Phan2 Chuong02

Chöông 2: Heä hai caáu töû 95
CHÖÔNG 2
HEÄ HAI CAÁU TÖÛ
2.1 NHÖÕNG KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN
Theo phöông trình quy taéc pha ta coù coâng thöùc toång quaùt ñoái vôùi moät heä baát kyø
naøo ñoù laø:
F+p=K+2
Trong ñoù F: soá pha
p: soá baäc töï do
K: soá caáu töû
Ñoái vôùi heä hai caáu töû soá caáu töû K luoân luoân baèng 2, do ñoù tuøy theo soá pha cuûa
heä ta seõ coù soá baäc töï do töông öùng ñoàng thôøi coù tính chaát ñaëc bieät cho töøng heä.
Baûng 17
Soá töôùng Soá baäc töï do Heä
1 3 Tam bieán
2 2 Nhò bieán
3 1 Nhaát bieán
4 0 Voâ bieán
Taäp hôïp nhöõng pha naèm caân baèng vôùi nhau trong heä hai caáu töû coù raát nhieàu
tröôøng hôïp khaùc nhau
Ví duï: ñoái vôùi heä voâ bieán, ta coù
1- Boán pha raén
2- Ba pha raén, moät pha loûng
3- Hai pha raén, hai pha loûng
4- Hai pha raén, moät pha loûng vaø hôi.
5- Ba pha raén, moät pha hôi.
Döïa theo nhöõng keát quaû treân bình thöôøng heä hai caáu töû coù soá pha cöïc ñaïi laø 4
vaø soá baäc töï do cöïc ñaïi laø ba, vì theá nhöõng yeáu toá aûnh höôûng ñeán caân baèng cuûa heä seõ
laø nhieät ñoä, noàng ñoä vaø aùp suaát. Neáu ta thay ñoåi moät trong nhöõng ñieàu kieän nhö aùp
suaát, nhieät ñoä hay noàng ñoä thì caân baèng cuûa heä seõ bò phaù vôõ.
Heä silicat thöôøng chæ coù pha loûng vaø pha raén, coøn pha khí haàu nhö khoâng ñaùng
keå, do ñoù theo Vanhoáp, heä silicat thuoäc heä “ngöng keát” vaø aùp suaát aûnh höôûng raát ít
ñeán caân caân baèng cuûa heä. Do ñoù phöông trình quy taéc pha seõ ruùt ñi moät ñôn vò
F+p=K+1
95
Baûng 10
Soá töôùng Soá baäc töï do Heä
1 2 Nhò bieán
2 1 Nhaát bieán
3 0 Voâ bieán
Soá baäc töï do cöïc ñaïi laø 2. Trong ñoù nhöõng yeáu toá aûnh höôûng ñeán caân baèng cuûa
heä chuû yeáu laø nhieät ñoä vaø noàng ñoä cuûa moät trong hai caáu töû taïo neân heä.
2.2 BIEÅU ÑOÀ TRAÏNG THAÙI CUÛA HEÄ HAI CAÁU TÖÛ
Truïc thaúng ñuùng xuaát phaùt töø A vaø B bieåu dieãn 100% caáu töû A vaø B ôû traïng
thaùi nguyeân chaát, töông öùng nhieät ñoä noùng chaûy cuûa chuùng laø TA vaø TB.
Vuøng phía treân A’EB’ (ñöôøng A’E vaø EB’ goïi laø thuûy tuyeán) laø moät pha loûng
ñoàng nhaát, do ñoù soá baäc töï do seõ laø
p=K+1–p
=2+1–1=2
Heä luùc ñoù laø nhò bieán, coù nghóa laø hai yeáu toá aûnh höôûng ñeán caân baèng cuûa heä
seõ laø nhieät ñoä vaø noàng ñoä.
Döôùi ñaây laø bieåu ñoà traïng thaùi heä hai caáu töû ñôn giaûn nhaát, chæ coù moät ñieåm
Ôtecti (E) duy nhaát.
Hình 29 Truïc A-B laø bieåu dieãn noàng ñoä caáu töû A vaø B
Taïi A coù 100% caáu töû A, 0% caáu töû B
Taïi B coù 100% caáu töû B, 0% caáu töû A.
Theo ñònh luaät Raun Vanhoáp: neáu ta cho theâm moät löôïng caáu töû khaùc hoøa tan
vaøo trong dung moâi nguyeân chaát taïo thaønh dung dòch thì nhieät ñoä chaûy loûng hay
nhieät ñoä jkeát tinh cuûa noù seõ bò giaûm tuøy theo löôïng caáu töû ñöôïc hoøa tan trong dung
moâi nguyeân chaát.
96
Ví duï hoãn hôïp ban ñaàu laø M1 coù haøm löôïng ít hôn so vôùi M2 vaø M3, do ñoù nhieät
ñoä baét ñaàu keát tinh t1 > t2 > t3.
Ñaàu tieân hoãn hôïp M1 coøn naèm trong pha loûng, khi ñaït ñeán ñöôøng EB’ töông
öùng vôùi nhieät ñoä laø t2, luùc ñoù pha loûng coù thaønh phaàn M1' = M1 vaø baét ñaàu xuaát hieän
pha raén B caân baèng vôùi pha loûng coù thaønh phaàn M1' . Neáu tieáp tuïc giaûm nhieät ñoä
thaønh phaàn pha loûng thay ñoåi theo ñöôøng M1 → E coøn pha raén theo ñöôøng B ' → E .
Trong vuøng EB’B ngaøy caøng coù nhieàu pha raén B taùch ra khoûi pha loûng, nhöng ñaït
nhieät ñoä T luùc ñoù pha loûng coù thaønh phaàn truøng thaønh phaàn ôtecti (E). do ñoù taïi TE
baét ñaàu xuaát hieän A + B hay ñoàng thôøi A vaø E ñöôïc keát tinh. Khi giaûm nhieät ñoä quaù
tE ta thu ñuôïc hoãn hôïp cô hoïc cuûa hai loaïi tinh theå laø A vaø B, töông töï nhö treân xeùt
quaù trình keát tinh cuûa M2 vaø M3.
2.3 ÖÙNG DUÏNG QUY TAÉC ÑOØN BAÅY TRONG HEÄ HAI CAÁU TÖÛ
Giaû thieát pha loûng coù thaønh phaàn laø M1 khi laøm laïnh ñeán nhieät ñoä t '2 , töông
öùng ñieåm p treân ñöôøng ñaúng nhieät M '2 , t '2 (xem hình 29).
AÙp duïng quy taéc ñoøn baåy, ta coù:
Löôï ng pha loû ng coù thaø nh phaà n M'2 ñoaï n t '2 p
= (1)
Löôï ng pha raé n B ñoaï n pM'2
Neáu laøm laïnh hoãn hôïp M1 tôùi nhieät ñoä tE nhöng neáu taïi ñieåm ôtecti chöa baét
ñaàu keát tinh thì luùc ñoù hoãn hôïp ban ñaàu seõ dòch chuyeån xuoáng ñieåm M1" , vaø ta coù:
Löôï ng pha loû ng ôtecti E E .M"
= 2 "1 (2)
Löôï ng toaø n boä chaá t B taù ch ra ñaà u tieâ n EM1
Neáu taïi tE hoaøn toaøn ñuôïc keát tinh khi ñoù pha loûng seõ khoâng coøn maø ta chæ thu
ñöôïc pha raén.
Muoán tìm haøm löôïng % cuûa pha loûng hay pha raén ôû thôøi ñieåm caàn xaùc ñònh ta
seõ tính theo tyû leä nhö sau:
Ví duï xeùt (1)
Löôï ng pha loû ng coù thaø nh phaà n M'2 ñoaï n t 2 P
=
Löôï ng pha raé n B + löôï ng pha loû ng coù thaø nh phaà n M2 ñoaï n t '2 P + ñoaï n M'2 P
'
Neáu hoãn hôïp M1 ban ñaàu ta choïn laø g, khi ñoù ta coù
t '2 P
Löôïng pha loûng M '2 = g. (%)
M '2 t 42
Khi choïn g = 100%, ta coù
pM '2
Löôïng pha raén B = g.
M '2 t '2
97
Hình 30 Heä 2CaO.Al2O3.SiO2 CaO.Al2O3.SiO2

(G) (A)
Ví duï: heä Gheâlenhit –anorôhit

Nhieät ñoä noùng chaûy cuûa Ghelenhit nguyeân chaát 15900C
Nhieät ñoä noùng chaûy cuûa anorôhit nguyeân chaát 15500C
Ñieåm ôtecti E coù 50%A vaø 50%G, töông öùng vôùi nhieät ñoä 13650C.
Keát quaû quaù trình keát tinh cuûa ñieåm K
- Vuøng phía treân G1EA1 laø vuøng pha loûng ñoàng nhaát, khi ñoù coù p = 2.
- Vuøng E1G1E: vuøng hai pha raén G vaø pha loûng A coù p = 1.
- Vuøng EA1E2: vuøng hai pha raén A vaø pha loûng G coù p = 1.
- Vuøng E1E2AG: vuøng hai pha raén, raùn A vaø raén G, coù p = 1.
Quaù trình keát tinh cuûa ñieåm K
Baûng 19
Ñieåm bieåu dieãn Nhieät ñoä Thaønh phaàn pha Thaønh phaàn pha
loûng raén
K > t1 K Khoâng coù
K-N > t1 →t1 K Khoâng coù
N t1 K→N G xuaát hieän
0
N-P t1 →1365 N→E G
0
P 1365 Bieán maát taïi E G + A xuaát hieän
0
P → K1 <1365 Khoâng coù G+A
Ñieåm K coù thaønh phaàn ban ñaàu 75%G vaø 25%A. Xaùc ñònh thaønh phaàn cuûa pha
loûng coøn laïi taïi ñieåm S töông öùng nhieät ñoä t2.
Döïa theo nguyeân taéc ñoøn baåy, ta coù
98
* mM
= (1)
G MS
trong ñoù *: löôïng pha loûng
G: löôïng pha raén
ÔÛ ñaây löôïng pha raén laø Gheâlenhit, töø (1), ta ruùt ra
MS
G = *. (2)
mM
Löôïng pha loûng coøn laïi laø * = (100 – G) (3)
Neáu ta duøng thöôùc ño ñoaïn thaúng MS vaø mM baèng moät ñon vò daøi nhaát ñònh, ví
duï cm hay mm
Giaû thieát sau khi ño ta coù MS = 18mm, mM = 25mm.
18
Keát quaû G = (100 − G)
25
G = 41,86 phaàn troïng löôïng, coù nghóa laø Ghelenhit taùch ra khoûi pha loûng heát
41,86 phaàn troïng löôïng hoãn hôïp ban ñaàu.
Löôïng hoãn hôïp ban ñaàu coøn laïi traïng thaùi loûng laø:
100 – 41,86 = 58,14 phaàn troïng löôïng
Döïa theo thaønh phaàn cuûa K ban ñaàu coù
75%G vaø 25%A, chöùng toû
Löôïng G coøn trong pha loûng:
G = 75 – 41,86 = 33,14 phaàn troïng löôïng, hay
33,14.100
G= = 57%G
58,14
A = 100 − 57% = 43%A
Neáu döïa theo bieåu ñoà ta cuõng tìm ra thaønh phaàn cuûa pha loûng taïi M seõ laø: töø S
haï ñöôøng thaúng goùc xuoáng truïc GA taïi ñieåm K2, ta cuõng coù 57%G vaø 43%A.
2.4 HEÄ HAI CAÁU TÖÛ TAÏO THAØNH HÔÏP CHAÁT HOAÙ HOÏC BEÀN
(bò chaûy loûng khoâng phaân huûy)
Trong tröôøng hôïp moät heä keùp AB taïo thaønh moät hôïp chaát hoaù hoïc, khi nung
noùng chaûy khoâng bò phaân huûy, treân bieåu ñoà traïng thaùi seõ coù nhöõng ñieåm cöïc ñaïi
töông öùng vôùi nhieät ñoä noùng chaûy cuûa hôïp chaát ñöôïc taïo thaønh ôû traïng thaùi nguyeân
chaát.
Bieåu ñoà traïng thaùi thuoäc loaïi naøy khoâng phaûi chæ coù moät ñieåm ôtecti cuûa noù seõ
coù hai ñieåm ôtecti.
Neáu moät heä AB coù bao nhieâu hôïp chaát keùp beàn seõ coù baáy nhieâu ñieåm cöïc ñaïi
töông öùng vôùi nhöõng hôïp chaát taïo thaønh.
99
Hình 31 Bieåu ñoà traïng thaùi heä hai caáu töû taïo thaønh hôïp chaát hoaù hoïc beàn
Bieåu ñoà treân coi nhö bieåu ñoà cuûa hai heä keùp ñôn giaûn
1- Heä A-AmBn: coù ñieåm ôtecti E1.
2- Heä AmBn-B: coù ñieåm ôtecti E2.
Muoán nghieân cöùu moät bieåu ñoà phöùc taïp, chuùng ta seõ chia noù ra thaønh nhöõng
bieåu ñoà ñôn giaûn vaø tieán haønh nhö muïc 2.1
Ví duï: xeùt heä CaO.SiO2-CaO.Al2O3
Bieåu ñoà heä CaO.SiO2 – CaO.Al2O3 taïo thaønh moät hôïp chaát hoaù hoïc laø
Ghelenhit 2CaO.Al2O3.SiO2. Khi nung tôùi nhieät ñoä 15900C ghelenhit bò noùng chaûy
nhöng khoâng bò phaân huûy. Coøn CaO.SiO2 nguyeân chaát bò noùng chaûy ôû 15500C,
CaO.Al2O3 nguyeân chaát bò noùng chaûy ôû 16000C.
Hình 32 Heä CaO.SiO2 – CaO.Al2O3
100
Bieåu ñoà traïng thaùi cuûa heä CaO.SiO2 – CaO.Al2O3 coi nhö hai bieåu ñoà keát hôïp
laø:
1- CS – C2AS coù ñieåm ôtecti E1.
2- C2AS – CA coù ñieåm ôtecti E2.
Keát quaû quaù trình keát tinh cuûa ñieåm a, b vaø c
Baûng 20
Ñieåm bieåu dieãn Thaønh phaàn pha loûng Thaønh phaàn pha raén
a a Khoâng coù
a – a’ a Khoâng coù
Taïi a’ a = a’ C2AS xuaát hieän
a’ – C2AS bieán maát C2AS
b b Khoâng coù
b – b1 b Khoâng coù
Taïi b1 b = b1 C2AS xuaát hieän
b1 – b2 b1 – E1 C2AS
Taïi b2 bieán maát taïi E1 C2AS + CS xuaát hieän
b2 – b3 khoâng coù C2AS + CS
c c Khoâng coù
c – c1 c Khoâng coù
Taïi c1 c – c1 CS xuaát hieän
c1 - c2 c1 – E1 CS
Taïi c2 Bieán maát taïi E1 CS + C2AS
c2 – c3 Khoâng coù CS + C2AS
Tính thaønh phaàn cuûa ñieåm M vaø N theo quy taéc ñoøn baåy, löôïng pha loûng taïi M:
mM
* = 100.
MS
Ñieåm N naèm trong pha loûng, do ñoù:
Löôï ng tinh theå CS NP
=
Löôï ng tinh theå C2 AS QN
Löôïng tinh theå CS%:
QN NP
CS% = 100 − 100. = 100
QP QP
Ví du 2: heä CaO – Al2O3
101
Hình 33 Heä CaO – Al2O3
Heä naøy do Seâphecñô, Faêng-kin vaø Rai-tô nghieân cöùu töø naêm 1909, cho ñeán
nay vaãn chöa coù gì thay ñoåi. Giaù trò cuûa heä naøy raát lôùn, ñaëc bieät trong kyõ thuaät saûn
xuaát xi maêng alumin vaø ñieàu cheá oxit nhoâm (Al2O3) töø nhöõng aluminat canxi.
Döïa vaøo bieåu ñoà ta thaáy coù 3 ñieåm cöïc ñaïi 4, 6, 8 töông öùng 3 hôïp chaát hoaù
hoïc beàn bò noùng chaûy khoâng phaân huûy:
5CaO.3Al2O3 (C5A3 - 5:3)
CaO.Al2O3 (CA – 1:1)
3CaO.5Al2O3 (C3A5 – 3:5)
Ngoaøi ra coøn coù moät hôïp chaát noùng chaûy loûng bò phaân huûy thaønh CaO vaø chaát
loûng 4 = L; 3CaO.Al2O3 (C3A – 3:1)
Ñaëc tính nhuõng ñieåm bieåu dieãn treân bieåu ñoà
Baûng 21
Ñieåm Caùc töông trong caân baèng Nhieät ñoä Thaønh phaàn % troïng
bieåu caân baèng löôïng
dieãn CaO Al2O3
1 CaO töông loû ng L 2570 100
2 3CaO.Al2 O3 L + CaO 15535 62,2 37,8
3 5CaO.3Al2 O3 + 3CaO.Al2 O3 L 1395 50 50
4 3CaO.Al 2O3 L 1455 47,8 52,2
5 3CaO.3Al2 O3 + CaO.Al2 O3 L 1400 45,4 34,6
6 CaO.Al2 O3 L 1600 35,4 64,6
102
7 CaO.Al 2O3 + 3CaO.5Al2 O3 L 1590 33,5 66,5

