Celleddin Karatayn

Hayat ve Siyasi Kariyeri*

PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
575

Dr. Zehra ODABAI

S Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

Celleddin Karatayn, devirilmesinden gulmhanede yetimesine ve buradan Seluklu devlet yneticiliine uzanan hayat
hikyesi birok bilinmeyenlerle doludur. Bu almada onun ok
ynl kiilii, eitli kaynaklardan tespit edilebildii kadaryla
ortaya konulmaya allacaktr. Celleddin Karatayn hayatn
anlatan dnemine ait mstakil bir eser bulunmamaktadr. Bu nedenle onun siyasi ve asker faaliyetleri ile sosyal ve kltrel olaylar karsnda sergiledii davranlarndan hareketle onun kiilii
hakknda ipular verilmeye allmtr.
1. Celleddin Karatayn Hayat
Trkiye Seluklu Devletinde ynetici olmak iin Mslman
olmak n art deildi. Bu uygulama, saray ile akrabal olan birok Hristiyan Rumun devlet grevlerinde yer almasna neden olmutur. Bunlardan bazlar sonradan kendi istekleriyle Mslman
olmulardr. Bunlar dnda devlet kademelerinde grev yapan
bir de klelikten gelme Rumlar bulunmaktadr. Rum klelerinin
ucuz kle olmas ve terifat iin uygun niteliklere sahip olmalar,
Trkiye Seluklu saray iin seici unsur olmalarna neden olmutur.
Gulm kkenli Rum klelerden olduu bilinen en nemli
devlet adamlarndan biri de XIII. yzyl devlet ynetiminde rol
oynayan Celleddin Karataydr. Gerek siyasi, gerekse sosyal ve
kltrel alanlarda verdii isabetli kararlar, onun bir dnemin
politikalarnn belirleyicisi olmasnda etkili olmutur. Bu nedenle
Karatayn hayat ve kiiliinin bilinmesi, dnemin siyasi, sosyal
ve din uygulamalarna da k tutacaktr.
Celleddin Karatay Rum asll bir kle olmasna ramen stn meziyetleri ve ahlk sayesinde Aleddin Keykubad zama*

Bu alma Seluk niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Koordinatrl tarafndan

desteklenen (Proje No. 10103010) Seluklu Devletinde Mhtedi Vakflar: Celleddin
Karatay Vakflar rnei, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya 2012),
isimli Doktora tezinden faydalanlarak retilmitir.

TARHLE
ADANMI
BR MR
576

nnda ne km, karde dneminde de devleti ayakta tutan

devlet adam olmutur. Trkiye Seluklular dneminin en parlak
zamanlarnda eitli devlet hizmetlerinde bulunmu, I. Aleddin
Keykubadn lmnden (1237) zellikle de Kseda Savandan
sonra devletin i ve d olaylar karsnda urad sarsntlar
kontrol altna almtr. Sultanlarn yaa kk ya da zayf karakterli olmalar, ayrca Mool mdahaleleri sonucunda devlet
adamlar arasnda meydana gelen iddetli mevki mcadelelerinin
lkeyi sarst bir zamanda, Celleddin Karatay Trkiye Seluklu
Devletinin birliini salamada ciddi baarlar gstermitir.
1.1. Celleddin Karatayn Menei
Celleddin Karatayn doum tarihi ve doduu yer bilinmemektedir. Trkiye Seluklu dnemine ait kronikler ve kendisine ait vakfiyelerde de onun biyografisine katkda bulunacak
yeterli bilgi bulunmamaktadr. Bu nedenle Batl aratrmaclar,
Karatayn soyu ve geldii yer ile ilgili farkl grler ne srmlerdir.
Baz aratrmaclar onun Trk olduu kanaatindedir. Byle dnenlerin banda Clement Huart gelmektedir. Huart,
Karatayn soyunun Trk bir aileden geldiini iddia etmi, ancak bu fikrini tarihsel bir gerek zerine oturtamamtr2. Claude Cahene gre Celleddin Karatay Konyann yerlisi bir mhtedidir. Asl ismi Karatay olmakla birlikte kk yalarda
Mslman olmutur. Kardelerinin Karasungur ve Rumta gibi
Trk isimleri tamalarndan dolay ailesinin Trk olabileceini
dnen Cahen, bu durumda Karatay ailesinin Abbasiler dneminde Orta Asyadan gelerek Bizans snrlarna yerletirilen Ouz
Trklerinden olduunu ifade etmitir3. Ona gre bu ailenin bireyleri dnemin saltanat merkezi olan Konyada Hristiyanla gemi, fakat isim ve dillerini muhafaza etmilerdir.
nl Trkolog Paul Wittek, Celleddin Karatayn medrese vakfiyesinde yer alan bir pasaj esas alarak onun ve iki erkek
kardeinin dnme yani mhtedi olup, slamiyete giri sebeplerinin yksek mevki elde etmek olduunu ne srmtr. Bununla
birlikte Wittek, Celleddin Karatay ve kardelerinin isimlerinin
banda bulunan kara kelimesi ile Celleddin Karatayn kardei
2

Epigraphie arabe dAsie mineure, Revue Semitique depigraphie et dhistoire Ancienne, S. 3

(1895), s. 127.
Osmanllardan nce Anadolu, stanbul 2000, s. 237-240.

Kemaleddin Rumtan Denizlide valilik grevini ilikilendirerek

bu kardein Seluklu hizmetinde bulunmu olan Bizans kkenli Mavrezemosun oullar olduunu iddia etmitir4. Speros
Vryonis, Celleddin Karatayn bir Yunan gulm olduunu dnmektedir5.
Dnemin Seluklu kaynaklarnda ise hibir surette onun
Trklnden sz edilmemekte tam aksine Rum asll bir kle
olduu vurgulanmaktadr. Nitekim Abl-Farac, Celleddin
Karatayn I. Aleddin Keykubadn klelerinden olduunu bildirmektedir6. Dnemin tarihilerinden bn Bibi ise, aslen Rum asll
bir kle olduunu belirtmitir7. H. Ahmet zdemir de Celleddin
Karatayn, Antalya Rumlarndan olduu grndedir. bn
Bbnin babas Mecdddin Muhammed ile Celleddin Karatayn
II. Gyaseddin Keyhsrev dneminde devlet hizmetinde bulunmalar, onun bu kanaate varmasna neden olmutur. zdemir,
bu yakn mnasebetten dolay bn Bbinin doru bilgi verdiine inanmaktadr. Ayrca Abl-Faracn eyh ve aktab tarifine
dayanarak Celleddin Karatay Rum klelerden kabul etmitir8.
Celleddin Karatayn Antalyada kendi adnda bir mahallenin bulunmas ve medreseye tanzim olunmu olan vakfiyede Antalyada
bir Darsslehadan bahsedilmi olmasna bakarak onun bu blge
ile bir mnasebeti olduu eklinde yorumlanmtr9. Ancak Kayseri ve Amasyada da Celleddin Karatayn adn tayan mahaller
bulunmaktadr. Bu nedenle onun meneini sadece bu sebepten
Antalyada aramak doru deildir. Karataya ait vakfiye ve kitabelerde adnn hemen her yerde Karatay b. Abdullah10 olarak zikredilmesi ve Seluklu dnemi vesikalarnda mhtedilerin baba adla4

6
7
8

10

Witteke gre, Denizlide slam kltrnn etkileri 1236-1246 yllar arasnda II. Gyaseddin
Keyhsrev dneminde grlmeye balanmtr. Dolaysyla bu blge Emir Mavrezemos
dneminde daha ok Hristiyan nfus ve kltrne dair zellikleri korumutur. Bu nedenle,
Seluklu ynetiminde nemli mevkilere gelmi olan bu mhtedi kardein Witteke gre
satn alnm kleler olmaktan ziyade tannm Hristiyan Mavrezemos ailesinden olmalar
daha muhtemeldir. Bk. Von der Byzantinischen zur Trkischen Toponymie, Byzantion, S.
10 (1935), s. 29-30.
The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor an the Process of Islamization from the
Eleventh Trough the Fifteenth Century, University of California Press, London 1971, s. 352.
Abl- Farac Tarihi, II, (ev. mer Rza Dorul), Ankara 1999, s. 549.
el- Evmirl-Aliye fil- Umril-Aliye, Ankara 1996, I, s. 226, 233.
Hac Ahmet zdemir, Celleddin Karatay, Karatay, Tarih-Kltr-Sanat, (ed. Yusuf
Kkda, Yaar Erdemir, Bekir ahin), Konya 2012, s. 959-970.
Hamdizade Abdulkadir Erdoan, Alaeddin Cami-i erifi ve Karatay Medresesi, Tarih-i
Osmani Encmeni Mecmuas, S. 33 (1915), s. 532-534.
Seluklu dneminde bn Abdullah tabiri yalnz babalar Mslman olmayanlar iin deil,
herhangi bir sebeple yakalanarak esir edilmi anne ve babas mehul Mslman ocuklar
iin de kullanlmtr. Bk. OsmanTuran , Seluklu Devri Vakfiyeleri I, emseddin AltunAba Vakfiyesi ve Hayat, Belleten, 42 (1947), s. 213.

PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
577

TARHLE
ADANMI
BR MR
578

rnn daima Abdullah olarak kaydedilmesi Karatayn Mslman

ve Trk asll olmad grn desteklemektedir.
Celleddin Karatayn nereli olduu konusu tartmaldr. Yukarda ksaca deinildii zere C. Cahen onun Konyal olduu
grndedir. Hamdizde ile zdemir ise onun Antalyal olduu
kansndadrlar. Ancak Celleddin Karataya ait olan kervansaray
vakfiyesinde, vakfn tevliyetinin kendisinden sonra kardeleri Kemaleddin Rumta ve Seyfeddin Karasungura ve bunlarn oullarna, daha sonra bunlarn nesilleri kesildii takdirde de kz kardelerinin oullarna art klnmas, onun ad geen bu yaknlarnn
kle olarak uzak bir blgeden Anadoluya gelmi olmalar ihtimalini ortadan kaldrmaktadr. Bununla birlikte Celleddin Karatay,
yine kervansaray vakfiyesinde, akraba ve azatl klelerinden muhta olan kimselere bir tahsisat ayrrken bunlarn Mslman ya
da gayrimslim olabileceini kaydetmektedir ki, bu durum onun
yaknlarndan henz slam Dinini kabul etmemi olanlarn mevcudiyetini, dolaysyla da Anadolu orijinli olduunu gstermesi
bakmndan ok nemlidir.
Anadolulu fakat Trk ve Mslman orijinli olmad tahmin
edilen Celleddin Karatayn Seluklu gulmlar arasna nasl girdiine dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. slam Hukukuna
gre hr olan zimmilerin istisnai durumlar dnda kle yaplmas
er hkmlere gre caiz olmadndan onu Seluklu idaresinde
yaayan Rumlardan saymak da bu durumda doru deildir. Bu
nedenle, Karatayn Seluklular tarafndan Anadolu snrlar ierisinde dzenlenen bir sefer esnasnda ele geirilerek gulmlar
arasnda yetitirildii kabul edilebilir. Onun vakfiyelerinden hareketle, kardeleri ya da akrabalar arasndaki ilgiyi unutmam olmas, kle olarak alnd dnemde ok kk bir yata olmadn gstermektedir. Bu durumda Celleddin Karatay, muhtemelen
Kilikya-Kayseri arasnda bulunan bir blgeden olup I. Gyaseddin
Keyhsrevin 605/1208-1209 ylnda Ermenistana yapt sefer srasnda11 kle olarak elde edilmitir.
Celleddin Karatayn meneini bu blgede aramaya sevk
eden nedenlerden biri, yaknlarnn yerleik olduu muhtemel
blgenin Seluklu hakimiyetine yeni gemi olmasdr. Bu sayede ailevi mnasebetlerini devam ettirme imkn bulmutur12.
11

12

Kermddin Mahmud- Aksaray, Msameretl- Ahbr, (ev. Mrsel ztrk), Ankara

2000, s. 25; bn Bb, I. Gyaseddin Keyhsrevin bu seferinden bahsetmemektedir.
Osman Turan, Seluklu Devri Vakfiyeleri III, Celaleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri,
Belleten, XII/45 (1948), s. 20-21.

