Εργαστήριο Εισαγωγής στην Αστροφυσική

ΑΣΚΗΣΗ 2
ΌΝΟΜΑ ΕΠΩΝΥΜΟ Α.Μ
Αφροδίτη Ιντίρα Μοντεσίνου Καραμπάτου 1110201900127
ΤΜΗΜΑ ΗΜ/ΝΙΑ ΑΣΚΗΣΗΣ ΥΠΕΥΘΥΝΗ
ΣΤ 23-30/5/22 Χατζηδημητρίου

ΜΕΡΟΣ Α: Φασματοσκοπεία αστέρων και γαλαξιών

Στόχος του πρώτου μέρους της άσκησης 2 είναι να μελετήσουμε διάφορα μεγέθη του ήλιου,
όπως η ηλιακή ακτινοβολία, καθώς και το φάσμα του χρησιμοποιώντας τις μεθόδους της
φωτομετρίας και της φασματοσκοπίας.

• ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Κάθε αστέρας εκπέμπει ακτινοβολία εξαιτίας της σύντηξης υδρογόνου ,ή και βαρύτερων
στοιχείων, σε ήλιο στον πυρήνα του. Η εκπομπή αυτή προσεγγίζεται επαρκώς μέσω της
ακτινοβολίας μέλανος σώματος του Planck που προβλέπει ένα πλήρως αδιαφανές σώμα και
εξάρτηση της έντασης της ακτινοβολίας από την θερμοκρασία μέσω της σχέσης (1):
2 hυ3 1
Β λ (Τ )= 2 hυ
(Wm− 2 Hz−1 sr −1 )
c
e kT −1
Από την παραπάνω κατανομή βρίσκουμε το μήκος κύματος όπου αυτή μεγιστοποιείται και
hc
έτσι προκύπτει ο νόμος του Wein: λ max= (2).
5 kT
Επίσης, η ροή της ακτινοβολίας ενός μέλανος σώματος δίνεται από τον νόμο των Stefan-
Boltzmann: F (T )=σ Τ 4 (3) όπου σ είναι η σταθερά Stefan-Boltzmann.
Τέλος, ένα μέλαν σώμα έχει θεωρητικά σταθερή θερμοκρασία σε κάθε σημείο, μας είναι
γνωστό πως οι αστέρες δεν ακολουθούν αυτό το εξιδανικευμένο μοντέλο, ωστόσο μας ενδιαφέρει
το μέγεθος της ενεργού θερμοκρασίας που είναι η θερμοκρασία που θα είχε ένας αστέρας εάν ήταν
1/ 4
L
μέλαν σώμα. Αυτή προκύπτει από την σχέση (4): T eff =( 2
) .
σ 4 πR

• ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ

ΠΙΝΑΚΑΣ 1.6
pixel λ(Å) χρώμα χαρακτηρισμός
62 3889 ιώδες έντονη
Αρχικά μας δόθηκε το ηλιακό φάσμα το 98 3965 ιώδες αμυδρή
οποίο καλούμαστε να βαθμονομήσουμε σύμφωνα 129 4026 ιώδες μεσαία
με το φάσμα εκπομπής λυχνιών ηλίου και νέον. Για 302 4388 ιώδες αμυδρή
τον σκοπό αυτό χρησιμοποιήσαμε λογισμικό 344 4471 ιώδες έντονη
ανάλυσης αστρονομικών μετρήσεων το οποίο 456 4713 κυανό μεσαία
αντιστοιχούσε μήκη κύματος σε pixel και έπειτα το 554 4922 κυανό μεσαία
βαθμονομήσαμε. Αρχίσαμε με τη λυχνία ηλίου και 599 5016 πράσινο έντονη
κατασκευάζουμε τον διπλανό πίνακα: 612 5048 πράσινο αμυδρή
999 5876 κίτρινο έντονη
1367 6678 κόκκινο έντονη
1536 7065 κόκκινο έντονη
1638 7281 κόκκινο μεσαία
 Στον κώδικα που μας δόθηκε, παραθέτονται το φάσμα He και Ne:

Εικόνα 1: Φάσμα Ne

Εικόνα 2: Φάσμα He

Ενώ μας δόθηκε και το ηλιακό φάσμα:

