Współczesne problemy

socjologii wiedzy
 Tomasz Michał Korczyński (red.)

Współczesne problemy
socjologii wiedzy

W 80-lecie „Ideologii i utopii”

Karla Mannheima
© Copyright by Warszawskie Wydawnictwo Socjologiczne Michał Dziobkowski
© Copyright by Tomasz Michał Korczyński

Warszawa 2017

Wydanie I

Recenzenci naukowi:
prof. dr hab. Mirosław Chałubiński
dr hab. Krzysztof Abriszewski

Redaktor techniczny odpowiedzialny za skład i łamanie: Maciej Torz

Korektor: Anna Surendra, Sebastian Surendra

Redaktor naczelny: Michał Dziobkowski

Numer ISBN: 978-83-947012-1-5

Warszawskie Wydawnictwo Socjologiczne

www.wydawnictwo-wws.pl
e-mail: wydawnictwo@wydawnictwo-wws.pl
tel.: 660 77 11 80
Spis treści

Wprowadzenie – Tomasz Michał Korczyński 7

CZĘŚĆ I.

Rozdział I. Czy socjologia wiedzy ma przyszłość? – Józef Niżnik 17

Rozdział II. Socjologia wiedzy: między epistemologią a zarządzaniem

wiedzy – Waldemar Czajkowski 23

Rozdział III. Utopie i heterotopie. Mannheimowska i Foucaultowska

analiza wiedzy społecznie zobiektywizowanej – Paweł Bytniewski 49

Rozdział IV. Michel Foucault, nieklasyczna socjologia wiedzy oraz

perypetie władzy-wiedzy – Ewa Bińczyk 67

CZĘŚĆ II.

Rozdział V. Leona Petrażyckiego socjologia wiedzy moralno-prawnej

– Mariusz Zemło 83

5


Rozdział VI. O łączeniu neurobiologii z socjologią z pożytkiem dla

socjologii wiedzy – Łukasz Remisiewicz 101

Rozdział VII. Koncepcja społeczna Nihonjinron na przykładzie

Chryzantemy i miecza Ruth Benedict – motywy powstania,
niewyartykułowane cele i ukryte interesy – Katarzyna Skulimowska 113

Rozdział VIII. O źródłach przekonań. Podstawowe założenia

kognitywistycznego modelu przekonań społecznych – Paweł Matuszewski 123

Rozdział IX. Sztuczna natura, czyli naukowe modyfikowanie świata.

Donny Haraway opowieść o naukach biologicznych – Aleksandra Derra 143

Rozdział X. Społeczne wyznaczniki procesu statystycznego i status

statystyki publicznej z perspektywy socjologii statystyki – Włodzimierz 163
Okrasa

Rozdział XI. Karl Mannheim jako Swój-Obcy-Wróg w teorii zwrotu

inkorporacyjnego – Tomasz Michał Korczyński 189

Posłowie. O przydatności myśli Mannheimowskiej dzisiaj – Ryszard

M. Machnikowski199

Bibliografia  203

6
Wprowadzenie
Tomasz Michał Korczyński
Instytut Socjologii WNHiS, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

W 2016 r. minęło 80 lat od ogłoszenia drukiem drugiego wydania sławnej

książki Karola Mannheima Ideologia i utopia. Wydanie ważne, angielskojęzycz-
ne, opublikowane w 1936 r. na emigracji w Wielkiej Brytanii, zostało poszerzone
o obszerną rozprawę Problem socjologii wiedzy. Stanowi ona do dziś fundamental-
ny wkład w rozwój socjologii wiedzy. Przed ośmioma dekadami w przedmowie
do wydania angielskiego amerykański socjolog Louis Wirth (1897–1952) pisał,
że w swojej pracy Mannheim

nie tylko daje zarys nowej dyscypliny naukowej obiecującej nowe i głębsze rozu-
mienie życia społecznego, lecz także prezentuje niezbędne wyjaśnienie niektórych
głównych aspektów politycznej moralności naszych czasów. W nadziei, że przyczyni
się to do rozwiązania problemów, z którymi mają dziś do czynienia rozsądni lu-
dzie, książka ta została przetłumaczona na język angielski (Wirth, 1992, s. XXXIII-
XXXIV).

