ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Ζ’ ΕΞΑΜΗΝΟ (2021-22)

Διδάσκουσα: κα Μαρία Σγουρίδου

ΟΔΗΓΟΣ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ (3 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ)

1. (1 Μονάδα) Μία ερώτηση θεωρητική “φωτογραφική” από το βιβλίο “Συγκριτική

φιλολογία” της Ε. Πολίτη- Μαρμαρύγου (σελ.1-45).
2. (6 Μονάδες) Μία ερώτηση με δύο σκέλη που θα περιλαμβάνει μεγάλο μέρος της
ευρωπαϊκής συγκριτικής λογοτεχνικής ιστορίας (με άξονα την ιταλική λογοτεχνία).
3. (3 μονάδες) Σύγκριση κειμένων (πιθανότατα όχι απο αυτά που διδαχθήκαμε στην
τάξη).

Βιβλιογραφία: α) Κ.Θ. Δημαράς “Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας”

β) Λ. Πολίτης “Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας”
γ) Π. Μαστροδημήτρης “Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας”

1ο Μάθημα
05.10.2021

Συγκριτική Φιλολογία (ΣΦ) είναι η επιστήμη της λογοτεχνίας που ερευνά τη

λογοτεχνία από σκοπιά που υπερβαίνει τα εθνικά σύνορα και δεν έχει σκοπό να εξηγήσει
μόνο αιτιοκρατικά τις σχέσεις μεταξύ των έργων, αλλά να ερευνήσει και τις λανθάνουσες
σχέσεις των έργων, τις εσωτερικές αναλογίες τους, χωρίς να περιορίζεται μόνο στη
λογοτεχνία αλλά και σε διαφορετικές επιστήμες. Κάνει δηλαδή δυνατή τη συγκριτική
θεώρηση δύο ή και περισσότερων λογοτεχνιών, αναζητώντας όχι μόνο συγκεκριμένες
επιδράσεις αλλά και ομοιότητες ή αναλογίες που οφείλονται σε άλλους λόγους.
Πρώτη χώρα που προσέγγισε επιστημονικά τη ΣΦ είναι η Γαλλία (ακολούθησε η
Αμερική) .

ΣΧΟΛΕΣ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

ΓΑΛΛΙΚΗ ΣΧΟΛΗ (1843) ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ (μέσα 19ου αι.)

Σύγκριση δύο και μόνο δύο λογοτεχνικών Σύγκριση απεριόριστων έργων
έργων από διαφορετικές χώρες ανεξαρτήτως προέλευσης (λογοτεχνία,
φιλοσοφία, ψυχολογία, μουσική, ζωγραφική,
γλυπτική, όπερα κλπ.)
Εστίαση στην ανίχνευση αλληλεπιδράσεων, Δεν εστιάζει μόνο στις αλληλεπιδράσεις
αίτιο-αποτέλεσμα (θετικιστική σχολή) αλλά σε όλο το φάσμα ομοιοτήτων –
επιδράσεων και διαφορών μεταξύ των
έργων
Έμφαση στην ιστορία της λογοτεχνίας Έμφαση στην κριτική και στην αισθητική
(χρονική συνέχεια) αξία των έργων
ΑΡΝΗΤΙΚΑ ΣΗΜΕΙΑ – ΚΙΝΔΥΝΟΙ
Περιορισμός λόγω μονοδιάστατης μελέτης Ασάφεια, ανακρίβεια, απώλεια, λόγω
ελλιπούς γνώσης, όλων των αντικειμένων

1
 μελέτης
Η αμερικανική σχολή εκφράζει απόλυτα το αμερικάνικο ιδεώδες του “We win”,
δηλαδή το κέρδος που καρπώνονται από την τελική έκδοση μίας σύγκρισης όλοι οι
επιστήμονες που συμμετέχουν (λογοτέχνες, φιλόλογοι, ιστορικοί τέχνης κλπ).

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

1863 Ιδρύεται έδρα συγκριτικής λογοτεχνίας στο πανεπιστήμιο της Νάπολης από
τον Φραντσέσκο ντε Σάνκτις.
1885 Καθιερώνεται η ΣΦ ως επιστημονικό και πανεπιστημιακό αντικείμενο.
1895 Ο Μπετς με το Ο Χάινε στη Γαλλία (διατριβή) διερευνά τις επιδράσεις στη
γαλλική λογοτεχνία. Αμέσως μετά ιδρύονται πανεπιστημιακές έδρες στη Σορβόννη και στη
Ζυρίχη.
1910 Ο Βαλντεσπερζιέ αφιερώνει τη ζωή του (50 χρόνια μελέτης) στις
επιδράσεις του Γκαίτε στη γαλλική ΣΦ (έγραψε την περισπούδαστη μελέτη Ο Γκαίτε στη
Γαλλία), ενώ η μνημειώδης Βιβλιογραφία Συγκριτικής Φιλολογίας που κυκλοφόρησε στην
Αμερική αποτελεί μέχρι τις ημέρες μας τη «Βίβλο» του συγκριτολόγου.
Παράλληλα αναπτύσσεται ραγδαία και στην Αμερική με την ίδρυση
πανεπιστημιακών εδρών σε πανεπιστήμια και ενισχύεται από την
διαπολιτισμικότητα των μεταναστών.
Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος Περιορίζεται σημαντικά το συγκριτικό έργο.
1921 Εκδίδεται στην -πάντα πρωτοπόρο- Γαλλία το περιοδικό Η επιθεώρηση της ΣΦ
(«RLC» στα γαλλικά) με παγκόσμιο δείκτη αναγνωσιμότητας. Εκδίδεται μέχρι σήμερα.
1928 Ιδρύεται στη Γαλλία o φορέας Διεθνής Επιτροπή ΣΦ από τον
Βαλντεσπερζιέ. Διοργανώνονται πλέον τακτά παγκόσμια συνέδρια (συχνά
μετατρέπονται σε πεδία μάχης ισχυρών αντιπαραθέσεων) σε όλο τον κόσμο, όπου
διατηρούν και πρακτικά.
Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος Περιορίζεται σημαντικά το συγκριτικό έργο.
1944 Ο φορέας μετονομάζεται σε Ομοσπονδία Ευρωπαϊκών Γλωσσών και
Φιλολογιών.
1950 Ιδρύεται η Διεθνής Εταιρεία ΣΦ, η οποία υφίσταται ως σήμερα (με παράρτημα
στην Ελλάδα˙ ενεργό μέλος της είναι και o κ. Ζώρας).

Πέραν των δύο μεγάλων σχολών της ΣΦ, υψηλή δράση έχουν να επιδείξουν και
άλλες χώρες, όπως Ιαπωνία, Κίνα, Ν.Κορέα, Αγγλία, Γερμανία, Ουγγαρία, Ρουμανία. Ειδικά
οι χώρες της Αν. Ευρώπης βασίζονται περισσότερο στη γαλλική προσέγγιση της ΣΦ.
H Ιταλία παρέμεινε πιστή στην παράδοση της ανεξάντλητης λογοτεχνικής
ανάλυσης και δεν ανέπτυξε την ΣΦ.
Πρώτος Έλληνας συγκριτικός φιλόλογος είναι o Κ.Θ. Δημαράς, ο οποίος μετά τις
σπουδές του στη Γαλλία άνοιξε πανεπιστημιακή έδρα στη Θεσσαλονίκη. Στο έργο του, ως
φυσικό επακόλουθο, υπάρχουν ισχυρές γαλλικές επιδράσεις.
Χαρακτηριστικό δείγμα της λογοτεχνικής παιδείας στη Γαλλία είναι ότι η διδαχή της
ΣΦ στα παιδιά ξεκινάει από τα χρόνια του Δημοτικού.

2
 2ο Μάθημα
12.10.2021

Η Συγκριτική Λογοτεχνία έχει 3 πεδία στα οποία βασίζεται ο ερευνητής:

1. Θεωρία: ερευνά τη Λογοτεχνία ως φαινόμενο. Ασχολείται με τη λειτουργία της και την

προέλευση των ειδών (διαφωτίζει). Παρέχει πληροφορίες για τον σκοπό του έργου,
κατατάσσει τα έργα σε κατηγορίες (πεζό, ποίημα κλπ.), δίνει πληροφορίες για το μέτρο, το
ύφος, τον ρυθμό κλπ.
2. Ιστορία: εξετάζει τα έργα ανά χρονική περίοδο (μελέτες χρήσιμες αν υπάρχουν,
πληροφορεί), ώστε να αποτυπώνονται τα χαρακτηριστικά έκαστης εποχής. Βασική
προϋπόθεση είναι να υπάρχουν κείμενα που θα συνοδεύουν την ιστορική μελέτη.
3. Κριτική: αφορά την εξέταση κειμένων καθαρά (μιλούν άμεσα στον αναγνώστη, είναι
τα έργα καθαυτά, η φωνή του συγγραφέα). Είναι η «μαγιά» χάρη στην οποία υπάρχουν τα
άλλα δύο πεδία. Κατατάσσει τα έργα σε αισθητική ιεράρχηση αναλόγως της αξίας τους.
Βασική προϋπόθεση είναι η συνεργασία εξειδικευμένων συμβούλων (π.χ. συμβουλεύομαι
έναν ειδικό στη μελέτη του Μακιαβέλλι, έναν στον Foscolo κλπ.). Στην Ελλάδα έχουμε τα
έργα των Κ.Θ. Δημαρά και Λ. Πολίτη για τη Νεοελληνική Λογοτεχνία.

Η Λογοτεχνία είναι μια πανανθρώπινη λειτουργία.

Συσχετισμός
(τα πεδία αλληλοϋποστηρίζονται, αλληλοσυμπληρώνονται και συνεργάζονται, δεν
είναι ανεξάρτητα)

1. Θεωρία: πρέπει να συμπεριλάβουμε σχόλια από διάφορες χώρες για να ορίσουμε τα

χαρακτηριστικά και τις παραμέτρους, διότι η Λογοτεχνία ως πανανθρώπινη λειτουργία
εξαρτάται άμεσα από τη σύγκριση.
2. Ιστορία: η ίδια περίοδος δεν ήταν ίδια σε κάθε χώρο (εκφάνσεις κι εκδηλώσεις σε
διάφορες χώρες). Πρέπει να συμπεριλάβουμε την εξέλιξη ενός λογοτεχνικού ρεύματος σε
ευρεία διεθνική κλίμακα.
3. Κριτική: εξαρτάται άμεσα από τα υπόλοιπα πεδία, γιατί κατά τη διαδικασία κριτικής
πρέπει να εξεταστούν διεξοδικά όλα τα στοιχεία της λογοτεχνίας. Είναι η ουσία και η καρδιά
της Συγκριτικής.

Τρόποι Κριτικής της Λογοτεχνίας (αισθητική αποτίμηση)

Παράδειγμα: σύγκριση στα επιστολικά μυθιστορήματα των: Foscolo (Le ultime lettere di
Jacopo Ortis, 1802) και Σούτσου (Λέανδρος, 1834).

1. Εξωτερικός τρόπος (προσφιλής στην αμερικανική σχολή).

Εξετάζουμε:
α) βιογραφία: έχει να κάνει με τον συγγραφέα και τις συνθήκες διαβίωσής του
(Σούτσος=εύρωστος, Foscolo = στερημένος),

3
 β) κοινωνιολογικό πλαίσιο: το εξωτερικό οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό περιβάλλον,
γ) φιλοσοφικό πλαίσιο εποχής: Το γενικότερο φιλοσοφικό και ψυχολογικό πλαίσιο της
εποχής, την ιστορία των ιδεών κλπ.

2. Εσωτερικός τρόπος (προσφιλής στη γαλλική σχολή, εστιάζει στο κείμενο).

Εξετάζουμε:
α) περιεχόμενο:
 χαρακτήρες: αφορά στους πρωταγωνιστές του έργου. Στην περίπτωση του
παραδείγματος το μυθιστόρημα του Foscolo είναι μονοφωνικό, δηλαδή ένας
γράφει για έναν δίχως να υπάρχει ανταλλαγή (αποφεύγονται οι άσκοπες
φλυαρίες, αλλά το κείμενο είναι μονοδιάστατο). Αντίθετα του Σούτσου είναι
πολυφωνικό, καθώς υπάρχει ανταλλαγή από διάφορα πρόσωπα (έχει
άσκοπες φλυαρίες αλλά υπάρχει δημοκρατικότητα, σφαιρική άποψη των
πρωταγωνιστών)
 καταστάσεις: π.χ. η αγάπη σε κάθε μορφή (ερωτική, στοργική, πατριωτική
κλπ.), η φιλία, η οικογένεια. Αφορά στον τρόπο εκδήλωσης των
συναισθημάτων και στις επιρροές στο έργο
 περιβάλλον: αυτό στο οποίο κινούνται μέσα στο έργο (λίμνες, δάση,
μνημεία, πόλεις, σπίτια κλπ.)
β) μορφή:
έχει να κάνει με τον τρόπο που εκφέρεται ο λόγος και αναπτύσσονται οι ιδέες. Αφορά
στα γλωσσικά στοιχεία (εξέταση γλώσσας, π.χ. σχήματα λόγου, μέτρο δομή – σήμερα
βοηθά πολύ στη μελέτη της μορφής η Συγκριτική Υφολογία).

Η χρήση και των δύο τρόπων κριτικής (εσωτερικός- εξωτερικός) συνθέτει μία
πλήρη σύγκριση.

Μέθοδος σύγκρισης

1ος τρόπος/είδος σύγκρισης ή καθαρή σύγκριση: τον χρησιμοποιεί η αμερικανική

σχολή, που είναι πιο προοδευτική και ελεύθερη, είναι μία γενναία προσπάθεια
προσέγγισης της ΣΛ. Υπό αυτό το πρίσμα μπορεί να αντλήσει ένα θέμα (πχ. αιμομιξία,
ερωτικό τρίγωνο, διεκδίκηση ενός θρόνου κλπ.) και να το εξετάσει διαχρονικά μέσα από τα
κείμενα. Στο τέλος θα πρέπει να γίνει η αξιολόγηση και η ένταξη στο ιστορικό γίγνεσθαι.
Η σύγκριση μπορεί να αφορά έργα, ρεύματα κλπ.
Δεν ψάχνει αναγκαστικά για επιδράσεις, αλλά για αναλογίες. Συγκρίνει έργα με
ομοιότητες, κοινή ιδέα (αλλά και διαφορές).
Σκοπός είναι η αισθητική αποτίμηση των έργων (σε τι επίπεδο βρίσκονται). Πάντα
επιστρέφουμε στο λογοτεχνικό έργο. Η ιεράρχηση των έργων οδηγεί στη αισθητική
αποτίμησή τους.
2ος τρόπος σύγκρισης (επιδράσεις): ανίχνευση επιδράσεων (γαλλική σχολή). Ο
εντοπισμός των επιδράσεων γίνεται μέσω:
α) μαρτυρίας: αυτή μπορεί να είναι εσωτερική, δηλαδή να το λέει ο ίδιος ο
συγγραφέας ή εξωτερική, δηλαδή να το λένε μελετητές (έγκριτοι όπως ο Δημαράς ή ο
Πολίτης). Αν δεν βρούμε μαρτυρίες, κάνουμε σύγκριση σε ομοιότητες και διαφορές,
β) χρονολογίας: που συσχετίζεται με τον χρόνο γραφής του έργου που επιδρά και
του συγγραφέα του,
γ) γνώση της ξένης γλώσσας: ο συγκριτολόγος θα πρέπει σίγουρα να γνωρίζει αν
κατά την επίδραση υπάρχει γνώση της γλώσσας ή της μετάφρασης από τον συγγραφέα

4
που δέχτηκε την επίδραση,
δ) του «μοντέλου»: δηλαδή το έργο που ασκεί επίδραση. Για να το δούμε αυτό
κοιτάμε τον χρόνο της σύνθεσης (χειρόγραφο), της δημοσίευσης και της έκδοσης,
ε) ο υπνωτισμός της πρώτης πηγής: δηλαδή να προσέξουμε μην το
αποδώσουμε σε πράγματα που αποτελούν το εννοιολογικό, ιδεολογικό και γλωσσικό υλικό
μιας εποχής κι επομένως είναι κτήμα όλων, π.χ. το «Να ζει κανείς ή να μη ζει» το είπαν κι
άλλοι, όχι μόνο ο Σαίξπηρ. Το χειρόγραφο δεν αποτελεί πηγή των πάντων.

Είναι θεμιτό (έως απαραίτητο) ο συγκριτολόγος να διαθέτει γνώσεις και άλλων

κατευθύνσεων, ιστορικές γνώσεις και βέβαια φαντασία, ανοιχτό μυαλό με υψηλή
δεκτικότητα.
Στόχος είναι η αναγνώριση της αξίας του έργου κι ένα πόρισμα, όχι η σύγκριση.
Για να επιτευχθεί αυτό, πρέπει να απαντηθούν ορισμένα ερωτήματα:
 γιατί ο συγγραφέας δέχτηκε τη συγκεκριμένη επίδραση;
 ποια στοιχεία πήρε από το Α έργο;
 πώς τα προσάρμοσε στο έργο του;
 είναι ζωτικής σημασίας για το δικό του έργο;
 πώς λειτουργούν στο νέο έργο αυτά τα στοιχεία;

Λεξιλόγιο-Ορολογία Συγκριτικής Λογοτεχνίας

1. Αναλογία: ανίχνευση κοινής πλοκής, κοινών πρωταγωνιστών κλπ. και περαιτέρω,

απόδοση στοιχείων κοινών πεδίων που θα διαπιστωθεί αν συνιστούν συμπτώσεις ή όχι,
π.χ. Η Οδός, Ιάκωβος Καμπανέλλης και Processo a Dio, Stefano Massini («στρατοπεδική»
λογοτεχνία).
2. Αντικατοπτρισμοί: ο τρόπος που απεικονίζεται ένας ξένος λογοτέχνης ή ένα
λογοτεχνικό ρεύμα ή ένας χώρος (πχ. η Ρώμη) σε μία άλλη εθνική λογοτεχνία, π.χ. η
εικόνα του Λόρδου Βύρωνα (και του ρεύματος του Ρομαντισμού) εκθειάζεται από τους
Έλληνες λογοτέχνες, παρότι στο ίδιο διάστημα στην Αγγλία τον κατακρίνουν έντονα για την
ηθική του.
3. Δάνειο: μία μορφή που ποικίλλει (εικόνα, μετάφραση, φράση αυτούσια) και βρίσκεται
σε άλλο έργο. Μπορεί να μην είναι στο λεκτικό κομμάτι αλλά στην πλοκή. Μπορεί να είναι
παρόμοιο ή τελείως διαφορετικό έργο, όπως π.χ. ο 1ος στίχος της Κόλασης υπάρχει στον
Ερωτόκριτο, το θέμα όμως στην πρώτη περίπτωση είναι ηθικό, ενώ στη δεύτερη είναι
αισθηματικό.
4. Επίδραση: δεν υπάρχει Λογοτεχνία με παρθενογένεση. Ένας μηχανισμός που
ξεπερνά το δάνειο μπαίνει σε ενέργεια και δημιουργεί ένα διαφορετικό έργο. Συχνά την
επίδραση μας τη δίνει το παρακείμενο, π.χ. το motto από Δάντη “libertà vo caminando”
στον Σολωμό. Οι επιδράσεις συντελούνται:
α) όταν υπάρχει μεταβατική κοινωνικοπολιτική δράση,
β) όταν ο συγγραφέας έχει ισχυρό χαρακτήρα και ισχυρό προσωπικό ύφος. Ο
αδύναμος συγγραφέας δεν θα επηρεαστεί, θα μιμηθεί απλώς.
5. Επιτυχία: η ανταπόκριση του κοινού για το έργο. Πόσο θα αρέσει κι αν θα διαβαστεί.
Κάποιοι αναγνωρίζονται νωρίς, ενώ κάποιοι μετά τον θάνατό τους. Όσο πιο γνωστό το
έργο και επιτυχημένο, τόσες περισσότερες είναι οι επιδράσεις που ασκεί (δεν είναι
δεδομένο, γιατί κι από κάτι μη αξιοσημείωτο μπορεί να βγει κάτι αξιόλογο), π.χ. ο Ισαάκ
του Γκρόττο δεν ήταν καλό, αλλά έδωσε την ιστορία της Θυσίας του Αβραάμ.
6. Κοινοί τόποι: αφορά θέματα τόσο περιεχομένου όσο και μορφής. Λέξεις- φράσεις
που δεν είναι δάνεια και ενδέχεται να μας παγιδεύσουν (εύκολο να μπερδευτεί κάποιος με

5
το δάνειο), π.χ. «ωραία μάτια» το βλέπουμε και στον Δάντη και στον Πετράρχη, ενώ
μπορεί να είναι απλά ρεύμα της εποχής (Ρομαντισμός). Έτσι εξετάζουμε τις σχέσεις αυτού
που έχει επηρεαστεί με το μοντέλο του. Αν δεν ξέρουμε, το βάζουμε σε παραπομπή, λόγω
έλλειψης πηγών.
7. Μετάφραση: Έχει διττή πλευρά. Καθώς ο μεταφραστής είναι λογοτεχνικός
μεσολαβητής, η μετάφραση από τη μία ενισχύει τη διάδοση και τις επιδράσεις ενός έργου
(θετικό στοιχείο), από την άλλη όμως, όσο καλή κι αν είναι, διασαλεύει την οργανική δομή
του έργου παρεισφρέοντας στο κείμενο, π.χ. η Θεία Κωμωδία του Καζαντζάκη (αρνητικό
στοιχείο). Δεδομένο είναι ότι προσαρμόζεται στην εποχή και στις απαιτήσεις του
μεταφραστή, οπότε μπορεί και να φέρει τη σφραγίδα του (πχ. Καζαντζάκης - Δάντης).
8. Μίμηση: μπορεί να είναι καλόπιστη (μοιάζει με την επίδραση) ή κακόπιστη
(παρωδία).
9. Πηγή: είναι το έργο από το οποίο αντλεί ο συγγραφέας την έμπνευσή του και δέχεται
την επίδραση. Επιδρά ως έργο Α στο έργο Β. Μπορεί και να λειτουργήσει ως σημείο
εκκίνησης.
10. Παράδοση: είναι ουσιαστικά η εξέταση του παγκόσμιου πλαισίου λογοτεχνίας. Είναι
ένα αχανές πεδίο που εξετάζει το κείμενο ως προς:
α) την εθνική λογοτεχνία,
β) το ιδεολογικό ρεύμα που ανήκει ο συγγραφέας στην εποχή του και τι υπάρχει
στην εποχή του σε όλες τις χώρες,
γ) την ιστορία του λογοτεχνικού είδους που ανήκει.
11. Παράλληλα χωρία: έχουμε όταν δύο έργα μοιάζουν σατανικά (πρόσωπα, πλοκή,
καταστάσεις) σε διαφορετικές χρονικές περιόδους και δεν υπάρχει καμία μαρτυρία ή σχέση
μεταξύ τους.

*SOS*
Ποιο είδος μαρτυρίας (εσωτερική-εξωτερική) είναι σημαντικότερο και γιατί;
-Η εσωτερική, γιατί η μαρτυρία προέρχεται από τον ίδιο τον συγγραφέα, άρα είναι πέρα
από κάθε αμφισβήτηση.

6
 3ο Μάθημα
19.10.2021

Παραδοσιακές κατηγορίες κειμενογραφίας

(περίοδος Μεσαίωνα, 5ος-12ος αι.)

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Βασική πηγή της είναι η Βίβλος, χωρίς να απουσιάζουν στοιχεία και από τη μυθολογία.
Κείμενα πεζού λόγου

Βίοι Αγίων
Πρόκειται για διηγήσεις της ζωής των ανθρώπων, χρονικά ανθρώπων που ήταν πρότυπα
για τη Εκκλησία. Έχουν χαρακτήρα μυθιστορήματος  και περιέχουν περιπέτειες, κακουχίες,
δράση. Αυτοί  οι βίοι ήταν αφετηρία για το μυθιστόρημα. Είναι είδος που προσεγγίζει το
χρονικό αλλά συνδέεται με το νεότερο διήγημα ή μυθιστόρημα. Οι συγγραφείς έπαιρναν
ήδη γνώριμα στοιχεία (της ειδωλολατρικής γραμματείας) και τα ενσωμάτωναν στους βίους
των Αγίων. Για τον λόγο αυτό εξετάζονται κυρίως από λογοτεχνική οπτική
(ελκυστικότητα, αισθητική) και όχι ως κείμενα αξιόπιστης ιστορικής καταγραφής.

Κείμενα έμμετρου λόγου

Υμνογραφία
Είναι ύμνοι και ποιήματα που προσιδιάζουν στη λυρική ποίηση. Συνοδεύονται από
μουσική, τραγουδιούνται. Απευθύνονται σε ευρύ κοινό που πηγαίνει στην εκκλησία. Από
εκείνη την εποχή διασώζονται αρκετά κείμενα.

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Λεξικογραφία (εγκυκλοπαιδισμός)
Αναπτύσσεται σε δημώδεις γλώσσες. Η Εκκλησία κατά τον Μεσαίωνα έχει τα σκήπτρα
στην εκπαίδευση, όπου παρουσιάζεται τεράστια ανάπτυξη της λεξικογραφίας. Τέτοια
δείγματα είναι :
α) Τον 7ο αι. η Ετυμολογία του Ισιδώρου της Σεβίλλης.
β) Τον 10ο αι. εμφανίζονται το Λεξικόν Σουίδα και το Μέγα Λεξικόν.
γ) Η Μυριόβιβλος, που εκδόθηκε στο Βυζάντιο υπό την αιγίδα του Πατριάρχη Φωτίου τον
10ο αι., μας ενημερώνει για το περιεχόμενο 1000 και πλέον βιβλίων και προσδιορίζει την
αισθητική τους αξία.  Κάνει αντιπαραβολή μεταξύ συγγραφέων. Είναι το πρώτο δείγμα
λογοτεχνικής/φιλολογικής κριτικής στην Ευρώπη.

ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ

Οικουμενικά χρονικά
Είναι κατά βάση αποτυχημένες απόπειρες καταγραφής παγκόσμιας ιστορίας. Η

7
ιστοριογραφία της εποχής είναι τελείως διαφορετική τόσο από τη σημερινή όσο και από
αυτή του Θουκυδίδη. Οι συγγραφείς δεν εξετάζουν την αιτιατή σχέση των γεγονότων, παρά
γίνεται μια αυστηρά χρονολογική καταγραφή των γεγονότων από δημιουργίας κόσμου.
Όλες οι παγκόσμιες ιστορίες της εποχής ξεκινούν από τότε που ο θεός έπλασε τον
άνθρωπο.

Χρονικά λαών
Καταγράφεται η ιστορία ενός λαού σε δημώδη γλώσσα, π.χ. το Χρονικό των Φράγκων,
των Ισπανών κλπ. Από τις ιστορίες αυτές αντλούνται στοιχεία που προσφέρουν υλικό σε
ακατέργαστη μορφή, που είναι πιο συνδεδεμένο με τον άνθρωπο και την
καθημερινότητά του. Τα χρονικά παρέχουν πολύ υλικό για τα ήθη, την οργάνωση του
τόπου και αποτελούν τις απαρχές καταγραφής ιστορικών γεγονότων.

ΕΠΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

Ήταν είδος εξαιρετικά διαδεδομένο στον Μεσαίωνα. Σημαντικά έργα που εξετάζονται
πολύπλευρα γιατί έχουν σύγχρονες και διαχρονικές προεκτάσεις. Ως σημεία αναφοράς
στην ανάπτυξη της επικής ποίησης θεωρούνται η Ιλιάδα και η Οδύσσεια του Ομήρου και η
Αινειάδα του Βιργιλίου.
Χαρακτηριστικά της ποίησης αυτής είναι:
 Αφήγηση
 Πράξεις ηρωισμού
 Ύφος υψηλό
Στην Ιλιάδα (νεανική εποχή του Ομήρου) γίνεται περιγραφή μίας ομάδας ηρώων, στην
Οδύσσεια γίνεται περιγραφή ενός ήρωα, ενώ η Αινειάδα αναφέρεται και στον ήρωα και
στην ομάδα του. Θα πρέπει να αναφερθεί ότι παρότι στα έπη του Ομήρου οι ήρωες και οι
θεοί έχουν πλήθος “ανθρώπινων” χαρακτηριστικών (πάθη, εγωισμοί κλπ.,) στην Αινειάδα
υπάρχει πιο αυστηρή προσήλωση του ήρωα στον στόχο και στο καθήκον. Έτσι
λοιπόν ο Αινείας θα γίνει το πρότυπο μίμησης των επών που ακολουθούν και εκφράζουν
τον ιδεατό ήρωα (επίδραση). Ενώ η Οδύσσεια αφηγείται απλώς τον νόστο του ήρωα,
στην Αινειάδα υπάρχει και ο πολιτικός παράγοντας: η ίδρυση μιας αυτοκρατορίας.
 Η συγγραφή είναι σε υψηλό ύφος, εκλεπτυσμένο
 Προβάλλεται η ευγενής διάσταση της ιστορίας
 Υπάρχει τάση υπερβολής
 Μακροσκελής στίχος
 Καλλιέπεια με στόχο την ανάδειξη του μεγαλείου

Η επική ποίηση περνά μέσα από το κανάλι των μεταφράσεων και μας δίνει παραλλαγές,
όπως:
α) Ο Τρωικός κύκλος (Εφημερίς της Τροίας, συγγραφέας Δίκτυς ο Κρης, Άλωσις της
Τροίας, συγγραφέας Δάρης εκ Φρυγίας). Σε αυτά τα έργα ξαναβρίσκουμε ζωντανούς τους
τρωικούς ήρωες,
β) Κύκλος Αλεξάνδρου, όπου ο Μέγας Αλέξανδρος παρουσιάζεται ζωντανός.

Τον 12ο αιώνα έχουμε μια σημαντική αλλαγή: υπάρχει έντονη λογοτεχνική στροφή προς
τον Χριστιανισμό. Περιγράφονται πόλεμοι εναντίων των απίστων.
Εμφανίζονται τα Chansons de geste, με σημαντικότερο το Τραγούδι του Ρολάνδου.
Ρολάνδος: πρώτος ιππότης και ανιψιός του Καρλομάγνου (καρπός αιμομιξίας).
Στο Τραγούδι του Ρολάνδου εμφανίζεται ποιητική αδεία ο Καρλομάγνος να πολεμά
εναντίον των Σαρακηνών (αναχρονισμός, αφού ο Καρλομάγνος πέθανε το 814). Ο

8
Ρολάνδος έγινε ευρωπαϊκός ήρωας, διείσδυσε στη Φεράρα, στην αυλή των Έστε και
επέδρασε στη μετέπειτα παραγωγή:
O M.M.Boiardo συγγράφει από το 1476 ως το 1494 το Orlando innamorato, βασικό ιταλικό
κείμενο της Αναγέννησης και ο Ludovico Ariosto από το 1516 ως το 1532 το Orlando
furioso.
Και τα δύο έργα επηρεάστηκαν από την τρέλα του Ρολάνδου.
Βλέπουμε λοιπόν μέσω των επιδράσεων αυτών πώς συνδέεται η μεσαιωνική εποποιία με
την ιταλική λογοτεχνία.

ΛΥΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

Κατά κανόνα σύντομα ποιήματα, στον αντίποδα της επικής ποίησης, με κύριο θέμα τον
έρωτα. Η λυρική ποίηση διακρίνεται σε:
α) Λόγια (κυρίως επιγράμματα όχι ιδιαίτερης αξίας),
β) Λαϊκή. Σε αυτή διακρίθηκαν οι περίφημοι τροβαδούροι.

Τροβαδούροι

Η λέξη προέρχεται από το trobar (= συνθέτω). Είναι οι κυριότεροι εκφραστές της

λυρικής ποίησης και προέρχονται από όλα τα κοινωνικά στρώματα.
Η λυρική ποίηση, που συνοδεύεται από μουσική, αναπτύχθηκε στην Προβηγκία, Ν.
Γαλλία, Β. Ιταλία, Β. Ισπανία αρχικά στις γαλλικές γλώσσες d’ oc και d’ oil και αργότερα σε
δημώδεις γλώσσες. Είναι προϊόν του αστικού περιβάλλοντος των πόλεων και των αυλών.
Μέσα από την ποίηση των τροβαδούρων (τόσο ερωτικού όσο και σατιρικού περιεχομένου)
εκτοπίζεται σιγά σιγά η εικόνα του Αγίου από τη λογοτεχνία.
Ο τροβαδούρος περιπλανάται, γνωρίζει περιπέτειες, ψάχνει να βρει αυτό που έχει
χάσει, δηλαδή τον έρωτα κι έναν προστάτη. Έτσι καταλήγει σε διάφορες αυλές, από όπου
μετά από λίγο ξαναφεύγει και ξαναρχίζει την περιπλάνησή του. Η περιπλάνηση αυτή είναι
κοινό στοιχείο με τον Άγιο, γιατί κι αυτός περιπλανιέται για να διδάξει. Αντικείμενο της
ποίησης του τροβαδούρου είναι ο απραγματοποίητος έρωτας, ο ιδεόπλαστος
έρωτας της αυλής (amour courtois), ο έρωτας ωστόσο που αφορά γυναίκες
δεσμευμένες. Είναι κατά βάση ανεκπλήρωτος και η μούσα του είναι απλησίαστη. H
γυναίκα γίνεται ένα σύμβολο μεταξύ Γης και Ουρανού.
Με τους τροβαδούρους έχουμε για πρώτη φορά τη μετατόπιση από τη σάρκα στο
πνεύμα. Αυτό συμβαίνει γιατί υπάρχει η θρησκευτικότητα, υπάρχει σύγκρουση καλού και
κακού, γι΄αυτό κι ο έρωτας είναι πνευματικός κι όχι σαρκικός (ιδεόπλαστος έρωτας). Ο
τροβαδούρος τραγουδά με απίστευτο λυρισμό, τέτοιο που κάποιοι τροβαδούροι
θεωρούνται λυρικότεροι του Δάντη και πρόδρομοι του Dolce stil novo (ο ίδιος ο Δάντης
τους αναφέρει ως πρόδρομους στο έργο του). Πολλές φορές όμως έχει ρεαλιστικά και
σατιρικά στοιχεία, πολιτικές προεκτάσεις, εκφράσεις από την καθημερινότητα,
χρησιμοποιώντας μυθικά σύμβολα από την αρχαία παράδοση (λατινική ή ελληνική
μυθολογία).
Το έργο του τροβαδούρου πάντα παρουσιάζεται με συνοδεία μουσικής ή με την
παρουσία ενός ζογκλέρ, ενώ χαρακτηριστικά του στοιχεία είναι το αίσθημα τιμής και η
διάθεση για περιπέτεια.
Με την συμβολή των τροβαδούρων σκιαγραφείται ένας νέος πνευματικός
άνθρωπος.

*SOS*

9
 Μυριόβιβλος
 Επιδράσεις επικής ποίησης στην ιταλική λογοτεχνία της Αναγέννησης
 Τροβαδούροι

4ο Μάθημα
26.10.2021

ΕΠΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

10
 ΑΓΓΛΙΑ

Beowulf: σχετικά μικρό έπος (3.182 στίχοι), του οποίου σώζεται μόνο ένα αντίγραφο του
16ου αιώνα. Το χειρόγραφο είναι άτιτλο. Η ημερομηνία συγγραφής του υπολογίζεται γύρω
στο 650-800 μ.Χ.). Βρέθηκε το 1705 και βρίσκεται στο Βρετανικό μουσείο. Έχει να κάνει με
μία κοινωνία μεταξύ Δανίας και Σουηδίας (νησιωτικό περιβάλλον -η αγγλική λογοτεχνία είχε
ανέκαθεν ως κυρίαρχο στοιχείο τη θάλασσα.
Το ποίημα είναι προϊόν φαντασίας, αλλά αναφέρει ένα καταγεγραμμένο ιστορικό γεγονός,
την εισβολή του βασιλιά Hygelac στη Φριζία το 516. Πολλά από τα πρόσωπα και τα
γεγονότα στο Beowulf συναντώνται και σε παλαιότερες σκανδιναβικές πηγές, οπότε
πιθανότατα είναι αληθινά και έζησαν μεταξύ 450-600 μ.Χ.
στη Δανία και τη νότια Σουηδία.

Υπόθεση: το παλάτι του Δανού βασιλιά Ρόθγκαρ και ο

λαός του δέχονται επιθέσεις για πολλά χρόνια από ένα
τέρας με το όνομα Γκρέντελ, μέχρι που εμφανίζεται ένας
νεαρός Σουηδός ονόματι Μπέογουλφ, προσφέρεται να
πολεμήσει το τέρας και το σκοτώνει. Η μητέρα τού
Γκρέντελ όμως ήρθε να εκδικηθεί τον θάνατο του γιου της.
Ο Μπέογουλφ πήγε να τη συναντήσει στη λίμνη δίπλα στην
οποία έμενε, την πολέμησε και τη σκότωσε. Επέστρεψε
στην πατρίδα του, όπου έγινε βασιλιάς. Κυβέρνησε για 50 χρόνια, μέχρι που εμφανίστηκε
ένας δράκος. Ο ηλικιωμένος πια Μπέογουλφ επιτέθηκε στο δράκο, αλλά τραυματίστηκε
θανάσιμα. Ο τάφος του Μπέογουλφ έγινε φάρος για τους ναυτικούς.

Χαρακτηριστικά του έπους του Beowulf:

Ξεκίνησε ως είδος καθαρά ειδωλολατρικό και κατέληξε με τις προσθήκες να έχει
χριστιανικά στοιχεία:
 Οι ήρωές του είναι τελείως ανεξάρτητοι και ελεύθεροι, δε φοβούνται τον Θεό, ο
άνθρωπος είναι κύριος του εαυτού του και έχει προσωπική βούληση.
 Συμβαίνουν τερατογενέσεις για να εξάρουν το ηρωικό ιδεώδες των μαχητών.
Υπάρχει μια εξοικείωση με το φανταστικό στοιχείο.
 Πολύ σημαντική είναι η παρουσία του υγρού στοιχείου. Η θάλασσα είναι το παν. Η
θάλασσα μπορεί να είναι συνάμα πηγή καταστροφής ή πλούτου.
 Κίνητρο είναι πάντα η ελευθερία του λαού.

ΕΛΛΑΔΑ

Διγενής Ακρίτας: το έπος του Διγενή Ακρίτα χρονολογείται στα τέλη του 10 ου και στις
αρχές του 11ου αιώνα και σηματοδοτεί την αρχή της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Είναι
αγνώστου ποιητή, που ζούσε μακριά από την Πόλη και για τον λόγο αυτό δεν επηρεάστηκε
από τη γλώσσα της Πόλης, αλλά έγραψε σε γλώσσα λαϊκή. Ζούσε κοντά στους Ακρίτες
(άκρη=σύνορο, στο Βυζάντιο) και την πολεμική ζωή τους, στον Πόντο ή την Καππαδοκία.
Ακόμη και σήμερα δεν γνωρίζουμε αν είναι πραγματικό ή μυθικό πρόσωπο. Στον ποιητή
αυτόν χρωστάμε το πρώτο κείμενο στη λαϊκή (δηλαδή νεοελληνική) γλώσσα. Το έπος
αυτό επηρεάζεται από τα ήδη υπάρχοντα ακριτικά δημοτικά τραγούδια αλλά και
δημιουργεί με τη σειρά του έναν ιδιαίτερο κύκλο τραγουδιών. Τα 3 πρώτα βιβλία (το
ποίημα διαιρείται σε 8 βιβλία) περιέχουν την ιστορία του πατέρα του, του Αμιρά της Συρίας
Μουσούρ, δηλαδή την αρπαγή από αυτόν της κόρης ενός Έλληνα στρατηγού, την

11
καταδιώξή του από τους πέντε αδελφούς της, τη μονομαχία του με τον νεώτερο και την
ήττα του, τον προσηλυτισμό του στον χριστιανισμό και τον γάμο του με την κόρη.
Γιος από τον γάμο αυτό («διγενής», από δύο γένη, το αραβικό και το ελληνικό)
είναι ο ήρωας του έπους, και τα υπόλοιπα βιβλία εξιστορούν τα κατορθώματά του και τις
υπερφυσικές δυνάμεις του: τα κυνήγια του των άγριων θηρίων, την ερωτική του ιστορία,
την αναχώρηση για τις άκρες (τα σύνορα) όπου γίνεται ακρίτης (συνοριοφύλακας) και τέλος
τον θάνατό του.
Έργο έμμετρο σε «σφιχτό» 15σύλλαβο με στοιχεία υπερβολής. Έως σήμερα δεν
γνωρίζουμε αν τα δημοτικά τραγούδια είναι πρόδρομοι ή μεταγενέστερά του. Το
πιθανότερο είναι ότι κάποια προϋπήρχαν και κάποια ακολούθησαν έπειτα (τα λιγότερα).
ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

ΑΓΓΛΙΑ

Caedmon: θεωρείται ιστορικό πρόσωπο, λέγεται ότι έζησε στις αρχές του 8 ου αιώνα. Ήταν
βοσκός και ανήκε σε μία κοινότητα με τα δικά της χαρακτηριστικά. Όλοι οι βοσκοί
μαζεύονταν κάθε βράδυ, έλεγαν ιστορίες και τραγουδούσαν, αλλά ο Caedmon ήταν
παράφωνος και αυτό τον περιθωριοποιούσε, μέχρι που ένας άγγελος τού χάρισε μια πολύ
μελωδική φωνή. Έγινε γνωστός για το μοναδικό έργο του που διασώθηκε, τον Ύμνο,
αποτελούμενο από 9 στίχους, γραμμένους στην αγγλοσαξονική γλώσσα. Ο Βέδας ο
Αιδέσιμος (Beda Venerabilis) κατέγραψε τα λόγια του.

Cynewulf (Κίνεγουλφ): υπαρκτό πρόσωπο, δεν έχουμε πληροφορίες για τη ζωή του.
Έζησε στα τέλη του 8ου αιώνα. Έργο θρησκευτικού περιεχομένου. Κυριαρχεί η θάλασσα.
Έγραψε για τα ταξίδια των Αποστόλων. ΄Αλλα έργα του: Ανδρέας, Ελένη (το αριστούργημά
του). Ίσως το μόνο έργο που έχει τόσο ταξίδι.

ΓΑΛΛΙΑ

Πέτρος Αβελάρδος (τέλη 11ου - αρχές 12ου αιώνα): Γάλλος φιλόσοφος και θεολόγος του
Μεσαίωνα. Επέλεξε τη διαλεκτική και μυήθηκε στη Λογική του Αριστοτέλη. Κήρυξε ότι η
αμφιβολία οδηγεί στην έρευνα. Ήρθε σε σύγκρουση με την καθολική εκκλησία λόγω των
διδασκαλιών του.
Ερωτεύτηκε τη μαθήτριά του Ελοΐζα, τον ευνούχισαν, κατέληξαν και οι δύο σε μοναστήρια
και άρχισαν να αλληλογραφούν.

ΙΤΑΛΙΑ

Tommaso d’ Aquino (Θωμάς ο Ακινάτης): Ιταλός ιερέας στη ρωμαιοκαθολική εκκλησία

στο Τάγμα των Δομινικανών, σημαντικός φιλόσοφος και θεολόγος, εκπρόσωπος της
σχολής του σχολαστικισμού. Έγραψε θρησκευτικούς ύμνους και ήταν λάτρης της
ομορφιάς. Σπουδαιότερο έργο του το Summa Theologiae (Σύνοψη της Θεολογίας). Η
παράδοσή του μας έδωσε τον Δάντη.
Ήταν πανεπιστημιακός δάσκαλος. Το μάθημα γινόταν σαν giostra (κονταροχτύπημα). Κάθε
ζήτημα διερχόταν 3 στάδια:
quaestio – disputatio – manifestatio (ζήτημα – συζήτηση – απόδειξη).
Νικητής ήταν η αλήθεια.
Σε ό,τι έγραφε περιλάμβανε αρτιότητα (integritas), αρμονία (consonantia) και διαύγεια
(claritas). Αυτοί ήταν οι τρεις βασικοί άξονες του έργου του. Αυτοί οι τρεις νόμοι διέπουν
ολόκληρο τον κόσμο. Πάνω σε αυτούς είναι δομημένος και ο Παράδεισος του Δάντη. Τα

12
τρία αυτά στοιχεία (αριθμός που «στοιχειώνει» και τον Δάντη) ενσαρκώνονται απόλυτα
μόνο στον Θεό. Ο άνθρωπος προσπαθεί απλώς να πλησιάσει αυτή την ομορφιά.

ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΓΓΛΙΑ

Beda Venerabilis (Bέδας ο Αιδέσιμος): βενεδικτίνος μοναχός. Όπως όλοι οι

ιστοριογράφοι, ήξερε πολύ καλά λατινικά. Συνέγραψε την ιστορία των Κελτών στην
Εκκλησιαστική ιστορία της Αγγλίας και διέσωσε τους 9 στίχους του Caedmon.

Αλφρέδος ο Μέγας: ήταν βασιλιάς του Ουέσσεξ. Πολύ μορφωμένος, έκανε μεταφράσεις
από τα λατινικά και είχε επαφές με Βυζάντιο και Ρώμη. Ανάμεσα στα έργα που μετέφρασε
στην αγγλοσαξονική ήταν το Consolatio Philosophiae του Βοήθιου, έργο που άσκησε
επιδράσεις.

Geoffrey of Monmouth: 12ος αιώνας. Σπουδαιότερο έργο του η Historia regum Britanniae,
η πρώτη μυθιστορία με θέμα τον βασιλιά Αρθούρο και τους Ιππότες της στρογγυλής
τραπέζης.

ΙΠΠΟΤΙΚΗ ΜΥΘΙΣΤΟΡΙΑ

Διακρίνεται σε διδακτική και σε ιπποτική.

Μετά την ένταξη του χριστιανικού στοιχείου στα έπη έχουμε έμμετρη αφηγηματική
ποίηση, μία πρόσμιξη έπους και λυρικής ποίησης, η οποία είναι αφενός διαχρονικής αξίας
(διαβάζονται έως σήμερα), αφετέρου διαδίδεται ευρέως σε όλες τις χώρες, δημιουργώντας
ένα κοινό μοτίβο.
Πρόκειται για μεγάλης έκτασης ποιήματα (1.400-4.000 στίχοι), που διατηρούν τις
συμβάσεις του έπους ως προς το μέτρο και τον ρυθμό, αλλά με κεντρικό θέμα τις
ερωτικές περιπέτειες του ήρωα. Η ιπποτική μυθιστορία αντλεί πολλά στοιχεία από την
παράδοση (τοπικές διηγήσεις και ιστορίες που διασώζονται από τους ελληνιστικούς και
ρωμαϊκούς χρόνους και εκτείνονται μέχρι τον Τρωικό κύκλο). Περιέχει πολλά στοιχεία
παραμυθιού (δράκος, κάστρο, ιππότης, γυναίκα που σώζεται, στοιχεία καθημερινότητας).
Οι ιπποτικές μυθιστορίες θεωρούνται πολύ σημαντικές στην λογοτεχνική ιστορική
παραγωγή διότι ενώνοντας το έπος και τον λυρισμό γίνονται οι πρόδρομοι του
μυθιστορήματος. Ανθούν δε σε τόπους όπου η επική παράδοση δεν είναι ισχυρή, όπως
στη Γαλλία, και φτάνουν σε εμάς μέσα από τις μεταφράσεις.
Το έπος της έμμετρης ή ιπποτικής μυθιστορίας εμφανίζεται στην Αγγλία και
καταλήγει στη Γαλλία με τον Κρετιέν ντε Τρουά (Chrétien de Troyes). Οι τρεις μεγάλοι
κύκλοι από τους οποίους αντλούσαν τα θέματά τους οι μεσαιωνικές μυθιστορίες ήταν ο
βρετανικός (ο κύκλος του βασιλιά Αρθούρου), ο ρωμαϊκός (με θέματα από την
αρχαιότητα) και ο γαλλικός (θέματα γύρω από τον Καρλομάγνο).

ΓΑΛΛΙΑ

Chrétien de Troyes: τροβαδούρος και κορυφαίος ιπποτικός μυθιστοριογράφος της

εποχής. Γεννήθηκε μεταξύ 1130-35 και πιθανολογείται ότι πέθανε κοντά στο 1190. Οι
ιπποτικές μυθιστορίες του διακρίνονται από το νεότερο μυθιστόρημα λόγω της έμμετρης
μορφής τους. Με τα κείμενά του καθιέρωσε μια συγκεκριμένη διάλεκτο ως επίσημη
λογοτεχνική γαλλική γλώσσα.

13
 Το έργο του επικεντρώνεται γύρω από τον βασιλιά Αρθούρο και τους Ιππότες της
στρογγυλής τραπέζης. Πρώτος αυτός μας έδωσε το θέμα της αναζήτησης του Ιερού
Δισκοπότηρου (Graal).
Ο Κρετιέν ζούσε στην αυλή της Ελεονόρας της Ακουιτανίας, που δεν του φερόταν
καλά. Η κόρη της Μαρία, που τον συμπαθούσε, όταν πήρε τη διακυβέρνηση, του ανέθεσε
να γράψει την ιστορία του Λάνσελοτ.
Αργότερα ο Κρετιέν μετέβη στην Αλσατία, όπου ο Φίλιππος Α’ του ανέθεσε να
γράψει σχετικά με το ιερό Δισκοπότηρο. Έτσι έχουμε την ιστορία του ιππότη του ιερού
Δισκοπότηρου, Πάρσιφαλ.
Ο Πάρσιφαλ ή το Έπος του Γκράαλ είναι αφιερωμένο στην ιπποσύνη και στον
βασιλιά Αρθούρο. Ο Πάρσιφαλ υμνήθηκε ως «ιππότης του Γκράαλ» χάριν των
περιπετειών προς αναζήτηση του ιερού Δισκοπότηρου. Αν και ημιτελές, είναι σπουδαίο
έργο ωρίμανσης. Οτιδήποτε γράφτηκε κατόπιν σχετικά με το Ιερό Δισκοπότηρο, βασίζεται
στο Πάρσιφαλ. Ο Πάρσιφαλ είναι ένα αδέξιο αγόρι, γιος ιππότη που σκοτώθηκε και η
μητέρα του το μεγαλώνει μόνη της, μακριά από ιππότες και ιπποτισμό. Αργότερα όμως
ένας ιππότης τον μυεί στον ιπποτισμό και ο Πάρσιφαλ μεταμορφώνεται σε ιππότη-άνδρα.
Είναι το πρώτο μυθιστόρημα διάπλασης χαρακτήρα.
Ο βασιλιάς Αρθούρος είναι το «αντίπαλο δέος» απέναντι στον Καρλομάγνο.
Οι ιππότες είναι ίσοι μεταξύ τους (γι’ αυτό και το τραπέζι που κάθονται, όπως και ο
βασιλιάς, είναι στρογγυλό -συμβολίζει την υδρόγειο σφαίρα) κι αυτό δίνει μία ουτοπία
δημοκρατίας, αντίθετα με τον Καρλομάγνο, ο οποίος εκπροσωπεί το φεουδαρχικό ιδεώδες.
Με τον Πάρσιφαλ το ιπποτικό μυθιστόρημα μεταφυτεύεται στη Γαλλία, την οποία
αλώνει λογοτεχνικά (επίδραση) και από εκεί θα περάσει στη Γερμανία.

