Η εργασία που κρατάς

στα χέρια σου είναι

καταστάλαγμα μακράς
διδακτικής εμπειρίας του
γράφοντος και
περιλαμβάνει βασικές
οδηγίες, χρήσιμες για
κάποιον που ξεκινά την
ενασχόληση με την
ευλογημένη τέχνη της
ψαλτικής, αλλά και
χρήσιμες σημειώσεις της
Τυπικής διάταξης της

ΜΑΘΕ Εκκλησίας μας.

ΚΥΡΙΑΚΟΣ
ΚΙΣΚΗΡΕΑΣ
ΨΑΛΛΕΙΝ… ΚΑΛΑΜΑΤΑ 2020

ΟΔΗΓΙΕΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΑΡΧΑΡΙΟ ΙΕΡΟΨΑΛΤΗ

ΟΔΗΓΙΕΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΑΡΧΑΡΙΟ ΙΕΡΟΨΑΛΤΗ
Αγαπητέ φίλε, αγαπητή φίλη που ξεκινάτε την ενασχόληση με
την ψαλτική, σας επαινώ για τον ζήλο και την αγάπη σας για την
αγιασμένη τέχνη της μουσικής της Εκκλησίας μας και, αν μου
επιτρέπετε, θα σας γράψω μερικές χρήσιμες οδηγίες-συμβουλές που
νομίζω πως θα βοηθήσουν το έργο και τη διακονία σας.

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ
Η ψαλτική είναι μουσική εκκλησιαστική. Πρέπει λοιπόν να
θυμίζει ΕΚΚΛΗΣΙΑ. Τίποτε άλλο. Ούτε αμανέ, ούτε καντάδα. Είναι
σημαντικό να έχουμε εκκλησιαστική παιδεία και κουλτούρα. Και
βέβαια ήθος. Η πίστη μας κι η ζωή μας να ταιριάζει με το λειτούργημά
μας. Αλλιώς θα βασανιστούμε οι ίδιοι ψάλλοντας και θα
σκανδαλίσουμε το εκκλησίασμα.
Όταν ψάλλουμε, πρέπει να θυμόμαστε ότι ασχολούμαστε με μια
ιδιαίτερα ανεπτυγμένη τέχνη, με ιστορία 2.000 χρόνων. Την τέχνη
αυτή την καλλιέργησαν σπουδαιότατοι μουσικοί, παγκοσμίου φήμης.
Η μουσική αυτή δεν είναι δική μας, αλλά της Εκκλησίας, η οποία και
θέτει τους κανόνες της. Επίσης, η Τυπική διάταξη είναι προϊόν μακράς
λειτουργικής εμπειρίας.
Η τέχνη της ψαλτικής είναι τέχνη εκκλησιαστική, δηλαδή
ταιριάζει αρμονικά με όλες τις υπόλοιπες εκκλησιαστικές τέχνες που
μαζί υπηρετούν τη θεολογία της Εκκλησίας μας, δηλαδή τη σωτηρία
του ανθρώπου. Αυτό σημαίνει πως όσο ταλαντούχοι κι αν είμαστε,
όσο καλλίφωνοι, όσο μορφωμένοι, πρέπει να ακολουθήσουμε τους
δρόμους της Εκκλησίας. Όπως ο γιατρός ακολουθεί τα δεδομένα της
επιστήμης, όπως όλοι οι τεχνίτες, έτσι κι ο ιεροψάλτης οφείλει να
ακολουθήσει «την πεπατημένη», αυτά δηλαδή που έχει
θεσμοθετήσει εδώ και αιώνες η Εκκλησία. Αν δεν είναι διατεθειμένος
να το κάνει, καλύτερα να μην ασχοληθεί με την ψαλτική. Αυτό, όσο κι
αν φαίνεται αυτονόητο, είναι ιδιαίτερα σημαντικό. Η ψαλτική
μεταφέρει τις προσευχές των πιστών. Ο ψάλτης είναι το «στόμα» της
Εκκλησίας. Κι οι ψαλμωδίες είναι συγκεκριμένα «τραγούδια», με

1
συγκεκριμένες μελωδίες, συγκεκριμένη χρονική αγωγή (ταχύτητα-
διάρκεια) και συγκεκριμένους ήχους. Η ελευθερία ερμηνείας υπάρχει
βέβαια, αλλά μέσα σε πλαίσια.
Επίσης, η ψαλτική δεν είναι μια τέχνη που ο καθένας μπορεί να
μάθει μόνος του. Πρέπει να αφιερώσεις αρκετό καιρό κοντά σε
κάποιον έμπειρο ψάλτη, ώστε να κατανοήσεις τη λογική της.
Επιπλέον, πρέπει να αφιερώνεις χρόνο για να ακούς τις βασικές
εκκλησιαστικές μελωδίες, ώστε να τις μάθεις και να μπορέσεις να τις
ψάλεις κι εσύ.
Είσαι καλλίφωνος; Αν είσαι στοιχειωδώς καλλίφωνος, προχώρα.
Η ωραία φωνή καλύπτει πολλά ιεροψαλτικά λάθη. Η ωραία φωνή
όμως, ως δώρο του Θεού, έχει και ευθύνες. Η ωραία φωνή δεν σε
κάνει ψάλτη∙ θέλει καλλιέργεια το τάλαντο του Θεού. Αν η φωνή σου
είναι μέτρια, αλλά ακούγεται ευχάριστα, μη δειλιάσεις να ψάλεις,
όμως πρέπει να κοπιάσεις περισσότερο στην απόκτηση της τεχνικής.
Αν είσαι εντελώς κακόφωνος, ασκήσου στο διάβασμα, μάθε καλά το
τυπικό και ψάλε, αν παραστεί μεγάλη ανάγκη. Έτσι θα είσαι ένας
πολύτιμος βοηθός για το αναλόγιο.
Μην υποτιμάς, αλλά ούτε να υπερτιμάς τον εαυτό σου. Μη
γίνεσαι «ψώνιο» που πρέπει σώνει και καλά να ψάλει, άσχετα αν
μπορεί ή όχι, αν γνωρίζει ή όχι. Αναγνώρισε όσους είναι καλύτεροί
σου∙ να είσαι φιλικός στο αναλόγιο∙ να μοιράζεις δίκαια τα μέλη αν
είσαι υπεύθυνος του αναλογίου. Όμως και τον εαυτό σου δεν θα τον
υποτιμάς, γιατί αυτό μακροπρόθεσμα θα σε γεμίσει άγχος. Να
θυμάσαι πως ψάλλεις για την Εκκλησία κι ο σκοπός σου είναι να μη
διώχνεις τον κόσμο απ’ αυτήν. Άρα, ό,τι σε ενοχλούσε ως
εκκλησιαζόμενο, μην το κάνεις ως ιεροψάλτης.
Το εκκλησίασμα γνωρίζει τις παγιωμένες εκκλησιαστικές
μελωδίες, έχει έντονη αίσθηση ρυθμού και δεν είναι κουφό. Άρα οι
μελωδίες που ψάλλεις, φρόντιζε να είναι αυτές που γνωρίζει το
εκκλησίασμα, να είναι ρυθμικές και να ακούγονται στην ένταση που
πρέπει. Ούτε δυνατά, ούτε υποτονικά. Δεν είναι κάθε λειτουργία

2
πανηγυρική. Σε άλλη ένταση θα ψάλεις στην πανήγυρη του ναού, σε
άλλη μια συνηθισμένη Κυριακή, πιο ταπεινά σε έναν απλό εσπερινό.
Ενοχλεί αφάνταστα και κουράζει η μεγάλη ένταση της φωνής.
Τα μέλη της Εκκλησίας είναι και μονωδιακά, τα λέει δηλαδή
ένας, και χορωδιακά, τα λένε δηλαδή όλοι οι ψάλτες μαζί.
Παραδείγματος χάριν, στον Όρθρο η Τιμιωτέρα (ο ύμνος «Τήν
Τιμιωτέραν τῶν Χερουβίμ..») και η Δοξολογία, είναι χορωδιακά μέλη.
Το Δοξαστικό των Αἲνων, μονωδιακό. Στη Λειτουργία, τα Αντίφωνα
είναι χορωδιακά, το «Δύναμις» του Τρισαγίου, μονωδία∙ το
Χερουβικό, το «Σὲ ὑμνοῦμεν», το Κοινωνικό, μονωδίες. Τα «Κύριε
ἐλέησον», τα «Λειτουργικά», χορωδιακά. Αν δεν έχεις εμπειρία, μη
συμψάλλεις καθόλου τα μονωδιακά μέλη, γιατί ίσως μπερδέψεις τον
ψάλτη αντί να τον βοηθήσεις, εκτός αν σε παρακινήσει.
Στα αναλόγια υπεύθυνος είναι ένας, στον οποίο οι υπόλοιποι
πειθαρχούν. Αυτός δίνει την οξύτητα και τον ρυθμό, κι αυτού η φωνή
κυριαρχεί. Είναι μεγάλη αγένεια κάποιος που είναι βοηθός στο
αναλόγιο να προσπαθεί να επιβληθεί στον επικεφαλής είτε
ψάλλοντας δυνατότερα, είτε χειρονομώντας, είτε αναγκάζοντας τον
ψάλτη να πει κάτι άλλο από αυτό που επιθυμεί.
Η μουσική μας δεν αυτονομείται ως τέχνη. Η μουσική μας είναι
το «ένδυμα του λόγου». Δεν ψάλλουμε για να ψάλλουμε, αλλά για να
υμνήσουμε τον Θεό μας, και μέσω των ιερών κειμένων, να
γνωρίσουμε την πίστη μας, να μάθουμε για τους αγίους μας, να
παρακινηθούμε σε μετάνοια και σε αύξηση της αρετής. Οφείλουμε
λοιπόν τα ψαλλόμενα μας να είναι απολύτως κατανοητά. Είναι
βέβαια γραμμένα στα αρχαία ελληνικά, όμως αν τα ψάλουμε σωστά,
με ευκρίνεια, όχι με τη μύτη, ούτε με τον λάρυγγα, με όλα, όπως
πρέπει, αν παίρνουμε σωστές αναπνοές στο τέλος των λέξεων, αν
καταλήγουμε σωστά στο τέλος των ποιητικών φράσεων, αν
διαβάζουμε σωστά, στον ρυθμό που πρέπει, χωρίς λάθη, αν λοιπόν τα
κάνουμε όλα αυτά, ο ακροατής μας βοηθιέται στο να κατανοήσει το
κείμενο. Η λατρεία μας είναι λογική, κι όχι ακατανόητη. Τα

3
εκκλησιαστικά κείμενα είναι σπουδαία κείμενα της παγκόσμιας
λογοτεχνίας και θέλουν ανάλογη αντιμετώπιση.

ΤΥΠΙΚΗ ΔΙΑΤΑΞΗ
Συχνά γίνεται κατάφορη παραβίαση του Τυπικού, για λόγους
δήθεν ποιμαντικούς ή για συντομία. Όμως το τυπικό της Εκκλησίας
είναι ανελαστικό και συγκεκριμένο. Τηρούμε επακριβώς ό,τι ορίζουν
τα «Δίπτυχα» της Εκκλησίας μας και τα λειτουργικά βιβλία, όπως για
παράδειγμα το Ἐγκόλπιον τοῦ Ἀναγνώστου καὶ τοῦ Ψάλτου (έκδοση
της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος) που αποτελεί
μια εξαιρετική συλλογή και σου συνιστώ να το προμηθευτείς. Εκεί θα
δεις κείμενα με μαύρο μελάνι τα οποία ψάλλουμε και με κόκκινο
μελάνι τα οποία είναι οι οδηγίες. Αν μελετήσεις και τηρήσεις πιστά
τις οδηγίες του Εγκολπίου, θα ευκολυνθεί πολύ το έργο σου.
Συχνά, άπειροι ιεροψάλτες, χρησιμοποιούν ολοκληρωμένες
φυλλάδες που τα έχουν όλα, για ευκολία. Αυτό μπορεί να συμβαίνει
για λίγο καιρό και εφόσον οι φυλλάδες συμφωνούν με το τυπικό της
Εκκλησίας μας. Συχνά άλλα ορίζει το Τυπικό («Δίπτυχα») κι άλλα λένε
οι φυλλάδες. Εμείς όμως οφείλουμε να ακολουθούμε το Τυπικό. Στη
συλλογή που έχεις στα χέρια σου, θα βρεις σημειώσεις Τυπικού που
θα σε βοηθήσουν πολύ. Μη σε τρομάζει το Τυπικό. Σιγά σιγά, θα το
μάθεις. Έχει μια απλή λογική: Τις Κυριακές προηγείται το βιβλίο της
Παρακλητικής, και τις καθημερινές, το βιβλίο που ονομάζεται
Μηναίο. Στις μνήμες των αγίων, ψάλλεις τα πάντα από το Μηναίο. Στη
χρήση του Τυπικού και γενικά στην ψαλτική, βοηθά πολύ ο Εσπερινός
του Σαββάτου, στον οποίο σε παρακινώ να συμμετέχεις.
ΒΑΣΙΚΕΣ ΓΝΩΣΕΙΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ
Η παρούσα εργασία έχει ως σκοπό της, όχι να σε μάθει μουσική,
πράγμα για το οποίο σε προτρέπω (γιατί η μάθηση της ψαλτικής χωρίς
βυζαντινή μουσική είναι οπωσδήποτε ημίμετρο), αλλά με τη βοήθεια
και την εμπειρία της βυζαντινής μουσικής, να κατανοήσεις καλύτερα
την ψαλτική τέχνη.

