1184

Milli Mücadele ve Dış Dünya

Faruk Sönmezoğlu

Belirli topraklar üzerinde varolan bir dengeye dayalı diplomasinin yerini bir
devittin yerini bir yenisine bırakması başka denge anlayışına bırakışının ilk
olayı, tarihin genel akışı içerisinde çok­ habercileri görüldü. Bunagöre, Rusya’­
ça rastlanılan bir durumdur. Bu türden ya karşı bir denge sağlamak için İngil­
bir durumda genellikle hem bir eskiden tere’den çok Almanya’nın desteği alın­
kopuş, bazı yeniliklere yöneliş eğilimin­ maya çalışılacaktı. Bu yeni denge anla­
den, hem de devralınan mirasın kaçı­ yışı, II. Abdülhamid’i devirerek iktidarı
nılması güç yükümlülükleri çerçevesin­ ele geçiren İttihat ve Terakki Cemiye-
de geçmişle olan bağlardan söz etmek ti’nin yönetim döneminde daha da be­
mümkündür. Bu yazıda ele alınan Tür­ lirgin bir görünüm kazanacaktı. İki ra­
kiye Cumhuriyeti örneğinde ise esas kip iktidar odağının dış politikalarırı-
olarak sorunun birinci yönü üzerinde daki bu benzerlik farklı sayılabilecek se­
durulacak, geçmişten devralınan diplo­ beplerden kaynaklanıyordu.
matik mirasla ilgili olarak çok genel
bir görünüm vermekle yetinilecektir. Kurtuluş Savaşı’nda
Dış Politika
Son Dönem
Bu yeni denge anlayışı içinde I. Dün­
Osmanlı Diplomasisi ya Savaşı’na Almanya ve Avusturya-
Osmanlı İmparatorluğu’nun tarihin­ Macaristan İmparatorluğu safında ka­
de 19. yy merkezin çevre üzerindeki et­ tılan Osmanlı İmparatorluğu savaş son­
kisinin zayıfladığı, sürekli toprak ka­ rasında yenik düşen devletler arasında
yıplarıyla bir genel çöküşe doğru yol yer almıştı. Osmanlı orduları, özellik­
alındığı bir dönemdi. Bu durum, Os­ le 1917 Rus Devrimi’nden sonra Kaf­
manlının o yıllarda izlediği dış politi­ kasya cephesinde bazı başarılar elde et­
kaya da yansımaktaydı. Gerçekten de tilerse de güney cephelerinde, sayı ve
19. yy’daki Osmanlı diplomasisini yön­ donanım bakımından kendilerinden
lendiren temel endişe “ elde olanı çok üstün İngiliz-Arap kuwetleri kar­
korum ak” veya “ mümkün olduğunca şısında sürekli geri çekilmek zorunda
az kaybetmek” olmuş, nihayet I. Dün­ kaldılar. Sonuçta Osmanlı Devleti 30
ya Savaşı sonrasında ise sadece “ hane­ Ekim 1918’de Müttefiklerle Mondros
danı korum ak” noktasına gelinmişti. Mütarekesi’ııi imzalayarak savaşı sona
Özellikle 19. yy’ın ortalarından itiba­ erdirdi. Müttefikler, mütareke anlaş­
ren Osmanlı İmparatorluğu'nun dış po­ masının 7. maddesinde yer alan, İtilâf
litikasında iki büyük devlet, İngiltere ve devletlerinin kendi güvenliklerini tehli­
Rusya önem kazanmıştı. Aynı dönem­ ke altında gördüklerinde her yeri işgal
de, Avrupa güç dengesinin bu iki temel edebilecekleri ifadesine dayanarak ül­
birimi, özellikle Asya’da yoğunlaşan kenin çeşitli bölgelerine asker çıkardı­
büyük bir rekabet içerisindeydiler. Dö­ lar. Bu çerçevede İngilizler Güneydo­
nemin Osmanlı diplomasisi de bu du­ ğu Anadolu ve Doğu Karadeniz’i,
rumdan yararlanmaya çalışmaktaydı. Fransızlar Adana’yı, İtalyanlar da An­
Sürekli olarak Osmanlı İmparatorluğu talya’yı işgal ettiler. İstanbul da bu üç
aleyhine güneye doğru genişleyen Rus­ devletin yüksek komiserlerinin deneti­
ya’nın sıcak denizlere açılma arzusu ve mi altında bulunuyor, bu iılkelerin iş­
bu açıdan Boğazlara duyduğu ilgi, bu gal kuvvetleri istedikleri gibi bir barış
yıllarda Bâbıâli’nin en fazla endişe duy­ anlaşması hazırlayarak bunu Osmanlı
duğu konuydu. Rusya’nın bu arzu ve Devleti’ne kabul ettirmeye çalışıyorlar­
eğilimleri, kendi çıkarları açısından İn­ dı. Nihayet 15 Mayıs 1919’da Yunan
giltere’yi de endişelendirmekteydi. Bu­ ordusunun İzmir’i işgal etmesiyle yeni
nun farkında olan Osmanlı diplomasi­ bir aşamaya geliniyordu.
si de, sürekli üzerinde hissettiği Rusya Başta Padişah Vahideddin olmak
baskısını, başarabildiği oranda İngiltere üzere dönemin Osmanlı devlet adam­
desteğiyle dengelemeye çalaşıyordu. larının bir kısmı İtilâf devletleriyle ba­
II. Abdülhaınid’in uzun süren salta­ şa çıkmanın imkânsız olduğunu, İngil­
natı boyunca izlenen diplomasi de esas tere’nin himayesini kabul etmekten baş­
itibariyle bu temele dayanmaktaydı. ka çare bulunmadığını öne sürüyorlar­
Bununla beraber, özellikle dönemin dı. Fakat, başta Mustafa Kemal olmak
sonlarına doğru, yukarıda sözü edilen üzere bazıları da bu görüşte değillerdi.

Bu gibi kişiler birer birer Anadolu’ya
geçiyor, biraraya gelmeye çalışıyorlar­
dı. Mustafa Kemal’in de Anadolu’ya
geçişinden sonra sürdürülen çeşitli te­
maslar sonucunda 1919 sonlarına doğ­
ru iki kongre toplandı, 23 Temmuz-6
Ağustos tarihleri arasında yapılan ve
kapsamı itibarıyla “ Vilayât-ı Şarkiye
Kongresi” olarak da bilinen Erzurum
Kongresi'nin hemen ardından 4-11 Ey-
lu! günleri arasında Sivas’ta, tüm ülkeyi
temsilen delegelerin yer aldığı Sivas
Kongresi gerçekleştirildi. Bu kongrele­
rin Kurtuluş Savaşı’nda izlenecek dış
politikayla ilgili olarak iki açıdan öne­
mi vardı. ilkin, bu toplantılarda Ana­
dolu topraklarının bütünlüğünü korıı-
ma, diğer devletlerle olan ilişkileri bu
eksene göre değerlendirme ilkesi, katı-
lanlar arasında ortak bir payda oluştur­
muştu. Bununla beraber bu “ toprak­
ların bütünlüğünü korum a” nın nasıl
sağlanabileceği konusunda farklı görüş­
ler mevcuttu. Nitekim, özellikle Sivas
Kongresi sırasında konu üzerinde yapı­
lan görüşmelerin uzunluğu, bu kanıyı
desteklemekteydi. Kongre üyelerinin bir
YENİ D IŞ POI.İTIKA: Sivas Kongresinde toprakların bütünlüğü sorunu tartışılırken üyelerden bir bölümü İstanbul hükümetiyle
birlikte davranılmastm savunmuş, bir bölümü A B D ’nin himayesini istemiş, Mustafa Kemal ve arkad !IŞ/an hu sorunun ancak
bakımsız hir hükümetle çözüm/eneceğinde ısrar etmişti. Bu anlayış daha sonra kurulacak dış ilişkiler ve izlenecek dış politikada
belirleyici bir temel olacaktı.
MÜTAREKE VE MİLLÎ MÜCADELE
Millî Mücadele ve Dış Dünya
kısmı, bunun ancak, başta Padişah ol­
mak üzere İstanbul hükümetiyle birlikte
davraııılınarak sağlanabileceğini düşü­
nüyorlardı. Bazıları ise bunun ancak bir
büyük devletin himayesini kabulle sağ-
ian.ıbileceğini, bu iş için en uygun dev­
letin de ABD olduğunu ileri sürüyor­
lardı. Aralarında Mustafa Kemal’in de
yer aldığı ve genellikle asker kökenli
üyelerden oluşan bir başka grup da bu­
nun ancak, gerektiğinde direniş göste­
rebilecek bağımsız bir hükümet tarafın­
dan gerçekleştirileceğini savunuyordu.