ΓΕΡΜΑΝΙΑ

Βόλφραμ φον Έσσεμπαχ (1195-1225): αποφασίζει να ολοκληρώσει τον Πάρσιφαλ. Η

ιστορία συνδέεται και εδώ με την αναζήτηση του Ιερού Δισκοπότηρου και εκτυλίσσεται στο
ίδιο μοτίβο γύρω από τη ζωή ενός ορφανού που υιοθετήθηκε από μία αγρότισσα, αλλά
κατά την ενηλικίωσή του γοητεύτηκε από τη δράση των ιπποτών. Ο Βόλφραμ φον
Έσσεμπαχ μας διηγείται τις περιπέτειες του ιππότη, την αναμέτρησή του με το κακό και
τους έρωτές του. Το έπος είναι βαθιά μυστηριακό, αλλά κατώτερο του πρωτότυπου, κυρίως
επειδή ο Κρετιέν ντε Τρουά δίνει όλο το περιβάλλον της αυλής του βασιλιά Αρθούρου.

ΕΛΛΑΔΑ

Το Χρονικόν του Μορέως: ο συγγραφέας είναι άγνωστος. Έργο μνημειώδες, όπου οι

επιμειξίες είναι επακόλουθο της άλωσης του Βυζαντίου από τους Φράγκους. Το φαινόμενο
είναι έντονο στην Πελοπόννησο και πιθανότατα η συγγραφή του έργου (και η διάχυτη
φιλοφραγκική του διάθεση) οφείλεται στη μικτή καταγωγή του συγγραφέα. Οι Έλληνες το
θεωρούν βαθιά ανθελληνικό.

Από τα ελληνικά ιπποτικά μυθιστορήματα ξεχωρίζουν:

Βέλθανδρος και Χρυσάντζα: το ζευγάρι είναι απελευθερωμένο, οι δύο ερωτευμένοι νέοι
συζούν πριν από τον γάμο τους. Θεωρείται μοναδικό στο είδος του.
Ιμπέριος και Μαργαρώνα: επίδραση από γαλλικό έργο του 12 ου αιώνα. Επέδρασε με τη
σειρά του στη novellistica italiana (θεωρείται βέβαιο ότι το είχε διαβάσει ο Βοκκάκιος).
Φλώριος και Πλατζιαφλώρα: από τα γαλλικά μεταφράστηκε στα ιταλικά και από εκεί
διασκευάστηκε στην Ελλάδα.

14
Γενικά, βλέπουμε την παράδοση των ιπποτικών μυθιστοριών να εξαπλώνεται σε όλη την
Ευρώπη.

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

Η διδακτική ποίηση είναι το είδος της ποίησης που έχει σκοπό να διδάξει και να
συμβουλεύσει τον ακροατή ή τον αναγνώστη. Ως ποιητικό είδος από φιλολογική άποψη
είναι μεταξύ επικής και λυρικής ποίησης, έχοντας σχέση και συγγένεια με τη δομή και το
ύφος και των δύο αυτών ειδών της ποίησης. Με έμμετρο πάντα λόγο τα ποιήματα
αναφέρονται στη σωστή συμπεριφορά, με αρκετή όμως δόση σάτιρας και ρεαλισμού.

ΓΑΛΛΙΑ

Μυθιστορία της Αλεπούς (12ος-13ος αιώνας): επιρροές από τον Αίσωπο (όπως όλοι οι
μύθοι με ζώα). Πρόκειται για διαφορετικές ιστορίες που γράφονταν διαρκώς την περίοδο
1170-1250. Η αλεπού είναι ένα από τα πιο ευρηματικά σύμβολα της λογοτεχνίας του
Μεσαίωνα. Το πυρόξανθο χρώμα της, μαζί με την πονηριά της, οδήγησε στο να την
ταυτίσουν με τον διάβολο.

Γκιγιώμ ντε Λορρί: έγραψε τη Μυθιστορία του Ρόδου, δημώδες λογοτεχνικό έργο της
μεσαιωνικής περιόδου. Μοιάζει με νεότερες συλλογές διηγημάτων. Το έργο του αυτό
περιλαμβάνει τμήματα σε πεζό και έμμετρο λόγο (στίχους) και έχει έντονο το θρησκευτικό
στοιχείο.

ΓΕΡΜΑΝΙΑ

Ραΐνκε η Αλεπού: επηρεασμένο από τη Μυθιστορία της Αλεπούς (επίδραση από Γαλλία).
Χρησιμοποιεί τα ζώα για να περιγράψει - ταυτοποιήσει τους χαρακτήρες των ανθρώπων
και για να κάνει πολιτικές αιχμές. Αυτά τα δύο έργα επέδρασαν και στο ιταλικό Rainardo e
Lesengrino (Αλεπού και Λύκος) του 13ου αιώνα.

ΙΤΑΛΙΑ

Il Fiore (αποδίδεται στον Δάντη): είναι η ιταλική μετάφραση – διασκευή της Μυθιστορίας
του Ρόδου. Πολλοί θεωρούν ότι η μετάφρασή του ξεπερνά το πρωτότυπο σε λογοτεχνική
αξία. Εικάζεται (κυρίως από τη χρήση της τερτσίνας και το ύφος) ότι είναι νεανικό έργο του
Δάντη, που το θεωρούσε κατώτερο και γι’ αυτό δεν έβαλε το όνομά του.

ΕΛΛΑΔΑ

Διήγησις παιδιόφραστος περί των τετραπόδων : μεταγενέστερη συνέχεια των μύθων

του Αισώπου, διαμέσου της τάσης που υπήρχε στην Ευρώπη. Έχει χαρακτήρα διδακτικό
και εποικοδομητικό. Χρονολογείται το 1364. Το «παιδιόφραστος» σημαίνει γραμμένη
«χάριν παιδιάς»,” προς τέρψιν”. Το ποίημα διηγείται με πολύ χιούμορ μια σύναξη όλων
των ζώων καθαρών και αιμοβόρων, ύστερα από πρόσκληση του Λέοντα του βασιλέα.

Πουλολόγος: είναι το αντίστοιχο της Διηγήσεως των τετραπόδων εφαρμοσμένο στα

πουλιά. Εδώ ο Αετός κάνει κάλεσμα για τους γάμους του γιου του. Τα πουλιά
παρουσιάζονται δύο-δύο και λένε τα καλά και τα άσχημα του καθενός. Στο τέλος ο Αετός τα
καλεί να σταματήσουν τις λογομαχίες και να φάνε και να πιούνε στη χαρά του.

15
 ΛΥΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

ΑΓΓΛΙΑ

Ταξιδευτής (άγνωστου ποιητή) : χρονολογείται τον 8ο με 9ο αιώνα ή ακόμα και τον 10ο (οι
μελετητές δεν έχουν ακόμα καταλήξει σε συγκεκριμένη χρονολογία). Θεωρείται πως είναι
από τα πρώτα ποίηματα που αναφέρονται στη μεταστροφή των Άγγλων από τον
παγανισμό στον χριστιανισμό.
Ανάμεσα σε όλα αυτά τα ποιήματα που αποτελούν μετάβαση μεταξύ ειδωλολατρικής και
χριστιανικής εποχής κοινό στοιχείο είναι η αίσθηση ελευθερίας που τους δίνει η επαφή
τους με το νερό, τη θάλασσα, και γενικά αγάπη για το υγρό στοιχείο.

ΓΕΡΜΑΝΙΑ

Βάλτερ φον ντερ Φολγκεβάιντε (13ος αι.): είναι ένας από τους πιο γνωστούς λυρικούς
ποιητές του Μεσαίωνα στη Γερμανία. Θεωρήθηκε αλλά δεν ήταν τροβαδούρος. Ο
λυρισμός του συγκρίνεται με αυτόν του Δάντη. Ήταν επίσης φιλόσοφος και γενικά μία από
τις κυριότερες μορφές του Μεσαίωνα.

ΙΤΑΛΙΑ

Guido Cavalcanti: σημαντικός ποιητής του 13ου αι., φίλος του Δάντη, γύρω στα 10-15
χρόνια μεγαλύτερός του. Στο Canto XVII της Κόλασης εμφανίζεται ο πατέρας του να ρωτά
τον Δάντη για την τύχη του γιου του.
Τα ποιήματα του Καβαλκάντι (έγραψε σονέτα, μπαλάντες και τραγούδια), μαζί με την
τεχνική και τα θέματα που πραγματεύονται, είναι αντιπροσωπευτικά της Φλωρεντίας του
13ου αιώνα και πάνω απ’ όλα αντιπροσωπεύουν την τοσκάνικη ευαισθησία γύρω από τον
έρωτα. Τον Καβαλκάντι ενδιαφέρουν επίσης -και το εκφράζει στα ποιήματά του- τα
καθημερινά αισθήματα της φιλίας, του έρωτα, της διάψευσης και της ανθρώπινης
επικοινωνίας. Σ’ αυτά τα στοιχεία οφείλεται και η αδιαμφισβήτητη διαχρονικότητά τους. Και
γι’ αυτό, ίσως, θεωρείται ο πιο ρεαλιστής των stilnovisti.

ΣΑΤΙΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

ΓΑΛΛΙΑ

Berdran de Born: εμφανίζεται στο Canto XVIII της Κόλασης. Έσπειρε τη διχόνοια και γι’
αυτό περπατά κρατώντας το (κομμένο) κεφάλι του. Μεγάλος τροβαδούρος, που όμως
χώρισε πατέρα και γιο.

Arnault Danièle: τροβαδούρος του 12ου αιώνα. Τον βρίσκουμε στο Purgatorio. Έχει σωθεί,
αλλά βρίσκεται μέσα στις φλόγες μαζί με τους φιλήδονους (σοδομιστές).

Και οι δύο ήταν Προβηγκιανοί τροβαδούροι και άσκησαν επίδραση στον Δάντη.

*SOS*

16
  Geoffrey of Monmouth και Μυθιστορία
 Κρετιέν ντε Τρουά, το έργο του «Πάρσιφαλ» και η επίδρασή του στη
Γερμανία
 Ελληνικά ιπποτικά μυθιστορήματα
 Μυθιστορία της Αλεπούς και οι επιδράσεις της (γενικά η Διδακτική Ποίηση)
 Tommaso d’ Aquino και το έργο του
5ο Μάθημα
02.11.2021

ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ
(ο τίτλος δόθηκε από Γερμανούς φιλόλογους το 1860)

Ο Κικέρωνας χρησιμοποιούσε παλαιότερα τον όρο ανθρωποκεντρισμός, γιατί με αυτόν

τον τρόπο χαρακτήριζε τους Έλληνες.

Ευρύτερο πλαίσιο

Κοινωνία-Οικονομία: το πρώτο δείγμα μετάβασης στη νέα εποχή ήταν η σταδιακή

διάλυση του φεουδαρχικού συστήματος (αγροτικός χαρακτήρας). Είχαμε εσωτερική
μετανάστευση από την ύπαιθρο στην πόλη, γι’ αυτό προκλήθηκαν προβλήματα λόγω

17
συσσώρευσης πληθυσμού. Παρότι παρουσιάζονται λοιμοί και επιδημίες, ευνοούνται οι
πόλεις–λιμάνια λόγω της ανάπτυξης του εμπορίου. Παρουσιάζεται μια νέα υψηλή
κοινωνική τάξη χωρίς απαραίτητα αριστοκρατική καταγωγή, η borghesia, κι ένα νέο
σύστημα συναλλαγών που βασίζεται στο νόμισμα (νομισματική οικονομία).

Ιστορικά γεγονότα: μεγάλο ρόλο στην εξέλιξη της Ευρώπης έπαιξε η πτώση της
Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και οι Ανακαλύψεις.

Παιδεία: υποχωρεί η μοναστική παιδεία, καθώς και το πρότυπο του λογίου που πρέπει να
προβάλλει το έργο του ανώνυμα, ενώ παράλληλα παύει να κυριαρχεί η λατινική
γλώσσα με συνακόλουθη διαμόρφωση των εθνικών γλωσσών. Ο λόγιος δεν είναι μόνο
κήρυκας πλέον, ασχολείται και με διάφορα επαγγέλματα, όπως συμβολαιογράφος,
νομικός, πολιτικός κλπ. (Δάντης = πολιτικός, Πετράρχης = κληρικός, Βοκκάκιος = έμπορος
κλπ.). Με τη δημιουργία πανεπιστημίων και τη νέα οργάνωση των κοινωνιών εμφανίζεται
μία τάση εκκοσμίκευσης με κυρίαρχο το ανθρώπινο στοιχείο (την καθημερινότητα). Η
συστηματική εκπαίδευση και προσέγγιση κειμένων ευνοεί την ανάπτυξη της
καθομιλουμένης γλώσσας και την υποχώρηση των λατινικών. Έτσι τώρα το περιβάλλον
του λογίου μετατοπίζεται στις αυλές.

Λογοτεχνία: στον Ουμανισμό έχουμε προβολή των ικανοτήτων του ανθρώπου, την
εμπιστοσύνη στις ανθρώπινες δεξιότητες (πρέπει να μορφώνεται για να βελτιώσει την
καθημερινότητα του). Δυστυχώς αφορά λίγους, γιατί οι περισσότεροι ήταν αναλφάβητοι.
Έχουμε μόνο άντρες, παρόλο που υπήρχαν και μορφωμένες γυναίκες.
Τα χειρόγραφα, που κυκλοφορούσαν πολύ πριν την Άλωση, διαδίδονται στην Δύση
με τις μεταφράσεις. Οι δίαυλοι επικοινωνίας των γλωσσών ευνοούν τη μελέτη των
αρχαίων ελληνικών κειμένων. Τα έργα παύουν να είναι θεόπνευστα, έχουν σφραγίδα
δημιουργίας, έχουν επώνυμη κατάθεση της δραστηριότητας. Για πρώτη φορά έχουμε
έργα με την υπογραφή του δημιουργού τους (Δάντης, Purgatorio, Canto XXX).
Εμφανίζονται οι εθνικές γλώσσες (π.χ. ο Δάντης έδωσε εθνική γλώσσα στην Ιταλία).
Η ποίηση διαφοροποιείται σταδιακά από τον πεζό λόγο και παύει να συνοδεύεται
από μουσική. Η μουσικότητα του ποιήματος πλέον προέρχεται από τις λέξεις.
Ακολούθως καλλιεργείται και κερδίζει έδαφος ο πεζός λόγος που φτάνει σε υψηλό
επίπεδο. Ξεκινά από τις μεταφράσεις των ποιημάτων και σιγά σιγά με την άσκηση φτάνει
στο μυθιστόρημα. (π.χ. 100 νουβέλες αλλά και ένα θαυμάσιο πεζό, το Decameron).
Την εποχή που η Δύση βρίσκεται σε τροχιά δημιουργίας, η Ανατολή της δυναστείας
των Παλαιολόγων φθίνει συνεχώς.
4 χώρες κυρίως έχουν δυναμική συμμετοχή στον Ουμανισμό:

ΙΤΑΛΙΑ

Dante Alighieri (1265-1321): La Divina Commedia.

Μορφή εμβληματική, οικουμενικής αναγνώρισης. Χαρακτηρίζεται ως ο Όμηρος της
χριστιανοσύνης. Το έργο του είναι το τελευταίο μεγάλο έπος που στέκεται δίπλα στον
Όμηρο και τον Βιργίλιο, είναι αυτό που κλείνει την πόρτα του Μεσαίωνα στην Ευρώπη.
Η έλλειψη επαρκών βιογραφικών στοιχείων του Δάντη θα προσδώσει έναν ακόμη
πιο γοητευτικό χαρακτήρα στο έργο του. Είναι ίσως το πιο αινιγματικό κείμενο όλων
των εποχών. Η επίσημη τοποθέτηση του Divina δίπλα στο Commedia γίνεται σε μία
επανέκδοση του έργου το 1555.
Αποτελείται από 15.000 στίχους σε terza rima (τερτσίνα) ενδεκασύλλαβου, σε
αρχιτεκτονική ακρίβεια τριών μερών και σε απόλυτη συμμετρία: ΚΟΛΑΣΗ-ΚΑΘΑΡΤΗΡΙΟ-
ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ. Ένα σύνολο 100 ασμάτων (33 σε έκαστο μέρος και 1 εισαγωγικό στην

18
Kόλαση) με ανομοιογενή αριθμό στίχων.
Η δομή του είναι καθολική, καθώς στην ορθόδοξη εκκλησία δεν υπάρχει
Καθαρτήριο.
ΚΟΛΑΣΗ: Ένας κώνος 9 επιπέδων (6 στεφάνες που στενεύουν) που καταλήγει
στον Eωσφόρο (περιγραφή αποτρόπαιου τέρατος), τον πρώτο αμαρτωλό που έπεσε από
τους ουρανούς και καρφώθηκε στο κέντρο της γης. Οδηγός του στο ταξίδι αυτό είναι ο
Βιργίλιος.
ΚΑΘΑΡΤΗΡΙΟ: Βρίσκεται στο αντίθετο ημισφαίριο, στο οποίο ο Δάντης έφτασε
αναρριχώμενος στη χαίτη του Εωσφόρου. Είναι ένα τεράστιο βουνό που καταλήγει στον
κήπο της Εδέμ. Οδηγός του στο ταξίδι αυτό είναι η Βεατρίκη, ο μεγάλος έρωτας της ζωής
του.
ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ: Και αυτός σε 9 επίπεδα (ουράνιες σφαίρες) που καταλήγουν στον
τριαδικό Θεό. Οδηγός του στο τελευταίο ταξίδι είναι ο Άγιος Βερνάρδος.
Αντίστοιχη αναλογία υπάρχει στο ύφος. Στην Kόλαση είναι πιο έντονο, ρεαλιστικό
και δραματικό (η Kόλαση είναι το πιο διαδεδομένο τμήμα της δημιουργίας του), εμφανίζει
μία στατικότητα που δεν συναντάται στο Kαθαρτήριο, όπου το ύφος του γίνεται λυρικό-
ελεγειακό. Ο Παράδεισος (ο λιγότερο δημοφιλής), διαπνέεται από έντονη δόση
φιλοσοφίας που εκφράζεται κυρίως από τους παράλληλους ομιλητές στο έργο και γι’ αυτό
έχει ύφος υπερβατικό-θεολογικό.
Το έργο, που σημαδεύεται από τους αριθμούς 9-3-7, είναι μια θρησκευτική
γραμματεία, στο οποίο όμως υπάρχει το καινοτόμο στοιχείο της δικαίωσης ενός
θνητού, ένα αίσιο τέλος.
Το μοναδικό στοιχείο από το οποίο προκύπτει η συγγραφή του από το Δάντη
βρίσκεται στο 30ο Άσμα όπου ο Βιργίλιος τον εγκαταλείπει και τον υποδέχεται η Βεατρίκη
λέγοντάς του: «Δάντη, μην κλαις που έφυγε ο Βιργίλιος». Με τον στίχο αυτό έσπασε τον
κώδικα των ανυπόγραφων μέχρι τότε έργων.
Ο Δάντης ήθελε να αποδείξει ότι η δημώδης γλώσσα είναι ικανή να παράξει μεγάλα
λογοτεχνικά έργα και υψηλές έννοιες και βέβαια το κατάφερε με τον καλύτερο τρόπο.
Κατάφερε να αναδείξει την ανθρώπινη αξία σε μία εποχή που η θρησκεία κυριαρχούσε
παντού. Ο Δάντης είναι ο πρώτος ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΗΣ. Ο πρώτος άνθρωπος με θεϊκή οργή.
Το έργο του είναι συνάμα πολιτικό, εκδικητικό, έργο αγάπης (Βεατρίκη). Συμφιλιώνει
τη μυθολογία, την ελληνική αρχαιότητα, και τον Μεσαίωνα. Ξεδιπλώνει στα μάτια μας την
εποχή του, με όχημα ένα αλληγορικό παραμύθι των ανθρώπινων ικανοτήτων με τέλεια
αρχιτεκτονική, αφήνοντας ακόμη και σήμερα κομμάτια ανεξιχνίαστα.
Αφήνει ένα έργο μοναδικό που δεν ξαναγράφτηκε ποτέ, που τίποτα σε αυτό δεν
είναι τυχαίο, που επηρέασε όλες τις τέχνες (ποίηση, ζωγραφική, γλυπτική, όπερα κλπ.). Ο
Δάντης αυτοανακηρύχθηκε προφήτης της δόξας του.

Francesco Petrarca (1304-1374): Il Canzoniere.

Το έργο του άσκησε τεράστια επίδραση σε όλη την Ευρωπαϊκή ποίηση μέχρι τις
αρχές του 19ου αι. και πολύ μεγαλύτερη από το έργο του Δάντη. Δεν εφηύρε αυτός το
σονέτο (Jacopo da Lentini, δύο 4στιχα σε 11σύλλαβο και 6 στίχοι καταληκτικοί), όμως το
επεξεργάστηκε και το καθιέρωσε ως μορφή.
Είχε εντελώς διαφορετική πορεία από τον Δάντη. Δυστύχησε να χάσει την
αγαπημένη του Λάουρα νέα (29 χρονών και παντρεμένη με άλλον). Δεν παρουσιάζει την
αμοιβαιότητα των συναισθημάτων της Θείας Κωμωδίας, αλλά καταγράφει μια μοναχική
πορεία (365 άσματα).
Το Canzionere γράφτηκε σε διάστημα 25 ετών, διάστημα που καλύπτει τη δραματουργία
της ιστορίας του.
Χωρίζει τη ζωή του σε δύο περιόδους: προ θανάτου της Λάουρα και μετά θάνατον.
Δεν κατόρθωσε ποτέ να την ανυψώσει ως αληθινή υπόσταση. Αντίθετα με τον Δάντη,

19
τη γνώρισε παντρεμένη, ερωτευμένη με τον άντρα της και με παιδιά.
Τα αντιθετικά σχήματα, οι παρηχήσεις, οι παρομοιώσεις, οι προσωποποιήσεις
γεννιούνται από το σονέτο. Σε όλα τα σονέτα έχει παρηχήσεις του ονόματός της.
Ο Πετράρχης κατόρθωσε να ταυτίσει τον κόσμο με τον πόνο του , να βιώσει μία
άλλη κόλαση χωρίς παράδεισο. Δεν περίμενε τίποτα από το έργο του, έγραφε για τον πόνο
του μόνο. Εκείνος, αντίθετα με την ιστορία, περίμενε μέχρι και τον θάνατό του το 1373 ότι
θα γίνει διάσημος από τα λατινικά του κείμενα.

Giovanni Boccacio (1313-1375): Decameron.

Φίλος προσωπικός του Πετράρχη, του οποίου έλαβε τη βοήθεια στις λατινικές του
σπουδές. Κατόρθωσε να μάθει ελάχιστα αρχαία ελληνικά σε αντίθεση με τον Πετράρχη.
Αν δεν υπήρχε ο Δάντης, δεν θα είχαμε τον Βοκκάκιο. Ουσιαστικά έγραψε την
«Ανθρώπινη κωμωδία». Αποτελείται από 100 νουβέλες που διαδραματίζονται γύρω στο
1348, όταν έπεσε στη Φλωρεντία βουβωνική πανώλη, είναι δηλαδή ένα αληθινό ιστορικό
γεγονός. Πρωταγωνιστούν 7 νέες γυναίκες και 3 νέοι άνδρες που τους στέλνει σε
ειδυλλιακές συνθήκες της επαρχίας μέχρι να περάσει η πανώλη. Για να περάσει η ώρα
όριζαν έναν βασιλιά την μέρα ο οποίος θα ανέθετε να λέει ιστορίες ο καθένας με
διαφορετικό θεματικό άξονα κάθε μέρα. Δεν είναι όλες του ίδιου μήκους. Το εξαιρετικό είναι
η τεράστια γκάμα των χαρακτήρων του (βάζει μέσα σύγχρονούς του, αλλά αντλεί και
χαρακτήρες από τη μυθολογία). Δεν έχουμε υπερβατικό στοιχείο (μιλάει σε 3 νουβέλες
του για φαντάσματα, αλλά είναι φάρσες).
Ο Βοκκάκιος, μετά τον Δάντη, καθιέρωσε το «μέσο ύφος».
Μιμείται την τακτική του Δάντη να μιλά με πολλά πρόσωπα στον αναγνώστη
(συγγραφέας, πρωταγωνιστής, ταξιδιώτης, αφηγητής), γίνεται ένα είδος «ρεπόρτερ
ψυχών» με σκοπό τη διαμόρφωση του μέσου ύφους . Με τον τρόπο αυτό καθορίζει και την
τάση γραφής των επόμενων αιώνων.
Διακρίνεται για τη φεμινιστική του σκοπιά (παρουσιάζει 7 γυναίκες και μόνο 3
άνδρες στο έργο του)
Χαρακτηριστικά του έργου του:
1) Η πολεμική κατά του κλήρου,
2) Ο έρωτας (πιστός, ευτελής κλπ.),
3) Η αρετή και η ευφυΐα που αδιαφορεί για τα χρηστά ήθη της εποχής και ακολουθεί
το νέο πνεύμα των καιρών.
Το έργο του είναι ένα καλειδοσκόπιο μικρών ιστοριών που σκιαγραφεί την κοινωνία
του.

ΑΓΓΛΙΑ

Geoffrey Chaucer (1340-1400 περίπου): Είναι ο γενάρχης της αγγλικής λογοτεχνίας στον
Ουμανισμό. Ήταν διπλωμάτης κι έκανε πολλά ταξίδια.
Το 1372 έχει καταγραφεί στην Ιταλία η συνάντησή του με τον Βοκκάκιο και η χρονιά αυτή
γίνεται σημείο επαφής των δύο εθνικών λογοτεχνιών με το Tales of Canterbury (το
κορυφαίο έργο του) να είναι η αγγλική αντιστοιχία του Decameron. Για τον Βοκκάκιο η
αφορμή διαφυγής στη φύση ήταν η πανώλη, ενώ για τον Chaucer ήταν η ίδια η άνοιξη και
ένα προσκύνημα στον Άγιο Θωμά. Οι ιστορίες των 30 προσκυνητών (σε διάστημα 4
ημερών) δυστυχώς μένουν ημιτελείς. Οι πρωταγωνιστές του Βοκκάκιου είναι μέλη της
αστικής τάξης, ενώ του Chaucer οι προσκυνητές ανήκουν σε πολλά διαφορετικά κοινωνικά
στρώματα (περιλαμβάνει όλες τις τάξεις αλλά δίνει έμφαση στην εργατική). Παρ’όλα αυτά,
τα δύο έργα μοιάζουν σε βαθμό τέτοιο, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ακόμη και
μετάφραση.
Ο Chaucer είναι ο πρώτος που δίνει έντεχνο και έμμετρο λόγο στην αγγλική

20
λογοτεχνία. Ήθελε να γράψει 120 ιστορίες με βάση το πρότυπο του Βοκάκιου. Περιγράφει
ένα προσκύνημα την άνοιξη. Στον δρόμο έλεγαν ιστορίες στις οποίες συμμετείχε κι ο ίδιος.
Οι ιστορίες είναι γραμμένες σε έμμετρο λόγο γραμμένο στην λαϊκή γλώσσα της εποχής του
(αρχαία αγγλικά σε στίχους). Κάποιες δε ιστορίες του είναι ολόιδιες με το Δεκαήμερον. Έχει
έντονο το λαϊκό χρώμα.
Μετέφρασε το Μυθιστόρημα του Ρόδου και έγραψε το The legend of the good
women αντλώντας την έμπνευσή του από τους Πετράρχη και Βοκκάκιο. Ο Chaucer είναι
χαρακτηριστικό δείγμα επίδρασης της ιταλικής στην αγγλική λογοτεχνία.