8 3CaO.5Al2 O3 L 1720 ±10 24,8 75
9 3CaO.5Al 2 O3 + Al2 O3 L 1710 ±10 24
10 Al2 O3 L 2050 100
2.5 HEÄ HAI CAÁU TÖÛ TAÏO THAØNH HOP CHAÁT KHOÂNG BEÀN
(khi noùng chaûy bò phaân huûy)
Moät soá chaát khi nung noùng chaûy noù bò phaân huûy thaønh nhöõng hôïp chaát môùi; ñoù
laø moät trong nhöõng tröôøng hôïp khaù phöùc taïp khi nghieân cöùu caân baèng cuûa heä silicat.
Hình 34 Bieåu dieãn traïng thaùi heä hai caáu töû taïo thaønh moät hôïp chaát hoaù hoïc khoâng beàn
Vì heä AB taïo thaønh moät hôïp chaát khoâng beàn, do ñoù toaøn heä chæ coøn laïi moät
ñieåm ôtecti (E), coøn ñieåm ôtecti thöù hai bò bieán maát vaø thay theá baèng ñieåm phaûn öùng
N. Ñöôøng UHtn laø ñöôøng phaûn öùng. Neáu xeùt baát kyø moät hôïp chaát naøo ñoù cuûa heä thì
khi laøm laïnh ñeán tu noù seõ xaûy ra quaù trình phaûn öùng ñeå taïo thaønh AmBn. Ngöôïc laïi
khi nung noùng chaûy moät hôïp chaát coù thaønh phaàn töông öùng trong heä AB tôùi nhieät ñoä
tu luùc ñoù hôïp chaát AmBn seõ bò phaân huûy thaønh B vaø chaát loûng ñöôøng thaúng N-AmBn
bieåu thò thaønh phaàn cuûa AmBn ôû traïng thaùi nguyeân chaát.
Xeùt quaù trình keát tinh cuûa moät soá ñieåm:
Ñieåm a: qua quaù trình giaûm nhieät ñoä töø a → a2, ta seõ thaáy töông töï nhö caùc
tröôøng hôïp ñaõ nghieân cöùu ôû treân (hình 1, 2, 3, 4). Khi giaûm nhieät ñoä ñeán tu luùc ñoù coù
nhöõng tinh theå B taùch ra töø tröoùc seõ hoøa tan trong pha loûng vaø phaûn öùng ñeå taïo thaønh
AmBn
B + L = A m Bn
Tuy nhieân cuõng phaûi laáy laø B coøn dö laïi moät löôïng khoâng phaûn öùng heát, vì theá
neáu tieáp tuïc giaûm nhieät ñoä xuoáng quaù tu, luùc ñoù ta thu ñöôïc hoãn hôïp cô hoïc cuûa hai
loaïi tinh theå AmBn vaø B coøn dö laïi khoâng phaûn öùng heát.
103
Ñieåm b: ñaây laø moät ñieåm ñaëc bieät coù thaønh phaàn truøng vôùi thaønh phaàn AmBn
nguyeân chaát, do ñoù khi giaûm nhieät ñoä ñeán tu luùc ñoù toaøn boä tinh theå B taùch ra töø
tröôùc seõ phaûn öùng heát vôùi pha loûng ñeå taïo thaønh AmBn. tieáp tuïc giaûm nhieät ñoä quaù tu
chæ thu ñöôïc pha raén AmBn nguyeân chaát.
Ñieåm c: quaù trình bieán ñoåi töø c →c2 töông töï nhö töø a →a2. Taïi nhieät ñoä tu
töông töï ñieåm c2 seõ xaûy ra quaù trình phaûn öùng ñeå taïo thaønh AmBn vaø pha loûng coøn
laïi. Neáu ta tieáp tuïc giaûm nhieät ñoä quaù tu luùc ñoù thaønh phaàn pha loûng seõ thay ñoåi töø U
→ E, khi ñoù ngaøy caøng coù nhieàu tinh theå AmBn ñöôïc taùch ra khoûi pha loûng. Khi giaûm
nhieät ñoä ñeán nhieät ñoä ôtecti luùc ñoù ngoaøi AmBn coøn xuaát hieän tinh theå A. Taïi c3 ñoàng
thôøi A vaø AmBn ñöôïc keát tinh. ÔÛ nhieät ñoä thaáp hôn tE ta thu ñöôïc hoãn hôïp cô hoïc cuûa
hai loaïi tinh theå laø A vaø AmBn.
Ñieåm d: töông töï nhö ôû tröôøng hôïp hình 2, 3, 4.
Baûng 22
Ñieåm bieåu dieãn Thaønh phaàn pha Thaønh phaàn pha Ghi chuù
loûng raén
a a Khoâng coù
a – a1 a Khoâng coù
a1 a = a1 B xuaát hieän
a1 – a2 a1 – U B
a2 bieán maát ôû U B + AmBn xuaát Phaûn öùng seõ laø pha
hieän loûng U + B →AmBn
+ B coøn thöøa
a2 – a3 khoâng coù
B + AmBn
b b Khoâng coù
b1 b = b1 B xuaát hieän
b1 – N b1 – U B
N Bieán maát taïi N AmBn xuaát hieän U + B →AmBn
N – Am B n Khoâng coù AmBn
c c Khoâng coù
c – c1 c Khoâng coù
c1 c = c1 B xuaát hieän
c1 – c2 c1 – U B
c2 U B bieán maát xuaát U + B →AmBn
hieän AmBn vaø pha loûng B coøn
thöøa
c2 – c3 U–E AmBn
c3 Bieán maát taïi E AmBn + A xuaát
hieän
c3 – c4 Khoâng coù AmBn +A
104
d d Khoâng coù
d – d1 d Khoâng coù
d1 d1 AmBn xuaát hieän
d1 – d2 d1 – E AmBn
d2 Bieán maát taïi E AmBn + A xuaát
hieän
d2 – d3 Khoâng coù AmBn + A
Ñeå ví duï ta xeùt heä Al2O3 – SiO2
Ñaây laø moät bieåu ñoà traïng thaùi ñöôïc nhieàu ngöôøi nghieân cöùu töø naêm 1909, ñeán
nay quaù trình nghieân cöùu môùi taïm coi laø hoaøn chænh. Qua nhieàu naêm thöïc nghieäm
xaùc minh nguôøi ta ñaõ tìm ra haøng loaït nhöõng bieåu ñoà traïng thaùi khaùc nhau, töø ñoù ruùt
ra moät soá keát luaän coù giaù trò öùng duïng trong saûn xuaát gaïch chòu löûa, goám söù.
a- Naêm 1909 Seâpeda vaø Raêngkin laø ngöôøi nghieân cöùu heä SiO2- Al2O3 ñaõ xaây
döïng leân moät bieåu ñoà traïng thaùi. Ñaëc bieät treân bieåu ñoà coù moät ñieåm cöïc ñaïi töông
öùng vôùi khoaûng silimanhit coù thaønh phaàn Al2O3.SiO2 hay Al2SiO5 bò noùng chaûy ôû
18100C nhöng khoâng bò phaân huûy. Hôïp chaát Al2O3.SiO2 vôùi SiO2 taïo thaønh moät ñieåm
ôtecti ôû 16400C vaø keát hôïp vôùi Al2O3 taïo thaønh moät ñieåm ôtecti ôû 18100C.
b- Sau nhieàu laàn nghieân cöùu Gôraitô ñaõ tìm ra tính chaát khoâng ñoàng ñeàu veà
caáu truùc tinh theå cuûa silimanhit toång hôïp coù chöùa pha thuûy tinh, ngoaøi ra chuùng coøn
khaùc nhau caû veà chieát suaát. Ñoù laø cô sôû ñeå nghieân cöùu tieáp tuïc heä Al2O3-SiO2. sau
naøy, Gôraitô vaø Boâen ñaõ hoaøn thaønh coâng trình nghieân cöùu vaø xaây döïng neân bieåu ñoà
traïng thaùi Al2O3-SiO2 vaøo naêm 1924. Bieåu ñoà traïng thaùi naøy hoaøn toaøn khaùc bieåu ñoà
cuûa Sapeda vaø Raênkin.
Hình 35 Bieåu ñoà traïng thaùi heä Al2O3-SiO2 cuûa Sepña vaø Raêngkin naêm 1909
105
Treân bieåu ñoà coù moät ñieåm ôtecti duy nhat E ôû 15450C, taïi 18100C luùc ñoù hôïp
chaát hoaù hoïc taïo thaønh laø 3Al2O3.2SiO2 seõ bò chaûy loûng coù phaân huûy. Hôïp chaát naøy
coù thaønh phaàn töông töï khoaùng thieân nhieân ôû ñaûo NimCoâtôlan. Do ñoù coù teân laø
mulit.
Hình 36 Bieåu ñoà traïng thaùi Al2O3 – SiO2 cuûa Co-rai-to vaø Boâen naêm 1924
I: Phía treân ñöôøng 1, 2, 3, 4 laø vuøng pha loûng
II: vuøng hai pha: pha raén cristobalit vaø pha loûng
III: vuøng hai pha: pha raén mulit vaø pha loûng L
IV: vuøng hai pha: pha raén Al2O3 vaø pha loûng L
V: vuøng hai pha: pha raén Al2O3 vaø mulit
VI: vuøng hai pha: pha raén cristobalit vaø mulit
VII: vuøng hai pha: pha raén tridimit vaø mulit
Xeùt quaù trình keát tinh cuûa moät soá ñieåm

