DYDAKTYKA PRZYJAZNA TWÓRCZOŚCI

– METODY HEURYSTYCZNE1
CREATIVE TEACHING – HEURISTIC METHODS

Jarosław Bondar
dr inż. arch.

Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny

Wydział Budownictwa i Architektury
Zakład Projektowania Architektonicznego

STRESZCZENIE
Autor podejmuje próbę obrony tezy, iż obecny stan badań oraz rozwój wiedzy w zakresie
dotyczącym zagadnień twórczości, wskazuje na możliwość zrozumienia mechanizmów
warunkujących proces twórczy oraz umożliwia działania w zakresie dydaktyki zoriento-
wanej na rozwój twórczych zdolności człowieka. Omawiane zagadnienia mogą stanowić
impuls do zmian w zakresie procesu kształcenia studentów architektury.
Słowa kluczowe: proces twórczy, projektowanie architektoniczne, dydaktyka.

ABSTRACT
Author tries to defend the thesis that the current state of research and development of
knowledge on issues of creativity, indicates the possibility of understanding the mecha-
nisms determining the creative process and allows activities related to teaching and the
development of creative abilities of man. These issues can be a stimulus for change in
the education process for architectural studies.
Keywords: creative process, architectural design, teaching.

1
Heurystyka – metodologia twórczego działania; twórczo rozwiązującego zadania; metoda różna od
algorytmicznej, zawierająca ogólną wskazówkę postępowania bez podawania szczegółowego przepisu postę-
powania.
P. RYTLEWSKA, Trenowanie twórczości,
<www.psych.uw.edu.pl/~paulina/arch/materialy/0_tm.doc>.
48 p r z e s t r z e ń i FORMa ‘18

2
POJĘCIE TWÓRCZOŚCI
Aktywność o charakterze twórczym towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów, lecz
samo pojęcie twórczości ma w kulturze i języku stosunkowo krótką historię. Na prze-
strzeni dziejów pojęcie twórczości ulegało przekształceniu, a jej wartościowanie i sens
zmieniały się.
Wiek dwudziesty przyniósł przełom w rozumieniu twórczości i wzbogacił znaczenie sa-
mego pojęcia. Terminem tym objęci zostali nie tylko twórcy-artyści, ale również ludzie
działający w innych obszarach aktywności. Twórczość jako pojęcie zaczęto odnosić do
innych, niż czysto artystyczne, dziedzin aktywności człowieka zauważając, że:
„[...] potrzeba twórczości i odtwórczości artystycznej występuje u większości ludzi. Ludzie
odczuwają potrzebę artystycznej aktywności, wypowiedzi i twórczości. Twórcza może być
działalność nie tylko artystyczna, czy naukowa, ale także wychowawcza, polityczna, po-
3
znawcza itd. Rodzajów twórczości może być tyle, ile jest sfer aktywności ludzkiej” .
Współcześnie twórczość jest pojęciem wieloznacznym tak, iż w zależności od zakresu
i przedmiotu prowadzonych badań, przyjmowane są różne jej definicje. Wśród po-
wszechnie uznawanych jest definicja M. I. Steina, która stanowi, że:
4
„twórcze jest to, co nowe i użyteczne dla pewnej grupy osób w pewnym okresie” .
Zgodnie z powyższym, dana grupa ludzi w pewnym okresie historii uznaje jakiś wytwór za
odpowiednio i wystarczająco nowy i wartościowy, by uznać go twórczym, a jego autora
za twórcę.
Nawiązując do niniejszych stwierdzeń, procesem twórczym możemy nazywać „proces
myślenia prowadzący do powstania nowej i użytecznej idei”, a osobowością twórczą
„osobowość człowieka, który szczególnie często lub szczególnie łatwo wytwarza nowe
5
i cenne idee" .
Edward Nęcka w pracy zatytułowanej „Psychologia twórczości”, szczegółowo zajmuje się
analizą zjawiska i pojęcia twórczości. W odniesieniu do omawianego zagadnienia, propo-
nuje on podział na twórczość jako cechę wytworu oraz postawę twórczą, jako cechę oso-
by.

2
Starożytni Grecy nie mieli wyrazów, które odpowiadałyby pojęciom tworzyć i twórca. Wyrazy robić odnosił się
do wszelkich działań, także tych o charakterze twórczym. Pojęcie twórczości zaczęło się formować dopiero pod
sam koniec starożytności i odnosiło się głównie do zagadnienia robienia czegoś z niczego. Zatem pierwszy
pogląd na twórczość miał charakter raczej negatywny. Zgodne z tym poglądem twierdzenie, że twórczości nie
ma, oparte było na formule ex nihilo nihil – z niczego nic powstać nie może.
W języku łacińskim istniały wyrazy: creatre, creatio, creator - „stwarzać‟, „stwarzanie‟, „stwórca‟. W średniowie-
czu pod wpływem teologii chrześcijańskiej twórczość odnosiła się wyłącznie do działalności Boga, który dzięki
swej wszechmocy stworzył, czy też jak twierdził Św. Tomasz z Akwinu, nieustannie tworzy świat ex nihilo. W
okresie odrodzenia, pomimo uzyskania przez artystów dużej niezależności, nie stosowano powszechnie terminu
twórca. Mianem tym zaczęto nazywać poetów, ciągle jednak malarz, rzeźbiarz czy architekt pozostawali tylko
rzemieślnikami.
Ostatecznie dopiero wiek XIX przyniósł istotną zmianę rozumienia pojęcia twórczości. Przestało obowiązywać
wymagane dotychczas z niczego w odniesieniu do stwarzania. Równocześnie związano twórczość z zagadnie-
niem innowacyjności. Nie każda nowość oznaczała twórczość, ale ostatecznie to nowość właśnie definiowała
twórczość. Jednocześnie wraz z nowym rozumieniem twórczości, ugruntował się przekonanie, że twórczość jest
wyłącznym atrybutem artysty. Tylko artysta mógł być twórcą.
3
B. KLAUSE, Twórczość - pojęcia, definicje, warunki i motywy,
<http://www.liceum1.wejher.pl/publikacje/hs/artykul.htm>. zob. też S. SZUMAN,O sztuce i wychowaniu este-
tycznym, Warszawa, PZWS 1969.
4
M. FRANCISZKOWICZ, Kreatywne rozwiązywanie problemów, <http://www.1lo.lomza.info/publikacje.php>.
5
Ibid.
JAROSŁAW BONDAR, Dydaktyka przyjazna twórczości – metody heurystyczne 49

Efekt działalności twórczej może być uznany, jeżeli „cechuje się koniunkcją dwóch cech:
6
nowości i wartości” . Zgodnie z tą definicją to, co jest nowe, ale jest równocześnie bez-
wartościowe, nie może być uznane za twórcze. Także wytwory wartościowe, ale nie
posiadające cechy nowości, nie mogą być nazwane twórczymi.