Warto w kontekście obchodzenia ważnej rocznicy Ideologii i utopii przypomnieć

najważniejsze zręby socjologii wiedzy zarysowane przez Louisa Wirtha (momenta-
mi przeze mnie zmodyfikowane lub rozbudowane), w jego genialnej interpretacji
myśli Mannheimowskich, ponieważ nadal są aktualne, wytyczają drogę metodo-
logii uprawianej w ramach socjologii wiedzy i były obecne jako inspiracja podczas

7
Tomasz Michał Korczyński

organizowania grudniowej konferencji na Uniwersytecie Kardynała Stefana

Wyszyńskiego w Warszawie w 2016 r. Socjologia wiedzy:
• Jest dyscypliną należącą do socjologii ogólnej.
• To wypracowana i odrębna teoria wiedzy istniejąca poza obszarem filozofii
nauki.
• Służy badaniu motywów działalności umysłowej.
• Analizuje wpływ życia społecznego na procesy myślowe poznającego podmiotu.
• Próbuje łączyć w sposób spójny powiązanie teorii i praktyki.
• Próbuje uchwycić proces zmian zachodzących w stylach i sposobach myśle-
nia w ciągu trwania historii.
• Bada poszczególne konteksty historyczno-społeczne mające bezpośredni
wpływ na pojawianie się ideologii, utopii, a zatem całych usystematyzowa-
nych konstruktów wiedzy.
• Proponuje analizowanie mentalności danej epoki, metod myślenia wystę-
pujących w poszczególnych klasach i warstwach społecznych.
• Obejmuje modne, czyli obowiązujące powszechnie sposoby myślenia (dziś
powiedzieliśmy: intelektualny mainstream danej epoki).
• Próbuje dokonać całościowego oglądu sytuacji społecznej, w której powsta-
je ów mainstream.
• Zajmuje się badaniem marginalnych nurtów intelektualnych, powstają-
cych na obrzeżach głównych prądów epoki.
• Poddaje badaniu czynniki odpowiadające za przyjmowanie lub odrzucanie
określonych idei przez różne grupy społeczne.
• Zwraca uwagę na motywy grup interesu, które generują, dystrybuują i pod-
trzymują określone myśli i idee czy też przenoszą je na inne obszary społeczne.
• Zwraca uwagę na motywy grup interesu, które zwalczają, dławią genero-
wanie i dystrybuowanie określonych myśli i idei.
• Próbuje wyjaśniać, w jaki sposób określone interesy i cele badanych grup
społecznych umiejscawiane są i realizowane poprzez tworzone teorie i tre-
ści naukowe oraz ruchy umysłowe w danej warstwie czy klasie społecznej
lub szerzej, w całym społeczeństwie.
• Próbuje poznać społeczeństwo poprzez śledzenie stopnia uznania przez nie
konkretnych typów wiedzy oraz rodzajów stosowanej formy finansowej dla
ich rozwoju.
• Poszukuje odpowiedzi, jakie typy nauk preferowane są w określonych zbio-
rowościach, instytucjach społecznych.

