L rgelstad

eiden
Magazine van Stichting Orgelstad Leiden • Nummer 1 • 2009

“Het IS ook
leuk natuurlijk,
die vingers!”
Interview met titulair organist Leo van Doeselaar

Engels orgel voor de

Hooglandse Kerk
Hommage aan
Cornelis Schuyt
1
Concertagenda | Kinderpagina’s | Verhalenwedstrijd
Nieuw: een orgelmagazine voor
de stad Leiden
Het eerste Leidse orgelmagazine is een feit. Een hartelijk welkom aan alle lezers!

Al lang bestond de wens om het totale Leidse orgelaanbod te presenteren in een overzichtelijk magazine. Met daarin in
één oogopslag informatie over:
• de vele soorten concerten: markt-, lunch-, promenade- en avondvullende concerten
• alle orgeldagen en -excursies
• de locaties waar de orgels huizen
• en natuurlijk de orgels zelf en de mensen erachter
De niet te verzadigen liefhebber, de muzikaal geïnteresseerde burger uit stad en regio, de entertainment zoekende
toerist, de professioneel nieuwsgierige journalist: uw interesse stond ons voor ogen bij het maken van dit magazine. En
ook aan jonge lezers is gedacht.

Aan deze bonte verzameling mensen heeft Leiden veel te bieden. Een gezellige en levendige binnenstad, met fraaie
historische panden waarin veel te doen, te zien en te horen valt. Dat komt niet in de laatste plaats door de vele monu-
mentale kerken met daarin prachtige orgels. Deze komen regelmatig tot leven onder de handen van professionele or-
ganisten, en ook rondom bespelingen zijn de orgels te bewonderen tijdens de openstellingstijden van kerken. Zo kunt
u tijdens een stevige rondwandeling de Marekerk, de Pieterskerk, de Lodewijkskerk en de Evangelisch-Lutherse Kerk
aandoen. Daar vlakbij vindt u de Hooglandse Kerk en de Hartebrugkerk, vanwaar ook de Waalse Kerk en de Lokhorst-
kerk op een steenworp afstand liggen. Trouwens, fraaie pijporgels vindt u niet alleen in kerken. Ook het Groot Audito-
rium van de Universiteit Leiden bijvoorbeeld bezit een bijzonder instrument. En wist u dat in de Stadsgehoorzaal van
het Stedelijk Concertgebouw Leiden een niet kinderachtig orgel staat dat ooit door de burgerij aan de stad is geschon-
ken? Zowel dit feit als het orgel zelf is in de vergetelheid geraakt: geheel onterecht. Gelukkig wordt het binnenkort weer
onder het stof vandaan gehaald. Wij houden u ervan op de hoogte.

Een magazine staat of valt met lezers en hun belangstelling. Maar ook het samenstellen ervan bindt een groot aantal
instanties en vraagt hun onderlinge samenwerking. Wij prijzen ons gelukkig dat het daar nu van is gekomen. De Stich-
ting Orgelstad Leiden (SOL) heeft zich in een nieuwe jas gestoken en getuigt nu daarvan met dit magazine: een eigen-
tijds product in digitale vorm. Geen papierwerk dus, dat vaak al gauw bij het oud papier belandt, maar een eenvoudig
aan te klikken site waar op elk moment van de dag veel informatie is te vinden.

Nogmaals: een magazine staat of valt met de lezers en hun belangstelling. Wij hopen dat deze publicatie het veel men-
sen naar de zin maakt. En dat tevreden lezers ook anderen erop zullen attenderen. Maar mocht u minder tevreden zijn,
of heeft u suggesties tot verbetering, ideeën, vragen of nuttige kritiek: laat ons dat dan alstublieft weten. Bel of mail
naar de drijvende krachten achter dit project: via hoofdredacteur Theo Visser of via het secretariaat van de Stichting,
zie contactinfo op de laatste pagina!

Veel lees-, luister- en kijkplezier!

Namens de Stichting Orgelstad Leiden,

Jan Krajenbrink, voorzitter

2
I nhoud
4
Concertagenda
-09 1 36
Orgels en natte regenjassen

10 41
Stichting Orgelstad Leiden Verhalenwedstrijd

12 42
Hommage aan Cornelis Schuyt De renovatie in de Marekerk

19 48
Interview met organist Engels orgel voor de
Leo van Doeselaar Hooglandse Kerk

24 50
Stand van zaken in de Pieterskerk Berichten vanaf de stadhuistoren

26 52
Leidse Orgeldag Leidse orgels op CD

29 57 Ki nde r p agi
n a’s
Leidse orgels van nul tot nu Achterwerk op de orgelbank

62
Colofon & contact

3
Concertagenda
Orgel 29 april t/m 8 november 2009

Het Wolfertsorgel (1789-1790) van de Orgelbespelingen in de binnenstadskerken vinden

Evangelisch-Lutherse Kerk speelt dit jaar al sinds de 17e eeuw plaats. Voor de organist van de
voor het eerst mee in de Orgelpromena- Hooglandse Kerk is een 17e-eeuwse instructie nog
de, de concertserie op zaterdagmiddag. steeds in de archieven terug te vinden.
Foto: Bart van Buitenen. Foto: Bart van Buitenen.

4
Datum Tijd Plaats Aard Uitvoerenden Toegang

29 april 13.00 Academiegeb. Universiteit Instr. Barokconcert Ensemble Soluna gratis

30 april 20.00 Hartebrugkerk Orgelconcert Jan Verschuren €6

6 mei 13.00 Academiegeb. Universiteit Orgelconcert Geerten van de Wetering gratis

9 mei 10.00-17.00 Hooglandse Kerk 11e Leidse draaiorgeldag gratis

Albert van der Heide,
13 mei 13.00 Academiegeb. Universiteit Traverso en orgel gratis
Jan Upperman
14 mei 20.15 Hooglandse Kerk Orgel, sopraan, cello David Boos e.a. € 10

16 mei 13.30 Hooglandse Kerk Start orgelpromenade Leidse organisten gratis

20 mei 13.00 Academiegeb. Universiteit Orgelconcert Harmen Trimp gratis

23 mei 13.30 Evangelisch-Lutherse Kerk Orgelconcert Harmen Trimp gratis

27 mei 13.00 Academiegeb. Universiteit Orgelconcert Casper de Jonge gratis

Erik van der Heijden,
30 mei 13.30 Hartebrugkerk Orgel, harp gratis
Annemieke Ijzerman

2 juni 20.15 Hooglandse Kerk Orgelconcert Philip Scriven (Lichfield Cathedral) € 10

3 juni 13.00 Academiegeb. Universiteit Orgelconcert Jeroen Pijpers gratis

4 juni 20.15 Kerk. Centr. De Regenboog Orgelconcert Philip Scriven (Lichfield Cathedral) € 10

6 juni 10.00-15.45 Lokhorstkerk e.a. 25e Leidse Orgeldag Leidse organisten gratis

10 juni 13.00 Academiegeb. Universiteit Orgel-fluit Herman Lodder, Juliëtte de Zwaan gratis

13 juni 13.30 Lodewijkskerk Orgel,sopraan Theo Visser, Liesbeth Houdijk gratis

14 juni 16.00 Hartebrugkerk Orgelconcert Jeroen Pijpers €6

17 juni 13.00 Academiegeb. Universiteit Orgelconcert Erik van Bruggen gratis

20 juni 13.30 Lodewijkskerk Orgelconcert Geerten van de Wetering gratis

24 juni 13.00 Academiegeb. Universiteit Orgelconcert Guus Theelen gratis

27 juni 13.30 Hooglandse Kerk Orgelconcert Julia Tamminen gratis

4 juli 13.30 Hooglandse Kerk Orgelconcert Henk Verhoef gratis

11 juli 13.30 Hooglandse Kerk Orgelconcert Joao Vaz gratis

Theo Visser
16 juli 20.15 Hooglandse Kerk Orgelconcert € 10
(Pilgrim Father Recital)
18 juli 13.30 Hooglandse Kerk Orgelconcert Cor de Jong gratis

25 juli 13.30 Hooglandse Kerk Orgelconcert Matteo Imbruno gratis

1 augustus 13.30 Hooglandse Kerk Orgelconcert Joachim Walter gratis

8 augustus 13.30 Hooglandse Kerk Orgelconcert Hartmut Rohmeyer gratis

15 augustus 13.30 Hooglandse Kerk Orgelconcert Joseph Ripka gratis

20 augustus 20.15 Hooglandse Kerk Orgelconcert Jos van der Kooy € 10

22 augustus 13.30 Hooglandse Kerk Orgelconcert Anton Doornhein gratis

5
 Datum Tijd Plaats Aard Uitvoerenden Toegang

29 augustus 13.30 Hooglandse Kerk Orgelconcert Rien Balkenende gratis

5 september 13.30 Hooglandse Kerk Orgelconcert David Boos gratis

9 september 20.00 Pieterskerk Orgelconcert Leo van Doeselaar

12 september Diverse kerken Open monumentendag

12 september 16.00 Hartebrugkerk Orgelconcert Ronald de Jong €6

€ 65/60/
Currende o.l.v. Erik van
13 september 14.30 Pieterskerk Mariavespers 42,50/
Nevel, solisten, Leo van Doeselaar
37,50

15 september 20.15 Kerk. Centr. De Regenboog Orgelconcert David Bednall (Bristol Cathedral) € 10

17 september 20.15 Hooglandse Kerk Orgelconcert David Bednall (Bristol Cathedral) € 10

19 september 13.30 Hartebrugkerk Orgelconcert Carl Visser gratis

26 september 13.30 Lodewijkskerk Orgelconcert Hans de Jong gratis

10 oktober 13.30 Evangelisch-Lutherse Kerk Orgelconcert Michiel Ras gratis

15 oktober 20.15 Hooglandse Kerk Orgel-koor Michael Hedley, Capella Nicolai € 10

17 oktober 13.30 Evangelisch-Lutherse Kerk Orgel-fluit-saxofoon Theo Visser, Pieter de Mast gratis

23 oktober 20.15 Hooglandse Kerk Orgel-koor Theo Visser, Leids Cantate Consort

8 november 16.00 Hartebrugkerk Orgelconcert Arno van Wijk €6

Organisatoren:
• Musici rond het Academiegebouworgel (concerten
in het Academiegebouw van de Universiteit)
• Commissie Hartebrugconcerten (concerten in de
Hartebrugkerk op 30 april, 14 juni, 12 september en
8 november)
• Stichting Cathedral Organ Leiden (concerten op 14
mei, 2 juni, 4 juni, 16 juli, 20 augustus, 15 septem-
ber, 17 september en 15 oktober)
• Stichting Orgelstad Leiden: 25e Leidse Orgeldag op
6 juni
• CTV Zuid-Holland (11e Leidse draaiorgeldag)
• Stichting Pieterskerk (concert in Pieterskerk op 9
september)
• Orgelpromenade Hooglandse Kerk (alle overige
concerten)
Adressen:
• Universiteit: Rapenburg 73
• Hartebrugkerk: Haarlemmerstraat 110
• Hooglandse Kerk: Middelweg 2
• Evangelisch-Lutherse Kerk: Hooglandse Kerkgracht
28
• Kerkelijk Centrum de Regenboog: Watermolen 1
• Lokhorstkerk: Pieterskerkstaat 1
• Marekerk: Lange Mare 48
• Lodewijkskerk: Steenschuur 19
• Pieterskerk: Kloksteeg 16
Op 9 september zwaaien de imposante orgelluiken van
het Pieterskerkorgel open voor een concert van Leo van
Doeselaar vanwege het 888-jarig bestaan van de kerk.
Foto: Bart van Buitenen

6
7
Concertagenda
Koren 16 mei t/m 1 november 2009

Datum Tijd Plaats Aard Uitvoerenden

Evangelisch-
16 mei 20.15 Koorconcert Leids Kamerkoor La Voce
Lutherse Kerk

12 juni 20.15 Marekerk Koorconcert Leiden English Choir

20 juni 20.00 Hooglandse Kerk Koorconcert Stichting Leidse Koorprojekten

27 juni 20.15 Lokhorstkerk Koorconcert Leiderdorps Kamerkoor

12 september 20.15 Lokhorstkerk Koorconcert William Byrd Vocaal Ensemble

Mariavespers
13 september 14.30 Pieterskerk Currende, Leo van Doeselaar
Monteverdi
Adressen:
Lingua Musica, Con Passione, • Hooglandse Kerk:
10 oktober 20.15 Stadsgehoorzaal Koor-orkest
Leiden Sinfoniëtta Middelweg 2
11 oktober 15.00 Koorconcert Capella Vocale • Evangelisch-Lutherse Kerk:
Hooglandse Kerkgracht 28
14 oktober 20.00 Pieterskerk Koor-orkest Exsultate Deo
• Lokhorstkerk:
28 oktober 20.00 Pieterskerk Koor-orkest Con Amore
Pieterskerkstaat 1
31 oktober Koor-orkest Leids Kamerkoor • Marekerk: Lange Mare 48
31 oktober 20.00 Hooglandse Kerk Koor-orkest Ex Animo • Pieterskerk: Kloksteeg 16
• Stedelijk Concertgebouw
Leiden (Stadsgehoorzaal):
1 november Koor-orkest Leids Kamerkoor
Breestraat 60

Contactgroep Leidse Koren

De Contactgroep Leidse Koren (CLK) heeft tot doel een platform te
zijn voor koren in de regio Leiden. De CLK beoogt onder meer een
goede communicatie tussen de koren ter bevordering van onderlinge
afstemming van concertdata. Ook behartigt de CLK de belangen van
de aangesloten koren bij de gemeente Leiden. Daartoe wordt de CLK
via de voorzitter vertegenwoordigd in de Werkgroep Amateur Kunst
(WAK), welke de gemeente adviseert aangaande subsidies. Om deze
doelen te bereiken, wordt een concertagenda bijgehouden op een
website en wordt driemaal per jaar een bijeenkomst georganiseerd
met de koorvertegenwoordigers.
In de concertagenda op de website vindt u concerten in Leiden,
Leiderdorp, Oegstgeest, Voorschoten en Warmond van aangeslo-
ten amateurkoren. Voor concerten buiten deze regio gaat u naar
concerten elders op de website. De korenindex bevat informatie over
samenstelling en repertoire van de koren ten behoeve van bijvoor-
beeld aspirant koorleden en organisatoren van evenementen.
De Contactgroep doet er alles aan om actuele en juiste informatie
te verstrekken, maar is afhankelijk van aangeleverde informatie en
kan daarom niet verantwoordelijk gehouden worden voor eventuele
onjuistheden.
Mensen die een koor zoeken, evenals koren uit Leiden of randge-
meenten die aansluiting zoeken bij de Contactgroep, kunnen voor
nadere informatie contact opnemen met het secretariaat via de
website.
Website van de CLK:
http://www.leidsekoren.nl

8
 De beiaard in de Leidse stadhuistoren.
Foto: Gerda Peters

Concertagenda
Beiaardbespelingen 14 mei t/m 15 oktober 2009

Datum Tijd Plaats Uitvoerenden

14 mei 19.30-20.15 Stadhuistoren Gerda Peters

2 juni 19.30-20.15 Stadhuistoren Malgosia Fiebig

16 juli 19.30-20.15 Stadhuistoren Bauke Reitsma

20 augustus 19.30-20.15 Stadhuistoren David van der Vlies

17 september 19.30-20.15 Stadhuistoren Janno den Engelsman

15 oktober 19.30-20.15 Stadhuistoren Jasper Stam

9
Stichting
Orgelstad Leiden
De stad Leiden biedt orgel- en muziekliefhebbers een unieke verzameling aan historische
orgels verspreid over een aantal markante gebouwen in de binnenstad. Deze orgels zijn
van groot belang, niet alleen voor Leiden zelf, maar ook landelijk, en genieten aanzienlijke
bekendheid—een aantal zelfs internationaal.

Het nieuwe Flentrop-orgel in het Academiegebouw.

Bijzonder zijn de 17e-eeuwse orgelluiken.
© Ton Huigen

10
Om dit rijke bezit in stand te houden en zo goed mo-
gelijk te benutten werd in 1983 de Stichting Orgelstad
Leiden (SOL) in het leven geroepen. Vanaf € 15,- per
jaar kunnen donateurs de stichting helpen om zich in
te zetten voor de volgende historische orgels:
• in de Pieterskerk: het beroemde 17e-eeuwse Van
Hagerbeer-orgel en het 19e-eeuwse Thomas Hill-
koororgel
• in de Hooglandse Kerk: het eveneens befaamde
17e-eeuwse de Swart-Van Hagerbeer-orgel
• in de Hartebrugkerk: een 19e-eeuws Maarschal-
kerweerd-orgel
• in de Marekerk: een 18e-eeuws Garrels-orgel
• in de Waalse Kerk: een 18e-eeuws Steevens-orgel
• in de Lokhorstkerk: een 18e eeuws Mitterreither-
orgel
• in de Lodewijkskerk: eveneens een 18e-eeuws
Mitterreither-orgel
• in de Evangelisch-Lutherse Kerk: een 18e-eeuws
Wolfferts-orgel
• in het Academiegebouw van de Universiteit Lei-
eigenaars/beheerders van de betreffende orgels (veelal
kerkbesturen). Zo organiseert SOL concerten, een
jaarlijkse orgeldag en een tweejaarlijks internationaal
orgelconcours. De stichting geeft een orgelmagazine
uit, een informatieboekje, posters en cd’s. Bij restau-
raties helpt SOL fondsen te werven, te assisteren en te
bemiddelen.
De mensen achter de stichting - in het bestuur of in
een commissie - zijn allen op enigerlei wijze verbonden
aan de diverse locaties waar de orgels huizen, of be-
trokken bij de Stichting Cathedral Organ en de organi-
satie Musici rond het Academiegebouworgel.
Wanneer u de doelstellingen van de stichting onder-
schrijft en de activiteiten wilt ondersteunen, kunt
u donateur van SOL worden. De bijdrage bedraagt
minimaal € 15,- per jaar. U kunt zich opgeven via een
e-mail naar het secretariaatsbureau van SOL
(ludonouwens@hotmail.com).
Mede dankzij Stichting Orgelstad Leiden kon het

den: een Flentrop-orgel uit 1998, gebouwd in de orgel in de Lodewijkskerk gerestaureerd worden.
© Gerco Schaap
oud-Hollandse stijl (Van Hagerbeer/Duyschot) als
opvolger van het 17e-eeuwse orgel aldaar.

