NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Chöông I
XAÕ HOÄI HOÏC VÔÙI TÖ CAÙCH
LAØ MOÄT KHOA HOÏC

Xaõ hoäi hoïc laø moät ngaønh khoa hoïc coøn non treû so vôùi moät soá ngaønh khoa
hoïc xaõ hoäi khaùc. Tuy nhieân vôùi caùch tieáp caän ñaëc thuø cuûa mình, noù ñaõ daàn daàn
chieám ñöôïc vò trí quan troïng trong heä thoáng caùc khoa hoïc xaõ hoäi caû veà maët lyù
thuyeát laãn öùng duïng.

Ngaøy nay, xaõ hoäi hoïc ñaõ trôû thaønh moät boä phaän khoâng theå thieáu trong
chöông trình ñaøo taïo cöû nhaân cuûa caùc ngaønh khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên ôû
nöôùc ta vaø nhieàu nöôùc treân theá giôùi.

Vôùi tö caùch laø moät khoa hoïc ñoäc laäp, xaõ hoäi hoïc ñaõ xaùc ñònh ñöôïc cho
mình ñoái töôïng, nhieäm vuïï heä phöông phaùp luaän vaø phöông phaùp nghieân cöùu.
Maëc duø ra ñôøi muoän, nhöng xaõ hoäi hoïc cuõng coù moät lòch söû phaùt trieån laâu daøi
vaø phöùc taïp.

ÔÛ phaàn naøy, chuùng ta seõ laàn löôït nghieân cöùu moät soá vaán ñeà cô baûn sau :

+ Ñoái töôïng vaø chöùc naêng cuûa xaõ hoäi hoïc.

+ Khaùi quaùt lòch söû hình thaønh xaõ hoäi hoïc.

I. Ñoái töôïng vaø chöùc naêng cuûa xaõ hoäi hoïc

Xaõ hoäi hoïc laø gì?
Thuaät ngöõ “xaõ hoäi hoïc” ñöôïc moät nhaø xaõ hoäi hoïc ngöôøi Phaùp - Auguste
Comte (1798-1857) söû duïng vaøo naêm 1838. Noù ñöôïc gheùp töø hai chöõ, coù
nguoàn goác khaùc nhau: “Socius” töø tieáng Latinh coù nghóa laø xaõ hoäi, vaø “Logos”
coù nguoàn goác töø tieáng goác Hi Laïp coù nghóa laø hoïc thuyeát boä moân taïo thaønh
thuaät ngöõ “Sociologie” - boä moân nghieân cöùu veà xaõ hoäi. OÂng ñöôïc coi laø
ngöôøi coù coâng xaây döïng neàn moùng ñaàu tieân cho ngaønh khoa hoïc naøy.

Ngay töø khi môùi hình thaønh ñaõ coù raát nhieàu ñònh nghóa khaùc nhau veà xaõ
hoäi hoïc. Tuy nhieân, caàn phaûi hieåu raèng vì söï ra ñôøi cuûa boä moân naøy khoâng
ñoàng nhaát treân theá giôùi neân khoù loøng coù ñöôïc söï thoáng nhaát trong ñònh nghóa

1
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

veà noù. Chaúng haïn, Auguste Comte (1798-1857) cho raèng, con ngöôøi laø moät
thöïc theå xaõ hoäi. Vì vaäy, khoâng theå giaûi thích caùc hieän töôïng xaõ hoäi töø caù nhaân
maø phaûi xuaát phaùt töø caùi toång theå ñeå tìm hieåu caùc boä phaän cuûa noù (caù nhaân
hoaëc gia ñình…). Theo oâng, khoa hoïc xaõ hoäi hoïc laø tìm hieåu caùc quy luaät xaõ
hoäi gioáng nhö caùc quy luaät vaät lyù cho pheùp tìm ra nhöõng heä quaû cuûa söï lieân
keát nhöõng hieän töôïng xaõ hoäi. Coøn theo Emile Durkheim (1858-1917) laïi nhaän
ñònh raèng xaõ hoäi hoïc laø khoa hoïc nghieân cöùu veà nhöõng söï kieän xaõ hoäi. OÂng ñaõ
döïa vaøo moâ hình cuûa caùc khoa hoïc töï nhieân ñeå xaây döïng moät ngaønh xaõ hoäi
hoïc mang tính thöïc chöùng. OÂng coi caùc söï kieän xaõ hoäi nhö laø nhöõng caùch thöùc
suy nghó haønh ñoäng vaø caûm xuùc toàn taïi ôû beân ngoaøi yù thöùc cuûa caù nhaân, coù söùc
maïnh aùp ñaët leân caù nhaân laøm cho caù nhaân haønh ñoäng theo söï taùc ñoäng cuûa
nhöõng yeáu toá beân ngoaøi ñoù. Khi nghieân cöùu veà xaõ hoäi, oâng cho raèng xaõ hoäi
ñöôïc taïo neân bôûi caùc caù nhaân vaø caùc caù nhaân luoân noã löïc hoäi nhaäp vôùi xaõ hoäi.
ÔÛ ñaây, hai yeáu toá cuøng toàn taïi trong moãi con ngöôøi, ñoù laø “yù thöùc caù nhaân” vaø
“yù thöùc taäp theå”. YÙ thöùc caù nhaân ñöôïc hình thaønh töø nhöõng yù kieán rieâng cuûa
caù nhaân naøo ñoù, coøn yù thöùc taäp theå laø toaøn boä nhöõng tö töôûng chung nhaát cho
taát caû caùc thaønh vieân trong xaõ hoäi. YÙ thöùc taäp theå naøy laø keát quaû cuûa nhöõng
kinh nghieäm vaø kieán thöùc ñöôïc ñuùc keát qua nhieàu theá heä, vì vaäy noù vöôït leân
treân nhöõng kinh nghieäm voán coù cuûa moät caù nhaân.

Trong khi ñoù, Max Weber (1864-1920) cho raèng xaõ hoäi hoïc laø khoa hoïc
nghieân cöùu caùc haønh ñoäng xaõ hoäi. Theo oâng, khaùc vôùi khoa hoïc töï nhieân, xaõ
hoäi hoïc nghieân cöùu nhöõng hieän töôïng phuï thuoäc vaøo ñoäng cô cuûa con ngöôøi.
Vì vaäy, caàn phaûi nghieân cöùu nhöõng ñoäng cô cuûa caùc caù nhaân tröôùc khi xem
xeùt nhöõng moái quan heä nhaân quaû maø khoâng caàn phaûi taùch rôøi moät bieán soá naøo
ñoù ñeå nghieân cöùu noù nhö trong phoøng thí nghieäm. Coù moät soá moái quan heä xaõ
hoäi coù theå hieåu ngay ñöôïc moät caùch roõ raøng vì moái quan heä giöõa nhöõng ñoäng
cô vaø nhöõng haønh ñoäng laø roõ raøng. Tuy vaäy, cuõng coù moät soá moái quan heä xaõ
hoäi khaùc phöùc taïp hôn vaø nhaø xaõ hoäi hoïc caàn phaûi taïo döïng neân yù nghóa cuûa
nhöõng haønh ñoäng ñoù baèng caùch tìm ra nhöõng ñoäng cô chính thöùc hoaëc bí maät
cuûa moãi keû haønh ñoäng. Vì theá, trong xaõ hoäi hoïc khoâng coù nhöõng quy luaät
chung nhaát coù theå so saùnh vôùi caùc quy luaät cuûa caùc khoa hoïc töï nhieân. Ngöôïc
laïi vôùi nhöõng quan ñieåm treân, George Simmel (1859-1918) tìm thaáy trong caù
nhaân vaø trong taâm lyù cuûa caù nhaân nhöõng cô sôû cuûa caùc hieän töôïng xaõ hoäi. OÂng
cho raèng, nhöõng moái quan heä töông hoã giöõa caùc caù nhaân vôùi nhau laø nguoàn
goác cuûa caùc hieän töôïng xaõ hoäi vaø sau ñoù ñeán löôït chuùng, khi ñöôïc theå cheá
hoaù, laïi ñònh höôùng nhöõng moái quan heä giöõa caùc caù nhaân.

2
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Trong khi, ña soá caùc nhaø xaõ hoäi hoïc quan taâm tôùi nhöõng haønh ñoäng cuûa
caùc nhoùm ñoàng nhaát vôùi nhau, phuø hôïp vôùi chuaån möïc xaõ hoäi thì Pareto laïi
quan taâm tôùi caùc haønh ñoäng phi logic ñöôïc ñaëc tröng hôn söï khaùc bieät giöõa
muïc ñích chuû quan vôùi muïc ñích khaùch quan (moät nhaø hoaït ñoäng chính trò
muoán haønh ñoäng vì lôïi ích chung nhöng ñoäng cô trong haønh ñoäng cuûa oâng ta
laïi höôùng vaøo taàng lôùp tinh hoa cuûa chính phuû).

Nhö vaäy, tuy coù nhöõng höôùng nghieân cöùu khaùc nhau nhöng nhìn chung,
caùc nhaø Xaõ hoäi hoïc thoáng nhaát vôùi nhau ôû moät ñieåm: Xaõ hoäi hoïc laø moät ngaønh
khoa hoïc nghieân cöùu moät caùch heä thoáng caùc nhoùm ngöôøi. Noù taäp trung nghieân
cöùu caùc moái quan heä hoã töông vaø haønh vi chung cuûa caùc nhoùm ngöôøi.

Khi moät ngöôøi phuï nöõ ly dò choàng, caùc nhaø taâm lyù hoïc thöôøng ñi tìm caên
nguyeân töø söï phuø hôïp hay khoâng nhöõng yeáu toá veà taâm lyù, sôû thích cuûa caùc caëp
vôï choàng. Hoï giaûi thích nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng naøy laø ñeå caùc caù nhaân
phaùt trieån tieàm naêng cuûa mình. Nhöng döôùi caùch tieáp caän cuûa xaõ hoäi hoïc, hieän
töôïng ly hoân töø phía phuï nöõ laø do xu höôùng bình ñaúng veà giôùi tính trong xaõ
hoäi. Moät ngöôøi töï töû coù theå ñöôïc coi laø coù söï “baát bình thöôøng” trong ñaàu hoaëc
vì caù nhaân muoán troán traùnh söï thaát voïng hay coâ ñôn, theo suy nghó thoâng
thöôøng, caùc nhaø xaõ hoäi hoïc laïi tìm nguyeân nhaân töø phía caùc taùc nhaân xaõ hoäi, ví
duï, söï thaát nghieäp hay söï huït haãng trong thôøi gian ñaàu môùi nghó vieäc cuûa
nhöõng ngöôøi veà höu. Nhö vaäy, caùc nhaø xaõ hoäi hoïc khoâng quan taâm tôùi ñaëc
ñieåm cuûa caù nhaân maø chæ quan taâm tôùi caùc nhoùm ngöôøi maø thoâi. Theo hoï,
nhöõng giaûi thích coù tính caùch caù nhaân veà nhöõng haønh vi cuûa nhoùm laø khoâng
hôïp lyù vì caùc haønh ñoäng cuûa con ngöôøi chòu söï taùc ñoäng cuûa caùc löïc löôïng xaõ
hoäi maø caùc caù nhaân duø muoán duø khoâng, cuõng khoâng theå töï taïo ra hay kieåm
soaùt noåi (Emile Durkheim).

Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc cho raèng, khi tham gia vaøo moät nhoùm naøo ñoù, chuùng
ta luoân coù xu höôùng tuaân theo khuoân maãu cuûa nhoùm. Vì vaäy, nhöõng ngöôøi
thuoäc veà caùc nhoùm gioáng nhau thöôøng coù nhöõng khuynh höôùng tö duy, caûm
xuùc, öùng xöû gaàn nhau hôn. Chaúng haïn, nhöõng ngöôøi ôû cuøng moät quoác gia hay
moät laõnh thoå, moät daân toäc thöôøng coù thoùi quen sinh hoaït nhö aên maëc, tín
ngöôõng, taâm theá gaàn nhö nhau.

Theo quan saùt cuûa caùc nhaø xaõ hoäi hoïc, nhöõng haønh vi cuûa con ngöôøi ñöôïc
thöïc hieän theo khuoân maãu mang tính ñeàu ñaën, laëp ñi laëp laïi vaø coù söï phoái hôïp.
Ví duï khi ñi xe treân ñöôøng, chuùng ta luoân ñi veà phía beân phaûi cuûa ñöôøng, caàm
ñuõa baèng tay phaûi, caàm baùt baèng tay traùi, khi ñöôïc giuùp ñôõ phaûi caùm ôn, v.v....

3
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Nhö vaäy, caùc nhaø xaõ hoäi hoïc cho raèng, ñôøi soáng xaõ hoäi goàm nhöõng söï
ñieàu chænh theo khuoân maãu vaø chính nhöõng söï ñieàu chænh theo khuoân maãu
naøy cho pheùp chuùng ta döï baùo nhöõng haønh vi xaõ hoäi. Vì vaäy coù theå ñöa ra
nhaän ñònh veà haønh vi cuûa con ngöôì nhö sau:

Caùc caù nhaân trong thieát cheá xaõ hoäi gioáng nhau cuõng seõ coù nhöõng haønh vi
töông töï nhö nhau; Nhöõng haønh vi naøy laø saûn phaåm cuûa söï töông taùc xaõ hoäi cuï
theå; nhöõng kinh nghieäm vaø caùc quan heä xaõ hoäi taïo neân ñôøi soáng xaõ hoäi con
ngöôøi.

Ñoái töôïng vaø baûn chaát cuûa xaõ hoäi hoïc

Muoán hieåu roõ xaõ hoäi hoïc laø gì, phaûi xaùc ñònh ñöôïc roõ nhöõng phaïm vi cuï
theå cuûa haønh vi xaõ hoäi maø xaõ hoäi hoïc quan taâm.

Caùc hieän töôïng xaõ hoäi laø ñoái töôïng cuûa taát caû caùc ngaønh thuoäc veà khoa
hoïc xaõ hoäi chöù khoâng chæ rieâng ngaønh xaõ hoäi hoïc. Chaúng haïn, toäi phaïm laø ñoái
töôïng nghieân cöùu cuûa moät loaït caùc ngaønh nhö xaõ hoäi hoïc, taâm lyù hoïc xaõ hoäi,
luaät hoïc. Hieän töôïng ly hoân cuøng moät luùc ñöôïc caùc nhaø taâm lyù hoïc, xaõ hoäi hoïc,
phuï nöõ hoïc quan taâm. Vaäy ranh giôùi daønh cho ñoái töôïng xaõ hoäi hoïc laø gì? Traû
lôøi caâu hoûi naøy quaû khoâng ñôn giaûn chuùt naøo. Löôïc laïi lòch söû phaùt trieån xaõ hoäi
hoïc chuùng ta thaáy, nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi maø xaõ hoäi hoïc nghieân cöùu voâ cuøng ña
daïng.

Coù luùc chuû nghóa thöïc chöùng (Pisitivisme) ñöôïc coi laø neàn taûng khoa hoïc
cuûa nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc (nhö A.Comte, Saint Simon vaø H.Spencer - theá kyû
XIX). Hoï coù tham voïng ñi tìm nhöõng quy luaät toång quaùt cuûa xaõ hoäi vaø bieán
ñoåi xaõ hoäi. A. Comte cho raèng, xaõ hoäi hoïc caàn aùp duïng phöông phaùp luaän cuûa
khoa hoïc töï nhieân vaø chuû nghóa thöïc chöùng. Caùc phöông phaùp maø oâng ñeà nghò
ñeå nghieân cöùu xaõ hoäi laø thöïc nghieäm, quan saùt so saùnh vaø phaân tích lòch söû.

Coù luùc yù nghóa cuûa haønh vi vaø tính chaát duy nhaát cuûa caùc söï kieän lòch söû
laø vaán ñeà xaõ hoäi hoïc caàn phaûi quan taâm nhö Max Weber (1860-1920) quan
nieäm. Coøn xaõ hoäi hoïc Phaùp vôùi ñaïi dieän laø Emile Durkheim (1858 - 1917) döïa
treân nhaän ñònh veà söï toàn taïi cuûa moät soá ñònh cheá luaân lyù, luaät leä vaø moät soá tín
ngöôõng toân giaùo trong caùc xaõ hoäi raát khaùc nhau ñaõ chöùng minh raèng duø sao xaõ
hoäi vaãn chòu söï chi phoái cuûa moät soá quy luaät phoå quaùt.

Moät soá taùc giaû khaùc laïi cho raèng nhöõng vaán ñeà phaùt sinh trong chuyeån
bieán töø xaõ hoäi coå truyeàn sang xaõ hoäi coâng nghieäp môùi chính laø ñoái töôïng
nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc. Theo V.Mill, nhöõng söï baát oån trong xaõ hoäi hieän ñaïi,

4
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

phaàn lôùn ñöôïc coi laø nhöõng thay ñoåi nhanh choùng phaù vôõ loái soáng coå truyeàn,
gaây ra nhöõng vaán ñeà phaûi ñoái phoù vôùi moâi tröôøng beân ngoaøi.

Coù nhöõng quan ñieåm tuy gioáng nhau ôû choã ñeàu coi haønh vi xaõ hoäi nhö
saûn phaåm cuûa nhöõng ñieàu chænh xaõ hoäi, nhöõng töông taùc vaø ñieàu kieän xaõ hoäi
(caùc quan ñieåm caù nhaân, gia ñình vaø xaõ hoäi) nhöng laïi khaùc nhau trong caùch lyù
giaûi caên cöù treân nhöõng nhaân toá hay bieán soá cuï theå ñeå giaûi thích haønh vi.

Söï ña daïng vaø khoâng ñoàng nhaát cuûa caùc quan ñieåm xaõ hoäi hoïc cho thaáy
khoâng coù moät “xaõ hoäi hoïc” duy nhaát ñöôïc thöøa nhaän vaø coù theå cung caáp ñöôïc
taát caû caùc caâu traû lôøi cho moïi hieän töôïng trong xaõ hoäi.

Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc xaõ hoäi chuû nghóa thôøi kyø “Chieán tranh laïnh” khi pheâ
phaùn xaõ hoäi hoïc tö saûn thöôøng cho raèng caùc lyù thuyeát cuûa hoï thöôøng thieáu tính
heä thoáng hoaëc quaù thieân veà caù nhaân hay quaù thieân veà tính quy luaät chung nhaát
cuûa xaõ hoäi. Ñeå coù theå khaéc phuïc nhöõng haïn cheá treân, Osipov ñaõ coá gaéng ñöa
ra moät ñònh nghóa mang tính “trung gian” hôn. OÂng ñònh nghóa: “Xaõ hoäi hoïc laø
khoa hoïc veà caùc quy luaät maø tính quy luaät cuûa xaõ hoäi chung nhaát vaø ñaëc thuø
cuûa söï phaùt trieån vaø vaän haøn h cuûa heä thoáng xaõ hoäi, ñöôïc quy ñònh veà maët lòch
söû, laø khoa hoïc veà nhöõng cô cheá taùc ñoäng vaø caùc hình thöùc bieåu hieän cuûa caùc
quy luaät ñoù trong hoaït ñoäng cuûa caùc caù nhaân, nhoùm xaõ hoäi, giai caáp vaø daân
toäc”i (G.V. Osipov,1992). Tuy vaäy, ñònh nghóa naøy thöïc teá laïi quan taâm tôùi
yeáu toá vó moâ nhieàu hôn nhöõng moái quan heä giöõa caùc caù nhaân nhö laø nhöõng
thaønh toá xaõ hoäi.

Coøn Peter Berger ñaõ ñöa ra khaùi nieäm veà caùch nhìn nhaän xaõ hoäi hoïc
trong nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc vôùi tö caùch laø moät hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi nhö
sau: oâng coi caùc töø “xaõ hoäi” vaø “tính xaõ hoäi” nhö laø yeáu toá then choát. Thuaät
ngöõ “xaõ hoäi” nhaán maïnh ñeán nhöõng moái quan heä phöùc taïp trong noäi boä moät
heä thoáng töông taùc ñoäc laäp, coøn töø “tính xaõ hoäi” nhaèm vaøo baûn chaát cuûa söï
töông taùc. OÂng cho raèng, ñaây laø caùch maø caùc yeáu toá hoaëc caùc thaønh vieân taùc
ñoäng vaø bò taùc ñoäng laãn nhau. Nhaø xaõ hoäi hoïc tieáp caän vôùi ñeà taøi baèng caùch söû
duïng xaõ hoäi vaø nhöõng söï kieän xaõ hoäi nhö moät khung quy chieáu khi nghieân cöùu
hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. Khung quy chieáu ñoù chính laø caùc quy taéc cô baûn. Vaø
caùc khung quy chieáu ñoù höôùng söï chuù yù cuûa nhaø xaõ hoäi hoïc vaøo moät soá khía
caïnh cuûa moät söï kieän maø chæ coù ngaønh xaõ hoäi hoïc quan taâm tôùi.

Sau moät thôøi gian tranh luaän vaø hieåu ra raèng cuoäc tranh luaän khoù ñi tôùi
choã keát thuùc, cuoái cuøng, ngöôøi ta cuõng ñi tôùi choã thoáng nhaát raèng: vaán ñeà ôû

5
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

ñaây khoâng phaûi laø xaõ hoäi hoïc nghieân cöùu caùi gì maø nghieân cöùu nhö theá naøo?
Töùc laø phaûi chæ ra ñöôïc caùi ñaëc tröng cuûa caùch tieáp caän xaõ hoäi hoïc.

Moät trong nhöõng khía caïnh quan troïng trong ñaùnh giaù baûn chaát cuûa xaõ
hoäi hoïc laø söï quan taâm cuûa noù veà moái quan heä töông taùc giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi
(xaõ hoäi hoïc vi moâ) vaø cô caáu xaõ hoäi (xaõ hoäi hoïc vó moâ).

Xaõ hoäi hoïc vi moâ quan taâm tôùi con ngöôøi khi hoï quan heä qua laïi vôùi nhau
theo nhöõng khuoân maãu vaø laëp ñi laëp laïi trong ñôøi soáng haøng ngaøy.

Xaõ hoäi hoïc vó moâ taäp trung vaøo nhöõng cô caáu vaø quaù trình ôû qui moâ lôùn
maø khoâng caàn quan taâm ñeán nhöõng quan heä cuûa nhöõng ngöôøi lieân quan. Xaõ
hoäi hoïc nhaán maïnh ñeán moâ hình quan heä beân trong vaø giöõa caùc cô caáu coù quy
moâ lôùn. Chaúng haïn söï taùc ñoäng cuûa coâng nghieäp hoùa ñeán tyû leä ly dò nhö theá
naøo?

Ví duï, trong nghieân cöùu veà vaán ñeà ngöôïc ñaõi treû em: ôû möùc ñoä vi moâ,
nhaø xaõ hoäi hoïc seõ quan taâm tìm hieåu xem nhöõng ngöôøi hieän nay ngöôïc ñaõi treû
em tröôùc kia ñöôïc cha meï ñoái xöû nhö theá naøo? Hoaëc hoï tìm moái lieân heä giöõa
loaïi hình vaø taàn soá ngöôïc ñaõi treû em vôùi thöïc chaát cuûa moái quan heä giöõa cha
vaø meï trong gia ñình. Coøn ôû möùc ñoä vó moâ, nhaø xaõ hoäi hoïc coù theå so saùnh tính
phoå bieán cuûa söï ngöôïc ñaõi treû em ôû caùc nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån vaø caùc
nöôùc thuoäc theá giôùi thöù ba hoaëc coá gaéng lieân heä taàn soá vaø loaïi hình ngöôïc ñaõi
treû em vôùi möùc ñoä baát oån ñònh cuûa gia ñình trong moät xaõ hoäi hoaëc qua caùc loaïi
hình xaõ hoäi khaùc nhau.

Vaán ñeà thaát nghieäp cuõng töông töï. Neáu chæ moät caù nhaân bò thaát nghieäp,
ñaây khoâng phaûi laø vaán ñeà xaõ hoäi maø laø vaán ñeà coù lieân quan tôùi tính caùch hoaëc
khaû naêng cuûa caù nhaân aáy. Ñaây laø moät vaán ñeà caù nhaân, khoâng xuaát hieän nhö laø
haäu quaû cuûa moät vaán ñeà xaõ hoäi. Maët khaùc, moät tæ leä thaát nghieäp tôùi 7,5% bao
haøm moät yù nghóa lôùn hôn laø nhöõng chuyeän baát oån caù nhaân, noù phaûn aùnh moät
ñieàu kieän xaõ hoäi ñaëc bieät naèm trong loøng nhöõng lónh vöïc chính trò cuûa xaõ hoäi.
Hoaëc nöõa, moät tröôøng hôïp ly dò caù bieät coù theå ñöôïc nghieân cöùu moät caùch khaùc
vôùi moät tæ leä ly dò laø 45%. Tröôøng hôïp ñaàu laø vaán ñeà caù nhaân, coøn tæ leä ly hoân
cao thì gôïi leân moät cuoäc khuûng hoaûng veà thieát cheá ñang taùc ñoäng vaøo cô caáu
cuûa xaõ hoäi. ÔÛ ñaây, nhöõng yeáu toá taùc ñoäng ñeán caù nhaân naèm ôû taàm vó moâ.

Nhö vaäy, cuõng coù theå thaáy moät möùc ñoä trung gian giöõa hai caáp ñoä noùi
treân. ÔÛ ñaây coù theå thaáy, xaõ hoäi hoïc khoâng chæ nghieân cöùu moái quan heä giöõa
caùc caù nhaân vaø maø coøn nghieân cöùu moái quan heä giöõa caù nhaân vaø xaõ hoäi cho
duø caùch phaân tích coù khaùc nhau. Chaúng haïn, Mill cho raèng nhöõng vaán ñeà thích

6
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

hôïp vôùi nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc ñeàu bao haøm caû nhöõng baát oån caù nhaân laãn caùc
vaán ñeà cuûa ñoâng ñaûo coâng chuùng. Caùc baát oån laø nhöõng chuyeän rieâng tö thuoäc
vaøo tieåu söû caù nhaân, vaø vieäc giaûi quyeát nhöõng baát oån naøy phaûi ñöôïc ñaët vaøo
phaïm vi khung caûnh xaõ hoäi tröïc tieáp cuûa caù nhaân. Coøn caùc vaán ñeà quaàn chuùng
laø nhöõng söï kieän lòch söû cuûa xaõ hoäi, chuùng phaûn aùnh caùc ñieàu kieän goùp phaàn
vaøo nhöõng chuyeän baát oån caù nhaân. Xaõ hoäi hoïc quy ñònh raèng öùng xöû con
ngöôøi laø öùng xöû xaõ hoäi vaø raèng haàu heát caùc öùng xöû vaø kinh nghieäm ñeàu lieân
quan ñeán nhöõng bieán coá xaûy ra trong moâi tröôøng xaõ hoäi cuï theå.

Coøn George Simmel laïi tìm thaáy trong caù nhaân vaø trong taâm lyù cuûa caù
nhaân, nhöõng cô sôû cuûa hieän töôïng xaõ hoäi. Nhöõng moái quan heä hoã töông vôùi
nhau cuûa caùc caù nhaân laø nguoàn goác cuûa moái quan heä xaõ hoäi vaø sau ñoù, ñeán
löôït mình, khi ñöôïc theå cheá hoaù chuùng laïi ñöôïc ñònh höôùng quan heä giöõa caùc
caù nhaân.

Chöùc naêng cuûa xaõ hoäi hoïc

Töø khi hình thaønh, xaõ hoäi hoïc ñaûm baûo ba chöùc naêng cô baûn ñoù laø: chöùc
naêng nhaän thöùc, chöùc naêng thöïc tieãn, chöùc naêng tö töôûng.

Chöùc naêng nhaän thöùc cuûa xaõ hoäi hoïc ñöôïc theå hieän ôû choã noù cung caáp
nhöõng tri thöùc veà nhöõng quy luaät khaùch quan cuûa söï phaùt trieån xaõ hoäi cuõng
nhö nhöõng quy luaät, nguoàn goác vaø cô cheá cuûa quùa trình phaùt trieån ñoù. Nhöõng
tri thöùc naøy coøn coù khaû naêng taïo ra caùc tieàn ñeà ñeå nhaän thöùc veà söï phaùt trieån
xaõ hoäi trong töông lai vaø döï baùo veà trieån voïng cuûa noù. Chöùc naêng nhaän thöùc
coøn theå hieän ôû choã noù coù nhieäm vuï xaây döïng heä thoáng lyù luaän vaø phöông
phaùp luaän nhaän thöùc xaõ hoäi. ÔÛ khía caïnh naøy, lòch söû xaõ hoäi hoïc ñaõ chöùng
kieán nhieàu quan ñieåm khaùc nhau, chaúng haïn, A. Comte vaø E. Durkheim cho
raèng gioáng nhö khoa hoïc töï nhieân, xaõ hoäi hoïc caàn söû duïng heä thoáng phöông
phaùp luaän, caùc kyõ thuaät vaø thao taùc nghieân cöùu khoa hoïc ñeå tìm ra quy luaät vaø
ñeà ra lyù thuyeát vôùi heä thoáng caùc phaïm truø khaùi nieäm. Moät höôùng nghieân cöùu
khaùc baét nguoàn töø khoa hoïc nhaân vaên xaùc ñònh chöùc naêng nhaän thöùc cuûa xaõ
hoäi hoïc laø phaûi lyù giaûi ñöôïc nhöõng ñoäng cô cuûa nhöõng haønh ñoäng xaõ hoäi (M.
Weber). Trong khi ñoù, caùc nhaø xaõ hoäi hoïc Maùc-xít laïi xuaát phaùt töø quan ñieåm
cuûa chuû nghóa duy vaät lòch söû cho raèng chöùc naêng nhaän thöùc cuûa xaõ hoäi hoïc laø
phaân tích lyù luaän hoaït ñoäng nhaän thöùc trong caùc coâng trình nghieân cöùu xaõ hoäi
hoïc vaø caùc nghieân cöùu xaõ hoäi khaùc.

Chöùc naêng thöïc tieãn cuûa xaõ hoäi hoïc coù moái quan heä vôùi chöùc naêng nhaän
thöùc noùi treân. Chöùc naêng thöïc tieãn khoâng chæ döøng laïi ôû choã phaûn aùnh caùc

7
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

hieän töôïng ñang dieãn ra trong xaõ hoäi maø coøn coù nhieäm vuï döï baùo nhöõng xu
höôùng vaän ñoäng cuûa xaõ hoäi trong töông lai. Vieäc döï baùo naøy laø ñieàu kieän vaø
tieàn ñeà ñeå xaây döïng caùc keá hoaïch vaø quaûn lyù xaõ hoäi moät caùch khoa hoïc.

Cuøng vôùi hai chöùc naêng treân, xaõ hoäi hoïc coøn thöïc hieän chöùc naêng tö
töôûng. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc Maùc–xít cho raèng lyù luaän xaõ hoäi hoïc trang bò cho
nhaø nghieân cöùu veà theá giôùi quan khoa hoïc cuûa chuû nghóa Maùc-Leânin, tö töôûng
Hoà Chí Minh. Beân caïnh ñoù, xaõ hoäi hoïc Maùc-xít coù nhieäm vuï giaùo duïc tinh
thaàn yeâu nöôùc, yù thöùc coâng daân cho moïi ngöôøi trong coâng cuoäc coâng nghieäp
hoaù vaø hieän ñaïi hoaù ñaát nöôùc. Ñoàng thôøi goùp phaàn ñaáu tranh pheâ phaùn caùc
traøo löu tö töôûng sai traùi, nhöõng hieän töôïng tieâu cöïc trong xaõ hoäi vaø baûo veä lôïi
ích cuûa quaàn chuùng nhaân daân lao ñoäng.

Caùc chöùc naêng noùi treân ñeàu coù moái quan heä qua laïi chaët cheõ vôùi nhau,
trong ñoù, chöùc naêng tö töôûng mang tính xuyeân suoát vaø chæ ñaïo. Nhöõng ngöôøi
laøm xaõ hoäi hoïc caàn kieân ñònh trong cuoäc ñaáu tranh giai caáp vaø ñaáu tranh tö
töôûng. “Laäp tröôøng xaõ hoäi cuûa nhaø xaõ hoäi hoïc xaõ hoäi chuû nghóa döïa treân
nguyeân taéc tính Ñaûng trong khoa hoïc xaõ hoäi, döïa vaøo quan ñieåm giai caáp cuûa
Ñaûng ñoái vôùi caùc hieän töôïng nghieân cöùu vaø tính khaùch quan cuûa khoa hoïc”
(G. V. OÂ-xi-poáp vaø nhöõng ngöôøi khaùc, 1988).

II. Moái quan heä cuûa xaõ hoäi hoïc vôùi caùc ngaønh khoa hoïc
xaõ hoäi
Maëc duø coù nhöõng ñieåm chung giöõa caùc ngaønh khoa hoïc xaõ hoäi, moãi moät
ngaønh ñeàu coù nhöõng ñaëc thuø cuûa mình. Muoán hieåu roõ hôn nhöõng ñaëc tröng
cuûa caùch tieáp caän xaõ hoäi hoïc vôùi caùc ngaønh khoa hoïc khaùc vaø coù theå chæ ra söï
khaùc bieät giöõa caùc ngaønh naøy, chuùng ta haõy laàn löôït so saùnh xaõ hoäi hoïc vôùi
moät soá ngaønh khaùc.

Xaõ hoäi hoïc vaø nhaân loaïi hoïc

Khoa hoïc xaõ hoäi gaàn guõi vôùi xaõ hoäi hoïc laø nhaân loaïi hoïc. Veà maët lòch söû,
caùc nhaø nhaân loaïi hoïc taäp trung nghieân cöùu caùc xaõ hoäi chöa coù chöõ vieát hoaëc
caùc xaõ hoäi nguyeân thuûy, trong ñoù xaõ hoäi hoïc taäp trung vaøo caùc xaõ hoäi phöùc
taïp, coâng nghieäp cuûa neàn vaên minh phöông Taây. Vì caùc nhaø nhaân loaïi hoïc
quan taâm chuû yeáu ñeán caùc xaõ hoäi nhoû khoâng coù neàn coâng nghieäp, hoï coù
khuynh höôùng nghieân cöùu neàn vaên hoùa trong toång theå cuûa noù. Caùc nhaø xaõ hoäi
hoïc khoâng theå söû duïng caùch tieáp caän naøy ñeå nghieân cöùu caùc xaõ hoäi hieän ñaïi
coù quy moâ lôùn. Ñuùng hôn, caùc nhaø xaõ hoäi hoïc ñieàu tra nhöõng khía caïnh khaùc

8
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

nhau cuûa xaõ hoäi hoïc hieän ñaïi nhö caùc cuoäc caùch maïng chính trò hoaëc ñòa vò
cuûa phuï nöõ so vôùi nam giôùi ôû nôi laøm vieäc.

Nhaân loaïi hoïc chia laøm hai ngaønh chuû yeáu : nhaân loaïi hoïc veà töï nhieân vaø
nhaân loaïi vaên hoùa. Nhaân loaïi hoïc töï nhieân quan taâm ñeán söï toàn taïi cuûa con
ngöôøi nhö nhöõng ñoäng vaät sinh hoïc. Hoï chuù yù ñeán nhöõng vaán ñeà nhö nguoàn
goác loaøi ngöôøi, söï khaùc nhau veà giaûi phaãu hoïc giöõa caùc chuûng toäc vaø nhöõng
taùc ñoäng cuûa caùc moâi tröôøng töï nhieân ñeán caùc toå chöùc cô theå con ngöôøi. Nhaân
hoïc vaên hoùa lieân quan ñeán neàn vaên hoùa cuûa moät coäng ñoàng hoaëc moät xaõ hoäi.
Caùc nhaø nhaân hoïc vaên hoùa taäp trung vaøo nhöõng vaán ñeà nhö nhöõng ñaëc ñieåm
hieän ñaïi cuûa neàn vaên hoùa, söï phaùt trieån cuûa neàn vaên hoùa, söï phaùt trieån cuûa
vaên hoùa vaø bieán ñoåi trong moät neàn vaên hoùa.

Xaõ hoäi hoïc vaø taâm lyù hoïc

Caùc nhaø taâm lyù hoïc quan taâm tôùi söï phaùt trieån vaø söï hoaït ñoäng cuûa quaù
trình tinh thaàn - xuùc caûm cuûa con ngöôøi. Traùi laïi, xaõ hoäi hoïc vaø nhaân loaïi hoïc
laïi taäp trung vaøo caùc nhoùm ngöôøi. Hai boä phaän cô baûn trong taâm lyù hoïc: taâm lyù
haønh vi vaø taâm lyù öùng duïng. Caùc nhaø taâm lyù hoïc chuù yù ñeán caùc quaù trình taâm
lyù nhö nhaän thöùc, tö duy, trí thoâng minh, trí nhôù vaø quan nieäm. Nhöõng ngöôøi
quan taâm tôùi taâm lyù hoïc öùng duïng taäp trung ñeán vieäc ñieàu trò nhöõng vaán ñeà caù
nhaân khaùc nhau nhö roái loaïn thaàn kinh vaø caùc beänh tinh thaàn. Xaõ hoäi hoïc vaø
taâm lyù hoïc chia seû moät soá quan taâm chung veà phöông dieän khoa hoïc haønh vi
goïi laø taâm lyù hoïc xaõ hoäi, moät lónh vöïc maø tieâu ñieåm cuûa noù laø söï töông taùc
giöõa caùc caù nhaân vaø caùc nhoùm. Ví duï, moät nhaø taâm lyù xaõ hoäi coù theå quan taâm
ñeán caùch khuyeán khích söï phuø hôïp trong nhoùm giöõa caùc thaønh vieân. Caùc nhaø
xaõ hoäi hoïc khoâng chæ nghieân cöùu caùc moái quan heä beân trong nhoùm maø coøn
quan taâm ñeán nhöõng yeáu toá taùc ñoäng töø ngoaøi nhoùm. Ñaëc bieät, hoï chuù yù ñeán
caùc vai troø maø moãi caù nhaân ñoùng.

Xaõ hoäi hoïc vaø kinh teá hoïc

Kinh teá hoïc nghieân cöùu nhöõng quaù trình saûn xuaát, phaân phoái, tieâu duøng
vaø dòch vuï. Noù giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà nhö taùc ñoäng cuûa tyû suaát lôïi nhuaän
ñeán doøng tieàn teä vaø aûnh höôûng cuûa thueá ñeán ngöôøi tieâu duøng.

Kinh teá hoïc coù khaû naêng döï baùo raát cao veà döï baùo, nhöõng bieán ñoåi kinh
teá. Ngöôøi ta söû duïng caùc moâ hình toaùn hoïc maëc duø khoâng phaûi luùc naøo cuõng
ñuùng. Chuùng laø nhöõng phöông tieän tinh vi taïo cho caùc nhaø kinh teá hoïc coù khaû
naêng döï baùo lôùn hôn caùc nhaø khoa hoïc xaõ hoäi khaùc. Xaõ hoäi hoïc vaø kinh teá hoïc

9
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

keát hôïp trong lónh vöïc nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc kinh teá taäp trung vaøo moái quan
heä giöõa nhöõng khía caïnh kinh teá vaø phi kinh teá cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. Ví duï,
moät nhaø xaõ hoäi hoïc kinh teá seõ quan taâm ñeán quan heä giöõa trình ñoä khoa hoïc -
coâng ngheä trong caùc xí nghieäp vaø möùc ñoä tham gia cuûa coâng nhaân trong hoaït
ñoäng Coâng ñoaøn.

Xaõ hoäi hoïc vaø khoa hoïc chính trò

Khoa hoïc chính trò tröôùc kia thöôøng nghieân cöùu nhöõng vaán ñeà toå chöùc,
quaûn lyù, lòch söû, lyù thuyeát vaø chính phuû. Caùc nhaø khoa hoïc chính trò quan taâm
ñeán caùc moâ hình baàu cöû vaø söï tham gia trong caùc ñaûng phaùi chính trò. Tuy vaäy,
trong nhöõng naêm gaàn ñaây, khoa hoïc chính trò quan taâm cuûa mình trong phaïm
vi hoaït ñoäng cuûa chính phuû maø höôùng ñeán nghieân cöùu haønh vi chính trò trong
yù nghóa roäng hôn cuûa noù. Khuynh höôùng naøy laøm cho caùc nhaø khoa hoïc –
chính trò vaø caùc nhaø xaõ hoäi hoïc xích laïi gaàn nhau hôn, taïo neân moät lónh vöïc
môùi laø xaõ hoäi hoïc chính trò. Caùc nhaø khoa hoïc – chính trò vaø xaõ hoäi hoïc chính
trò chia seû söï quan taâm veà söï töông taùc cuûa caùc yeáu toá beân trong thieát cheá
chính trò vôùi nhau vaø giöõa thieát cheá chính trò vôùi caùc thieát cheá khaùc (keå caû caùc
thieát cheá kinh teá vaø giaùo duïc). Caû hai nhoùm naøy ñeàu tieán haønh nghieân cöùu veà
vieäc söû duïng quyeàn löïc, quaù trình xaõ hoäi hoùa chính trò hoaït ñoäng caùc nhoùm
ñaëc thuø vaø caùc hoaït ñoäng ñaáu tranh chính trò.

Vôùi nhöõng goùc nhìn khaùc nhau, caùc nhaø nghieân cöùu thuoäc nhöõng ngaønh
khoa hoïc khaùc nhau coù theå gaùn gheùp nhöõng yù nghóa khaùc nhau cho cuøng moät
söï kieän.

Ñöùng tröôùc moät haønh vi phaïm phaùp, moät luaät gia seõ quan taâm tôùi nhöõng
giaûi thích phaùp lyù veà haønh ñoäng phaïm phaùp. Coøn nhaø xaõ hoäi hoïc thì quan taâm
tôùi khoâng chæ haønh vi toäi phaïm cuûa ngöôøi phaïm toäi maø caû nhöõng ñieàu kieän xaõ
hoäi daãn ñeán haønh ñoäng toäi phaïm vaø söï töông taùc cuûa keû toäi phaïm trong heä
thoáng phaùp lyù.

Nhö vaäy, caùc ngaønh noùi treân, moãi ngaønh ñeàu coù nhöõng caùch tieáp caän ñaëc
tröng cuûa mình vaø khaûo saùt nhöõng heä thoáng caùc yeáu toá khaùc nhau. Nhaø taâm lyù
hoïc nghieân cöùu veà öùng xöû cuûa con ngöôøi nhöng laïi taäp trung nghieân cöùu veà
nhöõng yeáu toá caù nhaân vaø nhaân caùch coøn caùc nhaø nhaân chuûng hoïc, khi nghieân
cöùu öùng xöû cuûa con ngöôøi laïi chuù yù ñeán nguoàn goác vaø söï tieán hoùa cuûa loaøi
ngöôøi. (nhaân chuûng hoïc vaät chaát) vaø cuûa vaên hoùa (nhaân chuûng hoïc vaên hoùa).

Ñeå taùch baïch ñöôïc quan ñieåm nghieân cöùu cuûa nhöõng caùch nhìn xaõ hoäi
hoïc vôùi nhöõng caùch tieáp caän khaùc, McGee (1973) ñeà nghò duøng töø quy taéc cô

10
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

baûn cuûa xaõ hoäi hoïc, ñeå moâ taû vaø phaân tích nhöõng loaïi caâu hoûi rieâng bieät , söï
choïn loïc nhöõng nhöõng bieán löôïng hoaëc nhöõng nhaân toá caàn ñöôïc nhaø xaõ hoäi
hoïc nghieân cöùu. Khaùi nieäm quy taéc cô baûn sau naøy seõ laøm saùng toû caùch tieáp
caän vaø coù theå ñöôïc aùp duïng cho moät ngaønh khoa hoïc. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc -
cuõng nhö caùc nhaø taâm lyù hoïc vaø caùc thaønh vieân cuûa caùc ngaønh khaùc – tuaân
theo moät soá quy taéc hoaëc thuû thuaät nhaát ñònh baèng caùch choïn loïc nhöõng caâu
hoûi vaø nhöõng nhaân toá phuø hôïp vôùi nhöõng lónh vöïc quan taâm cuûa chính mình.
Nhöõng lyù giaûi maø hoï ñöa ra ñeàu phuø hôïp vôùi nhöõng quy taéc aáy. Caùc ví duï veà
nhöõng nhaân toá ñöôïc khaûo saùt trong vieäc söû duïng ma tuyù baát hôïp phaùp coù theå
giuùp ta hieåu caën keõ hôn phaàn naøo veà nhöõng khaùc bieät trong caùc quy taéc cô baûn
- hoaëc caùc khung quy chieáu – cuûa caùc caùch nhìn khaùc nhau cuûa caû ba ngaønh
nghieân cöùu.

Nhö vaäy, töø nhöõng quan ñieåm khaùc nhau cuûa caùc nhaø xaõ hoäi hoïc, töø
nhöõng tranh luaän veà ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa ngaønh khoa hoïc môùi meû naøy,
caùc nhaø xaõ hoäi hoïc kinh ñieån, nhöõng nhaø nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc hieän ñaïi vaø
veà sau naøy, vôùi muoân vaøn yù kieán khaùc nhau nhöng ñaõ thoáng nhaát vôùi nhau ôû
moät ñieåm, khoâng coù moät ñònh nghóa naøo coù theå ñaùp öùng ñöôïc cho söï giaûi thích
ñoái vôùi moïi hieän töôïng xaõ hoäi.

Thöïc teá nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc treân theá giôùi vaø taïi Vieät Nam cho thaáy
nhöõng coâng trình nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc thöïc nghieäm phaàn lôùn döïa treân moät
hoaëc vaøi caùch tieáp caän khaùc nhau. Ñieàu maø ngöôøi ta quan taâm laø chuùng ñaõ
ñöôïc thöïc hieän nhö theá naøo vaø ñaõ giaûi quyeát ñöôïc nhöõng vaán ñeà gì cho caùc caù
nhaân, caùc nhoùm ngöôøi vaø caû xaõ hoäi noùi chung chöù khoâng phaûi laø tính öu vieät
cuûa moät lyù thuyeát naøo ñoù so vôùi moät lyù thuyeát khaùc. Vaû laïi, caùc lyù thuyeát laø söï
phaûn aùnh khaùch quan nhöõng quy luaät vaø hieän töôïng xaõ hoäi cuûa nhöõng xaõ hoäi
cuï theå. Trong ñieàu kieän xaõ hoäi luoân bieán ñoåi nhö hieän nay, ñoøi hoûi caùc lyù
thuyeát cuõng phaûi thay ñoåi.

Xaõ hoäi hoïc laø moät ngaønh coù nhöõng ñoái töôïng nghieân cöùu gioáng moät soá
ngaønh khoa hoïc xaõ hoäi khaùc nhöng coù caùch tieáp caän ñaëc thuø cuûa mình, vaø
caøng ngaøy, ngöôøi ta caøng chuù yù tôùi höôùng nghieân cöùu keát hôïp nhöõng neùt ñaëc
tröng cuûa moät soá ngaønh khoa hoïc ñeå nhaän bieát vaø döï baùo caùc söï kieän, caùc
hieän töôïng xaõ hoäi moät caùch toaøn dieän hôn. Ñoù laø phöông phaùp nghieân cöùu lieân
ngaønh.

III.Khaùi quaùt lòch söû hình thaønh xaõ hoäi hoïc

11
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Söï ra ñôøi cuûa xaõ hoäi hoïc tröôùc heát, xuaát phaùt töø nhu caàu nhaän thöùc veà xaõ
hoäi, vì xaõ hoäi nhö moät cô theå soáng luoân luoân bieán ñoåi, moãi moät giai ñoaïn phaùt
trieån quan troïng cuûa noù ñeàu gaén lieàn vôùi moät söï xaùo troän, söï ñaûo loän caùc traät
töï cuõ, buoäc con ngöôøi phaûi quan taâm tôùi noù, ñeán nhu caàu nhaän bieát veà thöïc
traïng cuûa caùc hieän töôïng xaõ hoäi, nhöõng nguyeân nhaân phaùt sinh cuûa noù vaø söï
vaän haønh noùi chung cuûa xaõ hoäi.

Ngoaøi ra trong hoaït ñoäng thöïc tieãn, con ngöôøi xuaát phaùt töø nhu caàu hieåu
bieát veà thöïc taïi trong caùc lónh vöïc cuûa mình (ví duï nhö nhöõng ngöôøi laøm vieäc
trong chính phuû, trong coâng taùc quaûn lyù caùc ngaønh) ñoøi hoûi phaûi ñöôïc trang bò
nhöõng kieán thöùc ñaëc bieät veà xaõ hoäi vôùi mong muoán laøm cho coâng vieäc cuûa hoï
coù hieäu quaû hôn.

Con ngöôøi khoâng ñôn thuaàn chòu söï taùc ñoäng cuûa xaõ hoäi maø coøn laø moät
chuû theå tích cöïc caûi taïo xaõ hoäi, laøm cho noù ngaøy caøng hoaøn thieän hôn. Muoán
cho coâng vieäc caûi taïo coù hieäu quaû vaø coù cô sôû vöõng chaéc, ñoøi hoûi phaûi coù
nhöõng kieán thöùc nhaát ñònh veà xaõ hoäi, veà nhöõng caù nhaân, caùc nhoùm xaõ hoäi vaø
söï töông taùc giöõa caùc vai troø cuûa hoï.

Ñieàu kieän vaø tieàn ñeà cuûa söï ra ñôøi boä moân xaõ hoäi hoïc
Khi nghieân cöùu boái caûnh xaõ hoäi trong thôøi ñieåm xaõ hoäi hoïc ra ñôøi, ngöôøi
ta nhaän ra raèng, caùc quan ñieåm khoâng thoáng nhaát vôùi nhau vaø khoâng naûy sinh
trong cuøng moät thôøi ñieåm. Nhöõng taøi lieäu trình baøy veà lòch söû xaõ hoäi hoïc ñeàu
cho raèng xaõ hoäi hoïc ñaõ ra ñôøi vaø phaùt trieån trong nhöõng boái caûnh xaõ hoäi - tö
töôûng vaø lòch söû khaùc nhau vaø laø saûn phaåm cuûa giai ñoaïn ñaëc bieät cuûa moät xaõ
hoäi nhaát ñònh.

Nhöõng tieàn ñeà tö töôûng lí luaän khoa hoïc cuûa vieäc ra ñôøi moân xaõ hoäi
hoïc

Söï ra ñôøi cuûa baát kyø boä ngaønh khoa hoïc naøo cuõng coù nhöõng tieàn ñeà cuûa
noù. Tröôùc heát phaûi keå ñeán tö töôûng cuûa caùc nhaø trieát hoïc coå Hy Laïp vaø La Maõ:
moái quan taâm veà caù nhaân vaø xaõ hoäi ngay töø thôøi ñoù cuûa hoï cho thaáy moät nhu
caàu khoâng theå thieáu ñöôïc veà söï nhaän thöùc nhöõng bieán ñoåi xaõ hoäi. Veà sau,
nhöõng vaán ñeà ñoù luoân laø troïng taâm nghieân cöùu cuûa caùc nhaø trieát hoïc. Tuy
nhieân, nhöõng giaûi thích mang tính trieát hoïc veà xaõ hoäi trong thôøi kyø ñaàu ñaõ
khoâng ñöôïc kieåm nghieäm maø döïa treân söï suy dieãn veà maët lyù luaän, thieáu khoa
hoïc. Hoï cuõng ñaõ xaây döïng ñöôïc moâ hình lyù thuyeát veà con ngöôøi vaø xaõ hoäi
nhöng khoâng chæ ra ñöôïc söï vaän haønh cuûa xaõ hoäi.

12
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Ñeán theá kyû thöù XV- thôøi kyø Phuïc höng trôû ñi, ñaëc bieät theá kyû XVIII ôû
Taây AÂu, nhöõng hieåu bieát veà caù nhaân vaø xaõ hoäi ñaõ ñaït ñöôïc nhieàu tieán boä trong
nhöõng khaùm phaù cuûa khoa hoïc kyõ thuaät veà caáu truùc vaø thaønh phaàn cuûa theá
giôùi bao quanh con ngöôøi cuõng nhö veà theå traïng vaø baûn chaát cuûa chính con
ngöôøi. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc quan taâm tôùi lòch söï hình thaønh cuûa xaõ hoäi hoïc
thöôøng cho raèng, ba yeáu toá cô baûn trong lòch söû tö töôûng cuûa loaøi ngöôøi töø theá
kyû thöù XV ñeán nöûa ñaàu theá kyû XIX taïo ra tieàn ñeà cho söï ra ñôøi cuûa xaõ hoäi hoïc
laø neàn trieát hoïc coå ñieån Ñöùc, traøo löu Khai saùng vaø Chuû nghóa Xaõ hoäi ôû Phaùp
vaø caùc lyù thuyeát kinh teá hoïc, chính trò hoïc cuûa Anh. Caùc traøo löu tieán boä cuûa
khoa hoïc töï nhieân vaø khoa hoïc xaõ hoäi döôùi nhieàu hình thöùc ñaõ trôû thaønh tieàn
ñeà cuûa heä thoáng xaõ hoäi hoïc theá kyû XIX. Caùc nhaø tö töôûng Anh thöôøng coå vuõ
vaø beânh vöïc cho quyeàn con ngöôøi noùi chung nhaèm bieän minh cho Chuû nghóa
tö baûn coâng nghieäp phaùt trieån nhanh (A. Smith (1823- 1970) vaø D. Ricadro
(1722- 1823)). Caùc nhaø kinh teá hoïc ñöa ra quan ñieåm cho raèng caùc caù nhaân coù
quyeàn töï do caïnh tranh, muoán vaäy hoï phaûi ñöôïc töï do thoaùt khoûi nhöõng raøng
buoäc vaø haïn cheá töø phía xaõ hoäi. Cöù theo höôùng nhö vaäy, theo hoï, xaõ hoäi môùi
phaùt trieån ñöôïc. Nhö vaäy, chính quan nieäm kinh teá hoïc ñaõ goùp phaàn vaùo quaù
trình phaùt trieån quan ñieåm duy vaät bieän chöùng ñoái vôùi caùc vaán ñeà xaõ hoäi môùi
ñang hình thaønh töø neàn kinh teá tö baûn vôùi quaù trình coâng nghieäp hoaù vaø ñi
cuøng vôùi noù laø söï phaân hoaù xaõ hoäi ngaøy caøng taêng.

Trong khi ñoù, taïi Phaùp nhöõng tö töôûng khai saùng vaø chuû nghóa xaõ hoäi cuûa
F. Voltaire (1694-1778), J.Rouseau (1712-1778), C.H. De Sant Simon (1760-
1825) … ñaõ khôûi xöôùng moät traøo löu duy lyù môùi. Caùc nhaø tö töôûng tieân tieán cuûa
Phaùp thôøi baáy giôø quan nieäm raèng, caùch öùng xöû cuûa con ngöôøi trong xaõ hoäi
khoâng hình thaønh moät caùch töï nhieân maø bò quy ñònh bôûi hoaøn caûnh xaõ hoäi.
Tuy nhieân, thöïc teá con ngöôøi luoân phaûi chòu nhöõng ñieàu baát coâng trong xaõ hoäi,
vì vaäy caàn thay ñoåi traät töï laøm caûn trôû söï töï do cuûa con ngöôøi ñang hieån hieän
trong xaõ hoäi baèng moät con ñöôøng mang tính chaát hôïp phaùp vaø duy lyù laøm thay
ñoåi tö töôûng vaø nhaän thöùc cuûa con ngöôøi, thaäm chí baèng cuoäc caùch maïng.
Cuoäc ñaïi Caùch maïng Phaùp naêm 1789 laø ñænh cao cuûa traøo löu “Khai saùng” ñoù.

Khoa hoïc töï nhieân, trong khi nghieân cöùu theá giôùi vaät chaát vaø con ngöôøi
cuõng nhö vai troø cuûa noù ñaõ phaùt trieån moät heä thoáng phöông phaùp thöïc nghieäm.
Chính xu höôùng ñoøi hoûi caùc lyù thuyeát khoa hoïc phaûi ñöôïc kieåm chöùng baèng
thöïc nghieäm ñaõ laøm cho caùc nhaø tieàn boái xaõ hoäi hoïc coù yù töôûng aùp duïng
nhöõng phöông phaùp töông töï vaøo boä moân nghieân cöùu veà xaõ hoäi vaø söï vaän
haønh cuûa noù. Xaõ hoäi hoïc trôû thaønh moät khoa hoïc laø chính ôû tinh thaàn ñoù.

13
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Ñieàu kieän kinh teá - chính trò - xaõ hoäi ñeå xaõ hoäi hoïc trôû thaønh moät
khoa hoïc ñoäc laäp

Chính nhöõng tieán boä cuûa khoa hoïc kyõ thuaät vaø tö töôûng tieán boä veà xaõ hoäi
thôøi kyø naøy ñaõ ñaët neàn moùng cho nhöõng bieán ñoåi kinh teá - chính trò - xaõ hoäi.
Cuoäc caùch maïng coâng nghieäp vaø thöông maïi ñaõ laøm bieán ñoåi caên baûn thieát
cheá kinh teá - xaõ hoäi cuõ coù lòch söû laâu daøi tröôùc ñoù trong caùc nöôùc nhö: Anh,
Phaùp, Ñöùc, Italia, v.v… Tröôùc söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát vaø thò
tröôøng cuûa neàn ñaïi coâng nghieäp, hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi phong kieán ñaõ bò
thay theá vôùi moät hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi môùi laø tö baûn chuû nghóa.

Nhöõng phaùt minh, saùng cheá vaø söï phaùt trieån treân trình ñoä cao hôn cuûa caùc
phöông phaùp, kyõ thuaät, coâng ngheä cuûa saûn xuaát trong moãi lónh vöïc kinh teá, ñaõ
laøm thay ñoåi quy moâ vaø ñoái töôïng saûn xuaát - töø ñaát ñai noâng nghieäp sang
thaønh phoá, töø caùc xí nghieäp nhoû sang caùc nhaø maùy coù quy moâ lôùn hôn vaø hieän
ñaïi hôn. Phaân coâng lao ñoäng ñi theo höôùng chuyeân moân hoùa. Caùc ngaønh ngheà
ngaøy caøng phaùt trieån vaø ña daïng. Do vaäy ñaõ xuaát hieän nhöõng bieán ñoåi trong
ñôøi soáng sinh hoaït cuûa moïi ngöôøi daân: töø loái soáng noâng thoân chuyeån sang loái
soáng ñoâ thò, töø loái soáng noâng nghieäp sang loái soáng coâng nghieäp, töø lao ñoäng
chaân tay chuyeån sang lao ñoäng “cô khí hoùa”.

Nhöng nhöõng bieán ñoåi saâu saéc coù lieân quan ñeán quaù trình coâng nghieäp
hoùa naøy laïi coù tính hai maët cuûa noù: Moät maët, noù ñem laïi moät xaõ hoäi môùi vôùi
tieàm naêng saûn xuaát lôùn vaø loái soáng phong phuù ña daïng hôn, möùc soáng cao
hôn. Maëc khaùc, noù laïi phaù vôõ nhöõng chuaån möïc vaø caùc quan heä truyeàn thoáng
trong cuoäc soáng, gaây neân nhöõng ñaûo loän môùi nhö tình traïng quaù ñoâng daân cö ôû
thaønh phoá, naïn ngheøo ñoùi, thaát nghieäp, caùc maâu thuaãn xaõ hoäi trôû neân gaây gaét.

Caùc nhaø nghieân cöùu lòch söû xaõ hoäi hoïc cho raèng, söï ra ñôøi cuûa xaõ hoäi hoïc
nhö laø moät quaù trình hình thaønh moät caùch khaùch quan vaø mang tính taát yeáu.
“Tính taát yeáu ñoù boäc loä ôû nhu caàu vaø söï phaùt trieån chín muoài caùc ñieàu kieän vaät
chaát vaø tinh thaàn, caùc tieàn ñeà caàn thieát cho söï nhaän thöùc ñôøi soáng xaõ hoäi”
(Phaïm Taát Dong vaø Leâ Ngoïc Huøng, 2001). Ñoù laø nhöõng ñieàu kieän veà kinh teá -
xaõ hoäi cuûa söï ra ñôøi khoa hoïc xaõ hoäi. Tuy vaäy, ñoù môùi chæ laø yeáu toá caàn, xaõ
hoäi hoïc muoán ra ñôøi ñöôïc vaø phaùt trieån nhö moät ngaønh khoa hoïc ñoäc laäp cuõng
caàn nhöõng ñieàu kieän veà chính trò vaên hoaù vaø tö töôûng nöõa.

Khi xem xeùt boái caûnh chính trò , vaên hoaù vaø tö töôûng cuûa söï hình thaønh xaõ
hoäi hoïc, ngöôøi ta khoâng theå khoâng keå ñeán caùc söï kieän chính trò quan troïng laøm
thay ñoåi caên baûn cheá ñoä chính trò vaø traät töï xaõ hoäi cuûa caùc quoác gia ôû Chaâu

14
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

AÂu – caùc cuoäc caùch maïng , ñaëc bieät Caùch maïng Phaùp 1789. Cuoäc caùch maïng
naøy vôùi khaåu hieäu “bình ñaúng, baùc aùi” ñaõ laøm thöùc tænh veà maët tö töôûng nhaän
thöùc vaø haønh ñoäng cuûa caùc taàng lôùp lao ñoäng. Hoï ñaõ nhaän ra raèng mình cuõng
coù quyeàn bình ñaúng nhö moïi ngöôøi khaùc, moïi giai caáp khaùc, raèng nhöõng traät
töï xaõ hoäi ñaõ buoäc hoï phaûi xeáp mình xuoáng taàng lôùp döôùi khoâng phaûi laø tieàn
ñònh vaø coù theå thay ñoåi ñöôïc. Cuoäc caùch maïng ôû Phaùp coøn aûnh höôûng saâu
roäng tôùi caùc quoác gia khaùc. Söï taùc ñoäng naøy cuøng vôùi nhöõng dieãn bieán chính
trò mang tính khaùch quan ôû caùc quoác gia khaùc ôû Chaâu AÂu nhö Anh, Ñöùc, YÙ,
v.v… ñaõ taïo ra söï chuyeån bieán xaõ hoäi lôùn lao. Keát quaû cuûa chuyeån bieán naøy
daãn ñeán tình hình laø caùc quyeàn löïc kinh teá vaø chính trò ñaõ chuyeån sang giai
caáp tö saûn. Ñieàu naøy laøm cho moät loaït caùc yeáu toá nhö saûn xuaát, caïnh tranh,
ngoân luaän, ñaõ trôû leân töï do hôn, daãn ñeán tình hình laø söï tích luyõ taøi saûn vaø
quyeàn löïc taäp trung vaøo moät nhoùm thieåu soá trong xaõ hoäi. Ñoái laäp vôùi nhoùm
naøy laø nhöõng ngöôøi lao ñoäng bò boùc loät ñeán toät cuøng. Söï ñoái laäp veà quyeàn lôïi
vaø quyeàn löïc ngaøy caøng trôû neân caêng thaúng hôn, taïo ra nhöõng maâu thuaãn ñoái
khaùng naøy, taát yeáu daãn ñeán caùc cuoäc caùch maïng do giai caáp voâ saûn tieán haønh
ñeå laøm thay ñoåi traät töï baát coâng cuûa xaõ hoäi tö baûn maø cuoäc caùch maïng Coâng
xaõ Paris (1871) vaø caùch maïng thaùng Möôøi Nga (1917) laø nhöõng minh chöùng
soáng ñoäng cuûa lòch söû.

Ñöùng tröôùc tình hình ñoù, moät soá nhaø trí thöùc toû ra raát lo ngaïi vaø muoán ñi
tìm nguyeân nhaân cuûa caùc hieän töôïng thu thaäp caùc kieán thöùc chính xaùc veà
nhöõng bieán ñoåi cuûa xaõ hoäi. Ñeå thöïc hieän ñieàu ñoù, hoï ñaõ vaän duïng nhöõng
thaønh quaû cuûa caùc phöông phaùp trong khoa hoïc töï nhieân vaøo nhöõng nghieân
cöùu xaõ hoäi trong thôøi gian ñaàu. Nhö vaäy, xaõ hoäi hoïc nhö moät ngaønh khoa hoïc
ñoäc laäp coù ñoái töôïng, phöông phaùp vaø chöùc naêng rieâng ñaõ ra ñôøi töø nhöõng
bieán ñoåi saâu saéc trong ñôøi soáng kinh teá - chính trò - xaõ hoäi nöûa sau theá kyû XIX
ôû Chaâu AÂu.

Söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi hoïc treân theá giôùi
Tuy nhieân, söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi hoïc vaø söï thöøa nhaän noù nhö moät
ngaønh khoa hoïc ñoäc laäp hoaøn toaøn khoâng suoâng seû moät chuùt naøo.

Veà thôøi gian, coù theå toùm löôïc lòch söû hình thaønh xaõ hoäi hoïc baèng ba giai
ñoaïn (Leâ Ngoïc Huøng, 2002) nhö sau:

Giai ñoaïn hình thaønh - giai ñoaïn naøy ñöôïc khôûi ñoäng bôûi nhaø xaõ hoäi hoïc
ngöôøi Phaùp Auguste Comte - ngöôøi ñaõ ñöôïc ghi nhaän laø cha ñeû cuûa ngaønh xaõ
hoäi hoïc. Giai ñoaïn naøy keùo daøi cho ñeán khi xaûy ra haøng loaït caùc söï kieän quan

15
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

troïng noåi baät, chaúng haïn nhö moân Xaõ hoäi hoïc ñöôïc G. Simmel ñöa vaøo giaûng
daïy taïi tröôøng ñaïi hoïc ôû Ñöùc (1885), A. Small ñeà nghò thaønh laäp khoa Xaõ hoäi
hoïc ôû tröôøng ñaïi hoïc Chicago ôû Myõ vaø E. Durkheim baét ñaàu giaûng xaõ hoäi hoïc
taïi Phaùp (1895), ñoàng thôøi söï ra ñôøi cuûa Taïp chí xaõ hoäi (1896). Giai ñoaïn naøy
keát thuùc vaøo nhöõng naêm cuoái theá kyû XIX, laø thôøi ñieåm hình thaønh caùc khoa xaõ
hoäi hoïc, Taïp chí Xaõ hoäi hoïc vaø söï phaùt trieån ñoäi nguõ nghieân cöùu vaø giaûng daïy
xaõ hoäi hoïc.

Giai ñoaïn thöù hai laø giai ñoaïn tröôûng thaønh. Giai ñoaïn naøy khaúng ñònh
vò trí, vai troø cuûa xaõ hoäi hoïc trong xaõ hoäi. Thôøi kyø naøy ñaõ hình thaønh moät heä
thoáng caùc tröôøng phaùi lyù thuyeát khaép nôi treân theá giôùi, ñaëc bieät ôû Chaâu AÂu vaø
cuøng vôùi noù laø xu höôùng nghieân cöùu thöïc nghieäm. Nhöõng kieán thöùc xaõ hoäi hoïc
khoâng chæ ñöôïc giôùi haïn trong nhöõng nhaø nghieân cöùu maø coøn ñöôïc phoå bieán
roäng raõi vaø öùng duïng trong nhieàu lónh vöïc khaùc nhau cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi,
chaúng haïn nhö trong phaùt trieån kinh teá, vaên hoaù, giaùo duïc.

Giai ñoaïn ba laø giai ñoaïn öùng duïng maø caùc nhaø xaõ hoäi hoïc goïi laø “ñi vaøo
cuoäc soáng” (Phaïm Taát Dong – Leâ Ngoïc Huøng, 2001). Trong giai ñoaïn naøy, xaõ
hoäi hoïc ñaõ phaùt huy maïnh meõ vai troø cuûa mình trong quaù trình phaùt trieån xaõ
hoäi. Caùch tieáp caän vaø heä thoáng phöông phaùp cuûa noù khoâng nhöõng ngaøy caøng
hoaøn thieän hôn vaø thích öùng nhieàu hôn trong vieäc lyù giaûi caùc quy luaät trong
moái quan heä qua laïi giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi vaø quan heä hoã töông giöõa con ngöôøi
vôùi xaõ hoäi, maø coøn ñöôïc nhieàu ngaønh nghieân cöùu veà xaõ hoäi khaùc nhau öùng
duïng. Ngaøy nay, haàu heát caùc chính saùch cuûa caùc ñaûng phaùi, caùc quoác gia tröôùc
khi ban haønh ñeàu coù söï tham khaûo yù kieán cuûa caùc nhaø xaõ hoäi hoïc. Caùc coâng
trình phaùt trieån kinh teá muoán ñöôïc chuaån y cuõng ñoøi hoûi phaûi coù söï ñoùng goùp
cuûa caùc chuyeân gia xaõ hoäi hoïc hoaëc ñöôïc ñaùnh giaù baèng caùc phöông phaùp
nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc. Neáu nhö tröôùc kia, ngöôøi ta chæ quan taâm tôùi chæ baùo
kinh teá thì ngaøy nay haøng loaït caùc chæ baùo mang tính xaõ hoäi cuõng ñöôïc ñeà
xöôùng ñeå ñaùnh giaù trình ñoä phaùt trieån cuûa quoác gia, ví duï nhö chæ soá phaùt trieån
con ngöôøi (HDI), chæ soá veà ngheøo (HPI), hoaëc chæ soá phaùt trieån giôùi (GDI) (Leâ
Ngoïc Huøng, 2002).

Neáu xeùt veà ñòa dö, khu vöïc, coù theå nhaän thaáy xaõ hoäi hoïc ñöôïc baét ñaàu ôû
Phaùp (A. Comte vaø E. Durkheim). Sau ñoù phaùt trieån maïnh ôû Ñöùc (K. Marx,
M. Weber, G. Simmel…) vaø tieáp ñoù laø ôû Anh (H. Spencer, A. Giddens…). Xaõ
hoäi hoïc ñöôïc phaùt trieån maïnh ôû Hoa Kyø vaø ñöôïc chaáp nhaän roäng raõi hôn ôû
Anh. Xaõ hoäi Myõ thôøi kì naøy laø moät maûnh ñat toát cho xaõ hoäi hoïc phaùt trieån. Ñoù
laø moät xaõ hoäi roäng, coâng nghieäp hoùa nhanh mang tính quoác teá döïa treân cô sôû

16
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

nhaäp cö ñaõ traûi qua nhöõng bieán ñoåi xaõ hoäi roäng lôùn veà moïi maët. Chính vì vaäy,
khoâng ngaãu nhieân maø xaõ hoäi hoïc Myõ ñöôïc ñaëc tröng baèng nhöõng nghieân cöùu
thöïc nghieäm veà moïi maët cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi Myõ, ñaëc bieät laø nhöõng khía caïnh
tieâu cöïc nhö vaán ñeà toäi phaïm, veà caùc nhoùm thieåu soá ñaëc bieät, töï saùt v.v... Coá
gaéng khaéc phuïc xu höôùng quaù chuù troïng ñeán thöïc nghieäm, Parsons (1902-
1979)– moät nhaø xaõ hoäi hoïc ngöôøi Myõ ñaõ ñöa ra moät heä thoáng lyù thuyeát ñeå
phaân tích haønh vi cuûa con ngöôøi.

Nhö vaäy, qua caùc taùc phaåm cuûa thôøi kyø naøy, moät soá ñieåm caàn löu yù sau:

Xaõ hoäi hoïc trong thôøi kyø ñaàu coù moái quan heä tröïc tieáp vôùi trieát hoïc vôùi
nhöõng caùch thöùc khaùc nhau. Coù luùc xaõ hoäi hoïc ñöôïc coi laø moät heä thoáng lyù
thuyeát bao truøm leân taát caû moïi trí thöùc khaùc (nhö quan nieäm cuûa Comte). Coù
luùc xaõ hoäi hoïc laïi ñöôïc nhìn nhaän laø moät phaàn trong heä thoáng trieát hoïc toång
quaùt (nhö Spencer).

Nhöng ñeán theá kyû XX, xaõ hoäi hoïc coù xu höôùng giaûi phoùng mình khoûi
khuoân khoå cuûa trieát hoïc.

Ñeán cuoái theá kyû thöù XIX vaø ñaàu theá kyû thöù XX xuaát hieän nhieàu tröôøng
phaùi xaõ hoäi hoïc khaùc nhau, ñöa ra nhöõng giaûi thích thöïc traïng xaõ hoäi döôùi caùc
caùch tieáp caän khaùc nhau. Chaúng haïn, nhö ñòa lyù, taâm lyù, sinh lyù, kinh teá hay
kyõ thuaät.

Tröôøng phaùi sinh lyù xaõ hoäi hoïc - quan nieäm xaõ hoäi nhö cô theå soáng, coøn
tröôøng phaùi taâm lyù xaõ hoäi hoïc - giaûi thích hieän töôïng xaõ hoäi baèng hieän töôïng
taâm lyù hoaëc nhöõng thuoäc tính taâm lyù caù nhaân hoaëc nhoùm. Trong khi ñoù, tröôøng
phaùi ñòa lyù - xaõ hoäi hoïc - giaûi thích baèng nhöõng yeáu toá ñòa lyù.

Xaõ hoäi phaùt trieån khoâng ngöøng vaø moãi thôøi kyø xaõ hoäi coù nhöõng ñaëc tröng
rieâng. Trong giai ñoaïn hieän nay - giai ñoaïn toaøn caàu hoaù thì nhöõng bieán
chuyeån xaõ hoäi dieãn laïi caøng dieãn ra maïnh meõ hôn. Trong phieân hoïp khai maïc
Ñaïi hoäi Xaõ hoäi hoïc theá giôùi laàn thöù 15 toå chöùc taïi Brisbane, Australia töø 7 ñeán
13 thaùng 7 naêm 2002, Giaùo sö Alberto Martinelli – Chuû tòch Hoäi Xaõ hoäi hoïc
theá giôùi nhieäm kyø khoùa 14 - ñaõ ñoïc baøi dieãn vaên ñeà caäp nhöõng vaán ñeà cuûa xaõ
hoäi hoïc trong boái caûnh theá giôùi hieän nay.

OÂng cho raèng, nhöõng bieán ñoåi xaõ hoäi saâu roäng nhö trong kyû nguyeân toaøn
caàu hoùa ñaõ thuùc ñaåy nhu caàu caàn coù theâm nhöõng khaùi nieäm môùi, lyù thuyeát môùi
vaø nhöõng moâ taû môùi. Cuoäc caùch maïng khoa hoïc theá kyû XVII – XVIII ñaõ dieãn
ra cuøng vôùi nhöõng caùch maïng veà kinh teá vaø chính trò, luùc ñaàu laø trong khoa

17
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

hoïc vaät lyù vaø khoa hoïc töï nhieân, sau roài ñeán caùc khoa hoïc xaõ hoäi. Ngaøy nay,
toác ñoä cuûa nhöõng ñoåi môùi veà khoa hoïc - coâng ngheä vaø phaïm vi bieán ñoåi xaõ
hoäi khoâng song haønh vôùi söï phaùt trieån cuûa caùc heä khaùi nieäm vaø lyù thuyeát môùi
veà theá giôùi xaõ hoäi. Moät soá ngöôøi cho raèng nguyeân nhaân chính cuûa tình traïng
naøy laø söï manh muùn veà tri thöùc, trong khi nhöõng ngöôøi khaùc thì laïi cho ñoù laø
do thieáu loøng tin vaøo naêng löïc lyù giaûi cuûa chính caùc nhaø khoa hoïc xaõ hoäi. Keát
quaû laø trí töôûng töôïng xaõ hoäi hoïc thöôøng taïo neân caûm giaùc cuûa söï tuït haäu vaø
chöa ñuû söùc ñoái dieän vôùi phaïm vi cuûa söï bieán ñoåi.

Cuoái phaàn phaân tích veà ñaëc ñieåm cuûa caùc xaõ hoäi trong boái caûnh toaøn caàu
hoùa, Alberto Martinelli ñaõ ñeà nghò moät soá ñieåm caàn thay ñoåi trong caùch tieáp
caän xaõ hoäi hoïc nhö sau:

Tröôùc heát, caùc nhaø xaõ hoäi hoïc nhìn chung ñaõ nghieân cöùu caùc xaõ hoäi cuûa
chính mình vaø ñoâi khi tìm hieåu nhöõng xaõ hoäi khaùc nhöng hoï thöôøng xem caùc
xaõ hoäi nhö theå chuùng laø nhöõng ñôn vò rieâng leû, moãi ñôn vò ñöôïc khoanh vuøng
bôûi ñöôøng bieân giôùi quoác gia raát raïch roøi vaø raát ít khi coâng khai xeùt döôùi goùc
ñoä so saùnh.

Toaøn caàu hoùa hieän nay aån chöùa trong noù khoâng chæ söï xuaát hieän cuûa moät
ñoái töôïng nghieân cöùu môùi laø theá giôùi, maø noù coøn ñoøi hoûi raèng baát kyø nghieân
cöùu cuï theå naøo (moät nghieân cöùu so saùnh veà tyû suaát sinh vaø maãu hình gia ñình,
hay nghieân cöùu veà toå chöùc lao ñoäng trong moät coâng ty) cuõng ñeàu phaûi ñaët
trong boái caûnh toaøn caàu, bôûi moãi boä phaän cuûa theá giôùi ñang ngaøy caøng hieän
höõu roõ raøng trong töøng boä phaän cuûa noù. Theá giôùi ñöông ñaïi ngaøy caøng gioáng
nhö moät chuøm saùng khoâng gian ba chieàu trong ñoù moãi ñieåm saùng ñeàu chöùa
ñöïng thoâng tin veà toång theå, vì moãi ngöôøi chuùng ta ngaøy caøng coù xu höôùng tieáp
nhaän thoâng tin vaø nguoàn tin töø nhieàu phía. Do ñoù, caàn phaûi naâng cao taàm phaân
tích leân caáp ñoä toaøn caàu vaø aùp duïng tieáp caän heä thoáng theá giôùi trong baát kyø
nghieân cöùu naøo.

Coù theå toùm taét ñaëc ñieåm xaõ hoäi hoïc cuûa caùc nöôùc trong boái caûnh xaõ hoäi
hieän ñaïi ôû moät soá ñieåm sau:

Ñoái vôùi xaõ hoäi hoïc ôû Phaùp, ngay töø ñaàu xaõ hoäi hoïc taïi quoác gia naøy ñaõ coù
moät neàn taûng lyù thuyeát raát vöõng chaéc. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc Phaùp quan nieäm xaõ
hoäi hoïc phaûi laø ngaønh khoa hoïc ñoäc laäp, coù phöông phaùp vaø coù ñoái töôïng
rieâng. Ñaëc tröng cuûa xaõ hoäi hoïc Phaùp theå hieän ôû choã noù thöôøng keát hôïp vôùi
nhöõng khoa hoïc nhaân vaên khaùc nhö nhaân hoïc, ñòa lyù, lòch söû, kinh teá phaùp
luaät. Noù vöøa chòu aûnh höôûng caùc ngaønh naøy, vöøa coù taùc ñoäng aûnh höôûng tôùi

18
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

chuùng. Tuy nhieân, trong thôøi gian ñaàu, xaõ hoäi hoïc Phaùp vaãn toàn taïi khoaûng
caùch giöõa lyù thuyeát vaø caùc söï kieän cuï theå.

