvimine göre yıl içindeki kutsal günleri ve ibadetleri hakkında bilgi veren bir eser telif

etmiştir. 156

Özel Tarihler
Abbâsî döneminde genel tarihler dışında belli bir döneme veya gelişmeye

odaklanan tarih eserleri de kaleme alınmıştır. Bu eserler genellikle Abbâsî tarihi, fetihler

tarihi, vakayinâme ve hatırat şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Abbâsî dönemini anlatan

eserlerde kâtiplere râvi olarak sıkça rastlanmaktadır. Abbâsî kâtipleri divanlarda olup

bitenlere, yolsuzluklara ve malların müsadere edilmelerine çokça şahit olduklarından,

bu tür haberlerin rivayet zincirinin ilk halkasında çoğunlukla onlar yer almıştır. Bu

bakımdan her ne kadar çoğu kâtip, yaşadığı dönemin tarihini yazma imkânına sahip

olmasa da râvi sıfatıyla tarih yazıcılığına dolaylı yoldan katkıda bulunmuştur. Ebü’l-

Fazl Meymûn b. Hârûn’un (ö. 297/909-10) rivayetleri incelendiğinde kendi döneminin

devlet adamları, kâtipleri ve ediplerine dair olduğu görülür. 157

Bazı kâtiplerin saraya ait mahrem konular hakkında haberler aktardıkları

görülmektedir. Hârûnürreşîd zamanıyla ilgili olarak Mütevekkil dönemi kâtiplerinden

Îsâ b. Ahmed ve Ebû Tayyib’in aktardıkları çoğunlukla nedimler ve cariyeler arasında

konuşulan türden rivayetlerdir. 158

Çokça rivayette bulunmuş kâtiplerin müstakil bir eser yazıp yazmadığını tespit

etmek güçtür. Bu sebeple burada özel tarih kategorisine girecek eser yazdığı sabit olan

kâtipler üzerinde durulacaktır. Tarih eserleri günümüze ulaşmayan kâtiplerin derlediği

ve kaydettiği bilgilere daha sonra gelen tarihçiler tarafından eserlerinde yer verilmiştir.

Kudâme b. Ca‘fer’in çeşitli haberlere yer verdiği Zehrü’r-Rebî‘ adlı eserinde olduğu

156
Nedîm, II, 366-373.
157
Cehşiyârî, 242, 246, 269, 323, 345, 349, 377, 418, 531; Hatîb, Târîhu Bağdâd, XV, 278 ve tür.yer.;
Yâkût, el-Üdebâ, I, 82, 438; V, 2007, 2056, 2064, 2108, 2117; İbn Fazlullah, Mesâlik, XI, 88-91.
158
İbn Abdürabbih, VII, 106, 110.

347
gibi, eserden her ne kadar övgüyle bahsedilmiş olsa da içeriği hakkında bir fikir elde

edilmesi zordur. 159

Abbâsî Tarihi: Abbâsî tarihi sayılabilecek halifeler ve dönemlerini ele alan

kitaplar da yazılagelmiştir. Çoğunlukla sarayla münasebeti bulunan kâtip ve nedimler

tarafından yazıldığı görülen bu eserlerin, resmî tarih yazıcılığı olarak görülüp

görülmeyeceği ayrı bir tartışma konusudur. Şu kadarı belirtilmelidir ki Abbâsî

döneminde sarayda tarih yazımı ile görevlendirilmiş herhangi bir kişi hakkında bilgi

bulunmamaktadır. Fakat halifeler tarafından okunup değerlendirileceği için bu eserlerin

Abbâsîler’i öven ve onları ciddi biçimde yermekten uzak duran bir üslup ve içerik ile

yazıldığı söylenebilir. Bu bağlamda bazı kâtiplerin tarih eserlerinde Abbâsîler’den

bahsedildiği yerlerde kutlu devlet (ed-devletü’l-mübâreke) 160 ve Hâşimoğulları’nın

kutlu devleti (ed-devletü’l-Hâşimiyyetü’l-mübâreke) 161 gibi ifadelerin kullanılması

dikkat çekicidir.

İbrahim b. Abbas es-Sûlî, Kitâbü’d-Devle adıyla Abbâsî Devleti’nin tarihini

konu alan hacimli bir eser yazmıştır. 162 Dîvanü zimâmi’l-maşrık ve’l-mağrib’in

reisliğini yapmış olan Ebü’l-Fazl Muhammed b. Ahmed (ö. 287/900) ise Ahbâru

Hulefâi Beni’l-Abbâs adlı hacimli bir kitap telif etmiştir. 163 Müstaîn’in veziri Ebû Salih

Abdullah İbn Yezdâd (ö. 261/875) kronik türü olduğu tahmin edilen et-Târîh adında bir

kitap yazmış, oğlu Ebû Ahmed Salih de bu eseri 300 (912-13) yılına kadar getirerek

tamamlamıştır. 164 Ebü’l-Hasan Ahmed b. Abdullah İbn Sa‘d el-Kutrabbulî (III/IX.

yüzyılın ikinci yarısında hayatta) et-Târîh ve Ahbâru’l-Hulefâ adıyla kendi zamanına

159
Mes‘ûdî, Mürûc, I, 13; Yâkût, el-Üdebâ, V, 2235.
160
Belâzürî, Fütûh, 206, 228, 294, 404, 413, 513, 623; Sûlî, Evrâk (295-315), 45; Kudâme, el-Harâc,
423.
161
Ya‘kubî, el-Büldân, 137.
162
Nedîm, I, 379. Nakiller için İbn Tayfûr, Bağdâd, 63; Taberî, VIII, 575.
163
Nedîm, I, 331-332. Nakiller için bk. Cehşiyârî, 398-406, 490-492; Sâbî, el-Vüzerâ, 13 vd.
164
Nedîm, I, 386.

348
kadar gelen olayları ele alan bir kitap yazmıştır. 165 Abdurrahman b. Îsâ İbnü’l-Cerrâh

(ö. 348/959), et-Târîh adıyla 270/883 yılından başlayıp kendi zamanına kadar gelen bir

kitap yazmıştır. 166 Çalışmamızın kaynak değerlendirme kısmında bahsettiğimiz Ebû

Bekir es-Sûlî’nin bazı parçaları günümüze ulaşmış Kitâbü’l-Evrâk’ı kronolojik bir

Abbâsî tarihidir. 167

Vakayinâme: Bazı kâtipler, tarih yazımı konusunda belli bir olayı ya da

gelişmeyi ayrıntılı biçimde işlemeyi tercih etmiştir. Bu bağlamda isyan hareketlerinin

tarihinin detaylarıyla birlikte kaleme alındığı görülür. Şeyleme lakaplı Muhammed b.

Hasan b. Sehl (ö. 280/893-94), Zenc isyanının (255-269/869-883) içinde hareketin lideri

Ali b. Muhammed’in öldüğü güne kadar yanında bulunmuştur. Bu isyandan bir sonuç

alınamayacağını anlayınca Muvaffak’ın vermiş olduğu emanla canını kurtarmıştır.

Şeyleme’nin Zenc isyanının nasıl başlayıp geliştiğini ve bedevîlerle ilişkisini anlatan

Ahbâru Sâhibi’z-Zenc ve Vekâi‘ih isimli bir kitap kaleme aldığı belirtilir. 168 Taberî,

Zenc isyanıyla ilgili anlatısında Muhammed b. Hasan’dan çok sayıda nakillerde

bulunur. 169 Ondan aktarılan rivayetlere bakıldığında bizzat Zenc isyanına liderleri

Ali’nin yanında katılmış biri olduğu ve olayı yaşamış kişilerin ağzından haberler

naklettiği görülür. Zenc liderinin konuşmaları, fikirleri ve faaliyetlerinin yanı sıra

hareketin önde gelen simaları, savaşların seyri, savaşlar sırasındaki asker ve ölen insan

sayısı, gemilerin durumu, kimin galip geldiği vs. askerî konular hakkında ayrıntılı

bilgiler verir. Bu yönüyle Zenc isyanının gerçekçi bir yaklaşımla başından itibaren

ayrıntılı bir tarihini yazmış olduğu görülmektedir. 170 Kitabın günümüze ulaştığına dair

165
Mes‘ûdî, Mürûc, I, 13; Nedîm, I, 387.
166
Nedîm, I, 399.
167
Nedîm, I, 464.
168
Taberî, X, 32; Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 157, 194; Nedîm, I, 395.
169
Taberî, IX, 427, 431, 433, 435, 470, 477, 480-483, 487, 488, 493, 495, 498, 499, 503, 521, 522, 525,
528, 529, 538, 542, 543, 546, 547, 549, 557, 568, 569, 571, 572, 578, 580, 606, 608, 622, 624, 626, 628.
170
Kennedy, “Caliphs and Their Chroniclers”, 26-29, 33; Demirci, Siyah Öfke, 3-5.

349
herhangi bir veriye rastlanmazken, Kanunî Sultan Süleyman Basra’yı ele geçirdiği vakit

(953/1546), Nu‘mân b. Muhammed el-Irâkî isminde biri, padişaha Basra’yı anlatan

Me‘âdinü’l-Cevâhir bi-Târîhi’l-Basra ve’l-Cezâir adlı bir kitap sunmuştur. Yazar

kitabında Muhammed b. Hasan Şeyleme’nin Ahbâru Sâhibü’z-Zenc’inden nakiller

yapmaktadır. Yazarın doğrudan eserden alıntı yapmasından eserin X/XVI. yüzyıla kadar

geldiği anlaşılmaktadır. 171

Taberî’nin Zenc isyanı hakkındaki haberlerinin diğer bir kaynağı olan

Muhammed b. Sem‘ân’dan hareketin liderinin kâtibi ve veziri olarak bahsedilmektedir.

Basra baskınından sonra on yıl boyunca Zenc liderinin hizmetinde bulunmuş ve en

sonunda o da Muvaffak’tan eman talep etmiştir (269/883). 172 Taberî, bazen doğrudan

İbn Sem‘ân’dan bazen de Muhammed b. Hasan kanalıyla ondan haberler

aktarmaktadır. 173 Zenc isyanına genişçe yer ayıran Taberî, bu iki kâtibin kayıtlarına

başvurarak bu tarihî vakayı, ayrıntılı biçimde kronolojik olarak işlemektedir. Bu iki

kâtibin tarih yazımına ilgileri ve dakik çabaları olmasa, Zenc isyanı hakkında çok az

bilgiye sahip olunurdu denilebilir.

Hatırat: Mu‘tasım’a vezirlik ve ayrıca Abbâsîler’e uzun süre kâtiplik yapmış

olan Fazl b. Mervân’ın (ö. 250/864) yaşadığı, gördüğü ve dinleyip aktardığı şeyleri el-

Müşâhedât ve’l-Ahbâr adlı eserinde bir araya getirdiği kaydedilmektedir. 174

Bazı kâtipler yaşadıkları döneme ait önemli gelişmeleri, şiirle anlatma yolunu

seçmişlerdir. Hiciv ve methiye türü şiirlerde her ne kadar hadiselere öznel yaklaşım

sergilense de dönemin önde gelen simalarına ve olaylarına ışık tutması bakımından bu

171
Demirci, Siyah Öfke, 4, 102.
172
Taberî, IX, 624; Kennedy, “Caliphs and Their Chroniclers”, 28; Demirci, Siyah Öfke, 240.
173
Taberî, IX, 435, 483-486, 495-498, 499, 572.
174
Nedîm, I, 394. Bu eserden yapılmış bazı alıntılar veya Fazl’dan işitilerek yapılmış nakiller için bk. İbn
Tayfûr, Bağdâd, 108-109; 211-212; Taberî, IX, 121, 123; Cehşiyârî, 266, 335, 350, 380, 389, 430, 496;
Tenûhî, el-Ferec, II, 127, 354; III, 339; a.mlf., Nişvâr, VIII, 17, 43, 45, 48, 49, 196; Şâbüştî, 139-140;
Garsünni‘me, 259; İbnü’l-Ferrâ, 63-64.

350
şiirler kayda değer kaynaklardır. Ebû Muhammed Abdullah b. Hüseyin b. Sa‘d el-

Kutrabbulî bu duruma örnek gösterilebilir. O, Abbâsî emîri Muvaffak’ın kâtipliğini

daha sonra vezirliğini yapmış olan ve hapiste ölen Sâid b. Mahled’i (ö. 276/889) uzun

bir kasideyle anlatmış; ayrıca Sâid’in işlerini çekip çeviren cariyesi ile Muvaffak’ın

annesi arasında geçen diyalogu şiirine taşımıştır. 175

Abbâsî ve Tolunoğulları yönetimi altında Mısır’da kâtiplik yapmış olan Ahmed

İbnü’d-Dâye’nin günümüze ulaşmış olan el-Mükâfee’si, genellikle Mısır’da yaşamış

devlet adamları, âlimler ve ediplere dair bilgiler içerir. Bu yönüyle döneminin siyasî,

kültürel ve toplumsal tarihine ışık tutan bir eser özelliği taşımaktadır.

Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail Zencî’den (ö. 324/936) ve oğlu Ebü’l-

Kâsım İsmail’den (ö. 378/988-89) nakledilen rivayetlere bakıldığında, bunların

genellikle kâtipliğini yaptığı Vezir İbnü’l-Furât ve dönemiyle ilgili görgü tanıklığına

dayalı olduğu görülmektedir. 176 Vezirlik makamı etrafında süren çekişmeler,

müsadereler, kâtiplerin başına gelenler bu rivayetler arasında önemli bir yer tutmaktadır.

Bu rivayetlere yer veren tarihçilerin sözlü veya yazılı olarak hangi yoldan ulaştıkları

belli değildir. Bu rivayetler, günümüze ulaşmayan Sâbit b. Sinân’ın Târîh’i kanalıyla

daha sonraki kitaplara girmiş olabilir.

Ebû Muhammed Hasan b. Muhammed es-Sılhî (335/947’de hayatta), genellikle

yaşadığı dönemin vezirleri, komutanları, emîrülümerâları ve Hamdânîler hakkında

haberler nakletmiştir. Verdiği bazı bilgileri babasından almıştır. 177

175
Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 167.
176
Tenûhî, el-Ferec, I, 322; II, 54, 96; III, 347; a.mlf., Nişvâr, IV, 79; VIII, 30; Miskeveyh, V, 59, 61-63,
134-139, 154, 156-157, 186-190; Sâbî, el-Vüzerâ, 30, 60, 75, 141, 166, 182, 189, 191-192, 194, 197-199,
201-204, 206-233, 249-251, 252-255, 259-265, 268.
177
Tenûhî, Nişvâr, I, 204, 206, 227; VI, 125, 214, 220; V, 64, 69, 73, 75, 77, 80; Sâbî, el-Vüzerâ, 130,
133, 135, 238, 346, 348, 359.

351
 Fetihler Tarihi: Fetihlerle ilgili rivayetlerin derlenmesinde yahut fetihlere

hasredilmiş eserlerin kaleme alınmasında temelde iki amacın güdüldüğü söylenebilir.

Bunların ilki, İslam fetihlerinde Müslümanların kahramanlıklarını öğrenmek ve

dinlemek isteyenlere derli toplu edebî tarzda bir eser sunmaktır. İkincisi ise devletin

hâkimiyetindeki toprakları coğrafî ve beşerî yönleriyle tanıtmak suretiyle idarî

düzenlemelerde devlete yardımcı olmayı hedeflemektedir. Bu ikinci amaca binaen

yazılmış fetihlere dair eserler, aynı zamanda sağlanan hâkimiyetinin kalıcı olması için

söz konusu toprakların farklı boyutlarıyla tanınmasına da yardımcı olmaktadır. Edebî

tarzdaki hamasî içerikli birinci tür, halkın ilgisine mazhar olurken çoğunlukla kâtiplerin

kaleminden çıkmış ikinci tür ise devlet adamları ve âlimlerin müracaat eserleri

olmuştur. 178 İlk türe Vâkıdî’ye nisbet edilen 179 Fütûhu’ş-Şâm ve İbn A‘sem el-Kûfî’nin

Kitâbü’l-Fütûh’u örnek verilebilir. İkinci türe ise Belâzürî’nin Fütûhu’l-Büldân’ı ile

Kudâme b. Ca‘fer’in Kitâbü’l-Harâc’ındaki ilgili geniş bölüm (7. Menzile, 19. Bâb)180

dahil edilebilir. Kâtiplerin fetihler hakkında yazdığı eserlerden günümüze ulaşmayanları

da vardır. Örneğin Me’mûn zamanında Şam’ın Gûta bölgesinin harâcından sorumlu

Muhammed b. ‘Âiz’in (ö. 233/847) siyer ve megâzî kitaplarının yanı sıra el-Fütûh ve

es-Savâif [Bizans Üzerine Yaz Seferleri] adında eserler hazırladığı kaydedilmektedir. 181

Biyografi Yazımı
Abbâsî dönemi tarih yazımının büyük bir bölümünü biyografik eserler oluşturur.

Bu sahadaki eserler ilk olarak hadis râvileri hakkında bilgiler toplamak amacıyla

178
Khalidi, 65-68.
179
Vâkıdî’ye nispet edilen fütûh kitapları, VII./XIII. yüzyılda yaşamış olan Ebü’l-Hasan el-Bekrî başta
olmak üzere çeşitli kıssacılar tarafından meydana getirilmiştir. Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya
Yazıcılığı, 30.
180
Kudâme, el-Harâc, 256-424. Kudâme’nin Belâzürî’nin el-Fütûh’undan büyük oranda yararlandığı
görülmektedir.
181
İbn Asâkir, LIII, 288-294; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XVII (h. 231-240), s. 327-328; a.mlf. Siyer, XI,
104-107.

352
hazırlanmıştır. Çok geçmeden geniş bir yelpazede kayda değer kişileri içerecek

biyografi yazım geleneği oluşmuştur. Gerek tek bir şahsa ayrılmış olsun gerekse belli

bir başlık altına dahil edilebilecek şahısların toplu biyografileri olsun, bu işi üstelenen

kişilerin bir tercih ve ayıklamada bulunmaları söz konusuydu. Diğer bir ifadeyle

biyografik eserlerin içeriğini; müellifinin çevresi, aidiyeti ve öncelikleri tayin ediyordu.

Bu bağlamda kâtiplerin de yakın çevrelerindeki kimselerin haberleriyle ilgilendikleri ve

çoğunlukla devlet adamlarının ve ediplerin biyografilerini yazma eğiliminde oldukları

görülmektedir.

Konu edindiğimiz dönemin vezirleri ve kâtipleriyle alakalı biyografi ağırlıklı

eserlerin çoğu, kâtipler tarafından yazılmıştır. Girişte kaynak değerlendirmesi başlığı

altında bahsettiğimiz Cehşiyârî’nin Kitâbü’l-Vüzerâ ve’l-Küttâb’ı bu alanın bilinen en

iyi örneğidir. 182 Vezirler tarihiyle ilgili günümüze intikal etmeyen eserler arasında

Dâvûd İbnü’l-Cerrâh’ın Ahbâru’l-Küttâb’ı, 183 Nattâha lakabıyla bilinen Ebû Ali Ahmed

b. İsmâil el-Hasîb’in (ö. 290/902-3) Tabakâtü’l-Küttâb’ı, 184 divan reisliği yapmış olan

oğlu Muhammed b. Dâvûd İbnü’l-Cerrâh’ın Kitâbü’l-Vüzerâ’sı (Ahbâru’l-Vüzerâ), 185

bu esere Ali b. Feth b. el-Mutavvak’ın (ö. 320/932’den sonra) zeyil olarak yazıp Ebü’l-

Kâsım el-Kelvezânî’nin vezirliğine (319/931) kadar getirdiği Kitâbü’l-Vüzerâ’sı

(Menâkıbü’l-Vüzerâ ve Mehâsinü Ahbârihim), 186 dönemin vezirleriyle teşrik-i mesaisi

olan İbn Ammâr Ahmed b. Ubeydullah es-Sekafî’nin (ö. 314/926) Muhammed b.

Dâvûd’un ilgili eserine eklemelerde bulunduğu Kitâbü’z-Ziyâdât fî Ahbâri’l-

182
Geniş bilgi için bk. Selahattin Polatoğlu, “Cehşiyârî’nin Kitâbü’l-Vüzerâ ve’l-Küttâb’ı Örneğinde
Müslümanlarda Biyografik Tarih Yazıcılığı”, İslam Telif Geleneğinde Biyografi Yazıcılığı, ed. Hidayet
Aydar, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018, s. 53-75.
183
Nedîm, I, 396.
184
Nedîm, I, 387-388; Yâkût, el-Üdebâ, I, 199-201.
185
Cehşiyârî, 359, 510; Mes‘ûdî, et-Tenbîh, 298; Nedîm, I, 397, 400.
186
Mes‘ûdî, Mürûc, I, 13; a.mlf., et-Tenbîh, 298; Tenûhî, el-Ferec, II, 172; III, 193; Nedîm, I, 400.

353
Vüzerâ’sı, 187 Ebü’l-Hasan Ali b. Hasan İbnü’l-Mâşita’nın (ö. 310/922’den sonra)

Kitâbü’l-Vüzerâ ve Ahbârihim’i, 188 Ali b. Îsâ İbnü’l-Cerrâh’ın (ö. 334/946) Kitâbü’l-

Küttâb ve Siyâseti’l-Memleke ve Sîreti’l-Hulefâ’sı 189 ve Ebû Bekir es-Sûlî’nin Kitâbü’l-

Vüzerâ’sı 190 kaydedilmiştir. Bazı eserlerin başlığında her ne kadar vezirlere dair olduğu

belirtilmiş olsa da içeriğini önemli ölçüde kâtiplerle ilgili bilgiler ve hadiseler

oluşturduğu söylenebilir. 191

Kâtipler arasında ailelerinin tarihini yazmayı tercih edenler de olmuştur.

Abdurrahman b. Îsâ İbnü’l-Cerrâh, vezir ve kâtipleriyle bilinen kendi ailesi Cerrâh

hakkında, Sîretü Âli Cerrâh ve Ahbâruhum ve Ensâbuhum fi’l-Kadîm ve’l-Hadîs adlı bir

eser kaleme almıştır. 192

Bir vezir üzerine, monografik eser kaleme alan kâtipler de olmuştur. Buna örnek

olarak Ebû Bekir es-Sûlî’nin Muktedir dönenimin ünlü veziri İbnü’l-Furât’ın iyi

taraflarını ele aldığı Menâkıbü Ali İbni’l-Furât’ından 193 ve Kudâme b. Ca‘fer’in başka

bir vezir aynı zamanda hattatlığıyla ünlü İbn Mukle üzerine en-Necmü’s-Sâkib olarak da

bilinen er-Risâle fî Ali b. Mukle adlı bir eserinden 194 söz edilmektedir.

Kâtipler arasında kendileri dışında başka zümrelerin biyografilerini ve

haberlerini derleyenler de olmuştur. Örneğin Yûsuf b. İbrahim İbnü’d-Dâye (ö.

265/879), Abbâsîler’in ilk döneminde yaşamış tabipler hakkında haberler derlemiştir.

