Anayasal Gelişmelere

Toplu Bir Bakış

B ü le n t T a n ö r

Osmanlı İmparatorluğu, çağdaşı vurulan saray entrikaları, işlenen cina­

olan diğer imparatorluk ve devletlerin yetler, kardeşlerini öldürme “ hakkı” -
bir kısmından daha geç de olsa, 19. yy. nın kurumsallaşması, geleceğin padi­
ortalarına doğru, modern anlamıyla şahlarının dış dünyadan kopuk yetişme­
“ hukukun üstünlüğüne dayalı” bir leri vb. göstergeler, devletin en üst ve
devlet düzeni arayışları içine girmiştir. rakipsiz makamı olan saltanat kuruntu­
Önceleri; padişahlardan gelen reform nun çürüyüşünü vurgulamaktaydı. Şe­
girişimleri (111. Selim ve II. Mahmud riat kurallarının katılığından ya da ka-
reformları), merkezî otorite ile taşra tılaştırılmasından yararlanan ulema da,
güçleri (Ayan) arasındaki uzlaşmayı bağnaz bir çıkar grubu haline gelmişti.
belgeleyen sözleşmeler (Sened-i İttifak) Yeniçeri Ocağı ise, asıl mesleğinden
ve padişah tarafından çıkarılan ve bir­ kopmuş, doğrudan ekonomik ilişkiler
takım haklar tanıyan fermanlar (Gül- içine girerek adeta “ esnaflaşmış” tı.
hane Hatt-ı Hümayunu, İslahat Ferma­ Böylece, daha önceleri var olan
nı) şeklinde beliren bu gelişme, daha “ Padişah-Ulema-Yeniçeri” uyumunun
sonra, I. Meşrutiyet (1876) ve özellikle yerini de, 17. ve 18. yy.’da “ çatışma”
II. Meşrutiyet (1908) aşamalarıyla, unsuru almakta, kurallara bağlılığın ye­
“ anayasalı bir devlet yönetimi” ne ge­ rine de kuvvet gösterileri ve sistemi bo­
çişe sahne olmuştur. zan ittifaklar geçmektedir. Öyle ki, yal­
Şüphesiz ki, Osmanlı anayasal geliş­ nız esnaflaşmakla kalmayıp, aynı za­
meleri, başka ülkelerde de olduğu gi­ manda bir “ politik hakem” durumu­
bi, birtakım toplumsal kaynaşma ve na gelen askerî güç, büyük vezir ve me­
tepkilerin sonucunda doğmuşlardır. Ol­ murların oluşturduğu “ askerî cunta-
sa olsa, bu kaynaşma ve tepkiler, diğer lar” ın elinde, padişah, sadrazam ya da
toplumlardakinden ve özellikle Batı ül- vezir devirmede kullanılan bir “ siyasal
kelerindekilerden farklı nitelik ve dere­ araç” haline gelmiştir.
celerde ortaya çıkmış olabilirler. Şimdi­ Merkezî devlet kurumlarınm uğradığı
lik, bu tepkilerin ana hedefinin, mev­ aşınma ve dağılmaya bir örnek de,
cut devlet ya da toplum düzeni, belki Divan-ı Hümayun’un içine düştüğü du­
de “ düzensizliği” olduğu söylenebilir. rumdur. Yükseliş döneminin bu saygın
Bir başka deyimle, yeni bir siyasal dü­ ve sürekli danışma kurulu, gerileme dö­
zen aranışı, yüzyıllardır içinde bulunu­ neminde silinmeye başlamış, genel ve
lan devlet yapı ve sisteminin artık top­ sürekli danışmanın yerini “ kapalı ka­
lumu yönetemez, toplumun değişik ke­ pı siyaseti” almış, devlet işleri yalnız
simlerini de birbiriyle uzlaştıramaz ha­ padişah ile veziriâzam arasında görü­
le gelmesinden kaynaklanmaktadır. Bu şülüp karara bağlanır hale gelmiştir.
süreç, en genel deyimiyle, “ Osmanlı İmparatorluğun merkezî denge ve
devlet sisteminin çözülmesi” biçimin­ kuramlarını sarsan bu olaylara ek ola­
de adlandırılabilir. rak, bir başka olay daha siyasal siste­
Klasik Devlet Sisteminin min bütünlüğünü sarsmaktadır. Bu;
taşradaki yerel feodal unsurlar ile ulu­
Dağılması sal hareketlerin ülkenin siyasal bütün­
Osmanlı İm paratorluğunun 17. ve lüğünü sarsan sonuçlar vermeye başla­
18. yy.’Iarı, ekonomi açısından gerile­ masıdır. Âyan ve eşraf adıyla anılan nü­
me ve çöküntü, sosyal açıdan da dağıl­ fuzlu ve varlıklı taşra zenginleri, 16.
ma ve anarşik bir düzenin belirmesi şek­ yy.’ın sonundan itibaren, bozulan dir­
linde özetlenebilir. Buna paralel olarak, lik sistemindeki tımar sahiplerinin ye­
16. yy.’a kadar kendi iç tutarlılığım ko­ rini almışlardır, devlet ve hatta kendi­
rumuş görünen geleneksel devlet siste­ leri adına vergi salma ve toplama hak­
minin de sarsıldığı görülmektedir. kını elde etmişler, yerel yöneticileri et­
Geleneksel devlet sisteminin iyi işle­ kileri altında tutup kendi meclislerini
mesi, yüzyıllardan beri, “ Padişah- kurmuşlar, bir yandan yerel halkı ezip
Ulema-Yeniçeri” arasındaki uyuma sömürürken öbür yandan da merkezin
bağlı kalmıştı. Gerileme döneminde ise, “ malî ve İdarî ajanları” rolünü oyna­
bu unsurların her biri yozlaşma ve soy­ mışlar ve böylece birkaç kuşak egemen­
suzlaşma süreci içine girmişlerdi. Tahta liklerini sürdürebilecek “ yerel
geçmek ya da tahtta kalmak için baş­ hanedanlar” oluşturup, Anadolu ve
 ANAYASALAR 11
AnayasaI Gelişmelere Toplu Bir Bakış

D İV A N -I HÜMA YUN: Osmanlı Devleti’nin merkezi karar organı olan Divan-ı Hümayun, 18. yy. sonlarına doğru etkinliğini iyice
yitirmişti. III. Selim ’in bunun yerine canlandırmak istediği " meşveret” usulü de başanlı olamadı. Nihayet II. Mahmud daha
köktenci davranarak Divan-ı H üm ayun’u kaldırıp, Batı örneğine göre kurulmuş Meclis-i Vükelâ'yı oluşturdu.

Balkanlar’ın “ yan-feodal taşra aristok­
rasisi” ™ meydana getirmişlerdir. Bü­
yük arazi ve mülk sahiplerinden oluşan
bu sınıf, 17. yy.’dan itibaren, impara­
torluğun siyasal bütünlüğünü de sars­
maya başlamıştır. Siyasal birliği tehdit
eden ikinci unsur ise, Fransız devrimi’
nin (1789) getirdiği ulus, ulusçuluk, ulu­
sal özgürlük ve ulusal egemenlik gibi fi­
kirlerin de etkisiyle gelişen ve Balkan­
ları kendi yayılma alanlarının bir par­
çası olarak gören bazı devletlerce de
desteklenen “ ulusal hareketler” dir. Bir
başka deyişle, içine girilen uluslaşma
çağı, ulus gerçeğine kapalı, çok unsur­
lu feodal Osmanlı Devleti’nin siyasal
çatısını sarsan bir başka olguydu.
Nihayet, genel olarak Osmanlı siya­
sal sisteminin parçalanmasına yolaçan
ya da bu parçalanmanın göstergesi ola­
rak sayılabilecek bir başka nokta da,
genel olarak devlet ile uyrukları olan re­
aya arasındaki ilişkilerin bozulmasıdır.
Osmanlı klasik devlet sistemi, tabiatı
gereği, özgürlük ya da eşitlik (Müslü­
m anlarla Müslüman olmayanlar ara­
sında eşitlik) ilkelerine dayanmıyordu.
Fakat, Müslüman olmayan için tanınan
dinsel hakların ötesinde, devlet ile rea­
ya arasındaki ilişkileri düzenleyen, bu
iki unsuru birbirine kenetleyen bir un­
sur vardı: adalet ilkesi. İşte, gerileme
dönemiyle birlikte, bu yapıştırıcı unsu­
run da çözülmeye başlam ası ve
“ adalet” fikrinin yerini “ zulüm” olgu­
sunun daha açık bir şekilde alması,
devlet ile toplum arasındaki “ nisbî ba­
rış” ! da bozdu. Bu; Osmanlı monarşi­
sinin keyfî ve despotik bir karakter al­
ması demektir ki, birçok ayaklanma
hareketlerinde bu durumun izleri açık
olarak görülür.
Devlet sisteminin bozulmasına karşı
yönelen bu tepkiler, 18. yy. başlarından
itibaren, birtakım düzeltici çareler aran­
masına zemin ve olanak sağlayacaktır.
Daha sonraki anayasal gelişmelerin de
habercisi sayılabilecek olan bu arayış­
lar, ilkin devlet çarkının ıslahına yöne­
lik birtakım reform girişimleri şeklin­
de belirir.
III. Selim ve II. Mahmud
Reformizmi
III. Selim reformlarından, siyasal sis­
temin düzeltilmesine ilişkin olanları
arasında, “ danışma” (meşveret) usulü­
nün yeniden canlandırılıp geliştirilme­
si çabaları, en dikkat çekici örnektir. Bu
usul, başlıca iki yoldan gerçekleştirilme­
ye çalışılmıştır. Birincisi; devrin ileri ge­
len kişilerinden, hatta bazı yabancılar­
dan, devlet işlerinin durumuyla ilgili ra­
12
porlar (“ layihalar” ) istenmesidir. Bu
yol, özellikle Batı düşüncesinin ülkeye
akmasını kolaylaştırıcı bir rol aynamış-
tır. İkinci örnek; “ meşveret usulü” nün
yeniden ve kalıcı bir şekilde düzenlenip
kurumsallaştırılması anlamına gelen,
“ Meclis-i Meşveret” in kurulmasıdır.
Bundan başka, III. Selim, siyasî, İdarî
ve adlî alanlarda başka birtakım reform
girişimlerinde daha bulundu. Bunların
başlıcalan şunlardır: Ayanların eskiden
olduğu gibi yine seçimle işbaşına gelme­
leri ve bunların seçimine valilerin hiç­
bir şekilde karışmaması; şehir kethüda­
sının da halk tarafından seçilmesi ve ka­
dıların buna karışmaması; kadı ve na­
iplerin (kadı vekili) usulsüz işlemlerine
son verilmesi; halktan alman resimle­
rin (vergi) sınırlanması... Ancak bu ye­
niliklerin hayata geçirildiği söylenemez.
Reformcu kanadın zayıflığı, reformların
esin kaynağı olan Fransa ile diploma­
tik ilişkilerin bozulması, reform girişim­
lerinden rahatsız olan çevrelerin dire­
nişi, devlet kadrolarının yozluğu vb.
birçok sebep, bunda başlıca rolü oyna­
mışlardır. Nitekim, III. Selim yenilik­
lerinin can damarı olan askerî ıslahat’
tan (Nizam-ı Cedid ordusu) tedirgin
olan yeniçeri ve öbür asker ocaklarının,
İstanbul’un yüksek ve orta tabakaları
ile taşra âyan ve voyvodalarının da des­
teğini alan direnişi, yalnız III. Selim re-
formizminin değil, aym zamanda onun
saltanatının da sonunu ilân etmiştir
(1808 Kabakçı Mustafa ayaklanması).
Böylece tahttan indirilen ve öldürülen
III. Selim’in reformlarından, ilerki dö­
nemlere, kalıcı ve kurumsal bir miras
geçmemiştir. Bu dönem reformizminin
asıl katkısı ve mirası, askerî yenilikle­
rin Batı’ya dönük bir asker-aydm tipi,
diplomatik alandaki ilişkilerin de yine
Batı’ya dönük liberal ve reformist bir
aydınlar çekirdeği yaratmış olmasıdır.
Bu oluşumun önemi, özellikle Tanzi­
mat döneminin hazırlanması bakımın­
dan dikkat çekicidir.
Rusçuk Ayanı Alemdar (Bayraktar)
Mustafa Paşa’nın İstanbul’a yürüyüp
başkentte duruma hâkim olması ve
ayaklanmayı bastırmasıyla yeni bir dö­
nem başladı. Yeni hâkim güç, IV. Mus­
tafa’yı tahttan indirip II. Mahmud’u
padişah yaptı; Alemdar da sadrazam
oldu (1808). II. Mahmud, taşra güçle­
ri ile merkez arasında bir sözleşmeyi ve
karşılıklı vaatleri içeren ve ilerde anla­
tılacak olan Sened-i İttifak adlı belge­
yi önce imzalayıp, sonra hem bu bel­
geyi hem de onun başlıca yaratıcısı olan
ANAYASALAR
Anayasal Gelişmelere Toplu Bir Bakış
Alemdar Mustafa Paşa’yı saf dışı ettik­
ten sonra, bir dizi reform girişiminde
bulundu. Yeni padişah, tıpkı III. Selim
gibi, devlet sistemindeki dağılmanın an­
cak reformlarla önlenebileceği fikrin­
deydi. Fakat, yumuşak ve kararsız tu­
tumlarıyla tanınan III. Selim’den farklı
olarak, katı ve radikal yöntemlerden
yanaydı. Bu açıdan, Sened-i İttifak ti­
pi, merkezle çevre güçlerini “ uzlaştır­
m a’^ amaçlayan bir formülü atlattık­
tan sonra, olanca gücüyle merkezî dev­
letin gücünü artırıcı, taşra güçlerini
merkeze bağlayıcı ve nihayet genel yö­
netim sistemini düzeltici reformlarını
birbiri peşisıra gündeme soktu. Bunla­
rın başlıcalan şunlardır: Tımar sistemi
kalıntılarının ve sipahiliğin kaldırılması
suretiyle yerel hâkim güçlerin ekono­
mik ve askerî temellerinin sarsılması;
Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılarak (1826)
askerî gücün siyasal iktidaraıtâbi kılın­
ması; merkezî-bürokratik bir sistemin
yeniden kurulması; ulemanın malî ve
İdarî özerkliğine son verilmesi; Dâr-ı
/// . SELİM : Siyasî, İdarî, adlî ve askerî
alanlarda birçok reform girişimlerinde
bulunan IH. Selim, devlet yöneliminde
danışma (meşveret) usulünün yeniden
canlandırılmasını istiyordu. Ancak bu
yenilikçi padişah güçlü bir direnişle
karşılaştı.
Şûra-yı Askerî, Dâr-ı Şûra-yı Babıâli ve
Meclis-i Ahkâm-ı Adliye adında ve as­
kerî, İdarî ve adlî konularla ilgili sürekli
danışma organları kurulması (bunların
sonuncusu, bugünkü Danıştay ve Yar-
gıtay’ınkilere benzer yetkilere sahip bir
yargı mercii olduğu gibi, yasaların ha­
zırlanm asında bir tür “ danışm a
meclisi” rolü de oynuyordu); dışişleri,
içişleri, ticaret, maliye, evkaf gibi yeni
bakanlıkların kurulmasıyla ve idare
içinde fonksiyonel bir işbölümüne gi­
dilmesiyle, ilkel anlamda bir “ kabine
sistemi” ne adım atılması; buna para­
lel olarak sadrazamın rolünün silikleş­
mesi, bir ara isminin de “ başvekil” ola­
rak değiştirilmesiyle, sadece kabine bir­
liğini temsil eden bir kişi, “ nâzırlar ara­
sında nâzım” (bakanlar arasında dü­
zenleyici) durumuna gelmesi...
II. Mahmud döneminde, bunlardan
başka, devlet-toplum ilişkilerini yeni­
den düzenleyici ve uyruklara yeni bir­
takım hak ve güvenceler tanıyıcı giri­
şimlerde de bulunulmuştur: kadıların
yetkilerini kötüye kullanmalarını önle­
mek ve rüşveti ortadan kaldırmak ama­
cıyla çıkarılan “ Tarik-i İlmiyeye dair
Ceza K anunnam e-i H ü m ay u n u ”
(1838); memurların işleyebilecekleri
suçları ve bunların cezalarını gösteren,
kanunsuz ceza verilemeyeceğini ve keyfî
cezaların kaldırıldığını açıklayan, Os­
manlI ceza hukukunun belirsiz “ zulüm
suçu” ve “ siyaseten kati” cezalarından
uzaklaşma yolunda da bir adım sayılan
“ Memurine Mahsus Ceza Kanunu”
(1838) bu alandaki atılımları belgeleyen
iki yeni ve önemli yasadır. Bundan baş­
ka; devlet hizmetinde bulunmuş kişile­
rin, ölünce mallarına elkonması (mü­
sadere) usulü kaldırılarak, bunların
mülkiyet ve miras haklarına güvence
getirilmiş, hukukî ve ekonomik durum­
ları bir ölçüde düzeltilmiştir, ö te yan­
dan II. Mahmud, din ve vicdan özgür­
lüğü ile yasalar karşısında eşitlik yolun­
da bir tutum takınmıştır. Onun, "Ben,
tebaamın Müslümanını camide, Hıris-
tiyanını kilisede, Musevisini de havra­
da fa rk ederim. Aralarında başka gû-
na (türlü) bir fa rk yoktur. Cümlesi hak-
kındaki muhabbet ve adaletim kavidir
ve hepsi hakikî evladımdır” şeklindeki
sözleri, uyruklar arasında din ve mez­
hep farkı nedeniyle ayrım yapılmama­
sı ilkesinin ifadesidir.
Sened-i İttifak
Sened-i İttifak, Alemdar Mustafa
Paşa’nın çağrısına uyarak İstanbul’a