Ñieåm a: coù 80% Al2O3 vaø 20% SiO2
Khi laøm laïnh hoãn hôïp a ñeán khoaûng 19600C luùc ñoù coù nhöõng tinh theå ñaàu tieân
xuaát hieän vaø taùch ra khoûi pha loûng laø coârum (Al2O3). Tieáp tuïc giaûm nhieät ñoä trong
pha loûng ngaøy caøng coù nhieàu Al2O3 tinh theå, nhöng khi ñaït ñeán 18100+C luùc ñoù coù
khoaûng 50% chaát loûng vaø 50% tinh theå. Taïi nhieät ñoä ñoù baét ñaàu coù phaûn öùng hoaù
hoïc, Al2O3 taùch ra töø tröôùc seõ taùc duïng vôùi chaát loûng vaø taïo thaønh hôïp chaát hoaù hoïc
môùi laø mulit (3Al2O3.2SiO2). Tuy nhieân quaù trình phaûn öùng keát thuùc vaãn coøn dö laïi
106
moät löôïng tinh theå Al2O3, do ñoù ôû nhieät ñoä thaáp hôn 18100C ta thu ñöôïc moät hoãn hôïp
tinh theå cuûa mulit vaø Al2O3.
Caû hai chaát ñoù seõ bò chaûy loûng ôû nhieät ñoä cao hôn 1810+0+C coøn ôû nhieät ñoä
döôùi 18100C chuùng hoaøn toaøn bò ñoùng raén.
Ñieåm b: coù 65% Al2O3 vaø 35% SiO2
Khi giaûm nhieät ñoä ñeán khoaûng 18400C trong pha loûng baét ñaàu xuaát hieän pha
tinh theå ñaàu tieân laø Al2O3.
Ñeán nhieät ñoä 18100C xaûy ra quaù trình phaûn öùng
Al2 O3 + chaá t loû ng → 3Al2 O3 .2SiO 2
Phaûn öùng naøy coøn dö moät löôïng chaát loûng, vì theá cuoái cuøng ta thu ñöôïc hai pha:
pha raén laø mulit vaø pha loûng coøn thöøa, coøn tinh theå Al2O3 khi ñoù hoaøn toaøn bò hoøa
tan trong pha loûng ñeå taïo thaønh mulit. Neáu tieáp tuïc giaûm nhieät ñoä khi ñoù chæ thaáy coù
tinh theå mulit taùch ra khoûi pha loûng.
Trong khoảng nhiệt độ 18100 -15450C trong pha lỏng ngaøy caøng coù nhieàu tinh
theå mulit. Taïi nhieät ñoä 15450C laø nhieät ñoä ôtecti luùc ñoù ngoaøi tinh theå mulit coøn coù
caû tinh theå cristobalit, ôû nhieät ñoä döôùi 15450C luùc ñoù ta thu ñöôïc hoãn hôïp cô hoïc cuûa
hai loaïi tinh theå laø mulit vaø cristobalit. Khi giaûm nhieät ñoä tôùi 14700C coù söï chuyeån
hoùa töø cristobalit sang moät daïng thuø hình môùi cuûa SiO2 laø triñimit.
Ñieåm c: coù thaønh phaàn 30% Al2O3 vaø 70% SiO2
Khi chuyeån qua nhieät ñoä 15450C ta chæ coøn laïi khoaûng 2/3 hôïp chaát ôû theå loûng.
Neáu taêng nhieät ñoä leân quaù 16800C thì löôïng hôïp chaát coøn laïi ôû traïng thaùi raén raát ít.
Trong ñieàu kieän nhieät ñoä cao nhö vaäy chuùng ta thaáy gaïch chòu löûa hoùa meàm raát
nhanh, ñaëc bieät döôùi taûi troïng noù seõ bò phaù huûy sôùm hôn. Sôû dó nhö vaäy laø vì löôïng
pha loûng taêng leân raát maïnh ôû nhieät ñoä cao quaù 16800C. ñoù laø keát quaû ñeå ñi ñeán
khoáng cheá thaønh phaàn gaïch chòu löûa cho thích hôïp nhaát. Ñoái vôùi taát caû caùc loaïi gaïch
chòu löûa samoát chöùa haøm löôïng Al2O3 < 72% deã bò hoùa meàm ôû nhieät ñoä cao vì theá
cho neân muoán saûn xuaát ñöôïc loaïi gaïch chòu löûa coát coù tính beàn vöõng döôùi taùc duïng
cuûa nhieät neâ cuûa taûi troïng vaø nhieät ñoä cao caàn phaûi choïn haøm löôïng Al2O3 > 72%.
Neáu choïn haøm löôïng Al2O3 > 72% dó nhieân trong quaù trình laøm vieäc cuûa gaïch seõ
khoâng thaáy xuaát hieän pha loûng trong khoaûng nhieät ñoä döôùi 18100C chæ taïi nhieät ñoä
18100C.
c- Ñaây chöa phaûi laø giai ñoaïn keát thuùc quaù trình nghieân cöùu heä Al2O3-SiO2.
Naêm 1951 Toâroâpoâp vaø Galakhoáp nghieân cöùu ñaëc tính keát tinh cuûa mulit trong heä ba
caáu töû BaO-Al2O3-SiO2 vaø döïa vaøo söï phaân boá ñöôøng cong giôùi haïn giöõa caùc vuøng
keàt tinh ñaàu tieân cuûa Al2O3 vaø 3Al2O3.2SiO2 ñaõ tìm ra moät ñieàu môùi laø mulit trong
tröôøng hôïp ñoù laø moät chaát bò chaûy loûng khoâng phaân huûy. Do ñoù, bieåu ñoà môùi cuûa heä
Al2O3-SiO2 seõ coù moät ñieåm cöïc ñaïi töông öùng nhieät ñoä noùng chaûy cuûa mulit ôû traïng
thaùi nguyeân chaát, toaøn bieåu ñoà luùc naøy seõ coù hai ñieåm ôtecti.
Ñieåm ôtecti 1 ôû nhieät ñoä 15450C.
Ñieåm ôtecti 2 ôû nhieät ñoä 18500C.
d- Sau coâng trình nghieân cöùu cuûa Toârôpoâp vaø Galôkhoâp, ngöôøi ta vaãn chöa
thoûa maõn. Sau naøy Poâñônhaéc, Gôraitô cuõng nhö Ruesbi vaø Patritda tìm thaáy khaû
107
naêng mulit keát hôïp vôùi Al2O3, taïo thaønh dung dòch raén. Dung dòch raén tìm ra raát phuø
hôïp vôùi keát luaän Rusli laø trong ñoù chöùa khoaûng 77,5% Al2O3 töông öùng vôùi coâng
thöùc 2Al2O3.SiO2. Töø ñoù heä Al2O3-SiO2 coù hai hôïp chaát: 3Al2O3.2SiO2 goïi laø mulit
coøn 2Al2O3.SiO2 goïi laø mulit hay “pôraghit”.
Naêm 1954 sau nhieàu laàn nghieân cöùu baèng quang hoïc cuûa Xieác vaø Acchiban
cuõng nhö Rucsbi, Patoâritda ñaõ ñöa ñeán thay ñoåi bieåu ñoà traïng thaùi Al2O3- SiO2 döôùi
moät daïng môùi.
Hình 37 Bieåu ñoà traïng thaùi Al2O3-SiO2 cuûa Toâcoâpoâp vaø Galakhoâp naêm 1951
e- Sau keát quaû taïo thaønh bieåu ñoà 1954 chöùng toû coù moät maâu thuaãn giöõa khaû
naêng mulit bò noùng chaûy coù phaân huûy vaø khoâng bò phaân huûy. Do ñoù 1956 Galakhoáp
vaø moät soá nhaø nghieân cöùu khaùc ñaõ tieán haønh nghieân cöùu bieåu ñoà traïng thaùi heä Al2O3-
SiO2 trong vieän hoaù hoïc silicat. Töø ñoù ñöa ñeán moät bieåu ñoà hoaøn chænh nhaát vaø döôïc
söû duïng phoå bieán trong taøi lieäu, taïp chí nghieân cöùu, saûn xuaát vaät lieäu chòu löûa, goám,
söù…
108
Hình 38 Bieåu ñoà traïng thaùi Al2O3-SiO2 naêm 1954.
Treân bieåu ñoà coù moät ñieåm cöïc ñaïi töông öùng vôùi mulit ôû 1910. Toaøn boä bieåu
ñoà coù hai ñieåm ôtecti
Ñieåm 1 ôû 15450C coù thaønh phaàn 5,5% Al2O3
Ñieåm 2 ôû 18500C coù thaønh phaàn 85% Al2O3.
Ngoaøi ra coøn moät ñieåm töông öùng vôùi thaønh phaàn dung dòch raén 77.5% Al2O3
vaø 22,5% SiO2 ôû 18500C.
Sau naøy Butnhicoâp, Cusaloâpski, Batta… ñaõ xaùc ñònh ñaëc tính khoâng phaân huûy
cuûa mulit khi nung noùng chaûy.
2.6 HEÄ HAI CAÁU TÖÛ TAÏO THAØNH NHÖÕNG BIEÁN ÑOÅI THUØ
HÌNH CUÛA CAÙC CAÁU TÖÛ
Khi coù söï bieán ñoåi thuø hình cuûa caùc caáu töû hay hôïp chaát hoaù hoïc thì trong heä
keùp treân bieåu ñoà traïng thaùi seõ xuaát hieän nhöõng ñöôøng pha. Nhõng ñöôøng ñoù seõ chia
caùc vuøng beàn vöõng cuûa nhöõng daïng bieán ñoåi thuø hình cuøng moät vaät chaát.
109
Hình 39 Bieåu ñoà traïng thaùi heä Al2O3-SiO2 cuûa Galakhoâp -1956
Ñeå ñôn giaûn ta laáy ví duï hai heä caáu töû maø trong ñoù chæ coù moät caáu töû seõ coù hai
daïng thuø hình khaùc nhau.
a- Neáu nhieät ñoä bieán ñoåi thuø hình naèm cao hôn nhieät ñoä ôtecti thì vuøng beàn
vöõng cuûa daïng thuø hình nhieät ñoä cao laø Aα seõ naèm phía treân ñöôøng phuï CD.
Döïa theo bieåu ñoà, chöùng toû daïng thuø hình nhieät ñoä cao thì beàn vöõng khi coù maët
pha loûng vaø bò chuyeån hoùa thaønh daïng thuø hình thaáp Aβ. Daïng Aβ laø daïng thuø hình
coù tröôùc khi chaát loûng hoaøn toaøn bò ñoùng raén (keát tinh). Vì theá trong hôïp chaát hoaøn
toaøn bò keát tinh vaø naèm ôû traïng thaùi beàn vöõng luùc ñoù coù nhöõng tinh theå cuûa caáu töû B
vaø tinh theå daïng Aβ.
Hình 40 Heä hai caáu töû coù söï bieán ñoåi thuø hình cuûa caùc caáu töû ôû nhieät ñoä cao hôn ñieåm
E.
110
Ví duï traïng thaùi caân baèng töông töï thöôøng ñöôïc gaëp trong heä taïo neân bôûi SiO2
vaø caùc oxit kim loaïi kieàm thoå, trong ñoù daïng siO2 nhieät ñoä cao laø α-cristobalit chæ
beàn vöõng khi coù maët pha loûng: heä MgO-SiO2, CaO-SiO2, MgO-AlO3-SiO2, CaO-
Al2O3-SiO2…
Hình 41 Heä hai caáu töû coù söï bieán ñoåi thuø hình ôû nhieät ñoä thaáp hôn ñieåm E
b- Neáu quaù trình bieán ñoåi thuø hình xaûy ra ôû nhieät ñoä thaáp hôn ñieåm ôtecti, luùc
ñoù ñöôøng phuï CD naèm phía döôùi ñieåm ôtecti.
Döïa theo bieåu ñoà treân chöùng toû trong moät giôùi haïn nhieät ñoä nhaát ñònh luùc ñoù
daïng Aα vaø Aβ seõ beàn vöõng trong hôïp chaát khi coù maët caáu töû B. Ví duï: ñieåm chuyeån
hoùa töø α-quac → β-quac ôû 5750C, hay treân bieåu ñoà Al2O3-SiO2 cuûa Gôraitô vaø Boâen
naêm 1924 (hình 8) trong khoaûng nhieät ñoä 1470-15450C, khi ñoù hoãn hôïp tinh theå laø α-
cristobalit vaø mulit, nhöng 860-14700 luùc ñoù coù söï chuyeån hoùa töø α-cistobalit →α-
triñimit vaø trong hoãn hôïp tinh theå seõ laø α-triñimit vaø mulit…
Trong moät soá tröôøng hôïp coù theå moät caáu töû thay moät hôïp chaát hoaù hoïc ñöôïc taïo
thaønh coù nhieàu daïng thuø hình khaùc nhau.
Ví duï nhö octosilicat canxi-boâlit 2CaO.SiO2. Noù coù boán daïng thuø hình khaùc
nhau: α, α’, β vaø β’.
Trong nhuõng heä hai caáu töû khoâng coù söï bieán ñoåi thuø hình treân nhöõng ñöôøng
bieåu dieãn quaù trình nung noùng xuaát hieän hai hay nhieàu hieäu öùng nhieät, moät trong soá
ñoù töông öùng nhieät noùng chaûy cuûa thaønh phaàn ôtecti vaø nhöõng thaønh phaàn nghieân
cöùu. Ñaïi löôïng hieäu öùng nhieät ñoù seõ ñöôïc taêng leân theo khaû naêng gaàn tôùi thaønh phaàn
ôtecti coù nghóa laø gaàn ñieåm deã chaùy nhaát cuûa heä. Ñaïi löôïng hieäu öùng nhieät töông
111
öùng nhöng quaù trình bieán ñoåi thuø hình thì ngöôïc laïi, noù seõ taêng leân theo khaû naêng
gaàn tôùi thaønh phaàn cuûa caáu töû hay hôïp chaát tham gia bieán ñoåi thuø hình nghóa laø gaàn
tôùi ñieåm khoù chaûy nhaát cuûa heä.
Hình 42 Heä CaO-SiO2 phaàn bieán ñoåi thuø hình cuûa 2CaO.SiO2 vaø 3caO.SiO2.
C2S -2CaO.SiO2
C3S -3CaO.SiO2
C3S2 -3CaO.SiO2
α, α, β vaø γ laø caùc daïng bieán ñoåi thuø hình cuûa 2CaO.SiO2.
112
Xeùt quaù trình keát tinh cuûa ñieåm a, treân hình 40, ñieåm b treân ñöôøng 41
Baûng 23
Ñieåm bieåu dieãn Thaønh phaàn pha Pha raén Ghi chuù
loûng
a a Khoâng coù
a1 a – a1 Aα xuaát hieän
a1 – a2 a1 - D Aα
a2 D Aβ xuaát hieän Bieán ñoåi Aα →Aβ
a2 – a3 D-E Aβ
a3 Maát taïi E Aβ + E xuaát hieän Hoãn hôïp ôtecti
a3 – a4 Khoâng coù Aβ + E
b b Khoâng coù
b1 b – b1 Aα xuaát hieän
b1 – b2 b1 - E Aα
b2 bieán maát taïi E Aα + B xuaát hieän Hoãn hôïp ôtecti
b2 – b3 khoâng coù Aα + B
b3 khoâng coù B + Aβ xuaát hieän Bieán ñoåi
b3 – b4 khoâng coù B + Aβ
2.7 HEÄ TAÏO THAØNH HAY PHAÂN HUÛY HÔÏP CHAÁT HOAÙ HOÏC
TRONG TRAÏNG THAÙI RAÉN
Heä hai caáu töû taïo thaønh hôïp chaát hoaù hoïc trong traïng thaùi raén, treân bieåu ñoà seõ
coù nhöõng ñöôøng phuï thaúng ñöùng töông öùng thaønh phaàn cuûa hôïp chaát ñöôïc taïo thaønh.
113
Hình 43 Heä taïo thaønh hôïp chaát hoaù hoïc traïng thaùi raén
a- Neáu caáu töû A vaø B cuûa heä tröïc tieáp taùch ra khoûi pha loûng vaø bò ñoùng raén
(keát tinh) ôû tE thì döôùi nhieät ñoä ôtecti ta chæ thu ñöôïc moät hoãn hôïp cô hoïc cuûa hai loaïi
tinh theå laø A vaø B. Tuy nhieân coù tröôøng hôïp tieáp tuïc giaûm nhieät ñoä tôùi tu luùc ñoù vaät
chaát (caáu töû A vaø B) tham gia phaûn öùng hoaù hoïc ñeå taïo thaønh hôïp chaát môùi laø (A vaø
B) AB.
Sau khi taïo thaønh hôïp chaát AB caáu töû naøo coøn dö khoâng phaûn öùng heát dó nhieân
seõ toàn taïi ôû traïng thaùi nguyeân chaát.
Döïa vaøo bieåu ñoà treân ñöôøng NM töông öùng thaønh phaàn cuûa AB ôû traïng thaùi
nguyeân chaát. Phía phaûi NM hôïp chaát môùi taïo thaønh laø AB vaø B coøn thöøa ôû traïng thaùi
nguyeân chaát ngöôïc laïi phía traùi NM laø AB vaø A coøn thöøa ôû traïng thaùi nguyeân chaát.
Xeùt quaù trình keát tinh cuûa ñieåm a vaø b treân hình 43
Baûng 24
loûng
a a Khoâng coù
a1 a – a1 A xuaát hieän
a1 – a2 a1 - E A
a2 maát taïi E A + B xuaát hieän Hoãn hôïp ôtecti
a2 – a3 khoâng coù A+B
a3 khoâng coù A + AmBn xuaát Phaûn öùng A + B →
hieän AB vaø A coøn thöøa
a3 – a4 khoâng coù AB + A
b b Khoâng coù
b1 b – b1 B xuaát hieän
b1 – b2 b1 - E B
b2 maát taïi E B + A xuaát hieän Hoãn hôïp ôtecti
b2 – b3 khoâng coù B+A
b3 khoâng coù B + AB Phaûn öùng A + B →
AB + B coøn thöøa
b3 – b4 khoâng coù B + AB
b- Coù tröôøng hôïp heä hai caáu töû taïo thaønh hôïp chaát hoaù hoïc ôû traïng thaùi raén
nhöng neáu tieáp tuïc giaûm nhieät ñoä nöõa tôùi moät giôùi haïn nhaát ñònh noù seõ phaân huûy
thaønh caùc caáu töû ban ñaàu.
Xeùt heä AB taïi nhieät ñoä tu1 luùc ñoù baét ñaàu coù phaûn öùng giöõa A vaø B ñeå taïo thaønh
AB coøn caùc caáu töû thöøa seõ naèm ôû traïng thaùi nguyeân chaát. Hôïp chaát AB chæ beàn vöõng
114
trong khoaûng nhieät ñoä töø tu1-tu2 baét ñaàu coù phaûn öùng thöù hai phaân huûy AB thaønh caùc
caáu töû A vaø B. döôùi nhieät ñoä tu2 ta chæ thu ñöôïc hoãn hôïp cô hoïc cuûa hai loaïi tinh theå
A vaø B.
Hình 44 Heä taïo thaønh hôïp chaát AB trong traïng thaùi raén vaø bò phaân huûy trong traïng
thaùi raén.
Ví duï ta xeùt trong heä CaO-SiO2.

