Batıcılık *

Osmanlı İmparatorluğunda başlayıp Cumhuriyet Türki-

yesi’nde yeni boyutlar kazanan, Batı Avrupa’nın toplumsal
ve fikirsel bileşimini erişilmesi gereken bir hedef olarak gö­
ren yaklaşım. Bu görüş bazen ılımlı bir biçimde ortaya çık­
mış, bazen çok köktenci -geleneksel kültür öğelerimizi eleşti­
ren ve karşısına çıkan- boyutlar kazanmıştır. Ancak, sözcü­
ğün kendisi daha çok Batı’yı her hususta örnek almak iste­
yenlerin yaklaşımını adlandırmak için kullanılmıştır.

Batıcılığın tik Devresi

Osmanlı İmparatorluğu, Batı uygarlığı adını verebilece-

(*) C um huriyet D önem i TûrkiyeAnsiklopedisi, Cilt 1, (İstanbul, iletişim Yayınla­

rı, 1983), s. 245-250.

11
 ğimiz kültür bütünüyle hiçbir zaman ilişkisini kesmemiştir.
Ne var ki, İmparatorluğun yükselme devrinde, Osmanlılar,
kendi uygarlıklarını Batı’nınkinden üstün saymışlar, Batı’-
nın bir "model" olarak izlenmesi bir sorun olarak ortaya çık­
mamıştır. İmparatorluğun gerilemeye başlamasıyla, niçin
gerilediği sorusu, önce devlet yönetiminin bozulduğu ileri sü­
rülerek, daha sonra belki de yüzeyleşen bir tutumla Batı’nın
askerî üstünlüğü gösterilerek cevaplandırılmıştır. Bugün,
yapılan araştırmalardan bu tür aramaların Osmanlı sivil bü­
rokrasisinde ("kalemi'ye) şekillenmiş olduğunu anlamaya
başlıyoruz. Böylece, daha XVIII. yüzyıl başlarında, Batı’nın
askeri kuramlarının ve silah gücünün imparatorluğa nasıl
getirilebileceği önemli bir devlet sorunu olmuştur. Bu düşün­
celer, III. Ahmet zamanında (1703-1730), bilhassa 1720’ler-
den sonra, Sadrazam Nevşehirli İbrahim Paşa’nın (1718-
1730) desteğiyle teşvik görmüştür. Batıcılığın bu ilk devre­
sinde Batı’nın askerî teknolojisinin savaştaki rolü ve savaşın
sonucunu kısmen Tanrı’ya bırakma şeklindeki köklü inanç
tartışılmıştır. Zamanla (1780’lerde) bunun karşısında, savaş­
ta en çok teknolojinin sonuç vereceği görüşü belirecekti. Ge­
rilemeyi "din bütünlüğünün yitirilmesine bağlayan biraz
farklı görüşlerse bir kısım ulema arasında ortaya çıkmıştır.
İlk Tepkiler: III. Ahmet devrinde Batı’dan gelen bir
mülteci, İbrahim Müteferrika, basın sanatını Osmanlı İmpa­
ratorluğuna getirmiş, Batı’nm askeri eğitimi ve teknolojisi
konusundaki bilgilere imparatorlukta önem verilmeye baş­
lanmıştır (Müteferrika, Usûl ül-Hikem fi Nizam ül-Ümen,
1731). Gene bu yıllarda Yirmisekiz Mehmet Çelebi, Nişli
Mehmet Ağa gibi devlet katında görevli kimseler Avrupa’nın
"ahvali"ni öğrenmeye çeşitli başkentlere elçi olarak gönderil­
mişlerdir. Öte yandan, Batı uygarlığının kişinin refahına yö­
nelik değerleri Osmanlı idareci sınıfına sızmıştır (Lale Dev­
12
ri). Bu yaşayış tarzını bir üst kesitin imtiyazı ve aynı zaman­
da mahalli kültürün kösteklenmesi olarak algılayan
İstanbul’un alt ve orta sınıflan, devletin bu sırada ortaya çı­
kan zaafı karşısında yeniçerilerle ve sadrazamın düşmanla­
rıyla birleşerek ayaklanmışlardır (Patrona isyanı). Batı’yla
kurulan ilişkileri halkın yararlannm unutulması olarak de­
ğerlendiren, Osmanlı toplumunun içinden kaynaklanan bu
itiş cumhuriyet devrine kadar sürecek olan Batılılaşma ile
birlikte gelen bir etki-tepki mekanizmasının ilk örneğini teş­
kil eder. [Diğer örnekleri: Kabakçı İsyanı (1807), kısmen bir
Nakşibendi şeyhinin teşvikiyle şekillenen Kuleli Vak’ası
(1859) ve 31 Mart (13 Nisan) 1909 Hareketi.]
