ANADOLUDA SAHTE AH SMAL SYANI

Yrd. Do. Dr. Faruk SYLEMEZ

Kahramanmara St mam niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm fsoylemez@ksu.edu.tr zet XVI. yzylda Osmanl Devletinde, zellikle de Anadolu topraklarnda Batn kaynakl bir ok isyan meydana gelmitir. Bunlardan biri de Sultan nc Murad devrinde 1578de Malatya-Mara ve Boz-Ok geninde ortaya kan Sahte ah smail olaydr. Ariv belgelerinde ve kaynaklarda asl ad zikredilmeyen bu ahs, am-Bayad Trkmenlerinden olup, ayn yl ierisinde len ran ah II. smail olduunu iddia ederek, Elbistan, Arguvan ve Boz-Okta taraftar toplayp, devlete ba kaldrmtr. Maratan Karamana kadar olan Osmanl topraklarn ele geirmeyi plnlayan bu dzmece ah smail, Osmanl Devletinin olaya ciddiyetle yaklamas ve yerel yneticilerin tedbirli davranmalar sayesinde ksa srede bastrlm ve bylece emeline ulaamamtr. Kendisinin i fikirlere sahip olduu ve asl maksadnn Osmanlya ba kaldrmak olduu anlalnca, bana toplad baz Trkmen airetleri de kendisini terk etmilerdir. Bylece, yalnz kalan Sahte ah smail, iddialarndan vazgeerek izini kaybettirmitir. Anahtar Kelimeler: ah smail, isyan, batni, Anadolu, Osmanl. Abstract There have been many public riots in Anatolia under the Otoman rule carried out by a group of rebels called as Batn. One of these riots was so called Shah smail incident in which it took place in the triangle of Malatya Mara and Boz-Ok in 1578. This person whose name was not mentioned in the original ducuments was a descendant of am-Bayad Turcomans and he organised a rebellion in Elbistan, Arguvan and Boz-Ok regions claiming to be as Shah smail II who died in the same year in ran. He planned to occupy the Ottoman territories from Mara to Karaman but his rebellion was suppressed by the measures taken by the Ottoman outhorities. Many of Turcoman tribes abandoned the so called Shah smail when they came to know that he had Shiite ideas and his plan was to conduct a rebellion against the Ottoman Empire. smail hence change his attitude and abandoned his ideas by secretly escaping to unknown regions. Key Words: Shah Ismail, riot, batni, Anatolia, Ottoman.

1.Giri Safev Devletinin 1502 ylnda ah smail tarafndan kurulmasyla birlikte, Osmanl Devleti snrlar dahilinde yaayan ve Osmanl vatanda olan Anadoludaki Trkmenler zerinde siyas, kltrel ve din etkilerinin olduu bilinmekte-

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)

dir. Bunun bir sonucu olarak Anadoludaki Snn inanca sahip Trkmenlerin, ia mezhebine ynelmelerine neden olmu ve baz blgelerde bir ah hayranlnn domasna sebep olmutur. Osmanl lkesinde byle bir zemin olutuunda ise, bu inanca sahip olan insanlar, Osmanl Devleti aleyhine istismar edilmeye balanmtr. Kendi blgelerinde hret bulan baz kimseler, birtakm menfaatler elde etmek iin ortaya kp, Osmanl idaresine ba kaldrmlardr. Kendilerine bu isyanlarda taraftar bulmak iin de, halkn din inancn kullanmlardr. XVI. yzylda meydana gelen bu tr hareketlerden biri de, Mara Eyaletinde yaayan ambayat Trkmenlerine mensup bir ahsn, Boz-Okta ortaya karak, Safev hkmdar II. ah smail olduu iddiasyla, Osmanl Devletine isyana kalkmasdr. Osmanl Devleti topraklarnda meydana gelen bu tr isyanlarn genellikle Orta Anadolu'da ortaya kmas, blgenin sosyo-ekonomik dzeyinin dkl nedeniyle, burada daha abuk sarslabilir, konarger halkn yaamasndan kaynaklanm olmaldr.1 Zira tarihte bu tr istismarlar hep gelir dzeyi dk ve yeterli oranda bilinli olmayan zmreler zerinden yaplmtr. Din bilgisi zayf olan halk, kendisine slmiyet adna sunulan her eye inanmak ve bu tr faaliyetlerde bulunanlarn peinden gitmek durumundayd. Seluklu ve Osmanl gibi Snn Trk-slm devletlerinde, i-Batn kaynakl isyanlarn meydana gelmesinde rol oynayan i zmrelerin uuralt durumlarna da bakmak gerekmektedir. Zira ilere gre: Hz. Alinin ilk halife olmas gerekirken, bu hakk dier halifeler tarafndan gasp edilmi ve onlarn gznde dier halife ve dolaysyla mevcut iktidarlar gsp ve zalim duruma dmlerdir. Halifelik, Hz. Alinin hakk ve ondan da ocuklarna gemesi icap ederken, kendisinden sonra ocuklarna gememi ve onlar hep muhalefette kalmlardr.2 Yine bu cmleden olarak; Hz Hseyinin, devrin hkmeti tarafndan katledilmi olmas, onlarn halk nazarnda mazlum duruma dmelerine ve taraftar bulmalarna sebep tekil etmitir.3 Bu nedenle i-Batn dncelere sahip topluluklar, bulunduklar devlette kendilerine ynelik en ufak bir hakszlk yapldnda, mevcut iktidara kar bir husumet ve isyan durumuna gemekten geri durmamlardr. ayet devlet kendi vatandalarna mill kltrn yeterince tantp benimsetemezse, halkn d kkenli fikir ve kltrlere ynelmesi kanlmaz olacaktr. Bunun en arpc rneklerinden biri Molla Kbz olaydr. Kabzn ortaya att iddialara, hem de saltanat merkezi olan stanbulda bir ok Mslman Osmanl vatandann inanmas ve yaplan durumada Rumeli ve Anadolu kadaskerlerinin dahi Kbza cevap verecek ve onun fikirlerini rtecek kadar ilm yeterlie sahip olmamalar4, Osmanl Devlet adamlarnn bu konular ihmal ettiklerini ortaya koymaktadr. Ana konumuzu tekil eden ambayatl Sahte ah smailin isyan ve bu isyann bastrlmas hadisesini ortaya koymadan nce, Safev Devletinin kuruluundan, Safev hkmdar II. ah smailin lm ve sonrasnda ran topraklarnda ortaya kan ve kendilerinin (II.) ah smail olduklarn iddia eden Sahte ah smaillerden ksaca bahsetmek, konumuzun daha iyi anlalmasna vesile olacaktr. 72

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)

2. II. ah smailin ldrlmesine Kadar Safevlerin Trkmenlere Ynelik Faaliyetleri Balangta tamamen din mahiyette bir tarikat kuran Erdebil Sofileri, eyh Safiyuddinin torunu Sultan Hoca Ali zamannda aka ilie temayl ederek5 ran, Irak, Suriye ve Anadoludaki zmreler ve zellikle Trkmen airetleri arasnda taraftar toplamaa altlar. Hoca Alinin Erdebil Tekkesine bal mritler bulmasnn nedenlerini dedesi eyh Safyuddin dneminden itibaren gelien olaylarda aramak gerekir. Safev tarikatnn kurucusu eyh Safiyddin (1252-1334), 1276 ylnda Hazar Denizinin gney kylarndaki Geylanda eyh Zahid-i Geylannin yanna varm ve eyh Zahidin lmnden sonra da kz Bibi Fatma ile evlenerek, onun eyhlik postuna oturmutur. eyh Safiyuddin, zamanla blgede halkn tevecchn kazanm ve zellikle lhanllarn Veziri Reideddin, olu Erdebil valisi Mr Ahmed ve randa hkm sren Mool han Olcaytu gibi yneticiler kendisine byk hrmet gstermilerdir.6 eyh Safyuddinden sonra Erdebilde eyhlie geen olu Sadreddin (1334-1392), torunu Hoca Ali (1392-1429) ve Hoca Alinin olu eyh brahim (1429-1447) dnemlerinde, hretleri blge dna karak Osmanl padiahlarnn saraylarna kadar ulamt. Bu nedenle Osmanl padiahlar da Erdebile era akesi ad altnda her yl hediyeler gndermilerdir.7 eyh Safyddinin torunu Hoca Alinin Anadoluda zellikle de Teke, Hamit ve Karamanoullar gibi Trk beyliklerinde birok mritlerinin olduu belirtilmektedir. Bunun sebebine gelince: Timur, 1402 ylnda Osmanl padiah Yldrm Bayezidle yapt Ankara Savandan dnerken, eyh Hoca Aliyi Erdebil Tekkesinde ziyaret etmi ve Hoca Aliye saygsnn bir gstergesi olarak, kyleriyle birlikte Erdebili Safevlere vakf olarak balamt. Daha sonra Timur, Hoca Aliye baka ne gibi bir hizmette bulunabileceini sormu, Hoca Ali de baka herhangi bir ihtiyacnn olmadn, ancak Anadoludan beraberinde getirdii Trk esirlerini serbest brakmasn istemitir. Bunun zerine saylar yaklak 30 bin olan bu esirler, Timurun emriyle serbest braklarak eyh Hoca Aliye teslim edildiler. Bu Trkmenler de, kran borcu olarak Safev Tarikatna balandlar. Daha sonra bunlarn ou Anadoluya dndler; orada kalanlar ise Erdebil de bir mahalleye yerletirildiler.8 Osmanl Devleti, Fatih Sultan Mehmedin hkmdar olmasyla birlikte gayri-Trk devirme unsurlara devlet ynetiminde yer verirken, Safev Devleti zellikle ah Tahmasb dneminde, Trkmenlere devlet idaresinde eitli grevler vermitir.9 Safev Devletinin kurulu ve gelimesini baarmasnn ve Osmanl lkesindeki Trkmenler zerinde etkili olmasnn sebeplerinden birisi de bu olsa gerektir. Bu nedenle Osmanl idaresinden memnun olmayan baz Trkmen airetlerinin randaki bu tarikata yneldikleri grlmektedir. Daha eyh Safiyddin devrinden itibaren, Erdebil Tekkesini ziyaret edenler arasnda Anadoludan gidenler dikkat ekiyordu. Yukarda da ifade edildii gibi, zellikle Hoca Alinin, Timurun 73

