TC. ULUDAG UNIVERSITES! ILAHIYAT FAKULTES! Saye: 4, Cit 4, Ys 4, 1992 SAHIW’] BUHARPNIN [LK SERHI Salih KARACABEY” OZET Hadis Edebiyati tarihinde serhlerin énemli bir yeri vardir. Islam dininin iki temel kaynagindan biri olan hadisleri dogru anlama zarureti, hadislerin serh edilmesini zorunlu hale getirmistir. Béylece hadis edebiya- tina yeni ve ktymetli eserler kazandiriimstr. Bu makalede, hakkinda en cok serh yazilan sahih-i Buh@rt’nin ilk serhi itzerinde durulacaktr. SUMMARY This article is concemed with the first explanation (Sarhs) of Sa- hih't Bukhart about which there are a lot of explanations. Hadis ilmiyle ilgili yapilan cahsmalarmn ajirhk noktalant dikkate almarak bu alandaki ilmi faaliyetler safhalara ayrilmaktadir, Bunlar tedvin, tasnif ve ser donemi olmak tere tig ana bashkta miitalaa edilebilir!, Her ne kadar, LV. asir~ dan dnce de baz serh faaliyetlerine rastlanmakta ise de? iigiincii asirda tasnif edilen meshur hadis kaynaklarina sistemli serh galgmalan H. TV. asirda basla- nustir. A- HADISLERI SERH FAALIYETI Serh kelimesi arapga "$.R.H." fiilinden gelen bir mastardir, Anlamt, "kes- mek-pargalara ayirmak’ demektir. "Tip dilinde kullanilan “Imw’t-Tesrih’ ifadesi, * Dr; Uludag Univ. Hahiyat Fak. Hadis Anabilim Dal Arast. Goreviisi 1 Bkz, Kocyigit, Talat, Hadis Tarihi, s. 199, 248; Yard, Ali, Hadis, Il, 99; Cakan, f, Lith, Hadis Baebiyat, s. 129. 2. Bkz. Karacabey, Salih, HattSbi'nin Hadis limindeki Yeri, 6, 20. 237 -organiari incelemek igin cesedi kesip parcalara ayirmak manasinadn"?, Seth ke- limesi bu anfamyla baz hadislerde de geomektedir', Cismani olmayan seyler icin manevi bakimdan genisletmek ve agmak anlamina da gerh kelimesi kullanil- maktadu®, Bu kelime, baz: hadislerde de gdnliin ilahi bir nur ile genisletilmesi, “Allah tarafndan verilen bir suhiilet”®, ézellikle “fehm ve kes? karsihg olarak ri- vayet edilmektedix”, Arap dili ve edebiyatindaki bilgi ve dirayeti ile de devrinin 6nde gelenleri arasinda sayilan Hattabi, bu kelimeyi syle aciklar: "§erh kelimesi lugatte yaymamk, genisletmek anlamina gelir. Bir isi yapmak igin gonliin agulma- st bu manadadu®, Yukarda zikredilen anlamilar, serh kelimesinin istilabta kulla~ milan manasimn temelini teskil ederler. "Bir meseleyi serh etmek tabiri; kapals ve anlagilmast zor bir ifadeyi, muhatabin anlayacaji sekilde agiklama, lafzlarim her- kesin kolayhkla anlayamayacaji gizli manalarm tesf edip aga gikarma eylemi igin kullanslir.° Bu sebeple hadislerin agiklanmasi icin kullauilan "Serh” kelimesi ile, Kur’an’in izahv ile ilgili "Tefsir" kelimclerinin yapilan isin neticesi itibariyle aralarinda anlam birlifi séz konusudur!?, Hadislerin gerh edilmesine dil!! ve muhtevalari'? gereji ihtiyag hissedil- Ozellikle Arap olmayan, dil ve kiiltitrleri farkl milletlerin misliman ol- malari bu ihtiyacs daha da arturmistir, Siyasi ve Sosyal gelismeler ile cojgrafi si- nirlarm hizla genislemesi, hadislerin agiklanmasina yénelik gerh calismalarinmn, tasnif devrinin Snemli eserlerinden de dnce yapilmaya baslanmasina zemin ha- aarlamustir 3, Ancak hadis