Klasične sociološke teorije

Klasične sociološke teorije predstavljaju osnove misli u razvoju sociologije kao nauke.
Formiraju se u vreme prvog naleta sociologije u XIX veku, a pod značajnim su uticajem
tadašnjih društvenih dešavanja u Evropi. Pririodno, prve sociološke teorije se razvijaju u
Francuskoj, kao zemlji u kojoj i nastaje sociologija kao društvena nauka, ipak ne sme se
zapostaviti i uticaj nemačkih kao i britanski mislilaca na razvoj društvenih teorija tog vremena.
Takođe, važno je reći da klasične sociološke teorije, teorije osnivača sociologije predstavljaju
temelje daljih društvenih istraživanja, što u idejnom, što u metodološkom smislu.
Kontova teorija društva
Francuski mislilac Auguste Comte (1798-1857) smatra se tvorcem sociologije kao
društvene nauke. On je prvi pomenuo sociologiju kao novu nauku o društvu 1839. godine u
svom delu Kurs pozitivne filozofije. Na početku Kont je koristio izraz ’’socijalna fizika’’, ali
kako je taj izraz korišćen i od strane drugih njegovih savremenika, Kont je ipak želeo da se
razlikuje pa je za potrebe objašnjenja novog predmeta koji je hteo da uspostavi skovao izraz
sociologija.
Kontovo mišljenje odražavalo je duh njegovog vremena. Još uvek se osećao buran uticaj
francuske buržoaske revolucije, industrijalizacija je menjala privredi izgled tadašnjeg sveta i pod
uticajem svih tih dogadjaja Kont je smatrao da treba uspostaviti pozitivnu nauku, koja bi
akumulacijom empirijskih saznanja o društvu uticala na društvena kretanja i objasnila zakone
društvenog kretanja na isti način kao što prirodne nauke objašnjavaju prirodne zakone. Kako
pozitivizam zastupa mišljenje da bi nauka trebalo da se bavi samo činjenicama koje su podložne
posmatranju i proveri i koje su poznate direktno iz sikustva Kont je verovao da se na taj način
mogu otkriti uzročne veze medju društvenim pojavama, a otkrivanje uzročnih veza omogućilo bi
predvidjanje budućih društvenih kretanja.
Kont je izgradio sistem klasifikacije nauka koji čine neorganske nauke (matematika,
astronomija, fizika, hemija) i organske nauke (biologija, socijalna fizika i sociologija). Na ovaj
način je napravio otklon od drugih autora koji su koristili termin socijalna fizika, a sociologiju
kao novu nauku postavio u sam vrh naučnog sistema. Sociologija je opšta nauka o društvu koja
se bavi društvom kao totalitetom. Prema Kontu pojedinac je apstrakcija, a društvo je prganizam u
kome je porodica osnovna ćelija društva, gradovi tkiva, a država predstavlja organe. Prema
predmetu proučavanja u sociologiji je prepoznao dve paralelne poddiscipline: socijalnu statiku
koja se bavi proučavanjem organizacije i strukture društva; i socijalnu dinamiku koja se bavi
proučavanjem razvoja društva.
Iako se zalagao za proučavanje društva kao totaliteta ipak nije mogao da ostane neosetljiv
na probleme rastuće nejednakosti u vreme pojačane industrijalizacije. Kont je prepoznao da u
društvu postoje četiri klase: a) umni ili naučni radnici; b) predstavnici proizvodnje i prometa; c)
poljoprivrednici; d) radnici. Samtrao je da naučnici treba da budu na vrhu društva i da preuzmu
upravljanje društvom jer neće u prvi plan isticati svoj lični interes za razliku od aristokratije i
industrijalaca. Zalagao se za uspostvljanje religije humaniteta (la religion de l’humanite) koja bi
trebala da napusti dogmatska verovanja u korist naučnih principa.
 Kont je smatrao da je ljudsko saznanja u svom razvoju prošlo kroz tri faze:
- teološka faza ja najprimitivnija i razvoj ljudkog društva, kao i druge pojave se opisuju
natprirodnim pojavama i religijskim saznanjima. Ovo je najduži period u razvoju ljudskih ideja i
trajao je od nastanka čovečanstva do negde 1300 godine. U sebi je sadržao 3 manje podfaze:
animističku u okviru koje dominira verovanje da prirodom vladaju duše predaka, duhovi mrtvih
koje nastanjuju sve stvari; politeizam kao fazu u kojoj se vruje da prirodom upravlja mnoštvo
bogova; monoteizam kao verovanje u postojanje u jednog boga.