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)

Anadoludan alp gtrd esirleri serbest braktrmas, Anadolu Kzlbalar arasnda Safev muhabbetinin kuvvetle yerlemesine sebep oldu.10 Hoca Alinin torunu eyh Cneyd, Safev Tarikatn dini bir devlet haline getirdi11 Devletinin hkimiyet sahasn geniletmek iin de, eitli yerleri dolaarak propaganda faaliyetlerini el altndan srdrmek niyetinde idi. Bu amala ilk nce Osmanl topraklarna yneldi. Zira orada Safev Tarikatna bal olan zmreler vard ve bunlar kendisi iin fikirlerinin yaylmasnda bir zemin oluturabilirdi. Anadoluya yerlemek isteyen eyh Cneyd, Erdebilden ayrlarak Konyaya gitmek zere Osmanl topraklarndan geerken, Osmanl sultan II. Murada bir seccade, Kuran ve bir tespihten oluan hediyeler gnderdi. Sultan Murad bunun karlnda eyh Cneyde verilmek zere hediyeleri getiren mride 200 duka altn ve mritle beraber gelen dervilere de 1000er ake verdi.12 eyh Cneyd hediyeleri gnderirken, Osmanl Sultanndan dua ve ibadet yapabilmesi iin, Kurtbelinde ikamet etmesine msaade etmesini istedi.13 Fakat Sultan II. Murad, eyh Cneydin asl maksadn anladndan, Osmanl topraklarnda kalmas konusunda kendisine olumlu bir cevap vermedi.14 Bunun zerine Osmanl topraklarn terk ederek Konyaya giden eyh Cneyd, burada kendisinin Hz. Alinin soyundan geldiini iddia ederek15 Batn dncelerini yaymaya balad. Buna tepki gsteren Karaman Beyinden de yz bulamaynca, gneye ynelerek, o devirde Memlkl topra olan Kilis ve Musa Dana gitti. Ancak Memlkl Sultan akmak (14381453) da, onun zerine bir birlik gndererek, kendisini Kuzey Suriyeden kartt.16 Neticede Osmanl, Karaman ve Memlkllerden yz bulamayan eyh Cneyd, Canike gitmi ve orada Trabzon Rum mparatorluunu ele geirme ve o blgede kendi devletini kurma plnlar yapmt. Samsunda yapt bu pln uygulamaya koymak amacyla 1456 ylnda Trabzona saldrd. Uzun sre uratysa da kaleye girmeye muvaffak olamad ve Trabzonu almaktan midini keserek, Diyarbakrda bulunan Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasann yanna gitti.17 eyh Cneyd, Uzun Hasann tevecchn kazanarak Akkoyunlu lkesinde geni apl propaganda faaliyetinde bulundu. Bu arada Uzun Hasanla, belki de ortak dmanlar olan Karakoyunlu hkmdar Cihanaha kar birleen ve Uzun Hasann gvenini kazanmay baaran eyh Cneyd, 1458 ylnda Uzun Hasann kz kardei Hatice Begmle evlendi.18 yl Diyarbakrda kaldktan sonra Erdebile gitti. Ancak, kendisini sevmeyen ve kskanan amcas Cafer, onu Erdebil dna kartt. Bunun zerine eyh Cneyd silhl mritlerini yanna alarak, kuzeydeki erkeslere kar savamaya gitti. Elbrus dalarndaki Karasu vadisinde irvan ahla, 4 Mart 1460 tarihinde yapt muharebede ldrld. 19 Uzun Hasan, eyh Cneydin irvan ah ile yapt savata ldrlmesi zerine, Cneydin olu Haydar Erdebilde iktidara getirip, kz Marta (Alemah Begm)20 ile evlendirdi. Haydarn bu evlilikten: Sultan Ali, smail (doumu: 17 temmuz 1487) ve brahim adlarnda olu dnyaya geldi.21 Haydar mritlerine sava tatbikatlar yaptryordu. Bu arada onlara: ok atma, mzrak ve kl kullanma gibi sava usullerini retiyor; eitli sava malzeme74

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)

leri imal ederek tekkesini adeta bir silah deposu haline getiriyordu. eyh Haydar, mritlerine on iki dilimli krmz serpu giydirdi. Bu tarihten itibaren Kzlba ismi i dncelere sahip olanlar iin genel bir terim olarak kullanlmaya baland.22 eyh Haydarn, 9 temmuz 1488 tarihinde Elburz Da eteindeki Dartanat Ky yaknnda, irvanaha kar yapt savata ldrlmesi zerine23 yerine en byk olu Sultan Ali geti. Sultan Ali dneminde Akkoyunlu Devleti tamamen zayflam, Akkoyunlu hkmdar Sultan Yakubun 24 aralk 1490da24 lmnden sonra, Safevlerin Akkoyunlu Devleti zerindeki nfuzlar iyice artmt. Sultan Alinin Akkoyunlularla 1494te yapt savata ldrlmesi25 zerine Erdebil Tarikatnn bana kardei smail geti. 1498 ylna gelindiinde Akkoyunlu Devleti kmekte, onun yerine Safev Devletinin temelleri atlmakta idi. Timurun Anadoludan esir olarak gtrp, o dnemde Erdebil eyhi olan eyh Safiyddinin torunu Hoca Aliye (1392-1429) teslim ettii Trkmenlerin Erdebile yerletirildikleri yukarda ifade edilmiti. Anadoludan getirilen bu Trkmenler Erdebilde Rumlu ismiyle ayr bir mahallede oturmaktaydlar. te bunlarn ocuklar XV-XVII. asr Kzlba kabilelerinin en kuvvetlisini tekil ettiler.26 Bunlar bata olmak zere, Anadolu kkenli Ustaclu, Karamanl, Tekel, Bayat ve Varsaklar, ah smailin faaliyeti neticesinde siyas bir kurulu halini alan Safev Devletinin, savaan gleri ve beyleri olarak byk bir nfuz kazandlar. ah smailin davetine Anadolu Trkmenleri ve zellikle de Teke ve Hamideli sakinlerinin byk bir hevesle icabet etmelerinde bunlarn da byk rol vard. Osmanl lkesinde, ah smail taraftar ve onun adna faaliyetlerde bulunan Kzlbalarn artmas, Osmanl Devleti iin byk bir tehlike oluturmaya balamt. Bu cmleden olarak, Sultan II. Bayezid Arnavutluk Seferi srasnda Manastrdan Pirlepeye giderken, derin ve dar bir geitte, Haziran 1492de meczup bir derviin suikastna maruz kald. Suikast, muhafzlar tarafndan engellendi ve suikast derhal ldrld.27 Tehlikenin bykln sezen Sultan II. Bayezid, Teke ve Hamidelindeki Kzlbalarn ounu Rumeli yakasna srgn etti; snrda bulunan merya, hibir sofinin Anadolu tarafna geirilmemesi konusunda cidd uyarlarda bulundu.28 Fakat Safev yanls Kzlbalarn arzettii tehlike, gittike dozunu arttrarak devam etti ve ehzadelerin saltanat mcadeleleri srasnda meydana gelen ah Kulu isyan ile bir felket halini ald.29 Zaten ahkulu, isyan edip ah smail adna Osmanl Devletini ele geirmek iin frsat kolluyordu.30 Tam bu srada Yavuz Sultan Selimin, babas II. Bayezide ba kaldrmas ve Sultan II. Bayezidin hastal sebebiyle devlet ilerini vezirlere brakm olmas31, ahkuluna isyan frsat vermi oldu. 3. Osmanl Devletinin Kzlbala Bak ve Safev Yaylmasna Kar Ald tedbirler aldran zaferi, Safev Devletinin Anadolu zerindeki Kzlba emellerine byk bir darbe indirmesine ramen, Osmanl lkesindeki propaganda faaliyetleri ve zellikle de konarger unsurlara ynelik tahrikleri sona ermedi. Osmanl Dev75