Celleddin Karatayn vakf mlklerinin ounlukla bu blgede

yer almas ve kervansarayn burada yaptrmas da Kilikya-Kayseri
arasnda bir blgeden devirildii ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Kervansaraya vakfettii Mehed kyndeki evlerin onun kendi mlk olduuna baklrsa Celleddin Karatay Kayserili idi.
Karatay ailesi Celleddin Karatayn kardelerinden Kemaleddin Rumta ve Seyfeddin Karasungurun soyundan devam
etmitir. Konyada Kemaleddin Rumta, Kayseride ise Seyfeddin
Karasungur tarafndan devam ettii anlalan Karatay evld, bulunduklar ehirlerde Osmanl Devletinin son dnemlerine kadar
varlklarn srdrmlerdir.
2. Seluklu Devlet Adam Olarak Celleddin Karatay
Celleddin Karatay, I. Aleddin Keykubad ve halefleri dneminde eitli zamanlarda srasyla emir-i devt, emir-i tathne,
hazinedr- hss, nib ve atabey olarak nemli mevkilerde
bulunmutur. Aleddin Keykubadn yannda greve balamadan
nce bir gulmhaneye eitilmek zere alnan Celleddin Karatay,
sonra saraya getirilmi ve burada kendisine nemli bir makam verilmitir. bn Bibi, bizzat Celleddin Karataydan yaptn ifade ettii rivayetine gre, Celleddin Karatayn Aleddin Keykubadn
tahta kndan lmne kadar bu sultann hizmetinde bulunduunu belirtmitir13. Celleddin Karatayn devlet hizmetinde etkin
hale gelmesi zellikle II. zzeddin Keykvusun saltanat dnemlerine rastlamaktadr. Daha sonra da devletin drt direinden biri
olarak saltanat veraseti ile vezirlerin ve teki grevlilerin atanmasna karar vermede nemli rol oynamtr.
2.1. Devt Emirlii
bn Bibi, Karatayn tathne emirliinden nce devt
emirliinde bulunduunu kaydetmitir ki bu, muhtemelen onun
Aleddin Keykubadn hizmetine girmeden nce bulunduu bir
grevdir. Vakfiyelerinde de kendisine Emir merid-devt14 ve
13

14

Celleddin Karatay, Barta ve seferde, varlkta ve yoklukta 18 yl gece gndz o hazretin

yannda bulundum ifadesini kullanmtr. Bk. bn Bb, ayn eser, I, s. 244; Yazczde Ali,
Tevrih-i l-i Seluk (Seluklu Tarihi), (haz. Abdullah Bakr), stanbul 2009, s. 349.
Devtdr, slm devletlerinde balangta hkmdarn divit takmndan sorumlu olan,
daha sonraki dnemlerde ise ok eitli ve nemli vazifeler stlenen saray grevlisine
verilen addr. Bu grev Abbasi ve Seluklularda vezirlik almetlerinden olduu ne srlse
de Fatm ve Eyyubilerde adna basit bir memuriyet olarak rastlanlmaktadr. Bk. David
Ayalon, Studies on the Structure of the Mamluk Army- III, Bulletin of the School of the
Oriental and African Studies, XVI/1 (1954), s. 62-69; Asri ubuku, Devtdr, DA, IX,
stanbul 1994, s. 221.

PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
579

TARHLE
ADANMI
BR MR
580

Sipehslr15 gibi asker nvanlar verilmesi, onun bu grevleri

Aleddin Keykubad dneminden nce ve gulmlktan sonra aldn gstermektedir.
2.2. Tathane Emirlii
Celleddin Karatayn Aleddin Keykubadn btn saltanat mddetince Tathane emirliini yrtt bilinmektedir16.
Bu sre ierisinde saray ierisindeki birok resmi toplantda
ve ziyafetlerde Celleddin Karatayn devlet adamlaryla birlikte
sultann yannda yer ald anlalmaktadr. bn Bibi, 1226 ya da
1227 ylnda Sultann, Eyyubi Meliki Adilin oullar ile akrabalk
kurmak zere dn merasimi iin Malatyaya hareket ettiinde
Celleddin Karatayn Tathne Emiri olarak yannda bulunduunu kaydetmitir17.
Celleddin Karatay, Tathane Emirlii srasnda Sultanla birlikte seferlere de katlmtr. Aleddin Keykubadn midi almak
zere 1236da Eyyubilere kar dzenledii sefer ile Kayseriye giden Karatay, sultann sefer hazrlklarn tamamlamasndan sonra Mehed ovasnda Ramazan Bayram dolaysyla dzenledii ve
ileri gelen devlet adamlar ile yabanc lke elilerinin de davetli olduklar lende hazr bulunmutur18. Burada bizzat Sultan
ile bala-tekin oynayan Celleddin Karatay daha sonra Sultan
ile birlikte otaa giderek burada kendileri iin hazrlanm olan
sofrada yemek yemilerdir. Sultann bu len srasnda yedii
yemekten, zehirlenerek 1237 ylnda ld kaytlara gemitir.
Mehed Ovasndan Keykubadiye Sarayna gelen Sultan burada
Celleddin Karataya Benim iim bitti, iyilemeden midi kestim.
Kemaleddin Kamyar ar da lkenin ve Yce Allahn bize emanet
ettii halkn selmetine olabilecek vasiyetlerimi ona syleyeyim demitir19.
15

16

17

18

19

Kervansaray vakfiyesinde kendisinden sipehslr olarak bahsedilmitir. Turan, Celleddin

Karatay, s. 109.
Aleddin Keykubadn, devletin ileri gelen Seyfeddin Ayaba, Zeyneddin Baara,
Mbarizddin Behramah ve Bahaeddin Kutluca gibi emirleri ile arasnda siyasi yetki ve
hakimiyet atmas ortaya km, Sultan 1223 ylnda 24 kii olduklar rivayet edilen
emirleri bertaraf etmitir. Bu emirlerin kk yataki gulmlarnn ise Celleddin Karataya
teslim edilmelerini emretmitir. Bk. bn Bb, ayn eser, I, s. 291.
Sultann boynunda meydana gelen i ve urlar Cerrah Vasil tarafndan tedavi edilmi, bu
esnada Celleddin Karatay leen ve su tedarikinde bulunmutur. Bk. bn Bb, ayn eser, I, s.
312.
Mehed Ovasna birok lkeden Rumlu, Frenk, Rus, Kpak ile am, Fars, Kirman, Yemen,
Taif, Rus, Bulgar ve Rum elileri katlmlardr. Bk. bn Bb, ayn eser, I, s. 454-455; AblFarac, ayn eser, II, s. 536; Faruk Smer, Keykubad I, DA, XXV, Ankara 2002, s. 359.
bn Bb, ayn eser, I, s. 456-457.

Trkiye Seluklular dneminin en parlak devrini yaatan ve

bu nedenle kendisine es- sultanl-azm20 ad verilen I. Aleddin
Keykubad Anadolunun birliini salamada kazand deerli siyasi ve asker baarlar yannda lkenin ekonomik ve kltrel
bakmlardan da gelimesine nemli hizmetlerde bulunmutur.
Bu srete Sultann daima yannda bulunan Celleddin Karatay,
onun iltifatlarna mazhar olmu ve lnceye kadar da bu konumunu muhafaza etmitir. Karatayn Trkiye Seluklularndan
sonraki devirlerinde elde ettii nfuz ve etkinin I. Aleddin Keykubad tarafndan kendisine verilen mevki ve gsterilen yaknlk
ile ilgili olduu phesizdir. Ayrca bu sayede Sultann, Celleddin
Karataya kervansaray iin vakfettii Kayseri blgesindeki kyleri
temlik etmi olabilir.
2.3. Hazine-i Hassa Memurluu
I. Aleddin Keykubadn 1237de Kayseride lmnden sonra Celleddin Karatay devlet hizmetinden uzak durmu21, ancak
II. Gyaseddin Keyhsrev tarafndan kendisine eski grevi olan
Tathane Emirlii ile buna ilave olarak Hazine-i Hssa Memurluu verilmitir22. bn Bbnin, parann temin edildii yer olarak
gsterdii voch- hs, hkmdara ait olan hazine-i hs olmaldr23. Sultann zel btesinin Celleddin Karatay tarafndan
kontrol edilmesi, onun mali konulara olan vukufiyetini gstermekle birlikte gvenirliine de iaret etmektedir. Celleddin Karatay bu grevlerini II. Gyaseddin Keyhsrevin lmne (1246)
kadar devam ettirmitir. Bu srada kervansarayn geniletmitir24.
2.4. Naib-i Saltanat Vazifesi
Varl Seluklu devletlerinden yalnz Trkiye Seluklularnda
grlen naib-i sultan, vezirden sonra protokolde en nemli makam igal etmekte idi25. Geni yetkilere sahip olan bu grevli Sultann gzetimi altnda devlet ilerini yrttnden bu makama
getirilen kiilerin nfuzlu olduklar bilinmektedir26. Celleddin
20
21

22
23

24
25
26

Abl- Farac, ayn eser, II, s. 533.

bn Bb Sadeddin Kpeki, grevinden azlettirdii Celaleleddin Karatay bir cami kesinde
oturmaya mecbur brakt eklinde eletirmitir. Bk. bn Bb, ayn eser, II, s. 36.
Eflk, ayn eser, I, 43. Ahmed Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I, stanbul 2006, s. 43.
Voch kelimesi para anlamnda kullanlmtr. Bk. Mehmet Suat Bal, II. zzeddin
Keykvus Dnemi (1246-1262), (A.. Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora
Tezi), Ankara 2004, s. 43.
Turan, Celleddin Karatay, s. 27.
. Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara 1970, s.417.
Aksaray, ayn eser, s. 96. Naib-i Sultann gelir kaynaklar ve cretleri tam olarak

PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
581

TARHLE
ADANMI
BR MR
582

Karatayn Trkiye Seluklular devrinde stlendii nemli grevlerden biri de devletin hukuki ve mali adan artlarnn arlat Mool vassall dneminde saltanat naibliidir. Devlet
adamlar arasndaki otorite atmasnn youn olduu bu devirde
Celleddin Karatay tarafsz kalma yolunu tercih etmitir.
II. Gyaseddin Keyhsrevin lmnden sonra onun yerine
tahta geecek aday belirlemek zere byk devlet adamlar bir
araya gelmilerdir. Celleddin Karatay, emseddin Muhammed
sfahan, Emir emseddin Hasouz, Esedddin Ruzbe ve Emir
Fahreddin Attr II. zzeddin Keykavusu saltanata getirmilerdir27. Bu dnemden sonra 1246da Karataya hazine-i hssa memurluu ile naib-i saltanat vazifesi verilmi28, vezirlik grevini
ise emseddin sfahan devam ettirmitir. Sultanlk seimi esnasnda uyum ierisinde alan ve yeni grevlere atanan dier
devlet adamlar bu skunetli ortam uzun sre devam ettirememilerdir. Beylerbeyi emseddin Hasouz ile Camedar Esedddin
Ruzbenin, II. zzeddinin dirayetsizlii nedeniyle devlet ilerinde
dier emirlere gre daha belirleyici olmalar, evresindekileri rahatsz etmitir29. Nitekim vezir emseddin sfahan ile yakn iliki
kuran Emir-i Dad Nusret ile Pervane Ebubekir, devlet ierisinde
makamlarndan daha yksek bir ekilde kendi ahslarna bal
olarak glenen emseddin Hasouz ve Esedddin Ruzbeyi eitli entrikalarla ortadan kaldrarak bunlarn yerine kendi glerini yerletirmiler, ancak daha sonra vezir tarafndan etkisiz hale
getirilmilerdir30.
Mool basks altnda bulunan bir devlette bu kadar byk
i ekimelerin olmas, devletin ynetim mekanizmasnn zafiyet
ierisinde olduunu gstermektedir. Ynetim bozukluunun balca sebebi ise, II. zzeddin Keykvusun ocuk yata olmas ve
devlet ilerinin tamamen emirler tarafndan yrtlmesidir. Sul-

