Communicatiewetenschap

Inhoud
1 Wat is communicatie........................................................................................................4
1.1 Definitie..................................................................................................................... 4
1.2 Waarom communiceren mensen..............................................................................5
1.2.1 Biologische behoeften.......................................................................................5
1.2.2 Maatschappelijke behoeftes..............................................................................6
1.2.3 Communicatie en zelfbeeld................................................................................6
1.2.4 Maatschappelijke motieven voor communicatie.................................................8
1.3 Communicatiemodellen............................................................................................9
1.3.1 Kanaalruis.......................................................................................................... 9
1.3.2 Wisselwerking zender-ontvanger.....................................................................10
1.3.3 Communicatie als proces.................................................................................10
1.3.4 Selectie............................................................................................................ 11
1.3.5 Ontvanger........................................................................................................11
1.3.6 De boodschap..................................................................................................13
1.3.7 De situatie........................................................................................................13
2 Lichaamstaal..................................................................................................................15
2.1 Inleiding.................................................................................................................. 15
2.1.1 Cijfergegevens.................................................................................................15
2.2 Analoge en digitale communicatie..........................................................................15
2.2.1 Analoge communicatie.....................................................................................15
2.2.2 Digitale taal......................................................................................................15
2.2.3 Analoog VS digitaal.........................................................................................16
2.3 Metacommunicatie..................................................................................................17
2.3.1 Waarheid.........................................................................................................17
2.4 Lichaam..................................................................................................................18
2.4.1 Functies van non-verbale communicatie..........................................................18
2.4.2 Niet één taal.....................................................................................................18
3 De dragers van non-verbale communicatie....................................................................20
3.1 Lichaamstaal delen.................................................................................................20
3.2 Onderzoek van Mehrabian......................................................................................20
3.3 Verzonnen lichaamstaal..........................................................................................21
3.4 Lichaam..................................................................................................................21
3.4.1 Het uiterlijk.......................................................................................................21
3.4.2 Lichaamshouding.............................................................................................21
3.4.3 Lichaamsbewegingen......................................................................................22
3.4.4 Lichaamsgedrag wordt bepaald door...............................................................22

1
 3.4.5 Het gezicht.......................................................................................................23
3.4.6 De stem........................................................................................................... 24
3.4.7 Nabijheidsgedrag.............................................................................................24
3.5 Ruimtelijke oriëntatie...............................................................................................24
3.6 Metataal..................................................................................................................25
4 Methoden en technieken................................................................................................26
4.1 Communicatiewetenschap......................................................................................26
4.2 10 hoofdcategorieën...............................................................................................26
4.2.1 Group communication......................................................................................26
4.2.2 Health communication (!).................................................................................26
4.2.3 Intructional communication..............................................................................26
4.2.4 Intercultural/international communication.........................................................26
4.2.5 Interpersonal communication...........................................................................27
4.2.6 Language and symbolic codes........................................................................27
4.2.7 Mass communication (!)...................................................................................27
4.2.8 New communication technologies (!)...............................................................27
4.2.9 Organizational communication.........................................................................27
4.2.10 Public communication (!)..................................................................................27
4.3 Consequenties........................................................................................................28
4.3.1 Op het vlak van de literatuur:...........................................................................28
4.3.2 Methoden.........................................................................................................28
4.4 Wetenschappelijk onderzoek..................................................................................28
4.4.1 Cumulatief proces............................................................................................29
4.4.2 Vast stramien in paper.....................................................................................29
4.4.3 Literatuurstudie als proces...............................................................................31
4.4.4 Op zoek naar bronnen.....................................................................................31
4.4.5 Peer review......................................................................................................32
4.4.6 Evaluatiecriteria wetenchappelijke literatuur....................................................33
5 De taal van de ruimte en de tijd......................................................................................34
5.1 Taal van de ruimte..................................................................................................34
5.2 Ruimte – communicatie..........................................................................................34
5.2.1 Beïnvloedende factoren...................................................................................34
5.3 Ruimte – macht.......................................................................................................34
5.4 Taal van de tijd.......................................................................................................34
5.4.1 Soorten tijd......................................................................................................34
5.4.2 De informele tijd...............................................................................................35
6 Communicatiepatronen..................................................................................................36
6.1 Basisidee................................................................................................................36
6.2 Communicatiepatroon.............................................................................................36

2
 6.2.1 Communicatie als systeem..............................................................................37
6.2.2 Het patroonmatige...........................................................................................37
6.2.3 Het voorspelbare.............................................................................................38
6.2.4 Bovenindividueel..............................................................................................39
6.3 Functies.................................................................................................................. 39
6.3.1 Functies van communicatiepatronen...............................................................39
6.4 Standaardreacties...................................................................................................39
6.4.1 Type 1: reactieovereenkomst...........................................................................40
6.4.2 Type 2: compensatie.......................................................................................40
6.5 Voorbeelden, een aantal communicatiepatronen....................................................40
6.6 Transactionele analyse...........................................................................................41
6.6.1 Verschillende transacties.................................................................................42
6.7 Levensscript............................................................................................................ 43
7 Theorieën over massacommunicatie.............................................................................45
7.1 functies................................................................................................................... 45
7.2 Beïnvloeding van het publiek..................................................................................46
7.2.1 Injectienaaltheorie............................................................................................46
7.2.2 Propaganda.....................................................................................................46
7.2.3 Two step flow...................................................................................................46
7.2.4 Opinieleiders....................................................................................................47
7.2.5 Onpersoonlijke-impacthypothese.....................................................................47
7.2.6 Kenniskloofhypothese......................................................................................47
7.2.7 Multi-step flow..................................................................................................48
7.2.8 Nuttigheidtheorie..............................................................................................48
7.2.9 Media system dependency..............................................................................48
7.2.10 Agenda setting.................................................................................................48
7.2.11 Zwijgspiraal......................................................................................................48
7.2.12 Marshall Macluhan...........................................................................................48
7.2.13 Culturele-indiatorenbenadering........................................................................48
8 Pictoproject.................................................................................................................... 49
8.1 Pictogrammen.........................................................................................................49
8.1.1 Betekenis of semiotiek.....................................................................................49
8.1.2 Functie............................................................................................................. 50
8.1.3 Vormen............................................................................................................51
8.1.4 Het ontstaan van Picto.....................................................................................52
8.1.5 Van picto naar tekst.........................................................................................55
8.1.6 Ontwikkeling van een picto -interface..............................................................56
9 Fake news..................................................................................................................... 57
9.1 Types...................................................................................................................... 57

3
 9.2 Eigenschappen.......................................................................................................57
9.3 Technieken............................................................................................................. 57
9.4 Psychologie............................................................................................................58
9.5 Remediëring........................................................................................................... 58

1 Wat is communicatie

1.1 Definitie
(te?) ruime definitie:
Alle gedrag, met of zonder woorden, in aanwezigheid van een ander mens, van wie men zich
bewust is, is communicatie.
=> Men kan niet niet communiceren.

Communicatie ≠ informatie
- Communicatie is symbolische informatie (cf. cultureel bepaalde gebaren)
- Bewust van de ander
o Ook gedragingen waarvan men zich niet of maar half bewust is (bv. veel non-
verbaal gedrag), is communicatie. Je bent je hiervan zelf niet bewust maar is
wel communicatie t.o.v. de omgeving. Een voorbeeld hiervan is het gedrag
van iemand die het gevoel heeft 'er niet bij te horen': te laat komen, verder van
anderen weg zitten, weinig zeggen, etc.
- Onbewust (gedrag)
o Men kan niet niet communiceren
Definitie van oomkens:
Communicatie is de uitwisseling van symbolische informatie tussen mensen die zich van
elkaars onmiddellijke of gemedieerde aanwezigheid bewust zijn. Deze informatie wordt deels
bewust, deels onbewust gegeven, ontvangen en geïnterpreteerd.

Types:
- Intrapersoonlijke communicatie
o Binnen in de persoon “praten tegen jezelf”
o Deze 'innerlijke dialoog' is enorm van belang voor communicatie. Als het
taalcentrum in de hersenen beschadigd raakt (spreekstoornis, spreekangst),
wordt niet alleen de communicatie met anderen gestoord maar ook de
innerlijke communicatie (denken).
- Interpersoonlijke communicatie
o Mensen in elkaars nabijheid, kunnen elkaar horen en zien
 Gemediëerde interpersoonlijke communicatie : Wnr communicatie via
tussenweg of medium verloopt.
- Massacommunicatie
o Communicatie via een medium, meestal openbaar
o Kenmerk 1. De communicatie verloopt altijd via een MEDIUM
o Kenmerk 2. Massamedia is openbaar, VOOR IEDEREEN toegankelijk of
waarneembaar
o Kenmerk 3. AFSTAND in ruimte en/of tijd tussen de communicerende partijen
o Kenmerk 4. Men is zich bewust van de MOGELIJKE AANWEZIGHEID van de
ander

Definitie Fauconnier:
Communicatie is: 'het proces waardoor een zender bewustzijnsinhoud overdraagt of tracht
over te dragen aan een of meer ontvangers en dit door middel van een kanaal, signalen en
tekens'.

4
Aspecten van een boodschap:
- Inhoudsaspect
o WAT : de letterlijke inhoud van de woorden, brief of een gebaar dat grootte of
richting aanduidt.
- Betrekkingsaspect
o HOE : de manier waarop de inhoud wordt overgebracht (opgewekt,
verwijtend). Zegt iets over de relatie tussen Z en O en geeft aan hoe de Z wil
of verwacht dat zijn B overkomt (als verzoek of bevel). Ook het antwoord van
de ander zal bepaald worden o.b.v. de manier waarop je iemand aanspreekt
(Z verwijtend -> O in de verdeding).

Onmogelijk om het betrekkingsniveau in een boodschap weg te laten!

Ideeën, woorden en zinnen zijn géén voorwerpen

Communicatie is geen actie-reactieproces zoals bij het omvallen van een rij dominostenen :
Geluidsgolven veroorzaken namelijk niet rechtstreeks een reactie bij iemand anders want
ideeën, woorden en zinnen zijn geen voorwerpen die je in iemands hoofd kan 'stampen'. Je
moet ze eerst in symbolische woorden (geluiden) of gebaren (afbeeldingen) omzetten. Die
woorden gaan als geluidsgolven door de lucht. B vangt ze op en vertaalt ze terug naar een
idee.
In het beste geval zal het idee van B overeenkomen met het idee van A maar 'betekenissen
zitten in mensen'. Betekenissen worden gevormd vanuit de ervaring van mensen. Ze worden
grotendeels aangeleerd maar zijn individueel van aard omdat niemand volledig dezelfde
ervaringen heeft. B zal dus een andere betekenis geven aan het idee dan A.
Mensen uit hetzelfde taalgebied en (sub)cultuur (bv. een generatie) delen vaak wel een
aantal betekenissen (Bv. de betekenis van het begrip 'stoel') maar volledig gelijk zullen deze
nooit zijn (Bv. de betekenis van het begrip 'geluk').

1.2 Waarom communiceren mensen

Communicatie komt voort uit behoeftes:
- Biologische
- Interpersoonlijke
- Maatschappelijke
1.2.1 Biologische behoeften
Pyramide toont de hiërarchie van de verschillende biologische behoeften
 Eerst fundamentele behoeften daarna pas sociale
behoeften
alle niet-sociale behoeften, primaire behoeften. Volgens
Maslow zijn dit de lichamelijke behoeften: behoefte
aan voedsel, drinken, beschutting, onderdak,
veiligheid en seks. Men communiceert om deze
behoeften te bevredigen of om aan middelen
(geld, soortgenoten, materialen) te komen om
deze behoeften mee te bevredigen. Wanneer de primaire behoeften bevredigd zijn, laten de
sociale of secundaire behoeften zich gelden.

Maslow, Whiting en Child onderscheiden 5 gedragssystemen waarvan er 3 zijn gericht op

bevrediging van de lichamelijke behoeften:
- Orale gedragssysteem (honger)
- Anale gedragssysteem (uitscheiding)
- Seksuele gedragssysteem (voortplanting)

5
De overige 2 zijn sociale behoeften (als kind verworven) die ontstaan uit lichamelijke
behoeften:
- Afhankelijkheid (als gevolg van de hulpeloosheid van het kindzijn)
- Agressie (als reactie op onvermijdelijke frustraties)
Behoefte aan aandacht:
Theorie 1: De behoefte aan aandacht is de 1e sociale behoefte. Een kind koppelt de
bevrediging van lichamelijke behoeften aan de aanwezigheid en aandacht van de moeder.

Theorie 2: De behoefte aan aandacht hangt rechtstreeks samen met de 2e sociale behoefte
van Maslow, nl. de behoefte aan veiligheid.
1.2.2 Maatschappelijke behoeftes
= Behoefte aan aandacht is een sociaal motief voor communicatie.

“schreeuw om aandacht” bij baby’s en volwassenen

Experiment:
The 13th century historian Salimbene described an experiment made by the German
Emperor Frederick II, who wanted to know what language children would speak if raised
without hearing any words at all. Babies were taken from their mothers and raised in
isolation. The result was that they all died. Salimbene wrote in 1248, "They could not live
without petting." Nor can anyone else. Untouched adults may not die physically, but life will
not be experienced to the full.
- Konden niet zonder aanrakingen leven
- Niemand kan zonder aanraking leven (alhoewel volwassenen er niet van gaan
sterven)

Touch deprivation is also harmful because it severely affects sleep, which is necessary for
the conservation of energy. Heinicke and Westheimer studied 2 year-old children separated
from their parents for 2 to 20 weeks and living in institutions where they received less touch.
Even after being reunited with their parents, most had difficulty falling or remaining asleep. In
all studies on separations of very young children from their mothers, sleep was always
affected. The time children required to fall asleep was longer, and night waking was more
frequent.
1.2.3 Communicatie en zelfbeeld
- Bouwen we op met input van andere mensen  het zelfbeeld berust op
communicatie
o Je doet het goed, je kan dit zo beter doen,…
- Interpersoonlijke communicatie dient vooral om het zelfbeeld te vormen, te
veranderen en te ondersteunen.

Hypothese van Villard&Whipple

1. identiteiten zijn in de persoon opgenomen interpretaties v. culturele of
groepswaarden
We meten onszelf en elkaar met maatstaven uit:
- onze samenleving
- groepen waartoe we behoren
- ons gezin
De cultuur en het gezin waarin men opgroeit bepalen dus hoe men zichzelf kan zien (bv.
'heeft pianohanden', 'echte zwemster', 'geen sportieveling' etc.).
Identiteiten zijn ook tijdgebonden: 100 jaar geleden andere normen dan vandaag om zich
aan te meten.
Niet alle identiteiten hebben een gelijk gewicht: sommige waarden worden ervaren als
een deel van de persoon (bv. geloofsovertuiging: wanneer een kind uit een diep gelovig

6
 gezin zijn geloof afwerpt, kan dit voor de ouders reden genoeg zijn om met het kind te
breken).

2. Het ZB wordt aangeleerd tijdens een doorgaans sociaal leerproces (communic. met
anderen)
We leren onszelf te zien door de ogen van anderen. Ons ZB komt uit de spiegel die
anderen ons voorhouden. Rol van opvoeding & opleiding bij vorming van ZB: de
volgende generatie leren hoe ze horen te zijn, wie ze horen te zijn en hoe ze tegen
de wereld aan moeten kijken. Ons ZB wordt dus grotendeels onbewust aangeleerd
(door een aanhoudend proces van belonen en straffen). Bv. Kinderen leren al op heel
jonge leeftijd om zich als 'jongetje' of 'meisje' te gedragen.
Voorbeeld: kinderen uit buitenwijken van grote steden hebben toegang tot totaal
andere identiteiten dan kinderen uit meer welvarende wijken. Terwijl kinderen uit
voorsteden leren om succesvol te zijn, hard te werken en advocaat of zakenman te
worden, leren kinderen uit achterbuurten om op te lichten en gevaarlijk te zijn.