Tıp eğitimi almış; ancak tabiplik yapmak yerine hesap konusundaki yetkinliği sayesinde

187
Nedîm, I, 458-459.
188
Mes‘ûdî, Mürûc, I, 13; a.mlf., et-Tenbîh, 298; Tenûhî, Nişvâr, VIII, 17; Nedîm, I, 420-421
189
Nedîm, I, 398.
190
Kitap Mu‘tazıd ve Müktefî dönemlerinde vezirlik yapmış olan Kâsım b. Ubeydullah (ö. 291/904) ile
son bulur. Mes‘ûdî, Mürûc, I, 13; a.mlf., et-Tenbîh, 298; Nedîm, I, 465; Sâbî, el-Vüzerâ, 4.
191
Hilâl es-Sâbî’nin (ö. 448/1056) el-Vüzerâ’sı incelendiğinde bu iddianın geçerli olduğu görülecektir.
192
Nedîm, I, 399.
193
Sûlî, Evrâk (295-315), 137; Nedîm, I, 465.
194
Nedîm, I, 403.

354
malî işlerde üst düzey kâtipliği tercih etmiş olan İbnü’d-Dâye Ahbârü’l-Etıbbâ

(Ahbârü’l-Mütetabbibîn) adlı bir eser yazmıştır. Günümüze ulaşamayan eserin

muhtevasını Mes‘ûdî’nin bildirdiğine göre tabiplerin sultanları tedavi etmeleri dışında

yeme-içme, giyinme gibi konularda onlarla olan ilişkileri oluşturmaktadır. 195 Bununla

birlikte eserden yapılmış çeşitli nakiller, içeriği hakkında daha da bilgi sahibi olmamızı

sağlamaktadır. 196

Yûsuf İbnü’d-Dâye, Bağdat’ta bir süre kendisine halife olarak biat edilen

İbrahim b. el-Mehdî hakkında Ahbâru İbrahim b. el-Mehdî adıyla bir eser hazırlamıştır.

İbnü’d-Dâye’nin Mısır’da uzun yıllar kâtiplik yapmış olan oğlu Ebû Ca‘fer Ahmed (ö.

340/951) ise Sîretü Ahmed b. Tûlûn adıyla bir kitap yazmıştır. Tolunoğulları Devleti’nin

kuruluş dönemini ve Ahmed b. Tolun’un kişiliği hakkında önemli bilgiler içeren bu

eser, İbn Saîd el-Mağribî’nin el-Muğrib fî Hule-l-Mağrib’i kanalıyla günümüze intikal

etmiştir. 197

4.6. Coğrafya

Abbâsîler’in ilk iki asrı, Müslümanlar arasında coğrafya ilminin teşekkül devrine

karşılık gelmektedir. Nitekim fizikî, beşerî ve siyasî coğrafya olmak üzere bu alanın alt

dalları ve haritacılık konusunda çok sayıda tercüme ve telif eser ortaya konulduğu

görülmektedir. Batlamyus’un (ö. 168 [?]) yedi iklim, yerleşim birimlerinin koordinatları

ve kartografya üzerine inşa edilmiş Coğrafya eseri bu dönemde Arapçaya tercüme

edilmiştir. Abbâsî halifelerinin hizmetinde bulunan matematikçi, astronomi bilgini ve

coğrafyacı Hârizmî (232/847’de hayatta), Batlamyus’un eserine büyük ölçüde benzeyen

Sûretü’l-Arz adlı eserini telif etmiştir. İbn Serâbiyûn (IV/X. yüzyılın ilk yarısında

195
Mes‘ûdî, Mürûc, IV, 27.
196
İbn Havkal, 124; İbn Ebû Usaybia, 175-179, 190-198, 216-220, 222-226, 229-242, 244-245, 247-252,
255-259, 375.
197
İbn Saîd, 73-146.

355
hayatta), Acâibü Ekâlîmi’s-Seb‘a adlı eserinde bu konuları genelde İslam dünyasına,

özelde Abbasî Devleti’ne uyarlamaya çalışmıştır. Bu gelişmelerin yanı sıra istihbarat ve

posta teşkilatı işlevi gören Dîvânü’l-berîd için dönem dönem yol haritaları

hazırlanmıştır. Bazı kâtiplerin elçilik vazifesi üstlenmeleri ve görevlerinin bir parçası

olarak gönderildikleri ülke hakkında rapor tutmaları, seyahatnâme/sefaretnâme türü

eserlerin çekirdeğini oluşturmuştur. Öte yandan Dîvânü’l-harâc’da Abbasî Devleti’nin

taşra idarî yapısı ve toprak vergileri ile ilgili listeler düzenlenmiştir. Devlet adamları ve

halkın yakın-uzak diyarlara karşı duyduğu merak ise çoğunlukla edebî eserlere

yansımıştır. Yine bu dönemlerde coğrafî bilgiyi Abbasîler kadar diğer İslam devletleri

de önemsemiştir. Bu durum, Müslümanların III/IX. yüzyıldan itibaren coğrafya

yazımında ciddi biçimde yol almasını sağlamıştır. Bununla birlikte İslam dünyasında

coğrafya ilminin gelişiminde ve coğrafyaya dair eser yazma konusunda astronomi

bilgini, kâtip, âlim (muhaddis-fakih), edip ve tâcir olmak üzere farklı gruplara mensup

kimselerin katkısı olmuştur. 198

Kâtiplerin tarih yazımında olduğu gibi, coğrafya başlığı altında

değerlendirilebilecek çalışmalarda da gözle görülür ölçüde faal oldukları dikkat

çekmektedir. Devletin idarî, malî ve askerî politikaları için vazgeçilmez derecede

önemli olan coğrafya konusunda bir kâtibin bilgisiz olması düşünülemezdi. Bazı

kâtipler bu konuda temel düzeyde bilgi sahibi olmayı aşarak eser telif etme yoluna

gitmiştir.

Abbâsî Devleti’nde merkezî otoriteyi güçlendirmek adına başından itibaren

Berîd teşkilatına önem verilmiştir. Daha önce belirtildiği üzere, bu teşkilat haberleşme,

istihbarat ve yolların emniyetinin sağlanması için kurulmuş ve geliştirilmiştir. Devlete

ait resmî belgelerin ve eşyaların taşınmasını sağlayan Berîd teşkilatı, doğal olarak belli

başlı merkezler arasındaki bağlantı ağı ve mesafeler hakkında detaylı bilgiye sahipti.
198
Miquel, İslam Dünyası, 8-9.

356
Yollara ilişkin bu bilgilerin dönemin haritalarına yansımış olması kuvvetle

muhtemeldir. Çünkü güzergâhlar hakkında detaylı açıklamalarda bulunan İbn

Hurdâzbih ve Ya‘kûbî gibi bazı coğrafyacıların Berîd teşkilatında çalışmış olmaları

tesadüfî değildir.

Tarih yazımı bölümünde bahsi geçen Ya‘kûbî, 276 (889-90) yılında yazdığı199

el-Büldân adlı eseriyle Irak coğrafya ekolünün ilk temsilcisi olarak görülmektedir.

Ya‘kûbî, eserinde Bağdat/Irak’ı merkeze alarak İslam dünyasının fizikî, siyasî, idarî,

beşerî ve tarihî coğrafyası hakkında ayrıntılı bilgiler vermiştir. Eserin bazı bölümlerinin

eksik biçimde günümüze ulaşması sebebiyle, Bizans başta olmak üzere İslam dünyası

dışında kalan bölgeleri nasıl ele aldığı bilinmemektedir. Ya‘kûbî, Bağdat’ın doğusuna

düşen şehir ve yerleşim birimleri arasındaki mesafeleri çoğunlukla merhale (konak)

şeklinde vermektedir. 200 Bu durum onun berîd teşkilatında uzun süre çalışmış olması ve

oradan edindiği bilgilere dayanması ile açıklanabilir. Ya‘kûbî’nin tarihinde ara ara berîd

görevlilerinin rollerine -genellikle isimlerini zikrederek- yer vermesi bu bağlamda

dikkat çekicidir. 201 Ya‘kûbî, Bağdat ve Sâmerrâ hakkında ayrıntılı bilgiler vererek

okuyucuya bir şehir planı sunmaktadır. Şehrin kuruluş serüveni, iktâ arazileri, cadde ve

sokakları, saray ve konakları, devlet daireleri, camileri, çarşıları, surlar ve kapıları,

köprüleri ve belli başlı yapılarını detaylı biçimde ele almaktadır. 202 Dolayısıyla

Ya‘kûbî’nin kâtip olmasının, eserinin içerik ve yöntem bakımından şekillenmesinde

etkili olduğu söylenebilir.

Kâtip ve nedim olarak bilinen İbn Hurdâzbih’in (ö. 300/912-13) el-Mesâlik ve’l-

Memâlik’i de incelenmeye değer coğrafya eserlerindendir. Cebel/Cibâl bölgesinin berîd

ve istihbarat (haber) görevini üstlenmiş olan müellif, bir dönem bütünüyle Halife

199
Ya‘kûbî, el-Büldân, 69.
200
el-Büldân, tür.yer.
201
Ya‘kûbî, Târîh, II, 263, 321, 322, 323, 328, 334, 352, 354, 358, 359.
202
Ya‘kûbî, el-Büldân, 11-70.

357
Mu‘temid’e nedimlik yaparak saray mensupları arasına girmiştir. 203 İbn Hurdâzbih’in

gerek posta teşkilatında görev alması gerekse sarayda yaşamış olması, coğrafya eserinin

muhtevasını açık biçimde şekillendirmiştir. Eser, Abbâsî Devleti topraklarının fizikî ve

idarî bakımdan bir haritasını sunmanın yanı sıra birtakım önemli açıklamalar içerir. İrili

ufaklı nehirler ve onlarla sulanan bölgeler kitapta önemli ölçüde yer tutar. 204 Yerleşim

birimleri, çoğu kez gelirleri ve alınan vergi miktarıyla birlikte verilir. Bölgeler, şehirler

ve küçük yerleşim birimlerinin aynî veya nakdî olmak üzere vergileri rakamlar halinde

belirtilir. 205 Eser, bu yönüyle adeta Abbâsî vergi gelirlerinin tam bir listesini içerir.

Farklı dönemlere ait vergi miktarları verilmek suretiyle mukayese edilmesine olanak

sağlar. Örneğin Sevâd arazisinin Sâsânî hükümdarı Kubad ve Ebrevîz, Hz. Ömer, Ömer

b. Abdülazîz ve Haccâc zamanındaki vergi miktarları karşılaştırılarak artış ve düşüş

oranları gösterilmeye çalışılır. 206 Mısır toprakları için de benzer bir yaklaşım söz

konusudur. 207 Belli başlı yolların güzergâhlarıyla birlikte belirtilmesinin yanı sıra

yerleşim birimleri arasındaki mesafeler fersah, mil ve sikke [konak, posta istasyonu]

olarak tek tek zikredilir. Bazı posta (berîd) merkezlerinin konumunun ve istasyonlar

arası mesafenin ayrıca belirtilmesi dikkat çekicidir. 208 Eserin Bizans topraklarından

Anadolu ve Marmara bölgesi hakkında detaylı bilgiler içermesi, bu konuda Abbâsî

devlet arşivinden yararlanıldığını düşündürmektedir. Abbâsîler’in Anadolu topraklarına

hâkim olma hedefine bağlı olarak bu bölümde güzergâhlar üzerindeki kaleler, belli

noktalar arasındaki mesafeler ve Bizans topraklarını dolaşmış elçiler ile seyyahların

203
Nedîm, I, 457-458; İbnü’n-Neccâr, XVII, 10. İbn Hurdâzbih hakkında geniş bilgi için bk.
Krachkovski, I, 155-158; Avvâd, ez-Zehâir, III, 212-236; Zadeh, 17-20, 22-33.
204
İbn Hurdâzbih, 6-12.
205
İbn Hurdâzbih’in vergilere dair bilgilerinin kaynaklarından biri, tanınmış kâtip ve vezir Fazl b.
Mervân’dır. İbn Hurdâzbih, 21, 42-43, 48.
206
İbn Hurdâzbih, 14-15. Ayrıca bk. Golole, 245-246.
207
İbn Hurdâzbih, 83-84.
208
İbn Hurdâzbih, 29, 41, 42, 59, 74, 98, 116-117, 119, 122, 144, 153.

358
gözlemleri büyük ölçüde yer tutar. 209 Makdisî, kendisinden bir asır önce yaşamış olan

İbn Hurdâzbih’in halifenin [devlet] arşivine en rahat ulaşabilenler arasında olduğunu

söyler. Zira İbn Hurdâzbih’in, kitabında Vâsık’ın Zülkarneyn seddinin yerini öğrenmek

ve hakkında bilgi elde etmek üzere gönderdiği heyetin başında bulunan Sellâm et-

Tercümânî’nin bu seyahate dair notlarından detaylı bilgiler aktarmasını 210 devlet

arşivine ulaşma imkânına sahip olmasına bağlar. 211

Hayatı hakkında yeterli bilgi bulunmayan coğrafyacı Ebû Ali Ahmed b. Ömer

İbn Rüste’nin (ö. 300/913’ten sonra) el-A‘lâku’n-Nefîse adlı ansiklopedik coğrafya

eseri, içerik bakımından bir kâtip duyarlılığıyla kaleme alındığı izleninimi vermektedir.

Belli noktalar arasındaki mesafeleri dakik biçimde vermeye özen göstermesi, 212 bazı

yerlerin toprak vergilerinin Müslümanlardan önceki meblağlarını rakamlarla ifade

etmesi ve bunları sonraki dönemlerle kıyaslaması 213 bu duruma işaret etmektedir.

Coğrafyacılığın gelişmesine katkı sağlayan diğer bir isim, Abbâsî maliye

teşkilatında su işlerinden sorumlu bir bürokrat olduğu tahmin edilen 214 Sührâb İbn

Serâbiyyûn’dur. O, 289-334 (902-945) yılları arasında yazdığı var sayılan Acâibü’l-

Ekâlîmi’s-Seb‘a ilâ Nihâyeti’l-İmâre adlı eserinde, 215 yedi iklim esasına göre o gün için

bilinen dünyanın bir haritasını çıkarmıştır. Enlem ve boylamlarıyla birlikte belirttiği

yerleşim birimlerini derece ve dakika şeklindeki koordinatlarıyla tek tek harflerle izah

etmiş ve dünya haritasının nasıl çizebileceğini göstermiştir. Her bir yerin coğrafî

konumunu veren İbn Serâbiyyûn’un eserini diğer coğrafya kitaplarından ayıran başka

bir önemli özellik ise nehirler ve kolları hakkında çok ayrıntılı ve dakik bilgiler

209
İbn Hurdâzbih, 99-115; Miquel, İslam Dünyası, 80.
210
İbn Hurdâzbih, 162-171.
211
Makdisî, Ahsenü’t-Tekâsîm, 273.
212
el-A‘lakü’n-Nefîse, 143-165.
213
el-A‘lakü’n-Nefîse, 97-98, 109.
214
Demirici, Siyah Öfke, 48.
215
thk. Hans von Mzik, Leipzig 1929.

359
aktarmasıdır. Eserde büyük ve küçük nehirlerin uzunlukları, onları besleyen kollar,

hangi bölgelerin hangi sularla sulandığı, nehrin havzaları ve sularını topladığı dağlar,

sulama kanalları gibi uzmanlık gerektiren zengin bilgiler yer almaktadır. Hatta bu

bilgilerden yola çıkarak birçok bölgenin ve yerleşim biriminin nehir ve su kanallarının

haritasını çıkarmak mümkündür. Kitabın muhtevası ve yöntemi dikkatle incelendiğinde,

İbn Serâbiyyûn’un matematik, geometri ve astronomi bilgisine sahip biri olduğu ve

divanlarda araziler ve sular hakkındaki kayıtlardan büyük ölçüde yararlandığı

anlaşılmaktadır. Eser IV/X. yüzyılın ilk yarısında Abbâsîler’in hâkimiyeti altında

bulunan bölgelerin tarihî coğrafyasını merak edenler için eşsiz bilgiler sunmaktadır.

Kudâme b. Ca‘fer’in yukarıda farklı vesilelerle bahsi geçen Kitâbü’l-Harâc ve

Sınâ‘atü’l-Kitâbe’si coğrafya ile ilgili bir bölüm içermektedir. Abbâsî yöneticileri ve

kâtipleri için gerekli görülen bilgi kümelerinin takdim edildiği bu eserde coğrafya, alt

dalları ile birlikte temel düzeyde ele alınır. Kudâme, coğrafya ile ilgili bilgilere Abbâsî

divanlarını ele aldığı 5. bölümün (menzile) son kısmında (11. bâb) Dîvânü’l-berîd’i ele

alarak başlar. Bağdat’tan ülkenin dört bir yanına uzanan yolları belli noktalar arasındaki

mesafeleri ile birlikte belirtir, ayrıca doğal ve beşerî imkânlarından bahseder. Eser, bu

yönüyle tüccar, hacı, seyyah vb. kimseler için sağlam bir yol haritası işlevi görür.

Nitekim coğrafyacı İbn Havkal, yolculukları esnasında Kudâme’nin kitabına itimat edip

yanından ayırmadığını söyler. 216 Kitabın bu bölümü Abbâsî Devleti’nin resmî posta

menzilleri ile son bulur. 217 Eserinin 6. bölümünü tamamen 7 başlık altında coğrafyaya

tahsis eden Kudâme, yeryüzünün şeklini kartografya ve astronomi çerçevesinde açıklar.

Mamur ve meskûn bölgeleri havzaları ve sınırlarıyla birlikte verir. Okyanuslar, denizler,

körfezler ve adaları ele alır. Akdeniz adaları üzerinde ise dikkatle durur. Ardından

mamur bölgelerdeki dağları uzunlukları ile birlikte tanıtır. Nehirleri ise kaynağı, yatağı,

216
İbn Havkal, 329.
217
Kudâme, el-Harâc, 77-129 (T. 165-181).

360
kolları ve uzunluğu ile birlikte sıralar; su kanalları ve bataklıklardan bahseder. Kudâme

özetle bahsettiği dünya coğrafyasının ardından Abbâsî Devleti’nin siyasî ve idarî

coğrafyasını konu edinir. Dönemin idarî birimlerini, tarım gelirleri yüksek Sevâd

bölgesi başta olmak üzere çeşitli merkezlerin tahıl ve nakit cinsinden vergilerini

listeleyerek verir. Dîvânü’l-harâc’ın verilerini kullanan Kudâme, arazilerin ıslahına ve

topraktan elde edilebilecek gelir potansiyeline dikkat çeker. 218

Diğer coğrafyacılarla kıyaslandığında Kudâme’yi özgün kılan taraf, coğrafyayı

jeopolitik düzlemde ele almasıdır. Nitekim o, İslam dünyasının dışında kalan bölgelere

stratejik açıdan yaklaşır. Sınır boylarını, yolları ve geçitleriyle birlikte tarif eder. Orada

yaşayan halklar ve düşman ordularından bahseder. Sınıra yakın İslam topraklarının

vergi gelirleri ve bu gelirlerin askerî harcamalarda kullanımı, sınır boylarındaki kimi

halkaların siyasî tercihleri hakkında bilgi verir. Düşman toprakları bahsine,

Müslümanlar için en çetin düşman ve onlarla sürekli savaş halinde olan Bizanslarla yani

Rum diyarı ile başlar. İslam dünyasının Doğu Akdeniz’deki tersaneleri, savaş

gemilerinin sayısı, donanma kuvvetlerinin teçhizatı ve deniz savaşlarının

organizasyonundan, bahseder. Ardından Bizans ordusunun hiyerarşik düzeni ve alt

birliklerinin asker sayısına geçer. Bizans’ın hangi şehirde ne kadar asker

konuşlandırdığı, süvari birliklerinin sayıları ve aralarındaki emir komuta düzeni ve

piyadeler hakkında detaylı bilgiler verir. Bizans’ın idarî bölgeleri sayılan temaları ise

sınırları ve askerî güç çerçevesinde ele alır. Müslümanların Bizans üzerine düzenlediği

yaz ve kış seferlerinin hazırlık safhasını, güneş takvimine göre zamanını ve süresini

açıklar. Daha sonra diğer düşman topraklarını Hazar, Deylem, Türk, Hint, Tibet ve Çin

topraklarını benzer bir yaklaşımla ele alır. Coğrafya bölümünü Abbâsîler’in hâkimiyet

218
Kudâme, el-Harâc, 131-158 (T. 137-155).

361
alanı dışında kalan İslam topraklarındaki (Sudan, Orta ve Uzak Mağrib ve Endülüs)

hanedanları zikrederek sonlandırır. 219

Abbâsî kâtiplerinin yazmış olduğu çok sayıda coğrafya eseri günümüze

ulaşmamıştır. Bunlardan Dîvânü’l-harâc ve Dîvânü’l-mezâlim reisliği yapmış olan

Ebü’l-Vezîr Ömer b. Mutarrif’in (ö. 186/802 veya 188/804) Menâzilü’l-Arab ve

Hudûduhâ adlı kitabında Arap kabilelerinin nereleri mesken tuttuğunu ve nereye göç

ettiklerini işlemiştir.220 Ebû İshak İbrahim b. Muhammed İbn Ebû Avn (ö. 322/934) en-

Nevâhî fî Ahbâri’l-Büldân adında bir kitap yazmıştır. 221 Ayrıca İbn Ebû Avn’ın kendisi

gibi bir kâtip olan dedesi Ebû Avn Ahmed’in de en-Nevâhî fî Ahbâri’l-Ard adıyla

benzer bir eseri olduğu kaydedilmiştir. 222

Seyahatnâmeler: Coğrafya ile hatırat arasında bir yerde duran seyahatnâme

yazma konusunda da kâtiplerin faal olduğu görülmektedir. Abbâsî Devleti’nde elçilik

başta olmak üzere çeşitli resmî görevler üstlenmiş kâtiplerin seyahatlerini kayda

geçirdiklerine rastlanır. Bu kayıtlar, yerine getirilen vazifenin aşamalarını rapor etmek

gibi bir gayeye matuf olduğu gibi, kâtibin gördükleri ve yaşadıklarını yazmaya yönelik

ilgi ve merakından da kaynaklanmış olabilir. Bu seyahat yazılarının bazıları müstakil

olarak veya başka bir eserin içinde günümüze ulaşmakla beraber çoğu günümüze intikal

etmemiştir.

Umâre b. Hamza (ö. 199/814-15), Mansûr zamanında Kostantiniyye’ye elçi

olarak gönderilmiş ve bu görevi sırasında Bizans kralıyla görüşmüştür. Umâre’nin

219
Kudâme, el-Harâc, 185-200 (T. 156-163).
220
Nedîm, I, 393.
221
Nedîm, I, 454-455. Ayrıca bk. Yâkût, el-Büldân, I, 11. Mes‘ûdî, kaynak olarak kullandığı kitabın adını
en-Nevâhî ve’l-Âfâk ve’l-Ahbâr ani’l-Büldân olarak zikreder ve “kara ile denizlerde ve onların dışında
adını duymadığımız çok sayıda acaip durum hakkında” olduğunu belirtir. (et-Tenbîh, 66).
222
Nedîm, I, 454.