PSYCHOLOGIA TWÓRCZOŚCI
„[...] aktywność twórcza ma ogromny wpływ nie tylko na postęp nauki, lecz i na całe spo-
łeczeństwo, a te narody, które potrafią najtrafniej rozpoznać jednostki twórcze, pomóc im
w rozwoju i stworzyć dla nich optymalne warunki, będą mogły poszczycić się najwięk-
7
szymi osiągnięciami" .
Jednoznaczne zdefiniowanie postawy twórczej oraz określenie jej uwarunkowań pozosta-
je zagadnieniem złożonym. Wśród ważnych zdolności warunkujących aktywność twórczą
wyróżnia się zdolność do łatwego tworzenia skojarzeń nienawykowych, stanowiącą istot-
8
ny element „fantazji twórczej” . Erich Fromm podkreśla wagę umiejętności dziwienia się,
uważaną za podstawową cechę wyróżniającą geniuszy. Abraham Maslow dodaje odwa-
gę, spontaniczność, dociekliwość oraz umiejętność odrywania się od starych schematów
myślowych. Według Joy Paul Guilforda, twórczy ludzie posiadają dużą płynność i gięt-
kość myślenia oraz wyrażania się, są oryginalni, uczuleni na problemy, posiadają szcze-
gólną łatwość dostrzegania układów spoistych w materiale niezorganizowanym, ponadto
posiadają zdolność do zmian struktury elementów rozwiązywanego problemu oraz rozwi-
niętą zdolność planowania.
Jako przejaw wewnętrznego bogactwa twórców wskazywana jest zdolność godzenia
przeciwstawnych wartości i pojęć, która znajduje wyraz w umiejętności akceptowania
wewnętrznych napięć i konfliktów. Twórcze jednostki cechuje także zwiększona odpor-
ność wobec sytuacji niejasnych oraz stanu niepewności. Uważa się, że osobowości twór-
cze nie doznają niepokoju w przypadku zaburzenia schematów dotychczasowego
porządku, przeciwnie, sytuacja taka może być podnietą do poszukiwań nowego ładu
i syntezy.

MÓZG W PROCESIE PRZETWARZANIA INFORMACJI

Ludzki system przetwarzania informacji ograniczony jest nie tylko własną strukturą, ale
także sposobem, w jaki jest wykorzystany. W procesie percepcji rzeczywistości dokonu-
jemy pewnej, zróżnicowanej subiektywnie, selekcji informacji, zwracając uwagę tylko na
pewne cechy tego postrzeganego obiektu. System ten jest uwarunkowany również ana-
tomią mózgu. Zbudowany jest on z dwóch półkul, z których każda odpowiedzialna jest za
odmienne funkcje. Każda połowa mózgu posiada własną pamięć i zachowuje duży sto-
pień autonomii dotyczący procesów wewnętrznych. Lewa półkula odpowiada za myślenie
logiczne i rozumowanie matematyczne, operując kategoriami pojęć, symboli i słów. Pra-
wa półkula natomiast jest źródłem snów, uczuć, obrazowania i intuicji. Posługuje się ka-
tegoriami wrażeń zmysłowych. Twórcze myślenie wykorzystuje pracę obydwu półkul mó-
zgowych. Intuicja, głębokie przemyślenia, kreowanie pomysłów są efektem pracy prawej
półkuli, natomiast ich analiza i ocena zależą od półkuli lewej. Dlatego też techniki twór-
czego rozwiązywania problemów, mając na względzie efektywność i komfort pracy, kładą
nacisk na rozdzielenie tych etapów i powstrzymanie się od oceny w czasie kreowania
pomysłów.

6
E. NĘCKA, Psychologia twórczości. Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2001, s. 13.
7
B. KLAUSE, Twórczość - pojęcia ..., op. cit.
8
Ibid., zob. też A. MATEJKO, Społeczne warunki pracy twórczej, Warszawa, PWN 1965.
50 p r z e s t r z e ń i FORMa ‘18

„Wzbogacony technikami twórczego rozwiązywania problemów, proces dydaktyczny

równoważy prawą i lewą półkulę, ponieważ zmierza do osłabienia świadomej, kontrolują-
cej i selekcjonującej funkcji lewej półkuli, do lepszego wykorzystania pamięci czynnej,
poprzez stosowanie technik multisensorycznego postrzegania i wytwarzania różnego
rodzaju skojarzeń. Z badań neurofizjologów nad specjalizacją półkul mózgowych wiemy,
że mózg ludzki pracuje najefektywniej, gdy obie półkule w sposób harmonijny funkcjonu-
9
ją, a procesy pobudzania i hamowania pozostają w równowadze” .

TRENING TWÓRCZOŚCI
”Zdolności twórcze nie muszą pozostawać tajemniczym darem niebios, istnieją bowiem
10
skuteczne techniki myślenia twórczego” .
Badania nad zagadnieniem twórczości prowadzą do wniosku, że zrozumienie mechani-
zmów stanowiących podstawę procesu twórczego daje podstawę do podjęcia działań
w obszarze dydaktyki, zorientowanych na rozwój twórczych zdolności człowieka. W dzia-
łaniach tych, zwanych potocznie treningiem twórczości, wykorzystuje się z szereg technik
zarówno analitycznych, jak i intuicyjnych. Wiąże się to z koniecznością pobudzania do
wykonywania specyficznych operacji, obu półkul mózgowych, a kształceniu podlegać
musi cały intelekt twórczy.
11
Techniki analityczne charakteryzują się dążeniem do systematyczności i obiektywizmu
w podejściu do rozwiązania problemu. Ważne jest precyzyjne sformułowanie problemu,
często rozbicie go na bardziej szczegółowe zagadnienia. Rozwiązywanie problemów
odbywać powinno się w ustalonej kolejności i porządku. Procedurze analitycznej często
towarzyszy chłód emocjonalny lub dystans do problemu.
12
Techniki intuicyjne dominują w procesie twórczym. Opierają się na całościowym oglą-
dzie problemu, z pominięciem szczegółów. Istotnym mechanizmem jest wykorzystanie
czynnika irracjonalnego w postaci skojarzeń, metafor, analogii, transformacji. Myślenie
metaforyczne pobudza zarówno rozum, jak i wyobraźnię. Ważnym źródłem inspiracji są
emocje, pełniące funkcje silnych stymulatorów. Charakterystyczne jest wykorzystywanie
obrazowych form myślenia, korzystanie z mechanizmów wyobraźni oraz ze środków po-
zawerbalnych. Spośród najważniejszych cech myślenia intuicyjnego wymieniane są: nie-
świadomy, pozalogiczny, pozawerbalny charakter, natychmiastowość reakcji, heury-
styczny charakter, wartościująca i motywacyjna rola emocji i wielopłaszczyznowość.
13
Metafora posiada szczególną wartość w integrowaniu pracy półkul mózgowych. Two-
rzenie i rozumienie metafor jest połączeniem aspektu poznawczego z emocjonalnym
i wymaga ciągłej interakcji obu zakresów. Funkcją metafory w twórczości jest wnoszenie
nowych elementów do zrozumienia trudnych problemów, ułatwianie wglądu, powodowa-
nie ilościowej i jakościowej zmiany w rozumieniu sytuacji problemowej. Metafora nie musi