3. Identiteiten zijn observeerbaar

Wie onzeker is of wie zichzelf aantrekkelijk vindt, zal zich ook zo gedragen in zijn
kledingkeuze of manier van bewegen. Alle gedragingen hebben dus een informatieve
waarde. Kleding, de mate van verzorgdheid en modieusheid geeft weer hoe iemand
zichzelf ziet (notaris vs. Hell's Angel). Daarnaast presenteren mensen zich ook als lid
van een groep: uniformen, toga's, piercings, etc.

4. Het ZB is veranderlijk
Leven houdt verandering in. Het ZB verandert mee. Sommige veranderingen in ons
ZB zijn voorspelbaar: van tiener naar volwassene, van volwassene naar bejaarde.
Andere veranderingen zijn onvoorspelbaar: ieder mens waarmee we in aanraking
komen en elke nieuwe ervaring (huwelijk, echtscheiding, beroepsverandering)
verandert onze wereldbeschouwing, waarden en ons ZB.
Verandering valt het meeste op wanneer we iemand al een tijdje niet meer hebben
gezien (bv. je merkt ineens op dat je broertje een man is geworden of dat je niets
gemeenschappelijk meer blijkt te hebben met je beste vriendin).
Het ZB verandert langzamer dan het eigen gedrag en de werkelijkheid 'buiten'. Dit wil
zeggen dat de buitenwereld sneller veranderingen bij je zal opmerken dan jijzelf (bv.
als jongetje van 12 blijven wachten op vleesje in de supermarkt tot je doorhebt dat
men je daarvoor te oud vindt). Snelle veranderingen zorgen voor verwarring. Wie
gedwongen wordt abrubt zijn visie op het leven te veranderen of wie zich anders
gedraagt dan zijn waarden hem voorschrijven, loopt het risico zijn ZB te verliezen
(met als mogelijk gevolg geestesziekte). Voorbeeld: gedwongen worden om iemand
te doden terwijl je principieel tegen het doden van mensen bent.

5. Het ZB moet voor zijn voor voortbestaan door anderen worden ondersteund
'Wees het met me eens, zeg dat ik gelijk heb'
'Bevestig dat ik ben zoals ik denk te zijn; ondersteun mijn ZB'

Zoals identiteiten worden aangeleerd in de omgang met anderen, moeten zij ook worden
ondersteund door anderen. Waarom?
1. Omdat het ZB erg belangrijk is. Het is het vertrekpunt voor al onze handelingen. Wie
zichzelf scherp ziet en vrede heeft met wat hij ziet, is een gelukkig mens.
2. Omdat het ZB slechts een abstracte schets is. Ongrijpbaar, onzichtbaar.
3. Omdat het ZB vaak tegenstrijdigheden en onnauwkeurigheden bevat. De info waaruit
het ZB is opgebouwd is namelijk afkomstig van verschillende mensen en uit
verschillende situaties. Bovendien is ook elk stukje info op zichzelf al onnauwkeurig
want :

7
 1. Niemand kijkt objectief naar een ander. Elk oordeel is vermengd met
vooroordelen en gekleurd door de eigen levenservaring.
2. Mensen zeggen zelden concreet en nauwkeurig wat ze van een ander vinden en
wrm ze dat vinden.
3. De O is meestal niet in staat om boodschappen te verstaan zonder ze te
vertekenen.
4. We presenteren ons zelden aan anderen zoals we zijn. We stellen ons mooier of
anders voor om afwijzing te voorkomen.

Als de posit. identiteiten die je ZB vormen vaak door anderen bevestigd worden  positief
gekleurd ZB  sterk gevoel van eigenwaarde
Als de posit. identiteiten van je ZB even vaak ontkend als bevestigd worden door anderen 
wankel en negatief gekleurd ZB  zwak gevoel van eigenwaarde  sterke behoefte aan info
over zichzelf ('Wat vind je van mij?')

Andere interpersoonlijke (sociale) motieven

Sociale motieven om te communiceren: afhankelijkheid, agressie, aandacht en
ondersteuning van ZB.
+ andere: Behoefte aan aansluiting, dominantie/macht, veiligheid, waardering, liefde en
genegenheid
- Fundamentele sociale behoeften : behoefte aan aandacht (!) of erkenning, aan
invloed, aan genegenheid en aan zelfbeeldbevestiging. De behoefte aan aandacht is
de meest centrale want wie niet wordt opgemerkt, kan aan geen enkele sociale
behoefte voldoen.

Indeling van Schutz

= Schutz ontwierp een indeling van sociale basisbehoeften waarin hij stelt dat alle
communicatie-processen tussen mensen teruggebracht kunnen worden tot 3 kernthema's.
Deze kunnen worden beschouwd als sociale basisbehoeften:
1. Erkenning  binnen of buiten: mate waarin men elkaar als persoon erkent
2. Invloed  boven of onder: de invloedsverdeling tussen de betrokkenen
3. Genegenheid  dichtbij of veraf: de genegenheid die al dan niet over en weer wordt
getoond
1.2.4 Maatschappelijke motieven voor communicatie
- Sociale groepen hebben een zelfbeeld, dat hun communicatie met andere groepen
bepaalt.
- Communicatie is nodig om in de biologische (materiële) behoeftes te voorzien.
- Erkenning, invloed en genegenheid spelen een rol in groepen.
- Kennis wordt aan de volgende generaties doorgegeven via communicatie.
- Volgens Laswell (1948) heeft communicatie drie functies in een maatschappij:
1. Toezicht op en bewaking van de omgeving  om de leden van de gemeenschap
opmerkzaam te maken op kansen en gevaren
o Verkeersregels
2. Het met elkaar in verband brengen van de delen  om te kunnen reageren op de
omgeving
3. De overdracht van het erfgoed  van de ene generatie op de andere

8
1.3 Communicatiemodellen

= simpel model
Problemen bij modellen:
- Verschillende kanalen (vocaal-auditief, visueel, tactiel)
- Ruis (fysiek, psychologisch, semantisch)
o Fysieke: alle tastbare concrete dingen die communicatie belemmeren
o Psychologisch:
o Semantisch:
- Coderen en decoderen (cf. belang van doelgroeporiëntatie)
=> procesgericht model

1.3.1 Kanaalruis
In elk kanaal kan 'ruis' optreden (bv. storingen op de radio). DeVito (1991) onderscheidt 3
vormen van kanaalruis:

1. Fysieke ruis = alle signalen van buitenaf die spreken, luisteren, kijken of voelen
bemoeilijken. Bijvoorbeeld de zon die verblindt, herrie die luisteren belemmert of het
dragen van een zonnebril waardoor je iemands ogen niet ziet.
2. Psychologische ruis = vooroordelen en stereotypen die communicatie beïnvloeden
(<selectieprocessen). Wnr je ervan uitgaat dat de ander dom is of liegt, zal zijn B niet
overkomen.
3. Semantische ruis = ruis die ontstaat door verschillende codes (talen, vakjargon) te
hanteren.
Hoe oplossen? Storende bron uitschakelen (raam sluiten etc.)! Mensen kunnen ook mentaal
storende bijgeluiden wegfilteren (denk: afspelen van een bandopname van een gesprek).
Boodschappen die ons via meer dan één K bereiken, zijn beter tegen ruis bestand: mensen
beter verstaan als we hun lippen kunnen zien.

9
1.3.2 Wisselwerking zender-ontvanger
- Feedback: verbaal en non-verbaal
- Feedforward (bijv. disclaimers)
Je zal me misschien niet geloven maar ...
Misschien heb ik geen gelijk maar ...
Het omzetten van gedachten en gevoelens in woorden, lichaamstaal of beelden (coderen).
En het omgekeerd proces dat zich afspeelt bij de O (decoderen):
- Z codeert/vertaalt zijn gedachten en gevoelens in woorden, lichaamstaal of beelden.
Het onder woorden brengen van wat je precies wil zeggen, kan heel moeilijk zijn (bv.
'niet uit je woorden komen', 'naar woorden zoeken'). Hierdoor gaat een deel van de
bedoelde betekenis verloren. Storingen bij het coderen kunnen zijn: overbodige
omhaal, afdwalingen en slordig formuleren.
- O decodeert/vertaalt de woorden en beelden terug naar gedachten of gevoelens.
Ook hierbij gaat een deel van de bedoelde betekenis verloren.
Bij Z en O liggen beperkingen in: - de omvang van het begripsvermogen
- de woordenschat
- de lichaamstaal
- de grammaticale vaardigheid
- het vermogen om beeldend weer te geven
* Communicatie is zo sterk als de zwakste schakel (bv. communiceren met kind van 7 jaar).
* Communiceren is betekenissen bij de ander oproepen. Dit kan heel verschillend gebeuren,
bv. interpretatie van het woord 'eenzaam': alleen, stilte, etc?. Elk woord heeft naast een
semantische betekenis (de vaststaande betekenis in een woordenboek) ook een affectieve
betekenis (een bepaalde gevoelswaarde die afhangt van iemands eigen ervaring).

1.3.3 Communicatie als proces

Communicatie = een proces/kringloop van actie & reactie. Wanneer twee mensen met elkaar
praten, wisselen zij doorlopend boodschappen uit (A kijkt naar B terwijl hij praat/A hoort
zichzelf praten).
1. B heeft feedbackfunctie : Reactie dient als feedback. Feedback geeft de Z info over
hoe de O zijn B opvat. Zonder FB kunnen er onnauwkeurigheden en verkeerde
interpretaties van boodschappen ontstaan.
FB bij mondelinge interactie: vooral door lichaamstaal. Wnr geen lichaamstaal
(telefoon) : met woorden uitvinden hoe B reageert (Meen je dat?/Vind je ook
niet?)
FB wordt vaak onbewust gegeven. Daarom opletten met de interpretatie ervan, bv.
wenkbrauwen fronsen: teken van afkeuring of nadenken?
2. B heeft feedforwardfunctie : Wnr B iets aankondigt over wat komen gaat ('Je mag het
me niet kwalijk nemen, maar..'). Bijvoorbeeld : ontkrachters (disclaimers) die de
bedoeling hebben de lading van de erna komende B enigzins te ontkrachten. 5
voorbeelden (DeVito):
o Verzoek om oordeel achterwege te laten (Als je belooft niet te lachen, vertel ik..)
o Verzoek om spreker serieus te nemen (Mss denk je dat ik gek ben maar...)
o Verzoek iets ongepasts toe te staan (Mss is het verkeerd om er nu over te
beginnen maar..)
o Verzoek om de B niet verkeerd uit te leggen (Ik ben geen racist maar...)
o Verzoek om spreker niet hard aan te vallen (Ik kan fout zijn maar...)

10
De enige vorm van communicatie waarbij dit
model nog enigszins opgaat, is
massacommunicatie omdat daarbij de R op de B
(krantenartikel, tv-programma) vertraagd
plaatsvindt (niet tegelijkertijd).

1.3.4 Selectie
Vaak komt een B niet helemaal over zoals bedoeld of heeft ze niet het gewenste effect (bv.
actie voor verkeersveiligheid). Daarnaast komt kennis en informatie meestal helemaal niet bij
de belanghebbenden terecht maar eerder bij diegenen die al goed geïnformeerd zijn.
Hierdoor wordt de kenniskloof alsmaar groter waardoor er serieuze maatschappelijke
porblemen ontstaan. Bovendien haalt de O doorgaans gedeelten uit de B en voegt hij er zelf
zaken aan toe waardoor er delen van de B verloren gaan. Dit gebeurt o.b.v. 7
selectieprocessen (Van den Ban).

 Selectief uitzenden
o Zender verteld wat hij denkt dat bij de ontvanger goed zal vallen
 Selectieve kennisname
o Je kan niet alle informatie lezen/aanhoren
o Wordt beïnvloed door economische en intellectuele factoren
o Je leest meer
 Wat je eigen mening bekrachtigd
o Je leest minder
 Onwelkome informatie
 Selectieve aandacht
o Uit een wirwar van signalen en ruis de informatie te halen die men wenst
o Selectieve aandacht = noodzakelijk
o Kunnen leren welke prikkels voorrang te geven
o Factoren die verhinderen dat mensen iets doen met zintuigprikkels uit hun
omgeving:
 Fysieke beschadigingen: hersenstoornissen, slechte ogen, slecht
gehoor of kleurenblindheid
 Lichamelijke behoeften: honger, slaap – vragen zoveel aandacht dat
andere prikkels genegeerd worden.
 Psychologische factoren: geen aandacht schenken aan info die niet
klopt met onze denkbeelden of opvattingen. Veel aandacht schenken
aan informatie waar we het wel mee eens zijn.
 Selectieve waarneming
o Veel wat we waarnemen = niet waar
o Wij geven betekenis
o Kiezen uit waarnemingen wat we verwachten, wat ons logisch lijkt
 Selectief onthouden
o We proberen kwijt te raken wat we onplezierig vinden = “verdringen”
o Of net andersom
 Selectief aanvaarden
o Aanvaarden dat iets slecht voor je is, maar toch doorgaan vanwege andere
factoren
 Selectief met anderen over dingen praten
o Zien wat andere interesseren
o Niet te hard tegen hun opvattingen in gaan

11
1.3.5 Ontvanger
 Mensen die een idee zo vast in hun hoofd hebben dat het niet te veranderen valt:
onverbetelijke doordrammers. Selectieprocessen bevorderen het behouden van
hun dierbare meningen en vooroordelen. Daarbij komt dat mensen hun vooroordelen
vaak zelf bevestigen door zich zodanig te gedragen dat er gebeurt waarvan ze van
tevoren al overtuigd van waren. Van deze zichzelf waarmakende voorspellingen is de
betrokkene zich niet bewust.

 Dogmatisme (Rokeach, 1960) = het hebben van een gesloten systeem van
meningen over ‘de’ werkelijkheid. De dogmatische of autoriteire persoonlijkheid, die
extreem links of extreem rechts kan zijn, staat niet open voor informatie die niet met
de eigen denkbeelden strookt. Omdat hij gelooft dat hij altijd gelijk heeft, is hij
onverdraagzaam tegenover anderen die hij als ‘fout’ ziet (al diegenen die het niet met
hem eens zijn). Autoritaire persoonlijkheden zijn doorgaans geen zelfstandige
denkers. Ze hechten veel waarde aan autoriteiten en autoriteit. Ze maken amper
onderscheid tussen de inhoud van een boodschap en de zender. Zo neigen zij er
bijvoorbeeld toe het zonder meer oneens te zijn met mensen uit het andere kamp en
ééns met gezaghebbende figuren uit het eigen kamp. Bv. Een rechts iemand die zich
niet kan inbeelden dat een links-denkend iemand ook verstandige ideeën kan
hebben.

 Ook het gevoel van eigenwaarde is van belang voor hoe het individu boodschappen
ontvangt :

o Mensen met minderwaardigheidsgevoelens zijn doorgaans gemakkelijker te

beïnvloeden dan mensen met een sterk gevoel van eigenwaarde.
o Ook zeer agressieve en vijandige personen blijken minder gemakkelijk te
beïnvloeden (tenzij hun gevraagd wordt drastische actie tegen anderen te
ondernemen)

 Mensen die chronisch angstig en gespannen zijn, zijn soms makkelijker en soms
moeilijker te overtuigen dan anderen.
o Makkelijker - hun angst stelt hen open voor boodschappen waaruit ze
geruststelling kunnen halen.
o Moeilijker - hun angst maakt hen afwerender voor boodschappen die hun
angst versterken.