Batı’nm askerî kuruluşlarından örnek alma çabaları I.
Mahmut (1730-1754), I. Abdülhamit (1774-1789) ve özellikle
III. Selim zamanında (1789-1807) hızlanmış fakat geleneksel
Osmanlı kültürünün tepkisi ve geçimleri tehlikeye girenlerin
birleşen akımlarıyla bir daha sekteye uğratılmıştır. Batı’da
sürekli Osmanlı elçiliklerinin kurulması bu devreye rastlar.
Avrupa’yla ilgili ilk sistematik değerlendirmeler, devamlı
diplomatik ilişkilerin bir ürünü olarak Batı’da görevlendiri­
len Osmanlı hariciye memurlanndan gelmiştir. Osmanlı İm­
paratorluğu için Batı’nın genel bir "model" olarak kullanıl­
masına dayanan "düzeltme1' (tanzimat) teklifleri de buradan
kaynaklanmıştır.
II. Mahmut Dönem i ve Tanzimat’ın tlanı
II. Mahmut (1808-1839) kendinden önce gelen reformcu-
lann kötü tecrübelerini göz önünde tutarak askeri yenilikle­
re karşı bir odak noktası oluşturan yeniçerileri topa tutmuş,
bu piyade kuruluşunu lağvetmiş ve III. Selim zamanında or­
13
 taya çıkan çağdaş askerî birlikleri ordunun esas birimleri
haline getirmiştir. Batı’nın yalnız askerî kuruluşları sayesin­
de yükselemediği, bunları ayakta tutan mali kaynakların ve
vergi toplama sisteminin de imparatorlukta yaratılması ge­
rektiği III. Selim zamanından beri biliniyordu. II. Mahmut
devrinin sonlarına doğru Batı’da görevli bulunan Osmanlı el­
çileri Batı’nın yeni bir özelliğini keşfettiler. XVIII. yüzyıl Av­
rupa’sında bazı krallar teb’anın verimliliğini artıracak bir
koruyucu tedbirler bütününü devletin olağan bir politikası
haline getirmişlerdi. Kralî otoritenin bir temsilciler meclisiy­
le paylaşılmadığı ülkelerde bile millî devlet kurmak isteyen
hükümdarlar teb’amn mülkiyet hakİarının garanti altına
alınmasının zorunluluğunu anlamışlar, eğitimi halka yay­
manın kendilerine getireceği faydayı algılamışlardı. Millî
devletlerin kurulmasına ve orta sınıfların güç kazanmasına
paralel yürüyen bu politika, aynı zamanda millî bütünlük
kurmayı ve feodalizmden kalan imtiyaz "cep"lerini temizle­
meyi amaçlıyordu. Bu idare sistemine sonradan "aydın des­
potizmi" denmiştir. O zamanlar Avrupa’da yeni gelişmekte
olan devlet bilimlerinde ise bu öğelere "kameralizm" adı veri­
liyordu. "Tanzimat" olarak bildiğimiz, 1839’da Gülhane Hatt-ı
Hümayunu’nun ilanıyla başladığı kabul edilen yenilik hare­
keti, büyük çapta "kameralizm"den esinlenmiştir. Kamera-
lizmin uygulanmasını görerek Batı’nın özünü burada ara­
yanlar arasında Avusturya Büyükelçisi Sadık Rıfat Paşa’yı
ve Tanzimat’ın mimarı Londra elçiliğinde, dışişleri bakanlığı
ve sadrazamlıkta bulunan Mustafa Reşit Paşa’yı saymak ge­
rekir. Kameralizmin bu devlet adamlarına belki en cazip ge­
len tarafı, Osmanlı İmparatorluğu gibi dağınık bir ülkeyi bir­
leştirici bir görüntü getirmesiydi. Osmanlı devlet adamları
millî çapta idari, hukuksal ve iktisadi tedbirlerle Osmanlı
İmparatorluğumda yüksek sayıda yer alan kültür birimlerini
14
"eritebileceklerini" bir "Osmanlılık" şuuru yaratabilecekleri­
ni sanıyorlardı. Uzun vadede bu amaç gerçekleşemedi, fakat
Batılı millî devletin birçok kurumu bazen özünü yitirmiş ola­
rak - imparatorluğa yerleşti (örneğin yeni bir milli eğitim sis­
temi, yeni bir yargı mekanizması, yeni bir idari sistem). Tan­
zimat Türkiye’sinde Batı’ya karşı bir tepkinin ortaya çıkma­
sı, Avrupa devletlerinin dış politikasının çok zaman Osmanlı
İmparatorluğu’nu sömürdüğü ya da kendi menfaatleri için
bir araç olarak kullandığı algısının doğurduğu hayal kırıklı­
ğına bağlanabilir. Gerçekten de Tanzimat’ı başlatanların çok
iyi anlamadıkları bir husus çeşitli devletlerin birbirleriyle ti­
caret alanında amansız bir savaşa girmiş oldukları ve XIX.