27

28

29
30

bilinmemektedir. Ancak geni iktalar olduu ve bunlarn, gelirinin byk bir ksmn tekil
ettii muhakkaktr. Bk. Aydn Taneri, Msmeretl-Ahbrn Trkiye Seluklular Devlet
Tekilt Bakmndan Deeri, A. DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, IV/6 (1968), s.156.
Trkiye Seluklular devrinde Sultann clusu iin devlet ileri gelenlerinin meveret
meclisi oluturarak fikir teatisinde bulunmalar ve seimi kazanan hanedan yesinin tahta
geirilmesi esas hakimdi. Tahta geite rol oynayan en nemli faktr ise maddi kuvvettir
ki, burada Celleddin Karatayn nemli etkisinin olduu gz ard edilemez. Bk. Aksaray,
ayn eser, s. 36; Nejat Kaymaz, Pervne Mund-dn Sleyman, Ankara 1970, s.13-20.
Naibin vazifesi, sultann merkezde bulunmad zamanlarda onun yerine devlet ilerini
takip etmektir. Bk. bn Bb, ayn eser, II, s. 103; Eflk, ayn eser, I, s. 43; Mneccimba
Ahmed b. Ltfullah, Cmiud- Dvel- Seluklular Tarihi, II, (yay., Ali ngl), zmir 2001,
s.92-93; Yazczde Ali, ayn eser, s. 701; Cokun Alptekin, Trkiye Seluklular, Doutan
Gnmze Byk slm Tarihi, VIII, stanbul 1989, s. 368.
bn Bibi, ayn eser, II, s. 89.
Ayn eser, II, s. 99-100.

tandan sonra otorite sahibi olmas gereken vezir sfahan, meydana gelen gelimeleri kendi karlar iin kullanm ve ynetimde
byk bir otorite kurmutur. Celleddin Karatayn bu srada vezir emseddin sfahanye rehberlik ettii dnemin kaynaklarna
yansmtr31.
ahsi devlet otoritesinin nnde duracak gl devlet adamlarn ortadan kaldran emseddin sfahan, ldrtt emirlerin
yerlerine kendi adamlarn yerletirmitir32. Vezirlii ve devlet
zerindeki etkisi bir sre devam eden emseddin sfahan, sultann annesiyle evlenerek durumunu daha da glendirmitir. Sahip
emseddinin, tamamen ranllardan oluan bir kadro ile ahsna
bal olarak kurduu otorite, yaklak iki yl devam etmitir. Vezirin merasimlere katl ve halkn iinden geii sultanlarn trenlerinden daha gl idi33. Bu nedenle Celleddin Karatay onu
uyararak daha mtevaz bir hal almasn kendisine tlemitir.
IV. Rkneddin Klarslan 1249 ylnda kardei II. zzeddin
Keykavusun azlini ve Moollar tarafndan kendisine sultanln
verildiini, ayrca vezirlik makamna da Bahaeddin Tercmann
tayin edildiini bildiren bir yarl34 gndererek Sivasta hkm
srmeye balamtr35. Bunun zerine Celleddin Karatay, vezirin
diktatrlne son vermek, durumdan faydalanmak ve iki kardein arasn dzeltmek amacyla emseddin sfahanye Her ne
kadar byle bir hkm geldi ise de biz yine de seni bamzda reis
olarak tanyacaz. Fakat bundan sonra eski vezirlerin geleneklerine uygun olarak tantanal bir ekilde dvana gelmeyi brakman ve
gulmlarndan birka devt-dr ve sermzedr ile yetinmeni istiyorum eklinde bir haber gndermi36, ayrca ehirden kmasn
tavsiye etmitir37.
emseddin sfahannin vezirlii sresince her trl fesat ve
gruplamann dnda kalan Celleddin Karatayn amac bu s31

32

33
34

35
36
37

Eb Hafs Zeynddn mer b. Muzaffer b. mer bnl Verd, Trh, II, Beyrut 1996, s. 252253.
Anonim, Seluknme (Tarih-i l-i Seluk der Anadolu), (yay. Feridun Nafiz Uzluk), Ankara
1952, s.33.
bn Bb, ayn eser, II, s. 103.
Yarl, daha ok diplomatik yazmalarda kullanlan bir terim olup, dier lkelerin
hkmdarlarna gnderilen emirnmeler yannda herhangi bir ahsa verilen imtiyaz
beratna da yarl ad verilmitir. Bk. A. Nimet Kurat, Topkap Saray Mzesi Arivindeki
Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna ait Yarlk ve Bitkiler, stanbul 1940, s. 3.
Abl-Farac, ayn eser, II, s. 548.
bn Bb, ayn eser, II, s. 117.
Celleddin Karatay yakn arkadalarndan Taceddin Simcuriyi vezire gndererek ehirden
kamasn ve ularda bulunan ordusuna katlmasn, geride brakt evi ve yaknlarna
kendisinin bakacan bildirmitir. Bk. Abl-Farac, ayn eser, II, 549.

PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
583

TARHLE
ADANMI
BR MR
584

rete devlet idaresinde meydana gelebilecek karklklara engel

olarak IV. Rkneddin Klarslan, II. zzeddin Keykavus ve II.
Aleddin Keykubadn birlikte sultan ilan edilmelerini salamaktr. Ancak uyary dikkate almayan vezir, 1248 ylnda IV. Rkneddin Klarslann emirleri tarafndan ldrlmtr38. Sultan
IV. Rkneddin Klarslan tarafndan Sahip emseddinin ortadan
kaldrlmasndan sonra onun lkeyi tek bana yneteceine dair
yapt neriyi reddeden Celleddin Karatay, kardein birlikte
ynetmeleri grn savunmu ve bunu temin ederek devletin
paralanmasn nlemitir39.
Bu srete, IV. Rkneddin Klarslan tarafndan eli olarak
gnderilen Hotanl Cemaleddin40, saltanatn yarl hkmne gre
Rkneddine ait olduunu ne srm, ancak Karatay, bir pln
hazrlayarak Sizin arzunuz gerekleecek ve Rkneddin, Hann
emri mucibince byk sultan olacaktr. Bunun iin onu alnz ve
Aksaraya gtrnz. zzeddin de gelsin ve kardei ona ne verirse
onu kabul etsin41 diyerek kardein Konya-Aksaray arasndaki Klarslan Kervansaraynda toplanmasn salamtr. Burada
toplad mecliste ise Byk karde dururken kn sultan olmasnn eriat ve rfe uygun olmadn, kardein birlikte tahta
karlmalarnn ve Rkneddin Klarslan ile birlikte gelen iki bin
Mool askerinin geri gnderilmesinin gerektiini42 bildirmitir. Kadnn bu teklifi kabul etmesi zerine, 1249 ylnda karde adna
hutbe okunmu, para kestirilmi ve kitabeler yazlmtr43. Bylece devleti byk bir bunalmdan kurtarmtr.
2.5. Atabeylii
Atabey, Seluklu Devletinde ehzadeleri eitip yetitiren
yksek rtbeli memurlara verilen unvandr44. Atabeyin grevi
hakknda en nemli kayt, Takarirl-Manasbda atabeylik tayinine dair fermandr. Burada, btn devlet erkan ile saltanat divan naiblerinin btn ilerde atabeyin onay ile hareket etmeleri
38

39
40

41
42
43
44

lmeden nce II. zzeddin Keykavusu alarak kamay ve Akdeniz kysndaki kalelerden
birinde isyan etmeyi plnlayan vezire Karatay engel olmutur (Bk. Abl- Farac, ayn eser,
II, s. 549). Yakalandktan sonra tasarrufunda bulunan mallar msadere edilen vezir, btn
mlkn sralad listeyi Celleddin Karataya gndermitir. Bk. bn Bb, ayn eser, II, s.
12; Anonim, Seluknme, s. 33; Mneccimba, ayn eser, II, s. 93-94.
Aksaray, ayn eser, s. 28.
Kad Cemaleddin elilik grevini yerine getirdikten sonra ona Konya Kadl ile Sultanlara
ve halka ait olan vakflarn idaresi verilmitir. Bk. bn Bb, ayn eser, II, s. 121.
Abl- Farac, ayn eser, II, s. 549.
bn Bb, ayn eser, II, s. 121-122.
Aksaray, ayn eser, s. 28; Faruk Smer, Keykvus II, DA, XXV, Ankara 2002, s. 355.
Cokun Alptekin, Atabeg, DA, IV, stanbul 1991, s. 38-40.

ibaresi45 atabeyin idareciler kadrosu iindeki nemli fonksiyonuna iaret etmektedir. Celleddin Karatay, Sultanlarn Atabeyliini
yapt Mool tahakkm devrinde ald kararlarla Seluklularn
istikrarl bir politika izlemelerine neden olmutur. II. zzeddin
Keykvusun clusundan ortak saltanatn balad dneme kadar
saltanat naibliini srdren Celleddin Karatay, 1249 ylndan itibaren atabey46 unvann almtr47. Nitekim kardei Kemaleddin
Rumtan banisi olduu mescit ve zaviyesi iin yaptrd 1248 tarihli vakfiyede de kendisi iin Ebl-mulk ves-seltn ibaresinin
yer almas48 onun atabeylik grevini teyit etmektedir.
Vezir emseddin sfahannin 1248 ylnda lm ile iki ay
sonra 1249da Celleddin Karatayn atabey oluu arasndaki
zaman zarfnda kendisinin vezir olarak gsterilmesi49 manta uygun grnmemektedir. Nitekim bn Bibi, emseddin sfahannin
lmnden sonra Kad zzeddinin vezirlik makamna tayin edildiini aka ifade etmitir50. Ayrca, vezirlik makamna ilmiye snfna mensup olanlarn tayin ediliyor olmas51 ve vakfiyelerinde
sahip olduu tm unvanlara yer verilmesine ramen vezirliine
deinilmemesi de Karatayn vezirlik makamna tayin edilmemi olduu grn desteklemektedir52. Bu nedenle Celleddin
Karatayn atabeylik grevini lmne kadar devam ettirmi olduu sylenebilir. Celleddin Karatay atabeylik mevkiinde bulunduu mddete kardelerin devleti birlikte ynetebilmeleri
mmkn olmu ve lmnden sonra Anadoluda dirlik ve dzen
bozulmutur53.
Vezir emseddin sfahnden sonra devlet iinde en gl
kii konumuna ykselen Celleddin Karatay, bu gc ktye
kullanmam ve makamnn verdii yetkilerin dna kmamtr.
Hatta Mool tahakkmnn youn olduu bu devirde vezirlerin diktatrlk derecesine varan glerini azaltmaya almtr.
45

46

47

48
49
50
51

52
53

Osman Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar -Metin, Tercme ve

Aratrmalar, Ankara 1988, s.16.
Medrese vakfiyesinde Celleddin Karataydan Atabey olarak sz edilmitir. Bk. Turan,
Celleddin Karatay, s. 140.
bn Bb, ayn eser, II, s. 13; Anonim, Seluknme, s. 34; Yazczde Ali, ayn eser, s. 749.
Aksarayde, Celleddin Karataydan ortak saltanat dneminde hakim-i memleket olarak
bahsedilmitir bk. Ayn eser, s. 73.
Turan, Celleddin Karatay, s. 155-159.
Anonim, Seluknme, s. 34.
bn Bb, ayn eser, II, s. 122.
rnek olarak Sahip emseddin Mehmed Tura ve Mecdeddin Mehmed Erzincan ilmiye
snfndan yetimi olan vezirlerdendir. Bk. Alptekin, Trkiye Seluklular, s. 370.
Turan, Celleddin Karatay, s. 35.
Eflk, ayn eser, s.148; Aydn Taneri, Celleddin Karatay, DA, VII, stanbul 1993, s. 251252.

PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
585

TARHLE
ADANMI
BR MR
586

Celleddin Karatay ynetimi, Moollar kukulandrmadan Anadolu Mslmanlnn gelecei iin Moollarn hakimiyeti altna
girmemi, ayn zamanda slam dnyasyla ilikileri srdrme ve
gelitirmenin yollarn aramtr.
3. Ortak Saltanat Dnemi ve Celleddin Karatay
Ortak Saltanat, Celleddin Karatayn, gelenekleri ve devletin
dzenini Moollarn emirlerine kar korumak ve Moollar da
kzdrmadan durumu idare etmek amacyla gerekletirdii bir
zm yolu idi. Trk devlet geleneklerinde yeri olmayan byle bir
uygulamann salkl ve uzun mrl olmayaca ve fikir babas
olan Celleddin Karatayn ahsna bal kalaca ortada idi. lke
hanedan yelerinin ortak maldr anlay hibir tarihte bu ekilde yorumlanmamtr. nk bu uygulama merkeziyeti devlet
yapsna ters dmektedir. Roma mparatorlarndan bazlarnn
ikili ya da l olarak devleti idare etmi olmalar54, Celleddin
Karatayn kendi meneinden olan Rum devlet adamlarndan bu
tarz bir ynetim eklini renerek uygulamaya koyduunu akla
getirmektedir.
Bu sistemin gsterdii en nemli gerek, Sultan kim ya da
ka kii olursa olsun, asl yneticinin emirler olduudur. En byk Sultann 11-12 yalarnda olduu gz nne alnrsa bata
bulunan ocuk yataki Sultanlarn hkmdarlk yapamayacaklar anlalr. II. zzeddin Keykvusun ilk saltanat dneminde
emseddin sfahannin devleti hkmdar adna ynettii gibi,
bu dnemde de devleti Celleddin Karatay ynetmitir. Nitekim
dnemin kaynaklar, l saltanat dneminin siyasi olaylar hakknda bilgi vermeden nce Celleddin Karatayn stn faziletleri zerinde durmulardr. Onun bu lde vlerek anlatlmas,
Celleddin Karatayn dnem zerinde ne kadar etkili olduunu gstermektedir. Aslnda Trkiye Seluklular Devletinde I.
Aleddin Keykubaddan sonra hkmdarlar dnemi bitmi, emseddin sfahan, Celleddin Karatay ve Muineddin Sleyman gibi
gl vezirler dnemi balamtr.
Celleddin Karatay ortak saltanat dneminde atabeylik vazifesinin yannda, eitli devlet grevlilerinin atanmasnda da etkin rol oynamtr. Atabey, uyumu ve anlamay salamak ama54

Roma mparatorluunda tetrarkhi (drtl ynetim), Diocletian (284-305) ile

Constantinos Khlorus ve oullar tarafndan uygulanmtr. Bk. Judith Herrin, Bizans Bir
Ortaa mparatorluunun artc Yaam, stanbul 2010, s. 34.

cyla vezirlik makamna, her trl kutuplamann dnda kalm

olan Necmeddin Nahcivnyi atamak istemitir. Necmeddin
Nahcivn kendisine hazineden sadece gnlk iki dirhem, ylda
720 dirhem denmesini, dier mera ve devlet grevlilerinin maalarnn da buna gre belirlenmesini art komutur. Nahcivn
bu yolla artrlacak olan parann Moollara vergi olarak denmesini istemitir. Ancak dier emirlerin bu duruma raz olmayacan bilen Celleddin Karatay, devletin gemi tarihindeki en
kanaatkr vezirlerinden biri olan Mhezzibddin Alinin ald
yllk 40.000 dirhemi Nahcivnye kabul ettrimi, dier emirlere de aldklarnn yarsn demeyi vaad etmitir55. Bu anlama,
Celleddin Karatayn emirler zerinde ne kadar etkili olduunu
ve anlamazlklar zmedeki ustaln gstermektedir.
Devrin Atabeyine Mool Hanlarnn da ilgi ve itibar gsterdikleri dikkat ekmektedir. Bu dnemde emseddin sfahannin
lmn aratrmak ve vergi toplamak zere Batu Han tarafndan
Anadoluya gnderilen elilere mukabele olarak Celleddin Karatay, Mahmud Turayi cevap vermek ve itirazlar gidermek zere Mool Hanna gndermi, bu ziyaret sonucu kendisine krk
vesair hediyelerle karlk verilmitir. Necmeddin Nahcivnden
sonra vezirlik makamna gelen Mahmud Turanin devlete ihanetinin tespitinden sonra Celleddin Karatayn istei zerine tutuklanm ve bu greve yine Celleddin Karatay tarafndan Konya
Kads zzeddin Muhammed b. Mahmud getirilmitir56. lim sahibi olan Kad zzeddin, halkn ve devlet adamlarnn gvenini
kazanm doru, drst biridir. Kadlk grevinin dnda nemli
vazifeleri de yerine getirmitir ki, Badata eli olarak gnderilmesi bu vazifelerden biridir.
Celleddin Karatay, 649/1251 ylnda Kad zzeddin ile birlikte Badattaki halifeye eli olarak gnderilmi ve halifeden
sultan ve kardeleri adna mektup, hilat ve hediyeler getirmitir.
Bu ziyaret esnasnda Mslman olmayan Moollarn korumas
altndaki Seluklu topraklarnda slam Dininin durumunun ne
olacann konuulmu olduu dnlebilir57. Karatayn eyh
ihabeddin Shreverdiye ait Badattaki trbeyi de bu ziyaret esnasnda yaptrm olabilecei muhtemeldir58. Nitekim bu dnem55

56
57
58

bn Bb, ayn eser, II, s. 80-82; Kaymaz, Pervne Mund-dn Sleyman, s. 48-49; Turan,
Celleddin Karatay, s. 37.
bn Bb, ayn eser, II, s. 127, 129-131.
Cahen, ayn eser, s. 235.
Anonim, Seluknme, s. 34; Cahen, ayn eser, s. 236.

PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
587

TARHLE
ADANMI
BR MR
588

de devrin zengin ve nfuzlu ahsiyetlerinin yine kendi ruhlarnn

huzuru amacyla baz evliyalarn mezarlarn tamir ve ihya ile bu
byk zatlarn yardmn kendi zerlerine ekme dncelerinin
yaygn olduu bilinmektedir59.
4. Celleddin Karatayn lm
Celleddin Karatay, devlet idaresinde lmne kadar denge
unsuru olmutur. Onun lmyle dengeler bozulmu, Moollarn taleplerini karlamada zorluk ekilmeye balanmtr. Onun
Moollara kar takip ettii denge siyaseti, zor dnemlerde byk glere kar nasl davranlacana ilikin iaretler iermektedir. Celleddin Karatay, zzeddin Keykavusu yolcu etmek iin
gittii Kayseride 652/1254te vefat etmitir60. Karatayn cenazesi
dnemin geleneklerine uygun olarak Konyaya getirilerek burada mumyalanm ve kendisine ait medresenin yanndaki trbede
defnedilmitir.
Mool elileri 1254 ylnda Konyada bulunan II. zzeddin
Keykvusa gelerek Mool Hannn hakimiyetini tandn bildirmek zere bizzat yola kmasn, aksi takdirde Mool askerlerinin memleketini istil edip tahrip edeceklerini bildirmilerdir. Bunun zerine II. zzeddin Keykvus Mool Hanna yazd
mektupta Benim gibi bir sultan olan kk kardeim Aleddini size
gnderiyorum. Benim bizzat gelememe sebebim atabeim Celleddin
Karatayn vefat etmi olmasdr...61 ifadelerini kullanmtr.
karde saltanatnn kurucusu, devlet ilerini yrten ve ortaya
kan karklklar bertaraf ederek bu dnemde huzur ve asayii salayan byle bir devlet adamnn lm Sultan II. zzeddin
Keykvusu telalandrmtr. Bu olay zerine Sultan, Mool elilerine eitli hediyeler vererek zrn bildirmi ve onlar geri
gndermitir.
Anadolunun Trklemesinde gayrimslim unsurlarn
slamiyeti kabulleri nemli rol oynamtr. Onlarn, XIII. yzylda Trkiye Seluklu Devletinin kltrel hayatna faal bir biimde katldklarna dair en nemli delil mimarlk sanatnn hamileri
59

60

61

mer Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu

Olarak Vakflar ve Temlikler I-stil Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler,
VD, S.2 (1942), s. 294-295.
Anonim, Seluknme, s.34; Evhadddin Hamid el-Kirmn, Evhadddin Hamid el-Kirmn
ve Menkb- Nmesi, Konya 2008, s. 87; Yazczde Ali, ayn eser, s. 739; Abl- Farac, ayn
eser, II, s. 560; Abd-Zde Hseyin Hsameddin Efendi, Amasya Tarihi, 1330/1332, II,
Amasya 2008, s. 238-239.
Abl- Farac, ayn eser, II, s. 559-560.

olarak ortaya klardr62. Celleddin Karatay antsal mimariyi

himaye etmi ve kurduu kervansaray, medrese ve zaviyelerle
devletin sosyal, kltrel ve fiziki yapsna nemli katklarda bulunmutur. Anadolunun birok yerinde medrese, kervansaray,
mescit, hnkah gibi vakf eserleri yaptrmtr63. Bu kurumlar,
Karatayn Mslman geleneklerine ynelimini ortaya karmaktadr64. Celleddin Karatay hakkndaki kaynaklarn tamam, onun
Mool basklarnn youn olduu bir dnemde devlete sahip karak lkede dirlik ve dzeni salamak iin samimiyetle alt
gr zerinde birlemektedir.
5. Celleddin Karatayn Din ve lm Kiilii
Trkiye Seluklular dnemine ait kaynaklarda Celleddin
Karatayn kiiliine dair ipular veren nemli bilgiler bulunmaktadr. Bu eserlerin ou, onun drstl, din farizalarn yerine
getirmedeki hassasiyeti ve sadaka vermedeki cmertlii zerinde
birlemektedir. Eflk, onu veli yaradl, temiz karakterli ve hayrlar, sadakalar herkese ulam biri olarak tarif etmitir65. bn
Bibi ise, Sekinler zmresinin nde geleni, zahidler ve bidler gnn gnei, devrinin bir tanesi, iyilik yapmada, doru ve drstl
ne karmada abalar her zaman anlacak olan byk emir ve
din hassasiyetlerine atfen veliyullah fil-arz66 eklinde anlatmtr. Ayrca onun gecelerini namazla, gndzlerini orula geirerek,
et yemekten, nikhlsna yaklamaktan67 ve yiyeceklere dknlkten sakndn belirtmitir.
Kaynaklardan baarl devlet adaml yannda mtedeyyin ve
hayrsever kiilii ile de ne kt grlen Celleddin Karatayn
eitli kaynaklarda birok defa vurgulanan hayrlar ile phesiz
farkl ehirlerde Mslman ve gayrimslim tebaa ayrt etmeden
kurduu vakflar, sadakalar ile ise eitli zamanlarda mridi olduu eyh Evhadddin Kirman ve Irak ve Rum sflerinin hibiri
62

63
64
65
66
67

Alan Harvey, Economic Expansion in the Byzantine Empire 900-1200, Cambridge 1989, s.
198.
bn Bb, ayn eser, I, s. 594; Yazczde Ali, ayn eser, s. 727-728.
Cahen, ayn eser, s. 236.
Ayn eser, s. 212.
bn Bb ayn eser, I, s. 244; II, s. 103.
Dneme ait dier kaynaklarn hibirinde Celleddin Karatayn nikhl olduuna dair bir
bilgi yer almamaktadr. Nitekim Abl- Faracn da Tarihinde bn Bbde yer alan benzer
zellikler u ekilde sralanmtr kendisi et yemekten, arap imekten ve evlenmekten saknan
bir zhid idi Dolaysyla bn Bbnin ifadelerinden Celleddin Karatayn nikhl olduuna
hkmetmek mmkn deildir. Bk. bn Bb, ayn eser, II, s. 125; Abl- Farac, ayn eser, II,
s.549.

PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
589

TARHLE
ADANMI
BR MR
590

onun snrsz bandan mahrum kalmazd68 ifadesi ile de dier

tarikatlara yapt maddi yardmlar kastedilmitir.
Anonim Seluknmede Celleddin Karatayn Hz. Peygamberin sahabeleri gibi yaad ve II. zzeddin Keykvus, IV. Rkneddin Klarslan ile II. Aleddin Keykubada atabeylik yapt
dnemlerde bu kardee ayet ve hadislerden rnekler vererek
onlara nasihatlerde bulunduu ve aralarnda uzlama salad
kaydedilmitir69.
Abl-Farac da Aleddinin klesi olup ismi Celleddin Karatay olan bir asilzde vard. Kendisi et yemekten, arap imekten ve
evlenmekten saknan bir zhid idi70 szleriyle yukardaki onun
mtedeyyin kiiliine atfedilen ifadeleri desteklemitir. Vkf olduu kervansarayn vakfiyesinde Karatay lim, adil, zahid, din
ile amel eden, Allahn yasakladklarndan ekinen, mcahit, kendini
Allah yoluna vakfeden, bidatn zelil edicisi, gariplerin ve fakirlerin
sna, zayflarn barna, Allahn yeryzndeki velisi gibi sfatlarla tavsif edilmitir71. Aksaray de, ona ait unvan, ferman ve
menurlarda yeryznde Allahn velisi tabirinin yazldn belirterek vakfiyedeki ibareleri desteklemitir72.
Celleddin Karatayn eitim durumu ve bilge kiilii ise
onun ok salam bir tahsil grdne iaret etmektedir. Nitekim
kervansaray vakfiyesinde kendisinden alim olarak sz edilmesi, Karatayn gulmhanede ok ynl yetitirildiini73 ve belki de
medrese dzeyinde eitim aldn teyit etmektedir. Seluklu dnemi gulmhanelerinde verilen eitimin dzeyi ve nitelii konusunda kaynaklar olduka yetersizdir. Ancak Celleddin Karatay
gibi buradan yetien devlet adamlarnn kiilikleri dikkatle tahlil
edildiinde kendilerinin slam hukuku ile birlikte bu dinin dier
retilerini de ok iyi kavradklar onlarn vakfiyelerinden ve devlet hizmetlerindeki durumlarndan net bir ekilde anlalmaktadr74.
68
69
70
71
72
73
74

bn Bb, ayn eser, II, s. 125.

Ayn eser, s. 34
Abl-Farac, ayn eser, II, s.549.
Turan, Celleddin Karatay, s. 109-110.
Ayn eser, s. 73.
Turan, Celleddin Karatay, 109.
Sultan Aleddinin has klelerinden olan mid kumandan emseddin Altun-Aba, II.
zzeddin Keykvus dneminde Sultann iine dt ahlki zaaflar ve devlet ynetiminde
yaplan yanllklar sert bir dille eletirmitir. Sultan Aleddin dnemi ile bu dnemi
kyaslayan Altun-Aba, maal memur saysn tenkit ederek devletin ekonomik olarak en
gl olduu zamanlarda dahi bu derece fazla memur istihdam edilmediini, dolaysyla
bu durumun devlete fazlasyla mali yk getireceini savunmutur. Bk. bn Bb, ayn eser, II,
s. 134-135.

Celleddin Karatay sadece ilm messeseler kurmakla kalmayp, bizzat ilm ve tasavvufi faaliyetleri de himaye etmitir.
Trkiye Seluklular dneminde yaz dili olarak Farsa ve Arapa
kullanlm, zellikle ehirlerde, daha ok brokratlar ve aydnlar
arasnda yaygnlk gsteren bir tasavvuf anlay hakim olup, bu
zmre dncelerini genellikle Farsa ifade etmitir75. Ancak bilim dili olarak Arapann yaygn bir ekilde kullanld bilinmektedir76. Terceme-i medh-i fakr zemm-i dnya adl eserin sahibi
Ahi Evren de, Celleddin Karataya sunduu bu kitabn, kendisi
Arapa biliyor olmasna karn, onun emriyle herkesin anlamas
iin Arapadan Farsaya evirdiini ifade etmitir77. Bu durum,
Celleddin Karatayn Trke ve Rumcann yannda ok iyi Arapa ve Farsa rendiini gstermektedir. Ayrca onun, ok ar
edebi ve felsefi eserler okuyup anlayabilecek derecede kltrl
ve bilgili bir devlet adam olduu anlalmaktadr78. Nitekim bu
dnemde, Farsa gramer, usul ve iire dair birok eserin kaleme
alnd bilinmektedir. Trkiye Seluklular dneminde medreselerde okutulduu tahmin edilen Farsa gramer kitaplarndan biri
de Kitb al-Masadrdr79. 707/1308 ylnda bu eserin, Karatay ailesinden olan Abduzzaif Hac Mahmud ibn Emir Hasan ibn Resul
el-Karatay tarafndan istinsah edildii tespit edilmitir. Buradan
hareketle, bir nesil sonra Celleddin Karatayn ailesinin de ilm
faaliyetlere yakn olduu ve Farsa gramer ilmi ile megul olduu
ortaya kmaktadr.
75

76

77

78

79

Muhsin Macit, Anadolu Seluklular ve Beylikler Dneminde Trke ve Geliimi,

Anadolu Seluklular ve Beylikler Dnemi Uygarl, I, (ed. Ahmet Yaar Ocak), Ankara 2006,
s. 482. XIII. yzylda resmi dil, devlet dili veya etnik ama hissettiren ran Edebiyat gibi
nitelemeler kullanlmamtr. zellikle sarayda zamann ve artlarn gereklerine gre farkl
dillerde resmi metinler yazlmtr. Bk. Turan, Resmi Vesikalar, s. 19.
Esin Kahya, Anadolu Seluklular ve Beylikler Dneminde Bilim, Anadolu Seluklular ve
Beylikler Dnemi Uygarl, I, (ed. Ahmet Yaar Ocak), Ankara 2006, s. 401.
Bu eser Shreverd el-Maktuln Vasiyye adl eserinin tercmesidir. Bk. Mikil Bayram,
Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya 1991, s. 70; Agh Srr Levend, Trk
Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri, Ankara 1972, s. 7; Ahmet Ate, Hicr VII.-VIII.
Asrlarda Anadoluda Farsa Eserler, Trkiyat Mecmuas, S. 2 (1945), s. 94-135. Trklerin
yerleip kltrel olarak gelimeye baladklar Anadoluda Arapa devlet ve bilim dili
olarak kullanlmaya balamtr. Arapann bu etkisi XII. yzyln sonlarna dek srer. XII.
yzyln sonlarnda Arapann yava yava nemini kaybettii, buna karlk Farsann
nem kazanarak Arapann yerine getii grlr. Bk. Levend, ayn eser, s. 6; Mkrimin
Halil Ynan, Trkiye Tarihi, Seluklular Devri, stanbul 1944, s. 160; V.V. Barthold, Orta
Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, stanbul 1927, s. 119; Ernst Werner,Wandel im
Osten: Das Sultanat Konya im 13. Jahrhundert, Byzantinische Forschungen, IV, (yay.
Adolf M. Hakkert u. Peter Wirth), Amsterdam 1972, s. 224.
Ahi Evren, Celleddin Karataya ithaf ettii Terceme-i medh-i fakr zemm-i dnya adl
eserinin mukaddimesinde (Bursa Eski Eserler Ktphanesi H. elebi Ksm, No. 1187,
180 a) onu bu meziyetleriyle vmektedir.
Eb Abdullah el-Zavzn (. 1093/1094), Kitb al-Masdr, Yusuf Aa Ktphanesi, No.
7447.

PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
591

TARHLE
ADANMI
BR MR
592

6. Celleddin Karatayn Tasavvuf Hayatndaki Yeri

Anadolunun byk bir ksmnn fethinin tamamlanp siyasi
ve sosyal ortamn kuvvetlenerek istikrara kavumasndan sonra,
XIII. yzyln ortalarndan itibaren eitli tasavvuf akmlarnn
temsilcileri buraya gelmilerdir. Anadolu corafyasnda kendileri
iin uygun artlar haiz ve yaylmaya elverili bir evre bulan bu
eyh ve derviler, siyasi iktidarlar tarafndan varlklarn glendirme ve halk nezdinde meru bir yer edinme konusunda manevi
bir ara olma zelliini tamlardr80. Dnemin kaynaklarndan,
Celleddin Karatayn daima eyh ve alimlerin sohbetlerine dahil
olarak onlarn hizmetinde bulunduu anlalmaktadr81. Bu erevede Celleddin Karatayn da dnemin baz mutasavvflaryla
ilikisinin bulunduu dnemin kaynaklarnda zikredilmektedir.
Aada Celleddin Karatayn dnce hayatnda etkileri olan
Ahilik, Shreverdilik, Mevlevilik ve Evhadilik zerinde durulacaktr.
Ahilik ile likileri: Sreverdnin Celleddin Karatay ile
tanarak onu ve iktidar evresini Ftvvet Tekilatna dahil etmesi, I. Aleddin Keykubadn Trkiye Seluklu tahtna kmasyla ikinci defa Anadoluya geldiinde (1221) gereklemitir82.
Celleddin Karatay bu sayede Anadoluda kurulan Ahi Tekilat mensuplar ile de yakn ilki ierisine girmitir. Bilindii gibi,
1243 ylnda Trkiye Seluklu Devleti Moollara kar ar bir
hezimete uram, Mool saldrlaryla birok Ahi ldrlm ya
da esir edilmitir. Kayseriye yaplan saldrlar srasnda Ahilerin
piri olarak kabul edilen Ahi Evrenin de hapiste olduu bilinmek80