ΓΑΛΛΙΑ

Μαργαρίτα της Ναβάρας (15ος αι.): η κυρία αυτή ανήκε σε αυλή. Στέκεται στην επιφάνεια
και στη δική της πραγματικότητα (έρωτες της αυλής). Είναι αριστοκρατικό έργο, μιλάει μόνο
σε σχέση με το παλάτι. Είναι μορφωμένη. Πήρε το ερωτικό στοιχείο από τον Βοκκάκιο. Το
έργο της όμως, που ξετυλίγεται σε ένα επταήμερο, είναι κακέκτυπο του Decameron. Άξιο
αναφοράς είναι μόνο επειδή γράφτηκε από γυναίκα.

Franҫois Rabelais (γεννήθηκε μεταξύ 1532 και 1534): Γαργαντούας και Πανταγκριέλ.
Ανήκει στην εποχή της Αναγέννησης. Είναι κορυφαίος πεζογράφος. Ξεκίνησε ως κληρικός,
έγινε γιατρός και κατέληξε συγγραφέας. Το έργο αποτελείται από 4 βιβλία. Όταν πέθανε,
εκδόθηκε κι ένα 5ο βιβλίο αλλά αμφισβητείται η υπογραφή του από τον Rabelais
Η ιστορία αναφέρεται σε δύο γίγαντες (πατέρας και γιος, ο Γαργαντούας και ο
Πανταγκριέλ), που είναι πλούσιοι, φιλομαθείς και μορφωμένοι (κατέχουν όλες τις
επιστήμες). Το χαρακτηριστικό τους: η λαιμαργία. Είναι αγαθοί και καλόψυχοι. Δίνουν λύση
στα προβλήματα των άλλων. Οι ήρωές του έχουν γίνει ακόμα και καρτούν.
Είναι ο άνθρωπος του Ουμανισμού σε καρικατούρα, η ενσάρκωση της
ουμανιστικής παιδείας που στοχεύει στη βελτίωση της ανθρώπινης ζωής. Το ύψος τους
συμβολίζει το ανθρώπινο πνεύμα και τις γνώσεις τους. Η λαιμαργία τους είναι η σύνδεση
με την πραγματικότητα, με το γήινο. Είναι μια παρωδία λογοτεχνικής κληρονομιάς.

Franҫois Villon (γεννήθηκε μεταξύ 1430-1435 και 30 χρόνια μετά εξαφανίστηκε

χωρίς να βρεθεί το πτώμα του): Είναι το αντίθετο του Πετράρχη. Ήταν παριζιάνος. Έμενε
στο Quartier Latin, που ήταν η εστία των φοιτητών και αρκετών κακοποιών. Η κοινή
γλώσσα εκεί ήταν τα λατινικά. Ήταν μια κακόφημη συνοικία, όπου ούτε η αστυνομία δεν
έμπαινε μέσα. Ήταν λόγιος, πολύ μορφωμένος, λάτρευε τη φιλοσοφία και είχε επαφές με
την ελίτ. Ήταν όμως συνάμα και ένας κλέφτης με πολύ πλούσια ερωτική ζωή. Είχε κάνει
ακόμα και φόνο και τον καταδίωκαν.
Ήταν μια αντιφατική προσωπικότητα, συνυπήρχε μέσα του η χαρά και η θλίψη
μαζί. Παντού στο έργο του διακρίνουμε διάχυτη την ειρωνεία. Το γυναικείο πρόσωπο και ο
έρωτας είναι καθαρά γήινα, η ομορφιά είναι πρόσκαιρη και φτηνή, οι γυναίκες δεν μένουν
αποκλειστικά σε έναν μόνο άντρα.
Είναι μοντέρνα η ποίηση του με έντονο λυρικό στοιχείο και το μόνο δείγμα του
που έχουμε. Από τον Βιγιόν έχει επηρεαστεί ο Σεφέρης (τον διάβαζε στα γαλλικά και τον
θεωρούσε πρότυπο).
ΓΕΡΜΑΝΙΑ

Η Γερμανία θα παραμείνει εγκλωβισμένη στον κύκλο του Αρθούρου και δεν θα

ακολουθήσει τις λογοτεχνικές εξελίξεις με τις άλλες χώρες.

ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ

21
ΑΓΓΛΙΑ ΓΑΛΛΙΑ ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΙΤΑΛΙΑ

Ποίηση Ποίηση
-Francois Villon -Dante Alighieri
Διαθήκη La Divina Commedia

-Francesco Petrarca
Canzoniere
Πεζογραφία Πεζογραφία Πεζογραφία Πεζογραφία
-Geoffrey Chaucer -Francois Rabelais -Έκερχαρτ φον Χοχαιμ Giovanni Boccaccio
Canterbury Tales Γαργαντούας και Decameron
Πανταγκριέλ

-Μαργαρίτα της Ναβάρας

Επταήμερο

6ο Μάθημα
09.11.2021

ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ
Η Αναγέννηση σημαδεύτηκε από τέσσερα σημαντικά στοιχεία:
1) την Άλωση της Πόλης το 1453,
2) την ανακάλυψη της τυπογραφίας το 1454,
3) την ανακάλυψη της Αμερικής το 1492,
4) τη θυροκόλληση των 95 θέσεων του Λούθηρου.

22
Ακολουθεί στο ουμανιστικό πρότυπο την προτεραιότητα που δίνεται στο ανθρώπινο
στοιχείο.
Μιλώντας για Αναγέννηση χρησιμοποιούμε ένα όρο που καθιερώθηκε από τον
μελετητή Μπούκχαρντ το 1860 ως περιγραφή μιας εποχής κατά την οποία οι άνθρωποι
ζούσαν μια φάση ανανέωσης.
Μεγάλο ρόλο έπαιξε η εισροή κωδίκων και εγγράφων του Βυζαντίου στη Δύση. Είναι
μια πορεία που όσο απλή και αν φαίνεται ήταν εξαιρετικά επικίνδυνη και τελικά κοστοβόρα
σε ανθρώπινες ζωές.
Τον 15ο αι., παράλληλα με την εκτενή χρήση της μετάφρασης (στη λατινική αρχικά
και στις δημώδεις γλώσσες μετέπειτα), ξεκινά επίσημα και η Φιλολογία. Μετά τη
μετάφραση που διασαλεύει όντως την ουσία του πρωτότυπου, έχουμε και τον σχολιασμό
των έργων. Έτσι, πολλές φορές η παρέμβαση γίνεται συνειδητά, με πιο ελεύθερες
αποδόσεις.
Αρχικά ως κοινή γλώσσα χρησιμοποιείται η λατινική (μέσω των πανεπιστημίων
που τη χρησιμοποιούσαν κατά κόρον). Την ίδια περίοδο παρατηρείται και μεγάλη στροφή
στην εκμάθηση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, κινούμενη από πλήθος λόγιων
βυζαντινών (χωρίς όμως να στεφθεί με ιδιαίτερη επιτυχία η προσπάθειά τους), αλλά και
της εβραϊκής λόγω της παραπομπής σε βιβλικά κείμενα. Δύο σπουδαία ονόματα της
περιόδου αυτής είναι ο καρδινάλιος Βησσαρίων, που πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής
του στη Ρώμη και δώρισε τη βιβλιοθήκη του στην παπική εκκλησία, και ο Γεώργιος
Γεμιστός ή Πλήθων, που προσπάθησε να ενώσει ειρηνικά τους δύο κόσμους, αυτόν της
Ανατολής με εκείνον της Δύσης.
Γεννιέται η επιστήμη της σύγχρονης Φιλολογίας. Όποιος ξέρει ελληνικά είναι
περιζήτητος. Ο Πετράρχης δεν κατόρθωσε να μάθει αρχαία ελληνικά. Συνύπαρξη λατινικής
και αρχαίας ελληνικής, μεταφράσεις και στις δημώδεις γλώσσες, ευρωπαϊκή
«ενοποίηση» μεσω του λογιωτατισμού.

ΙΤΑΛΙΑ

Arcadia (Αρκαδία): απότοκο της στροφής στην αρχαία Ελλάδα. Η ανάλαφρη πλευρά της
Αναγέννησης. Το βουκολικό τοπίο είναι ένας μυθικός κόσμος, με ποιμένες και νύμφες,
ιδανικός και μαγευτικός. Διαφυγή από την πραγματικότητα. Η διάδοση της Arcadia κατ’
ουσία εκφράζει την κοινωνικά «σκοτεινή» πλευρά της Αναγέννησης, αυτή τη διέξοδο
από τα κοινωνικά αδιέξοδα που έψαχνε ο καταπιεσμένος κόσμος.

Matteo Μaria Boiardo: Ερωτευμένος Ορλάνδος. Είναι ο πρόλογος του έπους Orlando
Furioso, ένα έπος 45 ραψωδιών. Την ιστορία θα συνεχίσει ο Ludovico Ariosto.

Ludovico Ariosto: Μαινόμενος Ορλάνδος. Το τελευταίο μεγάλο έπος του Μεσαίωνα.

Προσπάθησε να κολακεύσει την αυλή των Έστε. Είναι ένα παραμύθι από 46 ραψωδίες σε
οκτάστιχα, ένα έπος που καταστρατηγεί τις δομές του κλασικού. Παρεμβάλλονται
δευτερεύουσες υποθέσεις στην πλοκή μέχρι την ηγεμονία των Φερράρα. Μία γυναίκα, η
Αντζέλικα, διεγείρει το ερωτικό πάθος του πρωταγωνιστή και τον οδηγεί στην τρέλα. Είναι
ένα ανθρωποκεντρικό έργο με υπερφυσικά στοιχεία, μία αληθινή έκφραση του
αναγεννησιακού πάθους. Ο κόσμος του Αριόστο δεν έχει σύνορα, είναι ένας κόσμος που
καταλαμβάνεται από πάθη και συναισθήματα. Το έπος του Αριόστο κατακρίθηκε πολύ γιατί
ήταν αντισυμβατικό στην εποχή του. Ο Αριόστο λειτουργώντας σαν αυλικός ποιητής
εκφράζει απόλυτα την αναγεννησιακή αλλαγή των καιρών του.

Matteo Bandello: Novelle. Συνεχιστής του Βοκκάκιου. Ζει στα τέλη του 15 ου-αρχές του
16ου αιώνα. Ήταν ιερέας (αλλά και ερωτύλος), έγραψε 250 νουβέλες αλλά κατήργησε την

23
«κορνίζα» του Βοκκάκιου. Στοιχεία του πήρε και η Μαργαρίτα της Ναβάρρας, με την οποία
διατηρούσε αλληλογραφία. Επηρέασε τους Ισπανούς αλλά και τον Σαίξπηρ.

Baldassare Castiglione: Il Cortegiano. Εμβληματικό έργο, διαποτισμένο από τις αρχές

του Ουμανισμού. Σκιαγραφεί το πορτρέτο του τέλειου αυλικού, που πρέπει να
ενσαρκώνει όλες τις σωματικές, ηθικές και πνευματικές αρετές.

Torquato Tasso: Gerusalemme liberata. Ο Tasso είναι ο μοναδικός ποιητής της

περιόδου με καταγωγή από τον Νότο (Νάπολη). Σηματοδοτεί τις απαρχές του Μπαρόκ.
Μεγάλη ιστορική επιρροή είναι η τοιχοκόλληση των θέσεων του Λούθηρου και η εξάπλωσή
τους στον ευρωπαϊκό Βορρά. Η εκκλησία αντιδρά (Controriforma) αρχικά με την
απαγόρευση βιβλίων (Αριόστο, Δάντης, Βοκκάκιος) και έπειτα με την ενεργοποίηση των
Ταγμάτων (Ιησουίτες). Το έργο του Tasso εκφράζει αυτήν ακριβώς την ανάγκη προβολής
του χριστιανικού ιδεώδους. Διέπεται από αυστηρή αρχιτεκτονική δομή και θέτει το
ερωτικό στοιχείο σε δευτερεύοντα ρόλο. Καταφέρνει να συγκεράσει πολλά στοιχεία
(μυθολογικά, χριστιανικά, αρχαιοελληνικά κλπ.)
Αναδιατυπώνεται μετά από κάποια χρόνια (Gerusalemme conquistata), γιατί
περιελάμβανε ερωτικά και παγανιστικά στοιχεία, χάνει όμως σημαντικά σε αισθητική
αξία. O ίδιος ο Tasso, κυριευμένος από τον ανεκπλήρωτο έρωτά του (για την Ελεονώρα,
σύζυγο του Δούκα της Φερράρα), θα καταλήξει στο τρελοκομείο. Η ζωή του θα εμπνεύσει
ύστερα πολλούς δραματουργούς, όπως ο Goldoni.
Aminta. Έχει γράψει επίσης κι ένα βουκολικό έργο (Aμύντας), που είναι ένα αριστούργημα
έκφρασης του ερωτικού πάθους αλλά και ένας προάγγελος της προβληματικής στάσης του
με τον κόσμο.

ΑΓΓΛΙΑ

Φίλιπ Σίντνεϊ: στον βίο του διακρίθηκε για την αυτοθυσία του˙ σύμφωνα με μαρτυρίες,
όταν ξεψυχούσε πληγωμένος στη μάχη, του έδωσαν νερό και το έδωσε στον διπλανό του.
Έχει γράψει σονέτα (Αστρόφιλος και Στέλλα, ερωτικά σονέτα στο πετραρχικό μοντέλο)
και Αρκαδία (ελληνοϊταλική επίδραση στο μοτίβο του Sanazzaro). Διατήρησε ανοιχτό
τον δίαυλο μεταξύ Ιταλίας και Αγγλίας. Εξαιρετική είναι και η πραγματεία του
Υπεράσπιση της ποίησης, σχετικά με τους κανόνες της ποίησης.

Ε. Σπένσερ: καθιέρωσε το ιαμβικό 5μετρο. Είναι ο μεγαλύτερος ποιητής της Αγγλίας

μετά τον Σαίξπηρ, αλλά δυστυχώς αναγνωρίστηκε-δοξάστηκε μετά τον θάνατό του.
Θαύμαζε απίστευτα τη βασίλισσα Ελισσάβετ, ήταν το πάθος και η μούσα του. Έγραψε για
εκείνη τη Νεραϊδοβασίλισσα. Την πρωταγωνίστρια (Ελισσάβετ) την ονόμαζε Γκλοριάνα.
Τη θεωρούσε ιδεώδη μονάρχη και μία και μοναδική υπερασπίστρια της πίστης. Είναι ένα
έργο με ρίζες στον Μεσαίωνα και τον Δάντη, με αλληγορικές εμπνεύσεις και
συμβολισμούς.
Έγραψε κι ένα βουκολικό έργο, Το Ημερολόγιο των Βοσκών, με επιρροές από τον
Σαννατσάρο, το οποίο έχει 12 τόμους καθώς το 12 είναι ο ιερός του αριθμός.
Έγραψε επίσης ερωτική ποίηση, που απευθύνεται στη σύζυγό του, καθώς και κάποιες
σειρές σονέτων με τον τίτλο Amoretti. Ο στίχος σε όλο το έργο του παρέμεινε δύσκολος,
εκκεντρικός και σκοτεινός.

Τζον Λύλυ: θεατρικός συγγραφέας (Ενδημίων, Μίδας), με έντονο το ηθολογικό και

υπερφυσικό στοιχείο (νεράιδες, ξωτικά κλπ.). Ερωτεύτηκε το φεγγάρι (!). Στον Λύλυ
βρίσκει υπέδαφος ο Σαίξπηρ.

24
Κρίστοφερ Μάρλοου: τον μαχαίρωσαν σε ηλικία μόλις 29 ετών. Με την τραγική ιστορία
του Δόκτορα Φάουστους και τον Εβραίο της Μάλτας έδειξε τον δρόμο στον Σαίξπηρ
για να βάλει την ψυχολογική διάσταση στο έργο του και επηρέασε τον Γκαίτε στη
Γερμανία (Faust).
Καταργεί τους αριστοτελικούς κανόνες στην τραγωδία. Ανέμειξε τα είδη του θεάτρου
(κωμωδία και τραγωδία), δηλαδή έκανε ρομαντικό δράμα με κωμικά στοιχεία. Ήταν ο
εισηγητής του θεάτρου του Μπαρόκ.

Μπεν Τζόνσον: κωμωδιογράφος, μεταγενέστερος του Σαίξπηρ. Διατηρεί την κλασική

δομή/ενότητα του θεάτρου αντίθετα με τον Λύλυ. Έγραψε τον Βολπόνε, ένα δυνατό έργο
με το οποίο ξεσκεπάζει την ανθρώπινη υποκρισία.

Ουίλιαμ Σαίξπηρ (1564-1616): Έζησε μεταξύ Αναγέννησης και Μπαρόκ έναν ήρεμο και
οικογενειακό βίο. Είναι ο μεγαλύτερος ποιητής της χώρας του κι ο μεγαλύτερος
δραματουργός της Ευρώπης.
Είχε τεράστιες επιδράσεις όχι μόνο στο λογοτεχνικό πεδίο αλλά και στο γλωσσολογικό
(επιρροές τόσο στο αγγλικό όσο και στο παγκόσμιο λεξιλόγιο). Κάποιες φορές μάλιστα
έπαιζε κι ο ίδιος στα έργα του.
Στα χνάρια του Μάρλοου, παραβίασε συνειδητά τους αριστοτελικούς κανόνες. Στα
έργα του δεν υπάρχει κεντρική, σφιχτή ιστορία με λίγους πρωταγωνιστές. Οι τραγικοί του
ήρωες έχουν και κωμικά στοιχεία. Επίσης, οι ήρωές του μπορεί να έχουν σοβαρά
ελαττώματα επί σκηνής (άσχημοι, σημαδεμένοι, κουτσοί κλπ.), είναι και αυτοί απλά
κομμάτια της καθημερινότητας. Δεν έχει όρια γεωγραφικά, αλλά ούτε και ως προς τις
ιστορικές εποχές. Αναμειγνύει μυθολογία και ιστορία. Υποστηρίζει τη γυναίκα και
πιστεύει σ’ αυτήν.
Δέχτηκε επίδραση από τον Matteo Bandello αλλά και από τον Βοκκάκιο.

Τόμας Μουρ: επηρεάστηκε από τον Πλάτωνα. Στο έργο του αποκόπτει κάθε τρέχουσα
σύνδεση με την πραγματικότητα. Η Ουτοπία είναι ένας φανταστικός κόσμος, ένα νησί
όπου όλοι εργάζονται και προσφέρουν τους καρπούς της δουλειάς τους,
δημιουργώντας έτσι μια κοινωνία βασισμένη στα πλατωνικά πρότυπα. Καλύπτουν
απολύτως τις ανάγκες τους και βρίσκουν μια ισορροπία. Είναι ένα όνειρο
απραγματοποίητο και συγχρόνως αλληγορικό.
Η Ουτοπία επέδρασε στο La città del sole του Campanella.

ΓΑΛΛΙΑ

«Πλειάδα»: είναι το σύμπλεγμα 7 αστεριών. Πρόκειται για μια απόπειρα

απαγκίστρωσης από το πετραρχικό σονέτο. Είναι μια ομάδα 7 ατόμων που είναι
ποιητές επηρεασμένοι από τον Πετράρχη και που επιθυμούν να καταργήσουν το μοντέλο
του. Δεν απορρίπτουν καθαυτό το σονέτο αλλά επιχειρούν την ανανέωση της θεματικής
του (όχι μόνο ερωτικά σονέτα, αλλά και πατριωτικά ή με θέματα της καθημερινής ζωής).
Χρησιμοποιούν τον αλεξανδρινό στίχο (4μετρο) και του δίνουν υψηλό περιεχόμενο.

ΕΛΛΑΔΑ

Η Ελλάδα βρίσκεται έναν αιώνα πίσω. Ενώ στην Ευρώπη έχουμε Αναγέννηση, τα
κείμενα στην Ελλάδα είναι μεσαιωνικού περιεχομένου. Πρόκειται για έργα της
θρησκευτικής και διδακτικής γραμματείας (έντονο το θεοκρατικό μεσαιωνικό στοιχείο).

Γεώργιος Χούμνος: Κοσμογένεσις. Έχει ως μοντέλο την Παλαιά Διαθήκη. Γράφτηκε σε

25
15σύλλαβο και δεν θεωρείται σπουδαίο έργο.

Ιωάννης Πικατόρος: Ρίμα θρηνητική. Είναι μια ονειρογραφία που ανακαλεί τον Δάντη
(επίδραση). Γράφτηκε στην Κρήτη και εντάσσεται στα κακέκτυπα του ιταλικού προτύπου.
Είναι μια κακή μίμηση βουκολικού τύπου.

Γιούστος Γλυκύς: Πένθος Θανάτου. Είναι θρησκευτική λογοτεχνία με θέμα της το τέλος
του κόσμου. Εκδόθηκε στη Βενετία.

Μάρκος Δεφαράνας: Λόγοι διδακτικοί, Ιστορία της Σωσάννης (διδακτική ποίηση).

Ήταν Ζακύνθιος. Έγραψε στο έργο του για τη μαθήτρια του Χριστού και φυσικά η Εκκλησία
το κατάπνιξε. Πολύ διαδεδομένο έργο.

ΓΕΡΜΑΝΙΑ

Μαρτίνος Λούθηρος: Βίβλος. Τη μετέφρασε στη γλώσσα της γραφειοκρατίας, την

οποία καταλάβαιναν όλοι. Ο Γκαίτε αργότερα θα αναδείξει το έργο του.

*SOS*

 Τα 4 στοιχεία που σημάδεψαν την Αναγέννηση

 Οι επιδράσεις της ιταλικής λογοτεχνίας στην αγγλική (Αrcadia, Bandello)
 Κρίστοφερ Μάρλοου και το έργο του

26
 7ο Μάθημα
23.11.2021

ΜΠΑΡΟΚ – 17ος αιώνας

Στα πορτογαλικά μπαρόκ σημαίνει το ακανόνιστο μαργαριτάρι, αυτό που δεν έχει
σταθερή μορφή, που λάμπει ανάλογα με το που πέφτει το φως και διαφοροποιείται. Αυτή
η ανομοιομορφία χαρακτηρίζει απόλυτα την περίοδο Μπαρόκ που ξεκινά αρχικά από τις
απεικονιστικές τέχνες (ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική κλπ.).
Επικρατεί πολύ μεγάλη ανομοιογένεια από χώρα σε χώρα. Στην Ελλάδα διανύουμε
την εποχή που ανθεί η Κρητική λογοτεχνία. Την εποχή του Μπαρόκ η Ελλάδα βιώνει
την ελληνική Αναγέννηση, αυτή που θα θέσει τις βάσεις της Νεοελληνικής λογοτεχνίας.
Στις υπόλοιπες χώρες κυριαρχεί η διένεξη της παπικής εκκλησίας και των μεταρρυθμιστών.
Από το 1540 που ιδρύεται το Τάγμα των Ιησουιτών έχουμε στοχευμένες δράσεις
εκατέρωθεν. Οι Ιησουίτες ενσαρκώνουν την απάντηση της Εκκλησίας στους
μεταρρυθμιστές με στόχο να επαναπροσηλυτίσουν τους “διαφυγόντες”. Παράλληλα

27
επιστρατεύεται το Index (ο κατάλογος των απαγορευμένων βιβλίων), με άμεσο αντίκτυπο
στη λογοτεχνική παραγωγή και στη διάδοση των γραπτών κειμένων στο λαό.
Στον ευρωπαϊκό Νότο η Ιταλία και η Ισπανία είναι προσηλωμένες στον καθολικισμό,
ενώ στο μέσο βρίσκεται η Γαλλία (δεν έχει φύγει ακόμη από τη σφαίρα επιρροής του
παπισμού), που διατηρεί μια εύθραυστη ανεξιθρησκία και μία μεγαλύτερη ελευθερία
έκφρασης. Στο άλλο άκρο η Αγγλία βρίσκεται αποσχισμένη από την παπική εκκλησία. Είναι
η αντίφαση που διατρέχει αυτή την περίοδο την Ευρώπη (1550-1700).
Στην Ιταλία, την Ισπανία και την Αγγλία έχουμε την εμφάνιση του Μπαρόκ. Η Γαλλία
όμως βρίσκεται στον αντίποδα, διότι υπάρχει άλλη διάθεση και άλλος τρόπος σκέψης˙ εκεί
δεσπόζει ο κλασικισμός, μία στροφή στην κλασική παιδεία.

