TÜRKİYE SELÇUKLULARI (1075/1308) ve

DÂNİŞMENDİLERİN (1085-1175) SIHRİYET (EVLİLİK

SONUCU OLUŞAN AKRABALIK) BAĞLARI

Filiz AKÇAY*

Giriş
Anadolu, 1071 Malazgirt Zaferi’nden sonra Türk-İslam hâkimiyetine
girmeye başlamış ve kısa sürede bu coğrafyanın neredeyse tamamı Büyük Selçuklu
Devleti’ne tabiî siyasi teşekküller tarafından kontrol altına alınmıştır. Bu siyasi
teşekküllerin en kudretlileri şüphesiz Kutalmışoğlu Süleyman Şâh tarafından
kurulan Türkiye Selçukluları Devleti ve Dânişmend Gazi tarafından kurulan
Dânişmendliler Beyliği’dir. Her iki Türk beyliğinin de Selçuklu ailesi ile irsiyet ve
akrabalık bağı vardır. Türkiye Selçuklularının kurucusu Kutalmışoğlu Süleyman
Şâh zaten Selçuklu ailesine mensup iken, Dânişmentoğulları Selçuklu ailesi
dünürlük yaparak akraba olmuştur. Bu iki siyasi güç arasında uzun süre
Anadolu’ya hâkim olma mücadelesi verilmiş ve Anadolu hâkimiyeti ikisinin
arasında zaman zaman el değiştirerek bir asra yakın devam etmiştir. Türkiye
Selçukluları ile Dânişmendliler siyasi rekabetle birlikte evlilik yolu ile akraba
olarak aralarındaki ilişkiyi farklı boyuta taşımışlardır. Bu akrabalık ilişkileri
hanedan üyeleri arasında kız alıp verme şeklinde olmuş ve pek çok başka devlet
gibi müttefik kuvvetler bulma, mevcut ilişkileri pekiştirme, siyasi nüfuzlarını
arttırma ve birbirlerini kontrol altında tutma amacı gütmüştür.
Anadolu’nun fethedilmesi ve Türkleşmesinde büyük katkısı olan iki Türk
devleti sultanlarının özel hayatları, evlilikleri, eşleri ve çocukları (özellikle kız
çocukları) hakkında bilgilerimiz genellikle sınırlıdır. Bunun en önemli sebebi
dönem ile ilgili kaynaklarda zaten bilgilerin kısıtlı olması bunun yanında mevcut
kaynakların bu konuları çoğunlukla ele almayı tercih etmemesi veya ancak satır
aralarında ele almalarıdır. Bu çalışmamızda kaynakların verdiği bilgiler ışığında
Türkiye Selçukluları ile Dânişmendliler arasında evlilikler yolu ile kurulan
akrabalık ilişkilerini ortaya koymaya çalışacağız.

1. Kutalmış-Dânişmend Ali Taylu Akrabalığı

Süleyman Şâh Anadolu’ya girip Marmara sahillerinde Türkiye Selçukluları
Devletini kurduktan sonra doğuya yönelerek Kilikya Bölgesinde fetihler yaptığı
sırada Dânişmend Ahmet Gazi de Kızılırmak ve Yeşilırmak bölgelerinde fetihler
yaparak Sivas, Amasya, Tokat, Kayseri ve Çorum şehirlerinde hâkimiyetini
kurmaktaydı.1 Dânişmendlilerin kurucusu Dânişmend Ahmet Gâzi’nin Anadolu
Türk Tarihi'nin en karanlık dönemi olan XI. ve XII. yüzyıllarda yaşamış
olması nedeniyle, kaynaklarda onunla ilgili yeterli bilgi bulunmamakta veya
mevcut bilgilerin çoğu ihtilaflı rivayetlerden oluşmaktadır. Kaynakların
yetersizliği ve Anadolu'nun ortasında meydana gelen olayların uzak yerlerde
yazılmaları nedeniyle Dânişmenlilerin kuruluşu ve kurucusunun şahsiyeti yeterince
aydınlatılamamıştır. İbn Bibi Emir Artuk ve Emir Dânişmend gibi büyük beylerin
ahvalini tahkik edemediğini belirtmiştir. İbn Bibi olayların meydana gelme
zamanlarının çok eski ve adı geçen ülkelerin tarihçileri arasında ihtilaflı
rivayetlerin olması sebebiyle bu devirleri eserine almadığını söyleyerek durumun
karışıklığını açıkça ifade etmiştir.2
Selçuklu hanedanı ile Dânişmend oğullarının irsiyet bağı, Selçukluların
tarih sahnesinde çıktıkları ilk dönemlere kadar gider. XI. yüzyıl müelliflerinden
Gazneli tarihçisi Beyhaki. Selçuklular tarafından Gaznelilere elçi olarak gönderilen
ve Dânişmend Gazi’nin babası olan Buharalı Dânişmend’in (Dânişmend-i Buharî)
hanedan ailesi ile akraba olduğunu ifade eder. Ancak Beyhaki, sözü edilen

1
* Ordu Üniversitesi Tarih Anabilim Dalı, Orta Çağ Tarihi Bilim Dalı Doktora Mezunu Ordu,
senolakcay@hotmail.com.
Dânişmendliler Devleti hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Sefer Solmaz, Dânişmendliler Devleti ve
Kültürel Mirasları, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Ortaçağ
Tarihi Bilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Konya 2001.
2
İbn Bibi, Hüseyin b. Muhammed Ali El-Ca'ferî, El-Evâmirü’l-’Alâ’iyye fī’l-Umuri’l’Alâ’iyye, I,
Tıpkıbasım, Neşr. A. S. Erzi, TTK, Ankara, 1956 s. 11; Claude Cahen, Osmanlılardan Önce
Anadoluda Türkler, Çev. Yıldız Moran, İstanbul 1984, s. 96; Osman Turan, Selçuklular
Zamanında Türkiye, Turan Neşriyat Yurdu, İstanbul, 1971, s. 141-151; Abdülkerim Özaydın,
“Dânişmend Gazi”, DİA, Cilt: 8, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1993, s. 467-469; Sefer
Solmaz, “Danişmend Gazi’nin Anadolu’ya Gelişi”, Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Edebiyat Dergisi, Sayı: 14, Konya 2002, s. 229.
akrabalık ilişkilerinin nasıl kurulduğunu ve yakınlık derecesini belirtmez.3
Beyhakî’nin Dânişmend Gazi’nin babasının Büyük Selçuklularla akraba olduğu
şeklinde verdiği bu bilgi son derece önemlidir. Nitekim Beyhaki’nin verdiği bu
bilgi, İbn Şeddad, Abu’l-Farac ve İbn Şıhne tarafından da tekrarlanmaktadır.

Ancak konu ile ilgili en önemli bilgi İbn Hamdun’da yer almaktadır. İbn Hamdun,
1085 yılı olaylarını anlatırken Dânişmend Gazi’nin Malatya’yı fetheden Süleyman
Şâh’ın dayısının olduğunu belirtmektedir. 4 İbn Şeddad; Süleyman Şâh'ın dayısının
495/1101 yılında Malatya'yı ele geçirdiğini belirtip5 İbn Hamdun'un verdiği
bilgileri tekrar ettikten sonra, SüleymanŞâh'ın bu dayısının adının Anuştekin6
Dânişmend olduğunu kaydetmektedir. .7 Abu'l-Farac Kutalmışoğlunun
dayısının8 477/1084-85 yılında Malatya'yı fethettiğini ifade ederek, İbn
Hamdun, ve İbn Şeddad'ın bilgilerini teyit etmektedir. 9 Bu bilgiyi İbn Şıhne de
tekrarlamaktadır.10 Ancak adı geçen müelliflerin hiç biri bu akrabalık ilişkisinin
ayrıntıları hakkında detaylı bilgi vermezler.11 Bu bilgilere göre 1085'de
Malatya'yı fetheden Süleyman Şâh'ın dayısı Dânişmend Gazi’dir ve Süleyman