yüzyıl ilerledikçe "emperyalizm" adını verdiğimiz kapsayıcı
politikayı da -bu adı kullanmadan- daha çok benimseyecekle­
riydi. Osmanlılann 1838’den itibaren çeşitli devletlerle imza­
ladıkları ticaret anlaşmalarında olduğu kadar tarım ve en­
düstri politikalarında kendi çıkarlarını koruyamamaları
Batı’ya olan tepkilerinin bir yönünü oluşturur.
Tanzimat’ın, Mustafa Reşit Paşa (ve onu izleyen Âli Paşa
ve Fuat Paşa) gibi kurucuları. Batı’nın askerî ve idari yapısı­
nı Osmanlı İmparatorluğu’na aktarırken Batı’nm günlük
kültürü de ikinci defa etkin bir biçimde imparatorluğa gir­
mişti. Giyim, ev eşyası, paranın kullanılışı, evlerin stili, in­
sanlar arası ilişkiler "Avrupaî" olmuştu. Osmanlı tutucu ta­
rihçisi Cevdet Paşa, bu hayat değişikliğinin eski Osmanlı de­
ğerlerini nasıl kösteklediğini anlatır. İlk ve ikinci kuşak Tan­
zimatçılara karşı sistematik eleştirilerse ancak 1860’larda
başladı. Namık Kemal ve Ziya Paşa önderliğindeki bu eleşti­
riciler grubuna "Yeni Osmanlılar" adı verilmiştir. Yeni Os-
manlılar, Tanzimatçıların sömürü olayını anlamadıklarını,
bir "üst tabaka" meydana getirdiklerini, kendi kültürlerini
kösteklediklerini (şeriatı unuttukları) ve ancak yüzeysel an­
15
lamda "Batılı" olduklarını ileri sürdüler. Tanzimatçıların -
Yeni Osmanlılar’a göre Batı’nın "ru h u n u oluşturan- hürri­
yetçi ve parlamenter eğilimleri anlamadıkları da yüzlerine
vuruluyordu. Bu yıllarda Batı hakkındaki bilginin artması
ye yayılması, Yeni O sm anlılar’ın önemli bir rol oynadıkları,
Osmanlı gazeteciliği yoluyla olmuştur. 1862’de İbrahim Şi-
nasi tarafından kurulan ve daha sonra Namık Kemal ve Y e­
ni Osmanlılar’ın devraldıkları Tasvir-i Efkâr Osmanlı aydın­
ları arasında siyasi bilincin genişlemesinde birinci derecede
bir rol oynamıştır.