Χαρακτηριστικά του Μπαρόκ

 Σκοπός του ήταν να εντυπωσιάσει˙ πλούσιο ρεύμα με συγκέντρωση πολλών
στοιχείων-«στολιδιών».
 Κακογουστιά (κιτς). Προέρχεται από την υπερβολή και το “φόρτωμα” των έργων.
 Ροή (άφθονη ροή λόγου) και κίνηση (π.χ. στη γλυπτική)
 Αφήνει τη φαντασία ελεύθερη. Απεικονίζει και καταγράφει με μεγαλοπρέπεια είτε ό,τι
φαντάζεται ο δημιουργός είτε μυθολογικά- αρχαία πρόσωπα.
 Το Μπαρόκ διατηρεί τα ίδια περίπου χαρακτηριστικά και στη λογοτεχνία:
 Επινοητικότητα.
 Περίτεχνα σχήματα λόγου και πολύ μεγάλες φράσεις, φορτωμένες με επίθετα. Το
Μπαρόκ θεωρήθηκε το μαύρο πρόβατο (pecora nera) της λογοτεχνίας γιατί
παρότι έχουμε χρήση πολλών λέξεων , τα κείμενα στερούνται ουσίας.
 Δίνει έμφαση στο μυστήριο.
 Παράδοξο/Ανατροπή. Ενώ έχει μια πάγια υπόθεση/ιστορία, εντούτοις έχει κάτι το
ανατρεπτικό.
 Μείξη ειδών. Πρόσμιξη τραγικού και κωμικού στοιχείου («τραγικωμωδία»).
 Στο Μπαρόκ δεν υπάρχουν κανόνες. Επικρατεί η σύμπτυξη στοιχείων που οδηγεί
σε μία συγγραφική δραστηριότητα άναρχη. Οι Ιταλοί θεωρούν ότι το Μπαρόκ δεν
έχει να επιδείξει σημαντικά έργα, είναι μια εποχή φτωχής λογοτεχνικής παραγωγής.

ΓΑΛΛΙΑ

Η Γαλλία αντιμετωπίζει το Μπαρόκ με σκεπτικισμό και αντιδρά στην αναρχία του

συνειδητά με τον κλασικισμό. Ο γαλλικός κλασικισμός, που είναι το ρεύμα της εποχής στη
Γαλλία, προσπαθεί να αναπαράξει κορυφαία έργα της λογοτεχνικής παράδοσης. Οι Γάλλοι
συγγραφείς μιμούνται τα έργα των μεγάλων αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων αναζητώντας
τους κανόνες τους. Ένα λογοτεχνικό έργο δεν πρέπει να στοχεύει μόνο στη δημιουργία
ευχάριστων παραστάσεων, αλλά θα πρέπει να έχει ένα περιεχόμενο, ένα μήνυμα που θα
συμβάλλει στη διαμόρφωση ενός καλύτερου ανθρώπου (το τερπνόν μετά του
ωφελίμου). Μισούσαν την πρόσμιξη των ειδών, ειδικά στο χώρο του θεάτρου και
θεωρούσαν ότι το κάθε είδος πρέπει να υπακούει σε κανόνες (αριστοτελικό μοντέλο, 5
πράξεις με ενότητα χώρου-χρόνου, δράση κλειστή και λίγα πρόσωπα).
Σαφέστατα διαχωρίζουν τη μίμηση (ως κακέκτυπο του προτύπου) από την αναπαράσταση
(προσπάθεια απόδοσης και δημιουργίας που φέρει προσωπική σφραγίδα). Έτσι
εναντιώνονται στην αχαλίνωτη φαντασία του Μπαρόκ και πιστεύουν ότι η
αναπαράσταση πρέπει πρωτίστως να είναι αρμονική και διαυγής.
Όλα αυτά βέβαια δεν σημαίνουν ότι οι Γάλλοι λογοτέχνες στερούνται αισθητικής στον λόγο
τους.

28
Η δράση των Γάλλων αυτή την περίοδο είναι πολύ σημαντική, γιατί αφενός
προαναγγέλλουν τον ρόλο της Γαλλίας στην ευρωπαϊκή κουλτούρα, αφετέρου
προαναγγέλλουν τον Διαφωτισμό, την επιστημονική ακριβολογία και τον
ορθολογισμό.
Η κόντρα Μεταρρύθμισης-Αντιμεταρρύθμισης επηρεάζει τη μορφή του πνευματικού
ανθρώπου της εποχής. Το μοντέλο κάθε χώρας είναι πλέον διαφορετικό.

Αποφθέγματα:
Από εδώ ξεκινά η επιστήμη της Παροιμιολογίας. Ο συγγραφέας ξεσκεπάζει το
«φαίνεσθαι», την υποκρισία, τη δολιότητα. Από Ροσφουκώ και Ντε Λα Μπρυγιέρ
επηρεάστηκε ο Ανδρέας Λασκαράτος.

Επιστολογραφία:
Επιστροφή στο κλασικό, ενώ ταυτόχρονα θα μας δώσει τις απαρχές του Διαφωτισμού
(επίδραση στο επιστολικό μυθιστόρημα).

Προσωπογραφία:
Παρουσίαση «μοντέλων» ανθρώπινων χαρακτήρων.

Ηθογραφία:
Οι μύθοι διδακτικού περιεχομένου του Λα Φονταίν, στο πρότυπο του Αισώπου, με τα ζώα
να έχουν ανθρώπινους χαρακτήρες.
Η Μαντάμ ντε Λαφαγιέτ (γυναίκα συγγραφέας!) αυτή την εποχή συγγράφει το πρώτο
ιστορικό μυθιστόρημα με τίτλο Η πριγκίπισσα της Κλαιβ, το οποίο αναλύει την ψυχολογία
της ηρωίδας, αλλά την τοποθετεί στην περίοδο της Αναγέννησης.

Θέατρο
Το θέατρο υπήρξε αποτέλεσμα του γαλλικού κλασικισμού. Έχουμε απόλυτη εφαρμογή των
κανόνων. Σεβασμός στον Αριστοτέλη: 5 πράξεις, μονοψήφιος αριθμός προσώπων,
ενότητα χώρου (συνήθως παλάτι, χωρίς μεταβάσεις), ενότητα χρόνου (24 ώρες για όλα τα
γεγονότα), ενότητα δράσης(μία κεντρική ιστορία). Όχι περιττά λόγια. Τραγωδία χωρίς
κωμικά στοιχεία και κωμωδία χωρίς τραγικά στοιχεία. Δίνουν βάση στο μήνυμα που πρέπει
να περάσει.
Pierre Corneille-Κορνήλιος: όλοι οι ήρωες είναι βασιλείς. Τους παίρνουν συνήθως από
την περίοδο της αρχαιότητας. Είναι θέατρο αριστοκρατικό. Αφορά την ανώτατη τάξη και
παρακάμπτει τον λαό. Εστιάζει στην αριστοκρατική τιμή, όλα είναι θέμα τιμής.
Jean Racine-Ρακίνας: ρίχνει το κέντρο βάρους στο ερωτικό πάθος, ως συναίσθημα που
προκαλεί κραδασμούς στο εξωτερικό περιβάλλον˙ οι συνέπειες αυτού του συναισθήματος.
Έργο του είναι η Φαίδρα. Ισορροπεί ανάμεσα σε αθωότητα και ενοχή, μόλις γεννιέται το
συναίσθημα έχει τις ενοχές. Η αριστοκρατία του δεν έχει ταπεινά κίνητρα.
Molière-Μολιέρος: είχε στενή σχέση με το τεχνικό μέρος του θεάτρου. Ο βασιλιάς τον
στήριξε, αλλά δεν πίστευε ότι πρέπει να μπει στη βασιλική ακαδημία. Δεν αντιστάθηκε στη
μείξη των ειδών (και το πλήρωσε):
1) είναι λαϊκή η κωμωδία και προσεγγίζει την φάρσα
2) φέρει πολλά στοιχεία και επιρροές από την Commedia dell’ Arte.
Έδωσε και νέο είδος, την Commedia italien. Είναι λόγια κωμωδίας με πολλά
αυτοβιογραφικά στοιχεία. Το έργο του O Μισάνθρωπος δεν είναι μόνο κωμωδία, αλλά
δείχνει και την πικρή γεύση της ζωής. Ο ίδιος δεν είχε ωραία ζωή. Απεικόνισε τους
χαρακτήρες, με τα θετικά και τα αρνητικά τους. Έβαλε σοβαρά και δραματικά στοιχεία.
Εναλλαγή σοβαρού-αστείου.

29
Και οι τρεις θεατράνθρωποι της Γαλλίας είχαν καλές διασυνδέσεις με τον βασιλικό κύκλο.

Φιλοσοφία
Η φιλοσοφική θεώρηση εκφράζεται κυρίως από τον Καρτέσιο (Descartes) με τη ρήση
«σκέφτομαι άρα υπάρχω», το απόφθεγμα του ρασιοναλισμού και τα πρώτα μικρά
βήματα προς τον Διαφωτισμό.

Δοκίμιο
Μονταίν (Montaigne): χαρακτηριστική σύζευξη λογοτεχνίας και φιλοσοφίας. Θεωρείται
πατέρας του δοκιμίου στη Γαλλία. Λειτούργησε ως διπλωμάτης, απόλαυσε τη ζωή ως τα 40
του και μετά αποσύρθηκε και άρχισε να γράφει στο κτήμα του στο Μπορντώ για τη ζωή και
τον θάνατο, τον πόνο, τη ζήλια, τους αρχαίους, τους κανίβαλους, τα ταξίδια και γενικά τις
εμπειρίες του για τη ζωή. Είναι πολυμεταφρασμένος, καταγράφοντας όσο πιο αντικειμενικά
γίνεται τα όρια της σκέψης και της γραφής, τα οποία ονομάζει Δοκιμές (Εssais).
Εξέδωσε πάνω από 100 δοκίμια εκ των οποίων τα 98 επανεκδόθηκαν. Ο Μονταίν μιλούσε
απόλυτα απελευθερωμένος, αντικειμενικά και ψυχρά για όλα, χωρίς υπερβολές, γεγονός
που τον κατατάσει ανάμεσα στους προάγγελους του Διαφωτισμού. Αντίπαλο δέος του
ήταν ο Ρουσσώ (Jean-Jacques Rousseau), καθώς δεν δεχόταν μια θεωρία, η οποία δεν
θεωρεί το συναίσθημα αναπόσπαστο στοιχείο της ανθρώπινης φύσης.
Πασκάλ: ήταν ένας φυσικός που άφησε ημιτελή τα έργα του (Στοχασμοί), έργα που σαν
κύριο χαρακτηριστικό είχαν την αντίφαση. Παρά την ιδιότητά του ως φυσικού επιστήμονα,
είχε μεταρρυθμιστεί πλήρως και αφοσιώθηκε στη μελέτη της φύσης και του κόσμου με
βάση τη θρησκεία. Στα έργα του (τα οποία αμφισβητήθηκαν έντονα ακόμα και για τη
γνησιότητά τους) αγωνιά για τον θάνατό του και τους ρόλους του ανθρώπου στο σύμπαν.

ΙΣΠΑΝΙΑ

Εδώ κυριαρχεί το Μπαρόκ. Σύντομη αναφορά στον Λόπε ντε Βέγκα, ο οποίος έγραψε
περίπου 1500 έργα, τα περισσότερα τραγικωμωδίες. Δείχνει μια τάση προς το βιαστικό,
μία μανιέρα.

Μυθιστορηματική Βιογραφία
Στην Ισπανία κυριαρχεί ο τύπος του πλάνητα (picaro). Picaro δεν είναι ο περιπλανώμενος
ιππότης ή τροβαδούρος του Μεσαίωνα, αλλά ο επαίτης, ο ζητιάνος (μυθιστόρημα
πικαρέσκο).
«Με λένε Λαζαρίγιο και είμαι από το Τορμές»: έτσι αρχίζει το έργο αυτό, του ο οποίου ο
συγγραφέας είναι ανώνυμος.

Μυθιστόρημα
Μιγκέλ ντε Θερβάντες: τιτάνια μορφή, ιερό τέρας της λογοτεχνίας με πολλά ιταλικά
πρότυπα. Έγραψε τις 12 Παραδειγματικές Νουβέλες, όπου εντοπίζουμε την Αγγλίδα
Σπανιόλα. Ο Θερβάντες «παλεύει» να κάνει ιταλική νουβέλα,με επιρροές και από τον
Ματέο Μπαντέλο.
Δον Κιχώτης: Το αριστούργημα του Θερβάντες. Ο ήρωας είναι μία πολύ ιδιαίτερη
φυσιογνωμία, που αντικατοπτρίζει τη φαντασία. Ξεκίνησε και «τρελάθηκε» από την
ανάγνωση ιστορικών μυθιστορημάτων. Στον Δον Κιχώτη η ίδια η λογοτεχνία γίνεται για
πρώτη φορά ήρωας λογοτεχνικός. Ο Χάρολντ Μπλουν συγκρίνει τον Δον Κιχώτη με τον
Άμλετ του Σαίξπηρ. Επίσης, συνδέεται με το «μέσο ύφος» του Βοκκάκιου που το
ξανασυναντάμε στον Θερβάντες. Επομένως, ο Θερβάντες έχει στενή σχέση με την
Ιταλία.

30
 ΙΤΑΛΙΑ

Ποίηση
Alessandro Tassoni: O κλεμμένος κουβάς: ποίημα ερωτικό και επικό σε 8στιχα.
Επηρέασε τον Ανδρέα Λασκαράτο (εσωτερική μαρτυρία).

Πεζογραφία
Gianbattista Basile: Lo cunto de li cunti (Pentamerone): Ναπολιτάνος, επέδρασε στην
Επτανησιακή λογοτεχνία (Ευγένα, 1646).
Giulio Cesare Croce: δύο έργα˙ Bertoldo είναι ο πατέρας (ένας αγρότης που διαπιστώνει
για πρώτη φορά τις κοινωνικές ανισότητες) και Bertoldino είναι ο γιος.

Φιλοσοφία/Αστρονομία
Giordano Bruno: εισάγει την «τέχνη της μνήμης». Η μνήμη λειτουργεί με τις εικόνες. Το
1599 τον κατήγγειλαν στην Ιερά Εξέταση. «Η φύση είναι η σκάλα του Θεού για να
ανεβαίνουμε ψηλά, αλλά και για να κατεβαίνει και Εκείνος και να μας αγγίζει». Έγραψε τον
Candelaio.
Tommaso Campanella: La città del sole: στο έργο αυτό όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι και
δουλεύουν μόνο 4 ώρες την ημέρα. Υπάρχουν τρεις αρχηγοί (podestà, sapienza, amor) και
ένα 40μελές Συμβούλιο που όμως ελέγχεται από το Συμβούλιο του Λαού. Οι γυναίκες
έχουν ίσα δικαιώματα. Δεν αποκλείει το θεϊκό στοιχείο. Δεν θεωρείται ισάξιος του Bruno.
Galileo Galilei: όπως και ο Ντεκάρτ, έθεσε το ζήτημα του σκεπτόμενου ανθρώπου.
Σύντομη αναφορά στη θεωρία, τις ανακαλύψεις και το έργο του.

ΑΓΓΛΙΑ

Περίοδος επανάστασης, σύντομη περίοδος δημοκρατίας. Μεταφυσικοί ποιητές.

Ποίηση
Τζων Ντον: πάλεψε να συνδυάσει την ευαισθησία με τη νοημοσύνη, την οξύνοια. Στα
Σονέτα του χρησιμοποιεί μεταφορές και παρομοιώσεις που ξενίζουν (π.χ. ερωτευμένοι σαν
δύο σκέλη ενός διαβήτη).
Τζων Μίλτον: Χαμένος παράδεισος (Paradise Lost): έπος μεσούντος του 17ου αιώνα.
Εκδόθηκε το 1667. Από πολύ νέος πήγε στην Ιταλία. Ήξερε άριστα ιταλικά. Λάτρεψε την
Ιταλία και επισκέφθηκε στη φυλακή τον Galileo Galilei. Θα ερχόταν και στην Ελλάδα, αλλά
γύρισε στην πατρίδα του λόγω της εκεί επανάστασης. Πήρε τη θέση του μεταφραστή. Έχει
γράψει ποιήματα στα ιταλικά (L’ allegro e il pensieroso). Είχε διαβάσει τη Θεία Κωμωδία και
είχε πρότυπο τον Δάντη, δευτερευόντως τον Όμηρο, τον Βιργίλιο κ.ά.
Θέμα του Χαμένου Παραδείσου: η μάχη των αγγέλων, οι εκπεπτωκότες άγγελοι. Ο
Εωσφόρος γίνεται υπέρμαχος της ελευθερίας και αποκτά για πρώτη φορά θετική πινελιά
στην λογοτεχνία.
Ο Μίλτον μετατρέπει τον Εωσφόρο σε σύμβολο της ελεύθερης βούλησης (libero
arbitrio). Ο Χαμένος Παράδεισος είναι ένα έργο αριστούργημα. Παρουσιάζει τον Σατανά ως
ολοκληρωμένη μορφή έλλογου όντους που υπερασπίζεται τις επιλογές του («καλύτερα να
βασιλεύεις στην κόλαση παρά να υπηρετείς στον παράδεισο»). Ο Θεός αδυνατεί να
εξελιχθεί σε μορφή του Καλού που μπορεί να πείσει. Ο Εωσφόρος του Μίλτον δεν έχει
καμία σχέση με το μεσαιωνικό βουβό δαιμόνιο, είναι μορφή βαθιά φιλοσοφημένη, είναι ο
πρώτος «μηδενιστής ήρωας» στην ιστορία της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Παρότι δεν
ακολουθεί την δομή του Δάντη είναι σαφέστατες οι επιρροές στο έργο του, ιδιαίτερα

31
στο σημείο που ο Δάντης γλυτώνει τον αυτόχειρα Κάτωνα (γιατί δεν υπέκυψε στον
Τύραννο).
Υπάρχει και Paradise Regained αλλά είναι έργο πολύ κατώτερο του Paradise Lost. Είναι ο
δεύτερος μεγαλύτερος ποιητής της Αγγλίας μετά τον Σαίξπηρ.
Τζων Μπάνυαν: Η πορεία του προσκυνητή: πολλά στοιχεία από τη Βίβλο, αφηγείται τη
δυσκολία του να φτάσει κανείς στην Ουράνια Πόλη.

ΕΛΛΑΔΑ

Δεν βρισκόμαστε στην περίοδο του Μπαρόκ, αλλά της Αναγέννησης.

Θέατρο
Γ, Χορτάτσης: σπουδαίος συγγραφέας˙ η Ερωφίλη έχει επιδράσεις από την Orbecche του
Giambattista Giraldi, ο Κατσούρμπος είναι λόγια κωμωδία και η Πανώρια είναι βουκολικό
έργο.
Αγνώστου «Βοσκοπούλα»: παρουσιάζει αποκλίσεις από τα κλασικά βουκολικά έργα.
Β. Κορνάρος: σπουδαία έργα του Η θυσία του Αβραάμ και ο Ερωτόκριτος.
M. A. Foscolo: Ο Φορτουνάτος έχει επιρροές από την Commedia erudita, έντονη σύνδεση
με Ιταλία.

*SOS*

 Μονταίν
 Μιγκέλ Θερβάντες και «Δον Κιχώτης»
 Τζον Μίλτον και επιδράσεις από Ιταλία και Δάντη

32
 8ο Μάθημα
29.11.2021

ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ – 18ος αιώνας

Ο Διαφωτισμός άσκησε επιδράσεις στις μετέπειτα Λογοτεχνίες (Ρομαντισμός κλπ.).

Δεν υπάρχει πια η ανομοιογένεια του Μπαρόκ, παρά μόνο ένα ίχνος της στην Ελλάδα,
στην περιοχή του Ιονίου. Ο 18ος αι. είναι ο Αιώνας των Φώτων σε όλη την Ευρώπη.
Αποθεώνεται η κριτική σκέψη και ο ορθολογισμός (ξεπήδησε από τον Ντεκάρτ την
εποχή του Μπαρόκ).

33
 Η μορφή του πνευματικού ανθρώπου είναι αυτή του φιλοσόφου, του σκεπτόμενου
ανθρώπου. Η γνώση είναι απαραίτητο εφόδιο του ανθρώπου. Ο φιλόσοφος πρέπει να
προσπαθήσει να δώσει λύσεις στα προβλήματα του μέσου ανθρώπου. Ένα αισιόδοξο
ρεύμα, αλλά σε δύσκολο ιστορικό πλαίσιο.
Αγγλία και Γαλλία είναι οι δύο νέες «δυνάμεις». Η Αγγλία βιώνει τη βιομηχανική
ανάπτυξη, ενώ η δημογραφική αύξηση δεν αποτελεί πρόβλημα για αυτή. Αντίθετα η Γαλλία
είχε χάσει τη Λουιζιάνα, τις κτήσεις της στην Αμερική και δεν είχε τη δυνατότητα εσωτερικής
μετανάστευσης. Τα συσσωρευμένα προβλήματα θα οδηγήσουν στη Γαλλική Επανάσταση
του 1789.
Επικρατεί ποιητική ανυδρία, με εξαίρεση τον G. Parini στην Ιταλία. Ευνοούνται
κυρίως η πεζογραφία και το θέατρο, ενώ στη Γαλλία έχουμε τις «μεταμορφώσεις του
μυθιστορήματος».

ΓΑΛΛΙΑ

Βολταίρος (Franҫois-Marie Arouet): πολύ έντονη παρουσία, καμία σχέση με θρησκεία.

«Να περνάμε καλά όσο είμαστε εν ζωή» (επικούρεια φιλοσοφία). Ο άνθρωπος πρέπει να
απολαμβάνει τα αγαθά της ζωής και της δικαιοσύνης. Αναζήτηση της αλήθειας. Επικρίνει
τους θεσμούς. Αναζήτηση της ελευθερίας. Είναι η παραδειγματική μορφή του Διαφωτισμού,
ο εμβληματικός φιλόσοφος. Ασκούσε πάντα σφοδρή κριτική. Ασχολήθηκε με όλα τα είδη.
Σπουδαιότερα έργα του το Φιλοσοφικό Λεξικό και τα Φιλοσοφικά Διηγήματα.
Εμπλουτίζει τους ήρωές του με στοιχεία της δικής του προσωπικότητας  έτσι διεισδύει το
αυτοβιογραφικό στοιχείο στη γραφή, άρα μέσα στο παλιό ελλοχεύει το καινούργιο (θα
εμφανιστεί στο επόμενο ρεύμα, τον Ρομαντισμό).
Βαθύτατα επηρεασμένος από τη φιλοσοφία του Λοκ (εμπειρισμός, όλα πηγάζουν από τις
αισθήσεις μας). Επιδράσεις λοιπόν από Αγγλία αλλά και από τον Καντ (Γερμανία).
Με τη σειρά του ο Βολταίρος επέδρασε στον Foscolo, ενώ απέρριπτε τον Σαίξπηρ (τον
θεωρούσε τέρας της φύσης!).

Θέατρο
Εδώ κανείς δεν κατάφερε να ξεπεράσει τον Μολιέρο.
Μαριβώ: έγραψε κωμωδίες (Απιστίες) και τη φιλοσοφική κωμωδία L’ île de la raison.
Εστιάζει στο ανθρώπινο συναίσθημα και στο πόσο ασταθές είναι, ενώ ο Διαφωτισμός
απορρίπτει το συναίσθημα και δίνει προβάδισμα στο μυαλό. Πολλά έργα του Διαφωτισμού
είναι σάτιρες.

Ταξιδιωτικό Μυθιστόρημα
Φενελόν: έγραψε Τα ταξίδια του Τηλεμάχου. Κάτω από το ταξίδι υπάρχει η πολιτική
κριτική. Καταδικάζει τον θεσμό της βασιλείας (Λουδοβίκος ΙΔ΄).

Βιογραφικό Μυθιστόρημα + Μυθιστόρημα Διάπλασης

Εμφανίζονται παράλληλα με την άνοδο της αστικής τάξης: η πρόοδος του ανθρώπου και η
πορεία του προς την ωρίμανση.

Επιστολικό Μυθιστόρημα
Είναι «παιδί του Διαφωτισμού». Μπορεί να είναι:
α) Πολυφωνικό, δηλαδή με πάνω από δύο επιστολογράφους, κάτι που διασφαλίζει την
αντικειμενικότητα και την εξωστρέφεια του Διαφωτισμού. Τα πρώτα επιστολικά
μυθιστορήματα ήταν πολυφωνικά. Η ιστορία παρουσιάζεται σε όλες της τις διαστάσεις.

34
β) Μονοφωνικό, όπου έχουμε έναν μόνο αποστολέα, που αναπτύσσει τα πράγματα από
τη δική του πλευρά. Το μονοφωνικό μυθιστόρημα δείχνει ότι περνάμε σε μία εποχή που
αρχίζει να αναπτύσσεται το Εγώ (στοιχείο Ρομαντισμού).
Μοντεσκιέ: έγραψε τις Περσικές Επιστολές, όπου έρχονται σε επαφή δύο τελείως
διαφορετικοί κόσμοι. Την ίδια περίοδο έχουμε ένα «Κίνημα οριενταλισμού» στη Γαλλία
(ευζωία, ηδονισμός, στοιχεία δηλ. που γοητεύουν τους Γάλλους διαφωτιστές).
Ρουσσώ: είναι η γέφυρα ανάμεσα σε δύο εποχές (Διαφωτισμός-Ρομαντισμός),
συνειδητή στροφή προς το διαφορετικό. Πίστευε ότι ο άνθρωπος είναι καλός, αλλά
διαφθείρεται από την κοινωνική ζωή. Το θέατρο επίσης διαφθείρει. Το έργο του είναι ένας
συνδυασμός ορθού λόγου και αναφοράς στο ζήτημα της ευαισθησίας. Περιέχει
αυτοβιογραφικά στοιχεία και εκπληκτικές περιγραφές της φύσης. Σπουδαιότερα έργα του
Το Κοινωνικό Συμβόλαιο και ο Αιμίλιος. Προαναγγέλλει τον Διαφωτισμό.

Αντιμυθιστόρημα
Ντιντερό: ο βασικός «εγκυκλοπαιδιστής». (Ο Εγκυκλοπαιδισμός ήταν ο θρίαμβος του
Διαφωτισμού). Γράφει αντιμυθιστόρημα, που σημαίνει δεν έχει τη συνήθη πλοκή,
διαρρηγνύει τους δεσμούς ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη και δεν ακολουθεί
χρονική σειρά στην αφήγηση.
Υπάρχει επίδραση στο Τρίστραμ Σάντι του Στερν (Αγγλία). Ο Στερν υπέγραφε με την
επωνυμία του ήρωά του.

