Bµi 2: X¸c ®Þnh khèi l−îng b»ng c©n ph©n tÝch

1. Môc ®Ých yªu cÇu

1.1. Môc ®Ých: Môc ®Ých cña bµi thÝ nghiÖm nµy lµ trang bÞ cho sinh viªn nh÷ng
hiÓu biÕt vÒ cÊu t¹o vµ ho¹t ®éng cña c©n ph©n tÝch vµ kü n¨ng sö dông c©n ph©n
tÝch ®Ó x¸c ®Þnh khèi l−îng vËt mÉu víi ®é chÝnh x¸c cao, c¸c gi¶i ph¸p hiÖu chØnh
kÕt qu¶ cña phÐp ®o khèi l−îng víi yªu cÇu ®é chÝnh x¸c cao.
1.2. Yªu cÇu
1. N¾m ®−îc nguyªn lý cÊu t¹o vµ ho¹t ®éng cña c©n ph©n tÝch.
2. BiÕt c¸ch sö dông c©n ph©n tÝch ®Ó x¸c ®Þnh khèi l−îng cña vËt mÉu theo
ph−¬ng ph¸p c©n th−êng vµ ph−¬ng ph¸p c©n b× kh«ng ®æi.
3. BiÕt hiÖu chØnh søc ®Èy ¸c-si-mÐt ®èi víi kÕt qu¶ ®o khèi l−îng víi yªu cÇu ®é
chÝnh x¸c cao.
4. ViÕt ®−îc b¸o c¸o thÝ nghiÖm, tÝnh ®−îc c¸c sai sè theo yªu cÇu.

