ARKEOATLAS SAYI 1 2022

l ANTİK DNA l GÖBEKLİTEPE KÜLTÜRÜ l NEOLİTİK DÖNÜŞÜM l ANTROPOSEN NEOLİTİK İLE Mİ BAŞLADI? l ANADOLU’NUN İLK ÇİFTÇİLERİ l KARAİN
Y A S A Y A N G E C M I S I N D E R G I S I

Tarihöncesine yeni bakış TREVOR WATKINS

YAZDI

ANTİK DNA
ANTROPOSEN
NEOLITIK ILE MI
BAŞLADI?

DEVRİMİ
MEHMET ÖZDOĞAN SÖYLEŞISI
GÖBEKLITEPE
KÜLTÜRÜ
NEOLITIK DÖNÜŞÜM
l ANADOLU’NUN İLK ÇİFTÇİLERİ
l İLK EVCİLLEŞTİRİLEN BİTKİLER

PALEOLITIK ÇAĞ
KARAIN
MAĞARASI
BU MAKALELERI
DINLEYIN!
l AİTLİKTEN SAHİP OLMAYA

İçindekiler
GİDEN UZUN YOL
l ATALARIMIZ YERLEŞİK
YAŞAMA NASIL GEÇTİ?

2022 / Sayı: 01 FIYATI: 39.90 TL SAYI: 2022 / 01

Yayıncı
Doğan Burda
Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A. Ş.
İcra Kurulu Başkanı

10 Cem M. Başar
Yayın Yönetim Danışmanı
Ferhan Kaya Poroy

Yayın Yönetmeni
Özlem Numanoğlu
Yazı İşleri Müdürü (Sorumlu)
Mustafa Türker Erşen

Editörler
Doç. Dr. Haluk Sağlamtimur, Mehmet Bezdan
Görsel Yönetmen: Tolga Çoruh
Editoryal ve Teknik Destek
Yardımcı Editör: Nilüfer İdikut Sayfa Tasarım: Alican Sezer
Çeviri: Pervin Yanıkkaya Aydemir Harita: Pusula Harita Dijital
Yayıncılık-M. Ekrem Alımlı

48 Katkıda Bulunanlar
İnan Aydoğan, Ömer Selçuk Baz, Nevzat Onur Çapalov (tasarım
destek), Fokke Gerritsen, Rıdvan Gölcük, Scott D. Haddow,
Ali Kumral (makale seslendirme), Mihriban Özbaşaran,
Zuhal Özel Sağlamtimur, Jason Quinlan
Etkinlik ve Proje Direktörü: Ali Erman İleri
Marka Müdürü: Beril Şimşek
Kurumsal İletişim Müdürü: Funda Demirci Ayan
Ankara Temsilcisi: Erdal İpekeşen
0 312 577 31 56
atlas@doganburda.com www.atlasdergisi.com
Yönetim
Üretim Planlama Direktörü (Tüzel Kişi Temsilcisi): Yakup Kurtulmuş
Satış ve Dağıtım Direktörü: Egemen Erkorol
Finans Direktörü: Didem Kurucu
Dijital İçerik Direktörü: Eren Demir
Reklam
Grup Başkanı: Nisa Aslı Erten Çokça
Grup Başkan Yardımcısı: Seda Erdoğan Dal - Işıl Baysal Turan
Satış Koordinatörü: Burcu Kevser Karaçam - Hülya Hankendi
Satış Müdürü: Şerife Dökmetaş
Bölgeler Proje Müdürü: Şelçuk Ergenç
Bölgeler Reklam Müdürü: Hülya Erdoğan
Tel: 0 212 336 53 72 - Faks: 0 212 336 53 91
Teknik Müdür: Ayfer Kaygun Buka 0 212 336 53 61 - 62

KONULAR Hedef Sayfalar Reklam Koordinatörü: Aysel Şener Tel: 0 212

336 53 70 - Faks: 0 212 336 53 91

Rezervasyon: Tel: 0 212 336 53 00 - 57 - 59

Faks: 0 212 336 53 92 - 93
10 PROF. DR. MEHMET ÖZDOĞAN Ankara Reklam Satış Koordinatörü: Sezinur Balıkçıoğlu
Ankara Reklam Satış Müdürü: Beliz Balıbey Tel: 0 312 577 31 56
Anadolu’da Neolitik’in yolculuğu
Uluslararası Reklam Satış Temsilcilerimiz
26 YERLEŞİK YAŞAMA GEÇİŞ Almanya: Michael Neuwirth
Tel: +49 89 9250 3629, michael.neuwirth@burda.com
İnsanlığın en uzun koşusu Avusturya/İsviçre: Christina Bresler
Tel: +43 1 230 60 3050, Christina.Bresler@burda.com
Fransa/Lüksemburg/Belçika/Hollanda: Marion Badolle-Feick
36 ANADOLU’NUN PALEOLİTİK ÇAĞI Tel: +33 1 72 71 25 24, marion.badolle-feick@burda.com
Karain’in katmanları İngiltere/İrlanda: Jeannine Soeldner
Tel: +44 20 3440 5832, jeannine.soeldner@burda.com

48 TARİHÖNCESİNE YENİ BAKIŞ

Antik DNA devrimi
66 ABD/Kanada/Meksika: Salvatore Zammuto
Tel: +1 212 884 48 24, salvatore.zammuto@burda.com
Yunanistan/Portekiz/İspanya/Hindistan/Asya: Jessica Loose
Tel: +49 89 92 50 2468, jessica.loose@burda.com
İskandinav Ülkeleri: Ulrik Brostrom
66 NEOLİTİK DÖNÜŞÜM Tel: +45 2328 9769, ubr@jbmedia.dk
Yönetim Yeri
Aitlikten sahipliğe Kuştepe Mahallesi, Mecidiyeköy Yolu Caddesi No: 12
Trump Towers, Kule 2, Kat: 21-22, 34387, Şişli, İstanbul
80 NEOLİTİK DEVRİM’DEN Tel: 0 212 410 32 00 Faks: 0 212 410 35 81

ANTROPOSEN’E Baskı
Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık A.Ş.
Dudullu Organize San. Bölgesi 1. Cad. No:16 Ümraniye-İSTANBUL
88 ANADOLU’NUN ANTİK DNA’SI Tel: 444 44 03 • Fax: (0216) 365 99 07-08
Sertifika No: 42716
Neoli̇ti̇k’te akrabalık Dağıtım
Turkuvaz Dağıtım Pazarlama A.Ş.
100 NEOLİTİK ÇAĞ’DA İNSAN Yayın Türü: Ulusal, Yılda bir
Dönüştüren ve dönüşen varlık üyesidir

110 AVCI-TOPLAYICILARDAN © ArkeoAtlas dergisi, Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve

NEOLİTİK ÇİFTÇİLERE: Pazarlama A.Ş.

tarafından T.C. yasalarına uygun olarak yayımlanmaktadır.
Bitki ve insan ilişkisi ArkeoAtlas dergisinin isim ve yayın hakkı Doğan Burda Dergi
Yayıncılık ve Pazarlama A.Ş’ye aittir. Dergide yayımlanan
yazı, fotoğraf, harita, illüstrasyon ve konuların her hakkı sak­
118 BONCUKLU HÖYÜK lıdır. İzinsiz, kaynak gösterilerek dahi alıntı yapılamaz.
Orta Anadolu’nun ilk çiftlikleri
128
130
KISA HABER: Troya Müzesi
FOTO KEŞİF: Albert Gabriel
118 DB Okur Hizmetleri Hattı: 0 212 478 0 300
okurhizmetleri@doganburda.com
DB Abone Hizmetleri Hattı: 0 212 478 0 300
Faks: 0 212 410 35 12-13
abone@doganburda.com - www.doganburda.com
Her gün saat 9.00 - 22.00 arasında hizmet verilmektedir.

4 ARKEOATLAS 2021
 İngiliz kraliyet zırhlısı HMS Majestic,
27 Mayıs 1915’te Seddülbahir Kalesi açıklarında
batırılmıştı. Günümüzde sualtı parkının
en dikkat çekici dalış noktalarından biri.

Çanakkale Savaşları’nda batan

Gelibolu Tarihi Sualtı Parkı Sergisi savaş gemileri, Gelibolu Tarihi
Sualtı Parkı’nda dalışa açıldı.

GEÇMİŞİ TARAMAK
Türkiye’nin Birinci Dünya Savaşı
temalı ilk sualtı parkını ziyaret
edenler, Mehmetçik Feneri’ndeki
müzeyi de görmeden geçmemeli.

YAZI: MERT ÇATALBAŞ

Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi
Sergiye ev sahipliği yapan
Mehmetçik Feneri, son halini Alan Başkanlığı Müzeler Koordinatörü
1923-1924’te almıştı.

Mayıs 1915 tarihinde sabahın erken

27 saatlerinde Seddülbahir kıyılarına
yakın bir konuma demirleyen İngiliz HSM
Majestic zırhlısı, Yüzbaşı Hersing komutasında-
ki U21 denizaltısının kendisine yaklaştığından
habersizdi. Alman denizaltısının gönderdiği
torpido, 14 bin 900 tonluk geminin sadece yedi
dakika içinde batmasına yol açtı. HMS Majestic
zırhlısının kaderini paylaşarak Çanakkale
 Aşağıpınar

EDİRNE

ZONGULDAK
İkiztepe
Yarımburgaz
İSTANBUL Fikirtepe

Ilıpınar
Uğurlu BURSA
Barcın
ÇANAKKALE
Aktopraklık Menteşe Bahçelievler

ANKARA

Sürmecik

İZMİR

Aşıklı Höyük
Boncuklu Höyük NİĞDE
Latmos Tepecik
KONYA
Çatalhöyük -Çiftlik
Köşk Höyük
Karain Pınarbaşı
Öküzini
Kızılin
Can Hasan
ANTALYA Bademağacı Yumuktepe
Beldibi
MERSİN

ANTAKYA
Merdivenli
Tıkalı
Kanal

Üçağızlı

REHBER HARİTA Ain Mallaha

Bu harita ile elinizdeki dergide adı geçen tarihöncesi Hayonim
yerleşim yerlerini takip edebilirsiniz. Raqefet
Wadi Hammed 27
Nahal Oren
Prof. Dr. Mehmet Özdoğan,
Urfa Müzesi’nde Balıklıgöl
Heykeli’ni (MÖ 9.800-
7.000) incelerken Atlas’tan
Gökhan Tan tarafından
görüntülenmişti.

GÖKHAN TAN

10 ARKEOATLAS 2021
 T
arihöncesi arkeolojisi alanında sadece ül-
kemizde değil, aynı zamanda dünyada da
önemli yeri olan Prof. Dr. Mehmet Özdoğan’ı
ArkeoAtlas’ın yeni sayısı için evinde ziyaret ettik.
ArkeoAtlas’ın yaklaşık 20 yıl önce çıkan ilk sayısında
ve devamında yazılarıyla tarihöncesi Anadolu’ya ışık
tutan Özdoğan ile Anadolu Neolitiği’nin dünü, bugü-
nü ve geleceğini konuştuk. Özdoğan, özellikle son yıl-
Prof. Dr. Özdoğan, larda Güneydoğu Anadolu’da başlayan kazı çalışmaları
“Anadolu, yeryüzüne ışığında Anadolu Neolitiği’ni yeniden yorumladı.
Neolitik Devrim’in
karakterini
anlayacağımız kentler Bugün ilgiyle takip edilen Anadolu’daki Neolitik Dö-
armağan etti. Görünüşe nem çalışmalarının ilk yıllarında nasıl bir tablo vardı?
göre armağan etmeye Açıkçası yarım yüzyıl önce Anadolu’da Neolitik
devam da edecek” diyor. Dönem’in olup olmadığı bile tartışılıyordu. Genel kanı
MEHMET BEZDAN Anadolu’da Neolitik’in çok zayıf olduğu yönündeydi.
“Bugün Göbeklitepe’de şaşırdığımız her şey Çayönü’nden belliydi.
Hem de 1964 yılından itibaren. Fakat Neolitik kavramına o kadar
aykırıydılar ki biz Çayönü’nü kazanlar dahi bunu kabullenmedik.
Bunu algılamamız, sindirmemiz epey zaman aldı.”
12 ARKEOATLAS 2022
Neolitik yaşam için Anadolu platosunun uygun ko-
şullar sağlamadığı düşünülüyordu. Bu nedenle Anado-
lu’daki yerleşimlerin ancak MÖ 4’üncü binde başladığı
düşüncesi hâkimdi. O sıralarda Çatalhöyük yeni araş-
tırılıyordu. (1958 yılında keşfedilen Çatalhöyük’te kazı
çalışmaları 1961 yılında başladı.) Bugün garip gelse
de Anadolu’dan obsidyen almak için gelenlerin, ob-
sidyen arayanların kurduğu geçici bir yerleşim olarak
yorumlandığı oldu. Doktora tezimi Fikirtepe üzerine
yapıyordum. Fikirtepe, Kurt Bittel ve Halet Hanım’ın
(Çambel) kazısıydı. Bittel de Anadolu’da Neolitik ol-
madığına inanlardan olduğu için Fikirtepe’yi Troia’nın
hemen öncesine, yani MÖ 4’üncü binin sonuna tarih-
liyordu. O sırada James Mellaart, David French ile Fi-
kirtepe Kültürü’nü Neolitik Dönem’e yerleştirdi. Bittel
buna tamamen karşıydı. Ben de tezimi Mellart’ın de-
diği tarihlemenin doğru olduğunu düşünerek hazır-
ladım. O yüzden tezim iki sene okunmadan durdu;
Neolitik Dönem dediğim için... Bittel istemedi. Sonra
sanırım 1981 yılıydı, Pendik’te kazı yaparken Bittel gel-
di “galiba haklısınız efendim” dedi ve tezim imzalandı.
Anadolu’da Neolitik Dönem yok ile başladı, sonra var-
lığı kabul edilir oldu.
Kırılma noktası nerede yaşandı?
İlk kırılma noktası, 1963 yılında Güneydoğu Ana-
dolu’daki yüzey araştırması ve hemen ardından Ça-
yönü kazısındaki buluntulardır. Bugün Göbeklitepe
Kültürü’nde gördüğümüz hemen her şeyi 1964 yılın-
dan itibaren orada gördük. Ama bunu kabul etmemiz,
inanmamız çok zaman aldı. Şöyle söyleyeyim, Çayönü
kazısında bulunan, hasbelkader açılan alanlarda çı-
kan meşhur “saltaşlı yapı” dikilitaşlarıyla, sekileriyle,
payandalı duvarıyla bugün Göbeklitepe’den bildiği-
miz tapınakların birebir aynısı, ilk bulunanıdır.
Mehmet Özdoğan’ın Robert John Braidwood, Neolitik Dönem’de tapınak
verdiği bilgilere ve büyük anıtsal yapı beklenmediği için bu yapıyı
göre, “Yukarı Fırat-
Dicle Havzası’nda,
normal ev olarak görmeye çalıştı. Dikilitaşlar, tavanı
bütün kazılardaki destekleyen kaba sütunlar olarak düşünüldü. Onun
tapınaklarda standart özel bir yapı olduğunu kabullenmek Çayönü ekibi için
bir plan şeması var. aşağı yukarı on yıl sürdü. Tapınak yerine “özel işlevli
Hepsi yere gömülü,
yapı” denildi. Çünkü daha fazlasını söylemeye kim-
tabanları sıvıyla
yapılacak işleme senin cesareti yoktu. Terrazzo yapısı için de aynı şey
göre sıvalı veyahut geçerli. Çayönü’nde çıktığı zaman büyük bir hata ola-
taş döşeli. Hepsinin rak görüldü. “Buraya Roma mı karıştı?” dendi. Uzun
içinde dikili taşlar
süre kazının ayıbıymış muamelesi gördü. Neolitik
ve belli bir grup
insanın oturabileceği Dönem’de olmaması gereken bir şey oraya girmiş gibi
sekiler var. Ayrıca bakıldı. Ne zaman kafataslı yapı içinde 400 tane insan
duvarları payandalı. iskeleti çıktı; ondan sonra Braidwood da pes etti ve
Karahantepe’de de “Neolitik Dönem’de de özel şeyler var” denildi. Bunu
bu özellikleri görmek
mümkün”. neden anlatıyorum? Bugün Göbeklitepe’de şaşırdığı-
mız her şey aşağı yukarı Çayönü’nden belliydi. Hem de
1964 yılından itibaren. Fakat Neolitik kavramına o ka-
dar aykırıydılar ki biz Çayönü’nü kazanlar dahi bunu
kabullenmedik.
Gerçek anlamda ilk kırılmayı ise 1978’de Nevali
Çori kazısı yarattı. Nevali Çori artık hiç reddedilme-
yecek heykelleri, anıtsal yapıları, totemleriyle orta-
ya çıktıktan sonra ortalık birdenbire rahatladı. Daha
sonra Urfa Balıklıgöl’deki heykelin gelmesi, ardından
Göbeklitepe kazı çalışmalarının başlaması ile bilim
dünyası artık Anadolu’nun o tarafında farklı bir şey
olduğunu anladı. Buradaki yanılgı Göbeklitepe’nin tek
olduğunun düşünülmesi oldu.
Oysa Güneydoğu’da başka Neolitik yerleşimlerin var-
lığı biliniyordu.
Evet, 1963 yılında Güneydoğu’da Braidwood ve Ha-
let Çambel’in yüzey araştırmasından en azından 50’ye
yakın Neolitik yerleşmenin varlığı biliniyordu. Önce
Harald Hauptmann’ın, daha sonra Bahattin Çelik’in
yaptığı çalışmalarla başka Göbeklitepe’lerin olduğu da
biliniyordu. Hatta bunların bir kısmında küçük kazılar
da yapılmıştı. Ama bilim dünyasında öyle yanlış yan-
sımalar oldu ki Göbeklitepe bütün Neolitik insanların
bir araya gelip omuz omuza verdiği bir kutsal alana,
adeta bir Vatikan’a çevrildi. Bugün özellikle son dört-
beş yıl içinde Urfa civarında veyahut Güneydoğu’da
yapılan kazıları düşündüğümüzde; bunlara Çayönü,

14 ARKEOATLAS 2022
 AS DAĞ LARI
KARASU AR
AĞLARI
ÖKEN D Eleşkirt
AND
PAL Ovası
R I RI TENDÜR
A AĞLA
R AĞLA ĞLAR
I
ND
ĞL TEC
ER D R CA ÖL DA BİNGÖL DAĞLARI
DA M E Munzur Vadisi A G
KAR I
AK ĞL
AR
A
Tunceli AD ŞERAF
OĞ ETTİN SÜPHAN DAĞI
latosu ÖRB DAĞLA
RI
yla P K Muş Ov
Uzunya I ası
Ğ
A NEMRUT DAĞI
Elazığ S L A R
ERCİYES DAĞI
D
O R O İHT
İYA
T
I

R
AR

I ŞA
El U
O Ğ
bis H A P DAĞLARI
ĞL

L Malatya
tan Kendale Hecale
DA

A D Çayönü
Ov Hallan Çemi
as Y Havzası H
Diyarbakır
T
ĞA

ı E
BO

H N Gusir Höyük
Ü
N

A Hasankeyf Höyük
G
Bİ

KA
T

RA
Körtik Tepe Boncuklu Tarla

CA
Nevali Çori
Ma r

DA
d in Pla t osu CUDİ DAĞI

Ğ
Çemka Höyük
Sanlıurf
a Platosu
Ceyhan Ovası Sayburç
Göbeklitepe
Mezra Teleilat Yeni
Sefer Tepe
RI

Akarçay Tepe Mahalle Nemrik

Gürcütepe Karahantepe
LA

Çukurova Gaziantep Platosu

Harbetsuvan
Ğ

Z İ
A

FE Qermez Dere
AĞI
D

R
AR D
KÖ Tell Qaramel Tell Abr 3 SİNC
R

U
N Amik DAĞLARI
ABDALAZİZ
U

ER Ovası Jerf el Ahmar

D
N

N
KE
İS
ANTAKYA Mureybet
KÖRFEZİ

M
Abu Hureyra

E
ANSARİYE DAĞLARI

Z
O
P
O
AĞI
MARAH D

T
A
M
Rezeze

“GÖBEKLITEPE KÜLTÜRÜ YERINE BAŞKA BIR ADLANDIRMA ARIYORUM”

DEMIŞTINIZ. NASIL BIR ADLANDIRMA KULLANMAK DOĞRU OLUR?
Eskiden “Göbeklitepe Kültür Bölgesi” diyordum. Buna itiraz geldi. “‘Güney Levant, Orta Anadolu, Zagroslar’
diyorsun. Hepsi coğrafi bir isim. Neden burada bir yerleşme ismi kullanıyorsun, dediler. Doğru. O zaman aklıma
başka bir şey gelmediği için hatalı olarak bu adlandırmayı kullandım. Bu kültürü nerede görüyoruz? Güneydoğu
Anadolu’da görüyoruz. Munzur, Elazığ, Tunceli, Malatya hattı dahil. Yani Güneydoğu Toros yayı değil, onun
kuzeyindeki ovalar zinciri de buna dahil oluyor. Munzurlar kesin sınır esasında; Erzurum’a çıkmıyor. Güneyin
de sınırını biliyoruz: Kuzey Suriye, Kuzey Irak gayet net, orada da gözüküyor. Aynı kültürü görüyoruz. Güneye
inmemek gerekir. Levant ayrıdır. Doğu sınırını bilmiyoruz. Doğuda ayrı bir oluşum bölgesi var: Zagroslar. Burada
bir teması var, Batı İran’a gidiyor olabilir. Araştırma olmadığı için bilmiyoruz. Batı sınırı da aşağı yukarı Fırat
Havzası’nda bitiyor. Göbeklitepe Kültür Bölgesi diyeceğimiz bölge “Yukarı Fırat-Dicle Havzası”. Artı buna Batı İran’ı
ekleyebilirsin. Oraya gidiyorsa bilmiyorum. Hiçbir fikrim yok. Kimsenin bildiğini zannetmiyorum. Çünkü kazı yok.

16 ARKEOATLAS 2021
Karahantepe’deki büyük yapının bir parçası olan bu bölümde
ana kayaya oyulmuş bir erkeği sembolize eden insan
başı ve 10 adet fallus şeklinde dikilitaş dikkat çekiyor.

NEOLITIK
KARAKTERLER

Karahantepe’de leopar
taşıyan insan heykeli,
MÖ 9.600-8.700.

Göbeklitepe kazılarından çıkan

kadın figürü (MÖ 8.700-8.200).
Döşeme bir levha üzerine kazıma Karahantepe’den
yöntemiyle yapılmış. insan başı,
MÖ 9.600-8.700.

18 ARKEOATLAS 2022
Sayburç’da bir sekinin Göbeklitepe’de ve Göbeklitepe Kültürü’nde görülenin,
ön yüzünde yer alan dışarıya karşı bir mesajı var ve standart... Şablondur,
insan ve hayvan
kalıplaşmış bir şeydir. İlk baştan itibaren o amaç için
betimlemelerinin yer
aldığı sahne. yapılır. İkisi arasında çok ciddi bir fark var. Benim
gördüğüm kadarıyla, bu normal konutlarda yaşayan
çiftçilerin göçü. Kendi içinde üretime geçmiş bütün
toplumlarda daha sonra tapınağı görüyorsun. Yani ta-
pınağın olması-olmaması üretim biçimini göstermez.
Üretimin denetimini gösterir. Üretimin kimin elinde
olduğu, üretimin güç modelini gösterir. Toplumsal
kurguyu gösterir. Batıya; gerek Çatalhöyük’e giden, ge-
rek Ege’ye giden, gerekse Trakya’yı geçende öyle orga-
nize bir güç gözükmüyor. İnanç sistemi yok mu? Var.
Mutlaka inancı etkileyen bir şeyin olması gerekiyor.
Her toplumda olmadan olamaz. Ama toplum üzerinde
baskı kuran yönetim erkinin olmadığı gözüküyor. Ara-
daki fark o; yani bir erk yok ortada...

“Başlarda ‘tapınak’ diyemiyordum, ‘öncü tapınak’ di-

yordum” dediniz. Güneydoğu’daki son kazılar ışığında
düşüncenizin netleştiğini söyleyebilir miyiz?
Taş Tepeler’de, hepsinde aynı şey var. Çok net.
Tabii bu araştırmalarla sayılarının artmış olması çok
önemli değil. Zaten biliyorduk sayıca fazla oldukları-
nı. Çayönü’nden beri tarafsız gözle baktığın zaman
belliydi. Yani aynı binayı yıkıp aynı planda bir daha
yapıyorsan; gereksiz yere doldurup yapıyorsan burada
garip bir erk var demektir. Izgara planlı binayı kapatıp
üzerine biraz daha farklı bir planda yeniden yapmaya
bütün toplumu, bütün yerleşmeyi ikna edebiliyorsan
orada bir yönetim erki var demektir. Yönetim erki de
burada iktisadi olmadığına göre sosyal bir erktir. Yani
daha sonra Tunç Çağı toplumlarında iktisadi, artı de-
ğere dayalı bir şey iken, burada artı değer sosyal bir güç.
Sosyal gücün gitmediğini görüyoruz.

Elit rekabetten mi söz ediyoruz?

Elit rekabet “en iyisi bende” demektir. Bunu dün-
yada nerede görürsün? Çoklu merkezlerde. Güç gös-
terisi, savaş değil. Mesela Rönesans İtalya’sı. Floransa,
Siena, Roma, Venedik. Aralarında ciddi bir gerilim
yok ama “en iyi ressam bende, en iyi mimar bende, en
iyi heykeltıraş bende, en iyi şair bende” diyorlar. Pres-
tiji bu sağlıyor. Peki, bu neyi geliştirir? Bilimi, tekno-
lojiyi ve sanatı... Aynı şey Hellenistik Dönem’de Grek
şehirlerinde var. Millet, Efes, Atina olumlu rekabetle
sanatı geliştirir, felsefeyi geliştirir. Benim gördüğüm,
Yukarı Fırat-Dicle Havzası’nda çok sayıda yerleşme-
de, aralarında pozitif bir rekabet var: “En iyi boncukçu
bende”, “en iyi zanaatkâr bende”... Belki gezgin sanat-
çılar dolaşıyor. Mimarın dolaştığına eminim. Nevali
Çori’deki mimar ile Çayönü’ndeki aynı adam. Mimar
gidip geliyor ama taş ustası gidip gelmiyor. Boncuk-
çunun Cafer Höyük’le gidip geldiği gayet net. Nerede
elit bir şeyin olduğu da net şekilde gözüküyor. Örne-
ğin, Nevali Çori’ye baktığında sanatsallığı çok iyidir.
Göbeklitepe’deki felakettir; gayet zevksiz ve kötü ya-
pılmıştır. Gerçekten görgüsüzcedir. Körtik Tepe’nin
taş kaplarının her biri ayrı bir sanat eseridir; bir sanat
müzesine rahatlıkla koyabilirsin. Birbirini tekrar et-
meyen örnekler. Geleneksel sanat ise birbirini tekrar
eder. Çok merkezlilik yaratıcılığı getiriyor.
“Neolitik yerleşimlerin hep ovalarda olabileceğini
düşünmüştük. Dağlardan malzeme aktığı halde hiç
kabul etmedik” demiştiniz. Güneydoğu Anadolu’daki
son kazılar bu düşünceyi değiştirdi mi?
Evet onun kabahati bende. Yanıldık. Şu anda Gö-
beklitepe Kültürü olarak kazılan yerlerin hepsi Allah’ın

20 ARKEOATLAS 2022
 NEVALI ÇORI KAZILARINDAN KALANLAR

Nevali Çori’den kireç taşından

yılanlı baş, MÖ 8.500-7.900.