ΑΓΓΛΙΑ

Επιστολικό Μυθιστόρημα
Σ. Ρίτσαρντσον: το έκανε λαϊκό ανάγνωσμα (εκδιδόταν σε συνέχειες). Η κουλτούρα
αρχίζει να γίνεται μαζικό αγαθό. Ο Ρίτσαρντσον επέδρασε σε Ρουσσώ και Γκαίτε.
Έγραψε την Κ. (Κλαρίσα) Χάρλοου και την παρωδία Πάμελα, που με τη σειρά του
παρώδησε ο Χ. Φίλντιγκ με το έργο Σάμελα.

Ταξιδιωτικό Μυθιστόρημα
Αναπτύσσεται πολύ στην Αγγλία. Ο D. Defoe με τον Ροβινσώνα Κρούσο θέλει να διαδώσει
τον αγγλικό πολιτισμό, ενώ ο Ιρλανδός J. Swift με τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ καταγγέλλει
την αποικιοκρατία των Βρετανών.

Γοτθικό Μυθιστόρημα (Gothic)

Κυριαρχεί η άγρια και τρομακτική φύση. Η γυναίκα συγγραφέας τρόμου Ανν Ράντκλιφ έχει
ως πηγή έμπνευσης την Ιταλία και συγκεκριμένα τον ιταλικό Μεσαίωνα.

Θέατρο
Congreve Williams: άτυχος στον γάμο του, έγραψε το Αγάπη για την αγάπη, όπου
παρωδεί την υποκρισία στις ανθρώπινες σχέσεις

Ποίηση
A. Pope: εμβληματική μορφή, αν και αδικημένος από τη φύση (νάνος). Προικισμένο
πνεύμα, κορυφαίος εκπρόσωπος του νεοκλασικισμού στην Αγγλία. Επιρροή από
Όμηρο, Οράτιο, Βιργίλιο. Νεοκλασικισμός = η αγάπη του Διαφωτισμού για τα αρχαία
θέματα. Έγραψε τα Pastorals (Βουκολικά), με επιρροές από Αρκαδία και τα Moral Essays
(4 βιβλία) – συνομιλεί διακειμενικά με τα Δοκίμια του Μονταίν. Μετέφρασε την Ιλιάδα
στα αγγλικά, ενώ έγραψε και την Κλοπή της πλεξούδας (σατιρικό, παρωδία της Ιλιάδας).
E, Young: τέλη 18ου αιώνα έγραψε τις Νύχτες, που ανήκουν στην ταφική ποίηση
(προάγγελος Ρομαντισμού).

35
 ΓΕΡΜΑΝΙΑ

Θέατρο/Τραγωδία
Γκότσεντ Κρίστοφ: έχει επιδράσεις από Μπαρόκ (Θνήσκων Κάτων).

Θέατρο/Αστικό Δράμα
Λέσιγκ: έχει επιδράσεις από Σαίξπηρ (Δεσποινίς Σάρα, Σάμσουν). Το αστικό δράμα έχει
να κάνει με τιην αστική τάξη-όχι βασιλιάς, απλές καθημερινές υποθέσεις. Έχει τεράστια
επίδραση σε όλη την Ευρώπη. Πατέρας του αστικού δράματος στην Ελλάδα είναι ο
Γρηγόριος Ξενόπουλος.

*SOS*

 Ταξιδιωτικό Μυθιστόρημα
 Επιστολικό Μυθιστόρημα
 Όλες οι επιδράσεις

9ο Μάθημα
30.11.2021

ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ – 18ος αιώνας (συνέχεια)

36
 ΓΕΡΜΑΝΙΑ

Γκαίτε (1739-1832): Φον Γκαίτε για τους Γερμανούς. Ήξερε εξαιρετικά ιταλικά, επίσης
ελληνικά, αγγλικά, γαλλικά και εβραϊκά! Ένας άνθρωπος δύο αιώνων. Πρόλαβε και έκανε
τα πάντα, θα τον δούμε και στον Ρομαντισμό, του οποίου είναι θεμελιακή μορφή.
Επέδρασε με το έργο του σε Ιταλία και Ελλάδα.
Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου (1774): μία «εργασία» που την ολοκλήρωσε μέσα σε
τρεις μήνες. Θέλησε να δει πώς είναι να ζεις σε μία κατάσταση ανεκπλήρωτου έρωτα. Το
βίωσε πραγματικά ζώντας κοντά σε ένα γνωστό του ζευγάρι. Έγραψε αυτό το εκπληκτικό
επιστολικό μυθιστόρημα, όπου ταυτίζεται απόλυτα με τον ήρωα.Τρεις επιστολές γράφει ο
φίλος του ο Βίλχελμ (η φωνή της λογικής). Η Λότα παντρεύεται άλλον και ο Βέρθερος
τινάζει τα μυαλά του στον αέρα. Το μυθιστόρημα προκάλεσε σάλο στην Ευρώπη.
Προαναγγέλλει τον Ρομαντισμό. Πολύ αργότερα ο Γκαίτε έκανε βελτιώσεις στο κείμενο του
Βέρθερου. Ο Ugo Foscolo επηρεάστηκε στο Le ultime lettere di Jacopo Ortis.
Επιρροές Γκαίτε από Richardson, αλλά όχι στο μυθοπλαστικό στοιχείο. Εκεί έβαζε την
προσωπική του εμπειρία. Πολλά χωρία του παραπέμπουν στον Όμηρο. Περίεργο, αλλά
στάθηκε στον Torquato Tasso. Από το 1779 γράφει την ομώνυμη τραγωδία, την οποία
ολοκληρώνει το 1788. Έζησε για δύο χρόνια στην Ιταλία. Λάτρευε τη Ρώμη και το
καρναβάλι. Γύρισε όλο τον ιταλικό νότο, Νάπολη κλπ. Η Ιταλία ήταν πάντοτε παρούσα,
σημείο αναφοράς στο έργο του. Διήγειρε το ενδιαφέρον και του Byron για τον Tasso. Το
1789 στη Βενετία γράφει τα Βενετικά Επιγράμματα. Το 1806 παντρεύτηκε την Κριστιάνα
Βούλπιους, η οποία πέθανε το 1816. Στα γεράματά του ερωτεύτηκε μια 17χρονη. Τη
ζήτησε σε γάμο, αλλά οι γονείς της αρνήθηκαν. Τότε γράφει την ελεγεία του Marienband

37
(εκκινείται από την Gerusalemme Liberata) και επανεπεξεργάζεται τον Βέρθερο (έργο που
τον στοιχειώνει στο τέλος της ζωής του).
Ο Γκαίτε ολοκλήρωσε όλα τα έργα του και είναι ο λογοτεχνικός διάμεσος-
διαμεσολαβητής ανάμεσα σε Γερμανία και Ιταλία.

ΙΤΑΛΙΑ

G. Parini: κληρικός, με ευρύτατη παιδεία. Έγραψε το Il Giorno, όπου καυτηριάζει τη ζωή

της αριστοκρατίας και φέρνει στην επιφάνεια τη νωθρότητά της. Ταγμένος στην υπηρεσία
της σάτιρας. Προαναγγέλει τον Ρομαντισμό (ποιητής-οδηγός). Στο τέλος της ζωής του
είναι πεσιμιστής. Μια εξαιρετική περίπτωση λογοτέχνη. Έθεσε τις βάσεις για τις μετέπειτα
«3 κορώνες» (Foscolo-Manzoni-Leopardi).

Γκολντόνι: νομικός, γεννήθηκε στη Βενετία, αλλά το έργο του ξεπέρασε τα σύνορα (πήγε
στη Γαλλία), διεθνούς φήμης. Ο Κάρλο Γκότσι ήταν ο μεγάλος του αντίπαλος (δεν ήθελε
καμία μεταρρύθμιση).

Αλφιέρι: τραγωδός, μισεί τους Γάλλους. Η αρχαιότητα ήταν γι’ αυτόν ένα τεράστιο corpus.
Το παρόν το έβλεπε πολύ ποταπό συγκριτικά. Έργα του: Κλεοπάτρα, 1775, Βιργινία, 1777
(η ελευθερία είναι το ύψιστο αγαθό, ελευθερία στα πάντα). Είναι προρομαντικός. Μικρό
τον είχαν κλείσει σε στρατιωτική σχολή. Πρότυπο για τους υπόλοιπους.

ΕΛΛΑΔΑ

Ποίηση: φτωχή παραγωγή. Έχουμε στιχοπλοκή από τον Καισάριο Δαπόντε (ήταν
κοσμοκαλόγερος).

Θέατρο (λίγο καλύτερα τα πράγματα εδώ): όλα τα έργα έχουν ιταλικά πρότυπα. Η Ευγένα
του Θεόδωρου Μοντσελέζε βασίζεται σε δύο μεσαιωνικά έργα (είδος: sacra
rappresentazione). Συσχετισμός με παραμύθια (Χιονάτη κλπ.). Το έργο ερεύνησε ο
συγκριτολόγος Γιώργος Πεφάνης).
Π. Κατσαΐτης: Κεφαλονίτης δραματουργός, Λουντοβίκο Ντόλτσε η επιρροή του (ένας από
τους minori). H Iφιγένεια, 1720, δε θυσιάζεται και γίνεται Commedia dell’ Arte (σύζευξη
κωμικού+τραγικού, έντονο μπαρόκ). Στο ίδιο ύφος και μέτριο θέατρο ο Χάσης, 1795.

Ρητορικός εκκλησιαστικός λόγος: λίγο καλύτερα τα πράγματα εδώ, έχουμε τα πρώτα

στοιχεία Διαφωτισμού.
Φραγκίσκος Σκούφος: Κρητικός, πήγε στην Ιταλία, έγινε καθολικός παπάς, ασχολείται με
το θέμα της πίστεως (ανήκει στον 17 ο αιώνα). Ο αόρατος συγγραφέας του Ζήνωνα,
θεατρικού έργου που χρηματοδότησαν Ιησουίτες.
Ηλίας Μηνιάτης: Επτανήσιος, «αντέγραφε» τα λόγια του Σκούφου. Γενικά, υπήρχε
υφέρπων ανταγωνισμός μεταξύ Κρήτης και Επτανήσων.
Ευγένιος Βούλγαρης: άνθρωπος με δύο ζωές, διαφωτιστής (επιρροές από Βολταίρο,
κληρικός. Το 1770 πήγε στη ρωσική αυλή. Τα υπόλοιπα 30 χρόνια της ζωής του έκανε
έντονη στροφή προς τον αρχαϊσμό. Προφανώς επηρεάστηκε από συντηρητικές απόψεις
στο περιβάλλον του.

Μυθιστόρημα
Ν. Μαυροκορδάτος (γιος του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου): στο Φιλοθέου πάρεργα
αναφέρεται στην ιστορία των διαφωτιστών και στη φωτισμένη δεσποτεία. Είναι ένα
μυθιστόρημα που σχετίζεται με την Ευρώπη σε γλώσσα αρχαΐζουσα.

38
 *SOS*

 Ο Γκαίτε, η ζωή και το έργο του

Μας δόθηκε αυτό το απόσπασμα από τον Ευγένιο Ονιέγκιν του Πούσκιν στην τάξη και μας ζητήθηκε να βρούμε τους
αντικατοπτρισμούς και να αιτιολογήσουμε αν είναι θετικοί ή αρνητικοί.

39
40
41
 10ο Μάθημα
14.12.2021

ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ – 19ος αιώνας (Α΄ μέρος)

Η Ευρώπη χαρακτηρίζεται από φοβερές αντιθέσεις. Μετά τη Γαλλική Επανάσταση

ήρθε ο Ναπολέων και το 1815 πέφτει και αρχίζει η ίδια διαδρομή για τη Γαλλία. Έχουμε μια
Ευρώπη σε αναβρασμό και από την άλλη την Ιερά Συμμαχία, ενώ ο κόσμος θέλει να
πραγματώσει το όνειρο της ανεξαρτησίας. Μόνο η Ελλάδα και το Βέλγιο το κατάφεραν
νωρίτερα απ’ όλους (στο α΄ μισό του 19 ου αι.). Στο β΄ μισό του αιώνα δημιουργήθηκαν τα
κράτη της Ιταλίας και της Γερμανίας (ενοποιήθηκαν). Εκείνη την περίοδο ο Luigi
Mercantini, ελάσσων Ιταλός ρομαντικός, έγραψε το Canzone Italiana, γνωστότερο ως
Ύμνος στον Γκαριμπάλντι.
Ο Ρομαντισμός ήταν το πιο ισχυρό, έντονο και ανατρεπτικό ρεύμα που είχε
να δει η Ευρώπη από την περίοδο της Αναγέννησης. Εκφράζεται μέσα από πολλά
είδη τέχνης (Young, Νύχτες, ρομαντικός αλλά εμφανίζεται ήδη τον 18 ο αι). Ήδη έχουμε
Ρομαντισμό από το τελευταίο τέταρτο του 18ου αι. Μετά τον ορθολογισμό ο κόσμος
στρέφεται στη φαντασία. Ο Ρομαντισμός φέρνει την επανάσταση στη Λογοτεχνία. Ο
δημιουργός γράφει σε α΄ πρόσωπο, μεταδίδοντας τις εμπειρίες του σε αυτοβιογραφικό
επίπεδο (ενώ ο Διαφωτισμός έγραφε σε γ΄ πρόσωπο και κρατούσε αποστάσεις).

ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

42
 -Τριτοπρόσωπη αφήγηση-απόσταση -Πρωτοπρόσωπη αφήγηση-
αυτοβιογραφικά στοιχεία-σύζευξη
(επικοινωνία)
-Έμπνευση από κλασική εποχή- -Μεσαίωνας
ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα

-Μυθολογία -Ιστορία

-Λογική -Συναίσθημα, ευαισθησία, πάθος

-Φιλόσοφος -Ρομαντικός, μελαγχολικός ήρωας

-Ποίηση με κανόνες -Ποίηση χωρίς κανόνες

 Το κέντρο της ανθρώπινης ύπαρξης μετακινείται από το μυαλό στην

καρδιά.

Ο ρομαντικός ήρωας προκαλεί αντιφατικά συναισθήματα στον αναγνώστη, γιατί

είναι επαναστάτης, ανατρεπτικός. Η πραγματικότητα του στερεί αυτό που οραματίζεται.
Ο ίδιος αντιλαμβάνεται το χάσμα κι έτσι φτάνουμε στην «Αρρώστια του αιώνα», όταν
δηλαδή ο ήρωας ξέρει ότι δεν θα πραγματωθεί το όνειρό του, αλλά δίνει τον αγώνα (όπως
ο τραγικός ήρωας).
Ανακαλύπτουν την Ψυχολογία λόγω των έντονων συναισθημάτων. Ο πεσιμισμός
γίνεται ψυχοσωματικός και τελικά πεθαίνουν από φυματίωση ή άλλες ασθένειες ή και
αυτοκτονούν. Έχουν αγάπη για τον θάνατο.
Η ρομαντική ποίηση δεν έχει κανόνες. Για πρώτη φορά στην Ευρώπη έχουμε
σωρεία ποιητών και ειδών ποίησης. Ελευθερία στην ποιητική έκφραση.

Ουίλιαμ Μπλέικ (1757-1827): πεθαίνει την ίδια χρονιά με τον Foscolo. Πήγε εντελώς
κόντρα στο ρεύμα της εποχής του, τον Διαφωτισμό. Θεωρείται ο Δάντης της Αγγλίας.
Κατέχει ίδια θέση με τον Μίλτον. Λάτρεψε τον Μεσαίωνα. Βαθύτατα θρησκευόμενος,
θεωρούσε τυφλούς τους ανθρώπους της εποχής του. Έβλεπε οράματα. Δεν είχε ιδιαίτερη
μόρφωση. Ήταν επίσης χαράκτης και γλύπτης. Πιστός και αφοσιωμένος στη σύζυγό του,
Κάθριν.
Στην αρχή πίστευε στη Γαλλική Επανάσταση. Τότε έγραψε τα Songs of Innocence, που
υμνούν τη νέα τάξη πραγμάτων. Δε συγχώρεσε όσα επακολούθησαν. Άλλο του έργο Τα
τραγούδια της Θελ (πηγάζει ετυμολογικά από το ελληνικό «θέλω»): μια νέα κοπέλα, αγνή,
που θέλει να μείνει έτσι. Δημιούργησε δικό του σύστημα αξιών, έναν κόσμο που
μπορεί να συγκριθεί μόνο με αυτόν του Δάντη.
Μίλτον: έργο που αναφέρεται στον γνωστό ποιητή (το μεγαλύτερο έργο του: Paradise
Lost). Το πνεύμα του κατεβαίνει στη Γη και γίνεται συζήτηση για τα λάθη του Μίλτον στον
Χαμένο Παράδεισο – επίδραση από Δάντη στο Καθαρτήριο. Και σε άλλα έργα του έχει
δαντικές αλληγορίες, ένα από αυτά είναι το Ιερουσαλήμ. Τον κορόιδεψαν και τον
κυνήγησαν. Είχε τη δική του «Βεατρίκη», τη γυναίκα του. Άλλο έργο του Οι γάμοι του
Ουρανού και της Κόλασης. Τα έργα του έχουν και χαρακτικά του.

ΕΛΕΓΕΙΑΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ποίηση θρήνου και λύπης για ένα χαμένο πρόσωπο (θάνατος).

43
Χάινριχ Χάινε: από τους κορυφαίους˙ δεν ήταν μόνο ποιητής. Πάντα πληγωμένος από τον
έρωτα. Υπήρξε και δημοσιογράφος. Έγραψε το Βιβλίο των τραγουδιών. Έχει γράψει και
πατριωτική ποίηση. Επέδρασε στον Γρηγόριο Ξενόπουλο, ο οποίος διάβαζε Χάινε στο
πρωτότυπο. Τον υμνεί στους Μυστικούς Αρραβώνες.
Σίλλερ: συνεργάτης του Γκαίτε και επηρεασμένος από τον Κάρλο Γκότσι και το
παραμυθόδραμα (όπερα Τουραντό, έγραψε το λιμπρέτο με τη βοήθεια του Γκαίτε).

ΕΡΩΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: η απογοήτευση αλλά και η διάθεση του ποιητή, που εξομολογείται και
απογυμνώνει την ψυχή του στον αναγνώστη. Ποίηση αισθηματική.
Β. Ουγκώ: έγραψε την Adele για τη σύζυγό του.
Α. ντε Μυσσέ: είχε ερωμένη τη Γεωργία Σάνδη. Της αφιέρωσε ποιήματα. Πολύ ευαίσθητος
ποιητής.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: δύσκολο είδος, χωρίς απήχηση στην Ελλάδα. Προαναγγέλλει τον
Συμβολισμό.
Α. ντε Βινύ: με αφορμή ένα καθημερινό περιστατικό κάνει φιλοσοφικές σκέψεις.

ΦΥΣΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: η φύση είναι Ιανός για τους ρομαντικούς. Έχει δύο πρόσωπα.
Λαμαρτίνος: Πολύ Λαμαρτίνος στο έργο του Ξενόπουλου˙ τον αντικατοπτρίζει. Το ποίημα
Η Λίμνη επέδρασε σε Έλληνες ποιητές.
G. Leopardi: Ο μόνος που μπορεί να συγκριθεί με τους Γάλλους, αν και δεν υπάρχουν
επιδράσεις.

ΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ

Γουόρντσγουωρθ: έργα που εξυμνούν τη φύση και την αγροτική ζωή. Έδωσε αξία στην
παιδική αθωότητα. Πέρασε όλη του τη ζωή στις λίμνες. Απογοήτευσε τους θαυμαστές του,
γιατί δεν ανέδειξε την κρίση των μεγάλων πόλεων.

3 Άγγλοι ποιητές που σχετίζονται με την Ιταλία

Μπάυρον: συγκινεί τους Έλληνες ρομαντικούς όχι στη θεωρία αλλά στην πράξη. Ο
πατέρας του ήταν στρατιωτικός και, απ’ότι λέγεται, μέθυσος. ο Μπάυρον ταξίδεψε σε όλη
τη δυτική Ελλάδα κι έγραψε το Προσκύνημα του ιππότη Αρόλδου. Στην 4η ωδή του ο
ιππότης βγάζει τη μάσκα και μιλάει σε α΄ πρόσωπο για την Ιταλία. Αγαπούσε πολύ τον
Tasso, όπως φαίνεται και από το έργο του Ο θρήνος του Tasso. Στην Παριζίνα μιλάει για
μία γυναίκα που φυλακίστηκε στο κάστρο των Έστε στη Φερράρα. Έμεινε πολλά χρόνια
στη Βενετία. Εκεί έγραψε πολλά έργα για το καρναβάλι, τον Δόγη κλπ. Γενικά, το έργο του
είναι ενός υποδειγματικού ποιητή. Διασώζεται μέσα σε αυτό όλη η Ιταλία της εποχής.
Σέλλεϋ: ήταν κι αυτός στη Βενετία. Παντρεύτηκε τη συγγραφέα του Φρανκενστάιν. Πνίγηκε
σε τρικυμία. Ήταν φίλος του Μπάυρον και του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Έργα του η
Queen Mab (δυτικές επιδράσεις) και το I Cenci, μια αληθινή αιματοβαμμένη ιστορία από τη
Βενετία, καθώς και το λυρικό δράμα Hellas, που έχει επιδράσεις από τους Πέρσες του
Αισχύλου.
Τζων Κητς: θεωρούταν ο καλύτερος από τους τρεις. Υπήρξε ο πιο αγνός λάτρης του
ιδεώδους της ομορφιάς. Ήταν φυσικός. Το πρώτο «επίσημο» θύμα της «Αρρώστιας του
αιώνα» - πέθανε μόλις 26 ετών. Γνώριζε τον Βοκκάκιο, αλλά η αγάπη του ήταν η αρχαία
ελληνική λογοτεχνία.

ΘΕΑΤΡΟ: έντονο το αυτοβιογραφικό στοιχείο, αλλά δεν μπορεί να πρωταγωνιστήσει ο

ίδιος ο συγγραφέας – αυτή τη σύμβαση δεν τη δέχεται ο Ρομαντισμός. Το ρομαντικό
δράμα δεν μπόρεσε να συνυπάρξει με το θέατρο. Σημαντικό έργο ο Manfred του
Μπάυρον (έχει επίδραση από τον Faust του Γκαίτε).

44
Faust: επίδραση από Μάρλοου, ένα θέατρο-υπερπαραγωγή του Γκαίτε. Επηρεάζει πολύ
τον Μπάυρον.
Lorenzaccio: έργο του Α. ντε Μυσσέ. Είναι ο Λαυρέντιος των Μεδίκων. Δεν έχει σκηνές ή
πράξεις, αλλά είναι έργο πολύ πλούσιο σε εικόνες.

Ugo Foscolo: δεν του έδωσε δόξα το θέατρο (βάζει βιογραφικά του στοιχεία). Αντίστροφη
πορεία με Μπάυρον. Έργα του το Tieste (Θυέστης, 1797). Είναι το πρωτόλειό του σε ηλικία
19 ετών. Επίδραση από Βολταίρο και Franҫois de Villon. Αυτοβιογραφείται. Συνδυάζει
δύο αιώνες: διαφωτιστής+ρομαντικός. Ο Ρουσσώ της Ιταλίας. Ασχολήθηκε με όλα τα
είδη. Η τραγωδία του Ajiace (Αίαντας, 1812) δεν είχε καθόλου επιτυχία, ενώ το μεσαιωνικό
δράμα Ricciarda έχει επιρροές από Ρωμαίο και Ιουλιέττα.
Έγραψε ποιήματα αφιερωμένα στη Ζάκυνθο (το A Zacinto συγκαταλέγεται στα 10
καλύτερα παγκοσμίως), στη νύχτα, στον θάνατο του αδελφού του και στη Μούσα της
ποίησης. Τα Σονέτα του αποτελούναι από 12 ποιήματα, από τα οποία τα πρώτα 8
εμπνέονται από την Isabella Roncioni. Κορυφαίο όλων το Dei Sepolcri. Φιλοσοφικά
ποιήματα. ‘Επαιζε χαλαρά ανάμεσα σε Ρομαντισμό και Νεοκλασικισμό. Ο «πατριάρχης»
του Risorgimento. Μέχρι σήμερα εμπνέει τους Ζακύνθιους δημιουργούς.

*SOS*

 Διαφορές Διαφωτισμού-Ρομαντισμού
 Μπλέικ
 Μπάυρον
 Foscolo

45
 11ο Μάθημα
21.12.2021

ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ – 19ος αιώνας (Β΄ μέρος)

Στην Ελλάδα επικρατεί μια ιδιόμορφη κατάσταση όσον αφορά το μυθιστόρημα.

Οι δυτικές χώρες παρουσιάζουν τη μετεξέλιξη της μυθιστορηματικής γραφής, έχουμε
συνέχεια της παράδοσης και όχι νέα παραγωγή. Ο πεζός λόγος αναπροσαρμόζεται
στα νέα δεδομένα.

Φανταστικό διήγημα
G. Lewis: The Monk. Mαύρο μυθιστόρημα-η συνέχεια του γοτθικού μυθιστορήματος που
συναντήσαμε την εποχή του Διαφωτισμού.
Mary Shelley: Frankenstein. Μαύρο μυθιστόρημα, αναπροσαρμογή του γοτθικού
μυθιστορήματος. Το στοιχείο του τρόμου είναι έντονα υπογραμμισμένο. Στο τέλος έρχεται
το συναίσθημα της κάθαρσης (συγγένεια με τραγωδία).