Xaõ hoäi hoïc Ñöùc cuõng ra ñôøi töông ñoái sôùm. Noù vöøa mang ñaëc tröng cuûa
lyù thuyeát heä thoáng vöøa phaûn aùnh phöông phaùp lòch söû. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc
Ñöùc ñaõ luoân mong muoán tìm ra nhöõng quy luaät phoå bieán cuûa xaõ hoäi treân caáp
ñoä vó moâ (K.Marx) vaø vi moâ (Max Weber).

Xaõ hoäi hoïc Myõ ra ñôøi muoän hôn nhöng laïi keá thöøa ñöôïc nhieàu tinh hoa
cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc. Vôùi ñaëc ñieåm phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi maïnh meõ ôû
thôøi kyø ñaàu theá kyû XX, khaùc vôùi xaõ hoäi hoïc caùc nöôùc khaùc, xaõ hoäi hoïc Myõ ít
chuù troïng ñeán ñeán lyù thuyeát caên baûn maø chuù troïng nhieàu toái maët thöïc tieãn,
khaûo cöùu nhöõng caùi cuï theå, thöïc nghieäm. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc Myõ quan taâm
nhieàu tôùi nhöõng khaûo cöùu coù phaïm vi heïp. Nhieàu nhaø xaõ hoäi hoïc Myõ quaù giôùi
haïn quan heä xaõ hoäi vaøo quan heä taâm lyù giöõa caùc caù nhaân vôùi nhau.

Nhöõng xu höôùng chính cuûa xaõ hoäi hoïc Myõ laø: xaõ hoäi hoïc chuyeân ngaønh
(kyõ ngheä xaõ hoäi hoïc, ñoâ thò xaõ hoäi hoïc…); nghieân cöùu nhöõng vaán ñeà cuûa caùc
chuûng toäc vaø nhöõng neàn vaên minh khaùc nhau; nhoùm vaø quan heä giöõa caùc caù
nhaân trong nhoùm nhoû.

Xaõ hoäi hoïc ôû Vieät Nam hieän nay vaãn coøn ñöôïc xem laø moät ngaønh khoa
hoïc môùi, ñang trong giai ñoaïn hình thaønh vaø phaùt trieån. Tuy vaäy, xaõ hoäi hoïc
ñaõ sôùm khaúng ñònh ñöôïc vò trí cuûa mình trong coâng cuoäc xaây döïng vaø ñoåi môùi
ñaát nöôùc. Noù ngaøy caøng ñi saâu vaøo cuoäc soáng vaø phaùt huy vai troø trong vieäc
baûo ñaûm veà maët khoa hoïc cho vieäc ñoåi môùi caùc phöông phaùp toå chöùc vaø quaûn
lí xaõ hoäi. Noù ñaõ trôû thaønh phöông tieän nhaän thöùc khoâng theå thay theá cuûa xaõ
hoäi, laø coâng cuï döï baùo, moâ hình hoùa caùc quaù trình caûi taïo xaõ hoäi.

Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, caùc cuoäc ñieàu tra xaõ hoäi hoïc ôû Vieät Nam ñaõ
gia taêng veà soá löôïng laãn chaát löôïng. Chính boái caûnh kinh teá xaõ hoäi cuûa ñaát
nöôùc thôøi kyø ñoåi môùi laø xuaát phaùt ñieåm, nôi ñaët haøng cho caùc nghieân cöùu ñoù.

Nhöõng vaán ñeà vaø söï kieän xaõ hoäi quan troïng xaûy ra trong voøng naêm thaäp
nieân cuoái theá kyû XX laø nguoàn ñeà taøi raát thöïc teá, phong phuù cho caùc cuoäc
nghieân cöùu, ñieàu tra xaõ hoäi hoïc. Ña soá caùc ñeà taøi ñaõ thöïc hieän trong thôøi kyø
naøy ñeàu baùm saùt vaø phaûn aùnh ñuùng hieän thöïc, giaûi thích vaø döï baùo ñöôïc caùc
hieän töôïng vaø söï kieän xaõ hoäi. Caùc höôùng nghieân cöùu ñaõ thöïc hieän trong thôøi
gian qua laø taäp trung nghieân cöùu veà söï phaân taàng xaõ hoäi, söï phaân hoaù giaøu
ngheøo vaø coâng baèng xaõ hoäi trong boái caûnh xaây döïng neàn kinh teá thò tröôøng
ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa, nghieân cöùu heä thoáng chính trò vaø daân chuû cô sôû,

19
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

ñaùnh giaù, nghieân cöùu ñaùnh giaù taùc ñoäng xaõ hoäi vaø thaåm ñònh chính saùch xaõ
hoäi.

Heä thoáng caùc phöông phaùp nghieân cöùu, kyõ thuaät vaø caùch tieáp caän caùc vaán
ñeà xaõ hoäi thöïc teá cuûa xaõ hoäi hoïc ôû Vieät Nam nhöõng naêm gaàn ñaây ñöôïc ñaùnh
giaù cao. Ñaây laø moät lôïi theá cuûa ngaønh naøy. Theo thoáng keâ, hieän nay coù ñeán
80% ñeà taøi cuûa caùc ngaønh khoa hoïc xaõ hoäi ñaõ söû duïng phöông phaùp xaõ hoäi
hoïc. Caùc phöông phaùp, kyõ thuaät vaø coâng cuï nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc ñaõ goùp
phaàn ñem laïi moät phong caùch, moät söùc soáng môùi cho moät lónh vöïc nghieân cöùu
roäng lôùn bao goàm nhieàu boä moân khoa hoïc xaõ hoäi. Ñoù chính laø linh hoàn vaø baûn
chaát cuûa tính thöïc chöùng xaõ hoäi hoïc, laø logic thöïc nghieäm, quy naïp cuûa caùc
moân khoa hoïc töï nhieân ñaày söùc thuyeát phuïc. Treân cô sôû phaùt huy nhöõng theá
maïnh ñoù, xaõ hoäi hoïc coù khaû naêng tieáp tuïc thaâm nhaäp saâu hôn vaøo nhöõng chieàu
caïnh ña daïng, phong phuù vaø cuõng raát nhaïy caûm cuûa söï phaùt trieån xaõ hoäi nöôùc
ta hieän nay.

Beân caïnh nhöõng öu ñieåm raát ñaùng khích leä treân, xaõ hoäi hoïc Vieät Nam
ñang phaûi ñoái maët vôùi nhöõng yeâu caàu môùi ôû taàm cao hôn ñeå ñaùp öùng nhu caàu
cuûa xaõ hoäi. Veà quy moâ vaø taàm bao quaùt cuûa caùc nghieân cöùu, xaõ hoäi hoïc Vieät
Nam vaãn coøn thieáu nhöõng coâng trình mang tính toång keát ôû taàm quoác gia, vó
moâ, giuùp traû lôøi tröïc tieáp nhöõng vaán ñeà naûy sinh trong quaù trình laäp chính saùch
vaø chæ ñaïo thöïc hieän. Caùc cuoäc nghieân cöùu vaãn thöôøng taäp trung vaøo nghieân
cöùu ñònh löôïng, thöïc nghieäm ñöôïc trieån khai theo chieàu roäng, nhö laø caùc
nghieân cöùu thöû nghieäm, daãn ñöôøng.

Trong khi ñoù, ñeå ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu phaùt trieån cuûa moät boä moân khoa
hoïc, ñoøi hoûi nhöõng nhaø xaõ hoäi hoïc caàn phaûi coù nhöõng cuoäc nghieân cöùu coù tính
khaùi quaùt cao hôn, “coù luaän ñieåm” vaø treân cô sôû lyù luaän, phaùt hieän ñöôïc
nhöõng vaán ñeà, tìm kieám nhöõng lôøi giaûi ñaùp ôû caáp ñoä vó moâ.

Veà maët toå chöùc, söï phoái hôïp nghieân cöùu lieân ngaønh, tính taäp trung trong
chuû ñeà vaø caùch toå chöùc nghieân cöùu vaãn coøn chöa coù hieäu quaû, caàn ñöôïc naâng
cao hôn. Veà maët hoïc thuaät, caùc nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc ñaõ ñöa ra quaù ít caùc saûn
phaåm cuoái cuøng nhö saùch toång keát hoaëc khaùi quaùt lyù luaän, saùch chuyeân khaûo,
caùc soá taïp chí chuyeân ñeà.... Ñoù laø moät soá ñieåm maø xaõ hoäi hoïc Vieät Nam caàn
phaûi khaéc phuïc vaø vöôït qua trong quaù trình phaùt trieån.

Muoán vaäy, xaõ hoäi hoïc caàn phaûi xaây döïng ñoäi nguõ nhöõng nhaø khoa hoïc
gioûi, coù nhieàu taâm huyeát vôùi ngaønh. Hieän nay, nguoàn nhaân löïc ñaùp öùng cho
nhu caàu phaùt trieån cuûa xaõ hoäi hoïc nhìn chung chöa nhieàu vaø chöa phaùt huy heát

20
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

khaû naêng nghieân cöùu, lyù luaän... Do vaäy, caàn phaûi ñaàu tö xaây döïng löïc löôïng
naøy ngay töø baây giôø baèng nhieàu hình thöùc khaùc nhau ñeå coù theå phaùt huy toái ña
vaø taäp trung trí tueä cuûa nhöõng nhaø nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc ôû caùc lón h vöïc khaùc
nhau. Beân caïnh ñoù, caàn phaûi thöôøng xuyeân caäp nhaät thaät söï nhöõng tri thöùc lyù
luaän vaø phöông phaùp luaän vaø ñaëc bieät laø khaúng ñònh laïi nhöõng phong caùch vaø
ñöôøng höôùng trieån khai caùc hoaït ñoäng nghieân cöùu.

Xuaát phaùt töø nhöõng ñoøi hoûi thöïc teá cuûa söï nghieäp phaùt trieån kinh teá cuûa
ñaát nöôùc hieän nay, treân cô sôû nhaän thöùc ñöôïc nhöõng theá maïnh cuõng nhö ñieåm
yeáu cuûa mình, phöông höôùng nghieân cöùu cuûa xaõ hoäi hoïc Vieät Nam trong giai
ñoaïn môùi laø taäp trung nghieân cöùu ñoäng thaùi nhöõng bieán ñoåi xaõ hoäi vaø vaên hoùa
ôû Vieät Nam trong quaù trình coâng nghieäp vaø hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc theo ñònh
höôùng xaõ hoäi chuû nghóa.

Nhaân dòp toång keát 20 naêm thaønh laäp Vieän Xaõ hoäi hoïc, Vieän tröôûng Vieän
Xaõ hoäi hoïc, PGS.TS. Trònh Duy Luaân ñaõ toång keát nhöõng chuû ñeà nghieân cöùu
vaø coù theå trieån khai thaønh caùc phöông höôùng nghieân cöùu sau:

 Nghieân cöùu nhöõng vaán ñeà lyù thuyeát veà vaán ñeà hieän ñaïi hoaù xaõ hoäi ôû
Vieät Nam

 Nghieân cöùu caáu truùc xaõ hoäi vaø phaân taàng xaõ hoäi trong quaù trình coâng
nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa.

 Taùc ñoäng cuûa coâng nghieäp hoùa vaø hieän ñaïi hoùa tôùi thieát cheá gia ñình: söï
thích öùng vaø hình thaønh nhöõng chieán löôïc soáng môùi

 Nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi hoïc cuûa ñôøi soáng kinh teá vaø nguoàn nhaân löïc.

 Xaõ hoäi hoïc veà ñôøi soáng haèng ngaøy trong bieán ñoåi xaõ hoäi vaø vaên hoùa

 Bieán ñoåi heä thoáng phuùc lôïi xaõ hoäi trong thôøi kyø quaù ñoä

 Vai troø cuûa truyeàn thoâng ñaïi chuùng vaø dö luaän xaõ hoäi

 Ñoäng thaùi daân soá trong quaù trình coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát
nöôùc

 Caùc vaán ñeà xaõ hoäi hoïc cuûa söùc khoûe daân cö vaø heä thoáng chaêm soùc söùc
khoûe

 Xaõ hoäi hoïc vaø vaán ñeà phaùt trieån beàn vöõng veà xaõ hoäi

IV. YÙ nghóa cuûa söï ra ñôøi xaõ hoäi hoïc

21
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Söï ra ñôøi cuûa xaõ hoäi hoïc coù yù nghóa quan troïng trong caùc lónh vöïc khaùc
nhau.

- Nhôø coù xaõ hoäi hoïc maø chuùng ta coù khaû naêng nhaän thöùc veà xaõ hoäi theo
moät caùch hoaøn toaøn khaùc maø tröôùc ñoù chuùng ta chöa heà bieát.

- Xaõ hoäi hoïc giuùp ta nhìn nhaän xaõ hoäi vaø caùc hieän töôïng xaõ hoäi moät caùch
khaùch quan vaø khoâng thaønh kieán trong caùch ñaùnh giaù cuûa mình.

- Nhôø coù phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc xaõ hoäi hoïc ñaõ giuùp chuùng ta
trong vieäc toå chöùc caùc quaù trình hoaït ñoäng xaõ hoäi vaø xaây döïng caùc khuoân
maãu xaõ hoäi coù hieäu quaû, vaïch caùc keá hoaïch, caùc chính saùch trong töông
lai.

- Do thaáu hieåu ñöôïc baûn chaát thöïc söï cuûa söï vaät. Nhöõng keát luaän, yù töôûng
cuûa caùc nhaø xaõ hoäi hoïc mang laïi giaù trò to lôùn cho caùc nhaø hoaït ñoäng thöïc
tieãn (caùc nhaø chính trò, giaùo duïc, y hoïc, quaûn lyù kinh doanh, thöông maïi
v.v...).

Nhö vaäy, xaõ hoäi hoïc trôû thaønh moät ngaønh khoa hoïc ñoäc laäp vôùi nhöõng
tieàn ñeà tö töôûng lyù luaän khoa hoïc laø neàn trieát hoïc coå ñieån Ñöùc, traøo löu khai
saùng, chuû nghóa xaõ hoäi ôû Phaùp vaø chính trò hoïc ôû Anh, trong ñieàu kieän chính
trò, kinh teá, vaên hoùa xaõ hoäi cuûa nöûa cuoái theá kyû XIX ôû Taây AÂu. Söï ra ñôøi
ngaønh khoa hoïc naøy nhö moät quaù trình taát yeáu, khaùch quan. Xaõ hoäi hoïc coù heä
thoáng lyù luaän vaø phöông phaùp luaän rieâng, coù ñoái töôïng nghieân cöùu rieâng bieät
voâ cuøng phong phuù. Noùi ñeán söï ra ñôøi cuûa ngaønh khoa hoïc ñoäc ñaùo naøy,
khoâng theå khoâng keå ñeán coâng lao cuûa nhöõng baäc tieàn boái ñaõ ñaët neàn moùng
ñaàu tieân, taïo ñieàu kieän cho söï phaùp trieån cuûa noù.

Chöông tieáp theo chuùng toâi seõ trình baøy veà cuoäc ñôøi, söï nghieäp vaø coâng
lao cuûa nhöõng nhaø xaõ hoäi hoïc ñaàu tieân, phaàn phöông phaùp nghieân cöùu seõ ñöôïc
trình baøy ôû chöông cuoái cuøng cuûa cuoán saùch.

Noäi dung chính

Ñoïc xong chöông naøy, sinh vieân caàn naéêm ñöôïc moät soá ñieåm cô baûn nhö:
ñoái töôïng vaø chöùc naêng cuûa xaõ hoäi hoïc, töø ñoù chæ ra ñöôïc baûn chaát cuûa khoa
hoïc xaõ hoäi hoïc; ñieàu kieän vaø tieàn ñeà cuûa söï ra ñôøi ngaønh naøy; khaùi quaùt lòch
söû hình thaønh xaõ hoäi hoïc vaø so saùnh xaõ hoäi hoïc vôùi moät soá ngaønh khaùc; cuoái
cuøng, chæ ra ñöôïc nhöõng chöùc naêng vaø yù nghóa cuûa söï ra ñôøi ngaønh xaõ hoäi hoïc.

22
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Chöông II
CAÙC NHAØ XAÕ HOÄI HOÏC KINH ÑIEÅN

Auguste Comte (1798 - 1857) laø ngöôøi Phaùp, sinh trong moät gia ñình
coâng chöùc. OÂng bò ñuoåi khoûi tröôøng Ñaïi hoïc Baùch Khoa Ecole vì ñaõ phaûn ñoái
nhöõng thuû tuïc thi cöû. Moät naêm sau oâng trôû thaønh thö kyù cuûa nhaø trieát hoïc noåi
tieáng Henri Saint Simon. Thôøi gian ñaàu caùc yù töôûng quan troïng cuûa Comte
ñöôïc phaûn aûnh trong caùc taùc phaåm cuûa oâng vaø Saint Simon. Tuy nhieân, söï
khaùc nhau trong quan ñieåm cuûa hai ngöôøi ñaõ laøm cho quan heä cuûa hoï trôû neân
xaáu ñi.

Comte ñöôïc coi laø ngöôøi saùng laäp ra ngaønh xaõ hoäi hoïc. Nhö nhieàu nhaø
trieát hoïc cuûa thôøi ñoù, Comte vöøa boái roái vöøa bò loâi keùo bôûi söï roái loaïn xaõ hoäi
do Caùch maïng Phaùp taïo ra. OÂng muoán laøm cho xaõ hoäi ngaøy caøng trôû neân hoaøn
thieän hôn.

Comte cho raèng ñôøi soáng xaõ hoäi phaûi ñöôïc nghieân cöùu moät caùch khoa
hoïc, Nhöng luùc baáy giôø chöa coù moät khoa hoïc veà xaõ hoäi neân Comte ñaõ coá
gaéng taïo ra noù. Khi Comte vieát raèng xaõ hoäi hoïc caàn döïa treân quan ñieåm thöïc
chöùng, coù nghóa laø oâng muoán xaõ hoäi hoïc caàn phaûi laø moät khoa hoïc döïa treân
thöïc tieãn, treân söï vaät maø töø ñoù chuùng ta coù theå khaúng ñònh.

OÂng phaân lòch söû phaùt trieån tö duy loaøi ngöôøi thaønh ba giai ñoaïn:

Giai ñoaïn ñaàu tieân laø giai ñoaïn thaàn hoïc, con ngöôøi tìm thaáy nhöõng giaûi
thích sieâu nhieân ñoái vôùi caùc hieän töôïng, duø laø nhöõng hieän töôïng thuaàn tính töï
nhieân hay xaõ hoäi.

Giai ñoaïn sieâu hình ñöôïc phaùt sinh töø traïng thaùi ñaàu tieân, “nhöõng taùc
nhaân sieâu nhieân ñöôïc thay theá bôûi caùc löïc löôïng tröøu töôïng”. Cuõng vaäy, ví duï,
traät töï xaõ hoäi khoâng coøn mang nguoàn goác thaàn thaùnh nöõa maø laø moät söï kieän töï
nhieân.

Cuoái cuøng laø trong giai ñoaïn thöïc chöùng, con ngöôøi, xuaát phaùt töø vieäc
quan saùt vaø vôùi söï giuùp ñôõ cuûa toaùn hoïc, ñaõ vaïch ra ñöôïc caùc moái quan heä oån
ñònh (caùc qui luaät) giöõa caùc hieän töôïng.

Töø ñoù Comte ñöa ra ba loaïi thieát cheá kinh teá vaø chính trò laø tö duy thaàn
hoïc, tö duy sieâu hình, tö duy thöïc chöùng.

23
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Tö duy thaàn hoïc laø ñaëc tröng cuûa caùc xaõ hoäi ñöôïc thöù baäc hoaù vaø quaân söï
maø thôøi kyø trung coå ñaõ cung caáp nhöõng ví duï coù yù nghóa nhaát.

Tö duy sieâu hình, thoáng trò ôû chaâu AÂu töø thôøi kyø Phuïc höng ñeán thôøi kyø
AÙnh saùng, ñöôïc gaén lieàn vôùi caùc thieát cheá quaù ñoä caét ñöùt lieân heä vôùi traät töï cuõ
nhöng khoâng ñaûm baûo moät caùch ñaày ñuû cho söï öu theá cuûa coâng nghieäp tröôùc
toå chöùc quaân söï.

Tö duy thöïc chöùng hôïp vôùi moät toå chöùc xaõ hoäi ñöôïc xaây döïng treân neàn
saûn xuaát coâng nghieäp vaø saûn sinh ra hoaït ñoäng chuû yeáu cuûa xaõ hoäi.

Nhö vaäy, xuaát phaùt töø quan ñieåm veà quaù trình tieán hoaù trong tö töôûng cuûa
con ngöôøi, Comte ñaõ ñöa ra quan nieäm veà söï tieán hoaù cuûa caùc xaõ hoäi. OÂng
muoán xaây döïng neân moät ngaønh xaõ hoäi hoïc khaùch quan xaùc ñònh caùc quy luaät
xaõ hoäi vaø ñaëc bieät laø caùc quy luaät veà söï tieán hoaù cuûa xaõ hoäi. Xaõ hoäi hoïc, maø
Comte muoán xaây döïng, tröôùc tieân phaûi ñöôïc ñaët trong söï keá thöøa tieáp tuïc vôùi
caùc khoa hoïc coù tröôùc noù. Vaø nhö vaäy, theo oâng, xaõ hoäi hoïc ñaõ thöøa höôûng
toaøn boä nhöõng hieåu bieát maø caùc khoa hoïc ñoù tích luyõ ñöôïc. Vì theá maø xaõ hoäi
hoïc, trong taâm töôûng cuûa A.Comte seõ phaûi hoaøn thieän caùc nghieân cöùu ñaõ ñöôïc
thöïc hieän tröôùc khi quan ñieåm xaõ hoäi hoïc cuûa oâng ra ñôøi.

Comte chia khoa hoïc thaønh hai khoái. Khoa hoïc höõu cô vaø khoa hoïc voâ
cô. Khoa hoïc höõu cô bao goàm caùc moân: toaùn hoïc, thieân vaên hoïc, vaät lí hoïc,
hoaù hoïc; coøn khoa hoïc voâ cô goàm sinh vaät hoïc vaø xaõ hoäi hoïc. Söï saép xeáp naøy
khoâng mang tính ngaãu nhieân maø mang tính logic. Caùc khoa hoïc hình thaønh
tröôùc, ñôn giaûn hôn ñöôïc xeáp tröôùc. Caùc moân hình thaønh sau vaø phöùc taïp ñöôïc
xeáp ôû vò trí sau vaø cao hôn. Theo Comte, xaõ hoäi hoïc vöøa ra ñôøi sau vöøa phöùc
taïp nhaát neân ñöôïc xeáp ôû vò trí cao nhaát. Tuy nhieân, Comte coi xaõ hoäi hoïc nhö
moät trieát lyù duy nghieäm, thöïc chöùng.

Töø quan ñieåm nghieân cöùu veà xaõ hoäi hoïc nhö vaäy, Comte ñaõ ñeà xöôùng ba
phöông phaùp nghieân cöùu cuûa xaõ hoäi hoïc laø phöông phaùp quan saùt, phöông
phaùp thöïc nghieäm, phöông phaùp so saùnh.

Ñoái vôùi phöông phaùp quan saùt, oâng cho raèng caàn phaûi coù giaû thieát khi
quan saùt vaø caàn boû thaùi ñoä hoaøi nghi tôùi phöông phaùp naøy. Ñoái vôùi phöông
phaùp nghieân cöùu thöïc nghieäm, caàn thöïc hieän nghieân cöùu hieän töôïng xaõ hoäi
tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp. Cuoái cuøng, theo Comte, khi thöïc hieän nghieân cöùu coù
theå so saùnh xaõ hoäi loaøi ngöôøi vaø loaøi vaät ñeå chæ ra moái quan heä xaõ hoäi laø baûn
tính töï nhieân cuûa con ngöôøi, so saùnh caùc xaõ hoäi loaøi ngöôøi vôùi nhau. Töø ñoù coù
theå tìm laïi nhöõng giai ñoaïn thieát yeáu cuûa nhaân loaïi hoaëc nhöõng giai ñoaïn tieán

24
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

hoùa khaùc nhau cuûa nhaân loaïi. Nhaân loaïi tieán hoùa nhö nhau theo moät con
ñöôøng chæ coù ñieàu nhanh hay chaäm maø thoâi.

Qua ñoù, chuùng ta thaáy nhöôïc ñieåm cuûa Comte laø:

1. Coi xaõ hoäi hoïc nhö laø moät khoa hoïc treân moïi khoa hoïc khaùc. Laø toång
hôïp cuûa taát caû caùc khoa hoïc, vì vaäy xaõ hoäi hoïc cuûa oâng bò ñoàng nhaát vôùi trieát
lí, khoâng coù ñoái töôïng rieâng, maát ñi tính caùch ñoäc laäp cuûa noù.

2. Maëc duø ñeà cao thöïc nghieäm nhöng vì xaây döïng treân quan nieäm trieát lí
loaøi ngöôøi laø toång quaùt cuûa ba giai ñoaïn (ba thôøi kyø phaùt trieån cuûa nhaân loaïi)
xaõ hoäi hoïc mang tính trieát lyù lòch söû hôn laø moät xaõ hoäi hoïc.

3. Quan ñieåm xaõ hoäi hoïc cuûa oâng coøn mang tính giaùo ñieàu, theå hieän söï
cöùng nhaéc. Chaúng haïn, oâng cho raèng con ngöôøi ñeàu coù moät baûn chaát nhö
nhau, quaù trình tieán hoùa nhaân loaïi phaùt trieån theo ñöôøng thaúng, ngay caû trong
caùch saép xeáp thöù töï caùc khoa hoïc. Nhöng thöïc ra khoâng coù khoa hoïc naøo quan
troïng hôn caû.

Comte qua ñôøi tröôùc khi nhöõng ñoàng nghieäp ñaùnh giaù ñuùng taùc phaåm cuûa
oâng. Tuy vaäy, moät khi ñöôïc thöøa nhaän, nieàm tin cuûa oâng raèng xaõ hoäi hoïc coù
theå thuùc ñaåy tieán boä xaõ hoäi ñaõ ñöôïc caùc hoïc giaû chaâu AÂu thöøa nhaän.

Herbert Spencer (1820-1903) laø ngöôøi con duy nhaát coøn soáng trong soá
chín ñöùa treû ñöôïc sinh ra trong moät gia ñình coù boá laø giaùo vieân tröôøng Ñaïi hoïc
ôû Anh. Do bò oám yeáu lieân tuïc, Spencer ñöôïc cha vaø chuù daïy rieâng ôû nhaø, chuû
yeáu laø toaùn hoïc vaø caùc khoa hoïc töï nhieân.

Ngheà nghieäp cuûa oâng laø söï keát hôïp cuûa nhöõng coâng vieäc nhö kyõ sö, nhaân
vieân nhaø baêng, nhaø baùo, nhaø vaên, phaùt minh.

Herbert Spencer cuõng phaùt trieån lyù thuyeát veà xaõ hoäi vaø bieán ñoåi xaõ hoäi.
OÂng söû duïng söï gioáng nhau cuûa cô caáu xaõ hoäi vôùi toå chöùc höõu cô ñeå giaûi thích
söï oån ñònh xaõ hoäi. Gioáng nhö con ngöôøi, moät xaõ hoäi ñöôïc taïo thaønh töø nhöõng
boä phaän lieân quan laãn nhau, cuøng hoaït ñoäng ñeå thuùc ñaåy söï soáng coøn vaø phaùt
trieån cuûa noù. Neáu nhö moãi caù nhaân coù boä oùc, daï daøy, heä thoáng thaàn kinh, chaân
tay thì moãi xaõ hoäi coù nhöõng hình thaùi kinh teá, toân giaùo, nhaø nöôùc vaø gia ñình.
Gioáng nhö maét vaø traùi tim goùp phaàn quan troïng ñeán söï hoaït ñoäng cuûa cô theå
con ngöôøi, heä thoáng luaät phaùp vaø giaùo duïc laø quan troïng ñoái vôùi söï hoaït ñoäng
cuûa xaõ hoäi. Sôû dó xaõ hoäi toàn taïi vaø phaùt trieån laø do söï keát hôïp giöõa caùc boä phaän
khaùc nhau gioáng nhö caùc toå chöùc höõu cô cuûa moät cô theå soáng.

25
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Lyù thuyeát bieán ñoåi cuûa Spencer döïa treân cô sôû lyù thuyeát tieán hoùa cuûa
Charles Darwin. OÂng cho raèng, bieán ñoåi xaõ hoäi daãn ñeán tieán boä, mieãn laø con
ngöôøi khoâng can thieäp. Vì xaõ hoäi gioáng nhö con ngöôøi, khi ñi qua giai ñoaïn
tröôûng thaønh töï nhieân seõ ñaûm baûo raèng caùc toå chöùc xaõ hoäi thaáp hôn seõ thoaùi
hoaù vaø maát ñi vaø caùc toå chöùc xaõ hoäi cao hôn seõ toàn taïi. Treân cô sôû naøy,
Spencer phaûn ñoái caûi caùch xaõ hoäi. Theo laäp luaän cuûa oâng, ngöôøi ngheøo xöùng
ñaùng trôû thaønh ngheøo vì khoâng coù naêng löïc vaø khoâng coù cô may, coøn ngöôøi
giaøu coù naêng löïc, coù cô may seõ trôû neân giaøu hôn, ñoù laø quy luaät ñöông nhieân.
Vì vaäy, cöù cho pheùp caùc caù nhaân tìm ñòa vò giai caáp xaõ hoäi rieâng cuûa hoï maø
khoâng coù söï giuùp ñôõ vaø ngaên caûn, thì xaõ hoäi seõ coù lôïi hôn. Can thieäp vaøo söï
toàn taïi cuûa tình traïng ngheøo khoå hoaëc keát quaû cuûa baát kyø quaù trình töï nhieân
naøo seõ coù haïi ñoái vôùi xaõ hoäi.

Khi thaêm nöôùc Myõ vaøo naêm 1882, Spencer ñaõ ñöôïc chaøo möøng nhieät
lieät, ñaëc bieät laø caùc nhaø laõnh ñaïo coâng nghieäp. YÙ töôûng cuûa oâng veà vieäc
khoâng can thieäp vaøo caùc quaù trình töï nhieân vaø söï toàn taïi cuûa nhöõng caùi phuø
hôïp nhaát ñaõ uûng hoä cho tính ích kyû, taøn nhaãn, vaø thöôøng bao che cho nhöõng
thöïc tieãn kinh teá cuûa boä phaän giaøu hôn trong xaõ hoäi. Vaø nhö vaäy, khi söï uûng
hoä kieåm soaùt xaõ hoäi taêng leân, nhöõng yù töôûng cuûa Spencer baét ñaàu rôi vaøo söï
laïc haäu. Spencer maát trong caûm giaùc veà söï thaát baïi.

Karl Marx (1818 - 1883) sinh ôû Ñöùc trong moät gia ñình caû cha vaø meï
ñeàu coù nguoàn goác Do Thaùi. Marx töø boû tham voïng trôû thaønh giaùo sö trieát hoïc
sau khi ñang hoïc ôû tröôøng Ñaïi hoïc Berlin sau khi tham gia vaøo caùc phong traøo
caáp tieán. Sau ñoù, Marx nhaän vieát cho moät töø baùo caáp tieán. Veà sau, trong vai
troø toång bieân taäp, moät loaït baøi baùo cuûa Marx boùc traàn nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi vaø
pheâ phaùn chính saùch cuûa chính phuû daãn ñeán vieäc chính phuû ñoùng cöûa tôø baùo.
Khoâng theå tìm ñöôïc vò trí ôû nöôùc Ñöùc baûo thuû, Marx chuyeån ñeán Paris vaø trôû
thaønh moät ngöôøi xaõ hoäi chuû nghóa.

Marx coù nhöõng quan nieäm raát khaùc veà baûn chaát xaõ hoäi vaø bieán ñoåi xaõ hoäi
so vôùi Herbert Spencer. Neáu Spencer mieâu taû xaõ hoäi toàn taïi ñöôïc laø nhôø moät
taäp hôïp caùc boä phaän lieân quan vôùi nhau vaø thuùc ñaåy söï thònh vöôïng cuûa noù, thì
Marx mieâu taû xaõ hoäi nhö moät taäp hôïp caùc nhoùm xung ñoät coù nhöõng giaù trò vaø
lôïi ích khaùc nhau, söï ích kyû vaø caïnh tranh taøn nhaãn cuûa hoï laøm haïi xaõ hoäi.
Theo Spencer, caùc xaõ hoäi hoaøn thieän khi chuùng bieán ñoåi, coøn Marx cho raèng,
söï bieán ñoåi khoâng taát yeáu mang laïi söï tieán boä. Spencer xem söï tieán boä chæ
trong söï khoâng can thieäp vaøo quaù trình töï nhieân, tieán hoùa, Marx tin raèng, tieán
boä chæ ñeán baèng caùch maïng coù keá hoaïch.

26
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Chuû nghóa quyeát ñònh luaän kinh teá laø moät yù töôûng thöôøng ñöôïc gaén lieàn
vôùi quan ñieåm cuûa Marx. Khoâng gioáng nhö Hegel, Marx cho raèng, kinh teá laø
neàn taûng maø nhaø nöôùc vaø caùc tö töôûng phaûi leä thuoäc vaøo. Theo nguyeân taéc
cuûa thuyeát quyeát ñònh luaän kinh teá, ngöôøi naøo naém ñöôïc kinh teá, ngöôøi ñoù seõ
naém vai troø quyeát ñònh nhöõng vaán ñeà coøn laïi. Hoï seõ giöõ vò trí thoáng trò. Marx
nghieân cöùu veà nhieàu lónh vöïc khaùc nhau nhöng lieân quan ñeán xaõ hoäi hoïc coù
hai neàn taûng lyù luaän cô baûn, ñoù laø chuû nghóa duy vaät lòch söû vaø lyù luaän veà giai
caáp vaø nhaø nöôùc. Trong chuû nghóa duy vaät lòch söû, Marx xaùc ñònh xaõ hoäi ñöôïc
quy ñònh bôûi phöông thöùc saûn xuaát (quan heä saûn xuaát vaø löïc löôïng saûn xuaát
töông öùng).

Phöông thöùc saûn xuaát laø moät heä thoáng kinh teá ñöôïc caáu thaønh töø caùc löïc
löôïng saûn xuaát vaø caùc quan heä saûn xuaát. Trong nhöõng thôøi kyø ñaàu cuûa söï vaän
haønh cuûa moät phöông thöùc saûn xuaát, nhöõng quan heä saûn xuaát môùi uûng hoä söï
phaùt trieån cuûa nhöõng löïc löôïng saûn xuaát, sau ñoù daàn daàn, nhöõng quan heä saûn
xuaát naøy trôû thaønh trôû ngaïi cho söï phaùt trieån ñoù. Do ñoù, theo Marx, caàn phaûi
thay ñoåi phöông thöùc saûn xuaát ñeå giaûi phoùng caùc löïc löôïng lao ñoäng.

Trong lòch söû, phöông thöùc saûn xuaát phong kieán ñaõ keá thöøa phöông thöùc
saûn xuaát chieám höõu noâ leä, tröôùc khi nhöôøng laïi vò trí cho chuû nghóa tö baûn,
ñöôïc ñaëc tröng bôûi söï sôû höõu tö nhaân veà caùc phöông tieän saûn xuaát vaø, töø ñoù,
bôûi söï ñoái laäp giöõa giai caáp tö saûn vaø giai caáp voâ saûn. Phöông thöùc saûn xuaát tö
baûn trong thôøi gian ñaàu, ñaõ cho pheùp phaùt trieån moät caùch maïnh meõ caùc löïc
löôïng saûn xuaát tröôùc khi dieãn ra cuoäc khuûng hoaûng coâng nghieäp. Töông töï nhö
vaäy, Marx ñaõ döï ñoaùn phöông thöùc saûn xuaát naøy seõ bò thay theá bôûi phöông
thöùc saûn xuaát xaõ hoäi chuû nghóa vaø sau ñoù laø coäng saûn chuû nghóa maø trong ñoù,
khoâng coù söï boùc loät, söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát seõ ñöôïc coå vuõ vaø
daønh cho taát caû moïi ngöôøi trong xaõ hoäi.

Marx cho raèng caùc quan heä xaõ hoäi bò nhaøo naën bôûi haï taàng cô sôû kinh teá.
Döïa treân neàn taûng kinh teá naøy, goïi laø haï taàng cô sôû, oâng ñaët moät thöôïng taàng
kieán truùc phaùp luaät vaø chính trò coù söï gaén keát vôùi caùc lónh vöïc vaên hoùa hay toân
giaùo. Vì vaäy, theo oâng, kinh teá quyeát ñònh heä thoáng phaùp luaät vaø chính trò
cuõng nhö caùc hieän töôïng vaên hoùa vaø caùc tö töôûng.

Caùc caù nhaân döôøng nhö laø hieän thaân cuûa giai caáp xaõ hoäi maø caùc caù nhaân
ñoù laø thaønh vieân maø khoâng coù söï töï do choïn löïa naøo. Cuõng nhö vieäc nhaø tö
baûn khoâng coù caùch naøo khaùc ngoaøi vieäc ñem laïi nhöõng ñieàu kieän laøm vieäc toài
teä cho nhöõng ngöôøi laøm coâng cuûa anh ta. Nhaø tö baûn chæ thaáy hôïp lyù khi tìm

27
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

caùch toái ña hoùa lôïi ích cuûa anh ta, ñoái laäp lôïi ích vôùi taát caû moïi thaønh vieân cuûa
giai caáp lao ñoäng.

Theo Marx, caùc giai caáp xaõ hoäi laø nhöõng ngöôøi haønh ñoäng taâïp theå, thoâng
qua nhöõng cuoäc ñaáu tranh cuûa mình, laøm bieán ñoåi toå chöùc kinh teá vaø xaõ hoäi.
Trong xaõ hoäi tö baûn, giai caáp coâng nhaân laø ngöôøi haønh ñoäng chuû yeáu seõ laøm
bieán ñoåi heä thoáng kinh teá thoâng qua cuoäc ñaáu tranh choáng laïi giai caáp tö saûn.
Giai caáp voâ saûn, theo Marx tieân ñoaùn, seõ phaûi thay theá chuû nghóa tö baûn baèng
chuû nghóa xaõ hoäi vaø keá ñoù laø cheá ñoä coäng saûn chuû nghóa.

Khi trình baøy quan ñieåm cuûa mình, Marx phaân bieät caùc giai caáp “töï noù”
vôùi caùc giai caáp “vì noù”. Ñieåm ñaàu tieân trong caùc tieâu chí maø Marx söû duïng
ñeå ñònh nghóa moät giai caáp xaõ hoäi ñoù laø vò trí cuûa giai caáp ñoù trong caùc quan
heä saûn xuaát. ÔÛ ñaây, vai troø maø moät giai caáp naøo ñoù ñaûm nhaän trong neàn saûn
xuaát vaät chaát mang tính quyeát ñònh. Marx ñaõ ñaët giai caáp sôû höõu caùc phöông
tieän saûn xuaát vaø giai caáp baùn söùc lao ñoäng cuûa chính mình ôû hai cöïc ñoái laäp.

Tieâu chuaån thöù hai maø Marx söû duïng ñeå ñònh nghóa moät giai caáp ñoù laø yù
thöùc giai caáp, töùc laø caûm xuùc thuoäc veà moät nhoùm naøo ñoù coù nhöõng lôïi ích
chung. Tuy nhieân, söï ra ñôøi cuûa yù thöùc giai caáp laø khoâng coù tính taát yeáu. Marx
daãn ra ví duï veà nhöõng ngöôøi noâng daân, nhöõng ngöôøi naøy, soáng kheùp kín trong
vieäc khai thaùc töï nhieân mang tính gia ñình cuûa hoï, coù raát ít caùc moái quan heä
qua laïi vôùi nhau vaø ñaõ khoâng phaùt trieån ñöôïc yù thöùc giai caáp. Theo ngoân ngöõ
cuûa Marx, ngöôøi noâng ñaân ñoù taïo thaønh moät giai caáp “töï do” (hoï ñöôïc xaùc
ñònh moät caùch khaùch quan) nhöng khoâng phaûi laø moät giai caáp “töï noù” (hoï
khoâng coù yù thöùc veà vai troø maø hoï coù theå ñaûm nhaän).

Cuoái cuøng, moät giai caáp xaõ hoäi ñöôïc xaùc ñònh bôûi caùc moái quan heä xung
ñoät giöõa caáp naøy vôùi caùc giai caáp khaùc. Marx quan taâm tröôùc heáát ñeán moái
xung ñoät ñoái laäp giöõa hai giai caáp coù yù thöùc veà nhöõng lôïi ích cuûa mình (giai
caáp tö saûn vaø giai caáp voâ saûn). Nhieàu giai caáp cuõng coù theå lieân keát laïi vôùi
nhau ñeå choáng laïi moät keû thuø chung.

Hôn nöõa, nhö Marx noùi, söï tích tuï kinh teá seõ ñöa ñeán quaù trình löôõng cöïc
hoùa xaõ hoäi baèng caùch taùch giai caáp noâng daân vaø giai caáp tieåu tö saûn ra thaønh
hai: boä phaän lôùn nhaát trong hai giai caáp naøy seõ bò voâ saûn hoùa trong khi moät
thieåu soá ít hôn seõ trôû neân giaøu coù vaø nhaäp vaøo giai caáp tö saûn.

Marx phaân tích nhaø nöôùc nhö laø moät coâng cuï thoáng trò phuïc vuï cho giai
caáp boùc loät. Laáy baèng chöùng laø nhöõng haønh ñoäng baïo löïc maø caùc nhaø tö baûn
Chaâu AÂu ñaõ gaây ra cho caùc phong traøo coâng nhaân, Marx nhaän thaáy raèng, nhaø

28
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

nöôùc trong caùc xaõ hoäi tö baûn coù cuøng höôùng duy trì söï boùc loät cuûa giai caáp tö
saûn ñoái vôùi giai caáp voâ saûn.

Ngoaøi vieäc giôùi haïn nhaø nöôùc vaøo nhöõng lôïi ích cuûa moät giai caáp boùc loät,
Marx ñaõ choáng laïi nhöõng luaän ñeà cuûa Hegel maø theo ñoù, nhaø nöôùc laø hieän
thaân cuûa söï hôïp lyù. Thaät vaäy, Marx khaúng ñònh nhaø nöôùc khoâng heà naèm ngoaøi
hay beân treân xaõ hoäi; ngöôïc laïi, noù laø söï bieåu hieän cuûa xaõ hoäi.

Veà hoïc thuyeát giai caáp vaø nhaø nöôùc, Marx ñem laïi cho nhaân loaïi caùch
nhìn môùi veà söï phaân coâng lao ñoäng, veà saûn xuaát xaõ hoäi theo caùc yù thöùc heä, veà
giai caáp xaõ hoäi vaø nhaø nöôùc.

Marx quan nieäm caùc thieát cheá kinh teá ñaït ñeán ñænh cao trong xaõ hoäi tö
baûn, oâng tin raèng taát caû caùc xaõ hoäi hoaït ñoäng theo cuøng nhöõng nguyeân taéc.
Hôn nöõa, Marx thöøa nhaän ngay trong xaõ hoäi tö baûn, caùc thieát cheá kinh teá vaø
phi kinh teá taùc ñoäng laãn nhau. Marx vieát, ñoâi khi “nhöõng ñieàu kieän kinh teá
quyeát ñònh lòch söû trong xaõ hoäi tö baûn”.

Emile Durkheim (1858-1917) sinh trong gia gia ñình Do Thaùi ôû Phaùp.
Luùc ñaàu, Durkheim coù yù ñònh ñi theo truyeàn thoáng gia ñình trôû thaønh moät giaùo
syõ Do Thaùi. Tuy nhieân, nhöõng kinh nghieäm soáng khieán oâng trôû thaønh moät
ngöôøi voâ thaàn, maëc duø oâng vaãn quan taâm ñeán toân giaùo trong suoát cuoäc ñôøi.
Trong thöïc teá, moái quan taâm chuû yeáu cuûa Durkheim laø traät töï xaõ hoäi vaø traät töï
ñaïo ñöùc. Chính vì vaäy, oâng ñaõ söû duïng caùc kyõ thuaät thoáng keâ ñeå nghieân cöùu
caùc nhoùm ngöôøi trong vaán ñeà töï töû. Trong nghieân cöùu naøy , Durkheim chöùng
minh raèng töï töû lieân quan nhieàu hôn ñeán nhöõng caù nhaân hoaït ñoäng ñôn ñoäc.
Baèng vieäc chöùng minh tyû leä töï töû thay ñoåi theo nhöõng ñaëc ñieåm cuûa nhoùm - tyû
leä töï töû cuûa nhöõng ngöôøi Cô ñoác giaùo thaáp hôn nhöõng ngöôøi theo ñaïo Tin
laønh, nhöõng ngöôøi keát hoân thaáp hôn nhöõng ngöôøi ñoäc thaân. Töø ñoù, oâng chia töï
töû thaønh töï töû vò kyû, töï töû vò tha vaø töï töû phi chuaån möïc. Durkheim chöùng
minh moät caùch thuyeát phuïc yù töôûng raèng ñôøi soáng xaõ hoäi phaûi ñöôïc giaûi thích
bôûi nhöõng yeáu toá xaõ hoäi hôn laø bôûi nhöõng yeáu toá caù nhaân.

OÂng ñaõ ñeà xuaát vieäc xaây döïng moät ngaønh khoa hoïc maø ñoái töôïng nghieân
cöùu cuûa noù laø nhöõng “söï kieän xaõ hoäi” nhaèm laøm roõ ñöôïc söï vaän haønh cuûa xaõ
hoäi vaø höôùng daãn ngöôøi daân trong vieäc tieán haønh nhöõng cuoäc caûi caùch xaõ hoäi.

Vì vaäy, baèng caùch döïa vaøo moâ hình cuûa caùc khoa hoïc töï nhieân, oâng
muoán laøm cho xaõ hoäi hoïc thaønh moät khoa hoïc thöïc chöùng ñoaïn tuyeät vôùi sieâu
hình hoïc. Ñoù laø moät böôùc tieán boä mang tính keá thöøa nhöõng thaønh töïu khoa hoïc

29
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

tröôùc ñoù. ÔÛ ñieåm naøy, Durkheim töï ñaët mình trong truyeàn thoáng thöïc chöùng.
Quan nieäm veà caùc söï kieän xaõ hoäi cuûa oâng ñöôïc theå hieän nhö sau:

OÂng ñònh nghóa caùc söï kieän xaõ hoäi nhö laø “nhöõng caùch thöùc suy nghó,
haønh ñoäng vaø caûm nhaän” toàn taïi beân ngoaøi nhöõng yù thöùc cuûa caùc caù nhaân vaø
chuùng mang söùc maïnh coù tính cöôõng böùc ñoái vôùi caùc caù nhaân.

Vì theá, moät söï kieän xaõ hoäi laø toaøn boä haønh ñoäng hay tö töôûng tuaân thuû
theo hai ñieàu kieän. Ñieàu kieän thöù nhaát laø haønh ñoäng hay tö töôûng ñoù coù moät
nguoàn goác xaõ hoäi. OÂng noùi, moät vò khaùch môøi mang theo hoa taëng cho chuû
nhaø laø moät haønh ñoäng khoâng tuaân theo “yù thöùc caù nhaân cuûa anh ta”, thöïc teá
anh ta laøm ñieàu ñoù theo moät “yù thöùc taäp theå” vöôït treân baûn thaân anh ta, yù thöùc
ñoù ñöôïc phoå bieán cho moïi thaønh vieân cuûa xaõ hoäi vaø anh ta ñaõ nhaäp taâm yù thöùc
xaõ hoäi ñoù.

Ñieàu kieän thöù hai, xaõ hoäi gaây aùp löïc leân caù nhaân ñeå caù nhaân thöïc hieän
haønh ñoäng ñoù. Khi caù nhaân toân troïng caùc chuaån möïc, hoï vaãn nghó raèng haønh
vi ñoù xuaát phaùt töø suy nghó cuûa chính baûn thaân hoï, vaø hoï khoâng caûm nhaän
ñöôïc söùc maïnh coù tính cöôõng böùc cuûa caùc söï kieän xaõ hoäi. Nhöng, theo
Durkheim, taát caû caùc söï kieän xaõ hoäi ñeàu coù tính cöôõng böùc vaø vieäc vi phaïm
moät quy taéc naøo ñoù cuõng ñuû gaây neân moät söï tröøng phaït chính thöùc hoaëc moät
söï phaûn öùng tieâu cöïc töø phía nhöõng ngöôøi xung quanh.

Nhaø xaõ hoäi hoïc, theo Durkhiem caàn phaûi toân troïng hai qui taéc cô baûn:

Nguyeân taéc ñaàu tieân laø “xem caùc söï kieän xaõ hoäi nhö nhöõng söï vaät”. Neáu
muoán nghieân cöùu cuûa mình coù tính khoa hoïc, nhaø xaõ hoäi hoïc caàn phaûi coù khaû
naêng ñöùng beân ngoaøi ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa mình. Vì theá, nhaø xaõ hoäi hoïc
caàn phaûi loaïi boû nhöõng quan nieäm tieân nhieân (nhöõng yù töôûng phi khoa hoïc)
nhöõng ñònh kieán coù ñöôïc töø nhöõng kinh nghieäm caù nhaân cuûa mình vaø chính laø
nhöõng trôû ngaïi cho söï nhaän thöùc mang tính khoa hoïc.

Nguyeân taéc thöù hai laø: moät söï kieän xaõ hoäi naøo ñoù chæ coù theå giaûi thích
baèng moät söï kieän xaõ hoäi khaùc coù tröôùc noù. Töùc laø, ñeå hieåu ñöôïc caùc söï kieän xaõ
hoäi, nhaø xaõ hoäi khoâng theå döøng laïi ôû choã tìm hieåu nhöõng ñoäng cô haønh ñoäng
cuûa caùc caù nhaân bôûi vì yù thöùc taäp theå laø nguoàn goác cuûa nhöõng haønh ñoäng cuûa
caùc caù nhaân, naèm ôû beân ngoaøi caùc caù nhaân. Nhaø xaõ hoäi hoïc cuõng khoâng neân
giaûi thích caùc haønh ñoäng cuûa caùc caù nhaân baèng caùch gaùn cho nhöõng söï kieän xa
laï vôùi lónh vöïc xaõ hoäi moät vò trí coù öu theá hôn. OÂng cuõng baùc boû nhöõng giaûi
thích veà hieän töôïng töï töû theo quan nieäm di truyeàn hoaëc söï haïn cheá trong tính
caùch cuûa caù nhaân.

30
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Traùi laïi, oâng khaúng ñònh raèng “nguyeân nhaân quyeát ñònh cuûa moät söï kieän
xaõ hoäi caàn ñöôïc tìm kieám trong caùc söï kieän coù tröôùc ñoù”. Vì vaäy, oâng khuyeân
neáu thaáy xuaát hieän hai bieán soá thì caàn phaûi kieåm tra moái quan heä giöõa hai
bieán soá coù tính thoáng keâ, tröôùc khi xem xeùt ñeán moái quan heä nhaân quaû coù theå
coù giöõa hai hieän töôïng ñöôïc quan saùt. Moät hieän töôïng naøo ñoù trong soá caùc
hieän töôïng coù theå laø nguyeân nhaân cuûa moät hieän töôïng khaùc nhöng Durkhiem
cuõng ñoâi khi ñöa vaøo moät yeáu toá thöù ba maø oâng cho raèng coù khaû naêng quyeát
ñònh caû hai hieän töôïng kia. Ví duï, sau khi ñaõ nhaän thaáy veà maët thoáng keâ raèng
nam giôùi töï töû thöôøng xuyeân hôn nöõ giôùi, oâng giaûi thích söï khaùc bieät naøy laø do
söï hoäi nhaäp xaõ hoäi yeáu ôùt cuûa nam giôùi.

Quan ñieåm cuûa Durkheim ñaõ môû ñöôøng cho moät doøng tö töôûng khaùc vôùi
nhöõng truyeàn thoáng xaõ hoäi hoïc cuûa Marx hay Weber. OÂng ñaõ xaây döïng moät
phöông phaùp nghieân cöùu ñònh löôïng bôûi vì oâng ñaõ xaây döïng noù döïa treân cô sôû
tính thoáng keâ.
Veà quan ñieåm xaõ hoäi cuûa Durkheim coù theå toùm taét nhö sau:

Durkheim cho raèng xaõ hoäi ñöôïc taïo neân bôûi caùc caù nhaân. Quan taâm ñeán
söï hoäi nhaäp xaõ hoäi cuûa caùc caù nhaân trong xaõ hoäi, oâng ñaõ tieán haønh vieäc phaân
bieät giöõa “yù thöùc caù nhaân” vaø “yù thöùc taäp theå” cuøng toàn taïi trong moãi moät con
ngöôøi. Theo oâng, yù thöùc caù nhaân ñöôïc hình thaønh töø nhöõng yù kieán rieâng cuûa
moãi caù nhaân naøo ñoù. Coøn yù thöùc taäp theå laø toaøn boä nhöõn g tö töôûng chung cho
taát caû moïi thaønh vieân trong xaõ hoäi. Noù laø keát quaû cuûa quaù trình keát hôïp nhöõng
haønh vi vaø nhöõng tö töôûng maø caùc thaønh vieân cuûa moät xaõ hoäi naøo ñoù ñaõ thöïc
hieän töø raát nhieàu theá heä vaø noù coù moät söï phong phuù vaø phöùc taïp hoaøn toaøn
vöôït treân söï phong phuù vaø phöùc taïp cuûa chæ moät caù nhaân.

E. Durkheim coi toân giaùo nhö laø söï minh hoïa cho luaän ñeà cuûa oâng veà tính
vöôït troäi cuûa xaõ hoäi so vôùi caù nhaân. Trong taùc phaåm “Nhöõng hình thöùc cô baûn
cuûa ñôøi soáng toân giaùo”, oâng ñaõ ñònh nghóa toân giaùo qua khaû naêng phaân bieät
giöõa caùi linh thieâng vaø caùi traàn tuïc cuûa toân giaùo.

Theo oâng, moïi ñieàu linh thieâng ñeàu ñöôïc taùch rôøi vôùi caùi traàn tuïc vaø ñöôïc
baûo veä bôûi nhöõng söï caám kî. Caùi linh thieâng ñoù coù theå laø caùc thaàn linh, nhöõng
ñòa ñieåm, nhöõng söï vaät, nhöõng cöû chæ, nhöõng leã thöùc vaø nhöõng nieàm tin….Vì
theá, taát caû moïi toân giaùo ñeàu coù söï ngaên caám moät soá thaùi ñoä hoaëc vieäc maëc moät
soá loaïi quaàn aùo taïi nhöõng nôi linh thieâng.

OÂng quan nieäm trong caùc coäng ñoàng nguyeân thuûy ôû UÙc thì Totem, vôùi tö
caùch laø ñaïi dieän huyeàn thoaïi cuûa thò toäc (nhoùm hoï haøng nguyeân thuyû), laø trung

31
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

taâm cuûa caùi linh thieâng. Trong caùc nghi leã toân giaùo, moãi ngöôøi tham döï ñeàu
caûm nhaän mình nhö ñöôïc truyeàn cho moät naêng löïc naøo ñoù (mama) taïo neân söï
thoáng nhaát trong nhoùm. Vì theá, theo Durkheim ñaèng sau vieäc toân thôø toâtem aån
chöùa söï toân thôø thò toäc. Ñaây laø moät thöïc taïi duy nhaát vöôït treân caùc caù nhaân vaø
coù khaû naêng taäp hôïp ñöôïc caù nhaân.

Gioáng nhö H. Spencer, Durkheim nhìn nhaän söï toàn taïi cuûa xaõ hoäi laø nhôø
söï keát hôïp caùc boä phaän chöùc naêng. Töø ñoù, oâng phaùt trieån höôùng quan taâm cuûa
mình vaøo lónh vöïc phaân coâng lao ñoäng xaõ hoäi. Trong taùc phaåm nghieân cöùu veà
söï phaân coâng lao ñoäng, Durkheim phaân tích söï phaân coâng naøy nhö laø moät hieän
töôïng xaõ hoäi (khoâng phaûi laø hieän töôïng kinh teá) laø nguyeân nhaân taïo neân moät
söï ñoaøn keát môùi giöõa caùc thaønh vieân trong xaõ hoäi. Trong khi ôû caùc xaõ hoäi
“ñoaøn keát maùy moùc” (caùc xaõ hoäi nguyeân thuyû), caùc caù nhaân ñeàu gioáng nhö
nhau, thì ôû caùc xaõ hoäi “ñoaøn keát coù toå chöùc” (caùc xaõ hoäi hieän ñaïi ) caùc caù
nhaân thöïc hieän caùc chöùc naêng khaùc nhau vaø vì theá maø leä thuoäc vaøo nhau.
Gioáng nhö trong cô theå cuûa con ngöôøi, caùc cô quan tuy khaùc nhau nhöng taát caû
chuùng ñeàu goùp phaàn taïo neân söï soáng, Durkheim goïi ñaây laø söï ñoaøn keát coù toå
chöùc. Vì vaäy, söï phaân coâng lao ñoäng taïo neân söï ñoaøn keát trong xaõ hoäi. Tuy
nhieân, söï phaùt trieån cuûa yù thöùc caù nhaân trong caùc xaõ hoäi ñoaøn keát coù toå chöùc
ñöôïc giaûi thích bôûi söï yeáu keùm cuûa yù thöùc taäp theå vaø coù theå ñöa ñeán quaù trình
trung hoøa hoùa cuûa söï ñoaøn keát theo giaû thieát cho raèng moät söï caân baèng töông
ñoái giöõa hai loaïi yù thöùc ñoù coù leõ seõ khoâng ñöôïc duy trì.

Durkhiem cho raèng söï yeáu keùm cuûa yù thöùc taäp theå thuùc ñaåy cho söï phaùt
trieån cuûa nhöõng haønh vi phi chuaån möïc. Vì vaäy, trong taùc phaåm “Töï töû”
Durkheim chöùng minh raèng tyû leä töï töû trong caùc xaõ hoäi hieän ñaïi thöôøng cao
hôn trong caùc xaõ hoäi nguyeân thuyû. Theo oâng, töï töû cuõng coù nhöõng loaïi hình
khaùc nhau nhö: töï töû vò tha (ñaëc tröng cuûa caùc xaõ hoäi coù yù thöùc taäp theå maïnh
meõ laø vieäc caùc caù nhaân töø boû cuoäc soáng nhaân danh moät giaù trò tuyeät ñoái naøo
ñoù); töï töû vò kyû (xaûy ra thöôøng xuyeân hôn nôi caùc xaõ hoäi coù yù thöùc caù nhaân
maïnh meõ, laø vieäc caùc caù nhaân töø choái tuaân thuû caùc chuaån möïc xaõ hoäi vaø yeâu
caùi cheát hôn laø söï tuaân thuû); cuoái cuøng laø töï töû phi chuaån möïc. Khoâng gioáng
nhö loaïi töï töû treân, noù ñöôïc ñaëc tröng trong caùc xaõ hoäi hieän ñaïi. Trong thôøi kyø
maát oån ñònh vaø baáp beânh chaúng haïn nhö söï khuûng hoaûng kinh teá, moät soá caù
nhaân bò thaát voïng vì khoâng theå ñaït ñöôïc nhöõng muïc tieâu cuûa mình, coù theå bò
caùm doã bôûi vieäc töï töû khi maø yù thöùc taäp theå khoâng coøn maïnh meõ nöõa. Töø loaïi
hình töï töû phi chuaån möïc naøy ñaõ ñöa Durkhiem ñi ñeán ñònh nghóa veà söï phi
chuaån möïc nhö laø moät tình traïng maø trong ñoù caùc caù nhaân khoâng coøn nhaän
ñöôïc söï ñònh höôùng cuûa caùc chuaån möïc vaø caùc giaù trò. Vôùi söï thieáu vaéng cuûa yù

32
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

thöùc taäp theå maïnh meõ, caùc caù nhaân thöôøng xuyeân coù nhöõng haønh vi phi chuaån
möïc maø oâng goïi laø nhöõng haønh vi beänh hoaïn vaø töï töû chæ laø moät ví duï cöïc
ñoan cuûa nhöõng haønh vi ñoù. Söï yeáu keùm cuûa yù thöùc taäp theå taïo ñieàu kieän cho
söï leäch laïc.

Max Weber (1864-1920) laø con caû cuûa moät luaät gia vaø chính trò gia noåi
tieáng ôû Ñöùc. Maëc duø oâng laø giaùo sö ñaïi hoïc daïy veà luaät vaø kinh teá nhöng xaõ
hoäi hoïc vaø chính trò laïi laø hai lónh vöïc oâng quan taâm theo ñuoåi vaø gaët haùi ñöôïc
raát nhieàu thaønh coâng. OÂng ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp raát lôùn lao cho söï phaùt trieån
cuûa khoa hoïc xaõ hoäi hoïc. Qua caùc nghieân cöùu cuûa mình, oâng ñaõ tìm caùch phaân
bieät xaõ hoäi hoïc vôùi caùc khoa hoïc töï nhieân vaø xaây döïng moät phöông phaùp luaän
ñaëc thuø cho xaõ hoäi hoïc. ÔÛ ñieåm naøy, oâng coù quan ñieåm ñoái laäp vôùi E.
Durkheim - ngöôøi coù khuynh höôùng döïa vaøo khoa hoïc töï nhieân. Theo oâng,
caùc hieän töôïng coù theå ñöôïc laëp laïi trong phoøng thí nghieäm, vì vaäy, coù khaû
naêng vaïch ra ñöôïc moái quan heä nhaân quaû vôùi söï trôï giuùp cuûa moâ hình toaùn
hoïc. Töø ñoù, coù theå ñöa ra ñöôïc quy luaät chung nhaát. Tuy nhieân, xaõ hoäi hoïc laïi
khoâng nhö vaäy. Caàn phaûi nghieân cöùu ñoäng cô cuûa caùc caù nhaân tröôùc khi xem
xeùt nhöõng moái quan heä nhaân quaû maø khoâng caàn phaûi taùch rôøi bieán soá naøo ñoù
ñeå nghieân cöùu trong phoøng thí nghieäm. Nhöõng quan ñieåm cuûa oâng mang tính
ñoäc ñaùo, do vaäy ñöôïc nhieàu ngöôøi höôûng öùng.

Weber cho raèng ñoái töôïng cuûa xaõ hoäi hoïc laø caùc haønh ñoäng xaõ hoäi. OÂng
ñònh nghóa haønh ñoäng xaõ hoäi laø nhöõng öùng xöû ñöôïc caù nhaân gaùn cho moät yù
nghóa, moät ñoäng cô. Haønh ñoäng xaõ hoäi nhö laø moät haønh ñoäng coù tính ñeán
nhöõng phaûn öùng cuûa ngöôøi khaùc. Moät soá quan ñieåm chính cuûa oâng seõ ñöôïc
phaân tích döôùi ñaây.

Theo oâng, xaõ hoäi hoïc khoâng döøng ôû vieäc chæ tìm hieåu caùc hieän töôïng xaõ
hoäi maø coøn phaûi giaûi thích caùc hieän töôïng ñoù. Nhaø xaõ hoäi hoïc caàn tìm hieåu
moät haønh ñoäng xaõ hoäi naøo ñoù töø beân trong baèng caùch tìm ra nhöõng ñoäng cô
cuûa nhöõng haønh ñoäng ñoù. Khoâng gioáng hieän töôïng töï nhieân, trong xaõ hoäi coù
moät soá moái quan heä coù theå nhaän bieát ngay ñöôïc vì moái lieân heä giöõa ñoäng cô
vaø haønh ñoäng raát roõ raøng. Tuy nhieân, moät soá moái quan heä khaùc laïi phöùc taïp
hôn, do vaäy, nhaø xaõ hoäi hoïc caàn taïo döïng neân yù nghóa cuûa nhöõng haønh ñoäng
ñoù baèng caùch tìm ra nhöõng ñoäng cô coâng khai vaø tieàm aån cuûa haønh ñoäng. Tieáp
theo ñoù, vieäc tìm hieåu caùc hieän töôïng phaûi ñöôïc boå sung baèng söï giaûi thích veà
caùc moái quan heä nhaân quaû. Sau khi laøm saùng toû nhöõng ñoäng cô cuûa taát caû
haønh ñoäng coù lieân quan ñeán nhau, caàn phaûi tìm ra nhöõng haønh ñoäng vaø nhöõng
haäu quaû ñoâi khi vöôït xa caû xuaát phaùt ñieåm cuûa nhöõng ñoäng cô ñoù. ÔÛ ñaây, Max

33
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Weber ñaõ môû ñöôøng cho nhöõng phaân tích veà “nhöõng taùc ñoäng ngöôïc”
(Montouss’e vaø Gilles Renouard, 1997).

Ñeå tìm hieåu caùc hieän töôïng xaõ hoäi, nhaø xaõ hoäi hoïc caàn phaûi söû duïng moät
loaïi coâng cuï rieâng cuûa nhaø xaõ hoäi hoïc maø Weber goïi ñoù laø “moâ hình lyù
töôûng”.

Moät quan ñieåm ñoäc ñaùo khaùc cuûa Weber laø yù töôûng cho raèng moâ hình lyù
töôûng laø söï theå hieän ñöôïc ñôn giaûn hoaù cuûa thöïc taïi ñöôïc xaây döïng neân baèng
caùch loaïi boû nhöõng gì khoâng ñaëc tröng cuûa hieän töôïng ñöôïc nghieân cöùu vaø
nhaán maïnh ñeán nhöõng neùt ñaëc thuø cuûa hieän töôïng ñoù. Ñeå xaùc ñònh ñaëc tröng
cuûa moät moâ hình lyù töôûng naøo ñoù, nhaø xaõ hoäi hoïc caàn phaûi tieán haønh so saùnh
vaø quan saùt xem moät toå chöùc kinh teá, moät hình thöùc thoáng trò naøo ñoù coù quan
heä nhieàu hay ít vôùi nhöõng yeáu toá khaùc trong xaõ hoäi. Max Weber cuõng quan
taâm quan saùt söï duy lyù hoaù cuûa caùc haønh ñoäng xaõ hoäi. Theo oâng coù boán hình
thöùc chuû yeáu cuûa caùc haønh ñoäng caù nhaân maø trong ñoù moãi moät haønh ñoäng ñeàu
töông öùng vôùi moät lo-gic ñaëc bieät naøo ñoù.

- Haønh ñoäng theo truyeàn thoáng: toân troïng nhöõng luaät leä maø khoâng caàn
ñaët vaán ñeà veà muïc ñích cuûa haønh ñoäng.

- Haønh ñoäng theo caûm tính: laø nhöõng haønh ñoäng tuaân theo tình caûm,
mang tính baûn naêng nhieàu hôn. Haønh ñoäng naøy khoù ño löôøng ñöôïc.

- Haønh ñoäng hôïp lyù theo giaù trò: haønh ñoäng coù tính ñònh höôùng giaù trò,
töùc laø haønh ñoäng theo caùi maø hoï cho laø coù giaù trò.

- Haønh ñoäng hôïp lyù theo muïc ñích: ôû loaïi haønh ñoäng naøy, ngöôøi haønh
ñoäng phaûi suy nghó vaø quyeát ñònh xem mình choïn muïc ñích naøo vaø
duøng phöông tieän naøo ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích. Loaïi haønh ñoäng naøy
thöôøng dieãn ra trong xaõ hoäi tö baûn. Khi tính muïc ñích ñöôïc ñeà cao,
ngöôøi ta khoâng coøn quan taâm tôùi giaù trò ñoái vôùi öùng xöû cuûa con ngöôøi.

Theo Weber, cuøng vôùi vieäc suy yeáu cuûa heä thoáng giaù trò, vieäc hôïp thöùc
hoaù söï thoáng trò (khaû naêng gaây aûnh höôûng ñeán ngöôøi khaùc) laø caàn thieát trong
xaõ hoäi. OÂng ñaëc bieät quan taâm ñeán ñeán chính trò vaø töï hoûi moät quyeàn löïc
mang tính cöôõng böùc coù theå ñöôïc daân chuùng chaáp nhaän nhö theá naøo. Trong
nghieân cöùu cuûa mình, oâng phaân chia ra laøm ba hình thöùc thoáng trò: söï thoáng trò
theo truyeàn thoáng ñöôïc xaây döïng treân vieäc toân troïng caùc phong tuïc taäp quaùn;
söï thoáng trò theo uy tín xuaát phaùt töø nhaân caùch cuûa moät caù nhaân naøo ño vaø söï
thoáng trò theo luaät phaùp, ñaëc tröng cuûa caùc xaõ hoäi hieän ñaïi, cho raèng coù caùc

34
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

quy taéc ñaõ ñöôïc thieát laäp moät caùch hôïp lyù ñeå coâng nhaän moät quyeàn löïc hay
moät ñòa vò cuûa moät ngöôøi naøo ñoù laø hôïp phaùp. Söï thoáng trò theo theo luaät phaùp
laø hình thöùc thöïc hieän quyeàn löïc trong xaõ hoäi bò chi phoái bôûi tính duy lyù hieän
ñaïi.

Nhöõng phaân tích cuûa Weber coøn saâu saéc hôn khi oâng nghieân cöùu veà moái
quan heä cuûa “ñaïo ñöùc Tin laønh vaø chuû nghóa tö baûn”. Qua vieäc nghieân cöùu söï
ra ñôøi cuûa chuû nghóa tö baûn hieän ñaïi ôû theá kyû XIX, oâng nhaän thaáy coù moái lieân
quan giöõa ngheà nghieäp (caùc chuû xí nghieäp, ngaân haøng) vôùi moät loaïi tín
ngöôõng (ñaïo Tin laønh). Do vaäy, oâng cho raèng chuû nghóa tö baûn xuaát phaùt töø
ñoäng cô cuûa ngöôøi haønh ñoäng (tín ñoà Tin laønh, nhaø tö baûn) chöù khoâng xuaát
phaùt töø yeáu toá saûn xuaát (ôû ñieåm naøy, oâng khaùc vôùi Marx). Nhö vaäy, ñaïo Tin
laønh taïo ñieàu kieän cho tö baûn phaùt trieån.

Tinh thaàn chuû nghóa tö baûn laø moät hình maãu lyù töôûng ñaõ ñöôïc Weber xaây
döïng xung quanh hai giaù trò (lao ñoäng vaø tieát kieäm) maø oâng cho laø ñaëc tröng
cuûa taâm thöùc cuûa nhöõng nhaø tö baûn hieän ñaïi. Theo oâng, lao ñoäng laø giaù trò neàn
taûng cuûa chuû nghóa tö baûn. Caù nhaân caàn phaûi toå chöùc ñôøi soáng cuûa mình xung
quanh muïc tieâu troïng yeáu naøy. Tieát kieäm vaø heä quaû cuûa noù, söï ñaàu tö laø moät
giaù trò trung taâm khaùc cuûa chuû nghóa tö baûn bôûi vì moät phaàn cuûa söï giaøu coù caàn
phaûi ñöôïc tieát kieäm ñeå môû roäng neàn taûng saûn xuaát.

Weber cho raèng, ñaïo ñöùc tin laønh coù nguoàn goác trong söï coâ ñoäc cuûa con
ngöôøi khi ñöùng tröôùc Thöôïng ñeá. Trong khi nhöõng ngöôøi Thieân chuùa giaùo coù
theå tìm ñöôïc ôn cöùu ñoä trong vieäc toân troïng nhöõng giaùo lyù cuûa Giaùo hoäi,
nhöõng ngöôøi Tin laønh phaùi Calvin tin raèng soá phaän con ngöôøi ñaõ ñöôïc tieàn
ñònh. Laøm sao maø bieát ñöôïc lieäu mình coù ñöôïc cöùu roãi hay khoâng? Vôùi caâu
hoûi naøy nhöõng ngöôøi Tin laønh traû lôøi raèng söï thaønh coâng trong ngheà nghieäp laø
daáu hieäu cuûa söï cöùu ñoä. Vì vaäy, caù nhaân caàn phaûi lao ñoäng heát mình, coi noù
nhö moät muïc ñích toái thöôïng, vaø öu tieân cho söï tieát kieäm hôn laø tieâu thuï
(nguoàn goác söï höôûng laïc).

Nhöõng giaù trò cuûa ñaïo Tin laønh vì vaäy ñaõ coå vuõ cho söï phaùt trieån cuûa tinh
thaàn cuûa chuû nghóa tö baûn vaø ñaõ taïo ñieàu kieän giaùn tieáp cho söï caát caùnh cuûa
chuû nghóa tö baûn. Weber ñaõ phaùt bieåu raèng: “nhöõng tö töôûng ñoù ñaõ trôû thaønh
nhöõng löïc löôïng lòch söû höõu hieäu”.

Nhöõng quan ñieåm cuûa Weber laø nhöõng xuaát phaùt ñieåm cho nhöõng höôùng
phaùt trieån sau naøy cuûa xaõ hoäi hoïc hieän ñaïi. Khaùi nieäm haønh ñoäng cuûa oâng ñaõ
ñöôïc nhöõng ngöôøi theo quan ñieåm chöùc naêng ñeà cao. Moät soá ngöôøi khaùc phaùt

35
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

trieån quan ñieåm phöông phaùp luaän caù nhaân, chaúng haïn nhö Boudon; coøn yù
töôûng veà tính hôïp lyù ñöôïc Bourdieu keá thöøa trong quan ñieåm cho raèng moãi
moät caù nhaân thöôøng öùng xöû theo caùch maø anh ta cho laø phuø hôïp vôùi mình
nhöng thöïc ra ñoù laø saûn phaåm cuûa kinh nghieäm xaõ hoäi cuûa caù nhaân.

Noäi dung chính

Ñoái vôùi chöông naøy, sinh vieân caàn ñoïc ñeå hieåu roõ nhöõng quan ñieåm cô
baûn cuûa caùc nhaø xaõ hoäi hoïc kinh ñieån, ñaëc bieät, caàn chæ ra söï gioáng vaø khaùc
nhau trong caùch nhìn nhaän vaán ñeà xaõ hoäi vaø keøm theo ñoù laø nhöõng quan ñieåm
veà phöông phaùp nghieân cöùu cuûa hoï.

Chöông III

36
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

MOÄT SOÁ QUAN ÑIEÅM LYÙ THUYEÁT

TRONG XAÕ HOÄI HOÏC

Nhö ñaõ trình baøy ôû chöông I, khi nghieân cöùu haønh vi con ngöôøi caùc nhaø
xaõ hoäi hoïc ñaõ ñöa ra nhöõng quan ñieåm raát khaùc nhau. Moät soá quan ñieåm thuoäc
caáp ñoä vó moâ, moät soá khaùc thuoäc caáp ñoä vi moâ. Tuy nhieân, söï phaân ñònh naøy
chæ coù yù nghóa chaët cheõ trong giai ñoaïn ñaàu maø thoâi. Veà sau nhöõng ngöôøi keá
tuïc caùc höôùng lyù thuyeát naøy ñaõ ñöa ra nhieàu quan ñieåm mang tính trung gian
hôn.

Trong chöông naøy, tröôùc heát chuùng ta seõ xem xeùt caùc lyù thuyeát vó moâ,
sau ñoù laø caùc lyù thuyeát vi moâ.

I. Thuyeát chöùc naêng

Thuyeát chöùc naêng ñoùng vai troø quan troïng trong nhaân chuûng hoïc vaø daân
toäc hoïc, thuyeát chöùc naêng nhaán maïnh ñeán nhöõng ñoùng goùp (chöùc naêng) cuûa
moïi boä phaän trong moät xaõ hoäi. Noù taäp trung vaøo söï hoäi nhaäp xaõ hoäi, söï oån
ñònh, traät töï vaø hôïp taùc. Caùc boä phaän cuûa moät xaõ hoäi goàm gia ñình, kinh teá, toân
giaùo. Ví duï, gia ñình ñoùng goùp cho xaõ hoäi qua vieäc taùi sinh saûn vaø chaêm soùc
nhöõng thaønh vieân môùi. Neàn kinh teá ñoùng goùp baèng vieäc saûn xuaát, phaân phoái
vaø tieâu duøng haøng hoùa vaø dòch vuï. Toân giaùo goùp phaàn baèng vieäc giuùp ñôõ con
ngöôøi taäp trung vaøo tín ngöôõng vaø nhöõng thöïc haønh lieân quan ñeán nhöõng
thieâng lieâng.

H. Spencer laø ngöôøi ñaàu tieân ñöa ra quan ñieåm chöùc naêng. OÂng ñaõ so
saùnh caùc boä phaän cuûa cô theå soáng vôùi toå chöùc xaõ hoäi. Maëc duø caùc nhaø xaõ hoäi
hoïc ngaøy nay khoâng coøn coi cô theå soáng vaø xaõ hoäi laø ñoàng nhaát nöõa, nhöng hoï
vaãn xem xaõ hoäi nhö moät heä thoáng nhöõng boä phaän lieân quan laãn nhau.
Durkheim, ngöôøi cuøng thôøi vôùi Spencer vaø sau nöõa, laø Malinowski cuõng goùp
phaàn phaùt trieån quan ñieåm lyù thuyeát naøy. Trong nhöõng naêm veà sau naøy, nhöõng
ngöôøi uûng hoä maïnh nhaát quan ñieåm naøy laø Talcott Parsons vaø Robert Merton.

Nhöõng ngöôøi theo thuyeát chöùc naêng ñaõ ñöa ra moät soá giaû thuyeát veà xaõ
hoäi. Giaû thuyeát thöù nhaát, caùc boä phaän cuûa xaõ hoäõi ñöôïc toå chöùc thaønh moät heä
thoáng. Keát quaû laø, söï thay ñoåi trong moät boä phaän cuûa xaõ hoäi naøy seõ daãn ñeán
söï bieán ñoåi trong nhöõng boä phaän khaùc. Ví duï, söï bieán ñoåi quan troïng trong

37
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

kinh teá coù theå daãn ñeán söï bieán ñoåi gia ñình. Chaúng haïn, nhu caàu löïc löôïng lao
ñoäng ñoái vôùi moät hoä gia ñình noâng daân (thöïc hieän baèng vieäc coù nhieàu con) seõ
bò bieán maát khi caùch maïng coâng nghieäp dieãn ra vaø quy moâ gia ñình giaûm
xuoáng.

Caùc nhaø chöùc naêng cho raèng caùc xaõ hoäi khoâng ñöôïc hoäi nhaäp moät caùch
caàn thieát cho söï toàn taïi cuûa xaõ hoäi, nhöng möùc ñoä hoäi nhaäp thöïc söï thay ñoåi.