edebiyati tatihinde "hadislerin gerh edildigi dénem" deyince kastedilen mana, bugiin elde bulunan hadis rivayet kitaplari tizerine yapilmis serhlerdir, Dotayisiyla hadis serh edebiyatinin baslangicim bu esasa gore tespit effilimi hakimdir. Kiitib+i Sitte adiyla meshur ve Islam diinyasinda en cok miira- caat edilen hadis kitaplarimin giniimiize ulastigi bilinen ilk gerhleri: 3 Zemahgeri, Esasu'l-BelAga, 6.325; fbn Manzur, Lisfinu't-Arab, 1, 497, 4 Biz, Miistii, iman, H, 260, 264, 5. Blo. Tahir Ahmed e-Zévi, Kamus, 1,692. 6 Rapp, Mifredat, s. 258, 7 Biker, Buhari, Zekat, B. 1; Mislim, iman, B. 32; Ebi Davud, Zekat, B. 1; Bkz. Tirmizi, iman, Bl; Nesai, Zekat, B. 1; Atmed Miisned, Il, 529. 8 Hattabi, Medtim, 11, 81. 9 Ble, Hattabi, Medien, 1H, 81; Ragsp, age, s. 258; Ibn Mateus, age, H, 497; Zebidi, TAcu'l-Aris, u,171. 10 Karacabey, age, s, 210. 11. Karacabey, age, s. 211. 12 Karacabey, age, s. 214. 13. Karacabey, age, s. 221. ~ 238 ~Buhari (6. 256/869)'nin Sabihi’ne, Ebi Siileyman el-Hattabi (6. 388/998)'nin yazdhgs "Plamu’l-Hadis fi Serh’i Sahih'’l-Bubari" isimli gerhil4, Miis- lim, (6. 261/874)’in Sahihi'ne "ei-Mu'lim bi Fevaidi'l-Mistim" adiyla, Mazeri, (6. 536/1141)'nin serhi!S, Ebi Davud (6. 275/888)un Sineni’ne yine Hattab?nin Mealimi’s-Siinen isimli gerhi!S, Tirmizi ’6. 279/892)’nin Siinen’ine "Arrzatu’l-Ab- vezi" fi Serhi’t-Tirmizi" adiyla, Ebu Bekir Ibni’l-Arabi (6. 543/1148)'nin yazdiga serh!7, Nesai (6, 303/915)’nin Siineni’ne, Suydti (6. 911/1505)’nin yazdig "Zeh- ru’r-Ruba ale’l-Miicteba" isimli serh'8, ibn Mace (6. 273/886)'nin Sineni’ne, “el- Plam bi Stinneti aleyhi’s-Sclim" isimli, Alaeddin Mogoltay (6. 762/1361)’m serhi- dir, ihtiyaca binaen hadis gerhi ile ilgili baz1 calismalar daha énce yapilmakla birlikte, yukarida da goriildigii gibi giinimitze ulagabilen ilk gerh Ebi Sileyman cl-Hattéb?'nin, Buhar?’nin Sabihi ve ve Ebi Davud’un Siinenine yazdig serhler- dir. O da Ebi Davud’un Siinenini Buhar?’nin Sahihinden Snce serhetmistir””, Buna gore bugtinkit anlamiyla iizerinde seth galismasi yapilan ilk eser Ebi) Da- vud'un siinenidir, B- SAHIBI BUHARPNIN ILK SERHI HANGISIDIR? Hadis kitaplan igerisinde ¢esitli yénlerden tizerinde en gok galisma yapr- lan eser Bubar’nin Sahihidir. Ustelik bu cahsmalardan érnegin Miistahreglor serhlerden de éncedir”!, Bubér?nin sahihi’nin itk serhi hakkinda iki ayri gorg One siiriilmektedir. 1- Eb Sitleyman Hamd b. Muhammed b. fbrahim b. el-Hattab el-Hattdbi cl-Biisti (6. 388/998)'nin "Tamu’l-Hadis fi Serhi Sabih’l-Buhari" isimli eseri??. 2- Ebii Ahmed Muhammed b. Muhammed b. Ahmed b. tshak el-Kerabi- si en-Nisdbari (6. 378/988)'nin "Serhu’l-Cami'is-Sahih L?1-Buhari’ isimli eseri®, Bu iki eserden hangisinin Sahthin ilk gerhi olabileceyi hususunda mevcut bilgileri tahlil etmek gerekir: 14 Bkz. Kitip Celebi, Kesf, I, 454; Kamil Miras, Tecrid, Tereeme ve Serhi, XI, 90; Sezgin Fuat, GAS, I, 118, 1S. Katip Gelebi, age, 1, 557; Sezgin, GAS, I, 136, 16 Sezgin, GAS, T, 150. 17 Katip Celebi, age, 1, 559; Sezgin, GAS, I, 155. 18 Sezgin, GAS, I, 168. 39 Sezgin, GAS, 1, 148. 