gelen bazı Anadolu ve Rumeli âyanı ile
valilerin, Alemdar ile yaptıkları toplan­
tıdan (“ Meşveret-i Amme” ) doğmuş
bir belgedir. 1808 Ekim başlarında ha­
zırlanan ve kabul edilen bu belgede,
merkez adına ulema, devlet ileri gelen­
leri ve askerî şeflerin, âyan adına da
dört hanedanın temsilcilerinin imzası
vardır. Böylece hukukî anlamda iki ta­
raflı bir belge, bir misak ya da sözleş­
me niteliği gösteren Sened-i ittifak, da­
ha sonra II. Mahmud tarafından, iste­
meyerek de olsa, onaylanmıştır. Sosyal
ve siyasal oluşumu bakımından ise bel­
ge, kimi yazarlara göre, çevre güçleri
olan âyanın merkeze dayatıp kabul et­
tirdiği bir belge; kimi yazarlara göre
askerî yenilikler için vakit kazanmak ve
âyanı geçici olarak tatmin etmek iste­
yen merkezin bulup kabul ettirdiği bir
formül; bazılarına göre ise merkez ile
çevrenin ağırlıklarının birlikte rol oy­
nadığı bir “ anlaşma” niteliğindedir.
Bir başlangıç bölümü, 7 madde ve bir
de Ek’ten (Zeyl) oluşan Sened-i ittifak’
da merkez âyana güvence vermekte,
âyan da merkeze olan sadakatini belirt­
mektedir. Mutlak monarşi tipi bir dev­
lette bu sonuncu husus zaten doğal bir
olgu sayılmak gerektiğine göre, Sened-i
Ittifak’ın asıl dikkati çeken özelliği, pa­
dişahın âyana verdiği güvencelerdir.
Padişah; onların hayatı, mal ve mülk­
leri üzerinde keyfî işlemlerde bulunma­
ma sözü vermekte, âyanların kendile­
rine tâbi küçük âyanlar üzerindeki ege­
menliklerini tanımakta, hanedan hak­
larının babadan oğula geçmesini kabul
etmekle de, fiilen varolan feodal düze­
ne hukukî statü ve süreklilik kazandır­
maktadır.
Sened-i Ittifak’ın yaptırımı, ahlakî ve
dinîdir; taraflar karşılıklı vaatlerini Al­
lah’a ve Peygamber’e yemin ederek pe­
kiştirmişlerdir. Bağlanmaların sürekli­
liğini sağlamak için Sened-i Ittifak’ın
Divan-ı Hümâyûn kaleminde saklan­
ması, padişaha ve ilgililere birer sure­
tinin verilmesi, her yeni sadrazam ve
şeyhülislam tarafından imzalanması gi­
bi usuller benimsenmiştir. Padişah,
mutlak hakları gözönüne alınarak ye­
min dışı bırakılmıştı ama, devlet ricali
ve sadaret makamının verdiği sözler,
ayrıca kendisinin tuğrasını belgeye ko­
yarak gösterdiği onay, onun da bu bel­
geyle bağlandığı anlamına gelir. Sened-i
Ittifak’da ayrıca, keyfi işlemlere ve zul­
me karşı direnme ve isyan hakkının da
tanındığı görülür. Ancak bunun koşul­
larının gösterilmemiş olması, bu hük-
ANAYASALAR
Anayasal Gelişmelere Toplu Bir Bakış
II. M AHM UD: II. M ahmud da III.
Selim gibi devlet düzenindeki dağılmanın
yapılacak reformlarla düzeleceğine
inanmıştı. Ancak III. Selim’in yumuşak
ve kararsız tutumuna karşılık II.
M ahmud daha sert ve radikal yöntemler
uyguladı. Yeniçeri Ocağı’nı kaldırarak,
askerî gücün siyasî güce tâbi olmasını
sağladı.
mü gerçek ve fiilî bir yaptırım haline
gelmekten alıkoymuştur.
Sened-i ittifak; Alemdar Mustafa
Paşa’nın tasfiyesi ve devlet merkezin­
de de âyan etkisinin kırılmasıyla hü­
kümsüz bir belge durumuna düşmüş ve
unutulmuştur. Sened-i Ittifak’ın geçer­
liliğini koruyacak tarzda sürekli ve tem­
silî bir örgütün bulunmaması, âyanın
birliğini koruyamaması, direnme hak­
kının da koşullarının belirlenmemesi gi­
bi nedenler, bu belgenin daha baştan
ölü doğmuş olduğunu gösterir. Buna
karşın yine de, Tük tarihçi ve kamu hu­
kukçularının önemli bir bölümü, mer­
kezî otoritenin mutlak egemenliğini dı­
şardan sınırlayan bir belge olarak gör­
dükleri Sened-i Ittifak’ı meşrutiyete ve
hatta hukuk devletine doğru bir geliş­
menin ilk adımı saymışlardır. Buna kar­
şılık, Sened-i Ittifak’ı feodalitenin meş-
rulaştırılması şeklinde görenler ise,
olumsuz bir değer yargısına ulaşmışlar­
dır.
Tanzimat Dönemi
Geniş anlamıyla Tanzimat (düzenle­
meler), Osmanlı devlet yapısında ve
devlet-toplum ilişkilerinde yapılan dü­
zeltmeleri ifade eder. Bu açıdan, bu de­
yimin kapsamına, III. Selim ve II.
Mahmud reformlarını sokan yazarlar
olduğu gibi, Tanzimat döneminin II.
13
Meşrutiyet’e (1908) kadar sürdüğü gö­
rüşünü savunanlar da vardır. Dar an­
lamıyla Tanzimat ise, genel olarak ka­
bul edildiği üzere, 1839 Gülhane Hatt-
ı Hümâyûnu ile başlayıp 1870’Ii yılla­
rın başlarına kadar süren sınırlı bir dö­
nemi ifade eder.
Dar anlamıyla Tanzimat döneminin
öncekilerden ayrıldığı birinci nokta,
Tanzimat reformlarının padişahtan de­
ğil, az sayıdaki fakat etkili devlet adam­
larından gelmesi ve bunlar eliyle yürü­
tülmesidir (Mustafa Reşid, Âli ve Fu-
ad Paşalar...). O kadar ki, Tanzimat
döneminin ve bunun etkilerinin bile, bu
paşaların siyasî ve fizikî ömrüyle sınır­
lı kaldığı bile söylenebilir.
Tanzimat’ın ikinci özelliği, Osmanlı
devlet sistemiyle ilgili değişmelerde, dış
etkenlerin rolünün elle tutulur hale gel­
diğini göstermiş olmasıdır, örneğin,
Tanzimat’ın asıl mimarı olan Mustafa
Reşid Paşa, Batı uygarlığıyla bütünleş­
menin zorunluluğuna inanan yeni bir
aydın-bürokrat grubun temsilcisi olup
Batılı devletler ve özellikle İngiltere ka­
tında büyük saygınlığı olan bir devlet
adamıdır. Öte yandan, Mısır ve Kava-
lalı Mehmed Ali Paşa sorunu yüzünden
başı dertte olan imparatorluğu bu du­
rumdan kurtarmak için başta Ingiltere
olmak üzere diğer bazı Avrupa devlet­
leri ile ittifak yollannı arayan Mustafa
Reşid Paşa’ya, İngiliz yetkilileri, Os­
manlI Devleti’nin ekonomik, siyasî ve
idari hayatında birtakım reformların
yapılması tavsiyesinde bulunurlar. Eko­
nomik alandaki reform talepleri, Os­
manlI ekonomisinin, kendisini dış reka­
bete karşı koruyan himayeci setlerden
kurtarılmasını, böylece liberalleştirile­
rek dışa açılmasını amaçlamaktaydı.
Nitekim, Ingiltere ile yapılan 1838 Ti­
caret Antlaşması (bu antlaşmanın ben­
zeri daha sonra pek çok Avrupa dev­
letleriyle de yapılacaktır), bütün bu ta­
lepleri fazlasıyla karşılamıştır. İngilte­
re’nin ve diğer Avrupa devletlerinin si­
yasî ve İdarî alanlardaki taleplerinin
candamarı ise, imparatorluğun bütün
uyrukları arasında tam bir eşitliğin sağ­
lanması noktasında odaklaşıyordu.
Bundan beklenen de, özellikle Hıristi­
yan unsurların korunması ve gelişme­
lerinin sağlanmasıydı. İşte, başta 1839
Tanzimat Fermanı ve 1856 Islahat Fer­
mam olmak üzere, Tanzimat’ın esas ic­
raatı bu bağlam içinde ortaya çıkmış­
lardır.
Tanzimat reformculuğunda dış bas­
kı ve etkilerin bunca açık bir şekilde rol
14 ANAYASALAR
Anayasal Gelişmelere Toplu Bir Bakış

