Fieke Lamers

Studentnummer: 9707581

Geschiedenis van de filosofie SO 1- Heraclitus als de eerste filosoof

Het woord philosophos werd voor het eerst gebruikt door de filosoof Heraclitus rond het jaar
500vC.1 Het woord betekent volgens hem “naar kennis of wijsheid strevend”. De vraag die in
dit essay besproken zal worden, namelijk: wie is volgens jou de eerste filosoof?, is lastig te
beantwoorden. Deze vraag is in principe al filosofisch en daarom zal ik beginnen met een
heldere definitie te geven wat volgens mij een filosoof is. Vervolgens zal ik beargumenteren
waarom mijn keuze, Heraclitus, aan die criteria voldoet. Tenslotte zal ik dan uitleggen
waarom niet een voorganger van Heraclitus maar hijzelf als de eerste filosoof gezien kan
worden.
Eerst zal ik een definitie geven wat een filosoof is. Er zijn een aantal punten die
cruciaal genoemd kunnen worden. Ten eerste is een filosoof iemand die zich bezighoudt met
de filosofie of wijsbegeerte.2 Vaak neemt een filosoof een kritische houding aan tegenover de
dingen die als algemeen verondersteld worden.3 Zo nemen ze bijvoorbeeld het geloof niet
voor direct aan en bieden ze alternatieven voor de traditionele met religie verbonden mythen
over het ontstaan van de kosmos. Hierbij zoekt de filosoof naar andere oplossingen voor
natuurlijke verschijnselen. Daarnaast is een filosoof nieuwsgierig en streeft hij ernaar om
kennis of wijsheid te vergaren.4
Nu zal ik overgaan op de redenen waarom Heraclitus een filosoof is naar aanleiding
van de zojuist gegeven definitie. Ten eerste heeft Heraclitus een kritische houding tegenover
bepaalde religieuze gebruiken, zoals het bidden tot godenbeelden.5 Volgens Heraclitus heeft
men “geen idee wat de werkelijke aard van de goden is” en breekt hij dus met de dogma’s
rondom religie.6
Niet alleen heeft Heraclitus een kritische houding tegenover de traditionele religie,
ook geeft hij de eerste aanzet tot de epistemologie of kennisleer. Uit een fragment waarin
Heraclitus het volgende schrijft: “ik geef de voorkeur aan wat, als het gezien en gehoord
wordt, ons iets leert” blijkt dat Heraclitus naar kennis streeft. 7 Daar staat tegenover dat hij
wel kritisch blijft. Want hoewel de zintuigen zien en horen in de basis een goed beginsel voor
het vergaren van kennis zijn, is er iets anders waar rekening mee dient gehouden te worden
bij deze empirische waarnemingen. Heraclitus benadrukt namelijk dat de kennis die door de
zintuigen verworven is in het geval van “een ziel die de taal ervan niet begrijpt” niet
betrouwbaar is.8 Zo een dergelijke ziel is misleid door bijvoorbeeld partiële inzichten of
traditie.9
Er zijn een aantal voorgangers van Heraclitus zoals bijvoorbeeld Thales en
Anaximander die vaak worden aangeduid als (natuur)filosofen. In een zekere zin zoeken zij
net zoals Heraclitus naar oplossingen voor natuurverschijnselen die niet te maken hebben met
1
Heraclitus in Handboek Geschiedenis van de Filosofie I, p37
2
Filosofie, “Van Dale”, bezocht op 15 oktober 2021,
https://www.vandale.nl/gratis-woordenboek/nederlands/betekenis/filosoof#.YWv-QC0RpQI
3
David Hume, and L. A. Selby-Bigge. A Treatise of Human Nature (Oxford: Clarendon Press, 1896),
145-146.
4
Hume en Shelby-Bigge, “A Treatise of Human Nature”, 145-146.
5
Handboek p38
6
Heraclitus in Handboek, p40
7
Heraclitus in Handboek, p41
8
Heraclitus in Handboek, p41
9
Handboek p41
de goden of andere algemeen veronderstelde zaken. Waar de voorgangers van Heraclitus
vaak spreken over een oertoestand laat Heraclitus dit principe achterwege.10 Een centrale
bewering in het gedachtegoed van Heraclitus is de eenheid van de tegendelen.11 Op het
fysische niveau manifesteert deze strijd zich als vuur, wat het meest dynamische element zou
zijn.12 Bij Heraclitus kan dan ook het woord psyche ofwel ziel, de plaats van vuur innemen in
de kosmische cyclus. Dit maakt dat de ziel vuurachtig van aard is en dus aan dezelfde
kosmische regels onderworpen als de grote natuur.13
De reden waarom Heraclitus de eerste filosoof is en niet zijn voorgangers, is dus
omdat zijn filosofie niet meer uitsluitend kosmologisch van aard is maar daarboven uitstijgt.
Niet alleen de kosmos en het ontstaan ervan zijn voor Heraclitus van belang maar hij betrekt
elementen uit het menselijke leven in zijn theorieën en verbindt het fysische met de
menselijke ziel. Deze eerste aanzet tot ethiek is baanbrekend en zijn kritische houding
tegenover het empirisme maakt dat Heraclitus naar mijn mening de eerste filosoof is.

Bibliografie

10
Handboek p38
11
Handboek p38
12
Handboek p39
13
Handboek p41
Hume, David, and L. A. Selby-Bigge. A Treatise of Human Nature. Oxford: Clarendon Press,
1896.

Geschiedenis van de filosofie I: Handboek. Utrecht University, 2021-2022

Van Dale, “Filosofie”. Geraadpleegd op 15 oktober 2021, https://www.vandale.nl/gratis-

woordenboek/nederlands/betekenis/filosoof#.YWv-QC0RpQI.