Kryzysy społeczno-polityczne w PRL

Materiał składa się z sekcji: „Wprowadzenie”, „Geneza poznańskiego czerwca”, „Wypadki

czerwcowe”, „Wizyta Chruszczowa”, „Skutki poznańskiego czerwca i październikowych
zmian”, „Mała stabilizacja?”, „Przyczyny wydarzeń marcowych w 1968 roku”, „Polski
marzec”, „Polski grudzień”, „Dekada Gierka”, „Kryzys roku 1976”, „Opozycja
antykomunistyczna”, „Zamiast podsumowania”.

Wprowadzenie to charakterystyka polityki Bolesława Bieruta. 

Materiał zawiera: Tekst o walkach w łonie PZPR; tekst Barbary Andrzejewskiej i Ewy Chrąży
z książki „Testy do podręcznika Poznajemy przeszłość”; tekst Listu 34. Do Prezesa Rady
Ministrów Józefa Cyrankiewicza; tekst o pracy politycznej; tekst wystąpienia Gomułki 19
czerwca 1967 r. na VI Kongresie Związków Zawodowych; tekst o powstaniu Wolnych
Związków Zawodowych Wybrzeża; o dekadzie Gierka „Chudy finał tłustej dekady”.

Materiał zawiera 9 ilustracji: Zdjęcie uczestników wydarzeń w Poznaniu w sali sądowej;

manifestacji na ul. Armii Czerwonej (obecnie Święty Marcin); pogrzebu jednego
z uczestników wydarzeń poznańskich z widocznym na pierwszym planie sztandarze
z napisem „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!” ( zdanie to pochodzi z Manifestu
Komunistycznego Karola Marksa i Fryderyka Engelsa i uchodziło za sztandarowe hasło
komunistów); zdjęcie przemówienia Gomułki do tłumu „Dość wiecowania, dość
manifestacji, czas przejść do codziennej pracy”; zdjęcie pierwszej gierkowskiej kartki na
cukier, lipiec 1976; pomnika ofiar poznańskiego czerwca 1956; tablicy upamiętniającej wiec
studentów domagających się wolności słowa; zdjęcie Pomnika Ofiar Grudnia w Gdyni z 1970,
25 ćwiczeń, w tym 8 interaktywnych.

Filmy 3: 1 Upamiętnienie ofiar stanu wojennego; 2 Strajki na Wybrzeżu; 3 Jan Paweł II

z wizytą w Polsce.

Ćwiczenia znajdujące się na stronie są na zasadzie wyboru poprawnej odpowiedzi, odnoszą

się do zdjęć lub fragmentów tekstów. Znajdują się również ćwiczenia podsumowujące oraz
jako przypomnienie wcześniejszych wiadomości.

Bibliografia:
Źródło: h ps://www.focus.pl/artykul/dekada-gierka-chudy-final-tlustej-dekady?page=5.
Źródło: h ps://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news%2C375267%2Cwolne-zwiazki-
zawodowe-wybrzeza.html.
Źródło: Wystąpienie W. Gomułki wygłoszone 19 czerwca 1967 roku na VI Kongresie
Związków Zawodowych – fragment.
Źródło: Praca polityczna, [w:] , Obchody milenijne w 1966 roku w świetle dokumentów
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Warszawa 1998.
Źródło: List 34. Do Prezesa Rady Ministrów Józefa Cyrankiewicza (14 marca 1964).
Źródło: Barbara Andrzejewska, Ewa Chrąży, Testy do podręcznika Poznajemy przeszłość od
1939 roku do czasów współczesnych, dla liceum i technikum. Zakres podstawowy, Toruń
2007.
Źródło: Polityka Bolesława Bieruta, [w:] Zbigniew Bażyński, Mówi Józef Światło. Za kulisami
bezpieki i par i, Warszawa 1990.
Kryzysy społeczno-polityczne w PRL

Oś czasu - Kryzysy społeczno-polityczne w PRL.

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Wprowadzenie

“ Polityka Bolesława Bieruta

Bolesław Bierut i jego współpracownicy są tak wychowani, że rozkazy
moskiewskie wykonują gorliwiej niż trzeba, wybiegają często naprzód
w odgadywaniu życzeń i zamiarów Kremla. […] Sfałszowanie wyników
wyborów zarówno w 1947, jak i w roku 1952 Bierut ustalił osobiście
w […] Moskwie. Podobnie w Moskwie Bierut ustalał formę, sposób
i czas likwidacji PSL‐u, czas i sposób pochłonięcia PPS‐u przez PPR
w postaci rzekomego zjednoczenia […] W swojej wiernopoddańczej
służbie dla Moskwy Bierut posunął się tak daleko, że nawet ośmielił
się zaproponować zmianę polskiego hymnu narodowego. Sam Józef
Stalin musiał pohamować zapędy Bolesława Bieruta […].
Źródło: Polityka Bolesława Bieruta, [w:] Zbigniew Bażyński, Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i par i, Warszawa
1990.
 Ćwiczenie 1
Wskaż praktyki komunistów w powojennej Polsce, o których jest mowa w tekście: Polityka
Bolesława Bieruta.

 likwidacja opozycji ludowej

 fałszowanie wyników wyborów

 zmiana godła i flagi narodowej

 całkowite podporządkowanie się ZSRS

 aresztowania działaczy opozycji

 zjednoczenie ruchu robotniczego

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2

Wyjaśnij, jakim stopniu śmierć Józefa Stalina mogła wzbudzić w społeczeństwie polskim
nadzieje na zmiany? Uzasadnij odpowiedź.

Źródło: Learne c SA, licencja: CC BY 4.0.

Geneza poznańskiego czerwca

Do pierwszego istotnego kryzysu społeczno‐politycznego w Polsce doszło w 1956 roku.
W dużej mierze był wynikiem pewnego odprężenia, które zapanowało w bloku państw
demokracji ludowej po śmierci Stalina w 1953 roku. W Polsce miało ono wpływ na
powstawanie pierwszych tzw. klubów dyskusyjnych, m.in. Klubu Krzywego Koła (nazwa
pochodziła od ulicy Krzywe Koło w Warszawie, przy której znajdowało się mieszkanie
prywatne będące miejscem pierwszych spotkań klubowiczów). Ważnym impulsem był także
Międzynarodowy Festiwal Młodzieży i Studentów, który odbył się w Warszawie latem 1955
roku. Do stolicy Polski przybyło kilkanaście tys. młodych ludzi z różnych krajów świata.
Zetknięcie z nimi pozwoliło polskiej młodzieży inaczej spojrzeć na wiele spraw. Natomiast
motorem dyskusji, a zarazem – przemian, stał się tygodnik „Po prostu” traktowany jako
pismo studentów i młodej inteligencji. Ukazywały się w nim teksty dotyczące tematów do
tej pory zakazanych: pisano m.in. o członkach AK (odchodząc od retoryki propagandowej
przedstawiającej akowców jako „zaplute karły reakcji”), o subkulturach młodzieżowych (np.
o bikiniarzach – „ludziach niestosujących się do narzucanych norm, buntujących się wobec
rzeczywistości”) lub pozwalano sobie na dostrzeganie gorszych stron socjalizmu.
Polecenie 1

Znajdź informacje o bikiniarzach. Wyjaśnij, co budziło niechęć władz do tej subkultury?

Źródło: Learne c SA, licencja: CC BY 4.0.