- metafizička faza nastaje u vreme renesanse i društveni razvitak se objašnjava
filozofskim principima i apstraktnim pojavama. Društvo je počelo da se posmatra kao nešto
prirodno, a ne nadprirodno.
- pozitivna faza je vrhunac razvoja ljudske misli. U ovj fazi se do istine i saznanja dolazi
isključivo naučnim putem, principima racionalnosti i sistematskim ispitivanjem iskustva
stečenog naučnim posmatranjem i eksperimentima. U vom stadijumu Kont predvidja tri oblika
vladavine: materijalnu vladavinu koja pripada industrijalcima, finansijerima i
zemljoposednicima; itelektualnu vladavinu u kojoj se vladaju izuzetni pojedinci koji svojim
otkrićima pokreću revoluciju; fazu moralnog preobražaja u kojoj nnauka preuzima vladaviu
društvom, slično crkvi, s tim što je umesto pape na čelu društva naučnik.

Dirkemova teorija
Emil Dirkem (1858-1917) smatra se jednim od osnivača i najvažnijih teoretičara
sociologije. Njegova najvažnija dela obuhvataju: Elementarni oblici religijskog života,
Samoubistvo, Pravila sociološkog metoda... Značajn je i po tome što je održao prvo predavanje
iz sociologije 1888. na univerzitetu u Bordou.
Ukoliko se razvoj sociologije prikaže oblikom porodičnog stabla Dirkem se može svrstati
na drugi stepenik, odmah ispod Ogista Konta koji se smatra osnivačem nauke i tvorcem njenog
naziva, odmah uz Karla Marksa i Maksa Vebera. Mnogi autori idu do te mere da Kontov
doprinos svode samo na formiranje naziva nauke, dok se pravim osnivačima smatraju pomenuta
tri autora.
Osnovni pojmovi Dirkemove teorije jesu: društvene činjenice, mehanička i organska
solidarnost, kolektivna svest, anomija.
U svom radu Dirkem je razvijao funkcionalistički pristup koji zastupa posmatranje
društva kao celine sa vlastitom realnošću, koja stoji iznad pojedinaca iz kojih se društvo sastoji.
Društvene činjenice jesu upravo oni elementi društva koji su izvan pojedinca i koji utiču na
njegovo delovanje zbog čega je Dirkem smatrao da je sociologija nauka koja treba da se bavi
proučavanjem društvenih činjenica. Putem društvenih činjenica, zajedničkih verovanja i ideja
društvo utiče i ograničava delovanje pojedinca. On nema mogućnost sopstvenog izbora već se
nalazi pod prinudom sistema. Društvo kao celina pokorava se vlastitim zakonima i samim tim i
društvene činjenice se trebaju posmatrati i proučavati odvojeno od pojedinca. Dirkem odredjuje
dva metodološka pravila za proučavanje društvenih činjenica:
 1) određivanjem uzroka postojanja društvene činjenice, traganjem za njenim poreklom,
što znači da se društvene činjenice mogu objasniti samo dovodjenjem u vezu sa drugim
društvenim činnjenicama. Osnovni uzrok društvene činjenice mora se tražiti u činjenicama koje
prethode, a ne u individualnoj svesti.
2) društvene činjenice treba proučavati kao stvari, tj. moraju se meriti, proučavati i
posmatrai na objektivan, vrednosno neutralan način.
Služenje opštoj društvenoj svrsi doprinosi i što dužem održanju društvenih činjenica. Na
taj način on pokušava razdvojiti uzrok i funkciju. Najvažnija potreba, kao funkcionalni
preduslov, jeste potreba za društvenim redom. Zbog toga Dirkem čoveka vidi kao hommo
duplex, tj. razlikuje dve prirode čoveka.
1) sebična, egoistična strana. Obuhavata onaj aspekat čoveka koji je motivisan
zadovoljenjem sopstvenih potreba, najčešće bioloških (glad, žeđ, seksualne funkcije...). Čovek
neizbežno sledi valstite interese i to otežava njegovu integraciju u društvo.