Nevali Çori’den taş

kase parçası,
MÖ 8.500-7.900.

Nevali Çori’den
insan başları,
MÖ 8.500-7.900.

Şanlıurfa Hilvan’da bulunan Nevali

Çori, 1992 yılında Atatürk Baraj
Gölü suları altında kalmadan önce
kurtarma kazıları yürütülmüştü.

TURGUT TARHAN
Prof. Dr. Özdoğan, şeyi, devlette görmen gereken şeyi Göbeklitepe Kültür
“Anadolu’nun her Bölgesi’nde görüyorsun. Bu nerede, nasıl gelişmiş, şu
yerinden kaya resmi
geliyor. Nereden
an bilmiyorum. Ama böyle olduğu kesin. Avcı-topla-
geliyor? Dağlardan. yıcılıkta olmaması gereken sosyal bir katmanlaşmayı
Çünkü dağlara ilk görüyorsun. Nasıl başladığını bilmiyorum. Nasıl başla-
defa çıkılıyor. Ege’de yabileceğini de bilmiyorum. Bunun avcı-toplayıcılığa
Latmos’la (üstte)
aykırı olduğunu da biliyorum. Ama ortada böyle bir
başladı. Mağara sanatı
yok diyorduk. Kimse gerçek var. O zaman onu kabul edip düşünmek lazım.
dağlara bakmamış ki” Bazı arkadaşlar kuramı gerçeğe uydurmaya çalışırlar.
tespitini yapıyor. Bence tam tersini yapmak, gerçeğin kuramını kurmak
gerekir. Kurama aykırı biliyorum ama ortada bir ger-
çek var. O zaman ona göre bir kuram düşünmek lazım.
Tapınakların yakınlarındaki konut mimarisinden yola
çıkarak, bu tapınakların yıl boyunca konutlarla bera-
ber kullanıldığına dair bir düşünce var. Sizin yorumu-
nuz nedir?
Evet öyle bir görüş var ama ben pek katılmıyorum.
Çayönü’nde de baktığın zaman kült yapıları yerleşimin
doğusundadır. Onu ayıran bir meydan vardır. Arada
eski bir dere yatağı vardır. Ondan sonra konutlar ge-
lir. Göbeklitepe’de de duvarla çevrili alandadır kutsal
binalar, halkla iç içe değildir. Nevali Çori’de de tapınak
alanı yerleşmeden oldukça uzaktadır. Nevali Çori’nin
planına bakarsan konutlar bir yerdedir, öteki çok ayrı
bir yerdedir. Yani daha sonraki tapınaklarda olduğu
gibi ruhban sınıfı halkla iç içe olmak istemiyor. Tek
aykırı gözüken, ki ona da çok emin değilim, Ergül
Kodaş “Boncuklu Tarla’da yerleşmenin içinde” diyor.
Bilmiyorum. Yani Ergül ile de konuştuğumuzda “Ça-
nak Çömlek Öncesi Neolitik A’da (PPNA) konutlarla
tapınaklar bir arada, daha sonra ayrılıyor” dedi. Belki o
bölgede öyledir ama diğerlerinde gördüğüm kadarıyla
iç içe değiller. Karahantepe ve Taş Tepeler’deki diğer
yerleşimlerde iç içe bir düzen yok.
24 ARKEOATLAS 2022
Göbeklitepe’den bildiğimiz yüksek T şekilli sütunların
Taş Tepeler içindeki bazı kazılarda daha kısa olduğu-
nu görüyoruz. Bu mimari farkı nasıl yorumlarsınız?
Bu mimari farklılık işlevsel olabilir. Yerleşmenin
gücünü gösterebilir. Anadolu’daki camilere bakalım;
beyliğin gücüne göre değişir. Aynı plandadır, aynı
kavramdadır. Yerleşmenin işgücüne, organizasyonu-
na bağlıdır. Herkes Ayasofya yapamaz. Taş Tepeler’de-
ki yerleşmelerin boyutları, güçleri de hep aynı değil.
Kronolojik açıdan baktığımızda nasıl okuyabiliriz?
Sistemin gücü PPNA’da daha güçlü. PPNB’ye geçiş
döneminde de güçlü. PPNB içine girdiği anda siste-
min gücünün yavaş yavaş çökmeye başladığını gö-
rüyorsun. Hayvan evcilleşmesiyle birlikte düşüyor.
Göbeklitepe’de de PPNB binaları, yani dörtgen binalar
çok daha ufak ve mütevazıdır. Sistemin gücü, erkin
kuvvetli olduğu dönem PPNA’dır. Bütün o görkemli,
“bunu nasıl yaptılar?” diye düşünülen şeyler PPNA’dır.
Gücün azalmasını neye bağlıyorsunuz?
Bütün havzayı düşündüğümüz zaman, en azından
şu ana kadar 50 tane yerleşme biliyoruz. Belki bunların
sayısı 100-200’dür. Avcılıkla geçinen bu kadar büyük
yerleşmeler ne yapar? Doğal çevresini bir zaman sonra
tahrip eder. Bu, iki şeyi gösterir. Bu kalabalık oraya gel-
meden önce orası boştu, hayvanlar cirit atıyordu. Avru-
palı Amerika’ya gittiği zaman milyonlarca bizon sürüsü-
nün gezdiği gibi milyonlarca ceylanın gezmesi lazım...
Bu durum bir yere kadar gider. Ayrıca iklimde bir bozul-
ma var. Doğal çevrenin yoğun tüketimi var. O kalabalığı
beslemen gerek. Terrazzo için ormanları yakman gerek.
Kireç söndürüyorsun, az buz iş değil. Taş ocağı işleti-
yorsun. Muazzam bir faaliyet var. Yine iyi dayanmışlar.
Neolitik Dönem’de yapıların terk edilirken gömülmesi
son kazılarla bir kez daha gündeme geldi. Bu uygula-
mayı inanç sistemi açısından nasıl yorumluyorsunuz?
Neolitik Dönem’de gömülmeyen yapı yok.
Neolitik’te gömülen binalardan ilk söz eden kim? Da-
vid French. Can Hasan’da (Karaman) binaların içinin
elenmiş toprakla doldurulduğunu yazmıştı. Genelle-
miyor, sadece Can Hasan için söylüyor. Ben oradan
uyandım zaten. Çatalhöyük kerpiç bina. Kerpiç bina
kazmasam içim yanmayacak. Bir sene bakma, akar
duvarı. Duvarın pırıl pırıl bozulmadan iki metre yük-
seklikte kalması için birinin doldurması gerekir. Nasıl
bunu şimdiye kadar kimse düşünmemiş, aklına gelme-
miş inanılır gibi değil. Tunç Çağı’nda hiçbir binanın
sapasağlam çıktığını görmedim. Ama Çayönü’nde sa-
pasağlam. Orada bir şey olduğunu anladım. Bir bina
üzerine bina yaparken alttakinin taşını kullanırsın.
Ama alttakinin taşına dokunmamış. Demek ki, alt-
 Karekodu
okutarak
bu makaleyi
dinleyebilirsiniz.

Antalya Kızılin’de teras

alanındaki kazı çalışmaları.

26 ARKEOATLAS 2021
 P
aleolitik Çağ insanlık tari-
hinin en uzun koşusudur.
Günümüzden yaklaşık 2.5
milyon yıl önce başlayan
bu uzun süreç, insanların
konar-göçer ve avcı-top-
layıcı olarak yaşamlarını
sürdürdükleri bir zamandı
ve MÖ 10.000 civarında
yerleşik topluluk yaşam biçiminin standartlaşması
ile son buldu. Bu uzun süreç -yavaş olmakla birlik-
te- çok etkileyicidir. Örneğin; el becerisi gelişimi ile
el aletlerinin alet yapan aletlere dönüşmesi, ateşin
kontrolü, çok çeşitli ölü gömme âdetlerinin baş-
laması, inanç sistemlerinin devreye girmesi, deniz
taşıtlarının yapımı, soyut düşüncenin başlangıcı,
müzik enstrümanlarının üretilmesi, çok çeşitli sanat
tasvirlerinin uygulanmaya başlaması gibi örnekler
çoğaltılabilir. Böylesi etkileyici gelişmeleri 2.5 mil-
yon yıla yaydığımızda etkisi doğal olarak zayıflar.
Çünkü hafızamızdaki “ilerleme-gelişim hızı” algısı
kısa zaman içinde ve görülebilir olanlara tepki veren
bir güdüm içindedir.
Arkeolojik açıdan ve tabii ki bilimsel verilere göre
yapılan sınıflandırmalar dikkate alındığında, Güney-
batı Asya coğrafyasında Paleolitik Çağ’ı kendi içinde
Alt Paleolitik Dönem, Orta Paleolitik Dönem, Üst
Paleolitik Dönem ve Epipaleolitik Dönem olarak ayı-
rabiliriz. İnsanlık tarihinde Epipaleolitik Dönem hariç
daha önceki süreçlerde karşımıza çıkan ekonomik
geçim stratejisi, avcılık ve toplayıcılık temellidir. Dö-
nemlere göre değişkenlik gösteren geçim stratejilerine
göre, Alt Paleolitik’te toplayıcılık temelli ancak kısmen
av eylemlerinin de yapılabildiği bir aşama ile karşıla-
şırız. Orta ve Üst Paleolitik dönemlerde ise insanlık,
“uzman avcı” diyebileceğimiz bir ekonomik modeli
uygulamıştı. Büyük ve orta boyutlu memeli hayvan
avcılığı bu hayvanların göç eylemleri ile eşgüdümlü
olduğundan konar-göçer yaşam biçimini zorunlu kıl-
mıştı. Yani insanlar Orta ve Üst Paleolitik dönemlerde
keyfi biçimde göç etmemiş, hayati bir strateji izlemişti.
Konar-göçerlikten yarı yerleşik yaşam biçimine
dönüşümün şekillendiği Epipaleolitik Dönem ise kla-
sik Paleolitik yaşam biçiminden farklılıklar içerir.
Epipaleolitik Dönem’in başladığı zamanda, özellikle
Akdeniz sahil bölgesi ve Levant yaşam için çok uygun
koşullara sahipti. Buna paralel olarak bölgedeki bitki
ve hayvan türlerindeki çeşitlilik önemli besin kay-
naklarını oluşturmuş görünüyor. Dünyanın en soğuk
olduğu bu dönemde deniz seviyeleri de bugünkü sıfır
seviyesinden yaklaşık 120 metre daha aşağıdaydı. Tür-
kiye coğrafyasından örnek verecek olursak; Çanakkale
ve İstanbul boğazları kapalıydı ve Marmara Denizi
göl durumundaydı. Ege Denizi’nde birçok ada; mesela
Bozcaada ve Gökçeada Anadolu yarımadasına bağlıydı.
MÖ 15.000 sonrasında iklim iyileşmeye doğru hızlı bir
değişim göstermeye başladı. Sadece Akdeniz Havzası
değil, Anadolu’nun diğer bölgeleri de daha yaşanabilir
iklimsel ve ekolojik özelliklere büründü. Deniz seviye-
leri de yükseldi ve bugünkü seviyesine yaklaştı. Ancak
Neolitik Çağ başlangıcında dahi günümüz seviyelerine
ulaşabilmiş değildi.
Güneybatı Asya’da konar-göçerlikten yarı yerleşik
yaşama geçiş sürecinde, yani Epipaleolitik Dönem’de
ekonomik açıdan geçim stratejisi Paleolitik Çağ’ın ge-
nelinden farklılaştı. Mesela küçük boyutlu hayvanların
da bir şekilde tedarik edilmesi önem kazanmaya baş-
ladı. Balık, kuş, tavşan, çeşitli sürüngenler ve benzer
boyutlardaki türlerin besin ekonomisinde diğer türlerle
birlikte yer alması yepyeni bir hayat biçimine ortam
hazırladı. Bu süreçte orta ve iri boyutlu hayvan avcılığı
yanında, aynı bölgede küçük boyutlu hayvan avcılığına
yönelim, doğal olarak insan hareketliliğini de azalttı.
Yani avcı-toplayıcılar yıl içinde daha az hareket eden
gruplara dönüştü. Arkeoloji literatüründe bu tip yaşam
biçimine “yarı yerleşik yaşam modeli” diyoruz. Kısacası

EPIPALEOLITIK TERIMI NEREDEN GELIYOR?

Latince bir terim olarak “epi”, üstünde, üzerinde anlamına gelir. Epipaleolitik terimi ilk kez 1910’lu
yıllarda kullanılmaya başladı. Bugünkü haliyle bu terimi “Paleolitik bitimi, Paleolitik sonu” olarak
algılayabiliriz. Güneybatı Asya’da Epipaleolitik Dönem’i MÖ 20.000 ile MÖ 10.000 yılları arasına
yerleştirebiliriz. Bu dönem Paleolitik Çağ’ın bitiminde olduğu için “hatalı da olsa” kimileri tarafından
Mezolitik Çağ ile eşdeğer görülür. Mezolitik terimi aslen Avrupa’da erken Holosen’deki ılıman iklim
gelişmeleri için kullanıldı. Oysa Epipaleolitik, Güneybatı Asya’da Buzul Çağı sonu adaptasyonudur.
Çünkü günümüzden yaklaşık 20 bin yıl önce dünya iklimi en soğuk buzul koşullarının delillerini taşıyor.

28 ARKEOATLAS 2022
 Epipaleolitik Dönem’in önemli buluntuları arasında süslenme objeleri
ve sanatsal objeler yer alıyor. Süslenme olgusunun ne zaman başladığını tam
olarak bilemesek de arkeolojik kanıtlar dahilinde bu kaygının Üst Paleolitik
Dönem ile canlandığı bilinen bir gerçek.
geometrik formlara (Figür 3) dönüştü. Bu dönem-
de yontmataş endüstrisinde çok kullanılmış olan el
aletlerine; ön kazıyıcılar, taş kalemler, taş delgiler
ve keskin kenarlı dilgiler-yongalar örnek verilebilir.
Bunların bazıları el içinde, bazıları da bir sapa takıla-
rak kullanıldılar.
Dönemin sürtmetaş ve çakıl aletleri kimi yerleşim-
lerde çok zengin olabildiği gibi, kimi yerleşimlerde
ise çok sade ve az sayıdadır. En sık karşılaştığımız
örnekler, uzun süreli ve el içi kullanımdan dolayı
el cilalamasına sahip çakıllar. Birçoğu, özellikle uç
kısımlarında çarpmaya veya ezmeye dayalı yara ve/
veya kırıklar-çentikler-deformasyonlar taşıyor. Bu
tür çakılların kesin fonksiyonlarını bilemiyoruz an-
cak üzerlerindeki izler bunların yontmataş aletlerin
üretilmesinde kullanılmış olabileceklerini düşündü-
rüyor. Bazı çakılların tüm yüzeyleri üzerinde daha
şiddetli darbe-kırık-çentik izleri görülüyor. Bunların
yontmataş teknolojide taş vurgaç olarak kullanıldığı
gibi bazı kabuklu yemişlerin kabuklarını kırmak ya
da boya maddelerini öğütmek için kullanılmış ola-
bilecekleri de düşünülebilir. Öte yandan belirli bir
fonksiyona hizmet etmesi için özel olarak üretilmiş
sürtmetaş unsurlar da mevcut. Bunlar arasında, ortası
delinmiş ya da gövdesinin orta bölümünden boğum
yapılmış balık oltası çöktürme taşları, ahşap ok ve
mızrak-zıpkın saplarını düzetmek için kullanılan
yivli-oluklu taşlar (Figür 4), havanelleri ve havanlar
sayılabilir. Çok ağır olan iri araç-gereçler açısından
verebileceğimiz örnek az. Bunlar arasında hiç taşına-
mayan ana kayaya oyulmuş havanlar, bağımsız ancak
iri boyutlu öğütme taşları örnek verilebilir.
Figür 2 /
Mikrolitlerden
deneysel olarak
üretilmiş zıpkın
başı (solda).
Figür 3 / Kızılin’de
bulunan geometrik
mikrolitler
(sağda).
30 ARKEOATLAS 2022
E
pipaleolitik Dönem’de kullanılmış olan
boynuz ve kemik alet çeşitliliği, sürtmetaş
ve çakıl alet gruplarından çok daha zengin
olmakla birlikte sayıca da fazla. Kemik
aletler arasında en çok ele geçen ürün bız-
lar (Figür 5). Bız uçlarının sivri olmasının insanlar
açısından görsel algısı “bir şeyi delmeye yarayan araç”
olsa da tek kullanım şekli bu değildi. Kimi araştırma-
cılar, bızların sepet örmek için kullanılan aletler ara-
sında olduklarını da vurgular. Epipaleolitik’te kemik
alet açısından diğer önemli unsurlar iğneler ve spatu-
lalardı. İğneler giysi, ayakkabı, başlık vb. üretiminde
olmazsa olmazdı. Spatulalar ise olasılık dahilinde;
örneğin çeşitli nesneleri kazıma, ağaç kabuğu soyma,
jel kıvamındaki boya ya da benzeri maddeleri karma
gibi işlevlerde kullanıldı. Çeşitli formlarda kemik uç-
lar da ele geçen aletler arasında yer alıyor. Güneybatı
Asya coğrafyası Epipaleolitik Dönem yerleşimlerinde
çok az sayıda da olsa kemik zıpkın türü başlıklar ele
geçti. Buna paralel olarak kemik olta sayıları da azdı.
Delinmiş nesneler de bu alet repertuvarına eşlik
ediyor. Bu dönemden geyik boynuzu aletler de ele
geçiyor. Bunların bir kısmı yontmataş teknolojide
yongalama için yumuşak vurgaç ve işlenmiş alet ola-
rak kullanılmış.
Süslenme ve sanat
Epipaleolitik Dönem’in diğer önemli buluntuları
arasında süslenme objeleri ve sanatsal objeler yer alı-
yor. Süslenme olgusunun ne zaman başladığını tam
olarak bilemesek de arkeolojik kanıtlar dahilinde bu
kaygının Üst Paleolitik Dönem ile canlandığı bili-
 Antalya Öküzini Öküzini’nin önemi büyük
ana salonu. Türkiye’de Epipaleolitik Dönem stratigrafisinin
kurgulandığı yer Öküzini yerleşimidir. Antalya Dö-
şemealtı’ndaki bu mağara yerleşiminin tabakaları,
MÖ 18.000’den MÖ 11.000’e kadar uzanan tarihler
veriyor. Tüm bu süre boyunca yerleşimcilerin çev-
renin yabanıl meyveleri olan ahlat, çitlembik, me-
nengiç, acıbadem, kuşburnu, üzüm ve meşe pala-
mudu gibi doğal ürünlerini tükettikleri tespit edildi.
Bu türlerin özellikle sonbaharda ve erken kış döne-
minde olgunlaştığı düşünüldüğünde, Öküzini’nin
mevsimsel yerleşim açısından sonbahar ve erken
kışa iskân sağlamış olması çok olası görünüyor.
Öte yandan yerleşimciler erken Epipaleolitik’te
tümü yabani olan koyun, keçi, alageyik, karaca,
kızıl geyik ve tavşan avlarken, Epipaleolitik’in geç
aşamalarında bu türlerin yanında yaban domuzu
da avlamıştı. Hayvanlar açısından yapılan iskân
mevsimi çalışmaları, alanın ilkbahar ve yaz boyun-
ca kullanıldığını gösteriyor. Görülüyor ki Öküzi-
ni tüm yıl içinde belki de sadece kışın en şiddetli
zamanlarında terkedilmiş olabilir. Bu durumda en
iyimser olasılık, bu insanların Akdeniz kıyı şeridi-
ne ilerlemiş olmaları gerektiği. Bu bilginin önemi
büyük zira Öküzini’nin yakın çevresinde Karain-B
ve Kızılin gibi iki önemli yerleşim daha bulunuyor.
Dolayısıyla Toros Dağları silsilesinin en azından
batısında iskân açısından insan hareketliliklerinin
32 ARKEOATLAS 2022
belki de yıl içinde iki kez yer değiştirdiğinin ka-
nıtlarını güçlendiriyor. Bu da bu insan gruplarının
yarı yerleşik bir yaşam tarzına sahip oldukları ola-
sılığını kuvvetlendiriyor.
Öküzini’nin Türkiye arkeolojisindeki bir diğer
önemi, ele geçen ikonografi ve/veya sembolizm ilin-
tili buluntular. Mağara duvarındaki öküz gravürü,
çakıl üzerindeki öküze mızrak saplamış avcı tasviri ve
yassı levha üzerindeki çetele kazıntıları nadide eser-
ler. Mağara duvarındaki öküz kazıma resmi hayvanın
gerçekçi tasvir edilmesinin çok önemli detaylarını
içeriyor. Hayvan, yüksek hörgücü ile çok etkileyici
betimlenmiş. Buna karşın küçük bir çakıl üzerindeki
kazıma öküz tasvirine bir avcının saplamış olduğu
mızrak sahnesi çok daha sembolik (Figür 7) ve hayva-
nın gözlerinden akan yaşlar bile işlenmiş. Bu tasvir, av
sembolizminin Türkiye’deki en klasik örneklerinden.
Önemli bir nokta ise Öküzini’nde sığır kalıntılarının
bulunmaması. Buna karşın hem mağara duvarında,
hem de taşınabilir sanat objesi üzerinde öküzün tasvir
edilmesi bilemediğimiz bir “şey”i anlatıyor gibidir.
Öküzini’ndeki diğer bir önemli taşınabilir sem-
bolizm örneği olası çetele işaretleri (Figür 8). Bu
işaretlerin hem Yakın Doğu’da, hem de Avrupa’da
örnekleri bulunuyor. Türkiye’de ise Öküzini’nde sap-
tandı. Yassı levha biçimindeki bu kazıma işaretler,
levhanın her iki yüzünde de görülüyor ve arkeoloji
literatüründe “merdiven biçimli çizgiler” tabiriyle de
 KIZILIN INSANLARI
Kızılin yerleşiminde iki adet
insan figürininin bulunması
dikkat çekici. Yüz cepheden
işlenmiş. Gözleri çukur biçimli
olup doğal olarak işlenen bu
çukurluklar ileri çıkan bir burun
oluşturuyor. Ağız ve kulaklar
işlenmemiş, alın kısmı geriye
kaçık biçimde sürtme yoluyla
aşındırılarak biçimlendirilmiş. Figür 9 / Kızılin’de
Eserin korunmuş haliyle dış gövdesi kırık ve
yüzeyi patinalı olup olası bir el noksan kumtaşı
insan heykelciği.
patinası içeriyor.

Figür 10 / Aynı
mağarada bulunan
kumtaşından ikiz
insan heykelciği.

34 ARKEOATLAS 2022
 ANADOLU’NUN PALEOLITIK ÇAĞI

KARAİN’İN
KATMANLARI
Paleolitik insanların Avrasya’ya dağılmalarında ve Paleolitik kültürlerin
yayılımı ve etkileşiminde Anadolu anahtar coğrafya. Anadolu Paleolitik
Çağı denince akla ilk gelen yerleşim ise kuşkusuz Karain. Bu mağara
tek başına Anadolu’nun bu dönemine dair çok önemli veriler sunuyor.

YAZI: PROF. DR. HARUN TAŞKIRAN*

FOTOĞRAFLAR: ANKARA ÜNIVERSITESI, TARIH ÖNCESI ARKEOLOJISI ANABILIM DALI ARŞIVI

Antalya’da bulunan Karain’in

E gözünde saptanan ve
günümüzden 350 bin yıl
öncesine tarihlenen fil
kalıntılarının kazı çalışmaları.

36 ARKEOATLAS 2022
 A
nadolu Paleolitiği açısın-
dan Karain Mağarası’nın
ülkemizde ve dünyada ol-
dukça önemli bir yeri var.
Bugün Anadolu Paleolitik
Çağ kronolojisini neredeyse
tek başına oluşturabilecek
Karain, arkeolojik dolguları
içinde Paleolitik Çağ’ın tüm
dönemlerine (Alt Paleolitik, Orta Paleolitik, Üst Pa-
leolitik ve Epi-paleolitik) ait verileri bize sunuyor.
Bu nedenle Anadolu Paleolitik Çağı denince akla ilk
gelen yerleşim Karain’dir. Karain denilince de akla
ilk gelen Anadolu’nun Paleolitik Çağı olmalıdır.
Karain Mağarası, Antalya ilinin yaklaşık 30 km
kuzeybatısında, Döşemealtı ilçesinin Yağca Mahallesi
sınırları içinde yer alıyor. Mağaranın üzerinde bulun-
duğu Katran Dağı (1.450 metre), Batı Toroslar silsi-
lesinde yer alan Bey Dağları sisteminin bir parçası ve
doğuya doğru alçalan yamaçları üzerinde çok sayıda
mağara bulunuyor. Alt Paleolitik Dönem’den itibaren
insan faaliyetlerine sahne olan bu alandaki mağarala-
rın çoğu Paleolitik Çağ ve sonrası çağlarda da iskân
görmüş. Karain bir yerde bu mağaraların merkezi
konumunda. Önünde uzanan Tufa Ovası’ndan yak-
laşık 100 metre, deniz seviyesinden ise 395 metre
yükseklikte bulunuyor. Bir fay kırılması sonucu ağzı
dışarıya açılmış olan Karain, bazıları birbirine bağlı,
A’dan G’ye kadar isimlendirilen yedi gözden oluşan
bir mağara kompleksi. Mağaranın doğusunda yer
alan ve “Dölin” adı verilen küçük bir gözün (362 met-
re), Karain’in en dipteki G gözü ile bağlantılı olduğu
saptandı. Mağaranın en kalın toprak dolgusu “E” gö-
zünde (yaklaşık 11 metre). Günümüzde ise arkeolojik
kazılar, E ve B gözlerinde sürdürülüyor.
ler en yaygın tipler olarak görülür. Bu iki alet tipi-
ni düzeltili yongalar ile Clactonien çontuk2 taşıyan
çontuklu aletler3 takip eder. Bu yongalı endüstriler
günümüzden 400 bin yıl öncesine tarihleniyor.
Karain Mağarası Alt Paleolitik seviyelerinde aynı
zamanda iki yüzeyli alet içeren Acheuléen4 endüstrisi-
nin izlerine de rastlanıyor. Kökten kazılarında bulunan
fakat stratigrafik konumları net olmayan iki yüzeyli
aletlerin dışında, ilk kez tabaka içinden ele geçen iki
yüzeyli alet 2007 yılı Karain kazıları sırasında bulundu.
(Figür 1). Acheuléen özellikler gösteren bu iki yüzeyli
alet, Karain Alt Paleolitik seviyeleri içinde Acheuléen
endüstrinin varlığını kanıtlaması açısından önemli. İki
yüzeyli aletin bulunduğu bu seviye ile ana kaya üzerin-
de yer alan VI. Jeolojik seviyeden henüz mutlak yaşlan-
dırma yapılamadı. Ancak üstte günümüzden önce (GÖ)
400.000’e tarihlenen seviyelerden üç metre derindeki
arkeolojik seviyelerin daha eski bir tarih vereceği şüp-
hesiz. Şimdilik Karain’in en eski arkeolojik seviyesinin
GÖ 500.000 civarında olacağı tahmin ediyoruz.
Bir diğer iki yüzeyli alet ise 2019 yılı kazıları sı-
rasında ele geçti. Oldukça tipik olan bu iki yüzey-
li alet Karain Mağarası’nda stratigrafik konumda
ele geçen ikinci örnek oldu (Figür 2). Bu örneğin
Orta Paleolitik seviyelerden ele geçmiş olması, ya
Alt Paleolitik’ten Orta Paleolitik’e bir geçiş evresi-
ni ya da Karain Orta Paleolitiği’nin bu erken evre-
sinde Acheulean geleneğinin de bilindiğini/devam
ettiğini göstermesi açısında oldukça önemli.