9
M. TOMASZEWSKA, Wartość i rola twórczości w rozwoju uczniów,
<http://www.belfer.univ.szczecin.pl/~edipp/wartosc.htm>,
zob. też J. GNITECKI, Supernauczanie, wydanie II, Poznań, Perspektywy nowej edukacji, Wydawnictwo Nau-
kowe PTP 1998.
10
M. TOMASZEWSKA, Wartość i rola ..., op.cit.
zob. też E. de BONO, Naucz swoje dziecko myśleć, Warszawa, Prima 1995, s. 20.
11
M. TOMASZEWSKA, Rodzaj i specyfika metody twórczej a rozwijanie zdolności myślenia twórczego,
<http://www.ip.univ.szczecin.pl/GIFF/tom.html>
zob. też E. NĘCKA, TroP... Twórcze Rozwiązywanie Problemów, Kraków, Impuls 1994, s. 27.
12
M. TOMASZEWSKA , Rodzaj i specyfika ..., op.cit.
13
Ibid.,
zob. też A. BIELA, Psychologiczne podstawy wnioskowania przez analogię, Warszawa, PWN 1981, s. 117.
JAROSŁAW BONDAR, Dydaktyka przyjazna twórczości – metody heurystyczne 51

mieć postaci werbalnej, może bazować na pozawerbalnych środkach wyrazu. Wyobraże-

nie, które zwykle metafora wywołuje, uzupełnia informację werbalną, co ułatwia pełniej-
szy wgląd w sytuację problemową.
W zakresie działania twórczego oraz rodzaju i celu zastosowanych technik wyróżnić mo-
żemy techniki służące dostrzeganiu problemów i techniki generowania pomysłów rozwią-
zań problemów. Ważnym czynnikiem rozwijającym wrażliwość na problemy jest zastoso-
wanie technik zwiększających umiejętność abstrahowania. Dzięki abstrahowaniu możliwa
jest zmiana definiowania i klasyfikowania problemów, powodująca tzw. widzenie inaczej,
pozwalające na przewidywanie następstw i wykrywanie niekonsekwencji rozwiązań.
Twórczą funkcję w rozwijaniu tej zdolności myślenia mają także operacje transformowa-
nia, czyli wyobrażeniowej modyfikacji oraz tzw. multisensoryczne spostrzeganie.

ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW
Twórcze rozwiązywanie problemów opiera się na pracy umysłowej mającej na celu prze-
zwyciężanie przeszkód stojących na drodze do rozstrzygnięcia jakiegoś pytania lub osią-
gnięcia zamierzonego celu.
14
Podstawowe kroki w procesie twórczym to :
1) zidentyfikowanie i zrozumienie problemu,
2) zdefiniowanie problemu i utworzenie jego reprezentacji,
3) stworzenie strategii rozwiązania,
4) organizacja informacji,
5) alokacja zasobów,
6) monitorowanie,
7) ocena.

TECHNIKI W PROCESIE TWÓRCZYM

Techniki stymulacji myślenia twórczego, czyli heurystyki, można podzielić na dwie części:
1) techniki, których celem jest rozwijanie twórczych zdolności jednostek i zespołów
ludzkich: treningi twórczości;
2) techniki, których celem jest rozwiązanie konkretnego zadania za pomocą odpowied-
nich zabiegów, metod i sposobów: treningi twórczego rozwiązywania problemów.
Techniki służące dochodzeniu do rozwiązań w procesie twórczym stanowią zestaw reguł
zwanych regułami heurystycznymi. Reguły te odnoszą się w większym stopniu do sposo-
bu rozwiązania problemu, nie koncentrują się na samej osobie twórcy. Wyróżnia się gru-
py technik intuicyjnych i analitycznych
Techniki intuicyjne opierają się na zbiorowej mądrości lub potocznej intuicji oraz fantazji,
emocjach, przeczuciach lub innych niesprawdzonych źródłach inspiracji w procesie roz-
wiązywania problemu. Proponują takie podejście do problemu, które sprawdziło się
w praktyce, niezależnie od tego, czy są one ugruntowane w teorii, czy są logiczne, usys-
tematyzowane, wewnętrznie spójne. Najbardziej popularna technika to burza mózgów.
Podstawowe zasady tej techniki to odraczanie oceny, zasada ilość rodzi jakość, która
podkreśla znaczenie produktywności. W technice tej wykorzystuje się każdą okazję do
wygenerowania nowego pomysłu lub ulepszenia czegoś, co pojawiło się wcześniej.

14
Twórcze myślenie. Materiały dla uczestników,
<https://www.alumnigos.pl/ pobieralnia/Tworcze%20Myslenie.doc>.
52 p r z e s t r z e ń i FORMa ‘18

15
Inna technika nosi nazwę synektyki .Technika ta bazuje na umiejętnym posługiwaniu się
analogią w dążeniu do zrozumienia problemu i znalezienia rozwiązania. Wyróżnione zo-
stały cztery rodzaje analogii: analogia prosta opiera się na bezpośrednim przeniesieniu
rozwiązań z jednej dziedziny do drugiej; analogia symboliczna wykorzystuje stymulującą
rolę symbolu, metafory lub skojarzenia; analogia fantastyczna opiera się na inspirującej
roli fantazji, marzeń i myślenia życzeniowego; analogia osobista – najbardziej niezwykła
i wymagająca – polega na personalnym utożsamianiu się z problemem.
16
Techniki analityczne są technikami systematycznymi. Cel osiągany jest poprzez analizę
istoty problemu oraz przeszkód utrudniających osiągnięcie rozwiązania. W tych stosuje
się rozbicie problemu na części składowe tak, by poszukiwać z osobna rozwiązań dla
każdego podproblemu. W niektórych technikach analitycznych poddajemy systematycz-
nemu przeszukiwaniu poszczególne pola problemowe w celu sprawdzenia wszystkich
możliwości znalezienia rozwiązania. Wyróżniamy tutaj analizę morfologiczną wymagającą
wyróżnienia kilku najważniejszych wymiarów, według których można opisać dane pole
problemowe. Jej istotą i zaletą jest możliwość sprawdzenia wszystkich kombinacji.
W procesie twórczym nieuchronnie sugerujemy się istniejącymi rozwiązaniami, co najwy-
żej nieco je ulepszając. Dzięki analizie morfologicznej mamy szansę wymyślenia czegoś
zupełnie nowego. Inną odmianą jest analiza funkcjonalna. Zasada tej techniki polega na
wyróżnieniu funkcji, jakie ma pełnić przyszły produkt, od najbardziej ogólnych do najbar-
dziej szczegółowych. Następnie przechodzimy do wymyślenia przedmiotów lub mechani-
zmów, które mogłyby pełnić wyróżnione wcześniej funkcje. Koncentracja na funkcjach
pozwala przezwyciężyć rutynę i wymyślić coś rzeczywiście nowego.