Bu görüşler arasındaki etkileşim sür­
mekle beraber olayların genel gelişimi
içerisinde Mustafa Kemal’in önderliğin­
de üçüncü eğilim ağırlık kazanmış, bu
durum dış ilişkilere de yansımıştı. Bu
çerçevede Anadolu topraklarının bü­
tünlüğünün kabulü, diğer devletlerle gi­
rişilen ilişkilerde temel ölçüt alınmış, ge­
rilen ittifaklar, sürdürülen diplomatik
çabalar hep bu ölçüte göre belirlenmiş­
ti.
Bu kongreler ikinci olarak da, A na­
dolu hareketinin dış dünyayla giriştiği
ilişkilerde, kendisini temsil edecek bi-
1185
çiınsel bir yapıya sahip olmasını sağla­
mıştı. Erzurum Kongresi sırasında oluş­
turulan Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i
Hukuk Cemiyeti’nin yürütme organı
niteliğindeki Heyet-i Temsiliye Musta­
fa Kemal'in liderliğinde bu temsil' gö­
revini üstleniyordu. Bu tarihten itiba­
ren hareketin İstanbul hükümeti ve di­
ğer devletlerle olan ilişkileri bu organ­
ca yürütülüyor, yapılan yazışmaları bu
organ adına Mustafa Kemal imzalıyor­
du.
Bu dönemde İtilâf devletleriyle ve
özellikle de ABD’yle temas kurmaya
çalışan Mustafa Kemal, İstanbul hükü­
metiyle ortak bir tutum içerisine gire­
bilmek için çaba sarfetmişti. Bu amaç­
la İstanbul hükümetini temsilen Bahri­
ye Nazırı Salih Paşa’yla 1919’un Ekim
ayında Amasya’da görüşmeler yapmış­
tı. Salih Paşa şahsen Heyet-i Temsili-
ye’nin izlediği politikaya yakınlık gös­
termiş, İtilâf devletleriyle yapılacak ba­
rış görüşmelerine bu kuruluşun temsil­
ci göndermesini kabul etmişti. Fakat bu
görüşünü İstanbul hükümetine kabul
ettirememişti. Her şeye rağmen sadece
1186
■W
bu görüşmenin gerçekleşmesi bile,
Heyet-i Temsiliye’nin zımnen de olsa
İstanbul hükümeti tarafından tanınma­
sı anlamını taşıdığından Mustafa Kemal
ve arkadaşlan için yine de bir başarıy­
dı.
Öte yandan Erzurum Kongresi’nde
alınan kararların bir tanesi de, İstan­
bul hükümeti ülkenin bağımsızlığını
sağlamaya yönelik önlemleri almadığı
takdirde, bunu sağlamak amacına yö­
nelik olarak geçici bir hükümetin oluş­
turulmasını öngörüyordu. Nitekim İti­
lâf devletleri 16 Mart 1920’de İstan­
bul’u resmen işgal ederek Meclis-i Me-
busanı kapattılar. Damat Ferid Paija
Kabinesi yerine kurulmuş olan Ali R ı­
za Paşa kabinesi üyesi ve Anadolu h a ­
reketine sempati besleyen birçok kijiiyi
M alta’ya sürgüne gönderdiler. Bu du­
rumda Heyet-i Temsiliye, Erzuı um
Kongresi’nde alınmış olan sözkonusu
kararı uygulamak için harekete geçti.
Bu gelişmeler sonucunda 23 Nisan 1920
tarihinde A nkara’da Türkiye B üyük
Millet Meclisi oluşturuldu. Mustak'a Ke­
mal’in meclis ve hükümet başkamı se­
çilmesi sonucunda Anadolu’n u n işgal
altında bulunmayan bölgelerini . yönet­
me durumunda bulunan de flıc to bir
hükümet kurulmuş oldu. Böy’lece He-
yet-i Temsiliye’den daha k u n ımlaşmış
bir yapıya sahip olan Ankara hüküme­
ti, fiili denetimi elinde bulur ıdurduğu
bölgelerdeki halkı temsil yetkisinin ol­
duğunu ilan ediyor, M üttefiklerin elin­
de esir durumunda bulunanı İstanbul
hükümetinin yaptığı ve yapac; ağı antlaş­
maların kendisini bağlam ayacağını
açıklıyordu.
MÜTAREKE VE MİLLÎ MÜCADELE
Millî Mücadele ve Dış Dünya
Bu gelişmeler olurken İtilâf devletleri
Osmanlı Devleti’yle yapılacak barış
antlaşmasının imzalanması için İstan­
bul hükümetini Paris’te yapılacak ba­
rış görüşmelerine katılmaya davet et­
mişlerdi. Konferansta Damat Ferid P a­
şa hükümetini Tevfik Paşa başkanlığın­
da b ir heyet temsil ediyordu. İtilâf dev­
letlerince kabulü istenen teklifler çok
ağırdı. Bunlara göre, egemenliği kısıtlı
bir Osmanlı Devleti’ne O rta Anadolu’­
n u n ufak bir parçası kalıyor, Trakya
bölgesi ve Edirne, bütün Boğazönü ve
Ege Adaları tamamen, İzmir ve çevre­
si ise fiilen Yunanistan’a bırakılıyor ve
Boğazlar’ın denetimi Osmanlı yöneti­
minden bağımsız olarak faaliyet göste­
recek bir komisyona devrediliyordu.
Doğu’da özerk Kürt yönetimi oluşturu­
luyor ve Doğu illerinin çoğ,unu içine
alan bağımsız bir Ermeni devleti kuru­
luyordu. İlaveten, daha önceden sağ­
lanmış olan imtiyazların sınırları daha
da genişletiliyordu. Nihayet İtilâf dev­
letleri Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde
etki alanlarına sahip olacaklardı. Sev-
res Antlaşması olarak bilinen ve özetle
bu noktaları içeren metin 10 Ağustos
1920’de Osmanlı heyeti tarafından ka­
bul edilerek imzalanmıştı. İşte bu tarih­
ten itibaren İtilâf devletleri ve onlarca
desteklenen Yunanistan ile Ankara’da
oluşturulmuş bulunan TB^MM hükümeti
arasında, her iki tarafın da kendi amaç­
larını gerçekleştirmeye çalıştıkları bir
mücadele başlıyordu. Bu mücadelede
başlıca iki araç kullanılmaktaydı: Sa­
vaş ve diplomasi. Bu açıdan, Anadolu
hareketinin Heyet-i Temsiliye dönemin­
de şekillenmeye başlayan Misak-ı Mil­
S O V Y E T L E R ’L E İLİŞKİLER: Sovyetler
Birliği, Anadolu’da gelişen Millî
Mücadele’yle Erzurum Kongresi’nden
önce ilgilenmeye başlamıştı. Gerçekte
Sovyetler’in iyi ilişkiler kurmaya ihtiyacı
vardı. Ekim Devrimi’nden sonra gelişen
siyasal konjonktür bunu zorunlu
kılıyordu. Lıgiltere’nin her iki ülkenin de
düşmanı olması, Sovyetler’in güney
sınırını tehdit ederken, A nadolu’ya çıkan
Yunanistan ’ı desteklemesi gibi faktörler
bu yakınlaşmayı daha da pekiştirdi. 28
Mart 1922’de A nkara’ya giden Rus
Heyeti. Mustafa Kemal’in solundaki
Sovyet Elçisi Aralof'tur.
lî amacına en yakın bir çözüm sağlana­
bilmesi, Ankara hükümetinin bu iki dış
politika aracını birbiriyle uyumlu, bir­
birini tamamlayan bir şekilde kullan­
ması zorunluydu. Bu amaca yönelik
olarak izlenen stratejinin ana hatları
birkaç noktada toplanabilirdi. İlkin,
Ankara, İtilâf devletlerini dengeleyecek
bir başka güç bulmak zorundaydı. Bu
güç, o dönemin koşullarında ancak
Sovyetler Birliği olabilirdi. Ankara açı­
sından, yeni Sovyet yönetimiyle İtilâf
devletleri arasında sürmekte olan kıya­
sıya mücadelenin değerlendirilmesi ge­
rekiyordu. İkinci olarak, Yunanlıların
Anadolu’ya çıkışıyla iyice belirginleşen
Müttefiklerarası anlaşmazlıklardan ola­
bildiğince yararlanmak zorunluydu. Bu
konuda en önemli hedef, Yunanistan’ın
mümkün olduğunca yalmz bırakılma­
sını sağlamak için İngiltere ile Fransa
ve İtalya arasındaki anlaşmazlıkların
değerlendirilmesiydi. Bu şekilde askeri
bir başarının yolu da açılmış olacaktı.