ÔÛ nhieät ñoä lôùn hôn 19000, luùc ñoù ta chæ thu ñöôïc hoãn hôïp cô hoïc cuûa hai loaïi
tinh theå laø α -2CaO.SiO2 + CaO. Neáu giaûm nhieät ñoä tôùi 19000 luùc ñoù coù phaûn öùng
xaûy ra ñeå taïo thaønh hôïp chaát môùi:
2CaO.SiO2 + CaO → 3CaO.SiO 2
3CaO.SiO2 chæ beàn vöõng trong moät khoaûng nhieät ñoä nhaát ñònh töø 1900 -12500.
Taïi 12500 laïi coù phaûn öùng hoaù hoïc xaûy ra phaân huûy 3CaO.SiO2.
3CaO.SiO 2 → 2CaO.SiO 2 + CaO
Xeùt quaù trình keát tinh cuûa ñieåm a vaø b treân hình 44
Baûng 25
loûng
a a Khoâng coù
a1 a – a1 A xuaát hieän
a1 – a2 a1 - E A
a2 maát taïi E A + B xuaát hieän Hoãn hôïp ôtecti
a3 khoâng coù A + AB xuaát hieän Phaûn öùng A + B →
115
AB + A coøn thöøa
a3 – a4 khoâng coù A + AB
a4 khoâng coù A + B xuaát hieän Phaûn öùng AB → A
+B
b b Khoâng coù
b1 b – b1 B xuaát hieän
b1 – b2 b1 - E B
b2 maát taïi E B + A xuaát hieän Hoãn hôïp ôtecti
b3 khoâng coù B + AB xuaát hieän A + B →AB + B
coøn thöøa
b3 – b4 khoâng coù B + AB
b4 khoâng coù B + A xuaát hieän AB → A + B
c- Tröôøng hôïp heä taïo thaønh moät chaát hoaù hoïc beàn, khoâng bò phaân huûy khi
nung noùng chaûy, nhöng ôû nhieät ñoä thaáp traïng thaùi raén noù seõ bò phaân huûy thaønh caùc
caáu töû taïo thaønh.
Döïa theo bieåu ñoà trong khoaûng nhieät ñoä t – tu hôïp chaát AB seõ naèm ôû traïng thaùi
beàn vöõng. Taïi t noù seõ bò chaûy loûng khoâng phaân huûy. Nhöng ôû tu noù seõ bò phaân huûy:
AB → A + B
ÔÛ nhieät ñoä döoùi t – tu luùc ñoù ta chæ thu ñöôïc hoãn hôïp cô hoïc cuûa hai loaïi tinh
theå laø A + AB coøn caáu töû B hoaøn toaøn phaûn öùng heát ñeå taïo thaønh AB. Ngöôïc laïi töø
tE2 – tu luùc ñoù ta chæ thu ñöôïc hoãn hôïp cô hoïc laø B + AB, coøn A hoaøn toaøn phaûn öùng
heát ñeå taïo thaønh AB.
Baûng 26
loûng
a a Khoâng coù
a1 a = a1 AB xuaát hieän
a1 – a2 a1 – E2 AB
a2 bieán maát taïi E2 AB + B xuaát hieän Hoãn hôïp ôtecti
a2 – a3 khoâng coù AB + B
a3 khoâng coù AB bieán maát AB → A + B
116
Hình 45 Heä taïo thaønh hôïp chaát beàn ôû nhieät ñoä cao nhöng bò phaân huûy trong traïng thaùi
raén.
Xeùt quaù trình keát tinh cuûa ñieåm a vaø b chæ coù tính chaát lyù hoïc cuûa tinh theå bò
thay ñoåi, coøn maïng löôùi tinh theå seõ baûo toaøn moïi tính chaát cô baûn cuûa noù. Maëc daàu
tyû leä Mg++ vaø Fe++ coù theå thay ñoåi trong moät giôùi haïn raát lôùn, nhöng tính chaát cuûa
maïng löôùi tinh theå vaãn khoâng ñoåi.
Xeùt heä AB, taïo neân dung dòch raén lieân tuïc, ñöôøng A’C’B’ goïi laø ñöôøng thuûy
tuyeán cuûa heä töông öùng vôùi nhieät ñoä baét ñaàu keát tinh cuûa chaát loûng (nhieät ñoä baét ñaàu
xuaát hieän pha tinh theå). Ñöôøng A’DB’ laø ñöoøng coâ tuyeán cuûa heä, töông öùng nhieät ñoä
chaát noùng chaûy hoaøn toaøn chuyeån thaønh traïng thaùi raén.
Vuøng giöõa hai ñöôøng thuûy tuyeán vaø coâ tuyeán laø vuøng caân baèng giöõa pha tinh
theå vaø pha loûng.
Trong nhöõng heä töông töï, chuyeån töø traïng thaùi naøy sang moät traïng thaùi khaùc
maø trò soá hieäu quaû nhieät thaáp thì treân ñöôøng cong noùng chaûy coù söï thay ñoåi. Keát thuùc
quaù trình keát tinh ta seõ thu ñöôïc moät hoãn hôïp hoaøn toaøn ñoàng nhaát chöù khoâng phaûi laø
hoãn hôïp cô hoïc.
Xeùt quaù trình keát tinh cuûa ñieåm a. Ñaàu tieân a trong trong pha loûng khi ñaït ñeán
ñieån C, treân ñöôøng thuûy tuyeán khi ñoù seõ xuaát hieän tinh theå laø dung dòch raén S. Thaønh
phaàn cuûa pha tinh theå seõ xaùc ñònh baèng giao ñieåm giöõa ñöôøng ñaúng nhieät CC1 vôùi
ñöôøng coá tuyeán A’DB’. Bôûi theá cho neân thaønh phaàn nhöõng tinh theå ban ñaàu khaùc
thaønh phaàn chaát noùng chaûy ban ñaàu ôû choã chuùng chöùa nhieàu löôïng caáu töû khoù chaûy
loûng laø B. Neáu tieáp tuïc haï nhieät ñoä tôùi T2 töông öùng ñöôøng ñaúng nhieät T2C2 khi doù seõ
xaûy ra quaù trình phaân ly tieáp tuïc theo thaønh phaàn hoaù hoïc giöõa caùc pha tinh theå vaø
pha loûng, coù nghóa laø ngaøy caøng coù nhieàu tinh theå ñöôïc taùch ra. Ñoàng thôøi ngaøy caøng
117
coù nhieàu dung dòch raén ñöôïc taïo thaønh, trong ñoù pha tinh theå chöùa ngaøy caøng nhieàu
tinh theå caáu töû B, pha loûng coøn laïi dó nhieân noàng doä caáu töû A ngaøy caøng taêng leân, tuy
nhieân thaønh phaàn pha tinh theå trong quaù trình do khoâng phaûi laø khoâng thay ñoåi maø bò
thay ñoåi doïc theo ñöôøng coâ tuyeán A’DB’. Quaù trình naøy xaûy ra laø do söï taùc duïng cuûa
nhöõng tinh theå B taùch ra töø tröôùc vôùi pha loûng laøm cho noàng ñoä B ngaøy caøng giaûm
vaø noàng ñoä A ngaøy caøng taêng leân.
Söï khaùc nhau veà noàng ñoä cuûa pha tinh theå vaø pha loûng daãn tôùi quaù trình
khuyeách taùn vaø laøm cho caân baèng noàng ñoä giöõa pha loûng vaø raén. Do ñoù nhöõng tinh
theå ñöôïc taùch ra sôùm tieáp tuïc taùc duïng theâm vôùi pha loûng coøn laïi 1 cho thaønh phaàn
nhöõng tinh theå ñoù thay ñoåi theo chieàu höôùng ñoái thaønh phaàn hoãn hôïp noùng chaûy ban
ñaàu laø D.
Quaù trình keát tinh cuûa dung dòch raén caân baèng seõ keát thuùch ôû nhieät ñoä T3 töông
öùng vôùi thaønh phaàn cuûa hoãn hôïp noùng chaûy ban ñaàu laø D.
Hình 46 Heä taïo thaønh dung dòch raén lieân tuïc.
Bieåu ñoà traïng thaùi raén cho pheùp ta xaùc ñònh thaønh phaàn pha raén vaø loûng, tyû leä
giöõa löôïng pha raén vaø pha loûng ôû moät nhieät ñoä ñaõ cho, töông uùng vôùi moät thaønh
phaàn ñaõ cho.
Ta kyù hieäu löôïng tinh theå cuûa dung dòch raén ñöôïc taïo thaønh ôû T2 laø x, toång
löôïng vaät chaát ban ñaàu laø g, löôïng chaát loûng coøn laïi ôû nhieät ñoä T2 laø (g-x).
Tính löôïng caáu töû B coù trong toaøn boä khoái vaät chaát ban ñaàu, trong nhöõng tinh
theå cuûa dung dòch raén vaø trong pha loûng coøn laïi.
g.d1T2
Löôïng caáu töû B coù trong toaøn boä khoái vaät chaát ban ñaàu
100
118
x.C2T2
Löôïng caáu töû B coù trong nhöõng tinh theå cuûa dung dòch raén
100
(g − x).d 2T2
Löôïng caáu töû B coù trong pha loûng coøn laïi
100
Löôïng caáu töû B coù trong toaøn boä khoái vaät chaát ban ñaàu baèng toång löôïng caáu
töû B coù trong pha loûng coøn laïi vaø trong pha tinh theå cuûa dung dòch raén.
g.d1T2 x.C2 T2 (g − x).d 2 T2
= +
100 100 100
cuoái cuøng ta coù:
x dT
= 1 2
g − x d1C2
Xaùc ñònh soá baäc töï do trong quaù trình keát tinh cuûa M. Ñieåm M laø pha loûng
ñoàng nhaát f = 1.
P = K +1− f
=2+1-1=2
Ñieåm M soá baäc töï do seõ laø 2, do ñoù chuùng ta coù theå thay ñoåi nhieät ñoä hay thaønh
phaàn, ôû ñaây, chuùng ta chæ chuù yù ñeán thay ñoåi nhieät ñoä laø chính. Ñieåm M1 treân ñöôøng
thuûy tuyeán khi chöa ôû traïng thaùi caân baèng ta cuõng coi nhö moät pha vaø soá baäc töï do
seõ laø 2.
Ñieåm M’, naèm trong vuøng dung dòch raén coù hai pha
P = K +1− f
=2+1-2=1
Chuùng ta coù theå baûo toaøn hai pha khi thay ñoåi nhieät ñoä töông öùng vôùi thaønh
phaàn pha loûng vaø pha raén cuûa chuùng.
Neáu ta coù thaønh phaàn cuûa moät pha ta seõ xaùc ñònh ñöôïc thaønh phaàn pha coøn laïi
vaø nhieät ñoä töông öùng cuûa chuùng.
Ñieåm M2 naèm treân ñöôøng coá tuyeán luùc ñoù moät pha raén
P = 2 +1−1 = 2
Ñieåm M2 coù hai baäc töï do töông töï M vaø M1.
Xeùt quaù trình keát tinh cuûa ñieåm M
Baûng 27
Ñieåm bieåu dieãn Thaønh phaàn pha loûng Thaønh phaàn dung dòch raén