1856 Islahat Fermanı
1860’larda şekillenen bu eleştirilerin ortaya çıkmasında
belki en etkili gelişme, Islahat Fermanı adını verdiğimiz or­
ganik (anayasal) belgenin ilanıydı. Tanzim at’ı başlatan Gül-
hane Hatt-ı Hüm ayunu’nun ikinci bir aşaması görünümünde
olan Islahat Fermanı (1856), devletin güttüğü politikaya kar­
şı önemli tepkiler yarattı. Islahat Fermanı, o zamana kadar
"millet-i hâkime" olan Müslümanlardan bu imtiyazlı durumu
alıyor, din farkı gözetm eksizin bir "Osmanlı" vatandaşlığı
kurmaya çalışıyordu. Müslüman teb’anın tepkisine paralel
olarak onlardan sonra "birinci" sırayı işgal eden Rumlar da
bu sırayı kaybettiklerine üzüldüler. Fakat bunun yanında,
az sonra Islahat Ferm am ’nda yüzeyde amaçlanan "beraberli­
ğin" tersine çevrildiği, gayrı müslimlerle yabancıların kendi­
lerine sağlanan hukuksal imkânları (malî kaynaklar, organi­
zasyon bilgileri ve Batı diplomatik desteği sayesinde) M üslü­
man teb’ayı çok geride bırakır şekilde kullandıkları görüldü.
Bundan sonraki Türk düşünürlerinin çoğu bu iktisadi geliş­
me farkını Batı’ya verilm iş ödünlerin sonucu saymışlardır.
16
Yeni Osmanlılar, aynı zamanda, Âli Paşa gibi Tanzim atçıla­
rın, şeriatın alanını küçülten uygulamalarını yermişler, par-
lamentarizm için fıkhı "tükenmez ve ihmali hiçbir surette
caiz olmayan bir kaynak" olarak göstermişlerdir (Tanpmar,
1956, 123). Bu tepki, geleneksel sistemi savunan Cevdet Pa­
şa gibi kişilerde daha sistematik bir biçim almıştır. Bu yıllar­
da anlatılanın tamamen aksine giden bir akım da görülebi­
lir: 1870’lerden sonra, Batılılığın parça parça alınması m üm ­
kün olmayan bir bütün olduğu fikri Saffet Paşa gibi devlet
adamlarınca açık olarak ifade edilmiştir.
Tıpkı Lale Devri’nde olduğu gibi, 1860’lardan sonra Batı­
lılığı bir felsefe ve iktisat sistemi olarak görmeyip onu daha
çok yüzeysel yönleri, adabı muaşeret usulleri ve Batı’da hâ­
kim olan modalar açısından değerlendirenler ve kullananlar
olmuştur. Bu tipler zamanın yazarlarınca devamlı olarak
eleştirilmiştir. Ahmet Mithat’ın "Felatun Bey"leri, Recaiza-
de’nin "Bihruz"ları, Ömer Seyfettin’in "Efruz"ları Tanzimat
(ve hatta XX. yüzyıl) edebiyatının ana karakterlerinden biri­
ni oluşturmuşlardır.
II. Abdülhamit Dönemi
Batı fikirlerinin iyice anlaşılmaya başlandığı bir devre
Sultan II. Abdülhamit (1876-1909) devridir. Bunun sebebi,
yeni kurulan okullarda okuyanların ve yabancı dil bilenlerin
artması olduğu kadar, padişahın kendisinin Batı’yı bir bakı­
ma "model" olarak almış olmasıdır. II. Abdülhamit, "Batıcılı­
ğı” Batı’nm tekniğini, idari sistemini ve bilhassa askerî teş­
kilatını ve eğitimini alma şeklinde anlıyor; bunun yanında
Müslümanlığı teb’ası arasında güçlendirmeye çalışıyordu.