Lozan’da ulaşılan sonuç hatırlandığın­
da, bu stratejinin oldukça başarıyla uy­
gulandığı söylenebilirdi.
Doğu Cephesi ve Sovyetler
Birliği ile Hişkiler
Anadolu hareketini yönetenlerin dev­
raldıkları dış politika mirası, sürekli Os­
manlı aleyhine genişleyen Rusya’nın
(İngiltere veya Almanya gibi) bir büyük
devletle dengelenmesi temeline dayan­
maktaydı. I. Dünya Savaşı öncesinde
oluşan İngiliz-Rus ittifakına karşı iyi­
ce Almanya’ya yaklaşarak bu ülke ya­
nında savaşa katılan Osmanlı Devleti

bu ülkenin mağlup olarak etkisiz hale
gelmesiyle uluslararası alanda oldukça
yalnız kalmıştı. Öte yandan 1917’de
Rusya’da Bolşeviklerin iktidarı ele ge­
çirmesiyle bu ülkenin İngiltere ve Fran­
sa ile olan ittifakı da sona ermişti. Böy-
lece Osmanlı diplomasisinin birbiri
üzerine oynamaya çalıştığı bu denge un­
surları arasındaki mücadele yeniden,
belki de eskisine oranla daha da şiddetli
bir şekilde ortaya çıkmıştı. Fakat An­
kara’nın İstanbul’dan devraldığı miras­
ta önemli bir değişiklik vardı. Ankara,
daha önceki durumların aksine bu de­
fa İngiltere’ye karşı giriştiği bir müca­
delede Rusya’yı denge unsuru olarak
kullanmaya çalışacaktı. Nitekim Hari­
ciye Vekili Ahmet Muhtar Bey yaptığı
bir konuşmada Yunan kuvvetleriyle
sürdürülen mücadeleyi kastederek
“Ankara Millî hükümetinin muhtaç ol­
duğu dış kaynağı Batı’da bulmanın im­
kânı yo ktu r" tesbitini yaparak, “Bizim
istediğimiz, M illî sınırlarımız içinde ik­
tisadi ve siyasi istiklalimizdir. Bunu,
bugün resmî ve aleni bir dil ile bize söy­
leyecek ve kabul edecek her devlete şim­
diden elimizi uzatmaya hazırız” diyor­
du. Bu son ifadeden de anlaşılacağı gi­
bi, izlenen dış politikanın temel hedefi
Misak-ı Millîsınırlarının bütünlüğünün
sağlanmasıydı. Dolayısıyla bu amaca
ulaşmak için izlenen dış politika çerçe­
vesinde oluşturulacak ittifak ve koalis­
yonlarda, karşı tarafın bu konudaki tu ­
tumu birincil öneme sahip olacaktı. Ta­
rafların siyasi rejimlerinin farklılığı
ikinci derecede bir sorundu. Nitekim
Mustafa Kemal de dönemin Sovyet yö­
neticilerini kastederek “Görüşebilmek
için, komünist olunuz veya olmaya
mecbursunuz diye kimse bir şey deme­
diği gibi sizinle dost olmak için kom ü­
nist olmaya karar verdik dememişiz-
dir” diyerek bu durumun iki ülke ara­
sındaki bir işbirliğine engel oluşturma-
dığırn belirtmekteydi.
Öte yandan Sovyetler Birliği’nin de
Anadolu hareketiyle iyi ilişkiler kurma­
ya ihtiyacı vardı. Bunun siyasi, askeri-
stratejik ve ideolojik sebepleri vardı.
Bir defa İngiltere her iki ülkenin de or­
tak düşmam durumundaydı. Dönemin
en güçlü devleti olarak gözüken İngil­
tere Kafkasya, İran ve Afganistan’a hâ­
kim duruma gelerek Rusya’yı güneyden
kuşatmıştı. Üstelik Mondros Mütareke-
si’yle Boğazlar da bu ülkenin denetimi
altına girmişti. Ayrıca kendi denetimin­
deki Yunanistan’ı Anadolu’ya yerleşti­
rerek bu bölgeyi de dotaylı yoldan elde
MÜTAREKE VE MİLLİ MÜCADELE 1187
Millî Mücadele ve Dış Dünya
etmek istiyordu. Bu türden bir durum lerarası iyi ilişkileri sürdürmeyi seçmiş­
ise Sovyetlerin çıkarlarına tamamen ay­ lerdi.
kırıydı. Ayrıca Sovyetler, İngilizler’in Sovyetler, Anadolu’da ortaya çıkma­
Kafkasya’daki Ermenistan, Gürcistan ya başlayan millî hareketle daha Erzu­
ve Azerbaycan devletleri aracılığıyla rum Kongresi öncelerinde ilgilenmeye
oluşturdukları “ Cordon Sanitaire” i an­ başlamışlardı. 1919 Mayıs-Haziran ay-
cak Ankara ile iyi ilişkiler içinde olur­
larsa yıkabilirlerdi.
Diğer taraftan, Anadolu’da İngilte­
re’nin desteğindeki Yunan ordusuna
karşı bağımsızlık mücadelesi veren An­
kara hükümetini desteklemek, Sovyet-
ler Birliği’nin o dönemde tüm dünya­
da izlediği genel siyasi stratejiye de ol­
dukça uygundu. 1917 Rus devriminden
sonra yeni yönetimin liderleri, kısa bir
süre sonra sanayileşmiş Batı ülkelerin­
de de benzer hareketlerin ve iktidar de­
ğişikliklerinin gerçekleşeceğini umuyor­
lardı. Özellikle 1918’de Almanya’da ik­
tidarın ele geçirilmesinde uğranan ba­
şarısızlık, Sovyet liderlerinin dünya
devrimiyle ilgili beklentilerinin ağırlığı­
nın Doğu ülkelerine, sömürgelere kay­
ması sonucunu doğurdu. Rus devrimi-
nin benzeri siyasal hareketlerin gelişme­
si beklenen kapitalist Batı ülkelerinin
ekonomileri sömürgeleri olmadan ya­
şayamazlardı. Dolayısıyla bu sömürge­
lerde, başta İngiltere olmak üzere Ba­
tılı ülkelere karşı hareketler geliştirile­
bilirse ve bu ülkeler Batılıların deneti­
minden kurtarılabilirse metropollerde
kriz başlayacak ve devrim için uygun
şartlar oluşacaktı. Ayrıca bu durumda
Batılı ülkeler coğrafi anlamda da Av­
rupa sınırlarına itilecekler ve askeri-
stratejik açıdan eski avantajlı konum­
larını kaybedeceklerdi. Bu açıdan, baş­
ta İngiltere ve bu ülkenin desteğindeki
Yunanistan olmak üzere Batılılara karşı
anti-sömürgeci bir mücadele veren
Anadolu hareketi desteklemneliydi. Bu­
raya kadar Sovyet liderleri arasında pek
bir görüş ayrılığı yoktu. Fakat bu des­
tek karşılığında Ankara hükümetinden
ne gibi bir beklentinin sözkonusu ola­ G E L İŞ M E L E JİN SONUCU: TBM M ’nin
bileceği konusunda farklı görüşler mev­ açılmasından sonra Mustafa Kerrat
cuttu. Fakat sonuçta, ideolojik düzey­ Lenin’e gönde, .Jiği mektupta Ankara ile
M oskova arasındaki ilişkilerin
de bir beklentinin resmen, hükümetle- başlamasını ve oir ittifak oluşturulmasını
rarası bir düzeyde gündeme getirilme­ istedi. Dışişleri Bakanı Çiçerin ise verdiği
diği, Mustafa Kemal’in yukarıda aktar­ cevapta Sovyt’l hükümetinin A nkara’y ı
dığımız ifadesinden de anlaşılmaktay­ tanıdığını resmen bildirdi. 1920’de
dı. Bununla beraber Sovyet yöneticile­ A nkara’ya elçi olarak atanan
ri Anadolu’daki çeşitli hareketler, özel­ M edivani’derı sonra M oskova’ya da Ali
likle de Halk İştirakiyun Fırkası aracı­ Fuad Paşa (Cebesoy) gönderildi.