PODSUMOWANIE
Psychologia twórczości oraz współczesna pedagogika, wskazują na nadrzędną rolę pro-
cesów psychicznych i osobowości człowieka, jako podmiotu aktywności twórczej.
17
Badacze wyróżniają cztery grupy wartości do których odnosi się twórczość , odpowiada-
jące czterem sferom twórczej aktywności człowieka tj.:
1) wartości poznawcze, związane z poszukiwaniem prawdy i poszerzaniem jej obszaru;
2) wartości estetyczne, związane z poszukiwaniem i tworzeniem piękna;
3) wartości pragmatyczne, związane z poprawą warunków życia codziennego;
4) wartości etyczne, związane z poszukiwaniem i tworzeniem dobra.
Analizując wyszczególnione powyżej grupy wartości, związane z aktywnością twórczą,
uzasadnionym wydaje się stwierdzenie, że w odniesieniu do twórczości architektonicznej,
występuje pełna reprezentacja wartości dla każdej z grup. Można także powiedzieć, w
odniesieniu do dzieła architektonicznego wartości te pozostają w równowadze tak, że nie
można wskazać żadnej z nich jako wiodącej w odniesieniu do przedmiotu twórczości
architekta. Wskazuje to na szczególny charakter procesu związanego z twórczością ar-
chitektoniczną, dowodząc jego interdyscyplinarności.
W związku z powyższym, w procesie kształcenia studentów architektury, należałoby
wskazać na każdy z wyżej wymienionych obszarów wartości, jako istotny i docelowo
obecny w dziele architektonicznym. Proces dydaktyczny związany z kształceniem na
uczelniach architektonicznych powinien odnosić się do wskazanych obszarów wartości
tak, by student mógł obserwować i kształtować powstające dzieło, przechodząc od zdefi-
niowania priorytetów związanych z tymi obszarami do ich realizacji w samym obiekcie.

15
Ibid.
16
Ibid.
17
Ibid., s. 14.
JAROSŁAW BONDAR, Dydaktyka przyjazna twórczości – metody heurystyczne 53

Wymienione obszary wartości powinny podlegać każdorazowo zdefiniowaniu przez twór-

cę, jako obowiązujące w obszarze danego dzieła. Jednocześnie sam proces definiowania
wartości i ich pożądanego ujęcia oraz wyrażenia w projekcie nie jest przedmiotem jedynie
wewnętrznych rozstrzygnięć twórcy. Odbywa się w relacji z innymi czynnikami oraz
uczestnikami zaangażowanymi w proces.
Odnosząc się do poszczególnych grup wartości, można wnioskować, że:
1) Poszukiwanie i definiowanie prawdy w odniesieniu do twórczości i dzieła architekto-
nicznego, odbywające się na polu wartości poznawczych, na planie ogólnym odnosi
dzieło do określonego zrozumienia kwestii fundamentalnych dla podjętego tematu
projektowego oraz procesu twórczego samego w sobie. Poszukiwaniom w tym ob-
szarze mogą towarzyszyć pytania o zdefiniowanie i wyrażenie prawdy o samym te-
macie projektu. Z drugiej strony, w odniesieniu do procesu projektowego możemy
zapytać o możliwy sposób dojścia do najlepszego rozwiązania.
2) Sformułowanie własnych definicji lub wskazanie preferencji estetycznych wynikają-
cych ze zrozumienia bądź indywidualnego odczuwanie piękna, będącego przedmio-
tem wartości estetycznych, uwarunkowane jest ukształtowaniem oraz stopniem
ugruntowania przyjętej i realizowanej postawy estetycznej.
3) Poszukiwania w zakresie wartości pragmatycznych dotyczą aspektów użytkowych
związanych z projektowanym obiektem.
4) Poszukiwanie i tworzenie dobra, dotyczące wartości etycznych, związane jest z jed-
nej strony z postawą etyczną samego twórcy oraz jego wewnętrznymi motywacjami i
intencjami, z drugiej zaś, z ideą dobra publicznego, służbą społeczną, czy też reali-
zowaniem twórczości architektonicznej jako profesji zaufania publicznego.
Można zatem powiedzieć, że kompletność i wartość dzieła architektonicznego zależy
bezpośrednio od jakości procesu twórczego, obejmującego wszystkie wymienione wyżej
obszary wartości. Wskazanie niniejszych obszarów wartości oraz pokazanie możliwości
dokonywania skutecznych rozstrzygnięć w postaci decyzji projektowych w wyżej wymie-
nionych obszarach zdaje się głównym celem dydaktyki przyszłych twórców architektury.

DYDAKTYKA
W zakresie pracy dydaktycznej związanej z twórczością architektoniczną (w szczególno-
ści procesem projektowym w fazie koncepcji projektowej), w celu osiągnięcia pełnego
efektu oraz pogłębienia dojrzałości twórczej studenta, należy uczyć i bezpośrednio wyko-
rzystywać zarówno techniki analityczne, jak i intuicyjne. Wiąże się to z kształceniem całe-
go potencjału twórczego i jest możliwe przy zaangażowaniu obydwu półkul mózgowych.
W zakresie technik analitycznych należy dążyć do:
1) usystematyzowania procesu projektowego z wyznaczeniem kolejnych faz i etapów
projektu, niezbędnych dla uzyskania ostatecznego rozwiązania, wraz z wprowadze-
niem kolejności ich rozwiązania; priorytetem jest uzyskanie spójnego i logicznego
ciągu kolejno stawianych pytań i udzielanych odpowiedzi;
2) zobiektywizowania problemów projektowych poprzez formułowanie tez popartych
wiedzą z zakresu różnych dziedzin nauki tak, by wyeliminować udział subiektywnego
i intuicyjnego poglądu twórcy;
zachowania chłodu emocjonalnego i dystansu do problemu tak, by cały proces podejmo-
wania decyzji podporządkować logicznej argumentacji.
W odniesieniu do technik analitycznych praca wykonywana powinna być w sposób meto-
dyczny, a sam proces winien być rozciągnięty w czasie.
54 p r z e s t r z e ń i FORMa ‘18

W zakresie technik intuicyjnych należy dążyć do:

1) całościowego oglądu problemu, z pominięciem szczegółów, poprzez próbę ogarnię-
cia całości problematyki jednym zdaniem, operowanie słowem-kluczem, które w oce-
nie twórcy, w sposób całościowy i syntetyczny obrazują problematykę projektu;
2) posługiwania się szkicem wrażeniowym, wyznaczenie generalnych linii i kierunków
projektu;
3) odwołania się do czynnika irracjonalnego w postaci skojarzeń, metafor, analogii,
transformacji;
4) włączenia emocji twórcy jako istotnego źródła informacji a także czynnika inspiracji,
silnej stymulacji i motywacji;
5) wykorzystywania obrazowych form myślenia, korzystanie z mechanizmów wyobraźni
oraz z pozawerbalnych środków wyrazu.
W przypadku technik intuicyjnych proces powinien być ograniczony w czasie, do nie-
zbędnego dla wyrażenia intuicji czy zapisu wrażeń, minimum. Pomysły i sugestie należy
generować w sposób automatyczny, bez wstępnej selekcji i oceny. Praca powinna odby-
wać w obszarze nieświadomym, pozalogicznym i pozawerbalnym. Uwagę zwraca na-
tychmiastowość reakcji, wielopłaszczyznowość procesu i jego heurystyczny charakter.