4
Μερικοί βασικοί όροι
 ΚΛΙΜΑΚΑ
Μια νοητή μουσική σκάλα στην οποία κινείται η φωνή μας.
Όταν ψάλλουμε, η φωνή μας κινείται πιο ψηλά ή πιο χαμηλά, σε
μια φανταστική σκάλα που ονομάζουμε κλίμακα. Για
παράδειγμα, στο τροπάριο «Σῶσον Κύριε τὸν λαόν σου..», η
λέξη «σῶσον», είναι λίγο ψηλότερα από τη λέξη «Κύριε». Η λέξη
«εὐλόγησον» είναι πιο ψηλά απ’ όλες τις άλλες, όπως και η λέξη
«φυλάττων» που είναι στο ίδιο ύψος με το «εὐλόγησον». Αυτά
ονομάζονται οξύτητες. Πιο ψηλά και πιο χαμηλά στην κλίμακα
κι όχι πιο δυνατά ή πιο σιγά…
Η κλίμακα (που στη δυτική μουσική λέγεται οκτάβα),
αποτελείται από 8 σκαλοπάτια. Το πρώτο επαναλαμβάνεται
στο τέλος της κλίμακας, αλλά ψηλότερα, σαν να τραγουδούν
μαζί ένας άντρας κι ένα παιδί ή μια γυναίκα. Η γυναίκα και το
παιδί έχουν οξύτερη φωνή από τον άνδρα. Αν τραγουδούν μαζί
όμως, έχουμε ένα ενιαίο άκουσμα, ακριβώς επειδή
χρησιμοποιούν τα ίδια σκαλοπάτια της κλίμακας. Δες μια εικόνα
της ΚΛΙΜΑΚΑΣ:

Η ΚΛΙΜΑΚΑ ΝΗ
ΖΩ
ΚΕ
ΔΙ
ΓΑ
ΒΟΥ
ΠΑ
ΝΗ

Τα σκαλοπάτια της κλίμακας ονομάζονται ΦΘΟΓΓΟΙ (στη δυτική

μουσική ονομάζονται Νότες). Τα ονόματά τους είναι παρμένα από τα
πρώτα επτά γράμματα της αλφαβήτου Α-ΠΑ, Β-ΒΟΥ, Γ-ΓΑ , Δ-ΔΙ, Ε-ΚΕ,
Ζ-ΖΩ, Η-ΝΗ

5
ΝΗ, ΠΑ, ΒΟΥ, ΓΑ, ΔΙ, ΚΕ, ΖΩ, ΝΗ. Οι φθόγγοι της κλίμακας στη
βυζαντινή μουσική (αντίστοιχες περίπου με τις Do, Re, Mi, Fa, Sol, La,
Si, Do της δυτικής μουσικής).
Αυτή είναι η λεγόμενη «φυσική» κλίμακα, την οποία
χρησιμοποιεί ο πλάγιος του Δ΄ ήχος, πάνω στην οποία βασίζονται και
οι κλίμακες των υπολοίπων ήχων. Διάβασέ τη αρκετές φορές και
απομνημόνευσέ τη. Άκουσέ τη από το βοηθητικό cd και πες τη
αρκετές φορές. Πρόσεχε να ανεβαίνεις και να κατεβαίνεις όταν
πρέπει.
Η κλίμακα προχωρά προς τα πάνω και προς τα κάτω. Δηλαδή
πάνω από το ψηλό Νη («άνω ΝΗ») συναντάμε τον άνω Πα, άνω ΒΟΥ
κ.λπ. και κάτω από το χαμηλό ΝΗ συναντάμε τον ΖΩ, τον κάτω ΚΕ, τον
κάτω ΔΙ.
Τα εκκλησιαστικά μέλη είναι προσαρμοσμένα στην ανθρώπινη
φωνή και εκτείνονται από τον κάτω ΓΑ ως τον άνω ΔΙ, γιατί σε αυτή
την οξύτητα μπορεί να τραγουδήσει ή να ψάλει η πλειοψηφία των
ανθρώπων.
ΓΑ ΔΙ ΚΕ ΖΩ ΝΗ ΠΑ ΒΟΥ ΓΑ ΔΙ ΚΕ ΖΩ ΝΗ ΠΑ ΒΟΥ ΓΑ ΔΙ
κάτω κάτω κάτω άνω άνω άνω άνω άνω άνω

Τα μουσικά όργανα όμως έχουν πολύ πιο ψηλές ή πολύ πιο χαμηλές
νότες.
Κάνε ένα «τεστ»
Οι άνθρωποι έχουν ποικιλία φωνών. Άλλοι είναι υψίφωνοι
(τενόροι οι άντρες ή σοπράνο οι γυναίκες για τη δυτική μουσική) κι
άλλοι βαθύφωνοι (μπάσοι οι άνδρες και άλτο οι γυναίκες για τη
δυτική μουσική). Εσύ τι φωνή έχεις; Τραγουδάς «ψηλά» ή «χαμηλά»;
Ανεβαίνεις στην κλίμακα ή δεν «βγαίνεις»; Μήπως νομίζεις ότι
ανεβαίνεις ή κατεβαίνεις, αλλά στην πραγματικότητα μένεις στο ίδιο
σημείο; Πες την κλίμακα ακούγοντάς τη από το βοηθητικό cd. Και
τώρα πες τη μόνος σου. Την είπες σωστά; Ηχογράφησέ τη κι άκου τον
εαυτό σου. Τι λάθος κάνεις;

6
 Ψάλλε ένα τροπάριο όπως θέλεις. Τώρα ψάλλε το χαμηλότερα.
Τώρα ψηλότερα. Τώρα ακόμη πιο ψηλά. Τι σε εξυπηρετεί; Τι δεν σε
κουράζει; Το «ψηλό», το «μεσαίο» ή το «χαμηλό»; Τι είσαι τελικά,
υψίφωνος, βαθύφωνος ή κάτι ενδιάμεσο; Μήπως είσαι στην
εξαιρετική περίπτωση που είσαι τα πάντα;
Πολλοί αρχάριοι της ψαλτικής μπερδεύουν το «ψηλά» με το
«δυνατά» και το «χαμηλά» με το «σιγά». Εσύ ελπίζω, όχι. Έχεις
κάποιο μουσικό όργανο; Αν ναι, παίξε μια κλίμακα και τραγούδα τη
μαζί με το όργανο. Θα σε βοηθήσει, τώρα στην αρχή, ώστε να
συνηθίσει η φωνή σου να ανεβαίνει και να κατεβαίνει στους
φθόγγους της κλίμακας.
ΑΛΛΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ
ΟΙ ΗΧΟΙ
ΗΧΟΣ Η λέξη ήχος σημαίνει άκουσμα. Παρατηρούμε πως τα διάφορα
τροπάρια ακούγονται διαφορετικά. Συχνά και τα ίδια τροπάρια
λέγονται με διαφορετικό τρόπο. Τη διαφορά την κάνουν οι ΗΧΟΙ.

Τα μέλη της εκκλησίας ψάλλονται σε 8 ήχους:

 Πρώτος (Α΄) ,
 Δεύτερος (Β΄),
 Τρίτος (Γ΄),
 Τέταρτος (Δ΄) ,
 Πλάγιος του Πρώτου (πλ. Α΄),
 Πλάγιος του Δευτέρου (πλ. Β΄),
 Βαρύς, (έτσι έχει επικρατήσει να λέγεται ο πλάγιος του Τρίτου)
και
 Πλάγιος του Τετάρτου (πλ. Δ΄).
ΓΕΝΗ
Οι ήχοι που έχουν παρόμοιο άκουσμα, ανήκουν στο ίδιο ΓΕΝΟΣ,
δηλαδή «οικογένεια». Έχουμε τρία ΓΕΝΗ:
ΔΙΑΤΟΝΙΚΟ ΓΕΝΟΣ Ήχοι: Α΄, Πλ. Α΄, Δ΄, ΠΛ. Δ΄.

7
 ΧΡΩΜΑΤΙΚΟ ΓΕΝΟΣ Ήχοι Β΄, Πλ. Β΄.
ΕΝΑΡΜΟΝΙΟ ΓΕΝΟΣ Ήχοι Γ΄, Βαρύς (πολλοί ερευνητές
κατατάσσουν κι αυτούς στους διατονικούς ήχους)
ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ ΗΧΩΝ
Οι ήχοι διαφοροποιούνται στα εξής σημεία:
1. ΣΤΟ ΑΚΟΥΣΜΑ Άλλοι ήχοι είναι πιο πανηγυρικοί. κι άλλοι πιο
πένθιμοι. Αυτό συμβαίνει διότι υπάρχουν διαφορετικές
αποστάσεις ανάμεσα στα σκαλοπάτια που απαρτίζουν την
ΚΛΙΜΑΚΑ. Δηλαδή: Η απόσταση ΠΑ-ΒΟΥ δεν είναι ίδια σε όλους
τους ήχους. Στον πλ. Δ΄ και σε όλους τους ήχους του διατονικού
γένους, είναι μέτρια, στους ήχους του εναρμονίου γένους είναι
λίγο πιο μεγάλη, ενώ στους ήχους του χρωματικού γένους πιο
μικρή. Όλα αυτά έχουν γραφεί στη θεωρία της βυζαντινής
μουσικής και θα τα δούμε αναλυτικά στη συνέχεια. Σου
υπενθυμίζω πως δεν είναι ο σκοπός μου να γίνεις μουσικός,
όμως στα γράφω αυτά, τα φαινομενικά βαρετά, ώστε να
προσεγγίζεις τους ήχους με δυο τρόπους: α) με το άκουσμα τους
και β) θεωρητικά, με τη μνήμη και το μυαλό σου, έχοντας μια
στοιχειώδη γνώση. Γι’ αυτό σε παρακαλώ μην αποθαρρύνεσαι.
Συνέχισε τη μελέτη.
2. ΒΑΣΗ Κάθε ήχος στηρίζεται, βασίζεται, σε ένα σκαλοπάτι της
κλίμακας. Για να βρούμε έναν ήχο αρχικά, βρίσκουμε τη βάση
του. Γύρω από τη βάση του κινείται ο ήχος, κι εκεί υποχρεωτικά
καταλήγει. Ο δεύτερος ήχος έχει πιο ψηλή βάση (ΔΙ) από τον
πλάγιο του Τετάρτου (ΝΗ). Ο τρίτος ήχος έχει βάση τον ΓΑ ενώ
ο πρώτος είναι πιο χαμηλός, αφού έχει βάση τον Πα. Δηλαδή
άλλοι ήχοι ψάλλονται ψηλότερα, κι άλλοι χαμηλότερα.
3. ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ Κάθε ήχος καταλήγει σε διαφορετικά σκαλοπάτια,
ανάλογα αν το κείμενο έχει κόμμα, άνω τελεία ή τελεία. Έτσι,
στον πρώτο ήχο, αν το κείμενο έχει κόμμα, η μελωδία θα κάνει
μια σύντομη στάση στο σκαλοπάτι ΔΙ. Τα σκαλοπάτια της κάθε
κλίμακας όπως είπαμε, ονομάζονται φθόγγοι και τα σκαλοπάτια
που γίνονται οι καταλήξεις κάθε ήχου ονομάζονται

8
 δεσπόζοντες φθόγγοι. Ο τρίτος ήχος καταλήγει στον ΚΕ αν το
κείμενο έχει κόμμα, ενώ ο βαρύς στον ΔΙ. Αυτά θα τα δεις
αναλυτικά στη συνέχεια.
4. ΜΕΛΩΔΙΕΣ Ο κάθε ήχος έχει τις δικές του μουσικές φράσεις, τις
δικές του χαρακτηριστικές μελωδίες, που τον διαφοροποιούν
από άλλους ήχους με τους οποίους έχουν ίσως ίδια βάση και
κλίμακα. Για παράδειγμα, ο πρώτος και ο πλάγιος του πρώτου,
έχουν ίδια βάση και κλίμακα, έχουν όμως διαφορετικές
μελωδίες, που με την εμπειρία τις ξεχωρίζουμε.
5. ΣΤΙΧΟΣ Σε πολλά τροπάρια προηγείται στίχος από τους
Ψαλμούς του Δαβίδ, όπως βλέπουμε και στο Εγκόλπιο του
Αναγνώστη. Κι αυτός ο στίχος λέγεται διαφορετικά σε κάθε ήχο.

ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΕΛΟΠΟΙΙΑΣ

Τα τροπάρια δεν λέγονται όλα με την ίδια ταχύτητα (χρονική
αγωγή). Άλλα είναι σύντομα (π.χ. Απολυτίκια), άλλα αργοσύντομα
(Δοξαστικά) κι άλλα αργά (Χερουβικά). Έτσι ο κάθε ήχος εξυπηρετεί
και τους τρεις τρόπους, τα τρία είδη της εκκλησιαστικής
μελοποιίας, που είναι τα εξής:
i. ΕΙΡΜΟΛΟΓΙΚΟ  Σύντομος τρόπος. Περιλαμβάνει
Απολυτίκια*, Αναβαθμούς, Προσόμοια, Καθίσματα,
Ειρμούς, Κανόνες, Εξαποστειλάρια, Κοντάκια, Τιμιωτέρες.
ii. ΣΤΙΧΗΡΑΡΙΚΟ  Αργοσύντομος τρόπος. Περιλαμβάνει
Στιχηρά, Απόστιχα, Αίνους, Δοξαστικά, Ιδιόμελα.
Διακρίνεται σε σύντομο, που μοιάζει πολύ στο ειρμολογικό
κι ακολουθεί τη χρονική του αγωγή και σε αργό. Για
παράδειγμα, οι Αίνοι του Α΄ ήχου ψάλλονται και σύντομα,
όπως το ειρμολογικό είδος και λίγο αργότερα.
iii. ΠΑΠΑΔΙΚΟ  Αργός τρόπος. Περιλαμβάνει αργά μέλη.
Ανοιξαντάρια, Προκείμενα, Δοξολογίες αργές,
Αλληλουιάρια, Χερουβικά, Κοινωνικά, μέλη της Θ.
Λειτουργίας.
* Το τι είναι το καθένα από αυτά θα το δεις στις σημειώσεις ΤΥΠΙΚΟΥ

9
 ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΒΑΣΕΩΝ ΤΩΝ ΗΧΩΝ ΣΤΗΝ ΚΛΙΜΑΚΑ
Όπως είπαμε και παραπάνω, κάθε ήχος στηρίζεται, βασίζεται,
πάνω σε έναν φθόγγο (σκαλοπάτι) της κλίμακας που λέγεται βάση.

ΝΗ
ΖΩ ΖΩ
ΚΕ Πλ. Α΄συντομος ΚΕ
ΔΙ Β΄ Πλ.Β΄ Δ΄ ΔΙ
Αργός σύντομος αργό
/αργοσύν. ς
ΓΑ Γ Βαρύς Πλ.Δ΄ ΓΑ
σύντομος σύντομος
αργοσύν.
ΒΟΥ Δ΄ ΒΟΥ
σύντομ
ος
ΠΑ Α΄ Β΄ Δ΄αργο- Πλ Α΄ Πλ.Β΄ ΠΑ
Σύντο- σύντομος αργός αργός
μος
ΝΗ Πλ. Δ΄ ΝΗ
αργός
ΖΩ Βαρύς
αργός
Σου σημειώνω πάλι την κλίμακα με τους ήχους που συναντάς σε
κάθε φθόγγο.

Όπως παρατηρείς, συναντάς περισσότερους από έναν ήχο σε κάθε

φθόγγο. Επίσης, αλλού λέγονται τα ειρμολογικά τροπάρια του ήχου,
κι αλλού τα στιχηραρικά και τα παπαδικά. Για παράδειγμα, στον
τέταρτο ήχο. που είναι η πιο δύσκολη περίπτωση, λέμε τα
ειρμολογικά μέλη στον ΒΟΥ (π.χ. «Ἀνοίξω τὸ στόμα μου»), τα
στιχηραρικά στον ΠΑ (Δοξαστικά) και τα παπαδικά στον ΔΙ
(Χερουβικό).
Όπως επίσης παρατηρείς, κάποιοι φθόγγοι, όπως ο ΠΑ, ο ΔΙ, ο ΓΑ,
είναι «δημοφιλείς προορισμοί», αποτελούν δηλαδή τη βάση για
πολλούς ήχους. Όμως κάθε ήχος έχει, όπως είδαμε, τα δικά του
χαρακτηριστικά. Από δω και πέρα όμως, θα πρέπει να τηρείς
σχολαστικά την τοποθέτηση των ήχων στη βάση τους. Για

10
παράδειγμα: Ψάλλεις ήχο Β΄ αργό-αργοσύντομο; Θα ψάλεις στον Δι.
Πρέπει να αλλάξεις ήχο και να πεις ήχο Α΄; Θα ψάλεις στον ΠΑ.
Ψάλλεις Γ΄ ήχο; Θα ψάλεις στον ΓΑ. Αλλάζεις ήχο και ψάλλεις ήχο Δ΄
σύντομο; Θα τον ψάλεις στον ΒΟΥ.
ΑΣΚΗΣΗ 1
Τοποθέτησε στην κλίμακα το καθένα από τα παρακάτω τροπάρια:
1) Τιμιωτέρα γ΄ήχου. 2) Χερουβικό πλ. Δ΄ήχου. 3)απολυτίκιο πλ. Β
ήχου. 4) ύμνος «Χριστός ἀνέστη. Κάνε το ίδιο με τροπάρια της
αρεσκείας σου.