3
Ebü’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin el- Beyhâki (ö.470/1077), Tarihu Beyhakî, nşr. Doktor Ali Ekber
Feyyaz, İran Milli Kütüphanesi, Meşhed 1383 hş., s. 660.
4
Mükrimin Halil Yinanç, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, İstanbul 1944, s. 101; Osman Turan,
“Süleyman-şah I." mad., İA, XI, İstanbul 1979, s. 212; aynı mlf., Selçuklular Zamanında Türkiye, s.
113.
5
Mükrimin Halil Yinanç, age., s. 101; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 113.
6
Bilindiği kadarıyla Danişmend Gazi'nin Anuş-tekin şeklinde bir adı bulunmuyor. Danişmend
Gazi'nin Türkçe adı Gümüş-tekin' dir. Bu isim Gümüş-tekin şeklinde yazılacak yerde Anüş-tekin
şeklinde yazılmış olmalıdır. Osman Turan bazen bu ismin Gümüş-tekin'den bozularak veya istinsah
hatası ile “Nuştekin” şeklinde kaydedildiğini bildirmektedir. Osman Turan, Selçuklular Zamanında
Türkiye, s. 116, n., 18, s. 138, n., 85.
7
Sefer Solmaz, a.g.t., s. 13.
8
Metinde dayısı değil de amcası şeklinde geçiyorsa da bunun dayısı yerine sehven
yazıldığını düşünüyoruz. Yoksa Dânişmend Gazi'nin Süleymanşah'ın amcası olması
mümkün değildir.
9
Abû’l-Farac, Gregory (Bar Hebraeus), Abû’l-Farac Tarihi, I, Çev. Ömer Riza Doğrul, TTK,
Ankara, 1999, s. 331-332.
10
Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 113.
11
İbnü’1-Esîr, İslâm Tarihi, el-Kâmil Fi’t-Târîh Tercümesi, XI, Çev. Abdülkerim Özaydın, Bahar
Yayınları, İstanbul, 1991, s. 247; Abû’l-Farac, a.g.e., I, s. 331-332; Osman Turan, Selçuklular
zamanında Türkiye, s. 113; Muharrem Kesik, “Türkiye Selçukluları-Dânişmedliler İlişkilerinde Siyasî
Evlilikler ve Hatunların İdaredeki Rolleri”, I. Uluslararası Selçuklu Sempozyumu, Selçuklu Siyasi
Tarihi, Bildiriler (27-30 Eylül 2010), Ankara 2014, TTK, ss. 381-397.
Şâh'ın babası Kutalmış, Dânişmend Gazi'nin kız kardeşi yani Dânişmend Ali
Taylu'nun kızı ile evlenmiştir.12
Osman Turan yukarıda değindiğimiz bilgileri sunduktan sonra; “Bu
Buharalı Dânişmend’in Süleyman’ın dayısı (Kutalmış’ın kayınbiraderi) oğlu
olduğu ve Dânişmend oğlu Gümüş-tekin Ahmed Gazi de bu muallimin (Dânişmend
Ali Taylu) oğlu bulunduğu gözüküyor”13 şeklinde bir değerlendirme yaparak bu
konudaki nihaî kanaatini ifade etmiştir.
Selçuklular ile Dânişmendli ailesi arasında başka bir akrabalık olduğuna
dair bir başka iddia ise XIV. yüzyıl müelliflerinden Niğdeli Kadı Ahmed
tarafından ortaya konulmuştur. Buna göre; Dânişmend Gazi Melikşâh'ın
hemşirezadesi, yani kız kardeşinin çocuğudur. Niğdeli Kadı Ahmed’in eserinde
konu ile ilgili geçen kayıt şu şekildedir; “Melikşah…Selçuklu sancak ve alemlerini
Rum memleketlerine gönderdi. Selçuklu sancak ve alemlerinin gönderilmesinin
sebebi şu idi: Mezkûr sultan Melikşah’ın kız kardeşinin oğullarından Dârü’l-feth
Kayseriyye ve havalisinin fatihi, gazi, şehit melik Muhammed sedid son derece
güzel bir siret suret ve cemalle ve zahiri ve batini ve zahiri kemalle tavsif
edilmekte idi…Sultan Melikşah halkın ona tabi olmasından endişe duymakta ve
şeytani bir hile ile onu yok etme hususunda fırsat kollamaktaydı…..Vezir
Nizamilmülk….Melik Muhammed’i tam teçhizatlı ve levazımlı olarak Rum
tarafına gönderelim….akrabalık bağını kesme ayıbı sana ait olmayacaktır…
Sultan Vezirin nasihatini kabule şayan gördü ve her ne gerekiyorsa hürmetle
Ruma gönderdi… ”14 Bu durumda Dânişmend Gazi’nin babası Dâniş- mend Ali
Taylu, Melikşâh’ın kız kardeşi yani Alp Arslan’ın kızı ile evlenmiş olmaktadır.
Fakat Ali Taylu’nun yaşını dikkate aldığımız zaman, bunun kronolojik olarak
gerçekleşmesi mümkün değildir. Ancak Dânişmend Taylu’nun yaşı dikkate

12
Mikail Bayram, Danişmend Oğulları Devleti’nin Bilimsel ve Kültürel Mirası, Unimat Ofset, Basım
Yeri Yok 2009, s. 17-18; Cahen; bu akrabalık ilişkisinin tamamen tarih yazarları tarafında zorlama
olarak ortaya çıkarılmaya çalışıldığını belirtmiştir. Benzer durumların batıdaki soylu ailelerin Haçlı
Seferlerine katılan komutanlardan akrabaları olduğunu söylemeleri gibi Türklerin de soylu ailelerin
mutlaka Malazgirt Savaşına katıldıklarını ispatlama veya hanedan ailesi ile akraba olduklarını
kanıtlama gibi bir çaba içerisine girdiklerini söylemiştir. Cahen, a.g.e., s. 96-97.
13
Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 115.
14
Ali Ertuğrul, Anadolu Selçukluları Devrinde Yazılan Bir Kaynak: Niğdeli Kadı Ahmed ’in el-
Veledü'ş-Şefîk ve’l-Hâfidü’l-Halîk’i, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış
Doktora Tezi, İzmir, 2009, s. 524; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 113.
alınırsa bu kronolojik olarak mümkün değildir. Bu durumda Dânişmend Ahmet
Gazi’nin, Melikşâh’ın “hemşirezadesi (kız kardeş)” şeklinde geçen kelime o
zamanın kullanımına göre babasının kız kardeşi yani halası anlamında kullanılmış
olabilir. Buna göre; Dânişmend Taylu, Melikşâh’ın halası yani Alp Arslan’ın kız
kardeşi ve Çağrı Bey’in kızı ile evlenmiş olmaktadır. Çağrı Bey’in Hatice Arslan
Hatun ve Safiye’den başka adları kaynaklarda geçmeyen iki kızının daha olduğu
bilinmektedir.15 Bu durum kronolojiye de daha uygun düşmektedir. Böyle bir
evliliğin gerçekleşme imkânı da mümkün görünmektedir. İkincisi de Kadı
Ahmed’in, hem dönem, hem de bölgeye uzaklığından dolayı Dânişmend Gazi ile
babasını karıştırmış olabilir. Eğer meseleye böyle yaklaşırsak, o zaman
Dânişmend Gazi’nin Melikşâh’ın kız kardeşi yani Alp Arslan’ın kızı ile evlendiği
sonucuna varılır. Bu evlilik de kronolojik olarak mümkündür.16
Bu kaynaklar haricinde iki hanedan ailesinin akrabalık ilişkilerine
Dânişmendnâme’de de yer verilmektedir. Dânişmendnâme’ye göre, Halife,
Sultan’la anlaşarak Dânişmend Gazi’yi Süleyman’ın ordusunun başına geçirmiş ve
onu Süleyman’ın kız kardeşiyle evlendirmiştir.17
Kaynaklardaki bilgilere göre, Türkiye Selçukluları ve Dânişmendliler
arasındaki akrabalık ya Kutalmış’ın Dânişmend Ali Taylu’nun kızı yani
Dânişmend Gazi’nin kız kardeşi veya Dânişmend Gazi’nin Kutalmış’ın kızı yani
Süleyman Şâh’ın kız kardeşi ile evlenmesi şeklinde kurulmuş olmalıdır.18 .