Alt Paleolitik endüstrisi

Karain Mağarası’nın Alt Paleolitik Dönemi
hem yonga, hem de iki yüzeyli alet içeren endüst-
rilerle temsil ediliyor. Alt Paleolitik yonga endüst-
rileri tekno-tipolojik olarak Levant Bölgesi’ndeki
bazı yerleşimlerden çok iyi bilinen Tayacien kültür1
özelliklerini yansıtıyor. Bir hazırlık evresi geçirme-
miş çekirdeklerden yontulan, oldukça düz ve geniş
topuklu, iri vurma yumrulu, kalın ve kısa yongalar
üzerine yapılan kenar kazıyıcılar ve dişlemeli alet-

1 Fransa’nın Dordogne bölgesinde Eyzies-de-Tayac’daki La Micoque sığınağının

4’üncü ve 5’inci tabakalarında bulunan malzemeye göre, 1932 yılında
H. Breuil tarafından tanımlanmış buluntu topluluğu.
2 Taş vurgacın tek bir darbesiyle alet üzerinde oluşturulan çontuk.
3 Alet üzerindeki çontuk vurgacın tek bir darbesiyle ya da düzeltilerle oluşturulur. Deniz seviyesinden 395 metre
4 Alt Paleolitik Dönem’in temel kültürel topluluğu. İlk kez Fransa’da Saint-Acheul yukarıdaki Karain Mağarası’ndan
istasyonunda bulunduğu için ismini buradan alır. Döşemealtı, Tufa Ovası’na bakış.

38 ARKEOATLAS 2022

20’NCI YÜZYIL BAŞLARINDA
Geçen yüzyılın başlarında İtalyan Moretti’nin kitabeler üzerine yaptığı
çalışma bir yana bırakılacak olursa, Karain Mağarası’nın bilim
dünyasında tanınması 1946 yılında Prof. Dr. İsmail Kılıç Kökten’in
mağarayı keşfedip arkeolojik kazılara başlamasıyla oldu. Kökten
kazıları 1974 yılına kadar aralıklarla sürdü. Kökten’in ölümüyle uzun
süre ara verilen kazılar, Prof. Dr. Işın Yalçınkaya ile 1985’ten itibaren
tekrar başladı. Uluslararası uzman ekiplerle ve disiplinlerarası
bir yaklaşımla yeniden başlatılan kazılar, 2015 yılından bu yana
başkanlığım altında sürdürülüyor.
Akdeniz Bölgesi’nde Karain Mağarası’ndan başka
Alt Paleolitik Dönem buluntuları veren diğer bir
alan ise Hatay ili ve çevresi. Afrika dışına göç eden
Homo erectus gruplarının Anadolu’ya gelişlerinde
izlediği rota üzerinde yer alan bu ilimizde, Alt Pa-
leolitik Dönem’e ait yontmataş buluntular (iki yü-
zeyli aletler, Clactonien yongalar5) yüzey buluntusu
olarak açık hava yerleşimlerinde ve çakmaktaşı atöl-
yelerde karşımıza çıkıyor. Aynı rotanın kuzeydoğu
ucunda yer alan Kahramanmaraş çevresinde de Alt
Paleolitik Dönem’e ait iki yüzeyli aletler ve Clacto-
nien yongalar yüzeyden toplanmıştı.

A
nadolu’da Alt Paleolitik Dönem’e bak-
tığımızda zengin bir görünümle karşı-
laşırız. Alt Paleolitik Dönem’in temel
kültürü olan Acheuléen’e Trakya hariç
tüm bölgelerimizde rastlanıyor. Ancak
bu bakımdan en zengin bölgenin Güneydoğu Ana-
dolu olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Bölgenin bu
zenginliğinde, Afrika dışına göç eden Homo erectus
gruplarının ana göç rotaları üzerinde yer alması ve
o dönemdeki iklim ve çevre koşullarının ılımlı ol-
masının yanı sıra zengin ve kaliteli çakmaktaşı ham-
madde kaynaklarına sahip olması da etkili olmuştur
diyebiliriz. Ayrıca bölgedeki baraj projeleri nedeniy-
le yapılan yoğun ve sistemli yüzey araştırmalarını da
göz önünde bulundurmak gerekir. Karakaya, Ata-
türk, Birecik ve Karkamış baraj gölleri alanlarında-
ki yapılan yüzey araştırmalarıyla Fırat Havzası’nın
Paleolitik buluntular açısından çok zengin olduğu
anlaşıldı (Figür 3).
Prof. İsmail Kılıç Kökten Dicle Havzası ise ancak Ilısu Barajı nedeniyle
2001-2008 yıları arasında Paleolitik Çağ açısından
araştırılmış ve çok sayıda Paleolitik açık hava yerle-
şim yeri ve buluntular saptanmıştır (Figür 4). Ancak
Fırat Havzası Paleolitik Çağ buluntuları açısından
Dicle Havzası’na oranla daha zengin bir görünüm
sergiliyor. Gerek Fırat, gerekse Dicle havzalarında
saptanan Alt Paleolitik buluntu yerleri açık hava
yerleşimleri şeklinde ve yalnızca yüzey toplamala-
rından biliniyor. 1982 yılında kazısı yapılan Şeh-
remuz Tepe (Samsat/Adıyaman) hariç hiçbirinde
arkeolojik kazı çalışmaları yapılmadı. 1938 yılından

1.2 MILYON YIL beri çeşitli araştırmacılarca toplama yapılan Dülük

(Gaziantep), iki yüzeyli aletler (elbaltaları), Levallo-
is çekirdekler6, yongalar, çeşitli düzeltili aletler, iri
2002 yılında Denizli
Clactonien yonga ve dilgileriyle bölgede bilinen en
Kocabaş’ta keşfedilen önemli açık hava yerleşimlerinden biri.
günümüzden 1.2
milyon yıl önceye Alt Paleolitik
Dönem’e dair 5 İki yüzeyli aletler eski adlandırmayla el baltası olarak da bilinir. Clactonien
tarihlenen Homo erectus daha fazla bilgi
yongalar ise geniş vurma düzlemi ve çok iri bir vurma yumrusu olan
oldukça büyük yongalardır.
kafatasından bir parça. için karekodu 6 Levallois, Orta Paleolitik Dönem’de bir yontma tekniğidir. Levallois
okutunuz. çekirdekler önceden hazırlık safhası geçirmiş, üzerinden istenilen bir yonga,
PROF. DR. M. CİHAT ALÇİÇEK’İN İZNİYLE dilgi ya da uç çıkarılmıştır.

40 ARKEOATLAS 2022
42 ARKEOATLAS 2022
 Antalya il sınırları içinde bulunan Karain, Anadolu’da Homo neanderthal insana
ait diş ve kemik kalıntıları veren tek mağara yerleşimi.
önünde bulundurularak, şimdilik Anadolu Alt Pale-
olitik Dönemi’ni GÖ 1.2 milyon yıl ila 360 bin yıl
arasına yerleştirmek olası görünüyor.
Orta Paleolitik endüstrisi
Dünya genelinde Orta Paleolitik Dönem Homo ne-
anderthal insanıyla ve Moustérien7 kültürle özdeşleş-
miştir. Orta Paleolitik Dönem’de Anadolu’nun yoğun
bir şekilde iskân edildiği anlaşılıyor. Bu döneme ait
Figür 1
Moustérien kültür kalıntılarına hem mağara dolguları
içinde, hem de açıkhava yerleşimlerinde sıklıkla rast-
landı. Ankara, Gaziantep, Şanlıurfa, Hatay, Adıyaman,
Batman, Elazığ, Malatya, Niğde, Nevşehir, Antalya,
Denizli, Kütahya, Uşak, Eskişehir, Çanakkale ve Sakar-
ya illeri çevrelerinde saptanan kalıntılar, daha çok su ve
hammadde kaynaklarına yakın olan açıkhava yerleşim
yerlerinde tespit edildi. Son zamanlara Gürgürbaba Te-
pesi (Van Erciş) çevresinde levallois unsurların yoğun
olduğu Orta Paleolitik açıkhava buluntu yerleri keşfe-
dildi. Anadolu’da bu dönemin izlerine mağara dolgula-
rı içinde de rastlanıyor. Hatay’da Kanal, Merdivenli ve
Figür 2
Tıkalı, Kahramanmaraş’da İkizini, Batman’da Malaliki
ve Solteni, Elazığ’da Küllününini ve Kars’ta Kurbanağa
Mağaraları bunlardan bazıları. Ancak Anadolu’da Orta
Paleolitik’i en iyi temsil eden mağara yerleşimi ise yine
Karain Mağarası...
Karain Mağarası’nın E gözündeki arkeolojik dol-
gular stratigrafik olarak Orta Paleolitik Dönem’in
uzun süreli bir katlaşımını verir. Bu uzun süre-
li katlaşım I. Jeolojik Seviye içinde 5’inci arkeolojik
seviyeden itibaren başlar. Günümüze yakın olanı
Toros-Zagros sisteminde yaygın olarak görülen
Moustérien’e çok benzer ve “Karain Tip Moustérien”
Figür 3
olarak isimlendirilir. Lineal ve recurrent levallois8
yongalamanın görüldüğü bu seviyelerde ele geçen
yontmataş endüstride en baskın alet tipi çok çeşitlilik
gösteren kenar kazıyıcılar (Figür 5). Kenar kazıyıcı-
ları sırasıyla levallois ve Moustérien uçlar (Figür 6),
dişlemeli ve çontuklu aletler (Figür 7) takip eder.
Kazağı, sırtlı bıçak, taş delgi, ön kazıyıcı, gaga alet
ve mekik aletler endüstri içinde daha az sayıda yer
alır. Levallois ve disk biçimli çekirdekler çok güzel ör-
neklerle temsil edilir. III. 2 Jeolojik seviyenin sonuna
Figür 4 kadar devam eden Karain Tip Moustérien seviyeler
7 Homo neanderthal insanları tarafından üretilmiş Orta Paleolitik Dönemin temel kültürüdür. İlk kez Fransa’daki Le Moustier sığınağında tanımlandığı için adını bu sığınaktan almıştır.
8 Lineal yongalamada tek bir yonga alınır ve çekirdek terkedilir. Recurrent yongalamada ise çekirdek tükenene kadar tekrarlayan yonga çıkarımları yapılır.
9 Radyoaktif yaşlandırma yöntemleridir. TL maddenin ısıtılmasıyla ortaya çıkan ışımanın ölçülmesi esasına dayanır. ESR birçok kayaç ve minerallerin Kristal yapısında eser
miktarda bulunan radyoaktif elementlerin saldıkları enerji taşıyan parçacıklardaki elektronların ölçülmesi yöntemidir.
10 Fransa’da Charente Bölgesinde bulunan Quina yatağında tanımlamış bir endüstridir.
11 Acheulo-Yabrudien Kompleksi, Alt Paleolitik’in sonunda Levant’ta bulunan bir arkeolojik kültürler kompleksidir. Acheuliéen’i takip eder ve Moustérien’den önce gelir.
44 ARKEOATLAS 2022
Termolüminesans (TL)9 ve Elektro Spin Rezonans
(ESR) yöntemleriyle GÖ 160.000 ila 60.000 arasına
tarihlendirildi. Söz konusu seviyelerde bu endüstri-
nin yapımcıları olan Homo neanderthal insanlarına ait
fosil kalıntılar da ele geçirildi. Karain aynı zamanda
Anadolu’da Homo neanderthal insana ait diş ve kemik
kalıntıları veren tek mağara yerleşimi.
arain Tip Moustérien seviyelerin altında
K III. 3, III. 4 ve III. 5 jeolojik seviyelerden
itibaren ise Orta Paleolitik Dönem’in
daha eski bir evresiyle karşılaşılır. Bu
seviyelerden ele geçen yontmataş en-
düstri, tekno-tipolojik açıdan farklılaşmıştır. Leval-
lois unsurlar görülmemeye başlar. Sert vurgaçlarla
yapılan merkezcil çıkarımlı çekirdek hazırlanması
sonrası kaba ve kalın yongaların üretildiği bu evre
Charentien Tip Moustérien10 olarak isimlendirilir.
Bu evrenin alet takım çantasında Charentien tipte,
kalın yongalar üzerine yoğun düzeltilerle yapılmış
uçlar (Figür 8), dışbükey yatay kenar kazıyıcılar (Fi-
gür 9), çontuklu ve dişlemeli aletler yer alır. Fosil
insan kalıntılarının ele geçmediği bu seviyeler, GÖ
350.000-300.000 arasına tarihleniyor.
Bu seviyelerin altındaki IV. jeolojik ünitede
(IV.1-IV.5) yontmataş aletler biraz daha kabalaşır.
Proto-Charentien olarak isimlendirilen bu evrede
levallois unsurlar kesinlikle görülmez. Yontmataş
aletlerin boyutlarında biraz büyüme görülür. İri ka-
lın yongalar üzerine kenar kazıyıcı, uç, çontuklu ve
dişlemeli aletler yapılmıştır (Figür 10). Bulunan çok
sayıda vurgaç ve yontma artıkları yongalama işlemi-
nin mağara içinde yapıldığını gösteriyor. Bu seviye-
lerde de insan kalıntısına rastlanmıyor. Daha önce
söz ettiğimiz 2019 yılı kazılarında ele geçen tipik bir
iki yüzeyli alet (Figür 11), bu dönem insanlarının iki
yüzeyli alet teknolojisini de bildiklerini bize gösteri-
yor. Bu seviyeler Alt ve Orta Paleolitik arasında bir
geçiş evresini temsil edebileceği gibi, bu seviyelerde
bir Acheulo-Yabrudiyen fasiyes11 olabileceğinin de
düşünülmesi gerektiğine işaret edebilir.
Son zamanlarda Anadolu Orta Paleolitik Dönem’e
ilişkin önemli bir keşif Sürmecik’te (Uşak Banaz) yapıl-
dı. Termal su kaynaklarının yanında ve bugünkü
 ÜST PALEOLITIK DÖNEM’IN ÖNEMLI MAĞARALARI

Antalya sınırları içinde yer alan Karain, Üst Paleolitik

Dönem hakkında önemli veriler sağlıyor.

nadolu’da Üst Paleolitik Dönem maalesef çok iyi

A bilinmiyor. Bu dönem hakkındaki en sağlıklı bilgileri

sağlayan iki mağara yerleşimimizden biri Batı
Akdeniz’de yer alan Karain (Antalya), diğeri de Doğu Akdeniz’de
yer alan Üçağızlı (Hatay) mağaraları. Karain’de Üst Paleolitik
Aurignacien endüstri12 B gözünde saptandı. Yontmataş
endüstri, özellikle kalın yongalar üzerine yapılmış omurgalı
ya da karinalı ön kazıyıcılar ve bu ön kazıyıcıların alınlarından
çıkan dufour dilgiciklerle belirginleşir (Figür 15). Bunların
yanı sıra yine çeşitli ön kazıyıcılar, düzeltili dilgicikler, dilgi ve
dilgi çekirdekleri endüstriyi karakterize eden diğer unsurlar.
Kemik endüstri Avrupa Aurignacien yerleşmelerinde olduğu ve Üst Paleolitik varlıkların kombinasyonunu sergiliyor. Ön
gibi zengin değil. Yapılan radyokarbon yaşlandırmaları Karain kazıyıcı, taş kalem ve düzeltili dilgi gibi Üst Paleolitik formlarla,
B gözü Aurignacien seviyeleri için GÖ 31.280 ve 28.100 arası Levallois yonga ve uçlar bir arada bulunuyor. GÖ 41.000-
tarihleri veriyor. 39.000 arasına tarihlendirilen bu seviyelerde kemik alet ve
Anadolu’da Üst Paleolitik Dönem’i iyi yansıtan süs objeleri de yer alıyor. Bunun üzerinde yer alan Erken Üst
mağaralardan diğeri Üçağızlı Mağarası. Hatay’ın Suriye Paleolitik seviyeler ise Ahmarian’a14 benzerlik gösteriyor.
sınırına yakın bir konumda bulunan mağara deniz kenarında ve Yontmataş buluntu toplulukları iki kutuplu prizmatik
denizden 18 metre yükseklikte. En eski Üst Paleolitik seviyeler, dilgi teknolojisi ile karakterizer. GÖ 33.000 ve 28.000’e
Levant bölgesinden iyi tanınan Initial Üst Paleolitik13 olarak tarihlendirilen bu seviyelerde kemik aletler ve süs objesi
adlandırılan geleneğe bağlanıyor. Yontmataş teknoloji Orta olarak işlenmiş kavkılar oldukça yaygın.

12 Üst Paleolitik Dönemin ilk safhası ve ilk kültürüdür. Fransa’da Yukarı Garonne bölgesinde yer alan Aurignac mağarasında keşfedilen bir kültür olup, ismini bu mağaradan almıştır.
13 Levant Bölgesi’ndeki en eski Üst Paleolitik toplulukları tanımlamak için kullanılan bir terimdir.
14 İsrail’deki Erq el-Ahmar kaya sığınağından ismini alan ve Avrupa’daki genç Aurignacien kültürleriyle ilişkili olduğu düşünülen bir yontmataş endüstrisidir.

46 ARKEOATLAS 2022
 TARIHÖNCESINE YENI BAKIŞ

ANTİK DNA
DEVRİMİ
Son 10 yılda hızlanan antik DNA çalışmaları, arkeolojik bulgulara
yeni bir bakış sağlarken, karanlıkta kalmış bilgileri aydınlatıyor.
Tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de bilim insanları, geçmiş
toplumların demografik ve genetik tarihine yeni bir gözle bakıyor.

YAZI: DILEK KOPTEKIN*, PROF. DR. MEHMET SOMEL**

Yeni genetik yöntemlerle insanın yakın akrabası

olan Neandertallerin DNA’ları da geçtiğimiz yıllarda
yayımlandı. Batı Avrasya’da yaşayan Neandertallerin
soyları yaklaşık 40 bin yıl önce tükenmişti. Fotoğrafta
görülen Neandertal kadını, Hollandalı sanatçılar Andrie
ve Alfons Kennis tarafından fosil anatomisi ve detaylı
DNA çalışmaları sonucu yaratıldı. DNA, akrabalık bilgisi
dışında cilt ve göz rengi konusunda da bilgi sunuyor.
JOE MCNALLY/GETTY IMAGES

48 ARKEOATLAS 2021
 G
eçmişte yaşamış canlıların
DNA’sını analiz ederek
bu canlıların geçmişlerini
inceleyen bilim alanına
antik DNA (aDNA) araş-
tırmaları deniyor. Antik
DNA genellikle kemik,
diş, saç gibi kalıntılardan
elde ediliyor. Fosilleşmiş
dışkı, diş taşı, tortu ve toprak örneklerinden, hat-
ta çiğnenmiş sakız kalıntılarından bile aDNA elde
edilmesi mümkün. Son yıllarda aDNA çalışmaları,
popülasyon genetiği çalışmaları ile arkeoloji, antro-
poloji, dilbilim gibi birçok alana yeni bir soluk getir-
di. Antik DNA, genetik çalışmalarının uzun yıllardır
modern popülasyonlar üzerinden anlamaya çalıştığı
geçmiş insan hareketlilikleri, akrabalık düzeyleri ve
yaşam biçimlerini, doğrudan geçmişten gelen gene-
tik materyalle çalışmayı, bir anlamıyla geçmişe doğ-
rudan bir pencere açmayı mümkün kıldı.

Antik DNA çalışmalarının kısa tarihi

Canlıların kalıtım malzemesi olan DNA’nın
ölüm sonrası dokularda korunabildiği ilk defa
1980’lerde keşfedilmişti. Yine bu dönemde geliştiri-
len polimeraz zincir reaksiyonu (PZR veya İngilizce
PCR) yöntemi ile hedeflenen bir DNA parçasının
deney tüplerinde milyonlarca kopyasının yaratılma-
sı mümkün hale gelmişti. PZR sayesinde antik can-
DANIEL ENSKINGRE/GETTY IMAGES

lıların dokularında çok az miktarda kalan DNA’nın

çoğaltılıp analiz edilebilmesi büyük heyecan yarattı.
Fakat antik DNA araştırma yöntemlerinin stan-
dart hale gelip yaygınlaşması çok daha yeni bir ge-
lişme. Çünkü 1980’lerde büyük bir heyecanla başla-
yan çalışmaların sıklıkla tekrarlanamayan sonuçlar
ürettiği 1990’larda fark edildi ve takip eden yıllarda
çalışmaların ivmesi ciddi ölçüde düştü. Bunun birkaç
sebebi vardı. Birincisi, aDNA ile çalışmak günümüz
modern DNA’sı ile çalışmaktan çok daha zorluydu. geldi. Kontaminasyona karşı birçok önlem geliştirilse
DNA ölüm sonrası parçalanıyor ve kimi moleküler de riskin büyüklüğü nedeniyle sonuçlar hep şüphey-
değişimlerle bozulup ölüm sonrası kimyasal hasarlar le karşılanıyordu. Bu nedenle insan aDNA analizi
(post-mortem damage-PMD) biriktiriyordu. Daha 2010’lara kadar sahnede yeterince yer alamadı.
önemlisi, arkeolojik kalıntıdan elde edilen DNA’nın Bir diğer kısıt ise 2010’lardan önceki teknolo-
gerçekten o organizmaya ait (otantik DNA) olup ol- jilerin sadece kısa DNA parçalarının tek tek analiz
madığı kolay kolay ayırt edilemiyordu. Dış kaynak- edilebilmesine olanak sağlamasıyla ilgiliydi. Bu ne-
lardan bulaşmış DNA, yani kontaminasyon1, özellikle denle aDNA çalışmaları tüm genom2 yerine, mito-
antik insan DNA çalışmalarının önünde ciddi bir en- kondriyal DNA’ya3 (mtDNA) veya Y kromozomu-

1 Kontaminasyon: Bulaşma veya kirlenme anlamına gelir. Antik DNA laboratuvar çalışmaları bağlamında ise incelenen kemik veya DNA örneğine günümüzde
yaşayan bir bireyin DNA’sının bulaşmasını ifade eder. Bu tip bulaşmalar kazı alanında veya laboratuvarda yaşanabilir. Bulaşma fark edilemezse, kişinin DNA’sı
geçmişte yaşamış kişinin DNA’sı zannedilip yanlış sonuçlara yol açabilir. Temiz odalar ve modern yeni nesil DNA dizileme işlemleri sayesinde kontaminasyon antik
DNA için başat bir sorun olmaktan çıktı.
2 Genom: Bir canlının tüm DNA moleküllerinde kodlu bilgi. İnsan gibi memeli türlerinde genom üç milyar DNA bazı uzunluğundadır.
3 Mitokondriyal DNA: Hücre içinde enerji üreten ve mitokondri adı verilen parçacığın DNA molekülü. Mitokondri yalnızca yumurta yoluyla anne soyundan geçer.
Dolayısıyla mitokondriyal DNA yalnızca anne soyunda akrabalığa dair bilgi verir.

50 ARKEOATLAS 2022
 mümkün kıldı. Ve nihayet ilk antik insan tüm geno- açıklığından başlayarak içe doğru uzanan, şakak
mu, Danimarka’da çalışan Rasmussen ve arkadaşları kemiğinin (temporal) fildişi sertliğinde kokleanın
tarafından 2010’da yayınlandı. 4 bin yıl önce yaşamış da bulunduğu bölümü) DNA’nın en iyi korunduğu
Paleo-Eskimo insanının korunmuş saç telinden elde bölge olarak teşhisi ile antik genomları analiz etmek
edilen DNA ile antik insan çalışmaları hız kazandı. için etkili biyoinformatik4 araçların ve istatistiksel
yöntemlerinin geliştirilmesi sayılabilir.
Yeni yöntemler ve hızlanan çalışmalar Geliştirilen bu yöntemler sayesinde insanın ya-
Bu hızlanmada, yıllar içerisinde aDNA’nın yapı- kın akrabası olan Neandertallerin ve bugün sadece
sının daha iyi tanınması ve buna bağlı olarak hem genetik veri üzerinden tanımlanmış bir hominin
deneysel, hem de hesaplamalı yeni yöntemlerin ge- türü olan Denisovalıların5 DNA’larının yanı sıra,
liştirilmesi de rol oynadı. Bu gelişmeler arasında, et- 2021 itibariyle dünyanın farklı yerlerinden 5 bin-
kili aDNA izolasyonu ve parçalanmış kısa molekül- den fazla antik insan genomu yayımlandı. Bugüne
lerin yakalanmasını sağlayan deneysel protokollerin dek yayımlanmış en eski hominin DNA’sı 400 bin
geliştirilmesi, ölüm sonrası biriken hasarların daha yaşında. Bu örnek Neandertallerle akraba Sima de
iyi tanınması ve bu hasarların otantik DNA’yı dış los Huesos insanlarına ait. Bu araştırma Almanya’da
kaynaklı kontamine DNA’dan ayırt çalışan Mattias Meyer ve arkadaşları tarafından ya-
etmede kullanılmaya başlaması, yımlandı. Bugüne kadarki en eski DNA ise 1.6 mil-
ayrıca şakak kemiği petroz bö- yon yıl önce Sibirya’da yaşamış bir mamuttan elde
lümünün (kafatasında kulak edildi. Bu çalışma ise 2021 yılında İsveç’te çalışan
van der Valk ve arkadaşları tarafından yayımlan-
dı. Bu araştırmayla DNA’nın korunma süresindeki
üst sınır milyon yılın ötesine çekilmiş oldu. Ancak
yayımlanan antik genomların çoğunluğu çok daha
yakın dönemlere; örneğin antik insan genomlarının
büyük kısmı Holosen Dönem’e, yani Dünya tarihi-
nin son 11 bin 500 yılına ait. Bu bir tesadüf değil.
DUYGU DENİZ KAZANCI Soğuk ve kuru ortamda DNA yüzbinlerce yıl koru-
nabilir. Nitekim 1.6 milyon yıllık mamut DNA’sı
Pars petroza kemiği, yani kafatasının da permafrost içinde (sürekli donmuş halde kalan
kulağın altına denk gelen parçasının insan ortamlarda) ele geçmiş bir fosilden elde edilmişti.
vücudunda DNA’nın en iyi korunduğu bölge Daha yüksek çevre sıcaklıklarında, nemli ortamlar-
olduğunun anlaşılması, antik DNA çalışmalarını
da ve asitli topraklarda ise DNA hızlı bozulur ve bir
hızlandıran çok önemli bir keşif oldu. Üstte Antik DNA
Anadolu’da yapılan kazılar sırasında ulaşılan çalışmalarının süre sonra yok olur.
bir örnek yer alıyor. Alttaki grafikte ise antik işleyişi hakkında
DNA çalışmaları için çok önemli olan bu kemik, detaylar için Bereketli Hilal ve neolitikleşme
kafatası üzerinde renkli olarak gösteriliyor. karekodu okutun.
Anadolu, Holosen boyunca Avrasya tarihini şe-
killendiren önemli bir bölge oldu; hem teknolojik
ve kültürel yeniliklerin üretildiği, hem de Avrupa ile
Asya arasında kültürel gelişmelerin, evcil canlıların
ve mikropların değiş-tokuş edildiği bir köprü görevi
gördü. Ekibimizin çalışmaları da dahil olmak üzere,
yakın zamanlı antik genom analizleri, Anadolu’da
Neolitikleşme sırasında ve sonrasında yaşanan de-
mografik değişimlere ışık tutacak bir dizi bulgu or-
taya çıkardı.
Anadolu’ya dair ilk aDNA çalışmaları, Neolitik-
leşme sürecindeki insan hareketliliğini anlamaya
odaklanmıştı. Nitekim geçmişteki insan etkileşimle-
rinin farklı biçimleri, insan hareketliliğinin (tedrici
gen akışı ve/veya kitlesel göçlerin) tarihöncesi popü-
lasyonların temaslarındaki ve kültürel değişim-

4 Biyoinformatik: Biyolojik veri setlerinin sayısal analizini ve bu analizler için etkin yazılım üretmeyi içeren alan.
5 Denisovalılar: Rusya’nın Sibirya bölgesindeki Denisova Mağarası’nda 2010 yılında bulunan bir parmak kemiğinden elde edilen DNA ile tanımlanmış insansı türü.
Çalışmalar, bu grubun ile yakın akraba olduğunu ve son birkaç yüz bin yıl içinde Orta ve Doğu Asya’da yaşadığına işaret ediyor. Denisovalıların da Neandertaller gibi
onbinlerce sene önce yok olduğu tahmin ediliyor. Ancak yok olmadan önce günümüz Avustralya yerlilerinin ataları dahil çeşitli insan gruplarına karıştılar.