Een tweetal wapenfeiten:

• de restauratie van het Mitterreither-orgel in de Lo-
dewijkskerk; SOL heeft de restauratie geïnitieerd
en samen met vertegenwoordigers van de Lode-
wijkskerk begeleid. Heringebruikname: 2005.
• een nieuw orgel voor het Academiegebouw; SOL
heeft dit project in het leven geroepen samen
met vertegenwoordigers van de UL ter gelegen-
heid van het afscheid van Prof. Dr. Leertouwer als
rector-magnificus van de Universiteit Leiden. Ook
de benoeming van een Universiteitsorganist viel
hieronder. Ingebruikname en benoeming van Jan
Verschuren: 1998.

Stichting Orgelstad Leiden stelt zichzelf ten doel de

orgelcultuur in Leiden te stimuleren en de bekendheid
van het unieke Leidse orgelbezit te vergroten. Ze biedt
een platform voor alle orgelactiviteiten in Leiden en
beoogt daarbij een stimulerende, faciliterende en coör-
dinerende rol te spelen in nauwe samenwerking met de

11
 Bewaert
Heer Hollandt
en Salicht Leyden
Een hommage aan
Cornelis Schuyt (1557-1616)

Cornelis Floriszoon Schuyt werd in 1557 geboren in Leiden als het vijfde kind van
Floris Corneliszoon Schuyt (1526-1601) en Maria (jonge) Dirksdochter. Vader Schuyt was
organist van drie Leidse kerken en was een van de vier Stadsspeellieden* in die tijd. Hij
overleed in 1601 en werd in de Pieterskerk begraven. Over de jeugd van Cornelis Schuyt is
relatief weinig bekend. In elk geval bezocht hij de Latijnse school en was hij Koraal (jongens-
zanger) in de Pieterskerk, waar zijn vader organist was. Hij was het enige kind uit het gezin
dat musicus werd. Het muziekvak leerde hij van zijn vader en hij heeft ook enige tijd in het
buitenland gestudeerd, met name in Italië. In 1581 keerde hij terug in Leiden, waar hij zijn
verdere leven heeft gewoond en gewerkt als organist, stadsmusicus, stadsbeiaardier en com-
ponist. In 1593 huwde hij Cecilia Pietersdochter van Uytgeest; het huwelijk bleef kinderloos.
Hij overleed op 12 juni 1616 en werd net als zijn vader in de Pieterskerk begraven.

12
 De Hooglandse Kerk waar Cornelis Schuyt van 1593-1601 organist was, gezien vanaf de
Beschuitsteeg. Foto: Theo Visser
Orgel- en religieuze praktijk tijdens
Schuyts leven
Tijdens Schuyts leven speelden zich de reformatie
en de contrareformatie af. Het Concilie van Trente
vond plaats en de Tachtigjarige Oorlog hield huis—en
daarmee ook beleg en ontzet van Leiden. Ook werd de
Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden uitgeroe-
pen. Deze gebeurtenissen hebben wellicht niet direct
invloed gehad op Schuyts doen en laten, maar zeker
zijn ze van belang geweest voor het (stads)politieke
en religieuze klimaat, en daarmee op de orgelpraktijk.
Een korte schets.
Rooms-katholiek Leiden
Van oudsher was het rooms-katholieke geloof het al-
gemeen beleden geloof in Leiden. Al sinds de 14e eeuw
was Leiden verdeeld in drie parochies, die kerkten in
de (St.) Pieterskerk (1121), de Hooglandse of St. Pan-
craskerk (1314) en de Onze Lieve Vrouwekerk (1330)*.
De Pieterskerk en de Onze Lieve Vrouwekerk beschik-
ten elk over twee orgels, die we nu zouden aanduiden
13
met het grote orgel en het koororgel. Het koororgel
werd gebruikt tijdens de mis, de katholieke eredienst.
Het klonk voor en na de gregoriaanse gezangen, en ook
begeleidde het de meerstemmige zang in de mis en het
lof. Het grote orgel werd tijdens de mis alleen gebruikt
bij buitengewone gelegenheden, zoals plechtige mis-
sen en processies. De hoofdtaak van het grote orgel
lag in bespelingen buiten de eredienst, bijvoorbeeld
op markt- en kermisdagen. Terwijl de bespelingen in
de eredienst natuurlijk werden uitgevoerd onder het
gezag van de kerkelijke autoriteiten vonden de overige
bespelingen veelal plaats in opdracht van de stedelijke
overheid. Het salaris van de betreffende organisten
werd dan ook zowel vanuit de kerk als vanuit de stede-
lijke overheid opgebracht.
De reformatie
De katholieke kerk kende in de loop van de eeuwen
vele vernieuwingsbewegingen, die al dan niet van in-
vloed waren op de invulling van de mis, en daarmee op
het gebruik van het orgel voor religieuze doeleinden.
De reformatie, die in 1517 begon, is het meest ingrij-
pend geweest. Aanvankelijk trachtten Luther, Zwingli
en Calvijn de katholieke kerk van binnenuit te her-
vormen, maar nadat de katholieke leiders de hervor-
mingen resoluut had afgewezen, werd een scheuring
onvermijdelijk. Aanhangers van de reformatie werden
vervolgd door de
kerk en door de staat
onderdrukt. In eerste
instantie troffen zij
een veilig toevluchts-
oord in de Noordelijke
Nederlanden, maar
ook hier vonden later
vervolgingen en zelfs
executies plaats. Des-
ondanks volhardden
de reformatiegezin-
den.
Beeldenstormen
Zo vonden bijvoor-
beeld clandestiene
openluchtbijeenkom- Interieur van de Onze Lieve Vrouwekerk
sten plaats, waar de
gemoederen zeer verhit raakten. Ze mondden o.a. uit
in de beeldenstormen, waarin katholieke eigendom-
men werden aangevallen en vaak geheel of gedeelte-
lijk vernield of geconfisqueerd. Met de kerkinterieurs
sneuvelden vaak ook de orgels. In Leiden woedden de
beeldenstormen op 25 en 26 augustus 1566. In de Pie-
terskerk, bijvoorbeeld, viel het De Swart-koororgel ten
prooi aan de “beroerten”, zo melden de archiefstuk-
ken*. Het hing destijds nog in de kooromgang –tame-
lijk laag en daarmee vatbaar voor vandalisme– en werd
zodanig “vernielt” dat een bijna gehele vernieuwing
noodzakelijk bleek. Aldus begon De Swart in 1582 de
herstelwerkzaamheden aan een orgel dat hij in 1560,
22 jaar eerder, had gebouwd.
Leidens Ontzet Schuyt.
Dit alles vormde de opmaat voor de Tachtigjarige Oor-
log (1568-1648) tussen de opstandigen in de Noordelij-
ke Nederlanden en de katholieke koningen van Spanje.
Leiden koos in 1572 de kant van Willem van Oranje.
Nog in datzelfde jaar werd in Leiden de gereformeerde
14
eredienst ingevoerd en werden de katholieke kerken
onder gereformeerd bestuur geplaatst. In de jaren 1573
en 1574 werd Leiden door de Spaanse troepen onder
leiding van hertog Alva belegd. De troepen van Wil-
lem van Oranje ontzetten de stad in oktober 1574, een
gebeurtenis die nog jaarlijks uitbundig wordt herdacht.
Zeven jaar later, in 1581,
werd de Republiek der
Zeven Verenigde Neder-
landen opgericht.
De organist speelt
door…
Bij de reformatie werd
het orgelspel in de
eredienst verboden door
de nieuwe geestelijke
overheid (synoden); dit
gold zowel de solistische
als de begeleidende rol
van het orgel. Voor dit
verbod werden diverse
theologische en schrif-
tuurlijke argumenten
aangevoerd, maar men
werd het over deze kwestie niet eens. In de praktijk
kregen de organisten in veel plaatsen de opdracht van
de stedelijke overheid om gewoon door te gaan met de
bespelingen voor en na de dienst en op andere dagen.
De stadsoverheden —ook die van Leiden— handelden
daarmee goeddeels onafhankelijk van de streng calvi-
nistische inzichten. Men beschouwde orgels, orgelspel
en organisten evenals klokken, klokkenstellers en
beiaardiers als onderwerp van staatkundige en niet
van kerkelijke aard, hoewel de orgels en klokken veelal
in kerken waren geplaatst. De vroeger aangestelde,
dus katholieke, organisten zetten hun taak dus voort,
ook omdat eigenlijk niemand anders de kunst van het
orgelspelen voldoende meester was; bekende voorbeel-
den zijn Jan Pieterszoon Sweelinck en onze Cornelis
… en begeleidt de gemeentezang
Intussen bleek het geen onverdeeld succes om de
gezangen in de eredienst onbegeleid te laten. Ondanks
veel tegenstand gingen er steeds meer stemmen op om
het orgel maar weer in te zetten. In Leiden werd de
begeleiding van de gemeentezang in 1637 ingevoerd.
De Hooglandse Kerk pakte de zaken direct voortvarend
aan. Het orgel verdween uit het koorgedeelte –waar
voorheen de mis werd opgedragen– en kwam te han-
gen tegen de torenwand in het schip, waar het nieuwe
liturgisch centrum, de preekstoel, zich bevond. Boven-
dien werd het orgel door vader en zoon Van Hagerbeer
voor zijn nieuwe functie met hoofd- en bovenwerk
toegerust.
Cornelis Schuyt als (stads)organist en stads-
musicus
Op 1 maart 1593 werd Cornelis Schuyt aangesteld
als stadsorganist. Dit kunnen we lezen in het Stads-
Dienaers-Aanneemboek van Leiden. De opdracht
wordt daar als volgt omschreven: “Sal speelen op
stadsorganen in der kercken … tot zodanigen uyren
ende plaetsen …. tot
recreatie ende verlus-
tinge van de gemeente
ende omme deselve
duer middel vandien
te meer uyt herbergen
ende taveernen te
houden … alle dagen
na de avontgebeden
zullen zijn gedaen …
telkens een uur lang”.
Schuyt vervulde deze
functie als organist
van de Pieterskerk tot
zijn dood in 1616 en in
de Pancras- of Hoog- Exterieur van de Onze Lieve Vrouwekerk
landse Kerk tot 1601.
Daarnaast werd hij
in 1593 aangesteld als stadsmusicus met als opdracht
les te geven in zang, orgel- en cembalospel en zorg te
dragen voor de muziek bij “ordinaryse ende extraor-
dinarise maeltijden”, zoals bijvoorbeeld bij het bezoek
van Prins Maurits in 1594, en in 1596 bij het Rede-
rijkersfeest. Deze functie heeft hij vervuld tot 1610.
Verder was hij van 1598 tot 1602 stadsbeiaardier op de
beiaards in de torens van het stadhuis en de looihal.
Aanvankelijk bedroeg zijn salaris 200 gulden per jaar.
Aan het eind van zijn leven was dit verhoogd tot 450
15
gulden per jaar. Hiervan werd 300 gulden betaald door
de kerkrentmeester en 150 gulden door de stedelijke
overheid.
Cornelis Schuyt als componist
Helaas zijn er van Schuyt geen orgelcomposities
bewaard gebleven. Wel overgeleverd zijn drie bundels
madrigalen, een bundel met instrumentale werken en
twee geestelijke vocale werken. Bij het ontbreken van
orgelwerk dient hieronder een analyse van Schuyts
madrigaaloeuvre* als toelichting op zijn compositie-
techniek en -stijl.
Schuyts madrigalen
Voor zover nu bekend heeft Schuyt 52 madrigalen
nagelaten, verdeeld over 3 bundels die werden uitgege-
ven in 1600, 1603 en 1611. Voor twee bundels ge-
bruikte hij Italiaanse teksten van o.a. Torquato Tasso
en Petrarca; de overige
madrigalen schreef hij
op Nederlandse teksten
van Daniel Heinsius en
anderen. De teksten be-
treffen meestal liefdes-
poëzie, maar lofzangen
en andere wereldlijke
onderwerpen zijn geen
uitzondering.
Naast het tekstgebruik
zijn ook de muzikale
stijlinvloeden duidelijk
te achterhalen. Schuyt
maakte als jongeling in
Leiden de laatste jaren
voor de reformatie
bewust mee en is daarmee beïnvloed door de bloeitijd
van de Nederlandse meerstemmige muziek; denk bij-
voorbeeld aan de Leidse koorboeken. Door zijn verblijf
in Italië maakte hij kennis met de renaissance en de
Vlaamse en Venetiaanse polyfonie. In zijn composities
zijn Italiaanse, met name Venetiaanse, stijlelementen
dan ook duidelijk aanwijsbaar. Zijn madrigalen zijn
enerzijds actueel en geheel gecomponeerd in de stijl
van die dagen, anderzijds zijn ze sterk verankerd in de
strenge traditie van de Hollandse school. Het samen-
gaan van beide elementen is karakteristiek voor die
tijd, waarin middeleeuwse gotische elementen werden
samengesmolten met elementen uit de renaissance.

Primo libro de madrigali

Als we de bundels in volgorde van verschijnen door-
nemen, doen zich direct Schuyts bekendste werken
voor: het beroemde madrigaal “O Leyda Gratiosa” en
de vierstemmige canon “Bewaert Heer Hollandt en
Salicht Leyden”. Ze staan in de bundel Primo libro de
madrigali die in 1600 werd gepubliceerd. Deze bevat
16 madrigalen op Italiaanse teksten (o.a. van Torquato
Tasso en Petrarca), die zijn geschreven voor een bezet-
ting met 5 zangstemmen. Hiervan is “O Leyda Grati-
osa” een lofzang op de stad Leiden, aan wie Schuyt zijn
dank betuigt dat hij er veilig kan leven en componeren.
De bundel wordt ingeleid met de 4-stemmige canon
“Bewaert Heer Hollandt en Salicht Leyden”. Deze tekst
stond destijds op de schilden die aan de voorgevel van
het stadhuis hingen. Het is dan ook niet verbazingwek-
kend dat Schuyt deze bundel heeft opgedragen aan zijn
werkgever, de gemeente Leiden. Op haar beurt beloon-
de de gemeente hem met 24 gulden.
De eerste pagina van de partituur van “Bewaert Heer Hollandt en salicht
Leyden” uit het Primo libro de madrigali (1600). Gepubliceerd met
Hollandsche madrigalen met vijf, ses, ende acht stem- toestemming van het Regionaal Archief Leiden.
men
De tweede bundel Hollandsche madrigalen uit 1603 overgeleverd. Alleen de partijen van de superius (so-
bevat 14 madrigalen voor een bezetting van 5, 6 of 8 praan), tenor en bassus zijn bewaard gebleven, zodat
stemmen. In de taalkeuze klinkt de invloed door van we helaas moeten gissen naar de complete composi-
Tielman Susato, drukker en uitgever van muziekboe- ties.
ken te Antwerpen, die componisten opriep in de eigen
(Hollandse) taal te componeren: “De Hollandse taal Hymeneo, overo Madrigali nuptiali et altri amorosi
is niet onbequaem om de vrolikheyt die in de musyke De derde bundel uit 1611 bevat 22 madrigalen op we-
verheyscht wordet sangwijs lustig uyt te drukken”. Hij derom Italiaanse teksten: Hymeneo, overo Madrigali
vindt dat het madrigaal op Hollandse tekst een plaats nuptiali et altri amorosi. Zij zijn geschreven voor een
moet verwerven in de wereldliteratuur naast de Franse 6-stemmige bezetting. Verder is nog overgeleverd de
chansons en de Italiaanse madrigalen. Een geslaagd bundel Dodeci Padovane en altretante Gagliarde Com-
voorbeeld is het Maastrichts Liedboek. Na de val van poste nelli dodeci modi met daarin 12 vijf- en zesstem-
Antwerpen in 1585 kwam aan deze beweging lang- mige instrumentele dansmuziekstukken geschreven in
zaam een einde. Maar in Leiden, als broedplaats van twaalf toonsoorten uit 1611 en “Due Canzone fatto alla
humanisme en renaissance, heeft deze stroming nog francese per sonare”, twee geestelijke vocale werken
enige tijd voortgeduurd, zelfs tot aan het begin van de uit 1611.
17e eeuw. In zijn Hollandse madrigalen heeft Schuyt
o.a. gebruik gemaakt van teksten van Jan van Hout en Schuyts klavierwerken
Daniel Heinsius. Van de Hollandsche madrigalen zijn Dat er orgelcomposities van Schuyts hand zijn geweest,
helaas slechts drie van de vijf (en meer) stemboeken lijdt weinig twijfel. Niet alleen past het bij zijn staat

16

Exterieur van de Onze Lieve Vrouwekerk
van dienst; ook is het bewijs op papier geleverd – en
tamelijk recent nog aan het licht gekomen. Pas begin
jaren negentig stuitte de historicus Bert van Selm in de
Leidse universiteitsbibliotheek op een catalogus van
Schuyts bibliotheek. Deze werd opgemaakt kort na zijn
dood in 1616 en maakt melding van o.a. “Vijf bundelen
van verscheyden Tabulaturen, en Compositiën, van M.
Corn. Schuyt als van andere, geschreven”.
Of deze klaviermanuscripten ooit zijn gepubliceerd, is
niet zeker. Wel zeker is dat deze en andere vruchten
van Schuyts arbeidzame leven te weinig opbrachten
om zijn weduwe geldnood te besparen. De gemeente
Leiden bood haar slechts gedeeltelijke financiële on-
dersteuning. Aanvullende middelen verwierf ze onder
meer met de veiling van Schuyts bibliotheek op 17
maart 1617 door boekverkoper en publicist Jan Jans-
zoon Orlers. De veilingcatalogus maakt weliswaar dui-
delijk wat er voor ons verloren is gegaan aan werk van
Schuyt en anderen; met wat er wel bewaard gebleven
is, heeft Schuyt een rijke erfenis achtergelaten.
Rob in ‘t Veld
17
* Geraadpleegde bronnen:
• Flor Peeters en Maarten Albert Vente, De orgelkunst in de Ne-
derlanden van de 16e tot de 18e eeuw, Mercatorfonds Antwer-
pen, Gaade Amerongen, ISBN 90 6017 506 9
• T. Brouwer, Sleutelstad-Orgelstad, Vijf eeuwen orgelgeschiede-
nis van Leiden, De Walburg Pers Zutphen, ISBN 90 6011 454
X, 1979
• Max A. Prick van Wely, Het orgel en zijn meesters, Kruseman
Den Haag, ISBN 90 233 0111 0, 1975
• Louis Peter Grijp, Een muziekgeschiedenis der Nederlanden,
Amsterdam University Press, Salomé, Pelckmans, Meertens
Instituut, Koninklijke Vereniging voor Nederlandse Muziekge-
schiedenis, 2002, ISBN 90 5356 586 8
• L.M.G. Arntzenius, H.H. Badings, J.B. Broeksz, F. Peeters, E.W.
Schallenberg, J. Smits van Waesberghe, Encyclopedie van de
muziek, Amsterdam Elsevier, Winkler Prins, 1957
• J. Robijns en M. Zijlstra, Algemene Muziekencyclopedie, Rus-
salka Toonkunstenaarsboek, de Haan Weesp, ISBN 90 228
4930 9, 1983
• Alfons Annegarn, Floris en Cornelis Schuyt; muziek in Leiden
van de 15e tot het begin van de 17e eeuw, proefschrift Insti-
tuut Muziekwetenschap Utrecht, Koninklijke Vereniging voor
Nederlandse Muziekgeschiedenis, Oosthoek- Libertas Utrecht,
1973
• Rudolf Rasch en Thiemo Wind, “The Music Library of Cornelis
Schuyt”, in Albert Clement en Eric Jas, From Ciconia to Swee-
linck, Rodopi, Amsterdam, 1994
* Stadsspeelieden, ook wel pijpers genoemd, waren in dienst van de
gemeente. Bij belangrijke gebeurtenissen verzorgden zij de muziek;
meestal blaasmuziek (trompet, trombone, kromhoorn, zink, schal-
mei, etc.). Zij waren dus te horen tijdens bij optochten, processies,
ommegangen op kermis- en marktdagen, samenkomsten, feesten,
etc.
* Vóór de reformatie werden de Pieterskerk en de Hooglandse Kerk
aangeduid als St. Pieterskerk en St. Pancraskerk, onder verwijzing
naar de heiligen aan wie ze waren gewijd. Omdat de reformatie zich
tegen heiligenverering keerde, verviel een dergelijke naamgeving.
* De archieven geven aanleiding tot enige verwarring of het vernielde
orgel nu de Hooglandse of juist de Pieterskerk betrof. Brouwer (zie
geraadpleegde bronnen) gaat hier uitgebreid op in en concludeert
dat het om de Pieterskerk moet gaan.
* Een madrigaal is een meerstemmige, polyfone, a capellacompositie
op wereldlijke tekst. Karakteristiek voor deze vorm is de afwisse-
ling van homofone en polyfone gedeelten. Beide technieken konden
worden ingezet om de teksten (met veelal versregels van zeven en elf
lettergrepen) uit te werken tot muzikale zinnen van elke gewenste
lengte. Ook kon hiermee de aandacht op een of meer bijzondere
woorden worden gevestigd. Als maatsoort komen we bijna uitslui-
tend de tweedelige maat tegen. De driedelige maat diende slechts
ter afwisseling daarvan. In de madrigalen van Schuyt is de melodie
vrijwel geheel diatonisch. Chromatiek wordt weinig toegepast; soms
indirect als dwarsstand. Dissonanten worden ingevoerd en opgelost
volgens de conventionele regels van het contrapunt.
18
 Organist Leo van Doeselaar:

“Het IS ook leuk

natuurlijk,
die vingers!”
Interview met titulair organist van het Van Hagerbeer-orgel
en het Thomas Hill-orgel in de Leidse Pieterskerk

Behendig hanteert hij hendels en knoppen. Houdt tegelijkertijd het display in het
oog. Bijgeluiden zijn keurig onder controle. Leo van Doeselaar knikt tevreden. Hij beheerst
zijn blinkende Vibiemme espressomachine als ware het zijn Leidse Van Hagerbeer-orgel of
het Maarschalkerweerd in het Amsterdamse Concertgebouw. We hebben prima koffie. Het
interview kan beginnen.

Het eigene van Leiden
En los gaat hij. Heel stellig is hij erover: “Leiden heeft
àbsoluut geen doorsnee orgels. Stuk voor stuk zijn het
karakteristieke instrumenten. Heel specifiek. Ab-so-
luut geen doorsnee!” Dit is zijn nadrukkelijke ant-
woord op de vraag wat hij vindt van Leiden als orgel-
stad en wat ons onderscheidt in het rijke Nederlandse
orgellandschap. Tegelijkertijd is het ook wel lastig
voor Leiden, publicitair gezien, om maar liefst tien
eigengereide juweeltjes te hebben, in plaats van een
of twee orgels waarmee een stad zich in één keer op
Foto: Dirk Ketting
genoemd wordt met het Müller-orgel in de Bavo, en
dan is er ook nog het Cavaillé-Coll in de Philharmonie.
Maar Leo van Doeselaar, die momenteel druk in touw
is voor het Haarlemse orgelfestival, is niet te stuiten
in zijn roem op de Leidse orgelvariëteit. Het maakt
het ook een razend interessante stad voor concoursen.
Het Leidse concours, dat eens in de twee jaar wordt
georganiseerd door de Stichting Orgelstad Leiden,
vindt hij bovendien nog extra bijzonder omdat het
speciaal voor conservatoriumstudenten is. Zijn taak
bij de jaargangen 2004 en 2006 was om geschikt en

de kaart kan zetten. Haarlem bijvoorbeeld verkeert in uitdagend repertoire te vinden voor die karakteristieke
de benijdenswaardige positie dat ze bijna in een adem orgels. En vervolgens om toe te zien hoe een student

19
in de laatste studiefase zo’n stuk vertaalt naar juist dat
orgel toe. “Met zulke specifieke instrumenten wordt
je als organist gedwongen om je aan te passen aan die
orgels, ook met je programmering. De órgels moet je
laten leiden”.
“De órgels moet je laten leiden” men was. Het was alsof hij mij tips had gegeven!” En
Dat wordt zo’n beetje de kern van het gesprek. Leo van
Doeselaar vertelt over een basishouding die je moet
hebben als organist in je benadering van elk volgend
instrument dat zich aan je voordoet. Geen orgel is
gelijk, daar kan je om te beginnen al niet omheen.
“En dan al die prachtige restauraties van de afgelopen
twintig jaar. De Marekerk bijvoorbeeld, die houdt de
hele geschiedenislijn aan. Al die verschillende ka-
rakteristieken: die moet je herkennen en aanpakken.
Maar het begint in elk geval met luisteren, daarom zijn
orgelexcursies ook zo belangrijk. Je moet eerst naar
de goede orgels. Haha, dat kunnen wij met onze Van
Hagerbeers makkelijk zeggen,” lacht hij, met weer een
verwijzing naar het rijke Leiden, dat behalve in de Pie-
terskerk ook in de Hooglandse Kerk een orgel van deze
makers heeft. Dan is hij weer bloedserieus: “Het in-
strument is bepalend. Als je een heel mooi orgel hebt,
dan dicteert dat welke kant je uitgaat. Je moet je in
eerste instantie slaafs opstellen, en zodra je dat gedaan
hebt, moet je je muzikaliteit en creativiteit onmiddel-
lijk erop loslaten.”
La Nativité op het Thomas Hill: “Alsof Messi-
aen zelf mij tips gaf.”
Daar kunnen heel avontuurlijke dingen uit voortko-
men. Zoals het kerstconcert afgelopen december in de
Pieterskerk in Leiden. In de loop van 2008 groeide bij
Leo van Doeselaar het idee om als afsluiting van het
Messiaenjaar de kerstcyclus La Nativité du Seigneur
te spelen op het Thomas Hill-orgel. “De klank van dat
orgel, zeker in de zachtere registraties, past wel bij die
mystieke wereld van Messiaen. Iets minder in de luid-
ste passages, waar het een beetje kracht mist. Maar ik
ging me erop instellen om zijn muziek te vertalen naar
dat type orgel. Het grappige is dat ik er gaandeweg
achter kwam dat Messiaen –die zijn werk overal ter
wereld speelde– voor ieder concert een aparte parti-
tuur had. Hij zette per orgel heel netjes de registraties
erbij. En dan blijkt dus dat hij ontzettend vrij omging
20
met zijn eigen oorspronkelijke registratieaanwijzin-
gen voor Frans-romantisch orgel. Zo heeft hij o.a. La
Nativité in Londen gespeeld op een orgel –helaas is
het in de oorlog kapotgegaan– dat heel vergelijkbaar
is met het Hill. En in die partituur stonden alle regis-
traties, waar ik anders waarschijnlijk niet eens opgeko-
dan kwajongensachtig: “Nu heb ik er ook wel weer het
nodige aan veranderd, natuurlijk…”
Professor Van Doeselaar doceert
En hoe kwajongensachtig is de jongste generatie or-
ganisten? Of laten zij inderdaad de orgels leiden? Leo
van Doeselaar doceert sinds 1995 aan de Universität
der Künste in Berlijn, o.a. aan het Institut für Kirchen-
musik. De orgelklassen zitten overvol en boordevol
talent, sterker nog: “Er is zelfs een wachtlijst sinds
enkele jaren. Berlijn is een prachtige stad. Iedereen wil
er wel studeren. We kunnen ons permitteren alleen de
meest talentvolle studenten aan te nemen”. Hij somt
een bonte mengeling aan nationaliteiten op. “En er is
een uitwisseling met Praag, met Parijs ook. In War-
schau borrelt het, in Tsjechië ook. Je voelt dat daar
wat loskomt”. Enthousiast beschrijft hij twee van zijn
studenten: “Er is een Julia uit Sint Petersburg en een
Julia uit Moskou, en ze zijn helemaal tegengesteld. De
een is klein en mager en de ander is heel groot. Maar
beiden powerful organistes. Spelen heel muzikaal,
met geweldige techniek. Hebben beurzen in de wacht
gesleept, dus dan moet je echt wat kunnen. Het is
enig om te werken met mensen die alles willen!” Maar
Professor Van Doeselaar wil op zijn beurt ook van
alles. Hij heeft een missie voor zijn studenten. “Niet al-
leen maar toetsen drukken, niet alleen maar techniek.
De muziek moet naar mijn mening altijd bovenaan
staan, in zijn breedste vorm. Ook als je improviseert,
en als je met andere instrumenten of met vocalisten
en koren samenspeelt: mooi fraseren, lichte en zware
delen met de tekst mee: tjàmpampam”. Hij lijkt in een
andere wereld verzeild, maar dan weer nuchter: “Ach,
je probeert je kleine steentje bij te dragen zodat ze een
zo goed mogelijk musicus worden. Maar zeg nou zelf,
die weelde aan prachtig gerestaureerde instrumenten,
die virtuose stukken... Studenten willen ook lekker
spelen. Geef ze ’s ongelijk. Het IS ook leuk natuurlijk,
die vingers.”
21
Over de Mariavespers: “Dat ze de prestanten je toch hoort hoe goed een fluit een fluit nadoet: een
van het orgel in hun rug meevoelen…” sample-instrument avant la lettre!” Die fascinatie met
Het komt regelmatig terug in het gesprek. Leo van het instrument moet weer de boventoon gaan voeren,
Doeselaar is een hartstochtelijk voorstander van vindt Leo van Doeselaar. “Het orgel heeft zoveel moge-
samenspel tussen orgel en andere musici: “Net als lijkheden; dat weten mensen niet meer, zelfs muziek­
Cornelis Schuyt deed in de Pieterskerk: met koristen liefhebbers niet. Als je wist wat befaamde dirigenten
en zinken. En Sweelinck speelde àltijd samen”. Niet soms voor misvattingen hebben over het instrument…”
alleen stimuleert Van Doeselaar zijn studenten erin, hij zegt het heel terzijde en bijna besmuikt. Dan gaat
maar hij belijdt het zelf maar al te graag. Het voor- hij snel verder over zijn droom: “Het orgel en die fas-
beeld bij uitstek: de jaarlijks cinatie ermee moeten weer onderdeel
terugkerende uitvoering van de worden van de muziekcultuur, een
Mariavespers van Monteverdi lévende cultuur”.
in de Pieterskerk. Niet met
kistorgel, gelijkvloers met de Het orgel als onderdeel van een
andere uitvoerenden, zoals zijn levende cultuur
collega Stephen Taylor bij alle “In de tijd van Sweelinck kon de
kleinere bezettingen doet, maar gewone man door de week dagelijks
met het Van Hagerbeer vanaf de naar zo’n imposant orgel gaan luiste-
orgelzolder. Iedereen in de kerk ren, en dat deed men ook. Orgels zou-
kan via tv-schermen zien hoe hij den ook nu veel meer op die manier
daar musiceert; en hij op zijn gebruikt kunnen worden, meer con-
beurt kan meespelen bij gratie certerend ook, en geïntegreerd met
van de techniek. Met monitor vocale en instrumentale ensembles.
en speakers houdt hij contact Orgeltranscripties van orkestwer-
met de zangers, de instrumen- ken kunnen op romantischer getinte
talisten en de dirigent—maar instrumenten een belangrijk steentje
verder is er volbloed interactie bijdragen. Het orgel moet als een
tussen alle uitvoerenden. “Het muziekinstrument op zich worden
effect van zo’n orgel valt niet gezien; oneindig veelzijdig en los van
te onderschatten. We hebben associaties met, met… Ja, nú is de tijd
doorgewinterde professionals Foto: Dirk Ketting
dat we het orgel kunnen loshalen van
bij de Mariavespers. Maar ieder de associatie met verplichte kerkgang
jaar weer melden ze me hoe geweldig ze het vinden om en soms bloedeloos begeleide samenzang. We hebben
samen te musiceren met groot orgel. Bijvoorbeeld hoe al die stichtingen die prachtig gerestaureerde instru-
ze de prestanten van het orgel meevoelen in hun rug. menten beheren; we hebben al die festivals. Orgel met
Geweldig vinden ze dat!” ballet en orgel bij stomme films: het Orgelpark in Am-
sterdam is er enorm mee bezig. Hartstikke leuke initi-
Een instrument met de impact van een space atieven.” Hij noemt muziekscholen, educatieve projec-
shuttle ten van bijvoorbeeld het Concertgebouw, jeugdtheater,
De impact van het instrument moet in verleden tijden de Volksuniversiteit. “Je moet mensen hebben die dat
nóg veel groter zijn geweest dan nu. “In de 15e, 16e op een enthousiaste wijze overbrengen…”, zo demon-
eeuw was er weinig dat luider kon klinken dan een streert hij zelf. “Middelbare scholieren, ja dat is lastig.
orgel. En als apparaat, qua technologie, was het ook Die hebben zoveel andere dingen, die zijn moeilijk te
onovertroffen. Nu misschien vergelijkbaar met de mobiliseren”... om dan meteen legio ideeën te noemen
space shuttle. Bovendien kon het orgel alles nadoen: voor het vak Culturele en Kunstzinnige Vorming in het
een dulciaan, een zink, ........de menselijke stem! En als voortgezet onderwijs.

22
Het Leidse goudhaantje: Cornelis Schuyt
Welke mogelijkheden ziet Leo van Doeselaar voor or-
gelstad Leiden om zichzelf goed op de kaart te krijgen?
Hij hoeft er nauwelijks over na te denken. “Doorgaan
met de succesvolle Orgeldag, de zeer goede samenwer-
king tussen de Leidse organisten en het orgelconcours
voor conservatoriumstudenten in Nederland, België
en Duitsland. Cd-opnamen maken van Leidse orgels
voor de internationale markt. En in 2016, vanwege zijn
vierhonderdste sterfjaar: een groot Cornelis Schuyt­
festival, met als thuishavens de Pieterskerk en de
Hooglandse Kerk, waar hij organist was”. Maar hoe
valt dat in te vullen voor orgel, wanneer van Schuyt zelf
geen klavierwerken zijn bewaard? “Dat klopt, die zijn
er niet meer. We weten wel van een inventarislijst van
zijn weduwe dat er zeker twee klavierboeken met zijn
eigen composities waren. Wat moet dat allemaal wel
niet geweest zijn? Maar ze zijn verloren gegaan: eeuwig
zonde. Daarnaast weten we wat hij verder nog bezat
aan klavierwerk van anderen; daarvan is wel wat over-
geleverd. Dat speel ik ook, èn in die context. Engelse
virginalisten zitten erbij. En de verzameling orgelmu-
ziek van Bernhard Schmid uit Straatsburg. Deze wordt
langzaamaan uit tabulatuur omgewerkt in ons mo-
derne notenschrift, en dan is het prachtig concertma-
teriaal. Om samen uit te voeren met Schuyts pavanes,
gaillardes en natuurlijk zijn madrigalen. Zo was het
altijd: vocaal werk werd in de Lage Landen toentertijd
veel eerder gedrukt en uitgegeven dan klaviermuziek.
Als Sweelinck geen buitenlandse leerlingen had gehad
zouden er ook maar een of twee stukjes bewaard zijn
gebleven van zijn klaviermuziek. Nee hoor, Schuyt
Leo van Doeselaar speelt tijdens de volgende gelegenheden in de Pieterskerk:
Woensdag 9 september 2009: ‘s avonds orgelconcert in de Feestweek t.g.v. het 888-jarig
bestaan van de Pieterskerk
Zondag 13 september 2009: Mariavespers (zie de agenda op pagina 6)
Zondag 20 december 2009: ‘s middags Kerstconcert
Actuele info op www.mariavespers.nl en www.pieterskerk.nl
23
moeten we zien als bijna zo belangrijk als Sweelinck, in
elk geval als componist”.
Galtus & Germer en het mysterie van Satans
fluitenkast
“En met zo’n Schuytfestival kan je de orgels ook tot
leven laten komen. Bijvoorbeeld rond de twee Van Ha-
gerbeer-orgels. Dan kunnen we bij wijze van spreken
vader en zoon Van Hagerbeer ten tonele voeren: de
17e-eeuwse orgelbouwers. De Van Hagerbeers waren
rond 1640 dé orgelbouwers die je moest hebben voor
nieuwe krachtigere orgels of om de oude orgels aan te
laten passen aan de nieuwe functie van gemeentezang-
begeleiding. Die twee spreken echt tot de verbeelding.
Ze wisten prachtig gemeentebesturen en kerkmeesters
uit verschillende steden tegen elkaar uit te spelen,
maar konden niet altijd even goed met elkaar overweg,
geloof ik: de een was de sloddervos en de ander de
artiest, zoiets. “Galtus me fecit” staat er op het orgel in
de Hooglandse Kerk. Maar het verhaal gaat dat dit het
eerste werk is dat zoon Germer zonder zijn vader heeft
afgeleverd. ’t Is bij de Van Hagerbeers steeds de vraag:
wie heeft wat gedaan?” Zoals Leo van Doeselaar het
vertelt, zie je het voor je: de orgelbouwers kibbelend
voor de orgels, in kostuum en al. En intussen voeren ze
hun toehoorders lekkere brokjes informatie: korte mu-
ziekfragmenten, een flintertje orgelbouw, een smeuige
historische anekdote, een dosis kunstgeschiedenis aan
de hand van zo’n prachtig orgelfront. “Dàn komt een
orgel tot leven, reken maar”.
Interview Elly van Winden
Van knaagkevers
en orgelluiken
De stand van zaken in de Pieterskerk

De bonte knaagkevers zijn uitgeroeid, de zerken gerestaureerd, de nieuwe vloerver-

warming is geïnstalleerd en op dit moment wordt nog hard gewerkt aan de restauratie
van de koorgewelven. De Pieterskerk gonsde de afgelopen jaren van bedrijvigheid. De twee
orgels die het gebouw rijk is, waren daardoor nauwelijks te horen. Maar daar gaat veran-
dering in komen. Hoe staan de instrumenten erbij nu het stof bijna is neergedaald?