2. C¬ së lý thuyÕt

2.1. CÊu t¹o c©n ph©n tÝch

Đ1 m* N V
Đ2
O1 O2

C K

1 2
T

V1 Q V2

H×nh 1

CÊu t¹o cña c©n gåm ®ßn c©n O1O2 b»ng hîp kim cøng vµ nhÑ, trªn ®ã cã
kh¾c c¸c kho¶ng chia ®é b»ng nhau víi v¹ch sè 0 ë chÝnh gi÷a vµ hai phÝa cña nã
cã ghi c¸c v¹ch tõ 1 ®Õn 10. Th¼ng phÝa d−íi v¹ch sè 0 nµy cã mét con dao O h×nh
l¨ng trô b»ng ®¸ mV nVo g¾n chÆt víi ®ßn c©n. C¹nh cña con dao O tùa trªn mÆt
ph¼ng ngang cña mét gèi ®ì b»ng ®¸ mV nVo ®Æt t¹i ®Ønh trô C. ë hai ®Çu O1 vµ O2
cña ®ßn c©n còng cã hai con dao b»ng ®¸ mV nVo (nhá h¬n dao O) dïng ®Ó treo hai
®Üa c©n 1 vµ 2. Nhê mét kim dµi K g¾n víi ®ßn c©n ë phÝa d−íi dao O vµ mét th−íc
T g¾n ë ch©n trô C, ta cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc vÞ trÝ c©n b»ng cña ®ßn c©n O1O2 khi
kim K chØ ®óng v¹ch sè 10 n»m chÝnh gi÷a th−íc nhá T (h×nh 1).
C©n ph©n tÝch ®−îc ®Æt trong mét tñ kÝnh cã thÓ ®ãng kÝn b»ng hai c¸nh ë
hai bªn thµnh tñ ®Ó tr¸nh ¶nh h−ëng cña giã vµ bôi. PhÝa d−íi mÆt ®Õ c©n cã mét
nóm xoay Q dïng ®Ó n©ng hoÆc h¹ ®ßn c©n lªn xuèng theo ph−¬ng th¼ng ®øng.
KÌm theo c©n ph©n tÝch cã mét hép ®ùng mét bé qu¶ c©n (100g, 50g, 20g,
10g, 5g, 2g, 1g, 500mg, 200mg, 100mg, 50mg, 20mg, 10mg) vµ mét chiÕc kÑp
dïng ®Ó g¾p c¸c qu¶ c©n. Ngoµi c¸c qu¶ c©n nãi trªn, cßn cã mét qu¶ c©n nhá h×nh
khuyªn tai cã khèi l−îng m* = 10mg - gäi lµ con mV, ®−îc treo ë ®Çu mét chiÕc
mãc nhá n»m ë phÝa trªn ®ßn c©n O1O2.
Tuú thuéc vÞ trÝ ®Æt con mV trªn ®ßn c©n, khèi l−îng cho thªm vµo mét
trong hai ®Üa c©n cã thÓ thay ®æi tõ 1mg ®Õn 10mg. VÝ dô, muèn cho thªm vµo ®Üa
c©n bªn ph¶i 2mg, ta kÐo nóm V ®Ó dÞch chuyÓn con mV m* ®Õn v¹ch sè 2 n»m bªn
ph¶i v¹ch sè 0 trªn ®ßn c©n O1O2. Sau ®ã, vÆn tõ tõ nóm V ®Ó ®Æt con mV ngåi lªn
®ßn c©n vµ rót nhÑ chiÕc mãc ra khái con mV.
L−u ý khi thao t¸c trªn c©n ph©n tÝch
- HiÖu chØnh vÞ trÝ ph¼ng ngang cña mÆt gèi ®ì c¹nh dao O b»ng c¸ch vÆn
nhÑ vÝt V1 vµ V2 phÝa d−íi ®Õ c©n sao cho “bät n−íc” ë trªn mÆt ®Õ (phÝa sau mÆt
trô C) n»m chÝnh gi÷a vßng trßn. Tr¸nh lµm dÞch chuyÓn c©n sau khi ®V hiÖu chØnh.
- HiÖu chØnh vÞ trÝ c©n b»ng cña c©n kh«ng t¶i b»ng c¸ch vÆn nhÑ ®èi träng
§1 hoÆc §2 ë ®Çu ®ßn c©n sao cho khi quay nóm Q (thuËn chiÒu kim ®ång hå) ®Ó
c©n ho¹t ®éng th× kim K dao ®éng ®Òu vÒ hai phÝa hoÆc dõng l¹i ë v¹ch chÝnh gi÷a
th−íc T.
- Kh«ng cÇm trùc tiÕp c¸c qu¶ c©n b»ng tay, ph¶i dïng chiÕc kÑp ®Ó g¾p c¸c
qu¶ c©n.
- Mçi khi cho thªm vµo hoÆc bá bít vËt hay c¸c qu¶ c©n ra khái ®Üa c©n ph¶i
®Æt ®ßn c©n ë vÞ trÝ “hVm” b»ng c¸ch vÆn nóm quay Q ng−îc chiÒu kim ®ång hå vÒ
tËn cïng bªn tr¸i.
- Chän c¸c qu¶ c©n thÝch hîp theo ®óng thø tù tõ lín ®Õn nhá dÇn khi cho
thªm chóng vµo ®Üa c©n, kÓ c¶ con mV. NÕu rót bít c¸c qu¶ c©n ra khái ®Üa th× lµm
ng−îc l¹i.
- §ãng kÝn c¸c c¸nh tñ sau khi ®V ®Æt vËt vµ c¸c qu¶ c©n vµo c¸c ®Üa c©n.
- Khi c©n xong, ph¶i ®Æt ®ßn c©n ë vÞ trÝ “hVm” vµ ®Æt c¸c qu¶ c©n vµo ®óng
vÞ trÝ trong hép qu¶ c©n. LÊy vËt ra khái ®Üa c©n, ®ãng kÝn c¸c c¸nh tñ.
2.2. VÞ trÝ c©n b»ng vµ ®é nh¹y cña c©n
a. VÞ trÝ c©n b»ng (vÞ trÝ sè 0)
VÞ trÝ sè 0 cña c©n lµ vÞ trÝ sè chØ cña kim khi hai ®Üa kh«ng mang khèi
l−îng nµo. VÒ nguyªn t¾c ®Ó x¸c ®Þnh vÞ trÝ nµy ta th¶ cho c©n dao ®éng tù do råi
®îi cho ®Õn khi kim chØ thÞ dõng l¹i. Nh−ng ®îi nh− vËy th−êng rÊt l©u, nªn trªn
thùc tÕ ng−êi ta lµm nh− sau:
Theo dâi dao ®éng cña kim ®äc c¸c biªn ®é liªn tiÕp vÒ bªn tr¸i vµ bªn ph¶i
so víi ®iÓm 0 trªn th−íc chia ®é. Gi¶ sö e1, e3, e5 lµ c¸c dao ®éng vÒ bªn tr¸i, e2, e4
lµ c¸c dao ®éng vÒ bªn ph¶i. Khi ®ã sè 0 cña c©n sÏ lµ:
1 e +e +e e + e4
e0 = ( 1 3 5 + 2 ) (1)
2 3 2
Trong c©n ph©n tÝch dïng trong bµi, c¸c biªn ®é tr¸i mang dÊu ©m, c¸c biªn
®é ph¶i mang dÊu d−¬ng.
b. §é nh¹y cña c©n
§é nh¹y cña c©n theo ®Þnh nghÜa lµ khèi l−îng ®Æt vµo ®Üa c©n lµm kim chØ
thÞ di chuyÓn ®i mét ®é chia.
Gi¶ sö ta ®Æt vµo mét ®Üa c©n mét khèi l−îng nhá m vµ x¸c ®Þnh ®−îc vÞ trÝ
c©n b»ng míi cña c©n lµ e, th× ®é nh¹y cña c©n ®−îc x¸c ®Þnh b»ng biÓu thøc:
m
σ= (mg/®é chia) (2)
e − e0
§é nh¹y cña c©n nãi chung phô thuéc vµo t¶i träng, tuy nhiªn nÕu c©n ®−îc
chÕ t¹o tèt, ®ßn c©n hÇu nh− kh«ng bÞ cong d−íi t¸c dông cña t¶i th× cã thÓ bá qua
sù phô thuéc ®ã, mµ coi ®é nh¹y cã gi¸ trÞ kh«ng ®æi.