52 ARKEOATLAS 2022
 Anadolu gibi uzun yıllardır
sıcak iklimlerin hâkim olduğu
coğrafyalarda arkeolojik
kalıntılarda çok az miktarda
DNA korunmuş olarak kalır,
hatta birçok örnekte hiç
bulunamayabilir. ODTÜ
Biyolojik Bilimler Bölümü’ne
bağlı CompEvo Grubu ve Antik
DNA Laboratuvarı, Hacettepe
Antropoloji Bölümü’ne bağlı
Human-G Laboratuvarı ve başka
grupların yaptıkları çalışmalar,
Anadolu’da Neolitik Dönem’e ait
pars petroza ve diş örneklerinin
çok az bir kısmında DNA’nın
korunmuş olduğunu gösteriyor.
Toprağın yapısına ve ortalama
sıcaklığa göre değişmekle birlikte,
bir Neolitik Anadolu yerleşiminde
ele geçen örneklerin yüzde 5
ila yüzde 30’unda kullanılabilir
miktarda otantik DNA bulunacağı,
örneklerin geri kalanınınsa genetik
açıdan kullanılmaz halde olacağı
tahmin edilebilir.

Anadolu’daki antik DNA çalışma alanlarından biri de Konya

sınırları içinde bulunan Çatalhöyük. Çalışmalardaki en büyük
zorluklarından biri ise kalıntılardan az miktarda DNA’nın
günümüze ulaşması. Sebebi, uzun dönemdir süren sıcak iklim.

ÇATALHÖYÜK KAZI ARŞİVİ / SCOTT HADDOW

54 ARKEOATLAS 2022
 İnsan toplumları binlerce yıldır sürdürdükleri avcılık, toplayıcılık ve göçebelik
geleneklerinden nasıl ve neden vazgeçti?
deki rolü, arkeoloji ve antropoloji araştırmalarında
sürekli ilgi kaynağı olmuştu. İki geçmiş popülasyo-
nun özgün bir materyal-kültür öğesini paylaştığı
bulunduğunda, bu öğenin ortak bir kökene sahip
olduğu varsayılır. Peki, bu paylaşım toplumlar ara-
sında insan hareketi yoluyla mı, yoksa kültürel akta-
rım yoluyla mı gerçekleşmiştir, yoksa iki mekanizma
beraber mi rol almıştır? Bu alternatif modeller çeşitli
durumlarda uzun süredir tartışılıyor. Yaşam tarzın-
da radikal bir değişim olarak Neolitik geçişin drama-
tik doğası göz önüne alındığında, soru Neolitik bağ-
lamında özellikle ilginç: İnsan toplumları binlerce
yıldır sürdürdükleri avcılık, toplayıcılık ve göçebelik
geleneklerinden nasıl ve neden vazgeçti?
N
eolitikleşme ve/veya Neolitik Dönüşüm,
yerleşik hayatın benimsenmesi ve geçim
Alttaki haritada, tarzında avcı-toplayıcılıktan hayvan ve
Anadolu ve yakın mahsul üretimine geçişi ifade eder. Dün-
çevresinde genetik
olarak incelenmiş
yada farklı zaman ve bölgelerde Neoli-
insan genomlarının tikleşmeler yaşanmış olsa da Batı Avrasya’nın yegâne
elde edildiği çeşitli Neolitikleşme süreci Güneybatı Asya’da gerçekleşti.
yerleşimler. Özel olarak süreç, günümüz Ürdün, Filistin, İsrail top-
Turuncu ile boyalı alan
kabaca Neolitik yaşam
raklarını içine alan Güney Levant, günümüz Suriye
tarzının ilk geliştiği topraklarını ve Güneydoğu Anadolu’yu içine alan Ku-
bölgeyi işaret ediyor. zey Mezopotamya, ayrıca günümüz Kuzey Irak ve Batı
GÜNEYBATI ASYA’DA NEOLITIK DÖNEM VE DAHA ESKI ANTIK INSAN GENOMLARININ ELDE EDILDIĞI YERLEŞIMLER
56 ARKEOATLAS 2022
İran topraklarını içine alan Zagros bölgesinde, yaklaşık
12 bin yıl önce başladı. Neolitikleşmenin birincil böl-
gesi olan bu yerler “Bereketli Hilal” olarak da anılır.
İç Anadolu’nun orta ve güneyi (Kapadokya ve Konya
Ovası) ve Kıbrıs biraz daha gecikmeyle de olsa bu sü-
rece katılmıştır.
Batı Avrasya’da Neolitik yaşam tarzının gelişmesin-
de ve yayılmasında Anadolu’nun iki büyük rolü oldu.
Birincisi, Fırat ve Dicle bölgeleri ilk yerleşik köy kül-
türlerinin ortaya çıktığı, anıtsal yapıların kurulduğu,
hayvan ve bitkilerin evcilleştirildiği birincil Neolitik-
leşme bölgesinin parçasıydı. MÖ 10.000 ile 7.000 ara-
sında, yerleşik yaşam ve evcil hayvanların kullanımı
esas olarak bu bölgeyle sınırlıydı. Örneğin, siyez buğda-
yı, makarnalık buğday, arpa, çeşitli baklagiller, koyun,
keçi, domuz, sığır gibi evcil bitki ve hayvan soylarının
birçoğunun Anadolu kökenli olduğu tahmin ediliyor.
İkincisi, MÖ 7.000’den sonra Neolitik kültürlerin Ege
ve Balkanlar üzerinden batıya doğru hızla genişlemesi-
nin olası ana kaynaklarından biri Anadolu’ydu.
Bereketli Hilal’de insan toplulukları
Yakın tarihli antik genom analizleri, Bereketli
Hilal’in farklı bölgelerinde, Güney Levant’ta, İran’da
ve Orta Anadolu’da yaşayan en eski Neolitik insan
popülasyonlarını inceledi ve bunların genetik olarak
MEHMET SOMEL-DİLEK KOPTEKİN
BEREKETLİ HİLAL
NASIL NEOLİTİKLEŞTİ?
ntik DNA çalışmalarında önemli bir sınırlı ölçüde de olsa zamanla karışıyorlar. Bu

A gözlem, her bir bölgedeki Neolitik

popülasyonların genomlarının, kendi
bölgelerinde daha önce yaşamış olan Neolitik
sonucu yine genetik veride görüyoruz. Örneğin
yaklaşık 14 bin yıl önce yaşayan Levantlılara
kıyasla yaklaşık 10 bin yıl önce yaşayan Levantlılar,
öncesi (Epipaleolitik veya Mezolitik) avcı-toplayıcı genetik olarak Anadolu’ya biraz daha benziyorlar.
genomları ile yüksek benzerlik göstermeleri ve Bu tip verilere dayanarak, 10 bin yıl öncesinin
birlikte kümelenmeleri. Bu bulgular, Neolitik Levant insanlarının atalarının bir kısmının Anadolu
kültürün Neolitik öncesi yerel insan gruplarının kökenli olduğunu tahmin edebiliriz. Bütün bu
kültürel değişimiyle geliştiğini sonuçlar, Bereketli Hilal’de
gösteriyor. Eğer Neolitik kültür, Neolitik kültürün gelişmesinin
örneğin Levant’tan doğup insan asıl olarak yerel toplumların
göçleriyle Anadolu’ya yayılmış kültürel değişmelerine
olsaydı, Anadolu’daki Neolitik dayandığını, kitlesel nüfus
grupların Pınarbaşı’na değil, hareketleri ve yer değiştirmeler
Natuflara benzemesini beklerdik. yerine, Neolitikleşmenin
Ancak bunu görmüyoruz. yerelde üretilen yenilikler
Neolitik dönüşüm sırasında ve bölgeler arası kültürel
kültürel değişim büyük ölçüde etkileşimle gerçekleştiğini
demografik devamlılıkla beraber gösteriyor. Sonuçlar, sınırlı
yaşanmış. ölçüde bölgeler arası insan
Demografik devamlılık hareketliliğinin de yaşandığını
bulgusunu ilginç kılan ise ve belki de etkileşimlere
Neolitik dönüşüm sırasında yardımcı olduğu bir modeli
Bereketli Hilal’in farklı bölgeleri destekliyor.
arasında gözlenen yoğun kültürel Bununla birlikte, erken
etkileşimler. Örneğin, özgün Neolitikleşmenin parçası
ok ucu tiplerinin veya orak olan Kuzey Levant, Kuzey
teknolojilerinin, ayrıca aşı boyalı Mezopotamya ve Kıbrıs gibi
tabanlar veya kafatası sıvama diğer önemli bölgelerdeki
Çatalhöyük’te taban altına gömülü
gibi ritüellerin Bereketli Hilal’in erişkin bir kadın iskeleti. Kadın koynunda insanların gen havuzlarına
çeşitli bölgelerinde görüldüğünü, kırmızı sıvalı bir kafatası ile gömülmüş. dair henüz elde bilgi yok.
Orta Anadolu obsidiyenlerinin Söz konusu kafatası Konya Arkeoloji Buralardan elde edilecek
Levant’a kadar taşındığını Müzesi’nde sergileniyor. DNA verisi, mevcut verilerde
arkeolojik çalışmalardan ÇATALHÖYÜK KAZI ARŞİVİ / JASON QUINLAN gördüğümüz örüntüleri daha
biliyoruz. Yukarıda bahsettiğimiz iyi anlamamızı sağlayacaktır.
genetik bulgular, bu kültürel etkileşimlere ancak Örneğin, Kıbrıs’a Neolitik kültürün yayılmasının bir
sınırlı ölçüde insan hareketinin eşlik ettiğini tür göç ile olduğu kesin sayılıyor. Ancak bu göçün
gösteriyor. Ancak bölge toplumları birbirlerinden kaynağının Güney Levant mı, Kuzey Levant mı
demografik olarak tamamen yalıtık değiller ve veya Anadolu mu olduğu tamamen çözülmüş değil.

Antik DNA çalışmaları Bereketli Hilal’in aksine Neolitik kültürün Avrupa’ya yayılmasının
göç ile gerçekleştiğini ortaya koydu. Avrupa’da iskeletleri bulunan ilk çiftçiler, genetik olarak,
o dönemde Avrupa topraklarında yaşayan yerel avcı-toplayıcılara benzemiyor.
Aksine Avrupalı çiftçiler Batı Anadolu ve Kuzey Ege Neolitik popülasyonlarına yakın.

58 ARKEOATLAS 2022
Antik DNA genetik olarak, yine o dönemde Avrupa toprakla-
çalışmalarından biri de rında yaşayan yerel avcı-toplayıcılara benzemiyor-
Kuzeybatı Anadolu’da
yer alan Bursa Barcın
du. Aksine Avrupalı çiftçiler, Batı Anadolu ve Kuzey
Höyük’te yapıldı. Ege Neolitik popülasyonlarına yakındı. Bu sonuç,
bu yazı içinde verilen haritada da açıkça okunabi-
liyor. Avrupa’nın 10 bin yıl önceki yerlileri genetik
olarak Anadolu’dan çok farklıyken, Avrupa’nın ilk
çiftçileri Anadolulu Neolitik topluluklarla beraber
kümeleniyor.
Neolitik kültürün Avrupa’ya yayılımının dina-
mikleri kabaca anlaşılmış olsa da sürecin başlangıç
aşaması halen belirsiz ve tartışmalı. Neolitik kül-
türün batıya yayılmasının ilk adımı, MÖ 7.000’den
sonra Ege Denizi çevresinde Neolitik köylerin hızla
ortaya çıkmasıydı. Pek çok arkeolog, bu ortaya çıkı-
şın Anadolu’nun iç kesimlerinden veya Levant’tan
60 ARKEOATLAS 2022
gelen çiftçilerin Ege’ye yerleşmesi ile gerçekleştiğini
savunmuştur. Bu görüş, Avrupalı çiftçilerin genetik
olarak Kuzey Batı Anadolu çiftçilerine yakın olma-
ları ve bu çiftçilerin de diğer çağdaş popülasyonla-
ra kıyasla genetik olarak Orta Anadolu çiftçilerine
en yakın oldukları gözlemiyle de desteklenir. Bazı
arkeologlar ise Ege’deki Neolitik köyler arasındaki
kültürel heterojenliği işaret ederek, burada yaşayan
yerel avcı-toplayıcıların da çiftçiliği benimsemiş
olabileceğini öne sürer. Bugüne kadar MÖ 7.000
öncesi, yani Neolitik öncesi Ege popülasyonları-
nın genetikleri hakkında henüz hiçbir şey bilmiyo-
ruz. Bu nedenle, ilk Ege çiftçilerinin Anadolu’nun
iç kesimlerinden gelen göçmenler değil de MÖ
7.000’den sonra kültürel yolla çiftçiliği benimse-
yen, yerel avcı-toplayıcıların torunları olmaları da
Aşıklı Höyük’te
MÖ 9.000 yılının
sonlarına tarihlenen
oval planlı, toprağa
yarı gömülü B.1
binasına gömülen

AŞIKLI HÖYÜK ARAŞTIRMA PROJESİ ARŞİVİ

beş bireyden
biri olan bu kişi,
topluluğun bugüne
kadar bulunan
en yaşlı üyesi. 65
yaşlarında bir kadına
ait iskeletin uzun
kemikleri üzerindeki
fitolit izlerinden
bedenin hasırla
örtüldüğü anlaşıldı.

genomlar şimdiye kadar yayımlanmış durumda. Yeni
veriler, yeni sorular ve yeni çalışmalarla bu sürecin
yakın zamanda daha iyi anlaşılacağını ümit ediyoruz.
Neolitik köyler arasındaki ilişkiler
Bugüne kadar Orta Anadolu’dan, Pınarbaşı
kayalıklarından elde edilen Neolitik öncesi insan
genomunun yanı sıra, dördü Orta Anadolu’dan,
biri Kuzeybatı Anadolu’dan olmak üzere beş farklı
Neolitik yerleşimden aDNA verisi elde edildi: Orta
Anadolu’dan Çanak-Çömleksiz Neolitik (yakla-
şık MÖ 10.000 ila 7.000 yıl önce) yerleşim yerle-
ri olan Boncuklu Höyük (Konya Ovası) ile Aşıklı
Höyük (Kapadokya), ayrıca Çanak-Çömlekli Neo-
litik (yaklaşık MÖ 7.000 ila 5500 yıl önce) yerleşim
yerleri olan Tepecik-Çiftlik Höyüğü (Kapadokya),
Çatalhöyük (Konya Ovası) ve son olarak Kuzeyba-
tı Anadolu’dan yine bir Çanak-Çömlekli Neolitik
yerleşim yeri olan Barcın Höyük (Bursa).
Hem arkeolojik hem de genetik veriler Orta
Anadolu’nun en erken yerleşim yerleri olan, tam
boy tarımın daha başlamadığı ve henüz çanak çöm-
leğin görülmediği iki Neolitik yerleşim yeri olan
Boncuklu Höyük ve Aşıklı Höyük’ün bölgedeki
yerel geç Epipaleolitik grupların devamı olduğu-
nu gösterdi. Bu iki Neolitik köyde yaşamış insan
toplulukları genetik olarak birbirlerine de çok ben-
zerdi. Yine bu iki yerleşim yerindeki insan toplu-
luklarının kendi içlerindeki genetik çeşitliliğin,
Üst Paleolitik ve Mezolitik avcı-toplayıcı insan po-
pülasyonlarına benzer şekilde düşük olduğu, yani
genetik olarak nispeten homojen oldukları gözlen-
di. Bu bulgular, Orta Anadolu’daki erken Neolitik
toplumlarda nüfusun az olduğu fikrini destekliyor.
Çünkü nüfus azaldıkça ve izole kaldıkça genetik çe-
şitlilik de azalıyor.
Arkeolojik çalışmalar, Tepecik-Çiftlik Höyü-
ğü ve Çatalhöyük gibi daha sonra ortaya çıkan
Neolitik yerleşimlerin Orta Anadolu’daki erken
Neolitik grupların devamı olduğunu öneriyordu.
Özellikle Orta Anadolu’daki Çanak-Çömlekli Ne-
olitik yerleşim yerlerinin Çanak-Çömleksiz Neo-
litik yerleşimleriyle aynı bölgelerde yer aldığı dü-
şünüldüğünde, bu senaryo oldukça olası. Örneğin
Çatalhöyük, Boncuklu Höyük’ten 10 km ve Aşıklı
Höyük’ten 200 km uzaklıkta. Ayrıntılara bakıldı-
ğında, Çatalhöyük evlerinde iç mekân kullanımı
veya köy yapısı gibi çeşitli kültürel unsurların
hem Aşıklı Höyük, hem de Boncuklu Höyük ile
bağlantılı olduğu görülüyor. Çatalhöyük’ün, bi-

Araştırmalar, Orta Anadolu’daki erken Neolitik toplumlarda nüfusun az olduğu

fikrini destekliyor. Nüfus azaldıkça ve izole kaldıkça genetik çeşitlilik de azalıyor.

62 ARKEOATLAS 2022
 TÜRKİYE’DE
ANTİK DNA
ÇALIŞMALARININ
GELECEĞİ
ntik DNA, biyolojik ve sosyal
A geçmişe ışık tutan başlıca veri
kaynaklarından biri haline geldi.
Demografik analizin ötesinde,
arkeogenomik çalışmalar geçmiş
toplum yapılarını ve gelenekleri
ortaya çıkarmak için de giderek
daha sık kullanılıyor. ODTÜ ve
Hacettepe’nin antik DNA ekiplerinin
yakın zamanlı çalışmaları Neolitik
Anadolu’da aynı hane içine gömülü
bireyler arasında genetik akrabalık,
atayerlilik ve akraba evliliği gibi
konuları da ele alıyor. Ayrıca aDNA
kullanılarak tarih ve sosyal bilimler
sorularının ötesinde biyolojik soruları,
örneğin insanın, evcil ve yabani
türlerin, ayrıca mikropların evrimsel
geçmişlerini araştırmak mümkün. Bu
alanda Türkiye’de daha fazla araştırma
faaliyeti yürütülmesi ve daha çok
laboratuvarın çalışmaya başlaması
arkeoloji, antropoloji ve biyoloji
alanları için büyük önem taşıyor.

Çatalhöyük’te kerpiç evlerden oluşan bir mahalle. Kazı

sezonu sona erdiğinde rüzgâr, yağmur, kar gibi etkenler
nedeniyle açığa çıkarılan arkeolojik bulguların tahrip olmaması
için üzerleri çeşitli materyallerle kapatılır. Mahalleleri,
duvar resimleri ve özel buluntu repertuarı ile Çatalhöyük,
hava koşullarından korunması ve kazı alanının olduğu gibi
sergilenebilmesi için korugan ile örtülü.
ÇATALHÖYÜK KAZI ARŞIVI / JASON QUINLAN

64 ARKEOATLAS 2022
Karekodu okutarak bu
makaleyi dinleyebilirsiniz.

Neolitik dönüşümün son aşamalarında

yaygınlaşan çanak çömlekler, yemek paylaşım
ortamlarında ön plana çıkan görsel sembolizmin
önemli bir parçasıydı. Çatalhöyük’te ele geçen
bu insan başı biçimli çanak, Neolitik dönüşümün
erken aşamalarında yaygın olan kafatası odaklı
ata kültü ritüelleriyle ilişkili görünüyor.

IAN HODDER / ÇATALHÖYÜK KAZI ARŞIVI

66 ARKEOATLAS 2021
Bugün bize son derece
rasyonel ve kaçınılmaz bir
gelişme olarak görünen
tarım ve yerleşik düzene
geçiş, avcı-toplayıcı gruplar
için bir anda verilebilecek
bir karar değildi. Tarım,
yeni aile düzenin oluşması
ve çanak çömleklerin
yaygınlaşmasıyla, Anadolu,
Mezopotamya ve Levant
“çekirdek” bölgelerinde
Neolitikleşme süreci
tamamlandı. Urfa, bu
sürecin önemli arkeolojik
izlerini barındırıyor.
TOLGA ILDUN
İnanç sisteminin, sosyal düzenin, doğayla ilişkilerin
dönüşümü yaklaşık 3 bin yıl gibi uzun bir zaman al-
mıştı. Çeşitli fikirlerin serbestçe dolaşımda olduğu
günümüz toplumunda dahi hayat tarzlarını, bakış
açılarını, ahlâki değerleri değiştirmenin ne kadar
zorlayıcı olduğunu düşünecek olursak, avcı-top-
layıcı grupların doğayla ve birbirleriyle ilişkilerini
köklü bir biçimde değiştirmesinin de ne denli zorlu
bir süreç içerdiğini anlamak mümkün olabilir. Böy-
lesine kapsamlı bir dönüşümü, tüm sosyal ilişkilerin
ve malların yabancılaştırıldığı metaların mülkiyeti
ve alışverişi üzerinden işleyen modern kapitalist bir
toplumun değer yargıları ve davranış biçimleriyle
değerlendirmeye çalışmak, tarihte ne olduğunu an-
lamaktan çok kendi varlığımızı onaylamaya yönelik
bir egzersiz haline gelebilir.
Kapitalist sistemin kutlandığı 20’nci ve 21’inci
yüzyılda okuduğumuz tarih kitaplarında Neolitik,
insanın doğaya karşı kazandığı teknolojik zaferin
Neolitik dönüşüm sırasında grup ve birey kimlikleri yeniden tanımlanırken,
toprağa ait olmaktan sahip olmaya uzanacak bir yolun kapısı da açılmıştı.
bir simgesi ve “uygarlık” yolumuzun başlangıç nok-
tası olarak tarif edilmeye devam etse de, günümüz
ekolojik, ekonomik ve sosyal felaketler peyzajını de-
ğerlendiren birçok araştırmacı, Neolitik dönüşümle
beraber Pandora’nın Kutusu’nun açıldığını ve bugün
hararetle tartıştığımız mülkiyet ve iktidar olgula-
rı, sınıf ve toplumsal cinsiyet eşitsizlikleri, ekolojik
çöküş ve benzeri sorunların kapısının aralandığını
düşünülüyor.
Buzul’dan sonra,
Neolitik’ten önce
İlk yerleşiklik denemeleri
Günümüzden 12 bin yıl kadar önce, Ortadoğu,
Çin, Hindistan, Amerika, Afrika gibi bazı “çekirdek”
Neolitikleşme bölgelerinde doğal olarak bulunan hay-
van ve bitki türleri evcilleştirilmeye ve yerleşik hayat
benimsenmeye başladı. Yerkürenin birbirinden ol-
Neolitik süreçte avcı-toplayıcı gruplar kerpiç ve taş kullanarak anıt-
mekân, kültürel bilginin sal yapılar yaptılar, zengin ölü gömme ritüellerini
temellerinin atıldığı ve de barındıran yuvarlak planlı ev mimarisi eşliğinde
kimlik oluşumunda etkin
toplumsal kuralların ilk evcilleştirme denemelerini başlattılar. Çayönü,
içselleştirilerek dinamik Hallan Çemi ve Körtik Tepe’de yerleşimin ilk kat-
bir sahne olarak larındaki yuvarlak planlı binalar, eşitlikçi üretim ve
algılanmalı. Şanlıurfa tüketim stratejileri uygulayan göçebe avcı-toplayıcı
sınırlarında yer alan
Sefer Tepe, köşeli
grupların geçici ikâmet yerleri olarak başladı, ancak
yeni yapı tekniklerinin zaman içinde bu yapılardan bazıları boyut ve içinde
izlenebildiği bir alan barındırdığı nesneler açısından farklılıklar göster-
olarak bu bakımdan da di. Orta ve Doğu Anadolu obsidyeninden yapılma
dikkate değer.
alet ve dekoratif nesnelerle beraber, Kızıldeniz ve
TOLGA ILDUN Akdeniz’den getirilen deniz kabukları, Güney Rift
Vadisi’nden çıkarılan yarı değerli taşlar ve Ölüde-
niz civarından elde edilen zift kalıntılarının yerle-
şimlerde sıklıkla bulunması, bu süreçte gruplararası
alışverişin yaygın olduğunu, hatta grupların deniz
yoluyla Kıbrıs’a ulaştıklarını gösteriyor.
Bu dönemde, evlerin, kuşaklar boyu aynı temeller
üzerine yeniden inşa edilmesi ve ölülerin bu evlerin
içine gömülmesi geleneği önem kazanarak Neolitik
dönüşümü tanımlayan en önemli unsurlardan bir
haline geldi. Körtik Tepe gibi küçük bir yerleşim-
de dahi 2 bine yakın, cinsiyet ayrımı gözetilmeyen,
yerleşim içi mezar tespit edildi. Bu bağlamda, her bir
evin kendi sosyal alanını, kendi atasının gömüldü-
ğü, “ata kültü” ritüelleri ile ifade etmesi, mekânın
ve grup aidiyetinin sınırlarının önemli olduğunu ve
bunların çeşitli ölçeklerde temsil edildiğini de göste-
riyor. Ayrıca, kuşaklar boyunca aynı temeller üzeri-
ne inşa edilmiş yapılar, mekân-grup aidiyetinin yanı
sıra mekân-grup sürekliliği ile ilgili bazı kaygıların
olduğunu anlatıyor. Burada grubun tarihsel sürek-
liliğini koruma ve sergilemenin önemli bir davra-
nış biçimi haline geldiği ve rekabetçi bir zaman ve
mekân algısının geliştiği anlaşılıyor.
Bu aşamanın en ilginç yerlerinden Göbeklitepe
ve Karahantepe’de, ağırlıkları 20 tona ulaşan insana
benzeyen T biçimli taş dikmelerle oluşturulmuş üs-
tün işçilik ve emek gerektiren ritüel amaçlı yapılar
bulunuyor. Bu yapılardaki T biçimli dikmeler, akrep,
akbaba, yılan, aslan gibi besin olarak tüketilemeyen

Neolitik Dönem’de kuşaklar boyunca aynı temeller üzerine inşa edilmiş

yapılar, mekân-grup aidiyetinin yanı sıra, grup/mekân
sürekliliğinin sağlanması ile ilgili bazı kaygıların olduğunu da gösteriyor.