Pojawiły się nadzieje na zmiany. W łonie partii także doszło do pewnych tarć. Wystąpiły one
w całej okazałości po XX Zjeździe KPZS (14–25 lutego 1956 roku) i tajnym referacie Nikity
Chruszczowa. Podobno podczas tego przemówienia Bolesław Bierut, będący wiernym
naśladowcą Stalina, doznał tak głębokiego szoku, że wkrótce zmarł na zawał serca. Po
śmierci Bieruta mawiano złośliwie, że „pojechał w futerku, a wrócił w kuferku”.

Walka w łonie PZPR

O władzę w PZPR zaczęły walczyć dwa ugrupowania: puławianie i natolińczycy. Nazwa

pierwszego pochodziła od ulicy Puławskiej w Warszawie, przy której mieszkały osoby
stojące na jego czele, nazwa drugiego – od miejsca spotkań: pałacu Rady Ministrów
w Natolinie (rejon Warszawy). Puławianie uchodzili za bardziej liberalnych, brali pod uwagę
możliwość osłabienia rygoru życia politycznego i wprowadzenia reform. Natolińczycy
utożsamiani byli z „betonem partyjnym”, a jedyne zmiany, jakie dopuszczali, to zmiany
personalne we władzach partii. Co ciekawe, obie grupy uważały, że na czele PZPR
powinien stanąć odsunięty za „odchylenia nacjonalistyczno‐prawicowe” Gomułka. Należy
też pamiętać, że żadna z nich nie chciała gruntownych przeobrażeń ani w kraju, ani
w partii w obawie, aby nie zachwiały ich władzy.

Wypadki czerwcowe
Ostatecznym impulsem wydarzeń w 1956 roku okazało się jednak wystąpienie robotników
w Poznaniu rozpoczęte 28 czerwca. Pod hasłem „Chleba i Wolności” pracownicy Zakładów
im. Stalina (obecnie Cegielskiego) domagali się przede wszystkim poprawy swojej sytuacji
finansowej, złagodzenia represji politycznych, liberalizacji życia.

Manifestacja na ul. Armii Czerwonej (obecnie Święty Marcin) w Poznaniu.

Źródło: a. nn., domena publiczna.
Ćwiczenie 3
Hasła polityczne pojawiły się później. Pierwsze związane były ze sferą codzienności, ale także
one wzbudziły niechęć rządzących. Jak sądzisz, dlaczego? Zaznacz prawidłową odpowiedź.

 Każdy protest budzi obawy władz.

 Władze PZPR nie tolerowały żadnej formy protestu.

 Rząd nic nie mógł zrobić, aby pomóc robotnikom.

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Przedstawiciele władz nie widzieli potrzeby rozmowy z robotnikami. Z powodu braku

reakcji władz nastroje zaczęły się radykalizować. Pojawiły się hasła antyrządowe,
antykomunistyczne i antysowieckie. Tłum demonstrujących został ostrzelany z okien
Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, co doprowadziło do eskalacji
wydarzeń. Demonstrujący zdobyli broń, opróżniając magazyny poznańskich uczelni
wojskowych, ewentualnie rozbrajając posterunki milicji. Zamieszki uliczne przekształciły
się w starcia, budowano barykady, wykorzystywano butelki z materiałem łatwopalnym. Do
tłumienia demonstracji rząd użył wojska. Do Poznania skierowano 11 tys. żołnierzy i ciężki
sprzęt, m.in. 360 czołgów.
 Ćwiczenie 4
Przypomnij, jaka formacja utworzona na terenie ZSRS dała początek Ludowemu Wojsku
Polskiemu (oficjalna nazwa od 1952 roku: Siły Zbrojne Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej).
Zaznacz prawidłową odpowiedź.

 1 Brygada Spadochronowa.

 1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki.

 Armia gen. W. Andersa.

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Kapsuła czasu
Władze nie dysponowały oddziałami, których można było użyć do tłumienia zamieszek,
stąd decyzja o wykorzystaniu wojska. Po wydarzeniach poznańskich powstaną specjalne
oddziały ZOMO (Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej), które przez cały okres PRL
będą cieszyły się złą sławą.

Na ulicach trwały walki, szpitale zapełniły się rannymi. W Poznaniu wprowadzono godzinę
milicyjną, wszystkie ważniejsze budynki obstawiono wojskiem. W efekcie po trzech dniach
stłumiono demonstracje. W walkach zginęło ponad 70 osób.

Z archiwum TVP
Film dostępny pod adresem /preview/resource/Rx1L9hjXFQ2gp
Hołd ofiarom Czerwca.
Źródło: a. nn., tylko do użytku edukacyjnego na zpe.gov.pl.

Film - hołd ofiarom Czerwca.

Wizyta Chruszczowa
Władze początkowo twierdziły, że wystąpienia w Poznaniu zostały sprowokowane przez
„imperialistów”. Później zmieniono podejście, uznając je za „słuszny protest robotniczy”,
będący odpowiedzią na złą politykę władz lokalnych i centralnych, niemniej upatrywano
w nich również „elementu bandyckiego i niszczycielskiego”.

“
Barbara Andrzejewska, Ewa Chrąży

Testy do podręcznika Poznajemy przeszłość od 1939

roku do czasów współczesnych, dla liceum
i technikum. Zakres podstawowy
Tekst nr 1

[...] Zbrodniczy prowokatorzy wykorzystali istniejące bezsprzecznie

bolączki i niezadowolenie w niektórych zakładach pracy z powodu
trudności ekonomicznych [...]. Decyzja o poprawieniu tych błędów
zapadła ze strony rządu i partii jeszcze kilka dni temu [...].

Nie przeszkodziło to prowokatorom w zorganizowaniu w czwartek

demonstracji, którą od dawna przygotowywali także przy pomocy
przyjezdnych organizatorów. Na nich [...] skupiła się cała uwaga
ośrodków imperialistycznych, albowiem chodziło o to, aby [...]
miasto Międzynarodowych Targów i w okresie Targów – uczynić
terenem zamieszek [...]. Zamierzenia wichrzycieli spaliły na panewce
w momencie, gdy zostało to rozeznane przez olbrzymią większość
klasy robotniczej, która odcięła się i odstąpiła od następnej fazy
demonstracji, od ponurych popisów agentów i prowokatorów,
występujących z bronią w ręku i atakujących gmachy publiczne. Krew
przelana [...] obciążyła wrogie Polsce ośrodki imperialistyczne
i reakcyjne podziemie, które są bezpośrednimi sprawcami zajść,
każdy prowokator czy szaleniec, który odważy się podnieść rękę
przeciw władzy ludowej, niech będzie pewny, że mu tę rękę władza
ludowa odrąbie w interesie klasy robotniczej, w interesie chłopstwa
pracującego i inteligencji, w interesie walki o podnoszenie stopy
życiowej ludności, w interesie dalszej demokratyzacji naszego życia,
w interesie naszej O jczyzny.

Tekst nr 2: Przemówienie Edwarda Ochaba

Oceniając przyczyny tych wypadków, błędem byłoby skupić uwagę

przede wszystkim na machinacjach prowokatorów i agentów
imperializmu. Należy przede wszystkim szukać socjalnych korzeni
tych wypadków, które stały się dla całej naszej partii sygnałem
ostrzegawczym, świadczącym o poważnych zakłóceniach
w stosunkach między partią a poszczególnymi oddziałami klasy
robotniczej.

Tekst nr 3: Przemówienie Gomułki

Robotnicy Poznania, chwytając za oręż strajku i wychodząc

manifestacyjnie na ulicę, w czarny czwartek czerwcowy zawołali
wielkim głosem: Dosyć! Tak dalej nie można! Zawróćcie z fałszywej
drogi! Klasa robotnicza nigdy nie skorzystała ze strajku [...] w sposób
lekkomyślny.
Źródło: Barbara Andrzejewska, Ewa Chrąży, Testy do podręcznika Poznajemy przeszłość od 1939 roku do czasów
współczesnych, dla liceum i technikum. Zakres podstawowy, Toruń 2007.
 Ćwiczenie 5
Przyporządkuj sformułowania do tekstów, z których pochodzą.