20 HaitAbi, Pam, 1, 2; 1, 809. 21 Bkz Zehebi, Tezkire, 864; Suyiti, Tedrib, I, 111; Kettéini, Risale, s, 29. 22 lik serh oldugu konusunda bkz, Kamil Miras, Tecrid, XII, 90; Karacabey, age, s. 363. 23. Sandhkei, S. Kemal, Sahib'i Buhari Uzerine Yapilan Caligmalar, s. 23, 158. ~ 239 -a) Hattabi ve Pamu’l-Hadis fi Serhi Sahih'l-Buhart isimli Eseri: Hattabi’nin bu serhi’nin énemini daha iyi anlayabilmek igin, nun hakkin- da kisaca bilgi vermek yerinde olur. Hattabi, Afganistan’in baskenti Kabil yakin- larmdaki Bust kentinde 319/931 yilinda dogdu. Ik d%retimini dogduju kentte yaptiktan sonra Nisabur, Bajdat, Basta ve Mekke gibi ilim merkezlerinde basta Arap Dili ve Edebiyat olmak iizere filth, tefsir ve akdid dgrenimi girdii, Mck- ke'de Ebi Said ibnii’-Arabi (6. 340/951), Bagdat’ta Ebi Ali es-Saffar (6. 341/952)5 ve Ebi Amr ibnii’s-Semmak (6. 344/955)”, Basra’da Ebu Bekir ibn Dasse (6. 346/957)", yine Badat'ta Ebi Bekir en-Neccdd (6. 348/959)”8 gibi nde egelen muhaddislerden hadis dfrendi. Ogrenim hayatmy tamamlayrp 350/961'li yllarda Nisabur’a dénen Hattabi 359/969 yihna kadar orada kald:™, Nisabur'da aralarinda Hakim Nisdbiiri’nin de bulundugu pekgok Sgrenciye ders verirken, basta garibi'l-hadis'i olmak iizere baz eserlerini de kaleme ald, Nisaburdan Buhara’ya®*, oradan da Belh gehrine gegti®®. Daha sonra ilmi faa- liyetlerine bélgenin diger biiyiik gchirlerinde devam ett Hadis ilminde "hafiz" fikihta "miictehit’, Arap Dili ve Edebiyatinda devri- ain dnde gelenierinden olup, ilmi seviye bakimmdan Ebi Ubeyd Kasim b. Sel- Jam (6. 224/838)"la kayaslanan®® Hattabi, higbir resmi gorev iistlenmeyip gegi- mini ticaret yaparak sagladi* ve siirekli ilimle mesgul oldu. Hayatinm son yilla- nina dogdugu Bust kendine déndii ve 16 Rebiulahir 388/998 yilinda burada vefat etti>?, Hattab?nin, hadis basta olmak iizere, fikih ve kelim gibi diger dint ilim- lerde de pekgok eseri vardir*®, Bu eserlerden Buhari gerhi iizerinde kisaca dura- hum: 24 Hayat icin bk. Zehebi, Tezkire, HT, 852-853; Lisan, 1, 308-9. 25. Bz. Hatib, Tarih, VI, 302-304. 26 Bkz. Zehebii, Siyer, XV, 444-445. 27 Bz. Zehebii age, XV, 538-539 28 Bky, Hatib, Tarih, TV, 189-192. 29. Bkz. Yakut, M. Ubeda, IV, 252-253; ibn Hallikan, Vefeyat, HH, 214; Zehebi, Tezkir 1H, 1019; Suydit, Tabakat, s. 404, 30 Sem’Ani, Fns&b, 11, 380. 31. Karacabey, age, 32. 32 Hattabi,Gartb,1,51. 33 Priam, 1,2. 34. Garibi'l-Hadiste Hatt&bi nin en cok istifade tigi alimlerdendir. a5 36 37 38 Seélibi, Yetime, IV, 383. Yakut, M. Ubeda, TV, 250. Subki, Tabakat, IT, 282. Eserlerine toplu olarak bkz, Karacabey, age, 5. 72-81. ~ 240 ~Vlamu'l-Hadis fi Serh’i Sahih?