oynamış olması, gerek o dönemde ge­

rekse ondan bu yana, Türk ve yabancı
pek çok gözlemciyi, Tanzimat’ın dış
•»4 J-f "■=“■“>• ^*4* £? baskıların bir eseri olduğu fikrini sa­
3öö»aöOK^3»:o:ö::cî vunmaya götürmüştür. Bu görüşte bü­
yük bir gerçek payının bulunuyor olma­
sı, Tanzimat’ı doğuran önemli iç neden­
lerin gözden kaçırılmasına yol açmama­
lıdır. Reformist bir genç aydın kuşağı­
nın yetişmiş olması, bunların birtakım
reformlarla devleti düzeltip güçlendir­
me fikrini ısrarla savunmaları, Mısır ve
fia t Boğazlar sorunu gibi devletin iç zayıf­
lıklarından da kaynaklanan iki temel
sorunun ancak bu şekilde çözülebileceği
4ı*l—i A %j W' ' j 'j ' *^>'^*;' l i S '^ *r' *kJ. J a—L»i l f <6^1» j U*' C*9-#A O' 44J.*L j j K jO Ç J
inancı, iç dinamikler konusunda ilk ak­
\ *rr‘^r*)$*3iJ' ..... la gelen noktalardır. Bir başka deyişle,
j'j 4* V>*^-' 4>* 5L\S”,L[_yû x ^ x li a-Î^- lT t j j • $ j oL »'j I
İmparatorluğun siyasal birliğinin vak­
KJL*5i —.-»'-j ■^>v*j4v.^V/v»^v^’^ 4f WjOU-’^ - j tiyle dayandığı ve artık çürümüş olan
f l İ a i | '-J^rV: -A j
-'i*1-
İ „*-*j«*1j '
oSU-*"J_>4>'J;-f«Ûl*•■>'»',)
1 *T4_rf'£l*!—L£ol»jl»*J <Z*LuJ&‘J J j £&3 » i J / J . 1;*AiI A__• «-.‘••J.Ia V“^"’ f 't g î . l
J.iJ/-a^3JjU**vjjv J payandalarım yenilemek ve güçlendir­
|?A^ **/«*•jCJfc*-* fcîjj mek ihtiyacı, bir iç faktör olarak ken­
İ C J j •_^»o^îaJ}' £>-•' aA»*-' J j -»' »A/ J jU.a* '4A-' iiı^yV i.1 I^*t [ ,Q j
V ^ _ x jİ'j'Jt^ıİM^r ^. 'w3j a . —ı-*1 —!*!-*■ J.' wl > HiMUj-»' ^J*1/ uş~İj ——j -i' of»- j j U-W »jfe-iO — 4 ,'/^ - .^ «'
dini şiddetle hissettirmektedir. Artık ge­
f ' -> -V *— t ' j j y 4*'j O j^ ^ *— çerliliğini yitiren askerî-teokratik teme­
t. § 3 1 *.yL_^l «Iİ~.J~Aj) O j j -j it .j L —^L»j j •»-' *~ ~ o W j OyL.^4tl_»rj »ylÂyV *-./ j j *—V ç^’4*» o 'a 'jSj ., y -iY j ,J*—^4J v'-*'.' f ’S i j i
lin yerine, dağılma halindeki kitleleri
yeni ilkeler çevresinde toplamak, dev­
M£* j j1-,**jVyj *Lj»j u/j^iyovy ^ letin faaliyetlerini hukukî güven esası­
' ^ ’-'t:~-'"‘‘.<f/ j*11'1->‘)^>rı l5''-11■'•^'-±M«tj»'tyf'»'t1-*:' Çr *•/* *
WnL^ oi—-’>*' wVj’.jıi'ya.._>._...-;., '^'^»|— j » 4 j ' « y j y i _ ^ i ' j »j. k na dayayarak siyasal birliği ve istikra­
|W * ^ u ı^ y ^ L jj.y },i,_•j|y»1U i< jy u j L -^i. j U » •j/>' 4- j.'j>j> . ı i Vj 1â-î-ı'» -İ.Jl j j 'w'- I
/^ *• 4 > - » 'j L J j 'j L , ^ .. .yfk .A*- * -} /.'J . ' j y u ^ 1- " *H*0 J <1M O LJj.•) ^ 4 J i\ ,
rı yeniden kurmak, bu aranışın özünü
rj^V^* s\j~‘ f*.**»•i-®-< ^,LJ.'l_Ja>'syj)yL-lı' tf‘Â^rj‘3'7^)***“ '— i*1^ r meydana getirmektedir. Bu hedefe de,
*vUj'4y.«t y » * * ^ - - / ' “v — j,»' o f
!2?A$ v"V -u r 4 **
J* **1 4A J
j ݣ1.'
* _
jfc
J-i<, J-İJ
j Jf-- wO_iy keyfiliği önleyen, kişisel özgürlük ve
- a*;’^ ^vy >Lilo Ji^j:jj.*-i.^iia-V VjUj ^.j wali'lJ .K fj^ j'İs ş 'Â F-g dokunulmazlık alanlarını çizen huku­
'!' y^j^*1y*-*-»>*^yl'!:»j,:4j'>'y05İ^»rr>i’- » sfj***'■>>]?^ ’J'û. 4,'^i'i -UJ'j
oi-t1^-.'j\ •*•> e*^^»-*1--'“•-^•‘■^■^yy >>h ^-**:j4jt1 ->.-o* **. £.y~3 cyı*j u^ı t*i kî reformlarla ulaşılabilineceği fikri,
■'^ >. ' j j t ^V jU'*-/*yjy■^.’^^jı>»j~«r>t5-,W^w'#'#^1jY#kûJji»t5-»Lyy^»u»yı ye Tanzimat reformculuğunun ana tezidir.
/ » ‘jy y-,iy^*^J• » ^ ^ j * ^ y » •»“rjj4j' ^_i.‘ j
^j, ^ ^c-w^ocyj'(»'ji*-ioyijyî.i,c>u'Uikjly » . 4 y y ^ l y y i i j Böylece Tanzimat dönemi ve icraa­
«.t'+j,*t+ltoîj} j-4*:«A4->Â
.‘^^SÂL'U-I^yuVjl^y.«jtfU»»'^/j*a- JjK
fi uuf u»y^ u * * ı j j jj^»1ıc <c.4y^_ j^* *** J*ju. x tı, hem dış hem de iç etkilerin kesiştiği
C^ -j>»y^':«.*^«-A'**û j ‘.«yyi—• } W j«ai.4U4-*^**~jtjjç-y4'r^*-" ' , y j 1«* ^oikijjjUCj bir noktada ortaya çıkmaktadır.
3 1 ^ A _ > y g _ L J - ' w yij' 4 y u :i* lj #u>ç^-»^-«r*L6*»jıy4İilj U .< ı u « r A y i i i j U f ılfc jl
i-' '- ovTjAfı i i i y. j Mi yyÂ; >*Ai ^y£^*A' j A_4A- 4yyA/u^ıy«r*jJı Tanzimat’ın üçüncü ayırdedici özel­
ly'â uuki1.jUy*aA » J ^ - Â yL-ıxîû><,yıj j - j <!•'«-«JJ;â.Jt*r**' | liği, ilk defa olarak geniş kapsamlı bir
j3...............................................
I j^*»*’j'-5^*JJ l^ r ı*.y’w>1j’,--..5j İ-V i|
X^f --»y J>->; jı^ıojUj^A^' ^jr reform programını getirebilmiş olma­
KVVt a‘:— jç'ı4>y- sıdır. Bu nokta, dönemin temel belgesi
t ■.•O'-- -f»ı^,,t
£ ' J y î < ,A U ı'
\y X k ..'• r .-..'..L .^ 'r.. _iU '■ ■■' • ' <■
»a— 4 İ * 4 < * « ^ ' C t *;. 1 olan ve Tanzimat dönemini başlatan
Gülhane Hatt-ı Hümayunu ile, bundan
sonra çıkartılan belgelerin en önemlisi
'--V-‘] ^i^-u )a. , >aU-1* y > ^ 1 _ ^ - ^ ^ - A » ,-*»y»(.>-'*JUlJ.* >
—) sayılan 1856 tarihli Islahat Fermanı’nın
fc?î%yi| ^y~l*.;Y ^.Li«İ. a4^ jy-»iC*A-‘'A*UjA*İL'j y ' ^ L J ^ ' j l y «İL-m J a *İ«* İ>*aj> 4;— . I^»l ^_»-l katkılarının gözden geçirilmesiyle daha
t . ' A \ -- • - ' ■’ ' T • ■ - j * v W ^ > ^ j ^ W ,Ayi^^y>4*vi;ıj 1_y(i* u 5 U 'jy j» A jy * iû ,,4i*wA.
A*“(.«
*'*T '*J-—'*•>4'
ra “. A>•-----—
>-»l4£VUe“-i.w
- JVj'4A_—4»J ----)
-—■ y- U.Iİ .'ı*yi' Jy£ S.jyi^ iyi anlaşılabilir.
M . » S y » ■->* 7' •■'4»*■'
y<A % " a
j 'Ss*'tjj-*')’-**)/iç•Z— y^j j J ; ' J Î U j j l A —'İÜJiutkilTf^^
lıfs t *->>Jjj41,*r~- ^^y j r < - '> tır' «t*!*1*^'^-1*^^^***^*»^»*^'y i-*-*ijV>iy-- Giilhane Hatt-ı Hümayunu
j ' A-Jr '“•■u'**-Jy^j'LJ»»'4U.J*l_» >A^ *«£*İ•»*y*-yi •aU
j >a ' oVy « .ü ^ > y -A ^ u y 'j i» ' ^ 'j »j eu.j c y >öaJ ^ ^ «a- ^ j ' â4-i j j y y ^yAÂ.t p
Mustafa Reşid Paşa, “ Tanzimat-ı
j j i ' fc- » « / </ı Jj> jA i'.A - 4*pj;j;LM.v>J'4Yyty A j y y i L u ^ j ^ , j ^ j u * t wrh 4 4 lj.A -y4Jj*^ .jı^ tw A İ ,'jjL « J W jy -ı î
Hayriye” adını verdiği reform taslak­
c^A,:^ « ı^ y '* *i^ tA -¥ ijıri i*^4ı'*Jrk:' I
j * u i t/» - t iC -jo>y> ,w V .^ Y yiU *j;'*ji^ -'c> A Ü ı_^ j> j^ -âiy ^U a-Ij u u y t larını, daha II. Mahmud döneminde
|iîî j>'’j U i C / - A » - ; A j y j - Jİ^Uaj jy.1 dAw4'i4-j j Ja' V
^ y J ,1 j - . ^ Uü j y ' 4 -i-j> y ' 1* - y 1- - »—^ j - 1 î y i 1" JVj'y*4* 1^ ' *i^ ' l
i w ^ l y ^ y - a^ 4 jj^ ^ ik -iJ S jJ İ* : f^.***jjy j* 1.* •*^'>crJ^ ‘ j:- ' / ’'-u ^«*'AuVy a‘U 1
D IŞ B A SK I SONUCU: Müslüman
jA.y_jy_f»' k-*y Jr>i} -C j,-.ı g ^ ^ A İA iJ ^ y ^ y y"-ijj>' *^A*j.ri-j^'y-^-Jjı *-('Ja>Jj:*^ jy^*^ *•j ‘•u—*j -»./* i olmayan uyruklara yeni haklar tanıyan
j ^i ^a. * 1jy < jÂki<«uu«i4^ 4rty^j<V y»ûA 'U etii*U ıı| ^ û v y 1#»**V44j(yAwi»*'*i»Â.jy >^Uwy; ';yî*yi»A»t | 1856 Islahat Fermanı’nın esasları  li
oji,}jj1'..liy».^jjUa«jy'jjy^j -^j'^ ' ü- <■4—
jity»'<a^>'J’1'»‘^yA-*»^»»’ıA4-îy4*y^»jjy f Paşa ile İstanbul’daki Fransız ve İngiliz
j-J j y j ı y * ı> k ^ y y « < ü y >1» * * ! ^ ' *4 4—4Jik« j y a i t . u .1 f
*r Jl—« i ‘j y ' 4 4 ^ # (^;Ajy»ıLî « jA it*»5ı>ri»4,U ^—i4 ^ 1 i',jj5 U l» jjy ^ <)*jA*Uu.«lHf ü/ j «ai j W j i,J ^ 'vjy ’» y 4 ^ y , elçileri arasında kararlaştırıldı.
Ferman ’da yabancı uyruklulara emlâk
< - * * ' j j ' *—
^y-YlJal*r^4-3'yJ'■U'>-44*Le*'A»A»y4A>*^»4-Jıy | tasarruf hakkı tanınıyor, Vsermaye-i
A vrupa’dan istifadeye bakılm ası..."
£)*§S3 c S:425&^Î5 e£ isteniyordu.
 ANAYASALAR 15
Anayasal Gelişmelere Toptu Bir Bakış

KHATHTHY HUMAIOUN
OU

CHARTE IMPfiRIALE OTTOMANE

DU 18 FE V R 1E R 1 8 5 6 .

EN FRANÇ.4IS ET EN TUItC;
Sl'IY IK OK IA PKONONCIATİON DU TURC FİGÜRLE EN LBTTRES FRANÇAISES, DE NOTES ET D E E PU C A T ÎO N S ;
AUJtBPACNKK D ANK TABLE SOBMAIRB ET INDIGAT1VR DES TRENTE-CINt? PARAGRAPH EM DONT SK OONPU&E CET *C T R PO U TIÇU E ;
LE TOCT FAISANT SCI TE E T CUHPLEHENT AU NOUVEAU GU1DE DE LA CONVERSATION EN FftANÇAlB ET EN TURC ,

PAR T. X. IHANCHI,
Aıtcıcn Secrûiaıre-inlerprtte ılu Roı, Oflicicr tie l'ordre ımpunal de la Lûfçion d'honneur, derore des ordres oltomans du NıchSn el du Mfcdjıdiie,
Meıubre de l'AcaıKnııe impuriale des Sciences el letlres de Oonslanlınopleet de pluaieur3 SociAtes savantes, françaises el etrangûres.

Plos le t mon«rq«ıes on l de grice» i conferer e l de lıieofaits â tvpaodre,

plui iU soot puiuanls. ,

^La.ıJLj ijJjl ~ l Av 'ı

o ji jjküj» o ULjuİIj . 4LDI

PARİS.
TYPOGRAPHIE ÜRIENTALE DE MADAME VEUVE DONDEY-DUPRE,
R1IE SAIMT-LOUIS AU MARAIS, 4 6 .

18ÖG.