Tekst nr 1

Jedynymi organizatorami
wystąpień byli agenci
imperialistyczni i prowokatorzy.

Robotnicy zorganizowali słuszny

Tekst nr 2
protest.

Organizatorzy protestu chcieli

skompromitować władze polskie
w oczach opinii
międzynarodowej.
Tekst nr 3
Wystąpienia miały charakter
socjalny.

Społeczeństwo zwróciło uwagę

rządzącym, że niewłaściwie
postępują.

Przyczyną wystąpień był

niewłaściwy przepływ informacji
między par ą a społeczeństwem.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Latem 1956 roku rozpoczął się proces przywracania Gomułki do władzy. Najpierw został
ponownie członkiem PZPR, a następnie zaczął wchodzić w poszczególne struktury władzy.
Od października uczestniczył w posiedzeniach Biura Politycznego. Natomiast 21
października 1956 roku na VIII Plenum KC wybrano go na sekretarza partii. Jednak jeszcze
przed plenum niespodziewanie do Warszawy przyleciała delegacja sowiecka z Nikitą
Chruszczowem na czele. Wcześniej natomiast zauważalne były ruchy wojsk przy granicach
z Polską i oddziałów stacjonujących w Polsce. Chruszczow obawiał się, że Gomułka będzie
próbował forsować „polską drogę do komunizmu” i w kraju dojdzie do zbyt dużej
liberalizacji, a w efekcie nastąpi osłabienie więzi z ZSRS. Atmosfera w wielu zakładach
pracy, gdzie odbywały się wiece poparcia dla Gomułki, także nie uspokajała władz
sowieckich. Podobno jednak po burzliwych rozmowach udało się doprowadzić do zawarcia
porozumienia. Delegacja sowiecka odleciała, a Gomułka pozostał na stanowisku
I sekretarza.
Skutki poznańskiego czerwca i październikowych zmian

Uczestnicy wydarzeń w Poznaniu w sali sądowej.

Źródło: a. nn., domena publiczna.
Polecenie 2

Wyjaśnij, o czym może świadczyć fakt, że oskarżeni widoczni na powyższej fotografii są

młodymi ludźmi? Uzasadnij swoją odpowiedź.

Źródło: Learne c SA, licencja: CC BY 4.0.

Pogrzeb jednego z uczestników wydarzeń poznańskich. Na pierwszym planie sztandar z napisem „Proletariusze
wszystkich krajów, łączcie się!”. Zdanie to pochodzi z Manifestu Komunistycznego Karola Marksa i Fryderyka
Engelsa i uchodziło za sztandarowe hasło komunistów
Źródło: a. nn., domena publiczna.
Polecenie 3

Wyjaśnij, czy sztandar z napisem „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!” był stosownym
elementem ceremoniału pogrzebowego ofiary manifestacji? Uzasadnij swoją odpowiedź.

Źródło: Learne c SA, licencja: CC BY 4.0.

Prześladowania „prowodyrów zajść” zakończyły się po objęciu przez Gomułkę funkcji

I sekretarza. Jednak osoby, które oczekiwały teraz przeprowadzenia gruntownych zmian,
przeżyły ogromne rozczarowanie. Na wiecu przed warszawskim Pałacem Kultury i Nauki
do zgromadzonego tłumu Gomułka powiedział: „Dość wiecowania, dość manifestacji, czas
przejść do codziennej pracy”.
Źródło: a. nn., domena publiczna.
Ćwiczenie 6
Wskaż, o czym świadczyła obecność tak licznych tłumów podczas spotkania z Gomułką?

 Wszystkie przemówienia przedstawicieli władz wzbudzały entuzjazm.

W tym miejscu i dniu zaplanowano obchody uchwalenia Manifestu PKWN, stąd tak

liczna obecność ludzi.

Społeczeństwo pokładało nadzieję w Gomułce. Powszechnie uważano, że jako


osoba represjonowana doprowadzi do zmian „nielubianego” systemu.

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Mimo wszystko nadal odbywały się demonstracje, m.in. zorganizowano manifestację

poparcia dla węgierskich powstańców. Stłumienie powstania węgierskiego wywołało falę
niechęci do Sowietów. W prasie ukazywały się artykuły, w których wyrażano solidarność
z Węgrami, a także – początkowo tolerowane – wypowiedzi o charakterze antysowieckim.

Optymizmem napawała poprawa stosunków z Kościołem (zwolnienie kardynała Stefana

Wyszyńskiego z trzyletniego internowania i przywrócenie lekcji religii w szkołach) czy
podpisanie umowy polsko‐sowieckiej pozwalającej na powrót repatriantów. Do końca
marca 1959 roku powróciło do kraju prawie 250 tys. osób. Gomułka wycofał się także
z kolektywizacji rolnictwa. Ponadto uregulowano kwestie zasad stacjonowania wojsk
sowieckich w Polsce. Z polskiego wojska odwołano znaczną część sowieckich doradców.
Mała stabilizacja?
Niestety, już w 1957 roku rozpoczęło się „przykręcanie śruby wolności”. Zaczęto ograniczać
wolność wypowiedzi i wracać do cenzury. W październiku zlikwidowano „Po prostu”
i zwolniono z pracy ponad 150 dziennikarzy za „teksty antysowieckie”. Zamknięcie pisma,
od którego w dużej mierze rozpoczął się proces zmian w 1956 roku, wywołało protesty.
Zostały one krwawo stłumione. Po raz pierwszy użyto wówczas utworzonych w grudniu
1956 roku Zmotoryzowanych Odwodów Milicji Obywatelskiej (ZOMO).

Rok 1956 pokazał, że trudno jest zreformować socjalizm. Próby nadania temu ustrojowi
„ludzkiej twarzy” będą podejmowane jeszcze nieraz i nie tylko w Polsce – za każdym razem
będą kończyć się tak samo. Wydarzenia z 1956 roku najlepiej określa tytuł książki Jakuba
Karpińskiego (socjologa) Porcja wolności?: według autora Polacy wprawdzie dostali pewną
porcję swobód, ale była ona zbyt mała, żeby zaspokoić głód; dlatego do protestów
wywołujących kryzysy społeczno‐polityczne dochodziło nadal, przy czym zawsze
towarzyszyła im nadzieja, że tym razem porcja wolności będzie wystarczająca.

Czasy rządów Gomułki nazywa się okresem „małej stabilizacji”, jednak w 1958 roku
rozpoczął się ostry konflikt z Kościołem. Członkom partii zakazano uczestniczenia
w nabożeństwach i korzystania z sakramentów. Rząd nie wyraził zgody na przyjazd papieża
Pawła VI do Polski na kościelne uroczystości Milenium Chrztu Polski. Utrudniał również
peregrynację obrazu jasnogórskiego po Polsce. Dbano o monopol informacyjny. Władzom
przybyło kolejne medium: telewizja. Pierwszy program telewizyjny można było obejrzeć
jesienią 1952 roku, ale dopiero od lutego 1961 roku rozpoczęła się codzienna ich emisja.
W 1970 roku uruchomiono drugi ogólnopolski kanał telewizyjny. Telewizory były
początkowo bardzo drogie – ich cena odpowiadała przeciętnemu rocznemu zarobkowi
obywatela PRL.
Polecenie 4

Zapytaj dziadków lub inne starsze osoby o pierwsze programy telewizyjne. Ustal, jakie
informacje wówczas podawano? Ustal, jakie programy rozrywkowe i filmy można było
obejrzeć?