8
 Wprowadzenie

• Zainteresowana jest metodami i formami nauczania oraz problemem wychowy-

wania, zarówno w rodzinie, jak i w rozbudowanych instytucjach społecznych.
• Analizuje funkcje prasy, popularyzację wiedzy oraz propagandę, której nie
nadaje żadnej wartości, czy to pozytywnej, czy negatywnej.
• Rozumie wiedzę jako formę kontroli rzeczywistości społecznej.
• Postrzega wiedzę jako formę władzy społecznej.
• Postuluje o  dogłębną analizę instytucji odpowiedzialnych za kształtowa-
nie umysłów intelektualistów, naukowców, studentów czy uczniów. Zatem
zwraca uwagę na takie instytucje, jak uniwersytety, biblioteki, akademie,
towarzystwa naukowe, muzea, szkoły, instytuty badawcze, laboratoria,
fundacje, wydawnictwa.
• Przedmiotem jej dociekania jest to, kto utrzymuje instytucje kształtujące
wiedzę, jaki typ wiedzy jest przez nie reprezentowany, zwraca uwagę na
prowadzoną tam politykę, wewnętrzną strukturę, w końcu wzajemne sto-
sunki podmiotów w nich funkcjonujących.
• Zwraca uwagę na podmioty działalności intelektualnej: naukowców, peda-
gogów, badaczy, elitę intelektualną danego społeczeństwa. Moim zdaniem
trzeba by jeszcze dodać decydentów będących u władzy.
• Obserwuje elitę intelektualną, która zajmuje się zbieraniem, analizowa-
niem, porządkowaniem, przerabianiem i formułowaniem na nowo i roz-
powszechnianiem dorobku naukowego i kulturowego swej zbiorowości.
• Stawia pytanie: kto wchodzi w  skład określonych grup kształtujących
wiedzę, jakie są źródła społeczne jej powstawania, jakie są formy przyj-
mowania nowych członków, jak wygląda organizacja, struktura, sposoby
wynagradzania, stopień prestiżu, jaki wiąże się z przynależnością do grupy
wytwarzającej określoną wiedzę (Wirth, 1992, s. XXXI–XXXIV).

W liście do Roberta K. Mertona z lipca 1963 r. krytyk socjologii wiedzy Florian

Znaniecki napisał, że kiedy przygotowywał swą pracę krytyczną wobec nowej dy-
scypliny, nie znał wówczas „znaczącego wstępu Wirtha” (Merton, 2002, s. 4), który
pomógłby mu w odczytaniu intencji Mannheima. Podążając za tymi konstatacja-
mi, zorganizowaliśmy konferencję1 poświęconą dziełu Ideologia i utopia, sądząc, że

W
1  skład komitetu organizacyjnego konferencji pt. „Współczesne problemy socjologii wie-
dzy. W 80-lecie Ideologii i utopii Karola Mannheima” wchodzili: Tomasz Michał Korczyń-
ski, Wojciech Klimski, Katarzyna Uklańska, Agata Rozalska, Michał Dziobkowski.

9
Tomasz Michał Korczyński

nadal warto zajmować się socjologią wiedzy, która w naszym przekonaniu stanowi
efektywne narzędzie objaśniające i monitorujące procesy społeczne. Chcieliśmy
podsumować dotychczasową kondycję badań prowadzonych w paradygmacie so-
cjologii wiedzy oraz prześledzić różne sytuacje społeczne związane z myśleniem,
jego rodzajami, metodami i stylami poznawczymi. Interesujące są teorie poznania
i wiedzy nawiązujące do naszego kontekstu społeczno-historycznego. Niewątpliwie
koncepcje ideologii i utopii zaproponowane przez Mannheima są wciąż inspirujące
do prowadzenia takich rozważań w szerokim kręgu naukowym. Socjologia wiedzy
pełniła funkcję demaskującą, wyjaśniała, w jaki sposób określone interesy grup
społecznych odzwierciedlane były przez teorie, treści naukowe i ruchy umysłowe.
Socjolodzy, psycholodzy społeczni, antropolodzy społeczni potrafią nadal dostrze-
gać takie korelacje. Nie można także pominąć faktu, że przemiany ideologiczno-
-instytucjonalne polskiej nauki zachęcają do postawienia pytania o rolę socjologii
jako formy poznania naukowego. Czy socjolog, wykorzystując swą wiedzę i metody
poznania świata, może być futurologiem i planistą, czy raczej powinien być bada-
czem wolnym od pokus inżynierii społecznej, wyznawanej aksjologii i usytuowania
klasowo-warstwowego? A może jego trzecią drogą jest mnożenie pseudonauko-
wych eventów i hołdowanie zasadom komercjalizacji nauki? Zaproponowaliśmy
następujące obszary problemowe konferencji:
• perspektywy teoretyczne socjologii wiedzy,
• rekonstrukcje i inspiracje socjologią wiedzy,
• metodologiczne zagadnienia socjologii wiedzy i  jej obecność w  naukach
z pozoru niekształtowanych społecznie, jak np. statystyka,
• badania z zakresu codzienności, pokoleniowości, języka i świadomości spo-
łecznej,
• studia nad instytucjami przechowującymi, kształtującymi i rozpowszech-
niającymi wiedzę,
• społeczne aspekty nabywania wiedzy i jej rola w generowaniu społecznego
zróżnicowania.