362
Bizans sarayında gördüklerini birinci ağızdan nakleden anlatı, başka bir kaynak

vasıtasıyla günümüze ulaşmıştır. 223

Elçilik vazifesine bağlı olarak seyahatnâme yazan Abbâsî kâtiplerinden eseri

günümüze ulaşan tek kişi Ahmed b. Fadlân’dır. O, Halife Muktedir’in İdil Bulgar

hanına gönderdiği heyette kâtip olarak bulunmuş ve 11 Safer 309 ilâ 12 Muharrem 310

tarihleri arasında (21 Haziran 921-12 Mayıs 922) devam eden yolculuğunu detaylı bir

şekilde yazmıştır. İslam dünyasına ait seyahatnâme türünün ilk örneklerinden sayılan bu

eserde Oğuzlar, Peçenekler, Başkırtlar, Bulgarlar, Hazarlar ve Rusların siyasî, iktisadi,

dinî, sosyal ve kültürel yaşamları hakkında gözleme dayanan bilgilere yer verilmiştir.

Çok sayıda neşri bulunan eser, Türkçe dahil birçok dile tercüme edilmiştir. 224

4.7. Matematik, Doğa Bilimleri, Sağlık, Felsefe ve Muhtelif Alanlarda

Telifler

Matematik ve Geometri: İslam dünyasında matematik ve geometri ilimlerinin

gelişmesinde kâtip sınıfının eğitilmesinin önemli bir payı bulunmaktadır. 225 Matematik

kitaplarından bazıları temel düzeydeki konuları kapsarken bazıları da dönemi itibariyle

en ileri düzeydeki konuları ihtiva etmekteydi. Farklı düzeydeki bu kitaplar, maliye

kâtiplerini doğrudan ilgilendirdiği gibi, rasathanede araştırma yapan astronomi

uzmanlarına, arazi ölçümlerini yapan görevlilere (messâh), devasa yapılar veya kaleler

inşa eden mimarlar ile inşaat mühendislerine ve belli davaları karara bağlayan kadılara

da hitap etmekteydi.

Hârizmî, Me’mûn’a ithafen telif etmiş olduğu el-Muhtasar fî Hisâbi’l-Cebr ve’l-

Mukâbele isimli matematik kitabını insanların miras, vasiyet, bölüşme, hükümler,

ticaret, arazi ölçümü, su kanalı açmak, mühendislik gibi hesap işlerini kolaylaştırmak

223
İbnü’l-Fakîh, 183-185.
224
Aliev, “İbn Fadlân”, 477-479.
225
Gutas, 111-115.

363
için yazdığını belirtir. 226 Hârizmî’den yaklaşık bir buçuk asır sonra yaşamış olan hâsib

ve mühendis lakaplarıyla tanınan trigonometri ilminin kurucusu sayılan astronom Ebü’l-

Vefâ el-Bûzcânî de (ö. 388/998) matematik ve geometri sahasında yazdığı meşhur eseri

Kitâb fî mâ Yehtâcü ileyhi’l-Küttâb ve’l-Ummâl ve Ğayrihim min İlmi’l-Hisâb’ını 227

[Kâtiplere, Vergi Memurlarına ve Başka Kimselere Gerekli Hesap Bilgisine Dair Bir

Kitap] başlığını taşır. Kâtipleri ve vezirleriyle ünlü Vehb ailesinden Ebû Muhammed

Hasan b. Ubeydullah b. Süleyman’ın Şerhu’l-Müşkil min Kitâbi Uklîdis fi’n-Nisbe228

adıyla bir eser yazdığı ve geometri sahasında dönemin önde gelen bilginleri arasında

olduğu belirtilmiştir.229 Edebü’l-kâtib eserlerinde yer verilen matematik ve geometriyle

ilgili açıklamalardan yola çıkarak kâtiplerin bu sahadaki bilgilerine ve eğitimlerine dair

ipuçlarına ulaşmak mümkündür. 230

Fizik: İbnü’l-Ekfânî, optik (menâzır) konusunda yazılmış başlıca eserleri

belirtirken Öklid’e ait olanı giriş (özet), Vezir Ali b. Îsâ’nın eserini orta ve İbnü’l-

Heysem’in Kitâbü’l-Menâzır’ını ileri düzey olarak tavsiye etmiştir. 231 Kudâme b.

Ca‘fer, Aristo’nun Fizik hakkındaki es-Semâ‘u’t-Tabî‘î’sinin birinci makalesi üzerine

bir şerh yazmıştır. 232

Astronomi ve Astroloji (İlmü’l-hey’e ve İlmü’n-nücûm): Kâtipler astronomi

ve astrolojiyle genellikle kültür düzeyinde ilgilenmişlerdir. Onlar, toprak vergilerinin

güneş takvimine bağlı olması münasebetiyle astronominin konuları arasında yer alan

226
Hârizmî, el-Cebr, 16.
227
Ahmed Selîm Saîdân tarafından İlmü’l-Hisâbi’l-Arabî adlı kitabının içinde neşredilmiştir (Amman
1971, s. 64-367).
228
Bu eser, Öklid’in Elementler’inin orantı ile ilgili bölümünün şerhi olmalıdır.
229
Nedîm, II, 231; Kıftî, el-Hukemâ, 127.
230
Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 250-254; İbn Vehb, 352-362, Zeccâcî, 146-163; İbn Ferî‘ûn, 128-134.
231
İrşâdü’l-Kâsıd, 76. Ayrıca bk. Kalkaşendî, I, 559.
232
Nedîm, II, 167.

364
zamanın ölçülmesine merak duymuşlardır. 233 Ebû Eyyûb el-Mûriyânî, 234 Yahyâ el-

Bermekî, 235 Fazl b. Sehl, 236 Hasan b. Sehl 237 ve Ebû Ali İbn Mukle 238 ilmü’n-nücûmdan

anlayan veya ona ilgi duyan kişiler olarak zikredilmektedir. İbn Süreyc’in (377/987’de

hayatta) yıldızlar hakkında bilgi sahibi olduğu ve bu alanda Tahvîlu Siniyyi’l-Mevâlid

adlı bir kitabının olduğu belirtilmektedir. 239

Tıp: Ali b. Rabben et-Taberî, Taberistan’da Mazyâr b. Kârin’ne kâtiplik yapmış,

daha sonra Mu‘tasım döneminde Sâmerrâ’ya gelerek halifelere tabip ve nedim olarak

hizmet etmiştir. Firdevsü’l-Hikme adlı eseri başta olmak üzere tıp sahasında yazdığı

eserlerle tanınmıştır. 240

Ahlak Felsefesi: Kudâme b. Ca‘fer’in ahlak felsefesine ilişkin Sâbûnü’l-Ğamm,

Sarfü’l-Hemm ve Celâi’l-Huzn adlı eserlerinin olduğu kaydedilmektedir. 241

Mantık: Kâtipler dil ve düşünce ilişkisi bağlamında mantık kitaplarıyla da

yakından ilgilenmişlerdir. İbnü’l-Mukaffa‘ın Aristo’nun Kategoriler’ini ve Bârî

Erminyâs: el-İbâre’sini muhtasar olarak yeniden hazırladığı kaydedilmektedir.242

233
Edebü’l-kâtib eserlerinde gökyüzü, gök cisimleri, zaman dilimleri ve takvimlere dair açıklamalara
rastlanmaktadır. İbn Kuteybe, Edebü’l-Kâtib, 69, 118-124, 131; İbn Vehb, 391-392; Zeccâcî, 80-92; İbn
Dürüsteveyh, 77-91; İbn Halef, 337-339, 377-380; Batalyevsî, I, 85-87, 196, 198; II, 18, 48-49;
Kalkaşendî, II, 163-195, 366-467; VI, 234-235, 242-250.
234
Cehşiyârî, 158.
235
Cehşiyârî, 359.
236
İbnü’d-Dâye, el-Mükâfee, 38; Nedîm, I, 441; Can, Fazl b. Sehl, 98-100.
237
İbn Tayfûr, Bağdâd, 241; Taberî, IX, 151. Hasan b. Sehl’in kızı, Me’mûn’un ise eşi olan Bûrân’ın da
ilmü’n-nücûmdan anladığı rivayet edilir. Cehşiyârî, 493-495; İbn Tâvûs, 137-139.
238
Miskeveyh, V, 331-332; Hemedânî, 274, 299; Sıbt İbnü’l-Cevzî, XVII, 24.
239
Nedîm, I, 423.
240
Taberî, IX, 85, 86, 90, 96; Nedîm, II, 296.
241
Nedîm, I, 403.
242
Nedîm, II, 161-162. Ayrıca bk. Hârizmî, Mefâtîh, 167.

365
Kudâme b. Ca‘fer için “mantık ilmî söz konusu olduğunda akla gelen isimler arasında

yer aldığı” belirtilmektedir. 243

Yiyecek-İçecek ve Güzel Kokulara Dair Telifler: Bu tür eserler genelde saray

çevresine ve elitler zümresine hitap etmesi münasebetiyle tabip, nedim ve kâtip gibi

farklı gruplardan kimseler tarafından yazılmıştır. Hanedan üyesi İbrahim b. el-

Mehdî’nin nedimliğini de yapmış olan Yûsuf b. İbrahim İbnü’d-Dâye’nin Kitâbü’t-

Tabîh’i zamanında pek bilinen bir eserdi. 244 İbrahim es-Sûlî 245 ve Ebû Ali Nattâha246

birer Kitâbü’t-Tabîh yazmışlardır. Geç dönemlerde yaşamış Abbâsî kâtibi Muhammed

b. Hasan el-Bağdâdî (ö. 637/1239) tarafından yazılmış olan Kitâbü’t-Tabîh ise

günümüze ulaşmıştır. 247 Güzel kokulara dair eserler arasında Yahyâ el-Bermekî’nin

Kitâbü’l-Itr’ı 248 ve aynı adla İbrahim es-Sûlî’nin bir eseri 249 olduğu belirtilmektedir.

4.8. Tercüme Faaliyetleri

Emevîler döneminde İslam devletinin sınırlarının geniş bir coğrafyaya ulaşması

farklı kültür ve medeniyetlerle yüzleşmeyi beraberinde getirmiştir. Bu geniş coğrafyada

gayr-i Arap unsurlardan İslamiyet’i kabul edenler ve dinlerinde kalmaya devam eden

zimmîler sahip oldukları bilim ve kültür mirasını İslam hâkimiyetinde de yaşatmayı

istemişlerdir. Özellikle Abbâsîler döneminde fetihlerin durması ve kurumsallaşmaya

önem verilmesi, kadim medeniyetlere ait ilim ve sanat mirasına daha fazla yönelmeye

imkan tanımıştır. Tıptan astronomiye, matematikten edebiyata çok farklı alanlarda ve

243
Nedîm, I, 403.
244
İbnü’d-Dâye, el-Mükâfee, 106-107.
245
Nedîm, I, 379; II, 352.
246
Nedîm, I, 388.
247
Thk. Fahrî el-Bârûdî, Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Cedîd, 1964. Nazlı Pişkin tarafından Türkçeye
çevrilmiştir (Kitâbü’t-Tabîh: Abbasi Bağdat’ından Yemekler, Tatlılar, Çeşniler, İstanbul: Kitap Yayınevi,
2009).
248
Nedîm, II, 352. Kibar çevreler arasında tercih edilen, on kadar çiçek özünden yapılan Bermekiyye
adında bir kokudan bahsedilir (Veşşâ, ez-Zarf, 246, 247, 251).
249
Nedîm, I, 379; II, 352.

366
çeşitli dillerde geniş bir coğrafyaya yayılmış bulunan eserler, Arapçaya tercüme

edilmeye başlamıştır. Tercüme faaliyetinde kâtipler sınıfı iki yönden etkili olmuştur. Bu

etki sahası, kâtip kökenli üst düzey devlet adamlarının yürütülen çeviri hareketine hâmî

sıfatıyla katkıda bulunmaları ve bazı kâtiplerin bizzat eser tercüme etmeleri şeklinde

ortaya çıkmıştır.

İslam dünyasında çeviri hareketinin seyrine baktığımızda Emevîler döneminden

itibaren kâtiplerin etkili oldukları görülmektedir. Çeviri hareketi Abbâsîler döneminde

yoğunlaşmış ve Me’mûn’un halifeliğinin sonlarına doğru Beytü’l-Hikme çatısı altında

kısmen kurumsal bir yapıya bürünmüştür. Bu yapı içinde dönemin tabipleri 250 ve

kâtipleri kayda değer ölçüde rol almışlardır.

Abbâsî döneminde tercüme faaliyetleri, üst düzey kâtipler ve kâtip kökenli

devlet adamları tarafından desteklenmiş ve teşvik edilmiştir. Kâtipler zümresi arasında

tercüme faaliyetlerine hâmîlik yapma özelliği ilk olarak Bermekî ailesinde

görülmektedir. 251 Batlamyus’un astronomiye dair eserinin, İslam dünyasındaki adıyla

el-Mecistî’nin, tercüme ve şerhiyle ilgilenen ilk kişi olarak Yahyâ el-Bermekî

gösterilmiştir. 252 Eyyûb ve Sem‘ân adlı iki mütercim, Batlamyus’un Zîc’i üzerine

Muhammed b. Yahyâ el-Bermekî’nin isteğiyle bir açıklama kaleme almışlardır.253

Agniveşa isimli bir bilgenin tıp sahasında yazmış olduğu Caraka isimli kitap Bermek

ailesinden biri için Arapçaya tercüme edilmiştir. 254 Sehl ailesi de Bermekîler’in izinden

giderek mütercimlere hâmilik yapmıştır. Babası gibi kadim ilimlere dair eserler tercüme

etmiş olan Ebû Zekeriya Yahyâ (Yuhannâ) b. Bıtrîk, bir süre Hasan b. Sehl’in

250
İbn Ebû Usaybia, 279-284; Öztürk, Hristiyanlar, 677-682; Gutas, 118, 130.
251
Gutas, 127.
252
Nedîm, II, 215.
253
Nedîm, II, 148.
254
Bîrûnî, Tahkîk mâ li’l-Hind, 123.

367
himayesinde faaliyetlerini yürütmüştür. 255 Vehb -özellikle Kâsım b. Ubeydullah- ve

Cerrâh aileleri tercüme faaliyetlerine verdikleri destekle anılmışlardır. 256

Kâtiplikten gelen bazı vezirler, eriştikleri makamın imkânlarını da kullanarak

mütercimleri desteklemişlerdir. Örneğin Huneyn’den Galen’in tıp eserleri çevirmesini

talep edenler arasında İbnü’z-Zeyyât’ın da adı zikredilmiştir. 257 Bağdat’ta tabiplik ve

hastane başhekimliği yapmış ve çok iyi bir mütercim olan Ebû Osman Saîd b. Ya‘kûb

ed-Dımaşkî, Vezir Ali b. Îsâ’ya müstakil olarak çeviri yapmıştır. 258

Kâtiplerin tercüme faaliyetinde bulunmaları, Emevî döneminden itibaren

görülen bir durumdur. 259 Emevî halifesi Hişâm b. Abdülmelik’in kâtibi Ebü’l-Alâ Sâlim

b. Abdullah, Aristo’nun İskender’e yazdığı mektuplardan bazılarını bizzat kendisi

tercüme etmiş veya başka biri tarafından Sâlim için tercüme edilmiş ve o da onları

düzeltmiştir. 260 Sâlim’in Abbâsî döneminde yaşayan oğlu Cebele ise Farsçadan

Arapçaya çeviri yapan biri olarak anılmaktadır. Çevirdiği eserler arasında Kitâbü

Rüstem ve İsfendiyâr ile Kitâbü Behrâm Şûbîn zikredilmektedir. 261 Abdülhamîd el-

Kâtib’in nesir konusundaki yetkinliğini Farsça (Pehlevîce) metinlerden istifade ederek

kazandığı, Farsça kitâbet örneklerini Arapçaya aktardığı belirtilmektedir. 262

Arapça ve Farsçaya ileri derecede hâkim olan İbnü’l-Mukaffa‘ tarih, siyaset ve

mantık alanlarında tercümeler yapmıştır. 263 Ayrıca o, Abbâsî döneminde zındıkların

255
İbn Cülcül, 67; Nedîm, II, 144; İbn Ebû Usaybia, 282.
256
Gutas, 129-130.
257
Nedîm, II, 278; Öztürk, Hristiyanlar, 680.
258
İbn Ebû Usaybia, 288, 316.
259
Şenel, 71-74, 100-103, 105-106, 113-119.
260
Nedîm, I, 365; Şenel, 100-101. İlgili mektuplar M. Grignaschi tarafından neşredilmiştir, bk. “Les
‘Rasâ’il ‘Aristâtâlîsa ila-l-Iskandar’ de Sâlim Abu-l-‘Ala et l’activité culturelle à l’époque omayyade”,
Bulletin d'Études Orientales, 19 (1965-66), s. 7-83.
261
Nedîm, II, 151, 325.
262
Askerî, Dîvânü’l-Meânî, II, 436.
263
Nedîm, I, 367-369; II, 139, 150; Kıftî, el-Hukemâ, 170.

368
okuyageldikleri iki düalist (senevî) Mânî ve İbn Deysân’ın kitaplarını tercüme etmiş

olmasıyla da dikkat çekmiştir. 264 Bağdâdî, İbnü’l-Mukaffâ‘ın çevirdiği eserleri Hezâr

Efsâne, Kelîle ve Dimne, Ahdü Erdeşîr ve Mezdek 265 olarak belirtmiştir. 266 Nedîm ise

eserleri Hudâynâme fi’s-Siyer, 267 Âyinnâme, 268 Kelîle ve Dimne, Mezdek, et-Tâc fî Sîreti

Enûşirvân, Mâkrâcesnes diğer adıyla Âdâbü’l-Kebîr ve Âdâbü’s-Sağîr şeklinde

sıralamıştır. 269 Bu eserlerin dışında Sâsânî hükümdarı Erdeşîr zamanında (226-240)

yaşamış bir bilgin ve din adamı olan Tenser’in Taberistan hükümdarı Cusnasf Şah’ın

mektubuna yazdığı cevaptan oluşan siyaset ve hikmet içerikli bir risale İbnü’l-Mukaffâ‘

tarafından tercüme edilmiştir. 270 İbnü’l-Mukaffâ‘ mantık kitaplarının çevirisine öncülük

etmiş olmakla da anılmıştır. Şöyle ki Aristo’nun mantık külliyatından (Organon) üç

kitabını -Kategoriler, Bâri Ermeniyâs [Önermeler] ve Analitikler- ve Porfirios’un

mantığa giriş mahiyetindeki İsagoci’sini kolay anlaşılır biçimde tercüme etmiştir.271 Bu

çevirilerin Yunanca dışında Farsça veya Süryanice üzerinden yapılmış olması ihtimal

dahilindedir.

Farsçadan çevrilmiş eserlerin, devlet adamları tarafından ilgiyle karşılandığı

anlaşılmaktadır. Bir rivayete göre Mu‘tasım’ın önde gelen komutanlarından Afşin’in

264
Ya‘kûbî, Müşâkele, 204.
265
Câhız, İbnü’l-Mukaffa‘ın edeb sahasındaki ününe ilaveten ilminin kaynağı olarak Mazdek’in kitabını
işaret eder (“Zemmü Ahlâki’l-Küttâb”, 192).
266
Bağdâdî, el-Küttâb, 140.
267
Hamza el-İsfahânî, Hudâynâme’nin İbnü’l-Mukaffa‘ tarafından Siyerü Mülûki’l-Furs adıyla Arapçaya
tercüme ettiği nüshadan yararlandığını belirtir (Târîh, 10, 50). İbnü’l-Mukaffâ‘a atfen Fars
hükümdarlarına dair verilen bazı bilgilerin Hudâynâme çevirisinden alınmış olması muhtemeldir. Bk.
Belâzürî, Fütûh, 649-650; İbnü’d-Dâye, el-Mükâfee, 56-59. Hudâynâme literatürü hakkında geniş bilgi
için bk. Jaakko Hämeen-Anttila, Khwadāynāmag the Middle Persian Book of Kings, Leiden: Brill, 2018.
268
Eserden yapılmış nakillerden Fars saray protokolü ve siyaset düşüncesi içerikli bir eser olduğu
anlaşılmaktadır. İbn Kuteybe, Uyûnu’l-Ahbâr, I, 53, 150, 169, 186, 360-361; III, 270; IV, 347; Seâlibî,
Âdâbü’l-Mülûk, 182.
269
Nedîm, I, 368-369.
270
İbn İsfendiyâr, 25, 31-59.
271
Sâid el-Endelüsî, 138; Kıftî, el-Hukemâ, 170.

369
itaatten çıkmasına bağlı olarak hapsedildiği ve akabinde sorgulandığı sırada (225/839-

40) Vezir İbnü’z-Zeyyât, ona “Altın, cevher ve ipekle süslemiş olduğun ve Allah’ı

inkârı içeren yanındaki kitap da neyin nesi?” diye sorar. Afşin “O, babamdan miras

aldığım bir kitaptır. Farsların (‘acem) birtakım hikmetli sözlerini (âdâb) ihtiva ediyor.

Küfürle ilgili söylediklerine gelince, ben sadece hikmetli tarafıyla ilgileniyor, onun

dışında kalanı terk ediyorum. […] Tıpkı senin evinde duran Kelîle ve Dimne ile Mazdek

kitapları gibi. Bunun insanı İslam’dan çıkaracak bir tarafının olduğunu sanmıyorum.”

sözleriyle cevap verir. 272 Bu diyalog, bize Arap olmayan devlet adamlarının evinde

atalarına ait âdâb türündeki eserleri bulundurduklarını ve onlara değer verdiklerini

gösterir. Özellikle Afşin’in, vezirin evinde bulunduğunu belirttiği iki kitabın yukarıda

belirtildiği üzere İbnü’l-Mukaffa‘ tarafından tercüme edilmiş olması dikkate değerdir.

Mehdî, Nastûrî patriği I. Timotheos’tan Aristo’nun tartışma sanatıyla ilgili eseri

Topikler’i çevirmesini istemiştir. Nitekim Timotheos, onu 782 yılı civarında Musul

valisinin Hıristiyan kâtibi Nûh’un yardımıyla eserin Yunancasına da müracaat etmek

suretiyle Süryaniceden Arapçaya tercüme etmiştir. 273

Vali ve üst düzey kâtip Umâre b. Hamza’nın kâtibi Cebel b. Yezîd’den

mütercim olarak bahsedilmektedir. 274

Şair kâtip Ebân b. Abdülhamîd el-Lâhıkî (ö. 200/815-16), Farsça nesir halindeki

Kelîle ve Dimne, Sîretü Erdeşîr, Sîreti Enûşirvân ve Bilevher ve Bûdâsf adlı eserleri

nazım şeklinde Arapçaya tercüme etmiştir. 275

272
Taberî, IX, 107-108. Ayrıca rivayete göre Afşin’in hapsedilmesinin akabinde kâtip Süleyman b. Vehb
onun mal varlığını tespit etmek üzere sarayına gönderilmiştir. Bu tahkikat sırasında bazı putlara ve
Mecûsîlik dinini anlatan Zurâvah adlı bir kitaba rastlanmıştır (Taberî, IX, 114).
273
Gutas, 66.
274
Nedîm, I, 367.
275
Nedîm, I, 369-370.

