Bµi 1: X¸c ®Þnh ®iÖn tÝch riªng cña electron b»ng ph−¬ng

ph¸p manhetron

1. Môc ®Ých yªu cÇu

1.1. Môc ®Ých: Môc ®Ých cña bµi thÝ nghiÖm nµy lµ trang bÞ cho sinh viªn nh÷ng
kiÕn thøc vµ kü n¨ng thùc nghiÖm ®Ó x¸c ®Þnh ®iÖn tÝch riªng cña electron b»ng
ph−¬ng ph¸p manhetron.
1.2. Yªu cÇu
1. N¾m ®−îc c¬ së lý thuyÕt cña phÐp ®o.
2. N¾m ®−îc cÊu t¹o vµ nguyªn lý lµm viÖc cña thiÕt bÞ thÝ nghiÖm dïng ®Ó x¸c
®Þnh ®iÖn tÝch riªng cña electron b»ng ph−¬ng ph¸p manhetron.
3. BiÕt c¸ch tiÕn hµnh thÝ nghiÖm nh»m x¸c ®Þnh ®iÖn tÝch riªng cña electron b»ng
ph−¬ng ph¸p manhetron.
4. ViÕt ®−îc b¸o c¸o thÝ nghiÖm, tÝnh ®−îc sai sè theo yªu cÇu.

2. C¬ së lý thuyÕt

§iÖn tÝch riªng cña electron lµ tû sè gi÷a ®iÖn tÝch e vµ khèi l−îng m cña
electron. Ta cã thÓ x¸c ®Þnh ®¹i l−îng nµy nhê thiÕt bÞ thÝ nghiÖm bè trÝ theo s¬ ®å
m¹ch ®iÖn nh− h×nh 1 gåm phÇn chÝnh lµ mét ®Ìn manhetron M ®Æt ë bªn trong
mét èng d©y dÉn D.
- A2 +
An«t
Bãng ®Ìn M A
B < B1
G B = B1
A1
+ +
U1 V U3
- - B=0
K
èng d©y D L−íi G
B > B1
U2