Het Van Hagerbeer-orgel: beschildering nadert

voltooiing
Enkele jaren geleden werd de orgelkas geheel geschil-
derd en gul voorzien van bladgoud. Ook kreeg het orgel
nieuwe luiken, nadat de oude –zoals sommige onder-
zoekers beweren– uit pure armoe waren verkocht na
de kruitramp in 1807. Het resultaat: een rijk geheel, in
oude glorie hersteld en zorgvuldig gereconstrueerd aan
de hand van oude foto’s en schilderijen.
Bij deze gelegenheid werden echter de luiken van de
hoofdkas provisorisch beplakt met folie in een kleur-
stelling die niet helemaal bevredigend was. Vandaar
dat afgelopen april proeven werden genomen om de
exacte originele kleur te achterhalen. Met als resultaat
dat de luiken de komende zomermaanden een stem-
mig bruine kleur zullen krijgen. Als de werkzaamheden
begin september zijn afgerond, zal het uiterlijk van het
Pieterskerkorgel mooier zijn dan ooit tevoren.
Het instrument zelf krijgt in 2010 een grote schoon-
maak- en onderhoudsbeurt. Stof en vervuiling als

Voor het rechterluik van de hoofdkas is een

proefstuk opgehangen met de ‘nieuwe’ kleur.
Foto: Bart van Buitenen

24
onvermijdelijk gevolg van de kerkrestauratie worden
dan verwijderd en de mechanieken worden opnieuw
afgeregeld. De intonatie (klankgeving) wordt nage-
lopen en waarschijnlijk wordt er een bas-afsluiter op
het hoofdwerk aangebracht –een sinds de restauratie
gekoesterde wens van vele bespelers.
Het Thomas Hill-orgel: zorgvuldig ingepakt tot
2011
Ondanks de genomen maatregelen heeft ook het Tho-
mas Hill-orgel te lijden gehad van stof en vervuiling
door de kerkrestauratie. Eind maart van dit jaar is het
25
instrument dan ook gedemonteerd voor schoonmaak
en diverse onderhoudswerkzaamheden. Een gedeelte
van het binnenwerk is vervoerd naar de werkplaats van
de orgelmaker. Door de demontage is het gewelf in de
kooromgang boven het Hill-orgel wel veel makkelijker
bereikbaar voor de restaureurs. De werkzaamheden
aan het orgel zullen zijn afgerond in 2011.
Met dank aan Erik van Bruggen en Jaap van Rijn
Het ontmantelde en ingepakte Hill-orgel.
Foto: Theo Visser
Voor de
25 keer:
e

de Leidse
Orgeldag
Zaterdag 6 juni 2009 om 10.00 uur

Het gebeurt al sinds 1983: orgelliefhebbers uit het

hele land reizen op een zaterdag in juni naar Leiden voor
de Leidse Orgeldag. Als de vele klokken 10 uur hebben
geslagen, begint de jaarlijkse parade langs diverse bin-
nenstadskerken. De kerkdeuren van monumentale gevels
staan gastvrij open om belangstellenden binnen te laten en
de orgels ook buiten te laten horen. Op de orgelbanken: de
vaste organisten, merendeels Leidenaren, en soms ook hun
leerlingen.

Op 6 juni aanstaande organiseert Stichting Orgelstad Lei-
den voor alweer de 25e maal de Leidse Orgeldag.

26
Het programma
10.00-10.30 uur Lokhorstkerk (Pieterskerkstraat 1)
10.50-11.20 uur Waalse Kerk (Breestraat 64)
11.40-12.10 uur Hartebrugkerk (Haarlemmerstraat 110)

Lunchconcert op de beiaard van het Stadhuis

13.30-14.00 Lodewijkskerk (Steenschuur 19)

14.20-14.50 Academiegebouw Universiteit (Rapenburg 73)
15.10-16.00 Pieterskerk (Kloksteeg 16)

De toegang is gratis.

De organisten
De orgels worden achtereenvolgens bespeeld door Pe-
ter Kuyt, Theo Visser, Jan Verschuren, Cor de Jong, Jan
Verschuren en Henk Gijzen. Gerda Peters tekent voor het
beiaardconcert; zij speelt voor deze gelegenheid uitsluitend
beiaardarrangementen van orgelmuziek, waaronder statige
chaconnes van Fischer, Pachelbel en Buxtehude.

De muziek
Een tipje van de sluier: op het programma van de organis-
ten staan geliefde toppers als de Toccata en fuga in d-moll
van Bach en een deel uit de 5e Symfonie van Widor. Uiter-
aard klinkt er muziek van de jubilarissen Purcell, Händel,
Mendelssohn. Voor de couleur locale zorgt een sonate van
Philippus Pool, een 18e-eeuwse stadsgenoot. De afslui-
ting van de Orgeldag brengt de Spanjaard weer binnen de
muren: die van de Pieterskerk, om precies te zijn. Eindelijk
kan het Van Hagerbeer-orgel weer vrij klinken—en wel met
een programma vol Spaanse orgelmuziek.

Nieuws over de orgeldag

Nieuws over de orgeldag kan worden gevolgd op
www.stichtingorgelstadleiden.nl.

Links De orgeldag is ook een uitgelezen

mogelijkheid voor een stadswandeling
door de de historische binnenstad.
Foto: Bart van Buitenen.

Rechts De orgelbank van de Hartebrug-

kerk waarop titularis Jan Verschuren op
6 juni plaatsneemt.
Foto: Bart van Buitenen

27
28
 Wieder an der
schönen Orgel
Leidse orgels van nul tot nu

“Wieder an der schönen Orgel”. Zo moet ooit door niemand minder dan Albert Schweit-
zer, de beroemde medicus en organist, in de eerbiedwaardig oude lessenaar van het Leidse
Pieterskerkorgel zijn gekerfd. Een orgel dat zo iemand verleidt tot een dergelijke vorm van
graffiti avant la lettre, moet hoe dan ook de moeite waard zijn. Maar dat geldt niet alleen
voor het Pieterskerkorgel. Anno 2009 zijn ook diverse andere orgels in de Leidse binnenstad
een feest om te beluisteren.

Papierwerk maar ook pijpwerk bewaard heel goed het oudst nog klinkende pijpwerk van ons
gebleven
Zoals in vele Nederlandse steden vormen de stedelijke
en kerkelijke archieven een rijke bron van kennis over
historische orgels. Opmerkelijk is echter dat in Leiden
ook een groot aantal van de instrumenten zelf bewaard
bleef. In maar weinig Hollandse steden is zoveel van
de rijke orgelgeschiedenis –een periode van ruim vijf
eeuwen– daadwerkelijk voor het publiek hoor- en
zichtbaar. Niet alleen de befaamde Leidse koorboeken
getuigen van de rijke kerkmuziekpraktijk in de Sleutel-
stad van voor de alteratie. Ook is er belangrijk voor-
reformatorisch orgelbezit bewaard gebleven in de drie
stadsorgels zelf.
Oude orgelmakers en oud materiaal
Het oudste pijpwerk van het Pieterskerkorgel wordt
wel toegeschreven aan de orgelmaker Jacob van Bilt-
steyn. Daarmee zou dit materiaal uit omstreeks 1446
land kunnen zijn. Een groot aantal pijpen bleef ook be-
waard van Jan van Covelens, die het Pieterskerkorgel
in 1518 herbouwde.
De oudste bestanddelen van het orgel van de Hoog-
landse Kerk dateren uit omstreeks 1565. Het gaat om
delen van de kas en een hoeveelheid pijpwerk. In 1583
moest de maker Peter Janszoon de Swart zijn instru-
ment herstellen, nadat het eerder door beeldenstor-
mers was beschadigd. Een halve eeuw daarna verschij-
nen de orgelmakers Galtus en Germer van Hagerbeer
ten tonele. Waarschijnlijk in samenhang met de in-
voering van de orgelbegeleiding van het calvinistische
psalmgezang in 1636 herbouwen zij de orgels van de
Hooglandse en de Pieterskerk tot de verschijningsvorm
zoals die vandaag de dag in hoofdzaak nog aanwezig is.
In de Hooglandse Kerk werd in de jaren 1637-1638 het
bestaande zesvoets instrument uitgebreid, onder meer
door toevoeging van de laagste drie tonen C, D en E.

Het Maarschalkerweerd-orgel uit 1877 van de Hartebrug-

kerk, geplaatst in een kas die waarschijnlijk van de hand
is van de Utrechtse beeldhouwer Willem Mengelberg.
Foto: Bart van Buitenen

29
Hiermee ontstond een achtvoets orgel met bovenwerk, Leiden, ten huize van zijn zoon Andries. Johannes
waartoe ook de bestaande orgelkas op geraffineerde overleed in 1725 en werd begraven aan de westzijde
wijze werd vergroot en van een goeddeels nieuwe orna- van het noordertransept van de Hooglandse Kerk. De
mentiek werd voorzien. bijbehorende familiepapieren bleven bewaard in het
Nog grootschaliger was de herbouw van het Pieters- weeskamerarchief en bieden een haast al te intieme
kerkorgel in de jaren 1637-1643 tot een vierentwin- blik in het persoonlijk leven van een van Nederlands
tigvoets instrument. Vader en zoon Hagerbeer herge- belangrijkste orgelmakers.
bruikten hiervoor het reeds genoemde oude pijpwerk,
alsmede een rugwerkkas die Jacobsz. van Lin in 1626,
nauwelijks tien jaar eerder had gemaakt. Pijpwerk
Opstel van eenige goederen die in ons
van Van Lin werd kennelijk niet hergebruikt. Van dit
huis sijn namentlijk het orgeltie met sijn
vierentwintigvoets instrument zijn onder meer de
blasbalken dat in ons voorhuijs staet,
windladen van rug- en bovenwerk nog steeds aanwe-
de oude pijpen te samen gekost tot Delft,
zig. De classicistische hoofdwerkkas werd waarschijn-
al het oude loot so als het op de solder lijt
lijk ontworpen door stadsarchitect Arent van
dat van verschijden orgelties is overgebleven
‘s Gravensande.
De vrijwel gelijktijdig naar ontwerp van Van ’s
al het gereetschap daer wij meede gewerckt
Gravensande gebouwde Marekerk werd eerst in
hebben om orgels te maaken geen uijtgesondert
1733 door de orgelmaker Rudolph Garrels van een
en also Andries veel gereetschap heeft angekost
orgel voorzien. Garrels maakte daarvoor gebruik van
so sal het niet meer als bilik weesen dat het
een klein orgel uit de Pieterskerk, dat wordt toege-
gereetschap Andries in eijgendom alles toekompt
schreven aan Jan van Covelens en in 1629 door Jan
Jacobsz. van Lin werd verbouwd.
ook eenigh overgebleeven werkhoutt van
wagenschodt en andere klijnigheden meer dat
Psalmbegeleiding en publieke orgel­
an ons werk hoort
bespelingen
De verdere wijzigingen aan de Leidse stadsorgels
alle deese bovegenoemde goederen sullen mijn
in de loop van de zeventiende en achttiende eeuw
soon
hingen vermoedelijk merendeels samen met het
Andries alleen toe behooren sonder an imant
veranderende orgelgebruik ten dienste van de bege-
reekenschap te doen
leiding van het psalmgezang. Na het overlijden van
dit bovenstaende is met mijn eijgen hant
Germer van Hagerbeer werd het onderhoud van de
geschreven en onder teekent 1724 den 30 meij
stadsorgels in 1679 toevertrouwd aan de orgelmakers
en als ick Johannes Duijschodt ben overleeden
Roelof Barentsz en diens zoon Johannes Duyschot.
hoort het Andries alles toe.
In 1690 wijzigde Duyschot onder meer de samenstel-
ling van de rugwerkmixtuur in de Pieterskerk. In de
Johannes Duijtschodt
Hooglandse Kerk voegde hij in 1702 de vier hoogste
tonen gis en b t/m c toe. Ook werd daar in 1717 de
samenstelling van Mixtuur en Scherp verlaagd en een
nieuw Cornetregister geplaatst. Duyschot voegde in De Duyschot-traditie
1691 het nog steeds aanwezige Vox Humanaregister toe Na een eenmalig Leids optreden van de beroemde
aan het Pieterskerkorgel. Dit zal wel eerder verband orgelmaker Christian Müller – die onder meer in de
gehouden hebben met de publieke orgelbespelingen Hooglandse Kerk in 1722 nieuwe handklavieren aan-
op weekdagen dan met de orgelbegeleiding tijdens de bracht – kwam het onderhoud van de stadsorgels in
erediensten. 1723 in handen van Rudolph Garrels, die zoals eerder
Johannes Duyschot vestigde zich in 1711 definitief te vermeld het vroegere kleine orgel van de Pieterskerk

30
 Autograaf opstel waarin Johannes Duyschot zijn
orgelmakersgoederen overdoet aan zijn zoon Andries, 30
mei 1724. Hier voor het eerst gepubliceerd, met toestem-
ming van het Regionaal Archief Leiden (weeskamerarchief).

31
in 1733 integreerde in een nieuw orgel voor de Mare-
kerk. Vanaf 1743 werd de Leidse orgelmaker Pieter
Assendelft verantwoordelijk voor het onderhoud van
de stadsorgels. Na het overlijden van Andries Duyschot
zette deze de Duyschot-traditie voort.
In 1749 herbouwde Pieter Assendelft het orgel van
de Vrouwenkerk, die in gebruik was bij de Waalse
gemeente. Dit eenklaviersinstrument, dat drie jaar
eerder was geleverd door Gerard Stevens, was naar
het oordeel van de keurmeesters Garrels en Groneman
een wat buitenissig instrument. Het tweeklaviersorgel
dat Assendelft ervan maakte, zal ongetwijfeld meer
hebben aangesloten bij de locale gewoonten en ver-
wachtingen. In de Pieterskerk plaatste Pieter in 1744
32
een nieuw Cornetregister in het rugwerk, terwijl zijn
zonen Johannes en Samuel in 1774 Hagerbeers exces-
sieve manuaalomvang vanaf contra F moeten hebben
‘genormaliseerd’. In de Hooglandse Kerk werden in
1767 hoogstwaarschijnlijk eveneens door Assendelft
de laagste tonen Fis en Gis toegevoegd, ook moeten de
windladen zijn vernieuwd. Een opmerkelijk archaïse-
rend instrument leverde Andries Wolfferts in 1790 aan
de Evangelisch-Lutherse gemeente. Via zijn leermees-
ter Jacobus Robbers stond ook deze Rotterdamse
orgelmaker nog in de Duyschot-traditie. Zijn Leidse
instrument bevat nog belangrijke bestanddelen en
kasfragmenten van een vorig orgel dat in 1673 door de
lutheranen werd aangekocht van de Haarlemse schut-
Het uitbundige rococo-front van het orgel in de Lokhorstkerk.
Foto: Bart van Buitenen
terijkapitein Adam van Heteren en in dat jaar werd ge-
renoveerd door Roelof Barent Duyschot, gevolgd door
een renovatie in 1769 door de gebroeders Assendelft.

De katholieke schuilkerken en hun orgels

Na de alteratie van 1572 werden de katholieken
genoodzaakt tot een min of meer ondergronds voort-
bestaan. Van acht schuilkerken bezit het regionaal
archief nog een aantal plattegronden met opstanden,
die in de jaren 1745-1747 werden vervaardigd door
stadstimmerman Pieter van Drongen. Ook de orgels
zijn op deze plattegronden in- dan wel bijgetekend.
Uit deze afbeeldingen blijkt dat twee van deze schuil-
kerkorgels hoogstwaarschijnlijk gebouwd werden door
Pieter Assendelft, dan wel door zijn zonen Johannes en
Samuel. Eén van de afgebeelde instrumenten – waar-
van ook nog een afzonderlijke fronttekening bewaard
bleef – moet gezien de stijlkenmerken zijn gemaakt
door de uit het Oostenrijkse Graz afkomstige orgelma-
ker Johannes Mitterreither, welke zich in 1769 vanuit
Gouda in Leiden vestigde. Mitterreithers eerste Leidse
werk aan een van de belangrijkste schuilkerkorgels
bleef grotendeels bewaard. Het betreft de renovatie
en uitbreiding in 1769 van het orgel van de schuilkerk
De classicistische hoofdwerkkas van het Pieterskerkorgel, waarschijnlijk
aan de Appelmarkt. In dit instrument van een van de ontworpen door stadsarchitect Arent van ‘s Gravensande.
orgelmakers Duyschot was overigens het pijpwerk van Foto: Bart van Buitenen

een nog ouder zeventiende-eeuws instrument opgeno-

men. Bij gelegenheid van de recente restauratie kon dit
oudste materiaal worden toegeschreven aan de orgel-
maker Hans Wolff Schonat. Na de beruchte ramp met
het kruitschip in 1807 werd het instrument in 1809 in
een nieuwe kas naar ontwerp van de Bredase orgelma-
ker Antonie Christianen geplaatst in de onder architect
Giudici tot Lodewijkskerk verbouwde saaihal.
Het meest exotische onder de Leidse orgels
Tezamen met beeldhouwer Johannes Schaddé leverde
Mitterreither in 1774 het meest exotische onder de
Leidse orgels: het instrument van de doopsgezinde
Lokhorstkerk met zijn uitbundige rococo-front. In
1807 werd dit instrument herbouwd en met een be-
scheiden bovenwerk uitgebreid door de Leeuwarder
orgelmaker Lambertus van Dam. Van Dams vroegere
compagnon Rijk van Arkel verrichtte vrijwel gelijktij-
dig diverse werkzaamheden in de naburige Pieters-
kerk. Hij ondernam onder meer een uitbreiding van de
manuaalomvang van hoofd- en bovenwerk naar boven
toe. Ook moeten bij deze gelegenheid de orgelluiken
zijn verwijderd. Van Dam en Van Arkel werkten waar-
schijnlijk eerder bij de orgelmaker Hendrik Hermanus
Hess, die vanaf 1781 tot zijn overlijden in 1794 de Leid-
se stadsorgels onderhield. In 1782 moet Hess een grote
hoeveelheid pijpwerk in het Marekerkorgel hebben
vervangen. Ook moet hij de orgels van de Hooglandse
en de Pieterskerk van nieuwe manuaalkoppelingen
hebben voorzien. Van Arkel plaatste in 1819 het orgel
van de Vrouwekerk over naar het huidige kerkgebouw
van de Waalse gemeente, de vroegere Gasthuiskapel
aan de Breestraat. Het instrument werd in 1845 ge-
renoveerd door de Utrechtse firma Bätz & Co. Hierbij
werd onder meer de klaviatuur aangebracht die nu
nog steeds in gebruik is. In 1855 leverde Bätz’ vroe-
gere compagnon C.G.F. Witte een nieuw orgel aan de
remonstrantse gemeente. Het ging in de jaren zeventig
van de vorige eeuw grotendeels verloren.