Źródło: Learne c SA, licencja: CC BY 4.0.

 Polecenie 5

Poszukaj w internecie programu telewizyjnego z końca lat 60. i ustal, jakie programy
telewizyjne emitowano dla młodzieży.

Źródło: Learne c SA, licencja: CC BY 4.0.

Cenzura dotykała twórców kultury, intelektualistów. Stefan Kisielewski, charakteryzując

kontrolowanie kultury przez władzę, użył określenia „dyktatura ciemniaków”.

W życiu gospodarczym nastąpił zastój. Na wsi zaprzestano wprawdzie kolektywizacji, ale

nie doinwestowywano rolnictwa. Kolejne plany gospodarcze na lata 1961–1965 i 1966–1970
zakładały rozbudowę przemysłu, m.in. powstawało Turoszowskie Zagłębie Węgla
Brunatnego, rozwijało się zagłębie miedziowe oraz zakłady w Puławach. Ludność
mieszkająca w ośrodkach przemysłowych odczuwała poprawę swojego położenia, jednak
większość społeczeństwa polskiego nie była zadowolona z poziomu życia. Pojawienie się na
rynku większej ilości sprzętu gospodarstwa domowego czy budowa większej liczby domów
nie zaspokoiły oczekiwań społecznych.

Przyczyny wydarzeń marcowych w 1968 roku

O ile w czerwcu 1956 roku siłą sprawczą kryzysu byli robotnicy, o tyle wydarzenia z 1968
roku zainicjowali przede wszystkim studenci i inteligencja.

Ich przyczyny i konsekwencje były bardziej złożone. W 1968 roku także doszło do
konfliktu w strukturach partii, ale tym razem nie nastąpiła zmiana przywództwa.
Bezsprzecznie jednak pozycja Gomułki została osłabiona, zwłaszcza że odeszło wówczas
wielu znanych działaczy. W PZPR pojawiły się „nowe siły”, nowe osoby, które w przyszłości
odegrają istotną rolę. Członkowie partii, którzy najprawdopodobniej chcieli odsunąć od
władzy Gomułkę, byli skupieni wokół ministra spraw wewnętrznych Mieczysława Moczara.
Nazywano ich partyzantami, nawiązując do wojennej przeszłości ministra i jego
sojuszników. Wśród współpracowników Moczara był także I sekretarz KW w Katowicach
Edward Gierek.
Lata władzy Gomułki rozczarowały społeczeństwo. Zawiedzione nadzieje po 1956 roku
tylko się pogłębiały. W kraju sytuacja gospodarcza była nie najlepsza, podwyżki płac – wręcz
śladowe. Coraz częściej pojawiały się „przejściowe problemy” z zaopatrzeniem. Aby radzić
sobie z brakiem mięsa na rynku, władze wprowadzały dni bezmięsne (także na stołówkach
pracowniczych, w szkołach). Szukano winnych „nadużyć w gospodarce mięsnej”, a nawet
doszło do wydania wyroku śmierci w tzw. aferze mięsnej w 1964 roku.

Nie miało to jednak wpływu na sytuację w państwie. Silnego uczucia rozczarowania

doznawała młodzież, która nie widziała dla siebie przyszłości, ale szczególnie bolesny
zawód spotkał inteligencję. W 1964 roku 34 wybitnych pisarzy i naukowców napisało list
do premiera Józefa Cyrankiewicza, w którym domagało się ograniczenia cenzury. Jak
można się było spodziewać, wobec autorów listu zastosowano represje: zakazano publikacji
ich dzieł. Chcąc zniechęcić społeczeństwo do dalszych działań tego typu, rozpoczęto serię
pokazowych procesów, w których oskarżonymi były znane osoby ze świata kultury i nauki:
m.in. Melchior Wańkowicz i Stanisław Mackiewicz. Bardzo głośna była również sprawa
Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego skazanych odpowiednio na 3 i 3,5 roku więzienia
za napisanie Listu otwartego do partii. W konsekwencji tych wydarzeń przedstawiciele
inteligencji zaczęli opuszczać szeregi partii.

“ List 34. Do Prezesa Rady Ministrów Józefa

Cyrankiewicza (14 marca 1964)
Ograniczenia przydziału papieru na druk książek i czasopism oraz
zaostrzenie cenzury prasowej stwarza sytuację zagrażającą rozwojowi
kultury narodowej. Niżej podpisani, uznając istnienie opinii
publicznej, prawa do krytyki, swobodnej dyskusji i rzetelnej informacji
za konieczny element postępu, powodowani troską obywatelską,
domagają się zmiany polskiej polityki kulturalnej w duchu praw
zagwarantowanych przez konstytucję państwa polskiego i zgodnych
z dobrem narodu.
Źródło: List 34. Do Prezesa Rady Ministrów Józefa Cyrankiewicza (14 marca 1964).
 Polecenie 6

Wolność słowa jest jedną z ważniejszych zasad panujących w państwach demokratycznych

(PRL nie była państwem demokratycznym – stąd List 34). Zdarza się jednak, że i w tych krajach
pojawiają się głosy mówiące o jej ograniczaniu. Podaj przykłady takich sytuacji.

Źródło: Learne c SA, licencja: CC BY 4.0.

Najważniejszą przyczyną konfliktu władz z Kościołem za rządów Gomułki był list polskich
biskupów - odczytany podczas obrad II soboru watykańskiego -  adresowany do
niemieckiego episkopatu, zatytułowany Przebaczamy i prosimy o przebaczenie. Spór
zaostrzyła dodatkowo sprawa organizacji obchodów Milenium Chrztu Polski. Władze nie
wyraziły zgody na przyjazd do Polski papieża Pawła VI, a także podjęły kroki w celu
zorganizowania konkurencyjnego jubileuszu – tysiąclecia państwa polskiego.

“ Praca polityczna
Odbyć spotkania wszystkich [POP] [...], na których omówić
z członkami partii ciążące na nich zadania. Na zebraniach tych
wyraźnie podkreślić, że członkowie partii nie powinni brać udziału
w organizowanych uroczystościach kościelnych. [...] W dniach 19 i 20
listopada zorganizować we wszystkich placówkach koimprezy
i wieczorki taneczne. We wszystkich kinach miasta Białegostoku
wyświetlać w dniach 19 i 20 listopada najbardziej atrakcyjne filmy.
Źródło: Praca polityczna, [w:] , Obchody milenijne w 1966 roku w świetle dokumentów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych,
Warszawa 1998.
 Ćwiczenie 7
Wskaż, jak władza utrudniała obchody Millennium?

 Organizowała wielogodzinne wojewódzkie narady partyjne.

Zakazywała członkom par i i ich rodzinom udziału w imprezach organizowanych


przez Kościół.

Starała się zorganizować atrakcyjne imprezy, które odciągnęłyby ludzi od


uroczystości kościelnych.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Punktem zapalnym okazała się sytuacja na arenie międzynarodowej. 5 czerwca 1967 roku na
Bliskim Wschodzie rozpoczęła się wojna sześciodniowa, która zakończyła się sukcesem
Izraela. Państwo to było wspierane przez USA, a państwa arabskie przez ZSRS, konflikt
postrzegano więc jako starcie Zachodu ze Wschodem. Władysław Gomułka, przemawiając
na Kongresie Związków Zawodowych 19 czerwca 1967 roku, potępił agresję izraelską
i bardzo negatywnie wypowiedział się na temat obywateli polskich, którzy manifestują
swoje sympatie dla agresora – nazwał ich „piątą kolumną”. Wprawdzie określenie to nie
znalazło się w wydrukowanym przemówieniu, ale tysiące osób je usłyszało, gdyż wypowiedź
Gomułki była transmitowana przez radio.