2. Türkiye Selçukluları ve Dânişmendliler Arasında Kurulan

Akrabalıklar

2. 1. I. Kılıç Arslan’ın Dânişmend Ahmed Gazi’nin Kızı ile

Gerçekleşmeyen Evliliği
15
Bkz. M. A. Köymen, Büyük Selçuklu, I, TTK yayınları, Ankara 1992.I, Ekler, Selçuklu Soy
Kütüğü.
16
Sefer Solmaz, “Danişmentli Ailesi İle Büyük Selçuklu Hanedanı Arasındaki Akrabalık İlişkileri”,
278-279.
17
Dânişmend-nâme, Haz. Necati Demir, Niksar Belediyesi, Niksar 2005; 46; Cahen, a.g.e., s. 96-97;
Muharrem Kesik, a.g.m., s. 380.
18
Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 114, dn. 7.
 Anadolu’daki bu iki Türk ve akraba hanedanlık, aralarındaki rekabeti ve
düşmanlığı önleyebilmek için bir birlerine karşı evlilik yoluyla bir diplomasi
geliştiren ve bir birleri ile en çok evlilik yapan iki devletti. Öyle ki bu evlilik ve
akrabalıklar neticesinde sık sık karşı karşıya gelen bu devlet yöneticileri ya dayı-
hala çocukları, ya enişte-kayın, ya da damat-kayınpeder olarak Anadolu’ya hâkim
olma mücadelesini yürütmüşlerdir.
Türkiye Selçukluları ile Dânişmendliler’in ilk evlilik teşebbüsü Dânişmend
Gazi ile I. Kılıçarslan arasında olmuştur. Lombardlar, Fransızlar ve Almanlardan
oluşan 1101 yılı Haçlı seferi Dânişmendli başkentine doğru harekete geçince,
Dânişmend Gazi Anadolu’daki bütün devletleri yardıma çağırmıştı. Dânişmend
Gâzi Selçuklu Sultanı I. Kılıçarslan’a da elçi göndererek birlikte hareket etmeyi
teklif etmiş, I. Kılıç Arslan’ı ikna edebilmek için de ona çeşitli vaatlerde
bulunmuştu. Dânişmend Gâzi Aksarayi’nin verdiği bilgilere göre; “Allah zafer
nasip ederse, yardımlarının karşılığında I. Kılıçarslan’a ganimetin beşte birini,
100.000 dinar ödeyeceğini, kızını onunla evlendireceğini, çeyiz olarak da
Elbistan’ı vereceğini”19 vaat etmişti. I. Kılıçarslan bu çağrıya olumlu karşılık
vermiş ve bu sayede haçlılar, müttefik Türk birlikleri karşısında mağlup olmuştu.
Ancak Haçlı tehlikesi bertaraf edildikten sonra Dânişmend Gümüştekin Gazi,
I. Kılıç Arslan’a verdiği sözleri tutmayarak ona yüz bin (dirhem) göndermiş, fakat
Elbistan’ı verme işini ertelemiştir. Dânişmend Gazi, özür dileyerek kızının
çeyizini hazırlamakla meşgul olacağını gerdek vakti Elbistan’ı da I. Kılıç Arslan’a
vereceğini söylemiştir. I. Kılıç Arslan bu haberi duyunca üzülmüş ve yüz bin
dirhemi geri göndererek “ben İslam’ı korumak için geldim benim onun dirhemine
ve dinarına ihtiyacım yok” diyerek geri dönmüştür.20 Böylece Türkiye
Selçukluları ve Dânişmendliler arasında oluşabilecek akrabalık bağı kurulamamış
oldu. Aslında bu bir akrabalık evliliği teşebbüsü idi. Eğer bu evlilik gerçekleşmiş
olsaydı Sultan I. Kılıç Arslan babasının dayısının kızı ile evlenmiş olacaktı.

19
Kerîmüddin Mahmud-î Aksarayî, Müsmeretül-Ahbar, Çev. Mürsel Öztürk, TTK, Ankara, 2000;
Urfalı Mateos “Frankların geldiğini duyunca I. Kılıç Arslan Niksar’a Dânişmend Gâzi ve diğer
beylere durumu haber veren mektuplar göndermiştir.” diyerek Haçlılara karşı savunma çağrısı
yapanını I. Kılıç Arslan olduğunu söylemiştir. Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayi-nâmesî (952-
1136) ve Papaz Grîgor’un Zeyli (1136-1162), Çev. Hrant D. Andreasyan, TTK, Ankara, 1962, s. 218.
20
Aksarayî, a.g.e., s. 20-21.
 Bilindiği üzere Sultan I. Kılıç Arslan, daha önce Çaka Bey'in kızı ile
evlenmiş ve Bizans İmparatoru’nun tahrikiyle ve ileride kendine rakip olur
diye İzmir ve çevresinde kara ve deniz gücüne dayalı bir beylik kurmuş olan
kayınpederi Çaka Bey’i öldürtmüştü.21 Dânişmend Gümüştekin Gazi'nin, kızını
verme konusunda isteksiz hareket etmesinde Sultan I. Kılıç Arslan'a duyduğu
güvensizlik de etkili olmuş olabilir.

2. 2. I. Mesud’un (1116-1155) Dânişmendli Emir Gazi’nin Kızı ile Evliliği

Türkiye Selçukluları ile Dânişmendliler arasında tarihi kayıtlara geçen ilk

evlilik Dânişmend Gümüştekin Gazi'nin yerine geçen oğlu Emir Gazi (1104-
1134)’nin kızı ile I. Kılıçarslan’ın oğlu Mesud’un evliliğidir. I. Mesud’un bu
evliliği meliklik döneminde gerçekleştirdiğini bilmemize rağmen kaynaklarda
evliliğin gerçekleştiği tarih ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. Sultan Mesud’un yaşı
ve kardeşi Şahin Şâh’a karşı mücadele ettiği dönemde Emir Gazi’nin desteğini
görmüş olmasını dikkate aldığımızda bu evliliğin babası I. Kılıçarslan zamanında
yapıldığı ihtimalini güçlendirmektedir. Devrin tarihçisi Süryani Mihail, birkaç
yerde Sultan Mesud’dan “Emir Gazi’nin damadı” diye söz etmektedir.22 Ayrıca I.
Kılıçarslan öldükten sonra oğulları arasında baş gösteren iktidar kavgasında Emir
Gazi damadını destekleyerek Selçuklu tahtına çıkmasına yardım etti. Belki de
Dânişmenli Emir Gazi, kızını Selçuklu Sultanının oğlu ile evlendirirken, kurduğu
bu akrabalık sayesinde aynı zamanda damadını destekleyerek Selçuklu taht
mücadelesine müdahil olmayı, damadını Selçuklu tahtına oturttuğu takdirde de
Türkiye Selçuklularını kontrol etmeyi hedefliyordu. Nitekim desteği ile Selçuklu