WNIOSKI – W STRONĘ DYDAKTYKI HEURYSTYCZNEJ

W procesie dydaktycznym możliwe są dwa rodzaje oddziaływań: usuwanie bloków i ba-
rier utrudniających rozwój twórczości oraz uczenie twórczości i ćwiczenie umiejętności
18
poznawczych, stanowiących podstawę działań twórczych .
Ważne stało się “[...] porzucenie modelu przekazu przez nauczyciela gotowej wiedzy na
rzecz przechodzenia do poszukiwania prawdy i współtworzenia wiedzy w komunikacji,
19
otwartym dialogu i polimorficznej interpretacji zdarzeń i symboli” .
K. Szmidt w artykule dotyczącym twórczego stylu życia i myślenia opracował „12 kroków
20
do twórczości" :
1) Bądź otwarty – nie traktuj świata jako całkowicie poznanego i stałego, zacznij na no-
wo dziwić się. Stawiaj dużo pytań innym i sobie. Słuchaj uważnie odpowiedzi. Do-
strzegaj problemy tam, gdzie inni ich nie widzą i mów jak najczęściej: „nie wiem – zo-
baczymy”, zawieszając natychmiastowy osąd.
2) Nie abstrahuj zbyt wcześnie – nie wtłaczaj tego, co widzisz, słyszysz i robisz
w sztywny gorset klasyfikacji i typologii. Nie oceniaj wszystkiego pod kątem czy to
dobre, czy złe, ale czy Ci się podoba. Najpierw słuchaj, potem nazywaj. Zapisuj swo-
je pomysły i określenia na kartkach papieru, nie dowierzając pamięci.
3) Wykorzystuj grę wyobraźni – baw się w fantazjowanie i marzenia na jawie, łącz odle-
głe i nietypowe skojarzenia. Zapisuj efekty pracy wyobraźni nawet wtedy, gdy wyda-
dzą Ci się głupie lub nie mają związku z twoim problemem.
4) Twórz kombinacje – nie obawiaj się dziwnych połączeń. Szukaj nowych odkryć
w połączeniach i kombinacjach. Łącz przeciwieństwa i patrz, co z tego wyjdzie.

18
M. KUŚPIT, Jak stymulować twórczość ucznia?,
<http://www.psychologia.edu.pl/index. php>.
19
M. TOMASZEWSKA, Wartość i rola ..., op.cit.,
zob. też KWIECIŃSKI, Z. Socjopatologia edukacji, Warszawa, IRWiR Państwowej Akadami Nauk 1991, s. 3.
20
K. SZMIDT, Trzeźwość i twórcze myślenie.
<http://www.terapia.rubikon.pl/html/1999/tworcz5_d.htm>
JAROSŁAW BONDAR, Dydaktyka przyjazna twórczości – metody heurystyczne 55

5) Odraczaj oceny – zawieś krytykę na czas wymyślania i przeżywania, daj sobie dużo
czasu na tworzenie rozwiązań, a oceny dokonuj dopiero po jakimś czasie.
6) Toleruj wieloznaczność – słuchaj odmiennych opinii i argumentów, zwłaszcza wtedy,
gdy nie podjąłeś jeszcze decyzji o działaniu. Traktuj różne racje ludzi jako wzbogaca-
nie świata, a nie jak zamach na twoją osobę. Akceptuj konflikt i napięcie wywodzące
się z różnicy zdań, gdyż są one źródłem twórczych pomysłów.
7) Bądź spontaniczny i dowcipny – nie obawiaj się posądzenia o śmieszność i dziecinne
zachowanie. Baw się pojęciami i ideami, nie dław w sobie naturalnego poczucia hu-
moru. Rozwijaj w sobie życzliwe poczucie humoru, a to znaczy śmiej się z ludźmi,
a nie z ludzi.
8) Przeciwstawiaj się modzie i rutynie – twórz rzadko spotykane i zaskakujące plany
i rozwiązania. Dążąc do rozwiązań niekonwencjonalnych, nie zapominaj o sensow-
ności i związku pomysłów z wymogami sytuacji i wartościami ludzi.
9) Rozwijaj wewnętrzne źródło oceny – własne wytwory oceniaj nie tylko w kategoriach
ich wagi, użyteczności i znaczenia społecznego, lecz na zasadzie: czy stworzyłem
coś, co mnie samego satysfakcjonuje i sprawia mi przyjemność. Nie ulegaj ocenom
zewnętrznym, choć traktuj je poważnie i z należytą uwagą.
10) Wykorzystuj okazje do twórczej zmiany – uważnie obserwuj i analizuj okazje do in-
nowacji. Koncentruj się nie tylko na tym, co stwarza ci problemy i trudności, ale i na
tym, co rodzi efektywność wyższą niż się spodziewałeś. Myśl o tym, co może zaspo-
koić potrzeby ludzi za rok i za dwa.
11) Bądź ekspresyjny – wyrażaj swoje myśli i uczucia w języku sztuki.
12) Projektuj – twórz wizje przyszłych działań, nie do dzisiejszych ograniczeń, lecz do
przyszłych możliwości. Nie obawiaj się konstruować projektów idealnych i wzorco-
wych [...] Najpierw szukaj rozwiązań idealnych, a potem odstąp nieco od ideału".

CREATIVE TEACHING – HEURISTIC METHODS21

22
THE CONCEPT OF CREATIVITY
Creativity has accompanied man since the dawn of time, but the concept of creativity has
had in the culture and language of the relatively short history. Throughout history, the

21
Heuristics - the methodology of creative action, creatively solving tasks, different from the algorithmic method,
containing the general case without giving any indication of a specific provision of the proceedings.
RYTLEWSKA, P. Trenowanie twórczości...
<http://www.psych.uw.edu.pl/~paulina/arch/materialy/0_tm.doc>
22
The ancient Greeks didn't have the words that correspond to concepts of "creation" and "creator". The word
"make" referred to all activities, including those of a creative. The concept of creativity began to take shape until
the very end of antiquity and mainly relate to the issue of making something out of nothing. Thus, the first view
of the nature of creative activity was rather negative. The claim that there is a "creative activity", was based on
the "ex nihilo nihil" - from nothing only nothing.
In Latin, there were the words: "creatre", "creatio", "creator", that is: 'create', 'creating', 'creator'.
In the Middle Ages - under the influence of Christian theology - "creative activity" linked only to the activity of
God. God through his omnipotence created - or claimed St. Thomas Aquinas, still creates - the world "ex nihilo".
During the Renaissance, despite the fact that artists gained considerable independence, the term - creator - was
not widely used. Poets were called by this word, but still a painter, sculptor and architect remained to be only a
craftsmen.
It was only in the nineteenth century that it can be seen a change in the meaning of the concept of creativity.
Ceased to exist so far "out of nothing" in relation to creation act. At the same time "creatiom" tied to the issue of
innovation. However, not every "new" meant "creative", but ultimately the concept of "innovation" has come to
define "creative activity". At the same time, a new understanding of "creativity" widespread belief, that creativity
is an exclusive attribute of the artist. Only the artist was able to be the "creator".
56 p r z e s t r z e ń i FORMa ‘18

concept of creativity underwent transformation, and its valuation and meaning have
changed.
th
The 20 century brought a breakthrough in understanding creativity and enriched the
meaning of the term. This concept has not only been covered by artists, but also ordinary
people working in other areas. Creativity as a concept began to refer to other than purely
artistic fields of human activity, noting that:
"[...] Need for creativity and artistic activity occurs in most people. Man feels the need for
artistic activity, expression and creativity. Creative activities can be not only artistic, or
scientific, but also educational, political, cognitive, etc. The types of work can be as much
23
as spheres of human activity" .
Today, the notion of creation is ambiguous and, depending on the scope and object of
research, shall be adopted in its various definitions. Among the widely accepted is the
definition of M.I. Stein, which provides that:
24
"Creativity is what is new and useful to a certain group of people at one time" .
Accordingly, a group of people at one time consider the product as proper, sufficiently
new and valuable to consider it creative, and the author as the creator. According to the-
se statements, the creative process can be called "the thinking process leading to the
creation of a new and useful ideas" and a creative personality "personality of a man who
25
can very often produce new and valuable ideas easily" .
Edward Nęcka’s research work entitled "Psychology of creativity", specifically deals with
the analysis of the phenomenon and the concept of creativity. With regard to the issue,
he proposes division of work as a feature of the product and creative attitude, as a fea-
ture of a person.
The effect of creative activity can be considered as if "there is a conjunction of two fea-
26
tures: novelty and value" . According to this definition, what is new, but it is also worth-
less, can not be considered creative. Also, valuable artifacts, but not with new features,
can not be called creative.