11
 ΑΣΚΗΣΗ 2: Ψάλλε την «Τιμιωτέρα» σε όλους τους ήχους (σύντομα).
Τὴν Τιμιωτέραν τῶν Χερουβείμ, καὶ ἐνδοξοτέραν ἀσυγκρίτως τῶν
Σεραφείμ, τὴν ἀδιαφθόρως Θεὸν Λόγον τεκοῦσαν, τὴν ὄντως
Θεοτόκον, σὲ μεγαλύνομεν.
Δεν έχει προς το παρόν σημασία αν το πεις σωστά, αλλά να μπορέσεις
να τοποθετήσεις τον κάθε ήχο στην κλίμακα, ως εξής:

ΗΧΟΣ ΒΑΣΗ ΗΧΟΣ ΒΑΣΗ

Α ΠΑ ΠΛ. Α ΚΕ
Β ΠΑ ΠΛ.Β ΔΙ
Γ ΓΑ ΒΑΡΥΣ ΓΑ
Δ ΒΟΥ ΠΛ.Δ ΝΗ
Προς το παρόν, θα ψάλλεις τα πάντα στις παραπάνω βάσεις (του
ειρμολογικού-σύντομου) είδους. Είναι σημαντικό να συνηθίζεις να
τοποθετείς τους ήχους στην κλίμακα.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΗΧΩΝ

Στους παρακάτω πίνακες θα δεις πού, σιγά, σιγά, θα ψάλλεις τα
διάφορα εκκλησιαστικά μέλη. Παρατήρησε προσεκτικά τον πίνακα.
Θα διαπιστώσεις πως τα πράγματα δεν είναι πλήρως τυποποιημένα.
Για παράδειγμα, τα απολυτίκια όλων των ήχων ψάλλονται στη βάση
του ειρμολογικού είδους του ήχου, όμως στον Δ΄ ήχο, ψάλλονται στη
βάση του παπαδικού, χωρίς φυσικά να πάψουν να ανήκουν στο
ειρμολογικό είδος. Ευλογητάρια υπάρχουν μόνο στον πλ. Α΄ ήχο.
Εξαποστειλάρια υπάρχουν μόνο στον β΄ και τον γ΄ ήχο. Τα Απολυτίκια,
τα Καθίσματα, τα Εξαποστειλάρια και τα Κοντάκια του β΄ ήχου, αν και
ειρμολογικά μέλη, ψάλλονται στη βάση του στιχηραρικού. Μην
αγχώνεσαι! Η ψαλτική είναι ζωντανή, κι όχι μουσειακή μουσική.
Εξελίσσεται και διατηρεί μια πεντάμορφη ποικιλία μέσα από τις
εξαιρέσεις της. Σε λίγο καιρό όλα αυτά θα σου φαίνονται πολύ οικεία.
Δώσε σημασία στο «γνωστό τροπάριο». Αυτό τώρα στην αρχή θα σε
καθοδηγήσει να «βρεις» τον ήχο. Και βέβαια ο στίχος. Αν πεις σωστά
τον στίχο, θα πεις εύκολα και το τροπάριο.

12
13
14
ΟΙ ΚΛΙΜΑΚΕΣ ΤΩΝ ΓΕΝΩΝ
Μιλήσαμε για τους ήχους, για τις κλίμακες τους και για τα γένη
στα οποία ανήκουν. Στον πίνακα που ακολουθεί, θα δεις πιο
αναλυτικά, τι κλίμακα ακολουθεί ο κάθε ήχος. Θα το δεις ως εικόνα,
και με την εμπειρία, σε λίγο καιρό, θα τα εφαρμόζεις. Η εικόνα και οι
αριθμοί θα σε βοηθήσουν να θυμάσαι πως σε κάθε ήχο οι φθόγγοι
έχουν διαφορετικές αποστάσεις μεταξύ τους. Για παράδειγμα και ο Α΄
και ο σύντομος Β΄ ήχος, έχουν βάση τον ΠΑ. Όμως η απόσταση του ΠΑ
από τον ΒΟΥ στον Α΄ ήχο, είναι μεγαλύτερη, ενώ στον Β΄ ήχο, πιο
μικρή. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ο Β΄ ήχος να είναι πιο μελαγχολικός
από τον Α’.
Να σου θυμίσω ένα παράδειγμα από την παραδοσιακή μας
μουσική: Στο πασίγνωστο τραγούδι «Σαν πας στην Καλαμάτα..», η
μελωδία αρχίζει σε ήχο Α΄. Όμως όταν φτάνει στον στίχο «μαντήλι
καλαματιανό….», παρότι παραμένουμε στην ίδια βάση, δεν πάμε
ψηλότερα ή χαμηλότερα και δεν αλλάζει ούτε ο ρυθμός∙ το άκουσμα
είναι σαφώς πιο μελαγχολικό, πιο λυπητερό. Αυτό συνέβη γιατί
αλλάξαμε κλίμακα, δηλαδή τις αποστάσεις ανάμεσα στους φθόγγους.
Οι αποστάσεις αυτές έχουν μετρηθεί, κι η μονάδα μέτρησης
ονομάζεται «κόμμα» ή «μόριο». Ο ΝΗ από τον ΠΑ, απέχει 12 μόρια.
Δηλαδή για να ανεβείς από τον ΝΗ στον ΠΑ, πρέπει να συναντήσεις
12 μικρά σκαλοπατάκια. ΠΑ και ένα μόριο, ΠΑ και δύο μόρια κ.λπ.
Όλες οι κλίμακες αποτελούνται από 72 μόρια. Δηλαδή από τον
Νη ως τον άνω ΝΗ, υπάρχουν 72 μόρια ανάμεσα, 72 δηλαδή ηχητικές
διαφοροποιήσεις. Το ίδιο και από τον ΠΑ ως τον άνω ΠΑ, από τον
κάτω ΔΙ στον ΔΙ κ.λπ. Το ίδιο ισχύει και στη δυτική μουσική. Δεν
χρησιμοποιώ τον όρο «ευρωπαϊκή» μουσική, γιατί κι η δική μας
εξίσου «ευρωπαϊκή» είναι. Και στη δυτική λοιπόν μουσική, το DO
απέχει 72 μόρια από το άνω DO. Υπάρχει ωστόσο μια ουσιώδης
διαφορά: η δυτική μουσική έχει μόνο τρεις αποστάσεις: 12 μόρια που
λέγεται «τόνος», 6 μόρια που λέγεται «ημιτόνιο» και 18 μόρια που
λέγεται «τριημιτόνιο». Αντίθετα στη βυζαντινή, στην ελληνική μας
παραδοσιακή μουσική, υπάρχουν διαστήματα 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16,

15
18, 20 μορίων!!!! Δες ποικιλία! Δες πλούτος! Γι’ αυτό στη βυζαντινή
μας μουσική έχουμε 8 βασικούς ήχους με πολλές υποδιαιρέσεις, ενώ
στη δυτική μουσική κυρίως μόνο 2 (μείζονα και ελάσσονα, «ματζόρε»
και «μινόρε»). Δες λοιπόν τις κλίμακες για να σου μείνουν στη μνήμη
και ΑΚΟΥΓΟΝΤΑΣ με τον καιρό, θα τις μάθεις. Όσοι ψάλλουν πρακτικά
πολλά χρόνια, ίσως και να μην έχουν μπει ποτέ σε αυτή τη διαδικασία.
Όμως νομίζω πως θα σου χρησιμεύσει. Δεν χρειάζεται να
απομνημονεύσεις κάτι, συχνά όμως να συμβουλεύεσαι τον πίνακα,
ενώ ΑΚΟΥΣ τα τροπάρια.
ΔΙΑΤΟΝΙΚΗ (ΜΑΛΑΚΗ)
12 10 8 12 10 8 12 12 10 8 12 10 8 12
ΔΙ ΚΕ ΖΩ ΝΗ ΠΑ ΒΟΥ ΓΑ ΔΙ ΚΕ ΖΩ ΝΗ ΠΑ ΒΟΥ ΓΑ ΔΙ
ΚΑΤ ΚΑ ΑΝ ΑΝ ΑΝ ΑΝΩ ΑΝ ΑΝ
Ω ΤΩ Ω Ω Ω Ω Ω

ΜΑΛΑΚΗ ΧΡΩΜΑΤΙΚΗ
8 14 8 8 14 8 12 8 14 8 8 14 8 12
ΔΙ ΚΕ ΖΩ ΝΗ ΠΑ ΒΟΥ ΓΑ ΔΙ ΚΕ ΖΩ ΝΗ ΠΑ ΒΟΥ ΓΑ ΔΙ
ΚΑΤ ΚΑΤ ΑΝ ΑΝ ΑΝ ΑΝΩ ΑΝ ΑΝ
Ω Ω Ω Ω Ω Ω Ω

ΣΚΛΗΡΗ ΧΡΩΜΑΤΙΚΗ
6 18
12 6 18 6
6 12 6 18 6 6 18 6
ΔΙ ΚΕ ΖΩ ΝΗ Π ΒΟΥ ΓΑ ΔΙ ΚΕ ΖΩ ΝΗ ΠΑ ΒΟΥ ΓΑ ΔΙ
ΚΑΤΩ ΚΑΤΩ ΑΝΩ ΑΝΩ ΑΝΩ ΑΝΩ ΑΝΩ ΑΝΩ

ΕΝΑΡΜΟΝΙΑ (ορθότερα: ΣΚΛΗΡΗ ΔΙΑΤΟΝΙΚΗ)

12 6 12 12 12 6 12 12 12 6 12 12 6 12
ΔΙ ΚΕ ΖΩ ΝΗ ΠΑ ΒΟΥ ΓΑ ΔΙ ΚΕ ΖΩ ΝΗ ΠΑ ΒΟΥ ΓΑ ΔΙ
ΚΑΤ ΚΑ ΑΝ ΑΝ ΑΝ ΑΝ ΑΝ ΑΝ
Ω ΤΩ Ω Ω Ω Ω Ω Ω
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Υπάρχουν διαφοροποιήσεις στους θεωρητικούς για τα διαστήματα.
Για παράδειγμα η σκληρή χρωματική κλίμακα για πολλούς θεωρητικούς έχει
διαστήματα 6, 20, 4 μορίων και η μαλακή χωρίζεται σε τρεις υποδιαιρέσεις.
Αυτά θα τα δούμε αργότερα. Είπαμε πως η μουσική μας είναι ζώσα και
υπάρχουν αρκετές θεωρητικές διαφωνίες.

16
ΤΡΟΠΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ
Η παρούσα εργασία είναι ένα βοηθητικό στοιχείο για κάποιον
που ξεκινά να ψάλλει. Η ψαλτική όμως είναι μουσική, τραγούδι. Και
τα τραγούδια μαθαίνονται ακούγοντάς τα πολλές φορές. Αυτό λοιπόν
να κάνεις κι εσύ. Άκου πολλές φορές τα cd που σε εφοδίασα κι ό,τι
άλλο νομίζεις πως θα σε βοηθήσει. Βάλε στόχο να μαθαίνεις καλά 2-
3 τροπάρια την εβδομάδα, τα οποία θα τα ακούς συνεχώς αρκετές
φορές, όταν οδηγείς ή κάνεις κάποια άλλη εργασία. Πώς μαθαίνουμε
ένα τραγούδι που ακούμε στο ραδιόφωνο; Ακριβώς με τον ίδιο τρόπο
μαθαίνουμε και τα «τραγούδια του Θεού». Σου έχω επιλέξει τα
βασικότερα μέλη για αρχή. Αν ακούς από το διαδίκτυο, θα ακούς με
δύο τρόπους: Α) Ψάλτες που σου αρέσουν. Αυτό γίνεται για την
αναψυχή σου και για την απόκτηση γενικότερης ψαλτικής
κουλτούρας. Β) Για εκμάθηση. Πέραν της συλλογής μου που ψάλλει
κυρίως ο βυζαντινός χορός ΑΙΝΟΥΝΤΕΣ, ο πρωτοψάλτης Νικόλαος
Παπαδημητρίου κι η ελαχιστότητά μου, μπορείς να ακούς πολλούς
καλούς και επώνυμους ψάλτες. Θα σου πρότεινα να ακούς κυρίως
χορωδίες, γιατί συνήθως ψάλλουν πιο κοινά μέλη, ενώ ένας
πρωτοψάλτης συνήθως ψάλλει κάτι πιο εξεζητημένο. Είσαι ακόμη
αρχάριος και φυσικά δεν μπορείς να μιμηθείς έναν μεγάλο ψάλτη,
όπως ένας σπουδαστής ενός μουσικού οργάνου δεν είναι δυνατόν να
παίζει από την αρχή σαν βιρτουόζος.
Εκκλησιάζεσαι; Βοηθάς στο αναλόγιο; Όσο πιο συχνά πηγαίνεις
στην εκκλησία, τόσο πιο γρήγορα θα μάθεις να ψάλλεις. Από νωρίς
τις Κυριακές, κι αν μπορείς, και στον Εσπερινό του Σαββάτου. Πολύ
μεγάλο σχολείο ο Εσπερινός αυτός. Εκεί θα συνηθίσεις στο διάβασμα
των αρχαίων κειμένων, εκεί θα εξοικειωθείς με τους ήχους και το
τυπικό.
ΣΤΑΔΙΑ ΜΕΛΕΤΗΣ
 Διαβάζω τα ιερά κείμενα. Προσέχω να μην κάνω κανένα λάθος.
Να μην αργώ, αλλά ούτε και να βιάζομαι.