Również w pozostałych fragmentach wystąpienia nie brakowało słów niechęci do

przedstawicieli środowiska żydowskiego.

“ Wystąpienie W. Gomułki wygłoszone 19 czerwca

1967 roku na VI Kongresie Związków Zawodowych -
fragment
W związku z tym, że agresja Izraela na kraje arabskie spotkała się
z aplauzem w syjonistycznych środowiskach Żydów — obywateli
polskich, które nawet z tej okazji urządzały libacje, pragnę
oświadczyć, co następuje: nie czyniliśmy przeszkód obywatelom
polskim narodowości żydowskiej w przeniesieniu się do Izraela, jeśli
tego pragnęli. Stoimy na stanowisku, że każdy obywatel Polski
powinien mieć tylko jedną ojczyznę — Polskę Ludową. Podziela to
olbrzymia większość obywateli polskich narodowości żydowskiej
i służy wiernie naszemu krajowi. Władze państwowe traktują
 jednakowo wszystkich obywateli Polski Ludowej, bez względu na ich
narodowość. Każdy obywatel naszego kraju korzysta z równych praw
i na każdym ciążą jednakowe obywatelskie obowiązki wobec Polski
Ludowej. Ale nie chcemy, aby w naszym kraju powstała V kolumna.
Nie możemy pozostać obojętni wobec ludzi, którzy w obliczu
zagrożenia pokoju światowego, a więc również bezpieczeństwa Polski
i pokojowej pracy naszego narodu, opowiadają się za agresorem, za
burzycielami pokoju i za imperializmem. Niech ci, którzy odczuwają,
że słowa te skierowane są pod ich adresem — niezależnie od ich
narodowości — wyciągną z nich właściwe dla siebie wnioski.
Źródło: Wystąpienie W. Gomułki wygłoszone 19 czerwca 1967 roku na VI Kongresie Związków Zawodowych – fragment.
Polecenie 7

Wyjaśnij, jaką suges ę dla obywateli polskich pochodzenia żydowskiego zawarł w swojej
wypowiedzi Władysław Gomułka.

Źródło: Learne c SA, licencja: CC BY 4.0.

Przemówienie Gomułki wywołało falę krytyki osób pochodzenia żydowskiego, która

wkrótce przeistoczyła się w regularną kampanię przeciwko „syjonistom”, tropionym
w różnych środowiskach, a zwłaszcza w partii. W wyniku tej nagonki stanowiska tracili
wojskowi, pracownicy administracji, członkowie organizacji społecznych.

Kolejny etap społecznego kryzysu wyznaczyła inscenizacja Dziadów Adama Mickiewicza,

w reżyserii Kazimierza Dejmka, w Teatrze Narodowym w Warszawie. Podczas przedstawień
widzowie mieli nazbyt silne skojarzenia z ówczesną sytuacją polityczną, co budziło nastroje
antysowieckie. W efekcie sztukę na polecenie władz zdjęto z afisza. Ostatni spektakl miał
się odbyć 30 stycznia 1968 roku. Tego dnia grupa studentów (i towarzyszących im
naukowców) spotkała się pod pomnikiem Mickiewicza, by zamanifestować swój sprzeciw
wobec polityki kulturalnej władz. Już po zakończeniu demonstracji aresztowano kilka osób.
Przeciwko zdjęciu Dziadów protestowali także przedstawiciele Związku Literatów
Polskich.
 Polecenie 8

Podaj przykład przynajmniej jednej demonstracji w wybranym kraju europejskim, która odbyła
się pod pomnikiem (zob. lekcja Jesień Narodów).

Źródło: Learne c SA, licencja: CC BY 4.0.

Polski marzec
Najważniejszym jednak wydarzeniem, a zarazem najbardziej charakterystycznym dla
przesilenia z 1968 roku, był wiec studencki, który odbył się 8 marca na dziedzińcu
Uniwersytetu Warszawskiego. Podstawą do jego zorganizowania stało się relegowanie
(usunięcie) z uczelni dwóch studentów – Henryka Szlajfera i Adama Michnika.
Polecenie 9

Adam Michnik jest redaktorem naczelnym gazety ukazującej się od 1989 roku. Ustal, jaki jest
jej tytuł. Poszukaj informacji w internecie i zapisz odpowiedź.

Źródło: Learne c SA, licencja: CC BY 4.0.

Do stłumienia wystąpień użyto najpierw „aktywu robotniczego”, a następnie MO.

Wydarzenia na uniwersytecie były tylko wstępem do strajków na innych uczelniach
w całym kraju. Dochodziło także do demonstracji w miastach nieakademickich. 21 marca
1968 roku na Uniwersytecie Warszawskim i Politechnice znowu zaczęły się strajki, które
miały charakter strajku okupacyjnego.
 Polecenie 10

Wyjaśnij, na czym polega strajk okupacyjny.

Źródło: Learne c SA, licencja: CC BY 4.0.

Wtedy też sformułowano Deklarację Ruchu Studenckiego. Oprócz żądań większej

autonomii uczelni i powołania niezależnej organizacji studenckiej domagano się zmian
politycznych i gospodarczych, a przede wszystkim zniesienia cenzury, przestrzegania
niezawisłości sądownictwa, likwidacji centralnego planowania, większej samorządności
przedsiębiorstw i powołania niezależnych związków zawodowych. Oczywiście
odpowiedzią na Deklarację była kolejna fala aresztowań i represje. Aresztowani zostali
delegaci Studenckiego Komitetu Delegatów Wydziałowych. Z listy studentów
Uniwersytetu Warszawskiego skreślono 34 osoby, 11 zostało zawieszonych w prawach
studentów. Rozwiązano Wydział Ekonomii, psychologię na Wydziale Pedagogicznym
i trzeci rok na Wydziale Matematyczno‐Fizycznym. W efekcie ponad 1600 osób przestało
być studentami. Większym problemem stało się jednak to, że ci z nich, którzy byli
mężczyznami, natychmiast otrzymali powołanie do wojska.

Protesty studenckie stały się pretekstem do kolejnej fali wystąpień antysyjonistycznych.

Tym razem uderzono w osoby pochodzenia żydowskiego, których dzieci były studentami.
Nie musiały być one czynnie zaangażowane w wydarzenia marcowe, wystarczył sam fakt
bycia studentem. Na uczelniach zwolniono wielu profesorów za sympatyzowanie ze
studentami, m.in. Zygmunta Baumana i Leszka Kołakowskiego. W zakładach pracy
odbywały się natomiast wiece poparcia dla Gomułki, jednocześnie potępiające wichrzycieli
i burzycieli.

Warto wspomnieć, że wśród towarzyszy partyjnych znalazły się osoby, które potępiły te
wydarzenia, np. poprzednik Gomułki, Edward Ochab. Przeciwko polityce władz
zaprotestowało również kilku posłów, m.in. Tadeusz Mazowiecki i Stanisław Stomma.

Nie przeszkodziło to władzom w wytoczeniu kolejnych procesów osobom zaangażowanym

w wydarzenia marcowe. Znów ukarani zostali: Jacek Kuroń, Karol Modzelewski, Adam
Michnik i Jan Lityński.