M M Khoâng coù
M – M1 M – M1 (L1) Khoâng coù
M1 L1 S1 xuaát hieän
M1 – M 2 L1 – L2 S1
M2 L2 bieán maát S2
M2 – M 3 Khoâng coù Thaønh phaàn töôùng raén,
dung dòch raén baèng thaønh
phaàn ban ñaàu cuûa M
Ví duï: xeùt heä Anorchit – Anbit
119
Hình 47 Heä anbit – anorchit taïo thaønh dung dòch raén lieân tuïc
Xeùt thaønh phaàn coù 50% anbit vaø 50% anorchit. Quaù trình keát tinh baét ñaàu ôû
0
1450 C (ñieåm M1), khi ñoù pha loûng coù thaønh phaàn laø L1 töông öùng 50% anbit vaø
50% anorchit, coøn pha raén, töông öùng ñieåm S1 coù thaønh phaàn laø 80% anorchit, 20%
anbit ñieàu ñoù chöùng toû trong pha raén chöùa nhieàu caáu töû khoù noùng chaûy laø anorchit,
nhieät ñoä noùng chaûy cuûa anorchit 16000C, coøn anbit laø caáu töû deã noùng chaûy nhieät ñoä
noùng chaûy 11500.
Khi giaûm nhieät ñoä thì trong pha tinh theå (dung dòch raén) löôïng caáu töû anorchit
ngaøy caøng nhieàu, ngöôïc laïi trong pha loûng löôïng caáu töû anbit ngaøy caøng nhieàu.
Thaønh phaàn pha loûng seõ thay ñoåi töø L1 – L2 treân ñöôøng thuûy tuyeán, coøn thaønh phaàn
pha raén seõ thay ñoåi töø S1 – S2 treân coá tuyeán.
Neáu ta giaûm nhieät ñoä tôùi xaáp xæ 13000 ñieåm S1 seõ chuyeån tôùi S2, coøn L1 chuyeån
tôùi L2. Taïi ñieåm S2 luùc ñoù chaát loûng bò ñoùng raén hoaøn toaøn.
Neáu quaù trình chöa daãn ñeán caân baèng ta seõ thu ñöôïc thaønh phaàn pha loûng taïi L2
seõ laø 85% anbit vaø 15% anorchit. Neáu taïi 13000 quaù trình khuyeách taùn ñi ñeán cuøng
vaø taïo neân caân baèng ta seõ thu ñöôïc moät dung dòch raén ñoàng nhaát coù thaønh phaàn truøng
vôùi thaønh phaàn hoãn hôïp M ban ñaàu laø 50% anbit vaø 50% anorchit. Tieáp tuïc haï nhieät
ñoä nöõa chæ xaûy ra quaù trình laøm nguoäi dung dòch raén.
Tröôøng hôïp ñaëc bieät ta coøn gaëp heä hai caáu töû taïo thaønh dung dòch raén lieân tuïc,
nhöng treân bieåu ñoà coù ñieåm cöïc tieåu.
120
Hình 48 Heä Ghelenhit – Okemanhit taïo thaønh dung dòch raén lieân tuïc coù ñieåm cöïc tieåu
Ví duï heä Gheâlenhit – Okemanhit. Döïa theo bieåu ñoà treân roõ raøng laø Gheâlenhit
nguyeân chaát noùng chaûy ôû t = 15900C coøn Okemanhit nguyeân chaát bò noùng chaûy ôû
14600. Nhöng hoãn hôïp cuûa hai chaát coù thaønh phaàn laø 73% Okemanhit vaø 27%
Ghelenhit bò noùng chaûy ôû 13900. Ñieàu ñoù chöùng toû phuø hôïp ñònh luaät Raun: nhieät ñoä
noùng chaûy cuûa dung dòch bao giôø cuõng thaáp hôn nhieät ñoä noùng chaûy cuûa dung moâi
nguyeân chaát.
Tuy nhien ôû ñaây ta thaáy thaønh phaàn 73% Okemanhit vaø 27% Ghelenhit laø
ñieåm coù nhieät ñoä noùng chaûy thaáp nhaát. Döôùi nhieät ñoä ñoù ta thu ñöôïc dung dòch raén
ñoàng nhaát. ÔÛ phía phaûi vaø traùi ñieåm cöïc tieåu khi giaûm nhieät ñoä chæ coù moät loaïi pha
tinh theå ñöôïc dung dòch raén taùch ra khoûi pha loûng.
2.8 HEÄ COÙ SÖÏ HOØA TAN HAÏN CHEÁ CAÙC CAÁU TÖÛ TRONG
TRAÏNG THAÙI RAÉN
Tröôøng hôïp treân ta xeùt heä taïo thaønh dung dòch raén.
Baây giôø ta xeùt ñeán heä coù söï hoøa tan haïn cheá caùc caáu töû trong traïng thaùi raén.
Caáu töû A vaø B ñöôïc taùch ra khoûi pha loûng trong moïi tröôøng hôïp khoâng phaûi laø ôû
traïng thaùi nguyeân chaát maø laø daïng nhöõng dung dòch raén.
121
Hình 49 Heä hai caáu töû coù söï hoøa tan haïn cheá caùc caáu töû trong traïng thaùi raén lieân tuïc
hay laø heä coù söï hoøa tan voâ haïn caùc caáu töû trong traïng thaùi raén
Vuøng ETBb laø mieàn caân baèng hai pha: dung dòch raén baõo hoøa β vaø pha loûng L.
β laø dung dòch raén A hoøa tan trong B.
Vuøng ETAa laø mieàn hai pha: dung dòch raén baõo hoøa α vaø pha loûng L. α laø dung
dòch raén B hoøa tan trong A.
Vuøng abcd laø mieàn dò theå hai pha raén laø dung dòch raén α vaø β.
Vuøng ETAad: mieàn dung dòch raén khoâng baõo hoøa α coù nghóa laø B hoøa tan voâ
haïn trong A.
Vuøng ETBbc: mieàn dung dòch raén khoâng baûo hoøa β coù nghóa laø A hoøa tan voâ
haïn trong B.
Taïi nhieät ñoä töông öùng ñieåm ôtecti, luùc ñoù ta coù hoãn hôïp hai tinh theå cuûa hai
loaïi dung dòch raén khaùc nhau laø α vaø β chöù khoâng phaûi A, B ôû traïng thaùi nguyeân
chaát. Thaønh phaàn dung dòch raén töông öùng nhieät ñoä ôtecti seõ laø a vaø b.
Xeùt quaù trình keát tinh cuûa moät soá ñieåm
Ñieåm a1: quaù trình bieán doåi nhieät ñoä töø a1 ñeán a1' khi ñoù hoãn hôïp coøn naèm ôû
traïng thaùi loûng. Taïi nhieät ñoä cuûa a1 treân ETB, khi ñoù xuaát hieän pha tinh theå dung dòch
raén β caân baèng vôùi pha loûng taïi a1. Quaù trình bieán ñoåi töø a1' → a1" khi ñoù pha loûng
ngaøy caøng chöùa nhieàu dung dòch raén baõo hoøa β, nhöng taïi ñieåm a1" vaø trong ñieàu
kieän caân baèng ta coù thaønh phaàn dung dòch raén baèng thaønh phaàn cuûa hoãn hôïp a1 luùc
ban ñaàu. Taïi nhieät ñoä cuûa ñieåm a1" quaù trình keát tinh cuûa a1 seõ keát thuùc ta thu ñöôïc
122
dung dòch raén khoâng baõo hoøa β (töông töï nhö hình 18, 19) coù nghóa laø A hoøa tan
trong B vôùi moät giôùi haïn raát lôùn.
Ñieåm b1: töông töï ñieåm a1: nhöng taïi b1" ta thu ñöôïc dung dich raén khoâng baõo
hoøa β. Theo chieåu giaûm nhieät ñoä ñeán b1"' dung dòch raén khoâng baõo hoøa β trôû neân baõo
hoøa bôûi caáu töû A1 coù nghóa laø taïi b1"' coù moät luôïng caáu töû A khoâng coù khaû naêng hoøa
tan trong B maø nguôïc laïi khi ñoù coøn thöøa, vì theá A taùch ra döôùi daïng dung dòch raén
môùi laø thaønh phaàn cuûa hai dung dòch raén α vaø β thay ñoåi chieàu töø a – d vaø b – c.
Ñieåm c1: töông töï a1, b1 nhöng taïi nhieät ñoä töông öùng ñieåm ôtecti laø E luùc ñoù
ñoàng thôøi thu ñöôïc hai loaïi tinh theå laø dung dòch α, β. Thaønh phaàn hai loaïi dung dòch
raén α, β taïi nhieät ñoä TE laø c vaø b. Tieáp tuïc giaûm nhieät ñoä nöõa thaønh phaàn cuûa hai loaïi
dung dòch α, β seõ thay ñoåi theo chieàu ad vaø bc.
Döïa theo quy taéc ñoøn baåy xaùc ñònh löôïng dung dòch raén α, β vaø thaønh phaàn cuûa
chuùng taïi ñieåm c1" vaø c"'2 .
Löôï ng dung dòch raé n β Ec1"
Taïi c1" : =
Löôï ng hoã n hôï p ôtecti E c1" b
Ec1"
Haøm löôïng dung dòch raén β% 100.
Eb
Taïi ñieåm c1" trong vuøng keát tinh ôtecti
Löôï ng dung dòch raé n β aE
=
Löôï ng dung dòch raé n α Eb
aE
Haøm löôïng dung dòch raén β% = 100.
ab
Löôï ng dung dòch raé n β c1"'d
Taïi ñieåm c1"' : =
Löôï ng dung dòch raé n α c1"'c
dc1"'
Haøm löôïng dung dòch raén β% = 100.
dc
Quaù trình keát tinh cuûa a1, b1 vaø c1.
Baûng 28
Ñieåm bieåu dieãn Thaønh phaàn pha loûng Thaønh phaàn pha raén
a1 a1 Khoâng coù
a1 – a’1 a1 Khoâng coù
a’1 L1 β baõo hoøa xuaát hieän
a’1 – a”1 L1 – L”1 β baõo hoøa
a”1 L”1 bieán maát β khoâ ng baõ o hoø a
a”1 – a”’1 khoâng coù β khoâng baõo hoøa
b1 b1 Khoâng coù
b1 – b’1 b1 Khoâng coù
b’1 L’2 β baõo hoøa xuaát hieän
b’1 – b”1 L’2 – L”2 β baõo hoøa
b”1 L”2 bieán maát β khoâng baõo hoøa
123
b”1 – b”’1 Khoâng coù β khoâng baõo hoøa
b”’1 Khoâng coù α baõo hoøa xuaát hieän
b”’1 – b””1 Khoâng coù α+β
c1 c1 Khoâng coù
c1 – c’1 c1 Khoâng coù
c’1 L’3 S3 dung dòch raén β
c’1 - c”1 L’3 – L”3 S’3-b dung dòch raén β
c”1 Bieán maát taïi E Dung dòch β vaø α xuaát
hieän
c”’1 – c””1 Khoâng coù Dung dòch raén α + β
Ví duï xeùt heä MnSiO3 – MnTiO3