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)

letini zaman zaman skntlara sokan: Kanuni devrindeki Baba Znnun32, bir Kzlba halifesi olan Veli Halife33 ve Kalender34 isyanlar gibi, Sahte ah smail olay da ambayat Trkmenlerine mensup bir ahsn liderliinde meydana gelen isyan hareketidir.35 Osmanl Devlet yneticileri, bu olaylarn nlenmesine ynelik olarak ou zaman bu ayaklanma hareketleriyle blgenin sosyo-ekonomik rahatszlklar arasnda bir ilgi kurarak iyiletirici tedbirler alma yoluna gitmemi, aksine bu blge halk ve Trkmen airetlerinin er kayna ve bulunduklar blgelerin de ekya reten bir yer olduu kanaatiyle,36 bunlarn tedip edilmeleri gerektii dncesine sahip olmu ve bu ynde zorlayc tedbirlere bavurmutur.37 XVI. yzylda Anadoluda yaayan gebe, yar-gebe ve baz yerleik halkn maruz kald sosyal ve iktisad skntlarla, mahall yneticilerin bask ve kt ynetimleri, bu zmrelerin devlete kar isyan hareketlerine katlmalarna neden oluyordu. ah smail adna hareket eden ahkulu, Boz-Oklu Cell, ah Veli ve bunlardan daha kapsaml bir hareket olan ah Kalender isyanlarnn temelinde hep bu arpklklar yatmaktadr.38 Nitekim Sultan II. Bayezid dneminde, Teke-ilinden rana snan Trkmenlerin reislerine Sultan Bayezide neden isyan ettiklerini soran ah smaile u anlamda bir cevap vermilerdir. Bayezid Han yal ve hasta bir kii olduundan ynetim grevini yerine getiremez olmu ve devlet ilerini vezirlerine teslim etmitir. Bu durum ise memlekette karkla neden olmu ve halk perian duruma dmtr. Nihayet yaplan zulmlere dayanamayp isyan yoluna sapmlardr.39 Yukardaki ifadelerden de anlalmaktadr ki, Safevlere taraftar olan Trkmenler, iliin inan esaslarn bilen, benimseyen ve bu uurda Snn bir devlet olan Osmanlya kar mcadele etmek istediklerinden deil, Osmanl Devleti ynetim kademelerinde bulunan devirme snfnn, Trk kyl ve zellikle konarger reyaya kar adaletsiz ve baskc tutumlarndan kaynaklanmtr. Sultan III. Murad dneminde isyanclara kar tehdit ve ldrme siyasetinden vazgeilmi ise de, rana dzenlenecek sefer ncesinde, bir sre bu sulhu politikadan vazgeilip, tekrar asp kesme siyasetine dnlmtr.40 Sahte ah smail isyannn bastrlmas da tam bu dneme rastlamaktadr. ah Tahmasb elli drt yllk saltanat sonunda iyice yalanm ve devlet ynetiminde bir boluk domutu. Bu boluktan faydalanan Grc, erkes ve Trkmenler arasnda bir rekabet balamt. ah Tahmasb, oullarndan Haydar Mirzay veliaht ilan etmise de komutanlarndan Ustaclolu Hseyin Bey, ehzade Behramn tahta gemesini istiyordu. Fakat Haydarn Grc olan annesi bir an nce olunu tahta geirmek iin ah Tamasb zehirletmi ve olu Haydar ah iln etmiti. Buna kar Snn olan Trkmenler, zellikle de Afarlar ayaklanmlar, ah smailin erkes karsndan olan ve ana baba bir ablas Perihann da gayretiyle, 25 yldan beri Alamut Kalesinde tutuklu bulunan II. ah smaili getirerek hkmdar ilan etmilerdi. II. ah smail 1576 ylnda Safev Devleti tahtna geince Snn olduunu aklad. Zira ran tahtn ele geirmesinde Snn olan Afar Trkmen Airetinin byk rol olmutu.41 ah smail Ehl-i Snnet mezhebini tercih edince i mezhebinden birok komutan ve devlet adamn ortadan kaldr76

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)

m, Safev hanedanndan on be ehzadeyi de ldrtm, sadece kr ve deli olan Muhammed Hudabendeyi sa brakmt.42 II. ah smail, saltanatnn bandan itibaren Trkmenlerin desteini alm, onlarla kaynat iin lmnden sonra da ran ve Anadoludaki Trkmenler arasnda bir ah smail sevgisinin domasna yol amtr. Bylece Trkmenler zerinde etkili olmu, saltanatnn bandan beri Anadolu Kzlbalar zerindeki tahriklerini gittike arttrm ve Osmanlnn snr beylerini Osmanl Devleti aleyhine kkrtmaya devam etmitir.43 Safev Devleti ile bizzat savaa girimeden nce, Yavuz Sultan Selimin yapt gibi Sultan III. Murad devrinde de, Osmanl hkmetinin Kzlba takibatn iddetlendirdii ak bir ekilde grlmektedir. II. ah smailin Anadolu Kzlbalarn tahrik hususunda gsterdii faaliyetin bir neticesi olarak ortaya kan birtakm belirtiler bu takibatn yaplmasn gerekli klmtr. Yaplan sk teftiler neticesinde mnferit ahslar ve gruplara ait olaylar istisna edilirse, Badat ve Zlkadriyede Kzlbalarn okluu, buna mukabil Krehirdekilerin ranla anlamal olmadklar ve fakat Rum (Sivas) Eyaletinin muhtelif kazalarnda Kzlba halifelerinin kaynat, nzur44 ve sadakat toplanp rana mtemadiyen adamlar gidip geldii anlalmaktadr.45 Osmanl Sultanlar, ilk balarda kendileri de Erdebil Tekkesine nzur gnderdikleri halde, daha sonralar Anadoludaki Kzlba tehlikesinin bymesi zerine bundan vazgemilerdir. Sultan II. Murad Erdebil Tekkesinin banda bulunan eyh Cneyde, Sultan II. Bayezid Antalyann Elmal Kynde faaliyetlerini srdren ahkuluna (Osmanl Devletine bakaldrmas ile birlikte Osmanl kaynaklarnda kendisinden eytankulu olarak bahsedilir) para gndermilerdir. Ancak halktan nzur ve sadaka gnderenler ise takibata uramtr.46 Bu konuda bu tr elikilerin de yaand grlmektedir. Daha sonraki dnemlerde para gnderme iinin tersine dndn grmekteyiz. Bir baka ifadeyle, ran ahlar Osmanl tebaasnn sempatisini kazanmak amacyla, fakirlere datlmak amacyla para gnderdikleri anlalmaktadr. Mesel 17 evval 975 (15 Nisan 1568) tarihli bir mhimme kaydna gre; Kanuni Sultan Sleymann ruhuna balanmak zere ran ah tarafndan Osmanl Devletindeki fakir halka datlmas iin bir miktar para gnderildii ve bu parann datlmas iin de Osmanl Sultan II. Selimden izin istendii anlalmaktadr. Ancak Sultan II. Selim, vezir Piyale Paaya gnderdii fermanda, Ehl-i Snnet olan tebaasnn randan gelen bu sadakaya temayl etmedikleri anlaldndan, ayet ran ahnn datacak paras varsa, bunu kendi lkesindeki fakirlere datmasnn uygun olacandan bahisle bu parann Osmanl lkesinde datlmas talebini reddetmitir.47 Btn bu karklklarn temel etkenlerini, randan gnderilen Kzlba halifelerin Anadolu Kzlbalar arasnda yapt tahriklerde aramak gerekir. Halifelerin yalnz nzur ve sadakat toplamak, ifah telkinler yapmakla kalmayp Kzlba akidini muhtev kitaplar getirip dattklar da anlalmaktadr.48