17
  Συμμετέχω με διάκριση και καλοσύνη στις ιερές ακολουθίες
κοντά σε έμπειρο ιεροψάλτη. Περισσότερο ακούω και λιγότερο
ψάλλω.
 Ακούω ψαλτική από cd ή το διαδίκτυο.
 Μαθαίνω συστηματικά 2-3 τροπάρια την εβδομάδα.
Συμβουλεύομαι τις σημειώσεις που κρατώ, για να κατανοήσω τα
στοιχεία του ήχου.
 Δίνω ιδιαίτερη σημασία στην τυπική διάταξη, προσπαθώντας να
βρω τι πρόκειται να ψαλεί.
ΑΛΛΕΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ
Ο ΣΤΙΧΟΣ
Σε πολλά τροπάρια (Στιχηρά, Απόστιχα, Αίνοι, Προκείμενα,
Τιμιωτέρα κ.α.) προηγείται στίχος από τους Ψαλμούς του Δαβίδ. Ο
στίχος λέγεται «χύμα», δηλαδή ούτε διαβαστά, ούτε και ψαλτά, κάτι
ενδιάμεσο, αλλά στο τέλος ψάλλεται στον ήχο και στον χρόνο του
τροπαρίου που ακολουθεί.
Παράδειγμα: Σε τροπάριο ειρμολογικό του Α΄ ήχου, ο στίχος αρχίζει
μεταξύ λόγου και μελωδίας στον φθόγγο ΔΙ και στο τέλος ψάλλεται
καταλήγοντας στον ΔΙ. Άκουσέ το.
ΤΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ
Η ανάγνωση είναι βασικό στοιχείο της ψαλμωδίας. Καθημερινά
στην εκκλησία ψάλλουμε πολλά, αλλά και διαβάζουμε πολλά. Μην
επιτρέψεις στον εαυτό σου να διαβάζεις με λάθη, ό,τι μόρφωση κι αν
έχεις. Συχνή προπόνηση και προετοιμασία. Οι Ψαλμοί, το Σύμβολο της
Πίστεως, η Κυριακή προσευχή, το Κοντάκιο και ο Οίκος κ.ά.
διαβάζονται.
Ο Απόστολος απαγγέλλεται εμμελώς, δηλαδή όπως και ο στίχος.
Μεταξύ ψαλμωδίας και λόγου, χωρίς καθυστέρηση, λιτά, χωρίς
φωνητικές ακροβασίες. Στον φθόγγο ΔΙ συνήθως απαγγέλλουμε το
αποστολικό ανάγνωσμα. Όταν συναντάμε στο κείμενο κόμμα,
κατεβαίνουμε στον ΓΑ, αρκετά κοντά στον ΔΙ ή στον ΒΟΥ, επίσης κοντά
στον ΓΑ. Στις τελείες όμως καταλήγουμε στον ΔΙ. Αυτή η αρχαία

18
κλίμακα που θυμίζει έντονα εκκλησία, δημιουργείται με έναν
χρωματισμό που λέγεται «κλιτόν». Ο τρόπος αυτός της απαγγελίας
ονομάζεται «λογαοιδικό ύφος» ή «παρακαταλογή» η «χύμα».
ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ
Οξύτητα, χρονική αγωγή, ρυθμός. Τυπικό, Δίπτυχα, Εγκόλπιο του
αναγνώστου και του Ψάλτου, λειτουργικά βιβλία. Κλίμακα, Ήχος,
Βάση, Φθόγγοι, Καταλήξεις, Στίχος. Γένη: διατονικό, χρωματικό
εναρμόνιο. Είδη εκκλησιαστικής Μελοποιίας: ειρμολογικό,
στιχηραρικό, παπαδικό. Αναγνώσματα, λογαοιδικό ύφος.

19
ΘΕΜΑΤΑ ΤΥΠΙΚΟΥ
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ

ΘΥΜΙΑΜΑ
Ο ιερέας ή ο διάκονος - αν υπάρχει - θυμιάζει τον λαό κατά την
«Τιμιωτέρα» ως εξής: Θυμιάζει πρώτα την Αγία Τράπεζα και γύρω
από αυτή (η κίνηση του ιερέα ή του διακόνου, είναι πάντα
δεξιόστροφη). Στη συνέχεια θυμιάζει την Αγία Πρόθεση και εξέρχεται
από τη βόρεια Πύλη για να θυμιάσει και τον υπόλοιπο ναό.
Θυμιάζει πρώτα τον αρχιερατικό θρόνο 3 φορές, κατόπιν την
Ωραία Πύλη, τις εικόνες του τέμπλου (του Κυρίου, της Θεοτόκου, του
αγ. Ιωάννου του Προδρόμου, του αγίου του ναού και τις υπόλοιπες)
τρεις φορές την καθεμία. Έπειτα τους χορούς των ψαλτών μία φορά
τον καθένα, ενώ παραμένει ακόμη στον σολέα. Στη συνέχεια θυμιάζει
όλο τον λαό, διερχόμενος ανάμεσα στους πιστούς, πρώτα τους
άνδρες που στέκονται δεξιά και κατόπιν τις γυναίκες που στέκονται
στο αριστερό κλίτος του ναού. Επιστρέφοντας στον σολέα θυμιάζει
πάλι τον αρχιερατικό θρόνο τρεις φορές και στη συνέχεια πάλι την
Ωραία Πύλη και τις εικόνες του τέμπλου τρεις φορές και εισέρχεται
από τη νότια πύλη στο Άγιο Βήμα.
Ο ιερέας (όχι όμως ο διάκονος) θυμιάζει επίσης την ώρα της
Δοξολογίας. Θυμιάζει πρώτα την Αγία Τράπεζα και γύρω από αυτήν,
την Αγία Πρόθεση και ενώ ο χορός ψάλλει «Πρόσδεξαι τὴν δέησιν
ἡμῶν..», εξέρχεται στην Ωραία Πύλη και θυμιάζει από εκεί, σύμφωνα
με την παραπάνω σειρά: Πρώτα τον αρχιερατικό θρόνο, τις εικόνες
του τέμπλου, τους χορούς και τον λαό. Στρεφόμενος πάλι
δεξιόστροφα, εισέρχεται στο Άγιο Βήμα και θυμιάζει πάλι την Αγία
Τράπεζα και γύρω από αυτήν. Στη συνέχεια μυστικώς λέγει την Εκτενή
και την απόλυση του Όρθρου, όπως γράφει το βιβλίο που ονομάζεται
Ιερατικό.

20
ΚΑΜΠΑΝΕΣ
Οι καμπάνες του ναού κρούουν
1. Στην έναρξη του Όρθρου
2. Στις Καταβασίες και μάλιστα στην Θ΄ Ωδή
3. Στη Δοξολογία

ΦΩΤΑ
Ο ναός δεν πρέπει να είναι ολόφωτος εξ αρχής. Τα φώτα του ναού
ανάβουν σταδιακά: Στην έναρξη του Όρθρου και στον Εξάψαλμο, τα
φώτα είναι τα απολύτως αναγκαία. Στη συνέχεια ανάβουμε λίγα
φώτα ακόμη στις Καταβασίες και μάλιστα στη «Θεοτόκο», άλλα λίγα
στους Αίνους, και όλα τα φώτα του ναού στη Δοξολογία, ώστε στη
Θεία Λειτουργία ο ναός να είναι ολόφωτος. Στην Αγία Τράπεζα είναι
πάντα αναμμένο το «ακοίμητο κανδήλι». Στον Όρθρο ανάβουμε τα
κηροπήγια της Αγίας Τραπέζης και της Προθέσεως τα οποία
αφήνουμε αναμμένα μέχρι ο ιερέας να τελειώσει την κατάλυση της
Θείας Κοινωνίας.

ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΕΥΧΩΝ ΟΡΘΡΟΥ

Οι ευχές του Εξαψάλμου λέγονται μυστικώς και επ’ ουδενί ο ιερέας
καλύπτει το άκουσμα των ψαλμών. Γενικά οι ευχές του Όρθρου
λέγονται μυστικώς. Αν όμως έχουμε συλλείτουργο, οι ευχές λέγονται
«εις επήκοον» των ιερέων, χωρίς πάλι να σκεπάζουν τον Αναγνώστη.

ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΕΥΧΩΝ ΘΕΙΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ

Οι ευχές της Θείας Λειτουργίας πρέπει να διαβάζονται με τέτοιον
τρόπον ώστε να ακούγονται από τον λαό, χωρίς όμως να καλύπτουν
τους χορούς των ψαλτών. Επίσης, ούτε οι ψάλτες πρέπει να
υποτιμούν τις ευχές του ιερέα. Η λογική και ισορροπημένη χρήση των
μικροφώνων, βοηθά στη σωστή εκφώνηση και των ευχών και των
ψαλμωδιών. Χρειάζεται η σωστή φωνητική τοποθέτηση και ένταση,
ώστε, με διάκριση και μέτρο, οι μεν κατανυκτικότα- τες ευχές να μην
αποσιωπώνται, οι δε ωραιότατες ψαλμωδίες, να μην υποτιμώνται.

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Πρωτ. Χρυσόστομος Χρ. Γιαννακάς

Κυριάκος Ι. Κισκηρέας

21
ΔΙΑΤΑΞΗ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ
Για τον Εσπερινό χρησιμοποιούμε συνήθως την ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ, ΤΟ
ΜΗΝΑΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΕΓΚΟΛΠΙΟ, και πιθανόν το ΨΑΛΤΗΡΙΟ και το
ΩΡΟΛΟΓΙΟ, έχοντας υπόψη μας τα εξής:
1. Ψάλλουμε τον Εσπερινό της επόμενης ημέρας, π.χ. το απόγευμα
της 24ης Νοεμβρίου ψάλλουμε τον εσπερινό της 25ης.
2. Οι ημερομηνίες στα εκκλησιαστικά βιβλία είναι γραμμένες με
την ελληνική αρίθμηση:
1=Α. 2=Β. 3=Γ. 4=Δ. 5=Ε. 6=ΣΤ. 7=Ζ. 8=Η. 9=Θ. 10=Ι
11=ΙΑ. 12=ΙΒ. 13=ΙΓ. 14=ΙΔ. 15=ΙΕ. 16=ΙΣΤ. 17=ΙΖ. 18=ΙΗ. 19=ΙΘ.
20=Κ
21=ΚΑ. 22=ΚΒ. 23=ΚΓ. 24=ΚΔ. 25=ΚΕ. 26=ΚΣΤ. 27=ΚΖ. 28=ΚΗ.
29=ΚΘ. 30=Λ. 31=ΛΑ.
3. Υπάρχουν Τροπάρια που ψάλλουμε κάθε μέρα, τα οποία
βρίσκουμε στο Εγκόλπιο και άλλα που αφορούν τη
συγκεκριμένη ημέρα που βρίσκουμε στην Παρακλητική και το
Μηναίο.
4. Τις παραμονές των δεσποτικών εορτών ψάλλουμε τον Εσπερινό
από το Μηναίο και δεν χρησιμοποιούμε σχεδόν καθόλου την
Παρακλητική. Το ίδιο συμβαίνει και τις παραμονές των
θεομητορικών εορτών και των εορτών των αγίων εκτός αν
πέσουν Κυριακή.
5. Το Σάββατο το βράδυ (στον Εσπερινό) προηγούνται τα
«αναστάσιμα» τροπάρια της Παρακλητικής.
6. Οι καθημερινοί Εσπερινοί (μικροί) είναι συντομότεροι από τους
μεγάλους και τους πανηγυρικούς εσπερινούς. Τις Κυριακές
εσπέρας της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, ψάλλουμε τους
κατανυκτικούς εσπερινούς.
7. Διάλογος ιερέα-χορού ψαλτών (χορός = χορωδία). Σε κάθε
Εσπερινό ο ιερέας εκφωνεί τα εξής:

22
 i. Εὐλογητός ὁΘεός ἡμῶν πάντοτε νῦν καί εἰς τους
αἰῶνας τῶν αἰώνων (δοξολογία της Αγίας Τριάδος). Ο
χορός απαντά: ’Αμήν.
ii. Ἐν είρήνη τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν (Ειρηνικά) ο χορός
απαντά: Κύριε ἐλέησον μετά από κάθε δέηση
Ἀντιλαβοῦ σῶσον - Κύριε ἐλέησον Τῆς Παναγίας
ἀχράντου - Σοί Κύριε, Ὄτι σον νῦν και ἀεί και εἰς τούς
αἰῶνας τῶν αἰώνων…-ἀμήν
iii. Ἒτι καί ἔτι…δηθῶμεν - Κύριε ἐλέησον (Μικρά
Συναπτή)
iv. Εἴπωμεν πάντες - Κύριε ἐλέησον (τρις) (Μεγάλη
Συναπτή)
v. Πληρώσωμεν τήν δέησιν (Πληρωτικά) - Κύριε
ἐλέησον, Ἀντιλαβοῦ-Κύριε ἐλέησον Την ἡμέραν
πᾶσαν….αἰτησώμεθα - Παράσχου Κύριε, Της
Παναγίας - Σοί Κύριε.
vi. Εἰρήνη πᾶσι- καί τῷ πνεύματί σου, Τάς κεφαλάς
ἡμῶν τῷ Κυρίω κλίνωμεν Σοί Κύριε

ΒΑΣΙΚΗ ΟΡΟΛΟΓΙΑ

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΑΚΟΛΟΥΘΙΕΣ
ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ: Συγκεκριμένη προσευχή της Εκκλησίας που
περιλαμβάνει ύμνους, κείμενα, τελετουργία, τυπική διάταξη.
ΑΚΟΛΟΥΘΙΕΣ ΤΟΥ ΝΥΧΘΗΜΕΡΟΥ:
ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ: Απογευματινή ακολουθία.
ΜΙΚΡΟ ΑΠΟΔΕΙΠΝΟ Ακολουθία προ του ύπνου.
ΜΕΣΟΝΥΚΤΙΚΟ: Ακολουθία του μεσονυκτίου.
ΟΡΘΡΟΣ: Πρωινή ακολουθία.
ΩΡΕΣ: Α΄ Ώρα στις 06:00, Γ΄ Ώρα στις 09:00, ΣΤ΄ Ώρα στις 12:00,
Θ΄ Ώρα στις 15:00.

23
Συνήθως αναγινώσκονται μαζί η Θ΄ Ώρα και ο Εσπερινός το
απόγευμα. Το Μεσονυκτικό, ο Όρθρος και η Α΄ Ώρα, το πρωί.
Δυστυχώς στις περισσότερες ενορίες πολλές ακολουθίες, όπως
π.χ. το Μεσονυκτικό και οι Ώρες, παραλείπονται.
ΑΛΛΕΣ ΙΕΡΕΣ ΑΚΟΛΟΥΘΙΕΣ: Τα Ιερά Μυστήρια και οι
εκκλησιαστικές τελετές, βάπτισμα, χρίσμα, γάμος, ευχέλαιο,
εξομολόγηση, αγιασμός, μοναχική κουρά, κηδεία, αρτοκλασία.
Ακολουθίες συγκεκριμένων περιόδων, όπως οι Παρακλητικοί
Κανόνες, το Μέγα Απόδειπνο, η αναστάσιμη ακολουθία, ο
Μέγας Κανών, ο Ακάθιστος ύμνος και φυσικά η ακολουθία των
ακολουθιών, η Θεία Λειτουργία.