Εξομολογητικό/Εξωτικό μυθιστόρημα
Είναι η συνέχεια του ταξιδιωτικού μυθιστορήματος.
Σατωμπριάν: Ρενέ (εξομολογητικό). Είναι γραμμένο σε μορφή ημερολογίου-μετεξέλιξη
του επιστολικού μυθιστορήματος. Ο Ρενέ είναι ο ίδιος ο συγγραφέας. Μια ψυχή μόνη,
απελπισμένη. Προκάλεσε «σεισμό» στο γυναικείο κοινό, κι αυτό γιατί ξεδίπλωσε το Εγώ
του, φανέρωσε την ψυχή του.
Αταλά: εξωτικό. Το ταξίδι δεν είναι για κατάκτηση, αλλά για μελέτη. Καταγραφή των πάντων
από τους περιηγητές. Ο Σατωμπριάν είναι μια αρχετυπική μορφή του ρομαντικού

46
στοχαστή.

Μυθιστόρημα μαθητείας (Bildungsroman)

Κι αυτό μετεξέλιξη του βιογραφικού μυθιστορήματος της εποχής του Διαφωτισμού.
Γκαίτε: Τα χρόνια της μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ. Ο ήρωας μαθαίνει από τα διάφορα
δεδομένα της ζωής και από αυτό ωριμάζει. Επιδρά στον Τσαρλς Ντίκενς και τους
Άγγλους της Βικτωριανής εποχής.

Ιστορικό μυθιστόρημα
Το μόνο καθαρό «παιδί», καινούργιο είδος, του Ρομαντισμού. Πατρίδα του η Αγγλία. Είδος
που ανθεί μέχρι σήμερα. Η Ιστορία είναι το «κλειδί» για να φωτίσεις το λογοτεχνικό
κείμενο.
Sir Walter Scott: έγραψε κάπου 30 ιστορικά μυθιστορήματα (Ivanhoe, The Black Dwarf).
Πρωταγωνίστρια είναι η Ιστορία. Έκανε προσεκτική έρευνα των πηγών πριν γράψει.
Εμπνεόταν από τον Μεσαίωνα. Συνδυάζει Ιστορία και μικροϊστορία (ολιστική
προσέγγιση της Ιστορίας). Σου ανοίγει ένα παράθυρο στο παρελθόν. Υπάρχει έρωτας,
αλλά δεν είναι ο πρωταγωνιστής. Οι γυναίκες του Scott είναι αριστοκράτισσες, ευαίσθητες,
όλες «μούσες». Ερωτεύονται έναν πολύ μέτριο αλλά γενναίο άντρα. Υπάρχει πάντα
κάποιος αντίπαλος και ένα περίεργο μυστικό. Η δράση προχωρεί με φόντο τα ιστορικά
γεγονότα. Χρησιμοποιεί και το υπερφυσικό στοιχείο, το υπεργήινο.
Δίνει ζωή στις μεγάλες προσωπικότητες. Λειτουργούν ως πρόσωπα του μυθιστορήματος.
Δίνουν αληθοφάνεια. Υπάρχει μέσα σε όλο αυτό και ένα κωμικό στοιχείο. Οι επιρροές
που άσκησε είναι τεράστιες (π.χ. στον Βικτόρ Ουγκώ, Η Παναγία των Παρισίων). Κατά
τον Λίνο Πολίτη υπάρχουν επιρροές και στο Χρονικόν του Μορέως. Διείσδυσε και στην
Ιταλία (A. Manzoni).
Ποιοτικά, τα έργα του δεν βρίσκονται όλα στο ίδιο ύψος. Είχε γνωρίσει τον Ugo Foscolo
(μισούσε ο ένας τον άλλο).
A. Manzoni: I promessi sposi. Μοναδικό και κορυφαίο ιστορικό μυθιστόρημα. Θεωρείται
ότι ξεπέρασε το πρότυπό του, τον Scott.

Εξομολογητικό/Επιστολικό μυθιστόρημα
Ugo Foscolo: Le ultime lettere di Jacopo Ortis. Η ανώτατη μορφή του επιστολικού
μυθιστορήματος. Αν τον συγκρίνουμε με τον Γκαίτε (Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου), είναι
δύο πολύ διαφορετικά έργα. Στη Γερμανία ανώτερη αστική τάξη, ενώ στον Foscolo έχουμε
την Ιταλία υπό την κατοχή ξένων δυνάμεων και έναν άνθρωπο που παλεύει για την
ελευθερία της πατρίδας του (τραγικός ήρωας, γιατί ξέρει ότι θα θυσιαστεί για την πατρίδα).
Ο θάνατος του ήρωα προεξοφλείται στον Foscolo, ενώ ο ήρωας του Γκαίτε πηγαίνει
διακοπές. Δεν υπάρχει το πατριωτικό θέμα. Γράφτηκε το 1774. Τεράστια διαφορά και ως
προς τα πρόσωπα που περιβάλλουν τον ήρωα (π.χ. η Λότε σε σχέση με την Τερέζα). Ο
Ortis είναι το alter ego του Foscolo, ενώ ο Γκαίτε κάνει ένα πείραμα πάνω στον
ατελέσφορο έρωτα.

Το επιστολικό μυθιστόρημα έδωσε ελάχιστους καρπούς στην Ελλάδα, κυρίως λόγω της
Τουρκοκρατίας και της λογοκρισίας που επικρατούσε τότε. Η επιστολή έχει ιδιωτικότητα και
κάτι αφρόντιστο, αλλά αυτό δε συμβαίνει στη Λογοτεχνία. Εκεί δεν υπάρχει ιδιωτικότητα.
Δημιουργείται από την ανάγκη που προκαλεί η απουσία του άλλου. Η επιστολή συνδέεται
περισσότερο με τις γυναίκες (γιατί δεν δούλευαν, ενώ οι άντρες έλειπαν). Κάλυψη
απουσίας από ακίνητο σε κινητό στόχο. Από τον 15 ο αιώνα αρχίζουν οι εκδόσεις
πραγματικών επιστολών και συγγράφονται οδηγοί καλών επιστολών. Σιγά σιγά
εμφανίζονται επιστολές μέσα στα έργα. Η επιστολή αρέσει πολύ, γιατί είναι κάτι ιδιωτικό.

47
 ΕΛΛΑΔΑ

Την ίδια περίοδο στην Ελλάδα έχουμε Διαφωτισμό. Ρήγας Φεραίος και Αδαμάντιος
Κοραής (Παπατρέχας) είναι οι μόνοι που ασχολούνται με την επιστολή ως λογοτεχνικό
είδος.

Στην Ελλάδα έχουμε δύο εστίες Ρομαντισμού, την Αθήνα και τα Επτάνησα. Επιδράσεις
από γαλλικό Ρομαντισμό. Γλώσσα καθαρεύουσα. Συχνά υπερβολικός ρομαντισμός που
καταλήγει σε τραγέλαφο και δεν αγγίζει το συναίσθημα. Στα Επτάνησα έχουμε μία πλειάδα
ιταλοτραφών δημιουργών (εξαίρεση ο Πολυλάς), οι οποίοι χρησιμοποιούν τη δημοτική.
Μας έδωσαν έναν εθνικό ποιητή.

Αθηναϊκή Σχολή-Φαναριώτες
Έχουμε επιδράσεις από Γαλλία και Γερμανία.
Παναγιώτης Σούτσος: Οδοιπόρος – ρομαντικό ποίημα κακής ποιότητας. Λέανδρος –
επιστολικό μυθιστόρημα σε καθαρεύουσα, πολυφωνικό, με ρομαντικό περιεχόμενο. Στο
έργο αυτό έχουμε εσωτερική μαρτυρία: αναφέρει Γκαίτε και Foscolo (ξέρει τα έργα τους).
Ο ήρωας αυτοκτονεί με πιστόλι, όπως ο Βέρθερος του Γκαίτε.
Αλέξανδρος Σούτσος (αδελφός του Παναγιώτη): Έγραψε Σάτιρες και το Τουρκομάχος
Ελλάς.
Α. Ρίζος Ραγκαβής (ξάδελφος των Σούτσων): Δήμος και Ελένη – ελαφρώς αρχαîζουσα
γλώσσα. Ταξιδεύτρια: μίμηση του Οδοιπόρου.
Γεώργιος Ζαλοκώστας: Ηπειρώτης, λιγότερο αρχαϊστής, επιστολές επηρεασμένες από
Giuseppe Regaldi.
Θεόδωρος Ορφανίδης: καθηγητής Βοτανολογίας, σατιρικοί στίχοι σε καθαρεύουσα.
Ιωάννης Καρασούτσος: επηρεασμένος από γαλλική λογοτεχνία,
Η «Αρρώστια αυτοκτόνησε στα 50 του.
του αιώνα» Δημοσθένης Βαλαβάνης: πολύ ευαίσθητος, γιατρός, σπούδασε στο
Παρίσι, πέθανε στα 30 του από φθίση.
Δημήτριος Παπαρρηγόπουλος (γιος του Κων/νου): ο Κωστής Παλαμάς βρήκε ότι έχει
επηρεαστεί αφάνταστα από τον G. Leopardi. Παθιασμένος, πέθανε από ανεύρυσμα σε
ηλκία 30 ετών.
Σπυρίδων Βασιλειάδης: πέθανε νεότατος από φθίση.
Αχιλλέας Παράσχος: η παρακμή του Ρομαντισμού.
Παντρεμένος και πολύτεκνος, πολύ όμορφος. Δεν ήταν καλός
ποιητής. Στιχοπλόκος, πλατειάζει, γράφει πρόχειρα.

Επτανησιακή Σχολή
Α. Μάτεσις: επιρροές από Goldoni.
Γ. Τερτσέτης: ο δικαστικός που αρνήθηκε να δικάσει τον Κολοκοτρώνη. Ονειρογραφία Το
όνειρο του βασιλέως, γλώσσα δημοτική, 15σύλλαβος, τύπου Ερωτόκριτος, επιρροές από
Δάντη. Βασιλιάς είναι ο Όθωνας, που βλέπει στον ύπνο του τον Καποδίστρια.
Ιούλιος Τυπάλδος: ο ποιητής του φεγγαρόφωτου. Δεινός μεταφραστής του Gerusalemme
liberata. Η γυναικεία μορφή στο έργο του θυμίζει Δάντη.
Ι. Πολυλάς: μελέτησε πολύ τους Χέγκελ και Σίλερ. Τους μετέφραζε στον Σολωμό, ο οποίος
στα τελευταία του έργα έχει επιρροές από αυτούς. Εξέδωσε τα Άπαντα του Σολωμού.
Γ. Μαρκοράς: έγραψε τον Όρκο, που αναφέρεται στα τραγικά γεγονότα στο Αρκάδι της
Κρήτης. Εμφανίζεται το πνεύμα του Μάνθου στην Ευδοκία, επιρροές από Francesca da
Rimini, της Κόλασης του Δάντη.

48
Αφοί Μαρτζώκη: μισοί Ιταλοί. Ο Ανδρέας έχει γράψει επιγράμματα και λυρικά ποιήματα. Ο
Στέφανος αφιερώνει ένα ποίημα στον Δάντη κι έχει γράψει ποιήματα για τον Foscolo και τις
Βάρβαρες ωδές, επιρροές από Carducci.

Στην Επτανησιακή Σχολή ανήκει και ο Ανδρέας Λασκαράτος, αλλά δεν είναι ποιητής. Έχει
γράψει Ωδή στον Φόσκολο, πολλά δαντικά στοιχεία. Είχε ξεκινήσει να μεταφράζει τον
Παράδεισο. Σατιρικός συγγραφέας κυρίως, επιρροές από Λα Μπρυγιέρ. Ολοκλήρωσε την
αυτοβιογραφία του στα Ιταλικά.

Ιστορικό μυθιστόρημα
Εμμανουήλ Ροΐδης: Πάπισσα Ιωάννα, γλώσσα αρχαΐζουσα.
Π. Καλλιγάς: Θάνος Βλέκας – μιλάει για τη λησταρχία στην Ελλάδα. Δεν έχει ρομαντικά
στοιχεία, με έξοχο χιούμορ, ρεαλιστικό, πολύ καλή γνώση της Ιταλικής, ένα εξαιρετικό έργο.

Πεζογραφία
Γρηγόρης Ξενόπουλος: ανάμεσα στον Ρομαντισμό και τον Ρεαλισμό. Ήξερε πολύ καλά
τον Δάντη, λάτρευε το 5ο άσμα, λάτρευε Foscolo, ήξερε Πετράρχη, Βοκκάκιο, Γαλιλαίο, έχει
πολλές επιρροές από Ιταλία. Ξέρει Manzoni, Metastasio και τους συγχρόνους του. Υπήρξε
η ψυχή του περιοδικού Νέα Εστία. Ξέρει πολύ καλά D’Annunzio, E. de Amicis, Carducci,
σχεδόν όλο το φάσμα της Ιταλικής Λογοτεχνίας και περιλαμβάνει πολλούς τύπους Ιταλών
στα έργα του. Χρησιμοποιεί πολλά δάνεια. Έζησε και τους δύο παγκόσμιους πολέμους.
Έγραφε στο φασιστικό περιοδικό του Μουσσολίνι και γι’ αυτό τον «καταδίκασαν» για την
ιταλική του επίδραση στη λογοτεχνία, κάτι που αποσιωπάται.

*SOS*

 Ιστορικό μυθιστόρημα και Sir Walter Scott

 Επιστολή και επιστολικό μυθιστόρημα
 Γρ. Ξενόπουλος
 Όλες οι επιδράσεις

49
 12ο Μάθημα
10.01.2022

ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ – μετά τα μέσα του 19ου αι.

Α΄μέρος

Υπάρχει έντονη παρουσία του Ρεαλισμού σε όλες τις χώρες και κυρίως στη Γαλλία
και στη Ρωσία. Εμφανίζεται δειλά στα 1830, στη μέση του Ρομαντισμού και
ισχυροποιείται ως ρεύμα το 1850 (στη συνήθη πορεία της λογοτεχνίας κάθε ρεύμα
έρχεται σε αντίθεση με το προηγούμενο). Από το 1850 εμφανίζονται νέα δεδομένα, που
ακολούθως οδηγούν σε άλλα ρεύματα (Μοντερνισμός, Συμβολισμός κλπ.).
Ο Ρεαλισμός γεωγραφικά εκτείνεται σε όλο τον ευρωπαϊκό χώρο. Εκφράζεται ως
ύφος κυρίως μέσα από το μυθιστόρημα και όχι από την ποίηση. Το περιεχόμενό του
εξετάζει κατά κύριο λόγο τις σχέσεις του ατόμου με το κοινωνικό περιβάλλον. Μέσα
από τον Ρεαλισμό έλαβε ισχυρή ώθηση η επιστήμη της Κοινωνιολογίας. Οι
πρωταγωνιστές που αναδύονται μέσα από το μυθιστόρημα, για πρώτη φορά είναι
άνθρωποι από τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις. Δεν είναι ούτε καν οι αστοί του
Ρομαντισμού. Είναι απλοί άνθρωποι – λαϊκοί άνθρωποι της εργατικής τάξης, που
εμπλέκονται μέσα στην αέναη τριβή της καθημερινότητας. Συνιστά ως λογοτεχνικό
δεδομένο, μία μεγάλη στροφή. Τα σπέρματα αυτής της θεματολογίας βρίσκονται σε
προηγούμενα ρεύματα (π.χ. στην Πάμελα του Ρίτσαρντσον στον Διαφωτισμό).
Ο Ρεαλισμός ζητά να περιγράψει με πιστή ακρίβεια τον ψυχισμό του απλού, ταπεινού
ανθρώπου (κάτι που έχουμε ήδη δει στο Ρενέ του Σατωμπριάν και στο επιστολικό
μυθιστόρημα) και ταυτόχρονα να περιγράψει λεπτομερώς τον τόπο και τον χρόνο που δρα.
Είναι η λεπτομερής αποτύπωση του περιβάλλοντος που κινείται ο ήρωας και των
συναισθημάτων που αυτό του δημιουργεί.
Ο Ρεαλισμός επιζητά μια αντικειμενική αποτύπωση, αν και αυτό είναι αδύνατο να
πραγματωθεί, λόγω της παρέμβασης του προσωπικού, υποκειμενικού στοιχείου
του συγγραφέα.
Δεύτερο σημαντικό στοιχείο του Ρομαντισμού είναι ότι αντιμετωπίστηκε συγγραφικά

50
και από την πολιτική σκοπιά. Υπάρχουν λογοτέχνες που προβάλλουν μέσα από την πιστή
καταγραφή της πραγματικότητας τις δικές τους πολιτικές πεποιθήσεις.
Συμπερασματικά, ο Ρεαλισμός προσπαθεί αλλά δεν καταφέρνει να αποτυπώσει
ατόφια την πραγματικότητα, διότι σε κάθε κείμενο υφίσταται ισχυρό ένα κομμάτι του
συγγραφέα, σε αντίθεση με τον Ρομαντισμό που αποθεώνει εξαρχής τον υποκειμενισμό.
Προσπαθούμε να δώσουμε έναν καθρέφτη, αλλά δεν αρκεί αυτό, γιατί υπεισέρχεται
και το υποκειμενικό στοιχείο. Η G. Eliot είπε: «Προσπαθώ να αποτυπώσω σε έναν
καθρέφτη αυτό που βλέπω, αλλά μήπως ο καθρέφτης είναι ελαττωματικός;», Ποτέ δεν
έχουμε την απόλυτη πραγματικότητα (το είπε και ο Guy de Maupassant.
Πολύ συχνά συγχέεται ο όρος «Ρεαλισμός» με τον όρο «Νατουραλισμός». Ο
Νατουραλισμός έπεται του Ρεαλισμού και οι απαρχές του βρίσκονται στην τέχνη
(ζωγραφική, γλυπτική κλπ.), όταν ακριβώς εγκαταλείπονται οι μυθικές και βιβλικές μορφές
και προβάλλεται ισχυρά η ανάγκη αποτύπωσης της φύσης που συνδέεται με την
πραγματικότητα. Είναι η επίταση του Ρεαλισμού. Σε αυτό το πνεύμα ο Ρεαλισμός
παρουσιάζεται σε διάσταση ρεύματος, ενώ ο Νατουραλισμός σε διάσταση Σχολής.
Αιτία είναι η εντυπωσιακή οργάνωσή του γύρω από 3 χαρακτηριστικά:
α) Θεωρητικό πλαίσιο/«φιλοσοφία»: ο Νατουραλισμός, αντίθετα με τον Ρεαλισμό
που αποδέχεται τα συναισθήματα, προσεγγίζει τον άνθρωπο ντετερμινιστικά –
πεσιμιστικά , αναγνωρίζοντας μόνο το ζωώδες ένστικτό του (Δαρβίνος, βλ. παρακάτω,
άνθρωπος = ζώο = κτήνος). Εκτιμά ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως κακός, ότι
εξευγενίζεται κατ’ ανάγκη από τον πολιτισμό και ότι υπό κατάλληλες προϋποθέσεις
εκδηλώνει άμεσα τα ζωώδη ένστικτά του. Δεν αναγνωρίζει στην ανθρώπινη φύση την
ελεύθερη βούληση (θα λέγαμε ότι έχει κάτι το «φασίζον»).
β) Μέθοδος: Ακολουθεί την μέθοδο του παθολογοανατόμου. Παρατηρεί διακριτά τις
σχέσεις ατόμου – κοινωνίας και δεν παρεμβαίνει, απλά διηγείται ψυχρά, χωρίς
συναισθηματική σύνδεση, όπως ακριβώς ένας ψυχρός παθολογοανατόμος παρατηρεί και
συμπεραίνει από ένα πείραμα ή μία εξέταση. Δίνει σημασία μόνο στο περιεχόμενο και
καθόλου στη μορφή.
γ) Θεματολογία: Ταυτίζεται με την αποτύπωση της κοινωνικής κρίσης σε όλα τα
επίπεδα, θίγοντας οτιδήποτε κακό (ηθικό, κοινωνικό, οικονομικό) μαστίζει την κοινωνία,
όπως η δουλεία, η πορνεία, τα ναρκωτικά, η εξαθλίωση κλπ. Είναι ιδιαίτερα απαισιόδοξος,
δεν δημιουργεί σε καμία περίπτωση χαρά, βαθαίνοντας ουσιαστικά την κρίση εφόσον μόνο
αποτυπώνει καταστάσεις και δεν προτείνει λύσεις, οδηγώντας στην παραίτηση και τον
πεσιμισμό. Ακόμα και ο μεγαλύτερος εκπρόσωπός του, ο Emile Zola, έγινε διάσημος γιατί
δεν τήρησε τους αυστηρούς κανόνες του Νατουραλισμού, εμπλέκοντας στα έργα του και
άλλα στοιχεία, όπως το μυστήριο και την αλληγορία, ακόμα και το χιούμορ.

ΑΓΓΛΙΑ

George Eliot: από τις μεγαλύτερες συγγραφείς του αιώνα που υιοθέτησε ανδρικό
ψευδώνυμο για να ληφθεί σοβαρά το έργο της (τα κατάφερε) από τον πνευματικό κόσμο
της εποχής και για να προστατέψει τον ανοιχτό (!) γάμο της. Συνδύασε στο έργο της
φιλοσοφία και λογοτεχνία προκαλώντας με τον δυναμισμό της τον κοινωνικό περίγυρο. Στα
1854 συνδέθηκε με ανοιχτό γάμο με τον φιλόσοφο Lewis (παντρεμένο) στην ηλικία των 34
ετών, ταράσσοντας τα ήθη της πουριτανικής βικτωριανής αγγλικής κοινωνίας. Γι’ αυτό τον
λόγο αποκόπηκε από την οικογένειά της. Ο σύζυγός της την παρότρυνε να γράφει έργα με
φιλοσοφική προέκταση κι ως αποτέλεσμα μας πρόσφερε έργα που ξεφεύγουν από τα
πλαίσια του «εύκολου» ρομάντζου.
Έγραψε επτά βιβλία, εκ των οποίων τα πέντε έχουν μεταφραστεί στη γλώσσα μας.
Ήταν αρκετά δημοφιλής και καθιερώθηκε ως γνήσιος εκπρόσωπος του Ρεαλισμού. Στο πιο

51
διάσημο έργο της, Άνταμ Μπιντ, αλλά και στα περισσότερα, ασχολήθηκε με την εικόνα της
πραγματικότητας στα μάτια του συγγραφέα. Θεωρεί την σχέση αυτή (συγγραφέας-
πραγματικότητα) καθαρά υποκειμενική. Η γραφή της έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως η
γυναικεία προσέγγιση της αγγλικής λογοτεχνίας αλλά ενδιαφέρον προσθέτει και ο
εκρηκτικός (για την εποχή) χαρακτήρας της. Επηρεασμένη από τον Γκαίτε έμαθε νωρίς
γερμανικά και ιταλικά και ως άθεη οδηγήθηκε σε ρήξη με όλο το στενό κοινωνικό
περιβάλλον της πέρα από την οικογένειά της. Πραγματίστρια, πνεύμα επαναστατικό που
απαρνήθηκε τις συμβάσεις της βαθύτατα θρησκευόμενης βικτωριανής Αγγλίας. Η δράση
της θυμίζει συγγραφέα του Διαφωτισμού και προβάλλεται ως το αντίθετο του Μπλέικ στον
Διαφωτισμό.

Charles Dickens: ο έτερος μεγάλος συγγραφέας της εποχής, για την ακρίβεια ο
μεγαλύτερος της βικτωριανής εποχής. Έμεινε ορφανός από 11 χρονών και υπέφερε πολύ
στην ζωή του, οφείλοντας να αντεπεξέλθει στα χρέη του πατέρα του. Από παιδί για τα
θελήματα σε τυπογραφείο ανήλθε σε βοηθό σε δικηγορικό γραφείο και δημοσιογράφο
εφημερίδας. Ως ρεπόρτερ του ζητήθηκε να γράφει τις λεζάντες σε μια εικονογραφημένη
ιστορία και εκεί ανακάλυψε το ταλέντο του, γράφοντας τον Όλιβερ Τουίστ σε συνέχειες, σε
εφημερίδα. Το αυτοβιογραφικό στοιχείο διατρέχει έντονα όλο το έργο του. Σκιαγραφεί τα
κακώς κείμενα της βιομηχανικής επανάστασης στην Αγγλία που πατάει πάνω στον
ψυχισμό των παιδιών και στην εκμετάλλευσή τους. Το έργο σταθμός στην συγγραφική
πορεία του είναι το Great Expectations (Μεγάλες Προσδοκίες). Μη γνωρίζοντας τι τέλος να
δώσει στην ιστορία του, έδωσε δύο εκδοχές, μία θετική όπου το ζευγάρι σμίγει και μία
αρνητική όπου χωρίζει οριστικά.
Ο Ντίκενς ευτύχησε να δει το έργο του διαδεδομένο στο ευρύ κοινό και μάλιστα να
δώσει κι δύο διαλέξεις επ’ αυτού στην Αμερική. Μέσα από τη δράση και την απήχησή της
διαφάνηκε η ικανότητα της λογοτεχνίας να επηρεάζει την πολιτική εξουσία (στα
χνάρια του Δάντη). Σύμφωνα με πληροφορίες η βασίλισσα της Αγγλίας σοκαρίστηκε από
την περιγραφή του βίου των παιδιών στην χώρα της και δραστηριοποιήθηκε σε
φιλανθρωπικό έργο.
Αντίστοιχα στην Αμερική έγινε εμπνευστής του κινήματος κατά της δουλείας. Η
συμπάθειά του για τους κατατρεγμένους δεν εκφραζόταν πεσιμιστικά, όπως αυτή του
Βέργκα, αλλά είχε σαν αποτέλεσμα τη δικαίωση και την καταξίωση των ηρώων του στην
κοινωνία.
Πέρα από τα παραπάνω ο Ντίκενς ήταν και φεμινιστής, δίδοντας μάλιστα
πρωταγωνιστικούς ρόλους στις γυναίκες μέσα στα έργα του. Αρνείται επίμονα τις επιταγές
του Ρομαντισμού, ταυτίζεται με κοινωνικές ομάδες και δίνει είτε άσπρο είτε μαύρο χρώμα
στους χαρακτήρες του, θέλοντας να διαχωρίσει με σαφήνεια το καλό από το κακό.
Ο Ντίκενς, παρότι γεννήθηκε στα χρόνια του Ρομαντισμού, διαφοροποιήθηκε της
εποχής του και λειτούργησε ως γέφυρα μετάβασης στον ρεαλισμό. Από τον Ρομαντισμό
συγκράτησε :
α) Το αυτοβιογραφικό στοιχείο,
β) Το υπερφυσικό στοιχείο (πνεύματα, φαντάσματα),
γ) Τα ηθικά μηνύματα.
Παρόλα αυτά τα στοιχεία καταγράφηκε στη λογοτεχνική ιστορία ως ρεαλιστής. Τα
έργα του, αν και σε αυτά ο Ντίκενς υποφέρει και συμπάσχει με τους πρωταγωνιστές, είναι
τελικά φορείς ελπίδας που δεν πνίγονται από την απαισιοδοξία, όπως αυτά του Ζολά στον
Νατουραλισμό.
Οι μεγαλύτεροι συγγραφείς εξάλλου είναι αυτοί που κινήθηκαν ανάμεσα σε δύο
λογοτεχνικά ρεύματα, ισορρόπησαν ανάμεσα σε δυνάμεις και έγιναν προάγγελοι μεγάλων
πνευματικών αλλαγών.