77

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)

4. Safev Devletinde Ortaya kan Sahte ah smailler Safev hkmdar II. ah smailin lmnden sonra Anadoluda olduu gibi randa da sahte ah smailler ortaya kmtr. Bunlardan ilki 1580 ylnda Kh-Glda bulunan Lur kavmi arasna bir kalender dervii gelerek kendisinin ah smail olduunu ve ldrlenin kendisine benzeyen bir kle olduunu sylemitir. Kendisinin asl ah (II.) smail olduunu syleyerek Lurlardan byk bir taraftar kitlesi toplamaa muvaffak olmutur. Bu sahte ah smail, bana toplad Lurlarla birlikte blgede hakim durumda bulunan Afarlarn49 zerine yrmtr. Kh-Glda babas Halil Hannn yerine veklet eden Rstem Beyi ldrp, Afarlar perian etmitir. Bunun zerine Halil Han, Sahte ah smaille arpmak zere Kh Glye gelmi ancak Lurlarn attklar talardan biri bana isabet etmi ve lmne sebep olmutur. Durumun ciddiyetini anlayan ran ah Muhammed, Halil Hann yeeni skender Beyi Kh Glye vali olarak atam ve Fars beylerbeyi Zlkadirli Emet Hana da skender Beye yardm etmesini emretmitir. Durak Halife komutasndaki Zlkadir kuvvetleri 1581de Afarlarla birletiler ve birlikte ah smail kuvvetlerine saldrdlar. Yannda az sayda adam kalm olan Sahte ah smail yakalanp ldrld.50 randaki Sahte ah smaillerin ikincisi yine Luristanda ortaya km ve bana 10 bin kadar adam toplamt. Bu sahte ah smail, Tekeli Hseyin Sultan tarafndan yakalanarak Kazvine gnderildi. nc Sahte ah smail Talite oryaya kt; ancak ok gemeden Erdebilde ldrld. Drdnc Sahte ah smail ise Gurlular arasndan kt. Ferah Valisi Hseyin Sultan ve onun arkasndan kardei Ali Han Sultan ldrerek Horasan Afarlarn perian etmiti. Ferah Valisi olarak atanan Hseyin ve Ali Han sultanlarn akrabas Yegen Sultan, Sahte smaili ortadan kaldrma arelerini arad bir srada, bu iddiada bulunan ahsn gerek ah smail olmad anlalnca, kendi taraftarlar tarafndan ldrld. 51 randa ortaya kan Sahte ah smailler, Anadoludakinden sonra ortaya ktklar iin onun bir taklidi niteliindedirler. 5. Anadoluda Sahte ah smail Safev hkmdar II. ah smailin lmnden sonra, randa ortaya kan sahte ah smaillerin yan sra Anadoluda da; Mara ve Orta Anadoluda ran ahlarnn ve zellikle de yukarda belirttiimiz gibi II. ah smailin, Anadolu Trkmen airetleri zerindeki etkisinin ve bu blgedeki halifeleri vastasyla yapt faaliyetlerin bir sonucu olarak, bilhassa konarger halk arasnda Batn fikirlerin bir hayli yayld grlmektedir. Anadolu Trkmenlerine ynelik olan bu youn iletirme faaliyetinin bir sonucu olarak da, bu blgede bulunan am-Bayat Trkmenleri52 arasnda bir ahs ortaya km ve Ben ah smailim deyip halk etrafnda toplamaya balamtr. II. ah smailin Trkiye Kzlbalar arasndaki son ve tipik tezahr, ahn lmnden bir sene sonra, Mara evresinde bulunan am-Bayat Trkmen78

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)

leri arasnda ortaya kan bir dzmece ah smail fitnesidir. Serdar Lala Mustafa Paa, kt Grcistan ve irvan seferi53 iin stanbuldan hareket edip Sivasa geldiinde54, Zlkadriye Beylerbeyisi ve Elbistan Kads serdara mracaat ederek: am-Bayad Trkmenleri arasnda birisinin ortaya kp Ben ah smailim diye baz ekyay bana toplad; Sultan Korusu ve Arslanta55 Mevkiinde bu sevda ile nice enaatler edip sonra Boz-Okta Kzlba halifesiyle mttefikan Hac Bekta ocanda kurbanlar kesip mehur asi ve aki Ebu Ri-oluyla haberleip, Hsn- Mansur Alay-beyinin ayrn basarak cebren atlarn alp, nfus katletmekten hali olmadn, fesadnn gittike arttn ve isyannn genilemek istidadnda olduunu arz ettiler. Bu mracaat zerine Mustafa Paa, Trkmen Sanca beyi ah Murad Beye, Boz-Ok Mirlivas erkes Beye ve muhafazaya memur Rum Defter Kethdas Mahmuda hkmler gnderip, mezkur aki ve taifesini mahkemeye davet etmelerini, ayet gelmeyip isyanda direnirlerse kanlarnn hell olduunu ve haklarndan gelinmesi gerektiini bildirmitir.56 Boz-Ok Sancann, Boybeyli Yaylasnda kendisini ziyaret edenlere ite ah smail budur diye takdim edilen ve am-Bayat Trkmenlerinden olan bu ahs, halkn kafasn i-Btn fikirlerle doldurup yoldan karmaya alrken, BozOk Sancak beyinin kuvvetleri tarafndan baslmtr. Kendisi ve bir ksm yandalar kamay baarrken, Kse Yunus adnda bir Kzlba halifesi yakalanmtr. Bunun verdii bilgilere gre: ah smail Acem Vilyetinden gelip, kendisinin ah smail olduunu syleyerek 1577 kn Amik Ovasnda geirdikten sonra Yeni-l Trkmenlerine57 tabi Kemerli58 ve Pehlivanl59 cemaatleriyle yaylaya kmtr.60 Kse Yunus, ah smail adyla ortaya kan bu ahsn kiisel zellikleri hakknda da bilgiler vermitir. Bu bilgilere gre: Sahte ahn, Farsa konuan, orta boylu, kse sakall ve uzun sal biri olduu anlalmaktadr.61 Ariv belgelerinde ilk defa 2 Cemaziyelevvel 986 (7 Temmuz 1578) tarihli bir mhimme kaydnda Sahte ah smail olayna rastlamaktayz. Sz konusu kaytta: Elbistan Kazasnn Sultan Korusu62 mevkiinde am-Bayad Trkmen taifesine mensup bir ahs, ah smail olduu iddiasyla ortaya karak birtakm insanlar kendisine inandrmt. ambayatl Sahte ah smail ve yanndakiler, Elbistan kylerine dalarak, iki yz kadar atl taraftar bulmulard. Bu ekya takm, geceleri bir araya toplanp yre halkna eitli skntlar vermekte; Elbistan civardaki yollar keserek yolcularn eya ve paralarn gasp etmekteydiler. Durumdan son derece rahatsz olan halk, Kazann ileri gelenleri araclyla Elbistan Kadsna ikayette bulunmulard. Olayn ciddiyet ve vehmetini kavrayan Kad, durumu bir mektupla saltanata bildirdi.63 Sahte ah smailin etrafnda toplanan bu ekya grubu, bir yandan kanunsuz ve uygunsuz hareketlerde bulunarak halk taciz ederken, dier yandan kendilerine taraftar bulmak amacyla yre halknn din duygularn istismar etmekten de geri kalmyorlard. Bu amala Elbistan yaknlarnda bulunan Ashab- Kehfe64 giderek kurbanlar kesiyorlard. Yine ayn amala Boz-Okta bulunan Kzlba halifesinin yanna gidip, burada da kurbanlar kestikleri, oradan Hac Bektaa65 varp 79