Döïa theo bieåu ñoà traïng thaùi, chöùng toû MnSiO3 coù theå hoøa tan trong MnTiO3
vôùi moät löôïng khaù lôùn, ngöôïc laïi MnTiO3 khoâng coù khaû naêng hoøa tan trong MnSiO3
ñeå taïo thaønh dung dòch raén, do ñoù treân bieåu ñoà veà phía traùi cuoái cuøng keát thuùc quaù
trình keát tinh ta chæ thu ñöôïc hoãn hôïp cô hoïc cuûa loaïi tinh theå laø MnSiO3 vaø dung
dòch raén MnSiO3 hoøa tan trong MnTiO3 coù thaønh phaàn laø H.
Hình 50 Heä MnSiO3 – MnTiO3 taïo thaønh dung dòch raén vaø coù söï hoøa tan haïn cheá caùc
caáu töû trong traïng thaùi raén.
Xeùt quaù trình keát tinh cuûa hoãn hôïp a chöùa 60% MnTiO3 vaø 40% MnSiO3. ÔÛ
nhieät ñoä cao hoãn hôïp coøn ôû traïng thaùi loûng. Taïi nhieät ñoä khoaûng 12750 xuaát hieän
nhöõng tinh theå cuûa dung dòch raén MnSiO3 hoøa tan trong MnTiO3. Thaønh phaàn dung
124
dòch raén caân baèng vôùi pha loûng ôû 12750 laø 72% MnTiO3 vaø 20% MnSiO3. Theo quaù
trình giaûm nhieät ñoä tôùi 12250 khi ñoù thaønh phaàn dung dòch raén truøng vôùi thaønh phaàn
hoãn hôïp loûng a ban ñaàu laø 40% MnSiO3 vaø 60% MnTiO3 ta seõ thu ñöôïc dung dòch
raén khoâng baõo hoøa cuûa MnSiO3 hoøa tan trong MnTiO3 vaø quaù trình keát tinh cuûa a seõ
keát thuùc.
Neáu xeùt ñeán ñieåm b coù 30% MnTiO3 vaø 70% MnSiO3 taïi 11200 khi ñoù ta thu
ñöôïc hoãn hôïp hai loaïi tinh theå MnSiO3 vaø dung dòch raén MnSiO3 hoøa tan trong
MnTiO3 coù thaønh phaàn laø H. Döôùi nhieät ñoä 11200 thaønh phaàn dung dòch raén H haàu
nhö khoâng thay ñoåi.
2.9 QUAÙ TRÌNH PHAÂN HUÛY DUNG DÒCH RAÉN KHI LAØM
LAÏNH HAY NUNG NOÙNG
Thöôøng chuùng ta gaëp trong heä silicat coù söï phaân huûy dung dòch raén ôû moät nhieät
ñoä nhaát ñònh.
Hình 51 Heä bò phaân huûy dung dòch raén khi laøm laïnh hay nung noùng chaûy
Tuøy theo quaù trình nung noùng hay laøm laïnh moät hoãn hôïp, vaät chaát coù thaønh
phaàn xaùc ñònh ta seõ coù moät nhieät ñoä maø taïi ñoù dung dòch raén taïo thaønh töø tröôùc seõ bò
phaân huûy thaønh pha loûng vaø dung dòch raén coù thaønh phaàn thay ñoåi hay chuyeån töø
dung dòch raén baõo hoøa thaønh dung dòch raén khoâng baõo hoøa…
Xeùt quaù trình keát tinh cuûa ñieåm M coù thaønh phaàn naèm giöõa khoaûng ab.
Khi giaûm nhieät ñoä tôùi ñieåm M1 treân ñöôøng thuûy tuyeán UB’ luùc ñoù xuaát hieän
dung dòch raén β. Tieáp tuïc giaûm nhieät ñoä trong pha loûng ngaøy caøng coù nhieàu tinh theå
125
dung dòch raén thaønh phaàn pha loûng seõ thay ñoåi töø B → U (coù nghóa laø töø M1 → U),
coøn thaønh phaàn pha raén seõ thay ñoåi töø S1 → b.
Neáu giaûm nhieät ñoä tôùi Tu, ñieåm M chuyeån dòch xuoáng M2 luùc ñoù hoãn hôïp M
loûng cuoái cuøng seõ keát thuùc quaù trình keát tinh khi ñoù taïi thôøi ñieåm Tu thaønh phaàn pha
loûng seõ laø U coøn pha raén seõ laø b. ÔÛ nhieät ñoä Tu chuùng ta coøn thaáy xuaát hieän phaûn
öùng hoaù hoïc giöõa β vaø pha loûng ñeå taïo thaønh dung dòch raén môùi laø α. Theo quy taéc
ñoøn baåy ta coù theå xaùc ñònh ñöôïc löôïng tinh theå vaø pha loûng taïi ñieåm M2. khi giaûm
nhieät ñoä xuoáng döôùi Tu ta chæ thu ñöôïc hoãn hôïp cô hoïc cuûa hai loaïi tinh theå laø dung
dòch raén α vaø β.
Neáu ta choïn thaønh phaàn M truøng vôùi thaønh phaàn cuûa ñieåm a chöùng toû sau khi
keát thuùc quaù trình phaûn öùng hoaù hoïc pha loûng seõ bieán maát vaø xuaát hieän pha raùn môùi
laø dung dòch raén.
Thaønh phaàn dung dòch raén α, β seõ thay ñoåi theo ac vaø bd.
Xeùt quaù trình keát tinh cuûa ñieåm N coù thaønh phaàn naèm giöõa U vaø a. Sau khi
giaûm nhieät ñoä tôùi Tu luùc ñoù nhöõng tinh theå β taùch ra töø tröôùc seõ phaûn öùng vôùi pha
loûng coù thaønh phaàn laø d. Keát quaû phaûn öùng nhöõng tinh theå β taùch ra töø tröôùc seõ bieán
maát vaø xuaát hieän dung dòch raén α. Tieáp tuïc giaûm nhieät ñoä thaønh phaàn pha loûng seõ
thay ñoåi töø U – A’ coøn thaønh phaàn pha raén seõ thay ñoåi töø a – A’. Cuoái cuøng hoãn hôïp
N seõ keát thuùc quaù trình keát tinh taïi N3, khi ñoù dung dòch raén α baõo hoøa trôû thaønh
khoâng baõo hoøa. Tieáp tuïc giaûm nhieät ñoä töø N3 – N4 ta chæ thu ñöôïc dung dòch raén
khoâng baõo hoøa α. Nhöng taïi N4 dung dòch raén trôû thaønh baõo hoøa, luùc ñoù caáu töû B coøn
dö khoâng coù khaû naêng tan trong A maø seõ taùch ra döôùi daïng dung dòch raén β.
Ví duï xeùt heä Nheâphelin vaø Anorôchit cuûa Boâen. Beân phaûi bieåu doà coù söï taïo
thaønh dung dòch raén cuûa Nheâphelin trong Anorôchit, khaû naêng Nheâphelin hoaø tan
vaøo trong anorochit khoaûng toái ña laø 4%.
126
Hình 52 Heä Nheâphelin – Anorôchit taïo thaønh bôûi dung dòch raén cuûa Nheâphelin trong
anorôchit vaø anorôchit trong nheâphelin.
Khi pha loûng chöùa khoaûng 45% anorôchit vaø 55% Nhephelin ta thaáy xuaát hieän
ñieåm ôtecti.
Beân traùi bieåu ñoà laø taäp hôïp nhöõng quaù trình phöùc taïp nhaát, nhöng ñoù cuõng laø
phaàn bieåu ñoà hay nhaát, vì noù xaûy ra caû hai quaù trình phaân huûy dung dòch raén khi laøm
laïnh vaø phaân huûy dung dòch raén khi nung noùng chaûy.
a- Xeùt quaù trình nung noùng hoãn hôïp coù thaønh phaàn a chöùa 25% anorôhit vaø
75% nheâphelin. Trong vuøng caân baèng cuûa Nheâphelin baõo hoøa vaø pha loûng, khi taêng
nhieät ñoä leân 13500 nhephelin bò chuyeån hoùa thaønh moät daïng môùi laø α- cacnheâghit
hoãn hôïp cuoái cuøng bò noùng chaûy ôû nhieät ñoä khoaûng 13800C.
Neáu ta choïn hoãn hôïp ban ñaàu chöùa 18% anorôhit vaø 82% nheâphelin, chöùng toû
ban ñaàu hoaøn toaøn laø nheâphelin baõo hoøa (dung dòch raén cuûa nhephelin), nhöng ngay
laäp töùc ôû 13500C, noù hoaøn toaøn chuyeån thaønh cacnheâghit.
b- Xeùt quaù trình laøm laïnh hôïp chaát noùng chaûy chöùa khoaûng 10% anorôhit,
nhöõng tinh theå ñaàu tieân taùch ra khoûi pha loûng ôû nhieät ñoä 14700C laø α-cacnheâghit,
thaønh phaàn cuûa tinh theå xaùc ñònh theo nhöõng ñöôøng cong cuûa nhöõng dung dòch raén
baõo hoøa. Khi giaûm nhieät ñoä töø 14700 – 13500 trong pha loûng ngaøy caøng coù nhieàu α-
cacnheghit, taïi nhieät ñoä 13500 luùc ñoù xaûy ra keát thuùc quaù trình keát tinh, ñoàng thôøi
xuaát hieän hoãn hôïp dung dòch raén baõo hoøa laø nheâpheâlin vaø α-cacnheâhit. Tyû leä töông
ñoái cuûa löôïng α-cacnheâhit, seõ daàn daàn bò giaûm vaø ôû 12900 hoãn hôïp chæ coøn laïi tinh
theå nheâpheâlin, tieáp tuïc giaûm nhieät ñoä nheâpheâlin trôû thaønh khoâng baõo hoøa.
127
Neáu ta xeùt quaù trình laøm laïnh hoãn hôïp loûng ban ñaàu coù thaønh phaàn laø 3%
anorchit vaø 97% nheâphelin thì quaù trình xaûy ra coøn phöùc taïp hôn nhieàu. ÔÛ nhieät ñoä
15200 nhöõng tinh theå dung dòch raén baõo hoøa cuûa cacnheghit baét ñaàu taùch ra khoûi pha
loûng. ÔÛ 14600 hoãn hôïp loûng cuoái cuøng ñoùng raén taïo thaønh dung dòch raén baõo hoøa cuûa
α-cacnheâhit. Tuy nhieân ôû 12800 chuùng ta thaáy ngoaøi dung dòch raén baõo hoøa α-
cacnheâhit coøn xuaát hieän dung dòch raén baõo hoøa cuûa nheâphelin nöõa. ÔÛ 12600 taát caû
hoãn hôïp ñeàu chuyeån thaønh daïng nheâphelin. Neáu tieáp tuïc giaûm nhieät ñoä chuùng ta chæ
thaáy nhöõng tinh theå cuûa dung dòch raén khoâng baõo hoøa nheâphelin.
2.10 VUØNG PHAÂN LÔÙP LOÛNG TRONG HEÄ HAI CAÁU TÖÛ
Khi nghieân cöùu heä silicat, chuùng ta thaáy nhöõng hieän töôïng raát quan troïng laø söï
phaân lôùp trong pha loûng, nghóa laø taïo thaønh moät pha loûng môùi nhöng khoâng bò troän
laãn vôùi nhau maø taùch bieät nhau thaønh töøng lôùp. Nhöõng hieän töôïng ñoù trong ñieàu kieän
kyõ thuaät thöôøng thaáy xuaát hieän ôû quaù trình naáu thuûy tinh. Trong phoái lieäu thuûy tinh
khi duøng sunfat laø nguoàn muoái natri nhöng khoâng ñuû löôïng chaát khöû, khi ñoù treân beà
maët khoái thuûy tinh loûng taùch ra moät lôùp moûng ñeå linh ñoäng goïi laø kieàm sunfat. Khi
laøm laïnh thuûy tinh chöùa moät löôïng khaù lôùn hôïp chaát cuûa croâm hay muoái photphat
canxi ta cuõng thaáy xuaát hieän lôùp loûng thöù hai ôû daïng nhöõng gioït loûng rieâng bieät
nhöng phaân boá ñeàu trong thuûy tinh.
Ví duï xeùt heä AB. Hai caáu töû A, B khoâng taïo thaønh hôïp chaát hoaù hoïc, nhöng coù
moät ñieåm ôtecti E. Tuy nhieân treân ñöôøng thuûy tuyeán cuûa caáu töû B xuaát hieän moät
ñoaïn thaúng naèm ngang FG ñaëc tröng cho vuøng phaân lôùp loûng.
Vuøng FKG laø vuøng phaân lôùp loûng, trong ñoù coù hai pha loûng khoâng bò troän laãn
vôùi nhau. Thaønh phaàn töôùng loûng thay ñoåi theo nhieät ñoä vaø ñaëc tröng baèng nhöõng
ñöôøng ñaûng nhieät l1 - l2, l’1 - l’2… Thaønh phaàn töôùng loûng l thay ñoåi töø K – F vaø trong
noù ngaøy caøng coù nhieàu caáu töû A, ngöôïc laïi thaønh phaàn töông loûng 2 thay ñoåi theo
chieàu K – G trong noù ngaøy caøng coù nhieàu caáu töû B. Taïi ñieåm K laø ñieåm tôùi haïn khi
ñoù hoãn hôïp töôùng loûng seõ trôû thaønh moät töôùng loûng duy nhaát.
Ñöôøng FG laø ñöôøng caân baèng ba pha: hai pha loûng vaø pha raén laø tinh theå B. Sôû
dó nhö vaäy laø vì trong hai pha loûng chæ coù moät pha tinh theå taùch ra khoûi pha loûng.
Neáu hai pha loûng ñoàng thôøi coù hai pha tinh theå taát nhieân heä hai caáu töû luùc ñoù seõ coù 4
pha.
P = 2 + 1 − 4 = −1
Baäc töï do baèng -1 laø voâ lyù, do ñoù chæ coù 3 pha
P = 2 +1− 3 = 0
Khi p = 0 chöùng toû ñöôøng FG cuõng laø ñöôøng ñaúng nhieät nhö l1 – l2, l’1 – l’2. Taïi
nhieät ñoä töông öùng FG ta coù hai pha loûng coù thaønh phaàn laø F vaø G.
Hieän töôïng phaân lôùp loûng trong heä silicat thuôøng gaëp ôû caùc heä MgO-SiO2,
CaO-SiO2, FeO-SiO2.
Xeùt quaù trình keát tinh cuûa thaønh phaàn ñieåm a. Khi giaûm nhieät ñoä tôùi ñieåm a1
töông öùng nhieät ñoä T1 luùc ñoù xuaát hieän pha loûng thöù hai. Tieáp tuïc giaûm nhieät ñoä
thaønh phaàn pha loûng thöù hai seõ ñoåi töø a1 – G vaø ngaøy caøng coù nhieàu caáu töû E, ngöôïc
128
laïi thaønh phaàn pha loûng thöù nhaát thay ñoåi theo chieàu töø K → F vaø ngaøy caøng coù
nhieàu caáu töû A. Khi giaûm nhieät ñoä ñeán T2 ñieåm a1 ñeán ñieåm a2. Thaønh phaàn pha
loûng seõ dòch chuyeån ñeán ñieåm G, taïi G pha loûng thöù hai seõ bieán maát vaø phaân huûy
thaønh tinh theå B vaø pha loûng F. Neáu tieáp tuïc giaûm nhieät ñoä nöõa thaønh phaàn pha loûng
thöù nhaát seõ thay ñoåi theo chieàu töø F → E, cuoái cuøng keát thuùc quaù trình ñoùng raén ta
thu ñöôïc hoãn hôïp cuûa hai tinh theå A vaø B.
Quaù trình keát tinh cuûa ñieåm a toùm taét theo baûng sau.
Baûng 29
Ñieåm bieåu Thaønh phaàn pha loûng Thaønh phaàn pha Ghi chuù
dieãn raén
a a (pha loûng ñoàng nhaát) Khoâng coù
a – a1 a – a1 (pha loûng ñoàng nhaát) Khoâng coù
a1 a1 + a0 xuaát hieän Khoâng coù
a1 – a2 a1 - G Khoâng coù
a0 - F
a2 G bieán maát + F xuaát hieän B xuaát hieân Phaûn öùng G → B + F
a2 – a3 F+E B
a3 E bieán maát B + A xuaát hieän
a3 – a4 Khoâng coù B+A
Hình 53 Heä coù söï phaân lôùp cuûa hai pha loûng.
129
ÖÙng duïng quy taéc ñoøn baåy cho ñieåm a2.