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ
ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ: Περιλαμβάνει τις καθημερινές και τις
κυριακάτικες ακολουθίες του Εσπερινού και του Όρθρου και
στους οκτώ μουσικούς ήχους που χρησιμοποιούνται στην
Εκκλησία.
ΜΗΝΑΙΟ: Περιλαμβάνει ύμνους του Εσπερινού και του Όρθρου
για τις μνήμες των αγίων. Υπάρχει ένα μηναίο για κάθε μήνα.
ΤΡΙΩΔΙΟ-ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΑΡΙΟ Αντικαθιστούν ή συμπληρώνουν την
Παρακλητική στις ομώνυμες εορταστικές περιόδους πριν και
μετά το Πάσχα.
ΩΡΟΛΟΓΙΟ: Βασικό βιβλίο που περιλαμβάνει τα γενικώς και
συνήθως λεγόμενα στις καθημερινές εκκλησιαστικές
ακολουθίες, στον Εσπερινό, στον Όρθρο, στις Ώρες κ.λπ., τα
οποία δεν υπάρχουν στα άλλα βιβλία. Περιλαμβάνει επίσης
τους Παρακλητικούς Κανόνες, την Ακολουθία της Θ.
Μεταλήψεως, Ικετηρίους Κανόνες, τους Χαιρετισμούς,
συνοπτικό εορτολόγιο με τα απολυτίκια και τα κοντάκια όλων
των αγίων, περίληψη των βασικών ιερών κανόνων.

24
ΕΓΚΟΛΠΙΟ ΤΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ: Περίληψη του Ωρολογίου με τις
πιο συνήθεις ακολουθίες, τη Θεία Λειτουργία κι άλλες χρήσιμες
προσθήκες.
ΨΑΛΤΗΡΙΟ: Περιλαμβάνει το βιβλίο των Ψαλμών της Π.Δ. και τη
στιχολογία των 9 ωδών. Παραμένει το βασικό προσευχητάριο
της Εκκλησίας παρά την παραγκώνιση του.
ΕΥΧΟΛΟΓΙΟ (ΜΕΓΑ): Περιλαμβάνει όλες τις αγιαστικές τελετές
και ακολουθίες της εκκλησίας: την κηδεία, τον αγιασμό, τη
μοναχική κουρά, τα εγκαίνια του ναού. Τα πιο συνήθη
περιλαμβάνονται στο Μικρό Ευχολόγιο.
ΙΕΡΑΤΙΚΟ: Περιλαμβάνει όσα ανήκουν στον ιερέα, την
Προσκομιδή, τον Όρθρο, τη Θεία Λειτουργία, τον Εσπερινό, την
ακολουθία της γονυκλισίας της Πεντηκοστής κ.λπ. που δεν είναι
καταχωρισμένα στο Ευχολόγιο.
ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ: Περιλαμβάνει τα αποστολικά αναγνώσματα,
δηλαδή αποσπάσματα από τις Πράξεις και τις Επιστολές των
αγίων Αποστόλων για κάθε μέρα.
ΙΕΡΟ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ: Περιλαμβάνει αποσπάσματα από τα τέσσερα
Ευαγγέλια για κάθε μέρα. Στο εξώφυλλο του Ευαγγελίου είναι
σχεδιασμένα η Σταύρωση και η Ανάσταση του Κυρίου.
Τοποθετείται πάνω στην Αγία Τράπεζα με το σχέδιο της
Σταύρωσης να φαίνεται τις καθημερινές και της Ανάστασης να
φαίνεται από τον Εσπερινό του Σαββάτου ως την Θ΄ Ώρα της
Κυριακής.

25
ΒΑΣΙΚΗ ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ
ΕΥΛΟΓΗΤΟΣ: Η έναρξη της ακολουθίας με τα λόγια «Εὐλογητός
ὁ Θεός ἡμῶν…».
ΠΡΟΟΙΜΙΑΚΟΣ: Ο 103ος Ψαλμός, με τον οποίο αρχίζει ο
Εσπερινός. ΑΝΟΙΞΑΝΤΑΡΙΑ: Απόσπασμα του προοιμιακού
Ψαλμού που ψάλλεται στους πανηγυρικούς Εσπερινούς και
αρχίζει από τον στίχο «Ἀνοίξαντός σου τήν χεῖρα…».
ΕΙΡΗΝΙΚΑ: Δεήσεις του ιερέα υπέρ ειρήνης κ.λπ.
ΚΕΚΡΑΓΑΡΙΑ: Ψαλμός που αρχίζει με τον στίχο «Κύριε
ἐκέκραξα…» και ψάλλεται σε όλους τους ήχους.
ΣΤΙΧΗΡΑ: Τροπάρια της Παρακλητικής ή του Μηναίου, των
οποίων προηγείται στίχος από το Εγκόλπιο.
ΑΥΤΟΜΕΛΟ: Τροπάριο που αποτελεί μουσικό και ποιητικό
πρότυπο για τα ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ.
ΔΟΞΑΣΤΙΚΟ: Κεντρικό τροπάριο με στίχο «Δόξα Πατρί…».
ΙΔΙΟΜΕΛΟ: Τροπάριο που έχει δική του μοναδική μελωδία.
ΔΟΓΜΑΤΙΚΟ ΘΕΟΤΟΚΙΟ: Τροπάριο για τη Θεοτόκο με δογματικό
περιεχόμενο που ψάλλεται απαραίτητα στον Εσπερινό του
Σαββάτου.
ΕΙΣΟΔΟΣ: Είσοδος των ιερέων στο κέντρο του ναού με το
θυμίαμα. ΕΠΙΛΥΧΝΙΟΣ ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ: Σήμερα ο ύμνος «Φῶς
ἱλαρόν».
ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟ: Στίχος από τους Ψαλμούς του Δαβίδ,
διαφορετικός για κάθε μέρα, που ψάλλεται πριν τα
αναγνώσματα.
ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ: Κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης σχετικά με την
εορτή των εορταζομένων αγίων.
ΜΕΓΑΛΗ ΣΥΝΑΠΤΗ: Αίτηση του ιερέα που αρχίζει με τη φράση
«Εἴπωμεν..».
ΚΑΤΑΞΙΩΣΟΝ: Προσευχή που αρχίζει με τη φράση
«Καταξίωσον…». ΠΛΗΡΩΤΙΚΑ: Αίτηση του ιερέα που αρχίζει με
τη φράση «Πληρώσωμεν τήν δέησιν…».

26
 ΛΙΤΗ: Τροπάρια για πανηγυρικούς Εσπερινούς, που ψάλλονται
ενώ λιτανεύεται η εικόνα του εορταζομένου αγίου.
ΑΡΤΟΚΛΑΣΙΑ: Ευλογία των άρτων.
ΑΠΟΣΤΙΧΑ: Τροπάρια προ της λήξεως του Εσπερινού, από το
Μηναίο ή την Παρακλητική.
ΔΟΞΑΣΤΙΚΟ ΑΠΟΣΤΙΧΩΝ: Τροπάριο μετά τα απόστιχα, με στίχο:
«Δόξα Πατρί…».
ΝΥΝ ΑΠΟΛΥΟΙΣ: Προσευχή του ιερέα προ του τέλους του
Εσπερινού, επανάληψη των λόγων του Συμεών, όταν
υποδέχθηκε τον Χριστό.
ΤΡΙΣΑΓΙΟ: «Ἃγιος ὁ Θεός…», «Παναγία Τριάς…», «Πάτερ
ἡμῶν…».
ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΟ: Κεντρικός ύμνος του ήχου ή της εορτής.
ΘΕΟΤΟΚΙΟ: Ύμνος προς τη Θεοτόκο.

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΞΗ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ :

ΕΥΛΟΓΗΤΟΣ, ΠΡΟΟΙΜΙΑΚΟΣ, ΑΝΟΙΞΑΝΤΑΡΙΑ, ΕΙΡΗΝΙΚΑ,
ΚΕΚΡΑΓΑΡΙΑ, ΣΤΙΧΗΡΑ, ΔΟΞΑΣΤΙΚΟ, ΔΟΓΜΑΤΙΚΟ ΘΕΟΤΟΚΙΟ,
ΕΙΣΟΔΟΣ, ΕΠΙΛΥΧΝΙΟΣ ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ, ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟ,
ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ, ΜΕΓΑΛΗ ΣΥΝΑΠΤΗ, ΚΑΤΑΞΙΩΣΟΝ, ΠΛΗΡΩΤΙΚΑ,
ΛΙΤΗ, ΑΡΤΟΚΛΑΣΙΑ, ΑΠΟΣΤΙΧΑ , ΔΟΞΑΣΤΙΚΟ ΑΠΟΣΤΙΧΩΝ, ΝΥΝ
ΑΠΟΛΥΟΙΣ, ΤΡΙΣΑΓΙΟ ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΟ, ΘΕΟΤΟΚΙΟ.

ΔΙΑΤΑΞΗ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ

27
 ΔΙΑΤΑΞΗ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ ΤΟΥ ΣΑΒΒΑΤΟΥ ΠΟΥ
ΒΡΙΣΚΟΝΤΑΙ
Ιερέας: Εὐλογητός ὁ Θεός ΙΕΡΑΤΙΚΟ
Αναγνώστης: Ἀμήν Δεῦτε προσκυνήσωμεν… Εὐλόγει ἡ ψυχή μου (ψαλμός ΕΓΚΟΛΠΙΟ
103)[προοιμιακός]
Ο Ιερέας :Έν εἰρήνη τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν (ειρηνικά) ΙΕΡΑΤΙΚΟ
ὁ Χορός :Κύριε ελέησον
Μετά τα ειρηνικά αναγινώσκεται κανονικά το α Κάθισμα από το Ψαλτήριο ΨΑΛΤΗΡΙΟ
(το οποίο συνήθως παραλείπεται)
Ο ιερέας :ἔτι καί ἔτι (μικρά συναπτή) ΙΕΡΑΤΙΚΟ

Ο Χόρος ψάλλει στον ήχο της εβδομάδας το «Κύριε ἐκέκραξα.. ΕΓΚΟΠΛΙΟ

Οι χοροί ψάλλουν εναλλάξ τα τροπάρια από την Παρακλητική με στίχους ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ
από το εγκόλπιο (αρχίζουμε από το στίχο «Ἐξάγαγε εκ φυλακής (10 ΣΤΙΧΟΙ)
Την περίοδο του Πεντηκοσταρίου αντί της Παρακλητικής χρησιμοποιούμε
το Πεντηκοστάριο
Οι χοροί ψάλλουν εναλλάξ τα τροπάρια από το Μηναίο με στίχους από το ΜΗΝΑΙΟ
εγκόλπιο , αρχίζοντας από το στίχο που ορίζει το Τυπικό, συνήθως το «Ἀπό
φυλακῆς πρωίαςΤην περίοδο του Τριωδίου αντί Μηναίου χρησιμοποιούμε
το Τριώδιο
«Δόξα…»από το Μηναίο (αν υπάρχει) ΜΗΝΑΙΟ
«Και νῦν..» πάντα το δογματικό Θεοτοκιο του ήχου
Είσοδος των ιερέων που ψάλλουν το Φῶς ἱλαρόν ΜΗΝΑΙΟ
Το προκείμενο της ημέρας ΕΓΚΟΛΠΙΟ

Ο ιερέας είπωμεν πάντες Ο χορός απαντά: Κύριε ελέησον (τρις) ΙΕΡΑΤΙΚΟ

Καταξίωσον Κύριε ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ

Ο ιερέας τα πληρωτικά ΙΕΡΑΤΙΚΟ

Τα απόστιχα της Παρακλητικής με τους στίχους τους από το εγκόλπιο ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ

«Δόξα…» από το μηναίο (αν υπάρχει), αν όχι «Δόξα… καί νῦν.…»το ΜΗΝΑΙΟ ή
Θεοτοκίο των αποστίχων του ήχου της εβδομάδας ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ
«καί νῦν.…»από την Παρακλητική, το Θεοτοκίο των αποστίχων στον ήχο του ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ
δοξαστικού
Ο ιερέας: Νῦν ἀπολύεις ΙΕΡΑΤΙΚΟ
Τρισάγιο, «Παναγία Τριάς..», «Πάτερ ἡμῶν…» ΕΓΚΟΛΠΙΟ

Απολυτίκιο του ήχου της εβδομάδας ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ

Δόξα, Απολυτίκιο του Μηναίου αν υπάρχει ΜΗΝΑΙΟ

Και νυν Θεοτοκίο από την Παρακλητική στον ήχο του Απολυτικίου του ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ
μηναίου. Αν δεν έχει Απολυτίκιο το Μηναίο, λέμε το Θεοτοκίο του ήχου Η ΕΓΚΟΛΠΙΟ

Ο ιερέας :Σοφία –ο αναγνώστης : «Στερεῶσαι..» ΕΓΚΟΛΠΙΟ

Ο ιερέας την απόλυση ΙΕΡΑΤΙΚΟ

28
 ΜΙΚΡΟΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ των καθημερινών ΠΟΥ
ΒΡΙΣΚΟΝΤΑΙ
ΤΑ ΤΡΟΠΑΡΙΑ
Ιερέας: Εὐλογητός ὁ Θεός
Αναγνώστης: Ἀμήν Δεῦτε προσκυνήσωμεν… Εὐλόγει ἡ ψυχή μου ΕΓΚΟΛΠΙΟ
(ψαλμός 103)
[προοιμιακός]
ΕΓΚΟΛΠΙΟ
Ο Ιερέας :Έν εἰρήνη τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν (ειρηνικά) ΙΕΡΑΤΙΚΟ
ὁ Χορός :Κύριε ελέησον
Μετά τα ειρηνικά αναγινώσκεται κανονικά το Κάθισμα από το ΨΑΛΤΗΡΙΟ
Ψαλτήριο που έχει σειρα (το οποίο συνήθως παραλείπεται)
Ο ιερέας :ἔτι καί ἔτι (μικρά συναπτή) ΙΕΡΑΤΙΚΟ
Ο Χορός ψάλλει στον ήχο της εβδομάδας το «Κύριε ἐκέκραξα.. ΕΓΚΟΠΛΙΟ
Οι χοροί ψάλλουν εναλλάξ τη στιχολογία του Κύριε ἐκέκραξα, ως το ΕΓΚΟΛΠΙΟ
στίχο «Ἐάν ἀνομίας..»
Οι χοροί ψάλλουν εναλλάξ τα τρία πρώτα τροπάρια από την ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ
Παρακλητική με στίχους από το εγκόλπιο (αρχίζουμε από το στίχο
«ἐάν άνομίας
Οι χοροί ψάλλουν εναλλάξ τα τροπάρια από το Μηναίο με στίχους ΜΗΝΑΙΟ
από το εγκόλπιο ( αρχίζουμε από το στιχο «ὅτι παρά τω Κυρίω
«Δόξα… καί νῦν.…»το θεοτόκίο ή κάθε Τρίτη και Πέμπτη εσπέρας ΜΗΝΑΙΟ
σταυροθεοτοκίο
Φῶς ἱλαρόν (διαβαστά) ΕΓΚΟΛΠΙΟ

Το προκείμενο της ημέρας ΕΓΚΟΛΠΙΟ

Καταξίωσον Κύριε ΕΓΚΟΛΠΙΟ

Ο ιερέας τα πληρωτικά ΙΕΡΑΤΙΚΟ

Τα απόστιχα της Παρακλητικής με τους στίχους τους από το εγκόλπιο ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ

«Δόξα… καί νῦν.…»από την Παρακλητική ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ

Ο ιερέας: Νῦν ἀπολύεις ΙΕΡΑΤΙΚΟ

Τρισάγιο, «Παναγία Τριάς..», «Πάτερ ἡμῶν…» ΕΓΚΟΛΠΙΟ
Απολυτίκιο από το Ωρολόγιο ΩΡΟΛΟΓΙΟ η
ΕΓΚΟΛΠΙΟ
Δοξα και νυν θεοτοκίο της ημέρας στον ήχο του απολυτικίου ΩΡΟΛΟΓΙΟ η
ΕΓΚΟΛΠΙΟ
Ο ιερέας εἴπωμεν πάντες..»-Ο χορός Κυριε ελέησον (3) ΙΕΡΑΤΙΚΟ
Ο ιερέας :Σοφία –ο αναγνώστης : «Στερεῶσαι..» ΕΓΚΟΛΠΙΟ

Ο ιερέας την απόλυση ΙΕΡΑΤΙΚΟ

29
ΜΕΓΑΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ σε εορτές ΠΟΥ
ΒΡΙΣΚΟΝΤΑΙ
ΤΑ ΤΡΟΠΑΡΙΑ
Ιερέας: Εὐλογητός ὁ Θεός ΙΕΡΑΤΙΚΟ
Αναγνώστης: Ἀμήν Δεῦτε προσκυνήσωμεν… Εὐλόγει ἡ ψυχή μου ΕΓΚΟΛΠΙΟ
(ψαλμός 103) [προοιμιακός]
Ο Ιερέας :Έν εἰρήνη τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν (ειρηνικά) ΙΕΡΑΤΙΚΟ
ὁ Χορός :Κύριε ελέησον
Μετά τα ειρηνικά αναγινώσκεται κανονικά το α Κάθισμα από το ΨΑΛΤΗΡΙΟ
Ψαλτήριο (το οποίο συνήθως παραλείπεται)
Ο ιερέας :ἔτι καί ἔτι (μικρά συναπτή)) ΙΕΡΑΤΙΚΟ
Ο Χόρος ψάλλει στον ήχο των τροπαρίων του μηναίου το «Κύριε ΕΓΚΟΛΠΙΟ
ἐκέκραξα..
Οι χοροί ψάλλουν εναλλάξ τα τροπάρια από το Μηναίο με στίχους ΜΗΝΑΙΟ
από το εγκόλπιο (αρχίζουμε από το στίχο «ἐάν άνομίας» (6 ΣΤΙΧΟΙ)
«Δόξα… καί νῦν.…»δοξαστικό από το μηναίο ΜΗΝΑΙΟ
Είσοδος των ιερέων που ψάλλουν Φῶς ἱλαρόν ΕΓΚΟΛΠΙΟ
Το προκείμενο της ημέρας ΕΓΚΟΛΠΙΟ
Αναγνώσματα από το μηναίο ΜΗΝΑΙΟ
Ο ιερέας: είπωμεν πάντες Ο χορός απαντά: Κύριε ελέησον (τρις) ΙΕΡΑΤΙΚΟ

Καταξίωσον Κύριε ΕΓΚΟΛΠΙΟ

Ο ιερέας τα πληρωτικά ΙΕΡΑΤΙΚΟ

Τα απόστιχα του Μηναίου ΜΗΝΑΙΟ

«Δόξα…» από το μηναίο ΜΗΝΑΙΟ

«καί νῦν.…»από την Παρακλητική, το Θεοτοκίο των αποστίχων στον ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ

ήχο του δοξαστικού
Ο ιερέας: Νῦν ἀπολύεις ΙΕΡΑΤΙΚΟ
Τρισάγιο, «Παναγία Τριάς..», «Πάτερ ἡμῶν…» ΕΓΚΟΛΠΙΟ
Απόλυτίκιο από το μηναίο ΜΗΝΑΙΟ
Δόξα και νυν θεοτοκίο από την Παρακλητική η το εγκόλπιο στον ήχο ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ
του Απολυτικίου Η ΕΓΚΟΛΠΙΟ
Ο ιερέας :Σοφία –ο αναγνώστης : «Στερεῶσαι..» ΕΓΚΟΛΠΙΟ
Ο ιερέας την απόλυση ΙΕΡΑΤΙΚΟ

30
ΜΕΓΑΣ ΠΑΝΗΓΥΡΙΚΟΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ σε πανηγύρεις ναών ΠΟΥ
ΒΡΙΣΚΟΝΤΑΙ
ΤΑ ΤΡΟΠΑΡΙΑ
Ιερέας: Εὐλογητός ὁ Θεός ΙΕΡΑΤΙΚΟ
Αναγνώστης: Ἀμήν Δεῦτε προσκυνήσωμεν… Εὐλόγει ἡ ψυχή μου ΕΓΚΟΛΠΙΟ
(ψαλμός 103) [προοιμιακός] ως το στίχο : « δόντος σου αὐτοῖς
συλλέξουσιν»
Οι ψάλτες ψάλλουν τους υπόλοιπους στίχους αργά (‘’Ανοίξαντός σου ΕΓΚΟΛΠΙΟ
την χεῖρα» [ανοιξαντάρια]
Ο Ιερέας :Έν εἰρήνη τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν (ειρηνικά) ΙΕΡΑΤΙΚΟ
ὁ Χορός :Κύριε ελέησον
Σε μνήμες Ἁγίων και σε θεομητορικές εορτές ψάλλεται αντί για ΨΑΛΤΗΡΙΟ
ανοιξαντάρια η Α΄στάση του α΄καθίσματος του ψαλτηρίου
(«Μακάριος ἀνήρ..)
Ο ιερέας :ἔτι καί ἔτι (μικρά συναπτή) ΙΕΡΑΤΙΚΟ
Ο Χόρος ψάλλει στον ήχο των τροπαρίων του μηναίου το «Κύριε ΕΓΚΟΛΠΙΟ
ἐκέκραξα..»
Οι χοροί ψάλλουν εναλλάξ τα τροπάρια από το Μηναίο με στίχους ΜΗΝΑΙΟ
από το εγκόλπιο (αρχίζουμε από το στίχο «ἐάν άνομίας» (6 ΣΤΙΧΟΙ)
«Δόξα… καί νῦν.…»δοξαστικό από το μηναίο ΜΗΝΑΙΟ
Είσοδος των ιερέων που ψάλλουν Φῶς ἱλαρόν ΕΓΚΟΛΠΙΟ
Το προκείμενο της ημέρας ΕΓΚΟΛΠΙΟ
Αναγνώσματα από το μηναίο ΜΗΝΑΙΟ
Ο ιερέας: είπωμεν πάντες Ο χορός απαντά: Κύριε ελέησον (τρις) ΙΕΡΑΤΙΚΟ

Καταξίωσον Κύριε ΕΓΚΟΛΠΙΟ

Ο ιερέας τα πληρωτικά ΙΕΡΑΤΙΚΟ

Ψάλλεται το ά τροπάριο της Λιτής από το μηναίο ΜΗΝΑΙΟ
οι ιερείς εισοδεύουν με την εικόνα του τιμωμένου αγίου και τελείται η ΙΕΡΑΤΙΚΟ-
ακολουθία της λιτῆς και της ευλογίας των άρτων («ἁρτοκλασία») ΕΓΚΟΛΠΙΟ
Τα απόστιχα του Μηναίου ΜΗΝΑΙΟ

«Δόξα…» από το μηναίο ΜΗΝΑΙΟ

«καί νῦν.…»από την Παρακλητική, το Θεοτοκίο των αποστίχων στον ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ

ήχο του δοξαστικού
Ο ιερέας: Νῦν ἀπολύεις ΙΕΡΑΤΙΚΟ
Τρισάγιο, «Παναγία Τριάς..», «Πάτερ ἡμῶν…» ΕΓΚΟΛΠΙΟ
Απόλυτίκιο από το μηναίο ΜΗΝΑΙΟ
Δόξα και νυν θεοτοκίο από την Παρακλητική η το εγκόλπιο στον ήχο ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ
του Απολυτικίου Η ΕΓΚΟΛΠΙΟ
Ο ιερέας : Ευλογία Κυρίου–ο αναγνώστης : «Στερεῶσαι..» ΕΓΚΟΛΠΙΟ
Ο ιερέας την απόλυση ΙΕΡΑΤΙΚΟ

31
ΔΙΑΤΑΞΗ ΤΟΥ ΟΡΘΡΟΥ (Κυριακή)

ΕΥΛΟΓΗΤΟΣ
ΒΑΣΙΛΕΥ ΟΥΡΑΝΙΕ
ΑΓΙΟΣ Ο ΘΕΟΣ, ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΡΙΑΣ
ΠΑΤΕΡ ΗΜΩΝ ΕΓΚΟΛΠΙΟ
ΣΩΣΟΝ ΚΥΡΙΕ, Ο ΥΨΩΘΕΙΣ
ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΦΟΒΕΡΑ
ΕΞΑΨΑΛΜΟΣ, ΘΕΟΣ ΚΥΡΙΟΣ
ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ ΣΑΒΒΑΤΟ ΕΣΠΕΡΑΣ
ΣΤΟΝ ΗΧΟ ΠΟΥ ΕΧΕΙ ΣΕΙΡΑ
ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΑ
ΜΗΝΑΙΟ στον Εσπερινό της
ημέρας
ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ ΘΕΟΤΟΚΙΟ ΣΤΟΝ
ΗΧΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΟΥ ΤΟΥ
ΜΗΝΑΙΟΥ
ΚΑΘΙΣΜΑΤΑ ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ στον ήχο που έχει
σειρά
ΕΥΛΟΓΗΤΑΡΙΑ ΕΓΚΟΛΠΙΟ
ΥΠΑΚΟΗ ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ
ΤΑΞΗ ΕΩΘΙΝΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΥ ΕΓΚΟΛΠΙΟ
ΚΑΝΟΝΕΣ ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ ΜΗΝΑΙΟ
ΚΑΘΙΣΜΑΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗ Γ’ ΩΔΗ ΜΗΝΑΙΟ
ΚΟΝΤΑΚΙΟ ΟΙΚΟΣ ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ
ΣΥΝΑΞΑΡΙΟ ΜΗΝΑΙΟ
ΚΑΤΑΒΑΣΙΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΕΓΚΟΛΠΙΟ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ

32
ΤΙΜΙΩΤΕΡΑ ΕΓΚΟΛΠΙΟ
ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΚΑΤΑΒΑΣΙΑ ΕΓΚΟΛΠΙΟ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ
ΑΓΙΟΣ ΚΥΡΙΟΣ ΕΓΚΟΛΠΙΟ
ΕΞΑΠΟΣΤΕΙΛΑΡΙΟ που έχει
ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ
σειρά
ΕΞΑΠΟΣΤΕΙΛΑΡΙΟ-ΘΕΟΤΟΚΙΟ ΜΗΝΑΙΟ
ΑΙΝΟΙ ΕΓΚΟΛΠΙΟ
ΑΙΝΟΙ ΑΝΑΣΤΑΣΙΜΟΙ ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ στον ήχο της
ημέρας. Προηγείται στίχος από το
εγκόλπιο
ΑΙΝΟΙ ΤΟΥ ΜΗΝΑΙΟΥ ΜΗΝΑΙΟ
ΕΩΘΙΝΟ που έχει σειρά ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ
ΥΠΕΡΕΥΛΟΓΗΜΕΝΗ ΕΓΚΟΛΠΙΟ
ΔΟΞΟΛΟΓΙΑ ΕΓΚΟΛΠΙΟ

33
ΤΑΞΗ ΤΟΥ ΟΡΘΡΟΥ (ΕΟΡΤΕΣ)
(δεν χρησιμοποιούμε καθόλου την Παρακλητική, εκτός αν η γιορτή
πέσει Κυριακή, οπότε συμβουλευόμαστε το Τυπικό. Όμως στις
μεγάλες δεσποτικές εορτές (Χριστούγεννα, Θεοφάνια,
Μεταμόρφωση, του Σταυρού, δεν χρησιμοποιούμε καθόλου την
Παρακλητική)
ΕΥΛΟΓΗΤΟΣ ΕΓΚΟΛΠΙΟ
ΒΑΣΙΛΕΥ ΟΥΡΑΝΙΕ
ΑΓΙΟΣ Ο ΘΕΟΣ , ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΡΙΑΣ
ΠΑΤΕΡ ΗΜΩΝ
ΣΩΣΟΝ ΚΥΡΙΕ , Ο ΥΨΩΘΕΙΣ
ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΦΟΒΕΡΑ
ΕΞΑΨΑΛΜΟΣ
ΘΕΟΣ ΚΥΡΙΟΣ
ΜΗΝΑΙΟ στον εσπερινό της
ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΑ ημέρας
ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ ΘΕΟΤΟΚΙΟ ΣΤΟΝ
ΗΧΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΟΥ ΤΟΥ
ΜΗΝΑΙΟΥ
ΚΑΘΙΣΜΑΤΑ ΜΗΝΑΙΟ
ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ Δ΄ ΗΧΟΥ ΕΓΚΟΛΠΙΟ
ΤΑΞΗ ΕΩΘΙΝΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΥ ΕΓΚΟΛΠΙΟ (χωρίς «Ἀνάστασιν
Χριστοῦ».
Ο ψαλμός «Ἐλέησον με ὁ Θεός..»
χύμα (διαβαστά)
ΚΑΝΟΝΕΣ (όπως ορίζει το τυπικό) ΜΗΝΑΙΟ
ΚΑΘΙΣΜΑΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗ Γ ΩΔΗ ΜΗΝΑΙΟ
ΚΟΝΤΑΚΙΟ ΟΙΚΟΣ (μετά τη Στ΄ ΜΗΝΑΙΟ
Ωδή)
ΣΥΝΑΞΑΡΙΟ ΜΗΝΑΙΟ
ΚΑΤΑΒΑΣΙΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΕΓΚΟΛΠΙΟ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ
ΤΙΜΙΩΤΕΡΑ ΕΓΚΟΛΠΙΟ
Αν εορτάζεται μεγάλη δεσποτική ή
θεομητορική εορτή αντί για την

34
«Τιμιωτέρα» λέμε την θ΄ ωδή από
το μηναίο
ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΚΑΤΑΒΑΣΙΑ ΕΓΚΟΛΠΙΟ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ
ΕΞΑΠΟΣΤΕΙΛΑΡΙΟ-ΘΕΟΤΟΚΙΟ ΜΗΝΑΙΟ (Χωρίς «Ἅγιος Κύριος..»)
ΑΙΝΟΙ («Πᾶσα πνοή αἰνεσάτω…») ΕΓΚΟΛΠΙΟ
ΑΙΝΟΙ ΤΟΥ ΜΗΝΑΙΟΥ (συνήθως 4) ΜΗΝΑΙΟ προηγείται στίχος από το
εγκόλπιο
ΔΟΞΑΣΤΙΚΟ ΚΑΙ ΝΥΝ ΜΗΝΑΙΟ
ΔΟΞΟΛΟΓΙΑ ΕΓΚΟΛΠΙΟ
ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΟ ΜΗΝΑΙΟ στο τέλος του εσπερινού