 Het luistervermogen verschilt van persoon tot persoon, hangt nauw samen met de
intelligentie.
o Slechte luistergewoontes: - zich afsluiten voor moeilijke leerstof
- bepaalde onderwerpen voorbaring
oninteressant vinden
- doen alsof je aandachtig luistert
o Goede luistergewoontes: - je aandacht richten
- actief meedenken
- aantekeningen maken
In discussies luisteren mensen vaak slecht doordat ze terwijl de ander spreekt hun
eigen argumenten bedenken.

 Empathie of inlevingsvermogen = het vermogen om onmiddellijk gevoelsmatig

begrip op te brengen voor de gevoelens van anderen. Verschilt van persoon tot
persoon (hangt samen met dat van de ouders) en hangt nauw samen met de
intelligentie want het is een aspect van ‘sociale intelligentie’: sociale situaties
genuanceerd en snel kunnen overzien.

12
 Empathische mensen zijn doorgaans niet racistisch of dogmatisch: ze houden
rekening met de gevoelens van anderen. Ook vragen ze meer naar de gedachten en
gevoelens van anderen dan mensen met een laag inlevingsvermogen.
 Vertrouwen – zowel voorwaarde voor als effect van goede communicatie. In een
openhartig, ontspannen gesprek verwerken de gesprekspartners minder selectief,
wat het wederzijds vertrouwen versterkt. Men gaat elkaars ideeën en gevoelens
telkens beter begrijpen en waarderen. Een doorlopend proces dus, een klimmende
spiraal: alle factoren versterken elkaar en bevorderen de communicatie.

Bij defensieve communicatie is er sprake van een dalende spiraal: onzekerheid,

veroordelend woordgebruik en machtspelletjes leiden dan tot een loopgravenoorlog
die moeilijk te stoppen is.
1.3.6 De boodschap
Hoewel men in communicatiemodellen spreekt van ‘de boodschap’ zijn er altijd meer
boodschappen, met uiteenlopende betekenissen. Er zijn zeker 4 boodschappen tegelijkertijd
aanwezig:
- 1 op inhoudelijk niveau (Wat) : inhoudsniveau is de letterlijke inhoud van de
woorden, dat wat ook opgeschreven kan worden, zoals de uitspraak ‘Je bent te laat’.
Referentieel aspect: de zakelijke inhoud van de B.
- 3 op betrekkingsniveau (Hoe): dit niveau omvat alles wat aangeeft hoe die woorden
moeten worden opgevat. Wordt het op een bezorgde manier en met ongeruste
gezichtsuitdrukking gezegd? Of kortaf, verwijtend en met een boos gezicht? Of
vragend? Of klagend?

1. Expressief aspect = wat de B zegt over de Z (zijn gemoedstoestand en denkwereld).

2. Relationeel aspect = wat de B zegt over de relatie tussen Z en O (blijkt uit hoe men
iets zegt).
3. Apellerend aspect = wat de Z van de O wil. (in alle comm. is de basisboodschap
‘Besteed aandacht aan me, luister, reageer’).
1.3.7 De situatie
Situatie = waar, in welke (sub)cultuur, wanneer, met wie, in welke omstandigheden vindt
comm. plaats?

- RUIMTE : in een bibliotheek, een bar, in bed, een kerk, op kantoor, op straat, in een
sauna of een sterfhuis. 🡪 verschil in sfeer: de ene omgeving nodigt meer uit tot
communicatie dan de andere. De omgeving bepaalt ook hoe en waarover wordt
gepraat (ziekenhuis, bib of kerk is geen plaats voor hilarische grappen vs. bruine
kroeg).
Hoe mensen zich ruimtelijk ten opzichte van elkaar bevinden (veraf of dichtbij, op
gelijke hoogte of niet, tegenover of naast elkaar) heeft ook invloed op de comm. (zie
3.6). 

- (SUB)CULTURELE SPELREGELS : elke samenleving, groep of koppel heeft eigen

spelregels voor comm. 

o Als 2 mensen intensief met elkaar omgaan, ontwikkelen ze hun eigen

grapjes en manier van praten (spreektijdverdeling, wie meeste initiatief
neemt, lengte van stiltes, onderwerpen, welk aanrakingsgedrag is
toegestaan, …). 

o Grotere groepen doen hetzelfde, hebben hun eigen woordgebruik en

spelregels. Bv. padvinders (padvindersgroet), zwarte Amerikanen (de

13
 zwarte handdruk en eigen uitdrukkingen), organisaties (eigen stijl,
eigen vakjargon). Die verschillen in spelregels, woordgebruik en
lichaamstaal tussen (sub)culturen zijn het gevolg van andere
levensomstandigheden, interesses, taken en ervaringen. Daarnaast
dient het jargon van een groep ook om buitenstaander buiten te sluiten
(als wachtwoord: als ze het foute gebruiken, verraaden ze zich).
Daarom wisselt het woordgebruik ook zo snel.

o Op grotere schaal kunnen ook samenlevingen in hun

communicatiegebruiken verschillen. Bv. interculturele comm. Bestaan
er universele uitdrukkingsvormen in lichaamstaal?

- TIJD : of de een de ander laat wachten, hoe lang mensen met elkaar praten, op welk
moment van de dag ze dat doen (tijdens etenstijd storen we anderen niet tenzij het
dringend is en sommige gesprekken horen tijdens het werk gevoerd te worden,
andere in onze vrije tijd), etc. 

- SOORT RELATIE : bepaalt grotendeels wat er gezegd wordt en hoe. Bv. mensen die
op een receptie aan elkaar worden voorgesteld, agent die automobilist bekeurt,
rechter die beklaagde toespreekt. Twee vreemden spreken op een voorzichtige,
oppervlakkige manier over ‘veilige’ onderwerpen, zoekend naar een
gemeenschappelijke interesse terwijl ze fysieke afstand houden. 

- AANWEZIGHEID VAN EEN DERDE : leidt er soms toe dat de gesprekspartners

zachter of minder persoonlijk met elkaar gaan praten. “Nu niet, schat, straks.” Of “Dat
zeg ik je wel als we alleen zijn.” Alles te maken met privacy (=gevrijwaard zijn van
sociaal contact of observatie door anderen wnr dat niet gewenst is). Naarmate de
relatie intiemer is, zal de aanwezigheid van anderen storender worden beschouwd.
Soms is het temidden van veel mensen juist wel mogelijk om een persoonlijk gesprek
te voeren. Waar veel mensen zijn, ga je op in de massa en kunnen anderen door het
geroezemoes niet meeluisteren (bv. Receptie, markt). Doorgaans: hoe meer
aanwezigen er zijn (of bij massacomm. Ontvangers), hoe afgevlakter de boodschap
(d.w.z. Geschikt voor brede consumptie, aangepast aan de toehoorders).
- Bij een groot publiek moet de B:
o Relevant zijn: wat men zegt moet belangwekkend zijn voor een groot aantal
mensen tegelijk. Wie iets zegt dat voor de meeste aanwezigen onbelangrijk is,
maakt het dan ook best kort. Storingen die van algemeen belang zijn (zoals
een brandmelding), mogen wel.
o Begrijpelijk zijn: zo weinig mogelijk vakjargon gebruiken
o Aanvaardbaar zijn: naarmate het publiek groter is, wordt het moeilijker om te
zien hoe je woorden aankomen (en dus ook moeilijker om ze bij te sturen).
Je moet je woorden daarom aanvaardbaar maken d.w.z. Afvlakken, redelijker
maken.
o Passen in de (rol)verhoudingen tussen spreker en publiek: een spreker heeft
het moeilijk als er veel aanwezigen zijn want dan moet hij verschillende
rollen aannemen. Aan 1 tafel kunnen bijvoorbeeld uiteenlopende
mensen zitten. Al deze mensen kennen de spreker in verschillende rollen
(partner, kind, vriend, ondergeschikte, student). De spreker moet hiermee
rekening houden wanneer hij hen aanspreekt.

14
2 Lichaamstaal

2.1 Inleiding
Definities:
- Betekenissen die zonder bemiddeling van talige hulpmiddelen door het menselijk
lichaam overgedragen worden
- Lichaamstaal staat voor alles wat je met je lichaam zegt. Het is een taal in die zin dat
elk gebaar, elke houding zijn eigen betekenis heeft en dat een goed toeschouwer op
bewust zowel als onbewust niveau behoorlijk goed kan zien hoe de ander denkt, zich
voelt of gedraagt.
- ‘Lichaamstaal’ of ‘non-verbale communicatie’ is het geheel van communicatieve
boodschappen die door middel van gebaren, mimiek, lichaamshouding en oogcontact
worden overgebracht.
- Het complexe systeem waardoor informatie over emoties langs niet-verbale weg
overgedragen wordt. Dat kan door gebaren, lichaamshouding en gezichtsuitdrukking,
plaats in de ruimte, gebruik van tijd en intonatie bij de spraak.
- Communicatie door middel van lichaamshouding en/of gezichtsuitdrukking. Denk aan
mimiek.

Lichaamstaal = Zonder woorden vertellen/uitdrukken wat we van onszelf en van anderen

vinden (d.m.v. onze kleding, gebaren, gezichtsuitdrukking, lichaamshouding en de klank van
onze stem). Ook d.m.v. de afstand die we tot anderen bewaren (aanraking of afwering). We
zijn ons hier vaak zelf niet van bewust maar anderen merken het wel.
2.1.1 Cijfergegevens
70% van de communicatie gebeurt via lichaamstaal.
Een gevoelsboodschap wordt uitgedrukt met woorden (7%), klank van de stem (38%) en
mimiek (75%). (Mehrabian, 1971)
Effect van non-verbale signalen is vijf keer sterker dan dat van verbale. (Argyle, 1972)

2.2 Analoge en digitale communicatie

2.2.1 Analoge communicatie
= beeldend (lichaamstaal, film, foto, tekening). Vertoont gelijkenissen met datgene waarvoor
het staat. Bv. Mochten we een kat ‘miauw’ hebben genoemd i.p.v. ‘kat’. In de analoge taal
bestaan er graden van gelijkenis:
- Hoge gelijkenis: de uitbeelding is bijna gelijk aan het uitgebeelde (bv. Gevecht tot in
details nadoen)
- Lage gelijkenis: de uitbeelding bevat slechts elementen van het uitgebeelde (bv.
Enkel zeggen ‘dat was menens’)
2.2.2 Digitale taal
= opgebouwd uit symbolen (letters of cijfers). Geen noodzakelijke gelijkenis met de
aangeduide zaken of handelingen. Bv. Er is niets katachtigs aan het woord ‘kat’. We hadden
een kat evengoed ‘plok’ kunnen noemen.

15
2.2.3 Analoog VS digitaal
Digitaal Analoog
Symbolisch Beeldend
Loische grammatica Geen logische grammatica
Minder abstract
in analoge taal bestaat er geen uitbeelding
Abstract
voor termen als ‘verleden’, ‘toekomst’ en
‘als-dan redenaties’.
Aangeleerd Situatie gebonden

16
2.3 Metacommunicatie
Functie:
= communicatie over communicatie
- De bedoeling van de zender wordt weergegeven.
- Metacommunicatie kan zowel met als zonder woorden.
- Non-verbale communicatie:
o Betrekkingsniveau
 is de letterlijke inhoud van de woorden, dat wat ook opgeschreven kan
worden, zoals de uitspraak ‘Je bent te laat’.
o Inhoudsniveau)
 omvat alles wat aangeeft hoe die woorden moeten worden opgevat.
Wordt het op een bezorgde manier en met ongeruste
gezichtsuitdrukking gezegd? Of kortaf, verwijtend en met een boos
gezicht? Of vragend? Of klagend?
1. Hoe de Z t.o.v. zijn B staat
Bv. ‘Je ben te laat’ op een zeer overtuigde en nadrukkelijke manier zeggen, betekent:
‘Dit is een verdiend verwijt en het is van belang’ (expressief aspect)

2. Hoe de Z t.o.v. zichzelf staat

Bv. ‘Je bent te laat’ op een zelfverzekerde manier zeggen (niet met mengeling van
boosheid en angst), betekent: ‘Ik heb het volste recht dit te zeggen’ (expressief
aspect)

3. Hoe de Z t.o.v. de O staat

Bv. ‘Je bent te laat’ zeggen terwijl je de ander boos aankijkt en verder niets meer
zeggen, betekent: ‘Ik ben kwaad op je want ik heb een halfuur op je moeten wachten
en ik wil dat je je verontschuldigt!’ (relationeel en apellerend aspect)

4. Hoe de Z de relatie tussen hem en de O ziet

Bv. ‘Wij hebben een relatie waarin jij je dit niet kunt veroorloven, ik ben net zo
belangrijk als jij!’ (relationeel aspect)

5. Hoe de Z denkt dat de O hem ziet

Bv. ‘Je denkt dat ik iemand ben die gedwee blijft wachten en die zich van ons tweeën
de mindere voelt’ (expressief aspect)

Communiceren op betrekkingsniveau (metacommunicatie) kan op 2 manieren:

mét en zonder woorden, meestal gebeurt het nón-verbaal (zoals in het verwijtende ‘Je bent
te laat!’). Pas wanneer de Z merkt dat de ander niet reageert zoals hij had bedoeld (wnr er
dus sprake is van mislukte communicatie), zal hij zijn bedoelingen verduidelijken met
woorden. In beide gevallen wordt het metacommunicatie genoemd (communicatie over de
communicatie).
 COMMUNICEREN OP BETREKKINGSNIVEAU = METACOMMUNICATIE

In feite zijn alle B op betrekkingsniveau verzoeken of bevelen. De metacommunicatie geeft

de bedoelingen van de Z weer. Er ligt altijd iets in opgesloten dat hij van de O wil. Zoals
‘luister naar me’, ‘neem serieus wat ik zeg’, ‘wees het met me eens’, ‘waardeer me’, ‘doe wat
ik je vraag’, etc. Deze verzoeken doet men meestal niet rechtstreeks, maar langs een
omweg. Vaak is dit zonder woorden omdat men de ander wil overhalen zonder dat deze dat
meteen door heeft (uit schaamte, angst, verlegenheid of onwennigheid om over gevoelens te
praten)
2.3.1 Waarheid
Lichaamstaal = onbewust

17
 - Non-verbale signalen zijn geloofwaardiger dan woorden omdat
 Liegen met gedrag moeilijker is;
 Gedrag intuïtiever is;
 Gedrag onbewuster is.

2.4 Lichaam
2.4.1 Functies van non-verbale communicatie
- Aanvulling
o Een gebaar, lichaamshouding of gezichtsuitdrukking kan de letterlijke tekst
van de Z illustreren.
Bv. met je handen een bepaalde grootte aangeven ‘Toen je nog maar zó klein
was’.
- Benadrukking
o Woorden worden versterkt d.m.v. gezichtsuitdrukkingen, hoofdbewegingen en
(hand)gebaren(!). Ook de stem speelt hierin een belangrijke rol (door luid of
ineens veel zachter te spreken, benadruk je het belang van je woorden).
- Vervanging (www.vlaamsegebarentaal.be)
o Omstandigheden waarin woorden volledig worden vervangen door
gebarentaal: als praten moeilijk of onmogelijk is of als de Z het niet nodig vindt
om woorden te gebruiken.
 wnr de gesprekspartners elkaars taal niet verstaan
 wnr de ander nog niet kán spreken (baby’s)
 wnr beide (of één van beide) gesprekspartners niet kan spreken door
een lichamelijk gebrek (doofstommen, zwaargehandicapten)
 wnr de omstandigheden de verbale comm belemmeren (door rumoer,
bij diepzeeduiken, in het verkeer)
- Gespreksregeling
o Opkijken en voorover leunen
= aangeven dat men wil praten
o Stem laten dalen en wegkijken van gesprekspartner
= aangeven dat men wil stoppen met praten, dat het de ander zijn beurt is.