2) druga priroda podrazumeva sposobnost verovanja u moralne vrednosti. Verovanje u
apstraktne i kolektivne sisteme koji za cilj imaju povećanje integracije pojedinca i olakšanje
funkcionisanja celog društva kao zdravog organizma. Ukoliko se želi formirati društveni život,
društvo mora iskoristiti ovu drugu čovekovu stranu.
Razlikuju se i dve vrste društvenih činjenica: materijalne i nematerijalne.
Materijalne društvene činjenice su materijalizovane u spoljnom svetu. Primer za to mogu
biti prostorije u kojima se obavljaju određene delatnosti, jer imaju fizički ograničavajući uticaj na
ponašanje pojedinca (učionice, hale...).
Nematerijalne nisu materijalno vidljive, ali ostaju spoljne i ograničavajuće za pojedinca.
U nematerijalne činjenice mogu se ubrojiti vrednosti i norme koje su zajednička svojina čitavog
kolektiva.
Pojam solidarnosti Dirkem uvodi kako bi objasnio razloge koji zajednicu drže na okupu i
razlikuje dve vrste solidarnosti: mehaničku i organsku.
Mehanička solidarnost karakteristična je za društva sa nerazvijenom podelom rada, ili u
društva u kojima podela rada i ne postoji. U datim društvima svi obavljaju iste poslove čemu se
dodaje ili čija je možda posledica: usaglašenost mišljenja i sličnost verovanja. U društvima
mehaničke solidarnosti javlja se krivično pravo, oblik prava po kome se prestupnici surovo
kažnjavaju za prekršaj snažne kolektivne svesti čvrsto integrisane zajednice. Ulogu dželata ovde
preuzima čitavo društvo.
Organska solidarnost je proizvod društava sa razvijenom podelom rada i velikim brojem
specijalizovanih poslova. Ova vrsta solidarnosti proizilazi upravo iz različitosti velikog broja
zanimanja čiji akteri ne mogu sami zadovoljiti sve svoje potrebe već su prinuđeni stupiti u
interakcije sa drugima. Na taj način stvara se sistem međuzavisnoti pojedinaca od rada i
proizvoda drugih. Za društva organske solidarnosti karakteristična je pojava restitutivnog prava.
Ova vrsta prava posledica je težnje društva da od prestupnika napravi ponovo korisnog člana
zajednice. Od prekršioca se traži da se oduži i nadoknadi štetu oštećenima. To može
podrazumevati materijalnu nadoknadu ili provođenje određenog vremena u zatvoru. Ulogu
izvršioca kazne ovde preuzimaju za to specijalizovani pojedinci i institucije.
 Prelazak iz jednog u drugi oblik društva uzrokuje promena u dinamičkoj gustini.
Dinamička gustina je broj ljudi i učestalost njihove interakcije. Povećanje dinamičke gustine
vodi transformaciji društva iz mehaničke u organsku solidarnost.
Kolektivna svest može biti još jedan značajan faktor u prelasku sa mehaničkog na
organski tip društva. U mehaničkim društvima kolektivna svesta ima jak uticaj na članove
društva i od velikog je značaja za zajednicu. Kolektivne predstave su prilično rigine i uglavnom
povezane sa religijom. Ovaj oblik svesti ima ulogu da pojača zajedništvo članova društva i
pomogne ostvarivanje mehaničke solidarnosti. Zajedničke ceremonije i rituali su obavezni za sve
i predstavljaju izraz kontrole poštovanja kolektivne svesti. Neučestvovanje u ovakvim
delatnostima podrazumeva nepoštovanje celog društva i samim tim povlači sankcije koje opet
celo društvo sprovodi nad pojedincima, a koje se mogu oblikovati u otvoreno kažnjavanje,
društveno odbacivanje ili prosto nerazumevanje.
U većim organskim društvima sa izdiferenciranom podelom rada sve manji broj ljudi je
pod uticajem kolektivne svesti. Kontrola je sve fleksibilnija i manje rigidna i sve veći broj ljudi
je zbog toga spreman da izađe iz okvira kolektivne svesti. Obaveza učestvovanja u zajedničkim
ritualima je takođe svedena gotovo na minimum.
