Letopis naučnih radova

Godina 35 (2011), broj I, strana 17-23

UDK: 628.381:669.054 Originalni naučni rad
Original scientific paper

STAROST MOKROG POLJA U GLOŽANU NA OSNOVU

SUSPENDOVANIH MATERIJA
Jasmina Josimov-Dunđerski, Anđelka Belić1

REZIME
Mokro polje sa podpovršinskim tokom u Gložanu je projektovano da prihvati i
prečisti komunalne otpadne vode iz naselja. Četvorogodišnja istraživanja uklanjanja
suspendovanih materija su utvrdila da starost mokrog polja u periodu istraživanja
nema uticaja na koncentracije suspendovanih materija u efluentu. Primenom
Fišerovog F-testa i Studentovog t-testa ispitivana je homogenost podataka kojima
se utvrdilo da starost mokrog polja nije nastupila i da je uklanjanje suspendovanih
materija od 96- 93 %.
Ključne reči: otpadna voda, suspendovane materije, prečišćavanje, mokro polje

UVOD

Otpadne vode je neophodno prečistiti pre upuštanja u recipijente i u tu svrhu kori-

ste se različite metode među kojima se, kada su u pitanju manja naselja i manji zagađi-
vači, posebno ističu mokra polja. Ova metoda je kombinacija fizičkih, hemijskih i bio-
loških procesa i odlikuje je jednostavnost pri eksploataciji (Josimov-Dunđerski, 2010).
Dosadašnji rezultati iz literature (Kadlec and Wallace, 2008) o prečišćavanju po-
kazuju različitosti u efikasnosti mokrih polja, čemu doprinosi veliki broj promenljivih:
količina i kvalitet vode koju treba prečistiti, zahtevani kvalitet efluenta, osobine sup-
strata, hidraulika sistema, prirodni uslovi područja (geografski, klimatski, hidrološki,
pedološki), biljna vrsta koja se koristi i njena svojstva... Mokra polja predstavljaju kom-
pleksnu crnu kutiju, zbog kompleksnosti odnosa između većine varijabli kvaliteta vode
(Scholz, 2006).
Merenja koncentracije suspendovanih materija se široko primenjuju za otpadne
vode pre i posle tretmana, jer su prihvaćeni pored biohemijske potrošnje kiseonika za
opšti pokazatelj stanja kvaliteta vode. Otpadne vode u sebi sadrže velike količine sus-

1 Dr Jasmina Josimov-Dunđerski, docent; dr Anđelka Belić, redovni profesor; Poljoprivredni

fakultet, Departman za uređenje voda, Novi Sad.

17
pensovanih materija koje je neophodno ukloniti pre upuštanja u recipijent. U mokrim
poljima gravitaciono taloženje je odgovorno za većinu uklonjenih suspendovanih ma-
terija. Gravitacija podstiče taloženje delovanjem na relativnu razliku u gustini između
suspendovanih čestica i vode. Suspendovane materije sadrže oko 70 % organskih i
30 % neorganskih materija (Jahić, 1990). Proces uklanjanja suspendovanih materija
obavlja se pre svega filtracijom kroz supstrat mokrih polja. Iako je sedimentacija če-
sto nepovratan proces, resuspenzija u mokrim poljima se može javiti usled gasova,
kiseonika, metana, kao i oslobađanjem ugljen-dioksida tokom razgradnje organskih
materija.
Proces uklanjanja suspendovanih materija obavlja se pre svega filtracijom kroz
supstrat (Josimov-Dunđerski et al., 2010). Mokro polje u Gložanu podstiče taloženje re-
lativno malom brzinom vode koja iznosi 1,91 m/h i filtrirajućim efektom kroz supstrat.
Iskustva iz Gložana pokazala su da se ovakva polja mogu primenjivati u različitim fa-
zama prečišćavanja, za primarno i/ili sekundarno. Postignuti stepen uklanjanja suspen-
dovanih materija iz otpadne vode od 94 % upravo to i dokazuje (Josimov-Dunđerski i
Belić, 2010).
U prezentovanom radu se prikazuju rezultati višegodišnjih praćenja suspendo-
vanih materija, prema kojim mokro polje Gložan sa dominantnom emerznom vrstom
trskom (Phragmites australis), do sada ne pokazuje znake staranja.