Op deze manier kunnen pijnlijke stiltes en door elkaar heen praten worden
voorkomen. Zonder woorden kunnen we ook duidelijk maken wie we in het
gesprek willen betrekken en wie we daarvan willen uitsluiten. Dat gebeurt door
onze blikrichting en door een al dan niet afschermende lichaamshouding.
- Feedback
o Wnr je spreekt, kijk je naar de ander omdat je zijn reactie nodig hebt.
o Je wil weten: - of de ander je begrijpt
- of hij het met je eens is
- of hij verrast is
- en vooral of hij nog luistert!
o Bv. studenten die tijdens een college aandachtig en geboeid luisteren (docent
leeft op, vertelt geanimeerd)   studenten die signalen van verveling geven
(docent vervalt tot een saai verhaal)
2.4.2 Niet één taal
1. de veronderstelde leeftijd en oorsprong van lichaamstalen (vóór of na de
ontwikkeling van de spraak?). D.w.z. in welke mate spreken lichaamstalen voor zich
of dienen ze slechts als ondersteuning van gesproken taal? Een lichaamstaal die
dateert van vóór de ontwikkeling van de menselijke spraak spreekt voor zich. Een
lichaamstaal die jonger is dan de menselijke spraak zal de gesproken taal slechts
ondersteunen.

18
 2. De mate waarin een taal wordt gedeeld: door 2 mensen, een groep, een subcultuur
of de hele mensheid?

3. Het feit of het verzonnen lichaamstalen zijn die de gesproken taal geheel of
gedeeltelijk vervangen.

4. Het soort informatie dat ermee wordt overgedragen (hfdst 3)

5. Met welk deel van het lichaam welke informatie wordt verteld (hfdst 3)

6. De mate waarin ze, gekoppeld aan de lichaamstaal van de ander, een patroon
kunnen vormen.

 Elk gebaar kan a.h.v. AL deze aspecten worden benoemd want de verschillen lopen in
werkelijkheid door elkaar. Bv. een agressief aanwijzend arm- en handgebaar in
combinatie met de woorden ‘Dat heb jij gedaan!’ heeft ook zonder woorden zeggingskracht
genoeg (stel: in stomme films) (1). We vinden dit gebaar mits enkele verschillen in de meeste
culturen terug (2). Het zó met hand en arm aanwijzen van een persoon behoort niet tot de
verzonnen gebarentalen (3). Aanwijzen gebeurt meestal met de arm en de hand, soms met
het hoofd (5). De aangewezene deinst achteruit omdat hij zich aangevallen voelt (6).

19
3 De dragers van non-verbale communicatie

3.1 Lichaamstaal delen

- Onwillekeurige bewegingen hebben geen communicatiefunctie en behoren niet
tot de lichaamstaal want hebben geen betekenis: gaan verzitten, nekspieren
bewegen om druk van stropdas te verlichten, met ogen knipperen.

- Lichaamstaal gedeeld door 1 mens : Bewegingen, houdingen, stemklanken en

gezichtsuitdrukkingen die typerend zijn voor 1 mens. Elke mens heeft een heel
repertoire van kenmerkende bewegingen: karakteristieke manier van lopen,
zitten. Deze bewegingen krijgen pas een communicatieve betekenis in
persoonlijke relaties waarin men elkaars uitdrukkingsvormen heeft leren
begrijpen. Zo kunnen cabaretiers de houding en bewegingen van bekende
personen zó goed nabootsen dat ze onmiddellijk herkenbaar zijn voor het publiek.

- Gedeeld door een goep mensen : een groep mensen (verenigingen, sektes,
politieke bewegingen) kan een lichaamstaal spreken en verstaan die voor de hele
groep betekenis heeft maar voor buitenstaanders niet. Bv. padvindersgroet, ‘Sieg
Heil’ gebaar.

- Gedeeld door een hele cultuur of een groep culturen : Bv. de manier waarop
mannen elkaar omhelzen als begroeting in Latijns-Amerika, Rusland en landen
rond de Middellandse Zee.

- Gedeeld door alle landen (universele gedragingen) : gedragingen die over heel
de wereld een ongeveer gelijke betekenis hebben. Bv. hoofdknik in voorwaartse
richting = Ja, hoofdschudden = nee, wenkbrouwen optrekken bij wijze van
herkenning, begroetingspatronen zoals omhelzen en kussen.

3.2 Onderzoek van Mehrabian

= onderzocht het universeel menselijke in de lichaamstaal en ontdekte dat er in het
lichaamsgedrag tussen mensen maar 3 klassen van gevoelens worden uitgedrukt:

1. Responsiveness : reageren op de aanwezigheid van de ander, variërend van

negeren tot sterk erkennen.
 ERKENNING

2. Dominance : houdingen op gebied van overheersing tot afhankelijkheid.

 INVLOED

3. Immediacy : nabijheid of genegenheid (door lichamelijke toenadering) vs. afkeer

(door afstandelijkheid).
 GENEGENHEID 

Deze 3 kerndimensies van intermenselijk, woordeloos gedrag zijn bij alle hogere diersoorten
in herkenbare vorm terug te vinden.

Codes voor het begrijpen en gebruiken van non-verbale boodschappen zijn eenvoudiger dan
bij verbale boodschappen (want men drukt zich uit in een primitieve, universele taal).
Daarom zijn woordeloze gedragingen zo belangrijk in het communiceren met jonge kinderen
en leren zij de non-verbale taal heel gemakkelijk (ook al besteden ouders hier weinig
bewuste aandacht aan).

20
3.3 Verzonnen lichaamstaal
Om taalbarrière te overschrijden
Om fysieke handicap op te vangen
- Bijv. Dominolan  Alle gebaren van Dominolan kunnen met één hand worden
gemaakt. De taal bestaat uit 168 basisbegrippen, die betrekking hebben op de meest
elementaire dingen, zoals eten, drinken, slapen, en recreëren. Door begrippen met
elkaar te combineren kan als het ware een heel gesprek worden gevoerd. Een paar
voorbeelden: ,,eten" wordt aangeduid met: hand op de maag. Door dit begrip te
combineren met ,,koud" (gebaar van brood snijden) geeft de gehandicapte te kennen
dat hij een koude maaltijd wil.

3.4 Lichaam
3.4.1 Het uiterlijk
- Lichaamsbouw
o Spreekt mee in communicatie
o Constante wisselwerking
o Gezicht en lichaamsbouw kunnen stemmingen en opvattingen uitdrukken:
 Lachrimpels  iemand die veel lacht
 Denkrimpels  iemand die kritisch in het leven staat
 Verbeten samengeknepen mond
 Hoge schouders  iemand die angstig in het leven staat
 Gebogen rug  iemand die zichzelf te lang vindt
- Gezicht
- Haardracht
- Kleding kiezen we bewust
- Versierselen
3.4.2 Lichaamshouding
= vertolkt een aantal basisemoties
= De lichaamshouding kan een goede indruk geven van iemands gevoelens. Maar om
iemands gevoelens volledig te begrijpen, moeten we op de gehele non-verbale
communicatie letten (niet enkel op de lichaamshouding). We moeten ook rekening houden
met de relatie tot anderen, de context, andere aanwezigen en de gebruikelijke codering van
gevoelens van de (sub)cultuur.

- Dominantie - onderdanigheid

o Dominerende houding: hoofd achterover, lichaam kaarsrecht, handen op de

heupen

o Onderdanige houding: persoon maakt zich klein, hoofd voorover gebogen,

blik neergeslagen

- Genegenheid - afkeer

- Gespannenheid - ontspannenheid (te maken met status én genegenheid)

o Gespannen houding

 In aanwezigheid van iemand die men als bedreiging ziet

 In aanwezigheid van iemand met hogere status, bv. tijdens

sollicitatiegesprek 

21
  Symmetrie  respect (gebedshouding: symmetrisch gevouwen
handen)

o Ontspannen houding: losse houding, afhangende schouders, bengelende

armen, open handen, gewicht op één been, onderuitgezakte houding,
asymmetrie (scheefheid). 

 Bij mensen die men aardig vindt

 Bij mensen die men niet aardig vindt maar niet als een bedreiging
beschouwt

 Bij mensen met een lagere (of gelijke) status

- Een aantal lichaamshoudingen kunnen worden gevat onder noemer insluiting -

uitsluiting: alle houdingen waarmee mensen aangeven dat ze bij elkaar horen en
anderen aangeven dat zij er niet bij horen.

- Houdingsovereenkomst: wnr de lichaamshouding van gesprekspartners in grote

lijnen gespiegeld is. Bv. beiden naar voren geleund, benen over elkaar, arm als
hoofdsteun

vaak onbewust(bij levenspartners)

lichamelijk teken van verstandhouding: teken dat men geïnteresseerd is in elkaars
gesprek.

3.4.3 Lichaamsbewegingen
= geeft een aanduiding van vitaliteit en stemming
- Vormt een soort onregelmatige grammatica, die de gesproken taal soms aanvult,
soms vervangt
- Manier van lopen
- Hoofdbewegingen
- Handbewegingen
- Enzovoort
Cf. Embleemgebaren
3.4.4 Lichaamsgedrag wordt bepaald door
- Status
- Sekse
o Veel lichaamsgedrag is ook geslachtsgebonden. Jongens en meisjes worden
opgevoed volgens het bewegingspatroon dat in hun cultuur geldt voor
mannen en vrouwen. Vrouwen gebaren, lopen, staan, zitten anders dan
mannen (bv. niet met benen open). Wij hebben uitgesproken normen voor
mannelijk en vrouwelijk gedrag. Een man die van de normen afwijkt (zich te
vrouwelijk kleedt) wordt als homo bestempeld, een vrouw die zich mannelijk
beweegt, beschouwt men als lesbisch.
- Herkomst
o Wetenschappelijk OZ toont aan dat je kunt zien uit welke bevolkingslaag
iemand afkomstig is: mannen en vrouwen uit de arbeidersklasse gebruiken
bijvoorbeeld meer ‘mannelijke’ gebaren.
- Zenuwachtigheid
o friemelen aan kleren, met een pen spelen, trommelen met de vingers, met
been wiebelen. Vaak zijn we nog wel in staat om ons gezicht strak te houden
(pokerface) maar de rest van ons lichaam verraadt ons.
- Graad van intimiteit
o GENEGENHEID = beweging naar de ander toe, bv. armen wijd uitstrekken

22
   beweging van de ander af (afschermen van eigen lichaam)
o Genegenheid en intimiteit kan men ook afleiden uit: woorden, stemklank,
gezichtsuitdrukking, oogcontact, lichaamsafstand, eventuele aanrakingen.
o Armen wijd = toegang gevend
3.4.5 Het gezicht
= fijnere nuances van emoties uitdrukken

Mimiek / gezichtsuitdrukkingen
AANGEBOREN : Gezichtsuitdrukkingen voor basisemoties
ook blinde kinderen kunnen glimlachen, ook al hebben ze dit door hun handicap nooit
kunnen leren

AANGELEERD : Cultuur bepaalt door wie, hoe sterk en bij welke gelegenheid we emoties
mogen tonen
 Arabier mag woedend zijn, huilen en juichen van vreugde. Ndlse volwassen man heeft
geleerd dat niet te doen

Oogcontact (cultureel bepaald, graad van intimiteit, dominantie)

= Elkaar in de ogen kijken is een van de meest indringende vormen van menselijk contact

- WE MAKEN OOGCONTACT WNR:

o We willen zien hoe de ander op onze woorden reageert
o We de ander uitnodigen om te spreken
o We contact/kennis willen maken of daar zelf in toestemmen nadat de ander
heeft doen blijken dat hij contact zoekt: blikken van vluchtige herkenning tot
genegenheid en liefde (bv. In openingsfase van flirten oogcontact = !)
o We de ander in wedijver of woede willen overheersen door hem de ogen te
laten neerslaan
- WE VERMIJDEN OOGCONTACT WNR:
o We een lange zin beginnen en we tijdens het spreken onze gedachten
ordenen
o We geen zin hebben in een gesprek of de ander niet mogen
o We onze gevoelens niet willen verraden (bij liegen, schaamte, vernedering)
o We lichamelijk dichter bij de ander zijn dan we prettig vinden (bedreiging van
persoonlijke ruimte, bv. In lift)
Functies van oogcontact:
1. ERKENNING EN HERKENNING DOOR OOGCONTACT
Willen we de ander zien (maken we oogcontact) of negeren we hem?
Wenkbrauwen iets optrekken, blij verrast glimlachen = “Hé, wat leuk om jou hier te
zien”

2. INVLOED EN OOGCONTACT
Degene naar wie in groepsgesprekken het meest wordt gekeken, wordt vaak ook het
invloedrijkst gevonden. Dominante personen in een groep maken veel minder
oogcontact (meestal mannen). Wie de machtigste is, kijkt de ander namelijk niet in de
ogen. Een machtstrijd kan uitgevochten worden door elkaar vastberaden en
dwingend te blijven aankijken (bv. kind slaat ogen neer onder de dwingende blik van
vader/leraar). Dit kan te maken hebben met oogknipreflex:

Jagende dieren knipperen veel minder met hun ogen dan prooidieren omdat er
tijdens het oogknipperen niets kan worden waargenomen. Een analoog mechanisme
gaat ook op voor de mens: intens gespannen aandacht en vooral agressie gaan
samen met onderdrukte oogknipperingen. Het aantal knipperingen per tijdseenheid is
ook een aanwijzing voor interesse: veel knipperen = weinig belangstelling. 

23
 3. GENEGENHEID EN OOGCONTACT
Oogcontact wordt frequenter en intensiever:
o naarmate men langer met elkaar praat: Hoe langer mensen met elkaar praten,
hoe persoonlijker het gesprek vaak wordt en hoe meer het oogcontact ze
zullen maken.
o wnr men iets prettigs te vertellen heeft of verwacht te horen
o wnr de ander iets positiefs over jou zegt, men elkaar langer kent, elkaar aardig
vindt of van elkaar houdt
4. GESPREKSREGELING
Elkaar het woord geven.

3.4.6 De stem
= aan de stem/intonatie kan je horen of iemand opgewekt, verdrietig, woedend,.. is
- Hoe wordt iets gezegd (en niet wat wordt er gezegd)?
o Intonatie
o Volume
o Toonhoogte
o Melodie
o Snelheid
o Aarzelingen
o Enzovoort
3.4.7 Nabijheidsgedrag
- De aanraking  meest primitieve vorm van communicatie
- Wie, waar, wanneer: cultuur, status, leeftijd, situatie
- Persoonlijke ruimte en territorium
o Hall beschrijft vier zones:
- Intieme zone (0-45 cm)
- Persoonlijke zone (45-120 cm)
- Sociale zone (120-360 cm)
- Publieke zone
Nabijheidsgedrag heeft dus te maken met de vertrouwelijkheid tussen mensen, de
vertrouwelijkheid van het gespreksonderwerp, de situatie en de culturele achtergrond. Ook
de verhouding meerdere-mindere speelt een rol. De meerdere lijkt iets meer ‘recht’ te
hebben om iemands persoonlijke ruimte te betreden (bv. baas gaat op bureau van
ondergeschikte zitten) of om de afstand te regelen (bv. President heeft persoonlijke zone van
5m). Veranderingen in nabijheid kunnen dienen om aan te geven dat men een gesprek wil
beginnen of beëindigen.

Territorium
= Het tijdelijke territorium (tussen persoonlijke ruimte en territorium) is een meereizend
grondgebied. Het is de ruimte om ons heen die we afbakenen met persoonlijke bezittingen
(bv. op het strand). Zolang er persoonlijke bezittingen liggen, respecteren de meesten het
tijdelijk territorium van de ander wel, ook al is deze even niet in de buurt.