370
 Fazl b. Sehl’in Yahyâ el-Bermekî’nin gözüne girmesi, onun için Farsçadan

Arapçaya bir kitabı başarılı biçimde tercüme etmesi sayesinde olmuştur. 276 Fazl’ın

kardeşi Hasan b. Sehl de Farsçadan tercümeler yapmıştır. 277 O, eskilerin hikmetli

sözlerini ihtiva eden Câvidân-ı Hıred adlı eseri Farsçadan Arapçaya tercüme etmiştir.

Bu tercümenin Miskeveyh tarafından genişletilmiş hali günümüze ulaşmıştır. 278

Sehl b. Hârûn’un Edebü Eşk b. Eşk’i 279 Farsçadan çevrilmiş bir siyasetnâme ve

hikmetli sözler kitabı olması muhtemeldir.

Me’mûn tarafından kurulan Beytü’l-Hikme’nin başında bulunan Kâtip Selm’in

Farsçadan Arapçaya tercüme edilmiş eserlerinin olduğu ve Batlamyus’un el-

Mecistî’sinin Arapça tercümesini Yahyâ el-Bermekî için Ebû Hassân’la birlikte şerh

ettiği kaydedilmektedir. 280

Muhammed b. Cehm el-Bermekî’den (220/830’lu yıllarda hayatta) Farsçadan

tercümeler yapan biri olarak söz edilmektedir. 281 Hamza el-İsfahânî, Târîh’inde Fars

krallarını işlediği bölümde onun tercüme etmiş olduğu Siyerü Mülûki’l-Furs adlı

eserden yararlandığını belirtmektedir. 282

Ebü’l-Hasan Ali b. Ubeyde er-Reyhânî (ö. 219/834), Fars tarihiyle alakalı ve

hikmet geleneğini yansıtan çok sayıda eser telif etmiştir. 283 Bu eserlerin önemli bir

kısmının tercümeye dayalı olması muhtemeldir.

276
Cehşiyârî, 334.
277
Nedîm, II, 150.
278
Miskeveyh, el-Hikmetü’l-Hâlide, 3, 18-22. Ayrıca bk. Husrî, Cem‘u’l-Cevâhir, 91-97 (Câhız’dan).
279
Nedîm, I, 374.
280
Nedîm, I, 67; II, 215
281
Nedîm, II, 151.
282
Hamza el-İsfahânî, Târîh, 10.
283
Nedîm, I, 371-372. Cevâhiru’l-Kelim ve Ferâidu’l-Hikem adlı eseri İngilizce tercümesiyle bitlikte
neşredilmiştir: Mohsen Zakeri, Persian wisdom in Arabic garb: ʻAlī b. ʻUbayda al-Rayhānī (d. 219/834)
and his Jawāhir al-Kilam wa Farāʼid al-Hikam, I-II, Leiden: Brill, 2006.

371
 Ahmed b. Yahyâ el-Belâzürî, Farsçadan Ahdü Erdeşir isimli eseri şiir şeklinde

tercüme etmiştir. 284

Mütercimler arasında anılan Ebû Amr Yuhannâ b. Yûsuf el-Kâtib, Platon’un

Âdâbü’s-Sıbyân’ını tercüme etmiştir. 285

Aristo’nun Fizika’sını Kitâbü’s-Semâ‘i’t-Tabi‘î adıyla çevirenlerden biri de

Sellâm el-Ebreş’tir. 286

Kâtip el-Hadîsî, Yuhannâ b. Serâbiyyûn’un göz hastalıkları hakkında Süryanice

yazmış olduğu el-Künnâşü’s-Sağîr adlı eseri, Tabip Ebü’l-Hasan b. Nefîs için 318/930-

31 yılında Arapçaya tercüme etmiştir. Hadîsî’nin bu çevirisinin önceki iki çeviriden

daha iyi olduğu belirtilmiştir. 287

Abbâsîler döneminde Arapçaya tercüme edilen eserler arasında kutsal kitaplar da

vardı. Mes‘ûdî’nin belirttiğine göre Tevrat ve Zebur İsrailoğulları’ndan oluşan bir grup

tarafından tercüme edilmiş ve bunlardan biri olan Taberiyeli kâtip Ebû Kesîr Yahyâ b.

Zekeriyya (ö. 320/932 dolayları) ile bizzat görüşmüştür. 288

4.9. Yazı Sanatı

Arap yazısı İslamiyet’le birlikte yaygınlaşmış ve estetik açıdan değer

kazanmıştır. İslamiyet’in ilk yıllarından itibaren Araplar arasında okuryazar sayısı hızla

artmıştır. Vahiy kâtipliği yapan sahabîler, Kur’ân ayetlerini okunaklı bir biçimde

yazmaya çalışmışlardır. Daha sonra Kur’an’ın Mushaf halinde hazırlanması, mimari

yapılar üzerine kitâbelerin kazınması ve resmî yazışmalara bağlı olarak zaman içinde

çeşitli yazı stilleri ortaya çıkmıştır. Yazı konusunda Emevîler döneminden itibaren

284
Nedîm, I, 349; II, 151.
285
Nedîm, II, 148.
286
Nedîm, II, 145.
287
İbn Ebû Usaybia, 158.
288
et-Tenbîh, 98.

372
estetik kaygılar güdülmeye başlanmış, Abbâsîler döneminde ise gelişimini sürdüren yazı

önemli görsel sanatlardan biri haline gelmiştir. Kâtipler, yazı sanatını icra etme ve onu

geliştirme konusunda öncü olmuşlardır. Öte yandan güzel yazı yazmanın incelikleri

hakkında kâtipler tarafından birtakım eserler yazılmıştır.289 Bununla birlikte edebü’l-

kâtib eserlerinde yazı sanatına dair açıklamalara yer verilmiştir. 290 Bir kâtibin yazısının

çirkin olması istenmeyen bir durumdu. Rivayete göre bir kâtibin yazısına bakıp

beğenmeyen Muhammed b. Abdullah b. Tâhir bu durum karşısında “Bunu divanlardan

uzaklaştırın, çünkü yazısı hastalıklı olan birinin onu başkasına bulaştırmayacağından

emin olunmaz.” diye emretmiştir. 291

İslam toplumunda yazının çeşitli türlere ayrılması ve estetik açıdan gelişmesi

genellikle Mushaf hazırlanması ve resmî yazışmalar olmak üzere iki koldan gelişmiştir.

Emevîler döneminden itibaren bazı kimseler, hazırladıkları Mushaflarla meşhur olmuş

ve hattat olarak anılmıştır. İslam tarihinin erken dönemlerinde Mushaf hazırlayan ilk

kişi, yazısının güzelliğiyle tanınan Hâlid b. Ebü’l-Heyyâc olarak belirtilmektedir. 292

İslam dünyasında Abbâsîler’in ilk asrında artarak yaygınlaşan kâğıt kullanımı,

devlet dairelerindeki yazışmaların sayısının ve türlerinin çoğalmasını beraberinde

getirmiştir. Emevîler zamanında ortaya çıkmaya başlayan yeni yazı türleri, Abbâsîler

döneminde yeni arayışlarla birlikte gelişmiş ve çeşitlenmiştir. Nedîm’in belirttiğine göre

insanlar eski yazı stillerini Abbâsîler’in iktidara geldikleri tarihe kadar kullanmaya

devam etmiş, Abbâsîler’le birlikte sürekli yeni yazı türleri ortaya çıkmış ve yazı her

geçen gün daha güzel hale gelmiştir. Me’mûn döneminde ise halifenin yakın

289
Bu eserlerden Ebû Ali İbn Mukle’ye ait olan Risâle fi’l-Haṭ ve’l-Kalem günümüze ulaşmıştır. bk. Hilâl
Nâcî, İbn Muḳle: Hattâtan ve Edîben ve İnsânen (Bağdat 1991) içinde s. 114-126.
290
Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 32-61; İbn Vehb, 316-317, 344-349; İbn Dürüsteveyh, 64-74.
291
Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 45.
292
Nedîm, I, 15.

373
çevresindeki kimseler ve kâtipler, yazılarını güzelleştirmeye ve bununla övünmeye

başlamışlardır. 293

Yazı sanatı konusunda bu çalışmayı ilgilendiren asıl mesele, Abbâsî devlet

dairelerinde kullanılan yazı türleridir. Nitekim çok sayıda kâtibin katkısıyla yazı

sanatının Abbâsî döneminde bir tekamül süreci yaşadığı gözlenmektedir. Bununla ilgili

olarak Abbâsîler döneminde yazılarının güzelliğiyle tanınan çok sayıda isim

anılmaktadır. 294 Bu isimler arasında devlet memuru kâtipler olduğu gibi bağımsız

çalışan hattatlar ve verrâklar da bulunmaktadır. Bu şahıslar içinden kâtipleri tamamen

ayrıştırmak mümkün gözükmemektedir. Bununla birlikte Abbâsîler’in erken dönemi

açısından tespit edebildiğimiz kadarıyla yazısının güzelliğiyle tanınan kâtipleri, kuruluş

döneminde yaşamış olan ed-Dahhâk b. ‘Aclân, Mansûr ve Mehdî’nin halifelikleri

döneminde öne çıkmış İshak b. Hammâd ve onun talebesi Lakve lakaplı İbnü’s-Saykal

Yûsuf b. Haccâc b. Yûsuf, İbrahim b. Müceşşir (ö. 254/868), Ca‘fer b. Yahyâ’nın

hizmetinde bulunan Süleym el-Hâdim, Me’mûn’un kâtibi Ahmed el-Kelbî ve Amr b.

Mes‘ade şeklinde sıralamak mümkündür.

Yazı sanatının gelişmesine Bermekîler’in himayesinde yetişmiş olan el-Ahvel

el-Muharrir’in önemli katkıları olmuştur. Yazının mahiyetine ve şekillerine vakıf olan

Ahvel, yazının kural ve kaideleri üzerine fikir beyan ederek onu türlere ayırmıştır.

Ayrıca o, sultan adına çevre ülkelerin hükümdarlarına tomar halinde gönderilen

mektupları temize çekmiştir. Ne ilginçtir ki sanatında son derece maharetli olan

Ahvel’in pasaklı biri olduğu belirtilmiştir. 295

293
el-Fihrist, I, 20.
294
Bağdâdî, el-Küttâb, 128-129; Nedîm, I, 17-24; Nahhâs, 276.
295
Nedîm, I, 21. Ayrıca bk. Bağdâdî, el-Küttâb, 151; Kalkaşendî, III, 17-18.

374
 Fazl b. Sehl de yazı sanatının gelişmesine büyük katkı sağlayan isimler arasında

bulunmaktadır. Geliştirmiş olduğu yazı zü’r-riyâseteyn unvanına binaen er-Riyâsî

olarak adlandırılmıştır. Öyle ki bu yazının zamanla alt türleri ortaya çıkmıştır. 296

Me’mûn’un kâtibi ve veziri Ahmed b. Ebû Hâlid el-Ahvel’in hattının eşsiz

olduğu kaydedilmiştir. 297 Yine Me’mûn’un kâtip ve vezirlerinden olan Ahmed b.

Yûsuf’un da yazısının çok güzel olduğu belirtilmiş; bunun yanı sıra o, yazı konusundaki

tavsiyeleriyle hafızalarda kalmıştır. 298 Bir rivayete göre Ahmed b. Yûsuf, güzel yazısına

imrenerek bakan Me’mûn’u Hz. Peygamber’in ise yazmayı bilmeyişini hatırlatarak

teselli etmiştir. 299

İbrahim b. Muhammed eş-Şeybânî, kâtip ve tabip Ali b. Rabben et-Taberî’nin

yazısının güzellikte eşsiz olduğundan övgüyle bahsetmekte ve güzel yazmanın püf

noktaları hakkındaki öğütlerini bizzat ondan nakletmektedir. 300 Hasan b. Vehb’in hattını

beğenen şair Ebû Temmâm bunun üzerine övgü dolu bir şiir inşad etmiştir.301

Müktefî’nin veziri Abbas b. Hasan yazısının güzelliği ve seri yazabilmesiyle dikkat

çekmiştir. 302

Yazı sanatının gelişimine katkı sağlayan kişiler arasında Ebü’l-Hüseyin İshak el-

Berberî el-Muharrir ve çocukları zikredilmeye değerdir. Nedîm, Berberî’nin adını İshak

b. İbrahim b. Abdullah b. es-Sabbâh b. Bişr b. Süveyd b. el-Esved şeklinde uzunca

kaydetmiştir. Önce Temîmî daha sonra Sa‘dî diye anılmış olmasından mevâlîden olduğu

anlaşılan İshak, yazısının güzelliğiyle bilinen Bağdatlı kâtip Ebû İshak İbrahim b.

Müceşşir İbn Ma‘den ve onun kölelerinden Ebû İshak b. İbrahim en-Nims’den ders

296
Bağdâdî, el-Küttâb, 129; Nedîm, I, 20-21.
297
Tevhîdî, el-İmtâ‘, 63; a.mlf., İlmü’l-Kitâbe, 23.
298
Hatîb, Târîhu Bağdâd, VI, 463.
299
İbn Tayfûr, Bağdâd, 255.
300
İbn Abdürabbih, IV, 254-255.
301
Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 37-38.
302
Zehebî, Siyer, XV, 51-52.

375
almıştır. Hat sanatında çığır açan Vezir İbn Mukle’nin ise hocasıdır. Muktedir’e ve onun

çocuklarına ders verdiği de kaydedilen Berberî, Tuhfetü’l-Vâmık adıyla hat ve kitâbet

konusunda bir risale yazmıştır. Yaşadığı dönem itibariyle en güzel hatta sahip ve kitâbet

konusunda en bilgili kimseydi. Kardeşi Ebü’l-Hasan da ona yakın bir seviyede olup

aynı yolu takip etmiştir. İshak’ın oğlu Ebü’l-Kâsım İsmail, onun da oğlu Ebû

Muhammed Kâsım b. İsmail, aynı şekilde onun soyundan gelen Ebü’l-Abbas b. Ebû

İshak hat ve kitâbette zirve kişiler olarak anılmıştır. 303

Mukle ailesinin Abbâsî döneminde yazı sanatına katkıları, hat tarihi açısından

adeta bir dönüm noktası olarak kabul edilmiştir. Mukle lakaplı Ali b. Hasan b.

Abdullah, kullandığı hattı çocuklarına öğretmiştir. Oğullarından biri kâtiplikten

vezirliğe yükselmiş olan ve bu görevi üç kez uhdesinde taşıyan Ebû Ali Muhammed’in

(d. 272/886 - ö. 328/940) yazısının eşsiz olduğu belirtilmektedir. Yine diğer oğlu Ebû

Abdullah Hasan b. Ali de (d. 276/890 - ö. 338/949) bu konuda ismi anılmaya değerdir.

Sonraki dönemlerde Mukle’nin soyundan gelenler arasında yazı sanatında kendilerini

ispatlamaya çalışanlar her ne kadar olmuşsa da bu iki kardeşin seviyesine

yaklaşamamışlardır. 304 Muhammed İbn Mukle, kardeşi Hasan’la birlikte erken

dönemlerde yaygın biçimde kullanılan ve varlığını birkaç asır sürdüren kırık el yazısına

alternatif hale gelen orantılı yazıyı (el-hattu’l-mensûb) geliştirmiştir. Bu yazı türünün

herhangi bir örneği günümüze ulaşmamıştır. İbn Mukle kamış kalemin ucu kâğıda

değdirildiğinde meydana gelen eşkenar dörtgen şeklindeki noktadan hareketle harflerin

ebadını hesaplayan bir sistem geliştirmiştir. Alfabenin ilk harfi elifin yüksekliğini bu

noktaları esas alarak belirledikten sonra geriye kalan harflerin ebadını elife göre

ayarlamıştır. Bu yazı biçiminde elif dokuz nokta yüksekliğindeydi. Ebû Ali İbn Mukle

tevkî‘ ve rikâ‘, kardeşi Hasan ise neshî (nesih) yazıda uzmanlaşmıştır. İki kardeşin

303
Nedîm, I, 22.
304
Nedîm, I, 23-24. Ayrıca bk. Kalkaşendî, III, 18-19.

376
ortaya koyduğu usul ve kurallar aklâm-ı sittenin teşekkülünde önemli rol oynamış,

Büveyhî döneminin meşhur hattatlarından İbnü’l-Bevvâb’ın (ö. 413/1022) ünü yayılana

kadar kâtip ve hattatlar tarafından bu usul takip edilmiştir. Bazı hattatlar, İbn Mukle ve

kardeşinin hat sanatına getirdikleri esaslardan hareketle kendi üsluplarını

geliştirmişlerdir. 305 İbn Mukle’nin “Ben Perşembe günüyüm, Cumartesi günü kitâbette

benden daha iyidir.” dediği nakledilmiştir. 306 Öyle ki hat sanatının İbn Mukle’den sonra

da gelişmiş olması, bu sözü doğrulamaktadır.

Taşradaki kâtiplerden, yazılarının güzelliğiyle Bağdat’taki kâtiplerle yarışanlar

vardı. Bağdat’ın ileri gelen kâtiplerinin, Mısır’ın meşhur hattatları Tabtab el-Muharrir

ve İbn Abdükâne’den dolayı Mısırlıları kıskandıkları söylenir. 307

Kâtiplerden hat dersi verenler de olurdu. Örneğin Kadı Ebû Ali et-Tenûhî, çocuk

yaşta iken Basra’da babasına sıkça uğrayan Kâtip Muhammed b. Hasan el-Kummî’den

özel hat dersi almıştır. 308

Bizanslılar, Abbâsî halifelerinden gelen mektupların yazısının güzelliği

nedeniyle onları bir sanat eseri olarak değerlendirip önemli günlerde sergilemişlerdir.

Ahmed b. Ebû Hâlid el-Ahvel’in ve Süleyman b. Vehb’in yazdıkları mektuplar,

Arapçayı okuyamayan Bizanslılar tarafından yazının estetik açıdan göze hitap etmesi

nedeniyle bayram merasiminde sergilendiği nakledilir. 309 İbn Mukle’nin kaleminden

çıkmış bir mektubun Kostantiniyye’de bir kilisede muhafaza edildiği, belli başlı

mabetlerde bayram günlerinde sergilendiği kaydedilir. 310

305
Bloom, 108 (T. 149, 151); Özaydın, “İbn Mukle”, 212.
306
Seâlibî, et-Temsîl, 149.
307
Nahhâs, 277; Kalkaşendî, III, 18.
308
Tenûhî, Nişvâr, IV, 109; Yâkût, el-Üdebâ, VI, 2502.
309
Sûlî, Edebü’l-Küttâb, 36.
310
Seâlibî, Simârü’l-Kulûb, 210.

377
 Müslümanlar arasında yazının gelişimi ile türleri ve ünlü hattalar hakkında eser

yazan kâtiplere rastlanmaktadır. Resâil kâtipleriyle ünlü Sevâbe ailesine mensup Ebü’l-

Abbas Ahmed b. Muhammed b. Sevâbe (ö. 277/890-91) Risâle fi’l-Kitâbe ve’l-Hat

adında bir eser kaleme almıştır.311 Nedîm’in alıntılarından anlaşıldığı kadarıyla eserin

içeriği Araplar arasında yazının gelişimi, başlıca yazı türleri ve alt kolları, resmî

yazışmalarda kullanılan yazı türleri, güzel yazı yazmanın incelikleri ve ünlü hattatlar

gibi konuları içermektedir. 312 Ebü’r-Rebî‘ Muhammed b. Leys el-Hatîb’in Kitâbü’l-Hatt

ve’l-Kalem’inin ise yazı sanatı ve hattatlar hakkında bir eser olduğu kuvvetle

muhtemeldir. 313 Mu‘temid ve Mu‘tazıd döneminin önde gelen kâtiplerinden ve

Dîvânü’l-harâc reisliği yapmış olan İbn Ebü’l-Asbağ’ın el-Kalem ve Şerefü’l-Kitâbe ve

diğer bir kâtip Ebü’l-Abbas Ahmed İbn Ebü’s-Serh’in ise el-Kalem ve mâ Câ’e fîh adlı

kitaplarının olduğu kaydedilmektedir. 314 Yazısının güzelliğiyle anılan Ebû Abdullah

Muhammed Zencî’nin (ö. 324/936) Kitâbü’l-Küttâb ve’s-Sınâ‘a adlı bir eseri olduğu

belirtilmektedir. 315

4.10. Kütüphanelerin Oluşumu ve İdaresi

İslam tarihinin erken dönemleri için camilerde, halifelerin saraylarında ve

âlimlerin evlerinde kütüphanelerin olduğundan söz edilir. Aslında bunlar kapsamlı

müstakil bir kütüphane olmaktan ziyade birer şahsî kütüphane veya kitaplık hüviyeti

taşımaktaydı. Bununla birlikte İslam tarihinde ilk müstakil kütüphanenin, tercüme

faaliyetleri ve bilimsel araştırmaların da yapıldığı, Me’mûn tarafından halifeliğinin

311
Nedîm, I, 17 (dn. 1), 402.
312
Nedîm, I, 17-20.
313
Nedîm, I, 375.
314
Nedîm, I, 395.
315
Nedîm, I, 407.

378
sonlarına doğru Bağdat’ta kurulan veya geliştirilen Beytü’l-Hikme olduğu kabul

edilir. 316

Beytü’l-Hikme’nin idaresiyle ilgili olarak adı zikredilenlerin kâtip olması dikkat

çekidir. Bu isimlerin başında Sehl b. Hârûn gelmektedir. Nedîm, Sehl için sâhibü

beyti’l-hikme ve sâhibü hizâneti’l-hikme leh [li’l-Me’mûn], diğer bir kâtip Saîd b.