70 ARKEOATLAS 2022
 Çanak Çömleksiz Neolitik B Dönemi’yle anıtsal mimari önemini kaybetti ve
“ev” yeni ekonomik ve sosyal ilişkilerin odak noktasına oturdu.

önemlisi, Körtik Tepe veya Göbeklitepe gibi yerler- Çanak Çömleksiz

de bir araya gelen avcı toplayıcı gruplar, ata kültü
ritüelleri eşliğinde yaptıkları anıtsal mimari ve bü-
yük çaplı yemek tüketiminin ihtiyaçlarını karşılaya-
bilmek için, hayvan ve bitkilerin evcilleştirilmesine
giden yolu açmaktaydı. Evcilleştirme ve tarıma ge-
çiş süreci, bu büyük çaplı organizasyonlarda ihtiyaç
duyulan çok miktardaki besin ihtiyacının bir çıktısı
olarak görülmelidir.
ORTAK MITOLOJILER-ORTAK IMGELER
Göbeklitepe’de
bulunan imgelerle,
Körtik Tepe ve
Hallan Çemi’de ele
KÖRTIK TEPE KAZI BAŞKANI VECIHI ÖZKAYA ARŞIVI
Neolitik B Dönemi
Bağımsızlaşan haneler ve tarıma geçiş
Devam eden süreçte, Çayönü, Mezraa-Teleilat
(Şanlıurfa), Boncuklu (Konya), Aşıklı (Aksaray)
gibi yerleşimlerden bildiğimiz Çanak Çömleksiz
Neolitik B Dönemi’nde (yaklaşık MÖ 8.500-7.000
BC) ise, Levant ve Anadolu’da yerleşimler nüfusla
beraber büyüdü ve yerleşim planlarında mahalleler
oluşmaya başladı, hanelere özel depolama alanla-
rı belirginleşti. Bu dönemde evcilleştirme sürecine
alınacak bazı hayvan ve bitkilere odaklanan besin
üretiminin yaygın olarak yapıldığını gösteren zoo-
arkeolojik ve arkeobotanik deliller de oldukça fazla.
Ancak ölü gömme uygulamalarının karmaşıklaş-
tığı ve diğer bağlamda yapılan ritüellere veri-
len önemin arttığı bu süreçte, anıtsal mimari
önemini kaybederken, “ev” yeni ekonomik
ve sosyal ilişkilerin odak noktasına oturu-
yordu. Nitekim, Göbeklitepe gibi büyük çap-
lı toplaşma mekânları terk edilmekte, bunun
yerine Çayönü, Nevali Çori (Şanlıurfa), Aşıklı
gibi yerleşimlerde konutlar ve küçük çaplı ritüel
yapılar beraber inşa ediliyordu. Bu dönemde, iç
bölümlemeleri artan diktörtgen planlı evlerin ta-
ban ve duvarlarında sönmüş kireçten veya alçı taşı
olarak da bilinen gypsum’dan üretilen alçı yoğun
olarak kullanılmaya başladı, alçıyla sıvanan duvar
ve tabanların üzerinde aşı boyası benzeri doğal bo-
yalarla yapılan resimler ya da hayvan boynuzlarının
kullanıldığı enstalasyonlar ev içi simgesel iletişimin
önemli bir parçası oldu.
Böylece, Çayönü, Aşıklı Höyük ve Çatalhöyük
gibi bazı yerlerde ikincil gömülerin topluca yapıl-
dığı “hafıza mekânları”, haneler arası ortaklaşmanın
odak noktası olan bir tarihsel arşive dönüşmekteydi.

geçen taş kaplar Yani gelişerek devam eden mimari süreklilik vur-
üzerindeki imgelerin
benzerliğine gusuyla mekân, “birikmekte” olan prestij ve başarı
bakacak olursak, sermayesinin sergilendiği rekabetçi bir arena haline
bu dönemde geliyordu. Örneğin, Çayönü’nde yerleşim höyüğün
Mezopotamya’da farklı kesimlerinde kümelenmiş benzer büyüklük ve
hayvanların ve
insanların atasal
plandaki konut grupları ve ritüel yapılardan oluşur.
ilişkilerine odaklı Burada, konutların sürekliliğinin korunmasına özen
ortak bir mitolojinin gösterildiği ancak bu sürekliliğin sağlanamadığı du-
yaygınlaştığını rumlarda, mekânın dikkatli bir biçimde toprakla
söylemek mümkün.
örtülerek gömüldüğü ve terk edilen bu alanda or-
tak ritüeller için kullanılan mekânlar oluşturuldu-

72 ARKEOATLAS 2022
Çatalhöyük’te haneler
arası ortak yemek
tüketimi içeren ritüeller
sonrasında, tüketilen
hayvanların
başları ve boynuzları,
evlerin içine yerleştiriliyor
ve böylece her bir
hane halkı, kadimlik
gösterisinde
elde ettikleri başarı ve
prestiji görsel olarak
belgeliyordu.
JASON QUINLAN,
ÇATALHÖYÜK KAZI ARŞIVI
74 ARKEOATLAS 2022
boyunca ekonomik ve ritüel kontrolü tek elde topla-
yarak yeniden paylaştıran bir merkezi otoritenin or-
taya çıkmadığını, bunun yerine, inşaat, ölü gömme
ve besin paylaşımı gibi faaliyetlerle şekillenen ritü-
eller silsilesiyle çok farklı ölçeklerde yeni grup içi ya-
pılanmaların yolunun açıldığını görüyoruz. Yani bu
süreçte önemli sosyo-ekonomik değişimler geçiren
avcı-toplayıcı grupları bir arada tutan unsur merke-
zi otorite değil, geçmiş, bugün ve gelecek arasında
bağları mekânda sembolik olarak kuran gelenek-
lerin ortak kontrolüydü. Bu sayede üretilen “tarih”
kavrayışı, aynı zamanda kişilerin kültürel aidiyet
ve toplumsal kimliklerini yapılandırıyordu. Böyle
bir gruba ve mekânına ait olmak, çeşitli kaynaklara
erişimin de yolunu açtığından Yakın Doğu’nun bazı
erken Neolitik yerleşimleri, süreç içinde toplulukla-
rı kendilerine çekerek aşırı büyümüştü.
Bu aşamada gerçekleşen sosyal dönüşümlerin
önemli bir ifadesi de, figürin olarak adlandırdığımız
küçük heykelciklerin yaygınlaşmasıydı. Daha önce
Göbeklitepe ritüel yapılarında bulunan T biçimli
antropomorfik stellerde erkek cinselliği ön plana
çıkarılsa da, Çanak Çömleksiz Neolitik B sürecinde,
kadın vücudunun daha belirgin bir biçimde ifade
edildiği kil figürinler yaygınlaştı. Bunlar, özellik-
Neolitik süreç boyunca önemli
sosyo-ekonomik değişimler geçiren
avcı-toplayıcı grupları bir arada tutan
unsur merkezi otorite değil,
geçmiş, bugün ve gelecek arasında
bağları mekânda sembolik
olarak kuran geleneklerin
ortak kontrolüydü.
le Güneydoğu Anadolu’daki Nevali Çori, Mezraa
Teleilat gibi yerleşimlerde yoğun bir biçimde göz-
lemlenir. Ancak Michael Morsch’un 2002’de Neva-
li Çori’de yaptığı çalışmaya göre, burada bulunan
700 civarında figürinin çok büyük bir kısmı insan
biçimliydi ve figürinler her iki cinsiyetin hem dişil,
hem de eril özelliklerini taşıyan karma yapıdaydı.
Çatalhöyük’te ele geçen 2 bin civarındaki figüri-
nin ise sadece yüzde 5 oranında bir kısmı “kadın”
bedenine benzemekte, çoğunda ise cinsiyet ögeleri
belirsizdi.
 Neolitik dönüşümün ilk aşamalarında mekân odaklı, mimari ve ölü
gömme ritülleriyle şekillenen sosyal ilişkiler hâkimken, son aşamalarda,
hanelerin bağımsızlaşması aşamasında, figürin, çanak gibi, küçük
ve taşınabilir nesnelerle müzakere edilen yeni bir nesnel rejime ortaya çıktı.

bu kadar geç bir aşamada yaygınlaştırdıkları önemli
bir soru. Çanak çömleklerin daha ilk aşamalarda dahi
son derece bilinçli ve üstün işçilik gösteren objeler
olarak üretilmesi ise, bu teknolojiye hâkim ancak çe-
şitli kültürel nedenlerle çömlek yapımında kullanma-
yan grupların olduğunu düşündürüyor.
Duruma daha yakından baktığımızda, ilk çanak
çömleklerin insan kafatası veya bedenine benzer özel-
likler taşıdığını görmek mümkün. Bu bağlamda, çanak
çömlek üretiminin yaygınlaşmasının, aynı figürinler-
de olduğu gibi, hane grubunun yeni sosyal ilişki ve
anlam dünyalarını betimleyen bir sembolik teknoloji
olduğunu yadsımak güç. Figürinler hane içi toplumsal
rol ve statülerin şekillenmesinde kullanılan bir araç-
ken, çanak çömlekler hanelerin diğer gruplarla kur-
duğu ilişkileri, yemek üretimi ve tüketimi üzerinden
üreten bir araç haline gelmişti. Hatta Çanak Çömlekli
Neolitik sürecin son aşamalarında; günümüzden önce
(GÖ) 8.200’lerde yaşanan bir başka iklimsel bozulma
döneminde, grupların yemek odaklı ortaklaşma ritü-
ellerinin tekrar artmasıyla ortaya çı-
kan Hassuna-Samarra-Halaf gibi
boyalı çömlek geleneklerinde,
seramiklerin üzerinde Çatal-
höyük’teki duvar resimlerin-
den bildiğimiz mekân plan-
ları veya sembolik imgeler
görülüyor. Muhtemelen
bu sahneler aracılığıyla,
herkesin aşina olduğu ka-
dim mitolojiler vurgulanarak,
tarım düzenine içkin gruplararası yeni ilişkiler geliş-
tiriliyordu. Bu son süreçte hane halkları, hem ritüel,
hem ekonomik faaliyetlerinin kontrolünü sağlayarak
bağımsızlaşmış ve figürin, çömlek, mühür gibi sembo-
lik anlamı yüksek taşınabilir objeler ile kimliklerini ye-
niden tanımlayarak, yeni gruplararası ilişkiler kurmaya
başlamıştı. Bu durum antik DNA verileriyle de açıkla-
nıyor. Örneğin, Aşıklı ve Boncuklu gibi yerleşik besin
üreticisi avcı-toplayıcılarda kan bağıyla bağlı akraba-
ların oluşturduğu hane halklarından söz edilebilirken,
Çatalhöyük gibi tarıma geçiş sürecini tamamlamış yer-
leşimlerde, farklı gruplardan kan bağı ilişkisi olmayan
bireylerin de içinde olduğu bir ortaklaşma başlamıştı.
Neolitik yaşam tarzının yayılması
Tarım, yeni aile düzenin oluşması ve çanak çöm-
leklerin yaygınlaşmasıyla, Anadolu, Mezopotamya ve
Levant “çekirdek” bölgelerinde Neolitikleşme süreci
tamamlandı, Ege ve Balkanlar üzerinden kademe-
li olarak Avrupa’ya doğru yayılım başladı. Özellikle,
Anadolu’dan Avrupa’ya yayılım sırasında, “Neolitik
Paket” olarak adlandırdığımız ve ilk örneklerini çe-
kirdek bölgelerde gördüğümüz figürin, mühür, ça-
nak çömlek, taş baltacık, kemik iğneler vb. birçok
nesnel kültür ögesinin yanı sıra mimari gelenekler
ve çekirdek bölgelere özgü evcil hayvan ve bitkiler de
yayıldı. Sürecin sonunda tamamlanarak, göçler ve çe-
şitli diğer iletişim mekanizmalarıyla yayılan Neolitik
Paket’in çeşitli unsurlarının beraber hareket ediyor
olması, yeni sosyo-ekonomik düzenin zaman, mekân
ve kimlik rejiminin, yani anlam dünyasının, bu
ÇIĞDEM ATAKUMAN-STUART CAMPBELL/DOMUZTEPE KAZI ARŞIVI

Geç Neolitik’te ortaya

çıkan çanak çömlekler gibi
taşınabilir nesneler üzerindeki
betimlemeler, daha önceki
süreçte Çatalhöyük duvar
resimlerinden tanıdığımız
desenler ve mekân tasvirlerine
benzerlik gösteriyor.
Kahramanmaraş Domuztepe’de
bulunan bu çanak üzerindeki
bezemede, turnalar evlerin
çatılarında betimlenmiş,
evler arasında sınırları
belirginleştiren büyük depolama
küpleri ve ağaçlar yerleştirilmiş.

76 ARKEOATLAS 2022
 Neolitik dönüşüm sırasında, avcı-toplayıcı varoluş biçiminin belirleyici
ögeleri olan “aidiyet”, “bağlılık” ve “mensubiyet” gibi kavramların
yerini “mülkiyet”, “rekabet” ve çeşitli ölçeklerde tanımlanan “öteki” gibi
kavramlar almaya başladı.
unsurların taşıdığı simgesel örüntülerle kurulduğuna
da işaret ediyor. Örneğin, Burdur’da Hacılar, İzmir’de
Ulucak, Gökçeada’da Uğurlu gibi yerleşimler, bu ya-
yılım sonucunda MÖ 6.800 yıllarında yerleşilmiş
tarımcı köylerdi. Başlangıcı Çatalhöyük’e dayanan,
geniş bir avlu etrafında kümelenmiş ilişkili ailelerden
oluşan hane temelli sosyo-ekonomik yapının mima-
ri ve diğer nesnel kültür ögeleriyle temsili, özellikle
Hacılar’da ve Ulucak’ta belirgin bir biçimde görülü-
yor. Uğurlu ise yaklaşık 5 hektarlık alana yayılmış,
ritüel mimari, ölü gömme, figürin ve diğer nesnelerin
gömüldüğü çukur ritüelleri eşliğinde gelişen bir ada
yerleşimiydi.
B
u süreçte, Çanak Çömleksiz Neolitik
Dönem’in birçok yerleşiminin terk edil-
mesinden dolayı, Anadolu’nun batısında
ve Avrupa’da tarıma geçişin göçlerle oldu-
ğu savı oldukça güçlü. Ancak antik DNA
çalışmaları, Avrupa’nın bazı bölgelerinde göçlerin
önemli rol oynadığını ispat etmiş olsa da, bazı böl-
gelerde yerel avcı-toplayıcılar ile kaynaşma veya bil-
NEOLITIK PAKET’IN ANADOLU, MEZOPOTAMYA VE LEVANT “ÇEKIRDEK” BÖLGELERINDEN YAYILIMI
78 ARKEOATLAS 2022
gi alışverişi gibi farklı süreçlerin etkin olabileceğini
gösteriyor. Nitekim, Batı Anadolu’nun ilk Neolitik
yerleşimlerinin en erken tabakalarında çanak çömlek
bulgularına rastlanmıyor olması, sürecin sadece göç-
lerle ilgili bir çerçevede açıklanmasını zorlaştırıyor.
Batı Anadolu’da sürdürülen Fethiye-Girmeler kazısı
ve Marmaris-Bozburun yüzey araştırması gibi çalış-
malarla beraber, son dönemde yürütülen antik DNA
araştırmaları sonucunda, bölgenin henüz çok az bi-
linen kendine özgü Neolitikleşme dinamiklerinin
daha net bir biçimde ortaya konulması bekleniyor.
Sonuç olarak Neolitik süreçte mekân, kültürel
bilginin temellerinin atıldığı ve kimlik oluşumunda
etkin toplumsal kuralların içselleştirilerek dinamik
bir sahne olarak algılanmalıdır. Bu sahnede kişiler
cinsiyete, yaşa ve diğer özelliklere bağlı toplumsal
rollerini öğrenerek bir topluluğa ait olurken, sem-
bolik ve ekonomik birikimin aktarılmasıyla ilgili
hiyerarşilerin parçaları haline de gelir. Bu bağlam-
da, mekânların çeşitliliği, kullanım sıklığı, sembolik
ögelerin yoğunluğu gibi unsurlardaki farklılaşma-
lar kurulan ortaklaşma ölçekleri ve statü farklarını
İlk olarak kırmızıyla
betimlenen “çekirdek”
bölgede ortaya çıkan tarım
ve yerleşik köy hayatı,
haritada oklarla belirtildiği
gibi, önce turuncu renkli
bölgelere, daha sonra da
DETLEF GRONENBORN, BARBARA HOREJS, MARIO BÖRNER, DANIEL OBER
mavi, yeşil ve sarı tonlarıyla
belirtilen bölgelere yayıldı.
Neolitik yaşam biçiminin
Ege, Balkanlar ve Avrupa
içlerine uzanan kademeli
yayılımının, Anadolu ve
Levant’tan kaynaklı insan
göçleri ile ilgili olduğunu
gösteren bazı verilerin
yanı sıra, yerel halkların
Neolitik yaşam tarzını
benimsemesi sonucunda
ortaya çıktığına dair bazı
antik DNA verileri mevcut.
 NEOLİTİK
DEVRİM’DEN
ANTROPOSEN’E
Neolitik Devrim’i bugüne kadar insanların daha iyi yaşamasını
ve gelişmesini sağlayan büyük bir başarı olarak görüyorduk.
Peki, iklim değişikliğine ilişkin endişelerimizin temeli de
Neolitik Devrim olabilir mi? Tarihöncesi arkeolojisi alanında
dünyaca ünlü Britanyalı arkeolog Trevor Watkins, ArkeoAtlas
için yazdı.

YAZI: PROF. DR. TREVOR WATKINS*

80 ARKEOATLAS 2021
 Y
aklaşık yüz yıldır Güneybatı
Asya’nın Neolitik Dönemi’nin in-
sanlık tarihinde devrim niteliğinde
bir değişim zamanı olduğu düşü-
nülmekteydi. Neolitik Dönem’in
bir devrim olduğu düşüncesini
1920’lerden 1950’lere kadar önde gelen bir prehis-
toryacı olarak dünya çapında ün kazanan Gordon
Childe ortaya koymuştu. Childe, Britanya, Avru-
pa ve Yakın Doğu prehistoryası üzerine yazdığı
bilimsel kitaplara ek olarak, her biri yüz binlerce
satan üç popüler bilim kitabı yazdı. Tarihte Neler
Oldu? adlı kitabının açılışında “insan nasıl gelişti?”
sorusuna yanıt vermek için yola çıktığını açıkla-
yan Childe, kitabın Neolitik ile ilgili bölümünün
girişine tarımın başlangıcının “insanları yabanıllık
çıkmazından kurtaran ekonomik ve bilimsel bir
devrim” ve onları “doğanın parazitleri yerine do-
ğanın ortakları yapan bir devrim” olduğunu belir-
terek başlamıştı.
Childe, Neolitik ve kent devrimlerinin aslında
Sanayi Devrimi’nin öncülleri olduğu görüşünü
güçlü bir şekilde ortaya koyarak, bunların günümüz
dünyasına yönlendiren sosyo-ekonomik dönü-
şümler olduğuna dikkat çekmişti. Neolitik Devrim
insanın gelişiminin ilk büyük bölümünü oluşturdu.
1930’lu yıllarda Chicago Üniversitesi’nde öğren-
ci olan Robert Braidwood, Childe’ın teorisinden
etkilenmiş ve onunla yazışmalar yapmıştı. 1948
yılından itibaren bu teoriyi sahada test etmek ama-
cıyla yollara düşen Braidwood, ilk önce Irak’ın ku-
zeydoğusunda, daha sonra İran’ın batısında, 1964
yılından itibaren de İstanbul Üniversitesi’nden Ha-
let Çambel ile Güneydoğu Anadolu’daki Çayönü
Tepesi’nde farklı disiplinlerden oluşan araştırma
ekiplerine başkanlık yaptı.
Childe’ın teorisini destekleyecek somut arke-
olojik bulgu yokken, Braidwood yerleşik yaşama
dayalı yiyecek üreticiliğinin ilk kez nasıl, ne za-
man ve nerede ortaya çıktığının öyküsünü gözler
önüne serecek arkeolojik ve çevresel gerçekleri
saptamaya başladı. 1950’li yıllardan itibaren araş-
tırmaların odak noktasını bitki ve hayvanların ilk
kez evcilleştirilmesine dair bulguların aranması
oluşturuyordu. Kömürleşmiş bitki kalıntıları ve
çeşitli hayvanların kemikleriyle yapılan bilimsel
analizler, yabani buğday ile kültüre alınmış buğ-
Nobel Ödülü meteorolog Paul Crutzen 2000 yılında artık Holosen’de değil,
yeni bir jeolojik çağ olan Antroposen’de yaşadığımızı ilan etti.
82 ARKEOATLAS 2022
day, yabani koyun ve keçiler ile ilk evcilleştirilen
koyun ve keçiler arasındaki farklılıkların saptan-
masına dayanarak geliştirildi. Son yıllarda Neoli-
tik Dönem’den kalan insan, bitki ve hayvanların
antik DNA’sını çalışacak yeni analiz yöntemleri
geliştirildi. Artık kararlı izotop analizi uygula-
yarak bu insanların ne yediklerini, hayvanlarını
nerede otlattıklarını, öldükleri ve gömüldükleri
yerden başka yerlerde doğup doğmadıklarını veya
büyüyüp büyümediklerini öğrenebiliyoruz.
on yıllarda keşifler hız kazandı. Artık eli-
S mizde çok daha zengin bilgiler var. Göbek-
litepe ve büyük barajların inşası öncesinde
yapılan kurtarma çalışmaları sayesinde
bulunan Fırat ve Dicle havzalarındaki çağ-
daş yerleşimler gibi hiç beklenmeyen olağanüstü
keşifler gerçekleşti. Ancak şu anda Neolitik Dönem
konusunda farklı bir bakış açısına ihtiyaç duyduğu-
muz bir noktada olduğumuzu düşünüyorum. Uzun
zamandır bu dönemin insanının gelişiminde Sanayi
Devrimi’ne benzer bir dönüm noktası olarak şekil-
lendirildiğini gördük. Ancak Neolitik Dönem’in şu
anda iklim değişikliği ve küresel ısınmaya ilişkin
endişelerimize yönelik çok çetrefilli sonuçları olan
bir şeyin başlangıcı olduğu düşüncesi giderek daha
çok netlik kazanıyor.
Antroposen devreye giriyor
20’nci yüzyılın sonlarından itibaren günümüz
dünyasındaki iklim değişikliği konusunda gide-
rek daha çok ve farklı türde bulguya ulaştıkça bi-
lim insanlarının endişeleri artmaya başladı. Paul
Crutzen, atmosfer kirliliği ve ozon tabakasındaki
tehlikeli delikle ilgili çalışmalarıyla Nobel Ödülü
kazanan bir meteorolog ve atmosfer kimyası ile
ilgili çalışmalar yapan bir bilim insanıydı. Crut-
zen, 2000 yılındaki Uluslararası Jeosfer-Biyosfer
Programı (IGBP) toplantısında artık Holosen’de
değil, yeni bir jeolojik çağ olan Antroposen’de ya-
şadığımızı ilan etti. İklim bilimciler insan kaynak-
lı iklim değişikliğinin gerçekleşmekte olduğu ve
değişim hızının endişe verici düzeyde olduğu so-
nucuna vardılar. Botanikçiler ve zoologlar türle-
rin kaybından, hatta olası bir kitlesel yok oluştan
endişe etmeye başladılar. İnsan nüfusu hızla sekiz
milyara doğru artış gösteriyordu.
 Güneybatı Asya’daki Neolitik nüfusun daha önce
görülmemiş bir hızla artmaya başladığı açık. Zaman-
la her bölgede Neolitik yerleşimlerin sayısı, boyutu
ve buralarda bulunan ev yoğunluğu da artmıştı.
Neolitik Dönem’de nüfus artışının belirtileri-
ni her yerde görmek mümkündür. Yerleşimlerin
çoğalması, ekinler için tarlaların, koyun ve keçi
sürüleri için otlakların kullanıldığı arazilerin
genişlemesi anlamına geliyor. Evler için ahşaba,
ocak ve fırınlar için oduna ihtiyaç vardı. Ayrıca
1938 yılında
Britanya’nın kömür duvarlar ve zeminlere kireç sıvası yapmak için
ve kilden yana kireci yakacak daha fazla oduna talep oluyordu.
zengin Staffordshire Aynı zamanda koyun ve keçilerin otlatılması or-
bölgesinde seramik manlık alanların yeniden büyümesini etkin bir
fabrikalarının
bacaları tütüyor.
şekilde engellemişti. Çevreyi giderek daha çok
Bugün iklim değiştiriyorlardı; avcı-toplayıcı atalarının avlan-
değişikliğinin dığı geniş ormanlık alanlarda artık aynı bitkiler
başlangıcı kabul yoktu, avlanan hayvan türleri azalmış ve ortadan
edilen Sanayi
Devrimi’nin öncü
kaybolmuştu.
adımlarını Neolitik Neolitik Çağ boyunca yerleşimlerin büyüklü-
insan atmış olabilir mi? ğü artmıştı, ancak başından itibaren insanların
84 ARKEOATLAS 2022
Neolitik Dönem’in iklim değişikliği ve
küresel ısınmaya ilişkin endişelerimize
yönelik çok çetrefilli sonuçları olan
bir şeyin başlangıcı olduğu düşüncesi
giderek netlik kazanıyor.
yaşayacak yeni yerler bulmaya gerek duyduğuna
dair göstergeler bulunuyor. Neolitik Dönem’in
başlarında Suriye’nin kuzeyinde, Fırat Nehri’nin
kıyısındaki Jerf el Ahmar yerleşimi basit, tek
odalı evlerden oluşuyordu. Evler küçüktü ve
aralarındaki açık alanlarda ocaklar vardı. Bunlar
insanların genellikle dışarıda yaşadığını ve grup-
lar halinde yemek pişirdiklerini düşündürüyor.
Yüzyıllar içerisinde bu topluluk köyün ortasında
bir dizi büyük, yuvarlak-planlı, yerin altında bu-
lunan yapılar inşa etti. Bu tür kamusal yapıların
ilk ikisinde büyük erzak depoları vardı, tahıl ve
PRINT COLLECTOR/GETTY IMAGES
 N
Göbeklitepe konusunda eolitik toplumu haritanın her yanına
henüz anlaşılmamış dağılmış birçok Neolitik yerleşimden
çok şey var. Ancak
ibaret gibi düşünmemeliyiz. Neoli-
dikilitaşların çift
olarak yerleştirilmesi, tik toplulukların hiçbiri etrafı boş bir
yuvarlak ya da yuvarlağa çevrede yaşayan, kendi kendine yeten
yakın toprağa gömülü
izole gruplar değildi. Komşularıyla ve daha uzak-
müşterek yapıların
lardaki topluluklarla aktif bir şekilde ilişki kurma-
varlığı ve birçok ortak
sembolün, bölgesel bir ya çalışıyorlardı. Bunun arkeolojik kanıtı, örneğin
süper-topluluğun ortak
Orta Anadolu’dan gelen obsidiyenin Ürdün’ün gü-
kültürel düşünce, inanç
ve pratiklerinin birer neyi ve İsrail’e varan bir coğrafyada, bir topluluk-
unsuru olduğu anlaşılıyor. tan diğerine aktarılmasıyla gözleniyor. Boncuk ve
kolye yapımında kullanılan deniz kabukları Akde-
TOLGA ILDUN
niz veya Kızıldeniz’den binlerce kilometre uzakta
bulunmuştur. Günümüzde araştırmacılar bir böl-
gede çakmaktaşından dilgi veya ok ucu yapmanın
yeni yollarının nasıl akıl edildiğini, tekniklerin
kısa sürede nasıl öğrenildiğini ve komşu bölgele-
rin bundan nasıl faydalandığını araştırıyor.
Türkiye’nin güneydoğusunda ve Suriye’nin
kuzeyinde gerek Fırat, gerekse Dicle vadilerinde
çok sayıda erken Neolitik yerleşme olduğunu öğ-
rendikçe bir süper-topluluğun işbaşında olduğunu
görmeye başlıyoruz. Bu yerleşim yerlerinin en ün-
lüsü, anıtsal yuvarlak planlı yapıları, T şeklindeki
dikilitaşları ve olağanüstü yontulmuş imgeleriyle
Göbeklitepe’dir. Göbeklitepe konusunda henüz
Neolitik atalarımızın bundan on bin
yıl önce sürekli artan bir nüfusa ve
sürekli olarak Dünya kaynaklarından
faydalanmaya dayalı olarak yarattığı
yaşam biçimini yeniden düşünmek
ve eski temellerine dayanarak yeniden
oluşturmak zorundayız.
anlamadığımız çok şey var, ancak dikilitaşların çift
olarak yerleştirilmesi, yuvarlak ya da yuvarlağa ya-
kın toprağa gömülü müşterek yapıların varlığı ve
birçok ortak sembolün bölgesel bir süper-toplulu-
ğun ortak kültürel düşünce, inanç ve pratiklerinin
birer unsuru olduğu anlaşılıyor.
Geniş, kalıcı topluluklarını materyal, ürün,
bilgi ve insan paylaşımında bulunan ve değiş to-
kuş yapan süper-topluluklar halinde örgütlemek
Neolitik Dönem toplumuna olağanüstü canlılık
kazandırmıştır. Çok sayıda insanın süper toplu-
luklarda toplanması bir yandan geniş ve karma-
şık kültürel bilgi ve pratik yığınını güvence altına
alırken, öte yandan yenilik ve kültürel birikim
için ideale yakın koşulların oluşmasını sağladı.