H×nh 1 H×nh 2

§Ìn manhetron M lµ mét bãng thuû tinh, bªn trong lµ ch©n kh«ng rÊt cao
(10 - 10-8 mmHg) vµ cã ba ®iÖn cùc: kat«t K vµ an«t A lµ hai èng trô kim lo¹i,
-7
cßn l−íi G lµ mét l−íi kim lo¹i h×nh trô ng¨n gi÷a an«t vµ kat«t. C¸c ®iÖn cùc nµy
®−îc ®Æt cïng trôc víi ®Ìn M, nh−ng kat«t K n»m gÇn l−íi G h¬n vµ cã ®−êng
kÝnh kh¸ nhá so víi an«t A. Kat«t K ®−îc nung nãng b»ng mét sîi d©y kim lo¹i
nèi víi nguån ®iÖn U2. Nguån ®iÖn U3 t¹o ra mét ®iÖn tr−êng cã t¸c dông lµm t¨ng
tèc c¸c electron ph¸t ra tõ kat«t K. C¸c electron nµy chuyÓn ®éng qua l−íi G ®Õn
an«t A t¹o thµnh dßng ®iÖn an«t I2 ®o b»ng miliampekÕ A2. §éng n¨ng cña
electron khi bay tíi l−íi G cã trÞ ®óng b»ng c«ng cña lùc ®iÖn tr−êng gi÷a kat«t K
vµ l−íi G:
mv 2
= eU (1)
2
víi U lµ hiÖu ®iÖn thÕ gi÷a kat«t K vµ l−íi G ®o b»ng v«nkÕ V, cßn e vµ m lµ ®iÖn
tÝch vµ khèi l−îng cña electron, v lµ vËn tèc cña electron khi bay tíi l−íi G.
V× an«t A ®−îc nèi víi l−íi G b»ng ®iÖn trë trong cña Ampe kÕ rÊt bÐ nªn
hiÖu ®iÖn thÕ gi÷a chóng coi nh− b»ng kh«ng. Electron sÏ chuyÓn ®éng th¼ng ®Òu
tõ l−íi G vÒ an«t A víi vËn tèc v kh«ng ®æi ®Ó t¹o ra dßng ®iÖn c−êng ®é I2 ch¹y
qua micr«ampekÕ A2. Tõ c«ng thøc (1), ta suy ra trÞ sè cña vËn tèc v:
2eU
v= (2)
m
NÕu nèi cuén d©y D víi nguån ®iÖn U1, sÏ cã dßng ®iÖn c−êng ®é I ch¹y
r
qua cuén d©y nµy: trong lßng èng d©y D xuÊt hiÖn mét tõ tr−êng B h−íng däc
r r
theo trôc cña ®Ìn M vµ vu«ng gãc víi vËn tèc v cña electron. Tõ tr−êng B t¸c
r
dông lªn electron mét lùc Loren FL tÝnh theo c«ng thøc:
r r
FL = ev ∧ B
r r
V× B h−íng vu«ng gãc víi v , nªn lùc FL cã trÞ sè b»ng:
FL = evB (3)
r
Lùc Loren FL lu«n lu«n h−íng vu«ng gãc víi vËn tèc v , nã ®ãng vai trß lùc
h−íng t©m, lµm cho electron khi bay qua khái l−íi G ph¶i chuyÓn ®éng theo mét
quü ®¹o trßn cã b¸n kÝnh R x¸c ®Þnh bëi ®iÒu kiÖn:
mv 2
FL = evB = (4)
R
ë ®©y c¶m øng tõ B trong èng d©y D ®−îc tÝnh b»ng c«ng thøc:
B = µ0αnI (5)
Víi µ0 = 4π.10-7 H/m lµ h»ng sè tõ, n lµ sè vßng d©y trªn mét ®¬n vÞ dµi cña èng
d©y, α lµ hÖ sè tû lÖ phô thuéc vµo cÊu t¹o cña èng d©y D.
 Theo (4) vµ (5), c¶m øng tõ B trong lßng èng d©y D tû lÖ thuËn víi c−êng
®é dßng ®iÖn I ch¹y qua èng d©y, cßn b¸n kÝnh R cña quü ®¹o trßn cña electron tû
lÖ nghÞch víi c¶m øng tõ B. V× vËy, ta cã thÓ t¨ng dÇn c−êng ®é dßng ®iÖn ®Õn gi¸
trÞ I ≥ I1 ®Ó t¨ng dÇn c¶m øng tõ ®Õn gi¸ trÞ B ≥ B1 sao cho b¸n kÝnh cña quü ®¹o
d
trßn cña electron gi¶m dÇn ®Õn gi¸ trÞ R ≤ nh− h×nh 2, víi d lµ kho¶ng c¸ch gi÷a
2
an«t A vµ l−íi G. Trong tr−êng hîp nµy, c¸c electron kh«ng tíi ®−îc an«t A nªn
c−êng ®é dßng ®iÖn an«t ch¹y qua miliampekÕ A2 sÏ gi¶m ®Õn gi¸ trÞ I2 = 0. Khi
®ã thay (2) vµ (5) vµo (4), ta t×m ®−îc:
e 2U 8U
= 2 2 = 2 2 2 2 2 (6)
m B1 R α µ 0 n I1 d
Trong thÝ nghiÖm nµy, ta x¸c ®Þnh ®iÖn tÝch riªng e/m cña electron theo
c«ng thøc (6). C¸c gi¸ trÞ cña α, n, d ®−îc cho tr−íc, gi¸ trÞ cña U gi÷a kat«t K vµ
l−íi G ®o b»ng v«nkÕ V vµ dïng ampekÕ A1 ®Ó x¸c ®Þnh gi¸ trÞ I1 ch¹y qua èng
d©y D khi dßng ®iÖn an«t triÖt tiªu (I2 = 0).
C¸ch x¸c ®Þnh gi¸ trÞ I1:
Theo nh− trªn, khi c¶m øng tõ B = B1 øng víi gi¸ trÞ dßng ®iÖn I = I1 th× c¸c
electron kh«ng ®Õn ®−îc an«t A vµ dßng ®iÖn an«t I2 = 0. Do ®ã ta chØ cÇn theo
dâi sù gi¶m dÇn cña dßng ®iÖn I2 trªn miliampekÕ A2 trong qu¸ tr×nh t¨ng dÇn
dßng ®iÖn I trªn ampe kÕ A1 cho tíi khi I2 = 0 th× I = I1.
Nh−ng do c¸c electron nhiÖt ph¸t ra tõ kat«t K cã vËn tèc kh¸c nhau, nªn
mét sè electron cã vËn tèc lín vÉn cã thÓ bay tíi an«t A ngay c¶ khi I = I1. V× thÕ
dßng ®iÖn an«t I2 vÉn kh«ng hoµn toµn bÞ triÖt tiªu, nghÜa lµ I2 ≠ 0.
§å thÞ biÓu diÔn sù gi¶m dÇn cña dßng ®iÖn I2 phô thuéc dßng ®iÖn I cã
d¹ng ®−êng cong I2 = f(I) nh− trªn h×nh (3). §o¹n dèc nhÊt cña ®−êng cong I2 =
f(I) øng víi tr−êng hîp ®a sè electron kh«ng tíi ®−îc an«t A. VÏ tiÕp tuyÕn ab víi
®o¹n dèc nhÊt cña ®−êng cong I2 = f(I). Khi ®ã gi¸ trÞ dßng ®iÖn I1 ®−îc chän t¹i
giao ®iÓm cña tiÕp tuyÕn ab kÐo dµi c¾t trôc hoµnh 0I.
I2 a

b
0 I1 I

H×nh 3
3. Dông cô

Bé thÝ nghiÖm x¸c ®Þnh ®iÖn tÝch riªng cña electron (h×nh 4) gåm:
1/ ThiÕt bÞ vËt lý MC - 95.11
2/ §Ìn manhetron
3/ Cuén d©y t¹o tõ tr−êng
4/ C¸c d©y dÉn dïng nèi m¹ch ®iÖn (9 d©y)
5/ Nguån ®iÖn ∼220V.