lığıyla, bu bağımsızlık mücadelesini sos­ Ardından 16 Mart 1921 ’de Türk-Sovyet
Dostluk A nt, aşması imzalandı. Bütün
yalist nitelikli bir harekete dönüştürme
bunlar olum/,u gelişmelerin sonucuydu.
yolunda çaba harcamışlardı. Her şeye Sovyet Dışiş/ı :ri Bakanı Çiçerin (üstte),
rağmen bu iki durum arasında kaçınıl­ A li Fuad Paşa (altta).
maz bir tercih gerektiğinde, hükümet-
1188
larında Albay Budiyenni Havza’da
Mustafa Kemal ile görüşmüş, aynı yı­
lın sonlarına doğru bu defa Sovyetle-
rin Kafkas Orduları Başkomutanı Eli-
ava İstanbul’a gelerek Anadolu hare­
ketiyle temas sağlamıştı. Nihayet, İti­
lâf devletlerinin İstanbul’u işgal ederek
Meclis-i Mebusanı dağıtmaları üzerine
Ankara’da TBMM açılmış ve bundan
üç gün sonra, 26 Nisan 1920’de Mus­
tafa Kemal, Lenin’e gönderdiği bir
mektupta Ankara ile Moskova arasın­
daki ilişkilerin başlamasını, taraflar
arasında askeri ve siyasi bir ittifak oluş­
turulmasını istemişti. Sovyet dışişleri
bakanı Çiçerin 3 Haziran 1920’de bu
mektuba verdiği cevapta hükümetinin
TBMM Hükümetini tanıdığını resmen
bildirmişti. Bununla beraber Çiçerin
herhangi bir ittifaktan söz etmiyordu.
Oysa Ankara’nın böyle biır ittifaka ve
bu yolla sağlanacak yardınılara ihtiya­
cı vardı. Bu amaca yönelik olarak da­
ha Sevres Antlaşması metninin ortaya
çıktığı gün, l l Mayıs 1920’de Sovyet-
ler Birliği ile bir anlaşma yapmak ve bu
ülkeden silah ve para temin etmek için
Dışişleri Bakanı Bekir Sami Bey baş­
kanlığında bir heyet Moskova’ya doğ­
ru yola çıkmıştı. Yapılan temaslar so­
nucunda bir dostluk anlaşmasının esas­
ları 24 Ağustos’ta hazır olmasına rağ­
men Kafkasya’daki gelişmeler dolayı­
sıyla sonuca ulaşılamadı.
Kafkasya’nın durumu, Ankara ile
Moskova arasındaki ilişkilerin gelişebil­
mesi açısından son dereoe önemliydi.
İngilizlerin etkisindeki Azerbaycan,
Gürcistan ve Ermenistan devletleri iki
tarafın yakınlaşması önünde bir set
oluşturuyorlardı. Bu engellerin mutla­
ka ortadan kaldırılması gerektiği Mus­
tafa Kemal ve Kâzım Kavabekir paşa­
lar tarafından da önem'ıe dile getiril­
mekteydi. Tam bu sıralarda Bolşevik-
ler Azerbaycan’da iktidarı ele geçirmiş­
ler ve Ermenistan devlet i üzerinde de
önemli ölçüde etki sahibi olmuşlardı.
Ankara hükümetinin temsilcileriyle
Sovyet yetkilileri arasında Moskova’da
süren görüşmelerin çıkınıza girmesinin
bir nedeni de bu gelişmelerle ilgiliydi.
Ermenistan üzerindeki Sovyet etkisinin
artması üzerine Çiçerin Bekir Sami
Bey’den Bitlis, Van ve M uş’un Erme­
nistan’a verilmesini istemiş, teklifin
reddi üzerine görüşmeler tıkanmıştı.
Bu şartlar altında Ermeniler 1920
Temmuz’undan itibaren Türk bölgelerine
saldırılara başlamışlardı. Tam bu sıra­
larda Batı cephesinde Yunan Ordusu’-
MÜTAREKE VE MİLLÎ MÜCADELE
Millî Mücadele ve Dış Dünya
nun saldırısı başladığından ilk başlar­
da Ermeni saldırıları durdurulamamış,
girişilen karşı hareket sımrlı tutulmak
zorunda kalınmıştı. Ancak Eylül ayı
sonlarında genel bir harekata girişen
Türk Ordusu Sarıkamış, Kars ve Güm-
rü’yü almıştı. Ermenistan’ın barış iste­
mesi üzerine 3 Aralık 1920’de Taşnak
Ermeni hükümetiyle Gümrü Antlaşma­
sı imzalanmıştı. Bu, Ankara hüküme­
tinin imzaladığı ilk antlaşma olmaktay­
dı. Tam bu sıralarda Bolşevikler de Er­
menistan’da iktidarı ele geçirdiler. Böy-
lece Doğu cephesinde Sovyetler ile
Türkiye arasında İngiltere’ye yakın bir
yönetim olarak sadece Gürcistan’daki
Menşevik hükümet kalmıştı. Gelişme­
leri gören İngilizlerin de askerlerini Ba-
tum ’dan çekıneleri üzerine Sovyetler bu
yönetim üzerindeki baskılarını iyice ar­
tırdılar. Nihayet 1921 başlarında Kızı-
lordu Gürcistan’a girdi ve 14 M art’ta
da Sovyetler ile Menşevik Gürcü hükü­
meti arasında ateşkes imzalandı. Böy-
lece Kafkasya’daki durum belirginleşi­
yor, Ankara ile Moskova bütün hat bo­
yunca sınırdaş oluyorlardı.
Bu gelişmeler sonrasında Ankara ile
Moskova arasındaki diplomatik ilişki­
ler daha da gelişti. Bu arada Batı cep­
hesinde I. İnönü Savaşı kazanılmış, do­
layısıyla A nkara’nın prestiji artmıştı.
Öte yandan Çiçerin tarafından 1920
Ekimi’nde Ankara’ya Sovyet Büyükel­
çisi olarak atanan M. Budu Medivani
kente ancak 1921 Şubatı’nda ulaşabil­
mişti. Buna karşılık Ali Fuad Paşa (Ce-
besoy) da Moskova’ya ulaşmıştı. 26 Şu-
b at’ta Ali Fuad Paşa ile Sovyet yetkili­
leri arasındaki görüşmeler başlamış ve
16 Mart 1921’de iki ülke arasında bir
Dostluk Antlaşması imzalanmıştı. Sov-
yet-İngiliz ticaret görüşmelerinin olum­
lu sonuçlanması ve Anadolu hareketi­
nin Ermeni ve Yunan cephelerinde el­
de ettiği başarılar da, bir süredir sürün­
cemede kalan anlaşmanın gerçekleşme­
sini kolaylaştıran etkenler olmuşlardı.
Bu antlaşmayla Sovyetler Birliği Sevres
Antlaşması’nı tanımayıp Misak-ı Mil-
lî’de belirlenen sınırlar içindeki Türki­
ye’yi ve onun hükümeti olarak da A n­
kara hükümetini tanıyordu. İki ülke
arasındaki bugünkü sınır kesinleşirken
taraflar “ bütün milletlerin bağımsızlık,
hürriyet ve arzu ettikleri hükümet sis­
temini seçme hakkını” tanımaktaydı­
lar. Antlaşmaya göre Sovyetler, Boğaz­
lar üzerinde Türkiye’nin egemenliğini
kabul ediyor, buna karşılık Türkiye de
Boğazların statüsünün sadece Karade­
niz’e sahildar devletlerce saptanması
görüşünü destekliyordu. Ayrıca her iki
taraf da Osmanlı İmparatorluğu’yla
Çarlık Rusyası arasında yapılmış olan
her türlü siyasi ve mali anlaşmaları ge­
çersiz ilan ediyorlardı. Böylece Ankâ-
ra hükümeti Doğu’da hedeflediği dış
politika amaçlarına büyük ölçüde ulaş­
mış, esas mücadelenin sürdüğü Batı
cephesinin gerisini güvence altına almış­
tı. Ayrıca daha önceki dönemde olduk­
ça sınırlı kalmış olan Sovyetler’in yap"
tığı para ve silah yardımları bu antlaş­
mayı takiben önemli ölçüde artmıştı.