H A Y IR L I TA VSİYELER: 1856’da Fransa’da T.X. Bianchi tarafından çevrilerek yayımlanan Islahat Fermanı, Fransızca baskısının
önsözünde, "çağın ışıklarının ve Bâbıâli’nin dostu ve m üttefiki güçlerin hayırlı tavsiyelerinin ürünü” olarak değerlendiriliyor.
Fermanı çeviren Bianchi, kralın eski çevirmeni ve Mecidiye nişanı sahibi.

hazırlatmıştı. Bunun ölümünden son­
ra tahta geçen Abdülmecid’e de bu
esasları kabul ettirmesiyle, Tanzimat
Fermanı adıyla da anılan Gülhane
Hatt-ı Hümayunu ortaya çıkmış oldu.
Bu ferman, 3 Kasım 1839 günü Gülha-
ne’de, elçiler, devlet ileri gelenleri ve
halktan oluşan bir kalabalık önünde
Mustafa Reşid Paşa tarafından okun­
du. Böylece hatt-ı hümayun ilân olun­
muş, “ Tanzimat dönemi” diye bilinen
dönem de açılmış oluyordu.
Padişahtan gelen tek yanlı bir işlem
olan Gülhane Hatt-ı Hümayunu, o dö­
nem bozukluklarının nedenlerini saya­
rak söze başlamakta, bundan sonra da,
artık temel amacın “ mülk (ülke) ve mil­
leti ihya” etmek olduğunu bildirmek­
tedir. Bu girişten sonra, hattın gövde­
sinin, kişi hakları ve güvenceleri ile ye­
ni yönetim esaslarına ayrıldığı görülür.
Kişi haklan, ilkin, kişi dokunulmaz­
lığı ve güvenliği konularında odaklaş­
mıştır: kişisel özgürlük, can güvenliği,
yasadışı nedenlerle suçlandırmamama ve
cezalandırılmama vb. Bundan başka,
mülkiyet hakkına getirilen güvenceler­
le, yeni vergileme ilkeleri dikkati çek­
mektedir: vergilemede adalet ve eşitlik,
harcamalarda denetim vb. Hattın, hak­
lar ve güvenceler açısından üzerinde
önemle durduğu bir konu da, eşitlik so­
runudur. Din, dil ve mezhep ayrımına
bakılmaksızın herkesin yasalar önünde
eşit olduğu ilân edilmektedir. Nihayet,
özellikle devlet adamlarını koruyucu ni­
telikteki bir düzenlemeyle, müsadere
(elkoyma) yasağının getirildiği ve dev­
let adamlarının usulsüz İdarî kararlara
karşı da korunduğu görülmektedir.
Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nda yoklu­
ğu dikkati çeken hak ve özgürlükler ise;
düşünce, basın ve yayın, dernek ve top­
lanma, çalışma ve kazanma, ticaret hak
ve özgürlükleridir.
Yeni yönetim usulleri ise; yasa üstün­
lüğüne dayalı bir yönetime geçiş hazır­
lığı, yeni yasaların hazırlanmasında da­
nışma ve serbest tartışma ilkelerine
uyulması şeklindeki düzenlemelerde be­
lirmektedir: yasaların padişahın keyif
ve iradesine ya da yalnız şeriata bağlı
olmaktan çıkarılması, yasa üstünlüğü
ilkesinin kabulü, herkesin yasalar
önünde eşitliğinin vurgulanması, me­
murların yasal çerçeve içinde işgörme-
leri esası, bunu çiğneyenlerin yine an­
cak yasal yollardan cezalandırabilme­
leri ve keyfî cezalara son verilmesi,
mahkemelerde duruşmaların açıklığı,
vergi ve askerlik hizmetlerinin âdil ya­
salarla yeniden düzenlenmesi vb. Bütün
bunlar, devletin kendi iktidarım yine
kendisinin sınırlaması yolunda bir adım
atıldığını açıkça göstermektedir.
Tek taraflı bir işlem olan ve “ kendi
kendini sınırlama” anlayışına örnek
teşkil eden Gülhane Hatt-ı Hümayu-
nu’nun güvencesi ve yaptırımı (müey­
yide) da, padişahın bu esaslara uyaca­
ğını bildirip yemin etmesinden ibaret­
tir. Padişahı, verdiği sözlerden caymak­
tan alıkoyacak bir yaptırım ya da onu
denetleyecek temsilî bir kurum yoktur.
Ayrıca “ yemin” de, sadece sözvereni
16
bağlamakta, ondan sonraki padişahlar
bu yeminle bağlı sayılmamaktadır. Bu
noktalar, hattın yaptırım gücünün za­
yıflığım ve iğretiliğini gösterir. Şu var
ki, Abdülmecid’ten sonra tahta çıkan
Abdülaziz’in ve hatta II. Abdülhamid’
in bile, Gülhane Hatt-ı Hümayunu’
ndan bir “ ana kanun” gibi söz etmiş
olmaları, manevî yaptırımın sanıldığı
kadar zayıf bir güvence olmadığını da
ortaya koymaktadır.
Gülhane Hatt-ı Hümayunu, devletin
resmî gazetesi Takvim-i Vakayi’de(ya­
yınlandığı gibi, taşra yöneticilerine de
iletildi, bunlardan metni halka okuyup
açıklamaları istendi. Vergi ve askerlik
dışında kalan konularda hattın derhal
uygulanmasına geçileceği de bildirili­
yordu. Tanzimat Fermanı, içte ve dış­
ta genellikle olumlu karşılandı. Adalet,
düzenlilik ve yasal yönetim vaatleri hal­
ka umut verdi. Ondan sonra başka bir­
takım reform fermanları daha çıkarıl­
dı. Bunların en önemlisi 1856 Islahat
Fermanı’dır.
1856 Islahat Fermanı
1839’da tanınan haklan yetersiz, ve­
rilen sözleri de tutulmamış sayan bazı
Batılı devletler, 1856 Paris Konferansı
öncesinde, Osmanlı Devleti’ni Rusya’
nın müdahalelerine karşı korumanın
bedeli, Avrupa devletleri ailesine kabul
edebilmenin de koşulu olarak, yeni bir­
takım istekler ileri sürdüler. Bunların
düğüm noktası, yine Hıristiyan halkla­
ra tanınacak olan haklardı. Sonuçta,
1856 Islahat Fermam’mn esasları, Âli
Paşa ile İstanbul’daki İngiliz ve Fran­
sız elçileri arasında kararlaştırıldı. Bu
nedenle, fermanın bir dış baskı ürünü
olduğu açıktır.
Islahat Fermanı’nın ana hedefi, Müs­
lüman olmayan uyruklara eşitlik hak­
ları getirmektir. Bunlara, bütün devlet
memurluklarına atanabilmek, eyalet
meclislerine girebilmek ve Meclis-i Vâ-
lâ’da temsil edilebilmek gibilerden ka­
musal ve siyasal haklar da tanınmıştır.
Bir başka dikkat çekici yön de, yaban?
cılara tanınan ekonomik hak ve kolay­
lıklardır. Bu konuda, 1858 Arazi Ka­
nunnamesi daha da güvence getirecek,
1867’de de yabancılara kentlerde ve
kentler dışında taşınmaz mal edinme
hakkı tanınacaktır.
Islahat Fermanı’ndaki esaslar özetle
şöyledir: can, mal, namus, şeref doku­
nulmazlıklarının, Müslüman olmayan
cemaatlerin ruhanî ayrıcalıklarının bir
kez daha pekiştirilmesi; kiliselerin top­
ANAYASALAR
Anayasal Gelişmelere Toplu Bir Bakış
ladığı vergilerin kaldırılması; dinsel top­
lulukların kendi kendilerini yönetebil-
meleri, okul ve ibadet yeri açabilmele­
ri; din ve mezhebi yüzünden aşağılan­
mama; din değiştirmeye zorlanmama;
Hıristiyanların da kamu hizmetlerine,
bütün okullara hatta askerî hizmetle­
re girebilmeleri, mahkemede tanıklıkla­
rının eşdeğerde sayılması; Müslüman­
larla Müslüman olmayanlar arasında­
ki davalara karma mahkemelerce bakıl­
ması; yargılamaların açık olması; ver­
gide eşitlik; yabancı uyruklulara emla­
ke tasarruf hakkı verilmesi; banka, ti­
caret ve tarım sermayesine olanak sağ­
lanması; “ sermaye-i Avrupa’dan istifa­
deye bakılması” ...
Tanzimat Reformları
Tanzimat, sadece hat ya da ferman­
lardan ibaret değildir, birtakım önem­
li icraatları da vardır. '
Bu dönemde, merkezî devlet örgü­
tünde “ meclis” adını taşıyan, fakat bu­
günkü karşılığı “ komisyon” olan ku­
rullar oluşturuldu. Bunlar; askerlik,
maliye, içişleri, ulaştırma, sağlık ve eği­
tim alanlarında çalışıyorlardı. Yeni ku­
rulların en önemlisi, Meclis-i Has ya da
Meclis-i Vükelâ adını taşıyan ve eski Di-
van’ın yerini alan, kabine benzeri bir
kuruluştur. Ayrıca, 1837’de kurulmuş
olan Meclis-i Ahkâm-ı Adliye de,
1868’de Şûra-yı Devlet ve Divan-ı
Ahkâm-ı Adliye adlarını alan iki bölü­
me ayrıldı. Ertesi yıl açılan Şûra-yı
Devlet, her çeşit tüzük ve yasa tasarı­
larını inceleme ve hazırlama, mülkî iş­
ler hakkında karar verme, yasa ve tü­
züklerin uygulanışında görüş bildirme,
memurları yargılama, ve nihayet, pa­
dişah ve nâzırlar tarafından kendisine
danışılan her konuda görüş bildirme
yetkilerine sahipti. Şûra-yı devlet Müs­
lüman ve Hıristiyan unsurlardan oluş­
tuğu için adeta bir “ millet meclisi” tas­
lağı izlenimi veriyordu. Ancak bu or­
gan, aşın yumuşak başlı tutumu yüzün­
den ağırlığını hissettiremedi.
İdarî alanda; valilerin nüfuz ve yet­
kilerinin azaltılması, malî işlerin mer­
kezden atanan geniş yetkili âmirlerin
eline verilmesi, taşra yönetiminin her
kademesinde yerel yönetim meclisleri­
nin kurulması gibi yeniliklere rastlanır.
Ayrıca, kadılık örgütü daha sıkı bir de­
netime bağlanmış, 1864 tarihli Vilayet
Nizamnamesi ile de mülkî sistem Fran-
sa’dakine benzer şekilde yeniden bölün­
müştür.
Tanzimat’ın bir başka katkısı da ka­
nunlaştırma hareketleridir. Bu çabalar;
yeni ekonomik ilişkilerin gerektirdiği
yeni hukuk kurallarını yaratmak, dü­
zensizlikten bunalan halka hukukî gü­
ven ve eşitlik getirmek ve nihayet Av­
rupa devletlerini tatmin etmek ihtiya­
cından doğmuştur. Yeni yasaların bir
kısmı yerli nitelikte (arazi kanunları, ce­
za kanunları, mecelle), bir kısmı ise ya­
bancı ülkelerden alınmaydı (deniz ve
kara ticareti, ticaret yargılama usulü,
hukuk ve ceza yargılama usulü kanun
ya da tüzükleri...). Kanunlaştırma ha­
reketlerinin en önemli zaafı ise, birlik
ve bütünlükten yoksun olmalarıdır. Bir
bölümü, İslâm hukukundan gelen,
öbür bölümü ise Batı kaynaklarından
aktarılan yasaların yanyanalığı, bir
“ kurallar ikiliği” yaratmıştır. Buna,
yargı mercileri düzeyindeki, şeriye ve
nizamiye mahkemeleri ikiliği de eklen­
melidir. Bu yüzdendir ki kanunlaştır­
ma hareketleri köklü bir değişikliğe ola­
nak verdirmemişlerdir. Bununla birlik­
te, meşruluk ve yasallık gibi temel hu­
kuk ilkelerinin yerleşmesinde oynadık­
ları rol azımsanamaz. Bunlar ayrıca,
padişahın mutlak iradesini sınırlayan
bir mevzuat çerçevesi de oluşturmuşlar­
dır.
Tanzimat’ın Bilançosu
Tanzimat’la birlikte, sarayın karşı­
sında yeni bir siyasal güç olarak, bir
“ Tanzimat bürokrasisi” oluşmuştur.
Siyasal düzeyde dikkati çeken en önem­
li sonuç budur. Tanzimat; kişisel özgür­
lük, kişi dokunulmazlığı ve kişi güven­
liği alanlarında da olumlu ve pratik iler­
lemeler sağlamış sayıhr. Köle ticareti
başkentte tamamen kalkmış, keyfi ve
gizli idamlar, işkenceler seyrekleşmiş,
askerî ve sivil feodalitelerin yerli halk­
lar üzerindeki baskıları azalmıştır. Bu
arada askerlik hizmeti de daha rasyo­
nel esaslara bağlanmıştır. Nihayet Tan­
zimat; sosyal ve siyasal kurumlarda
köklü bir değişiklik sağlayamamış ol­
masına rağmen, anlayışlar (zihniyet)
düzeyinde önemli ilerlemelere yol aç­
mıştır. Yasallık, eşitlik_ve meşrutiyet fi­
kirlerinin kökleşmesi bunun en belirgin
yanıdır.
Tanzimat’ın kurumsal desteklerden
yoksun olması ise, onun başarısızlıkla­
rının başlıca nedenidir. Tanzimatçılar
bir siyasal partiye ya da kitle tabanına
dayanmıyorlardı. Ayrıca, Tanzimat re­
formlarını yürütecek temsilî bir organ
da yoktu. Bir başka yapısal güçlük de,
uluslaşma çağına girildiği bir dönemde,