Bu amaçla, Harbiye, Mülkiye ve Askerî Tıbbiye’nin program­
17
ları geliştirilmiş, okullarda bilgili bir kuşak yetişmiştir. Her
üç kuruluşun öğrencileri ders programları icabı XIX. yüzyıl
müsbet bilimlerinin Batı’nın esas güç kaynağını oluşturdu­
ğunu görüyorlardı. Böylece Batı’yı, Batı’da geliştirilen müs­
bet bilimle bir tutan bir kuşak yetişti. Bu kuşak Batı’yı aynı
zamanda güçlü olmaya prim veren bir uygarlık olarak gör­
meye başladı. Batıcılığın güçlülükle bir sayılması eski dinsel
değerlerin ancak milli gücü artırdıkları oranda önemli olduk­
ları kanısını yerleştirdi. Bu fikirler padişaha karşı muhalefe­
ti Avrupa’da sürdüren Jön Türkler arasında etkili olduğu
için, "hürriyet"in ilanından sonra da (1908) Jön Türkler’in
politikasında izini sürdürdü. II. Abdülhamit’e karşı koyarak
uzun zaman Avrupa’da bulunmuş jön Türkler’den Ahmet Rı­
za Bey ve Abdullah Cevdet, Avrupa’da geçirdikleri yıllar bo­
yunca artan birşekilde bu düşüncenin etkisinde kalmışlar­
dır. Batılılık ile "güçlülüğün" bir tutulmasında bizzat Batı
akımlarının etkisini de görmek gerekir. Jön Türkler’in fikir­
lerinin şekillendiği 1890’ların Fransa’sında 1880’lerin siyasal
skandalları demokrasiye karşı olan güveni sarsmış, bir müd­
detten beri Taine ve Renan’ın etkisinde gelişen seçkincilik
palazlanmıştı. Ancak Dr. Abdullah Cevdet’in Balkan Harbi’-
nin Osmanlılar arasında yarattığı kırgınlık karşısında bile
tutumu açıktır: "Bir ikinci medeniyet yoktur. Medeniyet, Av­
rupa medeniyetidir." (Hanioğlu, 1981, 359).
II. Meşrutiyet Dönemi
İkinci Meşrutiyet Dönemi açılmadan önce, 1905 yılında,
Japonların Rusları yenilgiye uğratmaları, geleneksel değer­
lerin modem bir medeniyette saklanılabilirliği konusunu ge­
ne ön plana itmişti. Acaba Osmanlılar, Japonların yaptığı gi­
18
bi, Batı’mn tekniğiyle yetinip kendi değerlerini saklı tutabi­
lir miydiler? İslamcı şair Mehmet Akif, bu tezleri 1908’den
sonra ortaya atan belirgin kişiler arasında yer alır. Böylece
1908-1918 yıllan arasında Batı’yı "taklit" etmeye karşı ko­
yan İslamcı bir akım görüyoruz.
İkinci Meşrutiyet’in hâkim siyasal kuruluşu İttihat ve
Terakki Partisi’nin düşüncesinde Batı’nın "güçlülük" ile bir
tutulması devam etmiştir. Ancak bu eğilimin karşıtı adını
verebileceğimiz bir diğer eğilim de İttihat ve Terakki tarafın­
dan korunmuştur. Bu da Ziya Gökalp’in Batı’nın toplumsal
özelliklerini araştıran, bu özelliklerden hangi oranda yarar­
lanılabileceğini arayan tutumudur. Türkiye’de Batı’nın, mev­
hum da olsa, "insancı" zihniyetini ciddiye alarak anlamaya
çalışmış olan kimseler çok azdır. Aralarında en başta şair
Tevfik Fikret’i saymak gerekir. Batı’nın sanat anlayışının
devamlı bir ekseni olan "sanat sanat içindir" anlayışı da, ge­
nel olarak o devirlerin -ve bu devirlerin- Türkiye’sinde rağ­
bet görmemiştir. Konu gerektiği gibi araştırılmadığından
şimdiden bu konuda kesin hükümler vermek yanlış olur. An­
cak, bildiklerimizden Osmanlıların Batı’yı bir "seçme" yapa­
rak algıladıkları bazı yönlerini vurgulayıp bazılarını arka
plana ittikleri söylenebilir.
Atatürk ve Batıcılık
Batı ile temasta olan Osmanlılann Batı uygarlığı fikirle­
rini "kudret''in bir boyutu, toplumun şekillenmesinin bir yö­
nü olarak görmüş olmalan bir tesadüf eseri değildir. Bunu,
eninde sonunda, Osmanlılarda hâkim devlet geleneğiyle izah
etmek mümkündür. Atatürk’ün düşünceleri bu gibi gelenek­
lerin bir şahsiyetin özel katkısıyla birleştiği bir odak noktası
19
olarak görülebilir,
bir yitirilme söz konusu değildir. Kişi egemendir. Atatürk’ü
Atatürk, Batı’nm en önemli katkısını toplumun şeklinde
bu açıdan Batı’nm temel değerlerinin bu kişisel "onur" anla­
ve bu toplum a hâkim olduğuna inandığı m üsbet bilimlerde
yışıyla ne kadar köklü bir şekilde bağlantılı olduğunu sezen,
görmüştür:
Batılılığı bu anlamda da "ilerleme" sayan orijinal bir düşü­
Efendiler, milletimizin hedefi, milletimizin mefkuresi, bü­
nür olarak görebiliriz.