Giaû thuyeát thöù hai cuûa thuyeát chöùc naêng laø xaõ hoäi coù khuynh höôùng quay
trôû laïi tình traïng oån ñònh vaø caân baèng sau khi söï roái loaïn naøo ñoù xaûy ra. Moät
xaõ hoäi coù theå traûi qua söï thay ñoåi naøo ñoù qua thôøi gian, nhöng caùc nhaø chöùc
naêng tin raèng noù seõ trôû laïi tình traïng oån ñònh baèng vieäc phoái hôïp nhöõng thay
ñoåi naøy, nhö vaäy xaõ hoäi seõ trôû laïi nhö cuõ tröôùc baát kyø söï bieán ñoåi naøo xaûy ra.

Vì moät xaõ hoäi vöøa bieán ñoåi vöøa duy trì haàu heát caáu truùc cô baûn cuûa noù
theo thôøi gian, caùc nhaø chöùc naêng noùi ñeán söï caân baèng ñoäng - söï caân baèng
bieán ñoåi lieân tuïc giöõa caùc boä phaän cuûa noù. Cuoäc bieåu tình cuûa sinh vieân trong
caùc tröôøng ñaïi hoïc vaø cao ñaúng ôû Myõ cuoái naêm 60 laø ví duï minh hoïa cho khaùi
nieäm caân baèng ñoäng naøy. Caùc sinh vieân caáp tieán cho raèng cô caáu xaõ hoäi Myõ
ñaõ bò phaù huûy vaø phaûi xaây döïng laïi, keát cuïc, sau cuoäc bieåu tình, coâng chuùng
khoâng coøn chaáp nhaän caùc cuoäc chieán tranh cuûa Myõ, caùc tröôøng ñaïi hoïc ñaõ ñaùp
öùng nhieàu hôn nhu caàu vaø muïc tieâu cuûa sinh vieân, coøn coâng chuùng nhaän bieát
nhieàu hôn veà taàm quan troïng cuûa vieäc baûo veä moâi tröôøng. Tuy vaäy, nhöõng
thay ñoåi thaám saâu vaøo xaõ hoäi vaø chæ ñeå laïi caùi gì ñoù khaùc vôùi tröôùc khi söï noåi
loaïn cuûa sinh vieân xaûy ra.

Caùc nhaø chöùc naêng cho raèng, haàu heát moïi lónh vöïc cuûa xaõ hoäi tieán hoùa ñeå
thuùc ñaåy söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa noù. Chính vì vaäy trong taát caû caùc xaõ hoäi
phöùc taïp ñeàu toàn taïi caùc thieát cheá kinh teá, gia ñình, chính trò, toân giaùo. Caùc
thieát cheá naøy luoân phoái hôïp vôùi nhau ñaûm baûo cho söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa
xaõ hoäi.

Xaõ hoäi hoïc Myõ ñaëc tröng bôûi chuû nghóa kinh nghieäm. Vôùi mong muoán
xaây döïng moät heä thoáng lyù thuyeát xaõ hoäi hoïc mang tính toång quaùt, Talcolt
Parsons (1902 – 1977) ñaõ döïa treân nhöõng nghieân cöùu cuûa M. Weber, cuûa
Pareto vaø cuûa A. Marshall ñeå tìm hieåu vaø giaûi thích söï vaän haønh cuûa heä thoáng
xaõ hoäi. OÂng nhaán maïnh ñeán tính caù nhaân trong xaõ hoäi.

Parsons cho raèng, caùc caù nhaân laø nhöõng ngöôøi haønh ñoäng xaõ hoäi tìm caùch
thoaû maõn mong muoán cuûa mình. Do vaäy, hoï ñaët ra muïc tieâu vaø ñöa ra nhöõng
phöông tieän hieäu quaû nhaát ñeå ñaït ñöôïc nhu caàu cuûa mình. Caùc caù nhaân löïa

38
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

choïn caùch öùng xöû cuûa mình moät caùch bò cöôõng böùc bôûi nhöõng ngöôøi xung
quanh. Söï cöôõng böùc naøy thöôøng mang tính bieåu töôïng, vì xaõ hoäi laø taùc nhaân
chuyeån taûi caùc giaù trò vaø chuaån möïc ñònh höôùng cho caùc haønh ñoäng. Caù nhaân
ñaõ ñöôïc noäi taâm hoaù nhöõng giaù trò chuaån möïc xaõ hoäi trong quaù trình xaõ hoäi
hoaù, neân thöôøng khoâng khöôùc töø maø tuaân thuû caùc chuaån möïc ñoù.

Theo oâng, caùc haønh ñoäng thöïc hieän nhöõng chöùc naêng naøy trong heä thoáng
xaõ hoäi. Coù nghóa laø chuùng phuïc vuï moät ñieàu ñoù coù ích cho xaõ hoäi. Caùc haønh
ñoäng naøy coù chöùc naêng laøm cho caù nhaân hoäi nhaäp vaøo xaõ hoäi vaø ñoùng goùp vaøo
vieäc duy trì xaõ hoäi ñoù. Chaúng haïn khi ngöôøi ta keát hoân vì mong muoán caù nhaân
nhöng söï thöïc thì chính gia ñình hoï cuõng thöïc hieän chöùc naêng naøy cho xaõ hoäi
(chöùc naêng sinh saûn vaø xaõ hoäi hoaù).

Parsons bò pheâ phaùn laø ñaõ ñaùnh giaù quaù cao chöùc naêng hoäi nhaäp xaõ hoäi
cuûa caùc haønh ñoäng caù nhaân “chuaån möïc”, chaúng haïn, moät soá ñieàu thöïc haønh
toân giaùo coù theå gaây neân xung ñoät chöù khoâng coù taùc duïng hoäi nhaäp. Ñoàng thôøi
moïi thöïc haønh xaõ hoäi khoâng caàn thieát phaûi coù chöùc naêng hoäi nhaäp. Merton
phaûn ñoái quan ñieåm cho raèng coù theå xaây döïng moät lyù thuyeát toång quaùt trong
xaõ hoäi hoïc vaø taùi laäp moät moái lieân heä giöõa nghieân cöùu kinh nghieäm vaø nghieân
cöùu lyù thuyeát. Theo oâng, moät keát quaû, moät söï hieåu bieát chæ coù giaù trò trong lónh
vöïc cuï theå maø noù nghieân cöùu.

Theo Robert Merton, moät soá chöùc naêng - nhöõng chöùc naêng coâng khai - laø
nhöõng chöùc naêng coù muïc ñích vaø ñöôïc thöøa nhaän, vaø nhöõng chöùc naêng khaùc -
chöùc naêng tieàm aån - laø nhöõng chöùc naêng khoâng coù muïc ñích vaø khoâng ñöôïc
ghi nhaän. Hôn nöõa, khoâng phaûi moïi yeáu toá xaõ hoäi ñeàu goùp phaàn tích cöïc maø
beân caïnh ñoù coøn coù moät soá yeáu toá coù nhöõng haäu quaû tieâu cöïc goïi laø phaûn chöùc
naêng. Moät trong nhöõng chöùc naêng bieåu hieän döïa treân nhöõng nguyeân taéc cuûa
moät cheá ñoä hoaøn thieän laø taïo ra moâi tröôøng thuaän lôïi cho vieäc ñoái xöû vôùi moïi
ngöôøi bình ñaúng. Moät chöùc naêng tieàm aån cuûa caùc nguyeân taéc haønh chính laø
uûng hoä cô hoäi vieäc laøm bình ñaúng ñoái vôùi moïi ngöôøi. Nhöõng phaûn chöùc naêng
cuûa caùc nguyeân taéc haønh chính laø cöùng nhaéc, khoâng hieäu quaû vaø khoâng coù caù
tính.

Tuy nhieân, caùi gì laø tieâu cöïc cho moät boä phaän naøy cuûa xaõ hoäi coù theå laø
tích cöïc cho boä phaän khaùc. Söï ngheøo khoå hieån nhieân coù hieäu quaû tieâu cöïc cho
ngöôøi ngheøo, nhöng theo Herbert Gans (1971), söï ngheøo khoå cuõng coù lôïi cho
nhöõng boä phaän khaùc trong xaõ hoäi. Neáu khoâng coù ngöôøi ngheøo, nhöõng saûn
phaåm keùm chaát löôïng nhö baùnh mì cuõ vaø hoa quaû quaù chín seõ baùn cho ai? Ai
seõ thueâ luaät sö vaø baùc só trình ñoä thaáp, nhöõng ngöôøi laøm coâng vieäc xaõ hoäi vaø

39
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

toäi phaïm hoïc seõ tìm vieäc laøm ôû ñaâu, vaø Ñaûng Daân Chuû seõ laøm gì neáu khoâng
coù boä phaän cöû tri naøy?

Theo caùc nhaø chöùc naêng, haàu heát caùc thaønh vieân cuûa xaõ hoäi nhaát trí veà
nhöõng gì ñaùng coù vaø ñaùng ñeå vöôn ñeán - noùi caùch khaùc laø coù söï nhaát trí veà caùc
giaù trò vaø lôïi ích. Ví duï, ngöôøi Myõ nhaát trí veà söï mong muoán moät neàn daân chuû,
söï thaønh coâng, vaø nhöõng cô hoäi bình ñaúng. Möùc ñoä nhaát trí cao naøy, theo caùc
nhaø chöùc naêng, giaûi thích cho söï hôïp taùc trong moïi xaõ hoäi.

Moät trong nhöõng haïn cheá chuû yeáu cuûa thuyeát chöùc naêng laø ít noùi ñeán söï
bieán ñoåi xaõ hoäi. Traùi laïi, quan ñieåm xung ñoät laáy söï bieán ñoåi xaõ hoäi nhö moät
tieâu ñieåm.

II. Thuyeát xung ñoät

Thuyeát xung ñoät nhaán maïnh ñeán yeáu toá xung ñoät, caïnh tranh, söï bieán ñoåi
vaø aùp böùc trong xaõ hoäi.

Noùi ñeán lyù thuyeát xung ñoät khoâng theå khoâng ñeà caäp tôùi Marx - nhaø xaõ
hoäi hoïc Ñöùc thieân taøi – oâng cho raèng baûn chaát cuûa xaõ hoäi döïa treân cô sôû kinh
teá vaø xung ñoät giai caáp laø khoâng traùnh khoûi trong toaøn boä neàn kinh teá tö baûn
chuû nghóa. Sau ñoù, nhöõng ngöôøi theo quan ñieåm xung ñoät hieän ñaïi nhö C.
Wright Mills, Ralf Dahrendoif vaø Lewis Cosr ñaõ phaùt trieån lyù thuyeát naøy. Hoï
khoâng giôùi haïn quan ñieåm xung ñoät cuûa mình trong lónh vöïc kinh teá vaø xung
ñoät giai caáp maø môû roäng theâm quan ñieåm cuûa Marx. Hoï cho raèng söï xung ñoät
theå hieän giöõa caùc boä phaän baát kyø naøo cuûa moät xaõ hoäi. Xung ñoät cuõng theå hieän
giöõa caùc ñaûng phaùi, caùc lónh vöïc xaõ hoäi khaùc nhau, chaúng haïn nhö söï xung ñoät
giöõa nhöõng ngöôøi theo Ñaûng Coäng hoøa vaø nhöõng ngöôøi theo Ñaûng Daân chuû,
coâng ñoaøn vaø quaûn lyù, giöõa caùc nhaø coâng nghieäp vaø baûo veä moâi tröôøng.

Nhöõng giaû thuyeát trong thuyeát chöùc naêng vaø thuyeát xung ñoät ñoái laäp vôùi
nhau. Thuyeát chöùc naêng nhaán maïnh ñeán nhöõng caùch thöùc maø con ngöôøi hôïp
taùc ñeå ñaït ñeán muïc ñích chung. Coøn quan ñieåm xung ñoät taäp trung vaøo nhöõng
baát ñoàng khoâng theå traùnh khoûi giöõa caùc boä phaän khaùc nhau cuûa xaõ hoäi hoaëc
giöõa caùc xaõ hoäi. Caùc boä phaän, caùc nhoùm ngöôøi tham gia vaøo xung ñoät khi hoï
coá gaéng duy trì vaø uûng hoä nhöõng giaù trò vaø lôïi ích rieâng bieät cuûa hoï.

Theo nhöõng ngöôøi uûng hoä quan ñieåm xung ñoät, ñôøi soáng xaõ hoäi nhö moät
cuoäc ñaáu tranh, nhöõng ngöôøi coù quyeàn löïc nhaát trong xaõ hoäi - nhöõng ngöôøi coù
khaû naêng kieåm soaùt haønh vi cuûa nhöõng ngöôøi khaùc, thaäm chí choáng laïi nhöõng
mong muoán cuûa hoï - seõ nhaän ñöôïc phaàn lôùn nhöõng gì ñöôïc coi laø coù giaù trò

40
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

trong moät xaõ hoäi. Nhöõng ngöôøi coù quyeàn löïc lôùn nhaát ñoàng thôøi cuõng laø
nhöõng ngöôøi giaøu coù nhaát, coù uy tín nhaát vaø nhieàu ñaëc quyeàn nhaát. Do coù
nhieàu quyeàn löïc hôn, hoï coù theå eùp buoäc nhöõng ngöôøi ít quyeàn lôïi hôn laøm
vieäc khi hoï muoán. Ví duï, luaät thueá thu nhaäp thöôøng laøm lôïi cho nhöõng ngöôøi
giaøu coù vaø nhieàu quyeàn löïc. Moät toå chöùc baûo veä quyeàn coâng daân ñaõ cho raèng,
40 coâng ty lôùn cuûa Myõ ñaõ khoâng traû thueá lieân bang naêm 1984. Trong thöïc teá
40 coâng ty naøy kieám ñöôïc 10,4 tyû USD lôïi nhuaän, nhaän ñöôïc toång soá 657 trieäu
trong vieäc traû laïi tieàn thueá. Taát caû nhöõng ñieàu naøy hoaøn toaøn hôïp phaùp.
(“Sociology”, WPC, 1987)

Theo lyù thuyeát xung ñoät, bieán ñoåi xaõ hoäi dieãn ra lieân tuïc vì coù nhieàu
nhoùm xung ñoät nhau, keát quaû laø söï caân baèng quyeàn löïc giöõa caùc nhoùm coù theå
thay ñoåi. Ví duï, phong traøo phuï nöõ coá gaéng thay ñoåi söï caân baèng quyeàn löïc
giöõa hai giôùi. Khi phong traøo tieáp tuïc tieán trieån, chuùng ta seõ thaáy coù moät tyû leä
töông ñoái cao phuï nöõ trong nhöõng ngheà nghieäp quan troïng. Hoï quyeát ñònh
hoaëc coù aûnh höôûng ñeán nhöõng quyeát ñònh trong kinh doanh, chính trò, y teá,
luaät phaùp. Vai troø giôùi trong truyeàn thoáng cuõng thay ñoåi baèng nhieàu caùch khaùc
nhau. Nhieàu phuï nöõ seõ choïn soáng ñoäc thaân, hoaëc keát hoân muoän hoaëc coù ít con
hôn hoaëc khoâng con, phaân chia coâng vieäc gia ñình vôùi choàng. Nhöõng thay ñoåi
naøy ngaøy caøng dieãn ra maïnh meõ hôn, ngay caû ôû caùc nöôùc Chaâu AÙ. ÔÛ Vieät
Nam, söï thay ñoåi vai troø giôùi trong lónh vöïc saûn xuaát, taùi saûn xuaát vaø sinh hoaït
coäng ñoàng cuõng dieãn ra maïnh meõ, ñaëc bieät ôû caùc ñoâ thò.

Thoâng thöôøng, söï xung ñoät ñoâi khi coù haïi hoaëc gaây ra ñoå vôõ, nhöng
nhöõng ngöôøi uûng hoä quan ñieåm xung ñoät ñaõ coá gaéng chæ ra nhöõng hieäu quaû
tích cöïc cuûa noù. Theo Lexis Eoser, xung ñoät coù theå laøm taêng söï ñieàu chænh vaø
tính naêng ñoäng cuûa caùc nhoùm xaõ hoäi baèng vieäc cuûng coá phaïm vi nhoùm, ngaên
caûn vieäc ly khai cuûa caùc thaønh vieân, cuûng coá söï raøng buoäc giöõa caùc thaønh vieân
cuûa nhoùm. Söï lieân keát giöõa caùc nöôùc Ñöùc, YÙ, Nhaät, vaø Anh, Myõ trong chieán
tranh theá giôùi thöù hai laø moät ví duï ñieån hình.

Quan ñieåm xung ñoät vaø chöùc naêng tuy ñoái laäp vôùi nhau nhöng moãi moät
quan ñieåm keå treân ñaõ laøm saùng toû nhöõng khía caïnh nhaát ñònh cuûa ñôøi soáng xaõ
hoäi. Nhöõng öu ñieåm cuûa quan ñieåm naøy laïi laø nhöõng haïn cheá cuûa quan ñieåm
khaùc. Thuyeát chöùc naêng giaûi thích nhieàu veà söï nhaát trí, söï oån ñònh, söï hôïp taùc
beân trong moät xaõ hoäi, quan ñieåm xung ñoät giaûi thích nhieàu söï eùp buoäc, xung
ñoät, vaø söï bieán ñoåi. Vì moãi moät quan ñieåm naém baét nhöõng khía caïnh quan
troïng cuûa baûn chaát xaõ hoäi neân caàn phaûi coù söï keát hôïp hai quan ñieåm naøy trong
nghieân cöùu.

41
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Ngöôøi ta thöôøng coá gaéng keát hôïp nhöõng ñieåm maïnh cuûa thuyeát chöùc
naêng vaø thuyeát xung ñoät. Gerhard Lenski khaúng ñònh raèng con ngöôøi hôïp taùc
vôùi nhau - ngay caû khi phaûi chia seû nhöõng thaønh quaû lao ñoäng cuûa hoï hoaëc khi
söï thieáu thoán ñe ñoïa söï soáng coøn cuûa hoï. Nhöng xung ñoät, caïnh tranh, aùp böùc
giöõa hoï laïi xaûy ra khi coù nhieàu cuûa caûi hôn so vôùi luùc khoù khaên. Do ñoù, theo
oâng, khi xaõ hoäi chuyeån töø moät neàn kinh teá chæ ñuû toàn taïi sang moät neàn kinh teá
giaøu coù thì xung ñoät, caïnh tranh vaø aùp böùc taêng leân.

III. Thuyeát töông taùc bieåu töôïng

Trong thôøi gian ñaàu cuûa quaù trình hình thaønh khoa hoïc xaõ hoïc hoïc, ngöôøi
ta thöôøng quan taâm ñeán nhöõng ñôn vò xaõ hoäi to lôùn vaø nhöõng quaù trình xaõ hoäi
phoå bieán mang tính vó moâ nhö nhaø nöôùc, neàn kinh teá, söï tieán hoùa, xung ñoät
giai caáp.

Tuy nhieân, sang theá kyû XIX, moät soá nhaø xaõ hoäi hoïc baét ñaàu thay ñoåi söï
chuù yù cuûa hoï veà xaõ hoäi. Hoï baét ñaàu thöøa nhaän taàm quan troïng cuûa nhöõng caùch
thöùc maø con ngöôøi töông taùc vaø lieân quan vôùi nhau. Weber vaø Simmel laø
nhöõng ngöôøi ñaàu tieân ñoùng goùp vaøo thuyeát töông taùc. Hoï coá gaéng tìm hieåu ñôøi
soáng xaõ hoäi töø quan ñieåm cuûa nhöõng caù nhaân coù lieân quan. Veà sau naøy, caùc
nhaø xaõ hoäi hoïc nhö C. H. Cooley (1902), G. O. Meal (1939), W. F Thomes
(1931), E. Goffman (1959), H. Garfinkel (1967), vaø K. Blumer ( 1969) ñaõ phaùt
trieån chi tieát hôn lyù thuyeát naøy. Hoï ñöa ra quan ñieåm cho raèng, söï toàn taïi cuûa
caùc nhoùm laø do caùc thaønh vieân cuûa noù aûnh höôûng haønh vi laãn nhau. Töø ñoù, hoï
ñöa ra “thuyeát töông taùc bieåu töôïng” - moät caùch tieáp caän aûnh höôûng nhaát töø
thuyeát töông taùc.

Thuyeát töông taùc bieåu töôïng nhaán maïnh söï töông taùc cuûa con ngöôøi qua
bieåu töôïng. Moät bieåu töôïng laø moät caùi gì ñoù thay theá hoaëc ñaïi dieän cho moät
caùi gì khaùc nöõa. Caùc bieån töôïng coù theå mang raát nhieàu hình thöùc (lôøi noùi, khaùi
nieäm, aâm thanh nhöõng bieåu hieän neùt maët, vaø ñieäu boä cuûa cô theå). Caùc bieåu
töôïng khoâng ñöôïc xaùc ñònh bôûi nhöõng söï vaät chuùng theå hieän maø ñöôïc xaùc
ñònh bôûi nhöõng ngöôøi taïo ra vaø söû duïng chuùng.

Neáu noùi veà chaát lieäu, caùc bieån baùo giao thoâng chæ laø moät caùi bieån coù queùt
sôn vôùi nhöõng hình veõ khaùc nhau nhöng moïi ngöôøi ñeàu hieåu ñöôïc laø noù ñöôïc
duøng ñeå baùo hieäu ñöôïc pheùp ñi hay khoâng. Nhöõng yù nghóa cuûa caùc söï vaät
khoâng thuoäc veà chính noù maø ñöôïc xaùc ñònh bôûi nhöõng ngöôøi söû duïng noù.
Trong neàn vaên hoùa naøy, huyùt saùo coù theå ñöôïc hieåu laø söï taùn thaønh, trong neàn
vaên hoùa khaùc, noù coù nghóa laø söï phaûn ñoái. ÔÛ Myõ La Tinh, huyùt saùo trong theå

42
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

thao, gioáng nhö söï phaûn ñoái ôû nöôùc Myõ. Moät ngöôøi ñaáu boø ôû Mexico khoâng
laøm haøi loøng khaùn giaû, hoï seõ huyùt saùo cheá nhaïo. ÔÛ moät soá daân toäc, khi ñoàng yù,
hoï seõ laéc ñaàu coøn khi phaûn ñoái, hoï seõ gaät ñaàu …

Neáu moïi ngöôøi trong nhoùm khoâng chia seû cuøng moät yù nghóa cho moät bieåu
töôïng ñöa ra, keát quaû laø söï nhaän thöùc seõ laãn loän. Neáu moät soá thaønh vieân trong
coäng ñoàng giaûi thích ñeøn ñoû trong kyù hieäu giao thoâng coù theå ñi, nhöng moät soá
ngöôøi khaùc giaûi thích ñeøn xanh coù theå ñi, luùc ñoù, söï loän xoän vaø baïo löïc seõ coù
khaû naêng xaûy ra treân ñöôøng phoá.

Herbert Blumer (1969) - ngöôøi ñaët ra thuaät ngöõ thuyeát töông taùc bieåu
töôïng ñaõ ñöa ra ba giaû thuyeát trung taâm ñoái vôùi quan ñieåm naøy. Thöù nhaát,
chuùng ta thöôøng lyù giaûi theo caùch rieâng cuûa chuùng ra veà hieän thöïc. Ñoù laø,
chuùng ta haønh ñoäng höôùng ñeán nhöõng söï vaät maø yù nghóa cuûa noù phuø hôïp vôùi
chuùng ta.

Ví duï haàu nhö trong lòch söû, toùc daøi laø phoå bieán, ngaøy nay nhieàu ngöôøi
khoâng thích con trai hoï ñeå toùc daøi, hoï cho raèng noù theå hieän söï caåu thaû, taát
nhieân nhöõng ngöôøi naøy khoâng phaûn öùng vôùi vieäc ñeå toùc daøi maø vôùi nhöõng gì
noù theå hieän.

Giaû thuyeát thöù hai cho raèng, söï nhaän thöùc chuû quan döïa treân nhöõng yù
nghóa chuùng ta tieáp nhaän töø nhöõng ngöôøi khaùc. Chuùng ta bieát yù nghóa cuûa moät
caùi gì ñoù qua vieäc xem nhöõng ngöôøi khaùc haønh ñoäng höôùng ñeán noù. Caùc ca syõ
coù theå giaûi thích sai khi nghe tieáng khaùn giaû huyùt saùo ôû cuoái baøi bieåu dieãn cuûa
hoï, thay vì caàn hieåu laø khaùn giaû phaûn ñoái, hoï laïi bieåu dieãn laïi moät laàn nöõa, luùc
naøy khaùn giaû seõ cho hoï bieát raèng phaûn öùng cuûa hoï laø khoâng phuø hôïp, nhö vaäy
tieáng huyùt saùo ñaõ ñöôïc hoï hieåu sai yù nghóa. Moät khi hieåu ra yù nghóa khaùc nhau
cuûa tieáng huyùt saùo, hoï seõ phaûn öùng thích hôïp khi khaùn giaû huyùt saùo vaøo laàn
sau.

Giaû thuyeát cuoái cuøng, trong quaù trình giao tieáp vôùi nhöõng ngöôøi xung
quanh, chuùng ta lieân tuïc xöû lyù yù nghóa nhöõng bieåu hieän cuûa hoï, ñoàng thôøi cuõng
coù theå ñoái thoaïi ñöôïc vôùi chính mình. Vì vaäy, chuùng ta coù theå hình dung ñöôïc
söï phaûn öùng cuûa nhöõng ngöôøi khaùc tröôùc khi chuùng ta haønh ñoäng. Ñeå töø ñoù
ñöa ra nhöõng caùch öùng xöû phuø hôïp vôùi haønh vi maø mình chôø ñôïi töø phía nhöõng
ngöôøi khaùc. Nhôø vaäy maø nhöõng ngöôøi trong cuøng moät boái caûnh vaên hoùa coù theå
bieát caùch öùng xöû ñuùng luùc vaø ñuùng choã tuøy theo töøng tình huoáng.

Nhö vaäy, con ngöôøi öùng xöû theo noäi dung cuûa xaõ hoäi. Theo Erving
Goffman, ñôøi soáng xaõ hoäi ñöôïc mieâu taû nhö moät nhaø haùt. Con ngöôøi ñöôïc xem

43
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

nhö caùc nhaân vaät kieåm soaùt taâm theá vaø nhöõng phaûn öùng cuûa ngöôøi khaùc höôùng
ñeán hoï. OÂng cho raèng, neáu moät dieãn vieân dieãn treân saân khaáu phaûi tuaân thuû
kòch baûn, thì töông töï nhö vaäy, con ngöôøi trong cuoäc soáng haøng ngaøy seõ luoân
phaûi chuù yù ñeán öùng xöû cuûa mình sao cho phuø hôïp vôùi söï mong ñôïi cuûa nhöõng
ngöôøi xung quanh chöù khoâng phaûi haønh xöû theo sôû thích rieâng tö cuûa mình.
Moät chuù reå trong buoåi ra maét ôû nhaø coâ daâu xuaát thaân laø trí thöùc seõ coá gaéng theå
hieän mình gioáng nhö moät ngöôøi trí thöùc. Anh ta seõ toû ra lòch thieäp theo caùch
maø anh ta hình dung veà caùch öùng xöû cuûa gia ñình trí thöùc. Nhöõng söï hình dung
naøy anh ta ñaõ hoïc hoûi ñöôïc trong quaù trình xaõ hoäi hoùa.

Tuy nhieân, vieäc “bieåu dieãn” coù theå gioáng nhö luùc ôû phía tröôùc hoaëc phía
sau saân khaáu. Neáu trong buoåi ra maét gia ñình coâ daâu chæ coù oâng baø maø khoâng
coù cha meï coâ daâu – nhö laø nhöõng ngöôøi quyeát ñònh chính, anh ta seõ heát söùc
thaát voïng. Töông töï nhö vaäy, sinh vieân thöôøng öùng xöû theo moät caùch naøo ñoù
khi hoø heïn vaø seõ caûm thaáy thaát voïng khi chæ coù baïn beø cuøng giôùi tham döï. Hoï
coù theå xöû söï nhö mong ñôïi khi coù boá meï, chæ noùi vôùi baïn beø cuøng phoøng
nhöõng gì hoï thöïc söï suy nghó. Coù nghóa laø haønh vi cuûa con ngöôøi seõ thay ñoåi
trong nhöõng khung caûnh khaùc nhau.

IV. Quan ñieåm trao ñoåi

Trong caùc quan ñieåm xaõ hoäi hoïc cô baûn, quan ñieåm trao ñoåi coù nhöõng
nguoàn goác ña daïng nhaát. Cô sôû cuûa quan ñieåm trao ñoåi baét nguoàn töø nhöõng yù
töôûng cuûa caùc nhaø kinh teá, nhaø nhaân loaïi hoïc, caùc nhaø taâm lyù hoïc vaø veà sau xaõ
hoäi hoïc ñaõ phaùt trieån thaønh quan ñieåm trao ñoåi nhö chuùng ta bieát ngaøy nay.
Theo quan ñieåm trao ñoåi, söï töông taùc cuûa con ngöôøi nhö moät söï trao ñoåi chi
phí vaø söï ban thöôûng.

Quan ñieåm trao ñoåi xuaát phaùt töø tö töôûng cuûa caùc nhaø kinh teá hoïc ôû theá
kyû XIX nhö Adam Smith, David Ricardo, John Stuart Mell vaø Jeremy
Bentham cho raèng con ngöôøi nhö söï tìm toøi lôïi ích vaø hôïp lyù. Nhieàu nhaø nhaân
loaïi hoïc nhaán maïnh ñeán söï trao ñoåi trong nghieân cöùu xaõ hoäi nguyeân thuûy,
chaúng haïn, B.Malinowski xem vieäc cho vaø nhaän nhö laø cô sôû cuûa ñôøi soáng xaõ
hoäi. Caùc nhaø taâm lyù hoïc haønh vi töø Pavlov ñeán Skiner cho raèng con ngöôøi löïa
choïn ñeå taêng toái ña söï ban thöôûng vaø giaûm toái ña söï tröøng phaït. Trong soá
nhöõng nhaø xaõ hoäi hoïc ñaàu tieân, George Simmel noåi baät nhö moät ngoaïi leä vì
nhöõng quan taâm cuûa oâng veà söï trao ñoåi. Maõi ñeán taän gaàn ñaây, caùc nhaø xaõ hoäi
hoïc chöa theo kòp Simmel.

44
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Simmel quan nieäm, söï trao ñoåi giöõa caùc caù nhaân laø moái lieân keát xaõ hoäi cô
baûn nhaát. Söï trao ñoåi khoâng chæ mang yù nghóa vaät chaát, noù coøn laø ñieàu kieän
cho söï toàn taïi xaõ hoäi. Nhôø söï trao ñoåi, moät caù nhaân naøo ñoù seõ ño löôøng ñöôïc
giaù trò cuûa caùc söï vaät vaø hoïc caùch taïo laäp moái töông quan vôùi caù nhaân khaùc.
Khi trình baøy quan ñieåm naøy, oâng nhaán maïnh ñeán yeáu toá trao ñoåi tieàn baïc vaø
haøng hoaù. Tieàn baïc, theo oâng laø coâng cuï do con ngöôøi saùng taïo ra nhaèm taïo
ñieàu kieän thuaän lôïi cho söï trao ñoåi. Giaù caû cho pheùp ño löôøng giaù trò cuûa haøng
hoaù vaø theå hieän söï yeâu thích cuûa coäng ñoàng ñoái vôùi saûn phaåm vaät chaát. Moái
quan heä mua baùn ñaõ giaûi phoùng nhöõng khaû naêng choïn löïa môùi cho caù nhaân vaø
tham gia vaøo söï giaûi phoùng cuûa hoï. OÂng cho raèng, tieàn teä ñaõ goùp phaàn giaûi
phoùng tính saùng taïo cuûa con ngöôøi.

Homans, taùc giaû cuûa lyù thuyeát trao ñoåi hieän ñaïi ñaõ döïa treân cô sôû cuûa taâm
lyù hoïc haønh vi, ñöa ra quan ñieåm phuø hôïp vôùi ngöôøi khôûi xöôùng lyù thuyeát naøy.
Theo Homans, lyù thuyeát naøy chæ quan taâm tôùi haønh ñoäng coâng khai cuûa caù
nhaân vì vaäy, nhöõng quaù trình cuûa tö duy vaø caûm xuùc seõ bò boû qua. Nhö vaäy,
theo oâng, lyù thuyeát haønh vi chæ lieân quan tôùi haønh vi coù theå quan saùt ñöôïc.
Homans loaïi tröø quaù trình tö duy vaø caûm xuùc beân trong cuûa con ngöôøi trong
khi taäp trung vaøo nhöõng haønh ñoäng coâng khai cuûa caù nhaân.

Haønh vi cuûa caùc caù nhaân ñang töông taùc cuõng noåi baät trong caùch giaûi
thích cuûa Blau trong lyù thuyeát trao ñoåi. Tuy vaäy , caùch giaûi thích cuûa oâng lieân
quan chaët cheõ vôùi xaõ hoäi hoïc truyeàn thoáng hôn Homan. Blau tính ñeán caû
nhöõng yù nghóa vaø nhöõng giaûi thích beân trong ñöôïc nhaán maïnh trong thuyeát
töông taùc bieåu töôïng. OÂng cuõng ñi xa hôn söï töông taùc cuûa caùc caù nhaân (möùc
ñoä vi moâ) ñeå xem xeùt caùc ñôn vò xaõ hoäi to lôùn hôn nhö toå chöùc, coäng ñoàng vaø
caùc xaõ hoäi (möùc ñoä vó moâ). Ví duï, Blau xem söï ñaøm phaùn lao ñoäng - quaûn lyù
nhö moät quaù trình trao ñoåi. Maëc duø coù nhöõng khaùc nhau naøy, Homans vaø Blau
cuõng nhaát trí veà nhieàu giaû thuyeát cô baûn.

Nhöõng giaû thuyeát cô baûn cuûa quan ñieåm trao ñoåi ñöôïc toùm taét nhö sau:

Tröôùc heát, quan ñieåm trao ñoåi cho raèng haønh vi con ngöôøi laø hôïp lyù. Ñoù
laø söï kieåm tra chi phí vaø söï ban thöôûng trong nhöõng choïn löïa khaùc nhau tröôùc
khi con ngöôøi choïn laáy moät caùch sao cho chæ boû ra chi phí ít nhaát maø thu veà
nhieàu lôïi nhuaän nhaát, hoaëc neáu coù bò thieät haïi thì cuõng seõ coá gaéng khoâng ñeå bò
maát heát. Ñoâi khi nhöõng phaùn ñoaùn cuûa hoï coù theå laø sai, con ngöôøi seõ coá gaéng
phaân tích tình hình vaø haønh ñoäng ñeå taêng cöôøng lôïi ích cuûa hoï vaø giaûm toái ña
söï toån thaát. Khi coá gaéng ñaït ñöôïc nhöõng gì hoï cho laø coù lôïi nhaát, con ngöôøi coù
theå phaûi töø boû nhöõng gì hoï cho laø coù giaù trò. Coâ con gaùi coù theå ñoàng yù troâng

45
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

nom ñöùa em trai beù hôn ñeå ñoåi laáy vieäc söû duïng xe maùy cuûa meï. Sinh vieân coù
theå hy sinh thôøi gian nghieân cöùu ñeå gia nhaäp caâu laïc boä.

Giaû thuyeát thöù hai, möôïn töø khaùi nieäm kinh teá veà söï suy giaûm tính höõu
ích toái haïn, töùc laø con ngöôøi trôû neân thoûa maõn vôùi söï ban thöôûng. Neáu moät
ngöôøi ñaït ñöôïc moät caùi gì ñoù coù giaù trò, ít nhaát trong moät giai ñoaïn nhaát ñònh,
mong muoán ñeå taêng theâm seõ suy giaûm. Moät khi con ngöôøi ñaõ ñaït ñöôïc caùi gì
ñoù, hoï ít muoán taêng theâm caùi maø xöùng ñaùng vôùi caùi giaù phaûi traû. Gaàn nhaát laø
nhu caàu veà aên uoáng, ngöôøi Vieät Nam coù caâu “no buïng, ñoùi con maét”, moät
ngöôøi ñoùi seõ mua nhieàu ñoà aên hôn möùc coù theå aên ñöôïc, moät ngöôøi ñaõ aên uoáng
ñaày ñuû thì khaùc hôn. Moät cheùn côm thöù hai trong böõa tröa khoâng ngon nhö
cheùn côm thöù nhaát, coøn ñeán caùi thöù tö thì “haõy queân ñi”.

Trong lónh vöïc quan heä xaõ hoäi, con ngöôøi khoâng phaûi luoân luoân thoûa maõn
gioáng thoûa maõn nhu caàu töï nhieân nhö aên, nguû, tình duïc. YÙ nghóa cuûa söï ban
thöôûng mang tính xaõ hoäi khoâng suy giaûm khi khaû naêng ñaùp öùng naøy taêng leân
theo thôøi gian. Chaúng haïn, moät nhaø chính trò ñöôïc hoan ngheânh nhieät lieät
trong caùc cuoäc hoïp ôû giai ñoaïn ñaàu cuoäc vaän ñoäng chính trò seõ ít haáp daãn hôn
ñoái vôùi söï kính troïng naøy khi cuoäc vaän ñoäng tieáp tuïc. Gioáng nhö vaäy, moät ñöùa
treû luoân luoân ñöôïc nghe noùi raèng cha meï raát yeâu meán thì chuùng seõ ít coi troïng
bieåu hieän tình caûm cuûa cha meï khi thôøi gian qua ñi. Tuy nhieân, nhöõng moái
quan taâm ñeán nhöõng ban thöôûng xaõ hoäi trong nhöõng tröôøng hôïp naøy coù theå
ñöôïc khoâi phuïc laïi. Moät nhaø chính trò gaëp phaûi söï thieáu nhieät tình trong cuoäc
vaän ñoäng seõ ñaùnh giaù cao hôn söï uûng hoä cuûa quaàn chuùng vaø moät ñöùa treû hình
nhö khoâng coøn ñöôïc cha meï chaêm soùc nöõa seõ ñaùnh giaù cao hôn bieåu loä tình
yeâu cuûa boá meï.

Theo giaû thuyeát thöù ba, con ngöôøi trong ñieàu kieän trao ñoåi seõ luoân chôø
ñôïi söï caân baèng giöõa cho vaø nhaän. Nhöõng ngöôøi trong quan heä trao ñoåi hy
voïng moät söï ñaùp laïi coâng baèng. Neáu hy voïng naøy ñöôïc ñaùp öùng hoaëc vöôït
quaù, con ngöôøi seõ thoûa maõn trong quan heä ñoù. Neáu nhaän thaáy moät söï khoâng
coâng baèng, hoï seõ trôû neân baát haïnh vaø ñoâi khi ruùt khoûi quan heä ñoù. Moät sinh
vieân tin raèng moät giaùo sö ñaõ giaûng nhöõng ñieàu khoâng ñaùng giaù hoï seõ boû hoïc.
Moät ngöôøi vôï ñi laøm khoâng nhaän ñöôïc söï chia seû coâng vieäc gia ñình vaø tình
caûm töø phaùi ngöôøi choàng coù theå seõ tìm giaûi phaùp li dò.

V. Quan ñieåm xaõ hoäi hoïc Maùc-xít

Marx vaø Enghel laø nhöõng ngöôøi thöïc hieän cuoäc caùch maïng vó ñaïi nhaát
trong trieát hoïc, ñoàng thôøi laø ngöôøi saùng laäp ra xaõ hoäi hoïc Maùc-xít. Nhöõng

46
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

ngöôøi theo tröôøng phaùi Maùc-xít coi chuû nghóa duy vaät lòch söû laø lyù luaän xaõ hoäi
hoïc vaø phöông phaùp luaän nhaän thöùc xaõ hoäi noùi chung, nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc
noùi rieâng. Chuû nghóa duy vaät lòch söû theå hieän vôùi tính caùch laø phöông phaùp
luaän khoa hoïc ñeå nhaän thöùc vaø giaûi thích caùc hieän töôïng vaø caùc quaù trình cuûa
ñôøi soáng xaõ hoäi trong moái lieân heä vaø phuï thuoäc laãn nhau coù tính chaát quy luaät
giöõa chuùng. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc Maùc-xít muoán ñi tìm nguoàn goác cuûa caùc quaù
trình xaõ hoäi khoâng phaûi ôû beân ngoaøi caùc quaù trình ñoù maø ôû trong nhöõng maâu
thuaãn bieän chöùng khaùch quan noäi taïi cuûa chuùng. Leâ-nin vöøa laø ngöôøi hoïc troø
cuûa Marx, vöøa laø ngöôøi keá thöøa vaø saùng taïo quan ñieåm cuûa Marx ñeå phaùt trieån
xaõ hoäi hoïc Maùc-xít trong moät giai ñoaïn môùi. OÂng nhaän ñònh raèng, ñeå cho vieäc
nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc thöïc söï khoa hoïc, “phaûi töø nhöõng söï thaät chính xaùc vaø
khoâng theå choái caõi ñöôïc maø thöû xaùc ñònh moät cô sôû maø ngöôøi ta coù theå döïa
vaøo, coù theå duøng ñeå ñoái chieáu vôùi baát cöù laäp luaän naøo trong nhöõng laäp luaän
chung hay khuoân maãu …” (V.I. Leânin-Toaøn taäp, trích laïi OÂ-xi-poáp, 1976).

Quan nieäm duy vaät veà lòch söû taïo thaønh tieàn ñeà ban ñaàu cho toaøn boä cô
caáu tri thöùc xaõ hoäi hoïc, phuø hôïp vôùi nhöõng tieàn ñeà trieát hoïc ban ñaàu vaø nhöõng
tieàn ñeà lyù luaän chung. Quan nieäm lyù luaän Maùc-xít giaûi thích baûn chaát caùc hieän
töôïng vaø caùc quaù trình xaõ hoäi, nhöõng nguyeân lyù vaø phöông phaùp khoa hoïc
chung. Moâ hình quan nieäm veà hieän töôïng hoaëc quaù trình xaõ hoäi ñang ñöôïc
nghieân cöùu laø moät boä phaän cuûa lyù luaän xaõ hoäi hoïc töông öùng.

Ñoái töôïng cuûa xaõ hoäi hoïc Marx–Leâ-nin laø nhöõng quy luaät chung cuûa söï
hoaït ñoäng vaø phaùt trieån xaõ hoäi, ñoàng thôøi, laø nhöõng hình thaùi bieåu hieän vaø caùc
cô cheá hoaït ñoäng cuûa caùc quy luaät ñoù trong caùc lónh vöïc khaùc nhau cuûa xaõ hoäi
trong caùc ñieàu kieän lòch söû khaùc nhau.

Phaûn ñoái quan ñieåm cuûa caùc nhaø xaõ hoäi hoïc tö saûn- taùch rôøi xaõ hoäi hoïc lyù
luaän vaø xaõ hoäi hoïc thöïc nghieäm, caùc nhaø xaõ hoäi hoïc Maùc xít coá gaéng xaây
döïng moät heä thoáng xaõ hoäi hoïc hoaøn chænh bao goàm caû phaàn lyù luaän laãn phaàn
thöïc nghieäm.

Theo hoï, xaõ hoäi hoïc Maùc xít bao goàm 3 caáp ñoä: xaõ hoäi hoïc ñaïi cöông, xaõ
hoäi hoïc chuyeân ngaønh vaø xaõ hoäi hoïc thöïc nghieäm.

Xaõ hoäi hoïc ñaïi cöông laø caáp ñoä cô baûn cuûa lyù thuyeát xaõ hoäi hoïc veà caùc
quy luaät hoaït ñoäng vaø phaùt trieån xaõ hoäi veà moái lieân heä voán coù giöõa caùc yeáu toá
hôïp thaønh heä thoáng xaõ hoäi. Nhöõng quy luaät cuûa chuû nghóa duy vaät lòch söû laø cô
sôû cho caáp ñoä ñaïi cöông naøy.

47
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Caáp ñoä thöù hai laø xaõ hoäi hoïc chuyeân ngaønh. Nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc trong
lónh vöïc naøo ñoù khoâng nhöõng phaûi döïa vaøo lyù luaän cuûa chuû nghóa duy vaät lòch
söû, maø coøn phaûi döïa vaøo lyù luaän xaõ hoäi hoïc chuyeân ngaønh. Caùc lyù luaän
chuyeân ngaønh naøy, laøm khaâu trung gian gaén lyù luaän xaõ hoäi hoïc chung vôùi vieäc
nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc caùc hieän töôïng cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. Caùc nhaø xaõ hoäi
hoïc cho raèng, nhôø heä thoáng khaùi nieäm cuûa caùc lyù luaän naøy maø ngöôøi ta thöïc
hieän böôùc chuyeån töø nhöõng khaùi nieäm lyù luaän chung sang nhöõng khaùi nieäm
thao taùc coù theå kieåm tra ñöôïc baèng kinh nghieäm.

Caáp ñoä thöù ba laø xaõ hoäi hoïc thöïc nghieäm gaén vôùi vieäc thu nhaän nhöõng
kieán thöùc thöïc teá. Ñaây laø söï nghieân cöùu taïi thöïc ñòa nhaèm thu thaäp thoâng tin,
xöû lyù vaø phaân tích chuùng. Nhöõng keát quaû nghieân cöùu cuï theå naøy laïi ñöôïc khaùi
quaùt treân caáp ñoä cao hôn, kieåm ñònh caùc giaû thuyeát töø ñoù laøm hoaøn thieän caùc
lyù thuyeát ban ñaàu vaø hình thaønh neân nhöõng lyù thuyeát môùi, laøm phong phuù heä
thoáng lyù thuyeát treân caáp ñoä ñaïi cöông vaø chuyeân ngaønh. Baûn thaân caùch phaân
chia cuûa heä thoáng cô caáu xaõ hoäi hoïc naøy cuõng laø moät quaù trình bieän chöùng.

Xaõ hoäi hoïc Maùc-xít trong moät thôøi gian daøi ñöôïc phoå bieán ôû taát caû caùc
nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa. Taïi caùc nöôùc tö baûn chuû nghóa, nhieàu nhaø xaõ hoäi hoïc
cuõng nghieân cöùu nhöõng vaán ñeà cuûa xaõ hoäi tö baûn treân quan ñieåm Maùc xít.

ÔÛ Vieät Nam, maëc duø tham khaûo vaø hoïc hoûi theâm nhieàu caùch tieáp caän cuûa
caùc lyù thuyeát xaõ hoäi hoïc khaùc nhau treân theá giôùi, quan ñieåm xaõ hoäi hoïc cuûa
chuû nghóa Marx-Leânin vaãn ñoùng vai troø chuû ñaïo, laø kim chæ nam cho hoaït
ñoäng nghieân cöùu xaõ hoäi cuûa caùc nhaø xaõ hoäi hoïc.

Toùm laïi, nhöõng quan ñieåm naøy coù nhöõng giaû thuyeát maâu thuaãn nhau tuy
nhieân, chuùng ñaõ boå sung cho nhau vì moãi quan ñieåm taäp trung vaøo moät vaøi
khía caïnh khaùc nhau cuûa caùc lónh vöïc trong ñôøi soáng xaõ hoäi.

Moãi quan ñieåm coù theå ñöôïc söû duïng ñeå hieåu roõ hôn (ví duï haønh vi leäch
laïc nhö toäi phaïm, toäi phaïm thanh thieáu nieân, caùc beänh tinh thaàn). Vì thuyeát
chöùc naêng nhaán maïnh ñeán söï hoäi nhaäp, oån ñònh, söï nhaát trí, noù quan taâm ñeán
nhöõng haäu quaû tieâu cöïc cuûa haønh vi leäch laïc, chaúng haïn chi phí toäi phaïm (bao
goàm tieàn chi phí cho ngaønh caûnh saùt vaø nhaø tuø), baïo löïc treân ñöôøng phoá,
nhöõng ñe doïa ñeán an ninh coâng coäng noäi thaønh vaø ngoaïi thaønh. Trong khi ñoù,
quan ñieåm xung ñoät xem söï leäch laïc ôû khía caïnh khaùc vaø cuûng coá luaät phaùp,
phuïc vuï quyeàn lôïi cuûa hoï. Nhieàu ñaïo luaät taïo ra vaø cuõng coá bôûi caùc nhoùm
quyeàn löïc chính trò. Haäu quaû, caùc nhoùm coù ít aûnh höôûng nhaát nhö caùc coâ gaùi

48
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

haønh ngheà maõi daâm, ngöôøi nghieän ma tuùy, v.v… haàu nhö bò coi nhö nhöõng keû
leäch laïc.

Coøn thuyeát töông taùc laïi taäp trung vaøo nhöõng quan heä beân trong moät
nhoùm leäch laïc. Ví duï, thuyeát naøy xem xeùt quaù trình, qua ñoù nhöõng ngöôøi trong
nhoùm söû duïng ma tuùy taùc ñoäng vaø loâi keùo nhöõng ngöôøi khaùc ñeå ra nhaäp nhoùm
cuûa hoï. Nhöõng ngöôøi theo lyù thuyeát naøy nghieân cöùu caùch mua vaø baùn ma tuùy,
phöông phaùp kieám tieàn ñeå mua ma tuùy vaø caùch con ngöôøi söû duïng ma tuùy seõ
giaûi thích nhöõng hoaït ñoäng cuûa hoï. Cuoái cuøng, quan ñieåm trao ñoåi xaõ hoäi taäp
trung vaøo nhöõng quan heä döïa treân chi phí vaø lôïi nhuaän. Nhöõng ngöôøi khuyeán
khích quan ñieåm naøy coù theå quan taâm ñeán nhöõng ngöôøi söû duïng ma tuùy ñaõ
tính toaùn theá naøo ñeå caân baèng giöõa lôïi ích cuûa vieäc söû duïng ma tuùy vaø nhöõng
ruûi ro maø hoï phaûi chòu (nghieän ngaäp, laõng phí tieàn baïc troäm caép…).

Moät ví duï khaùc phaûn aùnh caùch ñaùnh giaù khaùc nhau töø nhieàu höôùng cuûa
hieän töôïng baát bình ñaúng trong thu nhaäp giöõa lao ñoäng nam vaø lao ñoäng nöõ ôû
Myõ giöõa nhöõng naêm 70 cuûa theá kyû tröôùc. Moät ngöôøi phuï nöõ kieám ñöôïc 60
cent trong khi nam giôùi kieám ñöôïc 1 ñoâla. Khoaûng caùch thu nhaäp giöõa nam
giôùi vaø phuï nöõ ngay caû khi hoï cuøng laøm moät ngheà nghieäp vôùi cuøng trình ñoä
hoïc vaán nhö nhau.

Caùc nhaø chöùc naêng giaûi thích raèng baát bình ñaúng veà thu nhaäp giöõa nam
vaø nöõ laø phaûn chöùc naêng, laø haäu quaû tieâu cöïc trong ñieàu kieän xaõ hoäi roäng lôùn
hôn veà baát bình ñaúng giôùi. Nhöõng ngöôøi uûng hoä quan ñieåm xung ñoät xem söï
baát bình ñaúng veà thu nhaäp nhö keát quaû cuûa moät thöïc teá raèng ñaøn oâng coù khaû
naêng quyeát ñònh phuï nöõ seõ ñöôïc traû ít hôn vaø söû duïng quyeàn löïc ñoù vì lôïi ích
cuûa hoï.

Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc theo quan ñieåm töông taùc bieåu töôïng ñaõ chæ ra raèng
baát bình ñaúng veà thu nhaäp thöïc ra ñaõ toàn taïi töø laâu. Chæ trong nhöõng naêm gaàn
ñaây, ngöôøi Myõ môùi ñi ñeán xaùc ñònh baát bình ñaúng vì thu nhaäp laø ñieàu kieän
khoâng coâng baèng caàn loaïi boû. Töùc laø, hieän nay baát bình ñaúng veà thu nhaäp coù yù
nghóa bieåu töôïng khaùc vôùi noù ñaõ coù trong quaù khöù. Söï baát bình ñaúng giôùi tröôùc
kia ñöôïc coi nhö hieän töôïng bình thöôøng, coøn khi ngöôøi ta nhaän ra yù nghóa baát
coâng thì noù ñöôïc ñeà nghò loaïi boû.

Töø quan ñieåm trao ñoåi, phuï nöõ coù theå caàn thaáy toàn taïi moät söï baát coâng.
Hoï coù theå ñaët caâu hoûi taïi sao moät nöõ baùc syõ, nöõ luaät sö, nöõ giaùo sö kieám ít tieàn
hôn so vôùi nam giôùi trong cuøng coâng vieäc? Hoaëc ñi theo moät lyù leõ ñaùng so

49
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

saùnh, taïi sao moät thö kyù kieám ñöôïc ít hôn ngöôøi laùi xe taûi. Maëc duø thaâm nieân
cuûa hoï vaø caùc kyû naêng khaùc cuûa hoï töông ñöông.

Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc Marx-Leânin luoân khuyeán caùo caàn ñaët caùc moái quan
heä xaõ hoäi cuûa con ngöôøi trong töông quan vôùi nhöõng ñieàu kieän cuûa caùc hình
thaùi kinh teá xaõ hoäi, bôûi vì “phöông thöùc saûn xuaát nhö theá naøo thì loái soáng con
ngöôøi nhö theá ñoù” (K.Marx). Nhöõng ñieàu kieän khaùch quan naøy khoâng chæ taùc
ñoäng tröïc tieáp leân haønh vi cuûa con ngöôøi, maø coøn taùc ñoäng leân moâi tröôøng gaàn
guõi, mang tính vi moâ cuûa hoï (gia ñình, coäng ñoàng, nôi laøm vieäc, ….) töø ñoù aûnh
höôûng ñeán neáp nghó, nhaän thöùc cuûa hoï, hình thaønh neân heä thoáng nhu caàu,
ñoäng cô vaø thuùc ñaåy haønh ñoäng cuûa hoï.

Vì moãi moät quan ñieåm trong soá ñaõ lieät keâ naøy nhaán maïnh ñeán nhöõng
khía caïnh khaùc nhau cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, ta khoâng theå noùi quan ñieåm naøy cao
hôn nhöõng quan ñieåm khaùc, ngoaïi tröø yù thích hoaøn toaøn mang tính caù nhaân,
“moät baø giaø nhö phuø thuûy khoâng xaáu hôn moät phuï nöõ treû ñeïp”, “con thoû
khoâng toát hôn con vòt”. Baèng cuøng daáu hieäu, khoâng coù quan ñieåm lyù thuyeát
naøo cao hôn quan ñieåm khaùc. Moãi quan ñieåm coù giaù trò rieâng cuûa noù vì moãi
quan ñieåm noùi vôùi chuùng ta moät caùi gì ñoù khaùc nhau veà ñôøi soáng cuûa caùc
nhoùm ngöôøi vaø cuûa xaõ hoäi. ÔÛ nhöõng chöông tieáp theo, nhöõng vaán ñeà cô baûn
cuûa xaõ hoäi seõ ñöôïc trình baøy vôùi söï keát hôïp caùc quan ñieåm cuûa nhöõng lyù
thuyeát cô baûn naøy.

Noäi dung chính

Ñeå coù theå naém toát chöông naøy, sinh vieân caàn ñoïc vaø hieåu roõ töøng lyù
thuyeát cô baûn cuûa xaõ hoäi hoïc, tröôùc heát laø caùc lyù thuyeát vó moâ, sau ñoù laø caùc
lyù thuyeát vi moâ. Ñoàng thôøi, sinh vieân cuõng caàn phaûi so saùnh söï khaùc bieät giöõa
noäi dung cuûa thuyeát chöùc naêng vaø Thuyeát xung ñoät, thuyeát töông taùc bieåu
töôïng vaø quan ñieåm trao ñoåi. Vieäc hieåu roõ quan ñieåm xaõ hoäi hoïc Maùc-xít vaø
vaän duïng vaøo vieäc phaân tích, lyù giaûi nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi, ñaëc bieät, trong boái
Vieät Nam hieän nay laø moät trong nhöõng ñieàu baét buoäc ñoái vôùi sinh vieân.

50
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Chöông IV
CAÙC LÓNH VÖÏC CÔ BAÛN
CUÛA XAÕ HOÄI HOÏC

I. Khaùi nieäm haønh vi vaø haønh ñoäng xaõ hoäi

Xaõ hoäi hoïc nghieân cöùu veà caù nhaân vaø xaõ hoäi. Caù nhaân ñöôïc nghieân cöùu
treân hai khía caïnh: haønh vi vaø haønh ñoäng. Vì vaäy, ñaõ hình thaønh treân hai böôùc
lyù thuyeát: caùc lyù thuyeát haønh vi vaø caùc lyù thuyeát haønh ñoäng. Ngoaøi caùc lyù
thuyeát treân, khi nghieân cöùu xaõ hoäi coøn coù caùc lyù thuyeát veà lòch söû xaõ hoäi.(seõ
ñöôïc trình baøy ôû nhöõng chöông sau).

Trong cuoäc soáng haøng ngaøy, ñoâi khi ngöôøi ta khoâng chuù yù phaân bieät hai
khaùi nieäm naøy. Nhöõng öùng xöû ñoù hình thaønh do nhöõng phaûn öùng baûn naêng
hoaëc nhöõng thoùi quen dieãn ra haøng ngaøy. Ñoâi khi ngöôøi ta thöïc hieän noù maø
khoâng caàn phaûi suy nghó. Ví duï, aên côm thöôøng caàm ñuõa baèng tay phaûi, ñi
ñöôøng thöôøng ñi beân phaûi maø khoâng phaûi ñaén ño veà noù. Ñoù chính laø hình thöùc
cuûa moái quan heä giöõa kích thích vaø phaûn öùng. Ví duï, khi vaáp ngaõ ngöôøi ta
thöôøng choáng tay, hoaëc nhöõng caàu thuû ñaù boùng treân saân bò caûn phaù baát ngôø
ngaõ laên ra saân maø khoâng theå tính tröôùc mình ngaõ sao cho ñeïp maét khaùn giaû.
Tuy nhieân, ñoâi khi ngöôøi ta vaãn ñoàng nhaát khaùi nieäm naøy vôùi khaùi nieäm haønh
ñoäng chaúng haïn nhö gaëp noùng thì thuït tay laïi. Nhieàu ngöôøi vaãn goïi ñoù laø haønh
ñoäng, thöïc ra goïi nhö vaäy laø khoâng chính xaùc. Neáu goïi phaûn xaï ruït tay laïi laø
haønh ñoäng thì caàn noùi roõ hôn – ñoù laø haønh ñoäng sinh hoïc- baûn naêng hay haønh
ñoäng voâ thöùc. Döôùi goùc ñoä khoa hoïc caàn phaân bieät roõ hai thuaät ngöõ naøy. Max
Weber ñaõ coù ví duï raát hay ñeå phaân bieät hai töø naøy: coù hai ngöôøi ñi xe gaàn gaëp
nhau taïi ngaõ tö ñöôøng phoá, hoï cuøng ñi chaäm laïi vaø baùo hieäu cho nhau ngöôøi
naøy noùi vôùi ngöôøi kia laø toâi seõ döøng coøn anh haõy ñi qua. Luùc naøy hoï haønh
ñoäng (hoï söû duïng lyù trí ñeå giaûi quyeát vaán ñeà). Nhöng giaû söû, hoï khoâng hieåu
nhau caû hai cuøng tieán leân, caû hai cuøng ngaõ. Khi ngaõ coù nghóa laø hoï theå hieän
haønh vi (khoâng coù bieåu hieän cuûa yù thöùc). Tuy nhieân, hoï khoâng boû ñi maø coøn
döøng laïi ñeå caõi nhau, phaân ñònh ai ñuùng ai sai – luùc naøy laïi laø haønh ñoäng.
(Joachim Mattes, 1994).

Haønh vi hay öùng xöû laø bieåu hieän cuûa moái lieân heä giöõa kích thích vaø phaûn
öùng, coù kích thích thì coù phaûn öùng. Luùc naøy khoâng coù choã cho söï caân nhaéc,

51
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

tính toaùn kyõ caøng maø chæ laø phaûn öùng ñoái vôùi kích thích maø thoâi. Chính vì vaäy,
caùc nhaø baùc hoïc ñaõ ñöa ra moät coâng thöùc trong taâm lyù hoïc : S - R ( kích thích -
phaûn öùng). Ñaây laø vieäc öùng duïng lyù thuyeát phaûn xaï cuûa Setrenov vaø Pavlov.

Nhö vaäy, söï phaân bieät cô baûn giöõa hai khaùi nieäm naøy theå hieän ôû choã:
haønh vi xuaát phaùt töø moâ hình “Kích thích – phaûn öùng”. Coøn haønh ñoäng laïi
dieãn ra theo nguyeân taéc: haønh ñoäng phaûn öùng coù suy nghó. Trong haønh vi
khoâng coù ñoäng cô, chæ coù phaûn öùng. Coøn trong haønh ñoäng coù ñoäng cô, ngöôøi ta
thöïc hieän haønh ñoäng khi muoán moät caùi gì ñoù, ñeå ñaït ñöôïc moät caùi gì ñoù.

Caùc nhaø nghieân cöùu lí luaän haønh vi chuû nghóa cho raèng haàu heát caùc öùng
xöû cuûa con ngöôøi ñeàu coù theå giaûi thích theo coâng thöùc S-R, raèng ñoäng cô cuûa
caùc caù nhaân khaùc nhau nhöng döôøng nhö chuùng khoâng coù vai troø ñaùng keå vôùi
söï dieãn bieán haønh vi lieân tuïc cuûa con ngöôøi. Hoï thöøa nhaän con ngöôøi coù ñoäng
cô nhöng mang tính chuû quan, nhöõng haønh vi dieãn ra ñeàu ñaën theo tình huoáng
neân ñoäng cô cuûa töøng caù nhaân khoâng coøn yù nghóa nöõa. Caùc nhaø haønh vi coøn
chæ ra tính qui luaät ñoù trong öùng xöû cuûa con ngöôøi. Töø ñoù caùc nhaø haønh vi
trong thôøi kyø ñaàu ñaõ ñöa ra lyù thuyeát hoäp ñen.

Xeùt treân phöông dieän trieát hoïc, haønh ñoäng xaõ hoäi chính laø moät hình thöùc
hoaëc caùch thöùc giaûi quyeát caùc maâu thuaãn, caùc vaán ñeà xaõ hoäi. Haønh ñoäng xaõ
hoäi ñöôïc taïo ra bôûi caùc phong traøo xaõ hoäi, caùc toå chöùc, caùc ñaûng phaùi chính trò.
Cuõng döôùi goùc ñoä trieát hoïc, caên cöù vaøo caùc loaïi vaán ñeà nhö kinh teá, chính trò,
xaõ hoäi, tinh thaàn... coù theå phaân chia haønh ñoäng xaõ hoäi thaønh haønh ñoäng kinh
teá, chính trò, xaõ hoäi, hoaëc haønh ñoäng xaõ hoäi ñöôïc phaân loaïi theo giai caáp.

Caùc nhaø taâm lyù hoïc chuû quan quan nieäm: haønh ñoäng xaõ hoäi chòu söï chi
phoái cuûa tính tích cöïc caù nhaân maø nhöõng tính tích cöïc naøy laïi phuï thuoäc vaøo
moät soá yeáu toá nhö sau: nhu caàu lôïi ích, ñònh höôùng giaù trò cuûa caù nhaân vôùi tö
caùch laø chuû theå cuûa haønh ñoäng.

Caùc nhaø haønh vi luaän cho raèng, chuùng ta khoâng theå nghieân cöùu ñöôïc
nhöõng yeáu toá beân trong qui ñònh haønh vi cuûa caù nhaân maø chæ coù theå bieát ñeán
nhöõng phaûn öùng beân ngoaøi. Hai quan ñieåm naøy hoaøn toaøn khaùc nhau.

Coøn trong xaõ hoäi hoïc, haønh ñoäng xaõ hoäi ñöôïc hieåu cuï theå hôn vaø thöôøng
gaén vôùi caùc chuû theå haønh ñoäng laø caù nhaân. Ñònh nghóa veà haønh ñoäng xaõ hoäi
cuûa Max Weber, ñöôïc coi laø hoaøn chænh nhaát. Theo oâng, haønh ñoäng xaõ hoäi, laø
moät loaïi öùng xöû maø chuû theå gaén cho noù yù nghóa chuû quan nhaát ñònh. Weber ñaõ
nhaán maïnh ñoäng cô beân trong chuû theå nhö laø nguyeân nhaân cuûa haønh ñoäng vaø

52
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

oâng cho raèng, chuùng ta coù theå nghieân cöùu ñöôïc caùc yeáu toá chuû quan thuùc ñaåy
haønh ñoäng.

Khoâng rieâng gì M. Weber, keå caû F. Znanheski vaø G. Mead ñeàu quan taâm
ñeán moät vaán ñeà cô baûn nhaát cuûa haønh ñoäng ñoù laø coù söï tham gia cuûa yeáu toá
nhaän thöùc, chæ möùc ñoä khaùc nhau. M. Weber goïi ñoù laø yù nghóa chuû quan, coøn
G. Mead thì xem ñoù laø taâm theá xaõ hoäi cuûa caù nhaân.

Cuøng moät haønh ñoäng, nhöng ta coù theå ñaùnh giaù ñoù laø haønh ñoäng xaõ hoäi
hay khoâng tuyø thuoäc vaøo ñoäng cô cuûa haønh ñoäng ñoù. Chaúng haïn, do sô yù ta
baén moät ngöôøi naøo ñoù bò thöông, thì haønh ñoäng ñoù khoâng ñöôïc goïi laø haønh
ñoäng xaõ hoäi. Haønh ñoäng treân chæ ñöôïc coi laø xaõ hoäi neáu nhö ta coá tình baén vaøo
ngöôøi ñoù vì muïc ñích, ñoäng cô naøo ñoù, coù theå do thuø haèn, do gaây goå.

Trong xaõ hoäi, caùc caù nhaân haønh ñoäng laø ñeå thöïc hieän hoaït ñoäng soáng cuûa
mình: ví duï nhö ta troàng caây laø ñeå thu quaû, chuùng ta ñeán cô quan laøm vieäc laø
ñeå coù tieàn löông nuoâi soáng baûn thaân vaø gia ñình. Muoán naâng cao trình ñoä hoïc
vaán ta phaûi hoïc ñaïi hoïc, khi coøn laø sinh vieân ta phaûi hoïc toát, coù keát quaû gioûi ñeå
tìm ñöôïc choã laøm toát, löông cao... Nhö vaäy, ñôøi soáng xaõ hoäi laø moät taäp hôïp
phöùc taïp bao goàm caùc haønh ñoäng xaõ hoäi lieân quan vôùi nhau, qui ñònh laãn nhau
hoaëc coù khi xung ñoät laãn nhau.

II. Lí thuyeát haønh vi

Lí thuyeát haønh vi ôû buoåi sô khai - thuyeát hoäp ñen
Nhöõng ngöôøi theo thuyeát haønh vi (ñaïi dieän) quan nieäm raèng, ñoäng cô
rieâng bieät cuûa tính caù nhaân raát khaùc nhau nhöng khoâng coù vai troø ñaùng keå ñoái
vôùi söï dieãn bieán lieân tuïc cuûa haønh vi con ngöôøi. Nhö vaäy, ñoäng cô mang tính
chuû quan trong khi ñoù haønh vi dieãn ra ñeàu ñaën vaø thay ñoåi tuyø theo tình
huoáng, vì vaäy ñoäng cô khoâng coøn coù yù nghóa nöõa. Töùc laø, theo hoï, coù moät tính
qui luaät naøo ñoù: “Con ngöôøi bò chi phoái vôùi nhöõng taùc ñoäng cuûa moâi tröôøng,
neáu moâi tröôøng thay ñoåi thì öùng xöû cuûa con ngöôøi thay ñoåi theo”. Nhieàu khi
ñoäng cô caù nhaân cuõng coù nhöng noù khoâng ñaùng keå vaø vì quaù chuù troïng qui
luaät ñoù ngöôøi ta gaït boû ñoäng cô öùng xöû cuûa con ngöôøi. Vôùi mong muoán tìm ra
qui luaät nhöõng ñoäng cô khaùc nhau, con ngöôøi coù xöû lyù hay theå hieän haønh vi
cuûa mình moät caùch gioáng nhau trong nhöõng tình huoáng taùc ñoäng nhö nhau
khoâng? Vì vaäy daãn ñeán yù töôûng cuûa hoï coù lieân quan ñeán “hoäp ñen”. Hoäp ñen
laø con ngöôøi, moïi söï vieäc ñeàu dieãn ra trong hoäp ñen. Caùi hoï muoán nghieân cöùu
laø xem khi taêng hay giaûm kích thích coù gaây söï bieán ñoåi trong haønh vi khoâng?

53
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Chaúng haïn hoï giaû ñònh: con ngöôøi duø da traéng hay da ñen, nam hay nöõ, ngöôøi
coù hoïc hay khoâng coù hoïc, cho duø coù ñoäng cô khaùc nhau thì phaûn öùng cuõng vaãn
nhö nhau.

da ñen,
S1 traéng R1
nam, nöõ

Hoäp ñen

Hoïc vaán
S2 Beùo gaày R2

Hoäp ñen

Caùc nhaø haønh vi chæ quan taâm tôùi nhöõng bieåu hieän chung nhaát cuûa con
ngöôøi noùi chung maø khoâng quan taâm tôùi töøng caù nhaân rieâng leû. Khi khoâng
quan taâm tôùi ñoäng cô cuûa caù nhaân, hoï chæ thaáy moät qui luaät kích thích vaø moät
phaûn öùng nhö nhau. Trong chöøng möïc naøo ñoù, thuyeát naøy thieân veà töï nhieân,
noù loaïi tính ngöôøi ra khoûi cô theå ngöôøi. Thuyeát naøy bò pheâ phaùn ôû choã coi con
ngöôøi gioáng loaøi vaät trong phoøng thí nghieäm.

Nhö vaäy, theo quan ñieåm naøy veà maët phöông phaùp ngöôøi ta khoâng theå
naém baét ñöôïc theá giôùi noäi taâm cuûa con ngöôøi, caùi duy nhaát coù theå laøm ñöôïc laø
quan saùt nhöõng gì coù theå hieän ra beân ngoaøi (quan saùt chuïp aûnh, quay phim). ÔÛû
ñaây thaáy coù söï ñoái laäp vôùi quan ñieåm cuûa Weber, oâng cho raèng vaán ñeà chính
laø phaûi hieåu noäi taâm cuûa con ngöôøi vì con ngöôøi haønh ñoäng chòu söï chi phoái
cuûa noäi taâm - ñoù laø nguyeân taéc hieåu “Vestehen”.

Lí thuyeát veà söï choïn löïa hôïp lyù

Moät bieán thaùi khaùc cuûa thuyeát haønh vi ñaõ laøm thay ñoåi baûn chaát cuûa lyù
thuyeát truyeàn thoáng ñoù laø thuyeát löïa choïn hôïp lyù. Ñaïi dieän cho xu höôùng naøy
laø nhaø taâm lyù hoïc ngöôøi Myõ – Coleman. Lyù thuyeát naøy khoâng boû qua hoäp ñen
maø muoán ñi saâu vaøo bí maät cuûa hoäp ñen ñoù. Hoï ñöa ra cô cheá öùng xöû cuûa con
ngöôøi laø: moãi ngöôøi töøng xem xeùt moät loaït nhöõng kích thích vaø löïa choïn ra
nhöõng kích thích phuø hôïp, coù ích cho baûn thaân mình, nhöõng kích thích naøo

54
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

khoâng phuø hôïp hoaëc khoâng coù ích seõ bò khöôùc töø, loaïi boû. Nhö vaäy, cô cheá
dieãn ra trong hoäp ñen ñoù ôû moïi ngöôøi ñeàu gioáng nhau: cô cheá ñoù laø söï löïa
choïn hôïp lyù.

Vôùi chuû nghóa tö baûn phöông Taây thì moïi haønh vi trong cuoäc soáng ñeàu
döïa treân cô sôû quyeát ñònh cuûa muïc ñích vì sinh lôïi. Noùi söï löïa choïn hôïp lí coù
nghóa laø ngöôøi ta duøng moïi caùch ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích caàn coù vaø nhö vaäy laø
ñuû.

Theo M. Weber thuyeát ñoù coù nghóa laø tính hôïp lyù giöõa phöông tieän vaø
muïc ñích theå hieän trong chuû nghóa tö baûn boäc loä theo nguyeân taéc moãi ngöôøi
ñeàu thöïc hieän moät muïc ñích rieâng cuûa mình choáng laïi ngöôøi khaùc, sao cho tieát
kieäm nhaát töùc laø boû ra moät söï hao phí ít nhaát. Ñoù chính laø ñoäng cô thuùc ñaåy
cuûa chuû nghóa tö baûn. Lyù thuyeát naøy ñaõ khaùi quaùt hoùa caùi khuoân maãu ñoù do
chuû nghóa tö baûn taïo ra bôûi vì thöïc ra con ngöôøi ñoâi khi haønh ñoäng khoâng phaûi
chæ haønh ñoäng vì lôïi ích maø laø tình caûm.

Veà maët phöông phaùp

Ñoái vôùi quan ñieåm cuûa thuyeát haønh vi coå ñieån ngöôøi ta hay söû duïng
phöông phaùp quan saùt vaø thöïc nghieäm. Ñaây laø hai phöông phaùp cuûa khoa hoïc
töï nhieân ñöôïc vaän duïng vaøo nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc.

Ñoái vôùi thuyeát löïa choïn hôïp lyù, ngoaøi hai phöông phaùp treân ngöôøi ta coøn
phaûi söû duïng phöông phaùp phoûng vaán. Bôûi vì phöông phaùp phoûng vaán cho
pheùp tìm ra ñöôïc nhöõng yeáu toá ñònh tính (laø nhöõng thang giaù trò cuûa con ngöôøi,
taâm tö nguyeän voïng, sôû thích cuûa hoï). Caùc nhaø “haønh vi môùi” (thuyeát löïa
choïn hôïp lyù) muoán bieát nhöõng gì con ngöôøi cho laø coù lôïi vaø hoï phaûn öùng theá
naøo ñoái vôùi nhöõng caùi hoï cho laø coù lôïi ñoù.

Phöông phaùp löïa choïn hôïp lí thöôøng ñöôïc öùng duïng trong lónh vöïc
nghieân cöùu thò tröôøng vaø nghieân cöùu dö luaän. Khi nghieân cöùu tieáp thò ngöôøi ta
thöôøng söû duïng quan ñieåm naøy. Ví duï, caùc taäp ñoaøn seõ nghieân cöùu heä thoáng
giaù trò cuûa caùc nhoùm khaùc nhau ñeå ñöa ra caùc saûn phaåm phuø hôïp vôùi nhöõng
nhoùm ngöôøi ñoù, hoï cuõng coù theå taùc ñoäng laøm thay ñoåi giaù trò hay nhu caàu cuûa
con ngöôøi. Ví duï, trong vieäc tieáp thò xe oâ toâ, ngöôøi ta thaáy caùc haõng xe khi
quaûng caùo thöôøng trình baøy keøm theo moät coâ gaùi naøo ñoù. Taïi sao? Ñoù laø moät
söï nghieân cöùu coù chuû ñích. Ñaøn oâng laø ngöôøi ñi mua xe vaø ñaøn oâng laïi cuõng
raát thích phuï nöõ ñeïp, ngöôøi ta taùc ñoäng vaøo sôû thích ñoù baèng caùch löïa choïn
kieåu phuï nöõ cho töøng loaïi oâ toâ vaø ngöôøi ta ñieàu tra xem nhoùm ñaøn oâng naøo
thích loaïi phuï nöõ naøo? Vaø nhö vaäy soá löôïng oâ toâ baùn ra ñöôïc raát lôùn vì noù phuø

55
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

hôïp vôùi giaù trò vaø nhu caàu cuûa ñaøn oâng. Coù nghóa laø thay vì tìm moái lieân heä
tröïc tieáp giöõa ñaøn oâng vaø oâ toâ, hoï ñi ñöôøng voøng ñeå tìm moái lieân heä giöõa ñaøn
oâng vaø oâ toâ: ñaøn oâng – ñaøn baø – oâ toâ.

Ñaøn oâng ñaøn baø oâ toâ

Caùc taäp ñoaøn coâng ty lôùn ñeàu coù vieän nghieân cöùu rieâng ñeå nghieân cöùu
haønh vi thò tröôøng. Ví duï, veà lónh vöïc chính trò ôû Ñöùc, Ñaûng Xaõ hoäi daân chuû
thay ñoåi chieán löôïc tranh cöû tröôùc toaøn Ñaûng Toaøn daân. Hoï thaáy quaàn chuùng,
ñaëc bieät laø giôùi trí thöùc thích vai troø cuûa laõnh ñaïo phuï nöõ neân hoï ñöa nhöõng
ngöôøi phuï nöõ coù naêng löïc ra tranh cöû, thaáy ngöôøi daân quan taâm tôùi moâi tröôøng
hoï ñaõ ñöa ra nhöõng cöông lónh baûo veä moâi tröôøng. Moät ví duï khaùc thöôøng aùp
duïng trong coâng taùc tuyeân truyeàn ôû Vieät Nam, khi ngöôøi ta ñöa ra caâu khaåu
hieäu vôùi muïc ñích tuyeân truyeàn: “döøng laïi ôû hai con ñeå nuoâi daïy cho toát”, hay
“tieát kieäm nöôùc laø tieát kieäm tieàn”. Neáu nhö chæ nhaán maïnh ñeán lôïi ích chung
maø khoâng chuù yù ñeán lôïi ích caù nhaân thì vieäc tuyeân truyeàn seõ khoâng coù hieäu
quaû. Vì vaäy, nhöõng ngöôøi thieát keá quaûng caùo ñöa ra khaåu hieän treân ñeå ngöôøi
daân thaáy ñöôïc lôïi ích cuûa mình tröôùc heát. Theo hoï, “tieát kieäm nöôùc” vì “laø
tieát kieäm tieàn” seõ logic hôn laø “tieát kieäm ñieän laø quoác saùch”.

III. Thuyeát haønh ñoäng

Max Weber vaø G. H. Mead ñeàu ñöa ra lyù thuyeát veà haønh ñoäng nhöng laïi
höôùng ñeán muïc tieâu khaùc nhau. Neáu Weber quan taâm tôùi caùc nhoùm caù nhaân,
caùc nhoùm ngöôøi, Mead laïi quan taâm tôùi cô cheá hình thaønh haønh ñoäng xaõ hoäi
thoâng quan quan heä lieân caù nhaân.