2.3. Ph−¬ng ph¸p c©n

a. Ph−¬ng ph¸p th«ng th−êng
Trong ph−¬ng ph¸p nµy vËt cÇn c©n vµ c¸c qu¶ c©n ®Æt ë hai ®Üa kh¸c nhau.
Gi¶ sö vÞ trÝ c©n b»ng míi cña c©n lµ e ' . Khi ®ã khèi l−îng vËt cÇn c©n mv ®−îc
x¸c ®Þnh tõ biÓu thøc:
m v = m qc ± e ' − e 0 σ (mg) (3)
Trong c«ng thøc (3): mqc lµ tæng khèi l−îng c¸c qu¶ c©n, e0 lµ vÞ trÝ sè 0, dÊu
(+) lÊy khi mv > mqc (nÕu ®Æt c¸c qu¶ c©n ë ®Üa c©n bªn ph¶i th× kim lÖch sang
ph¶i), dÊu (-) lÊy trong tr−êng hîp ng−îc l¹i.
b. Ph−¬ng ph¸p b× kh«ng ®æi (cßn gäi lµ ph−¬ng ph¸p Men®eleep)
Ph−¬ng ph¸p b× kh«ng ®æi cho phÐp c©n vËt ®¹t kÕt qu¶ víi ®é chÝnh x¸c
cao. Ph−¬ng ph¸p nµy th−êng dïng trong phßng thÝ nghiÖm. Néi dung cña nã nh−
sau:
- Trªn ®Üa c©n bªn tr¸i ta ®Æt mét vËt lµm b×. VËt nµy ®−îc chän sao cho
khèi l−îng cña nã lín h¬n khèi l−îng cña vËt cÇn c©n mét Ýt (chän b»ng c¸ch c©n
s¬ bé). Trªn ®Üa c©n bªn ph¶i ta ®Æt c¸c qu¶ c©n ®Ó c©n b× nh− lµm trong phÐp c©n
th«ng th−êng ë phÇn a. Gi¶ sö khèi l−îng cña c¸c qu¶ c©n lµ m1.
- Bá bít mét sè qu¶ c©n ë ®Üa c©n bªn ph¶i ra vµ ®Æt vµo ®ã vËt cÇn c©n (sè
qu¶ c©n rót bít cã khèi l−îng xÊp xØ khèi l−îng cña vËt). Gi¶ sö khèi l−îng cña
c¸c qu¶ c©n trªn ®Üa ph¶i lóc nµy lµ m2.
Khèi l−îng vËt cÇn c©n m sÏ ®−îc x¸c ®Þnh tõ biÓu thøc:
m = m1 − m 2 ± σ e1 − e 2 (mg) (4)
Trong c«ng thøc (4) e1 vµ e2 lµ vÞ trÝ c©n b»ng øng víi c¸c gi¸ trÞ m1 vµ m2.
DÊu (+) lÊy khi ®iÓm e1 n»m bªn ph¶i ®iÓm e2, dÊu (-) lÊy khi ®iÓm e1 n»m bªn tr¸i
®iÓm e2.
−u ®iÓm dÔ thÊy cña ph−¬ng ph¸p b× kh«ng ®æi lµ ®é nh¹y cña c©n kh«ng
thay ®æi (v× trong qu¸ tr×nh c©n khèi l−îng kh«ng ®æi). H¬n n÷a ph−¬ng ph¸p nµy
®¬n gi¶n h¬n so víi c¸c ph−¬ng ph¸p kh¸c (nh− ph−¬ng ph¸p thay thÕ vµ ph−¬ng
ph¸p lÆp)