Oczywiście powyższa perspektywa problemowa nie jest wyczerpująca, nie

obejmuje nawet zarysowanych przez Wirtha wątków, jakimi zajmuje się inte-
resująca nas tu dyscyplina socjologiczna, ale celem naszej konferencji było po-
znanie tych inicjatyw badawczych, które sytuują się w ramach socjologii wiedzy
i pomagają w jej doskonalszym uprawianiu, aby móc w przyszłości kontynuować
nasze rozważania, coraz bardziej dogłębne i uszczegółowiające różne zagadnienia

10
 Wprowadzenie

wchodzące w skład perspektywy poznawczej klasycznej i nieklasycznej socjologii

wiedzy. Moim zdaniem Karl Mannheim na pewno byłby zadowolony z faktu,
że naukowcy wciąż o nim pamiętają, że jest wśród nich postrzegany jako Swój.
Swoją koncepcję socjologii wiedzy, jak wiemy, budował z perspektywy „nigdzie
niezakorzenionego inteligenta”, wierząc, że właśnie inteligencja może kreować
lepszy świat, świat ducha, świat wartości, świat wolności i prawdy. Wierzył, że to
od naukowców należy wymagać więcej, szczególnie w konfrontacji ze złowiesz-
czymi ideologiami i zabójczymi utopiami, których wielokrotnie padł ofiarą, żeby
tylko wspomnieć faszyzm, nazizm, komunizm. Podczas powitania uczestników
konferencji Prodziekan Wydziału Nauk Historycznych i Społecznych Marcin
Zarzecki powiedział, że

idea Karla Mannheima o «społecznym pochodzeniu wiedzy», zawarta w pracy pt.

Ideologia i utopia, miała charakter rewolucyjny. Karl Mannheim wskazywał na Koś-
ciół katolicki jako instytucję, która narzuciła w okresie upadku cesarstwa rzymskie-
go ideologię poznawczego obiektywizmu. Okres autonomizowania się społeczeństw
cywilizacji Zachodu filozof utożsamiał z rozwojem nurtów filozofii podmiotowości.
Podmiotowość w jego analizach nie była równoważna pojęciu indywidualizmu,
jak w chrześcijańskim personalizmie, ponieważ dotyczyła zarówno jednostek, jak
i ludzkości, narodu lub klasy społecznej. Stąd ideologia ludzkości, narodu i kla-
sowa. W koncepcji Mannheima wyraźna jest obecność historyzmu, a relatywizm
bezpośrednio wynika z przypisania procesom historycznym głównego czynnika
zmian świadomościowych. Mannheim zbudował typologię historycznych form
ideologicznych: konserwatywnego biurokratyzmu, konserwatywnego historyzmu,
liberalno-demokratycznej burżuazji, socjalistyczno-komunistyczną i faszystowską.
Dodatkowo Mannheim zestawił formy ideologii z utopiami, w tym z utopią chilia-
styczną, liberalno-humanitarną, konserwatywną i socjalistyczno-komunistyczną.
Według autora Ideologii i utopii każda idea jest społecznie zakorzeniona, a głównym
celem badań naukowych jest identyfikowanie historycznych epistemologii.

Z kolei ówczesny dyrektor Instytutu Socjologii UKSW Rafał Wiśniewski po-

wiedział, że Mannheim

wielokrotnie wykluczany, eliminowany, odrzucany, także w świecie naukowców,

byłby na pewno dumny, że spotkaliśmy się w dniu dzisiejszym, aby uczcić jako
naukowcy jego imię, jego wkład w socjologię, że pamiętamy o nim, mówimy
i piszemy. Dziś, na tej sali, widzimy czołówkę polskich naukowców, którzy od lat

11
Tomasz Michał Korczyński

zajmują się lub zajmowali się socjologią wiedzy. Dlatego nasze spotkanie da na
pewno nowe impulsy do rozwoju tej ważnej dyscypliny naukowej.