Efektem wydarzeń marcowych była emigracja prawie 20 tys. obywateli polskich

żydowskiego pochodzenia. Na uczelniach wierni władzy i gorliwi w represjonowaniu
studentów pracownicy zostali wynagrodzeni awansem (tzw. docenci marcowi).
Polski grudzień
W listopadzie 1968 roku Władysław Gomułka kolejny raz został wybrany na I sekretarza KC
PZPR. O ile jednak jego elekcja w 1956 roku była aktem woli większości, a z jego osobą
wiązano wówczas ogromne nadzieje, o tyle w 1968 roku wiedziano, że czas Gomułki się
kończy. „Mała stabilizacja” nie zadowalała ani społeczeństwa, ani działaczy partyjnych.
Postawa, jaką przyjął Gomułka w sprawie Czechosłowacji, wzmocniła jego autorytet jedynie
wśród tych bardziej zachowawczych członków partii.

Niemniej w 1970 roku udało się Gomułce odnieść spory sukces w polityce
międzynarodowej. 7 grudnia podpisany został układ między Polską a RFN, normalizujący
stosunki między obu państwami, a tym samym uznający polską granicę zachodnią.
Gomułka sądził, że społeczeństwo polskie doceni ten sukces i w związku z tym spokojnie
zniesie zaplanowaną przez władzę podwyżkę cen. 12 grudnia podano informację, że
z dniem 13 stycznia 1971 roku zdrożeją artykuły spożywcze (m.in. kasza, mięso, mąka).
Termin podwyżki nie był najlepszy: zbliżały się święta. Polacy liczyli, że na rynku pokażą się
towary deficytowe (np. cytrusy, słodycze), a okazało się, że niebawem potrzebne będą
większe pieniądze.

W efekcie 14 grudnia 1970 roku zastrajkowała stocznia w Gdańsku. Zebrała się także
grupa manifestantów pod budynkiem KW PZPR, nikt jednak nie chciał z nimi rozmawiać.
W różnych częściach miasta doszło do starć z milicją. Na ulicach zaczęto wznosić barykady.

W Warszawie akurat obradowało Biuro Polityczne, a jednym z uczestników obrad był

sekretarz wojewódzki z Gdańska, Alojzy Karkoszka. Z powodu napiętej sytuacji –
z wicepremierem Stanisławem Kociołkiem oraz wiceministrem obrony narodowej
Grzegorzem Korczyńskim – wrócił do Gdańska. Tu natomiast nastąpiła eskalacja konfliktu:
podpalono budynek KW, zaatakowano gmach Komendy Wojewódzkiej MO, byli też pierwsi
poszkodowani.

W stolicy podczas obrad KC zapadła decyzja o użyciu broni i skierowaniu do Gdańska

wojska. Jednak demonstracje i strajki rozprzestrzeniły się na inne miasta Wybrzeża. 17
grudnia zarówno w Gdyni, jak i Gdańsku były ofiary śmiertelne.

Do starć dochodziło też w innych miastach Polski, m.in. Elblągu, Białymstoku, Krakowie,
Słupsku, Wałbrzychu. Fala strajków przeszła przez cały kraj. Demonstranci niszczyli
budynki użyteczności publicznej. W starciach zginęło ponad 40 osób, rannych było ponad
tysiąc. W akcję na Wybrzeżu zaangażowano około 25 tys. żołnierzy oraz kilka tys.
funkcjonariuszy MO i SB. Użyto m.in. 550 czołgów.
Z archiwum TVP

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R12I4rnm4QRaS

Grudniowa rewolta na wybrzeżu
Źródło: a. nn., TVP S.A., tylko do użytku edukacyjnego na zpe.gov.pl.

Film Grudniowa rewolta na wybrzeżu

Polecenie 11

Znajdź informacje na temat postaci, która stała się bohaterem „czarnego czwartku”. Zapisz
odpowiedź.

Źródło: Learne c SA, licencja: CC BY 4.0.

Sytuację udało się załagodzić, ale część działaczy postanowiła wykorzystać wydarzenia,
żeby dokonać zmiany u steru władzy partyjnej. 20 grudnia 1970 roku odbyło się VII Plenum
KC PZPR, które pod nieobecność odwiezionego do szpitala Gomułki wybrało na
I sekretarza Edwarda Gierka. Z Biura Politycznego odeszło wielu „starych” działaczy, m.in.
Bolesław Jaszczuk i Marian Spychalski. Przewodniczym Rady Państwa został Józef
Cyrankiewicz, a nowym premierem Piotr Jaroszewicz. Gierek zyskał społeczne zaufanie,
niemniej domagano się rozwiązania problemu podwyżek i uspokojenia sytuacji. W styczniu
1971 roku kolejny raz zastrajkowano w Stoczni Szczecińskiej. Strajkujący domagali się
przyjazdu Gierka i Jaroszewicza. Do spotkania doszło 24 stycznia. Rozmowy trwały kilka
godzin. Gierek próbował przekonać stoczniowców, że podejmie działania w celu poprawy
sytuacji, oraz tłumaczyć, że nie można cofnąć podwyżki ze względu na fatalną sytuację
gospodarczą kraju. Później ekipa udała się do Gdańska. Tam padło ze strony Gierka słynne:
„Pomożecie?”, na które stoczniowcy odpowiedzieli: „Pomożemy!”.

O ile stoczniowcy starali się zrozumieć władzę i jej zaufać, o tyle łódzkie włókniarki braku
decyzji o cofnięciu podwyżek nie rozumiały. W lutym podjęły akcję strajkową. Strajk nie
przyjął ram organizacyjnych, nie powołano komitetu strajkowego, władze nie miały więc
partnera do rozmów. W obawie przed kolejną falą strajków rząd zapowiedział 15 lutego 1971
roku, że z dniem 1 marca zostanie cofnięta podwyżka na artykuły spożywcze. Obiecano
również, że podstawowe ceny artykułów zostaną zamrożone na lata 1971–1972. Strajki
grudniowe pokazały robotnikom, że mają siłę, ale zgłaszając żądania, nie powinni z nimi
wychodzić na ulicę, tylko stosować metodę strajku okupacyjnego, który jest bardziej
skuteczny. Strajki udowodniły również, że na władzę można wywrzeć nacisk.

Dekada Gierka
Pierwsze lata rządów Edwarda Gierka uchodzą za okres liberalizacji życia społecznego,
swego rodzaju prosperity gospodarczej, wzrostu stopy życiowej Polaków. Wyraźnie
zwiększyła się liczba inwestycji. Niektóre z nich stawały się wizytówką PRL (Port Północny,
Huta Katowice).

Nastąpiły zmiany w życiu politycznym – zwolniono z więzień aresztowanych w wyniku

wydarzeń marcowych (m.in. Karola Modzelewskiego), a także członków rozbitego w 1970
roku „Ruchu”. Gierek, zabiegając o zachodni kapitał, robił wszystko, aby wzbudzić zaufanie.
Kreował się na bardzo liberalnego „Europejczyka”. Zapowiedział budowę „drugiej Polski”
(„Aby Polska rosła w siłę, a ludzie żyli dostatniej”). Próbował wprowadzić nowoczesne
technologie z Zachodu, miał plany rozbudowy przemysłu. Niestety, zwykle czas realizacji
inwestycji był przekraczany. Zakłady wchodziły w fazę produkcji z opóźnieniem. Nie
przynosiły zysków, a kredyty trzeba było spłacać. W okresie rządów Gomułki Polska była
zadłużona na 0,5 mld dolarów, natomiast za Gierka zadłużenie wzrosło do 65 mld dolarów.
W erze gierkowskiej – zgodnie z założeniami planów na lata 1971–1975, 1976–1978 –
inwestowano przede wszystkim w przemysł ciężki i górnictwo. Powstała Fabryka
Samochodów Małolitrażowych w Bielsku‐Białej i Tychach, produkująca na włoskiej licencji
samochód marki Fiat 126p, który miał być autem dostępnym dla każdego. Zadbano też
o ciągi komunikacyjne: w Warszawie wybudowano Dworzec Centralny, powstała także trasa
szybkiego ruchu Katowice–Warszawa.
 Polecenie 12

Edward Gierek szczególną sympa ą darzył górników. Znajdź informacje biograficzne, które
mogłyby to tłumaczyć. Zapisz je.