PSYCHOLOGY OF CREATIVITY
"[...] The creative activity has a huge impact not only on the progress of science, but also
on the whole of society, and those nations that can most accurately identify creative indi-
viduals, to help them develop and create the best conditions for them will be able to boast
27
the largest achievements" .
Clear definition of creative attitude and determination of the conditions is a complex is-
sue. Among the important ability of determining creative activity is distinguished by the
ability to easily create associations, which represents an important element of "creative
28
imagination" . Erich Fromm emphasizes the importance of skills to be amazed, be re-
garded as the fundamental element that distinguishes geniuses. Abraham Maslow em-

23
B. KLAUSE, Twórczość - pojęcia, definicje, warunki i motywy.
<http://www.liceum1.wejher.pl/publikacje/hs/artykul.htm>
also: S. SZUMAN, O sztuce i wychowaniu estetycznym, Warszawa, PZWS 1969.
24
M. FRANCISZKOWICZ, Kreatywne rozwiązywanie problemów,
<http://www.1lo.lomza.info/publikacje.php>.
25
Ibid.
26
E. NĘCKA, Psychologia twórczości. Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2001, s. 13.
27
B. KLAUSE, Twórczość - pojęcia ..., op. cit.
28
Ibid., zob. też A. MATEJKO, Społeczne warunki pracy twórczej, Warszawa, PWN 1965.
JAROSŁAW BONDAR, Dydaktyka przyjazna twórczości – metody heurystyczne 57

phasizes courage, spontaneity, curiosity and the ability to detach from the old patterns of
thinking. Joy Paul Guilford believes creative people that have high liquidity and flexibility
of thought and expression, are original, sensitive to the problems and have special
means to easily perceive cohesive systems in disordered materials, and have the ability
to change the structure of the elements.
As a sign of inner wealth creators show the ability to reconcile opposing values and con-
cepts, which is reflected in the ability to accept internal tensions and conflicts. Creative
individuals also have increased resistance to unclear situations and states of uncertainty.
It is believed that people with creative personalities do not suffer anxiety when the exist-
ing order has been disturbed. On the contrary, this situation can be a stimulus to the
search for a new order and synthesis.

BRAIN IN THE PROCESS OF INFORMATION PROCESSING

The human information processing system is limited not only its own structure, but also
the way in which it is used. In the process of perception, we make different subjective
selections of information, paying attention only to certain features of the perceived object.
This system is also conditioned by the anatomy of the brain. It is composed of two halves,
each of which is responsible for different functions. Each half of the brain has its own
memory and retains a high degree of autonomy on internal processes. The left brain is
responsible for logical thinking and mathematical reasoning, manipulating the categories
of concepts, symbols and words. The right hemisphere is the source of dreams, feelings,
imagery and intuition. The right hemisphere of the brain uses sensory categories. Crea-
tive thinking uses both hemispheres of the brain to work. Intuition, deep thoughts and
creating ideas are the result of work in the right hemisphere, while their analysis and
evaluation depend on the left hemisphere. Therefore, creative problem solving tech-
niques, with a view to efficiency and comfort, insist on the separation of the phases and
to refrain from evaluation at the time of the creation of ideas.
"Enriched by creative problem solving techniques, the teaching process balances the left
and right hemisphere, because it tends to weaken the conscious, controlling, selecting
function of the left hemisphere, to make better use of active memory, through the use of
techniques multi-sensory perception and production of various kinds of associations. We
know from the results of neurophysiologists the specialization of the cerebral hemi-
spheres that the human brain works most efficiently when both hemispheres are function-
29
ing in a harmonious way and stimulate and inhibit processes in balance" .

TRAINING OF CREATIVITY
"Creativity does not have to be a mysterious gift from the heavens; there are effective
30
techniques for creative thinking" .
Research on the issue of creative activities lead to the conclusion that the understanding
of the creative process provides a basis for action in the field of teaching. Focusing on
development of human creative abilities. The training activities popularly known as crea-
tivity, uses a number of techniques, both analytical and intuitive. This is due to the need
to stimulate, both hemispheres of the brain, and the creative intellect must be educated.

29
M. TOMASZEWSKA, Wartość i rola twórczości w rozwoju uczniów,
<http://www.belfer.univ.szczecin.pl/~edipp/wartosc.htm>,
also: J. GNITECKI, Supernauczanie, wydanie II, Poznań, Perspektywy nowej edukacji, Wydawnictwo Naukowe
PTP 1998.
30
M. TOMASZEWSKA, Wartość i rola ..., op.cit.
also: E. de BONO, Naucz swoje dziecko myśleć, Warszawa, Prima 1995, s. 20.
58 p r z e s t r z e ń i FORMa ‘18

31
Analytical techniques they are characterized by a desire for systematic and objective
approach to solve problems. It is important to precisely formulate the problem, breaking it
down into more specific questions. Troubleshooting should be done in sequence and
order. Analytical procedure is often accompanied by emotional coldness and distance to
the problem.
32
Intuitive techniques dominate the creative process. They are based on an approach to
the problem in its entirety, without details. It is important to use as an irrational factor as-
sociations, metaphors, analogies, transformation. Thinking metaphorically stimulates both
the mind and the imagination. An important source of inspiration are emotions, they are a
potent stimulator. Characteristic is the use of pictorial forms of thinking, the use of imagi-
nation and the mechanisms of non-verbal. Among the most important features of intuitive
thinking are mentioned: the unconscious, beyond the logical, non-verbal in nature, imme-
diacy of response, heuristic in nature, evaluative and motivational role of emotions and
multi-dimensionality.
33
The metaphor has particular value in integrating the work of the cerebral hemispheres.
Creating and understanding of metaphors is a combination of cognitive aspects and emo-
tional and requires constant interaction of the two ranges. The function of metaphor in the
works is to bring new elements to understand difficult problems, facilitating insight, caus-
ing quantitative and qualitative changes in the meaning of the problem. The metaphor
does not have to be verbal and can be based on non-verbal means of expression. The
image, which is usually caused by a metaphor, complements verbal information, which
facilitates a more complete insight into the problematic situation.
In terms of creative activity and the nature and purpose of the techniques we can identify
techniques for spotting problems and techniques for generating ideas, solutions to prob-
lems. An important factor in developing sensitivity to the problems is the use of tech-
niques that increase the ability of abstraction. Due to the ability of abstraction, it is possi-
ble to change the definitions and problems classification, resulting in the so-called differ-
ent perception. It allows for anticipating consequences and detecting inconsistencies in
solutions. Transformation operations also have an important role for the development of
abstract thinking. These include imaging modification techniques and so-called multi-
sensory perception.