3.5 Ruimtelijke oriëntatie

- Interacties vinden plaats in een ruimte.
- Hiërarchie
- Macht (cf. aan het hoofd van de tafel zitten)
- Relaties
VB: French president Nicolas Sarkozy has threatened to boycott the April NATO summit
celebrating the 60th anniversary of the organisation, unless he is allowed to choose where
he sits at the conference table. The president appears not to want to follow the established

24
rules whereby seating is arranged by alphabetical order. Instead, he has insisted he should
be seated next to NATO secretary general Jaap de Hoop Scheffer, according to a report in
German Spiegel Online. Under a compromise deal, Mr Sarkozy would sit on Mr de Hoop
Scheffer's right whenever TV cameras are in the room, while German chancellor Angela
Merkel would sit to the left of the NATO chief.

3.6 Metataal
- “tussen de regels”
- Vormen van metataal:
o Bewuste misleiding (bijv. Overdrijving van het positieve, omissie van
aspecten)
o Bepaalde indruk van zichzelf geven (bijv. Valse bescheidenheid)
o Verhullende metataal (bijv. Verkleinwoorden, misbruik van persoonlijke
voornaamwoorden)
o Enzovoort
- Specifieke vormen
o Populaire metataal
o Metataal in de zakenwereld
o Metataal in gezinnen
o Metataal in politiek

25
4 Methoden en technieken

4.1 Communicatiewetenschap
= Multidisciplinair bij uitstek
 Ruime definitie van communicatie: “een proces waarin boodschappen worden
uitgewisseld zodat gedeelde betekenissen ontstaan”
- Veel is dan communicatie
- Politologen, taalkundigen, opvoeders, bedrijfsleiders, schrijvers, filosofen,
wetenschappers, geschiedkundigen, psychologen, sociologen, antropologen, … zijn
bezig met communicatiefenomenen
= > maw: - iedereen heeft nood aan communicatiewetenschap
- iedereen kan leren van communicatiewetenschap

Toch is communicatiewetenschap zelfstandige discipline

Communicatieonderzoekers ontleden hoe mensen in verschillende contexten boodschappen
structureren en interpreteren en daar symbolen (zoals talen) voor gebruiken; dit is:
interpersoonlijk, in groepen, in organisaties, in publieke contexten, intercultureel, via media,
…
 De discipline is jong, uitgestrekt en divers = boeiend!

4.2 10 hoofdcategorieën
4.2.1 Group communication
= Hoe ontstaan groepen, hoe functioneren ze, hoe bereiken ze hun doelen, hoe gedragen
groepen zich
- Typische topics: groepscohesie, conflicten, rollen in groepen, leiderschap,
familiecommunicatie
- Bv. Vroeger was de afstandsbediening in handen van de vader en hij was er de baas
over, nu zijn dat de kinderen 🡪 onderzoek wijst uit dat afstandsbedieningen best
kunnen veranderen in de richting van de kinderen voor beter verkoop.
4.2.2 Health communication (!)
= Hoe ontstaan groepen, hoe functioneren ze, hoe bereiken ze hun doelen, … Typische
topics: groepscohesie, conflicten, rollen in groepen, leiderschap, familiecommunicatie
- Op het internet vaak niet representatief (voorlichtingscampagnes)
4.2.3 Intructional communication
= Communicatiepedagogie (distance learning, technologie in de klas), communicatie in de
klas (teacher communication behaviors, classroom management issues)
- Pedagogie
- Wetenschappelijke inzichten die worden geuit naar bedrijfsleven (5 tips om te
vergaderen)
4.2.4 Intercultural/international communication
= Zowel interpersoonlijk, als via media; communicatie in verschillende culturen, relaties
tussen verschillende culturen; crossculturele vergelijkingen van mediastructuren.
- Impact van communicatie verschilt tussen verschillende mensen
- Hoe gaan jongeren om met media

26
4.2.5 Interpersonal communication
= Hoe mensen interageren en relaties vormen, en de verbale en nonverbale boodschappen
die ze daarbij gebruiken; impression management, conflicten in romantische relaties,
ontwikkeling van relaties, interpersonal attraction, …
- Jaren 70’ = belangrijkste subcultuur in communicatie
- Non-verbaal! Ogen, handbewegingen…
- Er wordt veel van in de praktijk gezet
o Hoe bewegen de wenkbrauwen/lichaamstaal
4.2.6 Language and symbolic codes
= De verbale en nonverbale communicatiecodes; hoe worden deze talen/symbolen
doorgegeven, ontvangen, krijgen ze betekenis, … nonverbal immediacy, taalontwikkeling bij
kinderen, …
- Emoji’s
- Hoe leren kinderen een taal
- Bumba geeft geen goed taal mee (slecht voor de taalontwikkeling)
o Programma’s met volzinnen = goed
4.2.7 Mass communication (!)
= Communicatie vanuit één bron of organisatie naar veel ontvangers via gemedieerde zoals
TV, radio, kranten (ook reclame). Wat is de precies inhoud van nieuws, hoe ontstaan
massamediaboodschappen, welke invloed hebben nieuwsboodschappen op het individu en
de maatschappij?
- Inhoud (nieuws, …), gebruik, effecten, …
- Radio = massacommunicatie
- Hoe ontstaan massamedia boodschappen
o Werkt reclame?
o Hoe worden die boodschappen ontvangen
o Voorlichtingscampagnes?
- Alcohol + lachen
= mensen zien dit en gaan sneller en meer drinken omdat ze het positief bekijken
4.2.8 New communication technologies (!)
= Gemedieerde interpersoonlijke communicatie en hoe mensen hun ontspannings- en
informatiebehoeften vervullen d.m.v. PC, smartphone, sociale media, … de impact van de
technologie, het gebruik, hoe het gebruik zich verhoudt tot bv. face-to-face communicatie,
usability
- Impact technologie
- Waarom spelen mensen spelletjes? (Farmville?)
- Online vriendschappen  zijn échte vriendschappen
4.2.9 Organizational communication
= Het ontwikkelen en gebruiken van boodschappen in en tussen organisaties. De
complexiteit van communicatie in formele organisaties (waar ook interpersoonlijke en
groepscommunicatie optreedt…). Organisatienetwerken, conflicten, onderhandelingen,
relaties tussen overste en ondergeschikten, …
- Communicatie tussen organisaties
4.2.10 Public communication (!)
= One-to-many communicatie in een niet gemedieerde context. Retoriek, speeches,
argumentatie, persuasieve technieken, debat, propaganda, politieke communicatie, …
- Speeches

27
VB examenvraag:

4.3 Consequenties
4.3.1 Op het vlak van de literatuur:
= Een communicatiewetenschapper kan/moet beroep doen op inzichten uit naburige
disciplines, zoals sociologie, taalkunde, psychologie, gezondheidswetenschappen, …

4.3.2 Methoden
= Communicatiewetenschappelijk onderzoek gebruikt diverse methoden om
onderzoeksvragen/hypothesen te beantwoorden
- (online) Surveys
o (bevraging: op papier of online 🡪 heel weinig diepgang want alleen score van
mensen)
- Diepte-interviews
o (niet iedereen bevragen maar kleinere groep + dieper gesprek: open
antwoorden)
- Inhoudsanalyse
o (analyseren van bv. Kenmerken v. fake-newsberichten, hoe proberen ze te
overtuigen… bv. ze gebruiken adjectieven, vage woorden, overdrijvingen,
drukletters, meer dan 1 leesteken)
- Experimenten
o (geven van versch. manipulatie aan enkele groepen mensen om de uitwerking
te bestuderen)
- AB-testing
o (2 verschillende versies maken + posten op internet met doelgroep voor maar
enkele uren en hetgeen dat het meest wordt aangeklikt wordt de final version)

4.4 Wetenschappelijk onderzoek

- Een objectief
o onpartijdig op zoek naar de beste methode/resultaten
>< vb. commerciële of politieke doeleinden
- Empirisch
o buiten onszelf observeren en gegevens verzamelen (>< eigen mening,
aanvoelen)
- Systematisch
o een reeks van geplande stappen (vast stramien)
- Cumulatief proces
o bouwt voort op bestaande kennis
4.4.1 Cumulatief proces
Onderzoeksfase:

28
 1. Formuleren en ontwikkelen van een onderzoeksprobleem
2. Voorgaand onderzoek en voorgaande publicaties bestuderen
3. Belangrijke vragen identificeren en beargumenteren
4. De beste methode ontwikkelen om deze vragen te beantwoorden
5. De nodige gegevens verzamelen om de vragen te kunnen beantwoorden
6. De gegevens op een betrouwbare en valide manier analyseren
7. De resultaten presenteren
8. De betekenis en implicaties overschouwen om onze kennis te verruimen.
4.4.2 Vast stramien in paper
1. Inleiding (idee / probleemstelling)
2. Literatuurstudie (voorgaand onderzoek)
3. Onderzoeksvraag/hypothese (concrete vraag)
4. Methode (hoe onderzoeken)
5. Resultaten (wat zien we)
6. Conclusie (wat leren we hieruit)
4.4.2.1 Fase 1: idee/probleemstelling
- Probleem kan ruim gedefinieerd worden
o Kritische maar nog ruwe afbakening/omschrijving van het onderwerp
(gedetailleerde beschrijving gebeurt na literatuurstudie)
o Vaak op basis van iets wat je opvalt, iets wat je nieuwsgierig maakt, iets wat je
wil weten
Twee soorten onderzoek:
A. Descriptief onderzoek:
Identificeren of beschrijven van gebeurtenissen, fenomenen, of condities.
B. Verklarend of interpretatief onderzoek:
Op zoek naar de onderliggende oorzaken en verklaringen. Waarom doen ze het
o Effecten, verklaringen, wat doet het met,…

Relatie tussen variabelen

- Onafhankelijke variabelen
o Geslacht
o Leeftijd
o SES
o Grootte van bedrijf/redactie
o Soort nieuwssite
o …
- Afhankelijke variabelen
o Mening over x (attitude)
o Gedrag
o Berichtgeving over x
o …
- Soms kan een onafhankelijke variabele in een andere relatie een afhankelijke
variabele zijn
- Voorbeeld
- Aantal uren per dag online (onafhankelijke variabele)
- Geslacht  uren/dag online  aantal uren slaap
- Geslacht, leeftijd, … blijven steeds onafhankelijk (voorspellers)

Onderwerp onderzoek
- Beschrijvend onderzoek
o Hoe zit het met gebruik van media op slaapkamer bij Vlaamse jongeren?
- Verklarend onderzoek

29
 o Wat is de relatie tussen gebruik van media op slaapkamer en slaapgedrag?
o Gebruik media (=onafhankelijke variabele)
o Slaapgedrag (=afhankelijke variabele)
 dwingt tot extra inzichten in literatuurstudie

Populatie en steekproef
- Over wie (of soms wat) willen we een uitspraak doen?
o Kinderen / adolescenten/ studenten / volwassenen / ouderen?
o Verslaafden vs. sporadische gebruikers?
o In Antwerpen / Vlaanderen / België / wereld?
= Populatie van onderzoek, hierover wil je een uitspraak doen. Vaak kan je ze niet
volledig bevragen/onderzoeken
- De steekproef is een deel van populatie, de groep die je uiteindelijk gaat bevragen
- Geeft richting aan literatuurstudie

EXAMENVRAAG:
Foto/paragraaf
- Formuleer hierbij een ruw comm. Wetenschappelijk idee. Formuleer een aantal
kernconcepten om een literatuurstudie te beginnen
4.4.2.2 Fase 2: literatuurstudie
= Om geen dubbel werk te doen
= Om de huidige inzichten over het fenomeen en de gangbare onderzoekspraktijken te
leren begrijpen (cfr. vorige onderzoeken/inzichten/theorieën/methoden)
- Hoofddoel: om precieze onderzoeksvragen/hypothesen te kunnen identificeren en
formuleren
 Op zoek naar ‘lacunes’ in voorgaand onderzoek
 Idee/probleemstelling omvormen tot OV / H

4.4.2.3 Fase 3: onderzoeksvraag/hypothese

Wat is een onderzoeksvraag?
Een concrete, wetenschappelijk beantwoordbare vraag over een sociaal-wetenschappelijk
fenomeen; doorgaans over de relaties tussen concepten.
vb. “Op welke manier gebruiken Vlaamse adolescenten het internet?”
vb. “Beïnvloedt de computer op slaapkamer het slaapgedrag bij adolescenten?”

Wat is een hypothese?

Een beredeneerde/geïnformeerde voorspelling over een relatie tussen 2 of meer variabelen;
doorgaan tussen een onafhankelijke en een afhankelijke variabele
vb. “Adolescenten gebruiken de computer vooral voor entertainment”
vb. “Adolescenten met computer op slaapkamer slapen minder uren dan zij zonder
computer”
- Hypothese is meer gericht dan onderzoeksvraag
- Hypothese mag je alleen formuleren als je in de literatuur aanwijzingen hebt
gevonden voor de assumptie (op basis van voorgaand onderzoek, vergelijkbare
studies in andere landen, theoretische gevolgtrekkingen, …)
- Er is niks mis met een onderzoeksvraag, maar durf ook een hypothese te formuleren
als het kan

30
4.4.3 Literatuurstudie als proces
- Eenvoudig, lineair proces
o Kernconcepten en zoektermen bepalen
o Soorten bronnen bepalen
o Geschikte zoekkanalen selecteren
o De benodigde publicaties lokaliseren en verwerven
- Maar ook een circulair proces
o De zoektermen aanpassen
o Nieuwe zoektermen en auteurs leren kennen
o Bij het schrijven ontdekte lacunes opvullen
- Niet: een boek lezen en samenvatten !

Kernconcepten en zoektermen
- De betekenisvolle kernbegrippen in de centrale vraag
vb. Relatie media op slaapkamer met slaapgedrag bij Vlaamse adolescenten
- Naar het Engels vertalen (!)
- Opmerkzaam zijn voor alternatieven en synoniemen
vb. Teen/teenagers/youth/adolescents
- Visualiseer je trefwoorden
o Maak woord-mindmappen om ze beter te kunnen visualiseren
Voorbeeld:

Celebrity (>< Beyoncé)

Advertising (>< parfum)
Endorsement

4.4.4 Op zoek naar bronnen

4.4.4.1 Soorten bronnen
Handboeken/referentiewerk:
- Hebben de bedoeling studenten/onderzoekers te oriënteren omtrent een
bepaalde (deel)discipline; ze bevatten een overzichtelijke en vaak relatief
volledige samenvatting van die (deel)discipline, maar hebben een traag
publicatieproces en zijn dus niet altijd up-to-date.
Boeken:
- Monografie: een zuiver wetenschappelijk werk over een bepaald onderwerp,
geschreven door een expert in dit onderwerp.
- ‘Edited’ boek: een zuiver wetenschappelijk werk over een bepaald onderwerp
waarbij een ‘editor’ aan experten vraagt om over een bepaald aspect van dit
onderwerp een hoofdstuk te schrijven. (ed. / eds.)
Encyclopedieën
- Een ruimomvattende compilatie van informatie die een brede kijk op een onderwerp
biedt. Niet zozeer algemene encyclopedieën zijn interessant, wel specifieke
wetenschappelijke encyclopedieën.
Bv. “Encyclopedia of children, adolescents and the media”.
Bv. “International Encyclopedia of Journalism Studies”
Tijdschriften/journals

31
 - De kern van wetenschappelijke literatuur; het belangrijkste kanaal voor het
rapporteren van recente studies uitgevoerd door academische onderzoekers.
Doorgaans uitgegeven onder verantwoordelijkheid van een wetenschappelijke
organisatie door een wetenschappelijke uitgever (bv. Sage).