MATERIJAL I METODE RADA

Istraživanja su sprovedena na mokrom polju Gložan (Vojvodina) koje se nalazi na

45°17’ severne geografske širine i 19°33’ istočne geografske dužine. Pripada tipu polja
sa podzemnim tokom. Ukupna površina polja zauzima približno 1ha, a izgrađeno je na
neplodnom močvarnom zemljištu. Supstrat polja se sastoji od šljunčanih traka širine
0,6 m i visine 0,6 m, koje se naizmenično smenjuju sa trakama prirodnog zemljišta
širine 1,0 m (slika 1). Površinski sloj je šljunak sa primesama zemlje i gustim zasadom
trske, a obloga je nepropusni glinoviti sloj. Prečišćavanje otpadne vode odvija se teče-
njem kroz supstrat, a vreme zadržavanja je 105 sati.

18
 Slika 1. Mokro polje Gložan u izgradnji i posle četiri godina rada (Josimov-Dunđerski et al.,
2011)
Figure 1. CW Gložan in construction and after four years of operation (Josimov-Dunđerski et
al., 2011)
Merenja na mokrom polju obuhvatila su uzimanje uzoraka vode za analize
suspendovanih materija u četvorogodišnjem periodu. Merenja su vršena na
karakterističnim mestima mokrog polja: na ulivu i na izlivu iz mokrog polja neposredno
pre uliva u melioracioni kanal.
Za uzorkovanje vode primenjena je metoda JUS ISO 5667-1, a za određivanje
suspendovanih materija standard SRPS H.Z1.160. Na osnovu niza merenja ovog
pokazatelja na mernim mestima mokrog polja formirani su uzorci. Numeričke
karakteristike uzoraka dobijene su pomoću prosečne vrednosti, standardne devijacije/
varijanse i koeficijenta varijacije.
Da bi se utvrdila značajnost razlika u sadržaju suspendovanih materija u efluentu
ukupan uzorak četvorogodišnjih ispitivanja podeljen je na dva jednaka dela. Prvi uzorak
N1 obuhvatio je period 2005-2006., a drugi N2 2007-2008. Primenjeni su Fišerov F-test
za testiranje varijansi i Studentov t- test za testiranje srednjih vrednost, sa pragom
značajnosti α = 0,05.

REZULTATI ISTRAŽIVANJA I DISKUSIJA

Merenja su utvrdila da je koncentracija suspendovanih materija u influentu „jaka“

(Ljubisavljević i sar., 2004). Izmerene vrednosti suspendovanih materija, u ukupnom
periodu ispitivanja, na ulazu u mokro polje /influent/ kreću se od 182 mg/l do 600 mg/l,
a na izlazu iz mokrog polja /efluent/ od 0 mg/l do 48 mg/l.
Izuzev jednog merenja, u svim uzorcima na izlazu iz mokrog polja, koncentracija
je manja od 40 mg/l. U efluentu u 75 % merenja koncentracija je iznosila ≤ 30 mg/l, u
44 % merenja iznosila je ≤ 15 mg/l, a u 31 % merenja bila je ≤ 10 mg/l.
Prema prosečnim vrednostima efikasnost uklanjanja suspendovanih materija na-
kon četvorogodišnjeg perioda rada mokrog polja u Gložanu iznosi 94 %. Kroz sistem, u
svim periodima ispitivanja, odvija se redukcija suspendovanih materija. U prvom dvo-
godišnjem periodu efikasnost mokrog polja je 96 %, u drugom iznosi 93 % (tabela 1.).