Anomija je stanje u kojem pojedinci ne znaju šta se od njih očekuje i prepušteni su
samima sebi. Dirkem smatra da se javlja u organskim društvima kao posledica slabljenja
kontrole društva nad pojedincima. Ipak na sposobnost kolektiva da kontroliše pojedinca i na
pojavu anomije podjednako mogu da utiču i negativne, ali i pozitivne promene u društvu. Jedna
od mogućih posledica anomije je samoubistvo kojim se Dirkem bavio u posebnom delu. On
razlikuje četiri vrste samoubistva: egoistično, anomično, altruističko i fatalističko.

Marksova teorija društva

Karl Marks (1818-1883) rođen je u nemačkoj advokatskoj porodici. Počeo je studije
prava, ali kasnije prešao na studije filozofije. Zbog svojih radova proganjan je i proterivan iz više
evropskih zemalja da bi na kraju završio u Engleskoj kao trajni emigrant. Njegova najpoznatija
dela uključuju Kapital, Kritiku Hegelove filozofije države i prava, Manifest komunističke partije,
Doprinos kritici političke ekonomije...
Zajedno sa Fridrihom Engelsom postavlja temelj marksističke teorije koja za to vreme
predstavlja sasvim novi pogled na svet postaje osnova razvoja velikog broja savremenih
ideoloških i političkih sistema. Treba napomenuti i da su mnogi pravci proizašli iz originalnog
markosovog učenja predstavlja iskrivljena tumačenja njegovih radova i kao takvi uticali na
stvaranje pojedinih totalitarnih režima.
Markosovu misoa i delatnost obeležili su kritika kapitalizma i vera u progres. Za razliku od
Konta koji je smatrao da naučnici treba samo, kao inženjeri, da ljudima daju projekte koje će
sprovoditi u delatnost, Marks je smatrao da je zadatak nauke da kroz praksu menja svet i da
naučnici treba aktivno da učestvuju u tom procesu promene sveta.
Istorija je proces samoproizvodnje čoveka., tj. ljudi su i proizvod i proizvođači društva –
koliko god da svojim delatnostim utiču i oblikuju društvo, u tolikoj meri su i sami oblikovani od
strane društva koje će putem svojih institucija oblikovati i uređivati ponašanje svojih tvoraca što
je primetna sličnost sa Dirkemovim shvatanjem o delovanju društvenih činjenica. Društvo je
totalitet i samo kao takvo se može razumeti.
Marks društvo proučava kroz ekonomsku bazu i društvenu nadgradnju. Ekonomsku bazu
čine proizvodne snage (ljudski rad, sredstva za rad i predmeti rada) i proizvodni odnosi, kao
najvažniji odnosi u koje ljudi stupaju u društvenom životu, a najvidljiviji oblik su svojinski
odnosi, odnosi vlasništva. Društvenu nadgradnju čine politika, pravo, ideologija, kultura,
umetnost i nauka. Iako je po Marksu ekonomski sistem primarni i predstavlja osnovu za dalju
nadgradnju društva, on se kao i ostali (politički, pravni, kulturni...) može razumeti samo u
kombinaciji sa drugima, proučavanjem međusobnog delovanja.
Čitava svetska istorija je proces napetosti i konflikta. Ona proizilazi iz protivrečnosti koje
su ugrađene u društvo, a koje postaju prvo izvor napetosti, a zatim i izvor otvorenog sukoba koji
za cilj ima promenu društvene strukture. Međutim kada ta promena bude gotova počinje novi
proces koji vodi istim putem. Kraj ovih procesa može se očekivati tek ukidanjem protivrečnosti
koje se pre svega baziraju na ekonomiji, tj. uvođenjem najpravednijeg mogućeg društva. Ovakva
dijalektika, kao borba suprotnosti je originalna Hegelova ideja, ali je on u sukobu suprotstavljao
različite misli i ideje čiji je društvo proizvod. Marks odbacuje Hegelovu koncepciju ideja i
mnogo praktičnije u sredinu sukoba stavlja ekonomske interese i razlike. po njemu glavna
dinamika društvenih promena leži u konradikcijama i sukobima unutar ekonomskog sistema.