tün cihanda tam manasiyle medeni bir hey’et-i içtimaiye o l­
maktır. Bilirsiniz ki, dünyada her kavmin mevcudiyeti, kıy­
meti, hakk-ı hürriyet ve istiklâli, malik olduğu ve yapacağı
A ta tü rk ’ü n Ö lü m ü n d en S on ra B a tıc ılığ a K a rşı T e p k ile r
medeni eserlerle mütenasiptir... M edeniyet yolunda m uvaffa­
kiyet teceddüde vebestedir. içtim ai hayatta, iktisadi hayatta,
Atatürk zamanında cumhuriyet’in bir umdesi haline ge­
ilim ve fen sahasında muvaffak olmak için yegâne tekalüm ve
len "Garplılaşma" ölümünden bir müddet sonra gene eleştiri­
terakki yolu budur.. (30 Ağustos 1924 Söyl. ve D. 1952, II.
lere uğramış, Batıcılığın bir Batı taklidinden ileri gidemediği
183.)
"sağ'da ve "sol"da bir daha ifade edilmiştir ("Gardrop A ta­
Atatürk’ün kendi devrinde parlamenterizme karşı bizzat
türkçülüğü"). Daha 1940’ların sonunda Türk Müslüman k ü l­
Batı’da şekillenen tepkiye ve faşizmin ve komünizmin geliş­
türüne cumhuriyette ihanet edildiği teziyle ortaya çıkan bu
mesine rağmen, sistematik bir seçkincilik veya "halk dikta-
eleştirilerin "sol'dan gelen örneklerine daha çok 196O’lardan
törlüğu'nden kaçınan bir toplum anlayışına sahip olması
sonra rastlanır. Bu iki açıdan oluşturulan makale ve kitapla­
dikkate değer. Bu noktada Atatürk’ün orijinal bir vurgusunu
rın sayısı muhtemelen 1960-80 yıllarının kültür konusunun
bulmak mümkündür. O da Atatürk’ün temel optimizmi ve
en zengin alanını oluşturur. Bu eleştirilerin bir kaynağını
onun arkasında yatan "kişi onuru" kavramıdır. Kişinin kendi
Atatürk devrinde yetişen bir kuşağın hızla değişen 1950 ve
başına, toplumdan ayrı bir meşruiyet kaynağı oluşturabile­
60’ların ortamında dünyayı algılama sistemlerinin kırılmış
ceği Jön Türkler’de arka plana atılmış yabancı bir özlem ola­
olmasına bağlayabiliriz. Batı’ya karşı ortaya çıkan tepkinin
rak görülür. İttihat ve Terakki’nin aydınlık devri fikirlerin­
ikibuçuk asır kadar kisve değiştirerek sürebilmiş olması il­
den kesinlikle ayrılan yönü burada belirir. Atatürk’teki derin
ginç bir toplumsal araştırma konusu olarak karşımıza çıkar.
yapısal vurgu, kişinin kişi olarak bir toplumsal meşruiyet
Bu süre içinde devamlı olarak ileri sürülen tezlerden Batı’
kaynağı oluşturduğu şeklinde form elleştirilmiş bir inançtır.
nın Türkiye’ye en yalıtkan ve yüzeysel biçimleriyle yerleştiği
Atatürk’ün bazen (İsmet İnönü ile bir şahsî mülakattan) "ö-
doğrudur. Ancak, bunun nedeni, "taklit" eğiliminde değil,
zel girişimci" olarak nitelendirilmesinin nedeni bu eğilimdir.
M üslüman-Osmanlı-Türk kültürünün bir yapı unsurunda
Konuyu bir başka açıdan ele alarak İslam medeniyetinde, k i­
aranmalıdır.
şi onuru, ilahi varlığın karşısında, ya da devlet ve cemaat
karşısında davranış meşrulaştırıcısı olarak değerini yitirir.
Batı’mn XVIII. yüzyıl düşüncesinin en genel çizgisinde böyle

20