Article in journal:
Young, K.S. (1998). Internet Addiction: The Emergence of a New Clinical Disorder.
CyberPsychology & Behavior, 1(3): 237-244.
- Artikel niet apart vermeld in catalogus, maar wel in wetenschappelijke databanken
- Het tijdschrift zelf zit (meestal) wel in catalogus
 Eerst via databanken artikel zoeken, en dan full text digitaal opvragen of via
catalogus fysieke plaats van tijdschrift zoeken
- Verder bouwen op informatie uit relevant artikel (!)
4.4.5 Peer review
= Kwaliteitsgarantie, keurmerk
- Een aantal van deze bronnen, maar vooral de artikels, ondergaat een strikte
beoordelingsprocedure; met als hoofdrolspelers de auteur, de editor, en de
reviewers.
- Dit proces veroorzaakt een laag aanvaardingspercentage (slechts 10%-20% van de
onderzoeken wordt gepubliceerd), enkel de allerbeste manuscripten komen in het
tijdschrift terecht.

32
4.4.6 Evaluatiecriteria wetenchappelijke literatuur
1. Is het een primaire of secundaire bron?
Primair: bv. academisch boek of onderzoeksartikel
Secundair: bv. samenvattende cursustekst, journalistiek artikel
2. Staat het gepubliceerd in een belangrijk tijdschrift, of is het uitgegeven door een
wetenschappelijke uitgeverij?
3. Bekijk de achtergrond en de kwalificaties van de auteur(s)
4. Bekijk de kwaliteit van de tekst en het onderzoek (volledigheid, recentheid – let op:
niet alleen recente bronnen)

Voor een paper in het kader van een academische opleiding:

- Boeken en artikels geschreven door academici Peer
- Bepaalde referentiewerken review!
o Overheidsdocumenten
o Bedrijfsgegevens (vb. aantal gebruikers Facebook)
o Rapporten; nota’s
Voor een professioneel doel:
- Boeken en artikels geschreven door academics
- Bepaalde referentiewerken
- Overheidsdocumenten
- Statistische gegevens
- Rapporten, nota’s

33
5 De taal van de ruimte en de tijd

5.1 Taal van de ruimte

VB: De ruimte waarin mensen leven, vertelt iets over wie ze zijn.
- ‘gezellig’  nodigt uit tot gesprekken

5.2 Ruimte – communicatie

= De vormgeving van een ruimte beïnvloedt de communicatie erin.
- Mensen gedragen zich positiever in prettige ruimtes.
5.2.1 Beïnvloedende factoren
- Afstand tot elkaar
o Grens tussen sociale en persoonlijke zone
- Hoek tegenover elkaar
- Aanwezig ‘gespreksthema’
- Sfeer in de ruimte

5.3 Ruimte – macht

- Meer ruimte is beter dan minder (statussymbolen).
o Meer bewegingsruimte en vrijheid voor de grotere persoonlijkheden in de
ruimte
- Privéruimte is beter dan gedeelde ruimte (toegankelijkheid).
o De machtigste worden van onmiddellijk contact met lagere geplaatsten
afgeschermd door hun secretaris
- Hoog gelegen is beter dan laag gelegen.
o Alleen als dit met lift te bereiken is
o Hoger = veiliger?
- Dicht bij de machtigen is beter dan verderaf.
o Nabijheid vergroot de kans op informele omgang en belangwekkende
informatie
- Binnen is beter dan buiten.
o Mensen verdedigen zich feller op eigen territorium (thuismatchen voetbal)

Illustraties
- Ik heb het altijd merkwaardig gevonden, dat mensen zo massaal in de rij gaan staan
voor een wassenbeeldenmuseum. Want wat is daar te zien? Niet de historische
werkelijkheid natuurlijk, als die al bestaat. Aapjes kijken naar gestolde aftreksels van
Bekende Nederlanders. Waarom willen mensen daar naar toe? Geeft het hen een
goed gevoel dicht bij de machtigen der aarde, aanbeden popsterren, beruchte
criminelen te staan?

5.4 Taal van de tijd

= We leven voortdurend volgens de tijd (tijdsindeling, tijdverlies, time is money enzovoort).
- Opvattingen over tijd verschillen per cultuur: wat is het belangrijkst: verleden, heden,
toekomst?
- Wij zijn de tijdlijders (p104)
5.4.1 Soorten tijd
- Technische tijd (astronomie)
- Formele tijd (de indeling in jaren, maanden, dagen enzovoort)

34
 o Verraadt het belang dat we eraan hechten om ons leven in meetbare stukjes
op te delen
- Informele tijd (tijdsbesef en tijdsgebruik)
5.4.2 De informele tijd
Sociale aspecten:
- Ontmoetingen: aantal, duur en tijd ertussen
o Duur: kan wederzijds interesse tussen personen aangeven
- Tijdstip van de dag
o Gekozen tijdstip kan iets zeggen over de inhoud van het gesprek, de
bedoeling van de deelnemers en hun relatie
- Wachttijd en punctualiteit
o Varieert per cultuur

35
6 Communicatiepatronen

6.1 Basisidee
Communicatie:
- Verloopt volgens regels
- Volgens patronen geschikt

Patroon
= reeks uitwisselingen met een regelmatig verloop
Zie procesmodel Hoofdstuk 1

6.2 Communicatiepatroon
= Communicatiepatronen = een wildernis midden in het land van de communicatieleer.
Ontdekkingsreizigers: antropologen, therapeuten, psychologen, taalkundigen en sociologen
benaderen communicatiepatronen vanuit verschillende uitgangspunten. Over 1 ding zijn ze
het eens: alles lijkt met elkaar samen te hangen, regelmaat.

= een stelsel van regels of regelmatigheden dat in communicatie te herkennen is (en dus
enigszins voorspelbaar is)
bijv. rituelen bij felicitaties of begroetingen

1. Sociale programmering : Bv. begroetingspatronen (ligt cult. vast). Een van de

regels is dat mensen elkaar ongeveer evenveel en gelijkwaardige aandacht geven:
wnr je iemand begroet (bv. met ‘eyebrow-flash’, ‘Goedemorgen’ of hele conversatie),
verwacht je evenveel belangstelling terug te krijgen van de ander.
= (half) rituele uitwisselingen

2. Individuele programmering : Bv. complementaire relaties (wnr partners elkaar

aanvullen): meisje praatwaterval, jongen stil. In dergelijke relaties gebeurt het vaak
dat de partners elkaars gedrag versterken. Hoe meer het meisje praat, des te stiller
wordt de jongen waardoor het meisje nog meer zal praten om de stiltes op te vangen.
Typerend voor mensen in een communicatiepatroon, is dat ze het patroon van
wederzijdse beïnvloeding niet zien. Ze zien alleen dat de ander hen tot het eigen
gedrag noodzaakt.
= in meer persoonlijke relaties is een breder scale van communicatiepatronen
mogelijk. Naarmate mensen elkaar beter leren kennen, komt er steeds meer
individuele programmering aan te pas.

Verwante termen, 3 klassen van regelmatigheid:

- Communicatiewetten:
o Uitspraken die noch vanuit de theorie noch vanuit de praktijk weerlegd kunnen
worden
- Communicatieregels:
o Regelmatigheden in de communicatie, die dikwijls terugkomen
- Communicatiepatronen
o Reeksen interacties op betrekkingsniveau (1) tussen 2 of meer mensen
waarvan de aard en volgorde van de gedragingen tussen de deelnemers in
hoge mate voorspelbaar (2) zijn.
 Zichzelf waarmakende voorspellingen (1.4.6)
 Spiralen van vertrouwen en wantrouwen (1.4.6)
 Patronen van begroeten (5.1)

36
  Patronen van afscheid nemen (3.4)
o 2 punten verdienen extra nadruk:
(1) het gaat dus eigenlijk om patronen van meta- of betrekkingsboodschappen
(2) patronen hebben elk hun eigen vorm en hoedanigheid die slechts lichte
variaties kent
6.2.1 Communicatie als systeem
Een systeem = ‘een aantal objecten samen met relaties tussen die objecten en hun
attributen’ (Watzlawick)
- In een communicatiesysteem zijn twee of meer participanten bezig met het bepalen
van hun onderlinge relatie (cf. betrekkingsniveau).
- Gesloten systeem: elementen werken op elkaar in zonder beïnvloeding van en op de
omgeving
- Communicatie = open systeem
o Wederzijdse beïnvloeding, interactie (bijv. Docent – student, veelpraters –
weinigpraters)
o Geïntegreerd in andere systemen (interactie tussen twee mensen  interactie
in het gezin  interactie in de familie  interactie in de maatschappij  …)
o Equifinaliteit (gelijkeindigheid): kenmerken van patroon bepaalt de uitkomst

6.2.2 Het patroonmatige

= het communicatieproces gaat na enige tijd regelmatigeheid herkenen.
= Er zijn herkenbare regelmatigheden die zich ongemerkt vormen (ze komen aan het licht als
iemand ze overtreedt).
- Complementaire (= elkaar aanvullend)
o ongelijke, elkaar aanvullende relatie, A domineert B (bv. eisen-gehoorzamen).
Als complementaire relaties uit de hand lopen, versterken ze zich doorgaans
geleidelijk en ongemerkt.
- Symmetrische (= tegen elkaar opbiedend) relaties
o tegen elkaar opbieden omdat geen van beiden wil onderdoen of toegeven, A
is evenwaardig aan B en concureren daarom met elkaar, de een probeert de
positie van de ander te krijgen zonder zich aan te passen (opl.: besluiten om
om beurten de heg te snoeien). Als symmetrische relaties escaleren, gebeurt
dat snel en meer openlijk.

37
6.2.3 Het voorspelbare
= Bij onbekenden: zeer ritueel (sociale programmering)
o Bedanken, begroeten, afscheid nemen,…
- Meer persoonlijke relatie: minder voorspelbaar (men zoekt naar een geschikt
communicatiepatroon)
- Gestabiliseerde relatie: meer voorspelbaar (individuele programmering)
o Meer in vaste patronen
o Groeps- en gezinscultuur

In hoeverre volgt het menselijk gedrag regels en patronen? Het menselijk gedrag volgt heel
duidelijk regels en patronen. Maar die regels zijn geen natuurwetten, zijn niet absoluut.
Bovendien maken, breken en wijzigen we onze regels zelf. Regels kunnen variëren op 3
niveaus: 

1. Ze kunnen verschillen tussen culturen, systemen

2. Ze kunnen variëren tussen subculturen, subsystemen. Bv. roken/kauwgom

wordt in ene subcultuur aanvaard terwijl in andere subcultuur gezien als asociaal.

Ze kunnen variëren naargelang de situatie. Bv. sigaretten rollen tijdens een vergadering met
afdelinghoofden vs. sigaretten rollen in de werkkamer met collega’s.
MAAR: de vrije wil is beperkt

De onzichtbaarheid van communicatiepatronen:

Waarom hebben we zoveel moeite om een patroon waaraan we zelf deelnemen te
herkennen?

1. We zoeken doorgaans naar andere verklaringen voor menselijk gedrag die het
denken in patronen belemmeren, bv. gedrag verklaren o.b.v. individuele stemmingen
of karakter-eigenschappen, afwijkingen, gewoontes, sociale rollen of prikkel-
reactieverklaringen. Nadeel van prikkel-reactieverklaringen: de keuze van wie op wie
reageert is nogal willekeurig + nodigt vaak uit tot het benoemen van oorzaken. 

2. We interpreteren de oorzaak-gevolg ketens die we zien subjectief in ons voordeel.

Wanneer we ons verhaal aan een buitenstaander vertellen, voorzien we dit van voor-
onszelf-voordelige interpunctie (leestekens). Bv. 2 kinderen maken ruzie, wnr ouders
tussen beide komen zullen ze elk een totaal verschillende versie van het verhaal
vertellen (over wie eerst is begonnen etc.). Beiden maken het gedrag van de ander
oorzaak van het eigen gedrag (Hij is begonnen, nee zij want…). Kenmerk van
interpunctie: blindheid voor effect van eigen gedrag. Dat maakt zichzelf
waarmakende voorspellingen mogelijk. Het effect van het eigen gedrag kan men
alleen begrijpen als men zich verplaatst in de positie van de ander.

3. Communicatieregels en patronen zijn zodanig deel van onze cultuur dat we ze

slechts in bijzondere gevallen herkennen. (Sub)culturele verschillen bestaan niet
alleen tussen comm.regels maar ook tussen comm.patronen. Voor iemand die deel
uitmaakt van een cultuur is het moeilijk om te zien hoe en in welke mate die cultuur
het eigen gedrag beïnvloedt. Men gelooft dat de eigen gedragsregels universeel zijn
en beseft pas hoe cultuurgebonden men reageert wnr men een intensieve
contrasterende ervaring in een andere cultuur opdoet. Meestal niet door op vakantie
te gaan, maar bv. wnr men voor lange tijd in een andere (sub)cultuur gaat leven.
Voorbeelden: zie hfdst 3.   

4. De kennis van comm.patronen is nog onvolledig. 🡪 spreekt voor zichzelf

38
 5. Het herkennen van comm.patronen vereist kennis, inzicht en abstractievermogen.
We benoemen de aard van onze relaties zelden hardop. Wel doen we dit met non-
verbale communicatie (op betrekkingsniveau, zie 2.2.2/2.3.1) maar omdat we ons
daar meestal niet bewust van zijn, vinden we het moeilijk om comm.patronen te
herkennen. Bovendien kunnen patronen zich over langere tijd afspelen en vereist het
herkennen van comm.patronen veel zelfinzicht. We merken dit dan ook vaak pas wnr
het grondig fout is gelopen, bv. na een echtscheiding “Waarom en hoe is het nu juist
fout gelopen? Hadden we maar eerder begrepen in wat voor patroon we verstrikt
waren…”

We voelen een weerstand tegen deze kennis. 🡪 al eerder besproken

6.2.4 Bovenindividueel
= De typische communicatievormen die twee mensen onderling ontwikkelen, zijn geen
communicatiepatroon. Communicatiepatronen zijn het product van groepen.

Mensen kunnen dus in meer persoonlijke relaties bepaalde aspecten van hun
communicatiegedrag anders vormgeven dan hun (sub)cultuur voorschrijft maar comm.regels
in het algemeen moeten gezien worden als het product van sociale groepen. 🡪 Voorbeeld
koosnaampjes: mensen geven elkaar meer verschillende benamingen naarmate de relatie
persoonlijker/intiemer wordt.

6.3 Functies
Functie= het onvermijdelijke en natuurlijke gevolg van iets
Doel = doelstelling, iets wat mensen voor zichzelf kunnen stellen
- Functie van een communicatiepatroon is bijv. de menselijke interactie beschrijven.
- Doel van een communicatiepatroon kan bijvoorbeeld het ontwikkelen van een
vertrouwensrelatie zijn.
6.3.1 Functies van communicatiepatronen
Functies van comm.patronen:

1. Communicatie mogelijk maken. Bv. voor pasgeborene baby maken

comm.patronen de omgang met anderen begrijpbaar. De baby leert dat een glimlach
een prettige reactie oplevert en daarmee leert hij een basis interactiepatroon.

2. Integratie van het individu met de sociale omgeving mogelijk maken: laat zien
dat je deel bent van een groep door ritueel over te nemen.  Bv. baby – door het leren
van dergelijke patronen raakt het kind geleidelijk in de wereld van de grote mensen
geïntegreerd.

3. Mentale processen ontwikkelen (over de omgang met anderen). Als de gevolgen

van het eigen gedrag onvoorspelbaar zouden zijn, zou het kind niets kunnen leren
over het omgaan met anderen. Juist omdat de reacties van anderen enigszins
voorspelbaar zijn, is het mogelijk daarover te leren.

De regulering van gedrag bevorderen (eigen gedrag en dat van anderen): goed gedrag
belonen, foutief gedrag bestraffen.