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)

yine kurbanlar keserek halk yanlarna ekmeye altklar ve halk arasnda zararl grlerini yayarak fitneye sebep olduklar anlalmaktadr.66 Elbistanda ortaya kan am-Bayatl Sahte ah smailin, beraberindeki ekya ile blgede yapt yama ve gasp gibi kanunsuz hareketleri, Mara Beylerbeyi Ahmed Paann saltanata gnderdii bir mektuptan reniyoruz. Buna gre ad geen ekya grubu Elbistana gidip gelmekte olan yolcularn zerlerine saldrarak, yanlarnda bulunan btn eya ve paralarn gasp etmekteydiler. Sahte ah smailin bu gibi soygunculuk ve tacizlerinden aresiz kalan halkn, durumu Ahmed Paaya ikayet etmesi zerine, Ahmed Paa derhal ekya zerine asker sevk etmi, askerin takibat sonunda ekyann bir ksm ele geirilerek bertaraf edilmitir. Buna ramen Elbistan halk, askerin blgeden geri ekilmesi durumunda, buralarn korumasz kalaca ve ekyann doacak emniyet boluundan yararlanarak buralara tekrar gelip halk taciz edecekleri ynndeki korku ve endielerini ifade etmilerdir.67 Bunun zerine Saltanat makam, Trkmen Sanca68 beyinden kendi muhafz takmn o blgede grevlendirmesini talep etmitir. Elbistanda braklacak bu askerler, hem o blgelerin emniyet ve gvenini salayacak hem de, devlete ait vergilerin toplanmasna yardmc olacaktr. Trkmen Sanca Beyi Murat Beye bu emir gnderilirken, Sahte ah smail ve yandalaryla Boz-Okta bulunan Kzlba halifesi adna hareket edenlerin yakalanp bertaraf edilmeleri iin de Boz-Ok Beyi erkes Beye, Antep Beyi ve Krehir Beyi Memi ah Beye emirler gnderilmitir.69 Gnderilen bu hkmlerde; Osmanl sultan, ah smailin yandalar olan ekyadan dolay asayiin bozulduunu, bu nedenle blgede halkn huzur ve emniyetinin salanmas, hi kimsenin malna ve canna zarar gelmemesi iin tedbir alnmasn istemektedir. Ayn zamanda mahall yneticilerin, yredeki konarger Trkmenler ve Yeni-l obalaryla birlikte hareket ederek, ah smail denen ekyann zerine giderek, kendisi ve yanndakilerin etkisiz hale getirilmesi konusunda azam gayretin gsterilmesi de istenmektedir.70 Devletin bu konuyu ok ciddiye ald muhakkaktr. Bunlarn yakalanarak gerekli cezaya arptrlmalar, dier ekyaya da ibret olmas asndan son derece nemlidir. Ancak ekyaya kar btn bu tedbirler alnrken, masum halka herhangi bir zararn dokunmamas iin gerekli zenin gsterilmesi de istenmektedir.71 Osmanl Devletinin gerekli tedbirleri almasna ve blgelerdeki valilerin btn gayretlerine ramen, Sahte ah smail ve adamlarnn yakalanmalar mmkn olamamtr. Ancak Osmanl Devleti bu blc ekyann peini brakmak niyetinde deildi. Bu cmleden olarak, Malatya Sanca beyine gnderilen bir hkmde; ah smail adna hareket eden bu mfsidin zerine asker kuvvetlerin gnderilerek, her nerede ise ele geirilmesi, bunun iin de ne yaplmas ve hangi yola bavurulmas gerekiyorsa yle yaplmas talep ediliyordu. Bu meselenin mhim olduu ve bu konuda katiyen ihmal gsterilmemesi de isteniyordu.72 Bu arada Sahte ah smailin hl Boz-Ok blgesinde olduu ve halk ilie ynlendirerek kendi taraftarlarn oaltp, Osmanl Devletine isyan hareketini srdrd anla80

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)

ldndan, Osmanl Padiah, Boz-Ok beyini bir fermanla durumdan haberdar etmi ve Boz-Ok blgesinde saklanarak gizlice faaliyetlerine devam eden bu blc ekyann her nerede ise bulunup hapsedilmesini istemitir. Ayrca Boz-Okta bulunan Kzlba halifesi yandalarnn tespit edilerek, bunlara da frsat verilmeyip, gerekli cezalara arptrlmalar isteniyordu.73 Sahte ah smail Boz-Ok blgesinde gizliden gizliye faaliyetlerini srdrrken, Mara eyaletindeki adamlar da bo durmuyordu. Maraa bal Antep ile Birecik arasnda Raab kynde oturan Sleyman adndaki bir ahs, am-Bayatl Sahte ah smaile destek olmak amacyla 40-50 kadar atl toplayarak, Boz-Oktaki Sahte ah smaile yardma gitmek zere iken, durum devlet tarafndan haber alnm ve zerine asker sevk edilince, toplad atl adamlar datp, kendisi de ortadan kaybolmutur. Sleyman adl bu ekyann da kolaylkla ele geirilmesi mmkn olamayacandan, bu konuda Antep Beyine gelen 25 aban 989 (24 Eyll 1581) tarihli emirde, hangi yolla olursa olsun bu ahsn yakalanarak hapsedilmesi isteniyordu.74 Malatya Sancak beyine gelen bir fermandan, bu blgedeki konarger airetlerden Sahte ah smaile sadaka ve nezir gnderildii anlalmaktadr.75 Buna gre Malatya Sancana tabi, zolu, Rivan, Ekanlu, Solaklu, eyh Hseyinl, Soydanlu, Eribkl, Adaklu, Kalaaklu, Beziki, akallu, Mihriman, Karasaz ve Kmrl adl cematlerin ah smail adna ortaya kan bu ahsa nezir gnderdikleri, yakalanarak stanbula gnderilen ve Sahte ah smail taraftar olan Mehmet adndaki ahsn itiraf ile anlalmtr. Ad geen Mehmet; ah smaile nezir gnderenlerin kimler olduunu bildiini sylemesi zerine, tutuklu olarak Malatya tarafna gnderilmitir. Osmanl Sultan, Malatya Kadsna bir ferman gndererek, yakalanp Malatyaya gnderilen Mehmet adl ahsn verecei bilgilerin de yardmyla, yrede Sahte ah smaile taraftar olup devlete kar gelenlerin ve ahte ah smaile sadaka ve nezir gndermeye devam eden ahslarn aratrlp soruturularak tespit edilmesi, bu konuda yaplacak mahkemede sular sabit grlen asilerin gerekli cezalara arptrlmalar istenmitir. Ancak bu meselede susuz olanlara kesinlikle herhangi bir zarar verilmemesi de ayrca tembih edilmitir.76 am-Bayatl ah smail, Boz-Ok ile Malatya arasndaki blgede yerleik halk ve konarger Trkmen airetlerinin yardmlarn temin ederek, taraftar saysn arttrmaya ve faaliyet sahasn geniletmeye alyordu. Kendisinin ileriye dnk daha byk plnlar vard. ah, bu plnlar uygulamaya koymak zere harekete geerken, Osmanl Devleti yetkilileri meselenin nemi ve vahametinin farknda olarak gerekli nlemleri alyorlard. Sahte ah ve adamlar her yerde takip ediliyor ve nerede olduklar ve ne yaptklar ile ilgili istihbarat toplanyordu. Nitekim Osmanl devlet yneticilerinin bu srarl takibi sonucu, ahn veziri Han Pir ele geirildi.77 Han Pir konuturularak, ambayatl ah smailin faaliyetleri ve ileriye dnk plnlar kendisinden renildi. Han Pirnin ifadesine gre: am-Bayatl Sahte ah smail, Boz-Oktan yz Trkmen ile Adana (?) adl kyden hareket81

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)