Εικόνα 3: Φάσμα Ήλιου

Όπως παρατηρούμε στα παραπάνω φάσματα, είναι προτιμότερο να χρησιμοποιήσουμε το

φάσμα του ηλίου (He) το οποίο εκτείνεται σε όλο το φάσμα του Ήλιου παρά το φάσμα του νέον
(Ne) το οποίο είναι πιο πυκνό αλλά δεν πιάνει όλο το ηλιακό φάσμα. Γιαυτό για την βαθμονόμηση
των δεδομένων μας κάνουμε προσαρμογή ευθείας μέσω LoggerPro σύμφωνα με το φάσμα ηλίου.
Έτσι κάνοντας το γράφημα pixel-λ έχουμε την παρακάτω ευθεία:

Η ευθεία που προκύπτει από την βαθμονόμηση είναι της μορφής: λ = m ∗ pixel + b
Με το m = 0, 2155 ± 0, 007 και το b = 3738 ± 5,802 . Οι αποκλίσεις οφείλονται στο όργανο
παρατήρησης.
 ΜΕΡΟΣ B: Η διαστολή του σύμπαντος
Μέτρηση της σταθεράς του Hubble

Στο συγκεκριμένο μέρος της 2ης άσκησης στόχος είναι να χρησιμοποιούμε φασματικά και
φωτομετρικά δεδομένα γαλαξιών, με σκοπό να εκτιμήσουμε τις αποστάσεις τους από εμάς, να
βιώσουμε τις δυσκολίες που εμπεριέχει αυτό το εγχείρημα και να προσδιορίσουμε την
ερυθρομετατόπισή τους. Εν τέλει, ελέγχουμε το νόμο του Hubble και παίρνουμε μία ιδέα για την
ηλικία του σύμπαντος.

• ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Οι γαλαξίες είναι δυναμικά συνεκτικά συστήματα αστέρων, αερίου , σκόνης και σκοτεινής
ύλης με μάζες που κυμαίνονται από 107 Mo (νάνοι γαλαξίες) ως 1014 Mo (γιγαντιαίοι ελλειπτικοί
στα κέντρα των σμηνών γαλαξιών),όπου Mo=μάζα Ήλιου. Οι γαλαξίες κατηγοριοποιούνται με
βάση τη μορφολογία τους, τους κατάλληλους δείκτες χρώματος, τα φασματοσκοπικά
χαρακτηριστικά ή την φασματική τους κατανομή σε όλο το ηλεκτρομαγνητικό φάσμα. Η πιο
συνήθης μέθοδος ταξινόμησης είναι η μορφολογική ταξινόμηση Hubble η οποία βασίζεται σε
οπτικές παρατηρήσεις γαλαξιών.
Ακόμα, για να μετρήσουμε αποστάσεις στο Σύμπαν χρησιμοποιούμε συνήθως τον τρόπο της
τριγωνομετρικής παράλλαξης. Αυτή όμως είναι εφαρμόσιμη μόνο σε κοντινά αντικείμενα, και είναι
ανεξάρτητη από υποθέσεις και μοντέλα, ενώ αποτελεί την βάση της κλίμακας αποστάσεων.
Δεδομένου ότι ένα πολύ σημαντικό πρόβλημα στην κατασκευή της κλίμακας αποστάσεων είναι ο
έλεγχος των συστηματικών σφαλμάτων , είναι μείζονος σημασίας να χρησιμοποιούμε δείκτες που
βασίζονται σε διαφορετικές φυσικές διεργασίες, ούτως ώστε να έχουμε μια ανεξάρτητη εκτίμηση
των συστηματικών σφαλμάτων.
v Δλ
Η ερυθρομετατόπιση δίνεται από τις σχέσεις: z= = όπου ∆λ=λ-λ0 είναι η διαφορά
C λ0
του παρατηρούμενου μήκους κύματος από το μήκος κύματος της ίδιας ακτινοβολίας στο
εργαστήριο.
Ο Νόμος του Hubble, για μη σχετικιστικές ταχύτητες, είναι: v= H 0⋅d με v την ταχύτητα
απομάκρυνσης, H0 την σταθερά του Ηubble, και d την απόσταση του γαλαξία από εμάς. Η τιμή
βιβλιογραφίας της σταθεράς Hubble είναι: H0 = (73, 8 ± 2, 4) kms-1 Mpc-1. Αξίζει να σημειώσουμε
ότι η ιδία ταχύτητα ενός γαλαξία (peculiar velocity) πρόκειται για την ταχύτητα με την οποία
κινείται ο γαλαξίας στον χώρο και διαφέρει θεμελιωδώς από την ταχύτητα απομάκρυνσης ενός
γαλαξία (recessional velocity) η οποία οφείλεται στην διαστολή του Σύμπαντος.

• ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ

Αρχικά, μας δίνεται ένα δείγμα 18 γαλαξιών , που επιθυμούμε να μετρήσουμε τις
αποστάσεις τους. Για να καταφέρουμε να βγάλουμε αποτελέσματα θα κάνουμε την υπόθεση ότι
όλοι οι γαλαξίες έχουν το ίδιο φυσικό μέγεθος, όποια και αν είναι η θέση τους. Οι γαλαξίες του
δέιγματος μας είναι σχετικά κοντινοί, έχουν σπειροειδές σχήμα και υποθέτουμε ότι το πραγματικό
μέγεθος όλων τους είναι d= 22kpc . Για τον υπολογισμό
των αποστάσεων τους από εμάς χρησιμοποιούμε την
d
σχέση: tana≈a≈ Με τα a,d,D να επεξηγούνται
D
από το διπλανό σχήμα:
 Έπειτα, πραγματοποιήσαμε μετρήσεις της διαμέτρου των γαλαξιών, εντοπίζοντας στην
εικόνα που έχουμε τον μεγάλο άξονα του γαλαξία, και έπειτα μέσω αυτής βρήκαμε τιμές για το
γωνιακό μέγεθος a. Έπειτα μέσω της σχέσης που αναγράφεται παραπάνω προσδιορίσαμε τις
αποστάσεις των γαλαξιών από εμάς. Για τον πρώτο γαλαξία για τον οποίο πραγματοποιήσαμε
μέτρηση, λάβαμε τρεις φορές τιμή για την διάμετρο ούτως ώστε να εξάγουμε ένα σφάλμα, το οποίο
και κρατήσαμε για όλες μας τις μετρήσεις. Έτσι κατασκευάσαμε το παρακάτω πίνακα:
ΠΙΝΑΚΑΣ 1
Γαλαξίες α (mrad) δα (mrad) D (Mpc) δD (Mpc)
NGC 1357 0,983 0,024 22,388 0,547
NGC 1832 0,857 0,024 25,671 0,719
NGC 2276 0,703 0,024 31,294 1,068
NGC 2775 1,031 0,024 21,339 0,497
NGC 2903 3,393 0,024 6,484 0,046
NGC 3034 3,029 0,024 7,263 0,058
NGC 3147 1,014 0,024 21,696 0,514
NGC 3227 1,318 0,024 16,692 0,304
NGC 3368 1,743 0,024 12,622 0,174
NGC 3623 2,461 0,024 8,939 0,087
NGC 3627 2,213 0,024 9,941 0,108
NGC 4775 0,609 0,024 36,125 1,424
NGC 5248 1,468 0,024 14,986 0,245
NGC 5548 0,391 0,024 56,266 3,454
NGC 6181 0,701 0,024 31,384 1,074
NGC 6217 0,667 0,024 32,984 1,187
NGC 6643 1,004 0,024 21,912 0,524
NGC 6764 0,628 0,024 35,032 1,339