33

Aan het opmerkelijke orgelfront in de Waalse Kerk is af te lezen dat het
instrument zich oorspronkelijk in de veel grotere Vrouwenkerk bevond.
Foto: Bart van Buitenen
De negentiende eeuw
Samenhangend met het herstel van de rooms-katho-
lieke hiërarchie werden diverse oude schuilkerken
vervangen door meer representatieve kerkgebouwen,
veelal inclusief nieuwe orgels. De kerk van de H. Maria
ten Hemelopneming kreeg in 1859 een instrument van
de Bossche orgelmaker J.J. Vollebregt; helaas bleven
elders slechts fragmenten bewaard. De Petruskerk had
aanvankelijk een instrument van François Bernard
Loret uit 1842. Dit werd in 1885 vervangen door een
opmerkelijk instrument van de gebroeders Franssen,
met een front geënt op het beroemde Cavaillé Coll-
orgel van de Parijse Madeleine. Helaas verbrandde dit
instrument in 1933. Vrij goed bewaard bleef daaren-
tegen het Maarschalkerweerd-orgel uit 1877 van de
Hartebrugkerk, geplaatst in een kas waarschijnlijk van
34
de hand van de Utrechtse beeldhouwer Willem Men-
gelberg.
Een grootschalige herbouw van het Pieterskerkorgel –
inclusief een nieuwe klaviatuur en nieuwe windladen
voor hoofdwerk en pedaal – werd in 1842 opgedragen
aan de Groninger orgelmaker Hendrik Berends en
in latere instantie aan diens broer Gerhard Willem
Lohman. Hendrik Berends, die van 1842 tot aan zijn
overlijden in 1854 in Leiden gevestigd was, leverde bo-
vendien een aantal fraaie dorpsorgels aan kerken in de
omgeving van de stad. Lohmans werk in de Pieterskerk
werd bij de laatste restauratie weer grotendeels onge-
daan gemaakt. Een door de Weduwe Lohman & Co.
geleverd orgel van de Christelijk-Gereformeerde Kerk
aan de Hooigracht ging verloren. Bewaard bleef daar-
entegen een orgelfront uit 1864, dat moet zijn geleverd
voor een bestaand instrument in de tegenwoordige
Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt aan de Herengracht.
Oude instrumenten in gemoderniseerde vorm
Vervolgens komen de stadsorgels onder de hoede van
Johannes Schaaffelt – de vroegere meesterknecht van
Lohman – en later zijn opvolger Petrus Cornelis Bik.
Hun veelal ingrijpende werkzaamheden, waaronder de
complete pneumatisering inclusief nieuwe windladen
van het orgel in de Marekerk door Bik in 1925, behels-
den andermaal grondige wijzigingen van het oorspron-
kelijke concept van de stadsorgels. Anderzijds leidden
deze moderniseringen er wel toe dat de instrumenten
gehandhaafd bleven. Dit in tegenstelling tot zoveel
andere Hollandse steden, waar de oude instrumenten
vaak geheel vervangen werden.
Dat men zich ook in de negentiende eeuw van de eigen
waarde van oude orgels bewust was blijkt uit het werk
van Jan van Gelder, oud-medewerker van Johannes
Schaaffelt, die in 1874 een orgelmakerij vestigde aan
de Leidse Apothekersdijk. Mogelijk in samenwerking
met de architect H.J. Jesse voorzag Van Gelder een
aantal van zijn orgels met bekronende paviljoens, die
herinneren aan de zeventiende-eeuwse exemplaren in
de Hooglandse Kerk.
Restauratie en rehabilitatie
In 1903 begon Gerrit van Leeuwen – eerder medewer-
ker van Van Gelder – een van de meest beeldbepa-
lende Nederlandse orgelmakerijen van de twintigste
eeuw. Het bedrijf verrichtte in de jaren 1944-1946
een grondige restauratie van het Pieterskerkorgel. De
definitieve rehabilitatie van de Leidse stadsorgels werd
echter door orgelmakers van buitenaf uitgevoerd. Dirk
Andries Flentrop herbouwde het Garrels-orgel van
de Marekerk in 1966, ook leverde hij een opmerkelijk
instrument aan de Stadsgehoorzaal. In 1987 restau-
reerde de firma Flentrop het Stevens-/Assendelft-orgel
van de Waalse Kerk. Bovendien plaatste het bedrijf in
1998 een nieuw instrument in het Academiegebouw,
met gebruikmaking van zeventiende-eeuwse luiken.
In 1999 reconstrueerde Flentrop het Mitterreither-/
Van Dam-orgel van de Lokhorstkerk naar de situatie
1809. Een hoogtepunt in de twintigste eeuw vormde de
restauratie/reconstructie van het orgel in de Hoog-
landse Kerk door de Noord-Duitse orgelmaker Jürgen
Ahrend in 1980. Verschueren Orgelbouw voltooide in
1998 een reconstructie van het Pieterskerkorgel naar
de toestand Van Hagerbeer, met behoud van enkele
waardevolle registers van Johannes Duyschot en Pieter
Assendelft. In later instantie werd ook het uiterlijk her-
steld door middel van reconstructie van de verdwenen
orgelluiken.

De eenentwintigste eeuw:
“Wieder an der schönen Orgel”
In 2006 voltooide orgelmakerij Reil de restauratie van
het orgel van de Lodewijkskerk. Het werd onder meer
uitgebreid met een curieus speeltafelpositief omwille
van het liturgisch gebruik. Het instrument keerde weer
terug naar zijn oude plaats in de kas van 1809, nadat
het bijna vijftig jaar lang aan de andere zijde van de
kerk achter een ander historisch front had gestaan.
Anno 2009 kan worden uitgezien naar de voltooi-
ing van het Marekerkorgel dat sinds november 2008
wordt gerestaureerd.
Deze recente restauraties en de vele historische werk-
zaamheden die werden ondernomen door generaties
van orgelmakers, hebben het bestand aan Leidse stads­
orgels gemaakt tot wat het nu is: een rijk en veelzijdig
bezit waar we meer dan trots op kunnen zijn. Zoals
Albert Schweitzer al aangaf: de Leidse orgels zijn het
waard om voor terug te komen.

Bart van Buitenen

Zicht op het nieuwe speeltafelpositief
in de Lodewijkskerk.
Foto: Gerco Schaap

35
Van orgels en
natte regenjassen
Op de maandagavond repeteer ik in een Haagse kerk met mijn kamerkoor. In een belen-
dende zaal is dan ook van alles gaande, dat echter niets met muziek of kerk te maken heeft.
Het draait daar om trams en treinen. In de schemerige en soms druilerige avond komen uit
alle windrichtingen mannen in alledaagse regenjassen aflopen op de geopende zaaldeur,
de handen in de jaszakken gestoken, en een verlegen ‘goedenavond’ mompelend als ze mij
tegenkomen. Ze hangen hun jas op en gaan de zaal binnen. Hier wachten hun plakboeken,
posters en andere parafernalia over trams en treinen. Ze staan oog in oog met een projec-
tiescherm waarop een avondvullende serie dia’s of films over rollend materieel zal worden
afgevuurd. In de pauze bespreken de heren (inderdaad, nauwelijks dames) de Blauwe Tram,
de ‘lok’ op het traject Erfurt – Wernigerode of de serienummers van de Arnhemse trolleybus.
De anonieme wandelaar in regenjas leeft op tussen soortgenoten; iedereen heeft het hoogste
woord.

Cultuurdrager in materiaalgebruik. In Hamburg staat de fabriek van

Het ‘orgelwereldje’ is weinig anders. Het is niet zomaar
dat veel organisten ook een liefde koesteren voor het
‘spoor’, vooral in Nederland en Engeland. Evenals een
tram of trein is het orgel een ‘middel tot’, in dit geval
muziek maken. Het woord orgel is immers afgeleid van
organum, werktuig. Maar nader beschouwd… neem
twee pijporgels en neem twee willekeurige andere in-
strumenten, bijvoorbeeld twee violen of twee vleugels.
De violen zijn qua vorm en grootte praktisch identiek,
de vleugels ook. Maar bij orgels kunnen de verschil-
len gigantisch zijn: in grootte, in kleur, in bouwstijl of
Steinway; prachtige vleugels maken ze daar. Serieuze
pianisten horen beslist het verschil tussen het ene
serienummer en het andere, maar voor het oog zijn
de vleugels identiek: allemaal hebben ze drie pedalen,
een klavier en hetzelfde aantal toetsen. Ook in Ham-
burg bevindt zich het atelier (vooral géén fabriek) van
orgelmaker Von Beckerath. Geen enkel orgel van deze
maker is hetzelfde. Aan een orgel is vaak meteen te
zien uit welke eeuw het stamt, want het instrument
is meestal gevat in een meubel, de zgn. orgelkas. Als
het goed is, correspondeert het innerlijk met het

Zoeterwoude-Rijndijk, R.K. OLV ‘Meerburg’kerk. Het orgelfront heeft een

open opstelling. De speeltafel is vele meters verderop op de begane grond
opgesteld en met de pijpen verbonden door een lange elektriciteitskabel.
Foto: Aart de Kort

36
37
uiterlijk. Zo hoort een orgel met een prachtig barok
uiterlijk ook prachtig barok te klinken. En een orgel
met een rechthoekige no-nonsense orgelkas zal een
dienovereenkomstige klank hebben. Naast de uiter-
lijke verschillen door de tijd heen, hebben we ook nog
regionale verschillen. Waar de Noord-Europese orgel-
makers in de barok de diverse verzamelingen pijpen
rangschikten in vlakken en torens, deden de Italianen,
Fransen en Spanjaarden dat duidelijk minder of geheel
niet. Beschilderde orgelpijpen komen veel voor in het
19e-eeuwse Engeland, maar weer niet in Scandinavië.
Sowieso heeft elk land, soms zelfs elke regio, zijn eigen
orgelklank: een 19e-eeuws Engels kathedraalorgel is
een totaal andere wereld dan een even zo groot 19e-
eeuws orgel in een kathedraal in Portugal of Oosten-
rijk. Je kunt zonder overdrijving zeggen dat het orgel
aldus een cultuurdrager bij uitstek is: het vertegen-
woordigt in uiterlijk en innerlijk zowel bepaalde tijden
als diverse regio’s. Zo gek is het dan ook niet dat men-
sen die enorme verscheidenheid aan orgels verrekte
interessant gaan vinden. En dat die mensen erover wil-
len lezen, foto’s van verzamelen, opnames uitwisselen
enz. enz. Net zoals die tram- en treinliefhebbers doen.
Je raakt niet uitgeluisterd en nooit uitgepraat….
Een rijtje fluiten
Maar wat is een orgel nu eigenlijk? In essentie is het
een simpele panfluit. Stelt u zich een rij van pakweg
56 pijpjes voor, van hoog naar laag. Zo’n panfluit
vasthouden is amper een optie, laat staan met de
mond aanblazen. Dus we draaien ‘m om en laten een
blaasbalg de pijpjes aanblazen. Niet allemaal tegelijk
natuurlijk, daarom sluiten we de pijpen af met klepjes
(ventielen) die we kunnen openen op het moment dat
we het bewuste pijpgeluid nodig hebben. Om die klep-
jes te openen maken we een mechaniekje dat we met
één vingerbeweging bedienen (toetsen). Maar na een
tijdje zijn we het geluid van die panfluit een beetje beu.
We willen nog zo’n rij met een ander klankkarakter of
een klank die een octaaf (acht tonen) hoger of lager
klinkt. Geen probleem: als we beide panfluiten op een
gemeenschappelijke windtoevoer zetten (windlade)
en we gebruiken het ventielmechaniekje voor beide
rijen, dan klinken ze iedere keer gezamenlijk. Voor-
uit: een derde en vierde rij, wat kan het schelen. Tot
het moment dat het ons wel erg luid in de oren klinkt
38
en we weer terug willen naar de klank van dat eerste
rijtje pijpen. Wat nu? Eigenlijk zouden we een schuif
moeten hebben onder de pijpen van de rijtjes twee,
drie en vier, die we kunnen gebruiken om de luchttoe-
voer naar de pijpen van die rijtjes (registers) te kunnen
afsluiten. En zo wordt ook inderdaad die schuif (sleep)
uitgevonden, die we dan bedienen met een register-
knop. De windlade noemen we nu dienovereenkomstig
een sleeplade. Met één klavier bedienen we nu dus
vier registers oftewel rijen pijpen. Maar stel dat we
nu in de linkerhand het geluid van register nummer
één willen horen en in de rechterhand dat van register
drie? Dat zal niet gaan. Tenzij je een tweede windlade
met toetsen maakt waar je dan een soortgelijk register
kunt laten horen. Geen probleem, doen we! Natuurlijk
zorgen we er wel voor dat die twee klavieren exact bo-
ven elkaar komen te liggen, dat is wel zo comfortabel.
We praten dan over een twee-klaviersorgel. Nu is het
gemak van een extra klavier dat je al van tevoren de
gewenste klankkleur of rij pijpen kunt selecteren. Dus
bij veel klankwisselingen is het handig om wat extra
klavieren te hebben. Weliswaar is de menselijke anato-
mie ook maar beperkt (één meter is wel het maximum
tot waar je met je handen kunt komen), maar toch
komen in de 18e eeuw in Frankrijk en Duitsland al
orgels voor met vier klavieren! En waarom zou je ook
je voeten niet aan het werk zetten? Dus komt er een
apart klavier voor de voeten: het pedaal. Stilzitten is er
voor een organist dus eigenlijk nooit bij. Orgelspelen is
echt topsport.
Innovatie en behoudzucht
Wat nog ‘s bijdraagt aan die topsport: slijtage, vocht,
droogte, slecht onderhoud, of simpelweg een ondeug-
delijke constructie. Op den duur gaat zo’n groot orgel
steeds zwaarder spelen; zeker als de organist steeds
meer knoppen en geluiden wenst en de mechanieken
steeds gecompliceerder worden. In de 19e eeuw komt
men op het idee om de rechtstreekse mechanieken te
vervangen door luchtdruk (pneumatiek) teneinde de
toetsdruk te verlichten en een snellere aanspraak van
met name de laagklinkende (want lange en zware)
pijpen te verbeteren. Dat lijkt te werken, maar al
spoedig merkt men dat dit systeem erg gecompliceerd
is en een vertraging kan opleveren: tussen het moment
dat de toets wordt ingedrukt en dat de feitelijke toon
klinkt, zit een fractie van een seconde. Toevallig is de
19e eeuw ook de eeuw van de elektriciteit, en al gauw
wordt ook deze vinding ingezet in de orgelbouw. Nu is
het zelfs mogelijk om de gehele mechaniek te vervan-
gen door een contact, een draad en een magneet—
heel simpel gesteld. Zo wordt het mogelijk om aan de
ene kant van een kerk de pijpen te bouwen en aan de
andere kant de klavieren neer te zetten, compleet met
allerlei ‘toeters en bellen’—denk aan de mogelijkheden
om van tevoren bepaalde registercombinaties in een
geheugen op te slaan, of aan een knop die automatisch
alle registers in- dan wel uitschakelt. De organist kan
nu duidelijk horen hoe de klank van zijn instrument
39
overkomt in de ruimte. Maar van een echt contact
tussen bespeler en instrument is geen sprake meer. En
zoals dat altijd weer gaat in de geschiedenis ontstaat
er dan in de eerste helft van de 20e eeuw een groep or-
ganisten, orgelbouwers en orgelkenners die het motto
“terug naar de natuur” belijdt, oftewel: we gaan weer
bouwen zoals vroeger, met mechanische overbrenging
(tractuur). Op zich was dat geen slecht idee, al heb je
natuurlijk ook hier weer fundamentalisten gehad. En
ja, ook orgelterreurdaden hebben plaatsgevonden:
sommige orgels werden volledig ‘gestript’, en latere
toevoegingen (die wij nu weer mooi zouden vinden)
werden verwijderd ten gunste van nieuwe onderdelen
Vlakke pijpvelden, een ronde middentoren en twee spitse torens in het
front van het orgel in de Hooglandse Kerk in Leiden. In het midden
van de torens fraai geciseleerde en vergulde frontpijpen.
Foto: Theo Visser
Rijk beschilderde orgelpijpen in York Minster. Foto: Eric Brons
waarvan men meende dat die dichter bij het origineel
stonden. Ook die trend zwakte weer af met als gevolg
dat alles waar een laagje stof op zat angstvallig gekoes-
terd werd, waarmee soms een muzikale ontwikkeling
in de kiem werd gesmoord. Maar ook die trend zal
weer voorbijgaan. Benieuwd wat de volgende decennia
ons zullen brengen.
Eigenlijk hebben we het tot nu toe alleen maar over
het instrument gehad; als meubel, als kunstobject, als
technisch studieobject, misschien zelfs wel als mid-
delpunt van soms bedenkelijke adoratie. Maar zeiden
we in het begin al niet dat het orgel een ‘organum’,
een werktuig, is? Het orgel is helemaal niets als er
niet op gespeeld wordt, als het niet tot klinken wordt
gebracht… door een organist, en beluisterd door een
orgel- of evt. treinliefhebber. Laat u dus niet misleiden
door het gezegde ‘het orgel speelt’. Het orgel speelt
40
nooit vanzelf, net zo min als de preekstoel preekt of de
zak collecteert. Hiermee snijden we een andere vraag
aan: waarom wordt het orgel met de Kerk geassoci-
eerd? Dat is niet moeilijk voor te stellen: het is het eni-
ge instrument dat een grote ruimte, die een kerk vaak
is , weet te vullen met klank. Niet voor niets schonk
Karel de Grote in het jaar 812 een orgel aan de Dom
van Aken. Dat konden ze blijkbaar goed gebruiken om
de koorzang te ondersteunen en misschien ook nog
wat solomuziek ten gehore te brengen. Al gauw was
het orgel niet meer weg te denken uit de kerkmuzikale
praktijk. En natuurlijk was de uiterlijke verschijning
van het orgel ook een extra stimulans voor pastoors,
bisschoppen en stadsbestuurders om in hun kerk met
een mooi uitziend orgel te pronken. Toen in de 16e-
eeuw in Holland de reformatie vaste voet aan de grond
kreeg, stond men aanvankelijk sceptisch tegenover
het (van oorsprong katholieke) orgel: men noemde