= menselijke ontmoetingen zijn niet mogelijk zonder regels

6.4 Standaardreacties
= Standaardreacties zijn de bouwstenen van communicatiepatronen.

39
 - Eenvoudig: B reageert op A die dan weer op B reageert waarna B op A reageert enz.
(Argyle).
- Analyse van gedragsreeksen (Bales), cf. schema p161
- Verschillende types: bijv. reactieovereenkomst en compensatie
6.4.1 Type 1: reactieovereenkomst
= De gesprekspartners beïnvloeden elkaar zodanig dat hun gedrag op elkaar gaat lijken.
- Grafiek p161: mensen reageren overeenkomstig op gedrag
bijv. Als de ene openhartig is, wordt de andere dat ook.
Verklaringen van reactieovereenkomst
1. Imitatie
o Actie = reactie
o Automatisch
2. Wederkerigheid
o Reactie is gelijkwaardig aan actie
o Bewust proces
Wederkerigheid VS imitatie
- Wederkerige gedrag is ongelijk aan het oorspronkelijke gedrag.
- De reactie is niet onmiddellijk maar weloverwogen.
- Door het bewust zijn is imitatie onmogelijk.
- Wederkerigheid is onevenwichtig.
6.4.2 Type 2: compensatie
= I.p.v. elkaar na te bootsen, gaan mensen voor elkaar compenseren. Je krijgt
complementair gedrag (bijv. A geeft een mening, B stemt in.).

Bouwstenen
= Ze regelen enkele elementaire voorwaarden voor goede communicatie:
1. Inhoud van de interactie: het gespreksonderwerp of de activiteit. Het is onmogelijk
om een goed gesprek te voeren wnr A over het weer wil praten en B over zijn
verliefdheid voor A en beiden volharden.

2. De dimensies van de relatie, op 3 gebieden:

- rolverdeling vastleggen en naleven (dokter-patient, verkoper-klant). Zoniet wordt
comm. moeilijk.
- overeenstemming bereiken over de mate van intimiteit die de deelnemers willen
- overeenstemming bereiken over de invloedsverdeling tussen de deelnemers

3. Gespreksregulatie: stiltes en door elkaar praten moet vermeden worden. Gesprek

moet soepel verlopen.

4. Er moeten standaardreacties zijn: een grapje moet tot gelach leiden, een vraag
beantwoord worden, een opdracht uitgevoerd etc. 

5. Er moet een overeenkomst in stemming zijn: een gesprek tussen mensen in een
andere stemming, is moeilijk.

6.5 Voorbeelden, een aantal communicatiepatronen

- Defensief/afwerend (vs. opbouwend) gedrag wordt uitgelokt door (Gibb)
o Beoordelende communicatie (vs. beschrijvende)
 beschuldigend “Vrd, je bent alweer te laat! Jij denkt alleen maar aan je
eigen, egoïst! Welk smoesje heb je deze keer verzonnen?” vs. “Je
bent te laat, wat ik uiterst vervelend vond want ik was ongerust. Hoe
komt het dat je zo laat bent?”

40
 o Op beheersing gerichte communicatie (vs. probleemoplossende)
 De mening of het gedrag van de ander proberen
veranderen/manipuleren (vaak door overreding) zodat het jezelf goed
uitkomt. Beter: streven naar een oplossing die voor beiden
aanvaardbaar is.
o Strategische communicatie (vs. spontaneïteit)
 Verborgen maar voelbare motieven vs. oprechtheid en eerlijkheid over
gevoelens
o Afstandelijke communicatie (vs. invoelende)
 Strikt neutrale en feitelijke comm. komt vaak over als onverschilligheid
en verhoogt de kans op defensief gedrag. Beter: laat waardering
blijken t.o.v. de ander.
o Superioriteit claimende communicatie (vs. gelijkwaardigheid aangevende)
 Wie zich superieur of belangrijker voordoet dan de ander roept verzet
of minderwaardigheidsgevoelens op.
o Stelligheid (vs. openstaan)
 Een spreker die absoluut zeker lijkt van zijn gelijk en geen tegenspraak
duldt, roept verzet op.

6.6 Transactionele analyse

= Theorie van BERNE
Structurele analyse – Berne (therapeut en
onderzoeker) zag bij zijn patiënten snelle
veranderingen in gezichtsuitdrukkingen, stemklank,
woordgebruik, zinsbouw, houding en gebaren
waardoor het leek alsof er verschillende personen in
het individu aanwezig waren die beurtelings naar
boven kwamen. Hij noemde ze zijnswijzen
(samenhangend patroon van gevoel en ervaring dat
direct in verband staat met een daarop aansluitend
samenhangend gedragspatroon). M.a.w. de
structuur van de persoonlijkheid is onderverdeeld in
3 soorten (niets te maken met leeftijd!)
- Drie soorten: Ouder, Volwassen en Kind
- Transacties tussen soorten: complementaire
transactie, kruistransactie en transacties met
bijbedoelingen

Ouder-zijnswijze: verwijtend, bevooroordeeld, belerend, kritisch, constructief opvoedend en

verzorgend gedrag. Mensen doen dingen omdat het zo ‘hoort’, omdat hun ouders het op die
manier deden, omdat hun geweten het hen voorschrijft. Alle meningen, gevoelens en
gedragingen die mensen van hun ouders of andere volwassenen hebben meegekregen
tijdens hun opvoeding of jeugd. Bv. verkrampt persoon die zichz. en anderen in
fatsoennormen insnoert en zich uitspreekt over ieder die anders is
BV. Waarom leg je de hemden zo stom weg dat ik ze niet kan vinden!
Volwassen-zijnswijze: Bv. zonder verwijt, verstandelijk en koel overleg waarmee problemen
kunnen worden aangepakt, bemiddelen, het objectief inwinnen van info etc. Bv. berekende
maar wellicht succesvolle zakenman
BV. weet jij waar ik een schoon overhemd kan vinden?
Kind-zijnswijze: verstarde meningen/gevoelens/gedragingen, impulsief, spontaan, creatief,
rebels, zeurderig, gehoorzaam, klagend, verdedigend, hulpeloos. Bv. iemand die afhankelijk
is van directe impulsen en van de goedkeuring van anderen. BV. Help me nou. Ik ben al zo
laat en jij weet altijd alles liggen en mij lukt het toch niet…

41
42
6.6.1 Verschillende transacties
Transacties tussen soorten:
- Complementaire transactie

- Kruistransactie

- Transacties met bijbedoelingen

Spelen van Berne

- Spel: een reeks zetten met valstrik (het woord ‘spel’ is gekozen omdat er spelregels
zijn)
- Enkele voorbeelden:
o Waarom doe je niet - Ja maar
 White: “My husband always insists on doing our own repairs, and he
never builds anything right.”
Black: “Why doesn’t he take a course in carpentry?”
White: “Yes, but he doesn’t have time.”
Blue: “Why don’t you buy him some good tools?”
White: “Yes, but he doesn’t know how to use them.”
Red: “Why don’t you have your building done by a carpenter?
White: “Yes, but that would cost too much.”
Brown” “Why don’t you just accept what he does the way he does it?”
White: “Yes, but the whole thing might fall down.”
Such an exchange in typically followed by a silence. It is eventually
broken by Green, who may say something like, “That’s men for you,
always trying to show how efficient they are.”

43
 (http://www.ericberne.com/games-people-play/why-dont-you-yes-but/)
o Houten been
o Ik probeer je alleen maar te helpen
o Is het niet vreselijk

6.7 Levensscript
= Een in de jeugd gevormd complex van voorkeuren voor activiteiten, gewenning, aan
bepaalde rituelen en procedures, tijdverdrijven en operaties, maar bovenal groepen
manœuvres en spelen.
- Cultureel gebonden
o culturen kunnen een script hebben met een centraal thema dat wisselt
doorheen de tijd.
o Bv. Joden : lijden, achtervolging en ontbering
- Familiaal gebonden
o families geven levensstijlen door waarin mislukken en succes is ingebouwd.
Bv. tenniskoppel krijgt kindje, van dit kind zal verondersteld worden dat het
goed zal kunnen tennissen. Het familiescript dat door het gezin wordt
doorgegeven kan ook vermengd zijn met culturele en subculturele scripts. Bv.
familie Kennedy – familieleden waren voorbestemd voor politiek en financieel
succes (thema’s die in overeenstemming waren met die van de Amerikaanse
toplaag waartoe zij behoorden). Alles (opvoeding, familiekapitaal, keuze van
huwelijkspartner, gezondheid en desnoods het eigen leven) wordt inzet van
dat succes. Het mislukken is ingebouwd in de neiging van veel Kennedy’s
naar sexuele avonturen.

44
Voorprogrammering
Typische levensscripts die idee van voorprogrammering verduidelijken:

1. Zelfvernietiging: niet willen deugen (vaak mensen uit een kansarm milieu of uit gezin
dat kind geen gevoel van eigenwaarde geeft) bv. alcoholisme, roken, druggebruik,
zwaarlijvigheid, etc. De meest extreme vorm is zelfmoord.
Het is mogelijk een negatief levensscript bij te sturen wnr men zich hiervan bewust is,
al is hier veel zelfinzicht, doorzettingsvermogen en soms therapie voor nodig.
Levensscripts ontwikkelen zich al vroeg via boodschappen en gebeurtenissen die
indruk maken en hebben de neiging zichzelf waar te maken. Daarom is een
drastische verandering van levensstijl zeer moeilijk.

2. Ambitie:
o Mensen die zich ten koste van alles en iedereen naar de top toe vechten
o Mensen die alles wat ze ondernemen laten mislukken (maken opleidingen net
niet af, verknoeien sollicitaties, zakken voor examens waarvan ze de
stof kennen, verwisselen van baan voordat ze er succes in kunnen boeken,
mislukken in hun huwelijk)
o Mensen die alleen de veiligste paden bewandelen, geen uitdagingen
aangaan.
o Mensen die plezier in hun leven hebben, klappen veerkrachtig opvangen,
gemakkelijk vrienden maken, nieuwe uitdagingen (werk, studie,
hobby’s) aangaan en flexibel en ondernemend blijven.

Levensscript en sprookjes
= levensscripts bevatten vaak sprookjeselementen (van drama naar ‘en ze leefden nog lang
en gelukkig’) en hier wordt in de opvoeding van kinderen dikwijls in meegegaan. Jongens en
meisjes worden anders opgevoed (seksegebonden voorprogrammering).

De seksegebonden voorprogrammering van meisjes lijkt op die van prinsessen in sprookjes

(culturele scripts). In meisjesspeelgoed zitten er ook boodschappen gericht op een
verzorgende rol in het huishouden (poppen, fornuisjes, serviesjes, strijkplankjes). Nadeel:
sprookjes geven illusie dat je je prins zal ontmoeten, hij je zal redden en automatisch
gelukkig zal maken zonder dat je daarvoor iets hoeft te doen. Sommige Assepoesters zijn
verbijsterd als ze ontdekken dat ze, nadat ze met hun Prins zijn getrouwd, ook nog
huishoudelijke karweien moeten doen.

(p190-198 geen leerstof)

45
7 Theorieën over massacommunicatie
= negatieve connotatie: ongeordend, chaotisch, hysterisch
- maar: de ontvangers hoeven niet samen te zijn en het hoeven er ook niet veel te zijn

Definities:
- Eigen aan massacommunicatie is dat de zender bij het versturen van de boodschap
niemand bij voorbaat van ontvangst uitsluit. In principe kan iedereen bijgevolg
ontvanger zijn. "Massa" betekent dus zoiets als "openbaar". Massacommunicatie is
openbare communicatie en massamedia zijn media die zich daartoe lenen.
(Woerkum)
- Onder massacommunicatie wordt die vorm van communicatie verstaan, waarbij
boodschappen openbaar, door technische verspreidingsmiddelen, indirect en in
eenrichtingsverkeer aan een verspreid publiek worden overgebracht. (Maletzke 1963)
- Massacommunicatie is een proces waarin professionele communicatoren media
ontwerpen en gebruiken om boodschappen overal snel en voortdurend te
verspreiden, met als doel bepaalde betekenissen en emoties op te wekken bij een
groot, uiteenlopend en selectief publiek in een poging dit publiek op verschillende
manieren te beïnvloeden. (DeFleur en Dennis 1996)
- Massacommunicatie is communicatie waarbij niemand van ontvangst is uitgesloten.
Iedereen kan in principe ‘meeluisteren’; massacommunicatie is ‘openbare
communicatie’. (Katus en Van Gent)
- Onder massacommunicatie verstaan we die vormen van communicatie, waarbij
boodschappen openbaar, gemedieerd en aan een verspreid publiek worden
overgebracht; bij de oudere massamedia indirect en in eenrichtingsverkeer, bij
sommige nieuwe media niet. (Oomkes)
- Interessant om evolutie te zien in verschillende definities

Gevaar:
- 'Naar de mond praten’ = niet-controversieel
- Inhoud van de boodschap wordt vervlakt  nuances worden weggelaten
Maar: variatie in aanbod
- Tussen belangrijke programma’s = meer reclame  langer
o Ook vaak seksistisch, rond voetbalmatch tonen ze vaker bier

7.1 functies
Invloed van de maatschappijvorm:
- Directe beïnvloeding  Hitler die een minister van informatie had // communistische
landen = censuur, bepaalde zaken worden van het internet geblokkeerd
- Indirecte beïnvloeding  Specifiek uitgekozen reclamespots

Sociale verantwoordelijkheid van de media (bijv. bijdragen aan de ontwikkeling)

Functies volgens Hanneman & McEwen

- Amuseren – gebruiken media als ontspanning
- Informeren – alles vinden op het internet (kritisch mee omgaan)
- Het overdragen van cultuur, waarden en veranderingen daarin
- Winst maken

Functies volgens Moeller

- Informeren
- Interpreteren
- Amuseren

46
 - Socialiseren
- Stimuleren van de economie
- Waakhond
- Scheppen van gedragsnormen

Functies van televisie

- Leren over mezelf en anderen
- Opwinding
- Gezelschap – televisie aanzetten om achtergrondgeluid te hebben
- Ontspanning
- Vergeten
- Tijd doorkomen

7.2 Beïnvloeding van het publiek

7.2.1 Injectienaaltheorie
= kogeltheorie = one-step flow
- Almacht van de media
- Passieve, weerloze ontvanger
- Vrees: corrumperende werking
7.2.2 Propaganda
Het verschil tussen propaganda en de mededeling, de informatie is soms uiterst
miniem. Wij noemen propaganda alles wat komt van de vijand, wij zeggen dat zij
propaganda voeren. Goebbels in WO II maakte propaganda maar wat de geallieerden
deden tijdens WO II heette informatie, mededelingen etc. Niemand ging natuurlijk van
zichzelf zeggen dat zij propaganda maken. Het is een term die niemand accepteert.
(…). Tijdens de oorlog in Joegoslavië organiseerde Jamie Shea elke dag een
ontmoeting met de journalisten om hen [sic] informatie mee te delen, maar hij heeft daarbij
nooit gezegd dat hij van het propagandabureau van de NAVO was. Het is dus een term die
men nooit voor zichzelf aanvaardt maar altijd toekent aan de vijand.