le, ger Trkmen Obasndan, opurolu Obasna varp, orada birka gn kaldktan sonra, oradan ayrlarak Arguvana gitmitir. Arguvanda kald srede nce mam Kulunun yanna varm daha sonra oradan ayrlarak Bozanolu Mahmudun evine misafir olmutur. Arguvandan kalkarak Adal adl kye gitmi, orada Solakl ah Veliolu Alinin evinde be gn kalmtr. ah smail burada kald srede, Malatya evresinde konarger hayat yaayan Rivan,78 Bazuki79 ve Cihanbeyli80 airetlerinden baz kiiler ile Elmal81, ermik82, Bozan83, Mezrum84 ve Boyalca kylerinden ve Arguvan Nahiyesinden baz taraftarlaryla beraber ve Tahirbeyoullarndan da alt kiiyi de yanna alarak, Solakl, eyh Haletli, Havili cemaatleriyle, Solakl obalarndan karak, nce Malatyay yamalayp, oradan Arapkir Kazasna varp onu da yamaladktan sonra Maraa varmak ve oray da yamaladktan sonra Karaman ele geirmek niyeti ile yetmi seksen kiiyi toplayp, Kara Hamza ve eyh Hasan obalarn basarak yamalamtr. Daha sonra Elmal Ky yaknlarnda plnlarn faaliyete geirmek zere silahl adam toplamakta iken, Malatya Kadsnn adamlarndan Abdi Kethda, asker kuvvetlerle ah ve adamlarnn zerine gelerek aralarnda byk bir atma km ve atma sonunda Sahte ahn adamlarndan bir ksm ldrlm, kalanlar ise her biri bir tarafa dalmtr. ah smailin sa kurtulan adamlarndan biri kaarak skanl Obasna varm ve orada bulunan ahn adamlarna kan, banzn aresine bakn deyince orada bulunanlarn her biri bir tarafa kamtr. Sahte ah smailin, devlet kuvvetleriyle atmaya girmesi ve asl niyetinin de anlalmas zerine, yanna toplad Rivanllar kendisini terk ederek, baka bir tarafa gitmilerdir. ambayatl Sahte ah ise yannda kalan taraftarlaryla Frat Nehrini geip, Sivereke doru kamtr.85 ah smail adna ortaya kan bu ahsn aratrlarak, nereye gittii tespit edilip ele geirilmesi devlet tarafndan istenmise de bu tarihten sonra izine rastlanamamtr. Anlalan Osmanl Devletine kar giritii bu isyan hareketinde baarl olamayaca ve yre halknn da kendisinin asl maksadn anladklarnn farkna varmas zerine, bu hareketinden vazgeip, mehul bir yerde gizlenerek izini kaybettirmitir. 6. Sonu randa kurulan Safev Devletinin, Osmanl vatandalar zerindeki sosyokltrel etkisinin bu kadar fazla olmasn din, iktisad, idar ve sosyal sebeplerin yan sra sosyo-psikolojik bir takm nedenlere de balamak gerekmektedir. Timurun elinden Trkmenleri Hoca Alinin kurtarmas, onlarn kendilerini Safev tarikatna bir nevi can borlu hissetmelerine vesile olmutur. Bu Trkmen airetleri, mensubu olduklar Trk milletinin hasletlerinden olan vefa duygusu ile hareket ederek, bu borcun denmesi balamnda kendilerini Safev Devletine adamlardr. Osmanl padiahlar, Fatih Sultan Mehmetin saltanata geiiyle birlikte devlet ynetiminde Trk kkenli olmayan devirmelere devlet ynetiminde yer vermilerdir. Bu devirme yneticilerin Trkmenlere kar vergi ve benzeri konu82

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)

larda adaletsiz davranmalar, buna karlk ran ahlarnn, zellikle de ah Tahmasbn devlet idaresinde Trkmenlere grev vermesi, Trkmenlerin Osmanl Devletinden yz evirerek Safev Devletine ynelmelerine sebep olmutur. Safevlerin bilhassa bilimsel olarak din eitim almam, atadan dededen duyarak Mslmanl yaamaya alan konarger halk zmreleri zerinde, adeta ahslarla bire bir grerek, din duygular istismar edici propagandalar yaparlarken, buna mukabil Osmanl Devlet adamlarnn ayn metotla olaylara yaklamamas, halkn sosyo-psikolojik durumunu, kltr dzeyini ve beklentilerini dikkate almayarak, halkn bu memnuniyetsizliklerinin srekli Osmanlya kar bir isyan hareketiymi ve byle davranan zmrelerin de ekya olduu mant ile hareket etmesi, devletin kendi vatandalaryla yabanclamasna yol amtr. Bu durum, kitlelerin Batn tehlikesine kar korunup, kazanlmas yerine, dlanmasna sebep ve Safevlerin saflarna itilmesine neden olmutur. Bylece sadece Erdebilde kalan Trkmenlerin deil, ayn zamanda Anadoluda bulunan akrabalar arasnda da Safev Devletine ve ran ahlarna kar bir hayranlk duygusu uyanmtr. Bu durum ise Osmanlnn rakibi ve dman olan Safevlerin glenmesine ve Osmanl lkesinde yzyllar boyu sknt karmalarna zemin oluturmutur. ambayatl Sahte ah smail olaynda da grld zere, Osmanl Devletinin kurucu unsuru olan Trk halknn bir kenara itilerek, onun yerine ikame edilen devirme snfnn da kendi karlarn koruma pahasna bu ana unsuru ihmal etmeleri ve eitli bask ve hakszlklara maruz brakmalar sonucunda, bunlarn kendi devletlerine yabanclamalarna ve baka bir devletin karlarna hizmet etmelerine sebep olmutur. Anadoluda meydana gelen bu tr isyanlarn, din bir hareketmi gibi grnmesine ramen, idar, iktisad, sosyal, kltrel ve psikolojik birtakm nedenlere dayand anlalmaktadr.

83

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)

KAYNAKLAR I. Ariv Belgeleri 1. Babakanlk Osmanl Arivi a) Mhime Defterleri Nr. 32, 35, 139, 140, II. Yaynlanm Belgeler KANUN DEVR MALATYA TAHRR DEFTER (1560), (Haz. Refet Yinan, Mesut Elibyk), Ankara 1983. MARA TAHRR DEFTER (1563), (Haz.Refet Yinan, Mesut Elibyk), c. II, Ankara 1988. AHMET REFK, Osmanl Devrinde Rafzlik ve Bektalik (1558-1591), Darulfnun Edebiyat Fakltesi Mecmuas, c. IX, Say: 2 (Nisan 1932), stanbul 1932. III. Aratrma ve ncelemeler AKDA, Mustafa, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas Celal syanlar, Ankara 1975. ALLOUCHE, Adel, The Origins and Development of the Ottoman-Safavid Conflict (906-962/ 1500-1555), Berlin 1983. ANONM TEVRH- L- OSMAN ( 1481-1512), (Haz. Faruk Sylemez), Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi (Baslmam), Kayseri 1995. DANMEND, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, c. 2, stanbul 1947. DOAN, D. Mehmet, Byk Trke Szlk, Ankara 1992. HAMMER, Joseph Von, Osmanl Devleti Tarihi, (ev. Mehmed Ata, Yayna Haz. Mmin evik-Erol Kl), c. 4, stanbul 1984; c. 7, stanbul 1985. HINZ, Walther,Uzun Hasan ve eyh Cneyd XV. Yzylda rann Mill Bir Devlet Haline Ykselii (ev. Tevfik Byklolu), Ankara 1992. HOCA SADEDDN EFEND, Tact-Tevarih ( Haz. smet Parmakszolu), c. III, Ankara 1992. NALCIK, Halil, The Ottoman Empire The Classical Age 1300-1600, London 1973. KTKOLU, Bekir, Murad III, slm Ansiklopdisi, c. 8, stanbul 1993. 84

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)

-, Osmanl-ran Siys Mnsebetleri, stanbul 1993. LEWS, Bernard, Haler Ortaa slm Dnyasnda Terrizm ve Siyaset (ev. Ali Aktan), stanbul 1995. MUSTAFA NUR PAA, Netayic l-Vukuat, Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi (Sad. Neet aatay), c. I-II, Ankara 1992. MNECCMBAI AHMED DEDE, Mneccimba Tarihi (ev. smail Ernsal), c. II, Tercman 1001 Temel Eser, No: 37. OCAK, Ahmet Yaar, Din ve Dnce, Osmanl Medeniyeti Tarihi, c. I, stanbul 1999. -, XVI. Yzyl Osmanl Anadolusunda Mesiyanik Hareketlerinin Bir Tahlil Denemesi, V. Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi Tebliler (stanbul 21-25 Austos 1989), Ankara 1990. PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, c. II, stanbul 1983. PEEV BRAHM EFEND, Peev Tarihi, c. II, (Haz. Bekir Stk Baykal), Ankara 1992, s. 32-45. SOLAK-ZDE, Mehmed Hemdem eleb, Solak-Zde Tarihi ( Haz. Vahid abuk), c. II, Ankara 1989. SYLEMEZ, Faruk, Rivan Airetinin Cemaat, ahs ve Yer Adlar zerine Bir Deerlendirme, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 12 (Bahar 2002), Kayseri 2002. SULTANOVA, Ruhengiz A, Mak Hanl (ev. Bilgehan Atsz Gkda), Trkler, c. 7, Ankara 2002. SMER, Faruk, Eshabl-Kehf (Yedi Uyurlar), stanbul 1989. -, Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri- Boy Tekilt Destanlar, stanbul 1999. -, Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, Ankara 1992. AHN, lhan, Yeni-il Kazas ve Yeni-l Trkmenleri, (1548-1653), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Doktora Tezi (Baslmam), stanbul 1980. -, Hacm (Hacbekta) Kynn Sosyal ve Demografik Tarihi (14851584), Osmanl Aratrmalar, Say: VI, stanbul 1986. TRKAY, Cevdet, Babakanlk Ariv Belgelerine Gre Osmanl mparatorluunda Oymak Airet ve Cemaatler, stanbul 1979.