Vaøo theá kyû XX, Max Weber ñöa ra lyù thuyeát haønh ñoäng. Ñoái laäp vôùi
thuyeát haønh vi, oâng cho raèng neáu moät lyù thuyeát taäp trung vaøo caù nhaân thì
khoâng theå boû qua caùc yeáu toá chuû quan cuûa caù nhaân: tình caûm, suy nghó, tö
töôûng. Neáu chæ coi öùng xöû cuûa con ngöôøi nhö moät phaûn xaï traû lôøi moät kích
thích thì con ngöôøi khoâng khaùc gì con vaät. Thöïc ra con ngöôøi ngoaøi vieäc phaûn
xaï vôùi caùc kích thích töø moâi tröôøng, coøn suy nghó veà noù vaø löïa choïn nhöõng
caùch öùng xöû moät caùch coù trí tueä vaø tuaân theo caû tình caûm cuûa mình. Coâng thöùc
haønh ñoäng xaõ hoäi cuûa oâng laø: Hoaøn caûnh taùc ñoäng tôùi caù nhaân nhöng caù nhaân
tröôùc khi haønh ñoäng suy nghó veà nhöõng nhu caàu, nhöõng ñoäng cô cuûa mình

56
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

trong boái caûnh ñoù, töø ñoù seõ tính toaùn nhöõng phöông caùch thöïc hieän caùc muïc
tieâu.

Hoaøn caûnh (ñieàu kieän soáng)

Nhu caàu Ñoäng cô  Chuû theå  Coâng cuï  Muïc ñích

Nhö vaäy, theo Max Weber, muoán nghieân cöùu con ngöôøi thì phaûi ñaët mình
vaøo hoaøn caûnh cuûa töøng ñoái töôïng vaø thaâm nhaäp vaøo theá giôùi noäi taâm cuûa con
ngöôøi. Vì con ngöôøi khoâng chæ haønh ñoäng nhö moät phaûn xaï maø coøn bò chi phoái
bôûi theá giôùi noäi taâm: tình caûm, tö duy. Ngöôøi ta khoâng chæ haønh ñoäng khi coù
lôïi maø coøn vì caùi maø ngöôøi ta coi laø coù yù nghóa (coù giaù trò). Vì vaäy, M. Weber
ñöa ra moät heä thoáng maãu bao goàm boán kieåu haønh ñoäng ñeå caùc nhaø nghieân cöùu
coù theå döïa treân ñoù phaân tích trong boái caûnh thöïc.

Haønh ñoäng tröôùc heát laø haønh ñoäng do caûm xuùc (vì tình caûm), oâng cho
raèng phaàn lôùn haønh ñoäng cuûa con ngöôøi thöïc hieän laø do caûm xuùc. Tính töï phaùt
cuûa haønh ñoäng theo tình caûm mang tính rieâng bieät vì cuõng moät con ngöôøi,
cuõng moät hoaøn caûnh coù theå haønh ñoäng khaùc nhau tuyø theo caûm xuùc. Loaïi
haønh ñoäng naøy khoâng kieåm soaùt ñöôïc vaø noù khoù nghieân cöùu nhaát.

Haønh ñoäng mang tính truyeàn thoáng töùc laø khi con ngöôøi haønh ñoäng theo
moät thoùi quen, xuaát phaùt töø nhöõng gì ñöôïc xaõ hoäi hoùa (hoïc) ngay töø thuôû coøn
thô. Töùc laø vieäc con ngöôøi coù xu höôùng tuaân theo giaù trò chuaån möïc cuûa coäng
ñoàng, laëp ñi laëp laïi thaønh thoùi quen haøng ngaøy (phaân coâng lao ñoäng trong gia
ñình kieåu phong kieán). Caùc truyeàn thoáng naøy raát khaùc nhau trong caùc neàn vaên
hoùa khaùc nhau.

Haønh ñoäng hôïp lyù veà giaù trò laø haønh ñoäng coù tính ñònh höôùng giaù trò
(ngöôïc vôùi haønh ñoäng truyeàn thoáng). Haønh ñoäng theo truyeàn thoáng khoâng
phaûi suy nghó nhieàu, coøn haønh ñoäng theo giaù trò coøn phaûi tìm hieåu xem noù coù
giaù trò hay khoâng?

Chaúng haïn khi ngöôøi ta haønh ñoäng ngöôøi ta thöôøng xeùt xem haønh ñoäng
ñoù coù phuø hôïp vôùi ñòa vò xaõ hoäi cuûa mình hay khoâng. Nhöõng giaù trò cuõng ñöôïc
theå hieän qua caùc chuaån möïc khaùc nhau. Ví duï: söï chung thuyû ôû cheá ñoä ña theâ
khaùc cheá ñoä moät vôï moät choàng.

57
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

ÔÛ loaïi haønh ñoäng hôïp muïc ñích, ngöôøi haønh ñoäng phaûi suy nghó vaø quyeát
ñònh xem mình choïn muïc ñích naøo vaø duøng phöông tieän naøo ñeå ñaït ñöôïc muïc
ñích. Loaïi haønh ñoäng naøy chæ coù ñeán xaõ hoäi hieän ñaïi môùi ñöôïc thöïc hieän ñaày
ñuû. Ví duï, trong chuû nghóa tö baûn haønh ñoäng hôïp muïc ñích laø haønh ñoäng
chieám öu theá.

Khi phaân ñònh thaønh boán loaïi haønh ñoäng naøy, oâng cho raèng trong cuoäc
soáng chuùng khoâng theå taùch rôøi nhau moät caùch raïch roøi ñöôïc. Noù ñan xen vôùi
nhau, khi muoán hieåu con ngöôøi thì phaûi hình dung ra boán loaïi haønh ñoäng ñoù
trong tröôøng hôïp cuï theå. Ñoù laø phöông phaùp hieåu cuûa oâng ta. Phaûi xaùc ñònh
ñöôïc giôùi haïn quan heä giöõa caùc haønh ñoäng aáy trong töøng neàn vaên hoùa. Ví duï,
thaày thuoác Aán Ñoä trong neán vaên hoaù Hindu sang phöông Taây gaëp tröôøng hôïp
phaù thai hay bò rôi vaøo xung ñoät. Veà cô baûn, ñaëc ñieåm thuyeát haønh ñoäng cuûa
M. Weber laø phöông phaùp oâng vaän duïng moâ hình treân ñeå phaân tích caùc tö lieäu
lòch söû.

Thuyeát haønh ñoäng thöù hai do G. M. Mead khôûi xöôùng. Neáu M. Weber
xuaát phaùt töø töøng caù nhaân rieâng bieät thì G. M. Mead laïi xuaát phaùt töø moái quan
heä lieân caù nhaân (ngöôøi - ngöôøi).

G. M. Mead ñaët vaán ñeà: baèng caùch naøo maø con ngöôøi laïi coù theå hieåu
ñöôïc mình, ñoù chính laø keát quaû cuûa quaù trình hoïc hoûi ñöôïc ôû nhöõng ngöôøi
khaùc. “Con ngöôøi trôû thaønh caù nhaân tröôûng thaønh trong xaõ hoäi nhö theá naøo
thoâng qua söï töông taùc vôùi caù nhaân khaùc”.

Khaùi nieäm troïng taâm cuûa oâng laø khaùi nieäm töông taùc. Con ngöôøi phaùt
trieån nhaân caùch mình thoâng qua söï töông taùc xaõ hoäi. Vì vaäy, vaán ñeà xaõ hoäi
hoùa, vaán ñeà giaùo duïc con ngöôøi raát coi troïng. Thuyeát haønh ñoäng cuûa Mead laø
thuyeát haønh ñoäng giao tieáp vaø, söï öu tieân trong quan taâm nghieân cöùu cuûa oâng
laø nhöõng hình thöùc, nhöõng daïng giao tieáp giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi. Trong giao
tieáp, ngoân ngöõ ñoùng vai troø quan troïng, thoâng qua ngoân ngöõ con ngöôøi cung
caáp tín hieäu cho ngöôøi khaùc. Nhôø tín hieäu ñoù, ngöôøi ta hieåu ñöôïc vaø thoâng baùo
ñöôïc cho nhau caùi chung, caùi rieâng cuûa söï vaät. G. M. Mead phaùt hieän moät söï
truøng hôïp lyù thuù giöõa ngoân ngöõ vaø xaõ hoäi. G. H. Mead so saùnh caùch bieåu hieän
cuûa ngoân ngöõ vaø xaõ hoäi nhö sau:

Ngoân ngöõ goàm hai taàng: ngöõ aâm vaø ngöõ phaùp. Ngöõ phaùp laø qui taéc xaùc
ñònh caùch keát hôïp caùc aâm khaùc nhau ñeå thaønh meänh ñeà coù yù nghóa. Moãi xaõ
hoäi ñeàu coù heä thoáng quy taéc cho pheùp caùc haønh ñoäng khaùc nhau coù theå keát
hôïp vôùi nhau nhö theá naøo. Nhö vaäy, xaõ hoäi cuõng bao goàm hai taàng: khaû naêng

58
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

haønh ñoäng khaùc nhau, heä thoáng qui taéc cô baûn. Heä thoáng qui taéc qui ñònh khaû
naêng vaø caùch thöùc keát hôïp cuûa caùc hình thöùc haønh ñoäng ôû treân.

Cuõng gioáng nhö trong ngoân ngöõ, taàng ngöõ phaùp ñaët ra quy taéc cho vieäc
keát hôïp caùc aâm, coøn trong xaõ hoäi con ngöôøi taàng döôùi laø nhöõng quy ñònh khaû
naêng vaø caùch thöùc keát hôïp cuûa caùc hình thöùc haønh ñoäng ôû taàng treân.

Neáu nhö heä thoáng ngöõ phaùp cuûa caùc xaõ hoäi raát khaùc nhau thì heä thoáng
qui taéc cuõng raát khaùc nhau trong caùc xaõ hoäi khaùc nhau. Quan troïng laø ngöôøi ta
coù theå hieåu moät xaõ hoäi thoâng qua ngoân ngöõ. Ví duï veà qui taéc, meänh ñeà hình
thaønh khi coù moät chuû ngöõ: trong ngoân ngöõ nhieàu nöôùc chaâu AÂu chæ coù töø toâi
(ñaïi töø nhaân xöng) nhöng ôû Vieät Nam vaø moät soá nöôùc khaùc thì laïi coù raát nhieàu
töø, tuøy thuoäc vaøo ngöõ caûnh ngöôøi ñoù ñang noùi chuyeän vôùi ai (con, chaùu, em,
chò, oâng, baø,...).

G. Mead cho raèng, ñieàu ñoù cuõng taïo ra nhöõng ñaëc ñieåm rieâng cuûa xaõ hoäi.
ÔÛ phöông Taây, xaõ hoäi vaø ngoân ngöõ ñeàu laáy caù nhaân laøm trung taâm. Xaõ hoäi
phöông Taây cho raèng, moät caù nhaân laø moät theå thoáng nhaát vaø khoâng theå phaân
chia. Ngöôïc laïi, trong xaõ hoäi coù nhieàu töø phuï chæ ñaïi töø nhaân xöng nhö ôû Maõ
Lai hay ôû Vieät Nam, con ngöôøi khoâng phaûi laø moät theå thoáng nhaát maø laø moät toå
hôïp. ÔÛ ñaây, con ngöôøi khoâng phaûi laø moät ñaïi löôïng töï noù maø laø keát quaû cuûa
quan heä vôùi caùc ñoái töôïng khaùc. Theo logic ñoù, ngöôøi ta cuõng coù theå phaân bieät
caùc xaõ hoäi cuõng coù söï khaùc nhau veà ngoân ngöõ. Trong xaõ hoäi, taàng lôùp döôùi coù
ngoân ngöõ khaùc vôùi taàng lôùp treân. Thaäm chí trong caùc nhoùm cuõng nhö vaäy,
quan toøa, luaät sö coù ngoân ngöõ khaùc vôùi baùc só. Nhö vaäy, ñoái vôùi cuøng moät vaán
ñeà thaày thuoác vaø quan toøa coù caùch nhìn nhaän khaùc nhau. Mead cho raèng, ngoân
ngöõ laø phöông tieän quan troïng ñeå phaân tích caùc hieän töôïng xaõ hoäi, phöông
phaùp vaän duïng toát nhaát laø phaân tích tö lieäu.

Noäi dung chính

Nghieân cöùu con ngöôøi laø nghieân cöùu nhöõng haønh ñoäng cuûa hoï. Ñeå naém
toát chöông naøy, tröôùc heát, sinh vieân caàn phaân bieät khaùi nieäm haønh vi vaø haønh
ñoäng trong cuoäc soáng ñôøi thöôøng. Sau nöõa, caùc baïn phaûi hieåu ñöôïc quaù trình
hình thaønh vaø baûn chaát cuûa lyù thuyeát haønh vi vaø haønh ñoäng xaõ hoäi, cuõng nhö
söï khaùc bieät giöõa chuùng.

59
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Chöông V
VAÊN HOÙA

Vaên hoaù laø phaïm truø trong khoa hoïc xaõ hoäi ñeå chæ toaøn boä nhöõng kieán
thöùc, nhöõng kinh nghieäm soáng, tín ngöôõng, phong tuïc taäp quaùn vaø taøi naêng
cuûa con ngöôøi ñöôïc löu truyeàn trong xaõ hoäi. Vaên hoaù ñaûm baûo cho söï toàn taïi
cuûa xaõ hoäi, cung caáp cho xaõ hoäi nhöõng moâ hình öùng xöû ñöôïc theå hieän trong
quaù trình xaõ hoäi hoaù caù nhaân trong xaõ hoäi.

Vaán ñeà con ngöôøi laø ñoái töôïng nghieân cöuù cuûa raát nhieàu ngaønh khoa hoïc
khaùc nhau (sinh hoïc, sinh lyù hoïc, taâm lyù hoïc, nhaân chuûng hoïc, daân toäc hoïc,
trieát hoïc, xaõ hoäi hoïc v.v...), tuøy theo muïc ñích nghieân cöùu maø caùc khoa hoïc coù
nhöõng caùch tieáp caän theo caùch rieâng cuûa mình ñeå tìm hieåu veà con ngöôøi.

Trong phaàn naøy, chuùng ta khoâng ñeà caäp ñeán quan ñieåm cuûa caùc ngaønh
khoa hoïc khaùc maø chæ quan taâm tôùi caùch tieáp caän xaõ hoäi hoïc veà con ngöôøi.
Döôùi con maét caùc nhaø xaõ hoäi hoïc, con ngöôøi laø moät “sinh vaät xaõ hoäi” töùc laø
con ngöôøi vôùi tö caùch laø moät thaønh vieân cuûa moät nhoùm, cuûa moät xaõ hoäi naøo
ñoù. Hoï quan taâm ñeán nhöõng khía caïnh xaõ hoäi ôû con ngöôøi chöù khoâng phaûi laø
nhöõng caù nhaân ñôn leû vôùi nhöõng ñaëc ñieåm caù tính cuûa con ngöôøi. Ñoù laø nhöõng
moái quan heä vaø nhöõng moâ hình öùng xöû cuûa caù nhaân nhö laø thaønh vieân cuûa
nhoùm. Caù nhaân laø saûn phaåm cuûa caùc thieát cheá vaên hoùa vaø xaõ hoäi cuûa hoï.

I. Khaùi nieäm vaên hoùa

Vaên hoaù laø moät coâng cuï ñeå hieåu öùng xöû cuûa con ngöôøi vôùi tö caùch laø
ngöôøi chuyeån taûi caùc yeáu toá truyeàn thoáng cuûa xaõ hoäi. Ngöôøi Nga khi xöa tröôùc
khi ra khoûi nhaø ñi saên, thöôøng ñöôïc ngöôøi nhaø chuùc raèng “caàu cho anh khoâng
kieám laáy ñöôïc moät chieác loâng thuù hay moät chieác loâng chim naøo” vôùi hi voïng
laø söï thaät seõ ngöôïc laïi, coøn nhöõng ngöôøi thuoäc moät soá daân toäc Taây Nguyeân
Vieät Nam thöôøng toå chöùc caùc nghi leã tröôùc khi ñi saên ñeå ñöôïc may maén.
Nhöõng caùch öùng xöû ñoù döôøng nhö xa laï vôùi nhöõng ngöôøi soáng ôû thaønh phoá.
Nhöõng nghi leã ñoù laø phaûn öùng cuûa ngöôøi trong cuoäc ñoái vôùi chính moâi tröôøng.
Ta khoâng theå ñaùnh giaù caùch öùng xöû naøo laø ñuùng hay sai. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc
cho raèng, caùi ñuùng hay caùi sai phaûi ñöôïc xaùc ñònh bôûi heä thoáng giaù trò vaø heä
thoáng tín ngöôõng cuûa nhoùm, cuûa coäng ñoàng. Chính vì vaäy, khi nghieân cöùu veà
vaên hoaù cuûa caùc toäc ngöôøi, nhaø nghieân cöùu thöôøng löïa choïn caùch tieáp caän vaø

60
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

phöông phaùp nghieân cöùu raát caån thaän ñeå coù theå ñöa ra ñöôïc nhöõng ñaùnh giaù
vöøa mang tính khaùch quan nhöng laïi phaûn aùnh ñöôïc nhöõng thuoäc tính ñaëc
tröng cuûa vaên hoaù caùc coäng ñoàng ñang nghieân cöùu. Ñoái vôùi khoa hoïc, khoâng
coù nhaän ñònh vaên hoaù cuûa xaõ hoäi naøy cao hôn vaên hoaù cuûa xaõ hoäi khaùc.

Ñònh nghóa vaên hoùa

Thoâng thöôøng ngöôøi ta hay gaén lieàn hai thuaät ngöõ “vaên hoùa “ vaø “xaõ
hoäi”, nghóa laø vaên hoùa ñöôïc quan nieäm nhö moät caùi gì ñoù rieâng bieät cuûa xaõ
hoäi. Hai khaùi nieäm naøy luoân gaén boù chaët cheõ vôùi nhau, tuy nhieân, chuùng
khoâng ñoàng nhaát vôùi nhau. Khi noùi veà vaên hoùa, ngöôøi ta nghó ngay ñeán truyeàn
thoáng cuûa moät daân toäc, coøn khi noùi veà xaõ hoäi, ngöôøi ta laïi lieân heä tôùi moät coäng
ñoàng cuï theå naøo ñoù.

Vaên hoùa laø “Toång hoùa nhöõng haønh vi hoïc hoûi ñöôïc nhöõng gíaù trò, nieàm tin
ngoân ngöõ, luaät phaùp vaø kyõ thuaät cuûa caùc thaønh vieân soáng trong moät xaõ hoäi nhaát
ñònh naøo ñoù”. (Prof. Dr. Brence; J.CoHan and Terri L. Orbuch, 1995:190).

Xaõ hoäi laø toå chöùc xaõ hoäi cuûa nhöõng ngöôøi cuøng hoaït ñoäng, trong ñoù dieãn
ra caùc moâ hình öùng xöû, ñöôïc goïi laø nhöõng chuaån möïc. Caùc chuaån möïc naøy laø
nhöõng öùng xöû ñieån hình gaén lieàn vôùi moät hoaøn caûnh nhaát ñònh.

Trong caùc taøi lieäu nghieân cöùu veà vaên hoaù, caùc hoïc giaû ñaõ ñöa ra nhieàu
ñònh nghóa khaùc nhau veà vaên hoaù, tuyø theo caùch tieáp caän cuûa moãi ngöôøi. Ñònh
nghóa ñöôïc nhieàu ngöôøi nhaéc ñeán ñaàu tieân laø ñònh nghóa cuûa E.B.Taylor
(E.B.Taylor, 1881).

Hieän töôïng vaên hoùa ñöôïc nghieân cöùu döôùi nhieàu caùch tieáp caän, bôûi caùc
ngaønh khoa hoïc khaùc nhau, do vaäy cho ñeán nay ñaõ toàn taïi nhieàu ñònh nghóa
khaùc nhau. Ngay töø ñaàu nhöõng naêm 60 cuûa theá kyû XX, taùc phaåm: “Vaên hoaù,
toång quan veà khaùi nieäm vaên hoaù vaø ñònh nghóa” cuûa A.L Kroeber vaø
C.KLuckhohn (1952) ñaõ giuùp cho nhöõng ngöôøi quan taâm tôùi lónh vöïc naøy coù
caùi nhìn toång quan hôn veà vaên hoaù. Caùc oâng ñaõ thoáng keâ 161 ñònh nghóa veà
vaên hoaù vaø phaân loaïi chuùng thaønh baûy nhoùm noäi dung cô baûn khaùc nhau. Veà
sau, caùc nhaø nghieân cöùu veà vaên hoùa hay nhöõng vaán ñeà coù lieân quan cuõng ñaõ
boå sung theâm vaøo danh muïc ñònh nghóa veà vaên hoùa cuûa A.L Kroeber vaø
C.KLuckhohn.

ÔÛ Vieät Nam cuõng coù nhieàu taùc giaû ñaõ nghieân cöùu chuyeân saâu veà lónh vöïc
vaên hoùa nhö Ñoaøn Vaên Chuùc (1997), Hoaøng Vinh (1999), Phaïm Khieâm Ích
(2001), Mai Vaên Hai, Mai Kieäm (2003). Trong cuoán xaõ hoäi hoïc Vaên hoaù (Mai

61
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Vaên Hai – Mai Kieäm, 2003), caùc taùc giaû phaân ñònh nghóa vaên hoaù thaønh
nhöõng nhoùm noäi dung nhö: nhöõng ñònh nghóa mang tính lieät keâ, nhöõng ñònh
nghóa lòch söû, caùc ñònh nghóa chuaån möïc, caùc ñònh nghóa taâm lyù hoïc, caùc ñònh
nghóa caáu truùc vaø caùc ñònh nghóa bieán sinh.

Vaên hoùa ñöôïc ñònh nghóa theo caùch rieâng cuûa moãi moät ngaønh, moãi lónh
vöïc, moãi tröôøng phaùi. Vaø thaäm chí moãi ngöôøi coù moät ñònh nghóa cuûa rieâng
mình veà vaên hoùa. Hai taùc giaû noùi treân ñaõ toång hôïp caùc ñònh nghóa veà vaên hoùa
cuûa nhieàu nhaø nghieân cöùu thaønh 6 nhoùm nhö sau:

Thöù nhaát laø nhoùm ñònh nghóa lieät keâ, maø ñònh nghóa tieâu bieåu thuoäc nhoùm
naøy laø cuûa E. B. Tylor (1832 -1917). OÂng cho raèng “Töø vaên hoùa hay vaên minh
theo nghóa roäng, noùi chung goàm coù tri thöùc, tín ngöôõng, ngheä thuaät, ñaïo ñöùc,
luaät phaùp, taäp quaùn vaø moät soá naêng löïc vaø thoùi quen khaùc ñöôïc con ngöôøi
chieám lónh vôùi tö caùch moät thaønh vieân xaõ hoäi”. 1Töùc laø, moät maët, vaên hoùa
khoâng boù heïp ôû tröôøng nghóa “vun troàng cho trí oùc” hay “giaùo hoùa baèng vaên”
maø laø keát quaû trong caùc lónh vöïc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. Maët khaùc, ñònh
nghóa naøy taïo ra moät cô sôû vöõng chaéc cho thuyeát töông ñoái vaên hoùa veà sau
naøy. Lyù thuyeát naøy cho raèng chæ coù söï khaùc bieät giöõa caùc vaên hoùa, chöù khoâng
coi neàn vaên hoùa naøo cao hôn neàn vaên hoùa naøo.

Thöù hai laø nhoùm ñònh nghóa lòch söû. Ñaïi dieän cuûa nhoùm naøy laø B.K.
Malinowski (1884 - 1942) vaø E. Sapir (1884 - 1939). Nhöõng ñònh nghóa cuûa
nhoùm naøy khaéc phuïc haïn cheá cuûa Tylor nhöng laïi döïa treân giaû ñònh veà söï oån
ñònh cuûa vaên hoùa. Kieåu ñònh nghóa naøy thöôøng boû qua söï bieán ñoåi cuûa vaên hoùa
nghóa laø boû qua tính tích cöïc cuûa con ngöôøi trong phaùt trieån vaø caûi bieán vaên
hoùa.

Nhoùm ñònh nghóa chuaån möïc vôùi ñaïi dieän laø C.W.Wissler vaø W. Thomas
laø nhoùm thöù ba. Öu ñieåm cuûa nhöõng ñònh nghóa thuoäc nhoùm naøy laø ñaõ thaáy
ñöôïc tính töông ñoái cuûa heä thoáng giaù trò vaø toân troïng söï khaùc bieät cuûa caùc neàn
vaên hoùa khaùc nhau. Tuy vaäy, chính vì söï ñeà cao caùc giaù trò rieâng bieät, nhoùm
naøy ñaõ khoâng quan taâm ñuùng möùc ñeán caùc moái quan heä töông taùc cuõng nhö söï
bieán ñoåi taát yeáu cuûa heä thoáng naøy töø quaù khöù ñeán hieän taïi.

Nhoùm ñònh nghóa taâm lyù hoïc, theo phaân tích cuûa Mai Vaên Hai, nhaán
maïnh ñeán caùc haønh vi öùng xöû vaø söï thích nghi cuûa con ngöôøi, khaúng ñònh tính
chaát oån ñònh cuûa caùc moâ hình vaên hoùa. Tuy nhieân, trong ñôøi soáng xaõ hoäi, con
ngöôøi vöøa tuaân theo laïi vöøa khoâng tuaân theo caùc khuoân maãu vaên hoùa ñaõ coù

1
Daãn theo Mai Vaên Hai – Mai Kieäm (2003), Xaõ hoäi hoïc Vaên hoùa, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, tr 17.

62
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

saün. OÂng cho raèng chính xu theá “bieán dò” ñoù laøm hình thaønh caùc khuoân maãu
vaø chuaån möïc môùi, taïo ra söï ña daïng, tính töông ñoái vaø söï phaùt trieån cuûa vaên
hoùa.

Nhoùm ñònh nghóa caáu truùc, vôùi ñònh nghóa cuûa Ñaøo Duy Anh, theo caùch
löïa choïn cuûa taùc giaû Mai Vaên Hai. OÂng quan nieäm vaên hoaù laø sinh hoaït. Trong
phaân tích cuûa mình, oâng nhaán maïnh, vaên hoùa chæ laø nhöõng hoïc thuaät tö töôûng
cuûa loaøi ngöôøi, nhaân theá maø xem vaên hoùa coù tính chaát cao thöôïng ñaëc bieät.
Thöïc ra khoâng phaûi laø vaäy.... Hai tieáng vaên hoùa chaúng qua laø chæ chung taát caû
caùc phöông dieän sinh hoaït cuûa loaøi ngöôøi cho neân ta coù theå noùi raèng: “vaên hoùa
töùc laø sinh hoaït”. ÔÛ ñònh nghóa naøy, Ñaøo Duy Anh ñaõ chuù troïng ñeán khía caïnh
caáu truùc cuûa vaán ñeà, ñaõ coi vaên hoùa nhö moät caùch thöùc sinh toàn xaõ hoäi, do ñoù,
chæ ra ñöôïc söï gaén boù cuûa noù vôùi caùc cô caáu, caùc thieát cheá xaõ hoäi khaùc.

Cuoái cuøng, nhoùm ñònh nghóa bieán sinh chuù troïng tôùi khía caïnh nguoàn goác
cuûa vaên hoùa, vaên hoùa chính laø caùi phaân bieät giöõa con ngöôøi vaø ñoäng vaät. Hôn
theá, caùc ñònh nghóa thuoäc nhoùm naøy coøn chæ ra ñöôïc söùc taùc ñoäng cuûa vaên hoùa
trong ñôøi soáng xaõ hoäi.

Nhö vaäy, khaùi nieäm vaên hoaù ñöôïc ñònh nghóa theo nhieàu caùch khaùc nhau.
Tuy nhieân, ñeå coù theå nghieân cöùu vaên hoaù döôùi caùch tieáp caän cuûa xaõ hoäi hoïc
caàn phaûi coù nhöõng ñònh nghóa thao taùc (coù theå cheû nhoû thaønh caùc tieâu chí cuï
theå ñeå ñi thu thaäp thoâng tin) chöù khoâng ñôn thuaàn laø nhöõng ñònh nghóa mang
tính khaùi nieäm (chæ döøng laïi ôû nhöõng giaûi thích khaùi nieäm naøy baèng nhöõng
khaùi nieäm khaùc).

Caùc loaïi hình vaên hoùa

Lesle Wite (1947) cho raèng, noùi ñeán vaên hoaù caàn xem xeùt 4 loaïi hình vaên
hoùa: hieän töôïng, haønh ñoäng, vaät chaát, tö töôûng vaø tình caûm.

Haønh ñoäng ñöôïc hieåu laø caùc moâ hình öùng xöû, ñöôïc chaáp nhaän roäng raõi
trong xaõ hoäi.

Vaät chaát laø nhöõng saûn phaåm do con ngöôøi taïo ra, bao goàm taát caû nhöõng gì
do nhoùm vaø xaõ hoäi saûn xuaát vaø söû duïng.
Tö töôûng laø bao goàm caùc tín ngöôõng vaø kieán thöùc ñöôïc truyeàn laïi trong
xaõ hoäi. Nhöõng gì maø chuùng ta bieát hoaëc coøn tin laø coù thaät ñeàu thuoäc khía caïnh
tö töôûng caùc vaên hoùa.

63
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Tình caûm (thaùi ñoä vaø giaù trò) laïi lieân quan ñeán caûm xuùc, ñoái laäp vôùi tri
thöùc. Noù bao goàm nhöõng söï ñaùnh giaù veà caùi toát, caùi xaáu, caùi ñuùng vaø caùi sai.
Keå caû nhöõng thaønh kieán ñoái vôùi nhöõng nhoùm xaõ hoäi cuï theå, nhöõng thaønh kieán
theo truyeàn thoáng bò coi reû trong moät xaõ hoäi cuõng ñeàu thuoäc veà nhöõng tình
caûm vaên hoùa.

Nhö vaäy, ñeå coù theå ñaùnh giaù ñöôïc vaên hoaù cuûa moät xaõ hoäi naøo ñoù, trong
moät thôøi kyø naøo ñoù, caàn phaûi nghieân cöùu caû boán hình thöùc bieåu hieän cuûa vaên
hoaù. Tuy nhieân, coù nhöõng tröôøng hôïp nhaø nghieân cöùu chæ quan taâm tôùi moät
trong nhöõng loaïi hình ñoù cuûa vaên hoùa. Luùc ñoù, nhöõng loaïi hình coøn laïi vaãn
ñöôïc löu yù ñeán trong chöøng möïc nhaát ñònh ñeå laøm neàn cho vaán ñeà cuï theå maø
nhaø nghieân cöùu ñi saâu phaân tích.

ÖÙng xöû cuûa loaøi ngöôøi vaø loaøi vaät

Nhöõng öùng xöû cuûa con ngöôøi hoaøn toaøn khaùc vôùi nhöõng öùng xöû cuûa ñoäng
vaät. Ñeå phaân bieät ñöôïc thöïc chaát cuûa nhöõng loaïi öùng xöû ñoù chuùng ta caàn phaân
bieät roõ nhöõng khaùi nieäm: baûn naêng, vaên hoùa, truyeàn ñaït bieåu töôïng, phong
caùch soáng, cô hoäi soáng.(R. Diane Shapiro, 1977 )

Baûn naêng

Baûn naêng laø öùng xöû mang tính baåm sinh, noù khoâng caàn hoïc taäp, thöïc hieän
töông ñoái phöùc taïp nhaèm ñeå giaûi quyeát moät nhu caàu. Noùi ñeán öùng xöû baûn
naêng laø noùi ñeán moät loaït caùc haønh ñoäng nhaèm ñaït tôùi vieäc giaûi quyeát moät vaán
ñeà hoaëc thoûa maõn moät nhu caàu. ÖÙng xöû mang tính baûn naêng khaùc vôùi nhöõng
haønh ñoäng phaûn xaï ñôn leû.

ÔÛ con ngöôøi cuõng coù moät soá bieåu hieän cuûa phaûn xaï baåm sinh nhöng laïi
khoâng phaûi laø moät chuoãi öùng xöû baûn naêng ñöôïc chöông trình hoaù nhö ôû ñoäng
vaät maø laø nhöõng phaûn xaï bao goàm nhöõng cöû ñoäng ñôn leû ví duï treû môùi sinh
bieát buù (phaûn xaï muùt) hay ruït tay laïi khi bò noùng vaø ñau. Neáu noùi veà phaûn xaï
(voâ ñieàu kieän vaø coù ñieàu kieän) thì caû ñoäng vaät baäc thaáp cuõng coù. ÔÛ ñaây, chuùng
ta ñang baøn veà nhöõng öùng xöû baåm sinh nhö laø moät phöông thöùc ñeå toàn taïi cuûa
moïi gioáng vaø loaøi. Ñaëc tröng cuûa öùng xöû baåm sinh laø tính raäp khuoân cuûa noù.
Moïi thaønh vieân cuûa moät loaøi gioáng cuøng bieåu hieän nhöõng haønh ñoäng nhö nhau
(con ong xaây toå, caùc con thuù trong röøng bieát ñaøo hang). Cho duø ôû nôi naøo loaïi
vaät naøy cuõng laëp ñi laëp laïi moät chuoãi nhöõng hoaït ñoäng ñaõ ñöôïc chöông trình
hoaù töø tröôùc vaø haàu nhö khoâng thay ñoåi.

Vaên hoùa

64
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Söï toàn taïi cuûa con ngöôøi phuï thuoäc vaøo vaên hoùa. Con ngöôøi bò leä thuoäc
vaøo ngöôøi khaùc trong moät thôøi kyø keùo daøi vaø xaõ hoäi caøng phöùc taïp, hoï caøng bò
phuï thuoäc nhieàu hôn. Sôû dó coù söï phuï thuoäc keùo daøi naøy laø do con ngöôøi phaûi
hoïc taäp ñeå thoûa maõn khoâng chæ nhöõng nhu caàu mang tính sinh lyù maø caû nhöõng
nhu caàu mang tính tinh thaàn nöõa. Chuùng ta phaûi hoïc taäp ñeå kieám tieàn, nhôø ñoù
chuùng ta coù theå mua ñöôïc thöïc phaåm chöù khoâng nhaát thieát phaûi hoïc caùch saên
tìm thöïc phaåm. Chuùng ta ñöôïc höôùng daãn moät soá thò hieáu vaø sôû thích veà caùc
kieåu nhaø cöûa chöù khoâng phaûi tìm nôi truù aån coù saün trong töï nhieân. Nhöõng öùng
xöû nhaèm giaûi quyeát vaán ñeà maø ngöôøi ta thaáy coù ôû con ngöôøi, haàu nhö hoaøn
toaøn khaùc vôùi vieäc thoûa maõn nhöõng nhu caàu cuûa giôùi ñoäng vaät.

Söï truyeàn ñaït baèng bieåu töôïng

Moät ñieàu kieän quan troïng ñeå ñaùnh daáu vieäc con ngöôøi taùch khoûi ñoäng vaät
laø khaû naêng giao tieáp vaø theå hieän trong giao tieáp. Chính nhôø söï giao tieáp baèng
bieåu töôïng maø con ngöôøi deã daøng tieáp thu vaên hoùa vaø thöïc hieän vieäc löu
truyeàn vaên hoùa töø theá heä naøy sang theá heä khaùc. Vaên hoùa khoâng coù moät cô sôû
di truyeàn naøo. Ngöôøi ta hoïc ñöôïc noù laø do keát quaû cuûa söï taùc ñoäng qua laïi giöõa
ngöôøi vaø ngöôøi vôùi nhau.

Söï truyeàn ñaït baèng bieåu töôïng theå hieän qua ba hình thöùc: ngoân ngöõ noùi,
ngoân ngöõ vieát vaø haønh vi khoâng lôøi.

Ngoân ngöõ noùi laø caùc khuoân maãu aâm thanh chöùa döïng nhöõng yù nghóa gaén
lieàn vôùi nhau. Ngoân ngöõ baèng lôøi noùi ñem laïi söï thuaän lôïi nhaát cho vieäc giaùo
duïc vaø truyeàn ñaït cho nhau, vì noù ñöôïc söû duïng thöôøng xuyeân vaø mang tính
tröïc tieáp giöõa caùc caù nhaân trong sinh hoaït haèng ngaøy.

Ngoân ngöõ vieát laø söï ghi laïi nhöõng lôøi noùi thaønh nhöõng kyù töï theo moät qui
taéc naøo ñoù. Noù laø phöông tieän höõu hieäu ñeå baûo ñaûm cho vieäc hoïc hoûi vaø baûo
toàn di saûn vaên hoùa. Ngaøy nay, nhôø nhöõng ghi cheùp treân vaên bia hoaëc ôû treân
caùc laêng moä maø chuùng ta coù theå bieát ñöôïc sinh hoaït cuûa nhöõng ngöôøi thuoäc
caùc neàn vaên minh coå xöa.

Haønh vi khoâng lôøi laø vieäc trao ñoåi caùc yù nghóa thoâng qua caùc yeáu toá phi
ngoân ngöõ, chæ söû duïng caùc ñieäu boä vaø tö theá (chuyeån ñoäng chaân tay hay moät
boä phaän cuûa cô theå nhö cô maët, nuï cöôøi hoaëc tö theá cuûa caù nhaân, hay khoaûng
caùch giöõa nhöõng ngöôøi ñang giao tieáp ...). Chaúng haïn, moät ñöùa treû ñònh laøm
vieäc traùi yù ngöôøi lôùn, chæ caàn quan saùt neùt maët cuûa nhöõng ngöôøi xung quanh
noù coù theå hieåu raèng haønh ñoäng maø mình döï ñònh laøm laø khoâng ñuùng vaø khoâng
daùm thöïc hieän haønh ñoäng ñoù.

65
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Neáp soáng

Neáp soáng laø caùch öùng xöû cuûa caùc thaønh vieân ñaõ ñöôïc qui ñònh veà maët vaên
hoùa. Nhöõng öùng xöû naøy, Max Weber goïi laø haønh ñoäng theo truyeàn thoáng.

Neáp soáng ñöôïc coi nhö laø kkhuoân maãu ñeå caùc thaønh vieân trong xaõ hoäi
tuaân theo. Caùc caù nhaân ñeàu hieåu ñöôïc yù nghóa cuûa caùc haønh ñoäng trong moät
hoaøn caûnh nhaát ñònh moät caùch töông töï nhö nhau, ñoàng thôøi hoï cuõng hieåu raèng
mình caàn coù nhöõng öùng xöû ñuùng nhö caùc thaønh vieân khaùc trong xaõ hoäi ñaõ
mong ñôïi. Chaúng haïn trong chieán tranh, moät ngöôøi meï yeâu con, khoâng muoán
con ra maët traän nhöng baø ta hieåu ñöôïc raèng neáu ñeå con troán nghóa vuï quaân söï
seõ khoâng ñöôïc nhöõng ngöôøi xung quanh ñoàng tình. Nhaän thöùc ñöôïc nhöõng
troâng ñôïi cuûa nhöõng ngöôøi xung quanh veà haønh ñoäng hôïp vôùi chuaån möïc
chung cuûa coäng ñoàng, ngöôøi meï ñaõ neùn loøng ñoäng vieân con ra maët traän.

II. Nhöõng ñaëc ñieåm cuûa vaên hoùa

Khaùc vôùi loaøi ñoäng vaät, nhöõng öùng xöû cuûa chuùng ta, ngoaøi nhöõng phaûn
xaï baûn naêng ñeàu phaûi thoâng qua quaù trình hoïc hoûi töø nhöõng ngöôøi xung quanh
môùi coù theå thöïc hieän ñöôïc.

Tính chaát hoïc hoûi cuûa vaên hoaù

Vaên hoaù laø caùi ñöôïc hoïc hoûi ôû nhöõng ngöôøi xung quanh. Voán vaên hoaù
ñöôïc tích luyõ trong quaù trình toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa con ngöôøi trong moái
quan heä giao tieáp vôùi nhöõng ngöôøi xung quanh. Trong quaù trình xaõ hoäi hoaù,
chuùng ta hoïc caùch nhaän ñònh veà hoaøn caûnh, veà nhöõng öùng xöû töông öùng vôùi
nhöõng hoaøn caûnh ñaõ ñöôïc xaùc ñònh vaø söï kyø voïng nôi ngöôøi khaùc; nghóa laø, ta
kyø voïng raèng ngöôøi khaùc cuõng hieåu ñöôïc theo cuøng nhöõng caùch aáy. Söï töông
ñoàng trong caùc haønh ñoäng cho thaáy raèng caùc thaønh vieân cuûa xaõ hoäi ñeàu ñöôïc
hoïc hoûi gioáng nhö nhau, vaø caùc moâ hình trôû thaønh nhöõng truyeàn thoáng cuûa xaõ
hoäi. Vieäc hoïc taäp aáy dieãn ra trong quaù trình quan heä qua laïi trong xaõ hoäi, vaø
phuï thuoäc vaøo khaû naêng ngoân ngöõ tröøu töôïng.

Tính luaân chuyeån cuûa vaên hoùa

Caùc moâ hình öùng xöû maø chuùng ta nhaän thaáy trong xaõ hoäi, cuøng vôùi caùc
saûn phaåm, tö töôûng vaø tình caûm, trôû neân ñoäc laäp ñoái vôùi caù nhaân caùc thaønh
vieân nhôø baûn tính tích luõy cuûa vaên hoùa. Ñieàu naøy chæ ñôn giaûn coù nghóa laø noäi
dung cuûa vaên hoùa ñöôïc truyeàn ñaït laïi, ñöôïc luaân chuyeån cho theá heä sau vaø vì
theá, soáng laâu hôn caùc caù nhaân thaønh vieân cuûa xaõ hoäi. Caùc truyeàn thoáng vaên

66
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

hoaù vaãn tieáp tuïc toàn taïi sau khi caùc thaønh vieân ñaõ ñöôïc nhöõng theá heä môùi thay
theá.

Ngay caû trong xaõ hoäi hieän ñaïi, moät soá phong tuïc voán ñöôïc hình thaønh
trong boái caûnh soáng tröôùc kia vaãn ñöôïc thöïc hieän trong hoaït ñoäng haøng ngaøy
cuûa con ngöôøi ví duï nhö leã trong ngaøy gioã toå, cuùng ngaøy raèm, toå chöùc caùc
ngaøy leã hoäi noâng nghieäp…)

Tính xaõ hoäi cuûa vaên hoaù

Vaên hoùa luoân toàn taïi ñoàng thôøi vôùi xaõ hoäi. Khi chuùng ta nhaän ñònh vaên
hoùa hình thaønh sau xaõ hoäi coù nghóa laø khaúng ñònh vaên hoùa ñöôïc phaùt trieån bôûi
nhöõng caù nhaân taùc ñoäng qua laïi vôùi nhau. Trong quaù trình taùc ñoäng qua laïi
naøy, caùc moâ hình ñöôïc phaùt trieån töø nhöõng caùi ñaõ ñöôïc xaùc laäp thaønh quy taéc,
hay nhöõng caùch haønh ñoäng ñaõ ñöôïc moïi ngöôøi chaáp nhaän. Khi caùc moâ hình
naøy ñöôïc xaùc laäp, chuùng ta seõ thaáy vaên hoùa xuaát hieän. Quaù trình naøy dieãn ra
thoâng qua söï thoáng nhaát giöõa caùc thaønh vieân. Maëc duø khoâng phaûi moïi thaønh
vieân trong coäng ñoàng, xaõ hoäi ñeàu nhaát trí nhöng söï ñoàng tình vaãn mang tính
phoå bieán vaø ñöôïc ña soá thaønh vieân tuaân theo.

Khi coù söï baát ñoàng naøo ñoù veà moät haønh ñoäng, vaät chaát, tö töôûng, hay tình
caûm, thì caùi ñoù khoâng ñöôïc naèm trong caùc truyeàn thoáng cuûa xaõ hoäi. Moät caùi gì
ñoù, moät bieåu hieän naøo ñoù ñöôïc coi laø moät hieän töôïng vaên hoùa thì söï ñoàng tình
phaûi laø phoå bieán.

Nhöõng caùch öùng xöû coù lieân quan ñeán caù tính cuûa moät caù nhaân khoâng
ñöôïc coi laø vaên hoùa maø chæ phaûn aùnh nhöõng ñaëc tröng vaø kinh nghieäm caù nhaân
cuï theå naøo ñoù. Vieäc nghieân cöùu caùc loái öùng xöû cuûa caùc caù nhaân naèm trong
phaïm vi taâm lyù hoïc vaø sinh lyù hoïc. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc quan taâm tôøi moái quan
heä qua taïi giöõa caùc caù nhaân vôùi tö caùch laø nhöõng ngöôøi ñoùng vai troø khaùc
nhau, hình thaønh neân caùc toå chöùc xaõ hoäi.

Nhö vaäy, toå chöùc xaõ hoäi laø keát quaû cuûa söï trao ñoåi haønh ñoäng hoã töông
giöõa caùc caù nhaân, nhoùm hoaëc coäng ñoàng nhöng chính thoâng qua quaù trình hoaït
ñoäng vaø giao tieáp maø moät soá caùch öùng xöû ñöôïc nhieàu ngöôøi chaáp nhaän vaø coi
laø chuaån, töø ñoù ngöôøi ta quy ñònh neân caùc khuoân maãu, caùc luaät leä, hình thaønh
neân moät heä thoáng caùc giaù trò chung cuûa xaõ hoäi. Vaên hoaù vaø xaõ hoäi luoân luoân
cuûng coá laãn nhau.

Tính lyù töôûng cuûa vaên hoùa

67
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Caùc tö töôûng cuûa vaên hoùa khoâng phaûi luùc naøo cuõng truøng khôùp vôùi öùng
xöû hieän thöïc. Nhöõng quan nieäm cuûa chuùng ta veà caùi gì neân laøm vaø caùi gì
khoâng neân laøm thöôøng mang hình thöùc lyù töôûng hôn laø nhöõng gì xaûy ra trong
hieän thöïc. Thoâng thöôøng caùc thaønh vieân trong xaõ hoäi ñeàu cho raèng soáng laø
phaûi trung thöïc nhöng trong moät soá tình huoáng cuï theå naøo ñoù, moät soá ngöôøi
naøo ñoù vaãn laøm khaùc ñi so vôùi soá ñoâng. Ví duï moät vaøi ngöôøi seõ lyù giaûi raèng,
“ñuùng laø caàn trung thöïc nhöng laáy ñoà cuûa ngöôøi giaøu thì cuõng khoâng sao”.

Con ngöôøi coù nhöõng nhu caàu vaø luoân mong muoán thoaû maõn ñöôïc caùc nhu
caàu ñoù, vaên hoaù quy ñònh nhöõng caùch thöùc thoûa maõn nhu caàu khaùc nhau.
Chaúng haïn, muoán thoaû maõn nhu caàu veà aên uoáng, caàn phaûi thöïc hieän moät loaït
caùc hoaït ñoäng coù lieân quan, caùch thöùc gieo troàng, chaên nuoâi (ôû xaõ hoäi noâng
thoân), hoïc ngheà ñeå coù vieäc laøm kieám mua thöùc aên ( ôû xaõ hoäi coâng nghieäp),
hoaëc hoïc caùch thöùc naáu nöôùng. Muoán thoûa maõn nhu caàu tình duïc maø khoâng bò
pheâ phaùn, caàn phaûi keát hoân. Muoán thoaû maõn nhu caàu keát hoân , nhöõng ngöôøi
tham gia keát hoân seõ phaûi thöïc hieän nhöõng quy ñònh veà caùc giai ñoaïn cuûa hoân
leã. Tuy nhieân, tröôùc khi keát hoân, hoï cuõng töï bieát raèng mình phaûi thaän troïng
trong vieäc choïn ngöôøi hoân phoái ñeå khoâng rôi vaøo tröôøng hôïp coù hoï haøng gaàn
vôùi nhau. Trong söï tính toaùn naøy cuûa hoï, coù theå nhaän ra söï hieåu bieát nhaát ñònh
veà quy ñònh trong hoân phoái cuûa caùc thaønh vieân coäng ñoàng. Nhö vaäy, vaên hoaù
bao goàm caùc giaù trò, caùc chuaån möïc vaø nhöõg quy taéc… nhöõng bieåu hieän naøy
cuûa vaên hoaù ñöôïc phoå bieán trong xaõ hoäi vaø ñöôïc truyeàn töø theá heä naøy qua theá
heä khaùc.

Tính chaát thích öùng cuûa vaên hoùa

Con ngöôøi phaûi ñöông ñaàu vôùi nhieàu vaán ñeà xuaát phaùt töø moâi tröôøng vaät
chaát vaø nhöõng thay ñoåi cuûa moâi tröôøng aáy - thí duï, naïn haïn haùn hoaëc nhöõng
thieân tai khaùc. Ngöôøi ta tính toaùn caùch thöùc thöïc hieän döïa treân kinh nghieäm
saün coù vaø phaùt trieån theâm nhöõng öùng xöû trong tình huoáng môùi. Ngöôøi noâng
daân vuøng chaâu thoå soâng Hoàng choáng choïi luõ luït baèng caùch ñaép ñeâ ngaên luõ,
coøn noâng daân ñoàng baèng soâng Cöûu Long laïi tìm caùch ñeå “soáng chung vôùi luõ”.
Nhöõng söï thích öùng nhö theá ñöôïc thöïc hieän thoâng qua vieäc söûa ñoåi caùc chuaån
möïc nhöng vaãn gaén lieàn chaët cheõ vôùi toaøn boä caáu truùc giaù trò. Vaên hoùa thay
ñoåi tuøy theo ñoøi hoûi nhöõng nhu caàu cuï theå cuûa xaõ hoäi, nhöng caøng ít söï ñöùt
ñoaïn thì söï baûo löu vaên hoaù seõ toát hôn.

Tính thoáng nhaát cuûa vaên hoaù

68
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Coù moät söï coá keát chaët cheõ giöõa caùc khía caïnh khaùc nhau veà vaên hoùa,
nhaèm hình thaønh neân moät theå thoáng nhaát. Töùc laø vaên hoùa laø toång hoøa nhöõng
yeáu toá nhö haønh ñoäng, tö töôûng, vaät chaát, tình caûm. Noùi ñeán söï thay ñoåi vaên
hoùa laø noùi ñeán söï thay ñoåi cuûa caùc thaønh toá cô baûn lieân quan noùi treân. Nhöõng
ngöôøi lao ñoäng trong moâi tröôøng ñoâ thò ôû caùc nöôùc coâng nghieäp hoùa thöôøng
laøm vieäc vôùi thôøi gian ít hôn, coù nghóa laø caùc hoaït ñoäng trong thôøi gian raûnh
roãi cuûa hoï seõ nhieàu hôn nhöõng ngöôøi lao ñoäng trong moâi tröôøng noâng thoân.
Moâ hình öùng xöû cuûa hoï cuõng seõ bao goàm caû hoaït ñoäng trong thôøi gian raûnh roãi
(haønh ñoäng), caùc duïng cuï, quaàn aùo theå thao (vaät chaát), caû khoái löôïng kieán
thöùc voán chöùa ñöïng nhöõng naêng löïc vaø nhöõng gía trò caàn phaûi coù, chaúng haïn
nhö loái chôi trung thöïc (tö töôûng). Hoaït ñoäng soáng cuûa ngöôøi daân ñoâ thò phong
phuù hôn so vôùi nhöõng ngöôøi soáng ôû noâng thoân.

Hieän töôïng vaên hoùa laø moät hieän töôïng phoå quaùt, moïi xaõ hoäi ñeàu coù vaên
hoùa. Ñoàng thôøi, vaên hoùa coù theå thay ñoåi: caùc haønh ñoäng, tö töôûng, saûn phaåm,
vaø tình caûm ñeàu mang nhöõng ñaëc tröng cuûa caùc xaõ hoäi khaùc nhau.

III. Tieåu vaên hoùa (vaên hoaù phuï)

Trong moät xaõ hoäi thöôøng bao goàm nhieàu daân toäc, coäng ñoàng khaùc nhau.
Moãi coäng ñoàng naøy, ngoaøi moâ hình öùng xöû chung nhaát ra, coøn coù nhöõng moâ
hình öùng xöû rieâng phaûn aùnh caùc ñaëc tröng cuûa daân toäc ñoù. Nhöõng bieåu hieän
vaên hoaù rieâng ñoù ñöôïc goïi laø “tieåu vaên hoaù” hoaëc “vaên hoaù phuï”.

Caùc coäng ñoàng nhoû naøy maëc duø coù nhöõng ñieåm rieâng trong phong tuïc taäp
quaùn, nhöng veà nhöõng phöông dieän naøo ñoù, ñeàu laø boä phaän cuûa xaõ hoäi roäng
lôùn hôn bao goàm chuùng. Caùc coäng ñoàng naøy thöôøng bao goàm nhöõng caù nhaân
coù cuøng moät neàn taûng daân toäc hoaëc chuûng toäc, quoác tòch, toân giaùo vaø ñoâi khi
ngöôøi ta cuõng thaáy coù caùc coäng ñoàng ñoù trong caùc nhoùm ngheà nghieäp, caùc löùa
tuoåi, hoaëc daân chuùng ôû cuøng moät ñòa phöông. Khaùc vôùi xaõ hoäi, caùc coäng ñoàng
ñoù khoâng toàn taïi moät caùch ñoäc laäp ñöôïc maø phuï thuoäc vaøo xaõ hoäi bao goàm
chuùng.

Neáu xeùt veà nhoùm tieåu vaên hoaù daân toäc, nöôùc ta coù 54 nhoùm tieåu vaên hoaù.
Trong xaõ hoäi, veà cô baûn moïi ngöôøi trong xaõ hoäi ñeàu phaûn ñoái vieäc söû duïng ma
tuyù nhöng vaãn toàn taïi nhöõng nhoùm söû duïng ma tuyù. Nhöõng nhoùm ñoù ñöôïc goïi
laø tieåu vaên hoaù. Beân trong caùc nhoùm tieåu vaên hoaù coù theå deã daøng tìm thaáy söï
ñoàng tình, nhöng giöõa caùc nhoùm tieåu vaên hoaù vôùi toaøn xaõ hoäi noùi chung, vaãn
thöôøng xuyeân xaûy ra söï baát ñoàng naøo ñoù. Khaùi nieäm baát ñoàng thuaän veà maët
quy taéc ñöôïc söû duïng ñeå noùi veà söï khoâng töông thöùc giöõa caùc nhoùm, veà loái

69
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

öùng xöû thích hôïp ñoái vôùi moät tình huoáng cuï theå. Söï baát ñoàng naøy khoâng mang
hình thöùc xung ñoät maø mang hình thöùc nhöõng phaûn öùng khaùc nhau ñoái vôùi
cuøng nhöõng tình huoáng nhö nhau. Nhöõng nghi leã ñaùm cöôùi cuûa caùc daân toäc
khaùc nhau nhieàu khi ñöôïc theå hieän vôùi nhöõng yù nghóa traùi ngöôïc nhau.

Moät soá chæ baùo khaùc roõ raøng hôn veà tieåu vaên hoùa, chaúng haïn nhö ngoân
ngöõ (phöông ngöõ, tieáng loùng), y phuïc, vaø caùc moùn aên. Ngöôøi ta ñaõ chuù yù nhieàu
ñeán vaên hoùa phuï cuûa thanh thieáu nieân. Söï du nhaäp traøo löu trong hip-hop vaøo
Vieät Nam hieän nay ñang laøm nhieàu ngöôøi lôùn tuoåi lo ngaïi laø moät thí duï. Ñoái
vôùi caùc nhoùm naøy, kieåu caùch y phuïc thöôøng mang tính caùch ñoäc nhaát (coù moät
khoâng hai) vaø ngoân ngöõ thöôøng khaùc bieät vôùi ngoân ngöõ cuûa daân chuùng noùi
chung.

Trong caùc ñoâ thò roäng lôùn, nhieàu nhoùm daân toäc cuøng sinh soáng trong moät
khu vöïc ñòa lyù taùch bieät, ví duï ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh, ngöôøi Vieät goác Hoa
soáng taäp trung ôû quaän 5, quaän 6, quaän 10, quaän 11. Ñoù chính laø cô sôû cuûa
nhöõng vaên hoùa phuï. Treû em lôùn leân trong nhöõng coäng ñoàng naøy ñöôïc giaùo duïc
veà nhöõng giaù trò cuûa nhoùm tieåu vaên hoaù vaø nhöõng quy taéc öùng xöû, coù theå raát
khaùc vôùi nhöõng ñieàu ñöôïc quan nieäm trong heä thoáng nhaø tröôøng coâng coäng.
Taïi quaän 5, quaän 6, quaän 10, quaän 11 coù raát nhieàu tröôøng tieåu hoïc giaønh cho
hoïc sinh ngöôøi Hoa. Buoåi saùng, caùc em hoïc vaên hoaù baèng tieáng Vieät, buoåi
chieàu caùc em laïi hoïc tieáng Hoa vaø nhöõng kieán thöùc veà vaên hoaù Trung Hoa. Söï
baát ñoàng tình veà quy taéc laø moät coâng cuï ñeå nhaän bieát vaø giaûi thích nhöõng khaùc
bieät ñoù, vaø ñoàng thôøi ñeå baûo veä tính töông ñoái vaên hoùa. Noù cuõng giuùp chuùng
ta hieåu roõ hôn nhöõng ñieåm ñöùt ñoaïn trong xaõ hoäi, chaúng haïn nhö treû em (voán
ñöôïc nuoâi döôõng trong nhöõng boái caûnh raát khaùc nhau) khoâng ñöôïc giaùo duïc
moät caùch coù hieäu quaû trong heä thoáng nhaø tröôøng coâng coäng.

Cô sôû ñeå baûo toàn caùc nhoùm tieåu vaên hoaù khoâng phaûi chæ theå hieän ôû choã
hình thaønh neân nhöõng neùt vaên hoaù chung cuûa coäng ñoàng, maø coøn theå hieän ôû
choã caùc thaønh vieân cuûa coäng ñoàng naøy ñeàu yù thöùc ñöôïc vieäc baûo veä caùc
truyeàn thoáng ñoù.

Nhoùm tieåu vaên hoaù ma tuùy (vaên hoùa phuï cuûa giôùi söû duïng ma tuùy) ñöôïc
goïi laø nhoùm vaên hoùa ñoái nghòch. Trong ñoù, caùc quy taéc vaø hoaëc caùc giaù trò
khoâng nhöõng khaùc maø coøn ñoái laäp vôùi nhöõng quy taéc vaø giaù trò cuûa ña soá trong
xaõ hoäi. Nhöõng nhoùm tieåu vaên hoùa toäi phaïm, bao goàm nhöõng baêng nhoùm phaïm
phaùp ñöôïc xeáp loaïi laø nhöõng vaên hoùa ñoái nghòch.

70
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Caùc nhoùm vaên hoùa ñoái nghòch ñeàu laø tieåu vaên hoùa, nhöng moïi tieåu vaên
hoùa chöa haún ñaõ laø vaên hoùa ñoái nghòch. Caùc nhoùm huùt chích ma tuyù, toäi phaïm
tröôùc heát laø nhoùm tieåu vaên hoaù (nhöõng giaù trò, chuaån möïc cuûa nhoùm mang tính
rieâng bieät, chaúng haïn, trong nhoùm toäi phaïm caøng nhieàu thaønh tích troäm caép,
gieát ngöôøi caøng ñöôïc ñeà cao). Sau nöõa laø nhoùm vaên hoaù ñoái nghòch- nhöõng
haønh vi cuûa hoï vi phaïm phaùp luaät, thöôøng bò xaõ hoäi leân aùn vaø phaûi chaáp haønh
caùc bieän phaùp cheá taøi tieâu cöïc. Caùc nhoùm daân toäc soáng taïi ñoâ thò khoâng phaûi
laø nhoùm tieåu vaên hoaù ñoái nghòch duø hoï coù giöõ nhöõng phong tuïc rieâng cuûa
mình nhöng vaãn khoâng ñaûm baûo khoâng vi phaïm quy ñònh chung cuûa phaùp
luaät.

Nhö vaäy, tieåu vaên hoaù laø nhöõng coäng ñoàng coù chung quyeàn lôïi, vaø xaõ
hoäi, trong ñoù bao goàm nhieàu nhoùm, coäng ñoàng coù chung quyeàn lôïi laø moät xaõ
hoäi ña nguyeân. Moät xaõ hoäi ñöôïc caáu thaønh bôûi nhieàu truyeàn thoáng vaên hoùa
khaùc nhau hoaëc nhieàu boái caûnh khaùc nhau cuõng ñöôïc goïi laø moät xaõ hoäi phöùc
taïp. Tính chaát phöùc taïp trong moät xaõ hoäi caøng lôùn, chuùng ta caøng thaáy nhieàu
söï khaùc bieät giöõa caùc thaønh vieân veà maët caùc moâ hình öùng xöû cuûa hoï, caùc saûn
phaåm maø hoï söû duïng, tình traïng baát ñoàng tình veà quy taéc caøng lôùn.

IV. Söï khaùc bieät vaên hoùa vaø nhöõng heä quaû cuûa noù
Nhöõng khaùc bieät vaên hoùa
ÔÛ treân, chuùng ta ñaõ khaúng ñònh, vaên hoaù laø ñaëc tröng cuûa öùng xöû con
ngöôøi. Trong moái quan heä giöõa con ngöôøi sinh hoïc, vaên hoaù vaø haønh vi con
ngöôøi thì yeáu toá sinh hoïc, mang tính baåm sinh ôû con ngöôøi laø nhöõng ñieàu kieän
caàn thieát nhöng chöa ñuû ñeå quyeát ñònh haønh vi con ngöôøi. Baûn chaát sinh hoïc ôû
con ngöôøi (töùc laø nhöõng nhu caàu sinh lí nhö aên, nguû, hoaït ñoäng tình duïc) ñoøi
hoûi haønh vi con ngöôøi phaûi ñöôïc thöïc hieän ñeå thoûa maõn nhu caàu nhöng chính
vaên hoaù môùi laø yeáu toá quyeát ñònh ñaëc tröng cuûa haønh vi, cuûa öùng xöû con
ngöôøi. Nhö vaäy, nhöõng öùng xöû cuûa con ngöôøi bò phuï thuoäc vaøo vaên hoaù. Coù
nghóa laø öùng xöû xaûy ra trong moät boái caûnh xaõ hoäi vaø vaên hoùa nhaát ñònh. Cuøng
moät öùng xöû nhöng seõ khoâng ñöôïc hieåu cuøng moät yù nghóa trong caùc xaõ hoäi
khaùc nhau. Vì vaäy, nhöõng öùng xöû cuûa con ngöôøi phaûi ñöôïc hieåu, ñöôïc lí giaûi
theo yù nghóa cuûa noù ôû trong nhöõng xaõ hoäi cuï theå maø noù dieãn ra.

Trong nghieân cöùu hoaëc trong cuoäc soáng ñôøi thöôøng, vieäc löu yù ñeán
nguyeân taéc tính töông ñoái cuûa vaên hoùa giuùp cho chuùng ta hieåu ñöôïc loái öùng xöû
baèng caùch nhìn nhaän boái caûnh vaên hoùa cuûa xaõ hoäi. Trong giao tieáp, ngöôøi
Colombia gaät ñaàu laø khoâng ñoàng yù vaø ngöôïc laïi laéc ñaàu laø ñoàng yù, coøn caùc xaõ

71
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

hoäi khaùc thì haønh ñoäng ngöôïc laïi. Töùc laø, khoâng coù gì tuyeät ñoái ñuùng hay sai,
maø chæ coù söï phaùn xeùt veà ñaïo lí töông ñoái so vôùi tieâu chuaån cuûa moät neàn vaên
hoùa nhaát ñònh.

Nhöõng heä quaû cuûa söï khaùc bieät vaên hoùa

Bò giôùi haïn veà vaên hoaù

Thöïc teá, neáu moïi ngöôøi ñeàu naém ñöôïc nguyeân taéc veà tính töông ñoái cuûa
vaên hoaù ñeå lí giaûi caùc hieän töôïng vaên hoùa trong caùc xaõ hoäi khaùc nhau thì seõ ít
khi xaûy ra caùc hieåu laàm. Tuy nhieân, trong cuoäc soáng, nhieàu ngöôøi, thaäm chí caû
moät soá nhaø nghieân cöùu xaõ hoäi boû qua nhöõng nguyeân taéc, vì vaäy deã daãn ñeán
tình traïng “bò giôùi haïn veà vaên hoùa”. Töùc laø, vieäc phaïm sai laàm khi khoâng hieåu
ñöôïc nhöõng boái caûnh vaên hoùa khaùc nhau. Sai laàm naøy xaûy ra khi ngöôøi quan
saùt, moâ taû hay lí giaûi moät söï kieän treân cô sôû boái caûnh vaên hoùa cuûa chính mình.
Chaúng haïn, ngöôøi Hylaïp, theo phong tuïc xöa, thöôøng neùm nhöõng ñöùa treû oám
yeáu hoaëc taøn taät xuoáng vaùch nuùi vì noù khoâng coù trieån voïng laø moät ngöôøi khoûe
maïnh khi lôùn leân, trong khi noù, quy ñònh cuûa xaõ hoäi laø nhöõng thaønh vieân trong
xaõ hoäi cuûa hoï, veà nguyeân taéc, phaûi laø nhöõng ngöôøi khoeû maïnh. Neáu nhö
khoâng tính ñeán tính töông ñoái cuûa vaên hoùa thì chuùng ta voán laø nhöõng ngöôøi
ñöôïc giaùo duïc laø phaûi ñaûm baûo quyeàn ñöôïc soáng cuûa con ngöôøi, seõ coù theå pheâ
phaùn caùch öùng xöû ñoù laø bieåu hieän cuûa söï voâ ñaïo ñöùc hay haønh ñoäng daõ man.
Ñoù laø haäu quaû cuûa vieäc ngöôøi ta khoâng coù söï lieân heä veà vaên hoùa hoaëc chöa coù
yù thöùc raèng ngöôøi khaùc coù loái soáng khaùc hoï. Nhöng moät khaû naêng khaùc coù theå
xaûy ra, ñoù laø khi ngöôøi ta ñaõ coù yù thöùc veà söï khaùc bieät vaên hoùa nhöng vaãn baùc
boû nhöõng loái soáng, nhöõng caùch öùng xöû xa laï vaø cho raèng chæ coù loái soáng cuûa
hoï, cuûa daân toäc mình môùi laø ñuùng nhaát hay toát nhaát. Ñieàu ñoù ñöôïc goïi laø chuû
nghóa vò chuûng, taïo ra moät loái soáng rieâng bieät, coi thöôøng nhöõng ngöôøi khaùc.

Chuû nghóa vò chuûng

Chuû nghóa vò chuûng thöôøng ñöôïc duøng ñeå chæ nhöõng ngöôøi quaù töï toân, chæ
coi vaên hoaù cuûa mình laø ñuùng nhaát vaø ñaùng ñöôïc toân troïng nhaát. Chuû nghóa
phaân bieät chuûng toäc laø bieåu hieän roõ raøng nhaát cuûa chuû nghóa vò chuûng. Tuy
nhieân, trong cuoäc soáng thöôøng ngaøy, cuõng nhieàu ngöôøi mang quan ñieåm cuûa
chuû nghóa vò chuûng. Nhöõng ngöôøi naøy coi vaên hoaù cuûa daân toäc hoï laø toaøn dieän,
coøn vaên hoaù cuûa caùc daân toäc khaùc laø thaáp keùm, daõ man hay khoâng nhaân ñaïo...
thaùi ñoä quaù töï toân naøy thöôøng laøm cho hoï boû qua nhöõng kieán thöùc phong phuù
cuûa nhöõng neàn vaên hoaù khaùc moät caùch ñaùng tieác.

72
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Trong cuoán "Nhöõng maãu hình vaên hoùa", Ruth Benediet cho raèng ngöôøi
Phöông Taây raát vò chuûng. Nguyeân nhaân cuûa ñieàu ñoù laø söï phaùt trieån maïnh meõ
cuûa vaên hoùa Phöông Taây, raát ít khi hoï rôi vaøo hoaøn caûnh nhu caàu buoäc hoï phaûi
ñaët mình theo phong caùch khoâng phöông Taây khaùc. Baø mong muoán cuoán saùch
cuûa mình veà caùc neàn vaên hoùa cuûa caùc nöôùc khaùc nhau seõ goùp phaàn giaûm bôùt
xu höôùng vò chuûng trong xaõ hoäi phöông Taây. Trong xu theá toaøn caàu hoaù, söï
giao löu quoác teá laøm cho ngöôøi daân cuûa caùc quoác gia treân theá giôùi xích laïi gaàn
nhau hôn vaø do vaäy con ngöôøi seõ bôùt vò chuûng hôn.

Neáu xeùt veà xaõ hoäi, coù hai heä quaû sau: tröôøng hôïp thöù nhaát, nhöõng ngöôøi
coù nguoàn goác töø moät nhoùm coù vò theá xaõ hoäi thaáp hôn seõ gaëp nhieàu khoù khaên
trong xaõ hoäi môùi. Chaúng haïn, nhöõng ngöôøi ôû noâng thoân bò ngöôøi thaønh phoá coi
thöôøng vì hoï quaù töï haøo veà öu theá vaên hoùa ôû thaønh phoá vaø goïi nhöõng ngöôøi ôû
noâng thoân voán môùi tôùi laø "nhaø queâ ra tænh", "cua ñoàng", “hai luùa”. Trong khi
ñoù, nhöõng ngöôøi ôû noâng thoân ca ngôïi tình laøng nghóa xoùm, ñeà cao söï chaân chaát
trong loái soáng, seõ phaûn öùng vôùi ngöôøi ôû thaønh thò veà soáng ôû queâ baèng nhöõng
töø nhö "boïn aên traéng maëc trôn",“nhöõng keû hôïm hónh"... Tröôøng hôïp thöù hai,
vieäc coi thöôøng caùc loái soáng xa laï, ngoaïi lai coù theå daãn ñeán möu toan coâ laäp
neàn vaên hoùa cuûa chính hoï ñoái vôùi loái soáng ñoù. Nhieàu baäc phuï huynh caám con
chôi vôùi "boïn ngoaøi phoá", "boïn ñaàu ñöôøng xoù chôï" chæ vì söï leâu loång cuûa caùc
nhoùm treû em maø hoï quan saùt ñöôïc ôû trong phöôøng. Moät soá gia ñình sôï con tieáp
xuùc vôùi nhöõng saûn phaåm tieâu cöïc cuûa Internet (phim, hình sex) ñaõ caám con
khoâng ñöôïc söû duïng Internet.

Cuõng coù nhöõng nhoùm vaên hoùa phuï coá gaéng coâ laäp caùc hoäi vieân cuûa mình
khoûi söï tieáp xuùc vôùi neàn vaên hoùa roäng lôùn hôn, hoaëc nhöõng nhoùm maø hoï cho
laø keùm xöùng ñaùng hôn. Trong xu theá môû cöûa vaø hoäi nhaäp hieän nay, nhieàu
ngöôøi khoâng thích vaên hoaù ngoaïi lai, hoï lo ngaïi bò ñoàng hoaù vaên hoaù neân ñaõ
tìm caùch ngaên caûn nhöõng bieåu hieän vaên hoaù cuûa nöôùc ngoaøi. Thöïc ra, trong xaõ
hoäi hieän ñaïi, khoâng coù moät neàn vaên hoaù naøo coù khaû naêng toàn taïi moät caùch bieät
laäp maø khoâng chòu aûnh höôûng töø moät neàn vaên hoaù khaùc. Khi ñi du lòch xa, ñeán
nhöõng vuøng ñaát môùi, nhöõng ngöôøi ñi du lòch naøy hoïc ñöôïc nhöõng caùch öùng xöû,
nhöõng taäp quaùn môùi, ñoàng thôøi, hoï cuõng mang theo nhöõng neùt vaên hoaù cuûa hoï
ñeå cho nhöõng ngöôøi khaùc hoïc hoûi.

Nhö vaäy, trong chöông naøy, chuùng ta caàn löu yù moät soá ñieåm sau:

Khaùi nieäm vaên hoùa coù noäi haøm raát roäng vaø ña daïng veà yù nghóa. Vaên hoùa
vaø caùc hieän töôïng vaên hoùa nhö chuaån möïc, caùc saûn phaåm, nhöõng kieán thöùc vaø
giaù trò tình caûm ñeàu ñöôïc truyeàn ñaït baèng ngoân ngöõ qua caùc theá heä trong moät

73
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

xaõ hoäi nhaát ñònh.

Caùc hieän töôïng phoå bieán laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa xaõ hoäi hoïc nhöng
chính söï toàn taïi cuûa caùc hieän töôïng môùi mang tính phoå bieán, coøn hình thöùc cuûa
noù thì bieán ñoåi tuyø theo vaên hoùa. Coù nghóa laø, moïi xaõ hoäi ñeàu xaõ hoäi hoùa
thaønh vieân cuûa mình, töø nhöõng ngöôøi truyeàn ñaït, noäi dung cuûa vieäc daïy doã,
caùc phöông tieän ñeå giaùo duïc ñeàu khaùc nhau giöõa caùc nhoùm, caùc coäng ñoàng,
ñoàng thôøi theå hieän tính ñoàng nhaát trong noäi boä caùc nhoùm, caùc taäp ñoaøn ....

Khaùi nieäm vaên hoùa cho pheùp chuùng ta giaûi thích nhöõng haønh ñoäng cuûa
con ngöôøi baèng caùch lieân heä vôùi moät loaït truyeàn thoáng maø haønh ñoäng ñoù tuaân
theo. Khaùi nieäm naøy cuõng giuùp chuùng ta bôùt sai laàm khi ñaùnh giaù veà söï khaùc
bieät vaên hoùa trong söï giao löu giöõa caùc truyeàn thoáng vaên hoùa khaùc nhau (nhö
söï haïn cheá vaên hoùa, chuû nghóa vò chuûng).

Söï hieåu bieát veà nhöõng khaùc bieät vaên hoùa, phaân tích nhöõng heä quaû vaø
nguyeân nhaân cuûa chuùng laø nhieäm vuï cuûa nhaø xaõ hoäi hoïc. Giaûi thích veà khaùc
bieät vaên hoùa laø vaán ñeà phöùc taïp, nhaát laø vieäc xeùt ñoaùn nguyeân nhaân, vì vaäy
ñoøi hoûi söï thaän troïng raát lôùn. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc ñaõ baùc boû caùc lí thuyeát giaûi
thích moät caùch thoâ thieån veà nguyeân nhaân bieán ñoåi vaên hoùa nhö "ñònh meänh
sinh hoïc" hoaëc "ñònh meänh ñòa lí".

Noùi ñeán vaên hoùa, chuùng ta ñang ñeà caäp ñeán nhöõng giaù trò, chuaån möïc,
caùc moâ hình öùng xöû cuûa con ngöôøi. Vaên hoùa luoân toàn taïi trong moät xaõ hoäi nhaát
ñònh., laø saûn phaåm cuûa söï töông taùc cuûa caùc caù nhaân trong nhöõng toå chöùc xaõ
hoäi khaùc nhau. Chöông tieáp theo chuùng ta seõ baøn ñeán caùc moâ hình öùng xöû xaõ
hoäi töông öùng vôùi caùc ñòa vò, vai troø xaõ hoäi.

Noäi dung chính

Trong chöông vaên hoùa, sinh vieân khoâng nhöõng caàn hieåu ñöôïc khaùi nieäm
vaên hoaù maø coøn naém vöõng ñònh nghóa theo quan ñieåm xaõ hoäi hoïc veà vaên hoaù.
Ngoaøi ra, sinh vieân coøn phaûi hieåu roõ nhöõng ñaëc ñieåm cuûa vaên hoùa, tieåu vaên
hoùa (vaên hoaù phuï), nhöõng heä quaû cuûa söï khaùc bieät vaên hoùa nhö tình traïng bò
giôùi haïn veà vaên hoaù vaø chuû nghóa vò chuûng. Nhöõng ñieàu naøy voâ cuøng quan
troïng ñoái vôùi nhöõng ngöôøi nghieân cöùu vaên hoaù trong nhöõng xaõ hoäi phöùc taïp.

74
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Chöông VI
SÖÏ ÑIEÀU TIEÁT XAÕ HOÄI
QUI TAÉC, GIAÙ TRÒ, CHUAÅN MÖÏC
VAØ CHEÁ TAØI

75
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Moãi moät coäng ñoàng, moät xaõ hoäi ñeàu coù nhöõng quy taéc hay chuaån möïc
quy ñònh roõ caùch öùng xöû phuø hôïp vôùi toaøn theå coäng ñoàng hay xaõ hoäi. Neáu nhö
moät caù nhaân naøo ñoù khoâng tuaân theo nhöõng quy ñònh cuûa nhoùm, coäng ñoàng seõ
taïo ra moät cô cheá kieåm soaùt haønh vi cuûa caùc caù nhaân naøy, laøm hoï phaûi thay
ñoåi nhöõng haønh vi ñaõ thöïc hieän hoaëc chuaån bò thöïc hieän.

ÔÛ chöông vaên hoùa, chuùng ta ñaõ noùi tôùi nhöõng moâ hình öùng xöû. Nhöõng moâ
hình naøy, ñöôïc soá ñoâng chaáp thuaän, laøm theo. Ñoù chính laø nhöõng chuaån möïc
chung, noùi leân ñaëc tröng cuûa moät nhoùm, coäng ñoàng naøo ñoù. Nhöõng chuaån möïc
naøy aán ñònh nhöõng haønh vi ñöôïc chaáp nhaän bôûi xaõ hoäi vaø ñaët ra ranh giôùi giöõa
caùi ñuùng vaø caùi sai theo quan nieäm cuûa coäng ñoàng. Noù khoâng chæ cho chuùng ta
bieát ñöôïc caùch sinh soáng cuûa moät coäng ñoàng, moät xaõ hoäi maø coøn xaùc ñònh
ñöôïc nhöõng öùng xöû leäch laïc vaø hieåu roõ veà caùc giaù trò.

Nhö vaäy, khi quan saùt nhöõng moâ hình öùng xöû cuûa caùc nhoùm ngöôøi, döôøng
nhö coù moät yeáu toá chuû ñaïo naøo ñoù höôùng daãn cho con ngöôøi hieåu bieát caùch
öùng xöû xaõ hoäi vaø ñaùnh giaù ñöôïc öùng xöû cuûa mình vôùi nhöõng ngöôøi khaùc, yeáu
toá chuû ñaïo ñoù chính laø giaù trò vaø chuaån möïc. Trong caùc nhoùm, coäng ñoàng seõ
taïo ra moät cô cheá kieåm soaùt haønh vi cuûa caùc thaønh vieân giuùp hoï hieåu roõ hôn
veà nhöõng öùng xöû cuûa mình vaø ñieàu chænh chuùng. Trong chöông naøy, chuùng ta
seõ xem xeùt caùc khaùi nieäm coù lieân quan, phaân tích söï tieáp nhaän caùc quy taéc vaø
chuaån möïc xaõ hoäi ñoàng thôøi chæ ra cô cheá hoaït ñoäng cuûa söï ñieàu chænh xaõ hoäi
khi quaù trình lónh hoäi caùc quy ñònh naøy dieãn ra khoâng ñaày ñuû. Ngoaøi ra, chuùng
ta cuõng xem xeùt moái töông quan giöõa nhöõng haønh vi leäch laïc vaø söï tuaân thuû
vôùi cô cheá kieåm soaùt xaõ hoäi töø phía caù nhaân vaø xaõ hoäi.