/-Buhari adh eseri degigik isimler altinda zikredilmektedir®®, Hattabi bu eseri Garibi’l-Hadis ve Ebi Davud gerhi olan Mealimi’s-Sinenden sonra yazmuistir. Bubar?ain sahih?ni serh gerekcesini konudaki diisiincesini 6zetle kendisinden dinleyelim. *Belh schrinde, Siileyman b. Es’as’in kitabina yazdigim Medlimi’s-Siinen kitabint imld ettirmeyi tamamladigim zaman bir grup alim dostlarim, Ebu Abdil- lah Muhammed b. Ismail el-Buh4ri’nin CAmiu’s-Sahih isimli kitabim serh etme- mi, miskiil ifadeleri tefsir ve anlany kapals olanlar aciklamam: istediler. insan- larin bu eserden istifade edebilmeleri igin serh edilmesine siddetle ihtiyag ol- dugunu belirttiier. Bu istegi yerine getirme konusunda bir miiddet diigiindiim, Ciinkii bu eser daha dnce serh ettigim Ebi Davutun eserinde yer almayan bir cok degisik ilimle ilgili hadisleri de ihtiva etmektedir. Buhar?’nin bu eseri telif et- mesinin maksadi, hemen her konuda Hz. Peygamber’den sahih olarak rivayet edilen hadisleri toplamak oldugundan, kendisine gore Kur’dn tefsiri, tevhid ve si- fat, niibiivvetin delilleri, vahyin baslangici, megazi, kryamet, cennet ve cehennem, ziihd, fikih, ahkam, siinen, adab gibi dini sahaya giren diger hususlardaki sabih hadisleri toplads, Ayrica bu eser dini meseleler igin bir kaynak ilmi konularda da bir hazine durumundadir. Buhar?’nin kendisi ise hadis tenkidindeki dikkati ve hadislerin sihhati konusunda titiz davranmast dolayistyla, sahih hadis’in tesbi- tinde iimmetin miiracaat cttigi hakem durumundadir." isin ehemmiyetini bu sekilde anlatan Hattabi, biitiin bunlart diistinerek Buhari’nin gerh hususunda bir miiddet tereddiit etmis ancak uzunca bir miitalaadan sonra karar verebilmisti, Karar vermesinde ctkili olan diigiinceyi de Jusaca sdyle ézetlemek miimkiindi Sonra zaman iginde ilmin kaybolugunu ve cehaletin ortaya cikigim, bidatgilarm gogahp kitap ve siinnetten nasil yitz ¢e- virdiklerini diigiindiim. Onlann, hadislerin manasimt arastirmaya bir tarafa bira~ karak hadisten uzaklastiklarim ve hadis dlimlerini itham ettiklerini gordiim, On- lar, Buharinin eserinde kaydedip sened ve nakil bakimindan da sahih dedigi, miitesabih konularina giren hadisleri ahyor, bu konuda fazla bilgisi bulunmayan hadis ravilerine cegitli sorular yéneltiyorlar. Onlarin bu konulan bilmedikleri or- taya cikinca da, durumu hadis dlimlerini kétilemek igin ellerine tutanak yapryor- lar. Sadece ilimde belli bir derinlige sahip olanlarm bilebilecegi bu konulardan dolay: biitiin hadis dlimlerine cirkin isim ve lakaplar yakistinyorlar. iste bu, ben- den istenen serhi yazmamin scbebi oldu. Dogru yolda olanlar igin bir delil, batila sapan bidatgilara karst bir huccet olsun diye idrak ve bilgim dlgiisiinde, bu kitap- taki hadislerin manalarim agiklamayi ve milskiliini tefsir etmeyi dini bir gorev telakki ettim™?, 39 Bkz, Suid, Pamu'l-Hadis'e jazdi{t mukaddime, s. 44, 40 Bkz, Hattabi, Pam, 1, 2-3 ~ 241 -Bu makalenin amact ve kapsam: farkh oldugundan burada Buhari gerhi- nin genis tanitimm: yapmayt diigiinmiiyoruz, Ancak gu kadar belirtelim ki dnceki iki eseri ile bu galigmasim birgok yonden bir biitiinlik igerisinde telakki etmek suretiyle kisa tutmaya dzen gistermistir. Bunun da dtesinde, kendi serhinde genis agiklama yapmadigs baz: hususlar igin, Ebi Ubeyd Kasim b. Sel- Jam ile Ibn Kuteybe'nin faribii'l-hadislerini tavsiye ederck kisa geomistir. Bu du- rum birkag yonden énemlidir: a- Hattabi, hakkinda caligma yapacajt konuyla ilgili bir 6n aragtirma yap- makta ve kendisinden dnce