het “Satans Fluytencast”. Gaandeweg echter zag men
in dat het orgel wel degelijk van dienst kon zijn bij het
begeleiden van de massale psalmenzang. Het orgel
kreeg in sommige kringen zelfs een soort cultstatus en
de bespelers evenzeer. Nog niet zo lang geleden werd
de bekende organist Feike Asma, ooit organist van de
Hooglandse Kerk, gezien als een soort orgelbezweer-
der. Zijn bepaald niet elitaire orgelconcerten werden
bezocht door hele volksstammen. Asma kweekte er
enorm veel orgelvrienden mee, waarvoor we hem nog
steeds dankbaar mogen zijn.
Het wereldlijke (nep)orgel
Inmiddels had het orgel ook buiten de kerk een plaats
verworven, met name in Engeland en Duitsland. Hier
was wel emplooi voor een groot en veelzijdig orgel in
een plaatselijke concertzaal: met gelikte orgelbewer-
kingen maakte een flink publiek kennis met de orkest-
werken van de grote componisten zonder dat een heel
orkest moest komen opdraven. Bovendien begonnen
diezelfde grote componisten (Saint-Saëns, Gounod,
Mahler, Strauss) het concertorgel ook te integreren
in het orkest. Helaas heeft het concertorgel in Neder-
land nooit echt een grote betekenis gekregen, ondanks
de recente restauraties van de concertorgels in Am-
sterdam en Haarlem en ondanks de aanwezigheid
van dergelijke instrumenten in zalen in bijvoorbeeld
Leiden (Stadsgehoorzaal), Rotterdam (De Doelen) en
de Muziekcentra te Eindhoven en Enschede. In Den
Haag en Utrecht presteert men het al jaren om zonder
blikken of blozen een elektronisch substituut het po-
dium op te hijsen wanneer een partituur om een orgel
vraagt—wat natuurlijk nimmer goed mengt met de na-
tuurlijke klanken van de andere orkestinstrumenten.
Als alle altviolisten door het Noro-virus geveld zouden
zijn, haalt men het niet in het hoofd een synthesizer
met altvioolsample te gebruiken. Bij orgel maakt het
blijkbaar niets uit….
Er valt nog veel te leren. In ieder geval weet de lezer
van dit stukje inmiddels al heel wat meer over orgels
dan die orkestdirecteuren. En wellicht raken verstokte
orgelfanaten geïnteresseerd in trams en treinen….
Aart de Kort
41
Verhalen-
wedstrijd
Het orgel in de hoofdrol
De redactie van dit orgelmagazine wil graag
lezersbijdragen ontvangen voor de editie van
2010. Verhalen, columns, dialogen, al dan niet
geïllustreerd—alles is geoorloofd. Het beste
stuk wordt gepubliceerd en valt in de prijzen.
Maarten ’t Hart, Jan Wolkers, en recentelijk
nog John Irving lieten zich al vele malen inspi-
reren door orgels en organisten in hun verha-
len en romans. Onvergetelijk is bijvoorbeeld
het hoofdstuk in ’t Harts Onder de korenmaat
over de joggende dominee die op een zondag-
morgen onverwacht bij Alexander Goudveyl
op de stoep staat: of hij wil invallen voor een
zieke organist. De orgelzolder biedt Goudveyl,
naast een aangenaam uurtje musiceren, een
even onthullende als ontluisterende blik op de
gemeente én op de dominee.
Diezelfde Maarten ’t Hart zal samen met Maar-
ten Biesheuvel de inzendingen beoordelen.
Beiden zijn lid van het Comité van Aanbeveling
van Stichting Orgelstad Leiden.
Uw bijdrage dient natuurlijk te zijn opgebouwd
rond het thema “orgel”; dit mag u opvatten in
de ruimste zin van het woord. Het maximum
aantal woorden is 2500. Uiterlijke datum van
inzending is 1 september 2009. U kunt uw bij-
drage sturen naar het secretariaatsbureau van
de Stichting t.a.v. dhr. L. Nouwens:
ludonouwens@hotmail.com.
De renovatie van
het orgel in de
Marekerk te Leiden
Het orgel in de Marekerk te Leiden heeft een indrukwekkende historie. Maar al jaren-
lang heeft het instrument een kwakkelend bestaan geleid. Steeds meer kwalen werden hoor-
baar en zichtbaar, ook het uiterlijk toonde pokdalig. Verval en achterstallig onderhoud wa-
ren hieraan af te lezen. Renovatie was dus onontkoombaar. Tegelijk geeft de aanpak unieke
kansen om enkele zaken uit het verre verleden te achterhalen.

42
Het bord met jaartal 1629 zoals we dat aantroffen: een puzzel voor de onderzoeker.
Foto: © Jaap den Hertog, Zeist
Renovatie ingeluid
Na een jarenlange intensieve voorbereiding is de
renovatie in november 2008 van start gegaan. Nadat
er voor de orgelkas een indrukwekkende steiger was
opgesteld, konden medewerkers van Verschueren Or-
gelbouw Heythuysen BV op de negentiende november
beginnen met het uitnemen van de pijpen. Een week
later begonnen de schilders van het schildersbedrijf
van Gerard Ridderhof uit Deil met het schoonmaken
van de kas. Ook namen ze allerlei kleurproeven als
voorbereiding van het beschilderen van de kas.
Spannende momenten voor wie in de geschiedenis
van dit orgel is geïnteresseerd. Opeens komen allerlei
zaken open en bloot te liggen. Het is als een archeolo-
gische opgraving waarbij je de diepere lagen van een
ontwikkeling te zien krijgt. Dat geeft aanleiding tot
het doen van ontdekkingen. Die zijn niet altijd wereld-
schokkend, maar er komen wel onverwachte details uit
het verleden te voorschijn. Als adviseur orgelzaken van
het college van kerkrentmeesters heb ik alles precies
gevolgd. Ik heb gefotografeerd, ik heb gemeten, soms
kwam er zelfs een loep aan te pas om piepkleine details
te onthullen. Hier wil ik enkele van de vondsten be-
spreken. In de loop van dit jaar zal ik alles grootscha-
liger en preciezer beschrijven. Het ligt in de bedoeling
om er dan een publicatie aan te wijden.
Eerst zet ik nog even de belangrijkste feiten op een rij
uit de historie van het orgel in de Marekerk.
De vroegste geschiedenis in vogelvlucht
De oudste delen zijn afkomstig uit een instrument
dat in de kooromgang van de Leidse Pieterskerk heeft
gehangen en dat daar dagelijks werd gebruikt bij de
orgelbespelingen. Uit de periode rond 1530 stammen
nog enkele rijen pijpwerk van Jan van Covelens. Aan
de frontpijpen valt af te lezen dat Peter Jansz. de Swart
uit Utrecht aan dit orgel heeft gewerkt. In 1629 ver-
richtte Jan Jacobsz. van Lin een ingrijpende ombouw.
In de zeventiende eeuw werkten Galtus en Germer van
Hagerbeer (rond 1636) en Johannes Duyschot (rond
1700) aan dit orgel.
43
In 1733 besloten de Leidse burgemeesters om dit
kleine orgel dat niet of nauwelijks meer werd ge-
bruikt, van de Pieterskerk naar de Marekerk te laten
verhuizen. Daar was behoefte aan begeleiding van de
gemeentezang. Orgelmaker Rudolph Garrels zorgde
voor de integrale overplaatsing van het binnenwerk,
terwijl de Leidse timmerman Jan van Warendorp een
gedeeltelijk nieuwe kas vervaardigde naar tekening van
stadsarchitect meester Pieter van Drongen. Net daar-
voor had Garrels een orgel in de Grote Kerk te Maas-
sluis opgeleverd Bij het Leidse orgel oriënteerde men
zich op het uiterlijk van het hoofdwerk daar.
Op de orgelgalerij kwamen het stadswapen van Leiden,
een nieuwe balustrade en het vergulde jaartal MDC-
CXXXIII. Bovenop de kas kwamen de vijf wapens van
de toenmalige kerkmeesters. Hoewel orgels steeds
meer kerkelijke instrumenten begonnen te worden,
wilde de magistraat laten zien dat ze vooral ook stads-
zaak waren.
(Smaak)veranderingen
Al meteen na de ingebruikname bleek het binnenwerk
ontoereikend om de vele zangers bij de kerkdiensten
te ondersteunen. Vandaar dat Garrels een jaar later al
voor een stevige uitbreiding van het aantal stemmen
zorgde, zodat de klanksterkte wel voldoende was. De
bekende Goudse organist Joachim Hess beoordeelde
het instrument in 1773 lovend: ‘In dit orgel worden
uitneemende fraaje geluiden aangetroffen, en staat tef-
fens in zulk een voor het geluid voordeelige kerk, als ik
er weinig aangetroffen hebbe’.
Tot 1743 bleef het orgel in de Marekerk bij Garrels in
onderhoud. Daarna werd het verricht door diverse
andere orgelbouwers, zoals leden van de familie As-
sendelft, Hendrick Hermanus Hess, Rijk van Arkel,
Caspar Weenig, Hendrik Berend Lohman, Johannes
Schaaffeld en Pieter Bik.
Een merkwaardig moment uit de geschiedenis van
dit orgel brak aan in 1780. Toen kwam de beroemde
Ludwig König naar de Marekerk om aan het orgel te
44
 werken. Hoewel niet precies duidelijk is wat hij heeft
uitgevoerd, lijkt er op dat de kerkmeesters zichzelf
graag de eer gunden om deze beroemde orgelmaker
het instrument te laten aanpassen aan de smaak van
de tijd. König was immers op grootse wijze in staat om
een orgel te maken in de stijl van Empfindsamkeit, de
expressieve variant van de galante stijl. Het lijkt er op
dat König om een of andere reden geen mogelijkheden
zag het orgel in de Marekerk aan te passen. Ging men
daarom naar Hendrick Hess? Die verving het grootste
deel van het pijpwerk door dat van eigen makelij. Het
lijkt erop dat hij het instrument zo een rococoachtige
klank heeft willen geven. Het is onbekend of men vond
dat hij er in geslaagd was om te zorgen voor een Emp-
findsame klank.
Verval en restauratie
In de negentiende eeuw lieten de kerkvoogden alleen
het noodzakelijkste onderhoud uitvoeren. Omdat de
balgen van het orgel aan het eind van de eeuw zo lek
als een mandje waren en er nauwelijks geluid uit het
instrument kwam, verving de Leidse orgelmaker P.C.
Bik in 1898 de spaanbalgen door een magazijnbalg
(nog altijd aanwezig). Desondanks bood het orgel in de
vroege twintigste eeuw een treurige aanblik; de klank
was een schaduw van wat het ooit was geweest.
Bik bleef het onderhoud uitvoeren, maar kreeg niet
de kans om de achteruitgang tegen te houden. Een tijd-
lang werd het onderhoud overgenomen door de Leidse
orgelbouwer Gerrit van Leeuwen. Deze was gerefor-
meerd en Bik was katholiek. In de tijd van de verzui-
ling speelden dat soort zaken een hoofdrol. Ook Van
Leeuwen verdween weer van het toneel en Bik kwam
terug. Hij bouwde in 1932 in de oude orgelkas volledig
nieuwe windlades met een pneumatische tractuur. Ook
het klankkarakter werd in een meer romantische rich-
ting omgebogen door enkele registers te vervangen.
Omdat het orgel rond 1960 opnieuw in jammerlijke
staat verkeerde, is het instrument door Flentrop Orgel-
bouw te Zaandam in 1965-1966 gerestaureerd. Al het
pijpwerk van vóór 1900 bleef bij deze restauratie ge-
Zicht op het geraamte van het hoofdwerk. Ooit bevond zich
een gedeelte hiervan in de kooromgang van de Pieterskerk.
Foto: © Jaap den Hertog, Zeist
45
handhaafd. Adviseur was dr. M.A. Vente die op grond
van zijn studies van de oude orgelbouw voorstelde om
de registers van het pedaal en van het hoofdwerk op
een gecombineerde lade te plaatsen. Ook stelde hij
voor om een borstwerk te maken, zoals dat in de zes-
tiende eeuw ook zo zou zijn geweest. Daarnaast bleef er
een bovenwerk. Het gevolg was dat er een orgelsituatie
ontstond die niet was terug te voeren op een eerdere
periode van het instrument. In feite is het instrument
nu te typeren als een ‘modern’ Flentroporgel met oud
pijpwerk en niet te vergeten: een fraaie oude kas die
nog grotendeels uit 1733 stamt.
Onderzoek
Uit het voorgaande blijkt al dat we goed geïnformeerd
zijn over de historie. Het archief heeft heel wat infor-
matie prijs gegeven. Nu alle pijpen van de lade gingen
was er de gelegenheid om te zien welke geheimen de
kast en het pijpwerk zouden onthullen.
De onderbouw
Uit stukken in het archief was al bekend dat twee
Korinthische pilasters in de onderbouw, samen met de
ornamenten en het raamwerk boven de speeltafel met
het jaartal 1629 oud zouden moeten zijn. In 1733 heeft
timmerman Van Warendorp daar aan beide kanten
een pilaster aan toegevoegd. Nu we de achterkant
konden bekijken was duidelijk dat er zoveel verschil in
materiaal is dat dit vermoeden blijkt te kloppen.
Overigens is nog steeds niet duidelijk waar de orna-
menten onder de middentoren en de spitsen oorspron-
kelijk hebben gezeten. Het lijkt er op dat de onderbouw
oorspronkelijk veel meer naar achteren zat, waardoor
het hoofdwerk als het ware boven het hoofd van de
speler uitstak.
En dan het bord met het jaartal boven de speeltafel.
Waar zou dat oorspronkelijk gezeten hebben? De
huidige plaats is zeker niet origineel, het wordt zelfs
enigszins verborgen door de wangen. We hebben kun-
nen constateren dat er oorspronkelijk stukken verguld
zijn geweest. Mogelijk was het verder zelfs helemaal
onbeschilderd. Later is dit bord nogal lelijk met blauw
46
 overschilderd en daarna nog weer met een roodachtige
verf. Schilder Ridderhof heeft het nu in een mahonie-
hout imitatie geschilderd. Daarmee heeft dit bord weer
karakter gekregen. Het is eigenlijk jammer dat je er zo
weinig van zult zien…
Bovenkas
Van de kas met het hoofd- en het bovenwerk was
al duidelijk dat het gedeeltelijk van 1733 moet zijn
geweest. Eindelijk konden we nu de achterkant van
de stijlen zien (de voorkanten zijn beschilderd). En
jawel hoor: bij het gedeelte van het hoofdwerk zijn
de zes binnenste en opgaande stijlen van eikenhout,
terwijl de ander stijlen (zoals die van het bovenwerk)
van grenenhout zijn. De pedaaltorens en de aanslui-
ting daartoe zijn volledig uit grenenhout opgetrok-
ken. Aangezien het eikenhout (veel) ouder is dan het
grenenhout, betekent dit dat nu duidelijk is dat er ook
in de Pieterskerk een ronde middentoren was waarin
de zeven grootste prestantpijpen stonden. Aan weers-
zijden waren er ook toen al spitsen met daartussen de
spiegelvelden. In feite is de situatie in de breedte niet
eens zo veranderd. In de hoogte was dat waarschijnlijk
wel het geval, maar we konden niet bepalen in hoever-
re de stijlen waren ingekort. Je mag toch verwachten
dat de middentoren hoger was dan de spitsen?
En dan werd nog een vermoeden nader bevestigd.
Tijdens de voorfase van de renovatie zijn er foto’s
opgedoken van het orgel vóór 1932. Daaruit blijkt dat
de pedaaltorens niet overhoeks gedraaid waren ten
opzichte van de hoofdkas, maar een kwartslag. Het
pedaalveld stond dus opgesteld tegen de zijkant van
de kas. De holle deuren die er nu zitten zijn uit 1932!
Vanaf de steigers was goed te zien dat men alles op een
wat grove manier verzaagd heeft om de torens te kun-
nen draaien. Kennelijk wilde orgelmaker Bik de ruimte
in de orgelkas vergroten om zo de pneumatische laden
te kunnen plaatsen.
De orgelkas in de steigers ten behoeve van
de (de)montage en het schilderwerk.
Foto © Jaap den Hertog, Zeist
47
Het binnenwerk
Bij het pijpenonderzoek was er vooral de bevestiging
dat het eerdere onderzoek van Jan van Biezen klopte.
Van Biezen had al gemeld dat het grootste deel van
de pijpen afkomstig is van Hendrick Hess. Opvallend
is dat Hess de verplichting had om de pijpen te ma-
ken met hetzelfde alliage als de pijpen die hij verving.
Daarvan heeft hij zich niets aangetrokken. Wel zien
we op bijna al zijn pijpen de sporen van het gieten
op linnen. Het handschrift van de pijpenmaker lijkt
enigszins op dat van Pieter Johannes Geerkens. Toch
is het niet zo waarschijnlijk dat hij dit pijpwerk heeft
gemaakt. Maar wie was er dan verantwoordelijk voor?
In de spiegelvelden in het front (overigens geen echte
spiegelvelden, want de pijpen zijn niet aan elkaar
gesoldeerd), blijken er alles bij elkaar nog tien pijpen
te zijn waarop het handschrift staat van Peter Jansz.
de Swart. Dat hoeft niet te betekenen dat hij de maker
was. Ook bij het orgel dat nu in Abcoude is, voorzag De
Swart de frontpijpen van Niehoff van tooninscripties.
En dan zijn er nog pijpen van Jan van Covelens in het
borstwerk en in het bovenwerk… Ook daar kwam ik
enkele raadselachtige zaken tegen die nog om ophelde-
ring vragen.
Ten slotte
Al is het onderzoek nog niet afgerond, een eerste tipje
van de sluier is nu opgelicht. In het najaar zullen de
pijpen weer op de lades worden geplaatst en eind no-
vember zullen ze weer kunnen klinken. Dan weten we
ook meer over de geschiedenis van dit orgel.
Jaap den Hertog
 Engels
orgel voor
de Hoog-
landse Kerk
Al heeft Leiden een schat aan karakteristieke,
sterk van elkaar verschillende orgels: een groot En-
gels kathedraalorgel ontbreekt nog. En dat terwijl
Leiden, en met name de Hooglandse Kerk, al jaren
een traditie kent van Engelse orgel- en koormuziek,
o.a. Evensongs en op anglicaanse leest geschoeide ad-
ventsconcerten. Sinds 2006 is de Stichting Cathedral
Organ Leiden (SCOL) bezig om dat groot romantisch
Engels orgel voor de Hooglandse Kerk te verwerven.
In die drie jaar is al heel wat bereikt, maar er ligt nog
veel werk in het verschiet: fondsenwerving, restaura-
tie en… orgelconcerten!