I. Moät soá khaùi nieäm cô baûn

Giaù trò
Caùc giaù trò thuoäc veà vaán ñeà tình caûm cuûa vaên hoaù vaø lieân quan ñeán nhaän
thöùc cuûa caùc thaønh vieân cuûa nhoùm veà caùi ñuùng vaø caùi sai, caùi toát vaø caùi xaáu…
Caùc giaù trò cuûa nhoùm coäng ñoàng laø nhöõng caùi coù taàm quan troïng ñoái vôùi nhoùm,
coäng ñoàng ñoù. Trong nhöõng xaõ hoäi khaùc nhau, caùc giaù trò ñöôïc ñeà cao khoâng
gioáng nhau vaø ñöôïc ñaùnh giaù khaùc nhau. Thaäm chí, trong noäi boä moät xaõ hoäi ,
nhöõng giaù trò ñoù cuõng ñöôïc ñaùnh giaù khaùc nhau giöõa caùc nhoùm hoaëc giöõa caùc
taàng lôùp khaùc nhau. Trong moãi xaõ hoäi, caùc giaù trò thöôøng ñöôïc lieân keát vôùi
nhau thaønh moät heä thoáng coù tính nhaát quaùn (tuy raèng vaãn coù theå toàn taïi nhöõng
giaù trò ñoái laäp nhau trong ñoù) ñöôïc goïi laø thang giaù trò. Neáu nhö ôû caùc thaønh
phoá hieän ñaïi, ngöôøi ta ñeà cao giaù trò töï do caù nhaân thì ôû trong coäng ñoàng noâng

76
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

thoân, truyeàn thoáng Vieät Nam laïi chuù troïng ñeán caùc giaù trò nhoùm, coäng ñoàng.
Chaúng haïn, thanh nieân taïi caùc thaønh phoá öu tieân soá moät cho tình caûm gia ñình,
sau nöõa laø tình baïn, tình yeâu, roài ñeán tình ñoàng nghieäp, tình caûm daønh cho hoï
haøng vaø haøng xoùm rôi xuoáng vò trí cuoái cuøng. Ñoái vôùi thanh nieân noâng thoân,
tình caûm daønh cho gia ñình cuûa hoï vaãn ôû vò trí thöù nhaát nhöng vò trí thöù hai hoï
laïi daønh cho hoï haøng, sau ñoù môùi laø haøng xoùm, tình caûm daønh cho baïn beø vaø
ñoàng nghieäp luoân xeáp ôû vò trí sau cuøng (Traàn Thò Kim Xuyeán, Nguyeãn Thò
Thöông 1998).

Chuaån möïc xaõ hoäi

Chuaån möïc laø caùc tieâu chuaån haønh vi ñöôïc hình thaønh döïa treân nhöõng gì
maø moät nhoùm hay moät coäng ñoàng taùn thaønh trong suy nghó. Chuùng ta khoâng
theå quan saùt ñöôïc tröïc tieáp caùc chuaån möïc maø chæ coù theå nhaän thöùc ñöôïc
thoâng qua nhöõng yù kieán vaø nhöõng haønh ñoäng cuï theå. Chuaån möïc ñöôïc hình
thaønh khi caùc thaønh vieân trong nhoùm baét ñaàu phaûn öùng vaø coù hình thöùc tröøng
phaït naøo ñoù moãi khi coù ai vi phaïm (Traàn Höõu Quang 1993). Ví du,ï moät ngöôøi
naøo ñoù leùn huùt thuoác laù trong raïp chieáu phim, laäp töùc seõ bò nhöõng phaûn öùng
cuûa nhöõng ngöôøi xung quanh laøm cho ngöôøi ñoù phaûi xaáu hoå vì söï sai traùi cuûa
mình vaø ñaønh phaûi daäp ñieáu thuoác ñi. Chuaån möïc cuõng khoâng vónh cöûu vôùi
thôøi gian, tröôùc nhöõng bieán chuyeån cuûa xaõ hoäi, chuaån möïc cuõng coù khaû naêng
thay ñoåi. Ñieàu naøy coù theå nhaän bieát ñöôïc thoâng qua caùc phaûn öùng vaø nhöõng
bieän phaùp cheá taøi cuûa nhoùm ñoái vôùi moät thaønh vieân. Chaúng haïn, ñeå ñaûm baûo
giaù trò cuûa söï trinh tieát, caùc gia ñình thôøi kyø phong kieán ñöa ra nhöõng quy ñònh
nghieâm ngaët ñoái vôùi phuï nöõ trong giao tieáp vôái nam giôùi, ngöôøi ta seõ khoâng
cho con gaùi ñi ra ngoaøi ñöôøng vaøo buoåi toái, khoâng ñöôïc ñöùng noùi chuyeän
rieâng tö vôùi ñaøn oâng. Ngaøy nay, nhöõng giaù trò veà söï trinh tieát vaãn coøn ñöôïc ñeà
cao nhöng ngöôøi ta khoâng coøn caám con gaùi ra khoûi nhaø vaøo buoåi toái vaø cuõng
coi vieäc noùi chuyeän vôùi baïn trai laø bình thöôøng. Thaäm chí, neáu moät coâ gaùi
chöa coù choàng maø sinh con thì nhöõng ngöôøi xung quanh cuõng chæ baøn taùn moät
thôøi gian chöù khoâng aùp duïng bieän phaùp cheá taøi cöùng nhaéc theo kieåu “goït ñaàu,
boâi voâi” “nhöõng coâ gaùi phaïm loãi” nhö thôøi kyø phong kieán. Hieän nay, duø
khoâng ñöôïc chaáp nhaän moät caùch roäng raõi nhöng hieän töôïng soáng thöû (nam nöõ
soáng chung khoâng keát hoân) vaãn ñang raát phoå bieán trong xaõ hoäi, ñaëc bieät laø
nhoùm thanh nieân coâng nhaân vaø sinh vieân. Nhieàu cuoäc ñieàu tra xaõ hoäi hoïc cho
thaáy, ña soá thanh nieân nhaän ñònh veà “hieän töôïng soáng thöû” naøy laø “neáu hoï
yeâu nhau thöïc söï thì coù theå soáng vôùi nhau roài keát hoân sau cuõng ñöôïc” (Traàn
Thò Kim Xuyeán, Nguyeãn Thò Thöông 1998)

77
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Chuaån möïc nhieàu khi bieåu hieän qua nhöõng quy taéc. Ví duï nhö nhöõng quy
taéc trong giao tieáp, caùch chaøo hoûi, caûm ôn. Nhöõng caù nhaân tuaân thuû ñuùng caùc
chuaån möïc thöôøng deã hieåu vaø thoâng caûm cho nhau vaø nhöõng ai coù khaû naêng
ñoaùn tröôùc ñöôïc nhöõng phaûn öùng cuûa nhöõng ngöôøi khaùc.

Caùc quy taéc laø nhöõng luaät leä khoâng chính thöùc maø moïi ngöôøi trong nhoùm
trong coäng ñoàng ñeàu phaûi bieát vaø tuaân theo. Caùc quy taéc khoâng ñöôïc vieát
thaønh vaên hoaëc soaïn thaønh ñieàu leä nhö laø phaùp luaät nhöng ñeàu ñöôïc moïi
ngöôøi naém vöõng. Chaúng haïn nhö caùc nguyeân taéc veà pheùp lòch söï cho thaáy
nhieàu ví duï veà caùc nguyeân taéc ñöôïc thöïc hieän moät caùch coù yù thöùc (phaûi soáng
trung thöïc, khi nhaän quaø taëng hay söï giuùp ñôõ phaûi noùi “caùm ôn”). Coù moät vaøi
quy taéc ñöôïc coi nhö raát quan troïng trong khi moät soá khaùc laïi ít quan troïng
hôn. Chaúng haïn, William Graham Sumner (1904) ñaõ phaân bieät hai loaïi hình
quy taéc naøy thaønh phong tuïc vaø taäp tuïc.

Phong tuïc laø nhöõng quy taéc döïa treân cô sôû giaù trò. Noù laø nhöõng tín hieäu
mang yù nghóa veà caùi ñuùng vaø caùi sai. Trong moät xaõ hoäi phong tuïc nuoâi döôõng
heä thoáng giaù trò vaø thöôøng hoøa nhaäp vaøo heä thoáng phaùp luaät vaø nhöõng giaùo
huaán veà toân giaùo. Chaúng haïn quy taéc khoâng ñöôïc keát hoân vôùi anh em, khoâng
ñöôïc aên thòt ngöôøi hay gieát ngöôøi, khoâng ñöôïc xaâm chieám taøi saûn cuûa coâng
cuõng nhö cuûa ngöôøi khaùc… laø nhöõng chuaån möïc phoå bieán trong xaõ hoäi.

Taäp tuïc laø nhöõng quy taéc ñöôïc phaùt trieån leân töø taäp quaùn vaø trôû thaønh
nhöõng hình thöùc sinh hoaït thoâng thöôøng maø chuùng ta thöôøng goïi laø neáp soáng.
Ngöôøi ta vaãn coi troïng phong tuïc hôn taäp tuïc, hoï khoâng phaûn öùng moät caùc h
maïnh meõ vôùi vieäc vi phaïm moät taäp tuïc nhö khi coù söï vi phaïm moät phong tuïc.
Ví duï, thoâng thöôøng böõa côm toái cuûa gia ñình Vieät Nam ñöôïc thöïc hieän vaøo
luùc 5h-6h nhöng ñeán 9h toái ngöôøi phuï nöõ môùi chuaån bò xong böõa côm thì söï
phaûn öùng seõ yeáu ôùt hôn vieäc ngöôøi phuï nöõ ñoù coù nhöõng thieáu soùt trong traùch
nhieäm chaêm soùc cha meï hay con caùi cuûa mình. Bôûi vì chaêm soùc cha meï, con
caùi laø moät phong tuïc coøn aên côm vaøo moät khoaûng thôøi gian naøo ñoù gioáng moïi
ngöôøi laø moät taäp tuïc.

Moät trong nhöõng muïc tieâu chuû yeáu cuûa xaõ hoäi laø baûo veä heä thoáng giaù trò
vaø chính caùc phong tuïc ñöôïc laäp ra nhaèm vaøo muïc ñích baûo veä ñoù. Söï kieåm
soaùt xaõ hoäi phuï thuoäc vaøo caùc luaät leä ñang ñöôïc thöøa nhaän trong moät coäng
ñoàng, moät xaõ hoäi vaø phuï thuoäc vaøo söï phuïc tuøng ñoái vôùi caùc phong tuïc. Söï
tröøng phaït seõ nghieâm khaéc hôn vôùi vieäc vi phaïm phong tuïc vaø giaûm nheï hôn
vôùi söï vi phaïm taäp tuïc. Neáu moät ngöôøi vi phaïm ñeán traät töï xaõ hoäi thì haønh
ñoäng naøy seõ gaây neân moät phaûn öùng taâm lyù maïnh meõ cho toaøn xaõ hoäi. Nhöõng

78
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

chuaån möïc ôû caáp ñoä phong tuïc raát coù yù nghóa ñoái vôùi vieäc gaén keát caùc guoàng
maùy hoaït ñoäng xaõ hoäi. Vi phaïm chuaån möïc xaõ hoäi töùc laø ñe doaï phaù vôõ nhöõng
giaù trò caên baûn cuûa xaõ hoäi. Tuy nhieân, chuaån möïc xaõ hoäi laø nhöõng quy ñònh
trong phaïm vi töøng xaõ hoäi cuï theå, maëc duø giöõa caùc xaõ hoäi vaãn coù khaû naêng coù
nhöõng quy ñònh gioáng nhau. Ví duï, cheá ñoä hoân nhaân moät vôï, moät choàng ñöôïc
ña soá caùc xaõ hoäi ñoàng tình vaø ñöa vaøo phaùp luaät, nhöng laïi khoâng ñöôïc chaáp
nhaän trong moät soá xaõ hoäi coù cheá ñoä ña theâ, nhö trong xaõ hoäi phong kieán ngaøy
xöa (Vieät Nam, Trung Quoác…) hoaêëc ôû moät soá quoác gia hoài giaùo hieän nay vaãn
coøn toàn taïi cheá ñoä ña theâ.

Caùc chuaån möïc maø nhoùm vaø coäng ñoàng ñeà ra trong xaõ hoäi mang tính ñaëc
thuø cuûa nhoùm ñoù trong nhöõng thôøi ñieåm cuï theå. Nhöõng quy ñònh öùng xöû ñeàu
töông öùng vôùi moâi tröôøng xaõ hoäi. So saùnh giöõa boä luaät Hoân nhaân vaø Gia ñình
1986 vaø 2000 cho thaáy, nhöõng chuyeån ñoåi nhanh choùng trong caùc quan heä hoân
nhaân vaø gia ñình ôû Vieät Nam. Caùc quan heä naøy trôû neân phöùc taïp vaø ña daïng
hôn, vaø ñaëc bieät ñaõ mang nhieàu yeáu toá caù nhaân hôn. Gia ñình vaø caùc quan heä
hoân nhaân vaø gia ñình ngaøy nay khoâng coøn chaët cheõ vaø thuaàn nhaát nhö 15 naêm
veà tröôùc nöõa. Caùc chuaån möïc giöõa caùc theá heä trong gia ñình, caùc quan heä giôùi,
vaán ñeà ly hoân, con ngoaøi giaù thuù, quan heä tình duïc tröôùc hoân nhaân, v.v… ñang
daàn daàn ñöôïc ñieàu chænh bôûi phaùp luaät hôn laø bôûi caùc giaù trò ñaïo ñöùc. Caùc
chuaån möïc cuõng coù theå mang hình thöùc quy ñònh hoaëc caám ñoaùn, ñoù laø caùc
quy taéc caám ñoaùn vaø quy taéc aán ñònh:

Quy taéc caám ñoaùn laø nhöõng quy ñònh caám ñoaùn ñoái vôùi moät soá haønh ñoäng
ví duï khoâng ñöôïc baùng boå thaàn linh chaúng haïn.

Quy taéc aán ñònh laø nhöõng quy ñònh lieân quan tôùi nhöõng caùch öùng xöû ñöôïc
chaáp nhaän vaø khuyeán khích thöïc hieän. Ñoù laø nhöõng luaät leä chæ ra caùi gì phaûi
laøm: ñöùng nghieâm khi cöû haønh quoác ca vaø keùo côø.

Ñoái vôùi moãi nhoùm, moãi coäng ñoàng ñeàu coù nhöõng quy taéc mang tính ñaëc
tröng. Caùc quy ñònh veà öùng xöû ñeàu töông öùng vôùi moâi tröôøng, trong ñoù coù moâi
tröôøng xaõ hoäi. Khi moâi tröôøng thay ñoåi thì nhöõng quy taéc aán ñònh hoaëc ñieàu
caám kî cuõng thay ñoåi theo. Ngaøy xöa, ôû noâng thoân Vieät Nam, trong nhöõng
ngaøy gioã chaïp, phuï nöõ khoâng ñöôïc ngoài aên côm cuøng maâm vôùi nam giôùi. Ñieàu
caám kî ñoù ñaõ thay ñoåi theo thôøi gian, khi söï bình ñaúng trong hoân nhaân, trong
xaõ hoäi ñöôïc khuyeán khích vaø ñeà cao. Nhieàu quy taéc ñöôïc thöïc hieän moät caùch
voâ thöùc (coù nhieàu quy taéc khoâng lyù giaûi ñöôïc veà maët yù nghóa). Vì vaäy, ñeå
nhaän bieát nhöõng quy ñònh cuûa nhoùm, coäng ñoàng, toát hôn heát chuùng ta seõ quan
saùt haønh vi cuûa moïi ngöôøi ñang xaûy ra trong moät khung caûnh naøo ñoù. Moät

79
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

ngöôøi khoân ngoan chöa aên thöùc aên baèng dao, nóa bao giôø seõ quan saùt caùch
nhöõng ngöôøi xung quanh söû duïng tröôùc roài môùi töï mình thöïc haønh.

Luaät phaùp.

Neáu nhö nhöõng quy taéc mang tính khoâng chính thöùc thì phaùp luaät laø
nhöõng ñieàu luaät ñaõ ñöôïc soaïn thaønh vaên baûn. Noù mang tính chính thöùc vaø tính
cöôõng cheá. Nhöõng ai vi phaïm ñieàu luaät seõ bò tröøng phaït töông öùng töø phía nhaø
nöôùc.

Neáu nhö caùc phong tuïc coù theå ñöôïc ñöa vaøo boä luaät thì taäp tuïc laïi khoâng
ñöôïc tính ñeán. Luaät phaùp khoâng choáng laïi vieäc aên côm muoän nhöng laïi choáng
söï beâ treã trong chaêm soùc hay ngöôïc ñaõi vôùi treû em. Nhö vaäy caùc quy taéc vaø
phaùp luaät ñeàu laø luaät leä tuy coù khaùc nhau veà maët chính thöùc hay khoâng chính
thöùc.

Ñeå ñaûm baûo raèng nhöõng ngöôøi daân seõ tuaân thuû nhöõng quy ñònh phaùp luaät,
nhaø nöôùc ñaõ boá trí moät guoàng maùy ñeå giaùm saùt caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi vaø phaân
ñònh xem haønh vi naøo vi phaïm phaùp luaät haønh vi naøo khoâng? (Hình aûnh ngöôøi
caûnh saùt giao thoâng laø moät ví duï trong heä thoáng ñieàu chænh haønh vi giao thoâng
cuûa quaàn chuùng).

Nhöõng nghi thöùc laø nhöõng quy taéc haàu nhö ñöôïc quy ñònh thöïc hieän
nhöõng öùng xöû moät caùch raäp khuoân haàu nhö khoâng bieán ñoåi. Chaúng haïn nhö
caùc haønh vi trong caùch haønh ñaïo hay caùc nghi leã toân giaùo khaùc, hoaëc nghi leã
traø ñaïo ôû Nhaät Baûn, nghi leã tieáp taân caáp quoác gia, quoác teá…

Ñieàu caám kî laø moät loaïi luaät leä ñaëc bieät. Noù nghieâm caám moät loaït nhöõng
haønh vi ñöôïc coi laø choáng laïi loaøi ngöôøi, tuïc aên thòt ngöôøi hay aên nhöõng con
vaät (maø nhöõng con vaät ñoù ñöôïc coi laø bieåu töôïng cuûa vieäc thôø cuùng) laø ñieàu
caám trong nhieàu xaõ hoäi. Moät ñieàu gì ñoù thuoäc loaïi caám kò coù nghóa laø ñöông
nhieân khoâng ñöôïc laøm, vì vaäy thaäm chí ngöôøi ta khoâng caàn ñöa vaøo phaùp luaät
(Diane Shapiro 1977)

Cheá taøi
Cheá taøi laø nhöõng hình phaït vaø nhöõng söï ban thöôûng ñöôïc quy ñònh ñoái
vôùi söï leäch laïc vaø tuaân thuû. Söï tröøng phaït (cheá taøi tieâu cöïc) hay khen thöôûng
(cheá taøi tích cöïc) ñuùng möùc coù yù nghóa trong vieäc höôùng caù nhaân tôùi caùc öùng
xöû phuø hôïp vôùi söï mong ñôïi cuûa xaõ hoäi. Cheá taøi coù hai hình thöùc; chính thöùc
vaø khoâng chính thöùc.

80
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Cheá taøi khoâng chính thöùc ñöôïc aùp duïng khi quy taéc bò vi phaïm, ñöôïc theå
hieän baèng nhöõng phaûn öùng cuûa nhöõng ngöôøi xung quanh nhö: söï cheá nhaïo,
khieån traùch, thaùi ñoä khoù chòu, söï khoâng taùn thaønh, hoaëc nhöõng bieåu hieän
ngöôïc laïi söï khen ngôïi, kính phuïc taùân thöôûng cuûa nhöõng thaønh vieân khaùc
trong nhoùm. Veà thöïc chaát, ñaây laø phaûn öùng xaõ hoäi mang tính töï phaùt ñoái vôùi
öùng xöû cuûa ngöôøi khaùc.

Cheá taøi chính thöùc ñöôïc aùp duïng rieâng cho söï vi phaïm caùc luaät leä chính
thöùc. Ví duï, bieân baûn phaït giaønh cho nhöõng ngöôøi vi phaïm luaät leä giao thoâng.

Cheá taøi tích cöïc cuõng ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc kieåm soaùt vaø
ñieàu chænh öùng xöû xaõ hoäi khoâng keùm so vôùi cheá taøi tieâu cöïc: ngöôøi ta laøm vieäc
mong ñöôïc ngöôøi khaùc coâng nhaän vaø ñöôïc phaàn thöôûng. Vieäc söû duïng cheá taøi
khoâng chính thöùc thöôøng mang hieäu quaû toát hôn so vôùi cheá taøi chính thöùc, bôûi
vì, cheá taøi khoâng chính thöùc cuûa söï ñieàu chænh xaõ hoäi ñöôïc aùp duïng thöôøng
xuyeân hôn, linh hoaït hôn so vôùi cheá taøi chính thöùc. Chaúng haïn, moät ñoàng chí
coâng an phöôøng chòu traùch nhieäm deïp chôï taïm taïi khu vöïc mình quaûn lyù, ñoäi
coâng taùc cuûa anh ta cuøng toå daân phoøng ñaõ nhieàu laàn ñi deïp baèng hình thöùc
cöôõng cheá nhöng khoâng thaønh coâng, khi ñoäi traät töï ñeán thì hoï chaïy, khi ñoäi
naøy ñi, hoï laïi tuï taäp. Sau ñoù anh ta nghó ra moät caùch khaùc. Anh gaëp toå tröôûng
daân phoá cuøng nhöõng ngöôøi coù uy tín ôû trong ngoõ thoâng baùo veà quy ñònh cuûa
thaønh phoá, vaø ñeà nghò hoï ñöa ra bieän phaùp, nhöõng ngöôøi naøy ñaõ thaûo luaän
trong caùc cuoäc hoïp toå daân phoá, ñöa tieâu chí ngoõ saïch, phoá ñeïp vaøo trong caùc
ñôït bình baàu gia ñình vaên hoaù môùi vaø coù nhieàu hình thöùc bieåu döông nhöõng hoä
vaø nhöõng nhoùm thöïc hieän toát. Vieäc laøm naøy coù keát quaû, ngöôøi daân nôi ñaây töï
nguyeän thöïc hieän theo quy ñònh môùi vì muoán ñöôïc haøng xoùm khen ngôïi, neå
troïng, khoâng muoán nhöõng ngöôøi xung quanh cheâ cöôøi. Nhö vaäy, söï ñieàu chænh
haønh vi cuûa coäng ñoàng naøy laø do cheá taøi khoâng chính thöùc mang tính tích cöïc
chöù khoâng phaûi cheá taøi chính thöùc.

II. Cô cheá cuûa söï ñieàu chænh xaõ hoäi - moái quan heä giöõa
giaù trò qui taéc vaø cheá taøi
Caùc giaù trò raát ñöôïc coi troïng trong xaõ hoäi vaø ñöôïc baûo veä bôûi nhöõng qui
taéc quan troïng, ñoù laø phong tuïc. Ngöôøi ta cho raèng, söï vi phaïm phong tuïc
chính laø söï ñe doïa ñoáia1 trò, khi ñoù, xaõ hoäi seõ aùp duïng caùc bieän phaùp cheá taøi
ñeå caùc thaønh vieân coù öùng xöû sai leäch phaûi ñieàu chænh haønh vi cuûa mình. Tuy
nhieân, khoâng phaûi chæ ñeán khi bò phaït ngöôøi ta môùi ñieàu chænh haønh vi, söï hieåu
bieát veà caùc cheá taøi saép xaûy ra cuõng ñuû ñeå con ngöôøi töï kieåm soaùt haønh vi cuûa

81
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

mình xem coù phuø hôïp vôùi hoaøn caûnh hay khoâng. Ngöôøi ta khoâng aên maëc dieâm
duùa trong ñaùm tang vì sôï thaùi ñoä cheâ traùch cuûa nhöõng ngöôøi xung quanh, moät
ngöôøi naøo ñoù vi phaïm nhöõng quy taéc vaø bò phaït laøm hoï phaûi ñieàu chænh laïi öùng
xöû cuûa mình, coù nghóa laø nhöõng giaù trò vaø phong tuïc ñaõ moät laàn nöõa ñöôïc
khaúng ñònh trong nhaän thöùc cuûa hoï.

Caùc chuaån möïc cuõng thöôøng theå hieän ôû caùc quy ñònh ñoái vôùi vai troø xaõ
hoäi. Chuaån möïc giôùi trong xaõ hoäi phong kieán tröôùc kia vaø nhöõng aûnh höôûng
trong nhaän thöùc cuûa moät soá ngöôøi trong xaõ hoäi hieän nay laø moät ví duï. Trong
truyeàn thoáng, ngöôøi ta quan nieäm nam giôùi phaûi ñaûm ñöông vai troø lao ñoäng
taïo thu nhaäp vaø laø truï coät cuûa gia ñình, coøn phuï nöõ coù vai troø taùi saûn xuaát (lo
vieäc chaêm soùc con caùi vaø nhöõng thaønh vieân khoâng ñi laøm trong gia ñình, cuõng
nhö lo vieäc phuïc hoài theå chaát cho ngöôøi ñi laøm) do ñoù, phuï nöõ thöïc hieän vai
troø thöù yeáu vaø khoâng coù tieáng noùi trong xaõ hoäi. Khi moät caù nhaân töï ñieàu chænh
haønh vi cuûa mình vì sôï bò phaït hoaëc ñeå mong nhaän ñöôïc lôøi khen, ñieàu naøy coù
nghóa laø anh ta ñaõ ñaùp öùng ñöôïc kyø voïng cuûa nhoùm hoaëc xaõ hoäi, hoaëc khi moät
ngöôøi muoán tham gia vaøo moät coäng ñoàng naøo ñoù, anh ta seõ phaûi coá gaéng tuaân
thuû theo caùch öùng xöû cuûa caùc thaønh vieân trong coäng ñoàng ñeå khoâng bò laïc
loõng vaø cheâ cöôøi.

Nhö vaäy, moät haønh ñoäng xaõ hoäi luoân coù söï caân nhaéc, ñieàu chænh bôûi
nhöõng kyø voïng xaõ hoäi. Vaø nhöõng söï ñieàu chænh thoâng qua nhöõng kyø voïng xaõ
hoäi ñeå traùnh bò phaït ñöôïc coi laø söï ñieàu chænh xaõ hoäi ngoaïi taïi (söï ñieàu chænh
haønh vi bò thuùc ñaåy bôûi yeáu toá beân ngoaøi). Coøn ñieàu chænh xaõ hoäi noäi taïi dieãn
ra trong tröôøng hôïp caùc giaù trò vaø qui taéc ñöôïc caù nhaân lónh hoäi, nhaäp taâm vaø
töï ñieàu chænh do nhaän thöùc ñöôïc taàm quan troïng cuûa giaù trò vaø qui taéc, hoaøn
thaønh khoâng tính ñeán söï ñe doïa cuûa cheá taøi. Ñoù laø quaù trình noäi taâm hoùa caùc
giaù trò vaø qui taéc xaõ hoäi.

Toùm laïi, söï ñieàu tieát xaõ hoäi nhö moät cô cheá ñieàu chænh haønh vi con ngöôøi
theå hieän moái quan heä giöõa caù nhaân vaø xaõ hoäi. Nhöõng moái quan heä hoã töông
giöõa caùc caù nhaân vôùi nhau laø nguoàn goác cuûa caùc hieän töôïng xaõ hoäi. Caùc caù
nhaân thöïc hieän nhöõng haønh vi theo nhöõng noäi dung töø phía xaõ hoäi (tình caûm,
lôïi 1ich muïc tieâu...) maø Simmel cho laø nhöõng nguyeân nhaân ñaàu tieân cuûa caùc
moái quan heä xaõ hoäi. Söï töông taùc cuûa caùc caù nhaân taïo ra caùc hình thöùc öùng xöû
cuûa xaõ hoäi. Nhöõng hình thöùc öùng xöû naøy, theo thôøi gian ñöôïc theå cheá hoaù vaø
sau ñoù trôû thaønh nhöõng moâ hình, höôùng daãn nhöõng haønh vi cuûa caùc thaønh vieân
trong xaõ hoäi. Nhö vaäy, moái quan heä giöõa caù nhaân vaø xaõ hoäi laø quan heä bieän
chöùng: caùc caù nhaân baèng söï töông taùc cuûa mình ñaõ saûn sinh ra xaõ hoäi, xaõ hoäi

82
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

ñieàu chænh haønh vi cuûa caù nhaân, caùc caù nhaân laïi tieáp tuïc taùi taïo ra xaõ hoäi thoâng
qua moät chu trình xoaùy troân oác voâ taän cuûa moái quan heä. Nhöõng yeáu toá cuûa söï
ñieàu chænh haønh vi con ngöôøi naøy laø giaù trò, chuaån möïc vaø cheá taøi, duø nhanh
hay chaäm, chuùng luoân luoân ñöôïc hoaøn thieän vaø bieán ñoåi theo thôøi gian.

Noäi dung chính

Sinh vieân caàn ñoïc kyõ chöông naøy vaø trình baøy ñöôïc nhöõng khaùi nieäm cô
baûn coù lieân quan tôùi nhöõng söï phaân tích trong baøi nhö qui taéc, giaù trò, chuaån
möïc vaø cheá taøi. Töø ñoù hieåu ñöôïc cô cheá cuûa söï ñieàu chænh xaõ hoäi, ñoù laø moái
quan heä giöõa giaù trò qui taéc vaø cheá taøi. Söï ñieàu chænh xaõ hoäi naøy giuùp cho con
ngöôøi coù khaû naêng hoaø nhaäp vaøo xaõ hoäi.

83
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Chöông VII
XAÕ HOÄI HOÙA
VAØ SÖÏ HÌNH THAØNH CAÙI TOÂI

I. Xaõ hoäi hoùa

Caùc em beù môùi sinh ra chæ thöïc hieän ñöôïc nhöõng phaûn xaï baåm sinh. Tuy
nhieân, theo thôøi gian, nhôø tieáp xuùc vôùi nhöõng ngöôøi xung quanh, nhöõng treû sô
sinh naøy ñaõ coù theå hieåu ñöôïc yù nghóa cuûa nhöõng bieåu bieän giao tieáp töø nhöõng
ngöôøi xung quanh. Ñöùa treû coù theå laøm theo nhöõng gì maø caùc thaønh vieân trong
gia ñình thöïc hieän. Töông töï nhö vaäy, noù cuõng hoïc ñöôïc caùch öùng xöû trong
nhoùm baïn beø, hoïc ñöôïc nhöõng kieán thöùc trong tröôøng cuõng nhö caùch öùng xöû
vôùi moïi thaønh vieân trong tröôøng theo nhöõng caùch thöùc khaùc nhau (chính thöùc
vaø phi chính thöùc). Khi keát thuùc quaù trình hoïc taäp, tham gia vaøo caùc nhoùm
phöùc taïp, con ngöôøi tröôûng thaønh naøy ñaõ hieåu ñöôïc nhöõng giaù trò vaø nghóa vuï
cuûa caùc vò trí xaõ hoäi maø hoï naém giöõ.

Trong quaù trình giao tieáp, chính nhöõng ngöôøi ñoùng vai troø höôùng daãn ñöùa
treû, giaùo duïc noù tieáp thu nhöõng giaù trò xaõ hoäi cuõng phaûi tieáp thu nhöõng giaù trò
töø nhöõng ngöôøi khaùc trong xaõ hoäi. Quaù trình daïy vaø hoïc naøy ñöôïc caùc nhaø xaõ
hoäi hoïc goïi laø quaù trình xaõ hoäi hoaù. Nhö vaäy, xaõ hoäi hoaù laø moät quaù trình maø
trong ñoù vaên hoaù ñöôïc truyeàn ñaït. Neáu laáy thôøi ñieåm con ngöôøi sinh ra chæ
goàm nhöõng phaûn xaï baåm sinh cho ñeán khi töø giaõ cuoäc soáng, veà cô baûn hoï ñaõ
naém vöõng ñöôïc nhöõng giaù trò, chuaån möïc xaõ hoäi, nhöõng kieán thöùc vaø kinh
nghieäm trong moïi lónh vöïc cuûa hoaït ñoäng soáng.

Vì khi môùi sinh ra, con ngöôøi chæ coù nhöõng phaûn xaï baåm sinh trong quaù
trình phaùt trieån, caù theå naøy môùi hoïc hoûi ñöôïc caùc yù nghóa cuûa nhöõng haønh
ñoäng maø nhöõng ngöôøi xung quanh höôùng daãn, caùc nhaø xaõ hoäi hoïc ñaõ nhaän
ñònh : quaù trình xaõ hoäi hoaù laø quaù trình laøm cho con ngöôøi töø moät thöïc theå sinh
hoïc trôû thaønh thöïc theå xaõ hoäi.

Quaù trình quaù ñoä maø theo ñoù chuùng ta coù theå tieáp nhaän ñöôïc neàn vaên hoùa
cuûa xaõ hoäi nôi chuùng ta ñöôïc sinh ra – moät quaù trình chuùng ta ñaït ñöôïc nhöõng
ñaëc tröng xaõ hoäi cuûa baûn thaân, hoïc ñöôïc caùch suy nghó vaø öùng xöû thích hôïp

84
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

vôùi xaõ hoäi cuûa chuùng ta ñöôïc goïi laø quaù trình xaõ hoäi hoùa. Xaõ hoäi hoaù laø moät
trong nhöõng phaïm truø cô baûn cuûa Xaõ hoäi hoïc. Nhôø quaù trình xaõ hoäi hoaù maø xaõ
hoäi coù theå toàn taïi vaø luaân chuyeån neàn vaên hoùa cuûa mình töø theá heä naøy qua theá
heä khaùc.

Khi caù nhaân thoâng qua xaõ hoäi hoaù chaáp nhaän nhöõng quy taéc vaø ñoøi hoûi
hoûi taïo döïng neàn vaên hoùa xaõ hoäi maø hoï ñang soáng, söû duïng chuùng ñeå quy
ñònh haønh vi cuûa mình, coù nghóa laø hoï ñaõ tieáp thu ñöôïc caùc quy luaät vaên hoùa
cuûa xaõ hoäi. Quaù trình xaõ hoäi hoaù vöøa laø quaù trình daïy doã, vöøa laø quaù trình hoïc
hoûi, trong ñoù nhöõng ngöôøi tham gia vaøo quaù trình naøy hoïc caùch haønh ñoäng
ñuùng ñaén, theo chuaån möïc cuûa moät nhoùm coäng ñoàng xaõ hoäi cuï theå. Moät caù
nhaân coù theå naém raát vöõng nhöõng quy ñònh öùng xöû vaø nhöõng giaù trò cuûa coäng
ñoàng naøy nhöng khi sang moät coäng ñoàng khaùc, anh ta seõ phaûi hoïc hoûi nhöõng
caùch öùng xöû cuûa coäng ñoàng môùi coù theå ñöôïc coäng ñoàng ñoù chaáp nhaän. Moät
chuù reå ôû Myõ keát hoân vôùi coâ daâu Thaùi Lan coù thoùi quen baét tay khi gaëp maët.
Khi ñeán thaêm boá meï vôï seõ phaûi hoïc caùch chaép tay vaø cuùi chaøo khi gaëp maët.

Nhö vaäy, nhöõng öùng xöû loaøi ngöôøi lieân quan tôùi nhieàu ngöôøi. Caû vaên hoaù
laãn nhoùm, coäng ñoàng ñeàu khoâng theå toàn taïi neáu khoâng coù nhöõng caù nhaân taùc
ñoäng qua laïi laãn nhau vaø baûo veä nhöõng truyeàn thoáng aáy. Söï truyeàn ñaït vaên
hoaù ñoøi hoûi caùc caù nhaân - thaønh vieân trong xaõ hoäi phaûi thoáng nhaát ñöôïc vôùi
nhau veà moâ hình quy taéc öùng xöû.

Coù nhieàu quan ñieåm khaùc nhau veà quaù trình xaõ hoäi hoaù, chuùng ta seõ xem
xeùt kyõ hôn ôû phaàn sau. Döôùi ñaây chuùng ta seõ phaân tích veà caùc moâi tröôøng nhö
laø cô sôû cuûa söï phaân ñònh caùc giai ñoaïn cuûa quaù trình xaõ hoäi hoaù.

II. Caùc giai ñoaïn cuûa quaù trình xaõ hoäi hoùa
Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc thoáng nhaát vôùi nhau veà ba giai ñoaïn cuûa quaù trình xaõ
hoäi hoùa (tuy caùc tröôøng phaùi coù söï ñaùnh giaù khaùc nhau veà taàm quan troïng cuûa
töøng giai ñoaïn): giai ñoaïn xaõ hoäi hoùa ban ñaàu cuûa ñöùa treû trong gia ñình; giai
ñoaïn xaõ hoäi hoùa dieãn ra trong nhaø tröôøng; sau cuøng laø giai ñoaïn ngöôøi ta thöïc
söï böôùc vaøo ñôøi ñeå ñaûm nhaän vai troø maø hai giai ñoaïn tröôùc chöa ñöôïc chuaån
bò ñaày ñuû. Ñoù laø moâi tröôøng caùc nhoùm xaõ hoäi, xaõ hoäi (laøm choàng, laøm vôï, laøm
moät nhaân vieân trong coâng sôû, coâng nhaân,v.v...).

Ranh giôùi cuûa caùc giai ñoaïn naøy hoaøn toaøn mang tính chaát öôùc leä. Trong
thöïc teá, noù khoâng ñöôïc phaân chia moät caùch raïch roøi theo kieåu giai ñoaïn naøy
keát thuùc thì giai ñoaïn kia môùi ñöôïc baét ñaàu.

85
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Trong cuoäc soáng xaõ hoäi, chuùng ta thöôøng hoïc caùc caùch thöùc suy nghó vaø
haønh ñoäng phuø hôïp vôùi nhöõng ngöôøi xung quanh trong caû ba moâi tröôøng treân
moät caùch ñoàng thôøi vaø ñan xen. Quaù trình xaõ hoäi hoùa chæ chaám döùt khi cuoäc
soáng cuûa chuùng ta chaám döùt baèng caùi cheát maø thoâi.

Giai ñoaïn xaõ hoäi hoaù trong gia ñình

Quaù trình xaõ hoäi hoùa cuûa moät ngöôøi töø nhöõng naêm thaùng ñaàu tieân cuûa
cuoäc ñôøi coù aûnh höôûng quyeát ñònh tôùi thaùi ñoä vaø haønh vi khi ñaõ lôùn. Vì vaäy,
nhöõng thaønh vieân trong gia ñình vôùi tö caùch laø nhoùm ngöôøi ñaàu tieân maø moãi
caù nhaân trong xaõ hoäi phaûi phuï thuoäc vaøo. Ñaây laø moâi tröôøng coù taàm quan
troïng chuû yeáu cuûa giai ñoaïn xaõ hoäi hoaù ñaàu tieân naøy.

Phaàn aûnh höôûng cuûa gia ñình trong giai ñoaïn sô khai trong quaù trình xaõ
hoäi hoaù coù theå ñöôïc thöïc hieän moät caùch khoâng chính thöùc vaø khoâng coù chuû
ñích. Noù laø saûn phaåm töông taùc xaõ hoäi cuûa nhöõng ngöôøi gaàn guõi nhaát veà tinh
thaàn vaø theå chaát. Theá nhöng trong giai ñoaïn khôûi ñaàu ñoù, chuùng ta cuõng hoïc
ñöôïc nhieàu ñieàu thoâng qua vieäc quan saùt vaø kinh nghieäm y heät nhö caùi maø
ngöôøi trong gia ñình höôùng daãn cho moät caùch coù chuû ñích. Chaúng haïn trong
gia ñình, ngöôøi ta daïy treû con phaûi chaøo khaùch khi hoï vaøo nhaø, khoâng ñöôïc
hoãn vôùi ngöôøi lôùn, hay “aên coi noài ngoài coi höôùng”,.v.v... Nhö vaäy moät caùch
khoâng chuû ñích, ngöôøi ta ñaõ daïy treû con nhieàu hôn caùi maø hoï hình dung (ñoù laø
pheùp lòch söï, laø söï leã pheùp, laø soáng bieát mình vaø nhìn ngöôøi v.v...

Söï tieáp thu trong giai ñoaïn ñaàu cuûa xaõ hoäi hoùa khoâng ñôn thuaàn thoâng
qua nhöõng söï raên daïy baèng lôøi noùi maø coøn thoâng qua caùc thaønh vieân trong gia
ñình.

Moät caâu chuyeän daân gian ñöôïc Leon Tolstoi vieát laïi veà moät tröôøng hôïp
ngöôøi lôùn laøm göông xaáu cho treû em noi theo nhö sau:

Trong moät gia ñình noï, coù moät oâng cuï giaø yeáu ñeán noãi moãi laàn aên suùp oâng
ta laïi laøm rôi vaõi suùp ra ngoaøi. Moät laàn noï, oâng ñaõ laøm rôi vôõ chieác ñóa. Ngöôøi
con trai laø chuû nhaø ñaõ duøng moät caùi maùng goã cho boá duøng trong böõa aên ñeå
khoûi bò rôi vôõ. Hoâm sau, khi ra sau vöôøn, oâng nhìn thaáy ñöùa con trai mình ñang
loay hoay ñuïc ñeõo moät caùi gì ñoù. OÂng hoûi caäu beù laøm gì thì nhaän ñöôïc caâu traû
lôøi: “con ñeõo moät chieác maùng goã ñeå sau naøy boá giaø con seõ ñöa cho boá duøng khi
aên côm”. Ngöôøi cha luùc naøy chôït hieåu ra vaø ngay laäp töùc boû chieác maùng goã
daønh cho oâng cuï ñi vaø töø ñoù chaêm soùc cha mình chu ñaùo hôn.

86
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Caâu chuyeän naøy cho thaáy, nhöõng ñöùa treû thöôøng hoïc theo caùch maø nhöõng
ngöôøi xung quanh thöôøng laøm. Luùc ñaàu seõ laø söï baét chöôùc nhöõng haønh ñoäng
tröïc quan, sau nöõa laø nhaän thöùc ñöôïc yù nghóa cuûa nhöõng caùch öùng xöû naøo cho
phuø hôïp vôùi hoaøn caûnh.

Ngöôøi Vieät Nam coù caâu thaønh ngöõ: “Soùng tröôùc ñoå ñaâu, soùng sau ñoå ñoù”.
Ngöôøi meï, ngöôøi cha ñoái xöû theá naøo vôùi cha meï mình thì sau naøy ñöùa con
cuõng ñoái xöû vôùi mình nhö vaäy.

Tuy nhieân nhö treân trình baøy, caùc giai ñoaïn cuûa quaù trình xaõ hoäi hoùa
khoâng heà giaùn ñoaïn vôùi nhau maø luoân coù söï ñan xen. Maëc duø coù taàm aûnh
höôûng quyeát ñònh nhö vaäy, quaù trình xaõ hoäi hoùa cuûa nhöõng naêm ñaàu trong
cuoäc ñôøi khoâng chæ giôùi haïn trong gia ñình. Khi ñöùa treû lôùn leân moät chuùt, moâi
tröôøng tieáp xuùc ñaõ ñöôïc môû roäng hôn. Töø khi chuùng ñi chôi, ñi nhaø treû thì
chuùng ñaõ baét ñaàu coù söï aûnh höôûng töø moâi tröôøng khaùc chuùng ñöôïc tieáp xuùc
vôùi nhöõng baïn cuøng löùa tuoåi, cuøng chôi vôùi chuùng. Ngoaøi phaïm vi gia ñình vaø
nhöõng nhoùm naøy ñöôïc goïi laø nhoùm töông ñöông. Ñoù laø moâi tröôøng xaõ hoäi hoùa
ñaàu tieân ngoaøi gia ñình.

Nhö vaäy, ñoàng thôøi vôùi moâi tröôøng gia ñình, moâi tröôøng nhoùm töông
ñöông (coøn goïi nhoùm khoâng chính thöùc) laø moâi tröôøng xaõ hoäi ñaàu tieân baét ñaàu
coù söï aûnh höôûng ñeán ñöùa treû. Ñaây seõ laø laàn ñaàu tieân ñöùa treû ñöôïc tieáp xuùc vôùi
nhöõng suy nghó vaø caùch öùng xöû khaùc vôùi nhöõng ñieàu hoïc ñöôïc trong gia ñình.

Giai ñoaïn xaõ hoäi hoùa trong tröôøng hoïc

Trong moät xaõ hoäi phaùt trieån, phaân hoùa cao, voâ soá nhöõng kyõ naêng kieán
thöùc neáu chæ ñöôïc truyeàn ñaït baèng gia ñình vaø nhöõng phöông tieän xaõ hoäi hoaù
khoâng chính thöùc (saùch baùo, phim aûnh, TV, v.v...) thì khoâng ñuû. Xaõ hoäi caøng
phöùc taïp, caøng ñoøi hoûi nhieàu kó naêng bao nhieâu thì caøng coù nhieàu thieát cheá
ñöôïc laäp ra moät caùch coù chuû ñích (Ví duï nhö tröôøng phoå thoâng, trung caáp, cao
ñaúng, ñaïi hoïc,v.v...) ñeå phoå bieán caùc kieán thöùc vaø kó naêng caàn thieát moät caùch
chính thöùc.

Tuy nhieân, döôùi söï nhìn nhaän cuûa caùc nhaø xaõ hoäi hoïc, caùc thieát cheá naøy
khoâng ñôn thuaàn laø cô sôû ñeå truyeàn ñaït kó naêng vaø kieán thöùc, chuùng coù yù
nghóa lôùn hôn raát nhieàøu. Ñoù chính laø caùc cô quan xaõ hoäi hoùa cô baûn. Khi ñöùa
treû ñeán tröôøng, noù khoâng chæ tieáp thu caùc kieán thöùc khoa hoïc, nhöõng moân
truyeàn thoáng cuûa nhaø tröôøng maø caû nhöõng quy taéc vaø nhöõng caùch thöùc quy
ñònh haønh vi bôûi xaõ hoäi.

87
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Hoïc sinh, ngoaøi caùc moân hoïc quy ñònh (toaùn, lyù, hoùa,v.v...) coøn phaûi hoïc
caùch laøm sao quan heä toát hôn vôùi coâ giaùo vaø baïn beø, sao cho moïi ngöôøi yeâu
meán vaø chaáp nhaän mình. Chuùng hoïc ñöôïc caùc caùch öùng xöû chung nhaát trong
tröôøng nhöng cuõng naém ñöôïc haønh vi naøo ñöôïc chaáp nhaän trong töøng lôùp hoïc
cuï theå maø chuùng ñang hoïc vì yeâu caàu cuûa caùc giaùo vieân nhieàu khi khoâng
gioáng nhau. Caùc nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc ñaõ chöùng minh raèng hoïc troø naém ñöôïc
nhöõng chöông trình khoâng chính thöùc do caùc quan heä xaõ hoäi mang laïi khoâng
thua gì nhöõng chöông trình chính thöùc do nhaø tröôøng mang laïi.

Vì vaäy trong lôùp hoïc cuõng nhö trong gia ñình vaø caùc nhoùm töông ñöông,
quaù trình xaõ hoäi hoùa ñöôïc thöïc hieän nhö keát quaû cuûa moïi töông taùc giöõa caùc
thaønh vieân.

Giai ñoaïn xaõ hoäi hoùa trong moâi tröôøng xaõ hoäi
Phaàn lôùn quaù trình xaõ hoäi hoùa khi caù nhaân tröôûng thaønh cuõng khoâng
chính thöùc thoâng qua caùc chuaåûn möïc phi chính thöùc trong noäi boä caùc nhoùm.

Thoâng thöôøng caùc nhoùm xaõ hoäi ñöôïc thieát laäp moät caùch coù yù thöùc vì
nhöõng muïc tieâu cuï theå naøo ñoù (nhaø maùy, tieåu ñoäi trong quaân ñoäi, nhoùm
nghieân cöùu trong vieän nghieân cöùu,v.v...). Tuy nhieân, theo quan ñieåm xaõ hoäi
hoïc, moãi nhoùm xaõ hoäi baát keå vì muïc ñích gì, ñeàu thöïc hieän caùc haønh vi theo
moät khuoân maãu nhaát ñònh

Ví duï: Moät ngöôøi lính coù theå vi phaïm noäi quy cuûa quaân ñoäi ñaët ra vaø chòu
kyû luaät nhöng khoâng theå khoâng trung thaønh vôùi caùc chieán höõu trong ñôn vò.
Hay moät hoïc sinh baát chaáp yeâu caàu cuûa thaày giaùo khoâng chòu “toá caùo” baïn duø
bieát baïn coù loãi.

Nhö vaäy, tuy ngöôøi lính laø moät chieán só trong quaân ñoäi nhöng anh ta ñaõ
trung thaønh vôùi ñoàng ñoäi vôùi tö caùch laø moät ngöôøi baïn trung thaønh vôùi moät
thaønh vieân trong moät nhoùm nhoû ôû tieåu ñoäi. Caäu hoïc sinh ngoaøi vieäc phaûi laø
moät hoïc sinh cuûa lôùp, caäu ta coøn laø moät thaønh vieân trong nhoùm baïn cuûa mình
(nhoùm khoâng chính thöùc).

Nhöõng thaønh vieân cuûa moãi nhoùm ñeàu mong ñôïi caùc caù nhaân trong nhoùm
tuaân thuû nhöõng khuoân maãu naøy , chöøng naøo coøn muoán laø thaønh vieân cuûa nhoùm
ñoù. Söùc eùp cuûa nhoùm ñoøi hoûi caùc khuoân maãu haønh vi thöôøng vöôït leân nhöõng
giaù trò do beân ngoaøi ñaët ra.

88
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Nhö vaäy, chuùng ta ñaõ xaùc ñònh caùc giai ñoaïn cuûa quaù trình xaõ hoäi hoùa
trong nhöõng moâi tröôøng cuï theå: gia ñình, nhaø tröôøng, xaõ hoäi. Chuùng ta seõ maéc
sai laàm neáu chuùng ta vaïch ta ranh giôùi quaù chaët cheõ giöõa caùc giai ñoaïn töông
öùng vôùi nhöõng moâi tröôøng ñoù. Thöïc ra, caùc giai ñoaïn naøy luoân ñan xen vôùi
nhau. Treû em trong giai ñoaïn xaõ hoäi hoùa ôû gia ñình vaãn tieáp xuùc vôùi nhöõng
ngöôøi khaùc trong xaõ hoäi. Trong thöïc teá, do xaõ hoäi hoùa chính laø dieän maïo cuûa
taát caû caùc quan heä xaõ hoäi, vì vaäy, noù laø moät quaù trình khoù khaên phöùc taïp vaø
roäng hôn söï hình dung ñôn giaûn ban ñaàu. Ñoù laø moät quaù trình taát yeáu vaø keùo
daøi suoát cuoäc ñôøi con ngöôøi.

Phaïm vi chung nhaát maø quaù trình xaõ hoäi hoùa thöïc hieän ñöôïc laø vieäc phoå
bieán chung cho toaøn xaõ hoäi moät caùch coù toå chöùc, coù ñònh höôùng. Ñoù laø thoâng
tin ñaïi chuùng vôùi moïi hình thöùc: saùch, baùo, taïp chí, phim aûnh, nhaø haùt vaø
truyeàn hình v.v... laø caùc cô cheá aûnh höôûng ñeå phoå bieán tö töôûng, giaù trò vaø
nieàm tin maø xaõ hoäi mong muoán. Yeáu toá taùc ñoäng naøy cuûa quaù trình xaõ hoäi hoaù
khoâng chæ giôùi haïn trong moät giai ñoaïn naøo rieâng bieät, noù taùc ñoäng ñeán nhaän
thöùc xaõ hoäi cuûa con ngöôøi trong caû ba giai ñoaïn cuûa cuoäc ñôøi con ngöôøi.

Qua nhöõng phaân tích treân, chuùng ta nhaän thaáy xaõ hoäi hoùa laø moät khaùi
nieäm quyeát ñònh trong xaõ hoäi hoïc, noù quan taâm tôùi vaán ñeà cô baûn cuûa quaù
trình caù nhaân hoaø nhaäp vaøo xaõ hoäi vaø coù ñöôïc nhöõng phaåm chaát xaõ hoäi mong
muoán. Töùc laø quaù trình caù nhaân daàn daàn nhaäp taâm nhöõng giaù trò vaø chuaån möïc
maø xaõ hoäi ñeà ra ñeå bieán chuùng thaønh nhöõng giaù trò vaø chuaån möïc cuûa mình.
Chính quaù trình xaõ hoäi hoaù ñöôïc thöïc hieän thoâng qua “caù nhaân hoùa” caùc giaù trò
luaân lí vaø caùc quy taéc öùng xöû xaõ hoäi .

Moät soá ñöùa treû hoang daõ, khoâng ñöôïc soáng trong moâi tröôøng xaõ hoäi, thieáu
haún quaù trình xaõ hoäi hoùa trong thôøi gian ñaàu cuûa ñôøi ngöôøi veà sau raát khoù coù
theå hoaø nhaäp ñöôïc vaøo xaõ hoäi. Chaúng haïn nhö, caäu beù Shamdev ñöôïc cöùu
khoûi röøng luùc naêm tuoåi, raát sôï ngöôøi, vaø chæ chôi vôùi choù. Ban ngaøy, caäu sôï
maët trôøi, thích naèm choã raâm maùt. Buoåi toái, caäu ta trôû neân linh hoaït hôn. Ngöôøi
ta phaûi ngaên khoâng cho Shamdev chaïy theo luõ choù röøng quanh laøng, baét gaø aên
soáng. Ñieàu naøy cho thaáy, vieäc tieáp thu nhöõng ñaëc tính cô baûn cuûa con ngöôøi
khoâng theå xaûy ra moät caùch baûn naêng. Haønh vi ñoù ñöôïc thieát laäp chuû yeáu bôûi
moâi tröôøng xaõ hoäi tröïc tieáp cuûa caù nhaân. Xaõ hoäi hoùa raát caàn thieát cho söï hình
thaønh nhaân caùch cuûa con ngöôøi, ñeå cho con ngöôøi phaùt trieån thaønh chuû theå cuûa
xaõ hoäi, moät caùi toâi cuûa xaõ hoäi. Khoâng ngaãu nhieân Leon Chep - moät hoïc giaû
khaùc cuûa Nga khaúng ñònh: “con ngöôøi khoâng sinh ra maø ñöôïc hình thaønh”.

89
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Döôùi ñaây chuùng ta seõ nghieân cöùu söï hình thaønh cuûa caùi toâi nhö laø keát quaû
cuûa quaù trình xaõ hoäi hoùa.

III. Söï hình thaønh caùi toâi

ÖÙng xöû con ngöôøi laø öùng xöû xaõ hoäi
ÖÙng xöû con ngöôøi hoaøn toaøn khaùc veà chaát so vôùi öùng xöû cuûa caùc ñoäng vaät
haï ñaúng. ÔÛ phaàn naøy, chuùng ta seõ xem xeùt söï bieán chuyeån cuûa moät ñöùa treû
môùi ra ñôøi nhö moät sinh vaät sinh hoïc trôû thaønh moät sinh vaät xaõ hoäi. Söï chuyeån
bieán naøy thoâng qua quaù trình xaõ hoäi hoùa.

Xaõ hoäi hoùa, thöïc chaát, vöøa laø quaù trình daïy doã vöøa laø quaù trình hoïc taäp,
trong ñoù, caùc caù nhaân hoïc ñöôïc caùch haønh ñoäng ñuùng ñaén theo nhöõng chuaån
möïc cuûa moät nhoùm ngöôøi cuï theå naøo ñoù. Noäi dung cuûa vieäc daïy doã phaûn aùnh
caùc truyeàn thoáng vaên hoùa maø nhoùm taùn thaønh vaø khi gia nhaäp vaøo nhoùm môùi
moïi ngöôøi ñeàu phaûi hoïc hoûi nhöõng nguyeân taéc, chuaån möïc môùi ñeå coù theå hoaø
nhaäp. Xaõ hoäi hoùa laø moät quaù trình laâu daøi vaø phöùc taïp dieãn ra trong suoát cuoäc
ñôøi cuûa moät con ngöôøi töø khi sinh ra tôùi khi maát ñi. Khi chuùng ta muoán nghieân
cöùu söï hình thaønh cuûa moät nhaân caùch, cuûa “caùi toâi”, ngöôøi ta thöôøng taäp trung
söï chuù yù cuûa mình vaøo giai ñoaïn xaõ hoäi hoùa töø khi coøn nhoû.

Caùi toâi nhaèm giaûi thích caùc kinh nghieäm cuûa caù nhaân vaø ñöôïc hình thaønh
neân töø nhöõng kinh nghieäm aáy. Noù bao goàm taát caû khía caïnh cuûa caù nhaân maø
ngöôøi khaùc coù theå bieát tôùi. Noùi caùch khaùc, noù chính laø nhaân caùch cuûa con
ngöôøi. Tuy nhieân, khi nghieân cöùu ‘caùi toâi”, caùc nhaø xaõ hoäi hoïc chuû yeáu nhìn
nhaän “caùi toâi” döôùi goùc ñoä laø söï phaûn aùnh kinh nghieäm maø ít nhaán maïnh ñeán
nhöõng ñaëc tröng nhaân caùch hay ñi vaøo giaûi thích caùi ñaëc tröng aáy (nhö caùc nhaø
taâm lyù hoïc).

Trong vaán ñeà naøy, chuùng ta caàn phaûi ñeà caäp tôùi lyù thuyeát töông taùc bieåu
töôïng cuûa George.H.Mead (1934). Theo quan ñieåm cuûa lyù thuyeát2 naøy, chính
töông taùc bieåu töôïng laø trung taâm cuûa nhöõng taùc ñoäng hoã töông trong xaõ hoäi
vaø chính noù quy ñònh kinh nghieäm xaõ hoäi ñoái vôùi caù nhaân. Khaû naêng ñaëc bieät
naøy giaûi thích tính ñoäc ñaùo cuûa öùng xöû con ngöôøi.

Theo Talcott Parsons (1954), öùng xöû cuûa con ngöôøi phaûi döïa treân boán
caáp ñoä: caáp ñoä vaên hoùa (lieân quan ñeán nhöõng truyeàn thoáng chaúng haïn nhö

2
Phaàn naøy ñöôïc toùm taét vaø saép xeáp slaïi töø Chöông VII, cuoán Foundation for Sociology, Rand Menally Couege,
Publishing Company, 1977 cuûa R. Diane Shapiro.

90
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

nhöõng thieát cheá, nhöõng giaù trò vaø chuaån möïc); caáp ñoä xaõ hoäi (lieân quan tôùi toå
chöùc vaø bao haøm nhöõng khaùi nieäm nhö nhoùm, ñòa vò, vai troø.....); caáp ñoä nhaân
caùch (gaén lieàn vôùi caùi toâi vaø nhöõng khaùi nieäm moâ taû veà caùi toâi vaø veà nhöõng
kinh nghieäm caù nhaân); caáp ñoä caù theå (lieân heä ñeán yeáu toá sinh hoïc, ñeán cô
theå).

Caû boán caáp ñoä ñeàu thuoäc veà khía caïnh öùng xöû cuûa con ngöôøi. Vieäc phaân
thaønh nhöõng caáp ñoä nhö vaäy trong lyù thuyeát chæ nhaèm muïc ñích phaân tích vaø
lyù giaûi maø thoâi. Neáu nhö coù nhöõng luùc quaù chuù troïng moät caáp ñoä naøo ñoù thì
cuõng khoâng coù nghóa laø taàm quan troïng cuûa caùc caáp ñoä khaùc bò giaûm ñi. Trong
thöïc teá chuùng laø caùc maët cuûa moät khoái thoáng nhaát.

Döôùi goùc ñoä xaõ hoäi hoùa, chuùn g ta seõ taäp trung vaøo nhöõng bieán ñoåi ôû caù
nhaân - ñoù laø quaù trình hoïc taäp. Tuy nhieân, xaõ hoäi hoùa laø saûn phaåm cuûa söï
töông taùc xaõ hoäi, do vaäy, coù theå noùi noù cuõng thuoäc veà caáp ñoä phaân tích xaõ hoäi.

Moïi nhoùm xaõ hoäi ñeàùu thöïc hieän vieäc xaõ hoäi hoùa caùc thaønh vieân cuûa
mình. Nhoùm thì truyeàn ñaït, coøn caùc thaønh vieân môùi thì coá lónh hoäi nhöõng kyø
voïng ñoái vôùi nhöõng haønh vi vaø nhöõng giaù trò maø taäp theå ñoù thöøa nhaän (gia
ñình, lôùp hoïc, caùc nhoùm ngang haøng, xaõ hoäi,.....). Trong moät soá nhoùm, caùc
thaønh vieân chæ hoïc vaø laøm theo moät caùch thuaàn tuyù nhöõng quy taéc maø khoâng
ñeå yù ñeán nhöõng giaù trò trong taäp theå cuï theå aáy. Söï ñieàu chænh xaõ hoäi luùc naøy
laø ñieàu chænh xaõ hoäi ngoaïi taïi (töø beân ngoaøi) vaø ñöôïc kieåm soaùt baèng nhöõng
cheá taøi. Luùc naøy, thaønh vieân seõ hoïc caùch ñieàu chænh caùc haønh vi cuûa mình ñeå
phuø hôïp vôùi nhöõng phaûn öùng ñaõ ñöôïc döï lieäu tröôùc. Nhö vaäy, caùc caù nhaân ñaõ
hoïc ñöôïc caùch ñaùp öùng laïi nhöõng kì voïng cuûa nhoùm. Ñaây chính laø saûn phaåm
cuûa xaõ hoäi hoùa.

Ñoái vôùi tröôøng hôïp khaùc, trong moät soá nhoùm, caùc caù nhaân hoïc taäp vaø
chaáp nhaän caùc nguyeân taéc vaø caùc giaù trò tieàm aån trong caùc quy taéc ñoù nhö laø
ñieàu caàn thieát phaûi nhö vaäy, khoâng theå khaùc ñöôïc, baèng caùch ñöa chuùng vaøo
trong heä thoáng nieàm tin caù nhaân. Söï saùt nhaäp caùc nhaän ñònh cuûa nhoùm chính
laø quaù trình caù nhaân hoùa. Söï chaáp nhaän vaø cam keát vôùi heä thoáng nieàm tin cuûa
nhoùm laø cô sôû ñeå kieåm soaùt noäi taïi (töï kieåm soaùt).

Chính söï xaõ hoäi hoùa giaûi thích cho söï toàn taïi cuûa moät nhoùm hay moät coäng
ñoàng theo dieãn tieán thôøi gian. Nhöõng thaønh vieân môùi ñöôïc sinh ra trong moät
xaõ hoäi vaø ñöôïc daïy doã laøm sao cho coù ñöôïc caùch öùng xöû phuø hôïp vôùi truyeàn
thoáng cuûa xaõ hoäi ñoù. Coù theå noùi, quaù trình xaõ hoäi hoùa goùp phaàn vaøo söï tích luõy
vaø baûo toàn vaên hoùa. Trong moät xaõ hoäi ña nguyeân, söï truyeàn ñaït vaên hoùa raát

91
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

khoù troïn veïn vì moãi vaên hoùa phuï hoaëc moãi nhoùm ñeàu coù nhöõng lôïi ích khaùc
nhau vaø khaùc caû vôùi nhöõng boä phaän chieám öu theá cuûa xaõ hoäi, laø nhöõng boä
phaän ñöôïc ñoàng hoùa moät caùch saùt sao hôn nhöõng truyeàn thoáng lyù töôûng. Chính
nhöõng khaùc bieät giöõa truyeàn thoáng vaø caùc muïc tieâu cuûa caùc nhoùm, caùc coäng
ñoàng cuï theå ñaõ taïo neân nhöõng söï baát ñoàng vaø xung ñoät giöõa caùc caù nhaân, caùc
nhoùm.

Söï phaùt trieån cuûa caùi toâi

Döïa treân lyù thuyeát veà töông taùc bieåu töôïng, ngöôøi ta coù theå ñöa ra moät söï
giaûi thích veà caùch thöùc caù nhaân hoïc hoûi ñeå ñaùp öùng laïi caùc kyø voïng cuûa ngöôøi
khaùc vaø caùch thöùc hoï ñaùnh giaù baûn thaân hoï moãi khi hoï ñaùp öùng. Heä thoáng caùc
haønh ñoäng vaø caùc phaûn öùng ñoù cuûa caù nhaân cuõng coù theå ñöôïc coi nhö moät quaù
trình xaõ hoäi hoùa. Chính heä thoáng ñoù laøm hình thaønh neân caùi toâi. Caùi toâi ñöôïc
phaùt trieån thoâng qua söï taùc ñoäng qua laïi vôùi nhöõng ngöôøi khaùc, ñöôïc hoï ñaùnh
giaù, höôùng daãn. Nhö vaäy, caùi toâi mang tính chaát phaûn aùnh.

Tính chaát phaûn aùnh cuûa caùi toâi ñaõ ñöôïc Cooley (1922) neâu leân khi oâng
ñöa ra khaùi nieäm “caùi toâi trong göông”. Theo oâng, caù nhaân thöïc hieän moät
haønh vi naøo ñoù vaø coù theå töï quan saùt haønh vi cuûa mình thoâng qua phaûn öùng
cuûa nhöõng caù nhaân khaùc xung quanh. Sau ñoù caù nhaân lyù giaûi phaûn öùng ñoù veà
nhöõng haønh vi cuûa mình. Nhôø vaäy, caù nhaân hieåu ñöôïc caùi toâi cuûa mình vaø coù
phaûn öùng töông öùng ñoái vôùi nhöõng ñaùnh giaù (duø chính xaùc hay khoâng) baèng söï
xaáu hoå (khi nhaän ñöôïc nhöõng phaûn öùng tieâu cöïc) hoaëc töï haøo (khi nhaän ñöôïc
phaûn öùng tích cöïc). Nhöõng phaûn öùng cuûa ngöôøi khaùc laø moät söï phaûn chieáu trôû
laïi ñoái vôùi caù nhaân vaø nhöõng phaûn öùng ñoù laø cô sôû cho söï ñaùnh giaù. Khaû naêng
lyù giaûi vaø phaûn öùng vôùi nhöõng ñaùnh giaù cuûa ngöôøi khaùc laø cô sôû cuûa quan
nieäm cho raèng caùi toâi chính laø yù thöùc cuûa caù nhaân veà chính baûn thaân mình vaø
haønh vi cuûa mình. Khi caùc lyù giaûi khoâng ñuùng, caùi toâi seõ phaûn aùnh keùm chính
xaùc hôn ñoái vôùi moâi tröôøng xaõ hoäi. Nhö vaäy, quan nieäm veà caùi toâi cuûa moät caù
nhaân khoâng chæ ñöôïc ñònh hình bôûi söï töông taùc qua laïi vôùi nhöõng caù nhaân
khaùc maø coøn ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc quyeát ñònh caùc caùch öùng xöû
trong caùc quan heä xaõ hoäi. Caùi toâi laø keát quaû cuûa töông taùc xaõ hoäi ñoàng thôøi
cuõng taùc ñoäng leân nhöõng töông taùc ñoù.

Söï phaùt trieån cuûa caùi toâi laø moät quaù trình töø khi môùi loït loøng vaø tieáp tuïc
dieãn tieán trong suoát moät ñôøi ngöôøi. Ñöùa treû khi môùi sinh, thuï ñoäng vôùi moâi
tröôøng vaø caàn phaûi hoïc taäp ñeå phaûn öùng. Söï hình thaønh cuûa caùi toâi tieán trieån
theo söï phaùt trieån cuûa khaû naêng ngoân ngöõ vaø khaû naêng ñaûm nhaän nhöõng vai
troø khaùc nhau trong taùc ñoäng hoã töông.

92
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Thoâng qua taùc ñoäng töông taùc bieåu töôïng (thoâng tin baèng lôøi hoaëc khoâng
lôøi), con ngöôøi hoïc taäp nhöõng giaù trò vaø thaùi ñoä nhaát ñònh ñoái vôùi caùc söï vaät
trong moâi tröôøng hoï soáng. Hoï hoïc taäp caùc caùch thöùc maø nhöõng ngöôøi ôû gaàn hoï
caûm nhaän veà caùc söï vaät aáy. Nhöõng ngöôøi gaàn guõi ñoù ñöôïc goïi laø nhöõng ngöôøi
khaùc coù yù nghóa. Töùc laø nhöõng ngöôøi coù aûnh höôûng tôùi thaùi ñoä, haønh vi cuûa caù
nhaân. Vaø caù nhaân luoân noã löïc thöïc hieän nhöõng öùng xöû sao cho vöøa loøng nhöõng
“ngöôøi khaùc” ñoù, mong muoán tuaân theo nhöõng lôøi khuyeân vaø höôùng daãn cuûa
hoï.

Mead ñaõ moâ taû söï phaùt trieån caùi toâi nhö laø “moät sinh vaät xaõ hoäi” thoâng
qua quaù trình phaùt trieån khaû naêng ñaûm nhieäm caùc vai troø. Moät ñöùa treû trong
gia ñoaïn ñaàu cuûa quaù trình xaõ hoäi hoùa baét ñaàu baèng vieäc ñoùng vai. Khi ñoùng
vai, caù nhaân xem mình nhö moät ngöôøi khaùc. Theo Mead, ñaây laø loaïi baét chöôùc
coù choïn loïc. Nhöõng öùng xöû naøo ñoù ñöôïc choïn loïc ñeå baét chöôùc ñeàu gaén lieàn
vôùi nhöõng vai troø cuï theå. Ví duï moät beù gaùi coù theå ñoùng vai laø moät coâ baûo maãu.
Noù seõ coù nhöõng haønh vi vaø caùch öùng xöû nhö noù ñaõ quan saùt coâ giaùo ôû nhaø treû.
Tuy nhieân, coù theå khi cho “caùc chaùu maãu giaùo” aên côm, “coâ baûo maãu” naøy laïi
khoâng ñöa ra côm vaø thöùc aên maø laïi cho aên keïo chaúng haïn. Trong tröôøng hôïp
naøy, Mead giaûi thích, vì ñöùa treû chöa thöïc söï hieåu bieát ñöôïc vai troø cuûa ngöôøi
baûo maãu ôû nhaø treû.

Trong quaù trình giao tieáp, caøng coù nhieàu taùc ñoäng hoã töông, con ngöôøi
caøng coù hieåu bieát roõ raøng hôn veà caùc vai troø cuûa nhöõng ngöôøi khaùc vaø khaù
naêng ñaûm nhaän vai troø cuõng lôùn hôn. Khi ñöùa treû lôùn hôn, noù hoïc taäp nhöõng
caùch öùng xöû ñeå ñöôïc khen ngôïi vaø ñeå ñieàu chænh haønh vi cuûa noù moät caùch
thích hôïp vôùi hoaøn caûnh. ÔÛ ñaây, coù nghóa laø ñöùa treû ñang ñaùp öùng laïi caùc kyø
voïng hoaëc söï kieåm soaùt ngoaïi taïi. Neáu ñöùa treû caûm thaáy thích thuù khi ñöôïc coi
laø ñöùa treû ngoan vaø caûm thaáy khoù chòu khi bò coi laø xaáu, coù nghóa laø noù ñaõ hoïc
ñöôïc caùch ñaùnh giaù öùng xöû cuûa chính mình theo cuøng moät kieåu nhö vaäy. Ñöùa
treû caûm nhaän vai troø cuûa ngöôøi khaùc vaø nhìn “caùi toâi” nhö moät ñoái töôïng ñöôïc
Mead goïi laø söï ñaûm nhaän vai troø cuûa ngöôøi khaùc.

Ñaây laø quaù trình duøng caùch nhìn cuûa ngöôøi khaùc vaø coi ñoù nhö laø cuûa
chính mình, chöù khoâng phaûi laø vieäc baét chöôùc coù choïn loïc nhöõng öùng xöû coâng
khai nhö luùc ñoùng vai khi coøn ôû ñoä tuoåi nhoû hôn. Nhöõng ngöôøi xung quanh coù
khaû naêng cung caáp nhöõng kinh nghieäm ñeå ñöùa treû phaân tích phaûn öùng töø hoï ñeå
hieåu chính mình. Tröôùc heát laø nhöõng ngöôøi gaàn guõi nhaát nhö cha meï, roài ñeán
anh chò em. Nhöõng ngöôøi coù moái quan heä maät thieát vaø tröïc dieän naøy, Mead

93
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

goïi laø nhöõng ngöôøi khaùc coù yù nghóa. Nhö vaäy, “caùi toâi” vaø quan nieäm veà caùi
toâi ñeàn mang tính xaõ hoäi.

Khi ñi hoïc, ñöùa treû thöôøng hoïc caùch xöû söï trong nhöõng moái quan heä phöùc
taïp hôn. Luùc ñoù, noù baét ñaàu hoïc caùch phaûn öùng vôùi nhöõng loaïi ngöôøi khaùc
nhau cuõng nhö vôùi nhöõng caù nhaân rieâng bieät. Mead ñaõ söû duïng thuaät ngöõ
“phaûn öùng vôùi ngöôøi khaùc noùi chung” ñeå noùi tôùi khaû naêng taùc ñoäng hoã töông
vôùi ngöôøi khaùc thuoäc moät loaïi naøo ñoù (moät ñòa vò hay moät taàng lôùp xaõ hoäi).
OÂng laáy hình aûnh troø chôi boùng chaøy ñeå minh hoïa cho söï vaän haønh cuûa cô cheá
naøy. Trong troø chôi naøy, vai troø ñoøi hoûi ngöôøi chôi vöøa phaûi bieát laøm gì ôû vò trí
ñoù, vöøa phaûi phoái hôïp nhöõng hoaït ñoäng ñoù vôùi haønh ñoäng ñaõ ñöôïc tính tröôùc
cuûa ñoàng ñoäi vaø cuûa ñoái thuû. Söï phaûn öùng trôû laïi “vôùi ngöôøi khaùc noùi chung”
ñoøi hoûi caùc caù nhaân phaûi bieát roõ vai troø cuûa ngöôøi khaùc, phaûi bieát ñaùnh giaù
nhöõng haønh ñoäng coù theå xaûy ra töø caùch nhìn cuûa hoï ñeå phaûn öùng trôû laïi moät
caùch thích hôïp. Nhö vaäy, caù nhaân ñaùnh giaù hoaøn caûnh cuûa chính baûn thaân
mình nhö mình ñang laø ngöôøi khaùc. ÔÛ ñaây, nhöõng quan nieäm cuûa xaõ hoäi ñaõ
ñöôïc “chuû quan hoùa”, ñöôïc “nhaäp taâm hoùa”.

Toùm laïi, caùi toâi ñöôïc phaùt trieån thoâng qua taùc ñoäng hoã töông, vaø ñoøi hoûi
khaû naêng ñaûm nhaän vai troø. Khaùi nieäm veà caùi toâi laø söï ñaùnh giaù veà caùi toâi,
ñöôïc ñaët cô sôû treân nhöõng quan taâm veà ñaïo ñöùc cuõng nhö tính thích ñaùng cuûa
vieäc thöïc hieän vai troø.

Söï phaùt trieån caùi toâi mang tính chaát töï yù thöùc vaø ñoøi hoûi coù tö duy. ÔÛ ñaây,
caàn coù moät khaû naêng ngoân ngöõ tröøu töôïng, töùc laø khaû naêng söû duïng vaø phaûn
öùng vôùi nhöõng thoâng tin coù lôøi vaø khoâng lôøi. Cho duø tính di truyeàn veà khaû
naêng caù nhaân vaø moâi tröôøng xaõ hoäi cuõng coù moät yù nghóa raát lôùn nhöng söï
chuyeån bieán töø sinh vaät sinh hoïc sang sinh vaät xaõ hoäi seõ khoâng thöïc hieän ñöôïc
neáu khoâng coù söï töông taùc bieåu töôïng. Veà cô baûn, lyù thuyeát veà töông taùc bieåu
töôïng ñaõ giaûi thích söï töông ñoàng trong caùc öùng xöû giöõa caùc thaønh vieân cuûa
moät nhoùm. Tuy nhieân, khoâng phaûi moïi öùng xöû ñeàu gioáng y nhö nhau vaø ñeàu
coù theå moâ hình hoùa ñöôïc. Trong quaù trình soáng, maëc duø cô baûn laø gioáng nhau,
caùc thaønh vieân vaãn coù khaû naêng thöïc hieän caùc haønh vi moät caùch ñoäc ñaùo, khaùc
vôùi soá ñoâng. Chính söï ñoäc ñaùo, söï khaùc bieät trong haønh vi cuûa caù nhaân taïo ra
söï thay ñoåi trong xaõ hoäi.

Noäi dung chính

94
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Sau khi ñoïc xong chöông naøy, sinh vieân naém ñöôïc baûn chaát cuûa quaù
trình xaõ hoäi hoùa, Caùc giai ñoaïn cuûa quaù trình xaõ hoäi hoùa nhö: giai ñoaïn xaõ hoäi
hoaù trong gia ñình, trong tröôøng hoïc trong moâi tröôøng. Ngoaøi ra, ñeå ieåu roõ hôn
veà vaán ñeà naøy, caùc baïn ñoïc kyõ quan ñieåm cuûa George.H.Mead vaø Talcott
Parsons veà söï hình thaønh vaø söï phaùt trieån cuûa caùi toâi cuûa con ngöôøi töø khi sinh
ra cho ñeán khi maát ñi.

95
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Chöông VIII
ÑÒA VÒ XAÕ HOÄI VAØ VAI TROØ XAÕ HOÄI

I. Khaùi nieäm ñòa vò vaø vai troø

Ñòa vò vaø vai troø xaõ hoäi laø nhöõng khaùi nieäm khaùch quan khoâng phuï thuoäc
vaøo ñaëc tröng caù nhaân cuûa ngöôøi ôû ñòa vò ñoù vaø coù vai troø ñoù.

Trong cuoäc soáng, vôùi tö caùch laø moät caù nhaân, cuøng vôùi nhöõng thuoäc tính
taâm lyù rieâng cuûa mình, con ngöôøi coù theå coù nhöõng haønh vi rieâng bieät, theå hieän
nhöõng neùt ñoäc ñaùo maø chæ caù nhaân ñoù coù. Tuy nhieân, thoâng thöôøng, phaïm vi
cuûa söï töï do ñoù cuõng vaãn bò giôùi haïn.

Khi ta tham gia vaøo moät nhoùm, moät toå chöùc naøo ñoù, chuùng ta vaãn coá gaéng
theå hieän nhöõng caùch öùng xöû maø nhöõng ngöôøi xung quanh vaãn thöôøng thöïc
hieän. Ñoàng thôøi, trong öùng xöû, chuùng ta vaãn luoân e ngaïi mình laøm ñieàu gì ñoù
khoâng phuø hôïp vôùi mong ñôïi cuûa nhoùm, coäng ñoàng, do vaäy luoân quan saùt xem
coù phaûn öùng naøo töø phía nhöõng ngöôøi xung quanh ñoái vôùi öùng xöû cuûa mình
hay khoâng? Ñieàu naøy coù nghóa laø chuùng ta luoân kieåm soaùt vaø ñieàu chænh haønh
vi theo caùch maø nhöõng ngöôøi xung quanh mong ñôïi.