yapilmis olan benzer galismalardan istifade etmekte- dir, b- istifade ettigi caligmalarm durumu ne olursa olsun onu gizlemek gibi bir adeti yoktur. c Ayrica kendisinden giriis aldhga kaynaklarm, tanttimim yapmakta kendi galigmasma benzeyen kaynaklarin tespit edebildiklerini tamtmaktadir. Ni Garibii’l-Hadis isimli eserinin mukaddimesinde bu durum agik bir sekilde mektedir"!, Burdan gunu anlamak mimkindiir: Hattébi, 359 yuna kadar Nisa- bur'da bulunmasina ramen orada bulundugu yaklagtk dokuz sene igerisinde ora- da bir Buhari serhi yazaldygina gahit olmannstir. Diger eserlerindeki taver dikkate alindiginda gayet biyle bir cahgmay: gorse ya da haberdar olsa idi mutlaka bilgi vermesi gerekirdi diigincesi hakim olmaktadir, b- Kerabisi’nin Serbw'l-Cami’i’s-Sahih Adh Eseri: Ebu Ahmed Muhammed b. Muhammed el-Kerabist en-Nisibir?nin ana hatlartyla hayatina bakilrsa, kendisi aslen Nisabur’lu olup 285/898 yilinda dog- du’, Yirmi yagma kadar dfrenimini bu schirde siirdiirdikten sonra Hadis 6g- renmeye karar verip, Bajdat, Basra, Kufe, Halep, Dimesk ve Mekke gibi ilim merkezlerinde hadis okudu‘®. Hocalart arasinda ibn Huzeyme (6. 311/924), Bagendi (6, 312/925), Serrac (6, 313/926) ve Bajavi gibi bityiik hadis alimleri var- dir, 333/944 yilinda basladij kadilik girevini Sas ve Tus gibi gchirlerde iff et- tikten sonra 345/956 yilinda bu gérevinden ayrilip Nisabur gehrine geri déndi. Bundan sonraki hayatim mescidi ile evi arasinda gecirip talebe yetistirdi ve eser- lerini yazdi, Bu gehirdeki ca meshur talebesi Hattabiden de ders alm olan Hakim Nisabiir?dir. 376/986 yilnda gozlerini kaybetti. 378/988 yiinda da bu schirde vefat etti*S, Al Bko, Hattabi, Garb, 147-51, 42 Kehhale, Mucem, XI, 180. 43. Safedi, el-Vafi, 1, 115; fbnu'-Cevei, Muntazam, VII, 146. iyer, XVI, 370. 45. Ayn eser, XVI, 371-372, 242Bubdri serhi oldugu ileri siriilen cserinin diginda, Kitabu'l-ilel, cl-Muhar- rac ala kitab?l-Mitzeni, Kitibu’s, SurGl, es-SuyGh ve-Ebvab, Kitabu'-Kuné veya Kitab'l-Esmd ve’l-Kuna isimli eserlerinin varligi belittilmektedie*, Serhu'-Cimi's-Sahih adiyla kaydedilen esere gelince bunun Zehcb?'nin; "Sannafa al Kitabr’s-Seyhayn ve ald Cami’ Ebi isa (Buhari, Miislim ve Ebd isa’min cscrleriyle ilgili kitap yazds) veya "Sannafa ald Kitéby’s-Sahihayn ve ala CAmi’i-Tirmizi"? ismiyle zikrettigi eserden hareketle tespit edildigi ortaya gue maktadir. Ayo eser hakkinda Safedi ve ibn Tajsiberdi "Sannafa ala Kitabeyi’ Buhari ve Miislim ve ala Camvt-Tirmizi" demekte, ibnu’l-Imad ise Zeheb?nin "iber" isimli eserindeki ifadcyi aynen almaktadu®?, Gyle anlagihyor ki Bagdath ismail Pasa ise Kerabisi’nin eserlerini sayarken yukarida belirtilon “Sannafa" desini "Serh" diye degistirip ciimleyi su hale getirmist L?E-Buhdsi, Serhu Sahib’: Miislim, Sethu Cémirt-Tirmizi™®, Ismail Paga’nin bu ifadesi Kehhale’nin escrinde sadece Buhari’ye harsedilip "Serhu’l-Cami’1’s-Sahih Il-Buhari sekdinde yer almaktadir®!, Kronolojik sira takip edilince eser hakkin- dali karsilagilan bilgiler bunlardir, Kaynaklarda, eserin mahiyeti hakkinda ipucu verebilecek bilgilere