86 ARKEOATLAS 2022
 ANADOLU’NUN ANTIK DNA’SI

NEOLİTİK’TE
AKRABALIK
Gelişen teknoloji sayesinde tarihöncesi toplumlar artık genetik olarak
da incelenebiliyor. Antik DNA çalışmaları, Anadolu’da Neolitik Dönem
akrabalık ilişkileri ve akraba evliliklerine dair yeni bir pencere açıyor.

YAZI: DR. N. EZGI ALTINIŞIK*, DR. FÜSUN ÖZER**, DR. KANAT GÜRÜN***

88 ARKEOATLAS 2021
 G
üneybatı Asya belki insanlığın balık örüntülerinin ve akraba evliliklerinin kültürel
beşiği değil, ama son 15 bin arka planını anlamak, toplumsal yaşam biçimlerini
yılda insanların kültürel alış- kavramamızı sağlıyor. Daha önce yürütülen etnog-
verişlerinin yanında biyolojik rafik çalışmalar, üretim araçlarının ve birikimin aile
ilişkiler de kurduğu bir coğraf- içinde kalması gibi gerekçelerle toplumların akra-
ya. Modern insanların 300 bin ba evliliğine yöneldiğini göstermişti. Bu fenomen
yıllık tarihinde nispeten kısa sadece Homo sapiens’e özgü olmadığı gibi, geçmişte
sayılabilecek bu dönem ve küçük sayılabilecek bu coğ- yaşamış toplumlarda da görülüyor. Birçok kültür-
rafya, aslında bugün Batı Avrasya’da yaşayan toplumla- de öz kardeş gibi birinci derece akrabaların çiftleş-
rın temelinin atılmasında önemli bir köşe taşı. Bugün mesi tabu olarak görülse de antik Mısır’da ve İnka
gelişen teknoloji sayesinde sadece arkeolojik ya da ant- İmparatorluğu’nda yönetici güçler arasında birinci
ropolojik açıdan değil, genetik olarak da bu toplumla- derece akrabaların çocuk sahibi olduğu biliniyor.
rın tarihlerini incelemek mümkün. Farklı disiplinler- Benzer şekilde, 20’nci yüzyıla kadar kuzen evlilikle-
den gelen bilgi ve bulguların aynı potada eritilmesiyle rinin Avrupa’nın kraliyet hanedanları ve toplumun
insanlık tarihinde yeni bir pencere açılıyor. Bizler de üst sınıfları arasında yaygın olduğu ve Albert Eins-
açılan bu pencereye, Hacettepe Üniversitesi Moleküler tein, Charles Darwin de dahil olmak üzere o döne-
Antropoloji ve Genom1 (HUMAN-G) laboratuvarı ile min önde gelen birçok bilim insanının kuzenleriyle
Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nin antik DNA labora- evlendiğini biliyoruz.
tuvarlarından bakıyor, tarihöncesi insanların yaşamla-
rını, kültürlerini ve birbirleriyle ilişkilerini anlamaya
çalışıyoruz.
Birbirleriyle biyolojik ilişkisi bulunan bireylerin
genetik materyallerinin de benzer özellikler taşımasını
bekleriz. Bu sebeple biyolojik organizmalarda akra-
baların çiftleşmesi, genomda homojenleşmeye neden
olur. Zira anne ve babadan gelen DNA dizilimi bir-
birine benzeyeceğinden, yavrunun genomunda eşleşen
kromozomlar2 da birbirine benzer özellikler taşıyacak-
tır. Bu durum, biyolojik bilimlerde “kendileşme” (inb-
reeding) olarak adlandırılır. Günümüzde bir bireyin
DNA dizilimini çıkarıp analiz ederek o bireyin kendi-
leşme miktarını, dolayısıyla ebeveynlerinin akrabalık
derecesini anlamak mümkün. Öte yandan, bugün yaşa-
yan bireylerin DNA dizilimini belirlemek görece kolay
olsa da uzun zaman önce yaşamış bireyler için aynısı-
nı söyleyemiyoruz. Her ne kadar binlerce yıllık diş ve
kemik örneklerinden DNA elde etmek artık mümkün
olsa da, geçen zaman ve çevresel koşulların etkisiyle
değişen miktarlarda bozulmaya uğrayan DNA’nın ka-
litesi, modern örneklerden elde edilene kıyasla düşük
oluyor. DNA kalitesi düştükçe de akrabalık ilişkilerini
ve diğer demografik ilişkileri anlamak zorlaşıyor ve
yeni hesaplamalı yöntemlere ihtiyaç duyuluyor.

Öz kardeşlerin evliliği o gün de tabuydu

Akraba evliliklerinin bazı kültürlerde daha fazla gö-
rüldüğünü günümüz toplumlarından biliyoruz. Akra-

1 Genom: Bir canlının tüm DNA moleküllerinde kodlu bilgi. İnsan gibi memeli
türlerinde genom üç milyar DNA bazı uzunluğundadır.
2 Kromozom: Canlılarda kalıtımı sağlayan ve DNA ile proteinin bir araya gelmesiyle
oluşan genetik birimlere verilen isim. İnsanlarda cinsiyeti tayin eden ve adına “eşey
kromozomu” denen X ve Y kromozomlarından bir çift (kadınlarda XX, erkeklerde
XY) bulunur. Bunun dışında kalan 22 çift kromozoma “otozom kromozomlar” denir.

90 ARKEOATLAS 2022
 Antik DNA çalışmaları sonucunda İrlanda’da bulunan Orta Neolitik
Dönem’e tarihlenen bir elit mezarındaki iskeletin, birinci derece akraba evliliği
sonucu dünyaya geldiği anlaşıldı.
eni bir örnek olarak, geçtiğimiz yıl yapı-
Y lan bir çalışmada İrlanda’da bulunan ve
Orta Neolitik Dönem’e (günümüzden
yaklaşık 5 bin 200 yıl önce) tarihlenen
bir elit mezarında ele geçen iskeletin,
birinci derece akraba evliliği sonucu dünyaya gel-
diği anlaşıldı. İskelet, ele geçtiği bağlam ile değer-
lendirildiğinde, İrlanda’da toplumsal tabakalaş-
manın en azından Orta Neolitik ile başladığı ve
bireyin elit bir gruba ait olma olasılığı tartışıldı.
Kendileşme, sadece akraba evlilikleri sonu-
cunda ortaya çıkmıyor. Bir arada yaşayan bir
topluluğun nüfusunun az olması durumunda,
topluluktaki genetik çeşitliliğin de düşük olması
beklenir. Bu durumda, birbiriyle çiftleşen bireyler
uzaktan da olsa biyolojik akraba niteliğinde olaca-
ğından yine genomda homojenleşme, dolayısıyla
kendileşme gerçekleşebiliyor. İzole ada toplumla-
rındaki yüksek kendileşme örüntüsü buna iyi bir
örnek sayılabilir.
Geçtiğimiz 10 yıl boyunca antik DNA çalışma-
larının ilerlemesi sayesinde, Holosen Dönem’den
bugüne önemli ölçüde veri birikimi sağlandı. 2021
yılında yayımladığımız çalışmada, biz de bu biri-
ken veriyi kullanarak Holosen boyunca kendileşme
Ebeveynleri birinci derece akraba
(İrlanda, Orta Neolitik)
KENDİLEŞME KATSAYISI
Ortalamada geçmişten
günümüze azalan
kendileşme katsayısı
Ebeveynleri
yakın akraba
GÜNÜMÜZ ZAMAN GEÇMİŞ
Batı ve Orta Asya’da kendileşme katsayısı geçmişten günümüze
azalıyor. Buna karşın Neolitik sonrası tarım toplumları incelendiğinde,
akraba evlilikleriyle karşılaşılıyor.
ŞEKİL: N. EZGİ ALTINIŞIK
92 ARKEOATLAS 2022
örüntülerini incelemeyi başardık. Bu çalışmada ge-
liştirdiğimiz yeni bir kendileşme analizi yöntemiy-
le, Batı ve Orta Avrasya’da son 15 bin yılda yaşamış
bireylerin genomlarındaki homojenleşmeyi ölçe-
rek kendileşmenin kaynaklarını tespit etmeye ça-
lıştık. Nihayetinde, genetik veriler bize geçmişten
günümüze kendileşmenin azaldığını gösterdi.
Akrabalık ilişkileri değişiyor
Etnografik çalışmalar, avcı-toplayıcılarda
akraba evliliğine tarım toplumlarına göre daha
seyrek rastlandığını ortaya koyuyordu. Ancak bu
toplumların genetik örüntülerinde görülen ken-
dileşme izleri, etnografik çalışmalarla uyumsuzdu.
Avcı-toplayıcı toplumlardaki kendileşmenin, esa-
sen yakın akraba evliliklerinden değil, toplumdaki
birey sayısının düşük olmasından kaynaklandığı
tespit etmiş olduk. Çalışmada ayrıca, her ne ka-
dar kendileşme ortalamada azalsa da, ensest ya da
dayı-yeğen gibi aşırı yakın akraba evliliği örnek-
lerinin sadece Neolitik Dönem’den sonra gerçek-
leştiği saptandı. Bu durum, tarımla ortaya çıkan
toprak sahipliği gibi kavramlar yüzünden rekabet
halinde olan hane halklarının yeni işgücü bulma
stratejileri ile uyumlu görünüyor. Bölgesel ortak-
laşma ile açıklanabilecek bu strateji, toplumlar
arasında eş değiş-tokuş ağlarının kurulmasına yol
açıyor. Ancak daha sonra ortaya çıkan sınıflı ve
yoğun tarım toplumlarında, mülkiyeti aile için-
de tutmanın bir çözümü olarak aile içi evlilikler
yaygınlaşmış olabilir. Ayrıca toplumlar arasında
evlilik bağıyla kurulan birlikteliklerin dahi, tıpkı
sonraki dönemlerde kraliyet ailelerinde görüldü-
ğü gibi, gen alışverişini yalnızca düşük nüfusa sa-
hip elitler arasında kısıtlayarak yine kendileşmeye
yol açtığı düşünülebilir.
Tüm bu faktörlere rağmen, yine de Neolitik ile
nüfus artışına bağlı olarak ortalamada kendileş-
menin azaldığı ve genetik çeşitliliğin arttığı göze
çarpıyor. Anadolu tarihine bu gözle baktığımızda,
Çanak-Çömleksiz Neolitik’ten Çanak-Çömlek-
li Neolitik’e geçişte genetik çeşitliliğin dramatik
biçimde artığını gözlemliyoruz. Örneğin, Orta
Anadolu’da Aşıklı Höyük (MÖ 8.350-7.300) ve
Boncuklu Höyük (MÖ 8.300-7.600) gibi toplum-
lardaki genetik çeşitlilik, Çatalhöyük (MÖ 7.100-
5.950) ve Barcın Höyük (MÖ 6.600-6.000) gibi
Çanak-Çömlekli Neolitik toplumlara göre anlamlı
derecede daha düşük.
 Soybağı ilişkisi ve getirdiği sorular
Bu durum, geçiş sürecindeki nüfus artışı ve
popülasyon yapısıyla açıklanabilir. Bununla birlikte,
daha önce yapılan izotop çalışmaları Aşıklı ve Bon-
cuklu gibi Çanak-Çömleksiz Neolitik toplumlarında
hane halkı kavramının önemini ortaya koyuyor. Bu
toplumlarda ev, yaşayanların günlük hayatlarını sür-
dürdüğü bir alandan öte, içine ölülerini defnettikleri
ve onlarla yaşamaya devam ettikleri bir mekândı.
Aynı bina içine gömülen bu bireylerin, genetik veya
sosyal akrabalık yoluyla birbiriyle ilişkili olan hane
halkına ait olduğu arkeolojide yaygın bir varsayım.
Gerçekten evlerin içine ya da civarına gömülen bu
insanlar arasındaki bağ neydi? Arkeoloji ve antro-
polojideki yöntemlerle cevaplanması pek de kolay
olmayan soruları antik DNA analizleri ile cevapla-
mak çoğu zaman mümkün oluyor.
2021 yılında yaptığımız bir çalışma ile genom ça-
pındaki DNA dizi verileri aracılığıyla aynı ev içine ve
birbirine yakın evlere gömülmüş bireylerin akrabalık
derecelerini çözümlemeye çalıştık. Bunun için iki fark-
lı dönemden örnekler kullandık: Çanak-Çömleksiz
Neolitik’e tarihlenen, fakat bunun yanında avcı-topla-
yıcı statüsünü devam ettiren, geçimini evcilleşmiş hay-
Aşıklı Höyük, Çanak-
Çömleksiz Neolitik
toplumlarında hane
halkı kavramının
önemini ortaya koyuyor.
3 Mitokondriyal DNA: Hücre içinde enerji üreten ve mitokondri adı verilen parçacığın DNA molekülü. Mitokondri yalnızca yumurta yoluyla anne soyundan geçer. Dolayısıyla
mitokondriyal DNA yalnızca anne soyunda akrabalığa dair bilgi verir.
4 Haplotip: Bir kromozom üzerindeki özgün DNA dizisi. Bu özgün dizi yüz milyonlarca baz uzunluğundaki tüm kromozomu kapsayabileceği gibi tek biz bazdan da ibaret olabilir.
5 Osteoloji: Kemikbilim. Anatominin bir alt dalı olup, kemik ve dişlerin morfolojisini, yani fiziksel ve şekilsel özelliklerini, hastalıklarını ve oluşma süreçlerini inceler.
96 ARKEOATLAS 2022
van ve bitkilerle de destekleyen Anadolu’nun ilk yer-
leşik toplumları Aşıklı Höyük ve Boncuklu Höyük’ten
elde ettiğimiz örnekler ile Çanak-Çömlekli Neolitik
toplumlarından Çatalhöyük ve Barcın Höyük insan-
larından elde ettiklerimiz... Her ne kadar Çatalhöyük
insanlarında diş varyasyonları ve anne soyuna dair
bilgi veren mitokondriyal DNA3 verileri ile yapılan
çalışmalar aynı eve gömülmüş bireylerin genetik akra-
ba olmadıklarına işaret ediyorsa da bu tip verilerle soy
bağlarını net olarak aydınlatmak mümkün değildi.
Bizse çalışmamızda Aşıklı Höyük’ten sekiz,
Çatalhöyük’ten 14 bireye ait olmak üzere yeni üret-
tiğimiz 22 genoma ek olarak, daha önce yayımlan-
mış Boncuklu Höyük’ten dokuz, Barcın Höyük’ten
23 ve Tepecik-Çiftlik’ten beş bireye ait genomları
kullanarak toplamda 59 genomu analiz ettik ve akra-
balık bağlarını araştırdık. Otozom tarihöncesi ve X-
kromozomu verilerinin analizinden elde edilen ak-
rabalık katsayılarını, mitokondriyal DNA haplotip4
ortaklıklarını, osteolojik5 ölüm yaşını, radyokarbon
tarihlerini ve soyağacı simülasyonlarını kullanarak
ürettiğimiz bilgiler sayesinde üçüncü dereceye kadar
genetik akrabalık bağlarını tespit edebildiğimiz ça-
lışmamızda çarpıcı sonuçlara ulaştık.
AŞIKLI HÖYÜK ARAŞTIRMA PROJESI ARŞIVI
NEOLITIK DÖNEM
AKRABALIK ILIŞKILERI Bebek

Çocuk
Aşıklı ve Boncuklu Höyük
bireylerinin temsil ettiği Çanak- Anne - Oğul Erişkin

Çömleksiz Neolitik topluluklarında Kardeş

aynı ev içine ya da yakındaki Erkek

eve gömülen bireylerin yakın Kadın

akraba olduklarını gördük. Aşıklı Akrabası

Höyük’te aynı ev içine gömülmüş BONCUKLU yok
HÖYÜK
ikisi erişkin, biri çocuk olan üç Akrabası var

kadın ve yan eve gömülmüş

biri çocuk, diğeri genç erişkin
toplam beş bireyin dördünün AŞIKLI HÖYÜK
akraba olduğunu, daha da açık Kar
deş
söylemek gerekirse iki çift kız
kardeş olduğunu tespit ettik. Bu
kız kardeşlerin ikisi aynı eve,
Kar
diğer iki kız kardeş de yan yana deş
evlere gömülmüştü. Boncuklu’da
birbirine yakın konumlanmış üç
eve ve ev dışına gömülen, genom
verisi elde edilebilen dokuz birey
arasında ise aynı eve gömülmüş
bir anne-oğul ile ardışık iki eve ÇATALHÖYÜK

gömülmüş erkek ve kız kardeş

olma olasılığı yüksek bir çift tespit
ettik. Anne oğulun radyokarbon Kar
deş
tarihlendirmeleri6, yüzde 90
olasılıkla kadının oğlundan önce
öldüğüne işaret ediyor.

BARCIN HÖYÜK

Kardeş
ŞEKİL: N. EZGİ ALTINIŞIK

Hane -dışı
İkinci derece gömü
6 Radyokarbon tarihlendirme: Doğada bulunan karbon izotoplarından (aynı
elementin farklı atom türlerine “izotop” denir) karbon-14 (ya da radyokarbon)
radyoaktiftir, daha kararlı bir hale gelmek için sürekli ışıma yaparak değişir.
Bir canlının vücudundaki karbon-14 miktarını, yaşadığı dönemde atmosferde
bulunan karbon-14 miktarı belirler. Canlı öldükten sonra çevresiyle karbon-14 Anadolu’nun Neolitik toplumlarında biyolojik akrabalık örüntüsünü
alışverişinde bulunmaz ve vücudundaki karbon-14 ışıma yaparak azalır. Canlının gösteren şema.
kalıntılarındaki karbon-14 izotopunun tüm karbon miktarına oranı tespit edilerek
öldüğü zamanın anlamak mümkündür. Buna “radyokarbon tarihlendirme” denir.

98 ARKEOATLAS 2021
 DÖNÜŞTÜREN VE DÖNÜŞEN VARLIK

NEOLİTİK
ÇAĞ’DA İNSAN
Arkeolojik kazılarda gün ışığına çıkarılan iskeletler bize ne anlatıyor?
Bilim insanlarının elde ettiği sonuçlar, Neolitik toplumlardaki
yaşam biçimleri, gündelik aktiviteler ve toplumsal cinsiyet rollerine
dair yeni bilgiler ortaya koyuyor.

YAZI: PROF. DR. YILMAZ SELIM ERDAL*

100 ARKEOATLAS 2022

 eryüzünde hâlen doğanın sun- Mekân ve ölü: Neolitik’te ölü gömme

Y dukları ile yaşamını sürdüren,

avcılık-toplayıcılık ve/veya ba-
lıkçılık ile geçinen hareketli in-
san toplulukları mevcut. Bununla
birlikte, dünyanın farklı bölgele-
rinde, farklı zaman dilimlerinde,
Neolitik Dönem öncesi topluluklara ilişkin insan
kalıntılarının sayısı yüzleri aşmayacak kadar azdır.
Özellikle Üst Paleolitik öncesi toplulukların çok azı
bir bireyi bütünüyle temsil eden kalıntılardan oluşur.
Kısmi ya da süreklilik gösteren yerleşiklik davranışı,
köklerini Paleolitik Dönem’den alan insanın belirli
ekolojik ve/veya kültürel birçok nedenle insanlar yay- mekânlarla sembolik bir ilişki kurduğu; çeşitli ayinler,
gın bir şekilde yerleşikliği benimsemiş, doğanın sağla- özellikle ölü ve ölüm algısıyla ilgili uygulamaların yo-
dıklarına ek olarak kendi ürettikleri bitki ve hayvanlar- ğunlaştığı, önem kazandığı bir yapıya işaret eder.
la yaşamlarını sürdürdükleri bir aşamaya geçtiler. Yeni İnsanların sürekli kullandıkları yaşam alanlarının,
geçim örüntüsü, genel anlamda “Neolitik dönüşüm” inşa ettikleri sığınak ya da konutların tabanlarının al-
olarak tanımlanan bu süreç, insanın biyokültürel uyar- tına ölülerini gömmeleri, yerleşik olanları birçok açı-
lanma biçiminde tedrici ancak bir o kadar da devrimsel dan daha iyi tanımamıza olanak sağlar. Yalnızca Körtik
Diyarbakır Körtik
Tepe’den ele geçen bir dönüşüme yol açtı. Levant, Kuzey Mezopotamya Tepe’den (Diyarbakır) ele geçen Geç Epipaleolitik-Er-
Geç Epipaleolitik-Erken ve Zagros ile içinde yaşadığımız bu topraklarda Neo- ken Neolitik insan iskeletleri, yerleşiklikle ölülere nasıl
Neolitik insan iskeletleri litik dönüşüm, diğerlerinden daha erken (12-13 bin yıl davranılacağı konusundaki anlayışın önemli bir dönü-
(sayıları bin 200’den
önce) ortaya çıktı. Neolitik dönüşümde bitki ve hay- şüme uğradığını anlatır. Siirt Gusir Höyük (50 kadar
fazla) ve ölüler, evlerin
tabanlarının altına, duvar vanlar ile bunların içinde yer aldığı fiziksel ve biyolojik iskelet), Batman Hasankeyf Höyük (150 kadar iskelet)
diplerine gömülmüştü. çevre, tersinemeyecek değişime yol açtı. ve Körtik Tepe’de (bin 200’den fazla iskelet) bulunan
iskeletler, bebek, çocuk, yetişkin erkek ve kadınların
yaş ve cinsiyete dayalı belirgin bir farklılık olmadan, ev
olarak kullandıkları barınakların taban altlarına, duvar
diplerine, özel inşa edilmiş alanlara gömüldüğünü gös-
teriyor.
Bununla birlikte Göbeklitepe ile yeni kazılan Ka-
rahantepe (Şanlıurfa), Boncuklu Tarla (Mardin), Gre
Filla (Diyarbakır) gibi yerleşmelerde saptanan özel ya-
pılar (tapınaklar), çeşitli ritüellerin performe edildiği,
olasılıkla topluluğun üyelerinin ortaklaşa kullandıkları
ortak mekânlar ölümle ilişkilendirilebilecek kabart-
malar ve heykeller içerse de ölü definleri için tercih
edilmiyor. Bu yerleşmelerde kazılmış barınak alanla-
rında ele geçen gömüler, konutların yaşayanlarla bir-
likte ölüler için de bir mekân oluşturduğunu gösteri-
yor. Ancak Hasankeyf Höyük’te kazılan merkezî büyük
yapı gibi kimi binalarda iskelet sayısının fazla olduğunu
ve bazı yapılara daha sık ölü gömüldüğünü görüyoruz.
KÖRTIK TEPE PROF VECIHI ÖZKAYA ARŞIVI

Boncuklu Tarla’da da farklı zamanlarda en az yirmişer

bireyin gömüldüğü mekânlar/alanlar belirlendi. Bazı
yapılarda ise ölüler için küçük odalar, hücreler oluştu-
rulmuştu. Ölülerin yoğun olduğu ya da ölüler için özel
olarak inşa edilen yapılardan en iyi bilineni, “ölüler evi”
olarak tanımlayacağımız Diyarbakır Çayönü’ndeki BM
binasıdır: “Kafataslı Bina”da 320’yi aşkın iskelet yer alır.
Özel binaların mevcut olduğu erken Neolitik top-

Köşk Höyük’ün (Niğde) Geç Neolitik tabakalarında, evlerin duvar diplerinde

basit toprak mezarlara ya da çömleklere gömülen ölülerin neredeyse tamamı
doğumda ölen ya da kısa süre yaşamış bebeklerden oluşuyor.