OsmanlI’nın siyasal birliğini, bu gerçe­
ği yok sayarak yeniden kurabilmenin
zorluğuydu. Nihayet, dış müdahaleler
ve bunlara bağlı olarak oluşan iç klik­
ler ve bunlar arasındaki hesaplaşmalar
da. reformlar yolunda derlenmesini
güçleştiriyordu. Bu yüzden, Tanzimat’­
ın canlılığı adeta, birkaç devlet ileri ge­
leninin azim ve iradesine kalmış gibiy­
di. ö te yandan, Tanzimat’ın ürkek re­
formculuğundan bile tedirgin olan fa­
natik dinci çevreler, iltizamın kaldırıl­
masıyla gelir kaynakları kuruyan mül­
tezim, voyvoda, sarraf gibi asalak ke­
simler, genel olarak taşra egemen güç­
leri, genişçe bir muhalefet bloku oluş­
turmuşlardı. Bu koşullar Tanzimat’ın
da sonunu hazırlamıştır. Kurumlar ve
kitle desteğiyle değil, büyük isimlerle
ayakta duran Tanzimat da, Mustafa
Reşid Paşa ve onun yetiştirdiği Âli ve
Fuad Paşaların birbiri peşisıra hayat­
tan ayrılmalarıyla ömrünü tamamladı.
Özellikle 1871’den sonra, ülke, Bâbıâ-
li ve sadaret makamını yeniden kendi­
ne bağımlı hale getiren sarayın (Sultan
Abdülaziz) hüküm ve otoritesi altına gi­
TERSANE KONFERANSI: 1876’da Osmanlı Devleti He Sırbistan arasında çıkan savaşın sonunda İstanbul’da bir konferans
düzenlendi. Rus Elçisi Ignatiev’in girişimiyle yapılan konferansta amaç, Sırbistan ve Karadağ’ın savaştan önceki statülerinin
korunması, Bosna ve H ersek’e özerklik tanınmasıydı.
ANAYASALAR
Anayasal Gelişmelere Toptu Bir Bakış
rerek mutlakiyetçi sisteme geri dönül­
müş oldu.
Tanzimat’ın yukarda değinilen ikili
karakteri ve çelişkileri, Tanzimat değer­
lendirmelerinde başka türden bir fark­
lılaşmaya yol açmıştır. Klasik okula
bağlı hukukçu ve tarihçilerin, genellik­
le, bütün eksikliklerine rağmen Tanzi­
mat’ta hukuk devletine ve liberalleşme­
ye doğru bir yönelim buldukları ve bu
yüzden de ona olumlu bir değer yargı­
sı verdikleri söylenebilir. Buna karşılık
daha çok siyasal bilim çevrelerinde gö­
rülen bir yaklaşım, Tanzimat dönemi­
ni, Osmanlı İmparatorluğumun yarı-
sömürgeleşmesinin üstyapıdaki (hukuk,
siyaset, ideoloji..) bir yansıması olarak
ele almaktadır. Bu görüş açısından
Tanzimat yenilikleri ve kurumlan, Ba­
tı kapitalizminin imparatorluğu dene­
timi altına almasını kolaylaştırıcı bir iş­
lev görmüşlerdir.
Birinci Meşrutiyet
Tanzimat’ın ekonomik ve sosyal ba­
şarısızlıklarına eklenen siyasal istikrar­
17
sızlıklar, dış müdahaleler ve nihayet
1870’den sonra yemden beliren keyfî ve
baskıcı yönetim, anayasacı ya da meş­
rutiyetçi bir akımın doğuşuna zemin ha­
zırladı. Ülke ekonomisini Batı’nın olum­
suz etkilerine açan Thnzimat, yine Batı
kaynaklı demokratik ve liberal fikirle­
rin ülkeye taşınmasına da olanak sağ­
lamıştı. özellikle 1860’tan sonra basın
ve yayın hayatı ciddi bir canlanma dö­
nemi içine girdi. Şinasi, Namık Kemal,
Ali Suavi, Ziya Paşa gibi aydınlar,
liberal-reformist fikirlerin sözcülüğünü
yaptılar. Mühendishane ve Tıbbiye öğ­
retmen ve öğrenci çevrelerinden başla­
yıp, yeni gelişen yerli “ hayriye esnafı”
na kadar uzanan bir kesim, adeta bir
“ kamuoyu” durumuna geldi. Genç Os­
manlIlar adım alacak olan aydınların
belirli bir doktrinleri yoktu. Pratikte
üzerinde anlaştıkları ortak noktalar; öz­
gürlük, anayasalı bir rejim ve temsilî
sistemdi (meclis). Bu görüşler kısmen
İslimi ilkelerden de hareketle savunu­
luyordu.
Genç Osmanlı hareketinin örgütü
1865’te İstanbul’da gizlice kurulan
18 ANAYASALAR
Anayasal Gelişmelere Toplu Bir Bakış

KANU N-I E SA SÎ’N ÎN İLÂ N I: Osmanlı Devleti Tersane Konferansının sonuçlarından çekindiği için Kanun-ı Esasî’yi ilân ederek
konferansın etkinliğini kırmak istiyordu. Midhat Paşa’ya göre konferansa karşı Kanun-ı Esasî’y i çıkarmak zorunluydu. 23 A ralık’ta
Bâbıâli’nin Hariciye kısmının önünde Kanun-ı Esasî ilân edilirken, Kasımpaşa Bahriye Nezareti’ndeki konferansta Hariciye Nazırı
Saffet Paşa yabancı temsilcilere karşı yakadan gelen top seslerinin anlamını açıklıyordu.

“ Ittifak-ı Hamiyyet” tir. 1867’de başa­
rısız bir darbe girişiminden sonra Av­
rupa’ya kaçan bu radikaller orada
“ Genç Osmanlılar Cemiyeti” adı altın­
da yeniden örgütlendiler. Cemiyet
1871’de dağıldığı zaman, meşrutiyetçi
mücadeleye ilk ivmeyi de kazandırmış
bulunuyordu. Abdülaziz’in baskıcı re­
jimi altında Genç Osmanlılar aradıkları
önderi Midhat Paşa’nın kişiliğinde bul­
dular. Başarılı devlet görevleriyle dolu-
bir geçmişi bulunan Midhat Paşa, de­
ğişme fikrine iyice alışan İstanbul ka­
muoyunun da desteğiyle, Mütercim
Rüşdî Paşa’nın kabinesine nâzır olarak
alındı. Reform önerilerine direnen Ab­
dülaziz’in tahttan indirilip yerine V.
Murad’ın geçirildiği günlerde, Midhat
Paşa Anayasa taslağı hazırlıklarını sür­
dürüyordu. Ama yeni padişahın akli
dengesinin pek yerinde görünmemesi
buna olanak bırakmadı. Düğümü çö­
zen etken, “ meşrutiyetçi” görünen ve-
liahd Abdülhamid’in varlığı oldu. Mid­
hat Paşa ve Abdülhamid arasındaki uz­
laşma, Abdülhamid’in tahta çıkması ve
anayasalı bir rejimin benimsenmesi şek­
linde sonuca bağlanabildi. Böylece II.
Abdülhamid saltanat makamındaki,
uzun sürecek yerini aldı, Midhat Paşa’
yı da istemeye istemeye sadrazam yap­
tı.
Bu arada, anayasalı bir düzene geçi­
şi gerektiren bir dış etken belirmişti. Bir
yandan Rusya savaş hazırlıkları içinde
bulunuyordu; öbür yandan da impara­
torluktaki Hıristiyan azınlıkların duru­
munu bir kez daha kurcalamak için İs­
tanbul’da uluslararası bir konferans
düzenlenmişti. Yeni sadrazam olan
Midhat Paşa’nm anayasacılık tezi bir
de şu mantığı içeriyordu: Avrupa dev­
letlerine verilen söz uyarınca Anayasa
bir an önce bitirilip İstanbul Konferan­
sından önce ilân edilirse müdahaleler
de önlenir, aksi halde Avrupa’nın ve­
sayeti sürüp gider. Bu tutum, I. Meşru -
tiyet’i hazırlayan nedenler arasında, dış
güçleri yatıştırma kaygusunun da ne ka­
dar önemli bir yer tuttuğunu ortaya ko­
yar.
1876 Kanun-ı Esasîsi’nin
Getirdikleri
Kanun-ı Esasî, üyeleri padişah tara­
fından seçilip atanan 28 kişilik bir ko­
misyon tarafından hazırlandı. Cemiyet-
i Mahsusa adındaki bu kurulun, daha
önceden hazırlanmış birtakım taslaklar­
dan da yararlanarak oluşturduğu tasa­
rı, Midhat Paşa başkanlığındaki Heyet-
i Vükela (bakanlar kurulu) tarafından
 ANAYASALAR 19
Anayasal Gelişmelere Toplu Bir Bakış

M E C LİS-t M EBUSAN: tik Meclis-i Mebusan 19 Mart 1877’de Dolmabahçe Sarayt’nın muayede salonunda II. A bdülham id’in
nutkuyla açıldı. N utkun Başkâtip Said Paşa tarafından okunmasından sonra dua edilerek, toplantıya son verildi. Çalışmalar ise
A yasofya’daki Meclis-i Mebusan binasında yapılacaktı.

bazı noktalardan değişikliğe tâbi tutul­
duktan sonra, padişah tarafından ka­
bul ve ilân edildi. Anayasa çalışmaları
sırasında, başını Midhat Paşa’nın çek­
tiği ve aralarında Askerî Mektepler Nâ­
zın Süleyman Paşa, Ziya Paşa ve Na­
mık Kemal gibi kişilerin de yer aldığı
liberal-reformist kanat, padişah hakla­
rını sonuna kadar savunan tutucu blok­
la (Mütercim Rüşdî Paşa, tarihçi Cev­
det Paşa, ulemâ..) sürekli çatışmak ve
zaman zaman da geriye doğru adımlar
atmak zorunda kalmıştır. II. Abdülha­
mid’in de gitgide ağırlığını tutuculardan
yana koym asıyla denge, liberal-
reformcu kanat aleyhine dönmüştür.
Nitekim Kanun-ı Esasî’de de bunun iz­
leri açık olarak görülmektedir.
Bir kurucu meclis ya da parlamento
tarafından hazırlanmayan, padişahın
tek yanlı bir işleminden doğmuş olan
1876 metni bir “ ferman anayasa” dır.
Âyanın ağzından çıkmışçasına kaleme
alınan Sened-i İttifak’tan ve padişah
adına kaleme alınan Tanzimat ferman­
larından farklı olarak Kanun-ı Esasî ki­
şisel olmayan (objektif) bir dille, yasa
ve hukuk diliyle kaleme alınmıştır. Me­
tin, bir anayasaya özgü bölüm ve mad­
delerden oluşmaktadır.
Kanun-ı Esasî; devletin monarşik ya­
pısını korumaktadır: Devlet-i Osmani­
ye’de saltanat hakkı Osmanoğulları so­
yuna ait olup, bunların bütün hakları
umumun kefaleti altındadır (md.3 ve
6). Bu monarşik devlet aynı zamanda
teokratik karakterlidir: devletin dini İs­
lâm’dır; padişah aynı zamanda halife
olup, şeriat kurallarını uygulatır; Şey-
hülislâm’ın devlet örgütünde özel bir
yeri vardır; yasalar din kurallarına ay­
kırı olamaz; ülkede şer’iye mahkeme­
leri de vardır.
Kanun-ı Esasî ile anayasalı ya da
meşrutî monarşi düzenine geçildiği hal­
de, padişahın yetkileri son derece geniş­
tir. Sadrazamı, vekilleri ve şeyhülislâ­
mı o seçer ve atar; iki meclisli olan ya­
sama organından (Meclis-i Umumî)
Heyet-i Âyan kanadının üyeleri doğru­
dan padişah tarafından seçilirler; genel
seçimlerle oluşan Heyet-i Mebusan’ın
yetkileri ise kısıtlıdır; bakanlar kurulu
üzerinde padişahın mutlak söz ve etki­
si olduğu gibi, bakanlar da meclise de­
ğil padişaha karşı sorumludur. Ayrıca
yasaların yapılmasında son söz hakkı­
nın yine padişaha ait olduğu dikkati
çekmektedir. Üstelik padişahın Heyet-
i Mebusan’ı feshetme yetkisi de vardır
ve bu yetkinin kullanılması oldukça ba­
sit koşulların gerçekleşmesine bağlan­
mıştır. Meclislerin toplantı halinde bu­
lunmadığı dönemlerde, yürütme, ülkeyi
kanun kuvvetindeki kararlarla yönete­
bilir. Görülüyor ki sistem, yürütme or­
ganını yasama karşısında son derece
güçlü kılmış, yürütme organı içinde de
padişahı en üst mevkide tutmuştur. Üs­
telik bunca önemli yetkilere sahip bu­
lunan sultan “ kutsal ve sorumsuz” da
sayılmıştır.
Buna karşılık, yargı gücü ile ilgili dü­
zenlemelerde, bu organın bağımsızlığını
sağlayıcı, hâkimlere güvence getirici ve
yasal yargılama ilkelerini koruyucu il­
keler dikkati çekmektedir. Kişileri ilgi­
lendiren yargısal güvenceler bakımın­
20
dan Kanun-ı Esasî önemli esaslar getir­
miştir: Kimsenin yasayla bağlı olduğu
mahkemeden başkasına gitmeye zorla-
namaması, bir davaya ancak ait oldu­
ğu mahkemede bakılabilmesi, mahke­
melerin kendi görev alanlarına giren da­
valara bakmaktan kaçınmamaları, var­
olan belli mahkemeler dışında olağan­
üstü yargı mercileri ya da yargı kara­
rı vermeye yetkili özel komisyonlar ku­
rulamaması, yargılamanın açık (âleni)
olması, herkesin mahkemelerde bütün
yollardan yararlanarak kendisini ve da­
vasını savunabilmesi, işkence ve eziye­
tin yasaklanması vb.
Haklar ve özgürlükler sistemine ge­
lince; Kanun-ı Esasî Osmanlı Devleti
uyruğu olan herkesi, din ve mezhebi ne
olursa olsun “ Osmanlı” , yasalar önün­
de de eşit saymakta, kişi özgürlüğüne
ve kişi dokunulmazlığına yer vermek­
tedir. Ancak, padişaha, “ hükümetin
emniyetini ihlâl ettikleri” bir polis so­
ruşturması sonucu anlaşılanları sürgü­
ne yollama yetkisi veren 113. madde,
tL K TO PLAN TILAR: Birinci Meclis-i Mebusan ilk yıl üç ay, ikinci yi! iki ay kadar faaliyette butundu. Bu meclislerde değişik
milliyetlere ve dinlere mensup üyeler olmasına rağmen meclisler, milliyetler ve dinler arası bir çatışma alanı haline gelmedi.
ANAYASALAR
AnayasaI Gelişmelere Toplu Bir Bakış
kişi güvenliği sistemini kökünden sars­
maktadır. Din ve düşünce özgürlükle­
rine gelince; Kanun-ı Esasî, din ve iba­
det özgürlüğünü tanımakta, düşünce
özgürlüğünden ise söz etmediği gibi,
basın “ kanun dairesinde serbesttir”
şeklindeki kaypak bir hüküm de getir­
mektedir. Ekonomik alanda ise; mal ve
mülk güvenliğini kurmakta, ortaklıklar
kurabilme hakkını tanımakta, vergile­
mede yasallık ve herkesin “ kudreti
nisbetinde” vergi ödemesi ilkelerini ge­
tirmektedir. Seçme ve seçilme hakkı ise
anayasada açıkça belirtilmiştir.
Kanun-ı Esasî; hiçbir hükmünün hiç­
bir sebep ve bahaneyle askıya alınama­
yacağını, uygulamadan düşürülemeye-
ceğini bildirmekle, görünüşte, anayasa­
nın üstünlüğü ve bağlayıcılığı ilkesini
benimsemişti. Fakat, bu hüküm, ger­
çek bir anayasal güvence ya da demok­
ratik koruma sağlayabilmekten uzaktı.
Bir kere anayasanın kendisi, yukarda
görüldüğü gibi, demokratik bir yapı ve
sistem kurabilmiş değildi. Ayrıca, ana­
yasanın demokratik yönde değiştirile­
bilmesi de zordu, çünkü bunun yapıla­
bilmesi için, üyeleri padişah tarafından
atanan Âyan Meclisi’nin de üçte iki oyu
gerekliydi. Üstelik, anayasayı yorum­
lama yetkisi de yine Âyan Meclisi’ne bı­
rakılmıştı. Bu nedenle Kanun-ı Esasî
yalnız içeriği bakımından değil, güvence
ve yaptırımlar bakımından da gerçek­
ten meşrutî (anayasal) bir sistem getir­
miyordu. Uygulama da bunu ortaya
koymuştur.
İlk Osmanlı Parlamentosu
II. Abdülhamid, iç ve dış sorunlar
karşısında iyice bunalan ve yalnızlaşan
Midhat Paşa’yı, bir “ komplo” hazır­
ladığı gerekçesiyle, Kanun-ı Esasî’nin
113. md.sinin kendine tanıdığı yetkiye
dayanarak yurt dışına sürdükten son­
ra, yabancı devletleri yatıştırmak iste­
ğiyle de olsa gerek, ilk seçimlerin yapıl­
masına geçildi. Bu seçimlerde kadınlar
oy verme hakkına sahip bulunmadık­
ları gibi, seçmen olabilmek için de bel-