TROUBLESHOOTING
34
Creative problem solving is based on the intellectual work aimed at overcoming the
obstacles to resolving any questions or achieving the intended purpose.
The basic steps in the creative process are:
1. Identifying and understanding the problem
2. Defining the problem and establishing its representation
3. Creating a strategy to deal with the problem
4. Organisation of information

31
M. TOMASZEWSKA, Rodzaj i specyfika metody twórczej a rozwijanie zdolności myślenia twórczego,
<http://www.ip.univ.szczecin.pl/GIFF/tom.html>
also: E. NĘCKA, TroP... Twórcze Rozwiązywanie Problemów, Kraków, Impuls 1994, s. 27.
32
M. TOMASZEWSKA, Rodzaj i specyfika ..., op.cit.
33
Ibid., zob. też BIELA, A. Psychologiczne podstawy wnioskowania przez analogię, Warszawa, PWN 1981,
s. 117.
34
Twórcze myślenie. Materiały dla uczestników,
<https://www.alumnigos.pl/ pobieralnia/Tworcze%20Myslenie.doc>.
JAROSŁAW BONDAR, Dydaktyka przyjazna twórczości – metody heurystyczne 59

5. Allocation of resources
6. Monitoring
7. Evaluation.

WORKING METHODS IN THE CREATIVE PROCESS

Techniques to stimulate creative thinking, called heuristics, can be divided into two parts:
1. Technology, which aims to develop the creative abilities of individuals and teams of
men - called creative training,
2. Techniques which aim to solve a specific task through appropriate procedures, meth-
ods and processes - called creative problem solving training.
Techniques for finding solutions during the creative process are a set of rules - known as
heuristic rules. These rules relate more to a way to solve the problem rather than concen-
trate on the creative person. There are a group of intuitive and analytical techniques.
Intuitive techniques are based on the collective wisdom or intuition and imagination, emo-
tions, feelings, or other unverified sources of inspiration in the process of solving the
problem. They suggest an approach to the problem, which has proved in practice, regard-
less of whether they are grounded in the theory that they are logical, systematic, and
internally consistent.
The most popular technique is to brainstorm. The basic principle of this technique is de-
laying the assessment, the principle that the number of turns in quality, which stresses
the importance of productivity. This technique is used in every opportunity to generate a
new idea or improve what came before.
35
Another technique is called synectics . This technique is based on the skilful handling of
analogy in the quest to understand the problem and find a solution. Featured are four
types of analogies:
1. A simple analogy, which is based on the direct transfer of solutions from one area to
another
2. Symbolic analogy that uses the stimulating role of symbol, metaphor or association
3. Fantastic analogy, which is based on the inspiring role of fantasy, dreams and wishful
thinking
4. Personal analogy - the most unusual and challenging - which is based on personal
identification with the problem.
36
Analytical techniques seem to be systematic techniques. The goal is achieved by ana-
lyzing the nature of the problem and the obstacles to achieving the solution. Using analyt-
ical techniques the problem is split into its component parts in order to search for individ-
ual solutions for each sub-problem. Some analytical techniques use the method of
searching for specific problem areas.
Morphological analysis, require highlighting an important dimension that describes a giv-
en field of problems. Its essence and advantage is the ability to test all possible combina-
tions. In the creative process, we are suggested by existing solutions, only slightly im-
proving them. Through morphological analysis we have a chance to come up with some-
thing completely new.

35
Ibid.
36
Ibid.
60 p r z e s t r z e ń i FORMa ‘18

In the case of functional analysis, the principle of this technique is to highlight the function
to be met by the future product, from the most general to the most specific. Then we
move on to invent objects or mechanisms that could fulfil the functions previously high-
lighted. Focusing on features allows overcoming the routine and coming up with some-
thing really new.

SUMMARY
The psychology of creativity and contemporary pedagogy point out the primary role of the
mental processes and the personality as the subject of creativity.
37
Researchers distinguish four groups of issues relating to creative activity , corresponding
to the four spheres of human creative activity such as:
1) Cognitive values associated with the search for truth and the expansion of its territory;
2) The aesthetic values associated with the exploration and creation of beauty;
3) Pragmatic values related to the improvement of daily living conditions;
4) The ethical values associated with the exploration and creation of good.
Analysing the value of the group listed above, it seems reasonable to say that in relation
to architectural creation, there is full representation of the values for each group. You can
also say that, referring to architecture, these values are in balance, so that you cannot
identify any of them as the lead in relation to the subject of the work of an architect. This
indicates that the specific nature of the process associated with the work of architecture,
demonstrating its interdisciplinary nature.
Therefore, in architectural education all of the above values should be appreciated, as an
important and ultimately present in the architectural design. The process of architectural
teaching at universities should refer to the indicated values, so that the student will able
to develop the project, moving from the definition of priorities for these areas to imple-
menting them in the particular building. These values should be defined by the author in
each case, enforced in the area of a certain project. At the same time, the process of
defining values and their desired recognition and expression in the project, is not only
subject to internal decisions of the designer. It takes place in relation to other factors and
actors involved in the process.
Referring to the different groups of values, it can be concluded that:
1) Exploration and definition of truth in relation to design and architecture, taking place in
the field of cognitive value, relates to the fundamental understanding of the topic of the
particular design as well as the creative process itself. Investigations in this area may be
accompanied by questions about the definition and expression of truth on the subject of
the project. On the other hand, with regard to the design process, one can inquire about
the possible way to come to the best solution.
2) The wording of the definition and indicating of aesthetic preferences resulting from the
understanding or the individual perception of beauty, which is the subject of aesthetic
values, is dependent on the adopted and implemented particular aesthetic attitude.
3) Exploration of the pragmatic values concern aspects of utility associated with the pro-
posed facility.
4) The search, on the basis of the ethical values, is associated with the creator’s ethical
stance and inner motivations and intentions, as well as the idea of the public good, social
service, or the pursuit of architectural work as a profession of the public trust.

37
Ibid., s. 14.
JAROSŁAW BONDAR, Dydaktyka przyjazna twórczości – metody heurystyczne 61

It can be said that the integrity and value of architecture is directly dependent on the qual-
ity of the creative process, including all of the above mentioned areas. Indicating of the
value of these areas and showing the possibility of making effective design decisions in
all these areas, seems to be the main goal of architectural teaching.

TEACHING
In terms of teaching related to the architectural design (the concept phase of the project
in particular), in order to achieve the full effect and strengthen the creative maturity, it
should be taught and using both, analytical and intuitive, techniques. This involves train-
ing of creativity as a whole and it is possible with the involvement of both hemispheres of
the brain.
In terms of analytical techniques, teaching work should aim to:
1. Structuring the design process, determine the next phases and stages of the project,
introducing the order of solutions for design problems - the priority is to achieve a co-
herent and logical sequence posed the questions and provided answers,
2. Objectivising design problems through the built theses based on various fields of sci-
ence - the priority is to eliminate the contribution of the subjective and intuitive view of
the author, maintaining emotional coldness and distance to the problem, resulting in
subjecting the decision-making process to the logical argument.
With regard to analytical techniques, the work should be done in a methodical way, and
the process should be extended in time.
The intuitive techniques should aim to:
1. Comprehensive overview of the problem, without detail, embracing the whole problem
in one sentence, handling key word, which could illustrate the issues of the project, as
a whole and synthetic,
2. Use of susceptive sketch lines to determine the general direction of the project,
3. Appeal to the irrational factors in the form of associations, metaphors, analogies,
transformations,
4. include emotions as an important creator, sources of information, inspiration, motiva-
tion and strong stimulation, use of pictorial forms of thinking, use of imagination and
non-verbal means of expression.
In the case of intuitive techniques, the creative process should be limited in time, to a
minimum (necessary for the expressing intuition and writing experience). Ideas and sug-
gestions should be generated automatically, without pre-selection and evaluation. Work
should be done in the unconscious, beyond the logical and non-verbal way. Please, note
the immediacy of response and the multidimensional, heuristic nature of this process.