d
Όπου το δD από διάδοση: δD=| 2⋅δα|
α

Τώρα, πραγματοποιούμε μετρήσεις για να υπολογίσουμε τις ερυθρομετατοπίσεις των

γαλαξιών, βρίσκοντας τα μήκη κύματος των γραμμών CaK, CaH, Ha. Από τις μετρήσεις μας
φτιάχνουμε τον πίνακα 2:
Όπου έχει – δεν καταφέραμε να πάρουμε καλές μετρήσεις εξαιτίας θορύβου.
ΠΙΝΑΚΑΣ 2
Γαλαξίες λCaK λCaH λHa
NGC 1357 3962,2 3997,8 6608,2
NGC 1832 3960,6 3995,5 6606,7
NGC 2276 3966,0 3997,0 6615,2
NGC 2775 3954,4 3990,0 6592,0
NGC 2903 3937,4 3973,0 6574,2
NGC 3034 3935,8 3973,8 6564,1
NGC 3147 3967,6 4004,8 6621,4
NGC 3227 3949,8 3982,3 6586,6
NGC 3368 3945,9 3981,5 6594,3
NGC 3623 3941,2 3976,1 6590,0
NGC 3627 3942,8 3978,4 6589,3
NGC 4775 3957,3 3990,8 6606,7
NGC 5248 3946,7 3983,8 6595,9
NGC 5548 3959,1 4000,1 6686,9
NGC 6181 3966,8 4001,7 6620,3
NGC 6217 3949,8 3984,6 6600,1
NGC 6643 3952,9 3986,7 6603,6
NGC 6764 - - -
 Οι εργαστηριακές τιμές των μηκών κύματος των αντίστοιχων γραμμών που μετρούνται από
το φάσμα το οποίο χρησιμοποιούμε είναι:
λCaH= 3993,7 Å

λCaK= 3968,5 Å

λHa= 6562,8 Å

Αφαιρώντας τώρα αυτά τα λθεωριτικα=λ0 από τα λπρακτικά μπορούμε να βρούμε 3 τιμές για την
ερυθρομετατόπιση κάθε γαλαξία.΄Ομως θεωρητικά και τα 3 z πρέπει να είναι τα ίδια, αφού η
ερυθρομετατόπιση είναι συνάρτηση της ταχύτητας και αυτή είναι ίδια και για τα 3 στοιχεία
(ταχύτητα απομάκρυνσης γαλαξία). Υπολογίζουμε με αυτό τον τρόπο τον μέσο όρο της
ερυθρομετατόπισης μαζί με το σφάλμα της για κάθε γαλαξία, ώστε να προσδιορίσουμε την
ταχύτητα απομάκρυνσης v = c · zavg μαζί με το σφάλμα της από διάδοση. Έτσι, καταλήγουμε στν
πίνακα 3:

ΠΙΝΑΚΑΣ 3
Γαλαξίες zCaK zCaH zHa zaver δz v (km/s) δv (km/s)
NGC 1357 0,0079 0,0074 0,0069 0,0074 0,0003 2218,83 84,00
NGC 1832 0,0083 0,0068 0,0067 0,0073 0,0005 2178,08 154,48
NGC 2276 0,0069 0,0072 0,0080 0,0074 0,0185 2210,19 5553,69
NGC 2775 0,0098 0,0054 0,0044 0,0066 0,0017 1970,75 497,82
NGC 2903 0,0141 0,0011 0,0017 0,0057 0,0042 1696,82 1267,25
NGC 3034 0,0145 0,0013 0,0002 0,0053 0,0046 1603,14 1376,63
NGC 3147 0,0065 0,0091 0,0089 0,0082 0,0008 2461,14 250,99
NGC 3227 0,0110 0,0035 0,0036 0,0060 0,0025 1809,62 744,15
NGC 3368 0,0120 0,0033 0,0048 0,0067 0,0027 2004,44 804,01
NGC 3623 0,0131 0,0019 0,0041 0,0064 0,0034 1920,54 1029,85
NGC 3627 0,0127 0,0025 0,0040 0,0064 0,0032 1927,00 957,54
NGC 4775 0,0091 0,0056 0,0067 0,0071 0,0010 2142,28 310,18
NGC 5248 0,0118 0,0039 0,0050 0,0069 0,0025 2065,99 739,39
NGC 5548 0,0087 0,0080 0,0189 0,0118 0,0035 3554,85 1060,82
NGC 6181 0,0067 0,0084 0,0088 0,0080 0,0006 2385,54 185,50
NGC 6217 0,0110 0,0041 0,0057 0,0069 0,0021 2073,28 628,20
NGC 6643 0,0102 0,0046 0,0062 0,0070 0,0017 2101,91 501,75
NGC 6764 - - - - - - -

Μπορούμε πλέον να κατασκευάσουμε ένα διάγραμμα Hubble, όπου περιμένουμε τα σημεία