2.4. HiÖu chØnh søc ®Èy Ac - si - met

Nh− ®V biÕt, träng l−îng cña mét vËt n»m trong mét chÊt l−u (chÊt láng
hay chÊt khÝ) bÞ gi¶m ®i mét l−îng b»ng träng l−îng cña chÊt l−u ®V bÞ vËt thay thÕ
(®Þnh luËt Ac - si - met). Do ®ã nh÷ng kÕt qu¶ c©n nãi trªn chØ cho ta gi¸ trÞ biÓu
kiÕn cña khèi l−îng. Muèn ®−îc khèi l−îng ®óng cña vËt ta ph¶i hiÖu chØnh kÕt
qu¶. Khi tÝnh ®Õn søc ®Èy Ac - si - met, lùc t¸c dông lªn ®Çu ®ßn c©n sÏ b»ng träng
l−îng cña vËt trõ ®i søc ®Èy Ac - si - met mµ kh«ng khÝ ®V t¸c dông lªn vËt. T−¬ng
tù nh− vËy ®èi víi c¸c qu¶ c©n.
Gäi : - m vµ ρ t−¬ng øng lµ khèi l−îng vµ khèi l−îng riªng cña vËt.
- ρo lµ khèi l−îng riªng cña kh«ng khÝ.
- m ' vµ ρ' lµ khèi l−îng vµ khèi l−îng riªng cña c¸c qu¶ c©n. §iÒu
kiÖn c©n b»ng lóc nµy sÏ lµ:
m m′
mg − ρ 0 g = m′g − ρ 0 g
ρ ρ′
 m m′
( vµ t−¬ng øng lµ thÓ tÝch kh«ng khÝ mµ vËt vµ qu¶ c©n chiÕm chç).
ρ ρ′
1 − ρ o ρ'
Tõ ®ã suy ra: m = m '
1 − ρo ρ
1 − ρ o ρ' ρ ρ
MÆt kh¸c: ≈ 1 − 0/ + 0
1 − ρo ρ ρ ρ
KÕt qu¶ cuèi cïng lµ:
ρ0 ρ0
m = m ' (1 − + ) (5)
ρ' ρ
C«ng thøc (5) cho thÊy nÕu vËt cã ρ cµng nhá th× sè hiÖu chØnh cµng lín.
NÕu vËt vµ c¸c qu¶ c©n cã khèi l−îng riªng nh− nhau th× kh«ng cÇn ph¶i hiÖu
chØnh.

3. Dông cô

1. C©n ph©n tÝch dïng trong thÝ nghiÖm nµy cã giíi h¹n ®o 0 - 200g víi ®é
chÝnh x¸c 10-3g (h×nh 2). 2. Bé qu¶ c©n. 3. C¸c mÉu vËt.