21
İbn Bibi, a.g.e., I, s. 12; Anna Komnena, Alexiad, Malazgird’in Sonrasi, Çev. Bilge Umar, Alexiad,
İnkılâp Kitapevi, İstanbul, 1996, s. 271.
22
Süryani Mihail, Süryani Patrik Mihail’in Vakayinamesi (1042-1195), Hrand D. Andresyan, C. II,
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi Kütüphanesi No: 956.05, Basılmamış Tercüme, 1944, s.
82,97.
tahtına oturttuğu damadı Mesud zamanında kendi ölümüne kadar Selçuklu

devletini kendine tabii bir devlet haline getirmişti. 23

2.3. I. Mesud’un kızının Dânişmendli Melîk Zünnun ile Evliliği

Dânişmendli Emir Gazinin ölümünden sonra yerine geçen oğlu Melîk
Muhammed Aralık 1141/1142 tarihinde Kayseri’de ölünce arkasında Zünnun,
Yunus ve İbrahim adlarında üç erkek çocuk bıraktı. Melîk Muhammed
ölmeden önce Zünnün'u veliaht tayin etmişti.24 Ancak kardeşler arasında çıkan
taht kavgasında Zünnun önce Kayseri'ye oradan Zamantı'ya kaçmak zorunda
kaldı. Dânişmendli Emir Gazi’nin daha önce yaptığının tersini bu defa Sultan
Mesud uygulayarak kardeşler arasındaki taht kavgasında Melîk Zunnun’u
destekledi. Muhtemelen bu desteğin sonucu olarak kızlarından birini Zünnun ile

evlendirmiştir. Bu evlilik de 1143 yılı civarlarında gerçekleşmiş olmalıdır. 18

Bizans tarihçisi Niketas bu evlilik ile ilgili olarak şöyle demektedir: “Sultan
Mesud ölürken damadı Yağıbasan’a Kutsal Kapadokya’yı bütün civar yerleriyle
Amasya ve Ankara’yı vermişti. Diğer Damadı Zünnun’a büyük ve zengin Kayseri

ve Sivas şehirlerini vermiştir...”25 Bu ifadelerden hem Yağıbasan’ın hem de

Zünnun’un Selçuklu Sultanı Mesud’un damadı oldukları anlaşılmaktadır.
Bu konu hakkında bilgi veren müellifler Sultan Mesud’un kızı ile
Zünnun’un evlilikleri hakkında detaylı bilgi vermezler. Sultan Mesud
23
Gıyâseddîn b. Hımâmeddîn Hondmîr, Habîbü' s-Siyer fî Ahbâri Efrâdi'l-Beşer, Neşr. Muhammed
Debîr Siyâki, İntişârât-ı hayyâm, Tahran 1353 hurşîdî; s. 539; Mustafa Şahin, “Habibü’s-Sîyer’e Göre
Türkiye Selçukluları”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya FakültesiDergisi, 2014, S. 54, s.
21-40, s. 27-28; Muhammed b. Hondşâh Belhi Mirhond, Ravzatu' s-safâ, Tezhîb ve Telhîs: Abbas
Zeryab, İntişârâti Ilmî, Tahrân 1357; s. 701; Muhammed bin Hâvendşah bin Mahmûd Mîrhând,
Ravzatu’s-Safâ, fî Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ (Tabaka-i Selçûkiyye), s. 269; Süryani
Mihail, a.g.e., s. 55,82; Abû’l-Farac, a.g.e., II, s. 349-350,360-363; Anna Komnena, a.g.e., s. 498-
501; Mateos, a.g.e., s. 282; Anonim, a.g.e., s. 24-36; İbnü'I-Esîr, a.g.e., X, s. 345; Krş. Osman Turan,
Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 167-172; Ali Sevim, Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi,
(Siyaset, Teşkilat ve Kültür),TTK, Ankara, 1995, s. 438; Ali Öngül, Selçuklular Tarihi 2 Anadolu
Selçukluları ve Beylikler, Çamlıca Yayınları, İstanbul, 2016, s. 47; Muharrem Kesik, Türkiye Selçuklu
Devleti Tarihi Sultan I. Mesud Dönemi (1116-1156 ), TTK, Ankara, 2003, s. 35 vd.; Işın Demirkent,
Türkiye Selçuklu Hükümdârı Sultan I. Kılıç Arslan, TTK, Ankara, 2014, s. 58-59; Mükrimin Halil
Yinanç, “Danişmendliler”, s. 469-470.
24
İbnü’l-Esîr, a.g.e., XI, s. 89; Süryani Mihail, a.g.e., s. 119; Mateos, a.g.e., s. 296; Abû’l-Farac,
a.g.e., II, s. 376.
25
Niketas Khoniates, Historia (İoannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Terc. Fikret Işıltan, Ankara,
1995, s. 80; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 190.
kayınpederinin ölümünün ardından Bizans İmparatoru loannes Komnenos
ile bir ittifak yaparak Dânişmendliler'in hâkimiyeti altındaki Çankırı'ya

taarruz etmişti. Bu sırada barış için Melîk Muhammed eniştesine bir mektup
yazarak onu Bizans’tan ayrılıp birlikte hareket etmek için ikna etmeye
çalışmıştı. Melîk Muhammed’in mektubundan sonra Sultan Mesud’un Bizans
İmparatoru ile ittifakını sona erdirip kayınbiraderi olan Melîk Muhammed'in
tarafına dönmesinden, bu mektupta Melîk Muhammed tarafından Sultan
Mesud’a çocukları arasında bir evlilik vaadi yapılmış olması ihtimalini akla
getirmektedir. Bu olaydan sonra hükümdar arasında başka herhangi bir
gerilimin yaşanmaması ve bundan sonra çoğu kez Selçuklu ve Dânişmendli
kuvvetlerinin birbirine yardımcı oluşu bu ihtimali güçlendirmektedir. 26

2. 4. Sultan Mesud’un Dânişmendli Yağıbasan ile Kızını Evlendirmesi

Selçuklular ile Dânişmenliler arasındaki diğer bir evlilik Sultan Mesud’un kızı
ile Yağıbasan arasında olmuştur. Bu evlilik hanedan ailesi arasında gerçekleşen
üçüncü evliliktir. Söz konusu evlilik, sultan Mesud’un ölümünden iki yıl önce 1153
yılında gerçekleşmiştir. Bu evlilikle ilgili bilgiler veren Süryani Mihael şöyle
demektedir: “Türk hükümdarı Hakanın ahvadından olan sultan Mesud, kızını,
Dânişman ailesine mensup Yakup aslanla evlendirdi…”27 Aksarayi,
"Dânişmendoğlu Yağıbasan ile Mesud dostluk dairesinde geçinmeye başladı"28
diyerek Sultan Mesud'un son yıllarında Yağıbasan ile iyi ilişkiler içerisinde
olduğunu teyit etmektedir. İbn Bibi’ye göre Sultan Mesûd ölmeden memleketi üçe
bölmüş; Sivas, Amasya, Niksar ve havalisi kendisinin hâkimiyetini tanımış olan
damadı Nizameddin Yağıbasan'a bırakmıştır. 29 Niketas Khoniates“…damadı
Yagupasan’a bütün o Tanrı’nın kutladığı Kapadokya ve bütün civar yöreleriyle
birlikte Amasya ve Ankara’yı verdi…” şeklinde belirtmiştir.30 Kaynaklarda verilen
bilgilerden anlaşılacağı üzere Sultan Mesud memleketi oğulları arasında
26
İonnes, Kinnamos, İoannes Kinnamos’un Historiası (1118-1176), Haz. Işın Demirkent, TTK,
Ankara, 2001, s. 12-13; Niketas, a.g.e., s. 13; Muharrem Kesik, a.g.m., s. 385.
27
Süryani Mihail, a.g.e., s. 170, 172.
28
Aksarâyî, a.g.e., Çev. Mürsel Öztürk, s. 22.
29
İbn Bibi, a.g.e., I, s. 13; Krş. Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 192-193.
30
Niketas, a.g.e., s. 80; Krş. Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 192-193.
paylaştırırken damatları Yağıbasan ve Zünnun’a da eğemenliği altındaki
Dânişmendli topraklarını paylaştırmıştır.
Burada bir noktaya dikkat çekmek gerekmektedir. Yağıbasan, Sultanın
kayınbiraderi olması dolayısıyla Sultanın kızı da Yağıbasan’ın yeğenidir. İslam
hukukuna göre Dayı-yeğen evlenemediğine göre bu evlilik nasıl gerçekleşmiştir.
Üç oğlu ve isimleri tespit edilemeyen dört kız çocuğu olduğunu bildiğimiz Sultan
Mesûd’un Emîr Gâzi’nin kızı dışında başka biri ile evlenip evlenmediği kesin
olarak bilinmemektedir. Ancak Yağıbasan ile Sultan Mesud’un kızının evliliği
bize Sultanın başka bir hanımının daha olduğunu göstermektedir. Nitekim haçlı
yazarı Nicola de Treveeth, II. Kılıç Arslan’ın annesinin Hristiyan olduğunu ve
Kont St. Gilles’in kardeşi olduğunu yazmaktadır. 31 Bu durumda Sultan Mesud’un
Yağıbasan ile evli olan kızı da bu hanımından olmalıdır.