Nhö vaäy, noùi ñeán vai troø xaõ hoäi coù nghóa laø noùi ñeán nhöõng haønh vi maø xaõ
hoäi mong ñôïi ôû moät caù nhaân. YÙ nghóa cuûa vai troø ñöôïc caùc nhaø xaõ hoäi hoïc söû
duïng nhö khi noùi ñeán moät vai dieãn cuûa moät dieãn vieân treân saân khaáu. Hoï quan
nieäm trong xaõ hoäi moãi con ngöôøi ñeàu ñoùng moät soá vai troø trong moät thôøi gian
naøo ñoù. Nhöõng vai troø naøy ñöôïc caù nhaân hoïc hoûi töø quaù trình xaõ hoäi hoùa.
Trong suoát cuoäc ñôøi cuûa mình, chuùng ta seõ tham gia vaøo nhieàu nhoùm, thieát
cheá khaùc nhau, do vaäy seõ coù moät choã ñöùng, moät vò trí trong ñoù.

Moïi nhoùm, toå chöùc xaõ hoäi hay thieát cheá xaõ hoäi baát kyø ñeàu bao goàm moät
heä thoáng caùc vai troø töông öùng vôùi moät vò trí naøo ñoù trong toå chöùc hay nhoùm
ñoù, khi moät caù nhaân naém giöõ moät vò trí naøo ñoù trong xaõ hoäi, ñeàu ñöôïc xaõ hoäi
mong ñôïi anh ta seõ phaûi cö xöû theo moät caùch thöùc naøo ñoù coù theå döï ñoaùn tröôùc
ñöôïc. Ví duï trong giaûng ñöôøng, hoïc sinh luoân mong ñôïi nhöõng haønh vi maø hoï
cho laø caàn phaûi coù ôû giaùo vieân nhö giaûng baøi, ñoïc cho hoïc sinh vieát, vieát leân
baûng hay yeâu caàu hoïc sinh nhaéc laïi... Nhöng neáu thaày giaùo thöïc hieän nhöõng
haønh vi khoâng lieân quan ñeán vieäc giaûng baøi, chaúng haïn nhö yeâu caàu hoïc sinh

96
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

haùt trong giôø hoïc thì seõ gaây ra söï ngaïc nhieân vaø baát ngôø cho hoïc sinh. Ñieàu ñoù
khoâng phuø hôïp vôùi quan nieäm cuûa xaõ hoäi veà vai troø thích hôïp maø giaùo vieân
phaûi thöïc hieän.

Nhö vaäy, khaùi nieäm vò trí xaõ hoäi vaø vai troø xaõ hoäi “laø hai khaùi nieäm coù yù
nghóa khaùc bieät”. Noùi ñeán vò trí xaõ hoäi töùc laø noùi ñeán moät choã ñöùng cuûa anh ta
trong khoâng gian xaõ hoäi. Coøn vai troø xaõ hoäi laø khaùi nieäm duøng ñeå chæ toaøn boä
nhöõng nghóa vuï vaø quyeàn lôïi gaén lieàn vôùi moät vò trí xaõ hoäi naøo ñoù.

Thöïc teá nhieàu ngöôøi vaãn nhaàm laãn hoaëc ñoàng nhaát hai khaùi nieäm naøy.
Khi moät ngöôøi chieám giöõ moät vò trí xaõ hoäi, keå caû anh ta laãn nhöõng ngöôøi xung
quanh ñeàu hieåu roõ nhöõng quy ñònh veà ñieàu caàn phaûi laøm ôû vò trí ñoù. Coù theå
hieåu moät caùch ñôn giaûn “vò trí xaõ hoäi laø caùi cho bieát moãi moät ngöôøi laø ai?” (treû
em, ngöôøi cha, baùc syõ…) coøn “vai troø laø caùi cho bieát nhöõng ñieàu ngöôøi ta caàn
laøm ôû vò trí aáy” (coøn nhoû neân phaûi ñi hoïc, ñöôïc chaêm soùc, phaûi nuoâi naáng vaø
giaùo duïc con caùi, phaûi chaêm soùc, chöõa trò beänh nhaân) (Traàn Höõu Quang,
1993).

II. Vai troø

Khaùi nieäm vai troø ñöôïc caùc nhaø xaõ hoäi hoïc söû duïng nhö moät coâng cuï ñeå
phaân tích caùc thieát cheá xaõ hoäi.

Vai troø xaõ hoäi khoâng chæ lieân quan tôùi haønh vi ñöôïc xaõ hoäi xem caù nhaân
coù thöïc hieän hay khoâng maø thöïc teá, xaõ hoäi buoäc nhöõng haønh vi ñoù phaûi ñöôïc
thöïc hieän. ÔÛ ñaây, caùc nhaø xaõ hoäi hoïc khoâng quan taâm tôùi vai troø hay ñòa vò
moät caùch rieâng leû maø laø moái quan heä qua laïi giöõa chuùng.

Moät lôùp hoïc bao goàm lôùp tröôûng vaø caùc hoïc sinh. Lôùp tröôûng ñöôïc baàu
moät caùch chính thöùc bôûi hoïc sinh, ñöôïc giaùo vieân chuû nhieäm vaø nhaø tröôøng
coâng nhaän. Tuy nhieân beân caïnh ñoù, trong lôùp cuõng coù moät soá tröôûng nhoùm maø
nhöõng hoïc sinh tuaân theo moät caùch töï nhieân. Nhöõng ngöôøi ñöùng ñaàu caùc nhoùm
naøy ñöôïc goïi laø thuû lónh. Ñoái vôùi lôùp tröôûng, hoïc sinh, giaùo vieân vaø xaõ hoäi
luoân mong ñôïi raèng anh ta seõ ñieàu haønh lôùp thöïc hieän ñöôïc nhöõng quy cheá
cuûa nhaø tröôøng, ñaït thaønh tích cao trong hoïc taäp. Coøn thuû lónh laø ngöôøi coù theå
nghó ra vaø toå chöùc nhöõng hoaït ñoäng vui chôi sao cho caùc thaønh vieân thaáy thoaûi
maùi nhaát, bieát thaáu hieåu nhöõng taâm tö cuûa caùc thaønh vieân ñeå ñaùp öùng cho hoï ôû
chöøng möïc naøo ñoù.

Trong cuoäc soáng, caù nhaân cuøng moät luùc ñoùng nhieàu vai troø khaùc nhau, ví
duï moät phuï nöõ vöøa laø giaùm ñoác vöøa laø ngöôøi vôï trong moät gia ñình coù ñoâng

97
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

con. Ñieàu gì seõ xaûy ra neáu nhö baø ta lieàn moät luùc vöøa ñaûm ñöông vai troø cuûa
ngöôøi ñöùng ñaàu xí nghieäp vöøa phaûi laøm toát vai troø ngöôøi meï, ngöôøi vôï trong
gia ñình? Ñöông nhieân ñeán moät luùc naøo ñoù seõ khoâng traùnh khoûi söï xung ñoät
cuûa caùc vai troø. Chaúng haïn nhö, trong khi xí nghieäp ñang coù söï coá, baø giaùm
ñoác caàn phaûi coù maët ôû ñoù ñeå giaûi quyeát vaán ñeà. Cuøng luùc ñoù, con cuûa coâ aáy ôû
nhaø ñang bò oám naëng. Ngöôøi phuï nöõ ñoù phaûi löïa choïn giöõa vieäc hoaøn thieän vai
troø laøm meï vaø vai troø ngöôøi quaûn lyù ôû cô quan. Tröôøng hôïp töông töï nhö vaäy
ngöôøi ta goïi laø söï xung ñoät cuûa caùc vai troø.

Coù nhöõng vai troø xuaát phaùt töø hai vò trí ñoái xöùng nhau ví duï meï - con,
giaùo vieân - hoïc sinh goïi laø vai troø caân xöùng. Nhöng cuõng coù nhöõng vai troø
khoâng caân xöùng chaúng haïn nhö vai troø cuûa nhaø vaên hay hoïa só khi nhöõng taùc
phaåm cuûa hoï khoâng coù ngöôøi thöôûng thöùc.

Nhö vaäy, khi noùi ñeán quan heä xaõ hoäi khoâng ñôn thuaàn chæ noùi ñeán moät caù
nhaân naøy quan heä vôùi moät caù nhaân khaùc, maø ñeå chæ moái quan heä giöõa caùc vai
troø do caùc caù nhaân naém giöõ trong xaõ hoäi. Caùc ñoøi hoûi quan troïng ñoái vôùi moät
vai troø laø nhöõng chuaån möïc goàm nhöõng ñieàu maø ngöôøi ta quy ñònh cho moät
ngöôøi naøo ñoù ôû ñòa vò cuï theå naøo ñoù buoäc phaûi laøm.

Trong xaõ hoäi, moãi vai troø ñeàu phaûi ñaùp öùng nhöõng kyø voïng cuûa xaõ hoäi. Vì
vaäy, moãi khi ñoùng nhöõng vai troø khaùc nhau, moãi caù nhaân seõ phaûi ñieàu chænh
nhöõng haønh vi cuûa mình sao cho hôïp vôùi chuaån möïc cuûa xaõ hoäi.

Vaäy kyø voïng xaõ hoäi laø gì? Ñoù laø nhöõng öùng xöû ñöôïc xaõ hoäi khoâng chæ
troâng ñôïi ôû caù nhaân maø coøn buoäc caùc haønh vi ñoù phaûi thöïc hieän.

Kyø voïng ñöôïc phaân thaønh ba loaïi : kyø voïng taát yeáu, kyø voïng nghóa vuï vaø
kyø voïng khoâng cöôõng cheá.

Kyø voïng taát yeáu laø loaïi kyø voïng maø xaõ hoäi buoäc caùc caù nhaân phaûi thöïc
hieän (moïi coâng daân ñeàu phaûi tuaân thuû luaät phaùp vaø traät töï coâng coäng). Moãi
moät söï vi phaïm seõ phaûi chòu moät bieän phaùp cheá taøi töông öùng.

Kyø voïng mang tính nghóa vuï laø loaïi kyø voïng baét buoäc ñoái vôùi caùc thaønh
vieân cuûa moät nhoùm xaõ hoäi naøo ñoù, tuy nhieân khoâng mang tính cöôõng böùc vaø
nhöõng bieän phaùp xöû lyù sai phaïm cuõng khoâng gaét gao nhö ñoái vôùi kyø voïng taát
yeáu (kyø voïng ñoái vôùi thaønh vieân cuûa caùc hieäp hoäi hay ñoaøn theå). Caùc hình
phaït trong tröôøng hôïp naøy khoâng mang tính phaùp lyù maø chæ ôû möùc ñoä khieån
traùch hay khai tröø khoûi hoäi.

98
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Kyø voïng khoâng cöôõng cheá laø nhöõng mong ñôïi töø moät nhoùm xaõ hoäi naøo
ñoù ñoái vôùi moãi thaønh vieân. Cheá taøi aùp duïng trong tröôøng hôïp vi phaïm quy taéc
khoâng gioáng caùc tröôøng hôïp treân, maø caùc hình phaït seõ laø nhöõng aùp löïc tinh
thaàn ñoái vôùi caùc thaønh vieân (laøm cho hoï sôï baát quy tín, sôï dö luaän ñaùnh giaù
khoâng hay veà mình).

Caùc lyù thuyeát veà vai troø

Trong lòch söû xaõ hoäi hoïc coù hai khuynh höôùng lyù thuyeát maïnh nhaát
nghieân cöùu veà vai troø, ñoù laø lyù thuyeát töông taùc vaø lyù thuyeát chöùc naêng.

Lyù thuyeát chöùc naêng coù lieân quan ñeán vai troø laø do Rahph Linton (1936)
khôûi xöôùng. Khuynh höôùng lyù thuyeát naøy coi vai troø laø caùch öùng xöû ñöôïc quy
ñònh saün vaø coù tính aùp ñaët töông öùng vôùi nhöõng vò trí nhaát ñònh. R. Linton phaân
thaønh ñòa vò gaùn vaø ñòa vò ñaït ñöôïc.

Ñòa vò gaùn laø ñòa vò coù ñöôïc khi caù nhaân khoâng phaûi boû coâng söùc hay tieàn
taøi ñeå ñaït ñöôïc maø do caù nhaân ñoù ñöôïc thöøa höôûng ngay töø khi môùi chaøo ñôøi,
chaúng haïn nhö toân giaùo, doøng doõi, gia theá giai caáp, ñaúng caáp v.v... Loaïi ñòa vò
gaùn naøy cho bieát caù nhaân ñoù laø ai. Caùc töôùc hieäu quyù toäc cuûa doøng hoï naøo ñoù
coù theåø truyeàn töø thôøi naøy sang ñôøi khaùc. Vì vaäy, ñöùa treû sinh ra trong moät gia
ñình quyù toäc ñöông nhieân ñöôïc mang töôùc hieäu cuûa gia ñình, ví duï nhö, Nam
töôùc, Baù töôùc, v.v...

Ñòa vò ñaït ñöôïc laø loaïi ñòa vò maø caù nhaân baèng söï noã löïc cuûa mình ñaït
ñöôïc (chaúng haïn ñòa vò baùc syõ). Taát nhieân trong xaõ hoäi cuõng coù nhöõng caù nhaân
ñaït ñöôïc moät ñòa vò xaõ hoäi naøo ñoù baèng caû con ñöôøng chính thöùc vaø khoâng
chính thöùc.)

Lyù thuyeát töông taùc do G.H.Mead (1934) khôûi xöôùng, tieàn thaân cuûa lyù
thuyeát töông taùc bieåu töôïng. OÂng moâ taû vai troø nhö laø keát quaû cuûa moät quaù
trình töông taùc mang tính reøn luyeän vaø saùng taïo. Trong quaù trình xaõ hoäi hoùa
ngay töø thuôû coøn thô, treû em ñaõ hình thaønh caùi “toâi” cuûa mình baèng caùch hoïc
theo nhöõng gì maø ngöôøi lôùn laøm. OÂng noùi ñoù laø quaù trình “hoïc ñoùng vai”. ,
Nhieàu em gaùi laáy ñoà trang söùc, quaàn aùo, giaøy deùp… cuûa meï ñeå trang ñieåm vaø
aên maëc gioáng nhö meï, caùc em hoïc caùch laøm coâ giaùo, laøm baùc syõ theo nhöõng gì
maø caùc em quan saùt vaø ghi nhaän ñöôïc.

Khi lôùn leân, ngöôøi ta khoâng nhöõng hoïc hoûi ñeå hieåu bieát maø coøn phaûi thöïc
söï ñaûm nhaän vai troø. Theo lyù thuyeát töông taùc, khi con ngöôøi ñaûm nhaän vai troø
naøo ñoù, bao giôø cuõng phaûi naém vöõng nhöõng traùch nhieäm vaø nghóa vuï töø vai troø

99
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

cuûa mình. Hôn theá nöõa, hoï coøn phaûi hieåu roõ nhöõng vai troø cuûa caùc vò trí khaùc
trong moái quan heä vôùi vò trí cuûa mình. Nhö vaäy, baát cöù vai troø naøo cuõng ñeàu
bao haøm quan heä töông taùc vôùi caùc vai troø khaùc (khoâng theå coù vai troø cuûa baùc
syõ maø thieáu vai troø cuûa beänh nhaân). Quaù trình töông taùc ôû ñaây theå hieän ôû choã
khi ñoùng vai cuûa mình, ngöôøi ta luoân xem xeùt laïi vai troø cuûa mình trong moái
töông quan vôùi vai troø cuûa ngöôøi khaùc. Trong quaù trình töông taùc, caùch phaûn
öùng cuûa ngöôøi khaùc seõ goùp phaàn cuûng coá hoaëc thay ñoåi quan nieäm cuûa moãi
ngöôøi vì vai troø cuûa mình. Do vaäy, thoâng qua thaùi ñoä cuûa nhöõng ngöôøi khaùc
maø ngöôøi ta hieåu mình neân duy trì hoaëc thay ñoåi caùch thöïc hieän vai troø cuûa caù
nhaân. G.H.Mead duøng thuaät ngöõ “ñoùng vai” ñeå aùm chæ quaù trình maø theo ñoù
caùch öùng xöû cuûa moät vai troø naøo ñoù coù theå ñöôïc taïo ra hoaëc thay ñoåi trong caùc
moái quan heä töông taùc.

Tröôøng phaùi lyù thuyeát naøy thöøa nhaän moái quan heä giöõa caùc vai troø nhöng
khoâng cho raèng caùc quan heä töông taùc coù theå thay ñoåi hoaëc taïo ra vai troø môùi
vì caùc vai troø ñeàu ñöôïc quy ñònh baèng nhöõng chuaån möïc xaõ hoäi vaø xuaát phaùt
töø moät neàn vaên hoùa chung cuûa xaõ hoäi.

III. Ñòa vò xaõ hoäi

Vò theá xaõ hoäi khoâng nhöõng ñöôïc hieåu nhö moät vò trí cuï theå naøo ñoù trong
nhoùm cuûa cô caáu xaõ hoäi (vò trí ngöôøi cha, ngöôøi meï, baùc syõ, luaät sö…) vaø töông
öùng vôùi vai troø nhö ñaõ phaân tích. Tuy nhieân, thuaät ngöõ naøy coøn coù moät nghóa
khaùc bao quaùt hôn, mang tính toång theå hôn, ñoù laø caùch ñaùn h giaù cuûa xaõ hoäi ñoái
vôùi moät caù nhaân hay moät nhoùm naøo ñoù. Söï ñaùnh giaù naøy bao goàm toång hoøa
caùc tieâu chí veà uy tín xaõ hoäi, theá löïc, danh voïng. Khi phaân ñònh vò trí cao thaáp
cuûa caùc nhoùm ngöôøi theo nhöõng tieâu chí treân, chuùng ta coù theå nhaän ra “ñòa vò
xaõ hoäi” cuûa moät caù nhaân hay moät nhoùm trong thang baäc xaõ hoäi. Nhö vaäy, noùi
ñeán ñòa vò xaõ hoäi chuùng ta hieåu raèng coù nhöõng thang baäc khaùc nhau veà ñòa vò
xaõ hoäi vaø ngöôøi naøy coù ñòa vò xaõ hoäi cao hôn ñòa vò cuûa ngöôøi khaùc. Ngöôøi ta
coù theå hình dung moät boä tröôûng coù ñòa vò xaõ hoäi cao hôn ña soá nhöõng ngöôøi
khaùc; baùc syõ, kyõ sö, giaùo vieân coù ñòa vò xaõ hoäi – ñöôïc xaõ hoäi coi laø coù uy tín
cao hôn nhoùm ngöôøi lao ñoäng phoå thoâng. Söï saép xeáp ñòa vò naøy ñöôïc hình
thaønh töø nhöõng quan ñieåm döïa treân heä thoáng giaù trò cuûa xaõ hoäi cuûa caùc thaønh
vieân trong xaõ hoäi.

Toùm laïi, ñòa vò xaõ hoäi vaø vai troø xaõ hoäi laø phaïm truø cuûa xaõ hoäi hoïc coù moái
quan heä qua laïi vôùi nhau. Trong xaõ hoäi, caùc caù nhaân seõ thuoäc veà moät nhoùm xaõ
hoäi, moät taàng lôùp hoaëc moät giai caáp xaõ hoäi naøo ñoù. Vò theá xaõ hoäi maø con ngöôøi
ñaït ñöôïc seõ giuùp cho hoï hieåu ñöôïc nhöõng vai troø töông öùng vôùi nhöõng vò theá

100
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

ñoù, hoï seõ hoïc hoûi nhöõng caùch ñoùng vai, hieåu roõ nghóa vuï vaø quyeàn lôïi trong
heä thoáng xaõ hoäi cuûa hoï.

Vò theá xaõ hoäi töông öùng vôùi nghóa vuï vaø quyeàn lôïi cuûa caùc caù nhaân trong
nhöõng taàng lôùp, caùc giai caáp khaùc nhau vaø nhöõng moái quan heä töông taùc cuûa
hoï (töông hôïp vaø ñoái khaùng) seõ ñöôïc phaân tích ôû chöông XI.

Noäi dung chính

Ñòa vò xaõ hoäi vaø vai troø xaõ hoäi laø hai khaùi nieäm khaùc nhau nhöng coù quan
heä vôùi nhau. Sau khi ñoïc xong chöông naøy, sinh vieân seõ hieåu roõ hôn veà nhöng
khaùi nieäm coù lieân quan ñeán ñòa vò vaø vai troø cuõng nhö nhöõng lyù thuyeát veà vai
troø vaø ñòa vò xaõ hoäi.

101
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Chöông IX
NHOÙM VAØ TOÅ CHÖÙC PHÖÙC TAÏP

Soáng trong xaõ hoäi, con ngöôøi luoân coù söï giao tieáp. Khoâng nhöõng “röôïu
ngon phaûi coù baïn hieàn” maø ngay caû trong böõa aên, ngöôøi ta cuõng muoán coù
ngöôøi cuøng ngoài aên ñeå trao ñoåi. Khi ta môøi baïn beø tôùi nhaø haøng hay laïi nhaø
duøng côm, khoâng coù nghóa laø môøi moïi ngöôøi ñeán giaûi quyeát nhu caàu thöïc
phaåm. Chính söï troø chuyeän thaân maät, trao ñoåi taâm söï, hay söï töï do cöôøi noùi...
ñaõ ñem laïi söï thoûa maõn taùc ñoäng qua laïi giöõa caùc caù nhaân.

Trong hoaït ñoäng soáng haøng ngaøy, con ngöôøi tham gia vaøo nhieàu nhoùm vaø
caùc toå chöùc vì nhieàu lyù do khaùc nhau. Caùc nhoùm maø con ngöôøi tham gia vaøo
ñeàu coù nhöõng kyø voïng vaø quy ñònh naøo ñoù cho moãi thaønh vieân cuûa mình
(nhoùm vui chôi khaùc vôùi nhoùm ôû nôi laøm vieäc). Trong moät xaõ hoäi hieän ñaïi toàn
taïi moät cô caáu khoång loà vaø phöùc taïp bao goàm caùc quan heä vaø hoaït ñoäng phuï
thuoäc laãn nhau.

Ñeå hieåu ñöôïc con ngöôøi, hieåu ñöôïc nhöõng öùng xöû cuûa hoï caàn phaûi
nghieân cöùu veà nhoùm, coäng ñoàng, caùc taäp theå, töø nhöõng nhoùm nhoû goàm nhöõng
ngöôøi coù quan heä maät thieát vôùi nhau cho ñeán caùc toå chöùc phöùc taïp nhaát trong
xaõ hoäi.

I. Ñònh nghóa nhoùm

Nhoùm laø moät taäp hôïp ngöôøi maø trong ñoù coù caùc caù nhaân quan heä qua laïi
vôùi nhau theo moät caáu truùc vaø cô cheá naøo ñoù. ÔÛ ñaây, caùc thaønh vieân tham gia
moät caùch töï nhieân.

Nhö vaäy, nhoùm phaûi coù moät soá löôïng caù nhaân nhaát ñònh (hieän nay ngöôøi
ta ñang tranh luaän con soá toái thieåu phaûi laø hai, hoaëc ba ngöôøi) ñeå coù söï taùc
ñoäng hoã töông (taùc ñoäng qua laïi giöõa caùc thaønh vieân), haønh ñoäng cuûa moãi caù
nhaân trong nhoùm phaûi coù yù nghóa vôùi phaûn öùng cuûa ngöôøi khaùc (hoaëc nhöõng
ngöôøi khaùc). Töùc laø nhöõng haønh vi cuûa anh ta phaûi gaây aûnh höôûng tôùi nhöõng
phaûn öùng ñoù. Neáu nhö moät nhoùm ngöôøi naøo ñoù thieáu söï quan heä hoã töông thì
chæ ñôn thuaàn laø moät ñaùm ñoâng, khoâng ñöôïc goïi laø nhoùm.

Chuùng ta soáng trong xaõ hoäi, töï nhieân thuoäc veà raát nhieàu nhoùm khaùc
nhau Ví duï: lôùp hoïc, nhoùm baïn beø gia ñình, toaøn ñoäi nhoùm laøm vieäc, nhoùm

102
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

theå thao,v.v... Moãi moät tö caùch thaønh vieân cuûa nhoùm ñeàu coù moät aûnh höôûng
nhaát ñònh ñoái vôùi haønh vi, vôùi caùch öùng xöû cuûa chuùng ta. Cuõng coù theå coù tö
caùch thaønh vieân naøy aûnh höôûng nhieàu hôn tö caùch thaønh vieân khaùc.

Moãi moät nhoùm maø chuùng ta tham gia, baát kì laø loaïi nhoùm naøo cuõng ñeàu
coù moät soá ñaëc tröng nhö: tö caùch thaønh vieân, vai troø, ñòa vò, chuaån möïc cheá taøi,
muïc tieâu....

Trong nhöõng chöông tröôùc, chuùng ta ñaõ nghieân cöùu nhöõng khaùi nieäm
naøy, ôû ñaây, chuùng ta chæ ñieåm laïi chuùng ñeå khi phaân tích caùc loaïi hình cuûa
nhoùm ñöôïc thuaän lôïi hôn.

Tö caùch thaønh vieân laø nhöõng ngöôøi cuï theå hoïp laïi thaønh soá thaønh vieân
cuûa nhoùm. Tö caùch thaønh vieân coù theå ñöôïc quy ñònh hoaëc khoâng quy ñònh moät
caùch roõ raøng. Chaúng haïn ñoái vôùi nhoùm gia ñình, tö caùch thaønh vieân ñöôïc xaùc
ñònh bôûi nhöõng luaät leä veà quan heä thaân toäc trong moät xaõ hoäi nhaát ñònh. ÔÛ ñoù,
khoâng theå tìm thaáy moät danh muïc döï kieán veà söï phaân coâng thaønh vieân. Nhoùm
baïn beø cuõng vaäy, khoâng coù danh saùch nhö ôû nhöõng nhoùm lôùn (cô sôû kinh
doanh, lôùp hoïc, caâu laïc boä…) nhöng ngöôøi ta deã daøng phaân bieät ñöôïc ai laø
ngöôøi trong nhoùm hay ngoaøi nhoùm maø khoâng caàn kieåm tra danh saùch nhö
nhöõng nhoùm lôùn kia.

Ñòa vò laø vò trí cuûa moät ngöôøi trong nhoùm (caùch deã nhaän bieát veà ñòa vò
nhaát laø coi ñòa vò nhö moät danh hieäu coâng vieäc, ví duï: giaùo vieân, hoïc sinh,
ngöôøi baùn haøng, v.v... Coù nhöõng ñòa vò naøy boå sung cho nhöõng ñòa vò khaùc hoïc
sinh, nhaân vieân baùn haøng-khaùch haøng; meï-con).

Vai troø laø nhöõng öùng xöû nhaát ñònh gaén lieàn vôùi ñòa vò. Vai troø ñöôïc hieåu
nhö nhöõng kyø voïng xaõ hoäi, nôi maø thaønh vieân chieám giöõ nhöõng vò trí naøo ñoù
trong nhoùm, trong xaõ hoäi (bao goàm nghóa vuï vaø quyeàn lôïi). Neáu nhö quan
nieäm ñòa vò laø moät danh hieäu coâng vieäc thì vai troø coù theå coi laø söï moâ taû veà
coâng vieäc. Caùc vai troø cho thaáy moái quan heä hoã töông giöõa caùc thaønh vieân.
Chuùng coù yù nghóa quan troïng ñoái vôùi toå chöùc xaõ hoäi cuûa moät taäp theå.

Chuaån möïc laø nhöõng quy taéc öùng xöû, laø söï cuï theå hoùa caùc giaù trò maø xaõ
hoäi ñeà cao. Trong moãi moät nhoùm ñeàu coù nhöõng chuaån möïc chung cho moïi
thaønh vieân nhöng cuõng coù nhöõng chuaån möïc rieâng ñoái vôùi caùc vai troø. Noù
ñöôïc coi laø nhöõng kì voïng vai troø gaén vôùi moät ñòa vò cuï theå. Chaúng haïn, trong
lôùp hoïc, moïi ngöôøi ñeàu ñöôïc kì voïng phaûi ñi hoïc ñuùng giôø, ngöôøi tröïc nhaät thì
phaûi doïn deïp vaø chuaån bò ñieàu kieän toát cho buoåi giaûng baøi, ngöôøi ta khoâng baét

103
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

caû lôùp laøm vieäc ñoù, hoaëc ôû trong coâng sôû, coâ thö kyù phaûi ñaùnh maùy vaø nhöõng
ngöôøi khaùc laøm vieäc khaùc.

Cheá taøi laø bieän phaùp cöôõng cheá haønh vi buoäc caùc thaønh vieân cuûa nhoùm
phaûi tuaân theo (heä thoáng thöôûng phaït). Cheá taøi coù nhöõng ñaëc ñieåm rieâng bieät
ñoái vôùi töøng nhoùm. Cheá taøi coù theå theå hieän ôû hình thöùc tieâu cöïc (phaït) vaø tích
cöïc (thöôûng).

Muïc tieâu laø neàn taûng ñoái vôùi caùc thaønh vieân coù lieân quan tôùi nhöõng lôïi
ích, giaù trò, söï höùng thuù, söï hoaøn thaønh coâng vieäc, ñaëc bieät laø lôïi ích vì söï toàn
taïi cuûa nhoùm. Muïc tieâu coù theå roõ raøng, cuõng coù theå khoâng ñöôïc roõ raøng laém
tuøy thuoäc vaøo ñaëc ñieåm cuûa nhoùm.

II. Phaân bieät nhoùm vaø khoâng nhoùm

Theo caùc nhaø taâm lyù hoïc vaø xaõ hoäi hoïc, nhöõng yeáu toá treân phaûi ñöôïc coù
trong moät nhoùm. Neáu thieáu moät hay nhieàu yeáu toá keå treân thì moät taäp hôïp
ngöôøi naøo ñoù khoâng ñöôïc goïi laø nhoùm (R Dian Shapiro, 1977). Moät ñaùm ñoâng
treân ñöôøng phoá ñöôïc hình thaønh moät caùch ngaãu nhieân do moät söï coá naøo ñoù
khoâng goïi laø nhoùm. Nhöõng ñaùm ñoâng ñoù goïi laø taäp hôïp xaõ hoäi.

Ngoaøi ra, coù loaïi taäp hôïp ngöôøi cuõng khoâng ñöôïc coi nhö moät nhoùm, ñoù
laø taàng lôùp xaõ hoäi. Thoâng thöôøng thuaät ngöõ naøy hay bò ñaùnh ñoàng vôùi nhoùm.
Thöïc ra taàng lôùp xaõ hoäi laø thuaät ngöõ chæ söï phaân loaïi con ngöôøi trong xaõ hoäi,
söï phaân loaïi naøy chæ coù yù nghóa trong moät xaõ hoäi nhaát ñònh. Cô sôû cuûa söï phaân
loaïi naøy laø nhöõng ñaëc tröng xaõ hoäi, coù theå cho pheùp ngöôøi ta phaân bieät ñöôïc
nhöõng lôùp ngöôøi khaùc nhau. Ví duï, döïa vaøo nhöõng ñaëc tröng nhö chuûng toäc,
toân giaùo, giôùi tính, v.v... ngöôøi ta phaân thaønh caùc taàng lôùp khaùc nhau. Trong
khi thöïc hieän caùc hoaït ñoäng soáng khaùc nhau nhö keát hoân, tuyeån nhaân söï ñeán
söï löïa choïn beø baïn ngöôøi ta thöôøng döïa treân taàng lôùp xaõ hoäi.

III. Phaân loaïi nhoùm

Coù raát nhieàu caùch phaân loaïi khaùc nhau veà nhoùm. Caùc caùch phaân loaïi tuy
khaùc nhau nhöng ñeàu xuaát phaùt töø nhöõng caùch tieáp caän rieâng bieät ñeå nghieân
cöùu söï taùc ñoäng töông hoã vaø caùch öùng xöû giöõa caùc thaønh vieân cuûa nhoùm. Moãi
moät caùch phaân loaïi ñeàu coù moät lôïi ích nhaát ñònh vaø xuaát phaùt töø moät muïc ñích
nhaát ñònh cuûa ngöôøi nghieân cöùu. Caùc nhaø nghieân cöùu cho raèng caû nhoùm sô caáp
vaø thöù caáp ñeàu laø nhöõng nhoùm lyù töôûng, vì vaäy ranh giôùi giöõa chuùng trong
thöïc teá cuõng caàn ñöôïc phaân ñònh moät caùch roõ raøng. Döôùi ñaây, chuùng ta seõ coá
gaéng phaân bieät caùc nhoùm theo nhöõng caùch phaân loaïi khaùc nhau.

104
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Nhoùm sô caáp vaø nhoùm thöù caáp

C.H.Cooley (1909) laø ngöôøi ñaàu tieân ñöa ra khaùi nieäm nhoùm sô caáp

Nhoùm sô caáp laø nhoùm töông ñoái nhoû, coù nhöõng quan heä tröïc dieän vôùi
nhau, coù chung moät muïc tieâu, coù nhöõng tình caûm thaân thieän vaø ñoàng caûm.
Trong nhoùm naøy chöõ “chuùng toâi” laø moät thaønh ngöõ töï nhieân. Nhoùm naøy coù
aûnh höôûng raát lôùn ñeán söï phaùt trieån nhaân caùch vaø quan ñieåm soáng cuûa caùc
thaønh vieân... trong quaù trình xaõ hoäi hoùa. Gia ñình vaø nhoùm baïn beø ngang haøng
thöôøng ñöôïc ngöôøi ta ñeà caäp ñaàu tieân trong nhöõng ví duï veà nhoùm sô caáp. Gia
ñình ñoùng vai troø quan troïng trong quaù trình xaõ hoäi hoùa caùc thaønh vieân vì noù laø
giai ñoaïn ñaàu tieân cuûa quaù trình naøy khi con ngöôøi môùi ra ñôøi. Haønh ñoäng vaø
phaûn öùng cuûa caùc thaønh vieân trong nhoùm thöôøng mang tính töï phaùt.

Quan ñieåm naøy cuûa C.H.Cooley ñöôïc nhieàu nhaø taâm lyù hoïc vaø xaõ hoäi hoïc
höôûng öùng. Tuy nhieân Ellsworth Faris (1932) boå sung raèng, ñaëc tröng “quan
heä tröïc dieän, maët ñoái maët” vì tính chaát nhoû heïp, coù theå boû qua, khoâng caàn ñöa
vaøo vì trong moät xaõ hoäi phöùc taïp khoù coù theå aùp duïng. OÂng cho raèng vaãn coù
nhöõng nhoùm coù moái quan heä chaët cheõ cho duø coù khoaûng caùch ñòa lyù. Ñieàu naøy
caøng ñuùng hôn khi Internet ra ñôøi, ngöôøi ta coù theå lieân keát khaù chaët cheõ trong
nhoùm lôùn vôùi caùc thaønh vieân ôû raûi raùc treân phaïm vi toaøn caàu. Trong khi ñoù, coù
nhieàu nhoùm raát nhoû, nhöng laïi khoâng ñaùp öùng ñöôïc nhöõng ñaëc tröng cô baûn
naøo cuûa nhoùm sô caáp.

Vaäy, nhöõng ñaëc tröng chuû yeáu cuûa nhoùm sô caáp laø:

 Coù söï nhaát trí cao giöõa caùc thaønh vieân cuûa nhoùm.

 Haønh ñoäng mang tính töï phaùt (khoâng kieàm cheá).

 Cheá taøi khoâng chính thöùc (aùp löïc taâm lyù, tin ñoàn).

 Quan heä mang tính caù nhaân.

 Muïc tieâu khoâng roõ raøng.

Nhoùm thöù caáp laø loaïi nhoùm bao goàm soá löôïng ngöôøi lôùn hôn, moái quan
heä giöõa caùc thaønh vieân khoâng tröïc tieáp, döïa treân caùc quan heä vai troø, ñòa vò,
thoâng qua caùc chuaån möïc öùng xöû hoaëc quy taéc toå chöùc. Coù theå noùi ñaây laø loaïi
nhoùm xaõ hoäi ñaõ ñöôïc thieát cheá hoùa. Söï ñoaøn keát cuûa nhoùm cuõng coù nhöng
khoâng mang tính tình caûm. Ví duï nhö taäp theå coâng ñoaøn hay taäp theå nhöõng
ngöôøi cuøng laøm vieäc ôû moät cô quan naøo ñoù.....

105
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Nhöõng ñaëc tröng chuû yeáu cuûa nhoùm thöù caáp bao goàm:

 Taùc ñoäng hoã töông khoâng mang tính caù nhaân, voâ nhaân xöng, döïa treân
nhöõng quan heä vai troø, ñòa vò.

 Söï nhaát trí giöõa caùc thaønh vieân thaáp

 Cheá taøi chính thöùc (caàn phaûi coù söï kieåm soaùt xaõ hoäi ngoaïi taïi).

 Muïc tieâu roõ raøng.

 Söï bieåu hieän bò haïn cheá.

Tuy nhieân chuùng ta caàn löu yù, söï phaân ñònh thaønh nhoùm sô caáp vaø thöù
caáp maø chuùng ta ñang xem xeùt laø nhöõng keát caáu lyù töôûng (söï phaân ñònh naèm
trong tö duy), trong thöïc teá coù theå seõ coù moät vaøi ñieåm khoâng phuø hôïp vôùi moâ
hình lyù töôûng ñoù.

Moät hình thöùc phaân loaïi khaùc cuõng ñöôïc chuù yù tôùi ñoù laø söï phaân bieät
nhoùm töï nguyeän vaø khoâng töï nguyeän (cô sôû cuûa söï phaân loaïi naøy laø tö caùch
thaønh vieân coù phaûi laø keát quaû cuûa söï töï löïa choïn hay khoâng).

Nhoùm töï nguyeän vaø nhoùm khoâng töï nguyeän

Ñoái vôùi nhoùm töï nguyeän, moãi caù nhaân trong xaõ hoäi ñeàu coù theå töï mình
löïa choïn vaø quyeát ñònh seõ tham gia vaøo nhoùm theo yù mình. Nhoùm ñöôïc hình
thaønh nhôø vaøo söï tham gia töï nguyeän cuûa caùc thaønh vieân ñöôïc goïi laø nhoùm töï
nguyeän. Caùc toå chöùc ñoaøn theå hay caùc nhoùm giaûi trí trong caâu laïc boä ñeàu laø
nhöõng ví duï veà nhoùm töï nguyeän. Trong nhoùm naøy, moïi thaønh vieân ñeàu tham
gia moät caùch tích cöïc, hoï chaáp haønh vaø taùn thaønh caùc muïc tieâu cuõng nhö caùc
quy taéc öùng xöû. Söï nhaát trí trong nhoùm naøy raát cao.

Caùc nhoùm töï nguyeän ñöôïc chia thaønh hai loaïi: nhoùm töï nguyeän mang
tính coâng cuï vaø nhoùm töï nguyeän tình caûm.

Nhoùm töï nguyeän mang tính coâng cuï döïa treân muïc ñích cuûa hoaït ñoäng
coäng ñoàng (nhöõng toå chöùc ñaûng phaùi chính trò, caùc nhoùm nhaèm vaøo nhöõng
muïc tieâu cuï theå). Chaúng haïn, nhoùm sinh vieân tham gia Muøa heø xanh, toå hoøa
giaûi ôû khu phoá...

Nhoùm töï nguyeän tình caûm laø nhöõng nhoùm ñöôïc thaønh laäp nhaèm thoûa maõn
caùc nhu caàu tình caûm. Ví dụ: nhoùm hoaït ñoäng giaûi trí hay hoäi nhöõng ngöôøi ñoäc
thaân…

106
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Trong nhoùm khoâng töï nguyeän, caû tö caùch thaønh vieân, caû caùc quy taéc, luaät
leä quy ñònh öùng xöû ñeàu ñöôïc aùp ñaët. Söï nhaát trí cuûa caùc thaønh vieân trong
nhoùm naøy thöôøng khoâng cao vì ñoù laø moät nhoùm maø hoï khoâng töï nguyeän tham
gia. Nhöõng thaønh vieân cuûa nhöõng nhoùm naøy ít raøng buoäc vôùi muïc tieâu cuûa
nhoùm hoaëc caùc heä thoáng qui taéc phuïc vuï caùc muïc tieâu ñoù. Trong quaân ñoäi deã
daøng tìm thaáy söï khaùc bieät giöõa nhöõng ngöôøi tình nguyeän (nhoùm töï nguyeän)
vaø nhöõng ngöôøi bò goïi ñi thöïc hieän nghóa vuï quaân söï (nhoùm khoâng töï nguyeän).

Nhoùm qui chieáu vaø nhoùm thaønh vieân

Ngöôøi ta cuõng coù theå döïa treân söï hieän dieän hay khoân g hieän dieän cuûa caùc
thaønh vieân trong nhoùm ñeå phaân thaønh nhoùm qui chieáu vaø nhoùm thaønh vieân.

Nhoùm qui chieáu bao goàm nhöõng ngöôøi cung caáp caùch nhìn cho caùc caù
nhaân. Khi caùch nhìn naøy laø cô sôû cho caùc haønh ñoäng cuûa caù nhaân, ngöôøi ta goïi
nhoùm ñoù laø nhoùm qui chieáu chuaån. ÔÛ ñaây, caùc caù nhaân thöôøng hình dung veà
moät maãu ngöôøi hay maãu öùng xöû vaø coá gaéng tuaân theo. Khi nhoùm cung caáp
moät cô sôû ñeå hình thaønh thaùi ñoä, ngöôøi ta goïi laø nhoùm qui chieáu so saùnh (ví duï
moät khaùn giaû ñang xem bieåu dieãn khoù chòu vôùi phong caùch bieåu dieãn cuûa dieãn
vieân maø boû veà). Trong tröôøng hôïp naøy, caùc caù nhaân quan saùt haønh vi cuûa
nhöõng ngöôøi khaùc thuoäc veà moät nhoùm naøo ñoù vaø so saùnh xem hoï öùng xöû coù
ñuùng vôùi nhöõng gì caàn thöïc hieän theo nhaän thöùc cuûa hoï hay khoâng. Neáu
khoâng thaáy coù söï töông thöùc giöõa haønh ñoäng thöïc cuûa nhöõng ngöôøi ñoù vaø moâ
hình lyù töôûng (theo hoï), hoï seõ heát söùc thaát voïng.

Chuùng ta caàn löu yù khi nghieân cöùu nhoùm qui chieáu. Thöù nhaát, khoâng phaûi
moïi nhoùm qui chieáu ñeàu coù nhöõng ñaëc tröng cuûa nhoùm (nhö ñaõ trình baøy ôû
treân), vì vaäy noù laø nhoùm lyù töôûng chöù khoâng phaûi laø nhoùm hieän thöïc. Khi
nghieân cöùu nhoùm qui chieáu, ngöôøi ta chuû yeáu taäp trung vaøo aûnh höôûng cuûa
nhoùm chöù khoâng phaûi toå chöùc xaõ hoäi hay taùc ñoäng hoã töông. Thöù hai, caùc caù
nhaân khoâng nhaát thieát phaûi tham gia vaøo nhoùm qui chieáu. Vì vaäy, noù laø nhoùm
maø trong ñoù ngöôøi ta muoán tìm kieám moät tö caùch thaønh vieân chöù khoâng phaûi
laø nhoùm trong ñoù caù nhaân ñaït ñöôïc tö caùch thaønh vieân.

Nhoùm thaønh vieân laø nhoùm coù caùc thaønh vieân tham gia. Noù phaûn aùnh
nhöõng ñaëc tröng cuûa moät nhoùm.

IV. Cô caáu cuûa nhoùm

Trong caùc nhoùm ñeàu toàn taïi moät cô caáu naøo ñoù. Ñoù laø nhöõng moâ hình cuûa
quan heä vaø caùc cô hoäi truyeàn thoâng giöõa caùc thaønh vieân trong nhoùm. Caùc moái

107
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

quan heä trong nhoùm ñöôïc bieåu hieän döôùi hình thöùc chính thöùc vaø khoâng chính
thöùc.

Cô caáu chính thöùc

Cô sôû ñeå phaân bieät cô caáu chính thöùc cuûa nhoùm laø nhöõng hoaït ñoäng vaø
vai troø caù nhaân trong nhoùm ñeàu thoâng qua nhöõng ñieàu leä nhaát ñònh. Cô cheá
cuûa söï vaän haønh nhoùm ñöôïc theå hieän thoâng qua caùc ñaïo luaät thaønh vaên, luaät
phaùp, caùc sô ñoà keá hoaïch…

Cô caáu chính thöùc coù moät soá ñaëc ñieåm nhö: söï quy ñònh kieåu maãu cuûa
truyeàn thoâng trong nhoùm; aùp duïng caùc kyû luaät chính thöùc; nhieäm vuï vaø traùch
nhieäm cuûa caùc thaønh vieân ñöôïc phaân coâng roõ raøng; coù söï phaân caáp quyeàn löïc;
aùp duïng cheá taøi tích cöïc vaø tieâu cöïc töông öùng vôùi caùc öùng xöû phuø hôïp vaø leäch
laïc.

Cô caáu cuûa moät vieän nghieân cöùu moät tröôøng hoïc laø moät ví duï veà cô caáu
chính thöùc.

Cô caáu khoâng chính thöùc

Nhoùm thuoäc loaïi naøy ñöôïc hình thaønh moät caùch töï phaùt, caùc thaønh vieân
cuûa nhoùm quan heä theo nhöõng luaät leä khoâng thaønh vaên. Hoï töï nguyeän tuaân
thuû caùc luaät leä vaø söï laõnh ñaïo cuûa thuû lónh.

Nhöôïc ñieåm cuûa cô caáu naøy bieåu hieän ôû choã caùc tieâu chuaån thöïc söï
khoâng raønh maïch vaø nhaát quaùn. Vì vaäy, khi xöû lyù caùc tröôøng hôïp, deã bò thaønh
kieán trong ñaùnh giaù.

Giöõa nhoùm cô caáu chính thöùc vaø cô caáu khoâng chính thöùc coù nhöõng moái
quan heä vôùi nhau, qua cô caáu khoâng chính thöùc, coù theå chuyeån ñöôïc noäi dung
naøo ñoù cuûa cô caáu chính thöùc. Ví duï trong lôùp coù nhöõng hoïc sinh caù bieät maø
vieäc aùp duïng caùc kyû luaät chính thöùc cuõng khoâng mang laïi hieäu quaû. Coâ giaùo
ñaõ thoâng qua moät soá thaønh vieân cuûa nhoùm khoâng chính thöùc (nhoùm baïn beø
ngang haøng) ñeå hoï thuyeát phuïc hoä. Tuaân thuû moät caùch töï nguyeän nhöõng yeâu
caàu cuûa nhoùm, hoïc sinh caù bieät ñoù ñaõ töï ñieàu chænh laïi haønh vi cuûa mình phuø
hôïp vôùi yeâu caàu cuûa nhaø tröôøng, maëc duø trong thaâm taâm, caäu beù ñoù haøi loøng
laø mình ñaõ ñaùp laïi ñöôïc kyø voïng cuûa nhoùm.

Nghieân cöùu veà nhoùm khoâng theå boû qua vieäc nghieân cöùu veà ngöôøi ñöùng
ñaàu cuûa nhoùm, ñoù laø thuû lónh vaø caùc hình thöùc laõnh ñaïo.

108
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

V. Thuû lónh
Thuû lónh laø moät thaønh vieân cuûa moät nhoùm naøo ñoù coù uy tín nhieàu nhaát ñoái
vôùi caû nhoùm. Thuû lónh khoâng nhaát thieát phaûi laø ngöôøi coù quyeàn löïc hay laø
ngöôøi gioûi nhaát trong nhoùm. Ñôn giaûn, baèng moät cô cheá naøo ñoù maø anh ta coù
uy tín nhaát trong nhoùm vaø nhöõng haønh vi cuûa anh ta coù aûnh höôûng ñeán caùc
thaønh vieân trong nhoùm. Ñieàu naøy coù theå ñöôïc giaûi thích baèng moái quan heä toát
ñeïp giöõa thuû lónh vaø caùc thaønh vieân. Töùc laø anh ta coù khaû naêng thaáu hieåu
nhöõng taâm tö nguyeän voïng cuûa nhöõng thaønh vieân trong nhoùm vaø khaû naêng
thuyeát phuïc khieán moïi ngöôøi phaûi tuaân theo nhöõng ñeà nghò cuûa anh ta.

Caùc thaønh vieân cuûa nhoùm toân troïng thuû lónh khoâng ñôn thuaàn chæ vì
nhöõng phaåm chaát caù nhaân maø vì vai troø xaõ hoäi cuûa anh ta. Bôûi vì chính vai troø
thuû lónh ñaõ laøm cho caùc thaønh vieân cuûa nhoùm nhaát trí ñoaøn keát vôùi nhau ñeå
thöïc hieän ñöôïc nhöõng muïc tieâu cuûa nhoùm baèng nhöõng con ñöôøng khoâng chính
thöùc.

Thuû lónh thöôøng toàn taïi döôùi hai hình thöùc: thuû lónh trong coâng vieäc vaø thuû
lónh tinh thaàn.

Thuû lónh coâng vieäc laø ngöôøi tröïc tieáp ñieàu haønh nhoùm, toå chöùc, höôùng
daãn caùc thaønh vieân cuûa nhoùm hoaøn thaønh nhieäm vuï cuûa mình. Ñoù laø ngöôøi coù
kinh nghieäm vaø naêng löïc, tuy khoâng nhaát thieát laø ngöôøi gioûi nhaát.

Thuû lónh tinh thaàn laø ngöôøi coù khaû naêng taïo ra ñöôïc baàu khoâng khí vui veû
thoaûi maùi, deã daøng laøm dòu ñi baàu khoâng khí caêng thaúng trong taäp theå, hoaëc
maâu thuaãn giöõa caùc thaønh vieân.

Trong thöïc teá ôû moät nhoùm coù theå toàn taïi song song hai thuû lónh khaùc nhau
nhöng cuõng coù theå chæ coù moät ngöôøi ñöùng ñaàu vôùi hai kieåu thuû lónh noùi treân.

Thoâng thöôøng, trong quaù trình chæ ñaïo nhoùm, caùc thuû lónh theå hieän söï
laõnh ñaïo cuûa mình theo nhieàu kieåu khaùc nhau. Döïa treân caùc caùch thöùc laõnh
ñaïo maø ngöôøi ta phaân thaønh ba loaïi: daân chuû, ñoäc ñoaùn vaø thuï ñoäng.

Laõnh ñaïo theo kieåu ñoäc ñoaùn laø kieåu quaûn lyù, chæ ñaïo chuû yeáu baèng
caùch meänh leänh, buoäc moïi thaønh vieân trong nhoùm phaûi thöïc hieän.

Laõnh ñaïo theo kieåu daân chuû laø kieåu quaûn lyù, chæ ñaïo khoâng baèng caùc
meänh leänh. Ngöôøi thuû lónh chæ höôùng daãn, gôïi yù caùc yù töôûng, coøn caùc quyeát
ñònh döïa treân söï löïa choïn vaø quyeát ñònh cuûa caû nhoùm.

109
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Laõnh ñaïo thuï ñoäng laø kieåu laõnh ñaïo chung chung, khoâng coù söï quyeát
ñoaùn.

Söï quan taâm ñoâi khi khoâng lieân quan ñeán muïc tieâu cuûa nhoùm, taïo neân söï
thieáu töï giaùc vaø yù thöùc cuûa caùc thaønh vieân trong vieäc thöïc hieän muïc tieâu cuûa
nhoùm. Ta coù theå laáy thí nghieäm cuûa Lippit vaø Wyte trong nghieân cöùu “caùc
kieåu laõnh ñaïo” treân ñoái töôïng thieáu nhi laøm thí duï. Hoï phaân chia caùc em ham
thích laøm caùc moâ hình maùy bay thaønh ba nhoùm, chòu söï laõnh ñaïo cuûa nhöõng
maãu ngöôøi thuû lónh theo ba kieåu laõnh ñaïo noùi treân. Khi toång keát thí nghieäm,
hoï ruùt ra ñöôïc nhöõng keát luaän veà hieäu quaû cuûa ba kieåu laõnh ñaïo ñoù. Ñoái vôùi
nhoùm coù nhoùm ngöôøi laõnh ñaïo ñoäc ñoaùn, naêng suaát lao ñoäng cao nhaát nhöng
chaát löôïng saûn phaåm laïi thuoäc veà nhoùm coù kieåu laõnh ñaïo daân chuû.

Kyû luaät coù söï phaân bieät roõ reät trong caùc nhoùm. Caùc em ôû nhoùm “daân
chuû” coù yù thöùc laøm vieäc cao hôn, hieåu coâng vieäc hôn vaø töï giaùc ngay caû khi
vaéng maët laõnh ñaïo. Coøn ôû nhoùm “ñoäc ñoaùn” caùc thaønh vieân thuï ñoäng hôn,
khoâng töï giaùc hoaøn thaønh coâng vieäc khi vaéng maët laõnh ñaïo, tính kyû luaät thaáp
hôn.

Khoâng khí taâm lyù trong nhoùm “daân chuû” cuõng toát hôn, moïi ngöôøi ñoaøn
keát hôn trong nhoùm “ñoäc ñoaùn” vaø coi coâng vieäc cuûa taäp theå nhö coâng vieäc
cuûa chính mình.

Nhö vaäy, nhoùm laø ñoái töôïng cuûa nhieàu ngaønh khoa hoïc khaùc nhau. Taâm
lyù hoïc quan taâm nhieàu hôn ñeán khía caïnh truyeàn thoâng lieân caù nhaân mang tính
tröïc dieän tình caûm. Coøn caùc nhaø xaõ hoäi hoïc quan taâm tôùi nhoùm nhö moät coäng
ñoàng, moät taäp theå, bao goàm söï töông taùc giöõa caùc vò theá, vai troø trong caùc
nhoùm, giöõa caùc nhoùm vôùi nhau vaø giöõa caùc nhoùm vôùi xaõ hoäi noùi chung.

VI. Caùc toå chöùc phöùc taïp

Khaùi nieäm
Toå chöùc phöùc taïp laø moät toå chöùc chöùa ñöïng nhieàu nhoùm khaùc bieät, tieán
haønh nhöõng hoaït ñoäng khaùc bieät. Ví duï nhö nhöõng toå chöùc kinh doanh lôùn.
Trong ñoù, coù nhieàu ñôn vò taùch bieät hoaït ñoäng, taát caû moïi ñôn vò ñeàu phoái hôïp
vôùi nhau vaø lieân quan vôùi nhau.

Khi nghieân cöùu veà caùc toå chöùc phöùc taïp, caùc nhaø xaõ hoäi hoïc khoâng chæ
quan taâm tôùi söï phoái hôïp vaø caùc quan heä qua laïi beân trong toå chöùc ñoù maø coøn
chuù yù tôùi taùc ñoäng cuûa tính phöùc taïp ñoái vôùi öùng xöû cuûa con ngöôøi. Trong xaõ

110
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

hoäi phöùc taïp, caùc vai troø ngaøy caøng trôû neân chuyeân moân hoùa hôn vaø moät caù
nhaân ngaøy caøng tham gia vaøo nhieàu nhoùm hôn, do vaäy phaûi ñaûm ñöông nhieàu
vai troø hôn. Söï tham gia cuûa caùc caù nhaân vaøo nhöõng toå chöùc khaùc nhau khoâng
chæ cho thaáy nhöõng vai troø khaùc nhau do caù nhaân thöïc hieän, maø coøn theå hieän
nhöõng loaïi kyø voïng khaùc nhau ñoái vôùi caùc caù nhaân aáy.

Khi tham gia vaøo moät nhoùm naøo ñoù, nhoùm seõ ñoøi hoûi tö caùch thaønh vieân
cuûa moãi caù nhaân. Neáu tham gia cuøng moät luùc vaøo nhieàu nhoùm, caù nhaân seõ
phaûi cuøng moät luùc theå hieän nhöõng tö caùch thaønh vieân cuûa caùc nhoùm khaùc
nhau, bôûi vì moãi nhoùm ñoøi hoûi moãi caù nhaân phaûi ñieàu chænh öùng xöû cuûa mình
phuø hôïp vôùi yeâu caàu cuûa chính baûn thaân nhoùm.

Trong xaõ hoäi phöùc taïp, phaàn lôùn söï taùc ñoäng hoã töông tröïc dieän mang
tính chaát thöù yeáu, hoaëc chæ xaûy ra trong nhöõng nhoùm sô caáp. Söï thaân tình giöõa
nhöõng nhoùm baïn beø ngaøy caøng hieám hôn trong xaõ hoäi hieän ñaïi.

Cô caáu heä thoáng cuûa toå chöùc phöùc taïp

Trong toå chöùc phöùc taïp coù hai loaïi quan heä ñieån hình: ñoù laø quan heä theo
heä thoáng doïc vaø quan heä ban beä. Ñöôøng daây heä thoáng doïc bao goàm nhöõng caù
nhaân naèm trong moät daây chuyeàn chæ huy tröïc tieáp, trong ñoù caùc meänh leänh
ñöôïc truyeàn töø treân xuoáng vaø thoâng tin ñi töø döôùi leân thoâng qua cuøng moät daây
chuyeàn aáy. Thoâng tin giöõa caùc ñöôøng heä thoáng doïc ñöôïc thöïc hieän thoâng qua
nhöõng ngöôøi ñöùng ñaàu caùc boä phaän hoaëc ñôn vò cuï theå, ngöôøi trôï lyù cho vò
ñöùng ñaàu cuûa moät boä phaän khoâng theå tröïc tieáp tieáp xuùc vôùi ngöôøi töông ñöông
ôû boä phaän khaùc. Söï tieáp xuùc phaûi ñöôïc saép xeáp thoâng qua nhöõng ngöôùi ñöùng
ñaàu boä phaän, theo caùc keânh thoâng tin ñaõ ñöôïc xaùc ñònh cuï theå. Laáy heä thoáng
Ñaïi hoïc Quoác gia laøm ví duï: tröôûng cuûa khoa naøy khoâng theå ñieàu ñoäng giaùo
vieân cuûa khoa khaùc. Muoán keát hôïp coâng vieäc giöõa caùc khoa, phaûi coù söï baøn
baïc giöõa hai tröôûng khoa roài môùi thaønh laäp moät nhoùm coâng taùc môùi.

Caùc vò trí ban beä laø caùc vò trí cuûa nhöõng quan heä dòch vuï vaø quan heä coá
vaán. Caùc vò trí naøy ñeàu naèm trong sô ñoà toå chöùc, vaø caùc ñöôøng daây thoâng tin
ñeàu ñaõ ñöôïc cuï theå hoùa, nhöng ôû ñaây khoâng coù quan heä quyeàn haønh. Nhöõng
nhaân vieân thuoäc phoøng nhaân söï, nhöõng ngöôøi ñöùng ñaàu nhöõng ban ngaønh coù
tính chaát hôïp phaùp, caùc vieân chöùc y teá, nhöõng nhaân vieân baûo quaûn… taát caû ñeàu
thuoäc veà nhöõng vò trí ban beä trong moät coâng ty lôùn.

Nhö vaäy, toå chöùc chính thöùc chính laø caùi maïng löôùi ñaõ ñöôïc xaùc ñònh theo
moät sô ñoà nhaát ñònh cuøng vôùi taát caû nhöõng bieän phaùp vaø luaät leä ñeå ñieàu tieát söï
taùc ñoäng hoã töông. Leavitt (1951) ñaõ nghieân cöùu moái lieân heä giöõa caùc keânh

111
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

thoâng tin vôùi söï thoûa maõn cuûa taäp theå. Theo oâng, ôû nôi naøo thoâng tin ñöôïc phoå
bieán hoaëc ñöôïc phaân quyeàn (khoâng ñöôïc xaùc ñònh moät caùch cöùng nhaéc), thì ôû
ñoù ngöôøi ta thaáy coù möùc ñoä thoûa maõn lôùn hôn. ÔÛ nôi naøo thoâng tin bò haïn cheá
thì möùc thoûa maõn cuûa caùc thaønh vieân thaáp hôn.

Beân caïnh ñoù, Shaw (1964) ñaõ khaùm phaù ra raèng khoù khaên ñöôïc giaûi
quyeát mau choùng hôn trong moâ hình thoâng tin ñöôïc phaân quyeàn, vaø nhöõng
vaán ñeà ñöôïc giaûi quyeát ñôn giaûn hôn trong nhöõng moâ hình haïn cheá taäp quyeàn.

Treân ñaây laø nhöõng nhaän xeùt töø nhöõng coâng trình nghieân cöùu ñöôïc tieán
haønh trong phoøng thí nghieäm, chöù khoâng phaûi trong moät khuoân khoå toå chöùc
chính thöùc thöïc teá. Nhöõng coâng trình naøy döïa treân giaû ñònh cho raèng baûn thaân
moãi ñöôøng daây haøng doïc trong moãi toå chöùc phöùc taïp ñeàu laø moät nhoùm nhoû coù
khaû naêng töï noù giaûi quyeát vaán ñeà, töông töï nhö nhöõng nhoùm maø ngöôøi ta ñaõ
khaûo saùt.

Trong thöïc teá, do tính chaát phöùc taïp cuûa toå chöùc chính thöùc, ngöôøi lao
ñoäng trong khuoân khoå xaõ hoäi naøy ít coù lieân quan hoaëc ít raøng buoäc vôùi saûn
phaåm cuoái cuøng. Ñaëc bieät, khi ngöôøi lao ñoäng thuoäc moät daây chuyeàn saûn xuaát,
nôi saûn phaåm chæ ñöôïc hoaøn thaønh vaøo khaâu cuoái cuøng cuûa moät daây chuyeàn
daøi, ngöôøi lao ñoäng chæ laøm coâng vieäc xieát chaët moät vaøi con vít ñeå gaén hai boä
phaän vôùi nhau, vaø cuoái cuøng hai boä phaän ñoù ñöôïc ñöa vaøo saûn phaåm sau nhieàu
khaâu khaùc.

Tuy nhieân, thoâng thöôøng caùc thaønh vieân cuûa moät toå chöùc chính thöùc trong
heä thoáng cô caáu phöùc taïp vaãn coá gaéng lieân keát laïi baèng moät caùch naøo ñoù, taïo
neân nhöõng nhoùm khoâng chính thöùc (nhöõng ngöôøi nhaäp cö cuøng queâ trong moät
khu cheá xuaát chaúng haïn). Nhöõng toå chöùc naøy cung caáp taùc ñoäng hoã töông giöõa
caùc caù nhaân, ñoâi luùc chuùng hoaït ñoäng coù hieäu quaû hôn laø nhöõng bieän phaùp
ñöôïc quy ñònh moät caùch chính thöùc vaø ñoâi khi cuõng coù theå gaây trôû ngaïi cho
muïc tieâu cuûa toå chöùc chính thöùc.

Theo ñònh nghóa, toå chöùc chính thöùc laø moät nhoùm thöù caáp, coøn toå chöùc
khoâng chính thöùc coù theå ñöôïc coi laø nhoùm sô caáp. Trong toå chöùc khoâng chính
thöùc chuùng ta thaáy, caùc thaønh vieân ñöôïc ñoái xöû nhö nhöõng caù nhaân, chöù khoâng
phaûi theo söï kì voïng veà vai troø, ñieàu ñoù laøm giaûm bôùt tính voâ nhaân caùch trong
toå chöùc chính thöùc (trong tröôøng hôïp toå chöùc chính thöùc bao goàm caû toå chöùc
khoâng chính thöùc). Hôn nöõa, toå chöùc naøy coøn hoã trôï vaø baûo veä caùc thaønh vieân
cuûa mình. Nhö vaäy, neáu nhö toå chöùc khoâng chính thöùc hoaït ñoäng moät caùch coù
hieäu quaû trong loøng toå chöùc chính thöùc, ñoù laø moâ hình lyù töôûng.

112
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Boä maùy quan lieâu

Boä maùy quan lieâu laø moät taäp hôïp caùc cô quan haønh chaùnh, coù ñaëc tröng
laø nhöõng moái quan heä hoã töông voâ nhaân caùch, nhöõng thuû tuïc ñöôïc aán ñònh roõ
raøng vaø nhöõng luaät leä chính thöùc. Neáu boä maùy quan lieâu cuõng coù theå ñöôïc
quan nieäm hoaëc nhö moät nhoùm thöù caáp, hoaëc nhö moät toå chöùc chính thöùc, noù
vaãn mang tính chaát ñoäc nhaát voâ nhò, bôûi vì chæ coù noù môùi bao goàm caùc cô quan
haønh chaùnh. Trong boä maùy quan lieâu coù moät heä thoáng caùc cô quan ñöôïc phuïc
vuï bôûi nhöõng ngöôøi goïi laø vieân chöùc (bureaucrates). Nhoùm naøy cuõng laø saûn
phaåm cuûa xaõ hoäi phöùc taïp.

ÔÛ ñaây cuõng toàn taïi moät heä thoáng toå chöùc phöùc taïp, cuõng coù söï phaân caáp
chaët cheõ. Caáp treân coù traùch nhieäm ñieàu haønh nhöõng coâng vieäc cuûa ngöôøi döôùi
quyeàn mình, neáu coù vaán ñeà sai soùt nghieâm troïng trong cô quan caàn ñieàu
chænh, ngöôøi ñöùng ñaàu coù theå laäp moät hoäi ñoàng kyû luaät. Tuy nhieân söï thaêng
tieán cuûa nhaân vieân döïa treân quy cheá chöù khoâng theå do thuû tröôûng quyeát ñònh.

Trong heä thoáng quan lieâu, moät söï phoái hôïp quyeàn löïc duy lyù vôùi quyeàn
löïc truyeàn thoáng luoân ñöôïc theå hieän. Ôû ñaây cuõng theå hieän söï phoái hôïp giöõa
caùc hoaït ñoäng cuûa caùc ban, beä. Ngay baûn thaân trong loøng boä maùy quan lieâu,
cuõng hình thaønh nhöõng toå chöùc khoâng chính thöùc.

Con ngöôøi khi tham gia vaøo caùc toå chöùc phöùc taïp seõ (khoâng traùnh khoûi)
gaëp moät vaøi khoù khaên, chaúng haïn phaûi rôi vaøo tình traïng xung ñoät giöõa caùc vai
troø, phaûi giöõ vaø thöïc hieän tö caùch thaønh vieân trong nhieàu nhoùm khaùc nhau, ñoâi
luùc ñoái laäp nhau, hoaëc söï caêng thaúng cuûa caùc vai troø (nhoùm caøng phöùc taïp, soá
löôïng caùc kyø voïng khaùc nhau caøng lôùn, moãi loaïi ñeàu coù quyeàn lôïi vaø traùch
nhieäm rieâng).

Toùm laïi, moãi loaïi nhoùm, moãi loaïi cô caáu ñeàu coù nhöõng ñaëc tröng rieâng,
phoái hôïp vôùi nhau taïo thaønh heä thoáng cuûa söï hoaït ñoäng xaõ hoäi. Nhöõng moái
quan heä xaõ hoäi trong toå chöùc naøy ñeàu phaûn aùnh caû nhöõng yeáu toá phoái hôïp,
hôïp taùc, caû nhöõng khía caïnh cuûa söï xung ñoät. Nhöõng quy ñònh trong caùch öùng
xöû, nhöõng heä thoáng thöù baäc traùch nhieäm cuûa chuùng ñöôïc coâng nhaän moät caùch
phoå bieán, ñöôïc theå cheá hoaù taïo thaønh nhöõng moâ hình xaõ hoäi ñieàu chænh haønh
vi cuûa caùc thaønh vieân trong heä thoáng xaõ hoäi.

Chöông tieáp theo seõ trình baøy roõ hôn veà caùc thieát cheá vaø quaù trình thieát
cheá hoùa ñoù.

113
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Noäi dung chính

Hoïc xong chöông naøy, sinh vieân caàn naém vöõng ñònh nghóa veà nhoùm, töø
ñoù phaân bieät nhöõng taäp ñoaøn naøo ñöôïc coi laø nhoùm vaø khoâng nhoùm. Sinh
vieân.

Cuõng caàn hieåu ñöôïc caùc caùc caùch phaân loaïi nhoùm: nhoùm sô caáp vaø nhoùm
thöù caáp, nhoùm töï nguyeän vaø nhoùm khoâng töï nguyeän, nhoùm qui chieáu vaø nhoùm
thaønh vieân, phaân bieät ñöôïc cô caáu nhoùm chính thöùc vaø khoâng chính thöùc. Caùc
baïn cuõng caàn hieåu roõ veà thuû lónh cuøng vôùi nhöõng caùch thöùc laõnh ñaïo cuûa caùc
loaïi thuû lónh khaùc nhau.

114
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Chöông X
CAÙC THIEÁT CHEÁ XAÕ HOÄI

Thieát cheá xaõ hoäi laø khaùi nieäm ñöôïc ñeà caäp nhieàu trong caùc coâng trình
nghieân cöùu xaõ hoäi. Noùi ñeán thieát cheá, ngöôøi ta thöôøng hieåu theo hai nghóa:
moät laø thieát cheá xaõ hoäi vôùi moät heä thoáng caùc quy taéc, giaù trò vaø cô caáu höôùng
tôùi moät muïc ñích xaùc ñònh, thöù hai laø caùc toå chöùc xaõ hoäi vôùi tö caùch laø caùc
nhoùm xaõ hoäi hieän thöïc roäng lôùn, bao goàm caùc nguyeân taéc, quy taéc vaø heä thoáng
thöùc baäc cuûa traùch nhieäm vaø quyeàn löïc.

Trong quaù trình hoaït ñoäng xaõ hoäi, söï töông taùc giöõa caùc caù nhaân taïo neân
nhöõng moâ hình chuaån möïc ñöôïc chaáp nhaän roäng raõi, ñöôïc laëp ñi laëp laïi vaø phoå
bieán. Khi caùc moâ hình ñaõ trôû neân oån ñònh, luùc ño’ thieát cheá ñaõ hình thaønh.

ÔÛ chöông tröôùc chuùng ta ñaõ xem xeùt caùc toå chöùc xaõ hoäi vaø cô caáu cuûa
chuùng, trong phaàn naøy chuùng ta seõ chæ taäp trung vaøo caùc thieát cheá xaõ hoäi vôùi tö
caùch laø heä thoáng caùc quy taéc giaù trò maø thoâi.

I. Caùc thieát cheá xaõ hoäi

Caùc thieát cheá laø nhöõng moâ hình caùc quy taéc vaø taùc ñoäng hoã töông, ñöôïc
thieát laäp nhaèm thoûa maõn nhöõng nhu caàu cuûa xaõ hoäi. Caùc thieát cheá laø nhöõng heä
thoáng hoaëc tieåu heä thoáng trong moät xaõ hoäi, bao goàm nhöõng truyeàn thoáng
töông ñoái oån ñònh, nhöõng toå chöùc xaõ hoäi, caùc moái quan heä phaùp lyù vaø nhöõng
quy taéc ñöôïc phaùt trieån nhaèm giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà maø xaõ hoäi phaûi ñoái
phoù. Caùc thieát cheá coù theå mang tính ñôn giaûn (trong xaõ hoäi nguyeân thuyû) vaø
coù theå phöùc taïp (trong xaõ hoäi hieän ñaïi).

Trong moät xaõ hoäi thöôøng toàn taïi moät soá thieát cheá cô baûn laøm neàn moùng
cho toaøn xaõ hoäi-ñoù laø gia ñình, giaùo duïc, toân giaùo, kinh teá vaø nhaø nöôùc. Moãi
moät thieát cheá keå treân ñeàu coù chöùc naêng vaø nhieäm vuï roõ raøng cuûa noù. Neáu nhö
ta deã daøng nhaän thaáy söï toàn taïi caùc thieát cheá naøy trong moïi xaõ hoäi thì cuõng
caàn hieåu raèng, hình thöùc cuûa caùc thieát cheá ñoù coù theå khaùc nhau giöõa caùc xaõ
hoäi. Ñoù laø nhöõng hieän töôïng vaên hoùa vaø chuùng ñaõ phaûn aùnh ñöôïc nhöõng ñaëc
tröng rieâng cuûa moãi xaõ hoäi. Moïi thaønh vieân trong xaõ hoäi ñeàu phaûi löïa choïn vaø
ñieàu chænh haønh vi cuûa mình theo caùc thieát cheá cuûa xaõ hoäi mình.

115
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Toàn taïi trong xaõ hoäi, caùc thieát cheá tuy coù nhöõng ñaëc tröng rieâng veà chöùc
naêng vaø nhieäm vuï nhöng laïi lieân quan raát chaët cheõ vôùi nhau, taïo thaønh moät heä
thoáng. Thuaät ngöõ heä thoáng aùm chæ caùc moái quan heä qua laïi giöõa caùc boä phaän,
aûnh höôûng vaø phuï thuoäc laãn nhau. ÔÛ ñaây chuùng ta muoán ñeà caäp tôùi heä thoáng
xaõ hoäi, töùc laø noù cuõng bao goàm nhöõng ñaëc ñieåm keå treân nhöng laïi chæ coù trong
xaõ hoäi. Vì vaäy, chuùng ta cuõng deã daøng nhaän thaáy raèng, caùi gì xaûy ra ôû boä phaän
naøy cuõng coù theå keùo theo söï bieán ñoåi trong caùc boä phaän khaùc. Vôùi tính caùch laø
moät heä thoáng phuï, moät thieát cheá cuõng coù theå ñöôïc coi nhö moät tieåu heä thoáng
naèm trong moät heä thoáng xaõ hoäi. Döôùi goùc ñoä xaõ hoäi hoïc, heä thoáng naøy bao
goàm caùc boä phaän phuï thuoäc laãn nhau vaø troïng taâm cuûa noù laø moái quan heä giöõa
caùc boä phaän cuûa noù: caùc toå chöùc xaõ hoäi, caùc ñòa vò, caùc vai troø. Nhö vaäy, giaû söû
coù söï thay ñoåi trong vieäc xaùc ñònh moät vai troø naøy, seõ daãn tôùi aûnh höôûng ñeáøn
caùc heä thoáng kyø voïng vai troø khaùc.

Heää thoáng caùc thieát cheá bao goàm moät soá ñaëc tröng sau:

Thöù nhaát, caùc thieát cheá ñeàu laø nhöõng boä phaän cuûa heä thoáng thoáng nhaát.
Sô ñoà döôùi ñaây seõ cho ta thaáy moái quan heä vaø söï phuï thuoäc laãn nhau giöõa caùc
boä phaän. ÔÛ ñaây, söï lieân heä vaø aûnh höôûng laãn nhau bieåu hieän möùc ñoä thoáng
nhaát trong heä thoáng. Neáu coù söï thay ñoåi ôû thieát cheá naøo thì seõ keùo theo söï
bieán ñoåi cuûa thieát cheá khaùc.
Toân giaùo
Khaúng ñònh vaø cuûng coá heä
thoáng giaù trò

Gia ñình Chính trò

Xaõ hoäi hoùa, thoûa maõn caùc nhu Qui ñònh vaø buoäc toân troïng phaùp
caàu, baûo veä vaø hoã trôï. luaät, phoái hôïp caùc hoaït ñoäng vaø
dòch vuï.

Kinh teá Giaùo duïc

Saûn xuaát vaø phaân phoái haøng hoùa nhaèm Huaán luyeän caùc thaønh vieân cho nhöõng
thoûa maõn caùc nhu caàu cuûa caùc thaønh ñòa vò töông lai: ngöôøi tröôûng thaønh hoaëc
vieân xaõ hoäi. ngheà nghieäp.

Thöù hai, caùc thieát cheá ñöôïc hình dung nhö nhöõng caáu truùc xaõ hoäi (Khaùi
nieäm naøy ñöôïc söû duïng ñeå dieãn ñaït tính oån ñònh töông ñoái cuûa caùc thieát cheá
maø khoâng aùm chæ ñeán nhöõng thöïc theå cuï theå). Caùc quan heä vaø caùc hoaït ñoäng

116
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

töông taùc ñöôïc ñònh hình bôûi caùc truyeàn thoáng coù tính thieát cheá. Tính oån ñònh
töông ñoái cuûa caùc thieát cheá xaõ hoäi phuø hôïp caû vôùi tính naêng ñoäng cuûa xaõ hoäi,
cuõng nhö caû vôùi söï ñieàu chænh nhaèm choáng laïi nhöõng bieán ñoåi trong nhoùm.
Bôûi vì xaõ hoäi bao haøm caû tính naêng ñoäng neân luoân luoân thay ñoåi, vì vaäy, caùc
thieát cheá vôùi tính caùch laø nhöõng cô caáu thoûa maõn nhu caàu cuõng bò bieán ñoåi
theo thôøi gian. Tuy nhieân, cuõng caàn nhaän thaáy raèng tính baûo thuû cuûa heä thoáng
giaù trò cuõng coù theå laøm giaûm bôùt toác ñoä bieán ñoåi.

Cuoái cuøng, thieát cheá ñöôïc moïi ngöôøi trong xaõ hoäi coâng nhaän vaø taùn
thaønh. Noùi nhö vaäy khoâng coù nghóa laø seõ coù söï tuaân thuû tuyeät ñoái ôû caùc moâ
hình. Taát nhieân, seõ coù nhöõng tröôøng hôïp ngoaïi leä vaø nhöõng tröôøng hôïp leäch
laïc khoûi caùc moâ hình thieát cheá ñeàu thöôøng laø söï phaûn aùnh nhöõng bieán ñoåi xaõ
hoäi.

Khi nghieân cöùu thieát cheá, chuùng ta cuõng khoâng theå boû qua khaùi nieäm
thieát cheá hoùa.

II. Caù nhaân vaø caùc thieát cheá hoaù

Thieát cheá hoùa laø söï phaùt trieån heä thoáng ñieàu tieát cuûa caùc chuaån möïc, qui
taéc, vò theá, vai troø ñöôïc xaõ hoäi thöøa nhaän. Qua vieäc thieát cheá hoùa, caùc haønh vi
töï phaùt vaø khoâng löôøng tröôùc seõ ñöôïc thay theá baèng nhöõng haønh vi ñaõ ñieàu
chænh vaø döï kieán tröôùc. Chaúng haïn, nhöõng vai troø cuûa caùc quan chöùc chính
phuû ñaõ ñöôïc thieát cheá hoùa cao ñoä. Caùc haønh vi cuûa hoï luoân luoân ñöôïc döï tính
tröôùc nhö moät kòch baûn coù saün.

Noùi caùch khaùc, thieát cheá hoùa laø quaù trình thieát laäp söï nhaát trí veà caùc quan
heä vaø moâ hình öùng xöû caáu thaønh caùc thieát cheá, laø quaù trình laøm cho caùc moâ
hình ñoù trôû neân chính thöùc thoâng qua söï chaáp nhaän cuûa nhoùm.