Powiedzmy jeszcze kilka zdań o strukturze pracy. Składa się ona z wprowadze-
nia, dwóch części, jedenastu rozdziałów i posłowia. W rozdziale pierwszym Józef
Niżnik podejmuje problem dyscyplinowego statusu socjologii wiedzy. Zastana-
wia się zwłaszcza nad tym, czy wobec niejasności w sprawie swojego statusu jako
dyscypliny, przy równoczesnym wpływaniu na inne dziedziny wiedzy, socjologii
wiedzy nie grozi rozmycie się w różnych dyscyplinach granicznych, tym bardziej że
socjologia wiedzy nie zdołała wejść w dialog z niektórymi ważnymi ideami współ-
czesności, takimi jak np. społeczeństwo wiedzy lub gospodarka oparta na wiedzy.
W swoich konkluzjach autor wskazuje jednak, że socjologia wiedzy pozostanie
nieodzownym elementem współczesnego namysłu nad wiedzą i społeczeństwem.
Niżnik stara się też określić, na czym dokładnie polega jej współczesna rola w na-
uce, której kształtowanie dokonuje się właśnie na naszych oczach.
Waldemar Czajkowski w rozdziale drugim formułuje i uzasadnia tezę o wyzwa-
niach wobec socjologii wiedzy. Jego założeniem jest teza o kryzysie globalnym (eko-
logicznym, ekonomicznym itp.) i o kryzysie intelektualnym jako jego fragmencie,
a także teza o powstawaniu społeczeństwa wiedzy. Warunkiem przezwyciężenia
kryzysu intelektualnego jest rozpoznanie struktury i dynamiki globalnego systemu
wiedzy. Jest to, zdaniem autora, najważniejsze zadanie stojące dziś przed socjologią
wiedzy. Jednym z warunków jego realizacji jest oparcie socjologii wiedzy na rozbudo-
wanych podstawach epistemologicznych. Najlepiej rolę tę może odegrać epistemolo-
gia oparta na metafizyce realistycznej, akceptująca klasyczną definicję prawdy. Inną
z przesłanek pożądanego rozwoju socjologii wiedzy jest znacznie szersze niż dotych-
czas wykorzystanie dorobku innych gałęzi socjologii, takich jak socjologia codzien-
ności i socjologia jednostki (w odniesieniu do socjologii wiedzy „spontanicznej”) oraz
socjolingwistyka, socjologia kultury, socjologia religii. Interdyscyplinarnie rozumia-
ne zarządzanie wiedzą interpretowane jest jako zastosowanie socjologii wiedzy.
W rozdziale trzecim Paweł Bytniewski analizuje jeden z podstawowych proble-
mów socjologii wiedzy w przyjętej dla potrzeb dyskusji formule zwanej „paradoksem
Mannheima”. Paradoks ów polega na tym, że objęcie klauzulą determinacji społecz-
nej myśli także krytycznej refleksji socjologii wiedzy prowadzi do relatywizacji war-
tości poznawczej jej własnych twierdzeń. Niezgoda na uznanie „paradoksu Mann-
heima” prowadziła niejednokrotnie do prób obrony rozumowania Mannheima, jak
też do ataków, których celem było wykazanie naukowej bezproduktywności socjo-

12
 Wprowadzenie

logii wiedzy. Autor rozdziału prezentuje i analizuje dwa paradygmatyczne przykłady