2. 5. I. Mesud’un Oğlu Şahin Şâh’ın Dânişmendli Yağıbasan’ın kızıyla

Evlenmesi
Sultan Mesud’un Kılıç Arslan, Melîk Şâh (Şahin Şâh) ve Dolat (Devlet) adlı
üç oğlu, Halep Hükümdarı Nureddin Mahmud Zengî, Dânişmendli Zünnûn,
Dânişmendli Yağıbasan ve Bizans imparatorunun Müslüman olan yeğeni Ioannes
ile evli olan dört kızı vardı. 32 Bizans Tarihçisi Niketas Khoniates’in verdiği bilgiye
göre; Sultan Mesud'un “birçok oğlu ve bunlardan daha az sayıda olmayan kızları
vardı.”33 Kaynaklar, Sultan I. Mesud’un II. Kılıç Arslan dışındaki erkek
çocuklarından özellikle Devlet (Dolat) hakkında çok az bilgi verirler. En küçük
oğlu Şahin Şâh ise, kardeşi II. Kılıç Arslan’ın tahta çıktığı sıralarda Çankırı ve
Ankara yöresine yerleşerek Dânişmendli Yağıbasan’ın kızıyla evlenmiştir.
Dânişmendlilerin Anadolu'da kaybettiği gücünü yeniden kazanmaya gayret
eden Melîk Yağıbasan (1142-1164 ) kızını Sultan I. Mesud'un oğlu ve Sultan
II. Kılıç Arslan'ın kardeşi Melîk Şahin Şâh ile evlendirerek onu Türkiye
Selçuklu tahtına çıkartıp, II. Kılıç Arslan'dan kurtulmayı ve Dânişmendlileri
eski gücüne kavuşturmayı denemiştir. Ancak 1164 yılında damadı Melîk Şahin

31
Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 232.
32
Niketas, a.g.e., s. 23; Muharrem Kesik, a.g.e., s. 59.
33
Niketas a.g.e., s. 79-80.
Şâh'ın yanında iken beklenmedik ölümü bu planı uygulanamaz hale
getirmiştir.34 Bu konu ile ilgili Süryani Mihail eserinde Şahin Şâh’ın hangi
Dânişmendli sultanının kızı ile evli olduğuna değinmeden şu bilgilere yer
vermiştir; “1155 tarihinde Mesud’un oğlu Kılıçarslan hüküm sürmeye başladı.
Bunun iki kardeşi vardı. Bunların birisini gizlice boğdurdu, diğer kardeşi ise sahile
doğru kaçarak babasının ölmezden evvel kendisine vermiş olduğu kalede kapandı.
Bunun adı Şahinşah’dı ve Dânişmen ailesine damat olmuştu. Bundan dolayı
amcazadesi35 Yakupaslandan yardım gördü ve Kılıçaslanın toprakları, içinde
tahribat yapmağa başladı…”36 Konuyu ele alan bir diğer tarihçi Kinnamos,
İmparator Manuel'in sultan II. Kılıç Arslan’a karşı girişimlerini anlatırken şu
bilgilere yer vermiştir; “…Aynı zamanda sultan II. Kılıç Arslan’ı akrabalarına ve
adamlarına düşman etmek için o sırada Çankırı ve Galatia'daki Ankara’yı idare
eden kardeşi Şahinşah ile Kayseri, Amasya ve Kappadokia topraklarndaki diğer
önemli şehirlerin hâkimi olan damadı Yağıbasan’a mektuplar yazdı…” 37 Bu konu
hakkında Osman Turan’ın eserinde şu bilgilere yer almaktadır “…Yağıbasan,
damadı olan sultanın kardeşi Şahinşah ile buluşmak ve birlikte mukavemet etmek
üzere Çankırı’ya gitti ve orada iken öldü...” 38 Ali Öngül de Osman Turan’ın
verdiği bilgilere benzer şekilde konuyu ele almıştır; “….Bunun üzerine Yağıbasan,
damadı ve sultanın kardeşi Şahinşah ile buluşmak ve birlikte hareket etmek üzere
Çankırı 'ya çekildi. Fakat Yağı basan 12 Ramazan 559 (3 Ağustos 1164) tarihinde
orada öldü.”39 Ali Sevim-Erdoğan Merçil diğer son dönem tarihçileri ile aynı
şekilde konuyu ele almışlardır; “…Öte yandan Yağıbasan damadı Şahinşah’ın
yanına Ankara’ya çekildi ve orada Ağustos 1164’de öldü.”40 Bu bilgilere bakarak I.
Mesud’un oğlu Şahin Şâh’ın Yağıbasan’ın damadı olduğunu söyleyebiliriz.

34
Süryani Mihail, a.g.e., s. 177-178; Kinnamos, a.g.e., s. 145; Ali Öngül, a.g.e., s. 68; Ali Sevim,
Erdoğan Merçil, a.g.e., s. 443; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 202; Muharrem
Kesik, a.g.m., 384.
35
Dayızadesi olmalıdır.
36
Süryani Mihail, a.g.e., s. 177-178.
37
Kinnamos, a.g.e., s. 145.
38
Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 202.
39
Ali Öngül, a.g.e., s. 68.
40
Ali Sevim, Erdoğan Merçil, a.g.e., s. 443.
 2. 6. I. Mesud’un Melîk Yağıbasan'ın Karısı olan Kızının
Yağıbasan’ın Yeğeni İsmail ile Evlenmesi.
Melîk Yağıbasan'ın 1164 yılında ölmesi sonucu Dânişmendli hanedan
mensupları arasında mücadele başladı. Bu sırada Elbistan Emiri olan Mahmud

b. Mehdi bağımsızlığını ilan etti. Ayrıca Kayseri Melîki Zünnun ile

Yağıbasan'ın yeğeni İbrahim b. Melîk Muhammed Gazi de Sivas melikliğini ele
geçirmek üzere harekete geçtiler. Yağıbasan'ın çocukları Zahirüddin İli,
Bedrüddin Yusuf, Muzafferüddin Mahmud ve Cemâleddîn Gazi ise henüz
çok küçük idiler. Yağıbasan'ın eşi olan Sultan I. Mesud'un kızı, kocasının ölümü
üzerine henüz 16 yaşında olan Melîk Muhammed'in torunu (Melîk
Muhammed'in İbrahim adındaki oğlundan olma torunu) ve kocası
Yağıbasan'ın yeğeni İbrahim'in oğlu İsmail ile evlenerek onu hükümdar ilan
ettirdi.41 Bu hanımın Sivas’ta kaldığı dönemde büyük bir kıtlık olmuş ve bunun
ardından da şiddetli bir kış hüküm sürmeye başlamıştı. İyice bunalan şehir halkı
Dânişmendli Melîk İsmail’den erzak istedi. Melîk İsmail, depoları erzak dolu
olduğu halde bunları stokladı ve şehir halkına dağıtmadı. Bu gelişme üzerine
kendilerini ve çocuklarını doyurmak için şehir halkı Melîk İsmail’i öldürüp bu
erzaka el koymak kararı aldılar. Bunun için de bir komplo düzenleyerek onu,
karısını, akraba ve yakınları ile adamları başta olmak üzere toplam beş yüz kişiyi
öldürdüler. Hatta burada Süryanî Mihail (aynı yer) şehir halkının bu öldürülen
kişileri defnetmeye bile gerek görmeden cesetlerini karların üzerine attıklarını
anlatır. Daha sonra şehre hakim olan Zünnun (567 / 1172) da bu isyanda
kötülük yapanları idam ettirmiştir. 42