Hüreym’den ise Beytü’l-Hikme’de Sehl’in yardımcısı (şerîk) olarak bahsetmiştir.317

Farsçadan Arapçaya tercümeler yapan, Me’mûn tarafından Bizans’tan ilmî ve felsefi

kitaplar getirmek üzere gönderilen heyetin içinde yer alan Selm adlı kâtip için de sâhibü

Beyti’l-Hikme ifadesi kullanılmıştır.318

Beytü’l-Hikme’deki başlıca faaliyetlerden biri olan tercümelerde de kâtipler

istinsah işini üstlenmişlerdir. Örneğin Huneyn b. İshak’ın tercüme ettiği eserleri kâtibi

el-Ezrak istinsah ederdi. Huneyn’in tercümelerinden el-Ezrak hattıyla olanları gören İbn

Ebû Usaybia, mütercimin kitabın ağırlığınca para almasından dolayı eserleri iri kûfî

harflerle kalın kâğıtlara yazdığını belirtir. 319

Fars asıllı verrâk Allân eş-Şuûbî’nin önceleri Hârûnürreşîd, Bermekîler ve

Me’mûn için Beytü’l-Hikme’de kitap istinsah ettiği kaydedilmektedir. 320 Beytü’l-

Hikme’nin Me’mûn döneminin sonlarında müstakil hale geldiği hatırlanacak olursa,

bunun öncesinde halife ve devlet adamlarının talepleri doğrultusunda kitap istinsah

ettiği düşünülebilir. Kâtip-vezir Ahmed b. Ebû Hâlid’in tavsiyeye binaen Allân’ı kâtip

edinmek amacıyla konağında ikamet etmesi için davet etmiştir. Allân’ın özel kâtiplik

için mi yoksa kitap istinsahı için mi görevlendirildiği açık olmamakla birlikte, bu işi

vezirin konağında sürdürdüğü ve ücret karşılığında yaptığı anlaşılmaktadır. Rivayete

316
Demirci, Beytü’l-Hikme, 27-63.
317
el-Fihrist, I, 25, 373, 374.
318
Nedîm, I, 374; II, 142.
319
İbn Ebû Usaybia, 260, 270.
320
Nedîm, I, 326.

379
göre bir gün Ahmed b. Ebû Hâlid içeri girdiğinde herkes ayağa kalktığı halde Allân’ın

yerinden kıpırdamaması karşısında onun edepten nasibini almamış biri olduğunu

meclistekilere söyler. Allân ise edebin ancak kendisinden öğrenildiğini, ücret

karşılığında yazmak için çağrıldığını ve kimseye bir minnet borcunun bulunmadığını

söyleyerek tepkisini dile getirir ve bir daha Allah’ın hiçbir kulunun evinde bir harf dahi

yazmamaya yemin eder. 321 Bununla birlikte Allân’ın Bağdat’ta Bâbü’ş-Şâm civarında

kitap istinsah edip sattığı bir dükkânının olduğu bildirilmektedir. 322

İlim ve edep meclisleri tertip eden halifeler, bu ortamda neşet etmiş fikirlerin ve

görüşlerin kaydedilmesine ayrı bir önem atfederlerdi. Buna örnek olarak şöyle bir olay

nakledilir: Me’mûn, Kûfeliler ile Basralılar arasında öteden beri var olan övünme

yarışını saray meclisinde bizzat dinlemek ister. Mecliste birkaç kişi ilkin söz alır; ancak

Me’mûn bu konuda söylenecek çok şey olduğunu belirterek her iki tarafın sırasıyla söz

alıp deliller sunmalarını ve tartışmanın bu surette devam etmesini sağlar. Ayrıca

söylenenlerin tamamını muhafaza eden bir kâtip (kâtib ḥafîẓ) tarafından yazılmasını

uygun görür. Konuşmalar harfiyen kaydedilir. En sonunda Me’mûn söz alır ve

kütüphanesinin müdürünü (sâhibu beyti hikmetihî) çağırarak hazırlanan bu kitabın özel

kitapları arasına konulmasını söyler. 323

Edebü’l-kâtib türü eserler bağlamında yukarıda bahsi geçen Ebû Yüsr İbrahim

eş-Şeybânî, Bağdat’taki Beytü’l-Hikme’nin bir benzerinin Ağlebîler’in başkenti

Kayrevan’da kurulmasına öncülük etmiştir. Bağdat’ta yetişmiş olan Şeybânî, Ağlebî

hükümdarı III. Ziyâdetullah’ın (salt. 290-296/903-909) zengin bir kütüphane ve ilim

merkezi kurmaya ikna etmiştir. 324

321
Cehşiyârî, 479; Yâkût, el-Üdebâ, IV, 1631-1632.
322
Yâkût, el-Üdebâ, IV, 1631.
323
İbnü’l-Fakîh, 240-259.
324
İbnü’l-Ebbâr, Tekmile, I, 293-294; Demirci, Beytü’l-Hikme, 219.

380
 SONUÇ

Modern dönem öncesi toplumlarda kâtiplik, devlet yapısının yürürlükte olduğu

her yerde idarî, malî, askerî ve adlî düzenlemeler için vazgeçilmez bir meslek olmuştur.

İslamiyet’in ortaya çıktığı dönemde Bizans ve Sâsânîler’in hâkim olduğu bölgelerde

kâtipler, bir zümre olarak toplumda görünür durumdaydılar. İslam tarihinin ilk

dönemlerinde izine rastlanan kâtiplik, zamanla müstakil bir meslek haline gelmiştir. Hz.

Muhammed döneminde vahiy kâtipliği yapanlarla resmî yazışmalar, hukukî işlemler ve

malî kayıtlar gibi işlerde kâtiplik yapanları birbirinden ayırmak güçtür. Dört halife

döneminde İslam devletinin sınırlarının mamur bölgeleri içine alacak şekilde hızla

genişlemesi ve yeni şehirlerin kurulması, kayıt tutma geleneğinin öneminin fark

edilmesini sağlamıştır. Bu konuda devamlılık esasına göre kâtip tayin edilmeye

başlanmıştır.

Temellerini Hz. Ömer’in attığı divanların Emevîler döneminde -kurumsallaşma

faaliyetlerine bağlı olarak- sayısı artmış ve görev alanları belirgin hale gelmiştir. Yine

bu dönemde mahkemeye intikal eden davaların artmasını neticesinde kadılar, kâtip

çalıştırmak durumunda kalmıştır. Emevîler döneminin sonlarına doğru kâtipler bir

zümre haline gelmiş, ayrıca kâtipliğin nasıl yapılacağı konusunda birtakım kural ve

kaideler belirlenmiştir. Emevîler yıkılınca kabiliyetli kâtipler çok geçmeden yeni

kurulan Abbâsî Devleti’nin hizmetine girmiştir. Abbâsîler döneminde şekillenmeye

devam eden toplumsal tabakalaşma içinde kâtipler, genellikle orta sınıfta yer

almışlardır.

Abbâsî devlet teşkilatı ve bürokrasisi, büyük oranda Emevîler döneminin bir

devamı niteliğindedir. Bununla birlikte Abbâsîler dönemi, kâtiplikte uzmanlaşmanın

görüldüğü, vezirlik müessesesinin ve yeni divanların kurulduğu, adlî teşkilatın

kâdılkudâtlık makamı tarafından idare edilmeye başlandığı bir zaman dilimine tekabül

eder. Abbâsîler’in kuruluş döneminde kâtipler, kendilerinin halife ve devlet için

vazgeçilmez olduğunu her fırsatta hissettirmeye çalışmışlardır. Öte yandan sahip

oldukları yetenek ve tecrübeyi yakın çevrelerine aktararak kâtiplik mesleğinin belli

ailelerin elinde olmasını sağlamışlardır. Kimi ailelerin isimleri bürokraside yüzyılı

aşacak biçimde duyulmaya devam ederken kimilerininse nüfuzu ise hızla bir yükselişle

çabuk son bulmuştur. Bazı ailelerin siyasî hayata yön vermeye çalışmaları, halife ile

aralarında bir otorite kavgası yaşanmasına neden olmuştur. Halife tarafından siyasî

hayatta etkin bazı bürokrat ailelerin gücünün kırılması, çoğu kez kâtiplere yönelik bir

tasfiye hareketine de dönüşmüştür.

Hırslı kâtipler divanlarda üst konumlara yükselme, divan reisliği, valilik, vezirlik

ve hâciblik gibi makamlara gelme yolunda rakipleriyle bir mücadele içine girme

durumunda kalmışlardır. Bu rekabet ve mücadele da ortamı kâtiplerin belli güç

merkezlerine yakınlaşmasına veya cephe almasına neden oldu.

Kâtipler idarî ve siyasî hayatta etkin oldukları gibi kültürel hayatın

şekillenmesinde de belirleyici olmuştur. Abbâsî kâtiplerinin farklı dinî ve etnik

kökenlere sahip olmaları, bir tür kültürel zenginliğin oluşmasını sağlamıştır. Kadim

medeniyetlerin miras ve geleneklerinin İslam dünyasına aktarılmasına kâtipler de

öncülük etmiştir. Özellikle Sâsânî devlet geleneğinin ve Fars ahlak anlayışının İslam

toplumuna etkisi bağlamında kâtiplerin rolü yadsınamayacak kadar belirgindir.

Emevî ve Abbâsî dönemlerinde dinî ve mezhebî kimlikler devlet nezdinde

dikkate alınan bir durumdur. Gayrimüslim olup da zimmî hukuku çerçevesinde mevcut

dinlerinde kalan çok sayıda kâtip olduğu gibi farklı nedenlerle İslam’ı kabul edenler de

olmuştur. Bu nedenler arasında üst makamlara gelebilme düşüncesi bulunmaktadır.

Emevî ve Abbâsî dönemlerinde din değiştirme hadisesi açısından kâtipler, dikkate değer

bir vakıa olarak görünmektedir. Beri tarafta Müslüman kâtiplerin mezhebî

eğilimlerinde, devletin din politikaları da etkisini göstermiştir.

382
 Temel vazifeleri devlete ait yazışmaları kaleme almak ve malî kayıtları tutmak

olan kâtipler; dil, edebiyat, tarih, coğrafya, iktisat ve siyaset gibi beşerî bilimlerde kayda

değer eserler ortaya koydular. Genel kültür sahibi olmak amacıyla hemen her alana

temel düzeyde ilgi duydular. Nispeten matematik ve doğa bilimleri sahalarında eser telif

ettiler.

İslam tarihinde bilgiyi uhdesinde taşıyan ve temsil eden topluluğun âlimler,

edipler ve filozoflar şeklinde ayrışmaya başladığı dönem, Abbâsîler’in ilk iki asrına

rastlamaktadır. Bu bağlamda kâtipler çoğunlukla edipler zümresi içinde kendine yer

bulmuştur. Dolayısıyla kâtipler daha çok edep ilimleri ile temayüz etmiş, dinî ilimlerde

ise zayıf kalmışlardır. Devlet yönetimi ve bilginin/ilimlerin hiyerarşisi gibi konularda

âlimlerle rekabet halinde oldukları ve yer yer otorite yarışı içine girdikleri

görülmektedir.

İslam medeniyetinin bazı kurumlarının şekillenmesinde kâtiplerin önemli bir

rolü bulunmaktadır. Divan, vezirlik ve hâciblik gibi kurumların ortaya çıkmasında

kâtiplerin doğrudan etkisi vardır. İktisat ve siyasetle ilgili yazdıkları eserlerde teorik bir

yaklaşım sergilemek yerine uygulamaya dönük raporlar sundukları görülmektedir.

Dolayısıyla dönemin siyasî ve iktisadî hayatına yön vermede kâtipler ön sıralarda

olmuştur.

Kâtipler ilim ve sanat alanlarında ortaya koydukları ürünlerle de İslam

medeniyetinin gelişimine katkıda bulunmuşlardır. Sözlü kültürün, gücünü önemli

oranda yazı kültürüne bırakmasında kâtipler başat rol oynamışlardır. Temelde kâtiplerin

meslekî yeterlilik kazanmaları için hazırlanmış olan edebü’l-kâtib eserleri, zamanla eli

kalem tutan herkese hitap etmeye başlamıştır. Kâtipler belagat ve nesir alanında öncü

kabul edilmiştir. Bununla birlikte şiirle ilgilenmişler ve aralarında şair olarak ünlenenler

olmuştur.

383
 Kâtiplerin faal olduğu başlıca alanlardan biri de tarihtir. Farklı milletlere mensup

olmalarının da etkisiyle katiplerin bütün insanlığı içine alacak bir şekilde dünya tarihi

yazımına yöneldikleri söylenebilir. Bununla birlikte Fars kökenli bazı kâtipler, kendi

milletlerine dair eserleri tercüme edip öne çıkarmıştır. Bu çaba, bazı siyasetnâmelerde

kimi Fars hükümdarlarının bilge ve adil örnek şahsiyetler olarak takdim edilmesini

sağlamıştır. Tarih yazımı bağlamında dikkat çeken diğer bir husus, kâtiplerin siyasî

tarihe ağırlık vermeleridir. Kâtiplerin saray çevresine ve devlet adamlarına yakın

olmaları, siyasî hadiseleri ayrıntılı bir şekilde kaydetmelerini mümkün kılmıştır.

Kâtiplerin Abbâsî tarihiyle alakalı rivayetleri ve yazdıkları eserlerin, muhaddis ve

fakihlerden müteşekkil âlimler zümresine ait bu konudaki eserlerle mukayese

edildiğinde daha yoğun ve ileri düzeyde olduğu görülmektedir. Siyasî tarihle ilgili

olarak gündeme gelen resmî tarih yazımında da bazı kâtiplerin yer alabilmiştir.

Biyografi yazımında âlimlerin gerisinde kalan kâtipler, bu konuda kendi zümrelerini

öne çıkartacak biçimde vezirler ve kâtipler tarihine ağırlıklı olarak yönelmiştir.

Kâtiplerin coğrafî eser yazımında da önemli katkıları olmuştur. Nitekim devletin idarî,

malî ve askerî amaçlarla kullandığı coğrafî bilgileri, eserlerine aktarıp konuya ilgi duyan

herkesin istifadesine sunmuşlardır.

Emevîler döneminde başlayan ve Abbâsîler zamanında yoğunlaşan çeviri

hareketinde kâtipler de yer almıştır. Kâtipler çeşitli alanlara ve farklı dillere ait eserler

çevirmişlerdir. Bu eserlerin çoğunlukla Farsça edebiyat ve tarih kitapları olması dikkat

çekicidir.

İslam tarihinde Emevî döneminde şekillenen kâtiplik mesleği, Abbâsî dönemiyle

varlığını gelişerek sürdürmüştür. Kâtiplik mesleğinin Abbâsî Devlet’inde aldığı şekil,

onun çağdaşı ve ardılı olan devletleri de önemli ölçüde etkilemiştir. İslam medeniyetinin

evrelerini, sürekliliğini ve kapsayıcılığını daha yakından görebilme noktasında kâtipler

tarihi iyi bir örnek olabilir. Çalışmamız Abbâsîler’in ilk iki asrıyla sınırlı tutulduğu için

384
diğer İslam devletlerindeki kâtiplerin durumuyla ilgili derinlemesine bir mukayese

yapılamamıştır. Binaenaleyh diğer İslam devletleri çerçevesinde kâtipleri ele alacak

yeni çalışmalar, mukayeseli yaklaşımları daha kolay ve mümkün kılacaktır. İslam

medeniyetinde kâtiplik, kurumsal açıdan incelendiğinde Selçuklu döneminde ihdas

edilip yaygınlaşan medreselerle birlikte kâtiplerin yetişme biçiminde yeni bir aşamaya

geçildiği görülecektir. Âlim-edip ayrışmasını büyük ölçüde ortadan kaldıran

medreselerin kâtipler sınıfı üzerindeki etkisi, başlı başına bir inceleme konusudur.

Konuyla alakalı yapılacak dikey ve yatay mukayeseli araştırmalar, İslam kültür ve

medeniyetinin daha iyi anlaşılmasını ve sürekliliğin daha iyi takip edilmesini

sağlayacaktır. Diğer taraftan kâtipler bağlamında İslam medeniyetinin diğer

medeniyetlerle etkileşimi bir merak konusu olarak önümüzde durmaktadır.

Çalışmamız, konu itibariyle geniş ve zengin olduğu, ayrıca iki asır gibi uzun bir

dönemi kapsadığı için üzerinde dikkatli ve ayrıntılı bir şekilde durulması gereken bazı

konular hakkıyla ele alınamamış veya yüzeysel bir şekilde işlenmiştir. Dolayısıyla

kâtiplerin çalıştığı ayrı birimler olan idarî, askerî ve malî divanlar ile adlî kurumlar

üzerinden daha ayrıntılı müstakil çalışmalar yapılabilir. Bu yeni çalışmalar için yeterli

tarih malzemesinin bulunduğunu, ayrıca konunun çok boyutlu ve renkli olduğunu

söyleyebiliriz.

Son yıllarda bazı meşhur kâtipler hakkında kayda değer müstakil çalışmaların

arttığı gözlenmektedir. Bu çalışmalar söz konusu kâtiplerin farklı bir bağlamda yeniden

ele alınmasına engel teşkil etmemektedir. Bunun yanı sıra kâtipler ve onlarla irtibatlı

kimselerin çoklu biyografi çalışma yöntemiyle incelenmesi, ilgili dönemin siyasî,

kültürel ve entelektüel tarihinin aydınlatılmasına yardımcı olacaktır. Bu durum, Abbâsî

bürokrasisinde etkin aileler üzerine yapılacak araştırmalar için de geçerlidir.

Şair, kâtip, nedim, müneccim ve tabip gibi çok farklı özelliklere sahip kişilerden

oluşan edipler zümresine yönelik son dönemlerde artan ilgiye rağmen ülkemizde henüz

385
bu konuyla ilgili kapsamlı bir çalışmaya rastlanmamaktadır. Seçkinler zümresinin bir

parçası olan ediplerin etraflıca incelendiğinde İslam tarihi araştırmalarında ihmal

edilmiş olan alt tabakadaki insanların tarihi de kısmen gün yüzüne çıkacaktır.

Bu çalışma vesilesiyle Abbâsî tarihi bağlamında devlet bütçesi, yazışmaların

tarihi, diplomasi, saray teşkilatı, hâciblik ve resmî tarih yazımı gibi konuların ülkemiz

açısından araştırılmayı beklediğini söyleyebiliriz.

386
 KAYNAKÇA

Abbas, İhsan, Abdülhamîd b. Yahyâ el-Kâtib ve mâ Tebakkâ min Resâilihî ve Resâili

Sâlim Ebi’l-Alâ’, Amman: Dâru’ş-Şurûk, 1988.

Abbâsî, Ebû Muhammed Hasan b. Abdullah (ö. 710/1310), Âsârü’l-Üvel fî Tertîbi’d-

Düvel, thk. Abdurrahman Umeyre, Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1409/1989.

Abbott, Nabia, Two Queens of Baghdad: Mother and Wife of Hārūn al-Rashīd,

Chicago: University of Chicago Press, 1946 (T. Hayzuran ile Zübeyde: Bağdat’ın

İki Kraliçesi, çev. Suat Kaya, Ankara: Yurt Kitap-Yayın, 1999).

Abdülfettâh, Safâ Hâfız, Nüzumü’l-Hukm fi’d-Devleti’l-Abbâsiyye min Evâili’l-

Karni’s-Sâlis el-Hicrî ilâ Duhûli Benî Büveyh Bağdâd, Kahire: Dârü’s-Sekâfe,

1986.

Âbî, Ebû Sa‘d Mansûr b. Hüseyin (ö. 421/1030), Nesrü’d-Dürr, I-VII, thk. Hâlid

Abdülğanî Mahfûz, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2004.

Ağırakça, Ahmet, Abbasi Devletinde Türk Kumandanlar, İstanbul: Akdem Yayınları,

2015.

Ahbâru’d-Devleti’l-Abbâsiyye (müellifi meçhul, III/IX. yüzyıl), thk. Abdülazîz ed-Dûrî

– Abdülcebbâr el-Muttalibî, Beyrut: Dâru’t-Talî‘a, 1997.

Ahbâru’l-Berâmike (müellifi meçhul, IV/X. yüzyıl), nşr. Celîl el-Atiyye, Beyrut:

Dârü’t-Talî‘a, 1427/2006.

Ahsan, Muhammad Manazir, Social Life under The Abbasids, London: Longman, 1979.

Akyüz, Vecdi, İslâm Hukuku’nda Yüksek Yargı ve Denetim: Divan-ı Mezâlim,

İstanbul: MÜİFAV Yayınları, 1995.

Ali, Salih Ahmed, el-Mensûcât ve’l-Elbisetü’l-Arabiyye fi’l-Uhûdi’l-İslâmiyyeti’l-Ûlâ,

Beyrut: Şerîketü’l-Matbûât li’t-Tevzî‘ ve’n-Neşr, 2003.

----------, el-İdâre fî Uhûdi’l-İslâmiyyeti’l-Ûlâ, Beyrut: Şerîketü’l-Matbûât li’t-Tevzî‘

ve’n-Neşr, 2014.
Aliev, Saleh Muhammedoğlu, “İbn Fadlân”, DİA, 1999, XIX, 477-479.

Anthony, Sean – Gordon, Matthew S., “Ibn Wāḍiḥ al-Yaʿqūbī: A Biographical Sketch”,

The Works of Ibn Wāḍiḥ al-Yaʿqūbī, ed. Matthew S. Gordon v.dğr., Leiden: Brill,

2018, I, 9-22.

Arîb b. Sâ‘d el-Kurtubî (ö. 369/979-80), Sılatü Târîhi’t-Taberî (h. 291-320), thk.

Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim, Lübnan: Dâru Süveydân, ts. (Târîhu’t-Taberî

içinde, XI, 11-184)

Arslantaş, Nuh, İslâm Toplumunda Yahudiler: Abbâsî ve Fâtımî Dönemi Yahudilerinde

Hukukî, Dinî ve Sosyal Hayat, İstanbul: İz Yayıncılık, 2008.

----------, İslâm Dünyasında İktisadî ve İlmî Hayatta Yahudiler: Abbâsî ve Fâtımîler

Dönemi, İstanbul: MÜİFAV Yayınları, 2009.

Ashtor, Eliyahu, A Social and Economic History of Near East in The Middle Ages,

London: Collins, 1976.

Askerî, Ebû Hilâl Hasan b. Abdullah (ö. 400/1009’dan sonra), el-Evâil, thk. Muhammed

S. el-Vekîl, Kahire: Dârü’l-Beşîr, 1408/1987.

----------, Dîvânü’l-Meânî, I-II, thk. Ahmed H. Besec, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye,

1414/1994.

Atar, Fahreddin, İslâm Adliye Teşkilatı: Ortaya Çıkışı ve İşleyişi, Ankara: Diyanet İşleri

Başkanlığı Yayınları, 1991.

----------, “Şürût ve Sicillât”, DİA, 2010, XXXIX, 270-273.

Avcı, Casim, İslâm Bizans İlişkileri, İstanbul: Klasik Yayınları, 2003.

Avvâd, Korkis, ez-Zehâiru’ş-Şarkiyye, I-VII, haz. Celîl el-Atiyye, Beyrut: Dârü’l-

Ğarbi’l-İslâmî, 1999.

Avvâd, Mîhâîl, “el-‘Utletü’l-Usbû‘iyye fi’d-Devleti’l-Abbâsiyye”, Mecelletü’l-

Mecma‘u’l-İlmiyyi’l-Arabî, 18/1-2 (Dımaşk 1943), s. 52-58.

Aykaç, Mehmet, Abbâsî Devleti’nin İlk Dönemi İdarî Teşkilatında Dîvânlar (132-

232/750-847), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997.

388
Aykon, Necati, Devlet İçinde Devlet Bermekîler, Ankara: ÖKM Yayınları, 2018.

A‘zamî, Muhammed Mustafa, Küttâbü’n-Nebî Sallalâhu Aleyhi ve Sellem, Beyrut: el-

Mektebetü’l-İslâmî, 1398/1978 (T. Hz. Peygamber’in Kâtipleri, çev. Durak

Pusmaz, İstanbul: İnkılâb Yayınları, 2017).