102 ARKEOATLAS 2022

 Hakemi Use (Diyarbakır) yerleşmesinde
ele geçen iskeletlerin yaklaşık yüzde
60’ı bebek ve çocuklara ait. Yetişkinlerin
ancak üçte birini erkekler oluşturuyor.
DOÇ. DR. HALIL TEKIN

PREHISTORIK ANADOLU TOPLULUKLARINDA KADINLARIN SIKLIĞI

Neolitik ve Kalkolitik topluluklarda mezarlar içinde bulunan kadın iskeletlerine dair grafik incelendiğinde,
zaman ilerledikçe kadın iskeletlerinin sayısında bir artış görülüyor. Yaşam biçimindeki dönüşüm ile
mekân içi gömülerinin sıklığındaki farklılaşma kısmen birbirleriyle örtüşüyor.
80

70

60

50

40

30

20
ik

lık

tik

e
k)

se
e

ac
ıkl
(BM

ına

ti
yü

tep
ep

l
sti

ift

rak
U

oli

oli
Aş

Ağ
hö
kT

Ilıp
me

-Ç
mi

lan
Ne

alk
nü

top
m
tal
rti

ke
yö

(Do

Ars
eK
cik
de

pe
Ça

Ak
Kö

Ha
Ça

YILMAZ SELIM ERDAL

Ba

kte
pe

p
nü

kte
Te

mu
yö

mu
Ça

Yu

Yu

PPNA PPNB ÇÇN Kalkolitik

104 ARKEOATLAS 2022

 Erkek
90 -
Kadın
80 -
arımın insan bedenindeki yükü artırdığı

T
Genel
70 -
verisi yalnızca Anadolu’dan verilerin dö-
60 -
nemsel olarak bir arada değerlendirildiği

% 50 -
40 -
30 -
bu çalışma için değil, Çatalhöyük’te (Kon-
ya) topluluk içi yapılan incelemede de bul-
gulandı. Clark Larsen ve ekibi tarafından Çatalhöyük
20 - insanlarında gerçekleştirilen biyoarkeolojik çalışma
10 - ile tarımın yoğunlaşmasını temsil eden orta evrede,
0 - osteoartrit frekansında belirgin bir artış gözlemlendi.
PPNA PPNB ÇÇN GK-ETÇ Levant’ta avcı-toplayıcı Natuf topluluklarından Neo-
litik topluluklara fiziksel stresin arttığı, kemiklerdeki
Anadolu toplumlarında Neolitik’ten Erken Tunç Çağı’na eklem hastalıkların
sıklığındaki değişimi gösteren grafik incelendiğinde, erkeklerde oran düzenli artarken,
kas tutunma izleri ile eklem hastalıkları incelenerek
kadınlarda bedene binen yük en fazla Çanak Çömleksiz Neolitik B döneminde artış ayrı ayrı saptandı. Demet Delibaş tarafından yüksek li-
gösterir ve oran Erken Tunç Çağı’na doğru zamanla azalır. sans tezi kapsamında analiz edilen Körtik Tepe’nin Er-
YILMAZ SELIM ERDAL ken Neolitik insanlarında kas tutunma analizleri, avcı-
toplayıcı topluluklarda beden üzerindeki yükün yoğun
olmadığını; cinsiyetler arasında Levant’ta olduğu gibi
çok az bir farklılık bulunduğunu gösterdi. Bununla
Yünden ip elde etmek için kirman ya da iğ çeviren
kadın, ip koptuğunda sicimin her iki tarafını birlikte, erkeklerde yük taşıma ve mızrak fırlatma gibi
ıslatmak için dişlerinin arasına yatay olarak alır. aktivitelerde devreye giren kaslara binen yük fazlay-
Süreklilik taşıyan bu alışkanlık dişlerde yatay ken, kadınlarda hassas tutuş gerektiren ön kol kasları-
yönelimli (mesiodistal) oluklar oluşturur. Körtik na binen baskının belirgin ölçüde farklılaştığı görüldü.
Tepe’den köpek dişi (sağ üstte) ve Hakemi
Use’den üst çenedeki merkezi kesici dişte gelişen Anadolu, Levant ve Kuzey Mezopotamya’dan insan
(sağ altta) 1-2 mm çapındaki oluklar, ip ve topluluklarında yapılan bütün bu çalışmalar, tarıma
bunlardan ürün elde etmeyle ilişkilendiriliyor. dayalı yaşamın beden üzerindeki yükü artırdığını, da-
YILMAZ SELIM ERDAL hası bu yeni geçim örüntüsünün cinsiyetler arası fark-
lılıkları daha görülebilir hale dönüştürdüğünü şüpheye
yer bırakmayacak kesinlikle gösterdi.

El gibi kullanılan dişler

Dış dünyaya doğrudan açık olan dişlerimiz, yiye-
ceklere temasın yol açtığı makro ve mikro ölçekteki
bozulmalar nedeniyle besin kaynakları, besin hazırlama
biçimleri, ağız sağlığı ve hijyeni ile kimi alışkanlıkları
çözümlemede önemli bilgiler barındırıyor. Karbon-
hidrat içeriği zengin olan tohumlu bitkilerin, örneğin
evcilleşmiş hububatın diyette yer almaya ne zaman ve
hangi ölçekte başladığı, çürük ve diş taşı gibi hastalıklar
aracılığıyla belirlenmeye çalışıldı. Çayönü ve Aşıklı (Ak-
saray) gibi Erken Neolitik yerleşmelerde arkeobotanik
çalışmalara ek olarak, antropolog Prof. Dr. Metin Özbek
diş çürüklerinin sıklığından hareketle tarıma geçişin ilk
aşamalarını temsil eden topluluklar olduklarını önerdi.
Dişler, ağız sağlığından öte bilgiler de barındırır.
Beslenme esnasında kesme, koparma, parçalama, öğüt-
me, tutma, sıyırma, ıslatma gibi işlevleri yerine getire-
cek biçime sahip olan dişler, ihtiyaç duyulduğunda bes-
lenme dışındaki aktivitelerde ağzımızı kullanmamıza
olanak sağlar. Isırılan nesne, yönelimi, ağızda tutma
sıklığı ve süresi, ısırılan nesnenin sertliği, boyutu ve
biçimi, ortaya çıkan mekanik doku kaybının boyutu-
nu, biçimini ve yönelimini belirler. Başka nadir tipleri
bulunmakla birlikte, dişlerde beslenme dışı kullanıma

106 ARKEOATLAS 2022

 Avcı-toplayıcı-balıkçı topluluklardan tarımcılara; kadınların dişlerindeki
aşınma sıklığında az ancak düzenli bir azalma görülüyor. Erkeklerdeki bu
dönüşüm ise daha dramatik.

bir aşınma tipi tek tek değerlendirildiğinde, aşınmaya
neden olan faktörlerin kültürel evrelere, toplumlara,
cinsiyete ve yaşa göre farklılaşabildiği görülüyordu.
İlk kez Güney Amerika’da dudak ve dişlerin ara-
sında manyok2 kökünün ısırılmasıyla ilişkilendirilen
LSAMAT, Anadolu ve Ortadoğu topluluklarında göz-
lemlendi. Bu aşınma tipi, her iki cinsiyette ve benzer
bir sıklıkta görülmekteydi. İncelenen dönemler dikka-
te alındığında, gruplar arasında bir fark yoktu. Ancak
Yakın Doğu topluluklarında aşınmaya yol açan faktör-
ler için etnografik, tıbbi (diş hekimliği), arkeolojik ya
da antropolojik bilgi mevcut değil. Buna yol açabilecek
çene kapanma biçimi, dişlerdeki mikroskobik izler ve
aşınmaya neden olan biyolojik ve kültürel faktörlerin
detaylıca incelenmesine ihtiyaç var.
Ağıza sert nesnelerin alınması ile ilişki çentik biçim-
li aşınma nadir karşılaşılan bir durumdur. Bu aşınma
tipi, zaman içerisinde kerpeten gibi ısırma alışkanlığına
ihtiyacın azaldığını tanımlamakla birlikte, farklı geçim
örüntülerine sahip toplulukların, düşük yoğunlukta da
olsa dişlerini bu yolla hemen her dönem kullandıklarına
işaret ediyor. Çentik tipi aşınma ile bir dönem ya da cin-
siyet arasında bire bir ilişki kurmak olanaklı değil. Bu-
nunla birlikte, yerleşme düzeyinde bakıldığında önemli
farklılıklar görülür. Hakemi Use’de erkeklerde yaygın
iken, Geç Kalkolitik ve Erken Tunç topluluklarında bu
tip aşınma yalnızca kadınlarda gözlemleniyor. Bu ne-
denle çentikler zaman içindeki değişimi anlamak yerine
topluluk düzeyinde geçim örüntüsü, iş bölümü ve cinsi-
yet farklılığını çözümlemede işe yarar görünüyor.
Prehistorik topluluklarda diş kullanımı ile ilişkili
en fazla değişen durum, ön dişlerin taçlarında ve diş
aralarında görülen alışkanlık ve aktivite ile ilintili oluk
biçimindeki aşınma izleridir. Ön dişlerdeki olukların
sıklığı, avcı-toplayıcı PPNA topluluklarında sürek-
li dişlerin yüzde 20’si, bireylerin neredeyse yarısında
gözlemleniyor. Dünyanın diğer bölgelerindeki bulun-
tularla kıyaslandığında, Körtik Tepe gibi Anadolu’nun
avcı-toplayıcı-balıkçı topluluklarında gözlemlenen
beslenme dışı aktivitelerle ilişkili bu tip aşınma en yük-
sek sıklığa sahip. PPNB ve Çanak Çömlekli Neolitik
topluluklarda bu aşınma biçiminde önemli bir azalma

Ilısu Barajı’nın sularına

gömülen Batman
Hasankeyf sınırlarında
yer alan Hasankeyf
Höyüğü’nde bulunan
iskeletler (bebek,
çocuk, yetişkin erkek
ve kadınların yaş ve
cinsiyete dayalı belirgin
bir farklılık olmadan),
ev olarak kullanılan
barınakların taban
altlarına, duvar diplerine,
özel inşa edilmiş
alanlara gömülmüştü.
OSMAN NURI YÜCE

2 Tropikal Amerika’da yetişen köklü bir bitkidir. İçeriğinde yüksek miktarda nişasta barındıran bu bitki, yerli Amerikalıların beslenmesinde önem taşır. Un, ekmek ve
içecek şeklinde tüketilen, karbonhidrat açısından zengin olan bu bitkinin emilmesi esnasında dişlerde LSAMAT gelişir.

108 ARKEOATLAS 2022

 AVCI-TOPLAYICILARDAN
NEOLITIK ÇIFTÇILERE

BİTKİ VE İNSAN
İLİŞKİSİ
Bitkilerin evcilleştirilmesi bilinçli bir eylem miydi? Anadolu
tarımsal evcil ekonomiye geçişte “çekirdek bölge” mi? Son
arkeobotanik veriler, Neolitik çiftçilerin insanlığın en eski bitki
gen kaynakları uzmanı ve ıslahçıları olduğunu gösteriyor.

YAZI: DOÇ. DR. BURHAN ULAŞ*

Tarımın kökenleri üzerine yürütülen araştırmalar, yabani

atalarından ortaya çıkan sekiz bitki türünün
Bereketli Hilal diye bilinen coğrafi alanın dar bir bölgesinde
evcilleştirilmiş olabileceğini gösteriyor. Sanatçı Peter
Dunn’ın çiziminde, Neolitik insanın tahıl üretimi gösteriliyor.

110 ARKEOATLAS 2021

 A
rkeologlar günümüzde Prehistorik Dönem beslenmesinde bitkilerin yeri
prehistorik tarım eko- hakkında önemli bilgilere ulaşılmasını sağladı.
nomisi ve beslenme Bu güncel arkeobotanik veri havuzu, prehisto-
alışkanlığı ile ilgili en rik tarım kültürü ile ilgili bilgileri ve bu bilgilerle
çarpıcı problemlerin ce- bağlantılı bazı “geleneksel” kuram ve kavramları
vaplarına, doğa bilimle- sorgulatacak sonuçlara ulaştı.
riyle bağlantılı uzmanlık Yakın zaman kadar, Homo sapiens’ten önce-
dalları olan arkeozooloji, ki hominidlerin2 beslenme stratejilerinin esasen
paleoantropoloji ve ar- avcılığa dayandığı kabul ediliyordu. Buna kar-
keobotanik gibi, biyoarkeoloji şemsiyesinde bir- şın, son yıllarda Paleolitik çökeltilerde bulunan
leşen araştırmalar yoluyla ulaşıyor. Son dönemde hayvan kemiklerinin varlığı, değişik olasılıklar
tohum ve meyve çekirdeklerinin yanı sıra, insan göz önünde bulundurularak açıklanmaya çalışı-
dışkısı kalıntılarından da beslenme hakkında doğ- lıyor: Bu kemikler avcılar tarafından kamp yer-
rudan bilgi elde ediliyor. Benzer şekilde fitolitler1, lerine özellikle ve bilinçli bir şekilde mi getirildi?
polenler, arkeolojik bitki materyalinin molekü- Doğal nedenlerle ölen veya etoburlar tarafından
ler antik DNA (aDNA) analizi ve etnoarkeolo- avlanan leşlere mi aitti? Araştırmacılar, Homo
jik veriler yoluyla elde edilen bilgilerin birçoğu, habilis ve Homo erectus gibi ilk hominidlerin tü-

OLEKSANDR RUPETA/NUR GETTY IMAGES

Ju/’hoansi (Namibya) avcı-toplayıcı topluluğunda bir kadın. Kanadalı antropolog Richard Lee, Ju/’hoansi avcı-toplayıcılarının
beslenme ve geçim ekonomisi modellerine ilişkin yaptığı gözlemlerde, kabile kadınları tarafından toplanan bitkilerin yüzde 75-80
oranla geçim ekonomisinde birincil öneme sahip olduğunu belgeledi.

112 ARKEOATLAS 2022

 Arkeobotanik veriler Güneydoğu Toroslar’daki toplayıcı toplulukların
Güney Levant topluluklarına kıyasla, neredeyse hiç yabani tahıl
tüketmediklerini göstermektedir.

Natufyanlar: Geri dönüşü olmayan nokta
Paleo-çevresel veriler, Son Buzul Dönemi’nde
(Würm5), doğal kaynaklar ve insan toplulukları ara-
sında dengesizliğe neden olan sıcaklıktaki sürekli de-
ğişikliklere (Bølling-Allerød-Genç Dryas-Holosen)6
işaret ediyor. Bu ekolojik dengesizlik ve “hayatta
Avrupa’daki avcı- kalma” içgüdüsü, insanı avcı-toplayıcı yaşam mo-
toplayıcılara ait delinden yerleşik yaşama geçmeye zorlamış ve yeni
arkeobotanik bir çağın ilk adımını atmış gibidir. Bu yeni dönemi
veriler için
anlamak ve yorumlamak için Natufyan kültürüne
karekodu okutun.
göz atmak gerekir. Arkeolojik veriler, bu yarı-gö-
çebe topluluğun yeni kaynaklar bulma ve kullanma
zorunluluğu hissettiğini, yenilikçi sosyo-kültürel ve
teknolojik mekanizmaların önünü açtığını, böylece
bitkilerin evcilleştirmesi sürecinde bir tür öncü rol
oynadığını gösteriyor. Yerleşik yaşama geçiş, insan-
lığın kültürel tarihini geri dönülmez bir şekilde etki-
ledi ve bu yeni durum İsrailli arkeolog ve antropolog
Ofer Bar-Yosef tarafından insanın kültürel evrimin-
de “geri dönüşü olmayan nokta” olarak tanımlandı.
Yaklaşık 20 bin yıl öncesine tarihlenen Celile
Denizi kıyısındaki Ohalo II yerleşmesinde yabani
arpa (Hordeum spontaneum), yabani gernik buğda-
yı (Triticum dicoccoides), yabani buğdaygillere ait
küçük tohumlar, yabani bezelye, yabani badem,
zeytin, asma ve sakız (Pistacia atlantica) ağaçlarının
kalıntıları tespit edildi. Filistin’deki bir başka çağ-
daş yerleşim yeri olan Nahal Ören’de (18-16 bin yıl
önce) ise yabani fiğ, incir ve ayrıca tanımlanamayan
yabani buğdaygiller tespit edildi. Batı Celile’deki di-
ğer bir Natufyan yerleşmesi Hayonim Mağarası’nda
(15 ila 11 bin 700 yıl önce) yabani badem, arpa ve
büyük miktarlarda acı bakla belgelendi.
Avcı-toplayıcı toplulukların doğal kaynakları,
evcil tarımsal ekonomiye dayalı Neolitik topluluk-
lardan daha iyi tanıdıklarını söylemek mümkündür.
Çünkü yerleşik evcil tarımsal ekonomiye sahip bir
topluluğa kıyasla, avcı-toplayıcı hareketli bir toplu-
luktu, farklı bitki türleri ile temas kurmak için daha
fazla fırsata sahipti ve bu nedenle bitki kaynaklarını
da daha iyi tanıma şansına sahip olabilirdi. Yerle-
şik bir topluluk ise yalnızca tanıdığı evcilleştirilmiş
bitkilere odaklanarak, ikâmet ettiği çevrenin bitki
kaynaklarını kullanma eğilimindeydi. Orta Fırat
Vadisi’nin kenarında, yerleşik yaşamın ilk örnek-
lerinden biri olan Abu Hureyra’dan (günümüzden
13.000 yıl önce) gelen arkeobotanik kalıntılar, yu-
karıdaki öneriyi doğrular nitelikte. Gordon Hillman
tarafından yürütülen arkeobotanik araştırmalar, bu
topluluğun çevrelerindeki yabani bitki kaynakları
hakkında olağanüstü bilgiye sahip olduklarını ortaya
koydu. Bu Epipaleolitik topluluğun, yaklaşık 120 ta-
nesi muhtemelen besin kaynağı olarak tüketilen, 250
civarında yabani bitki türünü toplayıp yerleşim yer-
lerine getirdikleri söylenebilir. Etnobotanik çalışma-
lardan sağlanan verilerin de yardımıyla, bu bitkiler
beslenmenin yanı sıra tedavi, boyama ve halüsinas-
yon gibi farklı kullanım potansiyellerinden dolayı,
bilinçli bir koleksiyona işaret ediyor.
Güneydoğu Toroslar: Hububat
kullanmayan avcı-toplayıcılar
Günümüzden yaklaşık olarak 13-11 bin yıl önce
Genç Dryas Dönemi’nde, Kuzey Yarımküre’de sıcak-
lıklarda bir düşüş yaşanır, Anadolu Yarımadası’nın
Paleolitik kıyı toplulukları (Karain, Beldibi, Öküzi-
ni gibi) Güney Levant topluluklarına benzer şekilde
ortadan kaybolur. Özellikle göl ve nehirlerin çekil-
mesinden sonra Orta Anadolu (Pınarbaşı gibi) ve
Güneydoğu Toroslar’ın (Hallan Çemi, Körtik Tepe
gibi) bazı kapalı havzalarına Epipaleolitik ve Çanak
Çömlek Öncesi Neolitik A toplulukları yerleşir.
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yaklaşık ola-
rak MÖ 10.000 yıllarına tarihlenen Gusir Höyük
(Siirt), Göbeklitepe (Şanlıurfa), Hallan Çemi (Bat-
man), Körtik Tepe (Diyarbakır) gibi sitelerde yü-
rütülen arkeolojik ve arkeobotanik araştırmalar
sayesinde bu yarı-yerleşik toplulukların beslenme

5 Akdeniz Havzası, Avrupa kıtası ve Alpler’i kapsayan ve yaklaşık olarak 115 bin ila 11 bin 700 yıl öncesine tarihlendirilen Buzul Dönemi’ne verilen ad.
Buzul devirlerinde yeryüzünün ortalama sıcaklığı günümüze göre 10-15 derece kadar düşük ve deniz seviyesi günümüzden yaklaşık 130-150 metre daha
düşük bir düzeydeydi.
6 Bølling-Allerød: Son Buzul Çağı’nın son aşamalarına denk düşen, yaklaşık 14 bin 700 ila 12 bin 700 yıllarını kapsayan, sıcak ve nemli aşamalar arası döneme
verilen ad. Genç Dryas: Yaklaşık olarak 13 bin bin yıl önce başlayan ve bin 300 yıl süren Kısa Buzul Çağı’na verilen ad. Holosen: 12 bin yıl önce başlayıp günümüze
kadar gelen jeolojik devre verilen ad. Bu dönemin başlangıcı, Geç Dryas çağının sona ermesine ve insan türünün yerleşik yaşama geçiş sürecine tekabül eder.
7 Takson: Belirli bir kategoriye girebilecek seviyede ayırt edici farklılıklara sahip herhangi bir derecedeki (cins, tür, alt tür, vs.) canlı grubuna verilen ad.

114 ARKEOATLAS 2022

 zorlamış olabilir. Bazı arkeologlar ise bu durumu
Genç Dryas Dönemi’nde keskin sıcaklık düşüşüyle
beraber bu toplulukların çevrelerindeki doğal kay-
naklarının azalması ve dolayısıyla beslenme ekono-
misinde bir krize yol açmasına bağlar. Yakın Doğu
(Natufyanlar) ve Anadolu Yarımadası’nın kıyısın-
daki (Öküzini, Beldibi gibi) bu en eski avcı-topla-
Arkeobotanik
yıcı toplulukların ortadan kaybolmasına ilişkin iki
çalışmalar
hakkında seçenek önerilebilir: Ya bu topluluklar daha hare-
detaylı bilgi için ketli bir yaşam tarzına geri döndüler, ya da başka
karekodu okutun. bölgelere göç ettiler. Güneydoğu Toroslar’daki ilk
avcı-toplayıcılar, en uygun ve bol bulunan gıda
kaynaklarını seçerek, Güney Levant’dan farklı bir
geçim stratejisi ve besin modeli geliştirmiş olmalı.
1969 yılında Kent Flannery, Marjinal Alan
Teorisi’ni Yakın Doğu’da Üst Paleolitik Dönem’de
beslenme kültürüne eklenen yeni bazı yiyecek kay-
naklarıyla genişlemesinin altını çizerek geliştirdi ve
bu modele “Geniş Spektrum Devrimi” adını verdi.
Bu teoriye göre, daha önce değerlendirilmeyen ba-
lık, su kuşları, omurgasızlar ve farklı bitki türleri yi-
yecek kaynaklarına eklendi ve bu yeni durum, daha
yoğun ve etkili bir toplayıcı ekonomisi için gerekli
pre-adaptasyon teknolojisinin (kuyu/çukur, havan,
BURHAN ULAŞ
orak vb.) gelişmesine ön ayak oldu. Geniş Spektrum
Devrimi kuramıyla önerildiği gibi, tarımsal faaliyet
için işlevsel olan “pişirme çukurları” Güneydoğu To-
roslar’daki avcı-toplayıcı topluluklarca ortaya çıkarı-
lan teknolojik yeniliklerden biri olarak değerlendi-
rilebilir. Buralardaki yerleşmelerde yabani tahılların
varlığı hemen hemen yok denecek kadar azdır ve
bu aktivite ile bağlantılı orak-bıçak kullanımı, Gusir
Höyük gibi bazı yerleşmelerde hemen hemen hiç bel-
gelenmez. Dolayısıyla, bu yarı-göçebe toplulukların
hayatta kalabilmeleri için alternatif kaynaklara baş-
vurdukları önerilebilir. Hallan Çemi yerleşiminden
başlayarak, bölgenin avcı-toplayıcı topluluklarının
ağırlıklı olarak yabani fıstık ve bademi kullandıkla-
rı, toksin içeren yabani bademi pişirme çukurlarında
detoksifikasyon (toksik maddelerden arınma) işlemi-
ne tabi tutup yenilebilir hale dönüştürdükleri görü-
lüyor. Bu sonuçlar, aynı zamanda Güneydoğu Toros
avcı-toplayıcıların Güney Levant ve Orta Fırat böl-
gesindeki avcı-toplayıcılardan farklı bir beslenme
modeline sahip olduklarını gösteriyor.
Bitkilerin evcilleştirilmesi bilinçli bir eylem miydi?
Son yıllarda bazı araştırmacılar, ilk yerleşik top-
lulukların, dolaylı da olsa evcil tarımsal bir ekono-
miye geçebilecek bilgi ve tekniğe sahip olmadığını
ve bitkilerin evcilleştirilmesinin çok uzun bir zaman

aldığını (3 bin yıla kadar süren Uzun Süreli Evcilleş-

Diyarbakır Çayönü Tepesi 2021 kazılarında tirme Modeli) savundular. Bununla birlikte, Hallan
elde edilen karbonlaşmış yabani badem
çekirdek parçası (sağda). Bu çekirdeklerde Çemi ve Abu Hureyra sitelerinden elde edilen arke-
amigdalin denen acı kimyasal bir madde obotanik veriler, bu avcı-toplayıcıların yabani bitki
bulunuyor. Amigdalin, yenildiğinde türlerinin kullanım biçimlerine ilişkin olağanüstü
çözünerek siyanüre dönüşerek öldürücü bilgi birikimine sahip olabileceği yönünde.
bir etki yaratacak kadar tehlikeli.
Güneydoğu Toroslar avcı-toplayıcı grupları İlk olarak 1908’de R. Pumpelly tarafından for-
pişirme çukurlarında yabani bademleri müle edilen ve daha sonra Gordon Childe (1951)
kavurup, bir tür kimyasal reaksiyona tabii tarafından önerilen Vaha Teorisi’nde olduğu gibi,
tutarak, bu meyveleri yenilebilir bir ürüne
dönüştürmeyi başarmıştı. bazı bilim insanları tarımın kökenleri ile ilgili teo-
rilerini dışsal değişiklik (iklim, çevre vb.) faktörle-
riyle ilişkilendirerek açıklamaya çalışır. Bu teoriye
göre, iklimin kuraklaşması sonucu avcı-toplayıcılar
sürekli su kaynaklarını çevreleyen bitki ve hayvan-
larla daha yakın temas kurmuş ve bu süreç evcilleş-
Mersin Yumuktepe Neolitik
yerleşmesinde elde tirilme sürecini tetiklemiştir. J. G. D. Clark’a (1952)
göre, tarıma geçiş iki unsur arasındaki ilişkinin so-
YUMUKTEPE KAZI ARŞIVI, BURHAN ULAŞ

edilen evcil mercimek

(solda). Avcı-toplayıcı nucudur: Biyom (bitkiler, hayvanlar ve insanlar) ve
grupların tükettikleri en habitat (toprak ve iklim). Bu iki faktördeki bir de-
önemli bakliyatlardan
olan mercimek, Çanak ğişiklik ekolojik dengesizliğe neden olabilir ve so-
Çömleksiz Neolitik B nuç olarak yaşam sistemlerinde bir çöküşe ve/veya
evresinde, yaklaşık olarak devrimsel değişikliklere yol açabilir. Bugün bile,
günümüzden 10 bin yıl mevcut ileri teknolojiye rağmen “uygarlığımızın”
önce evcilleştirildi.
çöküşünden bir iklim değişikliği sorumlu olabilir.
Geç Dryas çağının sona ermesiyle Erken Holosen
Dönem’de yaşanan iklim değişikliğinde, avcı-topla-

116 ARKEOATLAS 2022

 POPULAR SCIENCE
HER AY YANINIZDA!
116
POPULAR SCIENCE ● ARALIK 2021

BEYIN KENDINI
ÖZGÜR IRADE IYILEŞTIREBILIR MI?
VAR MI?
GIZEMLI BEYNIMIZ

ZEKÂ NEDIR,

GIZEMLI
BEYIN SISI GENLERLE NASIL
ILK KARA DELIKLER

NEDIR? BIR ILIŞKISI VAR?

HOMINID SAVAŞL ARINI NASIL KAZANDIK?