2. 7. Tuğrul Arslan’ın kızının Dânişmendli Melîki Aynüddevle ile

Evlenmesi
Sultân I. Kılıç Arslan’ın Mesûd, Melîk Şâh (Şahin Şâh), Arab ve Tuğrul
Arslan adlarında dört oğlu43 ve Seyyide Hatun44 adında da bir kızının olduğu
bilinmektedir. I. Kılıç Arslan’ın oğlu Tuğrul Arslan, Rüknüddevle Davud’un
41
Süryani Mihail, a.g.e., s. 196; Abu’l-Farac, a.g.e., II, s. 400; Krş. Mükrimin Halil Yinanç,
“Danişmendliler”, s. 473; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 202.
42
Süryani Mihail, a.g.e., s. 225-226; İbnü'l-Esîr, a.g.e., XI, s. 391.
kızıyla evlenmiştir. Kaç çocuğunun olduğu bilinmeyen Tuğrul Arslan’ın en az bir
kızının olduğu bilinmektedir. Tuğrul Arslan’ın kaynaklarda adı geçmeyen imi ve
annesinin kim bilinmeyen bu kızının Malatya Dânişmendli Melîki Aynüddevle ile
evlenmiş olma ihtimali vardır. Bu konu ile ilgili kaynaklarda açık bilgi yoktur.
Tuğrul Arslan’ın kızının Dânişmendli Aynüddevle ile evlenmiş olduğunu Süryani
Mihail’in verdiği bir bilgiye dayanarak düşünmekteyiz. Süryani Mihail
“Dânişmendli Ayn’üd-Devle ile Sultan Mesud’un yeğeni evli idi”, 45 demektedir.
Ancak Süryani Mihail bu konu hakkında başka bilgi vermez. Dânişmendlilerle
ilgili çalışmalar yapan Mükrimin Halil Yınanç da bu Selçuklu Hatun'un Tuğrul
Arslan'ın kızı olduğu görüşündedir. Mükrimin Halil Yınanç “….Aynü’d-Devle
b. Emir Gâzi bu şehre emir olmuş ve vaktiyle bu şehre hükümdar olduğunu
gördüğümüz Tuğrul Arslan b. Kılıç Arslan I’in kızı ile izdivaç etmiş ve bu
izdivaç neticesinde Zülkarneyn dünyaya gelmiştir.”46 şeklinde bu konu
hakkındaki görüşünü ifade etmiştir. Muharrem Kesik; I. Mesud’un kardeşi Arab
ve diğer kardeşi Melikşâh’ın Dânişmendlilerle olan ilişkisinin savaş boyutunda
seyretmesi ve Tuğrul Arslan’ın Malatya’nın devrik idarecisi olmasının Süryani
Mihail’in bahsettiği bu yeğenin Tuğrul Arslan’ın kızı olması ihtimalini arttırdığı
görüşündedir.47 Emine Uyumaz yine Süryani Mihail’in verdiği bilgiden yola
çıkarak Sultan Mesud’un kardeşi Arab hakkında yeterli bilginin olmaması Şahin
Şâh’ın ise sadece evli olduğunun bilinmesi nedeniyle Süryani Mihail’in I.

43
Mateos, Sultan I. Kılıç Arslan'ın dört oğlu olduğunu kaydeder ancak Mesûd 'un dışındakilerin
isimlerini vermez. Mateos, a.g.e., s. 231; Süryani Mihail bu çocukların isimlerini Arab, Şahinşah
(Saisan), Mesûd ve Tuğrul Arslan olarak kaydetmektedir. Süryani Mihail, Süryani Patrik Mihail’in
Vakayinamesi (1042-1195), Hrand D. Andresyan, C. II, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
Kütüphanesi No: 956.05, Basılmamış Tercüme, 1944. s. 54; Abû’l-Farac, Melîkşâh, Mesûd, Arab ve
Tuğrul Arslan adlarında dört çocuktan bahseder. Abû’l-Farac, Gregory (Bar Hebraeus), Abû’l-Farac
Tarihi, II, Süryancadan İngilizceye Çev. Ernest A. Wallîs Budge, Türkçeye Çev. Ömer Rıza Doğrul,
TTK, Ankara, 1950, s. 349; Anonim Selçuknâme ise sultanın iki oğlu olduğunu ve bunların
isimlerinin Mesûd ve Arab olduğunu kaydeder. Anonim, Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme),
Tercüme ve Notlar: Halil İbrahim Gök-Fahrettin Coşguner, Atıf Yayınları, Ankara, 2014, s. 36.
44
Seyyide Hatun 1122 yılında babası Artuklu beyi Necmeddin İlgazi’nin ölümünden sonra
Meyyâfârikîn’in idaresini eline alan Şemsuddevle Süleyman ile evlenmiştir. Kadı Tâceddin Ebû
Salim b. Nubâta Malatya’ya giderek gelini alıp Meyyâfârikîn’e getirmiştir. Burada nikâh akdi
gerçekleşmiştir. Bkz. İbnû’l-Ezrak, Târihi Meyyâfârikîn ve Âmid, Neşr. Ahmet Savran, Erzurum,
1987, s. 16, Meyyâfârikîn ve Âmid Tarihi, (Artuklular Kısmı), Araştırma, İnceleme ve trc. Ahmet
Savran, Erzurum, 1992, s. 39.
45
Süryani Mikhail, a.g.e., s. 120.
46
Mükrimin Halil Yinanç, “Danişmendliler”, İA., III. MEB, Yayın yeri ve yılı Yok, s. 474.
47
Muharrem Kesik, a.g.m., s. 389.
Mesud’un yeğeni olarak bahsedilen hatunun Şahin Şâh’ın kızı olduğu
görüşündedir.48 Melîk Aynüddevle’nin Tuğrul Arslan’ın kızı ile evlendiği
yönündeki bilgiler doğru ise I. Kılıç Arslan’ın eşi Ayşe Hatun'un torunu ile
evlenmiş demektir.49

2. 8. Saltuk Kızının Kaçırılması Olayı

Sultan II. Kılıç Arslan ile yukarıda Şahin Şâh’ın kayınpederi olduğunu
belirttiğimiz Yağıbasan arasında ilginç bir olay yaşanmıştır. Saltuklu Hükümdarı
İzzeddin Saltuk’un “güzellikleri ile ün salmış” kızları vardı. II. Kılıç Arslan,
bunlardan birisi ile evlenmek istemiş ve bu isteği İzzeddin Saltuk tarafından da

kabul edilmişti.50 İzzü’ddin Saltuk kızını zengin bir çeyiz ile II. Kılıç Arslan’a
gönderdi (1161). Ancak Bizans ile ittifak yaparak II. Kılıç Arslan’a karşı
harekete geçen Yağıbasan yolda gelin alayının önünü keserek zorla gelini ve
çeyizini ele geçirip onu Kayseri melîki olan yeğeni Zünnûn ile evlendirmek
istedi. Ancak, gelin ile II. Kılıç Arslan’ın dinî nikâhları kıyılmış olduğundan

onun Zünnûn ile evlendirilebilmesi için bu nikâhın bozulması şarttı. 51 Bunun

için gelinin irtidat etmesi (dininden dönmesi) gerekiyordu ve bu da zorla
yaptırılarak nikâh feshedildi ve Saltuklu hükümdarının kızı Zünnûn ile
evlendirildi. Bunu hazmedemeyen II. Kılıç Arslan, hemen ordusuyla harekete
geçtiyse de Bizans’tan takviye alan Yağıbasan karşısında yenilgiye uğramaktan
kurtulamadı (1161).52
Yağıbasan, Anadolu Selçuklu tahtını ele geçirmek isteyen ve kendisinin de
damadı olan Sultan II. Kılıç Arslan’ın kardeşi Melîk Şahin Şâh’ın yanına
Çankırı’ya gitti. Sivas Melîki Yağıbasan Melîk Şahin Şâh ile II. Kılıç Arslan’a
karşı bir anlaşma yapmasına rağmen ülkesine geri dönmek üzere iken