CONCLUSION - TOWARDS THE HEURISTIC TEACHING

There are two types of effects concerning the teaching process: removing the blocks and
barriers that hinder the development and learning and practicing cognitive skills that form
38
the basis of creativity.

38
M. KUŚPIT, Jak stymulować twórczość ucznia?,
<http://www.psychologia.edu.pl/index. php>.
62 p r z e s t r z e ń i FORMa ‘18

Importantantly "[...] to abandon the model of knowledge transfer, which is prepared by the
teacher and replacing it with the quest for truth and knowledge in an open dialogue and
39
polymorphic interpretation of events and symbols" .
K. Schmidt in the article on lifestyle and creative thinking has developed "12 steps to a
40
creative activity” :
1. Be open - do not treat the world as a completely known and fixed, start to be sur-
prised again. Bet a lot of questions to others, but also ask yourself. Listen carefully to
the answers. Try to see problems where the others cannot see them and say it often:
"I do not know - we'll see" and don't make an immediate judgment.
2. Don't abstract too early - don't force, what you see, hear and make, in the straitjacket
of classification and typology. Do not judge everything in terms of whether it's good or
bad, but whether you like it or not. Listen first, and then call. Write down your ideas on
paper, not believing your memory.
3. Use your imagination game - have fun in fantasy and daydreams, connect remotes
and unusual associations. Save your work of imagination, even if you think it is stupid
or do not relate to the problem.
4. Make combinations - don't be afraid of strange calls. Search for new discoveries in
the mergers and combinations. Connect the opposites and see what comes up.
5. Abstain assessment - suspend criticism on time inventing and experience, give your-
self plenty of time to create solutions and do the assessment only after certain time.
6. Tolerate ambiguity - carefully listen to different opinions and arguments, especially if
you didn't make the decision to certain action. Think of various reasons as the en-
richment of the world, not as an attack on your person. Accept conflicts and tensions
derived from the difference of opinion, as they are a source of creative ideas.
7. Be spontaneous and funny - don't be afraid to seem ridiculous and childish behaviour.
Have fun with concepts and ideas; don't hide in the natural sense of humour. Develop
a kind sense of humour and laugh with people, not because of human weakness.
8. Oppose the fashion and routine - create unusual, rare and surprising plans and solu-
tions. On the way to unconventional solutions, don't forget about the meaningfulness
and connection of ideas with the situation requirements and the values of the people.
9. Develop an internal source of evaluation - evaluate your own creations, not only in
terms of their importance, usability and social importance, but on the principle that
you have created something that very satisfying you and makes you pleased. Don't
give in external evaluations, but treat it seriously and with due consideration.
10. Use the opportunities for creative change - carefully observe and analyse opportuni-
ties for innovation. Focus not only on what makes these problems and difficulties, but
also on what creates a higher efficiency than you expected. Think about what can
meet people's needs for the year and even for two.
11. Be expressive - expressing your thoughts and feelings in the language of art.
12. Design - create a vision of your future actions, but not only limited to the restrictions of
today, but for future opportunities. Don't be afraid to construct the ideal and model

39
M. TOMASZEWSKA, Wartość i rola ..., op.cit.,
zob. też KWIECIŃSKI, Z. Socjopatologia edukacji, Warszawa, IRWiR Państwowej Akadami Nauk 1991, s. 3.
40
K. SZMIDT, Trzeźwość i twórcze myślenie.
<http://www.terapia.rubikon.pl/html/1999/tworcz5_d.htm>
JAROSŁAW BONDAR, Dydaktyka przyjazna twórczości – metody heurystyczne 63

projects which, although not completely possible to realize [...]. First, search for ideal
solutions, and then depart somewhat from the ideal".

BIBLIOGRAFIA
[1] BIELA A.: Psychologiczne podstawy wnioskowania przez analogię. Warszawa: PWN 1981.
[2] BONO de E.: Naucz swoje dziecko myśleć. Warszawa: Prima 1995.
[3] GNITECKI J.: Supernauczanie. wydanie II, Poznań: Perspektywy nowej edukacji, Wydawnic-
two Naukowe PTP 1998.
[4] KWIECIŃSKI Z.: Socjopatologia edukacji. Warszawa: IRWiR Państwowej Akadami Nauk
1991.
[5] MATEJKO A.: Społeczne warunki pracy twórczej. Warszawa: PWN 1965.
[6] NĘCKA E.: Psychologia twórczości. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2001.
[7] NĘCKA E.: TroP... Twórcze Rozwiązywanie Problemów. Kraków: Impuls 1994.
[8] SZUMAN S.: O sztuce i wychowaniu estetycznym. Warszawa: PZWS 1969.

źródła internetowe
[9] FRANCISZKOWICZ M.: Kreatywne rozwiązywanie problemów.
www.1lo.lomza.info/publikacje.php
[10] KLAUSE B.: Twórczość - pojęcia, definicje, warunki i motywy.
www.liceum1.wejher.pl/publikacje/hs/artykul.htm
[11] KUŚPIT M.: Jak stymulować twórczość ucznia? /www.psychologia.edu.pl/index. php
[12] SZMIDT K.: Trzeźwość i twórcze myślenie.
www.terapia.rubikon.pl/html/1999/tworcz5_d.htm
[13] TOMASZEWSKA M.: Rodzaj i specyfika metody twórczej a rozwijanie zdolności myślenia
twórczego. www.ip.univ.szczecin.pl/GIFF/tom.html
[14] TOMASZEWSKA M.: Wartość i rola twórczości w rozwoju uczniów.
www.belfer.univ.szczecin.pl/~edipp/wartosc.htm
[15] Twórcze myślenie. Materiały dla uczestników.
www.alumnigos.pl/ pobieralnia/Tworcze%20Myslenie.doc
64 p r z e s t r z e ń i FORMa ‘18

O AUTORZE
Absolwent Wydziału Budownictwa i Architektury Politechniki Szczecińskiej (studia magi-
sterskie) i Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej (studia doktoranckie). Łączy
praktykę zawodu architekta (realizacje budynków użyteczności publicznej oraz służby
zdrowia) z działalnością naukową (z zakresu teorii architektury, budowy formy architekto-
nicznej oraz projektowania specjalistycznego).

AUTHOR’S NOTE
Graduated at the Faculty of Engineering and Architecture, Technical University of Szcze-
cin (Masters) and the Faculty of Architecture, Warsaw University of Technology (PhD).
Author combines the architectural practice (public buildings and healthcare facilities pro-
jects) and scientific activity (in the field of architectural theory, architectural form and spe-
cialist design).