Batı’da Savaş ve Batı ile
Diplomatik İlişkiler
İtilâf devletlerine karşı girişilen mü­
cadelenin savaş ve diplomasi alanların­
da olmak üzere başlıca iki veçhesi ol­
muştu: Bunlardan birincisi, esas itiba­
riyle Yunan ordusuyla girişilen muha­
rebelerdi. Gerçekten de, Anadolu’da
yabancılara karşı belirgin direnişin, 15
Mayıs 1919’da Yunan askerlerinin İz­
mir’e çıkması, daha doğrusu çıkarılma­
sıyla başladığı söylenebilirdi. Özellikle
1920’de Sevres Antlaşması’nın uygu­
lanmasına engel olan Ankara hüküme­
tinin ortadan kaldırılması için İngiliz­
lerin, Yunanlıları Anadolu içlerine sür­
meleri bu direnişi daha da güçlendir­
mişti. Bu sırada Doğu cephesinde Er­
menilerle mücadele eden Ankara hükü­
meti kuvvetleri her şeye rağmen lO
Ocak 1921’de Yunan ordusunu 1. İnö­
nü Muharebesi’nde yenıneyi başarmış­
lardı. Bu başarı, dolaylı yoldan da ol­
sa, Ankara hükümetinin Londra Kon-
feransı’na çağrılmasını sağladı. Fakat
Batılılar hâlâ Sevres Antlaşması teme­
linde bazı teklifler öne sürüyorlardı.
Türkiye iseYunan ordusunun Anado­
lu topraklarını terketmesi ve Misak-ı
Millî ile belirlenen toprakların Ankara
hükümetinin egemenliğine bırakılma­
sında ısrarediyordu. Sonuçta görüşme­
lerden bir sonuç alınamazken cephede
Yunan ordusu 1921 Nisan’ında 2. İnö­
nü Muharebeleri’nde ikinci defa mağ­
lup ediliyordu. Nihayet 23 Ağustos-13
Eylül 1921 tarihleri arasında cerayan
eden Sakarya Meydan Muharebesi’nde
Yunan ordusu bir defa daha yenilgiye
uğratılmca, askeri açıdan kesin zafere
giden yol açılmış oluyordu.
Mücadelenin bir de diplomasi cephe­
si vardı. Bu mücadelede Ankara hükü­
metinin karşısında o dönemin en güç-

lü devleti olarak kabul edilen İngiltere
başta olmak üzere I. Dünya Savaşı ga­
lipleri olan “ Düvel-i muazzama” yer
almaktaydı. Dolayısıyla bu gücün den­
gelenmesi gerekti. Nitekim, Kurtuluş
Savaşı boyunca İtilâf devletlerinin An­
kara üzerindeki baskıları arttıkça
TBMM hükümeti Sovyetler Birliği’ne
yaklaşmış, İtilâf devletleriyle ilişkiler
düzeldiği oranda da Türkiye-Sovyetler
Birliği ilişkileri normal düzeyde kalmış­
tı. Öte yandan İtilâf devletleri ne oran­
da yekpare bir blok olarak davranırlar­
sa, Ankara’nın işi o oranda zorlaşacak­
tı. Dolayısıyla, Misak-ı Millî ile özetle­
nen dış politika amaçlarına ulaşmak
için Ankara diplomasisinin, İtilâf dev­
letleri arasındaki çelişkilerden olabildi­
ğince yararlanması da gerekiyordu, Ni­
tekim Mustafa Kemal de Erzurum
Kongresi öncesinde yaptığı bir konuş­
mada galip devletlerin ganimet paylaş­
mada anlaşmazlığa düşmüş oldukları­
na işaret ediyordu. Özellikle Yunanis­
tan’a karşı sürdürülen askeri harekatın
başarısı, bu ülkenin diplomatik düzey­
de mümkün olduğunca yalnız bırakıla-
bilmesiyle yakından ilgiliydi. Neticede
Ankara Hükümeti bu diplomatik stra­
tejiyi küçümsenmeyecek bir başarıyla
uygulamıştı.
ABD ile Hişkiler ve
Manda Sorunu
ABD I. Dünya Savaşı sırasında Os­
manlı İmparatorluğu ile ilişkilerini kes­
mekle yetinmiş, bu ülkeye savaş ilan et­
memişti. Savaş sonrasındaki işgal kuv­
vetleri arasında da yer almadı. O yıllar­
da Yakın ve Ortadoğu’da herhangi bir
toprak talebi olmayan ABD, imparator­
luğun kurtuluş ümidini bir büyük dev­
letin himayesinde gören bazı aydınla­
rın ilgisini çekmekteydi. Kaldı ki o dö­
nemin ABD Başkanı Woodrow Wil-
son’ın 1918 Ocağı’nda ilan ettiği ünlü
“ 14 Nokta” dan 12.’sinde imparatorlu­
ğun, Türklerin çoğunlukta olduğu böl­
gelerinin egemenliğinin sağlanacağın­
dan söz ediliyordu. Bu, Anadolu hare­
ketini örgütleyen Mustafa Kemal ve ar­
kadaşlarının amaçlarına en azından ters
düşmüyordu.
Bu arada, ülkenin bütünlüğünün ko­
runması açısından bir büyük devletin
desteğini zorunlu görenler arasında
ABD Mandası fikri oldukça yaygınlaş­
mıştı. Bu görüş özellikle Sivas Kongre-
si’nde oldukça belirgin bir şekilde dile
getirilecekti. Durumun böyle olduğu
MÜTAREKE VE MİLLÎ MÜCADELE
Millî Mücadele ve Dış Dünya
Mustafa Kemal’in N utuk’ta mesele
“ortalam a bir çare ile son buldu" de­
mesinden de anlaşılabilmekteydi. So­
run, ABD Kongresi’ne bir telgraf çeki­
lerek, gözlemlerde bulunmak için Ana­
dolu’ya bir heyet gönderilmesinin tek­
lifi şeklinde karara bağlanmıştı.
Sivas Kongresi’den hemen sonra, 22
Eylül 1919’da Heyet-i Temsiliye Reisi
Mustafa Kemal, Kafkasya’da inceleme­
ler yapmak üzere bölgeye gelerek bazı
temaslarda bulunan General Harbord
ile bir görüşme yapmış ve kendisine bir
memorandum sunmuştu, Mustafa Ke­
mal bu memorandumda bir yandan İn­
giltere’ye karşı ABD’nin desteğini sağ­
lamaya çalışırken, diğer taraftan da
Anadolu hareketiyle ilişkin olarak bu
ülkede var olan bazı olumsuz kanıları
değiştirmeye çalışıyordu. Fakat bütün
bu çabalar somut bir sonuç oluştura-
madı. ABD Senatosunun Başkanı Wil-
son’ın Avrupa siyasetini onaylamaması
üzerine gelişen olaylar, idealist ABD
başkanının görevinden uzaklaşmasını
da beraberinde getirdi. Böylece ABD
yeniden “ Monroe Doktrini” olarak bi­
linen yalnızcılık politikasına dönüyor,
Avrupa ile ilgili konulardan uzaklaşı­
yordu.
İngiltere ile Hişkiler
19. yy sonlarında İngiltere’deki ikti­
1189
ABD İL E İLİŞKİLER:
A BD, I. Dünya Savaşı
sırasında OsmanlI
Devletiy le ilişkilerini
kesmemiş ve daha sonra
da işgal kuvvetleri
arasında ye almamıştı.
O dönemde A BD
başkanı olan Woodrow
Wilson’ın 1918’d e ilan
ettiği ünlü 14 Nokta
Prensipleri’nin 12.
maddesi Türklerin
çoğunlukta olduğu
bölgelerde egemenliği
sağlamalarını istiyor,
A BD himayesini
zorunlu görüyordu. Bu
görüş bazı Osmanlı
aydınları arasında da
destek bulmuştu. W.
. Wilson.
dar odaklarından muhafazakârlar, her
şeye rağmen Osmanlı İmparatorluğu’-
nun toprak bütünlüğünün korunması
gerektiği kanaatindeydiler. Bu görüşe
göre, İngiltere’nin en önemli rakibi
Rusya olduğundan Osmanlı İmparator­
luğu İngiltere açısından bir tampon gö­
revi görebilirdi. Oysa 1880’de Gladsto-
ne liderliğinde iktidara gelen liberaller,
özellikle ülkesindeki Hıristiyan tebaya
kötü davrandığı gerekçesiyle Osmanlı
İmparatorluğu’na karşı olumsuz bir tu­
tum içerisindeydiler, Nihayet, I. Dün­
ya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu­
nun Almanya safında yer almasıyla bu
durum daha da pekişti.