de maalescf rastlanamamaktadir, Bu sckilde Kiitib-i Sitte’nin fig teme! eserine yapilan bir serhin giiniimiize ulastifa bilinmemektedir. Nitekim aynt zitin bugiine ulagan bagka eserleri vardir. Zehebi’nin "Sannafe" ifadesiyle kaydedip Ismail Pasa’ya kadar da ayn ifade ile devam eden eser, gergekten serh midir ki ismail Pasa yukaridaki kaynaklardan aldyfi anlagilan esere "Scrh" adint vermistir. Kebhale ise bunlardan sadece Buba- APninkinin adios almigur. 1- Gzellikle Zehebinin ve kaynajy'nn Zehebi olduju anlastlan Tbnu’l- Iméd’in miistakil olarak "Sannafa" ifadesini genellikle Mistahregler igin kullan- dildar goriilmektedir, Ornegin, Ebu Ahmed, Muhammed b, Ahmed, b. Hiiscyin b, Kasim cl-Gutrifi (6. 371/987)'ye ait "el-Mustahreg ali Sahih?|-Buhari" adtyla zikredilen®? eserin Ze- heb? deki ifadesi "Sannafa ala Sabibw’l-Bubar? dir? ibn Menciiye, Ebu Bekir Ahmed 6. Ali b. Muhammed b. fbrahim b. Mencilye cl-Yezdi elIsbahani, (6. 428/1037)’nin Sahihayn iizerine “Miistahrag’t 45a Zehebi, Iher, I, 153; Safedi, Vali, 1,115; fbn Tagriberdi, TV, 154; Ibnw't-lmad, HH, 93; Zirikli, Alam, Vil, 244; ibn Hayr, Pehrese, s, 214; Kehbate, Mucem, XI, 180; Sezgin GAS, I, 204. 46 Zehebi, Terkire, II, 97%; Siyer, XVI, 372; Suyti, 388 47 Zehebi, Iber, Hl, 153. 48. Safedi, Vat 1, 115; ton Tagriberdi, LV, 154, 49 Ibau'T-tmad, age, TH, 93. 50. ismail Paga, Hediyye, I, 50-51. 51. Kehhale, Mucem, X1, 180. 52. Sanclikes, age, 8. 118. 53. Zehebi, Tezkire, Il, 972; ltsmurt-Imad, 1, 90. ~ 203 -bilinmektedir, Bu Alimin eseri hakkinda da Zehebi'nin kullandif ifade ayncn Kerdbist de oldugu gibi "Sannafa ale’s-Sahihayn ve ala Cami’it-Tirmiz?'diz®, fb- nw’l-imad ise "Sannafa ale’s-Sahihayn ve Cémi’'t-Tirmizi ve Sinew’i Ebi Davud" demektedir®, Yine "Mustahrag" miellifi Ebi Ali, Huseyin b. Muhammed b. Masercisi (6. 365/976)P"nin bu eseri hakkinda Zehebi, tezkiresinde "Harraca ala Sahihi'i- Buhari" derken’S, el-Iber isimli eserinde, "ve Sannafa kitaben ale’l-Bubari" de- mektedir®. Bu ifade "Sannafa"nin "Miistareg" icin kullanildigini daha agik géster- mektedir. Biitiin bunlar Sannafa’mn "Mustahreg"ler igin kullanildigynt toyit et- mektedir. 2. Ayn diigince istikametinde tersinden hareketle Zchebi'nin "Sech" ol- duffy bilinen eserler hakkinda kullandit ifade ve isimlendimeye bakilabilir. Haltéb?'nin, Eba Davud’un Siinen’ine yazdigs serhi bilen Zehebi, Hatta- biyi "es-Sarihu li Kitabi Ebi Davud" diye tantuip yazdigs eser icin de "Sereha’s Siinen" ifadesini lollanmistir. Ebu'l-Kasim el-Mithelich b. Ebi Sufra el-Endeliisi (6, 435/1044)'nin Buha- ri gerhinden bahsederken Zehebi, "Sereha Sahiha’-Buhari demekte, Ibnu’l- Imad’da ayn ifadeyi kullanmaktadir®, KezA, ibn Battal (449/1057)'in Buhari serhi® hakkinda Zehcbi ibn Battal icin “Sarihu Sahihil-Buhar? ya da "Miellifi Serhu’l-Buhari"® ifadeterini kulla- narak serh ifadesini tastih ctmektedir. Diger serhler icin de bu sekilde aghk- layict ifade kullandis gorilmektedir™, Bu durumda Zehebi’nin mutlak olarak kallandy "Sannafa" ifadesinin "serh’ anlamma geimedigi agikca anlagilmaktadhr, 3- Kerabisi’nin bu eserini Buhari gerhi olarak anlamak gerekseydi aynt ifadede yeralan Mislim ve Tirmiz?nin eserlerini de gerh ettigini kabul etmek ge- vekirdi. Halbuki diger kaynaklardaki mevcut bilgiler simdilik buna imkan verme- mektedir. 