Tabela 1. Uklanjanje i izlazne koncentracije suspendovanih materija na mokrom polju Gložan

Table 1. Efficient in removing suspended matter in constructed wetland in Glozan

Starost uređaja Suspendovane materije

(u godinama) Uklanjanje (%) Izlaz /efluent/ (mg/l)
2-4 93 ± 2 % 20 ± 5
<2 96 ± 3 % 12 ± 3

19
 Tabela 2. Uklanjanje i izlazne koncentracije suspendovanih materija (Molle et al., 2004)
Table 2. Efficient in removing suspended matter (Molle et a.l, 2004)

Starost uređaja Suspendovane materije

(u godinama) Uklanjanje (%) Izlaz /efluent/ (mg/l)
2-6 95 ± 2 % 14 ± 5
<2 94 ± 4 % 15 ± 6

Ispitivanja na eksperimentalnim mokrim poljima sa podzemnim tokom u Francu-

skoj (Molle et al., 2004), u kontrolisanim uslovima protoka i koncentracija suspendova-
nih materija, su pokazala da se može postići izlazni nivo od 15 mg/l (tabela 2.). Takođe
kod većeg unosa organske materije, uklanjanje suspendovanih materija je prihvatljivo.
Isti autori navode da starost sistema nema većeg uticaja na koncentracije suspendova-
nih materija u efluentu.
Rezultati statističke analize uzoraka na mokrom polju u Gložanu ptvrdili su pola-
znu hipotezu da nije nastupilo starenje uređaja, na nivou značajnosti od α = 0,05 (tabela
3.). Analiza srednjih vrednosti i varijansi primenom Fišerovog F-test i Studentov t- test
potvrđena je homogenost podataka efluenta do nivoa hidrotehničke značajnosti.
Analiza srednjih vrednosti i srandardnih devijacija influenta ukazuje da je vari-
jabilnost koncentracije suspendovanih materija veća u prve dve godine rada uređaja.
Svakako tome doprinosi priključivanje korisnika sistema kanalizacije upravo u ovom
periodu. U sledećih dve godine varijabilnost je smanjena, što potvrđuje vrednosti stan-
dardne devijacije i koeficijenta varijacije.
Analiza srednjih vrednosti i srandardnih devijacija efluenta očekivano prati pove-
ćanje vrednosti na izlazu iz mokrog polja u drugom dvogodišnjem periodu. A koefici-
jenti varijacije pokazuju izraženu relativnu meru devijacije.

20
 Tabela 3. Statistike uzoraka suspendovanih materija
Table 3. Statistics of suspended matter samples

SUSPENDOVANE MATERIJE (mg/l)

Ulaz/influent Izlaz/efluent
STATISTIKA
N1 N2 N1 N2
Srednja vrednost 304,75 338,13 13,50 25,13
Standardna devijacija 135,02 66,78 11,98 15,62
Varijansa 18231,08 4458,98 143,43 243,84
Koeficijent varijacije 0,443 0,198 0,887 0,622
Fračunsko 4,09 1,70
Ftablično/α = 0,05 Fračunsko > 3,79 Fračunsko < 3,79
tračunsko 0,586 1,563
ttablično/ ±α/2 = 0,025 - 2,145 < tračunsko < 2,145 - 2,145 < tračunsko < 2,145

ZAKLJUČAK

Mokro polje sa tehničkog gledišta deluje kao jednostavni građevinski objekat.