Çankırı’da vefat etti (12 ramazan 559/4 ağustos 1164).33

48
Emine Uyumaz, “Türkiye Selçuklu Sultanları, Melikleri ve Melikelerinin Evlilikleri” Eyyubiler
Yönetim Diplomasi Kültürel Hayat, (ed. Önder Kaya), Küre Yayınları, İstanbul, 2012, s. 382.
49
Kesik, a.g.m., s. 389.
50
İbnü’l-esîr, XI, s. 317.
51
Niketas, a.g.e., s. 81; Urfalı Mateos, a.g.e., s.334; Abû’l-Farac, a.g.e., II, s. 399.
52
İbnü’l-Esîr, a.g.e., XI, s. 317; Niketas, a.g.e., s. 81; Osman Turan, a.g.e., s. 201.
 2. 9. Dânişmendli Raziye Hatun ile I. İzzeddin Keykavus Evliliği
Dânişmendliler yıkıldıktan sonra da onların soyundan gelenlerin Selçuklu
Sultanları ile evliliği devam etmiştir. Gıyaseddin Keyhüsrev’in iki oğlundan
büyük oğul Malatya Melîki (1204-1211) I. İzzeddin Keykavus Dânişmendli
Nizameddin Yağıbasan’ın torunu, Muzafferuddin Mahmud’un kızı Raziye hatun
ile evlenmiştir. Raziye Hatun’un, Devlet Hatun adıyla 1213 ve 1223 tarihli iki
vakfiyesi vardır. Bu vakfiyelerde Raziye Hatun’a, “Al-i Selçuk” denilmektedir
ve “Devlet” adı eklenmiştir. Bu vakfiyelerinde Raziye Hatuna Devlet Hatun
adının verilmesi bize onun Selçuklu ailesinden birisiyle evlendiğini
göstermektedir.53 Diğer Melîk Alaeddin’in Keykubâd’ın bütün evliliklerini
kaynaklardan takip edebildiğimiz için bu dönemde Raziye Hatun’un evlilik
yapabileceği tek Selçuklu Melîki İzzeddin Keykavus’tur. I. İzzeddin
Keykavus’un ikinci eşi Erzincan Mengücek beyi Behramşâh’ın kızıdır.
Kaynaklar bu hanımın meziyetlerini bile sayarlar. Ancak sultanın birinci
hanımından bahsetmezler. Bu durumun sebebi ya Raziye Hatun’un erkek
çocuğu olmayışından ya da Dânişmend ailesinin o dönemde izlediği
politikadandır.

53
Raziye Devlet hatun ve Vakfiyesi hakkında geniş bilgi için bkz. M. Ali Hacıgökmen, “Kadınhanına
Adını Veren Danişmendli Raziye Devlet Hatun”, Vakıflar Dergisi, sy: 44, Ankara 2015, s. 37-48.
 Sonuç

Tarih boyunca devletlerarasında evlilikler yolu ile akrabalık bağları

kurulmuştur. Dânişmendliler ve Türkiye Selçukluları da yapılan evlilikler yolu
ile akrabalık kuran devletlerarasındadır. Bu evlilikler incelendiğinde iki Türk
hanedanı arasındaki ilk akrabalık ilişkilerinin Süleyman Şâh’ın babası
Kutalmış’a kadar uzandığı anlaşılmaktadır. Bu akrabalık ilişkisine dayanarak
Türkiye Selçuklu Devleti'nin ilk yıllarında özellikle Süleyman Şâh devrinde
her iki hanedan arasında rekabet bulunmadığı, Dânişmendli-Selçuklu
münasebetlerinin dostluk, dayanışma içinde sürdürüldüğü görülmektedir.
Her iki Türk hanedanı arasında akrabalık ilişkilerinin yeniden tesis
edilmeye çalışılması Sultan I. Kılıç Arslan zamanına denk gelmektedir.
Türkiye Selçukluları ve Dânişmendliler arasında 1101 Yılı Haçlı Ordularına
karşı yapılan ittifak çerçevesinde Dânişmend Gümüştegin Ahmed Gazi'nin
Türkiye Selçukluları Sultanı ile kızını evlendireceğine dair vaatte bulunmuştur.
Dânişmend Gümüştegin Ahmed Gazi Haçlı tehlikesinin bertaraf edilmesinden
sonra bu vaadini yerine getirmemiş dolayısı ile her iki Türk hanedanı arasında
yeniden akrabalık bağı kurulamamıştır. Türkiye Selçukluları ve Dânişmendliler
arasındaki akrabalık bağının yeniden tesisi Dânişmendli Emir Gazi'nin, kızını I.
Kılıç Arslan’ın oğlu I. Mesud ile evlendirmesi ile olmuştur. İlerleyen
zamanlarda I. Mesud da kızını Dânişmendlilerden Sivas Melîki Yağıbasan ile
evlendirerek aralarındaki akrabalık bağlarını perçinlemiştir. I. Mesud’un kızı
olan bu Hatun, kocası Yağıbasan 1164 yılında öldükten sonra, Yağıbasan’ın
yerine geçmiş olan ve aynı zamanda Yağıbasan’ın yeğeni olan İsmail ile
evlenmiştir. Sultan Mesud bir diğer kızını Dânişmendlilerin güçlü emiri
Melîk Muhammed'in oğlu Melîk Zünnun ile evlendirerek Melîk
Muhammed’in ölümünden sonra meydana gelen taht kavgasında damadının
yanında yer alarak Dânişmendlilerin iç işlerinde etkili olmuştur.
Dânişmendli hanedanından Malatya Melîki Aynüddevle ile evli olan Ayşe
Hatun'un torunu ve Melîk Tuğrul Arslan'ın ise kızı olduğu sanılan Selçuklu
Hatun her iki hanedan arasında gerçekleştirilen bir diğer evliliktir.
Dânişmendliler yıkıldıktan sonra da onların soyundan gelenlerin Selçuklu
Sultanları ile evliliği devam etmiştir. Gıyaseddin Keyhüsrev’in büyük oğul
Malatya Melîki (1204-1211) I. İzzeddin Keykavus Dânişmendli Nizameddin
Yağıbasan’ın torunu, Muzafferuddin Mahmud’un kızı Raziye hatun ile
evlenmiştir.
Kaynaklardan takip edebildiğimiz kadarıyla her iki hanedanın akrabalığı
Selçuk Bey zamanında başlamış, Dânişmendlilerin yıkılmasından sonra XIII. asrın
başlarına kadar yaklaşık iki yüzyıldan fazla devam etmiştir. Bu evlilikler ile akraba
haline gelen iki devlet, iktidar mücadelesi yaşandığı dönemlerde zaman zaman
damatlar veya kayınpederler vasıtasıyla birbirlerinin iç içlerine müdahale etme
fırsatı bulmuşlar ve kendi damatlarını ya da yakınlarını tahta oturtmak için siyasi
ve askeri destek sağlamışlardır. Aynı zamanda iki devlet arasında diplomatik kriz
çıktığı zamanlarda saraydaki gelinler, torunlar ya da yeğenler iki devlet arasında
devreye girerek arabulucu ve uzlaştırıcı roller üstlenmişlerdir. Bunun yanında
meliklerle evlenen hatunlar zaman zaman ülke siyasetine yön vermeye de
çalışmıştır. Bu duruma Dânişmendlilerle evlenen Selçuklu hatunlarında
rastlanmakla birlikte, Selçuklu ailesine gelen Dânişmendli hatunlarla ilgili
benzer bir durum kaynaklarda yer almamaktadır.
Tablo I: Türkiye Selçukluları Devleti ve Dânişmendli Devleti Arasında
Gerçekleşen Evlilikler Tablosu

Sultan/Melîk Adı Eşleri Kız Çocukları

Emir Dânişmend Gazi Kızını Süleyman Şâh’ın

Taylu (Muhammed, Ahmed babası Kutalmış’a
veya Ali) (1085-1104=19) vermiştir.
Dânişmendli
I.Kılıç Arslan (1092-1107) Gümüştekin’in
Ahmed Gazi’nin
kızıyla
gerçekleşemeyen
evliliği
I. Kılıç Arslan’ın oğlu I. Tuğrul Arslan’ın kızı,
Tuğrul Arslan (Şahin Şâh) Malatya Dânişmendli
Melîki Aynüddevle ile
evlenmiştir.