54 Sandikes, age, s. 119. 55. Zehebi, Tezkire, INT, 1086. 56. fbnu'-tmad, 11, 233. 57 Sandie), age, s. 117. 58. Bkz, Zehebi, Tezkire, IEE, 955. 59 Zehebi, Iber, HI, 121. 60 Zehebi, Siyer, XVI, 25. 61 Sandikey, age, 5.25. 62 Zehebi, oer, U1, 2725 ibmu't-Imad, UE, 255. 63. Sandikey, age, 5.25. 6A. Zehebi, Siyer, XVII, 47. 65. Zehebi, Iber, U1, 294; tonw'l-Imad, HT, 283. 66 Zehebi, ther, 1,349; Tezkire, HL, 1279; tbnwl-Imad, I, 375. 244SONUG Kerabis?'nin hayatnda da belistildigi gibi; 0, 345/956 yilnda Nisibur’a gel- mig telif hayatina bu tarihten sonra baslamig ve hayatinim sonuna kadar da Nisa- burdan ayritmamistir. Aynt tarihlerde, Nisaburda uzun sayilabilecek bir siire kalan bu iki alimin tanigmis olmalari ihtimali vardir. En azsndan, ortak yanlan olan talebeleri vasita- siyla birbirinden haberdar olduklarma kesin géziiyle bakilabilir. Birbirlerine ne dlgide yakin olduklart tesbit edilemese de yapilmg bitmig galtsmalarint bilmele- ri gerektigini digiinmek normaldir. Boyle bir galigmayr gordi ya da bildigi halde hakkinda siz etmemesi Hattébi'nin adetine aykaridir. Eserin adi ve hakkin- da yapilan tespitler de dikkate almursa Kerabisi'nin eserinin gerh olmama ihti- mali cok yikksek gziikmektedir. Serh olsa bile Hattab?'nin eserinde dnce oldugu- nu tespite yarayacak higbir karine clde edilememektedir. BIBLIVOGRAFYA AHMED b. Hanbel, (61. 241/855), el-Miisned, (I-1'V)-(Muntahabu Kenzw’l-Um- mal ile beraber), 5. bs, el-Mektebetii’-islimi, Beyrut, 1985. BUHARI, Muhammed b. Ismail, (6. 256/869), Sahihwl-Buhari, (I-VI), el Mektebeti’Listami, ist. 1979. GAKAN, ismail Litfi, Hadis Edebiyats, Cesitleri Gzellikleri Faydalanma Sirele~ ri, M.U. Yay,, ist. 1985. EBU DAVUD, Siileyman b. Eg’as es-Sicis Yay,, ist. 1981, HATIB, cl-Bajidadi, Ebu Bekir Ahmed b. Ali (6. 463/1071), Tarihu Bagdad, (I- XIV)-Darw'l-Kitabrl-Arabi, Boyrut, ts. HATTABI- Ebv Siifeyman Hamd b. Muhammed b. Ibrahim b. Hattib, (6. 388/998) Giiribu’l-Hadis, (41), Thk. Abdutkerim Ibrahim el-Acbavi, Nor. CAmiatii Ummir’l-Kura, Dimesk, 1982-1983, - Medlimi’s-siinen, Miinziri’nin Muhtasary Siinen’i Ebi Davud ve ibnii’l- Kayyrn’in Tebzib’i ile beraber, (I-VI), Daru’l-Marife, Beyrut, 1980, - Plimu’l-Hadis fi Serh’i Sahihr'l-Bubari, (I-11), Thk. Muhammed b. Sa’d, b, Abdirrahman es-Suiidi, Cimiatit Ummii’l-Kura, 1984. Basimad, IBNU’L-CEVZi, Ebi-Ferec Abdurrahman b. Ali, (6. 597/1201), el-Muntazam, 1-Mitlik ve'l-Umem, Dérati’l-Medrifi’l-Osmaniyye, Haydarabad, ini, (6. 275/888), Siinen, (I-V)-Caer 1397. iBN HACER, Ahmed b. Ali b. Muhammed cl-Askalani (6. 852/149), Lisanu’l- Mizan, (I-VI), 3, bs. Beyrut, 1986. IBN HALLIKAN, Ebu’l-Abbas, Ahmed b, Muhammed (6. 681/1282), Vefeya- tu'l-Ayan ve Enbau Eb: ru’s-Sder, Beyrut, 1972. Zaman (I-VIN), thk, Dr. thsan Abbas, Dé- ~ 245 —IBN HAYR, Muhammed b. Omer cl-isbili (6. 