Khaùi nieäm thieát cheá hoùa laø moät coâng cuï ñöôïc söû duïng ñeå chæ ra, moâ taû vaø
phaân tích söï hình thaønh cuûa caùc moâ hình trong loøng xaõ hoäi. Nhöõng moâ hình
naøy chuû yeáu döïa treân vieäc baûo toàn caùc giaù trò cuûa xaõ hoäi. ÔÛ nôi naøo do thieáu
hieåu bieát, coù söï khieáp sôï thieân nhieân, ôû ñoù caùc moâ hình öùng xöû coù theå bao
haøm nhöõng öùng xöû toân kính tröôùc hieän töôïng thieân nhieân. Luùc naøy, khaû naêng
höôùng tôùi vieäc laøm chuû thieân nhieân seõ bò haïn cheá. Caùc hình thöùc leã taï trôøi ñaát
cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc thieåu soá chính laø moät thieát cheá.

Vôùi tö caùch laø moät heä thoáng, caùc öùng xöû ñaëc tröng trong nhöõng tình
huoáng khaùc nhau aáy hình thaønh neân caùc boä phaän töông taùc laãn nhau. Caùc hieän
töôïng naøy töông ñoái oån ñònh vôùi thôøi gian vaø ñöôïc thöïc hieän moät caùch roäng raõi

117
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

trong toaøn xaõ hoäi. Vieäc laëp laïi vaø caøng ngaøy caøng ñoâng ngöôøi chaáp nhaän chính
laø nhöõng khía caïnh cuûa quaù trình thieát cheá hoùa.

Coù nhieàu hoïc thuyeát nghieân cöùu veà söï töông taùc giöõa caùc caù nhaân vaø giöõa
caùc caù nhaân vaø xaõ hoäi. K. Marx coi kinh teá laø yeáu toá quyeát ñònh caùc moái quan
heä xaõ hoäi cuûa con ngöôøi.Simmel laø ngöôøi ñöa ra quan ñieåm ngöôïc vôùi thuyeát
quyeát ñònh luaän kinh teá veà xaõ hoäi. OÂng tìm thaáy trong caù nhaân nhöõng cô sôû
cuûa nhöõng hieän töôïng xaõ hoäi. Theo oâng, nhöõng moái quan heä töông taùc giöõa
caùc caù nhaân laø nguoàn goác cuûa caùc hieän töôïng xaõ hoäi, sau ñoù, ñeán löôït chuùng,
khi ñöôïc theå cheá hoaù, laïi ñònh höôùng moái quan heä giöõa caùc caù nhaân. Luùc ñaàu,
caùc caù nhaân bò hoái thuùc thöïc hieän nhöõng moái quan heä ñoù bôûi nhöõng noäi dung
cuûa xaõ hoäi, vì vaäy, nhöõng noäi dung ñoù cuûa xaõ hoäi laø nhöõng nguyeân nhaân ñaàu
tieân cuûa quan heä xaõ hoäi. Theo oâng, nhöõng moái quan heä ban ñaàu ñoù mang tính
vi moâ, sau ñoù môùi laø nhöõng hieän töôïng xaõ hoäi mang tính vó moâ (söï ñoaøn keát,
xung ñoät, phaân coâng lao ñoäng, …). Ñoù laø nhöõng thieát cheá xaõ hoäi. Sau naøy, khi
ñaõ oån ñònh, caùc thieát cheá xaõ hoäi laïi taùc ñoäng trôû laïi caùc moái quan heä giöõa caùc
caù nhaân (nhaø nöôùc, giaùo hoäi, gia ñình…). Chính vì vaäy, caùc moái quan heä xaõ hoäi
luoân bò quy ñònh bôûi nhöõng moâ hình, quy taéc nhaèm giôùi haïn söï töï do cuûa caù
nhaân.

III. Caùc chöùc naêng cuûa caùc thieát cheá

Caùc thieát cheá vöøa coù nhöõng chöùc naêng cô baûn vöøa coù caùc chöùc naêng
chuyeân bieät cuûa töøng thieát cheá.

Caùc chöùc naêng cô baûn

Nhöõng chöùc naêng cô baûn cuûa caùc thieát cheá ñöôïc theå hieän moät caùch phoå
bieán ñoái vôùi caùc loaïi thieát cheá khaùc nhau. Nhöõng chöùc naêng ñoù ñöôïc theå hieän
nhö sau:

Thöù nhaát, caùc thieát cheá ñaûm baûo cho caùc caù nhaân coù nhöõng öùng xöû xaõ hoäi
ñöôïc chaáp nhaän trong nhieàu traïng thaùi xaõ hoäi khaùc nhau. Chính thoâng qua quaù
trình xaõ hoäi hoùa, söï thöøa nhaän hay khoâng chaáp nhaän cuûa xaõ hoäi ñoái vôùi khuoân
maãu öùng xöû ñaõ ñöôïc phaûn aùnh ñeán töøng caù nhaân thoâng qua caùc hoaït ñoäng cuûa
thieát cheá (khi ñi baàu cöû chuùng ta ñeàu naém ñöôïc caùc böôùc thöïc hieän coâng vieäc
ñeå thöïc hieän caùc laù phieáu hôïp leä).

Thöù hai, caùc thieát cheá quy ñònh phaàn lôùn caùc vai troø cuûa caù nhaân ñeå caù
nhaân nhaän bieát raèng noù coù phuø hôïp hay khoâng trong quaù trình xaõ hoäi hoùa. Caùc
caù nhaân coù theå löïa choïn vaø quyeát ñònh nhöõng vai troø maø anh ta cho laø thích

118
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

hôïp nhaát. Sôõ dó nhö vaäy vì, anh ta coù theå naém ñöôïc söï mong ñôïi cuûa vai troø
khi anh ta chuaån bò tieáp nhaän noù.

Thöù ba, thieát cheá mang laïi cho caùc thaønh vieân xaõ hoäi söï oån ñònh. Coøn caù
nhaân höôùng söï nhaän thöùc cuûa mình tôùi caùc thieát cheá hoùa nhö laø moät söï chaáp
nhaän (nhöõng ngöôøi theo ñaïo Phaät thöøa nhaän nhöõng giaù trò vaø nieàm tin toân giaùo
vaø ñöùc Phaät luoân luoân ngöï trò trong hoï).

Cuoái cuøng, caùc thieát cheá noùi chung ñeàu söï kieåm soaùt vaø ñieàu tieát caùc öùng
xöû ñeå chuùng phuø hôïp vôùi söï mong ñôïi cuûa xaõ hoäi

Caùc chöùc naêng chuyeân bieät cuûa caùc thieát cheá

Moãi thieát cheá cuûa xaõ hoäi ñeàu coù nhöõng muïc ñích rieâng, vì vaäy, noù cuõng
taïo neân moät soá chöùc naêng chuyeân bieät.

Thieát cheá gia ñình bao goàm moät soá chöùc naêng nhö: ñieàu chænh haønh vi
giôùi tính; duy trì söï taùi saûn sinh caùc thaønh vieân trong gia ñình töø theá heä naøy
sang theá heä khaùc; chaêm soùc vaø baûo veä treû em (sô sinh, thieáu nieân); xaõ hoäi hoùa
treû em; gaén vai troø vaø thieát laäp vò theá ñaõ ñöôïc thöøa keá cuûa gia ñình; ñaûm baûo
cung caáp kinh teá gia ñình nhö laø moät ñôn vò tieâu duøng.

Thieát cheá toân giaùo coù caùc chöùc naêng: giuùp ñôõ kieám tìm nieàm tin, ñaïo ñöùc
ñoàng nhaát; söï giaûi thích veà moâi tröôøng töï nhieân, moâi tröôøng xaõ hoäi vaø chính
con ngöôøi theo caùch cuûa töøng toân giaùo, thuùc ñaåy söï hoøa ñoàng cuõng nhö söï coá
keát xaõ hoäi.

Coøn thieát cheá giaùo duïc ñöôïc hình thaønh ñeå ñaûm baûo cho chuaån bò ngheà
nghieäp xaõ hoäi, truyeàn baù vaø chuyeån giao di saûn vaên hoùa qua caùc theá heä, giuùp
caùc caù nhaân laøm quen daàn vôùi caùc giaù trò xaõ hoäi, chuaån bò cho caù nhaân tieáp
nhaän caùc vai troø xaõ hoäi, ñoùng caùc vai troø phuø hôïp vôùi mong ñôïi xaõ hoäi cuõng
nhö tham gia kieåm soaùt vaø ñieàu chænh haønh vi caù nhaân cuõng nhö caùc quan heä
xaõ hoäi.

Thieát cheá kinh teá laïi ñaûm baûo cho vieäc saûn xuaát vaø phaân phoái haøng hoaù
tieâu duøng vaø dòch vuï xaõ hoäi cuõng nhö tieâu duøng saûn phaåm vaø söû duïng dòch vuï.

Ñoái vôùi thieát cheá nhaø nöôùc, caùc chöùc naêng caàn ñöôïc thöïc hieän laø: theå cheá
hoùa caùc hieán phaùp, boä luaät hoaëc caùc quy ñònh döôùi luaät vaøo ñôøi soáng xaõ hoäi;
thöïc thi caùc ñieàu luaät ñaõ ñöôïc thoâng qua; giaûi quyeát nhöõng xung ñoät xaõ hoäi toàn
taïi giöõa caùc nhoùm thaønh vieân xaõ hoäi; thieát laäp caùc boä phaän dòch vuï an sinh xaõ

119
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

hoäi nhö söùc khoûe, giaùo duïc, phuùc lôïi, v.v... baûo veä quoác gia khoûi ngoaïi xaâm vaø
baûo veä coâng daân khoûi moïi söï nguy hieåm.

Quaù trình thieát cheá hoùa vaø heä thoáng thieát cheá laø saûn phaåm cuûa con ngöôøi,
phaûn aùnh nhöõng ñaëc tröng vaên hoùa trong töøng xaõ hoäi. Noù ñöôïc con ngöôøi taïo
ra trong moái quan heä hoã töông, vaø ñeán löôït mình laïi quay trôû laïi ñònh höôùng,
ñieàu chænh haønh vi con ngöôøi. Ñoù laø moät quaù trình khaùch quan vaø bieän chöùng.

Tuy nhieân, caùc thieát cheá xaõ hoäi ñöôïc theå hieän khoâng chæ bôûi nhöõng giaù trò
chuaån möïc vaø khuoân maãu haønh vi phoå bieán cho toaøn xaõ hoäi. ÔÛ caáp ñoä vi moâ,
caùc thieát cheá cuõng khoâng gioáng nhau trong caùc nhoùm tieåu vaên hoùa khaùc nhau
trong cuøng moät xaõ hoäi. Cuï theå, trong caùc giai caáp, caùc taàng lôùp, ngöôøi ta cuõng
coù theå nhaän ra nhöõng moâ hình öùng xöû phuø hôïp vôùi vò theá cuûa mình trong ñoù.

Chöông tieáp theo theå hieän nhöõng tranh luaän veà quy luaät theå hieän cô cheá
cuûa nhöõng haønh ñoäng xaõ hoäi trong caùc nhoùm, caùc giai caáp vaø taàng lôùp ñaëc thuø.

Noäi dung chính

Hoïc xong chöông naøy, sinh vieân caàn naém vöõng ñònh nghóa veà nhoùm, töø
ñoù phaân bieät nhöõng taäp ñoaøn naøo ñöôïc coi laø nhoùm vaø khoâng nhoùm. Sinh
vieân.

Cuõng caàn hieåu ñöôïc caùc caùc caùch phaân loaïi nhoùm: nhoùm sô caáp vaø nhoùm
thöù caáp, nhoùm töï nguyeän vaø nhoùm khoâng töï nguyeän, nhoùm qui chieáu vaø nhoùm
thaønh vieân, phaân bieät ñöôïc cô caáu nhoùm chính thöùc vaø khoâng chính thöùc. Caùc
baïn cuõng caàn hieåu roõ veà thuû lónh cuøng vôùi nhöõng caùch thöùc laõnh ñaïo cuûa caùc
loaïi thuû lónh khaùc nhau.

Ngoaøi ra, sinh vieân coøn phaûi phaân bieät ñöôïc nhoùm vaø Cô caáu heä thoáng
cuûa toå chöùc phöùc taïp, nhöõng ñaëc tröng cuûa caùc toå chöùc phöùc taïp, ñaëc bieät laø boä
maùy quan lieâu.

120
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Chöông XI
GIAI CAÁP XAÕ HOÄI
VAØ PHAÂN TAÀNG XAÕ HOÄI

Quan saùt caùc xaõ hoäi trong lòch söû, caùc nhaø xaõ hoäi hoïc cho raèng heä thoáng
baát bình ñaúng toàn taïi trong moïi xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Söï baát bình ñaúng coù theå
bieåu hieän döôùi caùc hình thöùc khaùc nhau. Coù nhieàu taùc giaû neâu söï khaùc bieät veà
maøu da, giôùi tính, söùc khoeû, naêng löïc nhö laø nhöõng yeáu toá taïo ra söï baát bình
ñaúng. Maët khaùc, baûn thaân söï phaân loaïi caùc nhoùm theo moät thöù haïng naøo ñoù
cuõng chæ coù tính töông ñoái. Chaúng haïn, neáu nhö quan saùt caùc nhoùm coâng nhaân
cuøng tham gia vaøo moät nhoùm giaûi trí naøo ñoù (hoäi chôi baøi, hoäi theå thao…).
Thoaït nhìn, moïi ngöôøi ñeàu bình ñaúng vôùi nhau vì ñeàu laø thaønh vieân, tuy
nhieân, neáu nhö xem xeùt giöõa nhöõng thaønh vieân chính thöùc vaø caùc thaønh vieân
döï bò, chuùng ta laïi thaáy coù moät söï phaân caáp naøo ñoù.

Moät trong nhöõng vaán ñeà quan troïng cuûa xaõ hoäi hoïc laø nghieân cöùu söï
phaân taàng xaõ hoäi vaø giai caáp xaõ hoäi. Döôùi ñaây, chuùng ta seõ laøm quen moät soá
khaùi nieäm cô baûn coù lieân quan tôùi vaán ñeà phaân taàng vaø giai caáp trong xaõ hoäi,
sau nöõa seõ tìm hieåu nhöõng quan ñieåm xaõ hoäi hoïc khaùc nhau veà giai caáp vaø
phaân taàng veà maët lyù thuyeát cuõng nhö thöïc nghieäm.

I. Moät soá khaùi nieäm cô baûn

Baát bình ñaúng xaõ hoäi
Trong moïi xaõ hoäi luoân luoân toàn taïi moät soá hieän töôïng baát bình ñaúng veà
vai troø cuûa caù nhaân, baát bình ñaúng veà giôùi tính, baát bình ñaúng trong giaùo duïc,
baát bình ñaúng veà thu nhaäp, veà öu theá xaõ hoäi, veà söùc khoûe hay naêng löïc. Tuy
nhieân, nhöõng yeáu toá naøy khoâng ñöôïc coi laø cô sôû ñeå taïo ra moät giai caáp xaõ
hoäi.

Söï phaân taàng xaõ hoäi

Caùc nhoùm ngöôøi trong xaõ hoäi hieän ñaïi ñöôïc phaân chia thaønh nhöõng taàng
lôùp khaùc nhau, xeùt trong töông quan vôùi moät soá ñaëc tröng nhö quy moâ thu
nhaäp, möùc ñoä giaøu coù, uy tín ngheà nghieäp, tuoåi taùc, chuûng toäc, löùa tuoåi, giôùi
tính… Nhöõng yeáu toá naøy ñöôïc keát hôïp vôùi nhau trong nhöõng tình huoáng thöïc teá

121
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

taïo neân moät söï phaân loaïi mang tính heä thoáng. Tuy nhieân, söï phaân taàng naøy coù
theå vöøa mang tính cöùng nhaéc (trong tröôøng hôïp nhaán maïnh yeáu toá sinh hoïc),
vöøa mang tính linh hoaït (khi nhaán maïnh yeáu toá xaõ hoäi).

Vì vaäy, caùc nhaø xaõ hoäi hoïc thöôøng phaân bieät hai tình huoáng. Tình huoáng
thöù nhaát laø nhöõng ñòa vò xaõ hoäi ñöôïc gaùn moät caùch ñöông nhieân cho moät caù
nhaân ngay töø khi môùi sinh ra goïi laø ñòa vò gaùn (chaúng haïn sinh ra ñaõ laø nam
giôùi hay phuï nöõ hoaëc laø ngöôøi da ñen hay da traéng, doøng toäc naøy hay khaùc).
Tình huoáng thöù hai, nhöõng ñòa vò do caù nhaân ñaït ñöôïc (ñòa vò ñaït ñöôïc).

Moät xaõ hoäi coù xu höôùng phaùt trieån theo höôùng naøy hay höôùng khaùc laø tuøy
thuoäc vaøo chuaån möïc ñöôïc söû duïng vaø caùc giaù trò ñònh höôùng cho caùc chuaån
möïc ñoù. Do vaäy, coù nhöõng xaõ hoäi phaân chia thaønh nhöõng ñaúng caáp mang tính
cöùng nhaéc, kheùp kín. Nhöõng ngöôøi sinh ra trong ñaúng caáp naøo thì suoát ñôøi bò
raøng buoäc trong ñaúng caáp ñoù (xaõ hoäi AÁn Ñoä). Nhöng cuõng coù nhöõng xaõ hoäi,
trong ñoù, söï phaân chia caùc taàng lôùp döïa treân söï phaân loaïi ngheà nghieäp, söï
thaønh ñaït cuûa caù nhaân, quyeàn löïc chính trò… vaø veà nguyeân taéc, moät caù nhaân
neáu coù naêng löïc vaø cô hoäi, anh ta coù theå vöôït ra khoûi taàng lôùp cuûa mình ñeå ñaït
ñöôïc nhöõng vò theá xaõ hoäi cao hôn. Maëc duø vaäy, cuõng caàn ghi nhaän raèng, söï
thöøa keá taøi saûn ñòa vò trong gia ñình vaø moät vaøi yeáu toá khaùc trong xuaát phaùt
ñieåm veà söï thaêng tieán cuûa con ngöôøi seõ laø cô sôû toát hôn so vôùi nhöõng caù nhaân
khaùc trong cuoäc ñôøi cuûa hoï.

Moãi khi heä thoáng phaân taàng ñöôïc hình thaønh vaø ñöôïc chaáp nhaän, nhöõng
ngöôøi trong cuøng moät taàng, moät lôùp cuûa söï phaân loaïi thöôøng coù xu höôùng phaùt
trieån moái lieân keát chaët cheõ, taïo thaønh moät löïc löôïng chung trong moái quan heä
vôùi caùc taàng lôùp, caùc giai caáp khaùc. Nhöõng ngöôøi trong moät taàng lôùp thöôøng coù
chung caùch öùng xöû maø hoï cho laø hôïp lyù vaø phuø hôïp vôùi nhöõng giaù trò maø hoï
coi troïng. Hoï gioáng nhau veà caùch aên maëc, veà tín ngöôõng, sôû thích trong ngheä
thuaät, chính trò… Hoï chæ giao thieäp, laøm aên, keát hoân vôùi nhöõng ngöôøi ñöôïc xeáp
vaøo cuøng haïng vôùi mình. Giöõa caùc taàng lôùp nhö vaäy seõ toàn taïi nhöõng lôïi ích
khaùc nhau. Töø tröôùc ñeán nay, coù nhieàu caùch giaûi thích khaùc nhau veà söï phaân
taàng xaõ hoäi vaø caùc giai caáp xaõ hoäi.

Ñaúng caáp
Ñaúng caáp laø nhöõng nhoùm xaõ hoäi ñöôïc phaân ñònh moät caùch heát söùc raïch
roøi theo moät thöù baäc nhaát ñònh, trong xaõ hoäi, cô sôû cuûa söï phaân ñònh naøy döïa
treân toân giaùo, tín ngöôõng. Heä thoáng ñaúng caáp ôû xaõ hoäi Aán ñoä coå truyeàn laø moät
ví duï. Theo heä thoáng naøy, trong xaõ hoäi goàm boán ñaúng caáp chính: ñaúng caáp caùc

122
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

giaùo só, ñaúng caáp caùc chieán binh vaø vua quan; ñaúng caáp nhaø buoân vaø nhaø
noâng; ñaúng caáp cuûa caùc ñaày tôù vaø thôï thuû coâng. Ngoaøi ra coøn coù moät soá ngöôøi
thaäm chí khoâng ñöôïc xeáp vaøo heä thoáng ñaúng caáp treân. Ñaúng caáp coù thöù baäc
cao hôn ñöôïc ñaùnh giaù laø “thanh cao” hôn so vôùi caùc ñaúng caáp döôùi. Moãi caù
nhaân ñöôïc sinh ra vaø thöøa höôûng nhöõng ñaëc quyeàn vaø ñaëc lôïi cuûa ñaúng caáp
mình trong xaõ hoäi naøy. Nhöõng ngöôøi ôû trong cuøng moät ñaúng caáp môùi ñöôïc
pheùp keát hoân vôùi nhau. Coù theå noùi, ñaây laø moät xaõ hoäi hoaøn toaøn kheùp kín.

Giai caáp xaõ hoäi

Trong moät xaõ hoäi coù söï phaân hoùa thaønh nhöõng nhoùm xaõ hoäi heát söùc khaùc
bieät vaø cheânh leäch nhau. Söï phaân hoùa naøy bò chi phoái chuû yeáu bôûi yeáu toá kinh
teá, taïo ra söï xung ñoät veà lôïi ích giöõa caùc giai caáp khaùc nhau. Tuy nhieân, cuõng
coù nhöõng phaân ñònh ñaúng caáp khaùc nhö ôû chaâu AÂu chaúng haïn, ñöôïc duøng ñeå
chæ nhöõng taàng lôùp caùch bieät nhöng laïi khoâng bò chi phoái bôûi yeáu toá toân giaùo
(nhö ôû AÁn Ñoä) maø döïa treân luaät leä. Nhöõng ñaúng caáp ñoù laø taêng nöõ, quyù toäc,
thöôøng daân.

II. Lyù thuyeát Maùc-Xít veà giai caáp

Marx vöøa laø moät nhaø chính trò vöøa laø moät nhaø lyù luaän xaõ hoäi thieân taøi.
Tuy K.Marx khoâng phaûi laø ngöôøi ñaàu tieân ñöa ra thuaät ngöõ giai caáp nhöng oâng
laø ngöôøi laø ngöôøi ñaàu tieân laøm cho thuaät ngöõ naøy trôû thaønh moät trong nhöõng
khaùi nieäm quan troïng trong nghieân cöùu veà cô caáu xaõ hoäi. Hoïc thuyeát veà giai
caáp cuûa oâng khoâng nhöõng giuùp cho chuùng ta hieåu ñöôïc veà nhöõng maâu thuaãn
ñoái khaùng trong xaõ hoäi maø coøn hieåu roõ hôn ñoäng löïc cuûa söï phaùt trieån xaõ hoäi.

Do maát tröôùc khi hoaøn thaønh coâng trình nghieân cöùu cuûa mình neân K.
Marx chöa kòp ñöa ra moät ñònh nghóa hoaøn chænh veà giai caáp. Trong caùc taùc
phaåm ñaõ coâng boá, K.Marx söû duïng thuaät ngöõ giai caáp theo hai nghóa: nghóa
roäng vaø nghóa heïp. Theo nghóa roäng, oâng aùp duïng khaùi nieäm giai caáp vaøo caùc
xaõ hoäi, trong ñoù, toàn taïi söï ñoái laäp giöõa taàng lôùp nhöõng keû thoáng trò vaø keû bò
trò. Nhö vaäy, xaõ hoäi coù giai caáp ñöôïc tính töø sau xaõ hoäi coäng saûn nguyeân thuûy,
töùc laø töø thôøi coå ñaïi trôû ñi (cheá ñoä chieám höõu noâ leä) thôøi trung coå (cheá ñoä
phong kieán), vaø caû caùc xaõ hoäi toàn taïi theo “phöông thöùc saûn xuaát chaâu AÙ” cho
ñeán cheá ñoä tö baûn chuû nghóa. Tuy nhieân, Marx cuõng muoán phaân bieät thuaät ngöõ
“ñaúng caáp” (trong xaõ hoäi tieàn tö baûn) vaø thuaät ngöõ “giai caáp” (trong xaõ hoäi tö
baûn). Coù nghóa laø khi noùi ñeán nghóa heïp veà giai caáp laø oâng muoán ñeà caäp tôùi
hai giai caáp cô baûn laø giai caáp tö baûn vaø giai caáp coâng nhaân. Trong caùc coâng
trình vieát veà xaõ hoäi tö baûn chuû nghóa ôû Phaùp hay Ñöùc, Marx phaân tích söï toàn

123
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

taïi ñoàng thôøi cuûa nhieàu giai caáp. Tuy nhieân , ñoâi khi oâng chæ noùi ñeán hai giai
caáp chuû yeáu laø giai caáp tö saûn vaø giai caáp coâng nhaân, ñieàu naøy coù nghóa laø,
oâng muoán ñeà caäp ñeán moät moâ hình lí thuyeát veà cô caáu giai caáp cuûa chuû nghóa
tö baûn.

Theo quan nieäm cuûa Marx, giai caáp khoâng neân ñònh nghóa baèng ngheà
nghieäp hay quy moâ thu nhaäp maø laø vò trí cuûa moät taàng lôùp xaõ hoäi trong quaù
trình saûn xuaát, töùc laø phaûi xeùt trong töông quan vôùi giai caáp khaùc. Caùi laøm cho
coâng nhaân trôû thaønh giai caáp chính laø vieäc hoï cuøng bò boùc loät veà giaù trò thaëng
dö bôûi moät giai caáp khaùc (giai caáp tö saûn). Nhö vaäy, vieäc coù chung moät ngheà
nghieäp hay hoaøn caûnh khoâng ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc phaân ñònh
giai caáp. Trong khi ñoù, giai caáp tö saûn, ñöôïc xem nhö keû chieám ñoaït giaù trò
thaëng dö cuûa giai caáp coâng nhaân. ÔÛ ñaây, söï ñoái laäp giöõa caùc giai caáp coâng
nhaân vaø giai caáp tö saûn laø söï ñoái laäp giöõa nhöõng ngöôøi khoâng coù tö lieäu saûn
xuaát, phaûi baùn söùc lao ñoäng mình cho keû khaùc vôùi nhöõng keû laø chuû tö lieäu saûn
xuaát vaø vì vaäy hoï coù khaû naêng chieám ñoaït thaëng dö cuûa ngöôøi lao ñoäng.

Tieáp theo Marx, V.I. Lenin ñaõ ñöa ra moät ñònh nghóa hoaøn chænh veà giai
caáp nhö sau “Giai caáp laø nhöõng taäp ñoaøn ngöôøi roäng lôùn khaùc nhau veà vò trí
maø hoï chieám giöõ trong moät heä thoáng saûn xuaát xaõ hoäi nhaát ñònh, veà moái quan
heä cuûa hoï ñoái vôùi tö lieäu saûn xuaát, veà vai troø cuûa hoï trong toå chöùc lao ñoäng xaõ
hoäi, vaø do ñoù veà phöông thöùc vaø quy moâ phaàn cuûa caûi maø hoï ñöôïc höôûng. Caùc
giai caáp laø nhöõng taäp ñoaøn ngöôøi maø trong ñoù, taäp ñoaøn naøy coù theå chieám ñoaït
lao ñoäng cuûa taäp ñoaøn khaùc do vò trí maø hoï naém giöõ trong moät neàn kinh teá xaõ
hoäi nhaát ñònh” (V.I. Lenin, “Saùng kieán vó ñaïi”). Vaø oâng nhaán maïnh raèng
muoán xoùa boû giai caáp thì phaûi xoùa boû moïi hình thöùc sôû höõu tö lieäu saûn xuaát
chöù khoâng ñôn thuaàn laät ñoå nhöõng keû boùc loät.

Trong caùc hình thaùi kinh teá – xaõ hoäi khaùc nhau luoân luoân hình thaønh moät
caùch khaùch quan söï toång hôïp môùi cuûa nhöõng cuoäc ñaáu tranh giai caáp ôû thôøi kyø
lòch söû tröôùc ñoù. Do vaäy, trong chuû nghóa tö baûn, chính caùc löïc löôïng xaõ hoäi,
nhôø ñoù maø giai caáp tö saûn giaønh ñöôïc öu theá ñoái vôùi giai caáp quyù toäc phong
kieán, ñeán löôït chuùng laïi ñaûm baûo cho öu theá cuûa giai caáp voâ saûn ñoái vôùi giai
caáp tö saûn trong thôøi kyø tieáp theo ñoù. Marx phaân tích: giai caáp tö baûn ñaõ ñöa
caùc nöôùc Taây AÂu ra khoûi cheá ñoä phong kieán, ñi vaøo cheá ñoä tö baûn coâng
nghieäp. Taàng lôùp quyù toäc cuûa caùc nöôùc naøy ñöôïc thay theá baèng thöông nhaân
vaø nhaø tö baûn. Nhöõng ngöôøi naøy vì chieám höõu nhieàu tö lieäu saûn xuaát neân naém
giöõ vò trí laõnh ñaïo, trôû thaønh giai caáp thoáng trò. ÔÛ ñaây, öu theá kinh teá daãn ñeán
öu theá chính trò, khi caùc nhoùm toå chöùc laïi vôùi nhau vì lôïi ích rieâng cuûa hoï. Luùc

124
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

naøy muoán thaønh coâng, giai caáp tö baûn phaûi tranh thuû söï uûng hoä cuûa quaàn
chuùng, ñoù laø giai caáp voâ saûn. Marx ñöa ra nhöõng nhaän ñònh veà tính öu vieät cuûa
chuû nghóa tö baûn so vôùi hình thaùi kinh teá xaõ hoäi tröôùc ñoù nhöng oâng cuõng nhaán
maïnh duø gì ñi nöõa muïc ñích cuûa giai caáp tö baûn raát roõ raøng vaø “soá phaän” cuûa
giai caáp naøy cuõng ñöôïc xaùc ñònh moät caùch khaùch quan. Ñoù laø vieäc söû duïng söï
töï do (moät trong nhöõng yeáu toá öu vieät cuûa chuû nghóa tö baûn so vôùi tröôùc kia)
ñeå thu thaäp vaø taäp trung quyeàn löïc vaøo tay hoï.

Thöïc teá, beân döôùi giai caáp tö baûn vaãn coøn moät soá taàng lôùp trung löu (tieåu
chuû, trung löu, ngöôøi laøm coâng coù ngheà…) nhöng Marx tieân ñoaùn raèng, nhöõng
taàng lôùp xaõ hoäi naøy seõ bò dieät vong vì khoâng theå caïnh tranh ñöôïc vôùi quyeàn
löïc cuûa giai caáp tö baûn. Sau naøy, hoï seõ bò baàn cuøng hoùa vaø seõ nhaäp vaøo ñoäi
nguõ voâ saûn. Töông töï nhö vaäy, nhöõng ngöôøi coù ngheà nghieäp seõ trôû thaønh
nhöõng ngöôøi laøm coâng ñôn thuaàn cho caùc doanh nghieäp lôùn, nhöõng ngöôøi
haønh ngheà ñoäc laäp seõ bieán maát. Quy luaät taát yeáu laø kinh teá cuûa chuû nghóa tö
baûn nhaát ñònh seõ daãn tôùi taäp trung vaø ñoäc quyeàn. Cuoäc caïnh tranh khoác lieät
naøy seõ tieâu dieät keû yeáu. Nhö vaäy, ôû möùc thang cuoái cuøng cuûa söï phaân chia caùc
giai caáp laø giai caáp voâ saûn – lôùn nhaát veà soá löôïng. Marx nhaán maïnh, chính
giai caáp naøy seõ laø nguoàn cung caáp söï laõnh ñaïo chính trò cho giai caáp lòch söû
tieáp theo. Caøng ngaøy, giai caáp naøy seõ caøng lôùn maïnh vì coù söï tham gia cuûa
nhöõng ngöôøi thuoäc taàng lôùp trung gian tröôùc ñaây (trong ñoù coù caû caùc tö saûn
nhoû bò phaù saûn). Keát quaû cuûa quaù trình phaùt trieån chuû nghóa tö baûn laø moät xaõ
hoäi chæ coøn hai giai caáp ñoái khaùng nhau: tö saûn (moät nhoùm nhoû nhöng naém
phaàn lôùn taøi saûn xaõ hoäi) vaø giai caáp voâ saûn (laø ña soá nhaân daân lao ñoäng, nhöng
khhoâng coù hoaëc raát ít taøi saûn).

Trong xaõ hoäi tö baûn, hai giai caáp naøy luoân ôû tình traïng caêng thaúng vaø ñoái
nghòch vôùi nhau, thöïc hieän vai troø lòch söû ñaõ giaønh cho hoï. Giai caáp tö saûn seõ
tìm kieám theâm quyeàn löïc vaø laøm aûnh höôûng ñeán lôïi ích cuûa giai caáp voâ saûn,
laøm cho hoï buoäc phaûi ñoái phoù vôùi ñòa vò thaáp keùm vaø thieáu oån ñònh cuûa mình.
Hoï daàn hieåu ra raèng, töï do maø giai caáp tö saûn höùa heïn seõ khoâng bao giôø ñeán
vaø hoï cuõng nhaän thöùc ñöôïc söï baát haïnh cuûa mình laø khoâng mang nguoàn goác
caù nhaân maø chính do xaõ hoäi mang laïi. Khi ñoù trong nhöõng ngöôøi voâ saûn seû
hình thaønh neân yù thöùc giai caáp vaø nhaän thöùc ñöôïc vai troø lòch söû cuûa mình –
ngöôøi laøm caùch maïng. Giai caáp tö baûn baát löïc, duø cuõng ñöa ra caùc bieän phaùp
nhöng cuõng khoâng ngaên ñöôïc pheùp bieän chöùng lòch söû, nhaát ñònh seõ thaát baïi.
Trong khi ñoù, giai caáp voâ saûn ñaõ ngaøy caøng lôùn maïnh laïi coù ñöôïc yù thöùc giai
caáp nhaát ñònh seõ thöïc hieän caùc cuoäc caùch maïng, chuû nghóa tö baûn seõ bò laät ñoå
vaø xaõ hoäi laïi chuyeån sang giai ñoaïn lòch söû tieáp theo laø chuû nghóa xaõ hoäi.

125
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Tuy khaùi nieäm Mac-xit veà giai caáp döïa treân cô sôû caùc quan heä trong lónh
vöïc kinh teá nhöng noù laïi bao truøm nhieàu lónh vöïc khaùc nhau. Neáu giai caáp naøo
ñoù naém quyeàn thoáng trò trong lónh vöïc kinh teá cuõng seõ chi phoái nhöõng lónh vöïc
coøn laïi (loái soáng heä tö töôûng, caùc giaù trò vaên hoùa ngheä thuaät, phaùp lyù,....).
Quan ñieåm veà giai caáp cuûa Marx phaûn aùnh quan ñieåm cuûa nhaø lyù luaän xaõ hoäi
nhöng theå hieän raát roõ laäp tröôøng cuûa moät nhaø toå chöùc chính trò thuoäc giai caáp
voâ saûn.

III. Quan nieäm cuûa Max Weber veà phaân taàng xaõ hoäi
Max Weber (1864-1920) cuõng laø ngöôøi quan taâm nhieàu tôùi söï phaân taàng
xaõ hoäi. OÂng taùn thaønh söï phaân tích cuûa Marx veà chuû nghóa tö baûn. Tuy nhieân
oâng khoâng ñöùng treân laäp tröôøng cuûa toå chöùc chính trò maø treân quan ñieåm cuûa
nhaø xaõ hoäi hoïc. Veà cô baûn, oâng döïa vaøo xuaát phaùt ñieåm cuûa Marx nghóa laø
döïa vaøo caùc xaõ hoäi coâng nghieäp vaø cheá ñoä tö baûn chuû nghóa ñeå phaân tích vaø töø
ñoù ñöa ra nhaän ñònh “söï phaân chia taàng lôùp trong xaõ hoäi laø bieåu hieän coù toå
chöùc cuûa quyeàn löïc mang tính baát bình ñaúng”. Max Weber cho raèng, quyeàn
löïc trong xaõ hoäi tö baûn laø thöù quyeàn löïc ñaõ ñöôïc theå cheá hoùa. Coù nghóa laø söï
kieåm soaùt thöïc söï cuûa xaõ hoäi ñoái vôùi haønh ñoäng cuûa con ngöôøi coù theå thöïc
hieän moät caùch hôïp phaùp. Nhöõng quyeàn löïc döïa treân theå cheá naøy ñöôïc phaân
tích treân ba lónh vöïc haønh ñoäng: kinh teá, xaõ hoäi, chính trò. Döïa treân nhöõng lónh
vöïc ñoù, oâng ñaõ mieâu taû söï phaân taàng xaõ hoäi theo nhöõng phaïm truø töông öùng laø
giai caáp, ñòa vò vaø ñaûng phaùi.

Trong lónh vöïc kinh teá, oâng duøng khaùi nieäm “giai caáp” ñeå chæ söï phaân
taàng trong xaõ hoäi. Giai caáp laø khía caïnh gaén lieàn vôùi quyeàn löïc kinh teá hoaëc
quyeàn kieåm soaùt veà kinh teá. Theo oâng, caùc caù nhaân trong cuøng moät giai caáp laø
nhöõng ngöôøi coù cuøng moät vò trí kinh teá nhö nhau. Ñònh nghóa naøy cuûa oâng
cuõng gaàn gioáng nhö ñònh nghóa cuûa Marx, tuy nhieân, oâng cho raèng nhöõng
ngöôøi caáu thaønh giai caáp laø nhöõng ngöôøi coù theå caïnh tranh nhau treân thò
tröôøng. Hoï laø nhöõng ngöôøi coù cô hoäi soáng nhö nhau vaø trong soá hoï, nhöõng
ngöôøi khoâng sôû höõu khoâng theå caïnh tranh vôùi nhöõng ngöôøi coù sôû höõu. Thaäm
chí, beân trong phaïm truø sôû höõu, oâng coøn phaân bieät roõ caùc loaïi hình taøi saûn sôû
höõu vaø kieåm soaùt, vôùi caùc loaïi hình dòch vuï trao ñoåi. Caùc taøi saûn caøng coù giaù
trò, thì giai caáp sôû höõu caøng coù lôïi, coøn caùc dòch vuï caøng coù giaù trò, thì giai caáp
phi sôû höõu caøng coù lôïi. Giai caáp goàm nhöõng ngöôøi dòch vuï thöôøng thuoäc thöù
baäc thaáp hôn nhöõng ngöôøi sôû höõu. OÂng cho raèng, trong heä thoáng phaân taàng
naøy, ngoaøi hai giai caáp ñoái khaùng, coøn caùc giai caáp trung gian khaùc. Nhöõng

126
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

giai caáp toàn taïi trong xaõ hoäi hoäi tö baûn bao goàm: giai caáp tö saûn, giai caáp trí
thöùc, giai caáp vieân chöùc haønh chaùnh, giai caáp tieåu tö saûn.

Max Weber quan nieäm raèng, xuaát phaùt ñieåm cuûa khaùi nieäm giai caáp laø
hoaøn caûnh kinh teá cuûa caù nhaân trong thò tröôøng, trong ñoù, quyeàn sôû höõu ngoaøi
yù nghóa laø quyeàn löïc kinh teá (quyeàn sôû höõu daãn ñeán quyeàn kieåm soaùt, phaân
phoái saûn phaåm vaø lôïi nhuaän) coøn bao haøm khaû naêng taän duïng caùc yeáu toá nhö
hoïc vaán, nôi cö truù… ñeå taêng theâm ñòa vò kinh teá vaø xaõ hoäi cuûa mình. Nhö vaäy,
quyeàn kinh teá ñaõ ñöôïc phaân boá khoâng ñoàng ñeàu, noù ñöôïc taäp trung vaøo nhöõng
nhoùm naøy maø khoâng taäp trung vaøo caùc nhoùm khaùc. ÔÛ ñaây, oâng nhaán maïnh
ñeán söï khaùc nhau veà quyeàn löïc (nhö moät xuaát phaùt ñieåm) chöù khoâng phaûi laø
nhöõng phöông phaùp ñeå ñaït ñöôïc. Vì vaäy, Max Weber khoâng daùm tin töôûng
vaøo thaéng lôïi cuûa gia caáp voâ saûn nhö Marx.

Söï khaùc nhau giöõa quan ñieåm cuûa Marx vaø Max Weber theå hieän ôû choã,
neáu Marx quan nieäm söï aùp böùc boùc loät laø ñieàu kieän khaùch quan daãn tôùi söï
phaân chia giai caáp, trong quaù trình ñaáu tranh giai caáp giöõa hai giai caáp ñoái
khaùng, taát yeáu daãn tôùi söï nhaát trí, toå chöùc vaø yù thöùc cho phong traøo xaõ hoäi
roäng lôùn, thì Weber cho raèng, thò tröôøng laø moät vuõ ñaøi xaõ hoäi, trong ñoù coù söï
lieân minh nhöng mang tính nhaát thôøi, noù seõ giaûi taùn ngay khi lôïi ích kinh teá
cuûa caùc nhoùm, caùc taäp ñoaøn khi ñaõ ñaït ñöôïc. Ñoái vôùi Marx, giai caáp xaõ hoäi
khoâng phaûi chæ ñöôïc coi nhö söï phaân bieät döïa treân vò trí, maø coøn ñöôïc coi nhö
yù thöùc giai caáp vaø moät chaân lyù trong haønh ñoäng xaõ hoäi. Söï hình thaønh moät taäp
ñoaøn ngöôøi coù yù thöùc giai caáp laø ñieàu kieän caàn thieát ñeå tieán haønh caùch maïng.
YÙù thöùc giai caáp naøy ñöôïc hình thaønh töø söï baát maõn vaø söï thoâng tin cho nhau
giöõa nhöõng ngöôøi coù cuøng nhöõng traûi nghieäm ñoù. Nhöõng ngöôøi bò boùc loät coù
xu höôùng tieán haønh nhöõng haønh ñoäng ñeå naéêm laáy tö lieäu saûn xuaát vaø phaân
phoái laïi lôïi nhuaän. Tuy nhieân, nhöõng ngöôøi chieám höõu taøi saûn cuõng muoán ñaûm
baûo lôïi ích cuûa hoï neân cuõng coù nhöõng haønh ñoäng nhaèm keùo daøi quyeàn löïc cuûa
hoï trong heä thoáng. Coøn theo logic cuûa Weber, hoaøn caûnh giai caáp gaén lieàn vôùi
thò tröôøng, töùc laø trong nhöõng xaõ hoäi chöa coù kinh teá thò tröôøng thì chöa coù giai
caáp vaø ñaáu tranh giai caáp (nhöõng ngöôøi noâ leä trong xaõ hoäi coå ñaïi chaúng haïn,
chæ laø ñaúng caáp vaø söï toàn taïi cuûa hoï chæ mang tính phaùp lyù, khoâng quan heä gì
vôùi thò tröôøng; trong caùc xaõ hoäi noâng nghieäp, ña soá noâng daân ñeàu coi traät töï xaõ
hoäi laø ñieàu töï nhieân “thì hoï seõ khoâng bao giôø thaéc maéc veà hoaøn caûnh hieän taïi
vaø vì vaäy, hoï khoâng coù nhöõng haønh ñoäng giai caáp).

Ñòa vò xaõ hoäi

127
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Lónh vöïc thöù hai cuûa quyeàn löïc laø ñòa vò xaõ hoäi. Weber duøng khaùi nieäm
ñòa vò xaõ hoäi ñeå phaân bieät caùc taàng lôùp trong lónh vöïc naøy. Ñòa vò xaõ hoäi, theo
oâng laø vò trí trong heä thoáng giai taàng veà uy theá hay danh döï xaõ hoäi. Töùc laø,
quyeàn löïc cuûa moãi ngöôøi trong xaõ hoäi xuaát phaùt töø möùc ñoä vaø phaïm vi uy tín
maø anh ta nhaän ñöôïc töø nhöõng ngöôøi xung quanh.

Nhö vaäy, neáu giai caáp gaén lieàn vôùi kinh teá, thì ñòa vò laïi gaén lieàn vôùi toå
chöùc hay coäng ñoàng. Cuõng gioáng nhö giai caáp, caùc taäp ñoaøn ñòa vò ñöôïc saép
xeáp trong moät heä thoáng xaõ hoäi coù thöù baäc. Nhöõng ngöôøi thuoäc taàng lôùp treân
thöôøng laø nhöõng ngöôøi coù nhieàu ñaëc quyeàn, ñaëc lôïi nhaát, coøn nhöõng ngöôøi ôû
taàng lôùp döôùi ñöôïc höôûng ít hôn nhieàu. Tuy nhieân, moät ngöôøi coù ñòa vò cao
trong heä thoáng giai caáp chöa chaéc ñaõ coù ñòa vò cao trong heä thoáng veà ñòa vò xaõ
hoäi. Trong nhöõng xaõ hoäi maø ñòa vò ñöôïc xaây döïng treân cô sôû gia ñình (cheá ñoä
hoaøng toäc chaúng haïn), thì moät nhoùm naøo ñoù coù theå coù ñòa vò cao trong xaõ hoäi
(ñöôïc xaõ hoäi neå troïng) nhöng laïi khoâng coù taøi saûn vaø vì vaäy coù theå seõ thuoäc veà
nhoùm coù thöù baäc thaáp trong caáu truùc phaân taàng. Neáu nhö ñaëc tröng cuûa giai
caáp laø cô hoäi soáng thì ñaëc tröng cuûa heä thoáng ñòa vò laø loái soáng (tieâu duøng aên,
maëc, ôû hoaëc moät kieåu giaùo duïc naøo ñoù).

Caû heä thoáng giai caáp laãn ñòa vò ñeàu aûnh höôûng ñeán maët thöù ba trong heä
thoáng phaân taàng cuûa Weber - quyeàn löïc veà chính trò hay ñaûng phaùi.

Caùc ñaûng phaùi chính trò

Cuõng nhö giai caáp vaø ñòa vò, ñaûng phaùi laø moät lónh vöïc ñoäc laäp cuûa söï
phaân taàng. Caùc ñaûng phaùi chính trò laø nhöõng heä thoáng duy lyù phaùt trieån trong
moät xaõ hoäi maø giai caáp hay ñòa vò chi phoái vieäc xaùc laäp vò trí xaõ hoäi. Theo
Weber, ñòa vò trong quyeàn löïc chính trò caàn ñöôïc hieåu “laø möùc ñoä quyeàn löïc
maø caù nhaân coù theå söû duïng ñeå aûnh höôûng ñeán moät haønh ñoäng cuûa coäng ñoàng
duø noäi dung cuûa noù laø gì” (Lesmard Reisoman 1995). Nhìn chung, quyeàn löïc
chính triï coù theå ñöôïc söû duïng thoâng qua moät hình thöùc naøo ñoù thuoäc moät nhoùm
chính trò coù toå chöùc. Loaïi quyeàn löïc naøy ñöôïc theå cheá hoaù tuyø vaøo töøng coäng
ñoàng cuï theå.

Haønh ñoäng cuûa ñaûng phaùi nhaèm thöïc hieän nhöõng muïc tieâu roõ raøng vaø ñoøi
hoûi phaûi coù toå chöùc, trong ñoù coù moät ban laõnh ñaïo ñeå thöïc hieän vaø thuùc ñaåy
nhöõng haønh ñoäng caàn tieán haønh. Do aûnh höôûng cuûa heä thoáng giai caáp hay ñòa
vò xaõ hoäi maø caùc thaønh vieân trong ñaûng chieám giöõ, muïc tieâu do ñaûng phaùi ñeà
ra thöôøng nhaèm aûnh höôûng tôùi nhöõng phöông höôùng cuûa heä thoáng ñang toàn taïi
trong xaõ hoäi hôn laø taïo ra nhöõng thay ñoåi mang tính caùch maïng.

128
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Caùc ñaûng phaùi coù theå phaûn aùnh caùc lôïi ích giai caáp, nhöõng quyeàn lôïi, ñòa
vò hoaëc chaúng phaûn aùnh moät lôïi ích naøo caû. Ñoù laø caùc nhoùm nhaèm giaønh
quyeàn löïc cho moät nhoùm ngöôøi vôùi muïc tieâu laø tranh thuû vaø ñaûm baûo lôïi ích
vaät chaát vaø uy theá cho caùc thaønh vieân cuûa ñaûng phaùi (trong xaõ hoäi Taây AÂu coù
nhöõng chính ñaûng laäp ra ñeå baûo veä quyeàn lôïi cuûa moät giai caáp nhaát ñònh.
(Ñaûng Coäng saûn cuûa giai caáp coâng nhaân) nhöng cuõng coù nhöõng chính ñaûng chæ
ñaïi dieän cho nhöõng nhoùm quyeàn lôïi caù bieät. Ñoái vôùi caùc ñaûng phaùi chính trò,
caù nhaân hoaøn toaøn töï do quyeát ñònh gia nhaäp hay khoâng gia nhaäp.

Töø quan ñieåm cuûa Weber veà heä thoáng phaân taàng coù theå nhaän thaáy ñöôïc
tính ñoäc laäp töông ñoái cuûa töøng tieåu heä thoáng naøy. Veà nguyeân taéc, nhöõng
ngöôøi coù quyeàn ñöa ra nhöõng quyeát ñònh phaùp lyù chöa chaéc ñaõ laø nhöõng ngöôøi
thuoäc giai caáp cao hay thöù baäc cao trong heä thoáng ñòa vò xaõ hoäi. Tuy nhieân, vì
laø nhöõng tieåu heä thoáng trong caû heä thoáng xaõ hoäi, nhöõng thaønh toá naøy coù theå
taùc ñoäng laãn nhau vaø aûnh höôûng laãn nhau. Chính söï taùc ñoäng qua laïi naøy taïo
ra söï oån ñònh cuûa toaøn boä heä thoáng. Theo oâng, heä thoáng tö baûn chuû nghóa laø
heä thoáng bò chi phoái bôûi giai caáp. Vì vaäy, ñaûng phaùi naøo naém ñöôïc nhieàu
quyeàn löïc nhaát, ñaûng phaùi ñoù seõ ñöôïc phaùt trieån baèng söï phoái hôïp hôïp lyù vaø
seõ hoã trôï cho heä thoáng naøy.

IV. Phöông phaùp nghieân cöùu söï phaân taàng xaõ hoäi
Caùc phöông phaùp ño löôøng
Söï phaân taàng xaõ hoäi khoâng chæ ñöôïc nghieân cöùu veà maët lyù thuyeát, trong
thöïc teá, caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ thöïc hieän caùc cuoäc khaûo saùt ñeå tìm ra söï phaân
taàng thöïc söï trong caùc xaõ hoäi hieän thöïc nhö theá naøo. Roõ raøng, ñieàu chuùng ta
caàn laø tìm hieåu xem xaõ hoäi naøo ñoù ñaõ phaân ñònh ñòa vò xaõ hoäi cuûa caùc thaønh
vieân nhö theá naøo ñeå hieåu ñöôïc vò trí töông ñoái cuûa hoï trong xaõ hoäi.

Trong nhöõng nghieân cöùu thöïc nghieäm veà phaân taàng, coù theå phaân thaønh 3
hình thöùc nghieân cöùu: khaùch quan, chuû quan vaø nghieân cöùu theo danh tieáng.

Phöông phaùp khaùch quan giuùp cho nhaø nghieân cöùu coù theå nhaän bieát ñöôïc
söï phaân boá cuûa caùc thaønh vieân xaõ hoäi trong caùc nhoùm phaân taàng trong thöïc teá
xaõ hoäi. Ñeå coù theå thu thaäp ñöôïc nhöõng thoâng tin phuïc vuï vieäc phaân tích caùc
thöù haïng, nhaø nghieân cöùu phaûi ñöa ra soá löôïng taàng lôùp vaø moät heä thoáng caùc
tieâu chí nhö quy moâ thu nhaäp, soá löôïng vaø chaát löôïng caùc taøi saûn maø hoï sôû
höõu, trình ñoä hoïc vaán, trình ñoä chuyeân moân, ngheà nghieäp… Sau ñoù, xaùc ñònh
caùc ngöôõng cao thaáp cho moãi haïng phaân taàng… Tieáp theo, hoï thu thaäp thoâng

129
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

tin töø nhöõng ngöôøi traû lôøi theo caùc tieâu chí ñaõ ñònh saün vaø phaân ñònh thöù baäc
caên cöù treân nhöõng gì thu thaäp ñöôïc.

Chaúng haïn, trong cuoäc nghieân cöùu treân phaïm vi toaøn nöôùc Myõ, thang
ñieåm cuûa North veà uy tín vaø ngheà nghieäp (Ratt vaø North, 1947) ñöôïc hình
thaønh baèng caùch yeâu caàu nhöõng ngöôøi tham gia vaøo nghieân cöùu saép xeáp ngheà
nghieäp theo quan nieäm cuûa hoï veà uy tín cuûa caùc ngheà ñoù trong xaõ hoäi. Nhöõng
ngöôøi traû lôøi seõ cho ñieåm töø 1 ñeán 5 ñoái vôùi töøng ngheà ñöôïc lieät keâ trong baûng
hoûi. Sau ñoù, caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ thoáng keâ laïi vaø saép xeáp theo thöù töï töø cao
tôùi thaáp. Trong thang uy tín ngheà nghieäp naøy, thaåm phaùn toaø aùn toái cao ñöùng
vò trí cao nhaát, tieáp theo laø baùc syõ, thoáng ñoác caùc tieåu bang. Caùc nhaø nghieân
cöùu cuõng phaùt hieän ra raèng, caùch ñaùnh giaù cuûa caùc nhoùm xaõ hoäi khaùc nhau
khoâng gioáng nhau (noâng nhaân ñeà cao ngheà noâng hôn, ñaùnh giaù thaáp ngheà ca
haùt hôn so vôùi nhöõng ngöôøi soáng taïi ñoâ thò). Cuõng trong nghieân cöùu naøy, nhaø
xaõ hoäi hoïc ñöôïc xeáp cuøng haïng vôùi phi coâng bay ñöôøng daøi, hoaï syõ coù tranh
ñöôïc trieån laõm, chuû nhaø maùy coù treân 100 coâng nhaân...

Naêm 1961, ngöôøi ta laïi khaûo saùt laëp laïi vaø nhaän ra raèng, sau 14 naêm, uy
tín töông ñoái cuûa nhöõng ngheà naøy thay ñoåi khoâng ñaùng keå.

Trong phöông phaùp chuû quan, caùc nhaø nghieân cöùu quan taâm tôùi söï töï
ñaùnh giaù veà vò trí cuûa mình trong xaõ hoäi. Chaúng haïn, hoï ñöa ra nhöõng caâu hoûi
nhö: “theo caùch ñaùnh giaù cuûa nhöõng ngöôøi daân trong coäng ñoàng (trong xaõ,
phöôøng…), gia ñình oâng baø thuoäc veà taàng lôùp naøo?” ngöôøi traû lôøi seõ theo danh
muïc caùc nhoùm ñaõ ñöôïc lieät keâ saün ñeå töï xeáp gia ñình mình vaøo moät trong
nhöõng nhoùm ñoù. Cuõng coù theå yeâu caàu ngöôøi traû lôøi chæ ra nhöõng ñaëc tröng cuûa
nhöõng ngöôøi thuoäc caùc taàng lôùp cao hôn hoaëc thaáp hôn theo caùch ñaùnh giaù cuûa
coäng ñoàng.

Phöông phaùp xeáp haïng theo danh tieáng giuùp nhaän bieát thöù baäc cuûa nhöõng
thaønh vieân trong cuøng moät coäng ñoàng. Trong phöông phaùp naøy, ngöôøi ta ñeà
nghò caùc ñoái töôïng xeáp baäc caùc thaønh vieân cuûa coäng ñoàng theo uy tín hoaëc söï
kính troïng töø phía nhöõng ngöôøi xung quanh cuûa caùc thaønh vieân ñoù. Baèng caùch
naøy, chuùng ta coù theå bieát ñöôïc quyeàn löïc hoaëc aûnh höôûng cuûa caùc caù nhaân
trong coäng ñoàng, trong taäp theå. Tuy nhieân, phöông phaùp naøy bò haïn cheá ôû choã
noù chæ coù theå thöïc hieän khi nhöõng thaønh vieân tham gia bieát roõ veà nhau.

Caùc phöông phaùp noùi treân coù theå thu ñöôïc keát quaû khaùc nhau, chaúng haïn
baèng caùch ño löôøng khaùch quan coù theå cho thaáy moät ñòa vò xaõ hoäi khaùc vôùi ñòa
vò maø chính ñoái töôïng töï nhaän laø mình coù. Do vaäy, khi aùp duïng caùc phöông

130
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

phaùp naøy, nhaø nghieân cöùu phaûi bieát roõ muïc tieâu caàn thu thaäp thoâng tin cuûa
mình laø gì? Coù theå keát hôïp caùc phöông phaùp khaùc nhau naøo?

Keát hôïp caùc chæ baùo trong ño löôøng

Thöïc teá cho thaáy coù nhöõng ngöôøi coù ñòa vò cao trong xaõ hoäi theo tieâu chí
naøy nhöng laïi coù vò trí thaáp xeùt theo tieâu chí khaùc. Do vaäy, caùc nhaø nghieân cöùu
muoán tìm ra söï thoáng nhaát caùc thöù baäc ñoái vôùi cuøng moät caù nhaân vaø goïi noù laø
söï baát töông ñoàng veà ñòa vò.

Nghieân cöùu cuûa Lenski (1954) laø moät ví duï ñieån hình veà loaïi phöông
phaùp naøy. OÂâng ñaõ khaûo saùt caùc moâ hình khaùc nhau cuûa söï thoáng nhaát veà ñòa vò
vôùi boán tieâu chí khaùc nhau: ngheà nghieäp, hoïc vaán, thu nhaäp vaø daân toäc. Keát
quaû cho thaáy, moät ngöôøi coù theå coù ñöôïc söï ñaùnh giaù cao veà maët ngheà nghieäp
vaø giaùo duïc nhöng laïi khoâng ñöôïc ñeà cao veà maët thu nhaäp hoaëc daân toäc. Muïc
tieâu cuûa Lenski laø tìm söï taùc ñoäng cuûa nhöõng yeáu toá naøy tôùi söï tham gia vaøo
caùc phong traøo xaõ hoäi. (xem baûng 1)

BAÛNG 1 - CAÙC MOÂ HÌNH ÑÒA VÒ VÔÙI CAÙC TIEÂU CHÍ TOÅNG HÔÏP
Caùc moâ hình Ngheà Thu nhaäp Hoïc vaán Daân toäc
nghieäp

A. Ñaïi bieåu: Baùc syõ, luaät sö. Cao Cao Cao Thaáp

B. Ñaïi bieåu: Noâng daân taù ñieàn da Thaáp Thaáp Thaáp Cao
traéng

C. Ñaïi bieåu: Ngöôøi coù hoïc vaán cao Thaáp Thaáp B Cao Thaáp
nhöng thaát nghieäp

Nguoàn: Toùm taét vaø laäp baûng theo moâ taû cuûa R. Diane Sapiro. Rand Menally Couege Puplishing
Company-Chicago-USA

Baûng 1 cho thaáy, moâ hình A coù theå ñöôïc minh hoaï baèng moät nhoùm thieåu
soá goàm caùc baùc syõ vaø luaät sö. Hoï coù theå coù hoïc vaán, tay ngheà cao vaø thu nhaäp
toát nhöng neáu hoï khoâng phaûi laø ngöôøi da traéng, hoï vaãn khoâng ñöôïc ñaùnh giaù
laø ngöôøi coù ñòa vò toaøn dieän. Moâ hình B coù theå tìm thaáy ôû nhöõng ngöôøi noâng
daân taù ñieàn da traéng. Hoï khoâng coù ngheà do trình ñoä hoïc vaán thaáp nhöng hoï
cuõng ñöôïc coi troïng ôû khía caïnh hoï laø ngöôøi da traéng. Moâ hình C coù theå phaûn
aùnh ñaëc tröng cuûa nhöõng ngöôøi da maøu coù hoïc vaán nhöng thaát nghieäp vaø do
vaäy khoâng coù thu nhaäp… Töø nhöõng keát quaû phaân tích döïa treân söï toång hôïp caùc
tieâu chí khaùc nhau naøy, Lenski ñaõ chæ ra moái lieân heä giöõa caùc moâ hình naøy vôùi
caùc phong traøo xaõ hoäi khaùc nhau trong xaõ hoäi Myõ. Chaúng haïn, moâ hình C

131
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

thöôøng thaáy trong caùc nhoùm ñaáu tranh ñoøi daân quyeàn - caáp tieán. Moâ hình tieâu
bieåu cho nhoùm daân quyeàn – baûo thuû tuy laø nhöõng ngöôøi ñang coù lôïi theá trong
xaõ hoäi so vôùi nhöõng nhoùm khaùc, hoï khoâng muoán coù söï thay ñoåi heä thoáng vì
nhö vaäy, hoï coù khaû naêng maát ñi nhöõng lôïi theá ñang coù cuûa mình.

Theo Lenski, nhöõng ngöôøi coù söï töông hôïp veà ñòa vò laø nhöõng ngöôøi coù
nhöõng thöù baäc gioáng nhau giöõa caùc tieâu chí. Nhöõng ngöôøi naøy thöôøng khoâng
tích cöïc trong nhöõng phong traøo ñaáu tranh nhaèm thay ñoåi heä thoáng xaõ hoäi. Caùc
moâ hình töông hôïp naøy thöôøng ñi cuøng vôùi thaùi ñoä cam chòu vaø nhöõng moâ hình
coù söï töông hôïp cao thöôøng theå hieän thaùi ñoä thoaû maõn vôùi hieän taïi thaäm chí
nhöõng ngöôøi naøy seõ thöôøng xuyeân tham gia vaøo nhöõng phong traøo xaõ hoäi
nhaèm ngaên chaën söï thay ñoåi vì nhö vaäy seõ ñe doïa ñòa vò xaõ hoäi cuûa hoï.

V. Di ñoäng xaõ hoäi

Di ñoäng xaõ hoäi laø khaùi nieäm maø caùc nhaø xaõ hoäi hoïc thöôøng söû duïng khi
nghieân cöùu cô caáu vaø phaân taàng xaõ hoäi ñeå chæ söï di chuyeån cuûa caùc caù nhaân
giöõa caùc thang baäc trong xaõ hoäi (thöôøng ñöôïc xeùt chuû yeáu veà thang baäc ngheà
nghieäp).

Trong nghieân cöùu veà di ñoäng xaõ hoäi, ngöôøi ta thöôøng quan taâm tôùi di
ñoäng xaõ hoäi theo chieàu doïc - xu höôùng vaän ñoäng ñi leân hoaëc ñi xuoáng vaø di
ñoäng theo chieàu ngang- di chuyeån töø ñòa vò naøy sang ñòa vò khaùc. Di ñoäng theo
chieàu doïc laø tröôøng hôïp moät caù nhaân chuyeån töø moät giai caáp, moät taàng lôùp
thaáp hôn sang thöù baäc cao hôn (di ñoäng ñi leân) hoaëc theo chieàu höôùng ngöôïc
laïi (di ñoäng ñi xuoáng)

Di ñoäng xaõ hoäi theo chieàu ngang laø söï vaän ñoäng töø moät vò trí naøy sang
moät vò trí khaùc trong cuøng moät haïng, moät thöù baäc. Chaúng haïn, moät ngöôøi coâng
nhaân chuyeån choã laøm vieäc vôùi cuøng moät coâng vieäc nhö nhau, hoaëc moät sinh
vieân trong tröôøng ñaïi hoïc chuyeån töø khoa naøy sang khoa khaùc trong khi vaãn laø
sinh vieân naêm thöù 2. Khi nghieân cöùu veà söï baát bình ñaúng giôùi trong xaõ hoäi,
ngöôøi ta thöôøng ñöa ra nhöõng daãn chöùng ñeå chöùng minh söï thieät thoøi cuûa phuï
nöõ laø hoï thöôøng thöïc hieän di ñoäng theo chieàu ngang (chuyeån choã laøm hoaëc
thay ñoåi vieäc laøm trong khi trình ñoä tay ngheà khoâng thay ñoåi, khoâng ñöôïc giao
traùch nhieäm quaûn lyù). Trong khi ñoù, tyû leä nam giôùi thöôøng ñöôïc thaêng tieán veà
trình ñoä chuyeân moân vaø chöùc vuï laõnh ñaïo cao hôn phuï nöõ nhieàu.

Khi nghieân cöùu veà söï thay ñoåi ñòa vò cuûa caùc nhoùm trong moät xaõ hoäi cuï
theå, caùc nhaø xaõ hoäi hoïc thöôøng ño löôøng toác ñoäâ di ñoäng xaõ hoäi baèng soá löôïng

132
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

vaø taàn suaát nhöõng thay ñoåi theo chieàu doïc. Theo hoï, möùc ñoä di ñoäng, trong ñoù
caù nhaân coù theå deã daøng thay ñoåi ñòa vò xaõ hoäi cuûa mình ñöôïc coi nhö moät chæ
baùo veà tính di ñoäng cuûa moät heä thoáng. Söï vaän ñoäng naøy seõ deã thöïc hieän hôn
khi heä thoáng khoâng quaù chaët cheõ vaø seõ khoù khaên hôn neáu heä thoáng mang tính
cöùng nhaéc.

Trong nghieân cöùu veà di ñoäng xaõ hoäi, ngöôøi ta cuõng thöôøng phaân thaønh
hai loaïi di ñoäng xaõ hoäi: di ñoäng lieân theá heä vaø di ñoäng noäi theá heä.

Di ñoäng lieân theá heä laø so saùnh söï di chuyeån ngheà nghieäp vaø ñòa vò giöõa
hai theá heä (cha vaø con - “cha laøm thaày con baùn saùch”, chaúng haïn). Coøn di
ñoäng noäi theá heä quan taâm tôùi söï di chuyeån ngheà nghieäp hay ñòa vò xaõ hoäi cuûa
moät caù nhaân qua nhöõng giai ñoaïn khaùc nhau cuûa ñôøi mình.

Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc coù nhieàu yù kieán khaùc nhau veà caùch lyù giaûi söï di ñoäng
xaõ hoäi, di ñoäng do caáu truùc xaõ hoäi thay ñoåi vaø nhöõng di ñoäng töø caùc yeáu toá
thay ñoåi nhöng khoâng phaûi laø nhöõng thay ñoåi caên baûn veà cô caáu chính trò xaõ
hoäi.

Quaù trình di ñoäng mang tính chaát caáu truùc laø söï di ñoäng ngheà nghieäp do
coù söï thay ñoåi veà cô caáu kinh teá – chính trò - xaõ hoäi. Chaúng haïn nhö sau Caùch
maïng thaùng Taùm, raát nhieàu ngöôøi daân trong caùc taàng lôùp lao ñoäng ñaõ ñöôïc ñi
hoïc vaø ñöôïc tham gia lao ñoäng vôùi nhöõng ngheà nghieäp maø tröôùc kia chæ coù con
nhaø giaøu môùi ñöôïc laøm nhö kyõ sö, baùc syõ, luaät sö…, ñöôïc giao troïng traùch laõnh
ñaïo trong caùc cô quan nhaø nöôùc….

Söï di ñoäng khoâng laøm thay ñoåi caên baûn boä maët cô caáu caùc taàng lôùp
trong xaõ hoäi. Ví duï sau ñoåi môùi, taïi caùc khu vöïc môùi ñoâ thò hoaù, nhöõng ngöôøi
noâng daân ñaõ chuyeån ñoåi töø ngheà noâng sang caùc lónh vöïc coâng nghieäp, dòch vuï,
buoân baùn….

Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc cuõng quan taâm nhieàu ñeán tieán boä kyõ thuaät, coi noù nhö
yeáu toá taùc ñoäng tôùi tính di ñoäng xaõ hoäi cuûa caùc nhoùm daân cö. Trong baát cöù xaõ
hoäi naøo, khi söï thay ñoåi khoa hoïc kyõ thuaät dieãn ra nhanh choùng, seõ coù nhöõng
thay ñoåi trong caùc cô hoäi tìm kieám coâng aên, vieäc laøm. Ngaøy nay, ngöôøi ta caøng
caàn tôùi nhöõng lao ñoäng coù trình ñoä kyõ thuaät vaø nhöõng chöùc naêng quaûn lyù.
Trong ñieàu kieän kinh teá - xaõ hoäi nöôùc ta hieän nay, chæ coù nhöõng ngöôøi coù trình
ñoä hoïc vaán vaø tay ngheà nhaát ñònh môùi coù khaû naêng ñöôïc laøm vieäc trong caùc
nhaø maùy xí nghieäp cao caáp hoaëc caùc khu cheá xuaát, nhöõng ngöôøi khoâng coù
trình ñoä hoïc vaán hoaëc tay ngheà buoäc phaûi chaáp nhaän laøm nhöõng coâng vieäc

133
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

phoå thoâng vaø trong caùc lónh löïc kinh teá phi chính thöùc, vôùi möùc löông thaáp vaø
thu nhaäp khoâng oån ñònh.

Nhöõng quan ñieåm cuûa caùc nhaø kinh ñieån xaõ hoäi hoïc veà giai caáp vaø phaân
taàng xaõ hoäi ñaõ giuùp cho chuùng ta nhìn nhaän veà söï phaân chia caùc taàng lôùp vaø
caùc taäp ñoaøn trong xaõ hoäi. Nhöõng quan ñieåm ñoù coù theå ñöôïc vaän duïng trong
nghieân cöùu xaõ hoäi hieän nay. ÔÛ Vieät Nam, söï phaân taàng xaõ hoäi, phaân hoùa giaøu
ngheøo ñaõ baét ñaàu ñöôïc thöøa nhaän nhö laø moät xu höôùng khoâng traùnh khoûi trong
neàn kinh teá thò tröôøng. Töø nhöõng nghieân cöùu söï phaân taàng ôû Vieät Nam, coù theå
thaáy, söï phaân taàng thöôøng ñöôïc ñaùnh giaù baèng caùc tieâu chí nhö möùc soáng, thu
nhaäp, chi tieâu taøi saûn. Nhöõng vaán ñeà coù lieân quan ñeán uy tín vaø quyeàn löïc vaãn
chöa ñöôïc ñeà caäp tôùi. Nguyeân nhaân daãn ñeán söï phaân taàng ôû nöôùc ta hieän nay
thöôøng ñöôïc keå ñeán laø do söï chuyeån ñoåi cô caáu kinh teá, cô caáu ñaàu tö, cô caáu
ngheà nghieäp, trình ñoä hoïc vaán, tính chaát ñoäc quyeàn hoaëc söï öu tieân hôn ñoái
vôùi moät soá ngaønh.

Tuy nhieân, söï phaân taàng xaõ hoäi coù tính hai maët. ÔÛ nöôùc ta hieän nay, phaân
taàng xaõ hoäi nhö laø heä quaû cuûa quaù trình thöïc hieän söï coâng baèng xaõ hoäi. Khi
phaân taàng xaõ hoäi phaùt trieån, moät moâi tröôøng caïnh tranh ngaøy caøng trôû neân gay
gaét, quyeát lieät hôn ñoøi hoûi tính naêng ñoäng ôû moãi caù nhaân, moãi nhoùm xaõ hoäi,
kích thích hoï phaûi tìm kieám, khai thaùc caùc cô hoäi phaùt trieån. Maët khaùc, vôùi
nhöõng taùc ñoäng tieâu cöïc, söï phaân taàng xaõ hoäi phaùt trieån coù theå trôû thaønh
nguyeân nhaân gaây ra nhöõng söï baát oån ñònh xaõ hoäi nhö gia taêng khoaûng caùch
giaøu ngheøo, xuaát hieän nhöõng nhoùm xaõ hoäi deã bò toån thöông trong cô cheá thò
tröôøng (hoä gia ñình ngheøo, phuï nöõ, treû em, ngöôøi giaø, …). (Trònh Duy Luaân,
Buøi Theá Cöôøng, 2001:7). Do ñoù, caàn naém vöõng tính hai maët cuûa söï phaân taàng
xaõ hoäi ñeå nhaän dieän roõ hôn nhöõng vaán ñeà ñang dieãn bieán trong xaõ hoäi hieän
nay.

Noäi dung chính

Ñeå hieåu roõ hôn chöông naøy, sinh vieân caàn naém vöõng noäi dung cuûa
chöông tröôùc, ñoïc kyõ nhöõng khaùi nieäm cô baûn cuûa caùc thieát cheá xaõ hoäi, töø ñoù
chæ ra moái quan heä caù nhaân vaø caùc thieát cheá. Caùc baïn cuõng caàn phaân bieät caùc
chöùc naêng cô baûn caùc chöùc naêng chuyeân bieät cuûa caùc thieát cheá.

134
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Chöông XII
NHÖÕNG QUAÙ TRÌNH XAÕ HOÄI:
OÅN ÑÒNH VAØ BIEÁN ÑOÅI XAÕ HOÄI

Nhöõng quaù trình xaõ hoäi laø nhöõng hoaït ñoäng lieân tuïc dieãn ra trong caùc
nhoùm, xaõ hoäi vaø giöõa caùc nhoùm, caùc coäng ñoàng. Ñaây laø caùch maø caùc nhaø xaõ
hoäi hoïc thöôøng duøng ñeå chæ caùc bieän phaùp (chính thöùc hoaëc khoâng chính thöùc)
ñöôïc thöïc hieän nhaèm ñaùp öùng ñöôïc caùc muïc tieâu cuûa nhoùm, cuûa coäng ñoàng vaø
ñeå duy trì söï kieåm soaùt xaõ hoäi.

Trong chöông naøy, chuùng ta seõ xem xeùt nhöõng quaù trình xaõ hoäi, nhöõng
thay ñoåi xaõ hoäi vaø nhöõng söï ñieàu chænh vaø nhöõng hoaït ñoäng khaùng cöï ñeå ñaûm
baûo söï oån ñònh vaø choáng laïi söï thay ñoåi ñoù.

I. Nhöõng khaùi nieäm cô baûn

Thieát cheá hoaù vaø xaõ hoäi hoaù (ñaõ phaân tích ôû treân) laø nhöõng quaù trình
nhaèm baûo toàn söï oån ñònh cuûa xaõ hoäi. Caùc quaù trình xaõ hoäi naøy ñeàu phaûn aùnh
tính chaát hoã töông. Tuy nhieân, nhöõng moái quan heä hoã töông cuûa caùc nhoùm
ngöôøi khoâng chæ theå hieän tính chaát hôïp taùc, maø coøn caû söï caïnh tranh vaø xung
ñoät nöõa.

Hôïp taùc
Söï hôïp taùc theå hieän qua quaù trình taùc ñoäng hoã töông giöõa caùc thaønh vieân
cuûa caùc nhoùm, trong ñoù chuùng ta coù theå nhaän ra söï phoái hôïp caùc hoaït ñoäng coù
muïc ñích. Hôïp taùc thöôøng ñi cuøng vôùi söï coá keát xaõ hoäi.

Caïnh tranh
Söï caïnh tranh giöõa caùc nhoùm laø trong tröôøng hôïp khi caùc thaønh vieân cuûa
nhoùm cuøng coá gaéng thöïc hieän muïc tieâu, nhöng chæ coù moät phaàn trong soá ñoù
ñaït ñöôïc caùc muïc tieâu hay nhöõng phaàn thöôûng maø thoâi. Caùc coäng ñoàng, caùc
nhoùm xaõ hoäi caïnh tranh vôùi nhau veà ñaát ñai, veà nhöõng lôïi ích trong kinh
doanh, coøn caùc caù nhaân thöôøng caïnh tranh vôùi nhau vì nhöõng yeáu toá nhö vò trí,
ñòa vò, phaàn thöôûng. Söï hôïp taùc trong caùc nhoùm daãn ñeán söï coá keát xaõ hoäi, coøn

135
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

caïnh tranh phaûn aùnh söï chia reõ, vaø khi söï caïnh tranh gia taêng, tình traïng lieân
keát seõ giaûm ñi.

Xung ñoät
Söï xung ñoät laø tình traïng ñoái ñòch giöõa caùc thaønh vieân trong nhoùm hoaëc
giöõa caùc nhoùm, caùc coäng ñoàng xaõ hoäi. Xung ñoät mang tính ñoái khaùng vaø theå
hieän döôùi hình thöùc caùch maïng hoaëc chieán tranh. Xung ñoät laø moät trong nhöõng
yeáu toá ñöôïc quan taâm khi xem xeùt söï chuyeån bieán xaõ hoäi.

Trong quaù trình hoaït ñoäng cuûa caùc nhoùm xaõ hoäi, luoân luoân coù söï thay ñoåi,
ñoàng thôøi cuõng luoân coù nhöõng taùc ñoäng hoã töông nhaèm baûo toàn söï oån ñònh vaø
ngaên ngöøa söï thay ñoåi dieãn ra trong heä thoáng. Söï ñieàu tieát naøy theå hieän söï hôïp
taùc giöõa caùc nhoùm xaõ hoäi nhaèm ñaït ñöôïc nhöõng muïc ñích chung cuûa caû xaõ hoäi
maø khoâng laøm aûnh höôûng ñeán nhöõng neùt ñaëc tröng rieâng bieät cuûa caùc nhoùm.
Chaúng haïn, trong noäi boä moät khoa trong tröôøng ñaïi hoïc, caùc lôùp luoân caïnh
tranh, thi ñua vôùi nhau ñeå giaønh thaønh tích cho lôùp nhöng laïi lieân keát vôùi nhau
ñeå ñaït ñöôïc muïc tieâu hoaït ñoäng cuûa khoa trong töông quan vôùi caùc khoa khaùc
trong tröôøng. Söï ñieàu tieát cuõng phaûn aùnh caû söï phoái hôïp nhöõng yeáu toá ñoái
khaùng vôùi nhau nhaèm ñaûm baûo cho moät quaù trình phaùt trieån. Ví duï, trong thôøi
kyø chieán tranh laïnh, caùc hieäp ñònh ñöôïc kyù keát nhaèm muïc ñích traùnh chieán
tranh giöõa phe Xaõ hoäi chuû nghóa, do Lieân Xoâ (cuõ) ñöùng ñaàu, vaø phe Tö baûn
chuû nghóa, do Myõ ñöùng ñaàu, ñöôïc coi laø söï ñieàu chænh caàn thieát vaø coù hieäu
quaû.

Nhö vaäy, quaù trình ñieàu chænh naøy cho pheùp ñoàng thôøi toàn taïi nhöõng toå
chöùc xaõ hoäi coù muïc tieâu rieâng coù theå töï hoaø hôïp hoaëc khoâng theå hoaø hôïp ñöôïc
vôùi nhau. Töùc laø, tuy caùc toå chöùc naøy khoâng hoaø hôïp ñöôïc nhöng cuõng thoaû
hieäp ñöôïc vôùi nhau ôû chöøng möïc naøo ñoù.