35
ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΟΡΘΡΟΥ
ΚΑΘΙΣΜΑΤΑ Ομάδες ψαλμών του Δαβίδ και τροπάρια που
ψάλλονται μετά την ανάγνωσή τους.
ΕΥΛΟΓΗΤΑΡΙΑ Αναστάσιμοι ύμνοι με την επωδό: «Εὐλογητός εἶ
Κύριε…».
ΥΠΑΚΟΗ Αναστάσιμος ύμνος διαφορετικός για κάθε ήχο.
ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ Ομάδα σύντομων ύμνων με περιεχόμενο
επηρεασμένο από το 18ο Κάθισμα του
Ψαλτηρίου «Πρός Κύριον…», που συνήθως
διαβάζουμε στις προηγιασμένες Θείες
Λειτουργίες. Συμβολίζει την ανάβασή μας προς
την Ανάσταση (αναβαθμοί-σκαλοπάτια).
ΤΑΞΗ ΕΩΘΙΝΟΥ Η τυπική διάταξη της ανάγνωσης του Εωθινού
ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΥ (πρωινού) Ευαγγελίου και ο ασπασμός από τους
πιστούς. Τα Εωθινά Ευαγγέλια είναι 11
περικοπές που αναφέρονται στην Ανάσταση.
Αναγινώσκονται μέσα από το Ιερό Βήμα,
συμβολίζοντας τον άγγελο που καθόταν μέσα
στον Τάφο του Κυρίου.
ΚΑΝΟΝΕΣ Τροπάρια σύντομα με εορταστικό ή δογματικό
περιεχόμενο, χωρισμένα σε εννέα ομάδες, τις
Ωδές. Η β΄ Ωδή παραλείπεται ως πένθιμη. Κάθε
Ωδή αποτελείται από τον Ειρμό, που αποτελεί
μουσικό πρότυπο για τα υπόλοιπα τροπάρια κι
έχει βιβλικό περιεχόμενο.
ΚΟΝΤΑΚΙΟ Κεντρικά ποιήματα της Κυριακής ή της εορτής,
συνήθως του Ρωμανού του Μελωδού. Αρχικά το
ΟΙΚΟΣ
Κοντάκιο ήταν μακροσκελές ποίημα,
αποτελούμενο από το προοίμιο που ψαλλόταν
(π.χ. «Τῇ Ὑπερμάχω…») τους Οίκους που
διαβάζονταν (π.χ. οι 24 Οίκοι των Χαιρετισμών)

36
 και το εφύμνιο που επαναλαμβανόταν (π.χ.
«Χαῖρε νύμφη ἀνύμφευτε»). Σήμερα γενικά
αναγινώσκεται το προοίμιο κι ο Α’ Οίκος και
επαναλαμβάνουμε το εφύμνιο.
ΣΥΝΑΞΑΡΙΟ Αναφορά στους εορταζόμενους αγίους της
ημέρας με πολύ σύντομη περιγραφή του βίου
τους (π.χ. «ἐν εἰρήνη τελειοῦται…»).
ΚΑΤΑΒΑΣΙΕΣ ΤΗΣ Οι ειρμοί του κανόνα της εορτής που εορτάζεται
ΠΕΡΙΟΔΟΥ ή θα εορταστεί σε λίγες ημέρες (π.χ. από τις 21
Νοεμβρίου ψάλλουμε τις καταβασίες των
Χριστουγέννων).
ΤΙΜΙΩΤΕΡΑ Η ωδή της Θεοτόκου με επανάληψη του
τροπαρίου «Τήν τιμιωτέραν τῶν Χερουβίμ…».
ΕΞΑΠΟΣΤΕΙΛΑΡΙΟ Ύμνος με αναστάσιμο ή εορταστικό περιεχόμενο
που ψάλλεται πριν τους Αίνους.
ΘΕΟΤΟΚΙΟ Ύμνος προς τιμήν της Θεοτόκου.
ΑΙΝΟΙ Οι ψαλμοί 148-150 και τροπάρια αναστάσιμα ή
εορταστικά που τους συνοδεύουν (4 ή 8
ανάλογα την εορτή). Λέγονται έτσι, από τη
συχνή επανάληψη της λέξης «Αἰνεῖτε..».
ΑΙΝΟΙ Τα αναστάσιμα τροπάρια είναι καταχωρισμένα
ΑΝΑΣΤΑΣΙΜΟΙ στην Παρακλητική ή το Πεντηκοστάριο και
προηγούνται.
ΕΩΘΙΝΟ Τροπάριο του οποίου προηγείται η φράση
ΔΟΞΑΣΤΙΚΟ «Δόξα Πατρί…», με περιεχόμενο παρεμφερές με
το αντίστοιχο εωθινό ευαγγέλιο (π.χ. όταν έχει
σειρά να αναγνώσουμε το Α’ Εωθινό Ευαγγέλιο,
ψάλλουμε το Α’ Εξαποστειλάριο και το Α’ Εωθινό
Δοξαστικό.

37
ΥΠΕΡΕΥΛΟΓΗΜΕΝΗ Θεοτοκίο των Αίνων των Κυριακών που
ψάλλεται σε ήχο β΄.
ΔΟΞΟΛΟΓΙΑ Αρχαίος ύμνος που ψάλλεται κι απ΄ τους δύο
χορούς εναλλάξ («κατ’ αντιφωνίαν») που αρχίζει
με τον αγγελικό ύμνο της Γεννήσεως «Δόξα ἐν
ὑψίστοις Θεῷ…».
Σήμερον Σωτηρία, Αναστάσιμοι ύμνοι που ψάλλονται στο τέλος
Αναστάς εκ του του Όρθρου.
μνήματος

38
 ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ
ΕΙΡΗΝΙΚΑ Δεήσεις του ιερέα υπέρ της ειρήνης και
άλλων αιτημάτων.
ΤΥΠΙΚΑ Οι ψαλμοί 102 και 145. Ψάλλονται ανά
στίχο κι από τους δυο χορούς μετά την
εκφώνηση των Ειρηνικών.
ΜΑΚΑΡΙΣΜΟΙ Τροπάρια που ψάλλονται μετά τα Τυπικά κι
έχουν ως στίχους τους Μακαρισμούς του
Κυρίου (Ματθ. 5, 1 κ. εξ).
ΑΝΤΙΦΩΝΑ Οι ύμνοι «Ταῖς πρεσβείαις…» «Σῶσον
ἡμᾶς…» που ψάλλονται «κατ’ αντιφωνίαν»
κι από τους δύο χορούς αντί Τυπικών στις
δεσποτικές και θεομητορικές εορτές. Συχνά
αντικαθιστούν γενικά τα αντίφωνα.
ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΟ Ο κεντρικός αναστάσιμος ή εορταστικός
ύμνος, που κατά επικρατήσασα συνήθεια
ψάλλεται αντί των Μακαρισμών ως τρίτο
αντίφωνο.
ΕΙΣΟΔΙΚΟ Ύμνος που ψάλλουν οι ιερείς ή ο χορός
κατά τη Μικρή Είσοδο (είσοδος των ιερέων
με το ευαγγέλιο). Συνήθως «Δεῦτε
προσκυνήσωμεν…».
ΚΟΝΤΑΚΙΟ Κεντρικός ύμνος της εορταστικής περιόδου
που ψάλλουν οι ιερείς ή ο χορός μετά τα
απολυτίκια.
ΤΡΙΣΑΓΙΟ Ο ύμνος «Ἅγιος ὁ Θεός…» (Μικρή
Δοξολογία).
ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ Επιλεγμένες περικοπές από την Καινή
Διαθήκη, κατάλληλες για την εορτή.
ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Λειτουργικό βιβλίο που περιλαμβάνει
περικοπές από τις Πράξεις και τις Επιστολές
των αγίων Αποστόλων, τις οποίες
απαγγέλλει εμμελώς ο ιεροψάλτης.
ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ Λειτουργικό βιβλίο με περικοπές από τα
Ιερά Ευαγγέλια, τις οποίες απαγγέλλει
εμμελώς ο διάκονος ή ο ιερέας.

39
ΚΑΤΗΧΟΥΜΕΝΑ Ευχές και δεήσεις υπέρ των κατηχουμένων-
υποψηφίων χριστιανών.
ΧΕΡΟΥΒΙΚΟ Αργός ύμνος που αρχίζει με τη φράση «Οι
τα Χερουβίμ…».
ΜΕΓΑΛΗ ΕΙΣΟΔΟΣ Είσοδος των ιερέων με τα Τίμια Δώρα κατά
τη διάρκεια του Χερουβικού Ύμνου.
ΠΛΗΡΩΤΙΚΑ Δεήσεις του ιερέα που αρχίζουν με τη
φράση «Πληρώσωμεν τήν δέησιν…».
ΣΥΜΒΟΛΟ ΠΙΣΤΕΩΣ Αρχαίο, σημαντικότατο κείμενο, περίληψη
της πίστεως που αρχίζει με τη λέξη
«Πιστεύω…».
ΑΓΙΑ ΑΝΑΦΟΡΑ Ιερότατη στιγμή της Θ. Λειτουργίας, κατά
την οποία ο ιερέας «αναφέρει»
(προσφέρει) τον άρτο και τον οίνο, τα
οποία με την επίνευση του Αγίου
Πνεύματος μεταβάλλονται σε Σώμα και
Αίμα Χριστού.
ΥΜΝΟΙ ΑΓΙΑΣ Διάλογος ιερέα και χορών κατά τη διάρκεια
ΑΝΑΦΟΡΑΣ της Αγ. Αναφοράς, με σημαντικότερο ύμνο
το «Σέ ὑμνοῦμεν…» που ψάλλει μονωδιακά
ο αριστερός ψάλτης κατά τον οποίο γίνεται
ο καθαγιασμός των Τιμίων Δώρων.
ΕΠΙΝΙΚΙΟΣ ΥΜΝΟΣ Ο Ύμνος «Ἅγιος , Ἅγιος, Ἅγιος Κύριος
Σαβαώθ…».
ΜΙΚΡΟ ΜΕΓΑΛΥΝΑΡΙΟ Ο ύμνος «Ἄξιόν ἐστιν…» που ψάλλεται όταν
ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ τελείται η Θ. Λειτουργία του αγ. Ιωάννου
του Χρυσοστόμου.
ΜΕΓΑ ΜΕΓΑΛΥΝΑΡΙΟ Ο ύμνος «Ἐπί σοι χαίρει…» που ψάλλεται
ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ όταν τελείται η Θ. Λειτουργία του Μ.
Βασιλείου.
ΕΙΡΜΟΣ ΤΗΣ Θ΄ΩΔΗΣ Η καταβασία της Ωδής των κανόνων που
εψάλη στον Όρθρο, ξαναψάλλεται αντί του
Μεγαλυνα- ρίου στις δεσποτικές και
Θεομητορικές εορτές.
ΚΥΡΙΑΚΗ ΠΡΟΣΕΥΧΗ Η προσευχή «Πάτερ ἡμῶν…» που μας
δίδαξε ο Κύριος (Ματθ. 6, 9-13).

40
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ Αργός ύμνος που ψάλλει ο αριστερός χορός
πριν και κατά τη διάρκεια της Θείας
Κοινωνίας.
ΥΜΝΟΙ ΑΠΟΛΥΣΕΩΣ Οι ύμνοι «Εἴδομεν το φῶς…» «Πληρωθήτω
τό στόμα..» , «Εἴη τό ὄνομα Κυρίου..».
ΔΙ ΕΥΧΩΝ Η τελευταία φράση του ιερέα που δηλώνει
τη λήξη της ακολουθίας.

ΤΙ ΑΝΑΛΟΓΕΙ ΣΤΟΝ ΔΕΞΙΟ ΚΑΙ ΤΙ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΕΡΟ ΧΟΡΟ

Οι δύο χοροί (χορωδίες) των ψαλτών ή αν δεν υπάρχουν, οι δύο

ψάλτες του ναού, είναι ισοδύναμοι. Ο δεξιός χορός προηγείται
δίνοντας τον τόνο και τον ρυθμό κι ο αριστερός ακολουθεί. Ο δεξιός
ιεροψάλτης δεν είναι προϊστάμενος ή διευθυντής ή οτιδήποτε άλλο
επί του αριστερού. Προϊστάμενος των χορών είναι οπωσδήποτε ο
ιερέας και σε αυτόν πειθαρχούν και οι δυο χοροί. Τα μουσικά μέλη
είναι μοιρασμένα εξ ίσου, ως εξής:

ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ

 Τον Προοιμιακό Ψαλμό, ο αναγνώστης του αριστερού χορού.

 Στα Ειρηνικά, τα έξι πρώτα Κύριε ἐλέησον ο δεξιός, τα υπόλοιπα
ο αριστερός.
 «Κύριε ἐκέκραξα..» ο δεξιός και εν συνεχεία ο αριστερός.
 Το Δοξαστικό ο δεξιός. Το Και νυν αν υπάρχει, ο αριστερός.
 Το Φως Ιλαρόν οι ιερείς. Την κατάληξη, ο αριστερός χορός. Αν
είναι μόνο ένας ιερέας το αναγινώσκει ο αναγνώστης του δεξιού
χορού.
 Το Προκείμενο οι ιερείς, το β΄ ο αριστερός χορός, το γ΄ με τον
στίχο, ο δεξιός.
 Τα Αναγνώσματα - αν υπάρχουν - ο αναγνώστης του αριστερού
χορού.
 Στα Πληρωτικά τα Κύριε ελέησον ο δεξιός χορός και τα
Παράσχου Κύριε ο αριστερός.
 Το «Καταξίωσον..» ο αναγνώστης του αριστερού χορού.

41
  Αν υπάρχει αρτοκλασία, την κατάληξη «…Ὄτι σωτῆρα ἔτεκες..»
του ύμνου «Θεοτόκε Παρθένε...», όπως και όλες τις καταλήξεις
ο αριστερός.
 Τα Απόστιχα τις καθημερινές τα αρχίζει ο δεξιός χορός, ενώ
στους Εσπερινούς του Σαββάτου ο αριστερός, ώστε να πει το
Δοξαστικό των Αποστίχων ο αριστερός χορός και το «καί νῦν…»,
ο δεξιός.
 Τρισάγιο, ο αναγνώστης του αριστερού χορού.
 Απολυτίκια, αρχίζει ο δεξιός και εναλλάξ συνεχίζουν και οι δύο
χοροί.
 Το «Στερεῶσαι…» ο δεξιός χορός, το Αμήν στη λήξη ο δεξιός.

ΟΡΘΡΟΣ

 Τον Εξάψαλμο, ο αναγνώστης του αριστερού χορού.