H×nh 4: Bé thÝ nghiÖm x¸c ®Þnh ®iÖn tÝch riªng cña electron

4. Tr×nh tù thÝ nghiÖm

1/ ChuÈn bÞ bé thÝ nghiÖm MC - 95.11 ®Ó thùc hiÖn thÝ nghiÖm:

- Ch−a c¾m phÝch lÊy ®iÖn cña bé MC - 95.11 vµo nguån ®iÖn ∼220V.
- Quan s¸t c¸ch bè trÝ c¸c dông cô trªn mÆt m¸y cña bé MC - 95.11 nh−
h×nh 5.
 - -
A1 A2
+ Anot A
+
3A - 5A 1mA – 3mA
-
L−íi G V
èng d©y D +
3V – 10V
Katot K

Sîi nung
4V – 5V
Nguån mét chiÒu U1 Nguån mét chiÒu U2 Nguån mét chiÒu U3
0 – 6V/5A 0 – 6V/0,5A 0 – 12V/100mA

K1 0 + - 0 + - K2 - + 0 K3

H×nh 5: S¬ ®å bÒ mÆt thiÕt bÞ x¸c ®Þnh ®iÖn tÝch riªng electron

2/ Dïng c¸c d©y dÉn nèi m¹ch ®iÖn trªn mÆt m¸y MC - 95.11 theo s¬ ®å h×nh
1:
- Nèi sîi nung FF vµo nguån mét chiÒu U2,
- M¾c nèi tiÕp miliampekÕ A2 xen gi÷a an«t A vµ l−íi G cña ®Ìn manhetron
vµ m¾c v«nkÕ V song song gi÷a l−íi G vµ kat«t K cña ®Ìn víi nguån mét chiÒu U3,
m¾c nèi tiÕp èng d©y D vµ ampekÕ A1 víi nguån mét chiÒu U1,
- G¹t c¸c nóm chuyÓn m¹ch ®Ó ®Æt: v«nkÕ V ë thang ®o 10V, ampekÕ A1 ë
thang ®o 5A, miliampekÕ A2 ë thang ®o 1mA,
- VÆn nóm xoay cña c¸c nguån ®iÖn mét chiÒu U1, U2, U3 vÒ vÞ trÝ 0,
- §Æt c¸c c«ng t¾c K1, K2, K3 ë tr¹ng th¸i ng¾t m¹ch.
Chó ý: m¾c ®óng c¸c cùc (+) vµ (-) trong m¹ch ®iÖn.
3/ Mêi gi¸o viªn tíi kiÓm tra m¹ch ®iÖn trªn mÆt m¸y cña bé MC – 95.11 vµ
c¾m phÝch lÊy ®iÖn vµo nguån ®iÖn ∼ 220V.
BÊm c¸c c«ng t¾c K1, K2: c¸c ®Ìn LED cña chóng ph¸t s¸ng. VÆn nóm
xoay cña nguån U2 ®Õn vÞ trÝ kho¶ng ≅ 3V ®Ó ®èt nãng sîi nung FF cña ®Ìn
manhetron. Chê 2 - 3 phót sau, bÊm c«ng t¾c K3: ®Ìn LED cña nã ph¸t s¸ng.
4/ VÆn nóm xoay cña nguån U3 ®Ó hiÖu ®iÖn thÕ gi÷a l−íi G vµ kat«t K chØ bëi
v«nkÕ V ®¹t gi¸ trÞ U3 = 6V. Khi ®ã miliampekÕ A2 chØ gi¸ trÞ cña c−êng ®é dßng
an«t I2 (®iÒu chØnh U2 sao cho dßng an«t I2 kh«ng v−ît qu¸ thang ®o sau ®ã gi÷
nguyªn U2 trong suèt qu¸ tr×nh ®o). §äc vµ ghi gi¸ trÞ U = 6V vµo b¶ng sè liÖu.
5/ VÆn tõ tõ nóm xoay cña nguån U1 ®Ó t¨ng dÇn c−êng ®é dßng ®iÖn I ch¹y
qua èng d©y D. Gi¸ trÞ cña c−êng ®é dßng ®iÖn I ®äc trªn ampekÕ A1. §äc vµ ghi
c¸c gi¸ trÞ t−¬ng øng cña c¸c c−êng ®é dßng ®iÖn I vµ I2 vµo b¶ng sè liÖu cho tíi
khi c−êng ®é dßng ®iÖn I2 ≈ 0. VÆn nóm xoay cña nguån U1, U3, U2 theo ®óng thø
tù nµy vÒ vÞ trÝ 0. Sau ®ã bÊm c¸c kho¸ K1, K2, K3 ®Ó t¾t m¸y.
6/ §äc vµ ghi c¸c sè liÖu sau ®©y vµo b¶ng sè liÖu:
- CÊp chÝnh x¸c δV vµ gi¸ trÞ cùc ®¹i Um trªn thang ®o cña v«nkÕ V.
- CÊp chÝnh x¸c δ1A vµ gi¸ trÞ cùc ®¹i I1m trªn thang ®o cña ampekÕ A1.
- CÊp chÝnh x¸c δ2A vµ gi¸ trÞ cùc ®¹i I2m trªn thang ®o cña miliampekÕ A2.
- HÖ sè α, sè vßng d©y trªn ®¬n vÞ chiÒu dµi n cña èng d©y D.
- Kho¶ng c¸ch d gi÷a an«t A vµ l−íi G cña ®Ìn manhetron.
5. B¸o c¸o thÝ nghiÖm
x¸c ®Þnh ®iÖn tÝch riªng cña electron b»ng ph−¬ng ph¸p
manhetron