85

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)

TRKYE MLK DARE BLMLER BELEDYELER KYLER, Ankara 1986. UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Tarihi, c. II; c. III, Ksm: I, Ankara 1988. YAZICI, Tahsin, Safevler, slm Ansiklopedisi, c.10, stanbul. 1993.

DPNOTLAR
1 2 3 4

5 6 7 8

Ahmet Yaar Ocak, Din ve Dnce, Osmanl Medeniyeti Tarihi, c. I, stanbul 1999, s. 145. Bernard Lewis, Haler Ortaa slm Dnyasnda Terrizm ve Siyaset (ev. Ali Aktan), stanbul 1995, s. VIII. Ayn yer. Molla Kbz randan gelerek, din bilgisini gelitirdikten sonra Osmanl lmiye snfna dahil olmutur. Kendi fikirlerini her yerde hatta meyhanelere kadar giderek, halka anlatmaya balamtr. Birtakm ayet ve hadisleri tevil ve tefsir ederek Hz. sann btn peygamberlerden stn olduunu ve hatta Hz. Muhammedden de daha faziletli olduunu halka anlatyor, birok kii de buna inanyordu. in dndrc taraf, ortaya att bu fikirleri kendi ahs dnceleri olduunu belirtmesi yerine slm bir klf ile sunmas, baz ayet ve hadisleri kendi fikirleri dorultusunda yorumlayarak, bu iddialarnn slmn temel kaynaklarna dayandn ileri sryordu. Buna gre; gya Molla Kbz, slm dinini reddedip Hristiyanlk propagandas yapmyor, Mslmanl kabul etmekle beraber Hristiyanl ondan stn tutmu oluyordu. Osmanlnn bakentinde bu gibi fikirlerle halkn zihnini bulandrrken, bir ksn ulemann ikyeti zerine divanda yarglanmtr. 7 Safer 934 (2 Kasm 1527) tarihinde yaplan ilk durumada Rumeli Kadaskeri Fenari-zde Muhyiddin elebi ile Anadolu Kadaskeri Kadri elebi, Kbzn fikirlerini rtememilerdir. Kanun Sultan Sleymann da kafes arkasndan dinledii bu durumada bir sonuca varlamaynca, dava ertesi gne braklmtr. Kanun, Veziriazam brahim Paay arp, ne yaplmas konusunda istiarede bulunmu, sonuta fikirlerin ancak fikirle rtlebilecei kanaatine varlmt. Ertesi gn yaplacak mahkemede Kbza kar, eyhlislm bni kemal ve stanbul Kads Sadeddin elebi arlmt. bni Kemal, Kbz sknetle dinledikten sonra, fikirlerini bilimsel delillerle rtm ve hatasndan dnd taktirde affedilecei teklif edilmise de, Kbz bu teklifi kabul etmeyerek iddialarnda srar edince idamna karar verilmitir. Bk. Mehmed Hemdem eleb Solak-zde, Solak-Zde Tarihi (Haz. Vahid abuk), c. II, Ankara 1989, s. 157-160; Mneccimba Ahmed Dede, Mneccimba Tarihi (ev. smail Ernsal), c. II, Tercman 1001 Temel Eser, No: 37, s. 528-529; Ahmed Refik, Osmanl Devrinde Rafzlik ve Bektalik (1558-1591), Darulfnun Edebiyat Fakltesi Mecmuas, c. IX, Say: 2 (Nisan 1932), stanbul 1932, s. 30; smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, c. 2, stanbul 1947, s. 125-126. Walther Hinz,Uzun Hasan ve eyh Cneyd XV. Yzylda rann Mill Bir Devlet Haline Ykselii (ev. Tevfik Byklolu), Ankara 1992, s. 15. Hinz, age, s. 6-7. Hinz, age, s. 7. Hinz, age, s. 8-9.

86

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)

9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

21 22 23 24 25 26 27

28 29 30 31

32 33 34 35 36

Tahsin Yazc, Safevler, slm Ansiklopedisi, c. 10, stanbul 1993, s. 54. Bekir Ktkolu, Osmanl-ran Siys Mnsebetleri, stanbul 1993, s. 2. Ktkolu, age, s. 1. Adel Allouche, The Origins and Development of the Ottoman-Safavid Conflict (906962/ 1500-1555), Berlin 1983, s. 44; Hinz, age, s. 17. Hinz, age, s. 17. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, Ankara 1988, s. 226; Ktkolu, age, s. 2. Hinz, age, s. 18. Allouche, age, s. 44-45. Uzunarl, age, c. II, s. 226; Hinz, age, s. 19-22. Hinz, age, s. 27. Hinz, age, s. 35. Uzun Hasan, Trabzon Rum mparatoru Kalo onnesin kz ve David Kemmenusun kz kardei olan Katerina (evlilikten sonra Despina Hatun ismiyle anld) ile 1458 ylnda evlenmi ve bu evlilikten bir olu ve kz dnyaya gelmiti. Annesinin Marta adn verdii ve Safev Devletinin kurucusu ah smailin annesi olan bu kadn, Uzun Hasannn kznn en by idi. Bk. Hinz. age, s. 29. Hinz, age, s. 63. Ktkolu, age, s. 2. Hinz, age, s.75. Hinz, age, s. 77. Hinz, age, s. 82. Hinz, age, s. 67. Hoca Sadedin Efendi, Tact-Tevarih ( Haz. smet Parmakszolu), c. III, Ankara 1992, s. 274-275; Joseph Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, (ev. Mehmed Ata, Yayna Haz. Mmin evik-Erol Kl), c. 4, stanbul 1984, s. 975. Ahmet Refik, agm, s. 25. Ktkolu, age, s. 2-3. Ahmet Refik, agm, s. 25. Bu konuda geni bilgi iin bk. Anonim Tevrih-i l-i Osman ( 1481-1512), (Haz. Faruk Sylemez), Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi (Baslmam), Kayseri 1995, s. 259-278. Mneccimba Tarihi c. II, s. 525-526. Solak-Zde Tarihi c. II, s. 153. Mneccimba Tarihi, c. II, s. 526-527; Solak-zde Tarihi, c. II, s. 153-157. Ktkolu, age, s. 3-4. Bu konuda Mhimme Defterlerinde ok sayda kayt vardr. Bu kaytlar Osmanl Devletinde grev alan brokrat ve mahall yneticilerin Trkmen airetlerine bakn yanstmaktadr. Mesel, Afarlarla ilgili olarak: Afar Tifesinin ekseri kadimden er ve ekvet ve kat- tarik ve nehb-i emvl misill melanet ile ibadullaha isl-i mazarrata melf ve mutd bir tife-i kesirl-fesd olduklarna binaen kendileri esasen cinayttan hl olmadklarndan baka dernlarna duhul ve tahassun eden Klnl ve Bektal ekyalaryla mttefikan cibilliyetlerinde olan ekaveti (Bk. BOA, Mhime Defteri [ MD], nr 140, s. 185.) ifadeler yer almakta ve ne yazk ki bu Trkmen airetleri, yaratllarndan itibaren ekya saylarak bunlarn birer potansiyel sulu olarak

87

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)