Goïi acp %A vaø kcp %B trong hôïp chaát ban ñaàu.
a cp .M
Löôïng caáu töû a: A = (1)
100
Trong ñoù M: löôïng hôïp chaát ban ñaàu.
Vì luôïng caáu töû A ñöôïc phaân boá giöõa hai pha loûng vaø ?? taùch ra thaønh tinh theå,
do ñoù ta coù
M.a cp mG .a G m F .a F
= + (2)
100 100 100
hay M.a cp = m G .a G + m F .a F (3)
(M − x) = m G + m F (4)
Trong ñoù: x: löôïng tinh theå B taùch ra khoûi pha loûng
mG: löôïng pha loûng coù thaønh phaàn laø G
mF: löôïng pha loûng coù thaønh phaàn laø F
aG: haøm löôïng caáu töû A trong pha loûng G
aF: haøm löôïng caáu töû B trong pha loûng F
Töø phöông trình (4), ta coù: m G = (M − x) − m F
Thay trò soá mG vaøo phöông trình (3), ta coù
M(a cp − a G ) + a G .x
mF = (5)
aF − aG
Ví duï tính haøm löôïng cuûa caùc pha, neáu ta bieát

Thaønh phaàn pha loûng F: 30%B vaø 70%A
G: 80%B vaø 20%A
Thaønh phaàn hoãn hôïp loûng ban ñaàu: 67,5%B vaø 32,5%A
Löôïng hoãn hôïp ban ñaàu: 80 gam.
Xaùc ñònh löôïng pha loûng mF vaø mG luùc ñoù ban ñaàu vaø khi coù tinh theå B taùch ra
khoaûng 5, 10, 20 gam, ñoàng thôøi xaùc ñònh löôïng B cöïc ñaïi khi bieán maát löôïng pha
loûng g.
1- Thay caùc trò soá vaøo coâng thöùc (5) ñeå tìm mF.
M(a cp − a G ) + a G .x
mF =
aF − aG
acp = 32,5% aF = 70%
aG = 20% M = 80 gam x = 0 gam
80(32,5 − 20) + 0
mF = = 20gam
70 − 20
mG = 80 – 20 = 60 gam
2- Khi löôïng tinh theå B taùch ra khoaûng 10 gam, x = 10 gam
80(32,5 − 20) + 20.10
mF = = 24gam
70 − 20
130
mG = 80 – 24 -10 = 46 gam
3- Khi x = 5 gam
80(32,5 − 20) + 20.5
mF = = 22gam
70 − 20
mG = 80 – 5 – 22 = 53 gam
4- Khi x = 20 gam mF = 28 gam
mG = 32 gam
5- Tìm trò soá mF taïi thôøi ñieåm pha loûng bò bieán maát
[M(a cp − a G ) + a G x]
m G = (M − x)m F = M − x
aF − aG
M(a F − a cp ) − x.a F
mG =
aF − aG
mG = 0, khi ñoù ta coù: M(aF – acp) = x. aF (6)
Töø ñoù ta ruùt ra:
M(a F − a cp ) 80(70 − 32,5)
x= =
aF 70
Töông öùng löôïng tinh theå B laø x = 42,8 gam, coøn laïi löôïng pha loûng laø mF = 80
– 42,8 = 37,2 gam.
Ñoâi khi nghieân cöùu heä silicat coù hieän töôïng heä taïo thaønh hôïp chaát hoaù hoïc
nhöng taïi moät giôùi haïn nhieät ñoä nhaát ñònh noù seõ bò phaân huûy vaø xuaát hieän vuøng phaân
lôùp cuûa hai pha loûng.
2.11 MOÄT SOÁ VÍ DUÏ TÍNH TOAÙN CUÛA HEÄ HAI CAÁU TÖÛ.
Ví duï 1:
Heä hai caáu töû coù moät ñieåm ôtecti vaø khoâng taïo thaønh dung dòch raén hay hôïp
chaát hoaù hoïc.
Thaønh phaàn cuûa heä coù theå bieåu dieãn baèng % troïng löôïng hay phaàn phaân töû
gam. Quaù trình tính toaùn cuûa hai tröôøng hôïp treân ñeàu nhö nhau.
Giaû thieát: -Troïng löôïng toång quaùt toaøn heä 200 g.
- Tính thaønh phaàn vaø troïng löôïng cuûa töøng pha ôû nhöõng ñieåm I vaø
II
Ñieåm I:
Chieáu ñieåm I xuoáng truïc AB, ta coù thaønh phaàn cuûa hôïp chaát taïi I seõ laø: 30%
caáu töû A, 70% caáu töû B.
Nghóa laø: caáu töû A chieám 60 gam, caáu töû B chieám 140 gam.
Taïi ñieåm I töông öùng tröôøng hôïp maø luùc ñoù heä coù hai pha: pha raén laø tinh theå
B, pha loûng L goàm coù hai caáu töû A vaø B.
Theo nguyeân taéc ñoøn baåy:
Löôï ng chaá t loû ng IT1 3
= =
Löôï ng tinh theå B aI 2
131
töø ñoù ta coù: Löôïng pha loûng: 200 .0,6 = 120 g
Löôïng tinh theå B: 200 .0,4 = 80 g
Hình 54 Heä taïo thaønh hôïp chaát hoaù hoïc nhöng bò phaân huûy thaønh hai pha loûng phaân
lôùp.
Muoán xaùc ñònh thaønh phaàn pha loûng töø a ta haï ñöôøng thaúng goùc xuoáng truïc AB.
Keát quaû thaønh phaàn pha loûng cuûa ñieåm I taïi a seõ laø:
Caáu töû A -50%, caáu töû B -50%
Löôïng caáu töû A trong pha loûng: 120 x 0,5 = 60 g
Löôïng caáu töû B trong pha loûng: 120 x 0,5 = 60 g
132
Hình 55 Bieåu ñoà heä hai caáu töû bieåu dieãn baèng % troïng löôïng.
Kieåm tra laïi tính toaùn:

Löôïng A coù trong hôïp chaát chaát loûng I: 60 g
Löôïng B coù trong pha: 60 g.
Löôïng B coù trong pha tinh theå: 80 g
Toång coäng: 60 gA + 140 gB = 200 g
Ñieåm II
Ñieåm II coù theå xaûy ra ba tröôøng hôïp:
1- Tinh theå A vaø hoãn hôïp loûng ôtecti.
2- Tinh theå A vaø tinh theå B.
3- tinh theå A, tinh theå B vaø hoãn hôïp loûng ôtecti.
a- Tröôøng hôïp 1: tính toaøn nhö dieåm I

Thaønh phaàn toång quaùt cuûa heä taïi ñieåm II: Caáu töû A - 75%
Caáu töû B - 25%
Hay Löôïng caáu töû A chieám: 200 x 0,75 = 150 g
Löôïng caáu töû B chieám: 200 x 0,25 = 50 g
Tyû leä giöõa caùc pha:
Löôï ng tinh theå A II.E 37,5
= ' =
Löôï ng hoã n hôï p loû ng ôtecti T2 .II 62,5
Löôïng hoãn hôïp loûng ôtecti: 200 x 0,625 = 125 g.
Löôïng tinh theå A : 200 x 0,375 = 75 g
Chieám ñieåm E treân truïc AB ta coù thaønh phaàn cuûa hoãn hôïp loûng ôtecti laø:
Caáu töû A – 60%
Caáu töû B – 40%
Löôïng caáu töû A trong hoãn hôïp loûng ôtecti: 125 x 0,6 = 75 g
133
Löôïng caáu töû B trong hoãn hôïp loûng ôtecti: 125 x 0,4 = 50 g
Kieåm tra laïi tính toaùn:
A trong hoãn hôïp loûng ôtecti – 75 g
Toång coäng 150g
b- Tröôøng hôïp 2: caû hai caáu töû ñoàng thôøi keát tinh.
Tyû leä löôïng caáu töû A vaø B xaùc ñònh nhö quy taéc ñoøn baåy bình thöôøng
Caáu töû A = 75% hay 150 gam
Caáu töû B = 25% hay 50 gam
Ñoái vôùi heä ñaõ cho goàm coù caáu töû A vaø B ñöôïc keát tinh hoaøn toaøn nhöng
khoâng taïo thaønh dung dòch raén hay hôïp chaát hoaù hoïc. Do ñoù tyû leä löôïng tinh theå A
vaø tinh theå B baèng löôïng vaät chaát A vaø B trong toaøn heä, coù nghóa:
Löôï ng tinh theå B T2' .II 25
= =
Löôï ng tinh theå A II.T2 75
Töø ñoù ruùt ra: Löôïng tinh theå A: 200 x 0,75 = 150 g
Löôïng tinh theå B: 200 x 0,25 = 50 g.
c- Tröôøng hôïp 2: ñoàng thôøi toàn taïi 3 pha trong quaù trình keát tinh cuûa hôïp chaát
ôtecti. Khi coù maët tinh theå chaát loûng taïi töøng thôøi ñieåm keát tinh phuï thuoäc vaøo luôïng
nhieät cuûa heä bò maát ñi sau khi ñaït tôùi ñieåm II theo chieàu giaûm nhieät ñoä töø phía treân
xuoáng ñieåm II. Ngoaøi ra noù coøn phuï thuoäc vaøo löôïng nhieät heä nhaän ñöôïc sau khi ñaït
tôùi ñieåm II baèng caùch naâng nhieät ñoä leân töø phía döôùi cho tôùi ñieåm II.
Neáu heä ñaëc tröng bôûi ñieåm II coù thaønh phaàn laø 75%A vaø 25%B. Sau quaù trình
laøm laïnh moät hoãn hôïp noùng chaûy coù thaønh phaàn töông öùng ñieåm II vaø ñaït tôùi nhieät
ñoä T2, luùc ñoù haøm löôïng pha loûng chöùa khoaûng 125g (xem tröôøng hôïp 1- hoãn hôïp
loûng ôtecti). Neáu tieáp tuïc laáy bôùt nhieät vaø nhieät ñoä T2 cuûa heä trôû neân khoâng ñoåi seõ
xaûy ra quaù trình keát tinh hoãn hôïp loûng ôtecti. Giaû thieát khi keát tinh 1g hoãn hôïp loûng
caàn phaûi thoaùt ra 40 calo. Neáu caàn keát tinh 125g chaát loûng luôïng nhieät yeâu caàu thoaùt
ra laø:
125 x 40 = 5000 calo
Trong tröôøng hôïp thoaùt nhieät ra beân ngoaøi bò ngöøng, khi ñoù heä chæ maát khoaûng
1000 calo. Ñieàu ñoù chöùng toû taïi thôøi ñieåm treân chæ ñöoïc keát tinh khoaûng 15 hoãn hôïp
loûng ôtecti töông öùng vôùi nhieät maát ñi 1000 5000 calo.
Tröoøng hôïp 1: chuùng ta ñaõ tính ñuôïc thaønh phaàn cuûa hoãn hôïp loûng ôtecti goàm
coù 75g A vaø 50g B. neáu chæ keát tinh 15 phaàn chaát loûng ôtecti ta seõ coù thaønh phaàn
pha tinh theå seõ laø:
Caáu töû A: 75 x 0,2 = 15 g
Caáu töû B: 50 x 0,2 = 10 g
134
Thaønh phaàn pha loûng coøn laïi: 75 x 0,8 = 60 g caáu töû A