prób korekty „paradoksu Mannheima”, zaproponowane przez Clifforda Geertza
i Paula Ricoeura. Ten pierwszy proponuje formułę interpretacyjną zapożyczoną
z antropologii kulturowej, drugi przedstawia propozycję modyfikacji „paradoksu
Mannheima” przez nadanie mu postaci właściwej dla ujęcia hermeneutycznego.
W przekonaniu Bytniewskiego żaden z tych dwóch zabiegów nie dostarcza rozwią-
zania problemu. Źródłem takiego stanu rzeczy jest bowiem akceptacja charakte-
rystycznej dla kartezjańskiej metafizyki poznania koncepcji myśli i podmiotu po-
znania, które wchodzą w konflikt z zasadniczymi intencjami i intuicjami socjologii
wiedzy. Proponowana w tekście myślowa odskocznia jest propozycją przemyślenia
w tym kontekście podstaw filozoficznych socjologii wiedzy. Pretekst i podejście
cząstkowe do tego rodzaju przemyśleń stanowi konfrontacja Mannheimowskiego
pojęcia „utopii” z Foucaultowskim pojęciem „heterotopii”.
Z wypowiedzią Bytniewskiego koresponduje rozdział czwarty, autorstwa Ewy
Bińczyk, która próbuje dowieść, że na pozór różnorodna pod względem orygi-
nalności metodologiczna wizja Michela Foucaulta, jako całość, pod pewnymi
względami jest całkiem koherentna. Owa swoista triangulacja narracyjna z ob-
szaru zarówno filozofii, historii, socjologii, semiologii, politologii czy wręcz prozy
poetyckiej, na pozór trudna do ujednolicenia, według założeń Autorki rozdziału,
nawet jeśli przyjąć, że projekt Foucaultowski charakteryzuje krytyka myślenia sy-
stemowego z ambicjami antyteoretycznymi, to jednak pozwala się ona odczytać
jako teoria społeczna usytuowana w obszarze tak zwanej nieklasycznej socjologii
wiedzy, zwłaszcza w odsłonie studiów nad nauką i technologią (STS) oraz teorią
aktora-sieci (ANT). Z dzieł Foucaulta wyłania się bowiem scalony sposób rozu-
mienia społecznej rzeczywistości jako ciągle wytwarzanej i konstruowanej.
W części drugiej znalazły się myśli autorów, którzy wykorzystują założenia
Mannheimowskie do rozwijanych przez siebie zainteresowań naukowych, rekon-
struują je lub otwierają zupełnie nowe pola, którymi Mannheim się nie zajmował,
ale które na pewno by go zainteresowały.
Tę część otwiera rozdział piąty. Jego autor Mariusz Zemło dokonuje w nim
rekonstrukcji poglądów Leona Petrażyckiego pod kątem socjologii wiedzy. Zemło
zdawał sobie sprawę, że sięganie do poglądów autora, którego aktywność twórcza
już dawno stała się elementem świata minionego, może wydać się anachronizmem,
szczególnie w warunkach społecznych nieprzypominających czasów, w jakich po-
wstawały. Niemniej podjął się tego przedsięwzięcia badawczego z kilku powodów.
Po pierwsze, poglądy uczonego miary światowej nie są znane w środowisku socjo-

13
Tomasz Michał Korczyński

logów wiedzy (może choćby o tym świadczyć powoływanie się na nie w literatu-
rze przedmiotu), po drugie, dorobek, jaki pozostawił po sobie Petrażycki, zawiera
bagaż intelektualnej wartości o niezwykłym potencjale, który dla współczesnych
w wielu aspektach może stanowić nieocenioną inspirację, także w sposobie upra-
wiania namysłu nad samą wiedzą. Po trzecie, spojrzenie na model socjologii wie-
dzy, jaki dał się odtworzyć z dorobku Petrażyckiego, może uświadomić Czytelni-
kowi, że czas wielkich narracji nie należy do przeszłości, że ciągle jest przed nimi
otwarty horyzont – co może zachęcić do wyjścia z ciasnych gorsetów specjalizacji
i odejścia od studiów wąskich tematów.
W rozdziale szóstym Łukasz Remisiewicz przedstawia teoretyczne i praktyczne
perspektywy współpracy socjologii wiedzy i neurobiologii. Autor omawia krótko
historię powiązań biologii i socjologii, wskazując na problemy determinizmu, re-
dukcjonizmu i ideologizacji nauki, które wpłynęły na negatywne postrzeganie tych
powiązań. Przekonuje, że problemy te nie dotyczą nowszych perspektyw, takich jak
neurosocjologia, której zastosowanie może przynieść korzyści poznawcze zarówno
socjologii wiedzy, jak i neurobiologii. Istnieją dwie podstawowe płaszczyzny współ-
działania – w zakresie społecznych mechanizmów wytwarzania wiedzy oraz spo-
łecznego wpływu na percepcję jednostek. Dostępne są liczne powiązania pomiędzy
zainteresowaniami socjologii wiedzy w zakresie społecznych aspektów wpływają-
cych na możliwości poznawcze członków określonych kultur, w tym m.in. percepcji
czasu, przestrzeni oraz obiektów wizualnych. Wykorzystanie ich przez socjologię
wiedzy daje kilka korzyści, w tym nowe możliwości triangulacji metod oraz teorii,
zabezpiecza także przed zarzutami o arbitralność wniosków.
W siódmym rozdziale Katarzyna Skulimowska dokonała analizy „teorii japoń-
skości”, czyli koncepcji Nihonjinron. Zdaniem autorki, pojmowanie japońskości wy-
nika z przekonania o szczególnej wyjątkowości i odmienności japońskiej kultury
i społeczeństwa od reszty świata. Żywione jest nie tylko przez samych Japończyków,
ale również obcokrajowców, ze słynną antropolożką Ruth Benedict na czele. Sza-
cuje się, że tylko w Japonii ukazało się ponad tysiąc publikacji poświęconych temu
przedmiotowi. W dziedzinie wiedzy potocznej znajduje ona odzwierciedlenie np.
w postaci mitu o „dziwnej Japonii”, do znudzenia powielanego w rozmaitych prze-
kazach medialnych i popkulturowych, dlatego można uznać go za problem ciągle
żywy i współczesny. W celu analizy idei Nihonjinron zawartej w dziele Benedict użyte
zostały narzędzia dostarczone przez socjologię wiedzy, takie jak refleksja nad moty-
wami powstania wspomnianej idei, niekoniecznie wyartykułowanymi celami, któ-
rym służy, oraz interesami określonych grup społecznych, które reprezentuje.