Klassieke propagandatechnieken: p 353

- Zwartmaken
- Mooimaken
- Prestige verlenen
- Autoriteit geven
- De burger bereiken
- Samenhorigheid veinzen
- Slim selecteren
7.2.3 Two step flow
= de link tussen het massamedianetwerk en het sociale netwerk
- Limited effects-model van (Klapper 1960 - zie p419) waarbij er
tussen een zender en een ontvanger filters zitten:
o Selectieve blootstelling
 Blootstelling aan beperkt aantal media en
boodschappen
o Selectief waarnemen en onthouden
 Niet alles kunnen waarnemen en missen deel v/d
boodschap
o Selectieve aanvaarding
 Boodschap wordt vergeleken met de normen en
waarde in een gemeenschap

47
 o Selectieve verspreiding
 Boodschap wordt verspreid door tussenpersonen, opinieleiders 
vertekening
o Selectie door opinieleiders
 Geven geselecteerde boodschappen door aan anderen
o Selectie door de commercie
 Concentreren op behoeftes van de markt want ze willen hun producten
verkopen
7.2.4 Opinieleiders
= Ze slagen erin om regelmatig de mening van anderen te veranderen in de richting die ze
zelf willen.
- Ze lijken op de personen die ze beïnvloeden.
- Ze zoeken en geven actief informatie en interpreteren die.
o Geven die interpretatie door aan de mensen die ze beïnvloeden
- Ze worden zelf meer beïnvloed door persoonlijke contacten dan door massamedia.
- Ze zijn op vernieuwing gericht.
7.2.5 Onpersoonlijke-impacthypothese
= De boodschappen via massamedia zijn zo onpersoonlijk dat ze de ontvanger nauwelijks
raken.
- Eenheidsworst – niet kritisch – algemeen gericht op iedereen = beïnvloed ons niet
- Beschouwen ons niet als individu want ze spreken ons niet apart aan op onze
specifieke noden
MAAR: wel degelijk invloed
7.2.6 Kenniskloofhypothese
= Iemand met een hogere positie neemt sneller informatie op en heeft een voorsprong op
anderen.
- Mensen met hoge en lage sociale status groeien uit elkaar met een kenniskloof
- Komst van internet  nu heeft iedereen toegang, vroeger niet

48
7.2.7 Multi-step flow
= Het publiek speelt een rol (is niet passief, actief dus) en gaat op zoek naar informatie, bij
media of bij personen. (p357)
- Mensen gaan zelf opzoek naar informatie
7.2.8 Nuttigheidtheorie
= Media stemmen hun boodschappen af op de ontvangers.
- Uses and gratification (Katz)
- Actief publiek (p358)
- De selectieprincipes van interpersoonlijke communicatie werken hier ook.
- Gaat er vanuit dat we ons actief blootstellen aan informatie, haar opnemen en
onthouden als we ze prettig vinden
Informatiepiramide
- Algemene VS specifieke informatie
o Campus KULeuven in brand (specifiek = antwerpen)
7.2.9 Media system dependency
= De media hebben controle over de informatiebronnen.
- Het publiek is actief en heeft drie doelen: begrip, oriëntatie en spel.
- Ball-Rokeach & DeFleur
- Cognitive arousal & affective arousal
7.2.10 Agenda setting
= De massamedia kunnen geen meningen opdringen, maar bepalen wel wat de thema's zijn
waarmee het publiek wordt geconfronteerd.
- Priming
o De media bepalen wat je van een bepaald iets moet vinden
7.2.11 Zwijgspiraal
= Omdat de media boodschappen voortdurend herhalen, kun je je er niet aan onttrekken.
Om niet geïsoleerd te geraken, ga je je dan conformeren. Wie geen gehoor krijgt, zwijgt.
Daardoor klinken er altijd minder afwijkende meningen.
- Noelle-Neumann
7.2.12 Marshall Macluhan
= The medium is the message.
- Hot vs. Cool medium
 Hot: één zintuig, veel informatie, weinig invulling
 Cool: meer zintuigen, weinig informatie, veel invulling
7.2.13 Culturele-indiatorenbenadering
= Langlopende studie: media zijn socialisatoren (cultivering); de kijkers zijn niet-selectief; tv
creëert een schijnwereld; er is wisselwerking tussen media en publiek.
- Culturele indicatoren: aandacht, nadruk, tendentie, structuur
- Gerbner

49
8 Pictoproject
= technologie waarbij tekst automatisch kan vertaald worden naar pictogrammen en
andersom

Words divide (woorden creëren een barrière tussen mensen die niet kunnen lezen en
schrijven en tussen mensen die wel kunnen lezen en schrijven)
Pictographs unite
- Visualisering = heel aantrekkelijk voor mensen

(Oto noyerad)

8.1 Pictogrammen
8.1.1 Betekenis of semiotiek
Pierce

Elk teken heeft 3 aspecten

- Object
- Interpretant
o We interpreteren de
message
o “ik weet wat een konijn is”
o Heel belangrijk in de theorie
van Pierce
- Signifier
o Kan een geschreven of gesproken woord zijn, kan afbeelding zijn
o Is betekenisloos, maar verwijst naar iets

De rol van de “interpretant”:

- Iconen: gedeelde kwaliteiten tussen signifier en object
o Woorden: onomatopeeën bv. koekoek, kwaken
o Pictogrammen in ons dagelijkse leven:

o Pictogrammen voor mensen met een verstandelijke beperking:

o Concrete zaken (glas water bvb, want iemand heeft dorst)

50
 - Indices: correlatie (bv. causaliteit) tussen signifier en object (minder 1 op 1)
o Woorden: deixis bv. hier, jij
o Pictogrammen in ons dagelijkse leven:

 Pictogram baby: verschonen van baby staat niet op het pictogram,

maar iedereen maakt wel de sprong in hun hoofd dat als je die
pictogram ziet, dat je je baby daar kan verzorgen.
o Pictogrammen voor mensen met een verstandelijke beperking:

Puzzel? Mensen met autisme spectrum stoornis is met puzzelen in

hun hoofd, veel kritiek gekregen! Deze metafoor wordt niet veel meer
gebruikt.
 Emoties: gelukkig, heel abstracte begrippen = alleen maar uitdrukken
met fysieke kenmerken
 Microscoop: verwijzen naar de hele onderzoekswereld = indexicale
relatie
- Symbolen: arbitrariteit; geen correspondentie tussen signifier en object
o Woorden: bijna alle woorden bv. uil, hond, seminarie,
communicatiewetenschap,…
 Kan vertaald worden = verwijst naar hetzelfde
o Pictogrammen in ons dagelijkse leven:

 Kruisje = abstracte vorm maar wij begrijpen dat het iets te maken heeft
met de medische of godsdienstelijke wereld
 P = parking
o Pictogrammen voor mensen met een verstandelijke beperking:

8.1.2 Functie
Functies:
- Pictogrammen in ons dagelijkse leven = publieke locaties
o Taalbarrières doorbreken
 Luchthaven

o Aandacht trekken – heel snel reageren

- Emoticons

51
 o Compenseren voor een gebrek aan paraverbale informatie
o Emoji’s
- Augmentatieve en alternatieve communicatie
o Hulpmiddelen voor mensen met een verstandelijke beperking
o Laten hen toe om te communiceren of om het internet te gebruiken
o Verhogen de levenskwaliteit door sociale isolatie te verminderen
o Pictogrammen helpen hierbij
o SMOG

Universeel?
- Niet echt

8.1.3 Vormen

Gemeenschappelijke kenmerken
- Consistentie doorheen de set
o Verkeersborden: altijd driehoeken voor gevaar aan te geven
- Gestileerde representatie van de realiteit
- Visuele inhoud moet gemaximaliseerd worden

Set-specifieke kenmerken:
- Blissymbols/Semantography

- VIL: A Visual Inter Lingua

Sclera en Beta:
- Sclera = complexer dan Beta !!!

52
 - Sclera = doorgaans populairder voor mensen met een autisme stoornis
o Komt doordat sclera neutraler is
- Beta is met een mannetje en ze kunnen zich daar niet mee associëren
o Soms ook populairder omdat het met kleur is

8.1.4 Het ontstaan van Picto

Weekplanning, gedragsregels, menu,… kunnen aangeven dat ze iets nodig hebben, glas
water
Internet = heel veel tekst  mensen die niet goed kunnen lezen of schrijven > veel te
ingewikkeld
Wai-not = idee
- Sociale media website voor mensen met een verstandelijke beperking
- Ze kunnen veilig surfen
- Ze kunnen het nieuws lezen
- Allerlei technologische snufjes
- Pictogrammen = offline omgeving  online omgeving
o Zodat ze kunnen chatten en mailen met elkaar

PROBLEEM
Ik kom =

53
Namenkennen van op de slides

- Maak het onderscheid tussen theorien over sterke mediamacht en zwakke

mediamacht, geef een voorbeeld van elk en leg de theorien uit
- Verschil tussen 1 step flow en 2 step flow
- Terminilogie uitleggen
o Wat is priming

Wordnet:
- Database met veel woorden die veel voorkomen
in Nederlandse taal
- Link leggen tussen pictogrammen en woorden in
het nederlands = niet simpel

1. Tokenisatie = woorden worden van elkaar gesplitst (punten, komma’s,…)

2. Oppervlakkige vorm van spellingscorrectie
3. Automatische part of speech tagging (grammaticale categorie van elk woord: eet =
ww)
4. Opsporen van scheidbare werkwoorden (op + eet)
5. Lemmatisatie = woordenboek vorm wordt gezocht (inf van WW)
6. Vind synset
7. Vind picto’s

54
Niet altijd even gemakkelijk:
Buurvrouw = geen pictogram
- Laten toch een pictogram
van vrouw of dame zien

Het systeem kon op bepaalde manieren toch verbeterd worden:

3 aanpassingen konden doorgevoerd worden
- Spellingcheck
o Moest rekening houden met spelling van deze doelgroep
- Syntaxis
o Lange zin = veel pictogrammen  te moeilijk
- Semantiek
o Woorden met meerdere betekenissen
o Hoe kiest het systeem welk pictogram? Origineel programma had geen idee

Spelling:
Mensen met mentale beperking = maken veel fouten

Problematisch: mensen die pictogrammen nodig hebben = kunnen dit niet verstaan

Hoe dit kan opgelost worden:

- Meer dan de helft van de fouten door
mentale beperking zijn fonetische
vertaling
- Het kunnen ook andere spelfouten
zijn

55
Syntactische vereenvoudiging:
- Zin wordt eerst
vereenvoudigd  dan
wordt die naar picto’s
overgezet

Word sense disambiguation:

- Meerdere betekenissen voor 1
woord
= homoniemen
- Oude systeem = meest frequente
betekenis van het woord

8.1.5 Van picto naar tekst

= veel moeilijker dan andersom
- Picto’s hebben weinig grammatica
- Moet omgezet worden naar grammatica rijke zinnen

5-gram LM mix: Hallo je prachtige honden hoe naam hond ben Lassie?
5-gram LM CGN: Hallo je mooie hond hoe naam hond is Lassie?
5-gram LM SONAR: Hallo jij Mooi honden Hoe naam hond is lassie?
LSTM CGN: Hallo jij mooi de honden hoe de naam de honden zijn Lassie?
Moses bewerkt: Hallo zoals jij hebben een mooie hond, hoe het op naam van de hond is
een Lassie?
Moses T2P: Hallo, een mooie hond, hoe heet het hondje is een Lassie?
OpenNMT bewerkt: Hallo, jij hebben mooie hond, hoe de naam van de hond is, Lassie?
OpenNMT T2P (BRNN): Hallo, je hebt een mooi hondje hoe heet de hond is dat een Lassie?

56
8.1.6 Ontwikkeling van een picto -interface
Oude interface van WAI-NOT
- Niet ontwikkeld met de eindgebruikers
- Twee niveaus
o 21 Beta- en 39 Sclera-categorieën
o Gemiddeld 118 Beta-picto’s en 73 Sclera-pictos per categorie
- Pictogrammen veranderden van positie
- Pictogrammen waren niet consistent verdeeld
- Minder populaire onderwerpen stonden bovenaan

Ze werden
- Logisch geordend (suiker naast koffie)

Pictogrammervoorspeller
- Autocompletion
- Geeft aantal suggesties na een eerste picto om zo de zin gemakkelijker aan te vullen

Evaluatie
- Groot bijkomend voordeel  vonden het leuk om te chatten en mailen
o Hadden wel altijd nood aan leerkracht of begeleider
 Privacy!!!

57
9 Fake news

9.1 Types
Zes types:
- Satire:
o Vorm: duidelijk nep, komische ondertoon
o Onschuldige vorm
- Clickbait: 
o Vorm: verzonnen of opgeblazen nieuws
- Politiek:
o Vorm: waarheid verdraaien of halve waarheden
o Waarheid combineren met iets wat fake is, propaganda
- Commercieel: 
o Vorm: verzonnen of recycled oud nieuws
o Concurrent beetje zwartmaken
- Pseudo-wetenschappelijk: 
o Vorm: vaak verzonnen verhalen of samenzweringen met medische insteek
o Pandemie, alles wat gepubliceerd wordt

Leugen verzinnen: altijd een element hebben dat waar is. Als ze je aanspreken, dan kan je
aanhalen wat echt waar is. Zo kan je die aanval ontkrachten.

9.2 Eigenschappen
- Een nieuwsgierigmakende titel of een titel waarin de clou al duidelijk is (clickbait)
- Dezelfde design als reguliere nieuwssites
o Fimlpje VRT, alles zag er identiek uit. Maar hier en daar kan je zien dat het
niet echt is, Phisching mails ook
- Virale eigenschappen

9.3 Technieken
1. Astroturfing (bijv. fake accounts)
a. Fake news gaat voorbereiden
b. Het voorzien dat mensen dit willen opzoeken: fake news voorbereiden. Als
mensen gaan opzoeken, komen hier ook op en zullen geloven want ze zien
‘bewijs’
2. Big lie
a. Iets vertellen of schrijven dat zo onwaarschijnlijk is dat iedereen denkt ‘het kan
niet dat iemand zo iets verzint, dus het zal wel waar zijn’
3. Card stacking (bijv. testimonials)
a. Veel valse bewijzen, statistieken instoppen, cijfergegevens
b. Mensen denken ‘sounds legit’ door de gegevens
4. Character assassination
a. Politiek veel gebruikt, iemand anders zwart gaat maken dat die andere niet
meer gesteund wordt
b. Valt in Belgische politiek nog mee
5. Hyperbolic inflating
a. Hyperbolisch voorstellen waardoor het indrukwekkend lijkt
b. Aspecten heel overdreven voorstellen

58
9.4 Psychologie
= welke psychologie zit er achter fake news
- Implicit bias
o Vooroordeel
o Dat wij allemaal er mee toe geneigd zijn om mensen te geloven die in onze
groep zitten
o Mensen die in onze groep zitten zullen we eerder geloven
o Doelgroep oriëntatie: welke doelgroep willen we bereiken om ons product te
verkopen
- Confirmation bias
o Selectiemechanismen
o Selectieve aanvaarding, iets geloven waar we al naar toe neigde
o Elementen opzoeken van wat ze al geloven
o Elementen die tegenspreken, die hun normen of waarden tegenspreken =
weigerachtig
- Sleeper effect
o Bepaald moment dat je iets ziet of leest dat je je wel realiseert dat dit fake is
o Dat je weken later met iets vergelijkbaars tegenkomt maar denkt dat dat nog
wel legit kan zijn want je hebt het een paar weken geleden ook tegengekomen
o Je weet niet meer dat je toen dacht ‘zal wel niet waar zijn’

9.5 Remediëring
= hoe fake news tegengaan?
- Technologie
o Tools ontwikkelen om fake news op te sporen
o Op twitter  mededeling
- Screening
o Proberen verifiëren
- Educatie
o Jonge mensen opleiden om fake news te herkennen
o Vroeg genoeg aan beginnen
o Wat het is, hoe ze het moeten herkennen

Factcheck:
- Site die alles checkt

59
Examen:
- 13/20 pri
o Multiple choice (5) ((geen gis, gokken!!!!)) + open vragen (8) ((geen 2 blz voor
1 vraag, aantal termen  term uitleggen))
o Alleen ppt zou genoeg moeten zijn maar lol jk
o Hoeven geen volzinnen te zijn
o 3 dt fouten  punten af
- 7/20 mich
o Naam schrijven op examen!!!
o Open vragen
- 10/20 = geslaagd

60