Lloyd George dönemindeki İngilte­
re, Ortadoğu politikasındaki iki hede­
fe 1918 Mondros Mütarekesi’yle eriş­
mişti; Irak petrolleri ve Boğazların de­
netimi. Bölgedeki İngiliz çıkarları açı­
sından geriye üç ana hedef kalıyordu:
Bolşevik Rusya’yı Anadolu’dan tecrit
ederek bölgeye etkisini engellemek, Os­
manlı hanedanına ait olan Hilafet ku-
rumunu ya ortadan kaldırmak ya da et­
kin bir denetim altına almak ve de Do­
ğu Akdeniz’in, diğer bir deyişle Süveyş
ve Hindistan yolunun güvenliğini sağ­
lamak. İngilizler birinci amaca yönelik
olarak Kırım’da Bolşeviklere karşı mü­
cadele eden General Wrangel’i, Gürcis­
tan’daki Menşevik hükümeti, Azerbay­
can’daki Müsavatçıları ve Taşnak Er-
1190
MÜTAREKE VE MİLLİ MÜCADELE
Millî Mücadele ve Dış Dünya
İ n g il t e r e 1l e İ l iş k il e r :
İngiltere’nin Ortadoğu ’daki politikasının
birçok hedefivardı. Irak petrolleri ve
Boğazlar üzerinde denetim, Sovyetler
Birliği'nin bölgedeki nüfuzunu kırmak,
kısaca Doğu A kdeniz’de Britanya
İmparatorluğu’nun çıkarlarını koruyacak
devletlerin varlığını sağlamak. Başbakan
L/oyd George bunu sağlamak için
Yunanlılara güveniyordu. Bunun için de
Yunan Başbakanı Verıizelos’un
desteklenmesinden yunaydı. Ancak h g iliz
muhafazakârları buna karşıydı. Onlara
göre Yunanistan'ı Ankara üzerine sürme
politikası son tahlilde Mustafa Kemal ve
arkadaşlarım Sovyetler’e yaklaştıracaktı.
Lloyd George (yanda), Venizelos (üstte).
menilerini destekliyorlardı. Böylece, açısından önemi büyüktü. Bu açıdan
hepsi de Bolşeviklere karşı olan bu güç­ halife ya yakın denetimlerinde olmalıy­
lerden oluşturulan bir duvar, Sovyetler dı, ya da tamamen ortadan kaldırılma­
Birliği ile Mustafa Kemal’in önderliğin­ lıydı, İngilizler ilk başlarda birinci yo­
deki Anadolu hareketi arasındaki iliş­ lu denedilerse de gelişen olaylar çerçe­
kiyi ve yardımlaşmayı engelleyecek, vesinde ikinci yol gündeme geldi.
Anadolu hareketi desteksiz kaldığı gi­ Nihayet üçüncü olarak da, Irak pet­
bi bu durum Bolşeviklerin Güney’den rollerinin ve Hindistan yolu üzerinde­
kuşatılmasını de sağlamış olacaktı Yu­ ki Süveyş kanalının, diğer bir deyişle
karıda da işaret edildiği gibi İngilizler Doğu Akdeniz’in güvenliği için Küçük
bu amaçlarına ulaşamadılar. Kafkasya Asya’da, Britanya İmparatorluğu’na
Bolşeviklerin denetimine girince, Anka­ yakın devlet veya devletlerin varlığının
ra hükümetinin denetimindeki toprak­ sağlanmasıydı. Bu, İngiltere’de hemen
larla Sovyetler Birliği sınırdaş oldular. hemen herkesin üzerinde anlaştığı bir
Böylece iki ülke arasındaki doğrudan konuydu. Sorun, bunun hangi devlet
iletişim de kolayiaşmış oluyordu. veya devletlerin aracılığıyla gerçekleş­
İkinci olarak, sömürgelerinin arasın­ tirilebileceğiydi. İngiltere’nin o dönem­
da İslâm uJkelerinin çokluğundan d o ­ deki Başbakanı Lloyd George’un bu
layı İngilizler kendilerini “ en büyük İs­ konudaki tercihi çok belirgindi: Yuna­
lam devleti” olarak niteliyorlardı Do­ nistan. “ Yunanlılar, Doğu Akdeniz’de
layısıyla hilafet makamının ingilizler geleceğin milletiydiler” ve “ Büyük Yı;
nanistan, İngiliz İmparatorluğu için de­
ğer biçilmez bir kazanç olacaktı” İngi­
liz başbakanına göre. Ayrıca Süveyş yo­
lu üzerinde bulunan Yunan adaları İn­
giltere donanması için uygun birer üs
olabilirlerdi. Dolayısıyla diyordu Lloyd
George “ Eğer onlara millî yayılışları
devrinde sağlam bir dostluk gösterirsek,
imparatorluğun birliğini sağlayan bü­
yük yolun başlıca koruyucularından bi­
ri olurlar.” İşte bu görüşlerin sahibi
Lloyd George Yunanlılan Doğu Trak­
ya ve İzmir’e çıkartarak “millî yayılma­
larını” sağlamaya çalıştı. Kendisi tam
bir Yunan hayranı, ayrıca da Yunanis­
tan’ın liberal görüşlü Başbakanı Veni-
zelos’un çok yakın dostuydu.
İngiltere’nin bu tutumuna en büyük
tepki İtalya’dan geldi. Fransa durum­
dan pek memnun değildi. Öte yandan
İngiltere’de de Disraeli'nin izinden gi­
den muhafazakârlar ve olaya stratejik
açıdan bakan askerler de bu politikayı
eleştirmekteydiler. Muhafazakâr poli­
tikacılar daha çok (özellikle Sovyetle-
rin Kafkasya’ya hâkim olmasından
sonra), Yunanistan’ı Ankara hüküme­
ti üzerine sürmenin, Mustafa Kemal ve
arkadaşlarını Sovyetler Birliği’ne yak­
laştıracağını düşünmekteydiler. Aske­
ri stratejistler ise birincil olarak Sovyet-
ler Birliği’nin Doğu Akdeniz’i denetle­
yebilecek bir konum elde etmesini en­
gellemeye çalışıyorlar, özellikle bu ül­
kenin Musul bölgesine doğru etki ala­
nını genişletmesini önlemeye yönelik
tedbirler düşünüyorlardı Kafkasya de­
neyi, bölgede küçük birimlerden oluşa­
cak tamponların tekrar tekrar Sovyet-
ler’in etkisine gireceğini göstermişti. İn­
giltere’ye düşman olmayan bir büyük
devletin varlığı, Sovyetler karşısında en
güvenilir engeldi. Yunanistan’ın tek ba­
şına tüm Anadolu’yu denetim altında
tutması ise askeri açıdan mümkün de­
ğildi.
Lloyd George, muhafazakârların ve
stratejistlerin bu eleştirilerine rağmen
Venizelos Yunanistanı’nı destekleme
arzusundaydı. Fakat ortaya çıkan bazı
gelişmeler sonucunda bu tutumunda
bazı değişiklikler yapmak zorunda kal­
dı. Bir defaAnadolu hareketi beklenen­
den çok daha çabuk gelişmiş ve güçlen­
mişti. Batı’dan gelen baskının artması
ise Mustafa Kemal ve arkadaşlarını gi­
derek Sovyetler’e yaklaştırmaktaydı
Öte ya;:dan, gelişen olaylar içerisinde
Mustafa Kemal’in hilafet makamını ele
geçirip bunu İngilizlere karşı kullanmak
gibi hir amacı olmadığı anlaşılnıaktay-

dı. Nihayet, 1920 Kasım’ında İngiliz
dostu Venizelos’un seçimleri kaybetme­
si ve Almanya’ya yakınlığıyla bilinen
Kral Konstantin’in iktidara gelmesi, İn­
giltere’nin Yunanistan’a yaptığı yardı­
mı etkileyecek önemde bir gelişmeydi.
Nitekim İngiltere Dışişleri Bakanı Lord
Curzon 1921’de ülkesinin Atina Büyü­
kelçisi Lord Granville aracılığıyla Yu­
nanistan hükümetine artık İngiltere’ye
güvenmemeleri gerektiğini iletiyordu.