Źródło: Learne c SA, licencja: CC BY 4.0.

W epoce Gierka budowa bloków z wielkiej płyty osiągnęła apogeum. Na Zachodzie

pierwsze tego typu budowle wznoszono już w okresie międzywojennym (Niemcy, Holandia).
W Polsce zaczęły powstawać, gdy budowano Nową Hutę, natomiast rozkwit takiego
budownictwa nastąpił w latach 70. Miało ono rozwiązać sprawę braku mieszkań, ale
z powodu korupcji i marnotrawstwa (charakterystycznych dla lat 70.) wymarzone „M” dla
wielu stawało się dopiero początkiem kłopotów.

Po kilku latach rozbudowy inwestycji pojawiły się kolejne problemy, m.in. nie zadbano
o ochronę środowiska. W efekcie w wielu rejonach doszło do dewastacji ekologicznej. Nie
oszczędzano energii, a wskutek ogromnych „przeciążeń” następowały częste przerwy
w dostawie prądu, co pod koniec lat 70. stało się to codziennością. Przyrost demograficzny
powodował, że aby nie doprowadzić do bezrobocia (państwo socjalistyczne nie znało
takiego określenia), mnożono liczbę etatów, a tym samym straty. Lata 70. to także czas
rozkradania majątku państwowego i marnotrawstwa. Odczuwalny dla kasy państwowej,
a w efekcie dla społeczeństwa, stał się eksport do ZSRS. Rozliczano go w rublach
transferowych: 1 dolar miał wartość 0,65 rubla transferowego. Było to absolutnie niezgodne
z oficjalnym kursem. Wartość dolara była znacznie wyższa. Do ZSRS wysyłano m.in. statki
budowane na zachodnich licencjach.

W epoce Gierka pogorszył się też stan

polskiego rolnictwa. Ze względu na złe
planowanie inwestycji powstające wielkie
PGR‐y przynosiły tylko straty. Nastąpił
spadek produkcji rolnej i Polska znowu
musiała importować żywność. Konieczne
było wprowadzenie reglamentacji na część
artykułów spożywczych.
 Ćwiczenie 8
Wskaż, kiedy po raz pierwszy w XX wieku
wprowadzono reglamentację towarów?

 podczas II wojny

 podczas I wojny

podczas dwudziestolecia

międzywojennego
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Gierek starał się, żeby w pierwszych latach

jego władzy społeczeństwo odczuło poprawę
Pierwsza gierkowska kartka na cukier, lipiec 1976 rok.
Źródło: a. nn., domena publiczna. koniunktury, stąd znaczna część kredytów
została przeznaczona na konsumpcję.
Ponadto podwyższano płace, nastąpił wzrost emerytur (o ponad 40%). Zniesione zostały
podatki od wynagrodzeń osób pracujących w przedsiębiorstwach państwowych.
Zwiększyło się zaopatrzenie rynku w artykuły przemysłowe, m.in. pralki, lodówki,
telewizory. Ponadto Gierek wprowadził emerytury rolnicze i możliwość zdawania
gospodarstw na Skarb Państwa.

Kryzys roku 1976

Wszystkie te działania musiały doprowadzić do „przegrzania koniunktury”. W połowie lat
70. symptomy kryzysu były już bardzo widoczne. Oprócz wspomnianych wyżej powodów,
dotyczących niewłaściwej polityki inwestycyjnej i mnożenia etatów, widać było wyraźnie,
że pozycja Gierka w partii osłabła. Pojawiała się krytyka ze strony sekretarzy komitetów
wojewódzkich. To oni zmuszeni byli wdrażać nieprzynoszące sukcesów projekty. Gierek,
broniąc się przed możliwością zawiązania przez sekretarzy wojewódzkich porozumienia
przeciwko jego władzy, wprowadził reformę administracyjną, która podzieliła kraj na 49
województw (do tej pory było ich 17). O ile dotychczas porozumienie większości szefów było
realną groźbą, o tyle zebranie ponad 30 sojuszników stanowiło już problem, zwłaszcza że
nowe stanowiska zostały obsadzone przez osoby popierające politykę Gierka. Z nieznanych
też powodów (najprawdopodobniej, aby udowodnić lojalność wobec Moskwy) w lutym 1976
roku dokonano zmian w konstytucji, wprowadzając zapisy o nierozerwalności przyjaźni
polsko‐sowieckiej, o tym, że PZPR jest przewodnią siłą narodu, a Polska państwem
socjalistycznym.
24 czerwca 1976 roku, próbując przeciwdziałać złej sytuacji w kraju, premier Jaroszewicz
ogłosił podwyżkę cen żywności, m.in. mięsa (o 70%) i cukru (o 100%). Spowodowało to
podjęcie akcji strajkowej przez prawie 100 zakładów pracy. Strajkowali robotnicy m.in.
w Radomiu, Ursusie i Płocku. Robotnicy z Ursusa zaprotestowali przeciwko eksportowi
towarów do ZSRS. Przyspawali wagony do torów i tym samym zablokowali linię kolejową
Warszawa–Moskwa. Rząd próbował załagodzić sytuację w kraju, wycofując podwyżki,
jednak do strajku przystępowały kolejne zakłady pracy. Zaczęło dochodzić również do
manifestacji ulicznych. Podpalono gmach KW PZPR w Radomiu. Przeciwko demonstrantom
wysłano oddziały MO i ZOMO, które co prawda używały gazu łzawiącego, armatek
wodnych i oczywiście pałek, ale nie sięgnęły po ostrą amunicję. Lekcja z grudnia 1970 roku
została zapamiętana. Represjonowanym zaś utkwiły w pamięci „ścieżki zdrowia”, czyli
przejście przez szpaler milicjantów bijących pałkami.

W sumie strajki objęły 12 województw. Strajkowało ponad 80 tys. osób (ponad 20 tys.
w samym Radomiu). Zatrzymano około 2,5 tys. osób, ponad 70 znalazło się w więzieniach.
Jak za czasów Gomułki organizowano też wiece poparcia dla władzy, potępiające
„warchołów” i „wichrzycieli”.

Opozycja antykomunistyczna
Wydarzenia z 1976 roku stały się początkiem tworzenia zorganizowanej opozycji
antykomunistycznej. Doszło do współpracy między robotnikami i intelektualistami.
Wsparciem dla poszkodowanych robotników była pomoc prawnicza świadczona bezpłatnie
m.in. przez mecenasów Władysława Siłę‐Nowickiego i Jana Olszewskiego. Pomocy
materialnej udzielał Kościół. W 1976 roku powstał Komitet Obrony Robotników (w 1977
przekształcony w Komitet Samoobrony Społecznej), który powołano, mając w celu lepszą
organizację opozycji, a zarazem skuteczniejsze zdobywanie środków na jej działalność.
Wśród jego założycieli byli m.in. Jacek Kuroń i Jerzy Andrzejewski. Od 1977 roku organizacja
rozpoczęła jawną działalność. W tym samym roku powołano Ruch Obrony Praw Człowieka
i Obywatela (ROPCiO). Jednym z jego działaczy był m.in. Leszek Moczulski, który założył
w 1978 roku KPN (Konfederację Polski Niepodległej). W 1978 roku powstał w Gdańsku
Komitet Założycielski Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża. Wśród jego założycieli
byli m.in. Anna Walentynowicz i Lech Wałęsa.