H×nh 2: C©n ph©n tÝch

4. Tr×nh tù thÝ nghiÖm

1. X¸c ®Þnh vÞ trÝ sè 0 cña c©n.

Qu¸ tr×nh ®o ®−îc tiÕn hµnh nh− sau:
- Th¶ cho c©n dao ®éng.
- Theo dâi vµ ghi l¹i c¸c gi¸ trÞ biªn ®é tr¸i e1, e3, e5 vµ biªn ®é ph¶i e2 vµ e4.
LÆp l¹i phÐp c©n 5 lÇn.
- HVm c©n.
2. X¸c ®Þnh ®é nh¹y cña c©n.
- §Æt qu¶ 10 mg vµo mét ®Üa c©n.
- Th¶ cho c©n dao ®éng.
- Theo dâi vµ ghi l¹i c¸c gi¸ trÞ 5 biªn ®é sang tr¸i vµ ph¶i liªn tiÕp. LÆp l¹i
phÐp c©n n¨m lÇn.
- HVm c©n.
3. C©n mét vËt nhá b»ng hai ph−¬ng ph¸p: th«ng th−êng vµ b× kh«ng ®æi, thùc hiÖn
c¸c b−íc nh− ®V m« t¶ ë trªn.
4. B¸o c¸o kÕt qu¶ cho gi¸o viªn. Thu dän dông cô.
5. B¸o c¸o thÝ nghiÖm
x¸c ®Þnh khèi l−îng b»ng c©n ph©n tÝch

X¸c nhËn cña gi¸o viªn

Líp .........................................
KÝp ..................Nhãm ............
Hä tªn......................................

Môc ®Ých thÝ nghiÖm

..................................................................................................................................
..................................................................................................................................

KÕt qu¶ thÝ nghiÖm

5.1. VÞ trÝ sè 0 cña c©n

B¶ng 1
LÇn ®o e1i e2i e3i e4i e5i e0i ∆e0i
i=1
...
5
TB × × × × × e 0 = ... ∆e 0 = ...

KÕt qu¶: e0 = e 0 ± ∆e0 (®é chia)

5.2. §é nh¹y cña c©n
B¶ng 2
VÞ trÝ c©n b»ng míi.
LÇn ®o e1i e2i e3i e4i e5i ei ∆ei
i=1
...
5
TB × × × × × e = ... ∆e = ...

KÕt qu¶: e = e ± ∆e = ... ± ... (®é chia)

 m
§é nh¹y: σ= = ... (mg/®é chia)
e − e0
∆σ ∆m ∆e + ∆e 0
= + = ...
σ m e − e0

→ σ = σ ± ∆σ = ... ± ... (mg/®é chia)

5.3. C©n vËt

a. Theo ph−¬ng ph¸p th«ng th−êng

B¶ng 3
VÞ trÝ c©n b»ng míi.
LÇn ®o e1i e2i e3i e4i e5i e i' ∆e i'
i=1
...
5
TB × × × × × e ' = ... ∆e ' = ...
KÕt qu¶: e ' = e ' ± ∆e ' = ... ± ... (®é chia)
Khèi l−îng cña vËt:
m v = m qc ± e ' − e 0 σ = ... (mg)

∆m v = ∆m qc + σ(∆e ' + ∆e 0 ) + e ' − e 0 ∆σ = ... (mg)

KÕt qu¶: m v = m v ± ∆m v = ... ± ... (mg)

b. C©n b× kh«ng ®æi

B¶ng 4
VÞ trÝ c©n b»ng øng víi khèi l−îng m1:
LÇn ®o e1i e2i e3i e4i e5i e1' i ∆e1' i
i=1
...
5
TB × × × × × e1' = ... ∆e1' = ...

KÕt qu¶: e1' = e1' ± ∆e1' = ... ± ... (®é chia)

 B¶ng 5
VÞ trÝ c©n b»ng øng víi khèi l−îng m2:
LÇn ®o e1i e2i e3i e4i e5i e '2i ∆e '2i
i=1
...
5
TB × × × × × e '2 = ... ∆e '2 = ...

KÕt qu¶: e '2 = e '2 ± ∆e '2 = ... ± ... (®é chia)

Khèi l−îng vËt:
m = m1 − m 2 ± σ e1' − e '2 = ... (mg)

∆m = ∆m1 + ∆m 2 + σ(∆e1' + ∆e '2 ) + e1' − e '2 ∆σ = ... (mg)

KÕt qu¶: m = m ± ∆m = ... ± ...( mg)

6. C©u hái kiÓm tra

1. Tr×nh bµy c¸ch x¸c ®Þnh vÞ trÝ 0 vµ ®é nh¹y cña c©n ph©n tÝch.
2. Tr×nh bµy ph−¬ng ph¸p c©n b× kh«ng ®æi. Ph−¬ng ph¸p nµy cã −u ®iÓm g×?