52
Charles Darwin: η θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου (φυσική επιλογή), δηλαδή η
επιβίωση των ισχυρότερων ειδών στην φύση, στήριξε τη φιλοσοφία της εποχής. Ο
άνθρωπος παρουσιάστηκε σε αυτή ως το ισχυρότερο είδος, το οποίο όμως δεν
αποδεσμεύτηκε ποτέ από τα κτηνώδη ένστικτά του. Ο Δαρβίνος τράφηκε με τις ιδέες της
θετικιστικής προσέγγισης του Νατουραλισμού, που έβλεπαν το στοιχείο του κακού στον
άνθρωπο. Κατά τη θεώρηση αυτή οτιδήποτε ευγενικό στην συμπεριφορά του είναι
λούστρο, βιτρίνα που έχει προσδώσει ο πολιτισμός επάνω του.
ΓΑΛΛΙΑ

Stendhal: γεννήθηκε και πέθανε την περίοδο του Ρομαντισμού, αλλά είναι ο πρώτος
Γάλλος ρεαλιστής συγγραφέας. Θεωρείται από τους πιο ισχυρούς συνδετικούς κρίκους
των λογοτεχνικών κόσμων Γαλλίας – Ιταλίας. Γνώριζε τον Foscolo και εικάζεται ότι
διεκδικούσαν και την ίδια ερωμένη. Ήταν ένας ευαίσθητος συγγραφέας και ένας ασίγαστος
λάτρης της Ιταλίας, ήθελε διακαώς να περάσει όλη τη ζωή του στο Μιλάνο. Έχει γράψει
πολλά έργα με διάχυτο το ιταλικό στοιχείο, ορμώμενος και από τον βίο του στην Ιταλία. Το
Μοναστήρι της Πάρμας είναι ένα τυπικό δείγμα μετάβασης από τον Ρομαντισμό στον
Ρεαλισμό, καθώς ξεδιπλώνεται με λεπτομέρεια τόσο η ψυχή του πρωταγωνιστή όσο και ο
χωροχρόνος που διαδραματίζονται τα δρώμενά του. Οι Περίπατοι στη Ρώμη, Η ζωή του
Ροσίν, το Περί έρωτος είναι ιστορίες που περιστρέφονται γύρω από τα χρόνια που έζησε
στην Ιταλία. Γνώριζε βέβαια την ιταλική γλώσσα και ήταν θερμός λάτρης του Δάντη.
Το περίφημο έργο του όμως είναι Το κόκκινο και το μαύρο, στο οποίο υπάρχει έντονο
το αυτοβιογραφικό στοιχείο. Πρωταγωνιστούν δύο γυναίκες, μία χαρισματική, θερμή
Ιταλίδα, που πιθανότατα αντιπροσωπεύει τον πόθο του, και μία Γαλλίδα, σαφέστατα πιο
ψυχρή. Κανένας έως τώρα δεν κατόρθωσε να ερμηνεύσει τον τίτλο του έργου (τα δύο
χρώματα = οι δύο γυναίκες; Οι δύο χώρες; Η ζωή και ο θάνατος;)
Ο Stendhal, παρότι εκπαιδεύτηκε σε καθολικό σχολείο, μίσησε τη θρησκεία και
κατέληξε ως ένας αντικαθολικός, ιακωβίνος καρμπονάρος. Το ψευδώνυμό του δε, το
δανείστηκε από μία γερμανική κωμόπολη.
Το 1821 αναγκάζεται να επιστρέψει στη Γαλλία για πολιτικούς λόγους, μην
μπορώντας ποτέ να αφήσει από το μυαλό του την αγαπημένη του Ιταλία. Η
μεταναπολεόντια Γαλλία γι’ αυτόν ήταν μία ξένη χώρα.

Honoré de Balzac (1799-1850): ίσως ο μεγαλύτερος ρεαλιστής . Άργησε πολύ να

δραστηριοποιηθεί στον λογοτεχνικό χώρο (30 χρονών). Το μνημειώδες έργο του
συμπυκνώνεται στη συλλογή μυθιστορημάτων «Ανθρώπινη κωμωδία» (Ευγενία Γκραντέ,
Ο εφημέριος του χωριού, Η εξαδέλφη Μπέτυ κλπ.). Είναι διάχυτο το στοιχείο του φόνου
στα έργα του.
Δίνει σημασία στο πρόσωπο και στα χαρακτηριστικά του χωρίς να διεισδύει
στον ψυχισμό του. Εστιάζει στις σχέσεις του ατόμου με την κοινωνία. Ανέπτυξε έτσι
στο έπακρο το θεμελιώδες στοιχείο του ρεαλισμού. Είχε έμφυτο το χάρισμα της
απομνημόνευσης καθημερινών τύπων που συναντούσε στον δρόμο και τους μετέφερε με
ακρίβεια από την καθημερινότητα στα έργα του. Τον συγκρίνουν με τον Δάντη λόγω της
«παρέλασης» τόσων χαρακτήρων στα έργα του.
Λάτρευε το Παρίσι, ήταν σαν μια γυναίκα με απαράμιλλη γοητεία γι’ αυτόν,
σκιαγραφεί λεπτομερώς την εικόνα της πόλης εκείνη την εποχή.
Ο Honoré de Balzac είναι και «δάσκαλος» του δικού μας Ξενόπουλου. Ο
Ξενόπουλος μιμήθηκε την τεχνική του, όπου επανεμφανίζονται οι ήρωες μέσα στα διάφορα
έργα του, δημιουργώντας έτσι έναν «μπαλζακικό» κόσμο. Σε αντίθεση με τον Βοκκάκιο δεν
βάζει μια απλή «κορνίζα» στο συνολικό έργο του, αλλά δημιουργεί συνδέσμους μεταξύ των
ηρώων.

53
 Gustave Flaubert: Η Μαντάμ Μποβαρύ είναι εξαίρετη μορφή ηρωίδας. Η επιτομή
του Ρεαλισμού. Μια συνηθισμένη ιστορία μίας μικροαστής, της Έμμα, που παντρεύεται
ένα αγροτικό γιατρό. Εγκαθίστανται με το παιδί τους σε μία επαρχιακή πόλη που πνίγει
ασφυκτικά την πρωταγωνίστρια. Βρίσκει διέξοδο στον άκρατο καταναλωτισμό και κυρίως
στην αγορά και ανάγνωση μυθιστορημάτων. Βρίσκει εραστές με σκοπό να μπορεί να
αντεπεξέλθει οικονομικά στο πόθο της για την προμήθεια λογοτεχνικών έργων. Αρχίζει να
δαπανά μεγάλα ποσά για να ζει τη «μεγάλη ζωή» που ονειρευόταν. Τελικά αυτοκτονεί λόγω
των υπέρογκων συσσωρευμένων χρεών και ο άντρας της Ο Σαρλ, για να αποδώσει φόρο
τιμής, στρέφεται και αυτός στη σπατάλη.
Είναι ιστορικά η τρίτη φορά που στην Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία διαδραματίζει
καταλυτικό ρόλο σε ένα έργο η ίδια η Λογοτεχνία (Ευγένιος Ονιέγκιν και Δον Κιχώτης οι
άλλες δύο).
Το έργο δημοσιεύτηκε σε συνέχειες σε εφημερίδα, σκανδάλισε τα ήθη της εποχής και
ο Φλωμπέρ πέρασε από δίκη, την οποία τελικά κέρδισε χάρη στην ικανότητα του
δικηγόρου του.
Ο Φλωμπέρ δεν αγαπά την Μποβαρύ, αντίθετα την επικρίνει και την προβάλλει ως
παράδειγμα αποφυγής. Πρωταγωνιστής στο έργο του ουσιαστικά είναι το χρήμα. Η
προσπάθεια μιας αστής να μιμηθεί την ζωή των αριστοκρατών μέσα από τον
καταναλωτισμό. Είναι ο ορισμός του σύγχρονου και επίκαιρου μυθιστορήματος.

Guy de Maupassant: αποτελεί μία μικρή εξαίρεση από τους άλλους Γάλλους
ρεαλιστές, διότι κινήθηκε συγχρόνως και στα μονοπάτια του Ρεαλισμού και σε αυτά
του Νατουραλισμού. Δεν είναι μυθιστοριογράφος αλλά γράφει πάρα πολλά διηγήματα
(316 τον αριθμό). Χαιρόταν τη ζωή, αλλά πέθανε πολύ νέος, στα 43 του.
Διαχωρίζεται από τους άλλους λόγω της έντονης απαισιοδοξίας που διατρέχει τα
έργα του. Γι’ αυτόν ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως κακός και πρωτίστως αχάριστος. Ξεπερνά
σε απαισιοδοξία και τον Ζολά. Ως προς τη γραφή όμως είναι ρεαλιστής, προσέχει τη
μορφή.
Ως στοιχείο Ρομαντισμού καταγράφεται η διάχυτη φαντασία, το μυστήριο και η
μεταφυσική (φαντάσματα) που χρησιμοποιεί στο έργο του.

Emile Zola: η Νανά (1880), που είναι η ιστορία μίας πόρνης, είναι και το πρώτο
καταγεγραμμένο νατουραλιστικό μυθιστόρημα. Ο Ζολά ξέφυγε από τα στερεότυπα του
Νατουραλισμού, αφού ενέπλεξε το μυστήριο και την αλληγορία στα έργα του. Το συνολικό
έργο του είναι η χαρά του ιστοριογράφου, διότι αποτυπώνει χαρακτηριστικά την εικόνα του
Παρισιού της εποχής του.

*SOS*

 Διαφορές Ρεαλισμού-Νατουραλισμού
 Μπαλζάκ - Φλωμπέρ

54
 13ο Μάθημα
11.01.2022

ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ – μετά τα μέσα του 19ου αι.

Β΄μέρος

ΓΕΡΜΑΝΙΑ

Ο γερμανικός Νατουραλισμός άνθησε κυρίως μέσα από το θέατρο. Ακολουθώντας

τις γερμανικές παραδόσεις της τήρησης κανόνων καλλιεργούν τον Νατουραλισμό μέσα σε
συγκεκριμένα πλαίσια. Διάλεξαν τον Ζολά ως μοντέλο και προσέγγισαν την
πραγματικότητα μέσω μίας «μηχανής» (το θέατρο) για την καταγράψουν, φτάνοντάς το
στο απώγειό του.
Μέσα στα έργα κάνουν πλήρη και σχολαστική καταγραφή των γεγονότων λεπτό
προς λεπτό, οδηγώντας το θέατρο σε ακρότητες, καταστρέφοντας τη φαντασία του, την
ποίησή του και την υψηλή αισθητική του. Δυστυχώς η τάση αυτή επηρέασε και το αγγλικό
θέατρο.
Ως μοναδικό θετικό στοιχείο του γερμανικού θεάτρου σε αυτή την εποχή
καταγράφεται η απογείωση και αποθέωση της γερμανικής γλώσσας, που προσπαθώντας
να περιγράψει με σχολαστική ακρίβεια την πραγματικότητα, εμπλουτίζεται.

ΙΤΑΛΙΑ

Στην Ιταλία ξεχωρίζουν ο Giovanni Verga και ο Luigi Capuana.

Ο Ρεαλισμός ψάχνει να απεικονίσει με φωτογραφική πιστότητα καταστάσεις,
περιβάλλον και ανθρώπους. Ο Bερισμός (Verismo), που ξεκινά το 1880, κάνει κάτι το

55
διαφορετικό. Ο Verga δε χρησιμοποιεί κομψή λογοτεχνική γλώσσα. Κατά κάποιο τρόπο
συνεχίζει και έχει επηρεαστεί από την παράδοση του Manzoni προσπαθώντας παράλληλα
να παρουσιάσει την πραγματικότητα με φωτογραφικό τρόπο. Ο συγγραφέας προσπαθεί
να καταδείξει την ηθική αξία και το ψυχικό επίπεδο των ηρώων του. Ο Verga ήταν η φωνή
του ανθρώπου της Σικελίας. Είναι ο πρώτος που κατορθώνει και τηρεί τις αποστάσεις
ενός ρεαλιστή συγγραφέα ως προς τον τρόπο γραφής, αναδεικνύοντας όμως
πράγματα για τον χαρακτήρα τους σαν να μιλούν οι ίδιοι. Ο Verga στα έργα I Malavoglia
και Mastro Don Gesualdo (ένας χτίστης που έκανε πολλά χρήματα και παντρεύτηκε την
κόρη ενός ευγενούς, την Βianca, σκιαγραφεί τον χαρακτήρα ενός νικημένου που
προσπαθεί να κάνει το κοινωνικό άλμα). Όλοι οι ήρωες του Verga είναι νικημένοι.
Δάσκαλός του υπήρξε ο Capuana (ήταν καθηγητής πανεπιστημίου), που δεν
κατάφερε να φθάσει στο ύψος του Verga.
Από τους Ιταλούς λογοτέχνες ο Carducci μόνο κατορθώνει να κινηθεί μεταξύ της
Scapigliatura και του κλασικισμού με τις Βάρβαρες ωδές, που επηρεάζουν αργότερα
καταλυτικά και τον δικό μας Στέφανο Μπαρτζώκη στο Βάρβαροι στίχοι (επίδραση). Ο
Ξενόπουλος τον λάτρευε και τον αναφέρει συχνά.

Matilde Serao: μισή Ελληνίδα˙ γεννήθηκε στην Πάτρα, πατέρας Ναπολετάνος. Δεν
έζησε στην Ελλάδα. ‘Ηταν εκδότρια εφημερίδας μαζί με τον άντρα της. Έξι φορές
υποψήφια για το Νόμπελ Λογοτεχνίας! Έχει γράψει και κείμενα για την Ελλάδα.
Βερίστρια.

Grazia Deledda: από τη Σαρδηνία, έγραψε νουβέλλες. Πήρε το Νόμπελ

Λογοτεχνίας (1926). Αποτυπώνει την κρίση των αξιών και του γάμου στη Νότια Ιταλία.

ΡΩΣΙΑ

Αλεξάντερ Πούσκιν: μαζί του ενηλικιώνεται η Ρωσική Λογοτεχνία. Σπάει τον

απομονωτισμό της Ρωσίας. Λατρεύει τον Γκαίτε και έχει επιδράσεις από αυτόν, όπως
και από τον λόρδο Βύρωνα. Επιρροές επίσης από Tasso, Πετράρχη, Δάντη. Ο
Ευγένιος Ονιέγκιν (έμμετρο μυθιστόρημα) είναι το αριστούργημά του. Εφαρμόζει μια δική
του άποψη, μια άλλη αισθητική αντίληψη, που ο ίδιος την αποκαλούσε ρομαντικό
ρεαλισμό και τον ίδιο του τον εαυτό ως «ποιητή της πραγματικότητας». Ο ρομαντικός
ρεαλισμός εισάγει στην ποιητική δημιουργία όχι πια μόνο τη γλώσσα των μορφωμένων
στρωμάτων, αλλά και την ομιλούμενη από τον λαό, που έως εκείνη τη στιγμή ήταν κάτι
αδιανόητο. Ο ρομαντικός ρεαλισμός, που αποκαλύπτει την πολύπλευρη και απέραντη
ρώσικη ψυχή, αποτελεί τη βάση της πρωτοτυπίας, όχι μόνο στον Ονέγκιν αλλά και των
άλλων έργων που έγραψε ο Πούσκιν εκείνη την περίοδο. Σημαντική θέση ανάμεσά τους
κατέχει το ιστορικό δράμα Μπόρις Γκουντούνοφ, το χρονικό της ταραγμένης εποχής της
ρώσικης ιστορίας (16ος αιώνας).

Ι. Γκοντσάρωφ: Ο Ομπλόμοφ -ο ήρωας του ομώνυμου έργου- ενσαρκώνει μ' ένα

θαυμαστό τρόπο τον παλιό τύπο του ρώσου γαιοκτήμονα: είναι νωθρός, απαθής, ανίκανος
να αναλάβει κάθε πρωτοβουλία, αντιδρά παθητικά στα εξωτερικά γεγονότα, σκύβει, όπως
και η ψυχή του μουζίκου, κάτω από το βάρος σκοτεινής «ανατολίτικης» μοίρας. Σε κάποια
στιγμή μια γενναία και ευαίσθητη γυναίκα, η Όλγα, κουνάει λίγο τον βραδυκίνητο αυτόν
όγκο αλλά γρήγορα ο Ομπλόμοφ θα ξαναπέσει στη μοιραία του ακινησία. Ο μεγάλος
Ρώσος κριτικός Μπιελίνσκι γράφει πως ο Γκοντσάροφ κατόρθωσε στο μυθιστόρημα
αυτό να απεικονίσει άρτια έναν εθνικό τύπο.

Νικολάι Γκόγκολ: Ουκρανός, που ταξίδεψε στην Ιταλία και επηρεάστηκε από τον

56
Δάντη, λάτρεψε την Ιταλία αλλά τον αγάπησε μέσα από τα έργα του και αυτή. Ήθελε
διακαώς να γίνει ηθοποιός, αλλά απέτυχε. Με τον ίδιο τρόπο έτρεμε μήπως καταντήσει
δημόσιος υπάλληλος (και τελικά έγινε). Ήταν φίλος του Πούσκιν και μαζί με τους
Γκοντσάρωφ και Τουργκιένεφ αποτελούν δείγμα ρεαλισμού.
Ο Γκόγκολ μας διέθεσε μία άλλη όψη του ρεαλισμού, τον μαγικό ρεαλισμό που ως
επίκεντρο έχει τον Σατανά και περιστρέφεται γύρω από τον απλό - ασήμαντο άνθρωπο.
Στην Ιταλία έφτασε λίγο πριν βρεθεί η ζωή του σε τέλμα. Στο ανολοκλήρωτο Le
anime morte (Νεκρές ψυχές), που διασώζεται ολόκληρο μόνο το πρώτο κεφάλαιό του,
περιγράφεται ολοζώντανα η Ιταλία και φαίνονται οι τρανταχτές επιρροές του από τον
Δάντη. Το δεύτερο μέρος, όταν κυριεύτηκε από τον αποκρυφισμό, το έκαψε. Ως άλλος Δ.
Σολωμός άφηνε ανολοκλήρωτα τα έργα του.
Είχε εμμονή στα έργα του να περιγράφει τον Σατανά και να του δίνει ποικίλες
μορφές. Στον Μανδύα θα του δώσει ως και τη μορφή παλτού.
Υποσυνείδητα έχει δεχτεί επιρροές και από τον Μολιέρο.
Παρέμεινε πιστός στο ρώσικο ιδεώδες και στην παράδοση της καταγωγής του, που
είναι γεμάτη υπερφυσικά στοιχεία. Αγάπησε με πάθος τη Ρωσία και όχι την Ευρώπη.
Γενικά, οι Ρώσοι προσαρμόζουν τη Λογοτεχνία στα δικά τους πολιτιστικά,
μυθολογικά, λαϊκά και ιστορικά δεδομένα.

Ιβάν Τουργκένιεφ: δεδομένης της αντίδρασης που συναντούσε από τη ρωσική

κοινωνία η άποψη για τον εξευρωπαϊσμό της Ρωσίας -άποψη την οποία υποστήριζε
σθεναρά ο Τουργκένιεφ-, η αρνητική κριτική στο μυθιστόρημά του Πατέρες και Γιοι (1863)
στάθηκε η αφορμή για να εγκαταλείψει τη χώρα οριστικά.

Λ. Τολστόι: ο ένας από τους δύο μεγάλους πόλους της Ρωσικής Λογοτεχνίας (ο
έτερος είναι ο Ντοστογιέφσκι). Αριστοκρατικής καταγωγής, εισάγει και αυτός πλούσια
αυτοβιογραφικά στοιχεία στο έργο του. (Ο Λεβίν στην Άννα Καρένινα είναι
αντικατοπτρισμός του). Για να αποφύγει την αστική διαφθορά των ηθών, αποσπάται
στην ρώσικη επαρχία και απολαμβάνει την οικογένειά του. Χωρίς να είναι ρομαντικός,
αγκαλιάζει την Ιστορία.
Στο Πόλεμος και Ειρήνη (4 τόμοι) αναφέρεται στους δύο πρώτους τόμους στους
Ναπολεόντιους πολέμους, σε ένα μυθιστόρημα που αποτυπώνει την Ιστορία. Το έργο αυτό
είναι που τον καθιέρωσε ως «γίγαντα» της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας. Επηρεάστηκε πολύ
από τον Stendhal και, όπως και ο ίδιος εκμυστηρεύτηκε, η μάχη της Πάρμας τον
βοήθησε στην περιγραφή των ναπολεόντιων μαχών. Εξετάζει τα ιστορικά γεγονότα
μέσα από το πρίσμα του ανώνυμου ανθρώπου και μελετά το κατά πόσο μπορεί να τα
επηρεάσει και να εισχωρήσει στην Ιστορία. Με τον τρόπο αυτό διοχετεύει την άποψή του,
σύμφωνα με την οποία η Ιστορία γράφεται από τους πολλούς μικρούς και όχι από τους
λίγους ισχυρούς.
Στο έργο του Η Ανάσταση μας δίνει μία αισιόδοξη πλευρά του έρωτα με ταυτόχρονη
φυγή μακριά.
Αντίστοιχη αισιόδοξη αντιμετώπιση έχει και ο γάμος στα έργα του. Έχοντας
αδιαμφισβήτητα και ρομαντικές επιρροές στο έργο του, κατόρθωσε να εισαγάγει μια
δύσκολη γλώσσα, την Ρωσική, στο ευρωπαϊκό λογοτεχνικό μοτίβο.

Φ. Ντοστογιέφσκι : γεννήθηκε το 1821 και τα έργα του είναι μυθιστορήματα.

Μεταφέρονται με ευκολία στο θέατρο διότι δεν είναι αφηγηματικά και επικεντρώνονται
στον ανθρώπινο χαρακτήρα μέσα από πλούσιους διαλόγους. Όπως και ο μεταγενέστερός
του Αλμπέρτο Μοράβια σκιαγραφεί τον χαρακτήρα του ανθρώπου μέσα από την
δράση του (ομιλία).

57
 Διαφέρει του Ντίκενς κυρίως στην αποτύπωση χαρακτήρων σε μια συγκεκριμένη
φάση της ζωής του και όχι σε όλο τον βίο τους. Στο ίδιο μοτίβο διαφοροποιείται στο τέλος
των έργων του που δεν είναι αίσιο όπως αυτό του Ντίκενς.
Ο Ντοστογιέφσκι δεν ευτύχησε να είναι αριστοκράτης όπως ο Τολστόι, ήταν απλά
ένας εύρωστος που δεν υπήρξε ποτέ ευτυχισμένος στην ζωή του. Ταξίδεψε πολύ και θα
μπορούσε να συγκριθεί ο βίος του με αυτόν του Καζαντζάκη. Λόγω των πολιτικών του
πεποιθήσεων εξορίστηκε στην Σιβηρία όπου κλονίστηκε ισχυρά η υγεία του και τον
οδήγησε στην επιληψία. Το έργο του Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων θα
επηρεάσει σημαντικά την πολιτική εξουσία σχετικά με τις συνθήκες διαβίωσης των
εξόριστων στην Σιβηρία.
Σε γενικότερο πλάνο το έργο του στερείται σχολαστικών περιγραφών της φύσης και
περιστρέφεται γύρω από το ανθρώπινο περιβάλλον. Είναι μια αγωνιώδης προσπάθεια
ερμηνείας της φωνής του μυαλού μας, ενός σύμπαντος φαινομενικά πεπερασμένου
που κατ’ουσία εκτείνεται στο άπειρο, το σύμπαν της ανθρώπινης σκέψης. Τα έργα
του είναι μια ρεαλιστική ανατομία του άρρωστου σημείου της ανθρώπινης φύσης. Ίσως γι’
αυτό τον λόγο θεωρείται από τους αγαπημένους της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας.
Αντιτάχθηκε σθεναρά στον Πούσκιν (και κατ’ επέκταση στους Γκοντσάρωφ και
Τουργκένιεφ) και την εισαγωγή ενός κακού πρότυπου, αυτό του οκνού νεαρού, που
δεν πράττει τίποτα στη ζωή του.

Παρατηρήσεις:
Ρεαλισμός: α) ο συγγραφέας αποστασιοποιείται για να είναι αντικειμενικός, β)
καταγράφει τα πάντα με λεπτομέρειες, φωτογραφίζει τα πάντα όπως είναι, γ) περιγράφει
και τα καλά και τα κακά ≠ στον ρωσικό ρεαλισμό: α) υπάρχει και συναίσθημα και
φαντασία, β) ο συγγραφέας κρατά αποστάσεις αλλά είναι μικρότερες, γ) φωτογραφίζει την
άβυσσο της ψυχής, ο ήρωας συζητά με τον εαυτό του.

*SOS*

 Διαφορές Ευρωπαϊκού και Ρωσικού Ρεαλισμού

____________________________________________________________________

58
59
60