Diplomasi düzeyindeki bu gelişmeler
sonucunda olayların ağırlığı Ankara
hükümeti kuvvetleriyle Yunan ordusu
arasındaki askeri mücadele alanlarına
kayacaktı. İngiltere ile süren mücade­
lenin ikinci aşaması ise Lozan’da baş­
layacaktı.
Fransa ve İtalya ile İlişkiler
Kurtuluş Savaşı sırasında Ankara hü­
kümetinin bu iki ülkeyle olan ilişkile­
rini İngiltere faktöründen soyutlayarak
ele almak oldukça zordur. Savaş son­
rasında Fransa’nın en önemli dış poli­
tika amacı, Almanya’ya bir daha beli­
ni doğrultamayacağı ölçüde ağır bir ba­
rış antlaşması imzalatabilmek ve bunun
uygulanmasını sağlamaktı. Bunun ger­
çekleşebilmesi için ise İngiltere’nin des­
teği zorunluydu. Bu sebeple Başbakan
Clemanceau, İngiltere’nin Ortadoğu’­
da “ aslan payı” nı almasına ses çıkar­
mıyor, hatta ilk başlarda İngilizlerin
desteklediği Yunanlıların Anadolu’ya
çıkmalarını olumlu karşılıyordu. Oysa
İngiltere, klasik “dengenin dengeleyici­
si” rolü gereği, herhangi bir Avrupa ül­
kesinin (örneğin Fransa) bir diğer Av­
rupa ülkesine (örneğin Almanya) kesin
üstünlük sağlamasını kendi çıkarlarına
aykırı görüyordu. Bu sebepten de İn­
giltere, Ren Bölgesi ile ilgili sorunlar­
da Almanya karşısında Fransa’yı des­
teklemedi. Bu durum da Fransa’nın İn­
giltere’ye karşı olan tutumunun değiş­
mesine yol açacak, sonuç Kurtuluş Sa-
vaşı’na da yansıyacaktı.
Fransızlar, İngilizlerin boşalttığı Ki-
likya bölgesini işgal etmişler, fakat kı­
sa bir süre sonra hatırı sayılır bir dire­
nişle karşılaşmışlardı. Bu şartlar altın­
da çatışmaları durdurmak, ilişkileri yu­
muşatmak amacıyla Fransa’nın Suriye
Yüksek Komiseri Georges Picot 1919
Aralığı’nda Sivas’a gelerek Mustafa
Kemal ile görüşmüştü. İtilâf devletle­
rinden birinin yetkilisinin Heyet-i Tem-
siliye Reisi Mustafa Kemal ile ilişki kur­
ması diplomatik açıdan önemliydi.
MÜTAREKE VE MİLLİ MÜCADELE 1191
M illî Mücadele ve Dış Dünya
Fransız Yüksek Komiseri ülkesi adına liği ile bir Dostluk Antlaşması imzalan­
bir anlaşma yapmaya yetkili olmadığı­ mıştı. Böylece Ankara hükümetinin
nı belirtmiş, bununla beraber ülkesinin prestijinin yüksek olduğu bir dönemde
Anadolu hareketine karşı olmadığını, Franklin Bouillon Fransa’yı temsilen
diğer ülkelere de bu yönde etkide bu­ A nkara’ya geldi ve Mustafa Kemal ile
lunmaya çalışacağını ifade etmişti. uzun görüşmelerde bulundu. Sonuçta,
Mustafa Kemal de bu görüşmeyle Fran­ 20 Ekim 192l’de Türk-Fransız Antiaş-
sa ile İngiltere arasındaki çatışmanın ması (Ankara İtilafnamesi) imzalandı.
boyutu hakkında iyi bir fikir edinme Bu antlaşmayla A nkara’nın temel dış
imkânı bulmuş, bundan yararlanmaya politika amacı bir Batılı ülke tarafın­
çalışmıştı. dan resmen onaylanıyordu. Ülkenin
Bütün bu diplomatik yakınlığa rağ­ güney sınırı belirginlik kazanıyor, as­
men Kilikya cephesindeki mücadele ol­ kerî açıdan da Doğu cephesinden son­
dukça sert bir biçimde sürmüş, Fran- ra Güney cephesi de güvence altına alın­
sızlar Maraş, Urfa ve Antep’ten dire­ mış oluyordu. Dolayısıyla da, Kuva-yı
nişin şiddeti yüzünden ayrılmak zorun­ Milliye tüm gücüyle Batı cephesine yük­
da kalmışlardı. Bu arada kazanılan 1. lenme imkânını elde ediyordu.
İnönü muharebesi, Ankara hükümeti­ Fransa’yı Avrupa’da izlediği politi­
nin Londra Konferansı’na çağrılması kayla küstüren İngiltere, İtalya’yı da
sonucunu doğurmuştu. Esas itibariyle Yunanlıları İzmir’e çıkartarak kendin­
bir çözüme ulaşılamayan bu toplantı sı­ den uzaklaştırmıştı. İtalyanlar, 19 15
rasında, 11 Mart 1921’de Türkiye tem­ Londra ve 1917 St. Jean de Maurienne
silcisi ve Dışişleri Bakanı Bekir Sami gizli antlaşmalarıyla İzmir ve Antalya
Bey ile Fransızlar arasında, iki taraf yörelerinin kendilerine bırakıldığını öne
arasındaki çatışmaları sona erdiren ve sürüyorlardı. İngilizler de Rus Çarlığı’-
Sevres’den farklı olarak Urfa ve An- nın yıkılmasından dolayı 1917 St. Je-
tep’i Türkiye’ye bırakan bir antlaşma an de Maurienne Antiaşması’nın geçerli
imzalandı. Fakat bu antlaşma, özellikle olmadığını, Londra Antiaşması’nda da
Fransızlara bazı ekonomik ayrıcalıklar İtalya’ya sadece Antalya yöresinin va-
tanıması sebebiyle TBMM tarafından ad edildiğini iddia ediyorlardı. Bu an­
onaylanmadı. Bu arada 2. İnönü Mu­ laşmazlık sebebiyle İtalyanlar, özellik­
harebesi de kazanılmış ve Sovyetler Bir­ le Yunanlıların İzmir’i işgalinden itiba-
FRAN SA İL E İLİŞKİLER: İşgal ettikleri Maraş, Urfa ve A n te p ’teki direnişlerden sonra
bölgeden çekilmek zorunda kalan Fransızlar ile Dışişleri Bakanı Bekir Sami Bey
arasında Urfa ve A ntep'i Türkiye’ye bırakan bir antlaşmanın imzalanması ilişkilerde
yeni bir dönemi başlattı. Ankara hükümetinin prestijinin yüksek olduğu bir dönemde
Ankara'ya gelen Fransız temsilcisi Franklin Bouillon’un amacı ilişkileri ayrı bir düzeyde
ve yumuşak bir biçimde götürmekti. Nitekim 20 Ekim 1921 'de imzalanan Türk-Fransız
Antlaşması bir bakıma A nkara’nın temel dış politikasının bir Batılı ülke tarafından ilk
kez onaylanması anlamına geliyordu. Mustafa Kemal, Franklin Bouillon, İsmet Paşa,
Yusuf Kemal (Tengirşek).
1192
ren Ankara hükümetine karşı, İngilte­
re’den çok farklı bir tutum içerisine gir­
diler. Özellikle, daha işgal kuvvetlerin­
de görevliyken İstanbul’da Mustafa Ke­
mal ile ilişkiye girmiş olan Kont Sfor-
za İtalya’da dışişleri bakanı olunca,
Ankara hükümetiyle İtalya arasındaki
ilişkiler daha da yumuşak bir döneme
girmişti. İtalyan işgali çok yumuşak ol­
duğu gibi Kuva-yı, Milliye bu bölgeler­
de çok kolay örgütlenebiliyordu. Kısa­
cası İtalyanlar, kısmen İngiltere ve Yu­
nanistan’a karşı olan politikalarından,
kısmen bölgedeki ekonomik çıkarları­
nı koruma endişesinden, kısmen de
kendi iç sorunlarıyla meşgul oldukların­
dan, Ankara hükümetiyle doğrudan bir
çatışma içerisine girmek istemiyorlardı.
Bu hava içerisinde Kont Sforza ile Be­
kir Sami Bey Londra görüşmeleri sıra­
sında iki ülke arasında bir antlaşma im­
zalamışlardı. Antlaşma, İtalya’ya bazı
ekonomik imtiyazlar sağladığı için
TBMM tarafından onaylanmamakla
beraber İtalyanlar kendiliklerinden ya­
vaş yavaş bölgeden çekilmişlerdi.