50 x 0,8 = 40 g caáu töû B
Toùm laïi heä ñaït ñeán ñieåm II sau khi tieáp tuïc cho maát theâm 1000 calo seõ coù
thaønh phaàn sau:
Caáu töû A:
- Caáu töû A trong pha tinh theå, taïo thaønh ôû nhieät ñoä cao hôn T2 laø 75 gam –A1
-Löôïng caáu töû A trong pha tinh theå taïo thaønh ôû nhieät ñoä T2 (keát tinh hoãn hôïp
loûng ôtecti sau khi maát theâm 1000 calo). A2 = 15 gam.
- Löôïng caáu töû A coøn laïi trong pha loûng ôtecti: A3 = 60 gam.
Toång löôïng caáu töû A taïi thaønh phaàn cuûa ñieåm II:
A = 75 + 15 + 60 = 150 gam
Caáu töû B
- Löôïng caáu töû B trong pha tinh theå ôû nhieät ñoä T2 (keát tinh hoãn hôïp loûng
ôtecti sau khi maát theâm 1000 calo) B1 = 10 gam.
- Löôïng caáu töû B trong pha loûng ôtecti coøn laïi: B2 = 40 gam.
- Toång löôïng caáu töû B coù trong thaønh phaàn cuûa ñieåm II:
B = 10 + 40 = 50 gam
Ví duï 2:
Heä hai caáu töû taïo thaønh hôïp chaát beàn (bò chaûy loûng khoâng phaân ly)
Giaû thieát troïng löôïng toång quaùt cuûa heä laø 300 gam. Tính thaønh phaàn vaø löôïng
cuûa caùc pha ôû ñieåm I, II, III.
Taïi ñieåm I, II, III coù thaønh phaàn chung laø:
Caáu töû A = 80%, caáu töû B = 20%.
Löôïng caáu töû A: 300 x 0,8 = 240 g
Löôïng caáu töû B: 300 x 0,2 = 60 g
Ñieåm I:
Ñieåm I naèm trong vuøng hai pha: pha tinh theå A vaø pha loûng coù thaønh phaàn n
Tyû leä hai pha:
Löôï ng tinh theå A In 1
= =
Löôï ng pha loû ng n Im 2
Töø doù ta ruùt ra:
1
Löôïng tinh theå A = 300 = 100g
3
2
Löôïng töôùng loûng n = 300. = 200g
3
135
Hình 56 Heä hai caáu töû taïo thaønh hôïp chaát beàn bieåu dieãn baèng % troïng löôïng
Trong pha tinh theå thaønh phaàn chuû yeáu chæ coù caáu töû A, do ñoù tinh theå coù
100%A hay 100 gam caáu töû A.
Trong pha loûng coøn goàm coù caáu töû A vaø B. chieáu treân truïc AB, ta coù:
Löôïng caáu töû A = 70%
Löôïng caáu töû B = 30%
Töø ñoù ta ruùt ra
Löôïng caáu töû A trong pha loûng n: 200 x 0,7 = 140g
Löôïng caáu töû B trong pha loûng n: 200 x 0,3 = 60g
Ñieåm II
Ñieåm II töông töï nhö ví duï 1, seõ coù 3 tröôøng hôïp:
1- Tinh theå A vaø pha loûng B
2- Tinh theå A, tinh theå AmBn, pha loûng B
3- Tinh theå A vaø tinh theå AmBn.
a- Tröôøng hôïp 1
Tính löôïng tinh theå vaø pha loûng E1 cuõng nhö thaønh phaàn cuûa chuùng töông töï
ñieåm I ôû treân:
Löôï ng tinh theå A II.E1 1
= =
Löôï ng tinh theå E1 TE1 II 1
Tieáp tuïc tính theo ñieåm I
b- Tröôøng hôïp 2: tröôøng hôïp naøy toàn taïi ba pha cuøng moät luùc trong quaù
trình keát tinh cuûa hoãn hôïp loûng E1. Löôïng nhieät maát ñi hay thu vaøo cuûa heä sau khi
ñaït ñeán ñieåm II theo chieàu giaûm nhieät ñoä töø treân xuoáng ñieåm II hay theo chieàu naâng
nhieät ñoä töø döôùi leân treân ñieåm II.
136
Caùch tính toaùn nhö dieåm II cuûa ví duï 1 nhöng chæ khaùc löôïng nhieät caàn ñeå keát
tinh hay nung noùng chaûy 1 gam vaät chaát.
c- Tröôøng hôïp 3: heä phaân ra thaønh hai pha raén laø tinh theå A vaø tinh theå
AmBn.
Theo quy taéc ñoøn baåy ta coù tyû leä giöõa caùc pha seõ laø:
Löôï ng tinh theå A II.t 2
= =
Löôï ng tinh theå A m Bn II.TE1 1
2
Löôïng tinh theå A = 300. = 200g
3
1
Löôïng tinh theå A m Bn = 300. = 100g
3
Döïa treân bieåu ñoà thaønh phaàn cuûa hôïp chaát AmBn seõ laø
Haøm löôïng caáu töû A = 40%
Haøm löôïng caáu töû B = 60%
Do ñoù:
Löôïng caáu töû A trong tinh theå AmBn: 100 x 0,4 = 40 gam
Löôïng caáu töû B trong tinh theå AmBn: 100 x 0,6 = 60 gam
Ñieåm III: hoaøn toaøn naèm trong pha raén, do ñoù chæ coù tinh theå A vaø tinh theå
AmBn. Caùch tính toaùn hoaøn toaøn gioáng tröôøng hôïp thöù ba cuûa ñieåm II.
Löôïng tinh theå A laø 200g
Löôïng tinh theå AmBn laø 100g
Ñieåm IV, V, VI
Trong ñieån IV, V, VI coù thaønh phaàn treân truïc AB laø:
30% caáu töû A, 70% caáu töû B
hay löôïng caáu töû A chieám 90 gam
löôïng caáu töû B chieám 210 gam.
Ñieåm IV: naèm trong tröôøng keát tinh cuûa AmBn, taïi vuøng chöùa ñieåm IV coù hai
pha: nhöõng tinh theå AmBn vaø pha loûng coù thaønh phaàn p.
Löôï ng tinh theå A m Bn IVp 1
= =
Löôï ng pha loû ng p 0IV 2
1
3
2
Löôïng pha loûng p = 300. = 200g
3
Xaùc ñònh thaønh phaàn cuûa töøng pha:
Trong pha tinh theå chuû yeáu laø AmBn, nhöng AmBn do caáu töû A vaø B taïo neân,
döïa theo bieåu ñoà treân truïc AB thaønh phaàn cuûa AmBn seõ laø:
40% caáu töû A
60% caáu töû B
Keát quaû thaønh phaàn pha tinh theå cuûa AmBn seõ laø:
Löôïng caáu töû A trong nhöõng tinh theå AmBn: 100 x 0,4 = 40 gam
137
Löôïng caáu töû B trong nhöõng tinh theå AmBn: 100 x 0,6 = 60 gam
Trong pha loûng goàm coù caáu töû A vaø B, xem hình chieáu cuûa p treân truïc AB ta coù
thaønh phaàn pha loûng p coøn laïi laø: 25% caáu töû A; 75% caáu töû B.
Löôïng caáu töû A trong pha loûng p = 200 x 0,25 = 50g
Löôïng caáu töû B trong pha loûng p = 200 x 0,75 = 150g
Ñieåm V
Trong ñieåm V coù theå xaûy ra ba tröôøng hôïp:
1- Nhöõng tinh theå AmBn vaø pha loûng E2.
2- Nhöõng tinh theå AmBn, B vaø pha loûng E2.
3- Nhöõng tinh theå AmBn vaø B.
a- Tröôøng hôïp 1:
Löôï ng tinh theå A m Bn VE 2 3
= =
Löôï ng pha loû ng E 2 qV 2
Löôïng tinh theå AmBn: 300 x 0,6 = 180g.
Löôïng töôùng loûng E2: 300 x 0,4 = 120g.
Thaønh phaàn cuûa pha tinh theå AmBn: 40% caáu töû A vaø 60% caáu töû B.
Keát quaû:
Löôïng A trong pha tinh theå AmBn: 180 x 0,4 = 72g
Löôïng B trong pha tinh theå AmBn: 180 x 0,6 = 108g
Thaønh phaàn cuûa pha loûng E2.
Chieáu ñieåm E2 treân truïc AB ta coù thaønh phaàn cuûa E2 seõ laø: 15% caáu töû A vaø
85% caáu töû B.
Keát quaû: Löôïng A trong pha loûng E3: 120 x 0,15 = 18g
Löôïng B trong pha loûng E2: 120 x 0,85 = 102g.
b- Tröôøng hôïp 2
Tính toaùn töông töï tröôøng hôïp thöù 2 cuûa ñieåm II chæ khaùc ôû choã luôïng nhieät toûa
ra hay thu vaøo khi laøm keát tinh hay nung noùng chaûy 1 gam vaät chaát.
c- Tröôøng hôïp 3
Tính toaùn töông töï tröôøng hôïp 3 cuûa ñieåm II
Löôï ng tinh theå A m Bn VE 2 3
= =
Löôï ng tinh theå B qV 1
3
4
1
Löôïng tinh theå B = 300. = 75g
4
Trong hôïp chaát hoaù hoïc ta coù AmBn coù 40% caáu töû A vaø 60% caáu töû B.
Keát quaû:
Löôïng A coù trong nhöõng tinh theå AmBn: 225 x 0,4 = 90g
Löôïng B coù trong nhöõng tinh theå AmBn: 225 x 0,6 = 135g
138
Ñieåm VI: tính toaùn nhö tröôøng hôïp 3 cuûa ñieåm V. Ñieåm VI hoaøn toaøn naèm
trong pha raén, vuøng hai pha nhöõng tinh theå AmBn vaø B.
Löôï ng tinh theå A m Bn VI.6S 3
= =
Löôï ng tinh theå B VI 1
Keát quaû:
3
4
1
Löôïng tinh theå B = 300. = 75g
4
Tieáp tuïc tính nhö tröôøng hôïp 3 cuûa ñieåm V
139

Phan2 Chuong02

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Phan2 Chuong02

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Chöông 2: Heä hai caáu töû 95

2.1 NHÖÕNG KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN

Hình 30 Heä 2CaO.Al2O3.SiO2 CaO.Al2O3.SiO2

Ví duï: heä Gheâlenhit –anorôhit

Hình 32 Heä CaO.SiO2 – CaO.Al2O3

Hình 33 Heä CaO – Al2O3

7 CaO.Al 2O3 + 3CaO.5Al2 O3 L 1590 33,5 66,5

Xeùt quaù trình keát tinh cuûa moät soá ñieåm

Hình 38 Bieåu ñoà traïng thaùi Al2O3-SiO2 naêm 1954.

Ví duï ta xeùt trong heä CaO-SiO2.

Hình 46 Heä taïo thaønh dung dòch raén lieân tuïc.

Ví duï: xeùt heä Anorchit – Anbit

Ví duï xeùt heä MnSiO3 – MnTiO3

ÖÙng duïng quy taéc ñoøn baåy cho ñieåm a2.

Ví duï tính haøm löôïng cuûa caùc pha, neáu ta bieát

Kieåm tra laïi tính toaùn:

a- Tröôøng hôïp 1: tính toaøn nhö dieåm I

Thaønh phaàn pha loûng coøn laïi: 75 x 0,8 = 60 g caáu töû A

You might also like