Bağdâdî, Ebû Mûsâ Abdullah b. Abdülazîz (ö. 256/869’dan sonra), Kitâbü’l-Küttâb ve

Sıfatü’d-Devât ve’l-Kalem ve Tasrîfuhâ, nşr. Dominique Sourdel, Bulletin

d’Etudes Orientales içinde, XIV (Dımaşk 1952-54), s. 128-153.

Batalyevsî, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed (ö. 521/1127), el-İktidâb fî Şerhi

Edebi’l-Küttâb, I-III, thk. Mustafa es-Sakkâ – Hamîd Abdülmecîd, Kahire:

Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1996.

ha-Bavli, Natan (IV/X. yüzyılın ikinci yarısı), Seder ‘Olam Zuta: Dünyanın Kısa Tarihi,

der. ve çev. Nuh Arslantaş, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.

Bel‘amî, Ebû Ali Emîrek b. Muhammed (382/992’de hayatta), Tarih-i Taberî

Tercemesi, I-III, haz. Mehmed Eminoğlu, Konya-İstanbul, 1973-1979.

Belâzürî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ (ö. 279/892), Ensâbü’l-Eşrâf, I-XIII, thk.

Süheyl Zekkâr – Riyâd Ziriklî, Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1417/1996.

----------, Fütûhu’l-Büldân, thk. Abdullah E. et-Tabbâ‘ – Ömer E. et-Tabbâ‘, Beyrut:

Müessesetü’l-Meârif, 1407/1987 (T. çev. Mustafa Fayda, Ankara 2002).

Belevî, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed (IV/X. yüzyıl), Sîretu Ahmed b.

Tûlûn, thk. Muhammed Kürd Ali, Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, ts.

Benî Selâme, Cemil Mahmud, el-Ucûr ve’r-Revâtib fi’l-Irâk fi’l-Asri’l-Abbâsî (132-

334/749-945), el-Câmiatü’l-Ürdüniyye, Amman 1997 (yüksek lisans tezi).

Berkel, Maaike van, Accountants and Men of Letters: Status and Position of Civil

Servants in Early Tenth Century Baghdad, Amsterdam: University of Amsterdam,

2003.

389
Beyhakî, İbrahim b. Muhammed (ö. 320/932’den sonra), el-Mehâsin ve’l-Mesâvî, nşr.

Adnan Ali, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/1999.

Bîrûnî, Ebü’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed (ö. 453/1061), el-Âsârü’l-Bâkiye ani’l-

Kurûni’l-Hâliye, thk. Pervîz Ezkâî, Tahran: Mirâs-i Mektûb, 1380 hş.
----------, Tahkîk mâ li’l-Hind, Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Usmâniyye, 1958.
Blanck, Horst, Antikçağda Kitap, çev. Zehra A. Yılmazer, Ankara: Dost Kitabevi, 2000.

Bloom, Jonathan M., Paper Before Print: The History and Impact of Paper in The

Islamic World, New Haven-London: Yale University Press, 2001 (T. Kâğıda

İşlenen Uygarlık: Kâğıdın Tarihi ve İslam Dünyasına Etkisi, çev. Zülal Kılıç,

İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003).

Bozkurt, Nahide, Oluşum Sürecinde Abbâsî İhtilali, Ankara: Ankara Okulu Yayınları,

2000.

----------, Mu’tezile’nin Altın Çağı: Me’mun Dönemi, Ankara: Ankara Okulu Yayınları,

2002.

----------, Abbâsîler, İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.

----------, Müslüman Tarihçilerin Dünya Tarihi Tasarımları, Ankara: Ankara Okulu

Yayınları, 2020.

Bozkurt, Nebi, “Kozak”, DİA, 2002, XXVI, 232-234.

----------, “Tırâz”, DİA, 2012, XLI, 112.

Bryce, Trevor, Hitit Dünyasında Yaşam ve Toplum, çev. Müfit Günay, Ankara: Dost

Kitabevi, 2003.

Bûnisî, Ebû İshak İbrahim b. Ali el-Fihrî (ö. 651/1253-54), Kenzü’l-Küttâb ve

Muntehabü’l-Âdâb (es-Sifrü’l-Evvel mine’n-Nushati’l-Kübrâ), thk. ve dirâse

Hayât Kâre, Abudabi: el-Mecmau’s-Sekâfî, 2004.

Bûzcânî, Ebü’l-Vefâ Muhammed b. Muhammed (ö. 388/998), Kitâb fî mâ Yehtâcü

ileyhi’l-Küttâb ve’l-Ummâl ve Ğayrihim min İlmi’l-Hisâb, nşr. Ahmed Selîm

Saîdân, Amman 1971 (Târîhu İlmi’l-Hisâbi’l-Arabî içinde s. 64-367).

390
Büyükkara, Mehmet Ali, Ehl-i Beyt ve Ehl-i Devlet: Musa Kâzım Şiîliği ve Abbasiler,

İstanbul: MÜİFAV Yayınları, 2010.

Câbirî, Muhammed Âbid, Arap Ahlaki Aklı, çev. Muhammet Çelik, İstanbul: Mana

Yayınları, 2016.

Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr (ö. 255/869), el-Beyân ve’t-Tebyîn, I-IV, thk.

Abdüsselâm M. Hârûn, Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1418/1998.

----------, Kitâbü’l-Hayevân, I-VIII, thk. Abdüsselâm M. Hârûn, Kahire: Mektebetü’l-

Bâbî, 1384/1965.

----------, el-Buhalâ, thk. Taha el-Hâcirî, Kahire: Dârü’l-Meârif, 1981.

----------, el-Mehâsin ve’l-Ezdâd, thk. eş-Şeyh Muhammed Süveyd, Beyrut: Dâru

İhyâi’l-Ulûm, 1412/1991.

----------, “Kitâbü’l-Kıyân”, Resâil, thk. Abdüsselâm M. Hârûn, Kahire: Mektebetü’l-

Hâncî, 1384/1964, II, 139-182.

----------, “Zemmü Ahlâki’l-Küttâb”, Resâil, thk. Abdüsselâm M. Hârûn, Kahire:

Mektebetü’l-Hâncî, 1384/1964, II, 183-209.

----------, “Kitâbü’l-Biğâl”, Resâil, thk. Abdüsselâm M. Hârûn, Kahire: Mektebetü’l-

Hâncî, 1384/1964, II, 211-377.

----------, “el-Cidd ve’l-Hezl”, Resâil, thk. Abdüsselâm M. Hârûn, Kahire: Mektebetü’l-

Hâncî, 1384/1964, II, 231-278.

----------, thk. Abdüsselâm M. Hârûn, Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1384/1964, III, 303-

351.

Can, Mesut, Abbâsî Siyaset Geleneğinde Sâsânî-Fars Tesiri: Fazl b. Sehl Örneği,

Konya: Çizgi Kitabevi, 2016.

----------, “Erken Abbâsî Dönemi Vezirlerinden Fazl b. Rebîʿin Hayatı ve Siyasi

Mücadelesi”, İSTEM, 17/33 (2019), s. 21-37.

391
Ced‘an, Fehmî, el-Mihne: Bahs fî Cedeliyyeti’d-Dînî ve’s-Siyâsî fi’l-İslâm, Amman:

Dârü’ş-Şürûk, 1989.

Cehşiyârî, Ebû Abdullah Muhammed b. ‘Abdûs (ö. 331/942-43), Kitâbü’l-Vüzerâ ve’l-

Küttâb, thk. İbrahim Salih, Abudabi: el-Mecmau’s-Sekâfî, 1430/2009.

Cevâd Ali, el-Mufassal fî Târîhi’l-Arab kable’l-İslâm, I-X, Bağdat, 1413/1993.

Cevâlîkî, Ebû Mansûr Mevhûb b. Ahmed (ö. 540/1145), Şerhu Edebi’l-Kâtib, thk.

Tayyibe H. Bûdî, Kuveyt: Câmiatü’l-Kuveyt, 1995.

Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd (ö. 400/1009), es-Sıhah: Tâcü’l-Luga ve Sıhahi’l-

Arabiyye, I-VI, thk. Ahmed A. Attâr, Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 1399/1979.

Chokr, Melhem, İslâm’ın Hicrî İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar, çev. Ayşe Meral,

İstanbul: Anka Yayınları, 2002.

Cubûrî, Yahyâ Vehîb, el-Hat ve’l-Kitâbe fi’l-Hadâreti’l-Arabiyye, Beyrut: Dârü’l-

Garbi’l-İslâmî, 1994.

Çakan, Barış, Emeviler Döneminde Gayrimüslim İstihdamı, Osmangazi Üniversitesi

S.B.E., Eskişehir 2019 (yüksek lisans tezi).

Çakır, Muhammed Faruk, “Abbasi Devlet Ricâline Ait Örnekler Bağlamında Klasik

Arap Edebiyatının İlk Yazılı Edebi Türlerinden Tevkîât”, Amasya İlahiyat

Dergisi, 11 (2018), 493-527.

Çetin, Nihad M., “Arap (Yazı)”, DİA, 1991, III, 276-309.

Dalkılıç, Mehmet, Horasan’da İktidar Mücadeleleri (M. 705-796), Erciyes Üniversitesi

S.B.E., Kayseri 2009 (doktora tezi).

Demirci, Mustafa, Beytü’l-Hikme: Kuruluşu, İşleyişi ve Etkileri. İstanbul: İnsan

Yayınları, 1996.

----------, İslâm’ın İlk Üç Asrında Toprak Sistemi, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2003.

----------, Siyah Öfke: Ortaçağ İslâm Dünyasında Zenci Kölelerin İsyanı (869-883),

Konya: Çizgi Kitabevi, 2005.

392
----------, “Abdullah İbnü’l-Mukaffâ’nın ‘Risâletü’s-Sahabe’ Adlı Risâlesi: Takdim ve

Tercüme”, İSTEM, VI/12 (2008), s. 217-240.

----------, “Abbâsîler’de Reforumcu Bir Bürokrat: Ahmed İbnü’l-Müdebbir’in Toprak ve

Vergi Reformları”, İkinci İktisat Tarihi Kongresi (Elazığ 24-25 Haziran 2010),

Elazığ: Fırat Üniversitesi İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi, 2013, II, 547-566.

Derman, M. Uğur, “Divit”, DİA, 1994, IX, 450-451.

----------, “Kalem”, DİA, 2001, XXIV, 246-247.

Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd (ö. 282/895), el-Ahbâru’t-Tıvâl, thk. ‘İsâm

Muhammed el-Hâc Ali, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.

Doğan, Nagihan, Dinin İktidarı İktidarın Dini: Hilafet, Siyaset ve İslam (750-833),

İstanbul: İletişim Yayınları, 2021.

Dudley, Leonard M., Kalem ve Kılıç, çev. Müfit Günay, Ankara: Dost Kitabevi, 1997.

Dûrî, Abdülazîz, en-Nüzumü’l-İslâmiyye, Beyrut: Merkezü Dirâsâti’l-Vahdeti’l-

Arabiyye, 2008.

----------, Mukaddime fi’t-Târîhi’l-İktisâdiyyi’l-Arabî, Beyrut: Merkezü Dirâsâti’l-

Vahdeti’l-Arabiyye, 2007.

----------, Târîhu’l-Irâki’l-İktisâdi fi’l-Karni’r-Râbi‘i’l-Hicrî, Beyrut: Merkezü

Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye, 1995.

----------, “Divan”, DİA, 1994, IX, 377-381

Durmuş, İsmail, “Âmidî, Hasan b. Bişr”, DİA, 1991, III, 55-56.

----------, “İbnü’l-Mukaffa‘”, DİA, 2000, XXI, 130-134

Duygu, Zafer, Süryanî Tarih Yazıcılığında Geç Antikçağ: Hıristiyanlık, İslam, Siyasî

Tarih, Ankara: Divan Kitap, 2016.

Dündar, Abdulhamit, 4/10. Yüzyılda Bağdat (Topografya, Toplumsal Yapı, Gündelik

Hayat), Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi S.B.Ü., Bilecik 2019 (doktora tezi).

393
Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ahmed b. Abdullah (ö. 430/1038), Târîhu İsbahân, I-II, thk.

Seyyid Kisrevî Hasan, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.

Ebû Safiyye, Câsir b. Halil, Berdiyyâtu Kurre b. Şerîk el-Absî, Riyad: Merkezü’l-Melik

Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1425/2004.

Ebû Yûsuf, Ya‘kûb b. İbrahim (ö. 182/798), Kitâbü’l-Harâc, Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife,

1399/1979.

Erkoçoğlu, Fatih, Emevî Devleti’nin Dönüm Noktası: Abdülmelik b. Mervân (65-

86/685-705), Ankara: TDV Yayınları, 2011.

Eskin, Ümit, Abbâsîlerde Valilik Kurumu (132-232/750-847), İstanbul Üniversitesi

S.B.E., İstanbul 2021 (doktora tezi).

Ezdî, Ebû Zekeriyyâ Yezîd b. Muhammed (ö. 334/945-46), Târîhu’l-Mevsıl, I-II, thk.

Ahmed A. Mahmûd, Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1427/2006.

Fârûk [Fevzî], Ömer, Buhûs fi’t-Târîhi’l-Abbâsî, Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1977.

Fayda, Mustafa, Hz. Ömer Zamanında Gayr-ı Müslimler, İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Vakfı

Yayınları, 2006.

Ferec, Hûlû Cevdet, el-Berâmike: Selbiyyâtuhum ve Îcâbiyyâtuhum, Beyrut: Dârü’l-

Fikri’l-Lübnânî, 1990.

Fesevî, Ebû Yûsuf Ya‘kûb b. Süfyân (ö. 277/890), el-Ma‘rife ve’t-Târîh, I-IV, thk.

Ekrem Ziyâ el-Ömerî, Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1410/1990.

Garsünni‘me, Ebü’l-Hasan Muhammed b. Hilâl es-Sâbî (ö. 480/1088), el-Hefevâtü’n-

Nâdire, thk. Salih el-Eşter, Dımaşk: Dârü’l-Evzâî, 1407/1987.

Gerdîzî, Ebû Saîd Abdülhay b. Dahhâk (440/1049’da hayatta), Zeynü’l-Ahbâr,

Arapçaya çev. Afâf es-Seyyid Zeydân, Kahire: el-Meclisü’l-A‘lâ li’s-Sekâfe,
2006.
Goldziher, Ignaz, İslam Kültürü Araştırmaları, I-II, çev. Cihad Tunç - Mehmed Said
Hatiboğlu, Ankara: Otto Yayınları, 2019.
Golole, Adan Jarso, Bağdat Büveyhîler’in Eline Düşerken (279-334/892-945), İstanbul:
Siyer Yayınları, 2021.

394
Gordon, Matthew S., “The Khāqānid Families of the Early ʿAbbasid Period”, Journal of
the American Oriental Society, 121/2 (2001), s. 236-255.
Gottschalk, H. L., “al-Mādharāʾī”, EI2, 1986, V, 953.
Göl, Yavuz Selim, Abbâsîler Döneminde Kâdı’l-Kudâtlık, Ankara: İlâhiyât Yayınları,
2020.
Gözübenli, Beşir, “Day‘a”, DİA, 1994, IX, 57-58.
Gutas, Dimitri, Yunanca Düşünce Arapça Kültür: Bağdat’ta Yunanca-Arapça Çeviri

Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu, çev. Lütfü Şimşek, İstanbul: Kitap Yayınevi,

2003.

Gündüz, Şinasi, “Maniheizm”, DİA, 2003, XXVII, 575-577.

Güzel, Fatih, Abbasîler’de Emîrü’l-ümerâlık Müessesesi, Selçuk Üniversitesi S.B.E.,

Konya 2005 (yüksek lisans tezi).

Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr eş-Şeybânî (ö. 240/854), Târîh, thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî,

Riyad: Dâru Taybe, 1405/1985.

Hamza el-İsfahânî, Ebû Abdullah Hamza b. Hasan (ö. 360/970’ten önce), Târîhu Sinî

Mülûki’l-Arz ve’l-Enbiyâ, Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, ts.

----------, et-Tenbîh alâ Hudûsi’t-Tashîf, thk. Es‘ad Tales, Beyrut: Dâru Sâdır, 1992.

Hançabay, Halil İbrahim, Abbâsîler Döneminde Vezirlik (295-530/908-1136), İstanbul:

Klasik Yayınları, 2017.

Harekât, İbrahim, “Berîd”, DİA, 1992, V, 498-501.

Harîrî, Ebû Muhammed Kâsım b. Ali (ö. 516/1122), el-Makâmât, thk. İzzet Zeynuhum,

Kahire: Dârü’l-Ğadi’l-Cedîd, 1437/2016.

Hârizmî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed (ö. 387/997), Mefâtîhu’l-Ulûm, thk.

İbrahim el-Ebyârî, Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1409/1989.

Hârizmî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Mûsâ (ö. 232/847’den sonra), Kitâbü’l-Muhtasar fî

Hisâbi’l-Cebr ve’l-Mukâbele, thk. Mustafa Müşerrefe – Muhammed M. Ahmed,

Kahire 1939.

395
Hatalmış, Ali, Abbasî Halifelerinin Ümmüveled Eşleri, Ankara: İlâhiyât Yayınları,

2020.

Hatâmile, Abdülkerîm Abduh, el-Binyetü’l-İdâriyye li Devleti’l-Abbâsiyye fi’l-Karni’s-

Sâlisi’l-Hicrî, Amman, 1406/1985.

Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali (ö. 463/1071), Târîhu Medîneti’s-Selâm:

Târîhu Bağdâd, I-XVII, thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî,

1422/2001.

----------, el-Câmi‘ li-Ahlâkı’r-Râvî ve Âdâbi’s-Sâmi‘, I-II, thk. Mahmud et-Tahhân,

Riyad 1403/1983.

----------, Hadislerde Cimrilik ve Cimriler, çev. Yusuf Eğinç, İstanbul: Ocak Yayıncılık,

2008.

Hazne-Kâtibî, Gaydâ, el-Harâc münzü’l-Fethi’l-İslâmî hattâ Evâsiti’l-Karni’s-Sâlisi’l-

Hicrî: el-Mümâresât ve’n-Nazariyye, Beyrut: Merkezü Dirâsâti’l-Vahdeti’l-

Arabiyye, 2001.

----------, et-Taberî el-Müerrih ve’l-Kitâbetü’t-Târîhiyye fi’l-Asri’l-Abbâsî, Beyrut: el-

Müessetü’l-Arabiyye, 2017.

Hemedânî, Ebü’l-Hasan Muhammed b. Abdülmelik (ö. 521/1127), Tekmiletü Târîhi’t-

Taberî, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim, Beyrut: Dâru Süveydân, 1967

(Târîhu’t-Taberî içinde, XI, 185-489).

Hıyârî, Mustafa, ed-Devâvîn min Kitâbi’l-Harâc ve Sınâ‘ati’l-Kitâbe li Kudâme b.

Ca‘fer el-Kâtib -dirâse ve tahkîk-, Amman: el-Câmiatü’l-Ürdüniyye, 1986.

Hizmetli, Mustafa, “Abbâsîler Döneminde Para Basımı”, İSTEM, VIII/15 (2010), s. 79-

110.

Hodgson, Marshall G.S., İslâm’ın Serüveni: Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih,

çev. İzzet Akyol v.dğr., İstanbul: İz Yayıncılık, 1993.

396
Husrî, Ebû İshak İbrahim b. Ali (ö. 453/1061), Zehrü’l-Âdâb ve Semerü’l-Elbâb, I-IV,

nşr. Salâhaddin el-Hevârî, Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1421/2001.

----------, Cem‘u’l-Cevâhir fi’l-Mülah ve’n-Nevâdir, thk. Ali M. el-Bicâvî, Kahire 1953.

Huzâî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed (ö. 789/1387), Tahrîcü’d-Delâleti’s-Sem‘iyye,

thk. İhsan Abbas, Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1985.

İbn Abdülber, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah (ö. 463/1071), Behcetü’l-Mecâlis ve

Ünsü’l-Mücâlis, I-II, thk. Muhammed M. el-Hûlî, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-

İlmiyye, ts.

İbn Abdürabbih, Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed (ö. 328/940), el-‘İkdü’l-Ferîd, I-IX,

thk. Müfîd M. Kumeyha – Abdülmecid et-Terhînî, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-

İlmiyye, 1404/1983.

İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. Hasan (ö. 571/1176), Târîhu Medîneti Dımaşk, I-LXXX,

thk. Muhibbüddin Ebû Saîd Ömer el-Amrevî, Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1416-

1421/1995-2000.

İbn A‘sem el-Kûfî, Ebû Muhammed Ahmed (ö. 320/932’den sonra), Kitâbü’l-Fütûh, I-

VIII, thk. Ali Şîrî, Beyrut: Dârü’l-Advâ, 1411/1991.

İbn Bessâm, Muhammed b. Ahmed (VII/XIII. yüzyılın ilk çeyreğinde hayatta),

Nihâyetü’r-Rütbe fî Talebi’l-Hisbe, thk. Hüsameddin es-Sâmerrâî, Bağdat, 1968.

İbn Cülcül, Ebû Dâvûd Süleyman b. Hassân (ö. 384/994 [?]) Tabakâtü’l-Etıbbâ ve’l-

Hukemâ, thk. Fuad Seyyid, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.

İbn Dürüsteveyh, Ebû Muhammed Abdullah b. Ca‘fer (ö. 347/958), Kitâbü’l-Küttâb,

thk. Luvîs Şeyho, Beyrut, 1921.

İbn Ebû Avn, Ebû İshak İbrahim b. Muhammed (ö. 322/934), el-Ecvibetü’l-Müskite,

dirâse ve thk. Meyy Ahmed Yûsuf, Kahire: Ayn li’d-Dirâsât ve’l-Buhûsâti’l-

İnsâniyye ve’l-İctimâiyye, 1996.

397
İbn Ebû Usaybia, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Kâsım (ö. 668/1270), Uyûnü’l-Enbâ fî

Tabakâti’l-Etıbbâ, thk. Nizâr Rızâ, Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, [1965].

İbn Fazlullah el-Ömerî, Ahmed b. Yahyâ (ö. 749/1349), Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâliki’l-

Emsâr, I-XXVII, thk. Kâmil S. el-Cubûrî - Mehdî en-Necm, Beyrut: Dârü’l-

Kütübi’l-İlmiyye, 2010.

----------, et-Ta‘rîf bi-Mustalahi’ş-Şerîf, thk. Muhammed H. Şemseddin, Beyrut: Dârü’l-

Kütübi’l-İlmiyye, 1988.

İbn Ferî‘ûn, Müteğabbâ (IV/X. yüzyılın ortaları), Cevâmi‘u’l-Ulûm, thk. Kays Kâzım

el-Cenâbî, Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2007.

İbn Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Habîb (ö. 245/860), Kitâbü’l-Muhabber, thk.

Eliza Lichten-Städter, Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîd, ts.