575/179), Fehrese mA Ravahu an Suyahuhi mine’d-DevaniniLilmi ve Eavai'-Mearif, Beyrut, ts. IBNU'LIMAD, Ebu'-Folah Abdulhay b. Ahmed b. Mubammed (6, 1089/1678), Sexeriitu’-Zeheb ve Ahbaru men Zeheb, (I-VI), Beyrut, ts. IBN MANZUR, Ebu’'l-Facl Muhammed b. Miikrem, Lisinul-Arab, (I-XV), Beyrut, ts. IBN TAGRIBERDI, Yusuf b. Tagriberdi el-Atabeki (6, 874/1470) en-Niictimy’z- ‘Zabire fi Miiliki'l-Masr ve'l-Kahire, (I-XVI) Kahire, 1972. isMAIL PASA (BAGDATLD, (6. 1339/1920) Hediyyeti"l-Arifia, tsh, Kilisli Ra- fat Bilge, (1-11), 1951-55. KARACABEY, Salih, Hattabi'nin Hadis lmindeki Yeri ve Serh Metodu, U.U. Sos, Bil, Ens, Bursa, 1990, Basilmamig Doktora Tezi, KATIP CELEBI, Mustafa b. Abdillah, (6. 1067/1657) (I-Il) Kesf el sli Rifat Bilge, ist. 1971. KEHHALE, Omer Rizé, Mucemil-Micellifin, Teracimi Musanmfi Kitibil- Arabiyyo, (I-XV) Mektebeti’l-Miiscnna, Beyrut, 1957. : KETTANI, Muhammed b. Cafer, (6. 1345/1926), er-Risaleti’l-Miistatrafe ti Boyani Meshiiri Kati inneti’l-Miisserrefe, Nsr. Dare Kahraman, ist. 1985, KOGYIGIT, Prof. Dr. Talat, Hadis Tarihi, AO.LP. Yay., Ank,, 1977. MUSLIM, Ebvu’l-Hiscyn Maslim b. Haccac (6. 261/874) Sahih’i Mistim (1-V) thk, M, Fuad Abdiilbaki, Beyrut, 1954, NESA'i, Eby Abdirrahman, Ahmed b. Suayb (6. 303/915) Siineni¥in-Nesai, Suyfiti §orhi ite birlikte (VID) Beyrut, 1954, RAGIB, Ebi’l-Kasua Miiseyin b, Muhammed el-isfahani (6, 502/1108) El Miif- redat fi Garib?l-Kur’én, thk. Muhammed Seyyid Keylani, Daru’l-Marife, Beyrut, ts. SAFEDI, Sclabattin b. Halil (6. 764/1363), Kitabu’l-Vali bi’l-Vefayet, Wiesbaden 1962. SANDIKCI, Dog. Dr. Kemal, Sahih-i Bubari Uzerine Yaptlan Calismalar, D.LB. Yay. Ank, 1991, . SEALIBi, Ebu Mansur (6. 430/1038), Yetimeti’d-Dehr (J-V) thk, Dr, Miifid Muhammed, Dari-Kiitiibi'l-limiyye, Beyrut, 1983. SEMANi, Ebu Said Abdiilkerim b. Muhammed (6. 562/1166) el-Ensab (I-V) Darw'l-Cinan, Beyrut, 1988. SEZGIN, Fuad, Genschichte Des Arabischen Serifttums (I-VIM) Leiden, EJ. Brill, 1967. SUBKI, Ebu Nase Abdurrahman b, Ali (6. 771/1369), Tabakatu’s-Safiiyyct?"l- Kiibra (I-X) thk, Mahmud Muhammed ef-Tenehi, Abdulfettah Muh.. el- Huly, Matbaatu isa el-Elbani, 1965. jimun, tsh. — 246 —SUYUTI, Abdurrahman b. Ebi Bekir (6. 91/1505) - Tabakatw'l-Huflaz, Beyrut, 1983. - Tedribu’r-Ravi fi Serhi takribi’n-Nevevi, I-IL. thk, Abdulvehhab Abdulla- tif, 2. bs, el-Mcktebetii’l-Ilmiyye, Medine, 1972. TAHIR, Ahmed, ez-Zavi, Kamusu’l-Muhit (I-IV) Kahire, 1970. YAKUT, Ebu Abdillah cl-HAMEVi (6. 626/1228) Mucemi’l-Udeba (I-XX), Beyrut, ts. ZEBIDI, Ebu’'l-Feyz, Seyyid Muhammed, Tacu’l-Arus, (I-X), Masir, 1306. ZEHEBI, Ebu Abdillah Muhammed b, Ahmed (6, 748/1347) = Tezkiratii’l-Huffaz, (I-1V) Beyrut, 1956, - Siyeri Alami’n-Niibela, (I-XXYV), thk. Suayb cl-Arnavut ve Muhammed Nuyam el-Arksiisi, Beyrut, 1983. - el-iber fi haberi men Gaber (I-IV) thk, Ebu Hacir Muhammed Said Za ‘Iul Beyrut, 1985. ZEMAHSERI, Muhammed b. Omer (6. 583/ ), Esdsu’l-Belaga, Daru’s-Sédir, Beyrut, 1965. ZIRIKLI, Hayruddin, cl-Alim Kamusu Terdcimi Li esheri’r-Rical ve'n-Nisa mi- ne’l-Arab ve'l-Miistagrabin, (I-X) Beyrut, 1969. 247 -