Líp ..................................... X¸c nhËn cña gi¸o viªn

KÝp .............Nhãm ..............
Hä tªn..................................

Môc ®Ých thÝ nghiÖm

....................................................................................................................................
................................................................................................................................

KÕt qu¶ thÝ nghiÖm

B¶ng sè liÖu
Sè vßng d©y HÖ sè cña èng d©y D Kho¶ng c¸ch an«t - l−íi
n = ... α = ... d = ...
V«nkÕ V AmpekÕ A1 AmpekÕ A2
Um = ...; δV = ...; U = 6V I1m = ...; δ1A = ... I2m = ...; δ2A = ...
I1(A) …
I2(mA) …

5.1. VÏ ®å thÞ I2 = f(I) trªn giÊy milimÐt

e
5.2. TÝnh gi¸ trÞ ®iÖn tÝch riªng cña electron X =
m
- C¨n cø vµo ®å thÞ I2 = f(I) vÏ ®−îc ë trªn, x¸c ®Þnh gi¸ trÞ dßng ®iÖn.
I1 = ... ± ... (A)
e
- Sai sè t−¬ng ®èi cña ®iÖn tÝch riªng X =
m
∆X ∆U  ∆α ∆µ 0 ∆n ∆I1 ∆d 
δ= = + 2  + + + +  = ... = ...
X U  α µ0 n I1 d 
- Gi¸ trÞ cña ®iÖn tÝch riªng:
 e 8U
X= = 2 2 2 2 2 = ... = ...(C / kg )
m α µ 0 n I1 d
- Sai sè tuyÖt ®èi:
∆X = δX = ... = ...(C / kg)
KÕt qu¶ ®o ®iÖn tÝch riªng e/m cña electron:
X = X ± ∆X = ... ± ...(C / kg )
e e
So s¸nh gi¸ trÞ ®o ®−îc X = víi gi¸ trÞ lý thuyÕt Xlt =   lt:
m m
1,6.10 −19
Cho biÕt Xlt = = 1,7 . 1011 C/kg, tÝnh sai sè t−¬ng ®èi:
9,1.10 −31
X lt − X
ε= = ... = ...
X lt

6. C©u hái kiÓm tra

1/ Nªu ®Þnh nghÜa vµ ®¬n vÞ ®o ®iÖn tÝch riªng cña electron.

2/ Tr×nh bµy ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh ®iÖn tÝch riªng cña electron b»ng dïng ®Ìn
manhetron. Gi¶i thÝch râ chuyÓn ®éng cña electron trong ®iÖn tr−êng vµ tõ tr−êng.
3/ Trong s¬ ®å m¹ch ®iÖn thÝ nghiÖm trªn h×nh 1, t¹i sao ph¶i m¾c cùc (-) cña
miliampekÕ A2 vµo an«t A vµ cùc (+) cña nã vµo l−íi G cña ®Ìn manhetron?
4/ T¹i sao ph¶i gi÷ gi¸ trÞ hiÖu ®iÖn thÕ cña nguån ®iÖn U2 kh«ng thay ®æi trong
suèt thêi gian tiÕn hµnh thÝ nghiÖm?
5/ Gi¶i thÝch râ c¸ch x¸c ®Þnh gi¸ trÞ I1 khi c−êng ®é dßng an«t triÖt tiªu (I2 = 0) b»ng
ph−¬ng ph¸p ®å thÞ nh− trªn h×nh 3.