Međutim, mokro polje je izuzetno osetljiv sistem jer mora u dužem vremenskom peri-
odu da hidrotehnički funkcioniše, odnosno da propušta velike količine vode kroz sebe.
Pri tome, treba da se obezbede uslovi za prečišćavanje.
Pri projektovanju ključno je: Odrediti ukupnu površinu koristeći vrednosti za op-
terećenja po površini za svaki zagađujući parametar i odabrati veći zahtev za površinu.
U Gložanu kada se posmatra parametar suspendovane materije, projektovana površina
je obezbedila zavidne rezultate.
Prema preporukama USEPA (2000), uklanjanje suspendovanih materija je dobro
pri opterećenjima manjim od 20 g/m2·dan, računato na mesečni maksimum ukupnih
suspendovanih materija. Na mokrom polju Gložan opterećenje iznosi 9 g/m 2·dan na
mesečnom maksimumu za letnji period, što je svakako determinisalo efikasnost ukla-
njanja suspendovanih materija u iznosu prosečno 94 %, odnosno u prve dve godine 96
%, a sledeće dve godine 93 %.
Pored projektovane površine supstrat ima značajnu ulogu u otklanjanju suspen-
dovanih materija. Mokro polje u Gložanu podstiče taloženje relativno malom brzinom
vode i filtrirajućim efektom kroz supstrat, koje je omogućeno šljunčanim trakama u
kombinaciji sa prirodnim zemljištem mokrog polja.
Analiza homogenosti podataka o suspendovanim materijama kojom je utvrđeno
da nije došlo do statistički značajnih promena u uklanjanju ovog polutanta u ispitiva-
nom periodu dokazuje da još nije nastupila starost mokrog polja. Takođe potvrđuje i da

21
su prethodna dva preduslova za efikasno uklanjanje ovog zagađivača još u fazi projek-
tovanja dobro pretpostavljena.

LITERATURA
1. Jahić M. (1990): Prečišćavanje zagađenih voda. Institut za uređenje voda, Univerzitet u
Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 1-132.
2. Josimov-Dunđerski J. (2010): Eko-hidrološki uslovi za primenu mokrih polja u Vojvodini.
Doktorska disertacija, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad.
3. Josimov-Dunđerski J., Belić A. (2010): Uklanjanje zagađenja iz otpadne vode primenom
mokrog polja. Letopis naučnih radova, Br. 1, God. 34, str. 53-59.
4. Josimov-Dunđerski J., Belić A., Rajić M. (2010): The Application of Constructed
Wetland for Waste Water Treatment of the Novo Milosevo, Contemporary Agriculture -
Savremena poljoprivreda, Vol. 59, 3-4, pp. 256-261.
5. Josimov-Dunđerski J., Nikolić Lj., Belić A., Stojanović S., Bezdan A. (2011): Nutrient
Levels in a Constructed Wetland System Gložan (Vojvodina Province), Bulgarian Journal
of Agricultural Science, Vol. 17: 31-39.
6. Kadlec R. H., Wallace, S. (2008): Treatment Wetlands. 2nd ed. CRC Press. Boca Raton,
FL, USA: Taylor & Francis, Inc., 1-870.
7. Ljubisavljević, D., Đukić, A. & Babić, B. (2004): Prečišćavanje otpadnih voda.
Prečišćavanje otpadnih voda, Građevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd,
1-251.
8. Molle P., Cenare, A., Boutin, C., Merlin, G., Iwerna, A. (2004): How to treat raw sewage
with constructed wetlands: an overview of the French systems. Proceedings of 9th
International Conference on Wetland Systems for Water Pollution Control, Avignon,
France, 11-19.
9. Scholz M. (2006): Wetland Systems to Control Urban Runoff. ELSEVIRE, 1-325.
10. USEPA (2000): Manual, Constructed Wetlands Treatment of Municipal Wastewaters.
EPA 625/R-99/010, Office of Research and Development.

AGE OF CONSTRUCTED WETLAND IN GLOŽAN

BASED ON SUSPENDED MATTER

by
Jasmina Josimov-Dunđerski, Anđelka Belić

SUMMARY

Constructed wetland with subsurface flow in Gložan is designed to accept and tre-
atment municipal wastewater from settlement. Four-year study of removing suspended
matter has found that the age of the constructed wetland in the study period does not
affect the concentration of suspended solids in the effluent. Applying Fisher F-test and
Student t-test tested the homogeneity of data determined that the age of the constructed

22
wetland is not performed, and that the removal of suspended solids is up to 96 - 93%.
Key words: wastewater, suspended matter, purification, constructed wetland

Primljeno: 20.09.2011.
Prihvaćeno: 25.09.2011.

23