14
 Wprowadzenie

W ósmym rozdziale Paweł Matuszewski prezentuje autorską koncepcję teore-

tyczną. „Kognitywistyczny model przekonań społecznych” powstał na podstawie
prac francuskiego socjologa Raymonda Boudona oraz został uzupełniony o rezultaty
badań współczesnej socjologii oraz psychologii kognitywnej. Celem rozdziału jest
nakreślenie głównych założeń modelu oraz pokazanie jego użyteczności w analizie
opinii publicznej. Centralne miejsce w prezentowanej koncepcji zajmuje u Matu-
szewskiego umysł jednostki oraz mechanizm wnioskowania o otaczającej jednostkę
rzeczywistości. Główna teza rozdziału mówi o tym, że większość przekonań może
być wyjaśniona w kategoriach socjologicznych, jeśli przyjmie się założenie, że opiera-
ją się one na systemie logicznych argumentów, które są uwzględniane (niekoniecznie
intencjonalnie) przez jednostkę w procesie wnioskowania. W takim rozumieniu jed-
nostka jest racjonalna, o ile ma dobre powody, aby w coś wierzyć. W modelu autor
przyjął założenie, że przekonania społeczne, tj. podzielane przez duże zbiorowości
społeczne, a nie pojedynczych ludzi, są konsekwencją funkcjonowania jednostek
w określonym makro-, mezo- i mikrokontekście, który dostarcza różnych argumen-
tów. W rezultacie walor wyjaśniający modelu polega na wskazaniu tych powodów
i zaproponowaniu akceptowalnego i przekonującego mechanizmu społecznego, któ-
ry ujawnia relacje między odmiennymi kontekstami i przekonaniami.
Przyjmując, że nauki biologiczne są interesującą przestrzenią poszukiwania odpo-
wiedzi na najbardziej typowe i podstawowe pytania filozofii, autorka rozdziału dzie-
wiątego, Aleksandra Derra, stawia sobie za cel sproblematyzowanie kategorii natura
i jej relacji do kultury w kontekście pojęciowych i metodologicznych zmian, jakie
zaszły w naukach biologicznych w XX w. i później. Przedstawia i autorsko interpre-
tuje ideę wiedzy usytuowanej Donny Haraway oraz jej amodernistyczne, postfemi-
nistyczne stanowisko rozwijane w ramach studiów nad nauką i technologią (STS).
Przy czym skupia się przede wszystkim na rozumieniu technonauki (funkcjonującej
w świecie z hybrydycznymi złożeniami maszyn i organizmów, ludzi i zwierząt, tego,
co materialne, z tym, co wirtualne, tego, co materialne, z tym, co symboliczne); na
ewolucji pojęć oraz sposobów przedstawiania w biologii oraz na krytyce idei „bez-
stronnego świadka” funkcjonującej w filozofii nauki oraz STS. Rozdział zamyka
etyczna refleksja na temat obiektywności rozumianej jako odpowiedzialność.
W dziesiątym rozdziale Włodzimierz Okrasa w tezie nadrzędnej swego studium
bazuje na uznaniu, że w każdym ze swoich znaczeń i kontekstów, w jakich wystę-
puje, statystyka jest zawsze „społecznie zanurzona”. Podlega bowiem wzajemności
oddziaływań podmiotowych, obejmujących uczestników procesu statystycznego,
oraz przedmiotowych, włączających także społecznie „zobowiązane” elementy