li bir servete sahip olma şartı aranmış­
tı. Ayrıca seçmenler, mebusları doğru­
dan doğruya kendileri seçmiyorlar, me­
busları seçecek olan ikinci seçmenleri
seçiyorlardı. Pek çok yerde ise bu se­
çim bile yapılamadı; özellikle taşrada,
vaktiyle idare meclisi üyeliklerine seçil­
miş olanlar “ ikinci seçmen” sayıldılar.
Görüldüğü gibi, ilk parlamentonun
oluşturulmasında uygulanan sistem,
Osmanlı varlıklı sınıflarının siyasal tem­
siline olanak sağlıyor, halk sınıflarını
büyük çapta bunun dışında tutuyordu.
Seçimlerde adaylıklar da kişiseldi; ül­
kede henüz siyasal partiler yoktu. Se­
çimlerin bir garipliği de, anayasanın
açık hükmüne rağmen, seçilen parla­
mentonun dört yıl için değil, sadece bir
yıl için seçilmiş sayılmasıydı. Nitekim
ilk Meclis-i Mebusan bir yasama yılı fa­
aliyette bulunmuş sayıldıktan sonra da­
ğıldı, ikinci yasama yılı için yeniden se­
çimler yapıldı.
İlk Osmanlı meclisi 19 Mart 1877’de
padişahın söyleviyle açıldı. İlk meclis Uç
aydan biraz fazla, ikinci yıl toplanan
ikinci meclis de iki ay kadar faaliyette
bulundu. Her iki meclis de Osmanlı
egemen sınıflarının temsilcilerinden
oluşuyordu. Meclislerdeki çoğulculu­
ğun tek fakat ilginç örneği, değişik mil­
liyet ve dinlere mensup üyelerin yarat­
tığı mozayikti. Müslüman olmayanlar
üçte birin de üstünde bir temsil olana­
ğı bulmuşlardı. Buna karşın meclisler,
çeşitli milliyetler arasında bir çatışma
alanı haline gelmediler, hatta temel ko­
nularda siyasal birlik içinde kalabildi­
ler.
II. Abdülhamid’in aslında istediği bir
“ kukla meclis” ti. Gerek Kanun-ı Esa-
sî’deki kıskaçlar, gerekse seçim meka­
nizmasının özellikleri bunu göstermek­
tedir. Ancak, işler pek onun istediği gibi
gitmedi. Meclis-i Mebusan üyeleri,
meclisin haklarını ve özgür tartışma or­
tamını savundular; yasa tasarılarında
özgürlükçü değişiklikler sağladılar (ba­
sın yasası); Rusya’ya karşı verilen sa­
vaşta hatalı gördükleri asker ve sivil yö­
neticileri, hatta pasif tutumu nedeniy­
le padişahı eleştirdiler; sadrazamın az­
ledilmesini, savaş sorumluları için
Divan-ı Harb kurulmasını sağladılar.
tik Parlamentoculuğun Sonu
Meşrutiyet ve Kanun-ı Esası, yalnız
padişahı değil, iç ve dış birtakım nüfuz­
lu çevreleri de tedirgin ediyordu, içte;
şeyhülislâmlıktan başlayarak bütün ka­
demeleriyle eleştirilen ilmiye, savaş ba-
ANAYASALAR
Anayasal Gelişmelere Toptu Bir Bakış
A H M ED VEFÎK PAŞA (1823-1891):
Paris’te öğrenim gördükten sonra çeşitli
devlet görevlerinde bulunan A hm ed
Veftk Paşa, 1877’de ilk Meclis-i
Mebusan’ın başkanlığını yaptı. 1878'de
kısa bir süre sadrazamlık da yapan
A hm ed Veftk Paşa, oturumları
yönetmede kendine özgü üslubu ile
tanındı.
şansızlıklarından dolayı hesap verme­
ye çağrılan paşalar, düzenli bir maliye
ve vergi sistemini kendi spekülatif ka­
zançları için tehlikeli sayan Galatalı
bankerler ve nihayet bürokrasinin tu­
tucu ve feodal kanadı huzursuzdu. Dış­
ta ise; Osmanlı Imparatorluğu’nun za­
yıflığını kendi yayılma planlarının sıç­
rama tahtası sayanlar, parlamentolu,
nisbeten denetimli ve katılımlı bir ana­
yasal monarşinin, devletin siyasal bir­
liğini yeniden sağlamasından korkuyor­
lardı. Ayrıca bunlar için, kendi ekono­
mik talepleri bakımından, padişahı ya
da yukarı devlet bürokrasisini “ ikna et­
mek” , meclisli bir yönetimden tâviz ko­
parmaktan çok daha kolaydı*. Üstelik,
reform çalışmalarına koyulan meclis,
onların müdahale kozlarını da ellerin­
den almaya başlamıştı.
Meşrutiyet cephesi ise zayıftı, ö rn e­
ğin, anayasal bir rejime destek olabile­
cek ulusal burjuvazi ve halk kitleleri­
nin siyasal eylemi ufukta bile görünmü­
yordu. işte bu koşullar, II. Ahdülha-
mid’e, “ içinde bulunulan olağanüstü
durum” (savaş) nedeniyle meclisi tati­
le sokma fırsatını verdirdi. 14 Şubat
1878 günü gerçekleştirilen bu saray dar­
besinden sonra da meclis bir daha top­
lantıya çağrılmadı. Böylece Kanun-ı
Esasî, hukuken değilse bile fiilen hü­
kümsüz duruma düştü, ülke Abdülha­
mid’in istibdadına sahne oldu.
21
Abdülhamid İstibdadı
Osmanlı ülkesi II. Meşrutiyet’e ka­
dar (1908) Abdülhamid’in baskıcı ve
karanlık rejimi altında yönetildi. Baş­
ta Midhat Paşa olmak üzere, meşruti­
yetçiler şu ya da bu yolla saf dışı bıra­
kıldı, başkentten uzaklaştırıldı ya da sa­
tın alındı. Kişi güvenliği ve özgürlüğü
tamamen yok edilerek, hafiyelik ve jur­
nalcilik ağıyla tam bir “ korku devleti”
kuruldu.
Tahmin edilebileceği gibi, bu dönem­
de bütün devlet yetkileri padişahın elin­
de toplandı. Sadrazam ve vekiller ba­
sit birer idare âmiri durumuna düştü­
ler. Başta sadrazam Kâmil Paşa olmak
üzere bazı devlet ileri gelenlerinin ba­
kanlar kurulunu güçlendirme çabaları
sonuç vermedi. Bu arada Şûra-yı Dev­
let de kendine verilen görevleri bağım­
sız bir şekilde yapamaz duruma düştü.
Öte yandan yargı organı da sürekli bas­
kı ve müdahaleler altındaydı. Yalnız
savcı ve yargıçların seçimine değil, da­
vaların görülme biçimine bile saray
mensupları tarafından karışılıyordu.
Dönemin bir özelliği de, din-devlet iş­
lerinin yeniden kaynaştırılmasıdır. Bu
tarihlerde İran ve Fas dışında bütün İs­
lâm dünyası Avrupa egemenliği altına
girmişti. Öte yandan İngiltere de, Os­
manlI İm paratorluğunun toprak bü­
tünlüğünü koruma politikasını terk et­
mişti. İngiltere-Rusya kıskacı, II. Ab-
dülhamid’i yeni çıkış yollan aramaya
itti. Onun bu yeni manevra alanındaki
bazı hareketleri, Osmanlı ve dünya
MUslümanlannda, İslâm halifesinin
Avrupa diktasından bağımsız bir hü­
kümdar durumuna geldiği sanısını
uyandırdı. II. Abdülhamid’in İslâm
dünyasındaki saygınlığı, ülke içinde de
koyu bir dincilik akımıyla birleştirildi.
Panislamist politika ve gelenekçiliğe ye­
niden geri dönüş, halka, dış yardım ve
borçlanmaların yol açtığı acıları biraz
olsun unutturabiliyordu. Tarikat, tek­
ke ve zaviye gibi mistik yuvaların top­
lumu sarsması da bunu gösterir.
Birinci Meşrutiyetin
Bilançosu
Kanun-ı Esasî getirdiği kural ve ku­
rumlar bakımından, gerçek anlamda
meşrutî bir yapı kuramamış, daha çok,
halife-sultanın haklarını halka ve mec­
lise karşı korumuştu. Buna karşın
onun, tabandan gelen baskılar sonucu
kabul edilen bir anayasa ve imparator­
luğun da ilk anayasası olması önemliy­
22
di. Bu açıdan eksik de olsa bir insan
haklan listesi getirmesi ve parlamento
deneyini başlatması bakımından bir
katkı niteliğindeydi. Çünkü böylece,
yönetime katılma ve hukuk devleti ol­
ma yolunda ciddi bir adım atılmış bu­
lunuyordu. Padişahın o güne kadar tek
başına kullandığı egemenlik yetkileri­
nin, yasama-yürütme-yargılama fonk­
siyonları halinde bölünmesi ve halkın
da temsilcileri eliyle devlet çarkının iş­
lemesine katılmaya başlaması önemli
bir yenilikti.
Nitekim, Kanun-ı Esasî’nin bütün
olumsuz ve aksak yönlerine karşın, ilk
Osmanlı parlamentosunun oluşmasıy­
la başlayan yeni siyasal hayat, Türki­
ye’de bir parlamentoculuk geleneğinin
yerleşmesi bakımından önemli bir baş­
langıçtı. Bu şekilde doğan “ parlamen­
to ideali” , daha sonraki dönemlerin si­
yasal uyanışlarını da besleyen bir kay­
nak oldu. Bunda, yetkileri Kanun-ı
Esasî tarafından hayli sınırlandırılmış
olan Meclis-i Mebusan’ın meşrutiyete
YENİDEN: ikinci Osmanlı Parlamentosu 17 Aralık 1908 günü II. Abdülham id’in nutkuyla açıldı. Bu kez nutku okuyan, Mabeyn
Başkâtibi A li Cevad B ey’di. Bu yeni dönemle padişahtık kurumunun karşısında parlamento yükseliyordu. Daha sonra yapılan
Anayasa değişiklikleriyle gerçek anlamda meşrutî (anayasalı) bir düzene geçişin temeli atıldı.
ANAYASALAR
Anayasal Gelişmelere Toplu Bir Bakış
ve parlamentonun haklanna sahip çık­
maya çalışmasının payı büyüktür. Za­
ten bu ilk parlamentoculuk deneyine
son verilmesinin başlıca nedenlerinden
biri de budur.
I. Meşrutiyet deneyinin sosyal-siyasal
alandaki en temel sorunu ise, çok-uluslu
bir imparatorlukta liberalizm ve parla­
mentoculuk çabalarını sürdürmenin
güçlüğü idi. Daha çok özgürlük ve si­
yasal katılma, siyasal birliğin bölünme­
sine yol açmaz mıydı? I. Meşrutiyet’in
başlıca sorunsalı ve hatta açmazı bu ol­
muştur. Bu çetin sorun, II. Meşrutiyet
deneyinin de gündemindeki başlıca
madde olacaktır.
İkinci Meşrutiyet
II. Meşrutiyet’i yaratan ana etken, II.
Abdülhamid’in başlıca rejimine karşı
Jön Türklerin verdiği özgürlük ve ana­
yasa mücadelesidir. “Ittihad-ı Osmanî”
(1889) ile başlayan gizli örgütlenmeler,
1895’den sonra esas olarak “Osmanlı it­
tihat ve Terakki Cemiyeti” ile devam et­
ti. Jön Türk muhalefeti, orta sınıf as­
ker ve sivil aydınlarından oluşuyor, ba­
sın yoluyla propaganda ve hatta darbe
girişimleri (1896, 1897) gibi eylem bi­
çimleri deniyordu. Jön Türkler’in de,
tıpkı Genç Osmanlılar gibi, işlenmiş ve
tutarlı bir dünya görüşleri yoktu. Bu
akım içinde, tslâmcı görüşlerle laik dü­
şünceler, saf Batıcı eğilimlerle anti-
emperyalist aranışlar yanyana yaşıyor­
du. İktisadî görüşler ise berrak değildi.
Jön Türk siyasal düşüncesi ise, mutla-
kiyete karşı çıkmak, anayasanın yeniden
yürürlüğe konmasını istemek, impara­
torluğun bütün halkları için Osmanlı­
lık çerçevesi içinde özgürlük talep etmek
gibi noktalarda toplanmıştır. Ana he­
def, “bütün OsmanlIların kardeşliği”
fikrinden kalkarak, imparatorluğu dış
müdahale ve iç bölünmelere karşı ko­
rumaktı. Bu açıdan, asıl amaç özgür­
lük değil, “devletin kurtarılması”ydı.
Özgürlük ve anayasalı rejim, bunun en
elverişli aracı olacak, kaynaşan unsur-