37

38

39 40 41 42 43 44

45 46 47 48 49

50 51 52

grldkleri anlalmaktadr. Bu konudaki dier rnekler iin bk. BOA, MD, nr. 139, s. 347; MD, nr. 139, s. 405-406. Sz konusu airetlerin slah iin de kendlerinin buattan olduklar mteayyen olmala haklarnda verilen fetv-y erife mucebince ekya- merkmenin cezalar tertip ibaresi kullanlmakta, nlem olarak cezalandrma metodu tercih edilmekteydi. Bk. BOA, MD, nr. 140, s. 185. Ahmet Yaar Ocak, XVI. Yzyl Osmanl Anadolusunda Mesiyanik Hareketlerinin Bir Tahlil denemesi, V. Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi Tebliler (stanbul 21-25 Austos 1989). Ankara 1990, s. 819. Ahmet Refik, agm, s. 26. Mustafa Akda, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas Celal syanlar , Ankara 1975, s. 255-265. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, Ankara 1988, s. 55-56. Mustafa Nuri Paa, Netayic l-Vukuat, Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi (Sad. Neet aatay), c. I-II, Ankara 1992, s. 113-114. B. Ktkolu, Murad III, A, c. 8, stanbul 1993, s. 616. Nzur, Arapa nezir kelimesinin oulu olup adamak, adak, bir kimsenin vcip olmayan bir eyi kendi nefsi zerine vcip klmas anlamlarna gelmektedir. Terim olarak: Cami veya tekkelere mum, ya, yahut da mukaddes ve mbarek olarak kabul edilen bir ahsa yaplan yardm (Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, c. II, stanbul 1983, s. 690.) manasna geldii gibi, bir kimse veya kurulua sunulan armaan (D. Mehmet Doan, Byk Trke Szlk, Ankara 1992, s. 852.) anlamna da gelmektedir. rannn kuzeybatsndaki Mak Hanlnda, dinsel merasimlerin yerine getirilmesi iin toplanan zekat, mersiye hakk gibi nezir de bir vergi (Ruhengiz A. Sultanova, Mak Hanl (ev. Bilgehan Atsz Gkda), Trkler, c. 7, Ankara 2002, s. 128.) olarak kabul edilmekteydi. Erdebil Tekkesi mukaddes olarak kabul edildii iin eitli yerlerden buraya nzur gnderiliyordu. Ancak, eyh Cneydden itibaren bu tekkenin i-Batn dncelerin yayld siyas bir merkez haline dnmesiyle birlikte, bu dncelere kar olanlar nzur gndermeyi brakrken, ran ahlarna bal olan iler nezirlerini gndermeye devam etmilerdir. Halil nalck, The Ottoman Empire The Classical Age 1300-1600, London 1973, s. 196. nalck, age, s. 197. Ahmet Refik, agm, s. 42. Ktkolu, age, s. 10-12. Bu Afarlar, Kh-Glda Akkoyunlularn buray fetihlerinden sonra, Mansur Beyin ynetimi altnda Trkiyeden gelmilerdir. Bkz. Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, Ankara 1992, s. 132. Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 132. Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 133. Ouzlarn Bayat boyuna mensup olan am-Bayad Trkmenleri Anadoluda: Yenilde 5-6 oba, Ulu-Yrk topluluuna bal Amasya yresinde yaayan nallu teekkl arasnda birka oba, Ankarann Kalecik Kazasnda 1522 ylnda kk bir oymak halinde bulunuyorlard. Mara yresindeki am-Bayad Trkmenlerinin bir kolu da Antakyaya bal Haclu kynde klamakta idiler. Boz-Oktaki am-Bayatlar bu blgenin Gedk yresinde yaamakta idiler. Bu yre aa yukar bugnk arkla Kazasnn bulunduu yerdir. Boz-Oktaki am-Bayad Trkmenlerinin 1613 tarihinde

88

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)

53 54

55

56 57

58 59

60 61 62

63 64

bu yreye geldikleri anlalmaktadr. Malatya Sancana bal Behesni Kazasnn Korucu adl kynde 40 vergi nfusuna sahip olarak yaamakta idiler. Bu konuda geni bilgi iin bk. Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri- Boy Tekilat Destanlar, stanbul 1999, s. 249-250, Malatya Sancann 1560 yl tahririne gre Behesni Kazasna tabi Devle Kynn Koru adl bir mezraas mevcuttur. Bk. Kanun Devri Malatya Tahrir Defteri (1560), (Haz. Refet Yinan, Mesut Elibyk), Ankara 1983, s. 443. Yukardaki Korucu ky ile bu Koru mezraas ayn yer olmaldr. Muhtemelen bu kyde yaayan am-Bayad Trkmenleri daha sonra, Besni ilesine bal bugnk ambayat Nahiyesine (Trkiye Mlk dare Blmleri Belediyeler Kyler, Ankara 1986, s. 22.) iskan edilmiler ve bu yerleim yerine kendi adlarn vermilerdir. amBayatlar XVI. yzyln ilk yarsnda yazlar Boz-Okta Gedk yresinde yaylaya kar ve k Haleb blgesinde geirirlerdi. Bk. Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 187. Cevdet Trkay, am-Bayad Trkmenlerini Bozulus Airetinin bir cemaati olarak belirtmektedir. Bk. Babakanlk Ariv Belgelerine Gre Osmanl mparatorluunda Oymak Airet ve Cemaatler, stanbul 1979, s. 693. Lala Mustafa Paann bu seferi hakknda geni bilgi iin bk. Peev brahim Efendi, Peev Tarihi, c. II, (Haz. Bekir Stk Baykal), Ankara 1992, s. 32-45. Hammer, Lala Mustafa Paa komutasndaki Osmanl ordusunun Kohisara geldiinde byk bir frtnaya tutulduunu, ancak Lala Mustafa Paay bekleyen daha byk bir belnn ise, Zlkadriye Eyaletine tabi Elbistandaki am-Bayad Trkmenlerinin isyan olduunu ifade etmektedir. Serdar Lala Mustafa Paa, bu isyan bastrmak iin uygun tedbirler aldn ve asileri nasl tenkil ettiini, padiahn musahibi emsi Paa ve Hoca Sadeddine mektuplar yazarak bildirdiini ifade etmektedir. Bkz. Joseph Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, (ev. Mehmed Ata, Yayna Haz. Mmin evik-Erol Kl), c. 7, stanbul 1985, s. 2051-2052. Tahrir Defterlerinde Hatun Kendi adyla da kaydedilen Arslanta, Mara Sanca Elbistan Kazasna bal Sarsab Nahiyesi mezraalarndandr. Bk. Mara Tahrir Defteri (1563), (Haz. Refet Yinan, Mesut Elibyk), c. II, Ankara 1988, s. 563. Ktkolu, age, s. 12-13. Yeni-il Trkmenleri ilgili geni bilgi iin bk. lhan ahin, Yeni-il Kazas ve Yeni-il Trkmenleri (1548-1653), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Doktora Tezi (Baslmam), stanbul 1980. Trkay, age, s. 506. Genellikle Orta Anadolu ve zellikle Boz-Ok Sancanda konar-ger hayat yaayan Pehlivanl cemaati, Yeni-l haslarna dahil edilmi konar-ger Trkmen taifesindendir. Bk. Trkay, age, s. 625-626. Ktkolu, age, s. 13. Ktkolu, age, s. 13. Mara Sancana bal Elbistan Kazasnn Sarsab Nahiyesi kylerinden olan Sultan Korusunda am Yrklerinden Kaanl Cemaati yaamaktayd. Bk. Mara Tahrir Defteri (1563), (Haz.Refet Yinan, Mesut Elibyk), c. II, Ankara 1988, s. 569. BOA, MD, nr. 32, s. 206. Ashab- Kehf iin bk. Mara Tahrir Defteri (1563), c. II, s. 631-633; Ashab- Kehf makamnn spanya, Cezayir, Msr, rdn, Suriye, Afganistan, Dou Trkistan ve Anadoluda olmak zere birok yerde bulunduu kabul edilmektedir. Anadoluda da, Efes, Tarsus ve Afin (Yarpuz) olmak zere yerde bu makamn varl kabul edil-

89

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)

65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78

79 80 81 82 83 84 85

mektedir. Bu konuda geni bilgi bk. Faruk Smer, Eshabl-Kehf (Yedi Uyurlar), stanbul 1989, s. 26-40 Hac Bekta hakknda bk. lhan ahin, Hacm (Hacbekta) Kynn Sosyal ve Demografik Tarihi (1485-1584), Osmanl Aratrmalar, Say: VI, stanbul 1986. BOA, MD, nr. 32, s. 206. Ayn yer. Halep Eyaleti sancaklarndandr ve Trkmn- Halep Sanca olarak da ifade edilmekteydi. Bk. Mustafa Nuri Paa, age, c. I-II, s. 142. BOA, MD, nr. 32, s. 206. Ayn yer. Ayn yer. BOA, MD, nr. 35, s. 204. BOA, MD, nr. 35, s. 233. BOA, MD, nr. 35, s. 316. Ahmed Refik, agm, s. 55. Ayn yer. BOA, MD, nr. 35, s. 400. Faruk Sylemez, Rivan Airetinin Cemaat, ahs ve Yer Adlar zerine Bir Deerlendirme, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 12 (Bahar 2002), Kayseri 2002. Trkay, age, s. 55. Trkay, age, 69. Malatyann Doanehir lesi kylerindendir. Bk. Trkiye Mlki dare Blmleri Belediyeler Kyler, Ankara 1986, s. 576. Malatya Tahrir Defteri (1560), s. 214. Bozan Ky, Malatya Sanca Arguvan Nahiyesine baldr. Bk. Malatya Tahrir Defteri (1560), s. 172. Malatya Sancann 1560 yl tahririne gre Mezrum (Mezreme veya Merzeme), Arguvan Nahiyesi kylerindendir. Bk. Malatya Tahrir Defteri (1560), s. 175. BOA, MD, nr. 35, s. 400; Ktkolu, age, s. 13-14.

90