Zo zou het nieuwe Engelse orgel er mogelijk uit kunnen zien ....
© Eric Brons

48
De basis: het ‘Father’ Willis-orgel
De hoofdtaak van het nieuwe orgel zal zijn om Engelse
koor- en orgelmuziek zo getrouw mogelijk te vertol-
ken. De stichting SCOL heeft daarom een instrument
voor ogen dat is gebaseerd op de grootte en klankkleur
van het type orgel zoals men dat in de grote Engelse
kathedralen kan vinden. Denk hierbij aan de beroemde
Engelse orgelbouwers ‘Father’ Willis en Harrison &
Harrison, die in de periode 1880 – 1920 prachtige
instrumenten met een warme en orkestrale klankkleur
afleverden. Inmiddels heeft SCOL al een origineel
‘Father’ Willis-orgel uit 1892 kunnen aanschaffen, dat
de klanktechnische kern gaat vormen van het nieuwe
orgel voor de Hooglandse Kerk. Het werd destijds
gebouwd voor St Mark’s Church te Birkenhead, bij
Liverpool en bevond zich sinds 1995 in de orgelzaal
van Henk Kooiker te Rijnsaterwoude. Inmiddels is het
orgel gedemonteerd en opgeslagen in afwachting van
een ware transformatie.
Het eindresultaat
Want er moet nog zeer veel gebeuren voordat dit
basisorgel zijn doel kan vervullen in de Hooglandse
Kerk. Niet alleen wordt hierbij het oorspronkelijke
instrument met de uiterste omzichtigheid benaderd,
dat geldt ook voor de lichte, ruime architectuur van de
Hooglandse Kerk. Het eindresultaat is namelijk niet
mis: een monumentaal kathedraalorgel met tenminste
55 registers, verdeeld over vier klavieren (Great, Swell,
Choir en Solo) en pedaal. Een aantal typisch Engelse
registers komen nog niet voor in de Engelse orgels die
Nederland rijk is. Zo wordt de bekroning van het orgel
gevormd door een Double Open Wood 32’ van volle-
dige lengte (tien meter), een 32-voets tongwerk en een
Tuba 8’ op verhoogde winddruk. Hiermee krijgt niet
alleen Leiden, maar ook Nederland er een uitzonderlijk
orgel bij.
Van groeibriljant naar kroonjuweel
Het ‘Father’ Willis orgel uit 1892 heeft 30 registers,
verdeeld over drie klavieren en pedaal. Bij de restau-
ratie blijven mechanieken, windladen, pijpwerk en
speeltafel intact. Het komt te staan aan de noordzijde
van het koor. Aan de zuidzijde komt een identieke kas
die het pijpwerk van een nieuw vierde klavier en van
de grote pedaalregisters zal bevatten. Het geheel gaat
49
bespeelbaar worden met een nieuwe, verplaatsbare
elektrische hoofdspeeltafel. De orgelkassen worden
nieuw ontworpen, passend bij de stijl van het instru-
ment en rekening houdend met de zo gewaardeerde
architectuur van de Hooglandse Kerk. Het nieuwe pijp-
werk wordt in stijl van het aangekochte instrument bij-
gemaakt. Hiermee ontstaat een uniek orgel: een groot
4-klaviers Engels kathedraalorgel, waarin opgenomen
een origineel ‘Father’ Willis-orgel van 30 stemmen en
drie klavieren met pedaal en een eigen mechanische
speeltafel.
Stichting Cathedral Organ Leiden (SCOL)
In drie jaar tijd heeft de Stichting Cathedral Organ
Leiden zich de steun verworven van meer dan 200
donateurs uit zes landen en van culturele fondsen
zoals het Prins Bernhard Cultuurfonds en Fonds 1818.
Momenteel is SCOL druk doende om donateurs en
fondsen te werven om een cruciaal deel van het project
mogelijk te maken: de plaatsing en restauratie van dit
instrument in de Hooglandse Kerk. De plannen en de
uitvoering ervan zijn te volgen via www.cathedralor-
gan.nl.
Een impressie in beeld en geluid
Deze zomer organiseert SCOL een op Engelse leest
geschoeide concertserie in de Hooglandse Kerk en in
Kerkelijk Centrum De Regenboog in de Merenwijk te
Leiden. Zie de agenda op pagina 5.
Voor meer klankimpressies: de internetlink biedt
drie korte audiofragmenten van de SCOL-promotiecd
“Ouverture”, met hierop Engelse koor- en orgelmuziek,
opgenomen met gebruikmaking van het aangekochte
‘Father’ Willis-orgel.
Op de foto is een impressie gemaakt hoe het nieuwe or-
gel in de Hooglandse kerk er mogelijk uit zou kunnen
zien. Voor meer informatie: www.cathedralorgan.nl.
Eric Brons
Berichten
vanaf de
stadhuistoren
Wie op marktdagen rond lunchtijd door de Leidse bin-
nenstad wandelt, kan het bijna niet mislopen: een waaier
van heldere carillonklanken wordt vanaf de stadhuistoren
over de stad uitgestrooid. Maar door wie? Zo mogelijk nog
onzichtbaarder dan organisten op hun orgelzolder zijn de
beiaardiers in hun klokkentorens. Gerda Peters is er een van.
Tijdens het lunchconcert op de SOL-orgeldag speelt zij voor
beiaard gearrangeerde orgelwerken.

Welke opleiding heb je gedaan en wat voor werk doe je?

In juni 2008 heb ik mijn Master in Carillon behaald aan de Nederlandse
Beiaardschool in Amersfoort. Vóór deze opleiding heb ik in Amsterdam aan
het Sweelinck Conservatorium mijn diploma’s orgel en kerkmuziek behaald
en staatsexamen piano gedaan. Ik ben werkzaam als organist/kerkmusicus
in de Pancratiuskerk te Sassenheim en ik geef door het hele land orgel- en
beiaardconcerten. Daarnaast geef ik privéles in de Bollenstreek.

Vertel eens iets over de opleiding tot beiaardier?

De Nederlandse Beiaardschool is de enige opleiding ter wereld waar het
vak Beiaard wordt gegeven tot op het hoogste niveau van Master of Music.
De NBS valt onder de Hogeschool voor de Kunsten te Utrecht. Het is dus
een reguliere conservatoriumopleiding. Op de NBS staan enkele studiekla-
vieren, maar in de loop van de opleiding schaft iedere beiaardier ook een
eigen studieklavier aan voor thuis. Verder kunnen aankomende beiaardiers
Foto: Gerda Peters

ervaring opdoen op de Onze Lieve Vrouwetoren en het Belgenmonument

te Amersfoort. Daarnaast is ook Leiden een stageplaats; er spelen dus vaak
studenten in de stadhuistoren om ervaring op te doen. De meeste beiaar-

50
diers in opleiding hebben trouwens al een andere con-
servatoriumopleiding achter de rug en zijn zodoende al
snel in staat een goede marktbespeling te verzorgen.
Een marktbespeling?
Ja, zo wordt dat genoemd. Binnen de beiaardwereld
kent men twee soorten bespelingen: de marktbespe-
lingen en de (zomer)concerten. Over het algemeen
heeft dat consequenties voor de programmering. De
marktbespelingen zijn meestal wat luchtiger van invul-
ling, terwijl er binnen de luisterconcerten meer plaats
is voor de “serieuzere” muziek. Een slag apart is de
zogenaamde meideun: een bijna verdwenen traditie
van meer dan een eeuw oud, die gelukkig steeds meer
in ere wordt hersteld. De stadsbeiaardier speelt dan in
de maand mei op een vaste weekavond een programma
met gezellige en vrolijke muziek, zodat de mensen ex-
tra in voorjaarsstemming komen tijdens het bijwerken
van de tuin en het schilderen van het huis. Een soort
arbeidsvitaminen, dus, die meideunen.
fatale stadhuisbrand in 1929 verloren. In 1939 werd
een nieuwe beiaard geïnstalleerd, maar in 1943 vor-
derden de Duitsers daar 43 klokken van. In 1951 werd
opnieuw een beiaard gegoten, maar al snel werd die
weer aangepast vanwege de grote ontwikkelingen in de
beiaardkunst. De huidige situatie is die van 1970. Het
instrument heeft 49 klokken volgens de reeks g0 (ca.
5500 kg.) –c1 –d1- chromatisch-c5.
Historisch gezien is het dus een interessante beiaard,
maar meer nog is het een bijzonder fraai instrument.
Vooralsnog is het bij vele beiaardiers bekend als
stageplek van de NBS. Maar binnen de beiaardwereld
verdient de Leidse beiaard een veel betere plaats dan
die nu bezit. Deze zomerserie (zie de agenda op pagina
9) kan daar hopelijk een steentje aan bijdragen.

Zijn beiaardiers ook allemaal organisten? Hoe

komt dat, en hoe was dat vroeger?
Veel beiaardiers zijn inderdaad gecombineerd or-
Gerda Peters bespeelt het stokken-
ganist/beiaardier. Dat is een eeuwenoude traditie.
klavier van de stadsbeiaard.
Organisten zijn namelijk gewend aan het pedaalspel en Foto: Gerda Peters

hebben daar zodoende weinig moeite mee. Motorisch

gezien lijken de instrumenten wel wat op elkaar. Maar
muzikaal gezien heeft de beiaardier meer voordeel aan
ervaring op een piano. Een goed gevoel voor dynamiek
is namelijk heel erg belangrijk op beiaard. Er moet
continu aandacht zijn voor mooi uitgebalanceerd spel.
Je moet voortdurend rekening houden met de luide,
zware en lang doorklinkende basklokken tegenover de
korter en lichter klinkende discantklokjes, die vaak de
melodie hebben. Articulatie kun je slechts suggereren,
aangezien klokken lang doorklinken. Een echte muzi-
kale uitdaging…

Wat is er zo bijzonder aan de Leidse beiaard?

De Leidse stadhuistoren kent een bewogen geschiede-
nis, en daarmee de klokken ook. Reeds in de zestiende
eeuw was Leiden in het bezit van een beiaard met
automatisch speelwerk en met een beiaardier! In de
zeventiende eeuw werd een nieuwe beiaard aange-
schaft bij Pieter Hemony. Dit instrument ging bij de

51
De Leidse
orgels op cd
Prachtig natuurlijk, een nieuwe publicatie vol informatie over Leidse orgels, met een
rijkgevulde agenda met orgelconcerten en -evenementen in de mooie binnenstad. Maar even
prachtig –en ook praktisch– zou het zijn om al die fraaie orgels te kunnen beluisteren van-
uit een behaaglijke leunstoel in je eigen huis. Daarom dit artikel met een overzicht van cd’s
en grammofoonplaten met opnamen van Leidse orgels. Een aantal hiervan zijn uitgegeven
door de Stichting Orgelstad Leiden.

Orgelmuziek: algemeen publiek vermaak
Leiden bezit een schat aan prachtige oude orgels. Ze
worden geroemd door kenners, maar zijn nauwelijks
bekend bij de gewone Leidenaar of bij dagjesmensen
en toeristen. De orgels worden immers doorgaans
tijdens kerkdiensten bespeeld. En omdat de kerkgang
drastisch is teruggelopen, komen steeds minder men-
sen oor in oor te staan met die prachtige instrumenten.
Anders was dat in de tijd van de Republiek. Orgelspel
was toen op doordeweekse dagen algemeen publiek
vermaak. Vroeger waren orgels namelijk publiek eigen-
dom, want de kerkgebouwen waarin ze stonden, waren
van de staat(skerk). De Hooglandse Kerk, Pieterskerk,
Marekerk en Waalse Kerk waren toen een openbare
ontmoetingsplaats voor iedereen. De officiële staats-
kerk kreeg de kerkgebouwen slechts ter beschikking
gesteld vanuit het eigendom van de overheden. Dat
was overigens anders bij de gebouwen (en orgels) van
de kerkgenootschappen die niet staatskerk en geen
overheidseigendom waren, zoals de rooms-katholieke

52
kerk, de lutherse kerk, de remonstrantse kerk en de
doopsgezinde kerk. Dat waren vaak schuilkerken:
toegestaan mits ze niet zichtbaar of als kerkgebouw
herkenbaar waren.
Het orgel moet van zich laten horen
Inmiddels zijn kerk en staat streng gescheiden, en
daarmee is ook de rol van het kerkgebouw in de sa-
menleving beperkt geraakt tot voornamelijk alleen het
kerkelijke gebruik.
Orgelconcerten vinden uiteraard nog steeds plaats,
buiten de diensten, maar dan voor rekening en risico
van degene die hiervoor initiatief neemt. En dan wordt
het moeilijk, want het orgel is in de muziekwereld wat
aan de rand komen te staan, net zoals de kerkmuziek
de afgelopen twee eeuwen naar de rand van de muziek-
wereld is verschoven. Een goede illustratie van deze
ontwikkeling is het gebruik van het orgel in de Leidse
Stadsgehoorzaal. Nog in 1966 heeft men daar een
Flentrop-orgel geplaatst, met de bedoeling het volop
te gebruiken bij muziekuitvoeringen. Helaas, in de
praktijk van alledag wordt het orgel niet of nauwelijks
gebruikt. De website van het Stedelijk Concertgebouw
noemt het orgel nog wel, maar alleen in het kader van
de vraag hoeveel podiumruimte er beschikbaar is.
Dit soort ontwikkelingen doet al deze mooie instru-
menten onrecht en we zouden onszelf tekort doen als
53
we dit marginale bestaan van het orgel accepteren. De
Stichting Orgelstad Leiden maakt zich er dan ook sterk
voor om de Leidse historische orgels vast te leggen op
moderne geluidsdragers, zodat zoveel mogelijk liefheb-
bers hun oor te luister kunnen leggen. Dit overzicht
brengt een aantal lacunes aan het licht, waaruit een
mooi verlanglijstje voortvloeit. Maar nog meer biedt
het een aanleiding om trots te zijn op de orgels en op
de opnamen die we binnen handbereik hebben.
Voetnoot voor de verzamelaar
Het overzicht is gerangschikt naar orgel. Uit het
overzicht blijkt dat van bijna elk historisch orgel wel
een opname is gemaakt, behalve van die in de Stadsge-
hoorzaal en het Academiegebouw.
Een aantal van de opnamen is uitverkocht, maar vele
zijn nog wel verkrijgbaar en anders te leen bij de open-
bare bibliotheek.
Vaak is de in het overzicht genoemde opname slechts
een deel van een cd of plaat; in dat geval vermelden we
“o.a.” voor de naam van het orgel.
Verzamelaars, een goede jacht gewenst met bijgaand
overzicht!
Hans Nuhoff
 muziek titel en jaar
orgel organist producent
van van uitgave
o.a. Pieterskerk Wim van der Reijden Buxtehude, Bach Orgelstad Leiden (1984) Mirasound, Wilp
Van Hagerbeerorgel Musica Organum MO4002 info@mirasound.nl
o.a. Pieterskerk Han Lammers, Maarten Kerll, Scheidt, Bach, Van Orgelstad Leiden ll (1985) Mirasound, Wilp
Van Hagerbeerorgel ‘t Hart, Wim van der der Reijden Musica Organum MO 20.4009 info@mirasound.nl
Reijden
Pieterskerk Nico de Raad Sweelinck, Frescobaldi, Nico de Raad plays on the Fugro TMD 029602
Van Hagerbeerorgel Zipoli e.a. Van Hagerbeer organ before Fugro TMD 991101 (ged.
and after the restauration heruitgave)
and on the Thomas Hill organ info@chapelstudio.nl
(1994/1995/1999)
o.a. Pieterskerk André Isoir Attaignant, Krebs, Satie Orgelstad Leiden lll (1990) Mirasound te Wilp
Van Hagerbeerorgel Musica Organum MO 20.4020 info@mirasound.nl
Pieterskerk Leo van Doeselaar Sweelinck, De Macque, Ars Organorum Europea NorthWest Classics NWC
Van Hagerbeerorgel Kerll, Froberger, (2000) 121278
Scheidemann e.a. northw@kompascd.nl
o.a. Pieterskerk Leo van Doeselaar Cornet, Schmid jr., Rossi Orgels in Nederland (2005) De Banier
Van Hagerbeerorgel (boek + box met 20 CD’s) box info@parnersinmusic.nl
1: 1511-1639 CD 1-4
o.a. Pieterskerk Leo van Doeselaar Sweelinck, Schuyt Encyclopedie ‘Het historische Stichting Nationaal
Van Hagerbeerorgel orgel in Nederland’ CD 2 Instituut voor de
Orgelkunst te Zaandam;
losse CD box bij
Encyclopedie
Pieterskerk Robert Woolley Sweelinck Sweelinck – Robert Woolley Chandos Chaconne
Van Hagerbeerorgel at the Van Hagerbeer organ
(2003)
Pieterskerk Nico de Raad Pierné, Boëlmann, Nico de Raad plays on the Fugro TMD 991101
Thomas Hillorgel Gigout, Vierne, West Van Hagerbeer organ before info@chapelstudio.nl
and after the restauration
and on the Thomas Hill organ
(1994/1995/1999)
o.a. Hooglandse kerk Feike Asma, Joop Brons Telemann, Couperin, Orgelstad Leiden (1984) Mirasound te Wilp
De Swart/ Bach Musica Organum MO4002 info@mirasound.nl
Hagerbeerorgel
o.a. Hooglandse kerk Joop Brons Tunder, Valente Orgelstad Leiden ll (1985) Mirasound, Wilp

De Swart/ Musica Organum MO 20.4009 info@mirasound.nl

Hagerbeerorgel
o.a. Hooglandse kerk André Isoir Scronx, Gervaise, Orgelstad Leiden lll (1990) Mirasound, Wilp
De Swart/ Löffelholtz, Schmidt, Musica Organum MO 20.4020 info@mirasound.nl
Hagerbeerorgel Kotter, Paix, Mulliner
Book, Pasquini,
Dandrieu, Bach