15
Tomasz Michał Korczyński

poznawcze i metodologiczne. Przyczyniając się do lepszego obrazowania rzeczy-

wistości publicznej i prywatnej, statystyka odzwierciedla oczekiwania w zakresie
zapotrzebowania informacyjnego oraz wzorów normatywnych dla wskaźników za-
rządzania, projektowania i ewaluacji programów i polityk. Stopień spełnienia tych
oczekiwań – adresowanych przede wszystkim do instytucji statystyki publicznej
(oficjalnej) odpowiedzialnych za funkcjonowanie krajowego systemu statystyczne-
go – znajduje swój wyraz w wizerunku i pozycji statystyki w społeczeństwie. Są one
wypadkową czynników obiektywnych i subiektywnych:
a) przydatności i efektywności wiedzy i narzędzi statystycznych w rozwiązy-
waniu problemów i zarządzaniu,
b) jej postrzeganego znaczenia, tożsamości (integralności) i reputacji, zgodnych
z etyką liczb wśród kluczowych uczestników procesu statystycznego.
Dlatego właściwej perspektywy dla kompleksowej analizy występujących w tym
obszarze problemów, zależności i uwarunkowań dostarcza socjologia (statystyki),
którą można umieścić w obszarze socjologii wiedzy.
W rozdziale ostatnim, jedenastym, Tomasz Michał Korczyński pisze o życiu
bohatera naukowego spotkania w Warszawie w grudniu 2016 r. Na przykładzie lo-
sów konkretnej jednostki – Mannheima – próbuje ukazać, jak jej życiowa sytuacja
w zmieniającym się kontekście historycznym, społecznym i kulturowym poddawa-
na jest procesom alienacji i enemizacji, jak warunki bytowe odbijają się na jej dzie-
le, jak poglądy naukowe promieniują czynnikami społecznymi. Karl Mannheim,
którego życie jest wyrazistą egzemplifikacją wolnego i nigdzie niezakorzenionego
inteligenta, wpleciony został przez Korczyńskiego w teorię zwrotu inkorporacyj-
nego, zwłaszcza w trzy pierwsze fazy etapu zwanego ekskluzją. Z poziomu Swoje-
go w węgierskiej ojczyźnie Karl Mannheim przemienia się stopniowo w Obcego,
a następnie we Wroga. Czy w życiu Mannheima dokonał się zwrot inkorporacyjny?
Współczesna socjologia, zauważa Korczyński, ciągle czeka na oswojenie, zaakcep-
towanie i przyjęcie Obcego-Mannheima jako Swojego-Mannheima.
Posłowie stanowi końcową klamrę książki, która znów jest poświęcona Kar-
lowi Mannheimowi, a raczej jego twórczości, która, zdaniem autora, Ryszarda
M. Machnikowskiego, wciąż inspiruje, a Mannheim jest stale aktualny w swych
analizach. Koncepcje ideologii i utopii mogą być wciąż używane do analizy głów-
nych prądów ideowych, zarówno w świecie zachodnim, jak i poza nim. Współczes-
ne liczne nurty ideologiczne, utopijne stanowią dobrą ilustrację naczelnej Mann-
heimowskiej tezy o bytowym uwarunkowaniu ludzkiej wiedzy.

16