C E N G İZ A R S L A N T E P E A R Ş İ V İ
KISA SÜ RE N ÖZGÜRLÜK: II. Meşrutiyet, kişi hak ve özgürlüklerinde önemli demokratik gelişmeler sağladı. Ne var ki, özgürlük
ve anayasa diyerek II. Abdülham id rejimini deviren İttihat ve Terakki, bir süre sonra komplocu yöntemlerle rakiplerini sindirdi,
hak ve özgürlükleri ortadan kaldırdı.
lardan bir “Osmanlı ulusu” çıkaracak,
“Osmanlı vatanı”nı yeniden tanımlaya­
caktı. Bu nedenle Jön Türk akımının
özü Osmanlıcılık’tır. Ancak, yabancı
uluslarla da temas sonucu, Türk ulus­
çuluğu fikri de Jön Türkler’de gelişmeye
başlamıştı. İlkin edebiyat alanında uç
veren bu eğilim, daha sonra, özellikle
Balkan savaşlarıyla başarısızlığı ortaya
çıkaran Osmanlıcılık ülküsünün alter­
natifi olarak yükselmeye başlayacaktır.
Jön Türk Muhalefeti
Devletin nasıl kurtarılabileceği soru­
suna getirilen cevaplar, Jön Türk mu­
halefetinin başlıca iki kanada ayrılma­
sına yol açmıştır. Başını pozitivist Ah-
med Rıza Bey’in çektiği İttihat ve Te-
rakki’ci kanat, seçkinlerin rolüne ina­
nıyor, devletçi ve merkezci bir politika
öngörüyor, Türkleri de yönetici ve ege­
men durumuna getirmeyi amaçlıyordu.
Prens Sabahaddin’in öncülük ettiği
öbür kol ise, bölgesel özerklikler, ye­
rinden yönetim (adem-î merkeziyet),
özel teşebbüs ve yaratıcılık, bireycilik
gibi temalara ağırlık vermişti. Birinci­
lerin Türkçü, devletçi, merkezci, oto­
riter ve seçkinci tavrına karşılık İkinci­
ler, Osmanlıcı, yerinden yönetimci ve
ANAYASALAR
AnayasaI Gelişmelere Toplu Bir Bakış
bireyciydiler. 1902’de Paris’te yapılan
1. Jön Türk Kongresi bu iki akım ara­
sındaki farkları daha da netleştirdi. Da­
ha sonraki yıllarda, Ahmed Rıza kana­
dı Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiye­
ti, Prens Sabahaddin kanadı ise
Teşebbüs-i Şahsî ve Adem-i Merkeziyet
Cemiyeti adlı örgütler içinde iki koldan
ayrı ayrı faaliyette bulundular.
1905 sonrasında Jön Türk akımı as­
kerî çevreleri etkisi altına aldı, özellikle
Makedonya’daki gizli ve yarı-askerî ih­
tilalci örgütlenmeler etkinlik kazandı.
1906’da Selanik’te asker ve sivil aydın­
ların kurduğu Osmanlı Hürriyet Cemi­
yeti bütün Rumeli’de söz sahibi hale
geldi. Bu örgüt, 1907’de Osmanlı Te­
rakki ve İttihat Cemiyeti ile birleşerek
onu ihtilalcileştirdi. Bu yılın sonlarına
doğru Jön Türk eylemi, bütün ülkeyi
etkileyebilecek bir güç haline gelmişti.
29 Aralık 1907’de Paris’te toplanan 2.
Jön Türk Kongresi, bütün siyasal eği­
limleri ve çeşitli milliyetlerin temsilci­
lerini bir araya getirerek ciddî bir bir­
lik havası yarattı. Kongrede, II. Abdül-
hamid’in tahttan indirilmesi ve parla-
mentolu düzene geçilmesi yolunda ka­
rarlar alındı. Eylem yöntemleri olarak
da, ordu içindeki propagandaya ağır­
lık verilmesi, halkın vergi ödememek
23
suretiyle pasif direnişe çağrılması,
silahlı-silahsız direnişler düzenlenmesi,
greve gidilmesi, genel ayaklanma koşul­
larının hazırlanması gibi esaslar kara­
ra bağlandı. Bu tarihe kadar zaten hal­
kın kaynaşma içinde olduğu açıktı.
Gerçekten de, çeşitli ulusların önder
ve örgütlerinin sürekli faaliyet içinde ol­
malarının yanı sıra, 1906-1908 yılları,
kitle mücadelelerinin de yükselişine sah­
ne oldu. 1906’da Kastamonu’da halk
belediye seçimlerini boykot etti.
1907’de Erzurum’da, subayların ve
gençlerin aktif rol oynadığı önemli kitle
hareketleri görüldü. Asıl kaynaşma ise
Rumeli’deydi. Buradaki muhalefet ha­
reketi o boyutlara ulaşmıştı ki, Rumeli
Genel Müfettişi Hilmi Paşa, Meşruti-
yet’in yeniden ilânından 10 gün önce II.
Abdülhamid’e çektiği telgrafta, "bu ta­
raflarda benden başka herkes itti­
hatçıdır” demek durumunda kalacak­
tı.
Uluslararası Durum •
20. yy. başlarında, Avrupa ve Asya’
da demokrasiye doğru gidiş eğilimleri
güçlenmişti. 1905’te Rusya’da meşrutî yö­
netime geçilmesinden sonra, Avrupa’
da artık mutlakiyet ya da diktatörlük­
le yönetilen büyük devlet kalmamıştı.
24
Uzakdoğu’da Japonya da meşrutiyete
geçmişti; Çin de bu yola girmek üzerey­
di. Ortadoğu’da ise İran 1905-1906 yıl­
larında meşrutî düzene kavuşmuştu.
Böylece, uluslararası durumun ve dün­
yanın genel gidişinin demokrasi yönün­
de olması, ülke içindeki özgürlük ve
meşrutiyet mücadelesine bir destek
oluşturuyordu. Gerçekten de Rus, Ja­
pon ve İran deneyleri, Osmanlı meşru­
tiyetçilerini yakından etkilemiştir. Bun­
lar, koyu bir mutlakiyetten meşrutî bir
rejime geçilebileceğini (Rusya), bir As­
ya devletinde bile bunun olabileceğini
(Japonya) ve nihayet İslâmiyet’le ana­
yasalı bir rejimin bağdaşabileceğini
(İran) bir kez daha ortaya koyan canlı
örneklerdi.
Uluslararası durumun meşrutiyeti
besleyen karakterinin yanı sıra, bir baş­
ka dış etken daha, meşrutiyete geçilme­
sinde önemli rol oynamıştır. İngiltere,
Mart 1908’den itibaren Makedonya işi­
ni yine kurcalamaya başlamıştı. Bu gi­
rişimler ve özellikle İngiltere Kralı’nın
Rus Çarı ile yaptığı görüşme (Reval
Mülakatı), İttihat ve Terakki ve eylemci
subaylar tarafından, imparatorluğun
paylaşılmasına yönelik yeni bir komp­
lonun başlangıcı olarak algılandı ve bü­
yük bir telaş ve tepkiye yol açtı. Bu ge­
lişmeler, asıl amacı imparatorluğu kur­
tarmak olan Jön Türk muhalefetinin ve
özellikle onun asker kanadının daha ak­
tif bir tutum içine girmesi sonucunu do­
ğuracaktır.
II. Meşrutiyet’in İlânı
Reval Mülakatı’nın yarattığı panik
havası içinde, bir başka etken, siyasal
patlamanın hazırlayıcısı oldu. Bu, pa­
dişahın Rumeli’ye göndermiş olduğu
“ güvenilir adamları” nın birbiri ardısıra
vurulmasıyla birlikte sarayla olan bağ­
ların tamamen kopması olayıdır.Bu or­
tam içinde, 400 kişilik çetesiyle Resne’
de dağa çıkan Kolağası Niyazi Bey’in
bu eylemi, ihtilalin de fiilen başlaması
demek oluyordu. Sarayın bu ayaklan­
mayı bastırma girişimleri sonuç verme­
diği gibi, direniş daha da genişledi. Pa­
dişaha çekilen telgraflarda anayasanın
yeniden yürürlüğe konması ve bir “ mil­
let meclisi” nin toplanması isteniyordu.
Nihayet 23 Temmuz 1908 günü ittihat
ve Terakki Manastır’da hürriyeti ilân
etti. Aynı gün bütün Rumeli bunu be­
nimsediğini telgraf yağmurlarıyla sara­
ya bildirdi. Aynı günün gecesi de II.
Abdülhamid, Kanun-ı Esasî’nin yeni­
den yürürlüğe konulduğu anlamına ge­
ANAYASALAR
Anayasal Gelişmelere Toplu Bir Bakış
len Meclis-i Vükela mazbatasını onay­
layıp Meşrutiyet’i ikinci defa olarak
ilân etti.
İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ağır­
lığını koyduğu seçimler sonunda oluşan
Meclis-i Mebusan ile Heyet-i Âyan’dan
kurulu Osmanlı parlamentosu 17 Ara­
lık 1908 günü padişahın nutkuyla açıl­
dı. Fakat ittihatçılar meclisi tam dene­
timleri altında tutamadılar. Bunda, İt­
tihat ve Terakki’nin hâlâ bir siyasal
parti değil cemiyet olmasının da payı
vardı. Yeni dönem, padişahlık kurumu
karşısında hükümet ve parlamentonun
yükselişine sahne olmaya başlamıştı.
Yine bu dönemdedir ki, Osmanlı siya­
sal tarihinde ilk defa olarak bir hükü­
metin, meclisin güvensizlik oyu ile dü­
şürüldüğü görülecektir: Kâmil Paşa ka­
binesinin 13/14 Şubat 1909 tarihinde
güvensizlik oyu alması ve yerine Hüse­
yin Hilmi Paşa kabinesinin kurulması.
II. Meşrutiyet denemesi çok geçme­
den, “ 31 Mart Vakası” adıyla bilinen
olayla bir süre için kesintiye uğradı. 31
Mart ayaklanması, meşrutiyete karşı
gerici bir ayaklanma olduğu kadar,
meşrutiyete karşı çıkmayan fakat İtti­
hat ve Terakki’ye karşı askerî bir dar­
be hazırlığı içinde bulunan bir kesimin
de faaliyetleri sonunda ortaya çıkmış­
tır. Bu ayaklanma günlerinde, parla­
mento ve hükümet gibi anayasal kuru­
luşlar işlemez hale gelirken, sarayın nü­
fuzu yine arttı. Ayaklanma, Selanik’
ten gelen Hareket Ordusu’nun 24 Ni-
san’da İstanbul’a girmesinden sonra
bastırılabildi. 27 Nisan’da yeniden top-
lanabilen meclis II. Abdülhamid’in
tahttan indirilmesine karar verdikten
sonra yoğun bir yasama faaliyetine gi­
rişti. II. Meşrutiyet’in siyasal ve huku­
kî yapısı büyük çapta bu dönemdeki fa­
aliyetin eseridir.Bunun başlıca nokta­
sını 1876 Kanun-ı Esasîsi’nde yapılan
değişiklikler meydana getirir ki, bu de­
ğişikliklerin derinliği, pek çok yazarın
haklı olarak, yeni bir anayasadan söz
edercesine “ 1909 Anayasası” deyimi­
ni kullanmalarına yol açmıştır.
II. Meşrutiyet Reformları
1909 Kanun-ı Esasî değişiklikleri ger­
çek anlamda meşrutî (anayasalı), sınır­
landırılmış bir monarşi düzenine geçişi
ifade eder. Padişah, yasama ve yürüt­
me üzerindeki yetkilerini yitirmiş, yü­
rütme organı olarak hükümet (kabine)
devlet sistemi içindeki yerini almış, ay­
rıca bu kuruluşun sadece parlamento
önünde sorumluluğu esası benimsene­
rek demokratik bir denetim sistemi ku­
rulmuştur. Ayrıca, meclisin feshi şart­
ları da ağırlaştırılmak suretiyle parla­
mentonun konumu güçlendirilmiştir.
Böylece 1909 metni, demokratik bir yü­
rütme ve yasama (Heyet-i Âyan’ın var­
lığını sürdürmesine rağmen) organlarım
yaratmış, kuvvetler ayrılığını yumuşak
ve işbirliğine dayalı, ama meclisi daha
çok kollar biçimde gerçekleştirmiş, kla­
sik parlamenter hükümet sisteminin ti­
pik unsurlarını getirmiştir.
Kişi hak ve özgürlükleri alanında da
demokratik gelişmeler meydana gelmiş­
tir.
Anayasa değişikliği ile; tutuklama
ve cezalandırmalarda yasaya uygunluk
koşulu getirilmiş, ünlü 113. madde ile
padişaha tanınan “ sürgüne yollama
yetkisi” kaldırılmış, basımn sansür edi­
lemeyeceği esası korunmuş, toplanma
ve dernek kurma hakları ilân edilmiş­
tir. Fakat siyasal gelişmeler ve İttihat
ve Terakki otoritarizmi bu demokratik
ilkelerin hayata geçirilmesine izin ver­
memiştir.
Bu dönemde hukukî, İdarî ve adlî dü­
zeni değiştiren birtakım önemli reform­
lar da yapıldı. Eski düzeni tasfiye ve ye­
nisini pekiştirme amacıyla çıkarılan bir­
takım yasa ya da “ irade-i seniye’Mer-
le, büyük gelir getiren bir kısım padi­
şah emlâki devlete maledildi; saray per­
sonelinde ve yüksek bürokraside (ule­
ma dahil); kısıntı, bürokrasi ve ordu­
da tasfiyeler (alaylı subaylar) yapıldı;
saray ve hanedan ödenekleri azaltıldı,
şahsî hukuk davalarına şeriye mahke­
meleri yerine nizamiye (adliye) mahke­
melerinde bakılmasına başlandı; yeni
mülkî sistemin esasını kuran ve valile­
rin yetkilerini genişleten bir Vilayetler
Kanunu çıkarıldı ve modern bürokra­
sinin temelleri atıldı. II. Meşrutiyet hu­
kuk reformlarının bir başka yönü de la­
iklik ve kadın hakları konusundaki tu­
tumunda kendini gösterir. Yargı organ­
larını birleştirmek ve şerî kurumların et­
kisinden koparmak isteyen ittihat ve
Terakki, mahkemelerin doğrudan doğ­
ruya ve yalnız adalet bakanlığına bağ­
lanmasını sağladı. Bütün mahkemele­
rin Adliye Nezareti’ne bağlanması aile
hukuku ve “ ahval-i şahsiye’' alanında
da dinî hukuktan ayrılma yolunda atıl­
mış bir adım oluyordu. Aynı yönde, ev­
lenme ve boşanmada kadının durumu­
nu iyileştiren düzenlemeler yapıldı, hat­
ta “ çokkarıhlık” olgusuna karşı da bir­
takım önlemler alındı. Dönem, kadın­
ların öğrenim ve kamu hizmetlerine gir-