“ Wolne Związki Zawodowe Wybrzeża

W deklaracji Komitetu Założycielskiego Wolnych Związków
Zawodowych Wybrzeża z 29 kwietnia 1978 r., podpisanej przez
Andrzej Gwiazdę, Krzysztofa Wyszkowskiego i Antoniego
 Sokołowskiego, stwierdzano m. in.: „Celem WZZ jest organizacja
obrony interesów ekonomicznych, prawnych i humanitarnych
pracowników. WZZ deklarują swą pomoc i opiekę wszystkim
pracownikom bez różnicy przekonań czy kwalifikacji. [...]
identyfikując się z założycielami pisma „Robotnik”, w nim oraz we
własnych wydawnictwach informować będziemy o naszej pracy.
Wzywamy wszystkich pracowników, robotników, inżynierów
i urzędników do tworzenia niezależnych przedstawicielstw
pracowniczych. Droga do celu prowadzić może również poprzez
wprowadzenie do Rad Zakładowych niezależnych działaczy, którzy
reprezentować będą wyborców uczciwie, broniąc ich interesów˝.
Źródło: Wystąpienie W. Gomułki wygłoszone 19 czerwca 1967 roku na VI Kongresie Związków Zawodowych – fragment.

Podczas rządów Gierka rozkwitł nurt filmu polskiego, zwany kinem moralnego niepokoju.
Wyświetlano też filmy Andrzeja Wajdy, które za czasów Gomułki nie miały szansy
zaistnienia. Mimo pewnej liberalizacji większość „zakazanej literatury” wychodziła
w ramach tzw. drugiego obiegu. Wielu autorów publikowało pod własnym nazwiskiem
oficjalnie i w drugim obiegu pod pseudonimem.

W okresie gierkowskim triumfy święcił polski sport. Zaczęło się od sukcesu na olimpiadzie
w Monachium, podczas której polscy sportowcy zdobyli 21 medali. Bezsprzecznie jednak
kibice docenili przede wszystkim sukces piłkarzy, którzy byli mistrzami olimpijskimi
i brązowymi medalistami mistrzostw świata.

Wydarzeniem o olbrzymim znaczeniu dla Polski, przyjętym z wielką radością społeczeństwa

i konsternacją władz, był wybór 16 października 1978 roku krakowskiego arcybiskupa Karola
Wojtyły na papieża.

Z ogromnym entuzjazmem społecznym spotkała się także pierwsza pielgrzymka papieża do

Polski w 1979 roku.

Z Archiwum TVP
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RyoGAezfr4ONP
FILM: Film - Jan Paweł II
Źródło: a. nn., TVP S.A., tylko do użytku edukacyjnego na zpe.gov.pl.

Film - Jan Paweł II

Polecenie 13

Władzom zależało, by telewizja, emitując relację z wizyty Jana Pawła II, nie prezentowała ujęć,
które ukazywałyby tłumy wiernych witających papieża. Wyjaśnij, jak sądzisz, dlaczego?

Źródło: Learne c SA, licencja: CC BY 4.0.

 Polecenie 14

Karol Wojtyła podczas swojej pielgrzymki do Polski wygłosił homilię, w czasie której
wypowiedział następujące słowa: „Wołam, ja, syn polskiej ziemi, a zarazem ja, Jan Paweł II,
papież. Wołam z całej głębi tego Tysiąclecia, wołam w przeddzień Święta Zesłania, wołam
wraz z wami wszystkimi: Niech zstąpi Duch Twój! Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze
ziemi. Tej ziemi!”. Słowa te miały wielkie znaczenie dla Polaków. Wyjaśnij, jak można je
interpretować?

Źródło: Learne c SA, licencja: CC BY 4.0.

Zamiast podsumowania
Polecenie 15

Przedstawione poniżej pomniki i tablice upamiętniają przesilenia społeczno-polityczne okresu

PRL. Jaką symboliką posłużono się przy ich tworzeniu? Czy jednoznacznie kojarzą się
z tymi wydarzeniami, do których się odwołują? Uzasadnij odpowiedź.

Źródło: Learne c SA, licencja: CC BY 4.0.

Pomnik ofiar poznańskiego czerwca 1956
Źródło: Radomil, licencja: CC BY-SA 3.0.

Tablica upamiętniająca wiec studentów domagających się wolności słowa.

Źródło: Witold Pietrusiewicz, licencja: CC BY-SA 3.0.
Gdynia Pomnik Ofiar Grudnia 1970
Źródło: a. nn., licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 16

Odnieś się do przedstawionych w wierszu o Edwardzie Gierku treści. Wypisz, jakie zarzuty
stawia Edwardowi Gierkowi autor wiersza?

“
Źródło: Learne c SA, licencja: CC BY 4.0.

„Gdzie się podział Edwardzie, ten Twój autorytet,

w który tak święcie wierzył Centralny Komitet?
Gdy na Wybrzeżu trwają rozruchy i strajki,
posyp głowę popiołem, przyodziej włosienicę,
pożegnaj się z rodziną i opuść stolicę.
Weź ze sobą stary worek, flaszkę pepsi‐coli
i ku wschodniej granicy podążaj powoli.
Pytaj ludzi o drogę, żebyś nie zabłądził
i udaj się do tego, co Cię tak urządził.
Może Cię pod swe skrzydła jeszcze raz przygarnie,
bo jeśli tu zostaniesz, możesz zginąć marnie.
A ten kraj ogromny, miejsca tam jest wiele,
 a wokół niezawodni Twoi przyjaciele.
Tam się uderz w piersi, krzyknij – moja wina
i daj 10 rubli na mszę za Lenina.
A kiedy Twoja skrucha okaże się szczera,
możesz dostać na Kremlu posadę portiera.
Będziesz miał ciepły kącik i gorącą strawę,
będziesz mógł tam wspominać Polskę i Warszawę.
Bo tak jest niestety ten świat urządzony,
Że każdy winien to robić, do czego stworzony.
Miejsce błazna jest w cyrku, nigdy zaś na tronie,
A świnia będzie świnią, choćby i w koronie.”

“ Dekada Gierka. Chudy finał tłustej dekady

Drugiej Polski nie zbudował, lecz w odróżnieniu od gen.
Jaruzelskiego, który też rządził przez dekadę i nie zbudował prawie
nic, przynajmniej próbował. I pozostawił po sobie wystarczająco
dużo, by nawet politycy tak dalecy od komunizmu, jak Donald Tusk
czy Jarosław Kaczyński, mogli powiedzieć o nim kilka ciepłych słów.
Zwykłym ludziom zapewnił kilka lat normalnego życia. Normalnego
na miarę komunizmu, co lapidarnie, lecz nader trafnie w przeboju Nie
płacz, Ewka zdefiniował zespół Perfect: „Telewizor, meble, mały fiat,
oto marzeń szczyt”.
Źródło: h ps://www.focus.pl/artykul/dekada-gierka-chudy-final-tlustej-dekady?page=5.
Polecenie 17

Na podstawie tekstu źródłowego oraz własnej wiedzy oceń rzeczywistość PRL za rządów
Edwarda Gierka. Podaj dwa argumenty na poparcie swej oceny.

Źródło: Learne c SA, licencja: CC BY 4.0.

Co potrafię?

Potrafię wyjaśnić termin „strajk okupacyjny”.

Co wiem?
Wiem, kiedy doszło do wydarzeń marcowych.
Co rozumiem?

Rozumiem, dlaczego dochodziło do kryzysów społeczno‐politycznych w PRL.