81
82

Osmanl ulemas da ayn kaynaklardan beslenmitir. IX.-XV. yzyllara arasnda nemli

kltr merkezlerinden olan Maverannehir, Msr, Irak, Suriye ve Horasana tahsil iin
giden Osmanl alimleri medreselerde okutulan ders kitaplarnn birounu bu dnemde
kaleme almlardr. (Bk. Mefail Hzl, Mahkeme Sicillerine Gre Osmanl Klsik Dnemi
Bursa Medreselerinde Eitim-retim, Bursa 1997, s. 88-93).Osmanl ulemasn derinden
etkileyen iki alimden biri Seluklularn nl Nizamiye Medreselerinin en tannm
mderrisi mam Gazali (.1111) ve Fahrddin-i Razdir (.1209). Gazali Snni slam
dncesiyle tasavvuf arasndaki srtmeleri bertaraf eden nemli bir ilmi ve fikr
performans gstermitir. Raz ise, akli ve nakli ilimlerle ilgili birok eser vermitir.
Dolaysyla Osmanl medreselerinin ilmi ve fikri arka plnn Raz mektebi oluturmutur.
Bk. . Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Ankara 1965, s. 75-77;
ehabettin Tekinda, Medrese Dnemi, Cumhuriyetin 50. Ylnda stanbul niversitesi,
stanbul 1973, s. 10-11; Ahmet Yaar Ocak, bn Kemalin Yaad XV. ve XVI. Asrlar
Trkiyesinde lim ve Fikir Hayat, Din retimi Dergisi, S. 32 (1992), s. 66; Esin Kahya,
Osmanllardaki Bilimsel almalara Genel Bir Bak, Osmanl, VIII, Ankara 1999, s. 25.
Ahmet Yaar Ocak,Seluklular ve Beylikler Devrinde Tasavvufi Dnce, Anadolu
Seluklular ve Beylikler Dnemi Uygarl, I, (Ed. Ahmet Yaar Ocak), Ankara 2006, s.
430.
Anonim, Seluknme, s. 34.
bn Bb, ayn eser, I, s. 251.

tedir83. 1245 ylnda II. Gyaseddin Keyhsrevin lmyle, saltanat naibi sfatyla idareyi ele geiren Celleddin Karatay genel
bir af kanunu kararak hapisteki Ahileri ve Ahi Evreni serbest
brakmtr84. Grld zere, Konyada gl olan Ahilikle
Celleddin Karatay arasnda sk bir ba bulunmaktadr. Onun
nemli bir mevkide bulunmas Ahiler asndan olumlu sonular
dourmu, bundan sonra Konya ve evre illerde tekilatn faaliyeti ve yeleri hzla art gstermitir.
Shreverdilik ile likileri: Zhd ile takva anlayna dayanan
Shreverdilik Tarikatnn Anadoludaki ilk temsilcisi, Eb Hafs
ihabeddin mer Shreverd (. 1234)dir85. Shreverd, Halifesi
Nasr li-Dinillahn (1180-1224) emriyle, Anadoluya Abbasilerin
o srada temel siyaset olarak benimsedii Ftvvet Tekilatna I.
zzeddin Keykavusu dahil etmitir. Daha sonra tekrar Konyaya
1221de gelerek Shreverdilii yaymaya balamtr86. Anadoluda
ilk temsil edilen tarikatlar ierisinde yer alan Shreverdilik XIII.
yzylda ehabeddin Shreverdden sonra, Fahreddin-i Irak (.
1289) 87 tarafndan yaylm ve Mevlev evreleriyle de yakn dostluk iinde bulunmutur88.
eyh ehabeddin Shreverdden sonra olu madeddin
Shreverd de Abbasi Halifesi Mutasm zamannda Anadoluya
eli olarak gnderilmitir. Kirmnye gre Konyadaki medresesinde Celleddin Karatay tarafndan misafir edilmitir89.
Celleddin Karatay eyh ihabeddin Shreverdye her yl
83

84

85

86
87

88

89

Kirmn, ayn eser, s. 71; Mikail Bayram, Baba shak Hareketinin Gerek Sebebi ve Ahi
Evran ile lgisi, Diyanet lm Dergi, XVIII/2 (1979), s. 76.
Elvan elebi, Menkbl- Kudsiyye f Mensbl- nsiyye : Baba lyas- Horasan ve
Sllesinin Menkbev Tarihi, (haz. . Ernsal, A. Yaar Ocak), Ankara 1995, s. 56-58.
bnl-Esir, el-Kmil fit-Tarih (slm Tarihi), (haz. A. Araka, A. zaydn), XI, stanbul
1987, s. 401; Kamerul-Huda, ihabeddin mer Shreverd, Hayat, Eserleri, Tarikat, (ev.
Tahir Ulu), stanbul 2004, s. 39; Vladimir Gordlevski, Anadolu Seluklu Devleti, (ev.
Azer Yaran), Ankara 1988, s. 322. Lmi elebi, Terceme-i Nefhatl-ns, stanbul 1270, s.
526-527; Ayrntl bilgi iin bk. Franz Taeschner, slm Ortaanda Futuvva, .. ktisat
Fakltesi Mecmuas, XV/1-4 (1953-1954), stanbul 1953, s. 3- 32; smet Kayaolu, Halife
en-Nasrn Ftvvete Girii ve Bir Ftvvet Buyrultusu, A.. lhiyat Fakltesi Dergisi,
XXV (1981), s. 221-228; Shreverdnin, Avrifl-Marif-Tasavvufun Esaslar adl eseri
H. Kmil Ylmaz, ve rfan Gndz tarafndan tercme edilmi ve 1989da stanbulda
baslmtr.
bn Bb, ayn eser, I, s. 251.
Sadreddin-i Konevden bn Arabnin eserlerini okuyan Irak, Konyada Lemet adl eseri
kaleme almtr. Bk. Fahreddin Irak, Lemat-Parltlar, (ev. S.Yetkin), stanbul 1993;
Aydn Taneri, Trkiye Seluklular Kltr Hayat, Menakibl- Arifnin Deerlendirilmesi,
Konya 1977, s. 24.
Ocak, Tasavvufi Dnce, s. 430; Mustafa Kara, Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf ve
Tarikatlar, stanbul 2004, s. 36; Reat ngren, Shreverdiyye, DA, XXXVIII, stanbul
2010, s. 44.
Kirmn, ayn eser, s. 27.

PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
593

TARHLE
ADANMI
BR MR
594

on bin ake yardmda bulunmutur90. Ayrca Karatay, yakn iliki

iinde olduu Shreverdnin lmnden sonra Badatta trbesini yaptrd Anonim Seluknmede zikredilmektedir91. Buna
gre emir ve sultanlardan hi kimseye Badatta bir hayrat vcuda
getirmek nasip olmamken Celleddin Karatayn eyh ehabeddin Shreverd ve onun lmnden sonra oluyla yakn ilikileri,
Shreverdilie yaknln gstermektedir.
Evhadilik ile likileri: Evhadiye, Evhadddin Kirmn tarafndan kurulmu bir tarikattr92. Evhadddin Kirman, aslnda
Shreverdilik ierisindeki silsileye mensup bir eyh olup, Shreverdiliin dnda kendi adyla anlan tarikatn da kurucusudur.
Onun bu durumu Menkbnmesinde belirtilmektedir. Kirmn
Anadoluda nemli lde taraftar bulmutur93. I. Aleddin
Keykubad dneminde devletin himayesini kazanan Evhadiyye
Tarikatnn mritleri, bu sultann iktidar dneminde devlet hizmetine alnm ve yksek makamlara tayin edilmilerdir. Bundan
sonra Celleddin Karatay, XIII. yzyln balarndan itibaren Ftvvet Tekilatna bal olarak Anadoluda yaylmaya balam
olan Evhadiyye hareketini tanma ve dahil olma imkn bulmutur.
Kirmanye ait Menkbnmede Celleddin Karatayn eyh
Evhadddinin mritlerinden olup, aralarnda kuvvetli bir ba
bulunduu; Kirmn ile evresindekilere maddi yardmlar yapt ifade edilmektedir94. Bu balamda Celleddin Karatayn
Melmlikle ilikisi olduu zerinde durmak gerekir. Evhadddin Kirmn ayn zamanda bir Melm idi95. Celleddin Karatayn
hayatna bakldnda Melmlikle ilikisi olduu anlalabilir. Bilindii zere, melmet merebinde kiinin iyi ve gzel davranlar Allahn eseri, kt ve irkin davranlar ise nefislerinin eseri
olarak kabul edilmitir. Bu nedenle Melmiler yaptklar iyilikler
ile hayrl ve gzel ileri gizlemi, kt davranlarna sahip kmlardr96. Celleddin Karatay da vkf olduu kervansaray ve
darusslehann kitabesine tevazu eseri olarak adn yazdrmam90
91
92

93

94

95
96

Kirmn, ayn eser, s. 257.

Anonim, Seluknme, s. 34.
Ahmet Yaar Ocak, Babaler syan, Alevliin Tarihsel Altyaps Yahut Anadoluda slm-Trk
Heteredoksisinin Teekkl, stanbul 2009, s. 63.
Mikail Bayram, eyh Evhadd-din Hamid el-Kirmn ve Evhadiyye Tarikat, Konya 1993, s.
60.
Celleddin Karatay, eyh Evhadddine her yl on iki bin ake yardmda bulunmutur.
Kirmn, ayn eser, s. 257.
Kirmn, ayn eser, s. 50.
Nihat Azamat, Melmet, DA, XXIX, Ankara 2004, s. 24-25.

tr. Burada, Melmet Felsefesinin Karatay tarafndan gl bir ekilde benimsendii grlmektedir.
Mevlevilik ile likileri: Celleddin Karatay ile yakn iliki
ierisinde bulunan bir dier mutasavvf Mevln Celleddin-i
Rumdir97. Horasan Melmiliine mensup olan ems-i Tebriz ile
karlamasndan sonra mistisizme ynelen Celleddin-i Rum,
bu birikimleri sayesinde hem geni halk kitlelerine hitap edebilmi hem de devrin sultan bata olmak zere yksek idari evreleri ve aydn kesimi etkisi altna alabilmitir98.
Celleddin Karatay ile Mevln arasndaki mnasebetlere
dair ilk bilgiler Karatay Medresesinin al srasna rastlamaktadr. Karatay Medresesinin 1251de alnda byk bir tren
dzenlenmitir. Mevln Celleddin-i Rumden baka ems-i
Tebriz, Sadreddin-i Konev, Kad Siraceddin Mahmud el-Urmev
(. 1285) ve erefeddin Musl gibi dnemin birok alim ve eyhi
bu trende hazr bulunmutur99.
Mevlna, Karatay Medresesi ile ilikilerini bundan sonra da
eitli vesilelerle srdrmtr. Burada mderrislik yapan emseddin Mardin ile ok sk bir araya geldii, sabah namazlarn bu
medresede kld kaynaklarda bahsedilmektedir100. Yine Mevlev
kaynaklarnda Celleddin-i Rumnin Karatay Medresesine ok
sk gelerek rencilerle yakndan ilgilendiine, burada fkhtasavvuf tartmalarda bulunduuna101, medresenin fakih ad
verilen rencilerini mistisizm konusunda etkilediine102 dair bilgiler yer almaktadr. Karatay Medresesinin Mevln ve Mevleviler iin ayr bir nemi daha vard. Medresenin havuzunun zaman
zaman Mevln Dergh tarafndan erbet yaplmak zere kullanlmas bu anlamda dikkat ekicidir103.
97

98

99
100

101
102
103

Mevln Celleddin-i Rumnin biyografisi hakknda bk. Abdlbaki Glpnarl, Mevln

Celleddin (Hayat, Felsef Eserleri), stanbul 2010; Bedzzeman Firuzanfer, Mevln
Celleddin, (ev. F. Nafiz Uzluk), stanbul 1990.
Bu konuda detayl bilgi iin bk. Ahmet Yaar Ocak, Mevln Dnemi Anadolusunda
Tasavvuf Akmlar ve Mevln, Trk Sufliine Baklar, stanbul 2011, s. 88-97.
Eflk, ayn eser, s. 148.
Eflk, biraz da abartl olarak Celleddin Karatayn birok defa Mevln Celleddin
Rumnin kerametlerine ahit olduunu ve etkisi altnda kaldna eserinin birok yerinde
deinmitir. Bk. Ayn eser, s. 206, 219, 284-285, 434.
Eflk, ayn eser, s. 402.
Eflk, ayn eser, s. 261.
Eflk, ayn eser, s. 188. Bu havuzun ayn zamanda ems-i Tebriz tarafndan Mevln
Celleddin-i Rumnin kitaplarnn iine atld havuz olduu son dnem Mevlevi
kaynaklarnda yer almaktadr (Bk. Mehmet Ziy, Bursadan Konyaya Seyhat, haz. Ahmet
ayc, Bayram rekli, Konya 2010, s. 356). Ancak bunun doru olduuna dair dnemin
kaynaklarnda herhangi bir kayt mevcut deildir. Aksine Eflk sylenen yeri Altun-Aba
Medresesi olarak gstermektedir.

PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
595

TARHLE
ADANMI
BR MR
596

Karatay Medresesi asndan deerlendirildiinde, Eflknin

bu medresenin birok rencisinin Mevlnnn mridi olduunu kaydetmesi104, ayrca bu dnemde din adan heretik olarak
deerlendirilebilecek birtakm davranlarda bulunan baz dervi
gruplarnn emirler ve ftvvet erbab ile ehrin ileri gelenleri tarafndan Karatay Medresesinde arlanmalar105, fkh-tasavvuf
rekabetine ramen bu dnemde iki taraf arasnda bir yaknln
bulunduuna iaret etmektedir. Celleddin Karatay da, devrin
nemli mutasavvflarndan Mevln ile olduka yakn ilikilerde bulunmu, lmnden sonra mritleriyle birlikte Karatayn
trbesine gelerek burada ruhuna Kuran okuyup dualarda bulunmutur106.
Dnemin kaynaklar, Celleddin Karatayn dini yaaynn
titizliinde ve ahlki meziyetlerinin mkemmelliinde ittifak etmektedirler. bn Bibi eserinde, onun Rum asll bir mhtedi olmasna ramen, son derece yksek vasflarnn olduunu ifade ederek Celleddin Karatayn yukarda zikredilen zellikleri dnda
Efltunun dncesinde yer alan kutsal ruh onun gayb srlarnn
mahalli olan kusursuz ztna inip yerlemiti107 ifadesiyle farkl bir
boyuta dikkat ekmitir. Bu dnemde Mevln Celleddine yaknl ile bilinen Celleddin Karatayn, onun izledii Efltunun
felsefesinden dolayl olarak etkilendii anlalmaktadr. Mevlev
dervilerinin benimsedikleri bu felsefe ile Mslmanlar ve Hristiyanlar dnemin artlarnn da gerektirdii lde baz ortak
noktalarda bulumulardr108. Efltunun felsefesi ile her iki dinin
retilerine gre soyut anlamlar kazanan bu mutasavvfn kerametleri Hristiyanlar tarafndan da kabul grm ve gayrimslimlere kar gsterdii tolerans ile ne kan Mevln bu zellii ile
ihtidalara sebep olmutur109. Dolaysyla Hristiyan kkenli olduu
bilinen ve vakfiyesinin eitli blmlerinde eski kltrnden ve
gayrimslim yaknlarndan uzaklamad anlalan Celleddin
Karatay, bn Bibinin de ifade ettii zere Hristiyanlk ve Msl104
105

106
107
108

109

Eflk, ayn eser, s. 261.

Eflk, Seyyid Ahmed Rifanin olu Seyyid Taceddinin kendisini ilhlatran ve kaba ipek
kuma giyen bir grupla birlikte Konyann ileri gelenleri tarafndan Karatay Medresesinde
arlandklarn nakletmektedir. Bk. Eflk, ayn eser, s. 538-539.
Eflk, ayn eser, s. 212.
Ayn eser, II, s. 125.
F.W. Hasluck, Christianity and Islam Under The Sultans of Konia, The Annual of the
British School at Athens, XIX (1912-1913), s. 193.
Mevln taraftarlar Saint Chariton Manastr Keiinin, Mevln Celleddinin gsterdii
kerametlerden etkilenerek Mslman olduuna inanmlardr. Bu yzden, Hristiyan
gelenei ise Mevlny yar Hristiyan kabul etmektedir. Bk. Hasluck, ayn makale, s. 194.

manl ortak baz noktalarda buluturmu olan Efltunun hikmete dair felsefesinden etkilenmitir.
Bu tarikatlarla yakndan ilgilenmesine ramen Celleddin
Karatay gruplar st kalarak, bunlardan herhangi birinin mfrit
savunucusu deildir. Trkiye Seluklular dneminde nemli kabul edilen birok mevkide bulunan bir devlet adam olarak onlara
eit mesafede durmutur. Bu yzden her kesim tarafndan yaygn kabul grmtr. Ancak onun mutasavvflara verdii destek,
Anadoluda Trk-slam kltrnn yaylmasna phesiz nemli
katklar salamtr.
7. Celleddin Karatayn Yakn evresi
Bir devlet adam olan Celleddin Karatayn ilm ve tasavvuf
evrelere olan yaknl yannda brokratik evre ile olan ilikisinin tahlili de onun tarih kiiliinin anlalmasna ve biyografisine katk salayacaktr. Trkiye Seluklularna ait kaynaklarn
yetersizlii, dnemin devlet adamlar ve bunlarn yakn evreleri ile ilgili bilgilere ulamay zorlatrmaktadr. Buna ramen,
Celleddin Karataya ait vakfiyelerin incelenmesiyle, onun yakn
iliki ierisinde bulunduu evre ile ilgili baz bilgiler ortaya kmaktadr. Vakfiyelerin ahitler listesinde Azerbaycan, ran, Horasan ve Trkistann eitli ehirlerine nisbet edilen birtakm ahs
adlarna rastlanlmaktadr. Bu durum Mool istilsnn sonucu
olarak deerlendirilebilir. Burada dikkat eken bir dier husus,
emr-i mahfil, muhtesibl-askir ve seyyidt-tercime gibi
unvanlara sahip olan birok devlet adamnn ahitler arasnda bulunmasdr. Bu durum Celleddin Karatayn devlet hizmetindeki grevlerinden dolay dier devlet adamlarna olan yaknl ile
aklanabilir.
Celleddin Karatayn kervansaray ve medrese vakfiyelerini
tescil eden Kad zzeddin er-Raz, hakimlik vazifesinden sonra
ortak saltanat dneminde Celleddin Karatayn karar ile tam
yetkili olarak vezirlik makamna atanm ve kendisine herhangi
bir snrlama getirilmemitir. Bu dnemde etkili devlet adamlarndan biri olan Kad zzeddinin drst ve ilim sahibi olmas,
devlet adamlarnn gvenini kazanmasna neden olmutur. Onun
Moollarla mcadele etmesi ve zzeddin Keykvusu Mool etkisinden kurtarmaya almas, Celleddin Karatay ile paralel bir
politika izlediine iaret etmektedir. Nitekim belki de bu yaknlk sonucu Celleddin Karatay 649/1251 ylnda Kad zzeddin ile

PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
597

TARHLE
ADANMI
BR MR
598

birlikte Badattaki halifeye eli olarak gnderilmitir110.

Medrese vakfiyesindeki ahitler arasnda 39. srada, bn Bb
adyla tannan Trkiye Seluklu tarihinin en nemli kaynaklarndan El-Evamirl-Alaiyye fil Umril Aliyye adl eserin yazar elHseyin b. Muhammed b. Ali el-Cafer er-Rugednin babas da
bulunmaktadr. bn Bbnin verdii bilgilere gre babas Mecdddin Muhammed Tercman, annesi ise Bb Mneccimedir. Mneccimlik konusunda byk bir hrete sahip olan Bb Mneccime ve ailesi Celalddin Harzemahn (1220-1231), I. Aleddin
Keykubad ve mttefiki Eyybi meliki el-Melikl-Eref ile yapt
Yassemen Savandan (1230) ya da bir yl sonra Moollar karsnda yaad malubiyetten sonra el-Melikl-Erefin yanna
Dmaka gitmitir. Ancak bir mddet sonra I. Aleddin Keykubad
tarafndan Konyaya davet edilen aile Trkiye Seluklu Sultanlarnn hizmetine girmitir. Mecdddin Muhammed, II. Gyaseddin Keyhsrev dneminde Celleddin Karatay ile birlikte devlet
hizmetinde bulunmutur111. bn Bbnin eserinin birok yerine
Celleddin Karatayn kiilik zelliklerine dair nemli bilgilerin
verilmesi, onun Karatay yakndan tandna iaret etmektedir.
Bu yaknln sonucu olarak da devlet hizmetinde tercmanlk
grevi olan babas Celleddin Karatayn vakfiyesinde ahitler arasnda yer almtr.
Kervansaray ve medrese vakfiyesinde yer alan ahitlerden bir
dieri, Muhammed b. Ali b. el-Hseyin es-Simcrdir. bn Bb,
bu ahsn Celleddin Karatayn yakn arkadalarndan biri olduunu ifade etmektedir112. Nitekim Karatayn gizlilik gerektiren
konularda onun yardmna bavurmas bu yaknla iaret etmektedir. Medrese vakfiyesi ve zeyllerinde seyyidt-tercime kaydyla vazifesi gsterilen Tercman Taceddin Simcr, IX. ya da X.
yzylda slamiyeti kabul eden Horasandaki Simcrler ailesinden gelmektedir113. Taceddin Simcr dnda bu aileye mensup
ahs daha medrese vakfiyesinde ahit olarak bulunmaktadr
ki, bu durum aileden olduka kalabalk bir zmrenin Anadoluya
geldiini gstermektedir.
Celleddin Karatay, mhtedi bir devlet adam olarak iinden
geldii toplumu unutmam, onlara ynelik pozitif bir politika
110
111

112
113

Anonim, Seluknme, s. 34.

bn Bibi, ayn eser, II, s. 36; Ali Sevim, Erdoan Meril, Seluklu Devletleri Tarihi, Siyaset,
Tekilt ve Kltr, Ankara 1995, s. 469.
bn Bb, ayn eser, II, s. 549.
Erdoan Meril, Simcrler, DA, S. 37 (2009), s. 210-211.

izlemitir. Karatay, semavi dinlerin tmne sayg iinde idi. Nitekim Karatay Medresesinin kubbeye gei eleman olan genlerinde Musa, Davut, sa ve Muhammed peygamberlerin isimleri
ile drt halifenin adlarna yer verilmitir.114. Bu durum onun Hristiyanlar slam Dinine sndrmak amacyla dinleri eklektize etme
eiliminde olduunu dndrmektedir.
Sonu
Liyakat ve sadakat sahibi bir gulmn Trkiye Seluklular
dneminde devlet hizmetindeki ykseliine en iyi rneklerden
biri Anadolu kkenli, fakat Trk ve Mslman orijinli olmad
bilinen Celaleddin Karataydr. O, Aleddin Keykubad ve halefleri dneminde srasyla Emr-i devt, Emir-i tat, Hazinedr-
hss, Naib-i saltanat ve Atabeylik gibi nemli grevlerde bulunmutur. Celaleddin Karatayn etkili devlet politikalar iinde
yer almaya balamas onun esas naib-i saltanat vazifesinde bulunduu dneme rastlamaktadr. Moollarn idari olarak Anadoluya
hakim olduu bu devirde Celaleddin Karatay bir meveret meclisi
kurarak II. zzeddin Keykvusun tahta gemesine nclk etmitir. Ortak saltanat dneminde ise devletin drt temel direinden
biri olarak saltanatn kime geeceine karar vermede, vezirlerin
ve dier grevlilerin atanmalarnda nemli rol oynamtr.
Anadoluya 1243deki Kseda Savana kadar tarihinin en
mreffeh dnemlerinden birini yaatan Trkiye Seluklu Devleti, bu tarihten sonra siyasi ve asker bakmdan Mool tahakkmne kar koyamamtr. Ancak Anadoluya hakim kld Trk
nfusu, kltr ve devlet gelenei ile blgedeki Trk-slam hakimiyetinin devamn salamtr. Bu devirde eitli lkelerden
Anadoluya gelen Mevlna Celleddin-i Rmi, Fahrddin-i Irak
ve Evhadddin-i Kirmn gibi ilim ve tasavvuf erbab, Moollarn bu corafyada oluturduklar maddi ve manevi ykm edebiyat, tasavvuf ve ilimle telafi etmeye almlardr. Celaleddin
Karatayn dnce hayatna o devirde Konyada olduka etkili
olan Ahilik, Shreverdilik, Evhadilik ve Mevlevilik etki etmitir.
Bu tarikatlarla yakndan ilgilenmesine ramen Celaleddin Karatay, bunlardan herhangi birinin mfrit savunucusu deildir. Trkiye Seluklular dneminde nemli kabul edilen birok mevkide
bulunan bir devlet adam olarak onlara eit mesafede durmutur.
114

Seluk Mlayim, Konya Karatay Medresesinin Ana Kubbe Geometrik Bezemesi, Sanat
Tarihi Yll, S. 11 (1982), s. 111-121.

PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
599

TARHLE
ADANMI
BR MR
600

BBLYOGRAFYA
a) Yaynlanm Kaynaklar
Abd-Zde Hseyin Hsameddin Efendi, Amasya Tarihi, (haz. Mesut
Aydn- Gler Aydn), 1330/1332, II, Amasya 2008.
Ahmed Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I-II, (ev. Tahsin Yazc), Remzi Kitabevi, stanbul 1986.
___________, Ariflerin Menkbeleri, (ev. Tahsin Yazc), Kabalc Yaynevi, stanbul 2006.
Anonim, Seluknme (Tarih-i l-i Seluk der Anadolu), (yay. Feridun
Nafiz Uzluk), Ankara 1952.
Bedzzeman Firuzanfer, Mevln Celaleddin, (ev. F. Nafiz Uzluk),
M.E.B. Yay., stanbul 1990.
Eb Abdullah el-Zavzn (. 1093/1094), Kitb al-Masdr, Yusuf Aa
Ktphanesi, No. 7447.
Eb Hafs mer b. Muhammed Shreverd, Avrifl- Marif- Tasavvufun Esaslar, (ev. H. Kmil Ylmaz, rfan Gndz), Erkam Yay.,
stanbul 1989.
Eb Hafs Zeynddn mer b. Muzaffer b. mer bnl Verd, Tarhu
bnl- Verd, II, Beyrut 1996.
Elvan elebi, Menkbl- Kudsiyye f Mensbl- nsiyye : Baba lyas-
Horasan ve Sllesinin Menkbev Tarihi, (haz. . Ernsal, A. Yaar
Ocak), T.T.K. Yay., Ankara 1995.
Evhadddin Hamid el-Kirmn, Evhadddin Hamid el- Kirmn ve
Menkb-Nmesi, (haz. Mikil Bayram), Konya 2008.
Fahreddin Irak, Lemat- Parltlar, (ev. S.Yetkin), stanbul 1993.
Gregory Abl- Farac (Bar Hebraeus), Abl- Farac Tarihi, I-II, (ev.
mer Rza Dorul), TTK Yay., Ankara 1999.
bn Bb (el- Hseyin bin Muhammed bin Ali el- Cafer er- Ruged), elEvmirl-Aliye fil- Umril-Aliye, I-II, (ev. Mrsel ztrk),
Kltr Bakanl Yay., Ankara 1996.
bnl- Esir, el- Kmil fit- Tarih (slm Tarihi), XI, (haz. A. Araka, A.
zaydn), stanbul 1987.
Kamerul-Huda, ihabeddin mer Shreverd, Hayat, Eserleri, Tarikat,
(ev. Tahir Ulu), stanbul 2004.
Kermddin Mahmud- Aksaray, Msameretl- Ahbr, (ev. Mrsel ztrk), Ankara 2000.
Mehmet Ziy, Bursadan Konyaya Seyhat, (haz. Ahmet ayc, Bayram
rekli), Seluklu Belediyesi Kltr Yay., Konya 2010.
Mneccimba Ahmed b. Ltfullah, Cmiud- Dvel- Seluklular Tarihi,
II, (yay., Ali ngl), zmir 2001.
Yazczde Ali, Tevrih-i l-i Seluk (Seluklu Tarihi), (haz. Abdullah Bakr), stanbul 2009.
b) Aratrmalar
ALPTEKIN Cokun, Trkiye Seluklular, Doutan Gnmze Byk
slm Tarihi, VIII, a Yay., stanbul 1989, s. 209-383.
___________, Atabeg, DA, IV, stanbul 1991, s. 38-40.
ATE Ahmet, Hicr VII.-VIII. Asrlarda Anadoluda Farsa Eserler,
Trkiyat Mecmuas, S. 2 (1945), s. 94-135.
AYALON David, Studies on the Structure of the Mamluk Army- III,
Bulletin of the School of the Oriental and African Studies, XVI/1
(1954), s. 57-90.
AZAMAT Nihat, Melmet, DA, XXIX, Ankara 2004, s. 24-25.

BAL Mehmet Suat, II. zzeddin Keykvus Dnemi (1246-1262), (A..

Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara
2004.
BARKAN mer Ltfi, Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler I-stil Devirlerinin
Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler, VD, S.2 (1942), s. 279387.
BARTHOLD V.V., Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, stanbul
1927.
BAYRAM Mikil, Baba shak Hareketinin Gerek Sebebi ve Ahi Evran
ile lgisi, Diyanet lm Dergi, XVIII/2, (1979), s. 69-78.
___________, Ahi Evran ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya 1991.
___________, eyh Evhadd-din Hamid el-Kirmn ve Evhadiyye Tarikat, Konya 1993.
CAHEN Claude, Osmanllardan nce Anadolu, Tarih Vakf Yurt Yay.,
stanbul 2000.
UBUKU Asri, Devtdr, DA, IX, stanbul 1994, s. 221-222.
ERDOAN Hamdizade Abdulkadir, Alaeddin Cami-i erifi ve Karatay
Medresesi, Tarih-i Osmani Encmeni Mecmuas, S. 33 (1915), s.
532-534.
GORDLEVSKI Vladimir, Anadolu Seluklu Devleti, (ev. Azer Yaran),
Onur Yay., Ankara 1988.
HARVEY Alan, Economic Expansion in the Byzantine Empire 900-1200,
Cambridge 1989.
HASLUCK F.W., Christianity and Islam Under The Sultans Of Konia,
The Annual of The British School at Athens, No. XIX (1912-13), London, s. 191-197.
HERRIN Judith, Bizans, Bir Ortaa mparatorluunun artc Yaam,
letiim Yay., stanbul 2010.
HIZLI Mefail, Mahkeme Sicillerine Gre Osmanl Klsik Dnemi Bursa
Medreselerinde Eitim-retim, Bursa 1997.
HUART Clement, Epigraphie arabe dAsie mineure, Revue Semitique
depigraphie et dhistoire Ancienne, S. 3 (1895), s. 73-371.
KAHYA Esin, Osmanllardaki Bilimsel almalara Genel Bir Bak,
Osmanl, VIII, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s. 25-34.
___________, Anadolu Seluklular ve Beylikler Dneminde Bilim,
Anadolu Seluklular ve Beylikler Dnemi Uygarl, I, (ed. Ahmet
Yaar Ocak), Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 2006, s. 401412.
KARA Mustafa, Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf ve Tarikatlar, Sr Yay.,
stanbul 2004.
KAYAOLU smet, Halife en-Nasrn Ftvvete Girii ve Bir Ftvvet
Buyrultusu, A.. lhiyat Fakltesi Dergisi, XXV, Ankara 1981, s.
221-228.
KAYMAZ Nejat, Pervne Mund-dn Sleyman, DTCF Yay., Ankara
1970.
KURAT A. Nimet, Topkap Saray Mzesi Arivindeki Altn Ordu, Krm
ve Trkistan Hanlarna ait Yarlk ve Bitkiler, stanbul 1940.
LEVEND Agh Srr, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri, Ankara
1972.
MACT Muhsin, Anadolu Seluklular ve Beylikler Dneminde Trke
ve Geliimi, Anadolu Seluklular ve Beylikler Dnemi Uygarl, I,
(ed. Ahmet Yaar Ocak), Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara
2006, s. 481-487.

PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
601

TARHLE
ADANMI
BR MR
602

MERL Erdoan, Simcrler, DA, S. 37 (2009), s. 210-211.

MLAYM Seluk Konya Karatay Medresesinin Ana Kubbe Geometrik
Bezemesi, Sanat Tarihi Yll, S. 11 (1982), s. 111-121.
OCAK Ahmet Yaar, bn Kemalin Yaad XV. ve XVI. Asrlar Trkiyesinde lim ve Fikir Hayat, Din retimi Dergisi, S. 32 (1992),
s. 66.
__________, Seluklular ve Beylikler Devrinde Tasavvufi Dnce,
Anadolu Seluklular ve Beylikler Dnemi Uygarl, I, (Ed. Ahmet
Yaar Ocak), Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 2006, s. 429439.
__________, Babaler syan, Alevliin Tarihsel Altyaps Yahut Anadoluda
slm- Trk Heteredoksisinin Teekkl, Dergh Yay., stanbul 2009.
__________, Mevln Dnemi Anadolusunda Tasavvuf Akmlar ve
Mevln, Trk Sufliine Baklar, Tima Yay., stanbul 2011, s.
88-97.
NGREN Reat, Shreverdiyye, DA, XXXVIII, stanbul 2010, s. 4245.
SEVM Ali, Meril Erdoan, Seluklu Devletleri Tarihi, Siyaset, Tekilt ve
Kltr, Ankara 1995.
SMER Faruk, Keykubad I, DA, XXV, Ankara 2002, s. 358-359.
---------------, Keykvus II, DA, XXV, Ankara 2002, s. 355-357.
TAESCHNER Franz, slm Ortaanda Futuvva, .. ktisat Fakltesi
Mecmuas, XV/1-4 (1953-1954), stanbul 1953, s. 3- 32.
TANER Aydn, Msmeretl-Ahbrn Trkiye Seluklular Devlet
Tekilt Bakmndan Deeri, A. DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, IV/6 (1968).
__________, Trkiye Seluklular Kltr Hayat, Menakibl-Arifnin Deerlendirilmesi, Bilge Yay., Konya 1977.
__________, Celaleddin Karatay, DA, VII, stanbul 1993, s. 251-252.
TEKNDA ehabettin, Medrese Dnemi, Cumhuriyetin 50. Ylnda
stanbul niversitesi, stanbul 1973.
TURAN Osman, Seluklu Devri Vakfiyeleri I, emseddin Altun-Aba
Vakfiyesi ve Hayat, Belleten, 42 (1947), s. 187-200.
__________, Seluklu Devri Vakfiyeleri III, Celleddin Karatay,
Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, XII/45 (1948), s. 17-160.
__________, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar-Metin, Tercme ve Aratrmalar, Ankara 1988.
UZUNARILI . Hakk, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara
1965.
---------------, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara 1970.
VRYONIS Speros, The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor an the
Process of Islamization from the Eleventh Trough the Fifteenth Century, University of California Press, London 1971.
WITTEK Paul, Von der Byzantinischen zur Trkischen Toponymie,
Byzantion, 10 (1935), s.11-64.
YNAN Mkrimin Halil, Trkiye Tarihi, Seluklular Devri, stanbul
1944.