GENETIK, RUH

BEYNIMIZ
BEYINDEKI
BÖLGELER SAĞLIĞINI
NASIL FARKLILIK ETKILIYOR MU?
GÖSTERIYOR?
FİYATI:
12,50 TL
KKTC
FİYATI:

BESINLER BEYNI BEYNIMIZI ZINDE 16 TL

INEKLER GENLERIMIZI NASIL DEĞIŞTIRDI?

9 772147 096000

TUTMAK IÇIN NELER

ISSN 2147-0960

ETKILER MI?
YAPABILIRIZ?

Aralık
2021/12
HOMINID SAVAŞLARINI Sayı: 116

NASIL KAZANDIK?
ÇIN'IN KILOMETRE UZUNLUĞUNDAKI UZAY GEMISI

INEKLER GENLERIMIZI
NASIL DEĞIŞTIRDI?
ÇIN'IN KILOMETRE
İLK KARA
UZUNLUĞUNDAKI UZAY GEMISI DELİKLER
JAMES WEBB UZAY GÖZLEMLEDİĞİMİZ EVRENİ
TELESKOBUNDAN NELER ONLAR ŞEKİLLENDİRİYOR
BEKLIYORUZ? OLABİLİR!

BEKLIYORUZ? OLABİLİR!
I S I M E G YA Z U I K A D N U Ğ U L N U Z U E R T E M O L I K N I ' N I Ç

TELESKOBUNDAN NELER ONLAR ŞEKİLLENDİRİYOR

JAMES WEBB UZAY GÖZLEMLEDİĞİMİZ EVRENİ
DELİKLER
UZUNLUĞUNDAKI UZAY GEMISI
ÇIN'IN KILOMETRE
İLK KARA
POPULAR
NASIL DEĞIŞTIRDI?
INEKLER GENLERIMIZI
SCIENCE’DA
NASIL KAZANDIK?
?IDRITŞIĞED LISAN IZIMIRELNEG RELKENI

HOMINID SAVAŞLARINI Sayı: 116

BU AY,
2021/12
Aralık
000690 741277 9
0690-7412 NSSI

BEYNIMIZLE ILGILI
YAPABILIRIZ?
ETKILER MI? TUTMAK IÇIN NELER
BESINLER BEYNI BEYNIMIZI ZINDE
EN SIK KARŞIMIZA
BEYNIMIZ
16 TL
FİYATI:
KKTC
? K I D N A Z A K L I S A N I N I R A L Ş AVA S D I N I M O H

12,50 TL
FİYATI:

ÇIKAN SORULARI
GÖSTERIYOR?
NASIL FARKLILIK ETKILIYOR MU?

GIZEMLI
BÖLGELER
CEVAPLIYORUZ.
BEYINDEKI
SAĞLIĞINI
GENETIK, RUH
RELKILED ARAK KLI

NEDIR? BIR ILIŞKISI VAR?

BEYIN SISI GENLERLE NASIL
ZEKÂ NEDIR,
ZIMINYEB ILMEZIG

VAR MI?
ÖZGÜR IRADE www.popsci.com.tr
IYILEŞTIREBILIR MI?
BEYIN KENDINI
 BONCUKLU HÖYÜK

ORTA
ANADOLU’NUN
İLK ÇİFTLİKLERİ
Orta Anadolu’da yerleşik avcı-toplayıcılıktan çiftçiliğe nasıl geçildi?
İşte, Anadolu’da tarımın ilk ortaya çıkışını ve Bereketli Hilal’den batıya
doğru yayılımını daha eski tarihe götüren heyecan verici bulgular...

YAZI: PROF. DR. DOUGLAS BAIRD*, PROF. DR. ANDREW FAIRBAIRN**, DOÇ. DR. GÖKHAN MUSTAFAOĞLU***

MÖ 8.300-7.600 yılları arasında iskân

edilen Konya Ovası'ndaki Boncuklu Höyük
uluslararası bir ekip tarafından araştırılıyor.

BONCUKLU HÖYÜK KAZI ARVIŞI

118 ARKEOATLAS 2021

 A
raştırmacılar, yerleşik besin kaynağı olarak rağbet görmeyecekti. Bunun
hayata geçiş ve çiftçi- nedeni, büyük olasılıkla bu bitkilerin bölgede bu-
liğin nasıl başladığı ve lunmamasıydı. Buna ek olarak, karbon analizi böl-
yayıldığının yanı sıra gede menengiç ve yabani badem gibi yemiş veren
bu durumun sonuçla- ağaçların yetiştiğini, ancak bu ağaçlardan alınan
rını uzun süredir tar- meyve/yemişlerin bile, Orta Anadolu’da yaşayan
tışıyor. Anadolu pla- diğer toplulukların tersine, Pınarbaşı’nda yaşayan
tosunda buna dönük topluluk için önemi olmadığını gösteriyor. Bu
araştırmalar daha çok topluluk daha çok sulak alandaki besin kaynakla-
son dönemlerde yapıldı. Yerleşik hayata geçiş dav- rının kullanımına ve bölgedeki koyun ve keçilerin
ranışlarının tipik olarak avcı-toplayıcı toplulukla- avlanmasına odaklanmıştı.
rın hepsinde olmadığı, ancak bilinen yerleşimlerin T. Watkins’in 1994-1995 yılları arasın-
birçoğunun mevsimlik olmaktan çok yıl boyunca da Pınarbaşı’nda sürdürdüğü çalışmalarda, MÖ
iskân edildiği düşünülüyor. 9.500-7.900 arasına tarihlenen erken Holosen Dö-
2003-2004 yıllarında Douglas Baird tarafından nem iskânın varlığına ve Epipaleolitik Dönem’den
yürütülen Karaman Pınarbaşı kazıları, Anado- farklı olarak yıl boyunca kesintisiz iskân edilmese
lu platosunda Epipaleolitik de yılın en azından birden faz-
Dönem (Paleolitik Çağ’ın la mevsiminde bölgede yerle-
sonundaki dönem, yaklaşık MÖ 8.300-7.600 yılları şik hayata geçiş davranışları-
20-12 bin yıl önce) ile ilgili na dair önemli kanıtlar tespit
arasında iskân edilen
benzersiz bulgular sağlamıştı. edilmişti. Yine Epipaleolitik
MÖ yaklaşık 14.000-11.000 Boncuklu Höyük, Konya Dönem’in tersine, bu erken
yıllarına tarihlenen bu kaya- Ovası’nda ilk buğday, Holosen Dönem topluluğu
altı sığınağı yerleşimi, küçük mercimek ve bezelye dal örgü duvarlarla çevrili,
çaplı avcı-toplayıcı topluluğu oval şekilli toprağa kazılmış
tarafından kullanılmıştı ve yetiştirme izlerini temellere sahip, içleri sıvalı
taş-temelli yapıların tespit barındıran yerleşim. yapılar inşa etmişti. Kaya sı-
edilmediği Ayn Mallaha, Ha- ğınağının erken Epipaleolitik
yonim ve Vadi Hammeh 27 Dönem’deki kullanımında
gibi Doğu Akdeniz’deki çağdaşları olan alanlardaki olduğu gibi, insanlar çoğunlukla yapılar arasında-
(Natuf olarak adlandırılır) yerleşik hayata geçişle ki açık alanlara gömülmüştü. Bununla birlikte, bu
ilgili bulgulardan farklılık gösteriyordu. Bununla topluluk, Epipaleolitik Dönem’de olduğu gibi buğ-
birlikte Pınarbaşı, çeşitli mevsimlerde iskân edildi day ve arpa gibi tahıllar, mercimek ve bezelye gibi
ve Geç Buzul Dönemi’nin ılık dönemlerini içeren baklagillerin toplanması veya yetiştirilmesiyle hiç
binlerce yıl boyunca tekrar tekrar ziyaret edildi. ilgilenmemişti. Yerleşik hayata geçiş davranışları
Çağdaşı olan Doğu Akdeniz yerleşimlerinin ak- daha çok yabani sığır, koyun ve keçi avlama, ye-
sine uzun süre yerleşim yeri ve ritüel izlerini de rel su kaynaklarından faydalanma ile yaz aylarının
barındıran ölü gömme alanı olarak kullanıldı. sonunda menengiç, yabani badem ve çitlembikten
Ancak bu önemli yerleşimde ilk ekilen türler oluşan meyve/yemiş toplamanın önemli rol oyna-
olan buğday, arpa, mercimek ve bezelyenin ataları dığı bir beslenme yapısı üzerine kuruluydu.

Boncuklu Höyük’e adını veren ve farklı taş hammaddeler kullanılarak

yapılmış boncuklardan örnekler. BONCUKLU HÖYÜK KAZI ARVİŞİ

120 ARKEOATLAS 2022

150 bin kilometreden
daha geniş bir
coğrafyayı kapsayan
Konya Ovası, tarihöncesi
arkeolojisi için oldukça
önemli veriler sunuyor.
Bu sorular bizi Konya Ovası’na çiftçiliği kimle-
rin, hangi yollarla getirdiği sorusuyla baş başa bı-
rakıyor. Bu örnekte yanıt açık: Yerel toplayıcıların
bazıları güney ve/veya doğudaki bölgelerden ta-
rıma alınmış bitkileri getirmiş olmalı. Bu durum,
P eki, bu yerel toplayıcılar nasıl oldu da
Konya Havzası gibi doğal olarak sulak
alan-bozkır mozaiğine uyum sağlamayan
bu bitkilerden haberdar oldular ve bu
bölgeye getirdiler? Pınarbaşı’nda tespit
MÖ 8.300-7.600 yılları birtakım tutarlı yollardan gerçekleştiği için ikna edilen Kapadokya kaynaklı obsidiyenin ve Akdeniz
arasında iskân edilen
edici bir kanıt. İlk olarak, Pınarbaşı ve Boncuklu’da kıyılarından gelen deniz kabuklarının varlığı, Epi-
Boncuklu Höyük
yerleşimi, Konya erken yontma taş alet endüstrisi arasında süreklilik paleolitik Dönem’den itibaren bölgeler arasında
Ovası’nda buğday, olduğuna dair açık kanıtlar bulunuyor. Bu yontma Orta Anadolu’yu da kapsayan iletişim ağları oldu-
mercimek ve bezelye taş buluntu topluluklarında, fırlatıcı ve/veya kesi- ğunu açıkça gösteriyor. Bu ağlar aynı zamanda be-
yetiştirmenin ilk izlerini
ci aletler yapmak için bıçak sapı ve mızrak sapına zeli taş plakalarda görülen uygulamaların, gömül-
barındırıyor.
monte edilmiş neredeyse tıpatıp aynı çok küçük me sonrasında kafatasının çıkarılması gibi ritüel
TURGUT TARHAN
aletler, yani mikrolitler baskın. Hem Boncuklu, pratiklerinin ve benzer alet formlarının görülmeye
hem de Pınarbaşı örneğinde bunlar ağırlıklı ola- başlaması ve cilalı el baltalarının ortaya çıkmasına
rak, yaklaşık 150 km doğudaki Kapadokya bölge- da tanıklık etmişti. Toros Dağları’na rağmen Orta
sinden ithal edilen obsidiyenden yapılmıştı. Buna Anadolu platosu izole değildi. Bitki yetiştiriciliği-
ek olarak, antik DNA uzmanlarıyla ortak çalışma- nin sulak alan-bozkır gibi yeni ortamlarda benim-
lar yaparak, Pınarbaşı Epipaleolitik nüfusunun senmesi, tarımın batıya doğru yayılmasında önem-
yaklaşık yüzde 90’ının Boncuklu’da yaşayan top- li bir adım oldu. Boncuklu örneği, belki de Konya
lulukla genetik devamlılığı olduğu, bu yüzden de Havzası’nın kuzeyi ve batısında tüm Anadolu’daki
iki yerleşimin nüfusları arasında doğrudan genetik gen akışı eşliğinde tarımın batıya doğru yayıldığı
bir ilişki olduğu ortaya çıkarıldı. mekanizmaların bir göstergesi olabilir.

Antik DNA çalışmaları, Pınarbaşı Epipaleolitik nüfusunun yaklaşık yüzde 90’ının

Boncuklu’da yaşayan toplulukla genetik devamlılığının olduğunu gösterdi.

122 ARKEOATLAS 2021

BONCUKLU HÖYÜK KAZI ARVİŞİ
Boncuklu Höyük konut karmaşık bir kültürel ortamın parçası olarak ya-
mimarisini karakterize yılmış olabileceğini düşündürüyor. Bu farklılıkla-
eden evin “temiz” ve rın ise bilgi ya da iletişim eksikliğiyle ilişkili olma
“kirli” alanı. Fotoğrafın
üst yarısında görülen olasılığı bulunmuyor.
kırmızı-beyaz ölçeğin MÖ 9’uncu binyıl Orta Anadolu toplulukları,
olduğu kısım, günlük Aşıklı’ya yakın obsidiyen kaynaklarından önemli
yaşamın sürdürüldüğü ölçüde ve ortaklaşa faydalanıyorlardı. Yontma taş
ve altında mezarların
yer aldığı “temiz” alan.
buluntu toplulukları, üç merkezin hepsinde mik-
Fotoğrafın alt yarısında rolit bileşenleri ve ortak sivri uçların yanı sıra,
görülen siyah-beyaz -her ne kadar kaynaklara daha yakın konumdaki
ölçeğin bulunduğu Aşıklı’da daha büyük aletlerin üretimi tercih edilse
kısım ise yemek pişirme
faaliyetlerinin ve ocağın
de- zıt yongalama düzlemi gibi üretim teknoloji-
yer aldığı “kirli” alan. lerinde de MÖ 9’uncu binyıl özelliklerini paylaşı-
yorlar. Bu tür bağlantılar, Aşıklı ve Boncuklu’da-
ki ortak genetik miras ve oval dal örgü ve kerpiç
yapı gelenekleri ile taban altı gömülerle de ortaya
konuluyor. Aslında, emmer buğdayı ve bezelye
yetiştiriciliğinin Konya Ovası ve Kapadokya’da
geniş anlamda eşzamanlı ortaya çıkması da dik-
kat çekici. Farklılıkları ise, Aşıklı’da tarıma alınan
bitkilerin, özellikle koyun gütmenin daha yaygın
olması, Pınarbaşı’da bitki yetiştirmenin redde-
dilmesi, Boncuklu’da ise ev içi alanların kullanı-
124 ARKEOATLAS 2022
mı, bezeli taş plakaların, taş aletlerin, geometrik
kil objelerin ve süslü boncukların yoğunluğuyla
vurgulanıyor. Bu durum, ekonomik pratiklerin
toplulukların kimlikleriyle yakından bağlantılı
olduğunu, belki de topluluk içinde uyum oluştur-
manın yan etkisi olabileceğini güçlü bir şekilde
ortaya koyuyor.
Hane arkeolojisi
Boncuklu evlerinin hepsi büyük ölçüde birbi-
rine benzer. Kuzeybatı-güneydoğu veya batı-do-
ğu yönünde uzanan bu evlerin kuzeybatı ucunda
genellikle, binanın yaklaşık üçte birini oluşturan
alçak konumdaki “kirli” mutfak alanı bulunur.
Daha büyük olan güneydoğudaki bölüm, oca-
ğın bulunduğu alandan yüksektir ve daha temiz,
daha kalın ve daha geniş marl (beyaz killi toprak)
plasterden yapılmış zeminleri vardır. Bu “kirli”
alanların özelliği, daha fazla organik materyal,
küçük kemik parçaları ve olasılıkla ocaktan kü-
renmiş karbonlaşmış bitki parçalarından oluşan
daha az yer kaplayan yamalı zeminlerdir. “Kirli”
alanlarda ayrıca, “temiz” zeminli alanların aksine,

BONCUKLU HÖYÜK KAZI ARVİŞİ
Evin “temiz” bir şekilde, ara sıra genetik açıdan farklı özellikler
kısmında taban çok
gösteren çocukların da aynı mezarlara gömüldü-
sık aralıklarla beyaz
plasterle sıvanmış. ğü görülüyor. Bu uygulamalar, genetik değil ama
Bu uygulama kurgusal akrabalık ilişkilerini göstermesi açısın-
Boncuklu Höyük’te dan farklı kültürel pratiklerin Boncuklu’da hayat
tespit edilen yapıların bulduğunu bizlere gösteriyor. Yaşayanlar, sadece
en karakteristik
özelliğini oluşturuyor. zemin veya zeminlerinin hemen altındaki ölüleri
ve atalarıyla yaşamakla kalmıyor, aynı zamanda
atalarının evleriyle de yaşıyordu. Bu durum, evin
devamlılığı için güçlü bir motivasyon ve onun
sembolik sürekliliğini vurgulayan bir faktördü. Ev
ile hanenin, ölüler ile yaşayanların bu yakın öz-
deşliği, ölü ve yaşayanın devamlılığının süregiden
yakınlıkla sağlandığını düşündürüyor.
Ayrıca Boncuklu’da toplumsal ritüel pratikleri-
nin, özellikle cenaze törenleri ve atalardan kalan
uygulamaların da önemli olduğuna ve haneler
üstü ve devam eden kolektif kimliğe katkıda bu-
lunmuş olabileceğine dair önemli bulgular var.
Boncuklu evlerinin zeminlerinin altındaki ölüle-
rin sayısının azlığı, kısmen mezar uygulamaları
için ev dışındaki açık alanların da tercih edilme-
BONCUKLU HÖYÜK KAZI ARŞİVİ
126 ARKEOATLAS 2022
sinden kaynaklanabilir. Açık alanlardaki gömüler
ocak yerleri arasında, yani ortak gıda hazırlama
ve tüketimi açısından önemli alanlarla iç içe olan
çöp birikintileri içerisinde bulunuyor. Dış mekân
gömüleri, evlerin zeminleri altındakilerden farklı
özellikler taşımıyor. Evlerin altında kadın ve er-
kek, genç ve yaşlı, fetus ve bebekler gibi aynı yaş
ve cinsiyet karışımları görülüyor. Evlerde olduğu
gibi, bazı gömülerde mezar hediyesi bulunmuyor.
Mezar hediyeleri birkaç küçük eşya olabileceği
gibi, birçok eşyanın bir arada bulunduğu birkaç
birey arasında değişkenlik gösteriyor. Örneğin,
gömülerin birinde bireyin boynundaki bir kolyeye
takılı 56 adet deniz kabuğu bulundu.
Ev gömülerine benzer şekilde, dış mekânlardaki
parçalı tekil mezarların yakınında çeşitli ek pratik-
ler gösteren bir dizi başka gömü dolguları saptan-
dı. Dış mekânlarda kafatası sirkülasyonu ve birik-
tirmenin yaygın olduğu görülüyor. En azından
evlerde eksik olan ölülerden bazılarının yerleşim
alanının ortasındaki bu açıklık alanlarda gömül-
müş olması olası, hatta bazıları parçalara ayrılmış
olabilir. Bedenlerinden ayrılan kafataslarının ev
gömülerinden alınmadığı görülüyor. Mevcut kar-
bon ve nitrojen izotopu analizleri, bu kafatasları ve
kafatası parçalarının evlerin altına gömülenlerden
farklı beslenme biçimine sahip bireylere ait oldu-
ğunu ortaya koyuyor. Şaşırtıcı şekilde, atalarına ve
atalarına ait evlere dayalı güçlü bir kimliğe sahip
böylesi bir toplulukta, kolektif gruplar ritüellerle
de ifade edilen uzun süreli bağlara sahipti.
oplumsal hiyerarşi ve eşitlikçi davra-
T nışlar sorusu genellikle Boncuklu gibi
küçük ölçekli topluluklarla ilgili olarak
sıklıkla gündeme gelir, ancak ne yazık
ki bu topluluklar da bir şekilde sosyal
karmaşıklık gösterir. Evler arasında, ayrıca evler
ile dış mekân gömüleri arasında mezar hediyele-
ri açısından farklılıklar var. Bunların çoğu kimlik
EV IÇI MEZAR
UYGULAMALARINDAN
ÖRNEK
Boncuklu’da evlerin tabanı altındaki
mezarlar hane halkı ile evin kendisi
arasındaki yakın ilişkiye vurgu
yapar. Ev hem hanenin fiziksel
sembolü, hem de devamlılığı olan
bir yapıdadır. Bu olgunun, bitki ve
hayvan yetiştiriciliği ile aynı zamanda
ortaya çıkmış olması tesadüf değil.
kaynaklı olabilir, bu yüzden de istikrarsız bir
görüntü ve statü kontekstinin bir parçasıdırlar.
2021 yılında yapılan kazılarda diğer evlerden
daha büyük ve onların düzenli özelliklerinin
gözlenmediği bir yapıda daha yeni bulgular öne
çıktı. Bu büyük ev, Aşıklı, Çayönü, Nevali Çori,
Jerf el Ahmar veya Göbeklitepe gibi yerleşim
yerlerindeki bazı ev-dışı yapılar anlamında “or-
tak bir bina” gibi gözükmüyor. Belki de bu, çok
istikrarsız sosyal dinamikler bağlamında ortaya
çıkan farklılıklara ait bir bulgu. Bunun yanıtını
sadece ileride yapılacak olan kazı çalışmaları ve-
recek.

Çatalhöyük ile devamlılık

Yeni çalışmalar, Boncuklu ile Çatalhöyük’teki
topluluğun büyük oranda ortak genetik mirasa sa-
hip olduğunu gösteriyor. Ayrıca Çatalhöyük top-
lumunun gelişmesinde Boncuklu’daki nüfusun rol
oynadığıyla ilgili sürekliliklere ait birtakım güçlü Boncuklu’yu karakterize eden ve taş kullanılarak yapılmış bir
kanıtlar bulunuyor. Çatalhöyük’tekileri önceden boncuk. İncelikli işçiliğiyle önemli ve ender rastlanan bir örnek.
şekillendiren ve Orta Anadolu’daki diğer erken
Neolitik yerleşimlerinde görülmeyen pratikler, ze-
min alanının “temiz” ve “kirli”/mutfak alanı olarak
ikiye ayrılarak temiz alanların sembolik detaylan-
dırılması ve bu tür alanların insan gömüsü, yaban
öküzü kafatası gibi hayvan başlarının duvarlara
yerleştirilmesi, yerlerin ve duvarların boyanması,
kilden yapılmış kabartmalar gibi ritüel pratiklerin
kullanılmasından oluşur. Yaşayan evin sürekli ye-
niden inşası ile evin ölümü ve yeniden doğuşunu
belirleyen ritüeller yoluyla oluşturulan soyut an-
lamlar dünyası da iki topluluk arasında gözlemle-
nen ortak bir özellik.
Bütün bunlar göz önüne alındığında, belki de
Boncuklu’nun kurumsallaşmış ortak düzenleme-
leri, Çatalhöyük gibi bir ortamda daha kapsamlı
ve karmaşık ev içi ağlara dönüştürülmüştü. Bon-
cuklu’daki topluluk ve/veya çok benzeyen toplu-
luklar için karma tarım uygulamalarının önemli
olduğu, haneler arası karmaşık dinamiklerin
topluluk yapısını koruduğu ve bu uygulamaların
belki de Çatalhöyük gibi çok daha büyük bir yer-
leşimin ortaya çıkmasına neden olduğu düşüne-
bilir. Bu durumda Boncuklu’da tespit edilen ku-
rumsallaşmış yaşam dinamiklerinin Çatalhöyük Boncuklu’da
gibi bir ortamda daha kapsamlı ve sosyal açıdan yer alan
daha karmaşık davranış biçimlerine dönüşmüş mezarların
BONCUKLU HÖYÜK KAZI ARVİŞİ

birinde, bireyin
olabileceğini de söylemek mümkün l boynundaki
bir kolyeye
(*) Prof. Dr. Douglas Baird: Liverpool Üniversitesi takılı 56 adet
(**) Prof. Dr. Andrew Fairbairn: Queensland Üniversitesi deniz kabuğu
bulundu.
(***) Doç. Dr. Gökhan Mustafaoğlu: Ankara Hacı Bayram
Veli Üniversitesi

2022 ARKEOATLAS 127

foto keşif

iyarbakır Surları, dünyanın en büyük kent

ALBERT GABRIEL D surlarından biri ve ülkemizin UNESCO
Dünya Mirası Listesi’ndeki tarihi noktaları
DİYARBAKIR arasında. Bu tarihi değer, günümüzden 90 yıl
önce yerel yöneticiler tarafından yıkılmak
SURLARI’NI istenirken bir Fransız tarafından kurtarılır.
Sanat tarihçisi, ressam, mimar, arkeolog ve

YIKIMDAN KURTARAN gezgin Albert Gabriel, 1930-31 yıllarında

kentin boğucu sıcaklığından kurtulmak

ARKEOLOG için hava akımı sağlamak amacıyla surların

yıkımına başlandığında, Ankara’yı uyararak
bu girişimi engeller. Gabriel, 1932’de
Fransız sanat tarihçisi, ressam, mimar, arkeolog ve gezgin Albert Gabriel, Diyarbakır’a iki kez gider ve anıtların yerinde
1908-1959 arasında ülkemize defalarca geldi ve araştırmalar yaptı. etüdünü yapan ilk kişi olur. Öyle ki, çizdiği
Türkiye’de anıt arkeolojisinin kurucusu kabul edilen Gabriel, 1930’ların başında Diyarbakır planların ve kesitlerin yayımlanmasının
Surları’nın yıkılmaması için de çaba göstermişti.
üzerinden 90 yıl geçmesine rağmen,
YAZI: PROF. DR. ZUHAL ÖZEL SAĞLAMTİMUR çalışmaları bugün bile kentin mimarisiyle ilgili
Ege Üni̇versi̇tesi̇, İleti̇şi̇m Fakültesi̇, Radyo Televi̇zyon Si̇nema Bölümü bütün araştırmaların temelini oluşturur.
Gabriel, 1908-1959 yılları arasında en az
33 kez ülkemize seyahat eder, araştırmalar
yapar. 1926’da Türk hükümetinden İstanbul
Üniversitesi Sanat Tarihi kürsüsünün başına
geçmesi ve adı daha sonra Fransız Anadolu
Araştırmaları Enstitüsü olacak İstanbul
Arkeoloji Enstitüsü’nü kurması için teklif alır.
Teklifi kabul etmesinin ardından Anadolu’da
bulunan İslam anıtları ile ilgili büyük bir
heyecanla çalışmaya başlar. 1927 Ekimi’nden
itibaren birçok Anadolu kent ve köyüne
gider. Araştırmalarını yalnızca Selçuklu ve
Artuklu ile sınırlı tutmaz, Osmanlı sarayları ile
Yedikule Zindanları’nın da rölevelerini çıkarır.
Türkiye’de anıt arkeolojisinin kurucusu kabul
edilen Gabriel, anıtların ayrıntılı planlarını,
kesitlerini, önden görünüşlerini çizer,
fotoğraflarını çeker, suluboya resimlerini
yapar. Hasankeyf’te de çalışmalar yapan
Gabriel, buranın hava fotoğraflarını da çeker.
Belge değeri çok fazla olan cam plaka üzerine
negatifleriyle de dikkat çeken Gabriel, Türkiye
ile Fransa arasında entelektüel bir köprü
oluşturur, değerli bir kültür mirası bırakır.
ALBERT GABRIEL

Çalışmalarının üzerinden yüzyıla yakın süre geçmesine rağmen hâlâ

yararlanılan Albert Gabriel (1883-1972) ve Diyarbakır Surları (1932)...

130 ARKEOATLAS 2022