 Τα Κύριε ελέησον των Ειρηνικών λιτά ο δεξιός χορός.
 Θεός Κύριος αρχίζει ο δεξιός.
 Καθίσματα, Ευλογητάρια, αρχίζει ο δεξιός χορός και εναλλάξ
συνεχίζουν και οι δύο χοροί.
 Υπακοή, ο αναγνώστης του αριστερού χορού.
 Αναβαθμοί αρχίζει ο δεξιός, ο αριστερός παίρνει την κατάληξη
του τελευταίου αναβαθμού ώστε να πει ο δεξιός το Προκείμενο.
 Τάξη του Εωθινού: Πάσα πνοή αρχίζει ο δεξιός. Ν΄ Ψαλμό,
αρχίζει ο δεξιός, «Δόξα…, Ταῖς των Αποστόλων…», ο δεξιός, «καί
νῦν…., Ταῖς τῆς Θεοτόκου…», ο αριστερός, το «Ἐλέησον με...
Ἀναστάς….» («Πεντηκοστάριον») ο δεξιός.
 Στα Κύριε ελέησον του «Σῶσον ο Θεός...» αρχίζει ο δεξιός.
 Στους Κανόνες και τις Καταβασίες: Ο δεξιός χορός αρχίζει τις
μονές (α, ε, ζ, θ) κι ο αριστερός την γ΄ και τις ζυγές (δ, στ, η). Ο
κάθε χορός αν χρειάζεται παίρνει την κατάληξη ώστε να αρχίσει
ο άλλος χορός την Καταβασία ή την Ωδή που του αναλογεί. (π.χ.
την κατάληξη της γ΄ καταβασίας την παίρνει ο δεξιός, ώστε ο
αριστερός να αρχίσει τη δ΄. Το ίδιο συμβαίνει κι όταν υπάρχουν
διπλές Καταβασίες.
 Την Τιμιωτέρα αρχίζει ο δεξιός και λέγει και την Καταβασία της
Θ΄ωδής που του αναλογεί.

42
  Εξαποστειλάρια αρχίζει ο δεξιός.
 Αν τα εξαποστειλάρια είναι τρία, ο αριστερός παίρνει την
κατάληξη ώστε ο δεξιός να αρχίσει τους Αίνους.
 Το δοξαστικό των Αίνων ο δεξιός. Το «καί νῦν…» ο αριστερός.
 Δοξολογία αρχίζει ο δεξιός. Το ακροτελεύτιο τροπάριο του
Όρθρου «Σήμερον σωτηρία…» ή «Ἀναστάς ἐκ τοῦ μνήματος…» ή
το απολυτίκιο της εορτής ο αριστερός.

ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ

 Τα Κύριε ἐλέησον των Ειρηνικών ανά έξι ο δεξιός και ο

αριστερός χορός.
 Την Α΄ στάση των Τυπικών ή το Α΄ Αντίφωνο αρχίζει ο δεξιός
χορός.
 Τα Κύριε ἐλέησον της Μικρής Συναπτής ο αριστερός ο οποίος
αρχίζει και τη Β΄στάση των Τυπικών ή το Β΄ Αντίφωνο.
 «Ὁ μονογενής…» ψάλλεται από τον αριστερό χορό.
 Τους Μακαρισμούς ή το Γ΄ Αντίφωνο αρχίζει ο δεξιός χορός.
 Το Εἰσοδικό και το Απολυτίκιο αν είναι συλλείτουργο, τα
ψάλλουν οι ιερείς∙ αν όχι, ο δεξιός χορός.
 Τα υπόλοιπα απολυτίκια εναλλάξ.
 Το Τρισάγιο ψάλλεται ως εξής: αρχίζει ο δεξιός, επαναλαμβάνει
ο αριστερός. Το τρίτο το ψάλλουν σε περίπτωση συλλείτουργου
οι ιερείς. Το δ΄ ο δεξιός χορός, το ε΄ οι ιερείς. «Δόξα…» ο
αριστερός χορός, «καί νῦν..» ο δεξιός. «Ἅγιος ἀθάνατος...» ο
αριστερός. Δύναμις: «Ἅγιος ὁ Θεός» ο δεξιός χορός, «Ἅγιος
ἰσχυρός...» ο αριστερός, «Ἅγιος ἀθάνατος, ἐλέησον ἡμᾶς» ο
δεξιός χορός. Αν είναι ένας ιερέας, το γ΄ «Ἅγιος ὁ Θεός» το
ψάλλει ο δεξιός. Και εν συνεχεία «δόξα» κ.λπ.
 Τον Απόστολο απαγγέλλει εμμελώς ο αναγνώστης του
αριστερού χορού ή ο αριστερός ψάλτης και κατ’ εξαίρεσιν που
δεν πρέπει να γίνει κανόνας, ο δεξιός ιεροψάλτης.
 Το «Ἀλληλούια» αρχίζει ο δεξιός χορός.
 Το «Δόξα σοι Κύριε…» του Ευαγγελίου ο δεξιός χορός.
 Το Χερουβικό ο δεξιός χορός.

43
  Από τη φράση «Ὡς τον βασιλέα» συνεχίζει τον ύμνο ο αριστερός
χορός.
 Στις δεήσεις ο δεξιός απαντά στα «Κύριε ἐλέησον» και ο
αριστερός στα «Παράσχου Κύριε».
 Το «Πατέρα, Υἱόν…» ή το «Ἀγαπήσω σε Κύριε…» ο δεξιός χορός.
 Το Σύμβολο της Πίστεως ο δεξιός χορός.
 Τους ύμνους της Αγίας Αναφοράς ως εξής: «Ἔλεον εἰρήνης…» ο
δεξιός, «Καί μετά τοῦ πνεύματός σου» ο αριστερός, «Ἔχομεν
πρὀς τόν Κύριον» ο δεξιός, «Ἄξιον καί δίκαιον» ο αριστερός,
«Ἅγιος, Ἅγιος...» ο δεξιός, «Ἀμήν» ο αριστερός, «Ἀμήν» ο δεξιός,
 «Σέ ὑμνοῦμεν…» μονωδιακά ο αριστερός ψάλτης,
 «Ἄξιόν ἐστι...» ο δεξιός χορός.
 Τα «Κύριε ἐλέησον...» εν συνεχεία ο δεξιός, τα «Παράσχου…» ο
αριστερός.
 Το «Πάτερ ἡμῶν...» ο δεξιός,
 το «Εἷς ἅγιος…» ο δεξιός, το Κοινωνικό ο αριστερός.
 Το «Εἴδομεν τό φῶς...» ο δεξιός,
 το «Πληρωθήτω...» ο αριστερός.
 Το «Εἴη τό ὄνομα...» αρχίζει ο δεξιός.
 Τις απαντήσεις στις ενδιάμεσες δεήσεις ο δεξιός.
 «Τόν εὐλογοῦντα…» ή «Τόν δεσπότην…» αν χοροστατεί
αρχιερέας ο δεξιός.
 Το ακροτελεύτιο Αμήν ο δεξιός.

Η τήρηση της εκκλησιαστικής τάξεως είναι απολύτως αναγκαία, διότι

ομορφαίνει τη λατρεία και αποδίδει τη δέουσα τιμή και στους δύο
χορούς.

44
ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ :ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΨΑΛΤΙΚΗΣ

Για να ψάλλουμε σωστά πρέπει απαρέγκλιτα να τηρούμε τα εξής:

1. Να είναι ευκρινείς οι λέξεις. Η ψαλμωδία δεν είναι μια
ακατανόητη μουσική, αλλά ένδυμα της ποίησης και της
θεολογίας. Άρα τα ψαλλόμενά μας πρέπει να είναι απολύτως
κατανοητά κι όχι μπερδεμένα. Ας μη λησμονούμε πως
ψάλλοντας υμνούμε τον Θεό μας και ομολογούμε τις αλήθειες
της πίστεως. Για να το πετύχουμε αυτό, δεν ψάλλουμε ένρινα,
ούτε λαρυγγικά, αλλά απλά, όπως μιλούμε. Η έντασή μας δεν
είναι ούτε πολύ δυνατή, ούτε πολύ σιγανή. Η οξύτητά μας
ανάλογη με τη φωνή μας, ούτε ψηλότερα ούτε χαμηλότερα.
Καλό θα είναι να μελετούμε από πριν το κείμενο που πρόκειται
να ψάλουμε, προσπαθώντας να το κατανοήσουμε.
2. Να έχουμε σταθερό ρυθμό χωρίς βιασύνη ή υπερβολικές αργίες.
Ο ρυθμός μας παρέχει μεγάλη ασφάλεια.
3. Να είμαστε σωστοί στην τονικότητα, ιδίως αν συμψάλλουμε με
άλλους και να ακολουθούμε τον τόνο (δηλαδή την οξύτητα) που
δίνει ο επικεφαλής, επίσκοπος, ιερέας ή ιεροψάλτης. Αυτό θέλει
ιδιαίτερη προσοχή και αποτελεί βασική μουσική υποχρέωση.
4. Να παίρνουμε τακτικές αναπνοές, κυρίως στο τέλος των λέξεων.
5. Να θυμόμαστε πως οι εκκλησιαστικές μελωδίες είναι
συγκεκριμένες και γνωστές στον πιστό λαό και να μην τις
αλλοιώνουμε από άγνοια ή εγωισμό.
6. Να θυμόμαστε πως οι εκκλησιαστικοί ήχοι είναι οκτώ,
διαφοροποιημένοι μεταξύ τους όσον αφορά τη βάση τους,
δηλαδή τον φθόγγο στον οποίο στηρίζονται και καταλήγουν, την
κλίμακά τους, δηλαδή τις αποστάσεις μεταξύ των φθόγγων, τις
καταλήξεις και τις μελωδίες.

45
ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ:ΠΩΣ ΝΑ ΒΡΙΣΚΟΥΜΕ ΤΟΥΣ ΗΧΟΥΣ
1. Τοποθετούμε τον ήχο στην κλίμακα βρίσκοντας τη βάση του.
Είναι καλό να απομνημονεύσουμε τις βάσεις των ήχων.
2. Θυμόμαστε ένα γνωστό μας τροπάριο που ανήκει στον ήχο.
3. Λέμε τον στίχο του τροπαρίου του ήχου όπως ορίζει η θεωρία.
4. Ψάλλουμε το τροπάριο.
ΟΙ ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΙΕΡΕΩΝ
1. ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΔΕΗΣΕΩΝ: Οι δεήσεις των ιερέων είναι κάτι
ενδιάμεσο μεταξύ πεζού λόγου και ψαλμωδίας. Ο τρόπος της
εκφωνήσεως είναι πανάρχαιος, κοινός σε όλη την ανατολική
Μεσόγειο και ονομάζεται «λογαοιδικόν ύφος» (αλλιώς
παρακαταλογή ή παρακαταλογάδην ή χύμα). Πολύ πιθανό σε
αυτό το ύφος να απάγγελλε ο Όμηρος τα ποιήματά του.
2. Μουσικά, ο ιερέας τοποθετεί τη φωνή του στον ΔΙ (ή στον ΚΕ)
στον οποίο τίθεται η χρόα (χρωματισμός) του κλιτού που θέλει
τον Γα πολύ κοντά στον Δι και τον Βου κοντά στον ΓΑ. Στον ίδιο
τόνο απαγγέλλεται ο Απόστολος και το Ευαγγέλιο. Ο ιερέας
φροντίζει να παραμένει σταθερός στη βάση του και να μην
ανεβαίνει ή κατεβαίνει.
3. Όταν υπάρχει στο κείμενο που απαγγέλλει ή εκφωνεί ο ιερέας
κόμμα ή άνω τελεία, καταλήγει στον Γα ή στον Βου κι όταν
υπάρχει τελεία καταλήγει στον Δι.
4. ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΩΝ: Τα νεώτερα χρόνια
συνηθίζεται να εκφωνούν οι ιερείς τις Συναπτές και τις Αιτήσεις
της Αγίας Αναφοράς στον ήχο της ημέρας (συνήθως στην αργή
εκδοχή του ήχου), γενικά ακολουθώντας τον τρόπο που λέγεται
ο στίχος του ήχου και με τις μελωδίες του ήχου ως εξής:
ήχος Βάση ήχου Εκφώνηση ιερέα στίχος
Α ΠΑ ΔΙ ΔΙ
Β ΔΙ ΔΙ ΔΙ
Γ ΓΑ ΓΑ ΚΕ→ΠΑ
Δ ΒΟΥ ΔΙ ΒΟΥ
ΠΛ. Α ΠΑ ΚΕ ΠΑ→ΔΙ,
→ΚΕ→ΠΑ
ΠΛ. Β ΠΑ ΔΙ ΠΑ→ΔΙ→ΠΑ
ΒΑΡΥΣ ΖΩ ΓΑ ή άνω ΖΩ ΓΑ →ΔΙ→ΓΑ
ΠΛ. Δ ΝΗ ΔΙ ή άνω ΝΗ ΝΗ→ΔΙ→ΝΗ

46
Πίνακας περιεχομένων
ΟΔΗΓΙΕΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΑΡΧΑΡΙΟ ΙΕΡΟΨΑΛΤΗ.................................................................................1
ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ............................................................................................................................1
ΤΥΠΙΚΗ ΔΙΑΤΑΞΗ .........................................................................................................................4
ΒΑΣΙΚΕΣ ΓΝΩΣΕΙΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ .....................................................4
ΚΛΙΜΑΚΑ .....................................................................................................................................5
ΚΑΝΕ ΕΝΑ «ΤΕΣΤ» .......................................................................................................................6
ΑΛΛΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ....................................................................................7
ΟΙ ΗΧΟΙ ........................................................................................................................................7
ΓΕΝΗ ............................................................................................................................................7
ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ ΗΧΩΝ .............................................................................................................8
ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΕΛΟΠΟΙΙΑΣ ...................................................................................9
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΗΧΩΝ ....................................................................................................12
ΟΙ ΚΛΙΜΑΚΕΣ ΤΩΝ ΓΕΝΩΝ.........................................................................................................15
ΤΡΟΠΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ....................................................................................................................17
ΣΤΑΔΙΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ......................................................................................................................17
ΑΛΛΕΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ ...................................................................................................................18
ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ ..........................................................................................................................19
ΘΕΜΑΤΑ ΤΥΠΙΚΟΥ .....................................................................................................................20
ΔΙΑΤΑΞΗ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ .................................................................................................................22
ΒΑΣΙΚΗ ΟΡΟΛΟΓΙΑ ....................................................................................................................23
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ..................................................................................................................24
ΒΑΣΙΚΗ ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ .................................................................................................26
ΔΙΑΤΑΞΗ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ .................................................................................................................27
ΔΙΑΤΑΞΗ ΤΟΥ ΟΡΘΡΟΥ ..............................................................................................................32
ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΟΡΘΡΟΥ ..................................................................................................................36
ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ..........................................................................................39
ΤΙ ΑΝΑΛΟΓΕΙ ΣΤΟΝ ΔΕΞΙΟ ΚΑΙ ΤΙ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΕΡΟ ΧΟΡΟ ..........................................................41
ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ :ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΨΑΛΤΙΚΗΣ ........................................................................45
ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ:ΠΩΣ ΝΑ ΒΡΙΣΚΟΥΜΕ ΤΟΥΣ ΗΧΟΥΣ......................................................................46
ΟΙ ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΙΕΡΕΩΝ ...................................................................................................46

47