Ovo davanje prednosti ekonomskim faktorima u okviru sukoba naziva se dijalektički
materijalizam. Jednostavnije rečeno, društveno biće odredjuje društvenu svest, tj. položaj
pojedinca u ekonomskim odnosima, kao najvažnijim odnosima u čitavoj strukturi društva
odredjuje njegov način razmišljanja i stil života. Jedini način za prevazilaženje klasnih
suprotnosti je revolucija kojom bi radnička klasa trebala da ukine privatnu svojinu i preuzme
upravljanje društvom. U tom trenutku, po Marksu bi trebalo da dodje do uspostavljanja
komunističkog društva, kao društva klasne jednakosti. Komunističko uredjenje se zaniva na
slobodnom udruživanju i odlučivanju proizvodjača i potrošača organizovanih oko principa da
svako radi prema svojim mogućnostima, a da se proizvod rada raspodeljuje prema potrebama,
tako da je uslov slobode pojedinca sloboda svih i obratno.

Veberova teorija društva

Max Veber (1864-1920) je nemački sociolog koji se pored Dirkema i Marksa smatra
jednim od najznačajnijih autora u društvenim naukama. Vener se i od Marksa i od Dirkema
razlikuje, bez obzirs što nije pokušavao da stvori jedan koherentan sociološki sistem, po
konceptualnom shvatanju društva, ali i po metodološkom i ciljnom shvatanju sociologije kao
nauke. Najznačajnija dela su Protestantska etika i duh kapitalizma, Privreda i društvo.
Veber se smatra začetnikom sociologije razumevanja, s obzirom da se svrstava u
nominaliste, Veber je smatrao da je zadatak sociologije da tumači i razume društveno delanje i
time objasni ono što je uzročno u njegovom toku i posledicama. Delanje obuhvata ljudske
postupke koji nastaju svesno i kojima pojedinac pripisuje neki smisao i značenje, društveno
delanje se javlja kada pojedinac svoje delajne dovodi u vezu sa poašajnem drugih, tj. kada
delanje dobije društvein karakter. Za društveno delanje ije nužno da se obavlja u društvu,
pojediac može i sam obavljati odredjeno delanje, ali je važno da smisao svoje radnje usmerava
ka drugima. Kao primer može biti navedeno da učenik sam priprema ispit, ali je smisao njegove
radnje usmeren ka profesoru kome treba da predstavi naučeno. Veber razlikuje četiri vrste
delanja:
1) ciljno-racionalno podrazumeva izbor najpogodnijeg sredstva u skladu sa akterovom
percepcijom okruženja. Za ciljno racionalno delanje nije važno da bude u skladu sa moralnim ili
etičkim normama.
2) vrednosno-racionalno je oblik delanja u kome akter bira najpogodnije sredstvo za
ostvarenje svog cilja, ali u skladu sa vrednosnim sistemom društva.
3) tradicionalno je delanje po navici, u skladu sa običajima, neracionalno.
4) afektivno delanje je uzrokovano emocijama, neracionalno.
Veber smatra da su ljudska delanja uglavnom kombinacija navedenih tipova, a da su čisti
oblici samo idealni tipovi. Idealni tip je misaona, metodloška konstrukcija koja podrazumeva
zamišljanje idealnog oblika proučavane pojave i poredjenje oblika koji postoji u realnosti.
Veber nastanak modernog društva tumači kao posledicu racionalizacije društvenog
delanja. Racionalizacija delanja je pojava da pojedince sve manje usmeravaju tradicionalni
običaji, emocije ili naučene vrednosti, a sve više najefikasnija sredstva za ostvarivanje ciljeva.
Pored metodoloških specifičnosti, Veber se u značajnoj meri bavio proučavanjem religije
i religijskih vrednosti na društveni sistem u celini. U toku svog istraživanja uspeo je da dovede u
vezu pojavu kapitalizma kao društvenog sistema i religiju. Naime, Veber smatra da je
kapitalizam mogao da nastane samo u protestantskim društvima s obzirom na specifičnu radnu
etiku protestanata. U delu Protestantska etika i duh kapitalizma Veber opisuje radnu etiku
protestantizma. Prema ovoj etici protestanti predodredjenje za spasenje traže u poslovnom
uspehu kao božjem signalu da su predodredjeni, što je akumulacijom kapitala dovelo do
dominacije kapitalistički društava. Kao potvrdu navodi da se kapitalizam nikako nije mogao
javiti u istočjačkim društvima čijhe religije podrazumevaju meditaciju i nematerijalizam kao
način za kontakt sa božanstvima.