Mücadele Salonlara Kayıyor
30 Ağustos 1922 zaferi ve ardından
11 Ekim 1922'de de Mudanya Mütare-
kesi’nin imzalanması sonucunda aske­
ri mücadele yerini diplomasiye bırakı­
yordu. Bu düzeydeki temel amaç da,
askeri olarak ulaşılan durum a uygun
bir siyasi ve hukuki çözüm sağlanma-
sıydı.
Mondros Mütarekesi’nden Lozan
Konferansı’na kadar İtilâf devletleri üç
defa bir anlaşma yapılması için girişim­
de bulunmuşlardı. 1920, 1921 ve 1922
yıllarına rastlayan her üç teklif de Sev-
res Antiaşması’nın izlerini taşıdığından
Ankara hükümeti tarafından ya dikka­
te alınmamış ya da reddedilmişlerdi.
Nihayet Mudanya Mütarekesi görüş­
meleri sırasında, bir barış anlaşması ya­
pılabilmesi için bir konferans toplan­
ması kararlaştırılmıştı. Konferansa bir
yanda Türkiye, diğer yandan I. Dünya
Savaşı galipleri olarak İngiltere, İtalya,
Japonya, Yugoslavya, Yunanistan ve
Romanya katılacaktı. Sovyetler Birliği,
Ukrayna ve Gürcistan da Boğazlar so­
runu görüşülürken toplantıda yer ala­
caklardı. ABD’nin gözlemci gönde! !i-
ği konferansın toplanma yeri, M ütte­
fiklerin ısrarı üzerine Lozan olarak ka­
rarlaştırılmıştı.
Öte yandan, İsviçre’nin Lozan ken­
tine Ankara hükümetini temsilen gide­
MÜTAREKE YE MİLLÎ MÜCADELE
Millî Mücadele ve Dış Dünya
cek heyetin başkanının belirlenmesi çe­
şitli tartışmalara yol açmıştı. Mustafa
Kemal Lozan’a Osmanlı diplomasi ge­
leneğinden yetişmiş bir diptomatın git­
mesini istemiyordu. Bunun sakıncası,
Bekir Sami Bey’in Londra Konferan­
sı’na katılışı sırasında ortaya çıkmıştı.
Bu heyete başkanlık edecek kişi yeni
devletin amaç ve özelliklerini yakından
tanımalıydı. Mustafa Kemal, Mudan­
ya Mütarekesi görüşmelerindeki başa­
rısından dolayı İsmet Paşa’nın bu gö­
reve getirilmesini sağladı. Böylece dışiş­
leri bakanı olarak heyetin başkanlığı­
na getirilen İsmet Paşa ve aralarında
maliye bakanı Hasan Saka ve sıhhiye
bakanı Rıza Nur beylerin de bulundu­
ğu 20 kişiyi aşkın bir heyet Lozan’a
gönderildi.
Konferans 20 Kasım 1922’de açıldı.
Bu ilk dönem görüşmeleri sırasında İs­
met Paşa temelde, Türkiye’nin bağım­
sız ve egemen bir devlet olarak varlığı­
nın kabulünü sağlamaya ve diğer ülke­
lerle eşit hak ve yetkilere sahip olduğu­
nu anlatmaya çalıştı. İngiltere adına gö­
rüşmelere katılan dışişleri bakanı Lord
Curzon’un en çok üzerinde durduğu
konu Musul ve Boğazlardı. Fransa ile,
daha çok mali konulara ilişkin anlaş­
mazlık noktaları vardı. Konferansın ilk
bölümü 4 Şubat 1923’e kadar sürdü.
İtilâf devletlerinin ortaklaşa sunduktan
bir tasarının bazı maddeleri Türkiye ta­
rafından reddedilince görüşmeler kesil­
di. Bu ilk dönem görüşmeleri sırasın­
da Yunanistan ile esirlerin mübadele­
si, iki ülke arasındaki sınırların tesbiti,
iki ülke arasında gerçekleştirilecek ahali
mübadelesi gibi konularda ya nihai çö­
züm sağlanmış, ya da nasıl ve ne zaman
çözüleceği konusunda anlaşmaya varıl­
mıştı. Sadece Yunan ordusunun yaptı­
ğı tahribatın tazmini konusunda her­
hangi bir anlaşmaya varılamamıştı. Si­
yasi açıdan pek bir sorunun bulunma­
dığı Fransa ile ise Osmanlı borçlarının
ödenmesi konusunda bir anlaşmaya va-
rılamıyordu. Yeni Türkiye Devleti’ni,
Osmanlı İm paratorluğunun bir deva­
mı olarak gören İtilâf devletleri eskiden
elde etmiş oldukları imtiyazlan da ko­
lay elden bırakmak istemiyorlardı. İn­
giltere ile yapılan temaslar sonucunda
da Musul sorunu halledilememekle be­
raber sonradaı görüşmeler yoluyla hal­
ledilmesi konusunda bir anlaşmaya va­
rılmıştı. Boğazlar konusunda yapılan
görüşmeler ise daha çok bir İngiliz-
Sovyet rekabeti şeklinde geçmiş, Tür­
kiye temsilcileri de bu durumdan yarar­
lanma imkânını elde etmişlerdi. Sovyet-
ler, Boğazların mümkün olduğunca ka­
palı tutulması görüşünü savunurken İn­
giltere de bunun tam aksi görüşü dile
getirmekteydi. Türkiye de, başka bazı
konularda aldığı tavizler karşılığında
İngiliz tezine yaklaşmış ve böylece Bo­
ğazların yeni statüsü bu temel üzerin­
de oluşturulmuştu.
İsmet Paşa'nın Ankara’ya dönmesin­
den sonra TBMM’de konuya ilişkin yo­
ğun tartışmalar olmuş, sonuçta 6 Mart
1923’de, görüşmelerin yeniden başla­
ması için tekiifte bulunulması kararlaş­
tırılmıştı. Yapılan temaslar sonucunda
Lozan Konferansımın ikinci dönem
toplantıları 23 Nisan 1923’te başladı.
Yaklaşık üç ay süren bu toplantılar sı­
rasında kapitülasyonlar konusunda yo­
ğun tartışmalar olmuş, sonuçta Türki­
ye çok küçük bir-iki nokta dışında Os­
manlInın bu mirasından yakasım kur­
tarmayı başarmıştı. Öte yandan. birinci
dönemde halledilemeyen Yunanistan’ın
ödeyeceği tazminat sorunu da, bu ül­
kenin Karaağaç bölgesini tazminat kar­
şılığı olarak Türkiye'ye terketmesiyle
halledilmişti.
Nihayet antlaşma 24 Temmuz 1923’te
imzalanmıştı. Bu antlaşma 23 Ağustos
1923’te TBMM’de 227 üyenin 213'ünün
kabul oylarıyla onaylanmıştı. Ardından
İtilâf devletleri kuvvetlerinin İstanbul’­
dan ayrılmalarıyla Misak-ı Millî büyük
ölçüde gerçekleşmiş, mücadele sırasın­
da izlenen dış politika temel hedefleri­
ne ulaşmıştı. Bununla beraber Lozan’­
dan arta kalan birkaç konu yeni devle­
tin dış ilişkilerinde ilk sorunları oluştu­
racaklardı. Bunlar Yunanistan ile ger­
çekleştirilmesi gereken ahali mübadele­
si, Fransa ile olan Osmanlı borçları so­
runu ve İngiltere ile halledilmesi gere­
ken Musul sorunuydu. D
K AYN AK Ç A
D'AKŞİN Aptüiahal, Atatürk’ün Dış Politi­
ka İlkeleri ve Diplomasisi, İstanbul, 1964
C ARMAOGl U Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Ta­
rihi, 1914-1980, Ankara, 1983
C GÖNLÜBOL Mehmet - vd., Olaylarla Türk
Dış Politikası, 1919-1973, Ankara, 1974
C KÜRKÇÜOĞLU Ömer, Turk-İngiliz İlişki­
leri (1919-1926), Ankara, 1978
C SELEK Sabahattin. Anadolu !htilali, isıan-
bul, 1968
C ÜLMAN Haluk, Birinci Diinyu Savaşı'na
Giden Yol (ve Savuş) Ankara, 1973