54
 muziek titel en jaar
orgel organist producent
van van uitgave
Hooglandse kerk Leo van Doeselaar Van Noordt Selection from Tabulaerboeck NM Classics
De Swart/ van Psalmen en Fantasyen 92024
Hagerbeerorgel (1992)
Hooglandse kerk Joop Brons Böhm, Bach, Buxtehude, Joop Brons Toccata Records
De Swart/ Correa de Arauxo e.a. De Swart/van Hagerbeer orgel tocattatrr@hotmail.com
Hagerbeerorgel (1996)
Hooglandse kerk Francesco di Lernia Buxtehude, Böhm, De Swart-van Hagerbeer organ Jubal Records
De Swart/ Walther, Pachelbel (1997) CD ZV 97204-2
Hagerbeerorgel
Hooglandse kerk Matteo Imbruno Bach, Buxtehude, Böhm, Bach and the sources of his Toccata Records
De Swart/ Fischer e.a. inspiration (2001) tocattatrr@hotmail.com
Hagerbeerorgel
Hooglandse kerk Arjan Versluis Lübeck, Buxtehude, Bach Arjan Versluis speelt oude D.E.Versluis Klassieke
De Swart/ e.a. en improvisatie muziek en improvisaties Muziek Productie
Hagerbeerorgel (2002) DEV-AV 1002
Hooglandse kerk Theo Visser Sweelinck, Van Noordt, Leiden–NL–Hooglandse Tulip Records CD TUR
De Swart/ Froberger, Bovet, Byrd, Kerk–Theo Visser (2008) 1850001
Hagerbeerorgel Purcell, Bull, Blow,
Tomkins, De Heredia,
Canabiles, De Arauxo
Hooglandse Kerk Bas de Vroome Sweelinck, Van Noordt, In dulci jubilo (2008) SKD (Herv. Gemeente
De Swart/ Buxtehude, Bach, Delft)
Hagerbeerorgel Guilain, Daquin
o.a. Hooglandse Kerk Hans van Nieuwkoop Weckmann Orgellandschap Nederland LBCD Lindenberg
De Swart/ (1992)
Hagerbeerorgel
o.a. Hooglandse Kerk Jaco van Leeuwen Scheidemann, De Encyclopedie ‘Het historische Stichting Nationaal
De Swart/ Neufville en Bach orgel in Nederland’ CD 2 Instituut voor de
Hagerbeerorgel Orgelkunst te Zaandam;
losse CD box bij
Encyclopedie
Hooglandse Kerk Theo Visser en Henk Cook, Whitlock, Howells, Ouverture (2005) Stichting Cathedral
Cathedral organ Kooiker Stanford, Saint-Saëns Organ Leiden
(opname van Willisorgel e.a. info@cathedralorgan.nl
in studio H.Kooiker)
Marekerk Daniel Chorzempa Bach (Orgelbüchlein) Bach Orgelbüchlein (1977) Philips
Marekerk Xavier Darasse Sweelinck Goudimel – Six Pseaumes, Erato
Sweelinck – Oeuvres pour
orgue (1977)
o.a. Marekerk Flor Peeters o.a. Van den Kerckhoven ? (1967) Archiv
o.a. Marekerk Ben Fey Buxtehude, Bach, Orgelstad Leiden (1984) Mirasound, Wilp
Garrelsorgel Pachelbel Musica Organum MO4002 info@mirasound.nl

55
 muziek titel en jaar
orgel organist producent
van van uitgave
o.a. Marekerk Ben Fey Böhm Orgelstad Leiden ll (1985) Mirasound, Wilp
Garrelsorgel Musica Organum MO 20.4009 info@mirasound.nl
o.a. Marekerk Henk Gijzen Gijzen Henk Gijzen speelt eigen werk Den Hertog BV te Houten
Garrelsorgel op orgels van Rudolph Garrels DH 8206012
o.a. Hartebrugkerk Jan Schmitz Reger, Jongen, Thalben- Orgelstad Leiden (1984) Mirasound, Wilp
Ball, Martinu Musica Organum MO4002 info@mirasound.nl
o.a. Hartebrugkerk Jan Schmitz Eben Orgelstad Leiden ll (1985) Mirasound, Wilp
Musica Organum MO 20.4009 info@mirasound.nl
o.a. Hartebrugkerk André Isoir Bellini, Guilmant Orgelstad Leiden lll (1990) Stichting Orgelstad
Musica Organum MO 20.4020 Leiden
Lodewijkskerk Jeroen Pijpers, Ton van Sweelinck, Van Noordt, Lodewijk in Leiden; de Stichting Restauratie
Mittenreitherorgel Eck en Jos Laus Wijtsenbergh, Ruppe, geschiedenis van kerk en orgel Orgels H.Lodewijk
Grünberger, Corette, (boek + CD) te Leiden (CD alleen
Boëly en Van Koert verkrijgbaar tezamen met
boek)
o.a. Waalse Kerk Henk Kooiker Pool Orgelstad Leiden ll (1985) Mirasound, Wilp
Stevens/Van Musica Organum MO 20.4009 info@mirasound.nl
Assendelftorgel
o.a. Waalse Kerk Erik van Bruggen Fischer Orgels in Nederland (boek info@partnersinmusic.nl
Stevens/Van +CD box met 20 CD’s) Box 3:
Assendelftorgel 1742-1786, CD 8-12
Lokhorstkerk Anton de Boer Willaert, Bach, Bach, Beeld van een klein stadsorgel Lokhorstkerk te Leiden
Mittenreither/Van Bach, Mozart, Rinck,
Damorgel Gounod, Hiller, Dienel,
Keller, Grondsma
Evangelisch Lutherse Annie Blankenstein- Buxtehude, Bach, Het orgel van de Evangelisch Ariola Eurodisc te
Kerk Wolffertsorgel Offenberg m.m.v. Homilius, Couperin Lutherse Kerk (1974) Haarlem 88 366 IT
Adriaan Blankenstein en
Henk Jasperse
o.a. Evangelisch Henk Jasperse Rüppe Orgelstad Leiden ll (1985) Mirasound, Wilp
Lutherse Kerk info@mirasound.nl
Wolffertsorgel
Evangelisch Lutherse Michiel Ras m.m.v. Schütz, Bach, Sibelius, Wordt in 2009 uitgebracht Ev.Lutherse Gemeente
Kerk Maarten Boonstra, Poulenc, Shchedrin, Leiden
Wolffertsorgel Mariska van der Meij en Hagen cd@luthersekerkleiden.nl
Monique Schendelaar
Stadsgehoorzaal Geen opname bekend
Flentroporgel
Academiegebouw Geen opname bekend
Flentroporgel

56
 Achterwerk
op de
orgelbank
Orgels:
niet alleen voor mannen
in natte regenjassen...
n
in d e W es te rkerk ging ee
ouwdienst aar op
Tijdens een tr rop besloot de organist m
mobieltje af.
Daa rzonnen
im p ro vi se re n (een zelf ve
e te
dit melodietj
en ).
stuk te spel

op het orgel
f ook even spelen
Gesineke wilde zel von d he t hártstikke
Kerk . Ze
in de Hooglandse
leuk.

Veel organisten spelen al van jongs

af aan. Hoe dat komt, en of het ook
iets voor jou is, kun je hieronder
lezen. Gesineke Veerman praat met
twee jonge organisten en ze heeft
grappige en bijzondere weetjes op
een rijtje gezet. Ook is ze DOOR
een orgel gelopen! Misschien wil jij
dat ook wel. Lees verder als je wilt
weten hoe een orgel werkt en… hoe je
zelf een soort orgel maakt!

57
57
 er of lager
g ag hog
Vraa een k o u d e winte
rd

e e n o rgel op erdag? d ighede

n.
Kl i n k t e z o m om s t a n
rm
a n o p een wa c h t d e weers
d onge a
er. elfde,
a) Hog r. h e t z
e altijd
b) Lag rgel klinkt
c) Een
o
Zelf doen:
Het langste orgelconcert ooit duurt 639
flessenorgel
jaar. Dit stuk van John Cage begon in
2000 en zal zijn afgelopen in 2639.
Maak zelf een orgel van flessen die je vult met water.
Met veel water maak je een korte ‘pijp’ (hoge toon), met
weinig water een lange (lage toon).

In Kroatië wordt een orgel bespeeld door de

zee…! http://news.nationalgeographic.com/
news/2007/11/071106-organ-video-ap.html

En dan iets triests dat tegelijk heel mooi is: Inspiratie nodig? Bekijk op YouTube: ‘Michel Lauziere
Tijdens een orgelconcert in de Notre Dame op playing Mozart with rollerblades and 284 bottles’
2 juni 1936 bleef het orgel minutenlang hangen
op een pedaaltoon. De beroemde componist Louis
Vierne bleek tijdens het spelen overleden te zijn.

een koude dag is de lucht zwaarder dan op een warme dag

lucht. Hoe zwaarder de lucht is, hoe moeilijker hij trilt. Op
en lager dan in warme lucht. Geluid is een trilling van de
Het juiste antwoord is b, het orgel klinkt in koude omstandighed

58
58
 Jonge organisten
Naar jonge organisten
hoefde Gesineke niet ve
vriendin Dorien zijn tw r te zoeken. Haar broer
ee talenten met hart vo Frits en zijn
or hun instrument.

Frits op het Robustelli-

orgel in Helmond
Dorien op het Schnitg
er-orgel in Hamburg
Wanneer begon je met
orgel spelen?
Frits: Thuis hadden we in de Westerkerk. Of
een elektronisch orgel, toen ik mocht meespele
in een concert in het Orge n Waar moet je op letten
daar speelde mijn broer lpark (www.orgelpark. als je orgel wilt leren
iedere dag op. Ik kroop sp elen? Moet je bijvoorbe
ook vaak op de orgelbank nl) met allerlei beroem eld thuis een orgel
. Toen ik een jaar de mensen. Ook heel mo
vind ik het als ik sam oi hebben?
of tien was, ging ik op en met Frits iets impro-
orgelles bij mijn neef, Frits: Je moet het leuk
Joost. viseer of speel. Ik weet vinden om muziek te
het niet eigenlijk... Er
Dorien: Toen ik een jaa zij n zov eel leuke momenten. ma ke n, ma ar da t geldt voor ieder instru
r of vijf was, werd ik Je hoeft thuis helemaa ment.
door mijn ouders naar l geen orgel te hebben,
pianoles gestuurd, omda dat heb ik ook niet. En
mijn vader dat een mo t Zijn er ook dingen nie vooral niet stunten met
oi instrument vond. Een t leuk aan het orgel?
paar jaar later ging ik Frits: Meestal speel je vuu rwerk hè..
ook zingen in onze in je eentje, ergens hoog
Jeugdcantorij. Toen de boven de mensen. Aan de Dorien: Je moet een go
dirigent mij een keer andere kant is dat ook ede leraar hebben, dat
piano hoorde spelen, vro fijn, omdat je helemaa lij kt mij het belangrijks
eg hij of ik niet eens he l zelf kunt beslissen wa t. Je hoeft thuis inder-
t je do et. t da ad ge en org el
orgel wou proberen. Da te hebben, maar als je
t leek me wel wat en du ergens
heb ik vanaf mijn tiend s Dorien: Het nadeel van kunt oefenen is dat wel
e orgelles gehad. het orgel is dat het handig.
meestal in de kerk sta
at. Daar is het in de
Waarom koos je juist voo winter heel koud. Dus Heb je nog een droom op
r het orgel en niet voor moet je extra kleren aa orgelgebied?
do en. Ik n Fr its : Ik zou nog
viool of fluit of voor iet speel soms zelfs met ha wel eens op heel beroemde
s heel anders? ndschoenen zon- orgels willen spelen, bij
Frits: Het leuke aan een der vingers. En wat ik voorbeeld die in de No
orgel vind ik dat je er ook jammer vind, is da tre
je een t Da me in Pa rij s.
heel veel verschillende org el niet helemaal zelf ku Da n speel ik een heel erg
klanken uit kunt halen nt ste mm en. lijk Frans stuk, en aan mo ei-
Bovendien kun je meerd . Sommige pijpen, de ton het eind gaat iedereen
ere stemmen tegelijk, gwerken, kun je wel zel
na ste mm en. f he el ha rd kla pp
elkaar, boven elkaar en Maar het grootste deel, en. Maar dan word ik wakk
door elkaar heen laten de labia- Dorien: Ik zou graag wil er…
klinken. En dat is heel len, niet. Die moeten ge len dat meer mensen ove
mooi. stemd worden door een r
orgelmaker, met speciaa het orgel horen en dat
l gereedschap. Als je ik later heel veel leerli
gen heb en dat alle con n-
Wat was je mooiste org dan gaat samenspelen servatoria weer orgelles
elmoment..? met een ander instrume
en he t nt ga an ge ven om da
Dorien: Toen ik werd toe org el is niet goed gestemd t het zo populair is gewor
gelaten tot het Conser- , is dat heel Nou Dorien, daar probe den.
vatorium. Of toen ik mi vervelend. ren we in deze orgelkran
jn eerste concert speelde wat aan te doen! t

59
59
H o e w e r k t In de Filippijnen staat een orgel met

ee n o r g e l ? pijpen van bamboe. Luister en kijk op

http://bambooorgan.org/home.htm

te ver-
lijk een hele gro
Het orgel is eigen eluid
el in g pi jp en . D e pijpen maken g
zam kig
een blaast. Geluk
als er lucht doorh het
je d at ni et ze lf te doen. Als je
hoef hine
t er een windmac
orgel aanzet, kom neer,
g an g . B la as ba lgen gaan op en
op pjes
en en weer, en kle Het grootste orgel ter
schuiven gaan he azen.
n op en om lu ch t in de pijp te bl wereld staat in een
gaa t warenhuis in Phila-
es op en je m et de toetsen van he : he t pedaalklavier!
De
De klepj et je voet en be sp ee lt delphia (VS). Dit
vi er . O f m et d e toetsen die je m k le in en dun, open of d
icht orgel heeft 28.462
kla jn gro ot en d ik ,
aal anders. Ze zi en geluid. Je he
bt pijpen en wordt
pijpen zijn allem Elke pijp he ef t zi jn ei g
he bb en d e vo rm van een trechter. nk en als zangstemm
en, als iedere dag tijdens de
of en pi jp en d ie k li lunchpauze bespeeld.
ompetten klinken en, en nog veel m
eer.
pijpen die als tr en die br om m en en pi ep
sh oo rn s, al s ee n zoemer, of pijp m aken heten de re
gisters.
g em et he t or g el k un t
klanken die je m toetsen hoort.
De verschillende va n la ag na ar hoog dat bij de
n rijtje pijpen en te trekken kun
je een
Een register is ee on. D oo r aa n k no pp
jp hoe lager de to orgel heel veel pi
jpen
Hoe groter de pi chillende re g is te rs k an ee n
Vanwege de vers or zes registers al
294
register kiezen. d an he b je d us vo
er 49 toetsen zijn rijtjes pijpen. J
e
hebben. Stel dat ige regis te rs ho re n tw ee
nodig. Bij somm ettend veel versch
illende
(6 x 49) pijpen wilt . Z o zi jn er on tz
ters kiezen als je
kunt zoveel regis k.
ti es va n klanken mogelij oberen!
klanken en co m bi na
d ri es om ze lf re gisters uit te pr
rsan
elsite.nl/registe
Kijk op www.org

Zin om je eens af te reageren? Speel

dan het orgelstuk voor boze mensen.
Kijk op YouTube: ‘Louvier: etude pour
agresseurs’.

60
60
Met Theo
het orgel in Theo in ‘zijn’
toeters vooraa
Trompet.
orgel. De rech
n horen bij he
topstaande
t register

Op een maandagavond mag ik het orgel van de Hooglandse Kerk in

met Theo, de organist. Aan het eind van een smalle trap komen we in
een houten kamer. Achter een deurtje bevinden zich de toetsen van het
klavier en kun je over een balkonhekje de kerk in kijken. ‘Hoe lang
doe je er eigenlijk over om het trapje op en af te lopen?’, vraag ik.
‘Een half Onze Vader’, antwoordt Theo. Hij trekt aan wat knoppen en
laat zijn favoriete register horen. De Gemshoorn. ‘In de laagte klinkt
het melancholisch (triest maar mooi) en omfloerst (alsof het wordt
bedekt door een zachte deken). En in de hoogte wordt de toon heel
vrolijk.’ ‘Zitten er ook lelijke klanken bij?’ vraag ik. Theo kijkt me
verbaasd aan. ‘Lelijk? In dit orgel? Dat is onmogelijk.’ Hij trekt
aan wat knoppen. Ze heten Bourdon 16’, Octaaf 4’, Scharp III-IV en
Cornet. Die combinatie heeft hij nog nooit uitgeprobeerd. Maar nee,
ook dit klinkt mooi. ‘Wat doe je eigenlijk tijdens een kerkdienst
als de dominee aan preken is en jij niets hoeft te doen?’ ‘Ik kan niet
veel’, zegt Theo. De kamer hierboven is een grote klankkast. Je hoort
alles door de hele kerk heen. Een keer heb ik heel zacht mijn nagels
geknipt met zo’n knippertje. Toen kwam iemand naar boven gerend om
te kijken of er iets met me aan de hand was!’ Een koektrommel open-
maken gaat dus ook niet. Jammer. Ik tuur over het balkonhek. ‘Heb je
ooit iets naar beneden laten vallen, Theo?’ ‘Alleen in gedachten’, lacht
hij. ‘Ik zou wel eens bellen willen blazen of een papieren vliegtuigje de
kerk in willen sturen...’ We lopen terug het deurtje door. Dan klimt
Theo nog hoger een houten ladder op, en ik klim achter hem aan.
Daar staan ze. Rijen pijpen, bedekt onder een dun laagje stof. Ik zie
Tekst:
pijpen in de vorm van trechters, pijpen die van boven dicht zijn en
Gesineke Veerman
pijpen waar een stukje op is gezet. ‘Dat is gedaan om de klank lager Illustraties:
te maken’, legt Theo uit. We klimmen nog een ladder op. Alweer rijen Irma Pijpers
pijpen. ‘Welke is nou de Gemshoorn?’, vraag ik. Theo wijst een rij
aan. De pijpen zien er heel gewoon uit. Je zou niet zeggen dat daar
zo’n mooie klank uitkomt…

Wil jij ook met Theo het orgel in? Stuur dan een briefje of een teke-
ning naar info@gesineke.nl.

61
61
 Colofon
& contact
Dit orgelmagazine is een nieuwe uitgave
van Stichting Orgelstad Leiden
secretariaat: Loek Nouwens, telefoon: 06-48346653
e-mail: ludonouwens@hotmail.com
www.stichtingorgelstadleiden.nl

Redactie
Hans Nuhoff
Jaap van Rijn
Rob in ’t Veld
Theo Visser

Tekstredactie
Elly van Winden

Hoofdredaktie
Theo Visser
telefoon: 06-24704395
e-mail: organist@theovisser.nl

Vormgeving
Carolina de Klerk Nordholm
Nordholm Design & Communication
telefoon: 06-28232238
e-mail: carolina@nordholmdesign.com

Aan dit nummer werkten mee

Eric Brons
Bart van Buitenen
Leo van Doeselaar
Jaap den Hertog
Irma Hoogendoorn
Aart de Kort
Hans Nuhoff
Gerda Peters
Gerco Schaap
Gesineke Veerman
Rob in ’t Veld
Elly van Winden

Wilt u reageren? Bel of schrijf!

Stichting Orgelstad Leiden is opgericht in 1983

en heeft als doel de orgelcultuur in Leiden te stimuleren
en de bekendheid van het unieke Leidse orgelbezit
te vergroten. Ze biedt een platform voor alle
Foto: Bart van Buitenen

orgelactiviteiten in Leiden en speelt daarbij een

stimulerende, faciliterende en coördinerende rol.
62