SEÇİM LER: Kanun-ı Esasî’y e göre mebuslar halk tarafından seçilir, Ayan üyeleri de padişahça atanırdı. Seçim yasası ise iki
dereceli seçim sistemine dayanıyordu. II. Meşrutiyet ’ten sonra yapılan ilk seçimlerdeki nisbi demokratik hava daha sonraki
seçimlerde ortadan kalktı. “Sopalı seçimler" diye adlandırılan 1912 seçimleri ise ittihat ve Terakki'nin diktasına giden yolda önemli
adımdı.
me hakları konusunda da olumlu ka­
zançlar sağladı.
Siyasal Otoritarizm
Modern bir devlet cihazı oluşturmak
yolundaki bu olumlu adımlarına kar­
şılık II. Meşrutiyet dönemi, siyasal mo­
dernleşme ya da demokratikleşme ala­
nında tersine bir çizgi izledi, özgürlük
ve anayasa parolalarıyla II. Abdülha-
mid rejimini deviren İttihat ve Terak­
ki, 1913’ten sonra iktidarın tek ve ra­
kipsiz sahibi durumuna geldi. Komp­
locu yöntemlerle muhaliflerini sindirir­
ken, demokratik hak ve özgürlükleri de
kısma yoluna gitti. İşçi ve esnaf örgüt­
lenmeleri, eylemleri ve grevler yasaklan­
dı. Bu yasakların getirilişinde, Alman
işverenleri ile Adliye Nezareti’nde da­
nışmanlık görevi yapan Kont Ostrorog
önemli roller oynadılar.
İttihat ve Terakki, 1908-1912 arasın­
da, “ iktidar partisi” diye tanınmakla
birlikte, aslında iktidarda değildi,
“ hükümet” olmamıştı ya da olamamış­
tı. Ama, meclis ve hükümet üzerinde et­
ANAYASALAR
Anayasa! Gelişmelere Toplu Bir Bakış
kili bir denetim gücü vardı. Bu, kısmen
Padişah V. Mehmed Reşad’ın uysal ki­
şiliğinden, kısmen İstanbul’daki sürekli
sıkıyönetim düzeninin sağladığı olanak­
lardan, kısmen de İttihat ve Terakki’
nin ülkedeki en etkili siyasal-askerî güç
oluşundan kaynaklanıyordu. İttihat ve
Terakki, “ sopalı seçim” diye anılan
1912 seçimleri ile 1913 “ Bâbıâli baskı­
n ın d a n sonradır ki, gerçek ve hatta gi­
derek rakip tanımayan bir iktidar hali­
ne geldi. 1913’te Cemiyet/Fırka ikiliği­
ne son verip kendini siyasal parti ilan
ederek, Birinci Dünya Savaşı’nın biti­
mine kadar ülkeyi adeta bir “ tek parti”
gibi yönetti. Bu dönemde, ülkenin ge­
leceğini ilgilendiren en hayatî kararlar
bile (savaşa katılma kararı başta olmak
üzere) kapalı kapı siyaseti ve komplo­
cu yöntemlerle çalışan iktidar kliği,
özellikle Enver, Talat ve Cemal Paşa­
lardan oluşan “ triumvira” tarafından
alındı ve oldu-bittiler şeklinde yürürlü­
ğe kondu. Birinci Dünya Savaşı’nın Os­
manlI imparatorluğu için yenilgiyle ka­
panması ve ittihatçı önderlerin yurt dı­
25
şına kaçıp partinin fiilen dağılmasından
sonra ise, yeniden güçlenen kurum sa­
ray olacaktır. Onun bu yeniden yükse­
lişi, Anadolu’da ulusal iktidarın kurul­
masıyla son bulacak, nihayet Kurtuluş
Savaşı ’nın başarıya erişmesinden son­
ra, hem çağını doldurmuş hem de işgal­
ci güçlerle işbirliği yapmış olan salta­
nat kurumunun kaldırılması (1922) hiç
de zor olmayacaktır.
II. Meşrutiyet’in Bilançosu
II. Meşrutiyet ilkin hazırlanış biçimi
bakımından dikkati çekmektedir. Aşa­
ğıdan yukarı yükselen ve oldukça ge­
niş bir tabana oturan özgürlük hareke­
ti, halife-sultanı boyun eğmeye zorla­
mış ve ondan “ meşrutiyet ve anayasa”
tavizini koparmayı başarmıştır. Sulta­
nın tek taraflı irade ve işlemiyle oluşan
“ ferman anayasa” tipinden, iki taraf­
lı bir hukuk belgesi olan “ misak
anayasa” (1909 değişikliği) aşamasına
sıçrayış da bunun sonucudur. II. Meş­
rutiyet ayrıca, egemenliği, kaynağı ve
kullanılışı bakımından hükümdara ait
26
TEPKİLER: II. Meşrutiye! bir süre sonra “31 Mart Olayı” diye adlandırılan bir
ayaklanma ite karşılaştı. Bu ayaklanma sırasında parlamento işlemez hale geldi.
Ayaklanma 24 Nisan I908’de Selânik’ten gelen Hareket Ordusu tarafından bastırıldı.
bir yetki sayan monarşik egemenlik an­
layışını teoride ve pratikte temelinden
sarsmıştır. Egemenlik yetkilerinin pa­
dişah ile milletin temsilcileri arasında
paylaşılması, parlamentolu düzene ge­
çiş, kuvvetler ayrılığı ilkesinin kabulü,
yasama ve yürütme yetkilerinin padi­
şahtan koparak bağımsız ve demokra­
tik organların eline geçmesi, bakanlar
kurulunun sadece meclise karşı sorumlu
hale gelişi vb., bütün bunlar, Osmanlı
siyasal sistemindeki demokratikleşme­
nin somut noktalandır. Bu çerçeve için­
de, siyaset yapan kitlenin genişlemesi,
“ tebaa” anlayışından “ vatandaş” an­
layışına geçiş, bir siyasal kamuoyunun
doğuşu ve özgürlük düşüncesinin hal­
kın belleğine girmesi gibi gelişmeler özel
bir önem kazanmaktadır. Bu dönem­
de yeşeren İktisadî ve siyasî bağımsız­
lık fikri, devlet cihazının modernleşti­
rilmesi ve laikleştirilmesi yolunda atı­
lan adım lar ve nihayet “ devleti
kurtarmak” düşüncesinden “ ulusu
kurtarmak” düşüncesine geçiş (ekono­
mik ve sosyal reformlar), 1920 sonra­
sının ulusal-demokratik-laik devlet tab­
losunun oluşumunu hazırlayan önemli
katkılardır.
ANAYASALAR
Anayasal Gelişmelere Toptu Bir Bakış
Bu dönemin siyasal hayatındaki
olumsuzluklar ise; önceleri bir hâkim
parti durumundaki İttihat ve Terakki’
nin sonradan fiilen tek parti durumu­
na yükselmesi, baskı ve terör yöntemiy­
le muhalefeti sindirmesi, partinin
Merkez-i Umumî’sinin adeta parlamen­
tonun yerini alarak gerçek “ karar or­
ganı” , böylece bir parti oligarşisinin
egemenliğin fiilî sahibi haline gelmesi
şeklinde özetlenebilir. Bu çığır genel
olarak bütün demokratik kurum ve me­
kanizmaları, özel olarak da parlamen­
toyu etkisizleştirmiş, 1914’ten sonra sa­
vaş şartları da bahane edilerek meclis­
lerin “ tatili” yoluna yeniden girilerek,
ülke kanun kuvvetindeki kararnameler­
le yönetilmeye başlanmıştır. II. Meşru-
tiyet’in olumsuzluklarından biri de, or­
du ile politikanın birbiri içine geçmiş ol­
masıdır. Bu durum, rejimin yarı-askerî
bir niteliğe bürünmesine yol açmıştır.
Komitecilikten yetişme ittihatçıların or­
duyu siyasete iyice sokmaları ve muha­
lefete karşı kullanmaları, kendi karşıt­
larının da ordu içinde örgütlenmeleri­
ne yol açmış (Halaskâr Zabitan Grubu
ve Temmuz 1912 darbesi), iktidarın as­
kerî darbeler dışında normal yollardan
el değiştirmesine hemen hemen imkân
kalmamıştır. Bu yüzdendir ki Mustafa
Kemal, gerek II. Meşrutiyet dönemin­
de gerekse Kurtuluş Savaşı yıllarında ve
sonrasında, yalnız İttihatçıların komp­
locu ve meşruluk dışı yöntemlerine kar­
şı çıkmakla kalmamış, aynı zamanda si­
vil ve askerî güçlerin kesin ayrılığı ve or­
dunun politikadan çekilmesi tezlerinin
savunuculuğunu yapmıştır.
Bütün bu olumlu ve olumsuz yönle­
riyle II. Meşrutiyet’in, daha sonraki yıl­
ların siyasal ve anayasal gelişmelerini
yakından etkilediğine şüphe yoktur.□
K AYN A K Ç A
□ ABADAN Yavuz-SAVCI Bahri, Türkiye'de
Anayasa Gelişmelerine Bir Bakış, Ankara, 1950
□ AHMAD Feroz, İttihat ve Terakki, İstanbul,
1984
□ AKŞİN Sina, Jön Türkler ve İttihat ve Terak­
ki, İstanbul, 1980
□ ALDIKAÇTI Orhan, Anayasa Hukukumuzun
Gelişmesi ve 1961 Anayasası, İstanbul, 1982
□ Ali CEVATJ İkinci Meşrutiyetin İlanı ve 31
Mart Hadisesi, Ankara, 1960
□ AVCIOĞLU Doğan, Türkiye'nin Düzeni, 2
cilt, İstanbul, 1973
□ BERKES Niyazi, Türkiye'de Çağdaşlaşma,
Ankara, 1973
□ ENOELHARDT Ed., Tanzimat, İstanbul,
1976
□ FERİDUN Server, Anayasalar ve Siyasî Belge­
ler, İstanbul, 1962
□ KARAL Enver Ziya, Osmanlı Tarihi,cilt 7 ve
8, Ankara, 1983
□ KAYNAR Reşat, M ustafa Reşit Paşa ve Tan­
zimat, Ankara, 1954
□ KUBALI Hüseyin Naili, Türk Esas Teşkilât
H ukuku Dersleri, İstanbul, 1960
□ KURAN Ahmed Bedevi, Osmanlı İmparator­
luğunda inkılap Hareketleri ve M illî Mücade­
le, İstanbul, 1956
□ KUSHNER David, The Rise o f Turkish Nati-
onalism, London, 1977
□ LEW1S Bernard, The Emergence o f Modern
Turkey, London, 1968
□ MARDİN Şerif, Jön Türklerin Siyasî Fikirle­
ri, İstanbul, 1983
□ OKANDAN Recai Calip, A m m e H ukukum u­
zun A na Hatları, İstanbul, 1977
□ ORTAYLI llber, İmparatorluğun En Uzun
Yüzyılı, İstanbul, 1983
□ PETROSYAN Yuri Aşatoviç, Sovyet Gözüyle
Jön Türkler, Ankara, 1974
□ RAMSAUR Emest Edmonson, Jön Türkler ve
1908 İhtilâli, İstanbul, 1972
□ RUSTOW-WARD Ed., PoliticalModemizati-
on in Japan and Turkey, Princeton, 1964
□ SHAW Stanford-Ezel Kural Shaw, Osmanlı
imparatorluğu ve M odem Türkiye, 2 cilt, İs­
tanbul, 1982-1983
□ SOYSAL Mümtaz, Anayasanın Anlamı, İstan­
bul, 1979
□ TUNAYA Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasî Par­
tiler, İstanbul, 1952
□ TUNAYA Tank Zafer, Hürriyetin İlânı, İstan­
bul, 1959
□ ÜÇOK Coşkun-MUMCU Ahmet, Türk Hukuk
Tarihi, Ankara, 1981