Dânişmendli 1.Dânişmendli Yakup

I. Mesud (1116-1155) Emir Gazi’nin kızı Arslan (Yağıbasan) ile
olan eşi evlenen kızı.
I. Mesud’un kızı olan bu
Hatun, kocası Yağıbasan
1164 yılında öldükten
sonra, Yağıbasan’ın yerine
geçmiş olan ve aynı
zamanda Yağıbasan’ın
yeğeni olan İsmail ile
evlenmiştir.
2.Dânişmendli Zünnûn ile
evlenen kızı
I. Mesud’un oğlu Şahin Şâh Şahin Şâh
Dânişmendli
Yağıbasan’ın kızı
ile evlenmiştir.

I. İzzeddin Keykavus Nizameddin

Yağıbasan’ın
torunu,
Muzafferuddin
Mahmud’un kızı
Raziye Hatun

KAYNAKÇA

ABÛ’L-FARAC, GREGORY (BAR HEBRAEUS), ABÛ’L-FARAC TARİHİ, I,

Çev. Ömer Riza Doğrul, TTK, Ankara, 1999.

________, Abû’l-Farac Tarihi, II, Süryancadan İngilizceye Çev. Ernest A. Wallîs

Budge, Türkçeye Çev. Ömer Rıza Doğrul, TTK, Ankara, 1950.

ANONİM, TARÎH-İ ÂL-İ SELÇUK (ANONİM SELÇUKNÂME), Tercüme ve

Notlar: Halil İbrahim Gök-Fahrettin Coşguner, Atıf Yayınları, Ankara, 2014.

BAYRAM, Mikail, Danişmend Oğulları Devleti’nin Bilimsel ve Kültürel Mirası,

Unimat Ofset, Ankara 2009.

CAHEN, Claude, Osmanlılardan Önce Anadoluda Türkler, çev. Yıldız Moran,

İstanbul 1984.

DÂNİŞMEND-NÂME, Haz. Necati Demir, Niksar Belediyesi, Niksar 2005.

DEMİRCİ, Mustafa, “Selçuklular İle Dânişmendliler Arasındaki Evlilikler ve

Evlilik Diplomasisi”, Dânişmendliler Sempozyumu (12-13 Kasım 2015) Bildiriler,
Tokat, 2016.

DEMİRKENT, Işın, Türkiye Selçuklu Hükümdârı Sultan I. Kılıç Arslan, TTK,

Ankara, 2014.

EBÜ’L-FAZL MUHAMMED B. HÜSEYİN EL- BEYHÂKİ (Ö.470/1077), Tarihu

Beyhakî, nşr. Doktor Ali Ekber Feyyaz, İran Milli Kütüphanesi, Meşhed
1383 hş..
ERTUĞRUL, Ali, Anadolu Selçukluları Devrinde Yazılan Bir Kaynak: Niğdeli
Kadı Ahmed’in el-Veledü'ş-Şefîk ve’l-Hâfidü’l-Halîk’i, Dokuz Eylül Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İzmir, 2009.

GIYÂSEDDÎN B. HIMÂMEDDÎN HONDMÎR, Habîbü' s-Siyer fî Ahbâri Efrâdi'l-

Beşer, Neşr. Muhammed Debîr Siyâki, İntişârât-ı hayyâm, Tahran 1353 hurşîdî.

HACIGÖKMEN, M. Ali , “Kadınhanına Adını Veren Danişmendli Raziye Devlet

Hatun”, Vakıflar Dergisi, sy: 44, Ankara 2015, ss. 37-48.

İBN BİBİ, Hüseyin b. Muhammed Ali El-Ca'ferî, El-Evâmirü’l-’Alâ’iyye fī’l-

Umuri’l’Alâ’iyye, I, Tıpkıbasım, Neşr. A. S. Erzi, TTK, Ankara, 1956.

İBNÜ’L-ESÎR, İslâm Tarihi, el-Kâmil Fi’t-Târîh Tercümesi, XI, Çev. Abdülkerim

Özaydın, Bahar Yayınları, İstanbul, 1991.

İBNÜ’L-EZRAK, AHMED B. YÜSUF B. ALİ, Meyyâfârikîn ve Âmid Tarihi,

(Artuklular Kısmı), Araştırma, İnceleme ve trc. Ahmet Savran, Erzurum, 1992.

KERÎMÜDDİN MAHMUD-Î AKSARAYÎ, Müsmeretül-Ahbar, Çev. Mürsel

Öztürk, TTK, Ankara, 2000.

KESİK, Muharrem, “Türkiye Selçukluları-Dânişmedliler İlişkilerinde Siyasî

Evlilikler ve Hatunların İdaredeki Rolleri”, I. Uluslararası Selçuklu
Sempozyumu, Selçuklu Siyasi Tarihi, Bildiriler (27-30 Eylül 2010), Ankara
2014, TTK, ss. 381-397.

KESİK, Muharrem, Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi Sultan I. Mesud Dönemi

(1116-1156), TTK, Ankara, 2003.

KİNNAMOS, İonnes, İoannes Kinnamos’un Historiası (1118-1176), Haz. Işın

Demirkent, TTK, Ankara, 2001.

KOMNENA, Anna Alexiad, Malazgird’in Sonrasi, Çev. Bilge Umar, Alexiad,

İnkılâp Kitapevi, İstanbul, 1996.

MUHAMMED B. HÂVENDŞAH BİN MAHMÛD MÎRHÂND, Ravzatu’s-Safâ, fî

Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ (Tabaka-i Selçûkiyye), Tercüme ve Notlar:
Erkan Göksu, TTK, Ankara, 2018.

MUHAMMED B. HONDŞÂH BELHİ MİRHOND, Ravzatu' s-safâ, Tezhîb ve

Telhîs: Abbas Zeryab, İntişârâti Ilmî, Tahrân 1357.

KHONİATES, Niketas, Historia (İoannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Terc.

Fikret Işıltan, Ankara, 1995.
SEVİM, Ali,-MERÇİL, Erdoğan, Selçuklu Devletleri Tarihi, (Siyaset, Teşkilat ve
Kültür),TTK, Ankara, 1995.

SOLMAZ, Sefer Dânişmendliler Devleti ve Kültürel Mirasları, Selçuk

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Ortaçağ Tarihi Bilim
Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Konya 2001.

________, “Danişmend Gazi’nin Anadolu’ya Gelişi”, Selçuk Üniversitesi Fen-

Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, Sayı: 14, Konya 2002, ss. 229-249.

SÜRYANİ MİHAİL, Süryani Patrik Mihail’in Vakayinamesi (1042-1195), Hrand

D. Andresyan, C. II, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi Kütüphanesi No:
956.05, Basılmamış Tercüme, 1944.

ŞAHİN, Mustafa, “Habibü’s-Sîyer’e Göre Türkiye Selçukluları”, Ankara

Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya FakültesiDergisi, 2014, S. 54, ss. 21-40.

ŞEŞEN, Ramazan, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998.

TURAN, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Turan Neşriyat Yurdu, İstanbul,

1971.

________, Selçuklu Devletleri Tarihi, (Siyaset, Teşkilat ve Kültür),TTK, Ankara,

1995.

________, “Süleymanşah I.” mad., İA, XI, İstanbul 1979.

ÖNGÜL, Ali, Selçuklular Tarihi 2 Anadolu Selçukluları ve Beylikler, Çamlıca

Yayınları, İstanbul, 2016.

ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Dânişmend Gazi”, DİA, Cilt: 8, Türkiye Diyanet Vakfı

Yayınları, İstanbul 1993.

URFALI MATEOS, Urfalı Mateos Vekayi-nâmesî (952-1136) ve Papaz Grîgor’un

Zeyli (1136-1162), Çev. Hrant D. Andreasyan, TTK, Ankara, 1962.

UYUMAZ, Emine, “Türkiye Selçuklu Sultanları, Melikleri ve Melikelerinin

Evlilikleri” Eyyubiler Yönetim Diplomasi Kültürel Hayat, (ed. Önder Kaya), Küre
Yayınları, İstanbul, 2012.

YİNANÇ, Mükrimin Halil, “Danişmendliler”, İA., III. MEB, Yayın yeri ve yılı
Yok.

________, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, İstanbul 1944.