İbn Haldûn, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed (ö. 808/1406), Târîhu İbn Haldûn:

el-İber, I-VIII, nşr. Halîl Şehâde, Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1421/2001.

----------, Mukaddime, I-II, haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2007.

İbn Halef, Ebü’l-Hasen Ali b. Halef (ö. 437/1046’dan sonra), Mevâddü’l-Beyân, thk.

Hâtim Salih ed-Dâmin, Dımaşk: Dârü’l-Beşâir, 1423/2003.

İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed (ö. 681/1282), Vefeyâtü’l-A‘yân ve

Enbâü Ebnâi’z-Zamân, I-VIII, thk. İhsan Abbas, Beyrut: Dâru Sâdır, 1387/1977.

İbn Hamdûn, Ebü’l-Meâlî Muhammed b. Hasan (ö. 562/1167), et-Tezkiretü’l-

Hamdûniyye, I-X, nşr. İhsan Abbas – Bekir Abbas, Beyrut: Dâru Sâdır, 1996.

İbn Havkal, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ali (377/987’de hayatta), Sûretü’l-Arz, I-II,

thk. J. H. Kramers, Leiden 1938-1939. (Tr. 10. Asırda İslâm Coğrafyası, çev.

Ramazan Şeşen, İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2014).

İbn Hayr el-İşbilî, Ebû Bekir Muhammed b. Hayr (ö. 575/1179), Fehrese, thk. Beşşâr A.

Ma‘rûf - Mahmûd B. Avvâd, Tunis: Darü’l-Garbi’l-İslâmî, 2009.

398
İbn Hudeyde, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali (ö. 783/1381), el-Misbâhu’l-Mudî fî

Küttâbi’n-Nebiyyi’l-Ümmî ilâ Mülûki’l-Arz min Arabî ve Acemî, I-II, thk.

Muhammed Azîmüddin, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1985/1405.

İbn Hurdâzbih, Ebü’l-Kâsım Ubeydullah b. Abdullah (ö. 300/912-13), el-Mesâlik ve’l-

Memâlik, thk. M. J. de Goeje, Leiden 1889.

İbn İsfendiyar, Bahâeddin Muhammed b. Hasan (ö. 613/1216’dan sonra), Târîhu

Taberistân, çev. Ahmed M. Nâdî, Kahire: el-Meclisü’l-A‘lâ li’s-Sekâfe, 2002.

İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (ö. 276/889), Edebü’l-Kâtib, thk.

Ali Muhammed Zeynû, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1429/2008.

----------, Uyûnu’l-Ahbâr, I-IV, thk. Muhammed el-İskenderânî, Beyrut: Dârü’l-

Kütübi’l-Arabî, 1414/1994.

----------, el-Meârif, thk. Servet Ukkâşe, Kahire: Dârü’l-Meârif, [1992].

İbn Rüste, Ebû Ali Ahmed b. Ömer (ö. 300/913’ten sonra), el-A‘lâku’n-Nefîse, thk.

Halîl el-Mansûr, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.

İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed (ö. 230/845), Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr, I-XI, nşr.

Ali Muhammed Ömer, Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1421/2001.

İbn Saîd el-Mağribî, Ebü’l-Hasan Nureddin Ali b. Musa (ö. 685/1286), el-Muğrib fî

Hule’l-Mağrib (Mısr), thk. Zeki M. Hasan - Şevkî Dayf - Seyyide Kâşif, Kahire

1953.

İbn Serâbiyûn, Sührâb (IV/X. yüzyılın ilk yarısında hayatta), Acâibü’l-Ekâlîmi’s-Seb‘a,

thk. Hans von Mzik, Leipzig 1929.

İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâleddin Yûsuf (ö. 874/1470), en-Nücûmü’z-Zâhire fî

Mülûki Mısr ve’l-Kâhire, I-XVI, nşr. Muhammed H. Şemseddin, Beyrut: Dârü’l-
Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1992.
İbn Tâvûs, Ebü’l-Kâsım Ali b. Mûsâ (ö. 664/1266), Ferecü’l-Mehmûm fî Târîhi
Ulemâi’n-Nücûm, nşr. Muhammed Kâzım el-Kütübî, Kum: Dârü’z-Zehâir, ts.
İbn Tayfûr, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ebû Tâhir (ö. 280/893), Târîhu Bağdâd, thk. ‘İsâm

Muhammed el-Hâc Ali, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.

399
İbn Vehb, Ebü’l-Hüseyin İshak b. İbrahim b. Süleyman (335/946’da hayatta), el-Burhân
fî Vucûhi’l-Beyân, thk. Ahmed Matlûb – Hadîce el-Hadîsî, Bağdat 1387/1967.
İbn Zâfir, Ebü’l-Hasan Ali b. Mansûr el-Ezdî (ö. 613/1216), Ahbârü’d-Düveli’l-

Munkatı‘a, I-II, thk. ‘İssâm M. Ukle v.dğr., İrbid: Dârü’l-Kindî, 1999.

İbn Zübeyr, Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Hüseyin el-Kâdî er-Reşîd (ö. 563/1167), ez-

Zehâir ve’t-Tuhaf, thk. Muhammed Hamîdullah, Kuveyt: Dâiretü’l-Matbuât ve’n-

Neşr, 1959.

İbnü’d-Dâye, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Yûsuf (ö. 340/951), Kitâbü’l-Mükâfee ve Husnü’l-

Ukbâ, nşr. Ali A. Ömer, Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 2001.

İbnü’l-Adîm, Ebü’l-Kâsım Ömer b. Ahmed (ö. 660/1262), Buğyetü’t-Taleb fî Târîhi

Haleb, I-XII, thk. Süheyl Zekkâr, Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1408/1988.

İbnü’l-Cerrâh, Ebû Abdullah Muhammed b. Dâvûd (ö. 296/908), el-Varaka, nşr.

Abdülvehhâb Azzâm – Abdüssettâr A. Ferrâc, Kahire 1372/1953.

İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali (ö. 597/1201), el-Muntazam fî Târîhi’l-

Mülûk ve’l-Ümem, I-XIX, thk. Muhammed A. Atâ – Mustafa A. Atâ, Beyrut:

Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.

İbnü’l-Ebbâr, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah (ö. 658/1260), İ‘tâbü’l-Küttâb,

nşr. Salih el-Eşter, Dımaşk 1380/1961.

----------, et-Tekmile li-Kitâbi’s-Sıle, I-IV, thk. Beşşâr A. Ma‘rûf, Tunis: Dârü’l-Garbi’l-

İslâmî, 2011.

İbnü’l-Enbârî, Ebü’l-Berekât Abdurrahman b. Muhammed (ö. 577/1181), Nüzhetü’l-

Elibbâ fî Tabakâti’l-Üdebâ, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim, Kahire: Dârü’l-

Fikri’l-Arabî, 1418/1998.

İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed (ö. 630/1233), el-Kâmil fi’t-Târîh,

I-XI, thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmürî, Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 2012.

400
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Feth Ziyâeddin Nasrullah b. Muhammed (ö. 637/1239), el-Meselü’s-

Sâir fî Edebi’l-Kâtib ve’ş-Şâir, I-IV, thk. Ahmed M. el-Hûfî ve Bedevî Tabâne,

Kahire: Dâru Nehdati Mısr, ts.

İbnü’l-Fakîh, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed (ö. 289/902’den sonra), Kitâbü’l-

Büldân, thk. Yûsuf el-Hâdî, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1430/2009.

İbnü’l-Ferrâ, Ebû Ali el-Hüseyin b. Muhammed (V/XI. yüzyıl), Kitâbü Rusuli’l-Mülûk

ve men Yasluhu li’r-Risâleti ve’s-Sifâre, thk. Salâhaddin Müneccid, Beyrut:

Dârü’l-Kitâbi’l-Cedîd, 1972.

İbnü’l-‘İmrânî, Muhammed b. Ali (ö. 580/1184), el-İnbâ’ fî Târîhi’l-Hulefâ’, thk Kâsım

es-Sâmerrâî, Kahire: Dârü’l-Âfâki’l-Arabiyye, 1419/1999.

İbnü’l-Kâs, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ebû Ahmed (ö. 335/946), Edebü’l-Kâdî, I-II, thk.

Hüseyin Halef el-Cubûrî, Taif: Mektebetü’s-Sıddîk, 1409/1989.

İbnü’l-Merzübân, Ebû Bekir Muhammed b. Halef (ö. 309/921), el-Müntehab min

Kitâbi’l-Hedâyâ, thk. Celîl el-Atiyye, Beyrut: Dâru’t-Talî‘a, 2104.

İbnü’l-Murtaza, Ahmed b. Yahyâ (ö. 840/1437), Tabakâtü’l-Mu‘tezile, thk. Susanna

Diwald-Wilzer, 1380/1961.

İbnü’l-Mu‘tez, Ebü’l-Abbas Abdullah b. Muhammed (ö. 296/908), Tabakâtü’ş-Şuarâ,

thk. Ömer Fârûk et-Tabbâ‘, Beyrut: Dârü’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, 1419/1998.

İbnü’l-Uhuvve, Muhammed b. Muhammed (ö. 729/1329), Meâlimü’l-Kurbe fî

Ahkâmi’l-Hisbe, thk. Muhammed M. Şaban - Sıddîk A. İ. el-Mutî‘î, Kahire, 1976.

İbnü’n-Neccâr, Ebû Abdullah Muhammed b. Mahmud (ö. 643/1245), Zeylü Târîhi

Bağdâd, thk. Mustafa Abdülkadir Atâ, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye,

1417/1997 (Târîhu Bağdâd ve Züyûlüh içinde XVI-XX. ciltler).

İbnü’s-Sâî, Ebû Tâlib Ali b. Enceb (ö. 674/1275), Nisâu’l-Hulefâ: Cihâtü’l-Eimmeti’l-

Hulefâ mine’l-Harâir ve’l-İmâ, thk. Mustafa Cevâd, Kahire: Dârü’l-Meârif, 1993.

401
İbnü’t-Tıktakâ, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali b. Tabâtabâ (ö. 709/1309’dan sonra), el-

Fahrî fi’l-Âdâbi’s-Sultâniyye ve’d-Düveli’l-İslâmiyye, Dâru Sâdır, ts.

el-İmâme ve’s-Siyâse (İbn Kuteybe’ye nisbetle), I-II, thk. Ali Şîrî, Beyrut: Dârü’l-

Advâ’, 1410/1990.

İsfahânî, Ebü’l-Ferec Ali b. Hüseyin (ö. 356/967), Kitâbü’l-Eğânî, I-XXV, thk. İhsan

Abbas v.dğr., Beyrut: Dâru Sâdır, 1429/2008.

----------, Mekâtilü’t-Tâlibiyyîn, nşr. Ahmed Sakr, Tahran: İntişârâtü’ş-Şerîf er-Râdî,

1416.

----------, Edebü’l-Gurebâ, thk. Salâhaddin el-Müneccid, Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Cedîd,

1972.

İsmail Paşa el-Bağdâdî (ö. 1338/1920), Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâü’l-Müellifîn ve

Âsâru’l-Musannifîn, I-II, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1951-1955.

İstahrî, Ebû İshak İbrahim b. Muhammed (ö. 346/957), Mesâlikü’l-Memâlik, thk. M. J.

De Goeje, Leiden 1927.

Jean, Georges, Yazı İnsanlığın Belleği, çev. Nami Başer, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları,

2002.

Kaddûra, Zâhiye, eş-Şuûbiyye ve Eseruha’l-İctimâî ve’s-Siyâsî fi’l-Hayâti’l-İslâmiyye

fi’l-Asri’l-Abbâssiyyi’l-Evvel, Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1408/1988.

Kadı Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed (ö. 415/1025), Tesbîtu

Delâili’n-Nübüvve: Mucizelerle Hz. Peygamber’in Hayatı, çev. M. Şerif Eroğlu -
Ömer Aydın, İstanbul: Yazma Eserler Kurumu, 2017.
----------, Fazlü’l-İ‘tizâl ve Tabakâtü’l-Mu‘tezile, thk. Fuâd Seyyid, Tunus: ed-Darü’t-

Tûnisiyye, 1393/1974.

Kalkaşendî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ali (ö. 821/1418), Subhu’l-A‘şâ fî Sınâ‘ati’l-İnşâ’,

I-XV, thk. Muhammed H. Şemseddin - Yûsuf A. Tavîl, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-

İlmiyye, 1407/1987.

402
Kallek, Cengiz, İslâm İktisat Düşüncesi Tarihi: Harâc ve Emvâl Kitapları, İstanbul:

Klasik Yayınları, 2015.

----------, “Haraç”, DİA, 1997, XVI, 71-88.

----------, “Kudâme b. Ca‘fer”, 2002, XXVI, 311-312.
----------, “Meks”, DİA, 2003, XXVIII, 584-585.
Kara, Cahid, İslam Toplumunda Mecûsîler (Abbâsîler Dönemi), Bolu: Boyut Yayınları,

2015.

Karp, Lisa Ann, Sahl b. Hârûn: The Man and His Contribution to 'Adab, Harvard

University, Cambridge 1992 (doktora tezi).

Kasassbeh, Hussein F., The Office of Qāḍī in The Early ‘Abbāsid Caliphate (132-

247/750-861), Kerek: Câmiatü Mu’te, 1994.

Kennedy, Hugh, The Early Abbasid Caliphate: A Political History, London: Croom

Helm, 1986.

----------, “Caliphs and Their Chroniclers in the Middle Abbasid Period (Third/Ninth

Century)”, Texts, Documents, and Artefacts: Islamic Studies in Honour of D. S.

Richards, ed. Chase F. Robinson, Leiden-Boston: Brill, 2003, s. 17-35.

Kerevî, İbrahim Selmân, Nizâmü’l-Vizâre fi’l-Asri’l-Abbâsiyyi’l-Evvel, İskenderiye:

Müessesetü Şebâbi’l-Câmia, 1989.

Kesâsbe, Hüseyin Felâh, el-Müessesâtü’l-İdâriyye fî Merkezi’l-Hilâfeti’l-Abbâsiyye:

ed-Devâvîn, Kerek: Câmiatü Mu’te, 1992.

Kettânî, Muhammed Abdülhay (ö. 1382/1962), et-Terâtîbü’l-İdâriyye: Hz.

Peygamber’in Yönetimi, I-II, çev. ve notlar: Ahmet Özel, İstanbul: İz Yayıncılık,

2003.

Khalidi, Tarif, Arabic Historical Thought in the Classical Period, Cambridge:

Cambridge University Press, 1994.

Kıftî, Ebü’l-Hasan Ali b. Yûsuf (ö. 646/1248), İnbâhü’r-Ruvât alâ Enbâhi’n-Nuhât, I-

IV, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim, Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 1406/1986.

403
----------, İhbâru’l-Ulemâ bi-Ahbâri’l-Hukemâ, thk. İbrahim Şemseddin, Beyrut: Dârü’l-

Kütübi’l-İlmiyye, 2005.

Kırbıyık, Kasım, “Mâzerâîler”, DİA, 2003, XVIII, 192-193.

Kindî, Ebû Ömer Muhammed b. Yûsuf (ö. 350/961), Kitâbü’l-Vülât ve Kitâbü’l-Kudât,

thk. Rhuvon Guest, Leiden 1912.

Kitâbü’l-Uyûn ve’l-Hadâik fî Ahbâri’l-Hakâik (müellifi meçhul, V/XI. yüzyılın başları),

c. III, thk. M. J. De Goeje, Leiden: Brill, 1871; c. IV/1-2, thk. Ömer es-Saîdî,

Dımaşk: Institut Français de Damas, 1972.

Kontbay, Hacer, Endülüs’te Şurût (Belgeleme) İlmi, Marmara Üniversitesi S.B.E.,

İstanbul 2009 (yüksek lisans tezi).
Krachkovski, Ignati I., Târîhu’l-Edebi’l-Coğrâfiyyi’l-Arabî, I-II, çev. Salâhaddin O.

Hâşim, Kahire 1963-65.

Kramer, Samuel Noah, Tarih Sümer’de Başlar, çev. Kaan İren, İstanbul: Kabalcı

Yayınları, 2002.

Kudâme b. Ca‘fer, Ebü’l-Ferec el-Bağdâdî (ö. 337/948), Kitâbü’l-Harâc ve Sınâ‘ati’l-

Kitâbe, thk. Muhammed H. ez-Zebîdî, Bağdat: Dârü’r-Reşîd, 1981.

----------, el-Menziletü’l-Hâmise min Kitâbi’l-Harâc ve Sınâ‘ati’l-Kitâbe, dirâse ve thk.

Talâl C. Rifâî, Mekke: Mektebetü’t-Tâlibi’l-Câmiî, 1407/1987.

----------, Kitabü’l-Harac: Fetihler, Siyaset, Coğrafya, Vergiler, Bürokrasi, çev.

Ramazan Şeşen, İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2018.

Kurt, Hasan, Türk-İslâm Dönemine Geçişte Tahiroğulları, Ankara: Araştırma Yayınları,

2002.

Kutluer, İlhan, İlim ve Hikmetin Aydınlığında, İstanbul : İz Yayıncılık, 2001.

Küşâcim, Ebü’l-Feth Mahmud b. Hüseyin (ö. 360/971 [?]), Edebü’n-Nedîm, thk. en-

Nebevî A. Şa‘lân, Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1999.

Labidi, Mohamed Mokhtar, “al-S̲h̲aybānī”, EI2, X, 396.

404
Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed (ö. 390/1000 civarı), Ahsenü’t-Tekâsîm fî

Ma‘rifeti’l-Ekâlim, thk. Muhammed E. ed-Dannâvî, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-

İlmiyye, 1423/2003.

Makdisî, Ebû Nasr Mutahhar b. Tâhir (ö. 355/966’dan sonra), el-Bed’ ve’t-Târîh, I-VI,

nşr. Clement Huart, Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, ts.

Makdisi, George, İslâm’ın Klasik Çağında ve Hıristiyan Batı’da Beşerî Bilimler, çev.

Hasan Tuncay Başoğlu, İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.

Makrîzî, Ebü’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Ali (ö. 845/1442), en-Nukûdü’l-

Kadîmeti’l-İslâmiyye, thk. Ramazan el-Bedrî – Ahmed M. Kâsım, Kahire: Dârü’l-

Hadis, 1419/1998 (Resâilü’l-Makrîzî içinde s. 155-176).

----------, el-Mevâiz ve’l-İ‘tibâr fi’l-Hıtati ve’l-Âsâr, I-IV, nşr. Halîl el-Mansûr, Beyrut:

Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1998.

----------, el-Mukaffe’l-Kebîr, I-VIII, thk. Muhammed el-Ya‘lâvî, Beyrut: Dârü’l-

Garbi’l-İslâmî, 1411/1991.

Mârî b. Süleyman (ö. 523/1130’den sonra), Ahbâru Fetâriketi Kürsiyyi’l-Maşrık, nşr.

Henricus Gismondi, Roma 1899.

Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed (ö. 450/1058), el-Ahkâmü’s-Sultâniyye ve’l-

Velâyetü’d-Dîniyye, thk. Ahmed Mübârek el-Bağdâdî, Kuveyt: Dâru İbn Kuteybe,

1409/1989.

----------, Edebü’l-Kâdî, I-II, thk. Muhyî Hilâl Serhân, Bağdat: Matbaatü’l-Ânî,

1391/1971.

Me‘ayta, Zerîf Merzûk Neş’etü’d-Devâvîn ve Tatavvuruhâ fî Sadri’l-İslâm, el-Ayn:

Merkezu Zâyid li’t-Turâs ve’t-Târîh, 1420/2000.

Merzübânî, Ebû Ubeydullah Muhammed b. İmrân (ö. 384/994), Mu‘cemü’ş-Şuarâ,

Faruk A. Eslîm, Beyrut: Dâru Sâdır, 1425/2005.

405
Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin (ö. 346/956), Mürûcü’z-Zeheb ve Me‘âdinü’l-

Cevher, I-IV, nşr. Kemâl H. Mer‘î, Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.

----------, et-Tenbîh ve’l-İşrâf, nşr. Abdullah İsmail es-Sâvî, Kahire: Mektebetü’ş-Şark

el-İslâmiyye, 1357/1938.

Mez, Adam, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti: İslâm’ın Rönesansı, çev. Salih Şaban,

İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.

Miquel, André, Arap Coğrafyacılarının Gözünden 1000 Yılında İslam Dünyası ve

Yabancı Diyarlar, çev. Ali Berktay, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003.

Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed (ö. 421/1030), Tecâribü’l-Ümem ve

Te‘âkubü’l-Himem, I-VIII, thk. Ebü’l-Kâsım İmâmî, Tahran: Dâru Surûş, 2007.

----------, el-Hikmetü’l-Hâlide: Câvidân-ı Hıred, thk. Abdurrahman Bedevî, Tahran:

Müessese-i İntişâr, 1377 hş.

Moscati, Sabatino, Fenikeliler, çev. Sinem Gül, Ankara: Dost Kitabevi, 2004.

Muâfâ en-Nehrevânî, Ebü’l-Ferec el-Muâfâ b. Zekeriyyâ el-Cerîrî (ö. 390/1000), el-

Celîsü’ṣ-Sâlihu’l-Kâfî ve’l-Enîsü’n-Nâsıhu’ş-Şâfî, I-IV, thk. Muhammed Mursî

el-Hûlî - İhsan Abbas, Beyrut Âlemü’l-Kütüb, 1413/1994.

Nahhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed (ö. 338/950), Sınâ‘atü’l-Küttâb, thk. Bedr

Ahmed Dayf, Beyrut: Dârü’l-Ulûmi’l-Arabiyye, 1410/1990.

Necâşî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ali (ö. 450/1058), er-Ricâl, Mûsâ ez-Zencânî, Kum:

Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1418.

Neccâr, İbrahim, Şuarâu Abbâsiyyûn Mensiyyûn, I-VII, Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî,

1997.

Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak (ö. 385/995), el-Fihrist, I-II, thk. Eymen Fuâd

Seyyid, London: Müessesetü’l-Furkân, 1435/2014.

406
Nüveyrî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Abdülvehhâb (ö. 733/1333), Nihâyetü’l-Ereb fî

Fünûni’l-Edeb, I-XV (33 cüz), thk. Müfîd Kumeyha v.dğr., Beyrut: Dârü’l-

Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2004.

Özaydın, Abdülkerim, “Berîdîler”, DİA, 1992, V, 501-502.

----------, “İbn Mukle”, DİA, 1999, XX, 211-212.

Özdemir, Öznur, Abbâsî İhtilâli Modern Dönem Batı Literatürü: Teoriler & Ekoller,

İstanbul: Küre Yayınları, 2020.

Öztürk, Levent, İslâm Toplumunda Hristiyanlar, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012.

----------, İslâm Dünyasında Hastaneler, İstanbul: Siyer Yayınları, 2017.

Polatoğlu, Selahattin, “Çağının Tanığı Olarak Abbâsî Saray Tabipleri”, Van İlahiyat

Dergisi, 7/11 (2019), s. 208-232.