να προσεγγίζουν ευθεία. Ωστόσο, να τονίσουμε πως η σχέση αυτή δεν ισχύει για κοντινούς
γαλαξίες, καθώς υπάρχει βαρυτική αλληλεπίδραση η οποία εμποδίζει την απομάκρυνσή τους, αλλά
ούτε και για πολύ μακρινούς, όπου η σχέση παύει να είναι γραμμική.
Κάναμε προσαρμογή καμπύλης v=AD αφού από την θεωρία περιμένουμε αυτού του είδους
εξάρτηση. Έτσι όπου Α=κλίση=Η0, δηλαδή Η0= 80,03 ± 7,50 kms-1 Mpc-1. Η πρακτική τιμή που
βρίσκουμε δεν είναι μια πολύ καλή προσέγγιση σε σχέση με την θεωρία μας (H 0 = 73, 8 ± 2, 4 kms-
1
Mpc-1) με απόκλιση 8,44%. Ωστόσο ένας πρώτος υπολογισμός για την ηλικία του σύμπαντος
προκύπτει από το αντίστροφο της σταθεράς του Hubble (η σταθερά εξ΄ άλλου έχει μονάδες 𝑠 −1 ) :
t=1/H0=12,49 Gyr.

• ΣΦΑΛΜΑΤΑ-ΑΚΡΙΒΕΙΑ

Υπολογίσαμε την ηλικία του σύμπαντος με σχετικά μεγάλη διασπορά. Αυτό συμβαίνει διότι
στις μετρήσεις μας υπεισέρχονται σφάλματα που προκύπτουν τόσο από τις αρχικές παραδοχές που
κάναμε για τα μεγέθη των γαλαξιών που μελετάμε, όσο και από το γεγονός ότι η μέθοδός μας δεν
διακρίνεται από μεγάλη ακρίβεια.
Καταρχάς, ισχυριστήκαμε πως όλοι οι μορφολογικά όμοιοι γαλαξίες έχουν περίπου το ίδιο
μέγεθος και επομένως ορισμένοι από τους γαλαξίες που θεωρήσαμε πως έχουν μέγεθος 22kpc είανι
πιθανόν να μην ισχύει. Ακόμα και η χρήση του μεγέθους 22kpc για τους γαλαξίες αυτούς είναι μια
αρκετά ριψοκίνδυνη προσέγγιση. Επίσης, έχουμε σφάλματα εξαιτίας του τρόπου εύρεσης του
γωνιώδους μεγέθους α, καθώς στις εικόνες που είχαμε, επειδή οι γαλαξίες είναι όλο και πιο αμυδροί
όσο πλησιάζουμε τα όριά τους και συνεπώς είναι πιθανό να μην προσδιορίσαμε τα όρια αυτά με
σωστό τρόπο. Οι πολλαπλές μετρήσεις για το α διορθώνουν ως έναν βαθμό το σφάλμα αυτό, αλλά
όχι απαραίτητα ικανοποιητικά. Μάλιστα, στην περίπτωση π.χ. του NGC3227, είχαμε
αλληλεπιδρώντες γαλαξίες των οποίων τα μεταξύ τους όρια δεν ήταν ξεκάθαρα, και ομοίως και το
όριο του υπό μελέτη γαλαξία. Τέλος, κατά την εύρεση του μήκους κύματος των διάφορων
φασματικών γραμμών μας, υπήρχαν φορές που είχαμε γραμμές τη μία πολύ κοντά στην άλλη, με
αποτέλεσμα να μην είμαστε σίγουροι για την τιμή του μήκους κύματος που αντιστοιχεί στη
ζητούμενη γραμμή. Σε αυτές τις περιπτώσεις, συνήθως επιλέγαμε την γραμμή η οποία έδινε
ερυθρομετατόπιση παρόμοια με αυτή που έδιναν οι υπόλοιπες δύο γραμμές που μετρήσαμε, οπότε
κατά πάσα πιθανότητα επιλέχθηκε η σωστότερη τιμή. Όμως, εκτός από την ερυθρομετατόπιση που
αλλάζει τη θέση της φασματικής γραμμής, αυτή αλλάζει και εξαιτίας της μεσοαστρικής
απορρόφησης κατά τη διαδρομή της ως τη Γη. Ίσως αν είχαμε μετρήσεις από περισσότερους
γαλαξίες, τότε ίσως θα είχαμε μεγαλύτερη ακρίβεια.