Râzî, Ebû Bekir Muhammed b. Zekeriyyâ (ö. 313/925), Zînetü’l-Ketebe, thk. Lütfullah

Kârî, Nusûs Nâdire mine’t-Türâsi’l-İlmî içinde, Kahire: Mektebetü’l-İmâm el-

Buhârî, 2012, s. 13-58.

Râzî, Ahmed b. Sehl (ö. IV/X. yüzyılın ilk çeyreği), Ahbâru Fah ve Haberu Yahyâ b.

Abdillah ve Ehîhi İdris b. Abdillah, thk. Mâhir Cerrâr, Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-

İslâmî, 1995.

Rıfka, Ruveyda, Numuvvu Tabakati’l-Küttâb ve Tatavvuru Rusûmi’l-Kitâbeti’d-

Dîvâniyye hattâ Evâili’l-Karni’r-Râbi‘i’l-Hicrî, Beyrut Amerikan Üniversitesi,

Beyrut 1981 (yüksek lisans tezi).

Rosenthal, Franz, Bilginin Zaferi: İslam Düşüncesinde Bilgi Kavramı, çev. Lami

Güngören, İstanbul: Ufuk Kitapları, 2004.

Sâbî, Ebü’l-Hüseyin Hilâl b. el-Muhassin (ö. 448/1056), el-Vüzerâ: Tuhfetü’l-Ümerâ fî

Târîhi’l-Vüzerâ, thk. Abdüssettâr A. Ferrâc, Kahire: Mektebetü’l-A‘yân, 1958.

----------, Rusûmu Dâri’l-Hilâfe, thk. Mîhâîl Avvâd, Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-Arabî,

1406/1986.

407
----------, Gurerü’l-Belâğa, thk. Muhammed ed-Dîbâcî, Beyrut: Dâru Sâdır, 1421/2000.

Sa‘d, Fehmî, el-Âmme fî Bağdâd fi’l-Karneyni’s-Sâlis ve’r-Râbi‘ li’l-Hicre, Beyrut:

Dârü’l-Müntehabü’l-Arabî, 1993.
Sadrüşşehîd, Ebû Hafs Ömer b. Abdülaziz İbn Mâze (ö. 536/1141), Şerhu Edebi’l-Kâdî
li’l-Hassâf, I-IV, thk. Muhyî H. es-Serhân, Bağdat: Vizâretü’l-Evkâf, 1397-
1398/1977-1978.
Safedî, Ebü’s-Safâ Halil b. Aybek (ö. 764/1363), Kitâbü’l-Vâfî bi’l-Vefeyât, I-XXIX,

thk. Ahmed el-Arnaût – Türkî Mustafa, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî,

1420/2000.

Safvet, Ahmed Zekî, Cemheretü Resâili’l-Arab fî Usûri’l-Arabiyyeti’z-Zâhire, I-IV,

Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.

Saîd b. Bıtrîk (ö. 328/940), et-Târîhu’l-Mecmû‘ ale’t-Tahkîk ve’t-Tasdîk, I-II, thk. Luvîs

Şeyho, Beyrut: Matbaatu’l-Âbâi’l-Yesû‘iyyîn, 1905-1909.

Saîd, Hayrullah, Mevsûatü’l-Verrâkati ve’l-Verrâkîn fi’l-Hadâreti’l-Arabiyyeti’l-

İslâmiyye, I-III, Beyrut: Müessesetü’l-İntişâri’l-Arabî, 2011.

Sâid el-Endelüsî, Ebü’l-Kâsım Sâid b. Ahmed (ö. 462/1070), Tabakâtü’l-Ümem, thk. ve

çev. Ramazan Şeşen, İstanbul: Yazma Eserler Kurumu, 2014.

Sâmerrâî, Husâmeddin, el-Müessesâtü’l-İdâriyye fi’d-Devleti’l-Abbâsiyye (247-

334/861-945), Mekke: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 1983.

Sâmerrâî, Yûnus Ahmed, Âlu Vehb mine’l-Useri’l-Edebiyye fi’l-Asri’l-Abbâsî, Bağdat

1989.

----------, Şuarâu Abbâsiyyûn, I-III, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1990.

Sanhâcî, Ebû Temîm Muiz b. Bâdîs (ö. 454/1062), Umdetü’l-Küttâb ve Uddetü Zevi’l-

Elbâb fî Sıfati’l-Hatt ve’l-Aklâm ve’l-Midâd, thk. Necîb Mâyil-i Herevî – ‘İsâm

Mekkiyye, Meşhed: Mecma‘u’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, 1989.

Savran, Ahmet, Abbâsi Edebiyatında Sûlî’ler ve Abû Bekr es-Sûlî, Erzurum: Atatürk

Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, 1986.

408
Sazak, Ömer, Dârülhilâfe’nin Oluşum Sürecinde Doğu Bağdat’taki Mimari Yapılar

(279-334/892-945), Sakarya Üniversitesi S.B.E., Sakarya 2020 (yüksek lisans

tezi).

Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed (ö. 429/1038), Hâssu’l-Hâs, thk.

Me’mûn b. Muhyiddin el-Cennân, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1414/1994.

----------, Simârü’l-Kulûb fi’l-Muzâf ve’l-Mansûb, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim,

Kahire: Dârü’l-Meârif, ts.

----------, et-Temsîl ve’l-Muhâdara, thk. Abdülfettâh M. el-Hulv, ed-Dâru’l-Arabiyye

li’l-Kitâb, 1983.

----------, Letâifü’l-Meârif, thk. P. De Jong, Leiden: E. J. Brill, 1867.

----------, Âdâbü’l-Mülûk, thk. Celîl el-Atiyye, Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2005.

----------, el-İktibâs mine’l-Kur’âni’l-Kerîm, thk. İbtisâm M. es-Saffâr – Mücâhid M.

Behcet, Mansûre: Dârü’l-Vefâ, 1412/1992.

----------, Yetîmetü’d Dehr fî Mehâsini Ehli’l-Asr, I-V, thk. Müfîd M. Kumeyha, Beyrut:

Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.

Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerim b. Muhammed (ö. 562/1166), el-Ensâb, I-V, takdim ve

ta‘lik: Ömer el-Bârûdî, Beyrut: Dârü’l-Cinân, 1408/1988.

----------, Edebü’l-İmlâ ve’l-İstimlâ, dirâse ve thk. Ahmed M. A. M. Mahmud, Cidde

1993.

Serahsî, Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed (ö. 483/1090), el-Mebsût, I-XXXI, Beyrut:

Dârü’l-Ma‘rife, 1989.

Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Yûsuf b. Kızoğlu (ö. 654/1256), Mir’âtü’z-Zmân fî

Târîhi’l-A‘yân, I-XXIII, thk. Muhammed Berekât v.dğr., Dımaşk: er-Risâletü’l-

Âlemiyye, 1434/2013.

Silverstein, Adam J., Postal Systems in the Pre-modern Islamic World, Cambridge:

Cambridge University Press, 2007.

409
Sipahioğlu, Kevser Beyazyüz, “Ya‘kûbî”, Bağdat’ın Ünlü Tarihçileri, ed. Nahide

Bozkurt, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020, 101-115.

Sourdel, Dominique, Le Vizirat ‘Abbāside de 749 à 936 (132 à 324 l’hégire), I-II,

Dımaşk: Institut Français de Damas, 1959-60.

Sûlî, Ebû Bekir Muhammed b. Yahyâ (ö. 335/946), Edebü’l-Küttâb, nşr. Ahmed H.

Besec, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.

----------, Mâ lem Yunşer min Evrâki’s-Sûlî: Ahbâru’s-Senevât 295-315, thk. Hilâl Nâcî,

Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 2000.

----------, Ahbâru’r-Râzî-Billâh ve’l-Müttakî-Lillâh: Târîhu’d-Devleti’l-Abbâsiyye 322-

333 h. min Kitâbi’l-Evrâk, nşr. J. Heyworth Dunne, Beyrut: Dârü’l-Mesîre,

1403/1983.

----------, Kitâbu’l-Evrâk: Ahbâru’ş-Şuarâ, nşr. J. Heyworth Dunne, Kahire, 1934.

----------, Ahbâru Ebî Temmâm, şerh ve thk. Halil Mahmud Asâkir v.dğr., Kahire 1937.

Şâbüştî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed (ö 388/998), ed-Diyârât, thk. Korkîs Avvâd,

Beyrut: Dârü’r-Râidi’l-Arabî, 1406/1986.

Şenel, Samet, Fetihten Bilime: Antik Bilimlerin İslam Dünyasına İntikali (651-750),

İstanbul: Siyer Yayınları, 2021.

Şerîf, Hasan b. Ali, er-Rikâbetü’l-İdâriyye fi’d-Devleti’l-Abbâsiyye münzü Kıyâmihâ

Sene 132 hattâ sene 247 h./749-861 m., Câmiatü Ummi’l-Kurâ, Mekke 1414/1993

(doktora tezi).

Şeşen, Ramazan, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı: Başlangıçtan XIX.

Yüzyılın Sonuna Kadar, İstanbul: İSAR Vakfı, 1998.

Şeybânî, Ebü’l-Yüsr İbrahim b. Muhammed (ö. 298/911), “er-Risâletü’l-Azrâ fî

Mevâzîni’l-Belâğa ve Edevâti’l-Kitâbe”, Cemheretü Resâili’l-Arab, I-IV, thk.

Ahmed Zeki Safvet, Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts., IV, 176-212.

410
Şeyh Mûsâ, Muhammed Hayr, “Hareketü’t-Te’lîf fi’l-Kitâbe ve’l-Küttâb ve Mesâdiru

Nakdi’t-Teressül ve’l-Kitâbe”, Mecelletü Mecma‘i’l-Luğati’l-Arabiyye bi-Dımaşk,

LXXII/3 (1418/1997), s. 481-526.

Şimşir, Mehmet, İlk Dönem İslâm Tarihinde Haberleşme Yöntemleri: Başlangıçtan

Râşid Halifeler Dönemi Sonuna Kadar, Konya: Hüner Yayınevi, 2011.

Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr (ö. 310/923), Târîhu’t-Taberî: Târîhu’r-Rusul

ve’l-Mülûk, I-X, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim, Kahire: Darü’l-Meârif,

1382/1962 (İng. The History of al-Ṭabarī, I-XL, ed. Ehsan Yar-Shater, New York:

SUNY Press, 1989).

Taşdelen, Hasan, Kur’an’la Gülmek Kur’an’la Ağlamak, İstanbul: Timaş Yayınları,

2012.

Tenûhî, Ebû Ali Muhassin b. Ali (ö. 384/994), Nişvâru’l-Muhâdara ve Ahbâru’l-

Müzâkere, I-VIII, thk. Abbûd eş-Şâlcî, Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.

----------, el-Ferec ba‘de’ş-Şidde, I-V, thk. Abbûd eş-Şâlcî, Beyrut: Dâru Sâdır,

1398/1978.

Terzi, Mustafa Zeki, Emeviler ve Abbasiler Döneminde Askeri Teşkilât, İstanbul:

Üniversite Yayınları, 2021.

Tevhîdî, Ebû Hayyân Ali b. Muhammed (ö. 414/1023), el-Besâir ve’z-Zehâir, I-X, thk.

Vedâd el-Kâdî, Beyrut: Dâru Sâdır, 1408/1988.

----------, el-İmtâ‘ ve’l-Muânese, thk. Heysem Halîfe et-Tu‘aymî, Sayda-Beyrut: el-

Mektebetü’l-Asriyye, 1432/2011.

----------, Risâle fî İlmi’l-Kitâbe, thk. Franz Rosenthal, “Abū Ḥaiyān al-Tawhīdī on

Penmanship”, Ars Islamica, XII-XIV (1948), s. 1-30.

The Chronicle of Zuqnīn Parts III and IV: A.D. 488-775 (müellifi meçhul, yazılış tarihi

775), çev. Amir Harrak, Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1999

411
 (Tell-Mehri’ye atfen, Târîhu’l-Ezmân, Arapçaya çev. Şâdiye T. Hâfız, Kahire: el-

Merkezü’l-Kavmî li’t-Terceme, 2008).

Theophanes (ö. 818), The Chronicle of Theophanes (A.D. 602-813), çev. Harry

Turtledove, Philadelphia 1982.

Tomakin, Ahmet Yasin, “Ortaçağ İslâm Dünyasında Süryani Tarih Yazıcılığı”, Şırnak

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/18 (2017), s. 233-254.

Toorawa, Shawkat M., Ibn Abī Ṭāhir Ṭayfūr and Arabic Writerly Culture: A Ninth-

Century Bookman in Baghdad, London: RoutledgeCurzon, 2005.

Ubeydî, Salâh Hüseyin, el-Melâbisü’l-Arabiyyetü’l-İslâmiyye fi’l-Asri’l-Abbâsî mine’l-

Masâdiri’t-Târîhiyye ve’l-Eseriyye, Bağdat: Dârü’r-Reşîd, 1980.

Uyar, Gülgûn, Ehl-i Beyt: İslâm Tarihinde Ali-Fâtıma Evladı (260/873’e kadar),

İstanbul: MÜİFAV Yayınları, 2008.

Vekî‘, Ebû Bekir Muhammed b. Halef (ö. 306/918), Ahbâru’l-Kudât, thk. Saîd M. el-

Lahhâm, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 2001.

Veşşâ, İbn Yahyâ Ebü’t-Tayyib Muhammed b. Ahmed (ö. 325/937), Kitâbü’l-Fâdıl fî

Sıfati’l-Edebi’l-Kâmil, thk. Yahyâ Vehîb el-Cubûrî, Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-

İslâmî, 1411/1991.

----------, ez-Zarf ve’z-Zurafâ, thk. Fehmî Saîd, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1407/1986.

Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebû Ya‘kûb İshak İbn Vâzıh (ö. 292/905’ten sonra), Târîhu’l-

Ya‘kûbî, I-II, nşr. Halîl el-Mansûr, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2002.

----------, el-Büldân, nşr. Muhammed E. Dannâvî, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye,

1422/2002.

----------, Müşâkeletü’n-Nâs li-Zamânihim ve mâ Yağlibu aleyhim fî Külli Asr, thk.

Madyûf el-Ferrâ, Mecelletü Merkezi’l-Vesâik ve’d-Dirâsâti’l-İnsâniyye (Câmiatü
Katar), V/5 (1993), s. 182-225.

412
Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdullah Yâkût b. Abdullah (ö. 626/1229), Mu‘cemü’l-Üdebâ:

İrşâdü’l-Erîb ilâ Ma‘rifeti’l-Edîb, I-VIII, thk. İhsan Abbas, Beyrut: Dârü’l-

Ğarbi’l-İslâmî, 1993.

----------, Mu‘cemü’l-Büldân, I-V, Beyrut: Dâru Sâdır, 1397/1977.

Yavuz, Yusuf Şevki, “Kalem”, DİA, 2001, XXIV, 243-245.

Yazır, Mahmud Bedreddin, Medeniyet Aleminde Yazı ve İslam Medeniyetinde Kalem

Güzeli, I-III, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1972-1989.

Yeniçeri, Celal, İslâm’da Devlet Bütçesi, İstanbul: Şamil Yayınevi, 1984.

----------, “Mezâlim”, DİA, 2004, XXIX, 515-518.
Yıldırım, Enbiya, Hüsn-i Hat ve Hadis, Ankara: Otto Yayınları, 2017

Yılmaz, Metin, Erken Dönem İslam Tarihinde Polis Teşkilatı, Ankara: Polis Akademisi

2016.

Yılmaz, Saim, Mu‘tazıd ve Müktefî Döneminde Abbâsîler (279-295/829-908), İstanbul:

Kayıhan Yayınları, 2006.

Yılmaz, Saim - Sazak, Ömer, “Doğu Bağdat’ta Dârülhilâfe’nin Ortaya Çıkışı ve Burada

İnşa Edilen Saraylar (279-334/892-945)”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Dergisi, 22/42 (2020), s. 285-313.

Zadeh, Travis, Mapping Frontiers Across Medieval Islam: Geography, Translation and

The ‘Abbāsid Empire, London: I.B.Tauris, 2011.

Zeccâcî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahman b. İshak (ö. 337/949), Tefsîrü Risâleti Edebi’l-

Küttâb, thk. Abdülfettâh Selîm, Kahire: Ma‘hedi’l-Mahtûtâti’l-Arabiyye, 1993.

Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed (ö. 748/1348), Siyerü A‘lâmi’n-Nübelâ, I-

XXV, nşr. Şuayb el-Arnaût, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1401-09/1981-88.

----------, Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhir ve’l-A‘lâm, I-LII, thk. Ömer

Abdüsselâm Tedmürî, Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1411-1421/1991-2000.

Zehrânî, Dayfullâh Yahyâ, en-Nafakât ve İdâretühâ fi’d-Devleti’l-Abbâsiyye (132-

334/749-945), Zerkâ: Mektebetü Tâlibi’l-Câmiî, 1986.

413
----------, Mevâridu Beyti’l-mâl fi’d-Devleti’l-Abbâsiyye (132-334/749-945), Mekke:

el-Mektebetü’l-Faysaliyye, 1405/1985.

Zorlu, Cem, Abbasilere Yönelik Dinî ve Siyasî İsyanlar: Ebû Ca’fer el-Mansur Dönemi,

Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.

Zübeyr b. Bekkâr, Ebû Abdullah el-Esedî (ö. 256/870), Ahbârü’l-Muvaffakiyyât, thk.

Sâmî Mekkî el-Ânî, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 2008.

Zübeydî, Ebû Bekir Muhammed b. Hasan (ö. 379/989), Tabakâtü’n-Nahviyyîn ve’l-

Luğaviyyîn, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim, Kahire: Dârü’l-Maârif, 1984.

Zübeyrî, Ebû Abdullah Mus‘ab b. Abdullah (ö. 236/851), Nesebü Kureyş, nşr. É. Lévi-

Provençal, Kahire: Dârü’l-Meârif, 1982.

https://althurayya.github.io/

https://www.ttk.gov.tr/tarih-cevirme-kilavuzu/

414
 ÖZET

Polatoğlu, Selahattin, Abbâsî Devleti’nde Kâtipler (132-334/750-945), Doktora

Tezi, Danışman: Prof. Dr. Nahide Bozkurt, Ankara Üniversitesi, 2022, ix+418 s.

Kâtiplik, toplumsal organizasyon ve devlet sistemindeki gelişmelere bağlı olarak

ortaya çıkmış kadim bir meslektir. Temelde resmî yazışmaları yürütmek ve malî işlerin

kaydını tutmak amacına hizmet eden bu meslek, belli başlı birtakım kurallara tâbidir.

İslam tarihinde ilk örneği Hz. Muhammed döneminde görülen kâtiplik mesleği,

ilerleyen zaman dilimlerinde gelişerek uzmanlık gerektiren bir yapıya kavuşmuştur.

İslam fetihlerine bağlı olarak Hz. Ömer dönemindeki kurumsallaşmaya yönelik

faaliyetler, kâtiplik mesleğinin müstakil hale gelmesini sağlamıştır. Emevîler

döneminde idarî, malî ve askerî divanların birbirinden açık biçimde ayrılması ve

mahkemelerin müstakil kurumlar haline gelmesi, kâtiplerin bir zümre olarak öne

çıkmasını sağlamıştır. Abbâsîler, Emevîler’e son vermiş olmakla beraber onların idarî

sistemini ve personelini büyük ölçüde devralmıştır.

Giriş ve dört bölümden oluşan bu çalışmada, Abbâsî Devleti’nin ilk iki asrındaki

kâtipler çeşitli açılardan incelenmektedir. Giriş kısmında çalışmanın yöntemi ve

kaynakları belirtilmekle beraber kâtipliğin Abbâsî öncesindeki durumu genel hatlarıyla

ele alınmaktadır. Birinci bölümde kâtiplerin meslekî hayatlarıyla irtibatlı olmak üzere

görev sahaları, çalışma ortamları ve düzenleri üzerinde durulmaktadır. İlaveten

kâtiplerin refah düzeyleri, gündelik yaşamları, sosyal çevreleri, dinî ve etnik aidiyetleri

hakkında bilgi verilmektedir. İkinci bölümde kâtipler, Abbâsî kurumları bünyesinde ele

alınmaktadır. Divanlarda çalışan kâtipler idarî, malî ve askerî olmak üzere üç ayrı başlık

altında değerlendirilmekte, ayrıca emniyet teşkilatında, adlî kurumlarda ve kamu

hizmeti sunan çeşitli alanlarda çalışan kâtipler incelenmektedir. Üçüncü bölümde

kâtiplerin siyasî hayattaki rolleri, halife ve hanedan üyeleri, devlet adamları ve

komutanlar gibi yetkililerle ilişkileri çerçevesinde işlenmektedir. Bu bölümün sonunda

415
siyasî ve idarî hayatta öne çıkan kâtip kökenli aileler tanıtılmaktadır. Dördüncü bölümde

ise kâtipler, ilim ve sanat alanlarına yön vermeleri ve ortaya koydukları eserler

bakımından ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler: İslam Tarihi, Abbâsîler, Kâtip, Divan, Bürokrasi

416
 ABSTRACT

Polatoğlu, Selahattin, Clerks in The Abbasid Caliphate (132-334/750-945), PhD

Thesis, Advisor: Prof. Dr. Nahide Bozkurt, Ankara University, 2022, ix+418 p.

Clerkship (kātib pl. kuttāb) is an ancient profession that emerged depending on

the developments in the social organization and state system. This profession, which

mainly serves the purpose of carrying out official correspondence and keeping records

of financial affairs, was a subject of certain rules. The profession of clerkship, which the

first example of it was seen in the history of Islam during the reign of the prophet

Muhammad, has developed over the following time periods and has acquired a structure

that requires expertise. Depending on the Islamic conquests, the activities which aimed

at institutionalization in the period of the second caliph Umar enabled the profession of

clerkship to become independent. In the Umayyad period, the clear separation of

administrative, financial and military diwans and transformation of the courts into

independent institutions made the clerks to stand out as a class. Although the Abbasids

put an end to the Umayyads they largely took over their administrative system and it’s

staff.

In this study, which consists of an introduction and four chapters, the clerks in

the first two centuries of the Abbasid State are examined from various perspectives.

While the method and sources of the study are given in the introduction part, the

situation of the clerkship before the Abbasids is discussed in general terms. In the first

chapter, the work areas, working environments and orders of the clerks are discussed in

accordance to their vocational lives. Additionally, some information is presented about

the welfare status of clerks, their daily lives, social environments and religious and

ethnic affiliations. In the second part, clerks are examined within the body of Abbasid

institutions. The clerks who were working in the diwans are evaluated under three

separate heading, as administrative, financial and military. In addition, the clerks who

417
were working in the security organization, judicial institutions and various fields

providing public services are also examined. In the third chapter, the roles of the clerks

in political life are handled within the framework of their relations with officials such as

the caliph and dynasty members, statesmen and commanders. At the end of this chapter,

families of clerk origin who have become prominent in political and administrative life

are introduced. In the fourth chapter, the clerks are discussed in terms of their directing

role in the fields of art and science, also the works that has been produced by them.

Key Words: Islamic History, Abbasids, Clerk, Diwan, Bureaucracy

418