Bieán ñoåi
Theo thôøi gian, moïi xaõ hoäi ñeàu bieán chuyeån khoâng ngöøng. Söï chuyeån
bieán xaõ hoäi coù theå ñöôïc hieåu theo hai caùch khaùc nhau. Ñoù laø söï thay ñoåi trong
moái so saùnh töông quan vôùi moät tình traïng xaõ hoäi hoaëc loái soáng cuûa caùc nhoùm
daân cö trong xaõ hoäi tröôùc thôøi ñieåm ñang nghieân cöùu. Ngoaøi ra, cuõng coù caùch
hieåu khaùc veà söï bieán ñoåi xaõ hoäi vì caáu truùc xaõ hoäi coù theå thay ñoåi ôû caùc caáp ñoä
vaø hình thöùc khaùc nhau. Veà maët caáp ñoä: coù söï thay ñoåi xaõ hoäi dieãn ra treân
phaïm vi xaõ hoäi ôû taàng vó moâ vaø söï thay ñoåi beân trong xaõ hoäi - thay ñoåi ôû taàng
“vi” hoaëc “trung moâ”. Nhöõng bieán ñoåi xaõ hoäi coøn theå hieän ôû nhöõng hình thöùc

136
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

khaùc nhau: söï bieán ñoåi theo höôùng phaùt trieån ñi leân, cuõng coù khi theo chieàu
höôùng suy thoaùi hoaëc theo xu höôùng hoaø nhaäp; söï bieán ñoåi mang tính chuû
ñoäng hoaëc mang tính thuï ñoäng.

Nhö vaäy, söï bieán ñoåi xaõ hoäi laø moät quaù trình, trong ñoù caùc quan heä xaõ
hoäi, thieát cheá xaõ hoäi, caùc taàng lôùp xaõ hoäi vaø caùc giaù trò chuaån möïc.

II. Nhöõng ñaëc tröng cuûa bieán ñoåi xaõ hoäi

Bieán ñoåi xaõ hoäi laø hieän töôïng phoå bieán nhöng veà hình thöùc vaø noäi dung
khoâng ñoàng nhaát trong caùc xaõ hoäi khaùc nhau vaø ôû nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau.

Theo thôøi gian, xaõ hoäi seõ bieán ñoåi nhöng vì söï bieán ñoåi dieãn ra trong
nhöõng ñieàu kieän khaùc nhau neân nhöõng yeáu toá taïo ra söï bieán ñoåi cuõng seõ khaùc
nhau. Coù nhöõng xaõ hoäi do bò thuùc ñaåy bôûi yeáu toá beân trong (söï thay ñoåi seõ töø
töø, nhöõng bieåu hieän khoâng roõ reät). Nhöõng xaõ hoäi khaùc hoaëc moät giai ñoaïn
khaùc cuûa chính xaõ hoäi ñoù laïi chòu söï taùc ñoäng cuûa nhöõng yeáu toá beân ngoaøi nhö
söï du nhaäp kyõ thuaät, coâng ngheä môùi töø nöôùc ngoaøi hoaëc söï thay ñoåi nhöõng
chính saùch vó moâ cuûa moãi quoác gia (söï thay ñoåi seõ dieãn ra nhanh choùng vaø
khaùc bieät veà chaát so vôùi tröôùc).

Bieán ñoåi xaõ hoäi coù theå dieãn ra trong nhöõng khoaûng thôøi gian khaùc nhau,
vì vaäy daãn ñeán heä quaû khaùc nhau. Coù nhöõng bieán ñoåi dieãn ra trong thôøi gian
ngaén, khoâng aûnh höôûng laâu daøi nhöng cuõng coù nhöõng bieán ñoåi dieãn ra trong
khoaûng thôøi gian daøi ñeán haøng ngaøn naêm vaø trong vaøi theá heä. Coâng ngheä tin
hoïc laø yeáu toá taïo ra söï bieán ñoåi nhanh choùng treân quy moâ toaøn caàu. Noù coù khaû
naêng thay ñoåi caùc coâng ngheä trong caùc lónh vöïc saûn xuaát khaùc nhau, trong öùng
xöû taïi nôi laøm vieäc vaø trong cuoäc soáng haøng ngaøy cuûa con ngöôøi chæ trong moät
thôøi gian ngaén (vaøi naêm). Coøn söï thay ñoåi veà giaù trò chuaån möïc seõ chaäm hôn
nhieàu.

Söï bieán ñoåi xaõ hoäi mang tính chuû ñoäng vaø thuï ñoäng, tích cöïc vaø tieâu cöïc.
Nhöõng bieán ñoåi do con ngöôøi thöïc hieän thöôøng mang tính chuû ñoäng vaø töï giaùc.
Veà nguyeân taéc, ngöôøi ta coù theå laøm chuû ñöôïc quaù trình bieán ñoåi. Tuy nhieân,
tính hai maët (tích cöïc vaø tieâu cöïc) cuûa quaù trình bieán ñoåi seõ buoäc con ngöôøi
phaûi chaáp nhaän moät soá heä quaû cuûa quaù trình.

Laáy quaù trình coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù ôû nöôùc ta hieän nay laøm ví duï.

Quaù trình coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù ñem laïi naêng suaát cao hôn, caùc
saûn phaåm ña daïng vaø chaát löôïng hôn nhöng beân caïnh ñoù coù theå quan saùt thaáy

137
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

moät soá maët traùi cuûa noù nhö söï taäp trung daân cö, naïn thaát nghieäp, oâ nhieãm moâi
tröôøng vaø caùc teä naïn xaõ hoäi, v.v…

Heä quaû coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù cuõng theå hieän ôû nhöõng thay ñoåi
trong phong caùch soáng vaø cô hoäi soáng cuûa caùc nhoùm xaõ hoäi. Vieäc du nhaäp caùc
maùy moùc saûn xuaát seõ taùc ñoäng tôùi phong caùch soáng cuûa ngöôøi daân, chaúng haïn
nhö thôøi gian ñeå sinh hoaït vôùi caùc thaønh vieân khaùc cuûa gia ñình seõ bò giaûm ñi
vì ngoaøi vieäc taêng cöôøng hoaït ñoäng saûn xuaát, caùc caù nhaân coøn phaûi tham gia
vaøo caùc nhoùm vaø caùc toå chöùc xaõ hoäi môùi ñöôïc hình thaønh töø nôi laøm vieäc. Maët
khaùc, tính chaát, noäi dung vaø thôøi löôïng cuûa caùc loaïi hình hoaït ñoäng trong thôøi
gian raûnh roãi cuûa nhöõng ngöôøi tham gia vaøo lao ñoäng coâng nghieäp cuõng khaùc
so vôùi tröôùc. Ñoàng thôøi, nhöõng caûi tieán veà kyõ thuaät trong quaù trình saûn xuaát
laøm cho soá löôïng coâng nhaân giaûm xuoáng vaø yeâu caàu veà kyõ naêng cuûa hoï caøng
taêng leân. Tình hình naøy daãn ñeán moät tyû leä thaát nghieäp nhaát ñònh. Khoâng coù thu
nhaäp, nhöõng ngöôøi naøy seõ khoâng theå ñöôïc höôûng nhöõng lôïi ích vaät chaát hoaëc
dòch vuï nhö nhöõng ngöôøi khaùc trong xaõ hoäi. Taát caû nhöõng ñieàu naøy ñeàu lieân
quan ñeán söï thay ñoåi trong cô hoäi soáng cuûa con ngöôøi.

III. Nhöõng yeáu toá taùc ñoäng ñeán bieán chuyeån

Ñoåi môùi
Ñoåi môùi laø söï ñeà xuaát moät tö töôûng, moät kyõ thuaät hay moät bieän phaùp
trong xaõ hoäi. Noäi dung cuûa nhöõng phaùt minh coù theå laø moät caùch thöùc giaûi
quyeát môùi ñoái vôùi moät vaán ñeà cuõ hoaëc moät giaûi phaùp cho moät vaán ñeà môùi phaùt
sinh töø nhöõng yeâu caàu cuûa moâi tröôøng xung quanh, ñoàng thôøi ñoåi môùi coù theå
gaây ra nhöõng bieán ñoåi khaùc trong xaõ hoäi.

Nhöõng yeáu toá ñoåi môùi cuõng coù theå ñöôïc du nhaäp töø beân ngoaøi, chaúng haïn
nhö haønh ñoäng, ñoà vaät, tö töôûng hoaëc nieàm tin töø truyeàn thoáng cuûa moät neàn
vaên hoaù khaùc.

Nhöõng ñoåi môùi veà kyõ thuaät coù theå ñöôïc hình thaønh ôû beân trong moät xaõ
hoäi trong quaù trình phaùt trieån. Tuy nhieân, ñoái vôùi nhöõng coäng ñoàng töông ñoái
coâ laäp (caùc daân toäc thieåu soá) thì nhöõng thay ñoåi veà kyõ thuaät thöôøng ñöôïc du
nhaäp töø beân ngoaøi. Söï du nhaäp nhöõng yeáu toá môùi naøy laø keát quaû cuûa vieäc tieáp
xuùc vôùi nhöõng coäng ñoàng laùng gieàng hoaëc do nhöõng ngöôøi töø xa mang laïi. Ñoâi
khi nhöõng yeáu toá môùi töôûng nhö ñôn giaûn nhöng laïi mang laïi nhöõng thay ñoåi
lôùn veà maët xaõ hoäi.

138
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Ñoái vôùi quaù trình du nhaäp vaên hoaù, chuùng ta cuõng thaáy tình hình töông töï,
tuy raèng söï du nhaäp vaên hoaù töø moät xaõ hoäi khaùc phöùc taïp hôn raát nhieàu.

Trong quaù trình du nhaäp vaên hoaù vaøo xaõ hoäi, ngöôøi ta thöôøng nhaän thaáy
coù söï tieáp thu nhöõng taäp quaùn trong aên uoáng, tieâu duøng, nhöõng tín ngöôõng toân
giaùo v.v… Vieäc tieáp caän nhöõng neùt vaên hoaù môùi coù theå mang tính tích cöïc hoaëc
thuï ñoäng, ñoàng thôøi coù theå tieáp nhaän moät neùt vaên hoaù rieâng bieät hoaëc caû moät
moâ hình öùng xöû phöùc taïp. Vieäc nhieàu quoác gia Baéc Myõ aên moùn Pizza cuûa YÙ
hoaëc nhieàu nöôùc Chaâu AÙ aên moùn aên nhanh cuûa Myõ laø moät ví duï veà söï tieáp
nhaän tích cöïc moät neùt vaên hoaù bieät laäp.

Thoâng thöôøng, ngöôøi ta tieáp caän moät caùch tích cöïc hôn nhöõng coâng cuï coù
theå giuùp ngöôøi ta deã daøng hôn trong vieäc ñaït ñöôïc nhöõng muïc tieâu ñaõ ñöôïc
thieát cheá hoaù trong xaõ hoäi. Söï tieáp nhaän nhöõng neùt vaên hoaù thuoäc veà nhöõng
neùt öùng xöû beân ngoaøi hoaëc nhöõng caùch söû duïng nhöõng saûn phaåm, coâng cuï
dieãn ra nhanh hôn vaø thuaän lôïi hôn so vôùi vieäc chaáp nhaän nhöõng bieåu hieän
vaên hoaù mang tính tinh thaàn (tö töôûng, tình caûm) vì tính ngöôõng hoaëc heä thoáng
giaù trò thöôøng mang tính beàn vöõng hôn vaø coù xu höôùng cöôõng laïi söï thay ñoåi
quaù maïnh meõ.

Söï du nhaäp vaên hoaù cöôõng böùc thöôøng dieãn ra trong xaõ hoäi phöùc taïp,
trong ñoù nhöõng ngöôøi thuoäc taàng lôùp laõnh ñaïo thöôøng aùp ñaët moâ hình cuûa
mình leân nhoùm thieåu soá. Trong lòch söû ôû Vieät Nam, chính quyeàn phong kieán
Trung Quoác muoán aùp ñaët moät soá neùt trong phong tuïc taäp quaùn cuûa ngöôøi
Trung Hoa vaø ñaõ bò nhaân daân phaûn öùng moät caùch maïnh meõ (“maëc quaàn khoâng
ñaùy ngöôøi ta haõi huøng”, “ ñaùnh cho ñeå ñöôïc raêng ñen”).

Trong xaõ hoäi hieän ñaïi, nhöõng thay ñoåi ñöôïc quan taâm nhieàu hôn laø: coâng
nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù, söï ñoàng hoùa.

Coâng nghieäp hoaù

Coâng nghieäp hoaù ñoùng goùp nhieàu cho söï phaùt trieån xaõ hoäi. Quaù trình
coâng nghieäp hoaù laø vieäc söû duïng maùy moùc nhieàu hôn, laøm cho nhieàu ngaønh
tieåu thuû coâng coù theå thay theá bôûi neàn saûn xuaát haøng loaït. Tuy nhieân, maët traùi
cuûa quaù trình naøy theå hieän ôû choã: neáu nhö tröôùc kia, moät saûn phaåm do moät
ngöôøi hoaëc vaøi ngöôøi laøm ra, thì trong coâng nghieäp hoaù, moãi moät ngöôøi seõ
tham gia ñoùng goùp nhöõng boä phaän nhoû vaøo quaù trình saûn xuaát. Ñieàu naøy laøm
cho coâng nhaân khoâng gaén boù vôùi saûn phaåm cuoái cuøng, laøm cho coâng nhaân caûm
thaáy bò tha hoaù, bò taùch rôøi vaø baát löïc.

139
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Ñoâ thò hoaù

Ñoâ thò hoaù laø quaù trình phaùt trieån ñoâ thò, phaàn lôùn daân chuùng tuï taäp vaøo
nhöõng trung taâm coâng nghieäp ñeå sinh soáng vaø laøm vieäc taïo ra maïng löôùi thoâng
tin lieân laïc. Maëc duø ñoâ thò cuõng ñaõ hình thaønh tröôùc coâng nghieäp hoaù, ñoâ thò
cuõng ñaõ xuaát hieän nhöng quaù trình naøy ñaõ taïo ra moät ñoäng löïc thuùc ñaåy caùc ñoâ
thò phaùt trieån moät caùch nhanh choùng hôn, laøm môû roäng caùc vuøng ven, laøm thay
ñoåi dieän maïo ñoâ thò, heä thoáng chính quyeàn vaø dòch vuï ôû ñoâ thò trôû neân phöùc
taïp hôn. Trong quaù trình naøy, nhieàu nhu caàu môùi naûy sinh, taïo ra nhieàu coâng
aên vieäc laøm cho ngöôøi lao ñoäng nhöng ñoàng thôøi daãn ñeán tình traïng thieáu
coâng aên vieäc laøm ôû noâng thoân. (Phaûn aùnh tích cöïc vaø tieâu cöïc cuûa söï bieán
ñoåi).

Quaù trình ñoâ thò hoaù vôùi nhöõng nhu caàu veà vieäc laøm ñaõ thu huùt nhöõng
ngöôøi daân ôû vuøng noâng thoân ñeán ñoâ thò. Nhöõng ngöôøi nhaäp cö ñeán ñoâ thò phaûi
töï ñieàu chænh caùch soáng cuûa mình ñeå thích nghi vôùi moâi tröôøng xaõ hoäi môùi.
Khoâng gioáng nhö queâ höông hoï, xaõ hoäi ñoâ thò phöùc taïp laøm cho söï taùc ñoäng
hoã töông trôû neân voâ nhaân caùch. Ngöôøi ta quan heä vôùi nhau thoâng qua chöùc
naêng chöù khoâng phaûi laø quan heä tröïc dieän. Quan heä laùng gieàng taïi ñaây ñaõ
giaûm ñeán möùc toái thieåu. Nghieân cöùu veà nöõ nhaäp cö vò thaønh nieân taïi phöôøng
3, Quaän 8, tp. Hoà Chí Minh cho thaáy nhöõng ngöôøi nhaäp cö trong moät thôøi gian
daøi khoù thích öùng vôùi ñieàu kieän soáng môùi, vì nhöõng gì hoï hoïc hoûi ñöôïc töø boái
caûnh noâng thoân voán mang tính nhaân caùch (quan heä tình caûm, tröïc dieän) hôn.
Nhöõng ngöôøi nhaäp cö thöôøng soáng taäp trung taïi moät soá khu vöïc coù möùc sinh
hoaït thaáp hôn. Cuoäc soáng co cuïm, kheùp kín laøm haïn cheá söï hoïc hoûi nhöõng
caùch öùng xöû coù theå thaønh coâng nhaát trong moâi tröôøng môùi, ñaëc bieät ñoái vôùi
nhöõng coâ gaùi nhaäp cö môùi lôùn phaûi lao ñoäng sôùm (Traàn Thò Kim Xuyeán,
Nguyeãn Thò Hoaø, 2004).

Quaù trình coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù cuøng vôùi ñoâ thò hoaù mang laïi
tieán boä cho xaõ hoäi cho xaõ hoäi veà nhieàu maët, tuy nhieân cuõng daãn ñeán tình traïng
baát lôïi cho con ngöôøi trong xaõ hoäi hieän ñaïi. Trình traïng oâ nhieãm moâi tröôøng,
söï taäp trung quaù ñoâng daân cö, beänh taät, ngöôøi ngheøo vv… laø heä quaû cuûa quaù
trình naøy. Ñoàng thôøi, nhöõng tình traïng ñoù laïi daãn ñeán xu höôùng môùi ôû caùc
coäng ñoàng ñoâ thò laø coù söï dòch chuyeån cuûa taàng lôùp khaù giaû ra soáng taïi caùc
vuøng ngoaïi oâ (Thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø Haø Noäi laø moät ví duï).

Söï ñoàng hoaù

140
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Söï ñoàng hoaù laø quaù trình hoaø nhaäp caùc nhoùm, caùc xaõ hoäi. Khi coù söï ñoàng
hoaù, caùc xaõ hoäi khaùc nhau seõ hoaø nhaäp laøm moät vaø mang moät baûn saéc duy
nhaát.

Söï ñoàng hoaù phaûi traûi qua nhieàu giai ñoaïn. Chuùng ta haõy thöû xem xeùt
moät moâ hình ñoàng hoaù cuûa Lildon Gordon (1958).

Theo taùc giaû naøy, giai ñoaïn ñaàu laø söï tieáp nhaän vaên hoaù. Trong giai ñoaïn
naøy, söï khaùc bieät giöõa caùc thaønh vieân cuûa caùc Xaõ hoäi khaùc nhau phaûi coù xu
höôùng giaûm bôùt tröôùc khi coù söï tieáp xuùc vôùi vaên hoaù môùi. Söï tieáp nhaän vaên
hoaù laøm cho caùc öùng xöû cuûa caùc xaõ hoäi gioáng nhau hôn trong quaù trình naøy.
(Ñaây laø ñieàu kieän caàn nhöng chöa ñuû cho söï ñoàng hoaù).

Giai ñoaïn tieáp theo laø söï ñoàng hoaù veà maët caáu truùc trong quaù trình giao
tieáp giöõa caùc nhoùm. Trong giai ñoaïn naøy, caùc quan heä giöõa caùc thaønh vieân
trong nhoùm vaø ngoaøi nhoùm laø quan heä sô caáp. Luùc naøy ranh giôùi giöõa caùc
nhoùm ñaõ daàn daàn bò xoaù nhoøa. Ñaây laø ñieàu kieän caàn vaø ñuû cho söï ñoàng hoaù ôû
caùc böôùc keá tieáp.

Giai ñoaïn sau ñoù laø hoân nhaân khaùc chuûng toäc. ÔÛ giai ñoaïn naøy, söï pha
troän veà gioáng noøi daãn ñeán moät giai ñoaïn mang tính ñoàng nhaát hoaù, goïi laø giai
ñoaïn ñoàng nhaát phoå bieán. Söï ñoàng nhaát naøy dieãn ra treân caáp ñoä tình caûm daân
toäc.

Tieáp theo laø giai ñoaïn xoaù boû thaønh kieán. Luùc naøy, xu höôùng ñaùnh giaù
thaáp nhöõng yeáu toá beân ngoaøi seõ giaûm daàn vaø phaùt trieån ngaøy caøng taêng yù thöùc
heä veà “caùi chuùng ta”.

Giai ñoaïn thöù naêm laø giai ñoaïn xoaù boû söï phaân bieät ñoái xöû. Vieäc giaûm
bôùt thaønh kieán ñöôïc coi nhö nhöõng phöông tieän giaûm bôùt söï phaân bieät ñoái xöû,
maëc duø hai quaù trình naøy vaän ñoäng moät caùch ñoäc laäp vôùi nhau. Ñaây laïi laø
ñieåm yeáu maø Gordon thöôøng bò pheâ phaùn vì thöïc teá, ngöôøi ta coù theå thaønh
kieán maø chöa chaéc ñaõ phaân bieät ñoái xöû hoaëc ngöôïc laïi.

Cuoái cuøng laø giai ñoaïn xoaù boû caùc xung ñoät veà giaù trò vaø quyeàn löïc cuûa
caùc nhoùm, caùc xaõ hoäi. Xeùt veà maët giaù trò, söï ñoàng hoaù ñöôïc theå hieän bôûi vò trí
maø moïi thaønh vieân trong xaõ hoäi phaûi ñaït tôùi nhö möùc cuûa nhoùm thoáng trò.
Chính ñieåm naøy ñaõ thuùc ñaåy nhöõng thaønh vieân cuûa nhoùm thieåu soá tieáp thu
nhöõng moâ hình cuûa nhoùm quyeàn löïc. Tuy nhieân, quaù trình tieáp nhaän vaên hoaù
vaãn khoâng xoaù boû ñöôïc nhöõng khaùc bieät cô baûn veà maët xaõ hoäi, keå caû khi ñaõ

141
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

ñöôïc tieáp nhaän neáu moät nhoùm thieåu soá naøo ñoù vaãn bò rôi vaøo vò trí thaát theá cuûa
hoï vaø söï phaân bieät giöõa ngöôøi trong nhoùm vaø ngoaøi nhoùm vaãn ñöôïc duy trì.

IV. Caùch tieáp caän trong nghieân cöùu quaù trình bieán ñoåi xaõ
hoäi
Xaõ hoäi luoân thay ñoåi. Khi nghieân cöùu söï thay ñoåi, ngöôøi ta thöôøng nghieân
cöùu baèng hai caùch: tieáp caän tónh vaø tieáp caän ñoäng.

Loái tieáp caän tónh taäp trung vaøo vieäc so saùnh nhöõng ñaëc tröng cuûa nhöõng
troïng ñieåm vaø ñöa ra nhöõng ñieåm khaùc bieät luaän veà söï thay ñoåi döïa treân
nhöõng ñieåm khaùc bieät maø mình ghi nhaän ñöôïc. Trong caùch tieáp caän tónh,
nhöõng yeáu toá ñöôïc coi quan troïng hôn laø nhöõng cô cheá vaø caáu truùc ñang vaän
ñoäng trong loøng xaõ hoäi so vôùi söï chuyeån tieáp veà söï bieán ñoåi.

Loái tieáp caän ñoäng laïi taäp trung vaøo nhöõng quaù trình ñang dieãn ra trong xaõ
hoäi. Nhöõng moâ taû veà söï ñoàng hoaù vaên hoaù vaø söï du nhaäp vaên hoaù laø moät ví
duï.

Cho duø baèng caùch tieáp caän naøo, caùc nhaø nghieân cöùu nhaän ñònh raèng moïi
xaõ hoäi ñeàu thay ñoåi vôùi nhöõng toác ñoä khaùc nhau. Trong moät soá xaõ hoäi, söï thay
ñoåi dieãn ra chaäm chaïp, vì vaäy, coù theå coi nhö moät söï oån ñònh töông ñoái. Moät
soá xaõ hoäi khaùc, söï thay ñoåi dieãn ra heát söùc nhanh choùng. Maët khaùc söï thay ñoåi
cuõng khoâng dieãn ra theo cuøng moät toác ñoä trong moïi giai ñoaïn cuûa xaõ hoäi. coù
theå quan saùt thaáy nhöõng tieán boä khoa hoïc - kyõ thuaät trong thôøi ñaïi hieän nay
xuaát hieän vôùi toác ñoä nhanh choùng hôn nhieàu so vôùi caùc xaõ hoäi khaùc trong quaù
khöù.

Trong loái tieáp caän tónh, ngöôøi ta thöôøng so saùnh nhöõng ñaëc tröng giöõa xaõ
hoäi giaûn ñôn vaø xaõ hoäi phöùc taïp. Söï chuyeån bieán xaõ hoäi theå hieän söï phaân hoaù
cuûa moät boä phaän töø moät caáu truùc giaûn ñôn ñeán moät caáu truùc phöùc taïp, hoaëc töø
moät caáu truùc thoáng nhaát ñeán caáu truùc ña daïng.

V. Nhöõng ñieàu kieän bieán ñoåi xaõ hoäi

Ngoaøi vieäc phaûi chòu taùc ñoäng bôûi nhöõng yeáu toá beân trong vaø beân ngoaøi,
söï bieán ñoåi xaõ hoäi chæ coù khaû naêng dieãn ra trong moät soá ñieàu kieän nhaát ñònh.
Nhöõng ñieàu kieän ñoù laø: ñieàu kieän vaät chaát, vaên hoaù vaø tinh thaàn, thôøi gian, boái
caûnh, nhu caàu xaõ hoäi…

142
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Cho duø söï bieán ñoåi nhanh hay chaäm, ñôn giaûn hay phöùc taïp, quaù trình
bieán ñoåi naøo cuõng caàn phaûi coù thôøi gian. Vôùi söï bieán ñoåi bò thuùc ñaåy bôûi
nhöõng ñieàu kieän kyõ thuaät hoaëc coâng ngheä môùi, quaù trìnhï bieán ñoåi coù theå dieãn
ra nhanh hôn so vôùi söï taùc ñoäng thuoäc veà lónh vöïc vaên hoaù (quaù trình ñoàng
hoaù vaên hoaù laø moät ví duï).

Ñoàng thôøi, söï bieán ñoåi bao giôø cuõng dieãn ra trong moät boái caûnh cuï theå
bao goàm nhöõng ñieàu kieän veà töï nhieân (ñòa lyù, moâi tröôøng sinh thaùi) vaø nhöõng
ñieàu kieän xaõ hoäi (chính trò, kinh teá, vaên hoaù…). Nhöõng ñieàu kieän naøy quy ñònh
caùc hoaït ñoäng cuûa caùc nhoùm ngöôøi trong caùc lónh vöïc hoaït ñoäng soáng khaùc
nhau (lao ñoäng saûn xuaát, taùi saûn xuaát, vaên hoaù – tinh thaàn, chính trò – xaõ hoäi).
Tuy nhieân, con ngöôøi khoâng chæ chòu söï taùc ñoäng bôûi hoaøn caûnh maø coøn coù
khaû naêng taùc ñoäng leân hoaøn caûnh nhaèm ñaït ñöôïc nhöõng muïc tieâu, thoaû maõn
nhöõng nhu caàu cuûa mình.

Nhu caàu cuûa caùc caù nhaân vaø xaõ hoäi vöøa laø muïc ñích nhöng ñoàng thôøi
cuõng laø ñoäng cô thuùc ñaåy caùc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. Coù theå noùi ñaây laø ñieàu
kieän quan troïng nhaát ñeå coù söï bieán ñoåi trong hoaït ñoäng xaõ hoäi cuûa loaøi ngöôøi.
Do ñaëc ñieåm hay thay ñoåi cuûa nhu caàu, ñoàng thôøi, vì muoán thoaû maõn nhöõng
nhu caàu ngaøy caøng taêng ñoù, con ngöôøi luoân phaûi tìm toøi, khaùm phaù vaø saùng
taïo. Trong xaõ hoäi phöùc taïp vaø hieän ñaïi, nhöõng nhu caàu xaõ hoäi khoâng phaûi luùc
naøo cuõng gioáng nhau giöõa caùc giai caáp, caùc taàng lôùp, caùc nhoùm ngöôøi khaùc
nhau. Ñoâi khi, vieäc thoaû maõn nhu caàu cuûa nhoùm ngöôøi naøy laïi laøm aûnh höôûng
ñeán vieäc thoaû maõn nhu caàu cuûa nhöõng nhoùm ngöôøi khaùc. Ñoù laø moät trong
nhöõng yeáu toá naûy sinh caùc xung ñoät trong xaõ hoäi.

Nhö vaäy, söï bieán ñoåi xaõ hoäi cuõng laø moät quaù trình, noù caàn nhöõng ñieàu
kieän nhaát ñònh ñeå coù theå thöïc hieän ñöôïc söï bieán ñoåi. Söï bieán ñoåi xaõ hoäi ñöôïc
dieãn ra döôùi caùc hình thöùc bieåu hieän khaùc nhau vaø chòu nhieàu yeáu toá taùc ñoäng
khaùc nhau. Trong boái caûnh kinh teá, chính trò, xaõ hoäi ôû Vieät Nam, chuùng ta
cuõng chöùng kieán nhieàu söï bieán ñoåi trong tieán trình lòch söû cuûa daân toäc, töø caùc
cuoäc caùch maïng daân toäc ñeán caùc cuoäc chieán tranh choáng caùc theá löïc phaûn
ñoäng trong vaø ngoaøi nöôùc, töø coâng cuoäc xaây döïng ñaát nöôùc trong giai ñoaïn
phaùt trieån kinh teá keá hoaïch hoaù, taäp trung bao caáp cho ñeán thôøi kyø phaùt trieån
kinh teá thò tröôøng theo chuû tröông ñoåi môùi cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc trong giai
ñoaïn hieän nay. Söï bieán ñoåi naøy ñöôïc theå hieän treân caùc lónh vöïc khaùc nhau nhö
kinh teá, chính trò, giaùo duïc ñaøo taïo, thoâng tin ñaïi chuùng vaø caùc hoaït ñoäng vaên
hoaù ngheä thuaät, chaêm soùc –baûo veä söùc khoeû ôû caáp ñoä caùc thieát cheá xaõ hoäi, gia
ñình vaø caù nhaân.

143
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Noäi dung chính

Trong chöông naøy, sinh vieân caàn naém ñöôïc veà nhöõng khaùi nieäm cô baûn
cuûa quaù trình xaõ hoäi (hôïp taùc, caïnh tranh, xung ñoät, bieán ñoåi…), nhöõng ñaëc
tröng cuûa bieán ñoåi xaõ hoäi, cuõng nhö nhöõng yeáu toá taùc ñoäng ñeán söï bieán
chuyeån xaõ hoäi nhö ñoåi môùi, coâng nghieäp hoaù, ñoâ thò hoaù, söï ñoàng hoaù. Caùc
caùch tieáp caän trong nghieân cöùu quaù trình bieán ñoåi xaõ hoäi vaø nhöõng ñieàu kieän
laøm naûy sinh söï bieán ñoåi xaõ hoäi cuõng laø nhöõng noäi dung quan troïng maø ngöôøi
ñoïc caàn quan taâm.

144
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Chöông XIII
CAÙC CHUYEÂN NGAØNH XAÕ HOÄI HOÏC

Ba boä phaän caáu thaønh xaõ hoäi hoïc laø xaõ hoäi hoïc ñaïi cöông, xaõ hoäi hoïc
chuyeân ngaønh vaø xaõ hoäi hoïc thöïc nghieäm. Noäi dung cuûa xaõ hoäi hoïc ñaïi cöông
ñaõ ñöôïc trình baøy trong nhöõng chöông tröôùc. Trong chöông naøy seõ giôùi thieäu
qua moät vaøi lónh vöïc nghieân cöùu cuûa xaõ hoäi hoïc chuyeân ngaønh. Caùc phöông
phaùp thöïc haønh trong nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc thöïc nghieäm seõ ñöôïc trình baøy
trong chöông sau.

I. Xaõ hoäi hoïc noâng thoân

Söï va chaïm giöõa vaên minh coâng nghieäp tö baûn vôùi caáu truùc kinh teá, xaõ
hoäi noâng thoân ôû raát nhieàu nôi treân theá giôùi ñaõ thu huùt ñöôïc söï quan taâm cuûa
nhöõng hoïc giaû vaøo vieäc nghieân cöùu nhöõng xu höôùng phaùt trieån cuûa xaõ hoäi
noâng thoân. Töø giöõa theá kyû XIX, nhieàu nghieân cöùu coù heä thoáng veà nguoàn goác
lòch söû vaø söï chuyeån ñoåi cuûa xaõ hoäi noâng thoân ñaõ ñöôïc chuù yù ñeán. Ñoàng thôøi,
vieäc nghieân cöùu nguoàn goác, baûn chaát coäng ñoàng laøng xaõ ñang toàn taïi vaø bieán
ñoåi cuõng ñaõ ñöôïc quan taâm tôùi ngaøy caøng nhieàu hôn.

Noâng thoân vaø xaõ hoäi hoïc noâng thoân

Noâng thoân laø moät khu vöïc laõnh thoå cö daân chuû yeáu cuûa nhöõng ngöôøi
laøm noâng nghieäp vaø nhöõng ngheà khaùc coù lieân quan tröïc tieáp ñeán saûn xuaát
noâng nghieäp vaø daân cö soáng ôû noâng thoân. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc cho raèng: thaäm
chí nhöõng thò traán, huyeän hay trung taâm kinh teá mang tính vuøng cuõng thuoäc
phaïm vi noâng thoân. Xaõ hoäi hoïc noâng thoân laáy noâng thoân laøm ñoái töôïng nghieân
cöùu. Nhöng noâng thoân laø moät thöïc theå xaõ hoäi phöùc taïp, tính ñan xen cuûa cô
caáu xaõ hoäi noâng thoân vaø moái quan heä xaõ hoäi cuûa noù cuõng gioáng nhö moät xaõ
hoäi noùi chung, ñoàng thôøi, mang tính ñaëc thuø cuûa noù, vì vaäy, khi nghieân cöùu
caàn phaûi coù heä thoáng lyù luaän vaø heä thoáng phaïm truø khoa hoïc chaët cheõ.

Theo Buøi Quang Duõng, xaõ hoäi hoïc noâng thoân tieán haønh nghieân cöùu veà
toaøn boä xaõ hoäi noâng thoân, trong ñoù ñaëc bieät chuù yù ñeán moái quan heä giöõa con
ngöôøi, giöõa nhoùm ngöôøi vaø quan heä khu vöïc, tuøy thuoäc vaøo quy moâ vaø phaïm
vi cuûa noù. Noùi caùch khaùc, noù nghieân cöùu veà cö daân noâng thoân trong nhöõng
moái lieân heä nhoùm, nghieân cöùu moái quan heä huyeát thoáng, ñaát ñai, ngheà nghieäp.

145
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Ngoaøi ra, xaõ hoäi hoïc noâng thoân cuõng quan taâm nghieân cöùu nhöõng gì thuoäc
kieán truùc thöôïng taàng cuûa noâng thoân nhö phaùp luaät, vaên hoùa, tö töôûng, taâm lyù,
ñaïo ñöùc … Nghieân cöùu töø nhöõng thöïc teá noâng thoân, gaén vôùi coäng ñoàng noâng
thoân cuï theå ñeå goùp phaàn taêng cöôøng coâng taùc phaùt trieån vaø quaûn lyù noâng thoân.

Lòch söû nghieân cöùu cuûa xaõ hoäi hoïc noâng thoân
ÔÛ Myõ - nôi ñaët neàn moùng ñaàu tieân cho söï ra ñôøi cuûa xaõ hoäi hoïc noâng
thoân, moät nhoùm nghieân cöùu veà tröôøng hoïc vaø nhaø thôø ôû noâng thoân ñöôïc thaønh
laäp do nhöõng caù nhaân quan taâm tôùi cuoäc ñieàu tra veà tình traïng leäch laïc taâm lyù
trong ñôøi soáng noâng thoân. Nhöõng keát quaû nghieân cöùu naøy ñaõ taïo cô sôû cho
vieäc phaùt trieån chuyeân ngaønh xaõ hoäi hoïc noâng thoân taïi ñaây. Taùc phaåm “Xaõ
hoäi hoïc noâng thoân” cuûa John M. Gillette (1916) ñaõ ñöôïc coi nhö cuoán saùch
giaùo khoa baäc ñaïi hoïc ñaàu tieân veà moân xaõ hoäi hoïc noâng thoân. Nhöõng teân tuoåi
khaùc ñaõ coù coâng ñoùng goùp cho söï phaùt trieån cuûa chuyeân ngaønh naøy laø:
Sorokin, Zimmerman, Galpil, Taylor, Kolb, Bronner, Sims, Smith,
Landisredfield, Dwightsanderson, Ctaroverob.

Taïi Vieät Nam, döïa treân caùch tieáp caän vuøng mieàn, caùc nhaø nghieân cöùu
thöôøng xem xeùt xaõ hoäi noâng thoân trong boái caûnh cuï theå cuûa noù. Theo caùch
tieáp caän naøy, ngöôøi ta nghieân cöùu nhöõng nhaân toá naøo taïo neân söï khaùc nhau
giöõa caùc vuøng mieàn, nhöõng nhaân toá naøo coù taùc duïng keát hôïp moät nhoùm laøng
thaønh moät vuøng noâng nghieäp… Ñeå lyù giaûi nhöõng vaán ñeà treân, caùc nhaø nghieân
cöùu ñaõ xaùc ñònh nhöõng nhaân toá aûnh höôûng laø: ñieàu kieän töï nhieân (ñòa theá, ñaát
ñai, nguoàn taøi nguyeân vaø nhöõng yeáu toá khaùc); baûn chaát cuûa ñieàu kieän xaõ hoäi
(nhu caàu ñöôïc baûo veä, caùc hình thöùc sôû höõu vaø nhöõng yeáu toá khaùc); baûn chaát
cuûa neàn noâng nghieäp (noâng nghieäp sinh toàn hay noâng nghieäp thöông maïi).

Ngay töø thaäp kyû 60 cuûa theá kyû XX ñaõ coù nhieàu coâng trình nghieân cöùu
xaõ hoäi hoïc veà chuû ñeà phaùt trieån noâng thoân Vieät Nam. Tieâu bieåu laø “ Khaûo
cöùu xaõ hoäi hoïc vaø caùc vaán ñeà phaùt trieån noâng thoân Ñoâng Nam AÙ” cuûa taäp theå
taùc giaû nöôùc ngoaøi vaø trong nöôùc: K.F. Walker, Vuõ Quoác Truùc v.v… (Bæ,
Unesco, 1963). Moät khung lyù thuyeát vaø phöông phaùp nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc
veà phaùt trieån noâng thoân ñaõ ñöôïc xaùc laäp vaø ñöôïc vaän duïng vaøo tröôøng hôïp
noâng thoân Vieät Nam. Caùc taùc giaû döïa treân lyù thuyeát hieän ñaïi hoaù, ñaõ coá gaéng
vöôït qua haïn cheá cuûa quan ñieåm vò toäc, thay theá vaøo ñoù baèng quan ñieåm
töông ñoái vaên hoaù, toân troïng baûn saéc vaên hoaù truyeàn thoáng cuûa caùc daân toäc
phöông Ñoâng noùi chung, daân toäc Vieät Nam noùi rieâng. Caùch tieáp caän lyù thuyeát
bieän chöùng naøy ñöôïc trieån khai nhaát quaùn vôùi caùch tieáp caän keát hôïp nhieàu
phöông phaùp vaø kyõ thuaät nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc noâng thoân, trong ñoù laø söï keát

146
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

hôïp giöõa phöông phaùp ñònh löôïng (ñieàu tra xaõ hoäi hoïc) vaø phöông phaùp ñònh
tính (ñieàn daõ daân toäc hoïc).

Trong coâng trình cuûa F. Houtart vaø G. Lemercinier “Haûi Vaân – moät xaõ
ôû Vieät Nam. Ñoùng goùp cuûa xaõ hoäi hoïc vaøo vieäc nghieân cöùu nhöõng söï quaù ñoä”,
caùc taùc giaû ñaõ döïa treân cô sôû lyù thuyeát taân Maùc-xít, ñeå phaân tích moät tröôøng
hôïp cuï theå cuûa noâng thoân Vieät Nam. Vaán ñeà ñöôïc caùc hoïc giaû nghieân cöùu laø:
vaán ñeà naûy sinh trong tieán trình caûi taïo vaø xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi ôû noâng
thoân cuûa thôøi kyø quaù ñoä, boû qua hình thaùi kinh teá – xaõ hoäi tö baûn chuû nghóa
tieán thaúng leân chuû nghóa xaõ hoäi ôû Vieät Nam tröôùc thôøi kyø Ñoåi môùi.

Khung lyù thuyeát vaø phöông phaùp nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc noâng thoân
Vieät Nam ñaõ ñöôïc xaùc laäp vaø böôùc ñaàu trieån khai thaønh coâng qua hai coâng
trình cô baûn neâu treân. Caùc hoïc giaû Vieät Nam cuøng tham gia ñeà taøi naøy ñaõ ñöa
ra moät soá nhaän ñònh sau:

- Coù theå vaän duïng thaønh coâng caùc lyù thuyeát vaø phöông phaùp nghieân
cöùu xaõ hoäi hoïc phöông Taây vaøo tröôøng hôïp xaõ hoäi Vieät Nam noùi chung vaø
noâng thoân Vieät Nam noùi rieâng. Tuy nhieân, khoâng coù moät lyù thuyeát, moät
phöông phaùp xaõ hoäi hoïc phöông Taây coå ñieån naøo duy nhaát thích hôïp cho
tröôøng hôïp noâng thoân Vieät Nam, bôûi vì noâng thoân Vieät Nam quaù phöùc taïp so
vôùi caùc chuû thuyeát vaø phöông phaùp luaän ñôn giaûn hoaù trong xaõ hoäi hoïc AÂu –
Myõ coå ñieån.

Moät thaùch thöùc to lôùn ñoái vôùi xaõ hoäi hoïc Vieät Nam haõy coøn non treû laø
khoâng nhöõng phaûi bieát caùch vaän duïng saùng taïo lyù thuyeát vaø phöông phaùp
nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc AÂu - Myõ vaøo tröôøng hôïp noâng thoân Vieät Nam maø hôn
theá nöõa, coøn phaûi noã löïc xaây döïng lyù thuyeát vaø phöông phaùp nghieân cöùu xaõ
hoäi hoïc thích hôïp cho tröôøng hôïp noâng thoân Vieät Nam.

Cuï theå, nhöõng noäi dung chính maø Xaõ hoäi hoïc noâng thoân nghieân cöùu nhö
sau:

1. Cô caáu xaõ hoäi noâng thoân: cô caáu giai caáp vaø phaân taàng xaõ hoäi ôû noâng
thoân, cô caáu xaõ hoäi lao ñoäng ngheà nghieäp ôû noâng thoân.

2. Caùc thieát cheá chính trò – xaõ hoäi ôû noâng thoân bao goàm thieát cheá laøng,
thieát cheá gia ñình, doøng hoï vaø heä thoáng chính trò.

3. Vaên hoùa noâng thoân: nghieân cöùu vaên hoùa vaät chaát, vieäc söû duïng thôøi
gian nhaøn roãi, cuûa noâng thoân.

147
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

4. Loái soáng cuûa cö daân noâng thoân: nghieân cöùu ñieàu kieän ngheà nghieäp vaø
söï hình thaønh loái soáng ngheà noâng; ñieàu kieän cö truù, vaên hoùa vaø söï hình thaønh
loái soáng noâng thoân.

II. Xaõ hoäi hoïc ñoâ thò

Coâng nghieäp hoùa ñi keøm vôùi noù laø quaù trình ñoâ thò hoùa dieãn ra maïnh meõ
ñaõ laøm naûy sinh voâ soá nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi phöùc taïp taïi caùc ñoâ thò vaøo cuoái
theá kyû XIX ñaàu theá kyû XX, trôû thaønh moái quan taâm cuûa caùc nhaø Xaõ hoäi hoïc
phöông Taây. Caùc vaán ñeà cuûa ñoâ thò ñaõ ñöôïc caùc nhaø Xaõ hoäi hoïc tieàn boái nhaéc
ñeán khaù nhieàu: Karl Marx (noùi veà vai troø cuûa söï phaân coâng lao ñoäng xaõ hoäi vaø
söï hình thaønh cuûa ñoâ thò); Engels (trong taùc phaåm “ Tình caûnh cuûa giai caáp
coâng nhaân Anh” noùi veà moät soá ñaëc ñieåm cuûa loái soáng ñoâ thò cuûa giai caáp coâng
nhaân) hay Max Weber (trong “The City” vôùi noäi dung khaù phong phuù veà caùc
lónh vöïc cuûa ñoâ thò…).

Maëc duø vaäy, xaõ hoäi hoïc ñoâ thò chính thöùc ra ñôøi ôû Myõ. Cho ñeán nay,
trong giôùi nghieân cöùu vaãn coøn toàn taïi nhieàu quan ñieåm khaùc nhau veà chuyeân
ngaønh naøy, song nhìn chung hoï taäp trung vaøo hai quan ñieåm chính. Ñoù laø
nghieân cöùu taát caû caùc hieän töôïng, söï kieän, quaù trình dieãn ra trong ñoâ thò vaø
nghieân cöùu moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi moâi tröôøng soáng xaõ hoäi ñoâ thò.

Phaàn lôùn caùc nghieân cöùu thuoäc chuyeân ngaønh xaõ hoäi hoïc ñoâ thò laø
höôùng vaøo vieäc khaûo saùt roäng raõi quaù trình ñoâ thò hoùa, trong ñoù neâu roõ nhöõng
aûnh höôûng taùc ñoäng cuûa quaù trình naøy tôùi caùc toå chöùc, caù nhaân vaø coäng ñoàng
daân cö ñoâ thò noùi chung.

Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc cho raèng, lòch söû phaùt trieån ñoâ thò ñaõ traûi qua ba giai
ñoaïn öùng vôùi ba cuoäc caùch maïng ñoâ thò: caùch maïng ñoâ thò laàn 1 (söï xuaát hieän
cuûa moät hình thaùi cö truù môùi); caùch maïng ñoâ thò laàn 2 (giai ñoaïn phaùt trieån gaén
vôùi caùch maïng coâng nghieäp vaø chuû nghóa tö baûn) vaø caùch maïng ñoâ thò laàn 3
(khung caûnh cuûa caùc nöôùc ñang phaùt trieån). Lòch söû cuûa quaù trình hình thaønh
vaø phaùt trieån cuûa ñoâ thò cuõng chính laø lòch söû cuûa quaù trình ñoâ thò hoùa treân quy
moâ toaøn theá giôùi.

Ñoâ thò hoaù

Ñoâ thò hoaù laø moät khaùi nieäm then choát cuûa xaõ hoäi hoïc vaø chuyeân ngaønh
xaõ hoäi hoïc ñoâ thò noùi rieâng. Khaùi nieäm naøy ñöôïc tieáp caän döôùi nhieàu goùc ñoä
khaùc nhau. Trong ñoù coù moät ñònh nghóa veà quaù trình ñoâ thò hoùa khaù phoå bieán
vaø ñaõ töøng ñöôïc bieát ñeán trong moät thôøi gian daøi. Cô sôû cuûa noù laø caùch tieáp

148
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

caän nhaân khaåu hoïc vaø ñòa lyù kinh teá: ñoâ thò hoùa chính laø quaù trình di cö töø
noâng thoân vaøo thaønh thò, laø söï taäp trung ngaøy caøng nhieàu daân cö soáng trong
nhöõng vuøng ñòa lyù laõnh thoå coù giôùi haïn ñöôïc goïi laø caùc ñoâ thò. Nhö vaäy, theo
quan ñieåm naøy, ngöôøi ta chæ xem xeùt söï phaùt trieån veà maët khoâng gian, laõnh
thoå vaø quy moâ daân soá maø chöa giaûi thích ñöôïc toaøn boä taàm quan troïng vaø vaø
vai troø cuûa ñoâ thò hoùa cuõng nhö aûnh höôûng cuûa noù tôùi söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi
hieän ñaïi.

Ñoâ thò hoaù laø moät quaù trình maø trong ñoù söï taêng tröôûng nhanh veà kinh teá
keùo theo söï phaùt trieån quy moâ daân soá, maät ñoä daân soá, maät ñoä xaây döïng cao,
thuùc ñaåy söï phaùt trieån xaõ hoäi veà moïi maët. Noù taùc ñoäng saâu saéc ñeán moïi khía
caïnh ñôøi soáng coäng ñoàng cö daân vôùi nhöõng kieåu toå chöùc xaõ hoäi khaùc neáu
khoâng muoán noùi laø ñoái laäp vôùi noâng thoân. Trong khu vöïc phaùt trieån naøy luoân
dieãn ra söï di chuyeån ngheà nghieäp vaø di ñoäng xaõ hoäi cao. Ñieàu naøy ñaõ trôû
thaønh aùp löïc trong quaûn lyù ñoâ thò, vöôït quaù khaû naêng ñieàu tieát cuûa xaõ hoäi.
Töông ñoàng vôùi quan ñieåm naøy, moät soá taùc giaû cho raèng: quaù trình ñoâ thò hoaù
laø söï chuyeån ñoåi cuûa caáu truùc cuûa daân soá, toå chöùc, moâi tröôøng (moâi tröôøng töï
nhieân vaø moâi tröôøng xaõ hoäi) vaø kyõ thuaät (P.O.E.T).

Söï phaùt trieån ñoâ thò ôû moãi moät quoác gia seõ ñi theo moät moâ thöùc ñoâ thò
hoaù vaø löïa choïn moät moâ hình phaùt trieån khoâng gian ñoâ thò rieâng phuø hôïp vôùi
ñieàu kieän lòch söû, hoaøn caûnh xaõ hoäi cuûa chuùng.

Coù ba chieàu höôùng ñoâ thò hoaù, ñoù laø: ñoâ thò hoaù theo chieàu roäng (söï taêng
tröôûng kinh teá, gia taêng daân soá, gia taêng kích thöôùc laõnh thoå ñoâ thò, gia taêng soá
löôïng ñoâ thò trong moät quoác gia); ñoâ thò hoaù theo chieàu saâu (möùc soáng, loái
soáng, caùc moái quan heä coäng ñoàng, phaùt trieån beàn vöõng trong moâi tröôøng ñoâ
thò, phaùt trieån caûnh quan ñoâ thò) vaø moâ hình keát hôïp giöõa ñoâ thò hoaù theo chieàu
roäng vaø ñoâ thò hoaù theo chieàu saâu.

Veà moâ hình phaùt trieån khoâng gian ñoâ thò toàn taïi moät soá kieåu moâ hình
phoå bieán nhö laø: moâ hình caùc vuøng ñoàng taâm, moâ hình phaân khu, moâ hình ña
haït nhaân, moâ hình chuoãi tam giaùc vaø oâ baøn côø.

Ñoâ thò hoaù laø moät quaù trình tích tuï naêng löïc (nguoàn nhaân löïc, cuûa caûi vaät
chaát, taøi saûn, khoa hoïc coâng ngheä, vaên hoùa…) töø ñoù naêng suaát saûn xuaát taêng
nhanh, khaû naêng ñaùp öùng nhu caàu cho ngöôøi daân ngaøy caøng cao, taêng tröôûng
kinh teá nhanh, mang ñeán loái soáng vaên minh ñoâ thò cho ngöôøi daân… Beân caïnh
nhöõng maët tích cöïc khoâng theå phuû nhaän thì quaù trình ñoâ thò hoaù cuõng boäc loä

149
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

moät soá heä quaû khoù traùnh khoûi ôû caùc ñoâ thò, ñaëc bieät laø caùc ñoâ thò lôùn nhö söï taéc
ngheõn giao thoâng, oâ nhieãm moâi tröôøng, thaát nghieäp vaø caùc teä naïn xaõ hoäi khaùc.

Moät soá höôùng tieáp caän cô baûn trong nghieân cöùu Xaõ hoäi hoïc ñoâ thò
Xaõ hoäi hoïc ñoâ thò Myõ ñöôïc xem laø khuynh höôùng “kinh ñieån” cuûa xaõ
hoäi hoïc ñoâ thò noùi chung treân theá giôùi. Trong giai ñoaïn naøy, coù hai traøo löu
chính ñoù laø: “tröôøng phaùi Chicago” vaø “traøo löu nghieân cöùu caùc coäng ñoàng”.

Tröôøng phaùi Chicago

Tröôøng phaùi sinh thaùi hoïc Chicago nhaán maïnh vaøo cô caáu daân soá vaø
sinh thaùi hoïc cuûa caùc ñoâ thò, vaøo tình traïng xaõ hoäi thieáu toå chöùc, nhöõng hieän
töôïng tieâu cöïc, khoâng laønh maïnh cuõng nhö traïng thaùi taâm lyù xaõ hoäi cuûa nhöõng
ngöôøi thò daân. Sinh thaùi hoïc nhaân vaên baét nguoàn töø moái lieân heä giöõa caùc cö
daân khaùc bieät ôû ñoâ thò gioáng nhö moái lieân heä giöõa caùc loaïi thöïc vaät khaùc nhau
cuøng toàn taïi treân cuøng moät vuøng ñaát. Duøng töø naøy, hoï muoán noùi ñeán söï keá
thöøa khi moät nhoùm daân cö naøy thay theá cho moät nhoùm daân cö khaùc, söï coäng
sinh khi caùc khu daân cö khoâng coù moái lieân heä hoï haøng gì vôùi nhau cuøng soáng
chung trong moät khu vöïc, hoaëc aùm chæ söï thoáng trò khi caùc khu ngoaïi vi phaûi
chòu söï chi phoái veà caùc ñieàu kieän sinh soáng töø caùc trung taâm ñoâ thò. Caùc vaán
ñeà nghieân cöùu chính maø Robert Park vaø caùc ñoàng nghieäp cuûa oâng taïi tröôøng
ñaïi hoïc Chicago (Myõ) ñöa ra laø: nguoàn goác cuûa thò daân, söï phaân boá daân cö
thaønh thò treân ñòa baøn, söï thích öùng cuûa caùc nhoùm xaõ hoäi ñeå hoøa nhaäp vaøo ñoâ
thò hieän ñaïi, nhöõng chuaån möïc xaõ hoäi vaø caùch haïn cheá, phoøng ngöøa nhöõng
hieän töôïng tieâu cöïc vi phaïm traät töï trò an trong thaønh phoá (hieän töôïng ngöôøi
ngheøo voâ gia cö, söï voâ toå chöùc cuûa gia ñình, töï töû, …), nhöõng thay ñoåi trong ñôøi
soáng gia ñình, trong caùc thieát cheá giaùo duïc, tín ngöôõng, vai troø cuûa baùo chí
trong coâng luaän vaø daãn daét tình caûm cuûa coâng chuùng ñoâ thò …

Trong taùc phaåm “Urbanism as a Way of life”, L.Wirth ñaõ phaùc hoïa boä
maët xaõ hoäi ñoâ thò ôû Myõ taïi thôøi ñieåm oâng sinh soáng. Theo oâng, ôû caùc ñoâ thò
daân soá quaù ñoâng, maät ñoä cö truù quaù cao vaø tính chaát xaõ hoäi khaùc bieät ñaõ taïo ra
moät heä thoáng bò chuyeân bieät hoùa, caùc thieát cheá bò hình thöùc hoùa vaø baát thöôøng
hoùa. Nhöõng thay ñoåi to lôùn veà cô caáu vaø thieát cheá trong quaù trình ñoâ thò hoùa
ñaõ mang laïi nhöõng haäu quaû nghieâm troïng cho ngöôøi thò daân. Ngöôøi daân ñoâ thò
döôùi con maét cuûa Wirth laø nhöõng con ngöôøi “bò tha hoùa” vaø “baát haïnh”. Ñieàu
naøy gaén lieàn vôùi moät thôøi kyø maø thieát cheá con ngöôøi traûi qua nhöõng söï xaùo
troän xaõ hoäi vaø ñieàu chænh xaõ hoäi veà nhieàu maët.

150
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Veà phöông phaùp, caùc nhaø xaõ hoäi hoïc thuoäc tröôøng phaùi naøy thöôøng söû
duïng caùc kyõ thuaät quan saùt tham döï, phaân tích thoáng keâ, nhöõng nghieân cöùu
tröôøng hôïp (ñaëc bieät, caùc nhoùm tieåu vaên hoaù). Coù theå toùm taét vaøi ñieåm nhö
sau:

Xaõ hoäi hoïc ñoâ thò khoâng coøn chòu söï chi phoái cuûa moät neàn vaên hoùa ñôn
giaûn, thoáng nhaát nöõa maø chòu söï taùc ñoäng cuûa nhöõng tieåu vaên hoùa khaùc nhau.
Noù taäp hôïp trong mình nhieàu coäng ñoàng maø moãi coäng ñoàng ñeàu coù moät quan
nieäm rieâng veà caùc cô may cuõng nhö nhöõng giôùi haïn cuûa mình.

Moâi tröôøng ñoâ thò laø nôi thuaän lôïi cho söï caùch bieät veà maët xaõ hoäi ñöôïc
phaùt trieån, maëc duø söï caùch bieät veà ñòa lyù laø khoâng ñaùng keå. Khoaûng caùch xaõ
hoäi giöõa caùc nhoùm khaùc nhau ôû nhöõng ñoâ thò lôùn cao hôn nhieàu so vôùi söï caùch
bieät xaõ hoäi ôû caùc ñoâ thò nhoû. Söï taùch bieät naøy coå vuõ cho söï di ñoäng bôûi vì moät
caù nhaân khi gia nhaäp vaøo moät taàng lôùp môùi thì seõ töï ñoäng caûm thaáy bò caét ñöùt
khoûi caùc moái quan heä tröôùc ñoù cuûa mình.

Do nhöõng heä quaû cuûa quaù trình phaân bieät hoùa vaø söï di ñoäng, nhieàu
ngöôøi daân ñoâ thò khoâng ñöôïc xaõ hoäi hoaù vaø hoï hoïc theo caùch soáng khoâng caàn
quan taâm ñeán ngöôøi khaùc vaø cuõng chaúng caàn ñöôïc ngöôøi khaùc quan taâm.

Moät ñoâ thò lôùn ñöôïc ñaëc tröng bôûi tyû leä toäi phaïm cao vaø nhöõng haønh vi
ñöôïc xem nhö baát bình thöôøng, phi luaân lyù: naïn nghieän röôïu, nghieän ma tuùy,
naïn maïi daâm, ñoàng tính luyeán aùi, côø baïc, naïn coân ñoà, naïn phaù hoaïi vaên vaät, söï
baát löïc trong vieäc thoûa maõn caùc nhu caàu cuûa baûn thaân.

Caáu truùc sinh thaùi hoïc cuûa moät ñoâ thò lôùn ôû Myõ laø heát söùc naêng ñoäng.
Nhöõng hình thöùc saép xeáp vaø söû duïng ñaát ñai hieám khi toàn taïi laâu hôn moät theá
heä.

Quaù trình baønh tröôùng ñöôïc goïi laø quaù trình phi taäp trung hoùa ñöôïc taäp
trung hoùa.

Traøo löu nghieân cöùu coäng ñoàng

Coù hai caùch thöùc nghieân cöùu toàn taïi trong traøo löu naøy. Thöù nhaát, caùc
nhaø Xaõ hoäi hoïc Myõ thuoäc traøo löu naøy ñaët troïng taâm vaøo nhöõng moái lieân heä
qua laïi giöõa caùc thieát cheá xaõ hoäi vôùi caùc nhoùm xaõ hoäi trong moät ñòa baøn ñoâ thò
nhaát ñònh. Ngöôøi ta xem xeùt toå chöùc xaõ hoäi vaø haønh vi öùng xöû cuûa con ngöôøi
trong boái caûnh xaõ hoäi cuûa moät heä thoáng coäng ñoàng. Hôn theá khoâng chæ chuù yù
ñeán caùc quan heä trong noäi boä coäng ñoàng, maø coøn löu taâm ñeán caùc taùc ñoäng
ngoaøi coäng ñoàng. Thöù hai, coù nhieàu thaønh thò vôùi nhöõng chöùc naêng khaùc nhau

151
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

taïo thaønh moät “ñaúng caáp ñoâ thò”. Vì vaäy nhieäm vuï cuûa nhaø nghieân cöùu laø
khaùm phaù caùc nhaân toá daãn tôùi hai caùch thöùc naøy, xem haäu quaû cuûa moãi caùch
thöùc vaø tìm hieåu xem phöông thöùc thaønh phoá “ñöùng ñaàu” coù kìm haõm söï phaùt
trieån kinh teá chung cuûa toaøn boä ñaát nöôùc hay khoâng.

ÔÛ ñoâ thò, caùc vaán ñeà caáp baùch maø caùc nhaø Xaõ hoäi hoïc caàn phaûi nghieân
cöùu laø khaû naêng taøi nguyeân vaø chöùc traùch cuûa chính quyeàn ñoâ thò, tình traïng
thieáu thoán vaø keùm hieäu quaû cuûa caùc thieát cheá ñoâ thò. Coù nhö vaäy Xaõ hoäi hoïc
ñoâ thò môùi coù theå moâ taû chính xaùc cô caáu ñoâ thò, ñôøi soáng ñoâ thò, giaûi thích
khaùi quaùt caùc hieän töôïng ñoâ thò, döï baùo caùc söï kieän quan troïng seõ dieãn ra
trong töông lai phaùt trieån ñoâ thò vaø xaây döïng moät cô sôû tri thöùc ñeå phuïc vuï cho
vieäc caûi taïo moâi tröôøng ñoâ thò.

Cô sôû ñeå nghieân cöùu chuyeân ngaønh Xaõ hoäi hoïc ñoâ thò xuaát phaùt töø hai
nguoàn chính. Moät laø nguoàn soá lieäu thoáng keâ veà tình hình daân soá, tyû leä sinh töû
cuøng caùc baùo caùo phaân tích daân soá do caùc cô quan thoáng keâ cuûa chính phuû
coâng boá, caùc nieân giaùm thoáng keâ daân soá … veà tình hình ñoâ thò cuûa caùc nöôùc
treân theá giôùi, tình hình ñoâ thò hoùa vaø phaùt trieån kinh teá ôû moãi nöôùc. Hai laø caùc
soá lieäu thoáng keâ chính thöùc do caùc nhaø Xaõ hoäi hoïc khaûo saùt, thu thaäp ñöôïc.

ÔÛ Vieät Nam, ngöôøi ta nghieân cöùu ñoâ thò qua caùc thôøi kyø, ñaëc tröng cuûa
quaù trình ñoâ thò hoùa. Ñoàng thôøi, cô caáu vaø söï phaân taàng xaõ hoäi taïi caùc ñoâ thò;
loái soáng ñoâ thò Vieät Nam (söï bieán ñoåi cô caáu xaõ hoäi-ngheà nghieäp, söï chuyeån
ñoåi caùc ñònh höôùng giaù trò cuûa caùc nhoùm xaõ hoäi, söï thay ñoåi chöùc naêng vaø vai
troø cuûa boä maùy quaûn lyù ñoâ thò …); vaán ñeà nhaø ôû, quy hoaïch vaø quaûn lyù ñoâ thò
vaø chính saùch nhaø ôû cho ngöôøi ngheøo taïi ñoâ thò ñaõ ñöôïc nghieân cöùu nhieàu.

Caùc keát quaû cuûa nhöõng nhaø nghieân cöùu naøy ñaõ ñöôïc tieáp thu vaø hoaøn
thieän bôûi caùc nhaø nghieân cöùu Xaõ hoäi hoïc sau naøy.

III. Xaõ hoäi hoïc dö luaän xaõ hoäi

Dö luaän xaõ hoäi laø hieän töôïng xaõ hoäi, bieåu hieän thoâng qua thaùi ñoä, ñaùnh
giaù cuûa caùc nhoùm xaõ hoäi, taàng lôùp xaõ hoäi khaùc nhau, vôùi caùc vaán ñeà lieân quan
ñeán hoï. Laø moät trong nhöõng bieåu hieän sôùm nhaát cuûa yù thöùc xaõ hoäi, dö luaän
cuûa ñoâng ñaûo quaàn chuùng coù yù nghóa quan troïng vaø laø söùc maïnh vaät chaát to
lôùn.

Thuaät ngöõ dö luaän ñöôïc caáu taïo töø hai töø “public” (coâng coäng, coäng
ñoàng) vaø “opinion” (yù kieán) laàn ñaàu tieân Jonson Beri ñöa ra vaøo naêm 1159.
Tuy nhieân, ñeán theá kyû thöù 17, dö luaän xaõ hoäi môùi thöïc söï ñöôïc nghieân cöùu

152
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

nhieàu vaø trôû thaønh moät moân khoa hoïc ñoäc laäp. Dö luaän xaõ hoäi nghieân cöùu taát
caû nhöõng gì thuoäc veà taâm traïng, thaùi ñoä, tö töôûng, taâm theá, nguyeän voïng cuûa
caùc nhoùm caùc coäng ñoàng xaõ hoäi trong moái töông quan vôùi cô caáu - giai caáp, cô
caáu ngheà nghieäp caùc nhoùm xaõ hoäi.

Moät soá quan ñieåm veà dö luaän xaõ hoäi

Nghieân cöùu veà dö luaän xaõ hoäi, coù theå keå ñeán moät vaøi quan ñieåm cô baûn
cuûa caùc nhaø tö töôûng sau:

Jean Jacque Rousseau (1712-1778) - nhaø khai saùng Phaùp theá kyû 18, ñaõ
khaúng ñònh traùch nhieäm cuûa nhaø nöôùc laø phaûi phaûn aùnh ñaày ñuû nhöõng dö luaän
xaõ hoäi cuûa quaàn chuùng, baûo veä quyeàn lôïi thieâng lieâng cuûa nhaân daân khi trình
baøy quan ñieåm veà nhaø nöôùc quaân chuû (1762). Theo Rousseau, “caùc ñieàu luaät
cuûa xaõ hoäi phaûi ñöôïc phuø hôïp vôùi nguyeän voïng vaø yù chí cuûa nhaân daân lao
ñoäng” (trong taùc phaåm kheá öôùc xaõ hoäi).

Khi xem xeùt dö luaän xaõ hoäi trong moái quan heä vôùi vieäc phaân tích theå
cheá nhaø nöôùc, Heghen trong coâng trình “trieát hoïc phaùp quyeàn”, cuõng ñaõ cho
raèng dö luaän xaõ hoäi coù söùc maïnh trong moïi thôøi ñaïi, bôûi noù môû ra cho con
ngöôøi khaû naêng theå hieän vaø baûo veä yù kieán chuû quan cuûa mình ñoái vôùi caùi
chung. Theo oâng, cô sôû chuû yeáu cuûa vieäc hình thaønh dö luaän xaõ hoäi laø thaûo
luaän. Baèng con ñöôøng tranh luaän vaø trao ñoåi, cho pheùp taùch ra nhöõng caùi
chung coù trong töøng yù kieán rieâng vaø laøm taêng tyû troïng hôïp lyù cuûa caùc yù kieán
ñaõ ñöôïc thaûo luaän.

Theo quan ñieåm cuûa K. Marx, dö luaän xaõ hoäi laø dö luaän cuûa nhaân daân.
Engels laïi khaúng ñònh raèng: söï tieán boä to lôùn trong dö luaän xaõ hoäi laø tieàn ñeà
cuûa söï tieán boä xaõ hoäi. Coøn Lenin khi noùi veà vai troø cuûa dö luaän xaõ hoäi trong
hoaït ñoäng quaûn lyù ñaõ chæ roõ: “Chuùng ta chæ coù theå quaûn lyù ñöôïc khi naøo chuùng
ta thöïc hieän ñuùng nhöõng gì maø daân yù thöùc.”

Coù theå nhaän thaáy raèng, dö luaän xaõ hoäi ñoùng vai troø quan troïng trong ñôøi
soáng xaõ hoäi. “Dö luaän xaõ hoäi laø traïng thaùi cuûa yù thöùc xaõ hoäi bao goàm thaùi ñoä
cuûa con ngöôøi ñoái vôùi caùc söï kieän vaø söï vieäc cuûa hieän thöïc xaõ hoäi, ñoái vôùi
hoaït ñoäng cuûa caùc nhoùm vaø caùc toå chöùc xaõ hoäi khaùc nhau”(Oxipob, 1988)

Dö luaän xaõ hoäi khoâng phaûi laø toång soá caùc yù kieán cuï theå, noù chæ giöõ laïi
nhöõng caùi chung, caùi ñaëc tröng, caùi laëp ñi laëp laïi, noù laø nhöõng khaúng ñònh ñaõ
ñöôïc trao ñoåi baøn baïc, taïo neân nhöõng ñaùnh giaù coù tính chaát ñaïi dieän.

153
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Vaàn ñeà caàn chuù yù khi nghieân cöùu dö luaän xaõ hoäi cuûa moät taäp theå laø phaûi
quan taâm ñeán caùc yeáu toá veà trình ñoä hoïc vaán, nhaän thöùc xaõ hoäi, tö töôûng chính
trò, taâm lyù xaõ hoäi, tính toå chöùc cuûa taäp theå ñoù.

Dö luaän xaõ hoäi ñöôïc phaùt hieän baèng moät soá phöông phaùp xaõ hoäi hoïc
nhö: Phaùt anket; Phöông phaùp nghieân cöùu vaên baûn (tö lieäu baùo chí vaên baûn
baùo caùo); Phöông phaùp quan saùt; Phoûng vaán.

Moät soá vaán ñeà quan taâm cuûa Xaõ hoäi hoïc veà dö luaän xaõ hoäi
Xu höôùng daân chuû trong sinh hoaït chính trò vaø quaûn lyù xaõ hoäi ñaët ra caùc
yeâu caàu môùi ñoái vôùi nhaân toá con ngöôøi. Tính tích cöïc chính trò xaõ hoäi cuûa
ngöôøi daân ngaøy caøng ñöôïc naâng cao, hoï deã daøng baøy toû thaùi ñoä cuûa mình ñoái
vôùi söï kieän vaø hieän töôïng xaõ hoäi. Chính vì vaäy tính naêng ñoäng cuûa dö luaän xaõ
hoäi ñaõ ñöôïc hình thaønh ñoái vôùi thöïc tieãn cuoäc soáng. Moät soá vaán ñeà xaõ hoäi hoïc
dö luaän xaõ hoäi quan taâm nhö sau:

- Moái quan heä giöõa cô caáu xaõ hoäi vaø cô caáu dö luaän xaõ hoäi.

- Nhöõng quaù trình taùc ñoäng ñeán dö luaän xaõ hoäi.

- Caùc thuû ñoaïn (hay bieän phaùp) cuûa nhöõng ngöôøi taùc ñoäng ñeán dö luaän xaõ
hoäi (tính hieäu quaû cuûa nhöõng bieän phaùp ñoù).

- Moái quan heä cuûa truyeàn thoâng ñaïi chuùng, ñaëc bieät laø baùo chí ñoái vôùi dö
luaän xaõ hoäi.

Toùm laïi, dö luaän xaõ hoäi coù theå taùc ñoäng ñeán quaù trình thöïc hieän nhöõng
vaán ñeà xaõ hoäi heát söùc khaùc nhau. Nghieân cöùu dö luaän xaõ hoäi laø nhu caàu khoâng
theå thieáu ñöôïc trong coâng vieäc laõnh ñaïo cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ta hieän nay.
Vieäc hình thaønh vaø theå hieän dö luaän xaõ hoäi cuûa caùc nhoùm daân cö, caùc taàng lôùp
xaõ hoäi hieän nay ñang gaén vôùi quaù trình ñoåi môùi ñaát nöôùc. Chuû tröông chuyeån
neàn kinh teá keá hoaïch hoùa taäp trung bao caáp sang cô cheá kinh teá thò tröôøng vôùi
chính saùch môû cöûa vaø môû roäng neàn daân chuû ñaõ taïo ñieàu kieän cho tính tích cöïc
chính trò xaõ hoäi cuûa quaàn chuùng ngaøy caøng ñöôïc naâng cao. Coù nghóa laø taïo
ñieàu kieän cho söï tröôûng thaønh cuûa dö luaän xaõ hoäi taïi ñaát nöôùc ta trong tình
hình hieän nay. Tröôùc boái caûnh hieän nay, caùc giai caáp laõnh ñaïo luoân luoân phaûi
coù xu höôùng naém baét ñieàu chænh vaø höôùng daãn dö luaän xaõ hoäi theo ñònh höôùng
chuû tröông, ñöôøng loái cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc. Do ñoù, coâng taùc nghieân cöùu vaø
naém baét dö luaän xaõ hoäi caøng ñoøi hoûi ngaønh xaõ hoäi hoïc phaûi phaùt huy hôn nöõa
vai troø hoã trôï ñaéc löïc cho hoaït ñoäng quaûn lyù cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc.

154
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

IV. Xaõ hoäi hoïc toäi phaïm

Toäi phaïm laø moät hieän töôïng xaõ hoäi mang tính leäch chuaån. Nhöõng chuaån
möïc cuûa nhoùm naøy thöôøng ñi ngöôïc vôùi chuaån möïc chung cuûa xaõ hoäi. Xeùt veà
khía caïnh vaên hoaù, ñaây laø moät nhoùm tieåu vaên hoaù mang tính ñoái nghòch. Caùc
nhaø xaõ hoäi hoïc, trong nhöõng naêm gaàn ñaây ñaõ quan taâm nhieàu tôùi vaán ñeà naøy.

Cô sôû hình thaønh lónh vöïc chuyeân ngaønh naøy laø caùc thoáng keâ veà toäi
phaïm ñöôïc baùo caùo treân quy moâ toaøn quoác, nhöõng lyù thuyeát nghieân cöùu söï
töông taùc vaø söï phaùt trieån cuûa quaù trình tuaân thuû.

Thoáng keâ veà toäi phaïm

Caùc con soá veà toäi phaïm thöôøng ñöôïc thoáng keâ treân quy moâ toaøn quoác
vaø ngaøy caøng coâng khai hôn. ÔÛ caùc nöôùc treân theá giôùi, nhöõng con soá thoáng keâ
ñöôïc coâng boá haøng naêm moät caùch ñaïi chuùng. ÔÛ Vieät Nam, trong nieân giaùm
thoáng keâ ôû nhöõng naêm gaàn ñaây cuõng ñaõ caäp nhaät nhöõng soá lieäu naøy tuy khoâng
ñaày ñuû. Tuy nhieân, khi söû duïng nhöõng soá lieäu thoáng keâ naøy cuõng caàn heát söùc
thaän troïng vì moät soá lyù do nhö: khoâng phaûi moïi toäi phaïm ñeàu ñöôïc ñöa vaøo
caùc danh muïc thoáng keâ (tröôøng hôïp caùc coâ gaùi bò haõm hieáp coù theå gaây nhöõng
baát lôïi cho naïn nhaân…) hoaëc coù söï cheânh leäch giöõa soá löôïng nhöõng keû tình
nghi bò baét giöõ vaø soá löôïng caùc vuï toäi phaïm ñaõ baùo caùo cuõng nhö khoâng truøng
vôùi soá löôïng phaïm nhaân bò boû tuø. Vì vaäy, muoán söû duïng nhöõng döõ kieän ñoù,
ngöôøi ta phaûi thaän troïng khi ñöa ra nhöõng lyù giaûi. Maët khaùc, söï phaân loaïi toäi
phaïm ñoâi luùc cuõng thay ñoåi vì vaäy seõ khoù khaên khi muoán so saùnh caùc soá lieäu
veà maët thôøi gian. Ñoàng thôøi, tyû leä toäi phaïm naøy cuõng coù khaû naêng gia taêng khi
chính quyeàn taäp trung chuù yù vaøo moät soá loaïi hình toäi phaïm naøo ñoù. Tyû leä toäi
phaïm veà ma tuyù taêng leân laø do löïc löôïng caûnh saùt taäp trung môû nhöõng chieán
dòch truy queùt trong moät khoaûng thôøi gian naøo ñaáy. Maëc duø vaäy, caùc tyû leä
ñöôïc baùo caùo vaãn thöôøng ñöôïc söû duïng nhö nhöõng chæ baùo toång quaùt veà nhöõng
thay ñoåi dieãn ra trong caùc moâ hình öùng xöû phaïm toäi, ñoàng thôøi, nhöõng tyû leä ñoù
cuõng ñöôïc söû duïng ñeå ñaùnh giaù caùc lyù thuyeát.

Ngöôøi ta coù theå duøng tæ leä phaïm toäi ñeå suy dieãn veà söï yeáu keùm cuûa caùc
bieän phaùp kieåm soaùt xaõ hoäi. Coù nhieàu ngöôøi ñaõ khoâng nhaäp taâm hoaù ñöôïc caùc
chuaån möïc xaõ hoäi cô baûn, do vaäy, vieäc kieåm soaùt xaõ hoäi khoâng coù hieäu quaû.
Coù hai caùch tieáp caän thöôøng ñöôïc ñeà caäp tôùi ñeå giaûi thích hieän töôïng toäi phaïm
ñoù laø beänh taâm thaàn vaø tình traïng roái loaïn toå chöùc xaõ hoäi. Caùch tieáp caän thöù
nhaát thöôøng ñöôïc caùc nhaø phaân taâm hoïc quan taâm.

155
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Caùch tieáp caän thöù hai thöôøng ñöôïc caùc nhaø xaõ hoäi hoïc söû duïng hôn.
Tình traïng thieáu toå chöùc cho thaáy tình traïng haïn cheá veà kieåm soaùt xaõ hoäi. Neáu
khoâng coù söï gaén boù trong nhoùm, caùc thaønh vieân seõ khoù loøng trung thaønh vôùi
caùc quy taéc caùc chuaån möïc nhoùm. Ngoaøi ra, cuõng coù moät soá lyù thuyeát khaùc coi
öùng xöû phaïm toäi vaø söï leäch laïc nhö laø nhöõng khía caïnh taát yeáu cuûa öùng xöû xaõ
hoäi vaø toå chöùc xaõ hoäi. Nhöõng lyù thuyeát naøy thöôøng ñöôïc hình thaønh töø vieäc
nghieân cöùu caùc xaõ hoäi phöùc taïp.

Phaàn döôùi ñaây, chuùng ta seõ xem xeùt moät soá lyù thuyeát thöôøng ñöôïc söû
duïng trong nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc toäi phaïm. Tröôùc heát laø caùc lyù thuyeát veà
nguoàn goác cuûa naïn phaïm toäi vaø sau nöõa laø nhöõng lyù thuyeát coù lieân quan ñeán
söï töông taùc vaø söï phaùt trieån cuûa vieäc tuaân thuû.

Lyù thuyeát veà nguoàn goác phaïm toäi

Trong phaàn naøy, chuùng ta seõ baøn ñeán nhöõng lyù thuyeát coi öùng xöû toäi
phaïm nhö laø söï phaûn aùnh cuûa moät soá ñaëc tröng thuoäc moâi tröôøng xaõ hoäi, ñoù laø
tình traïng phi quy taéc cuûa Emile Durkheim vaø cuûa Merton

Coâng trình nghieân cöùu veà töï töû cuûa Emile Durkheim nhaèm vaøo moät hình
thaùi ñaëc bieät cuûa söï leäch laïc nhöng vaãn coù theå aùp duïng ñöôïc moät caùch phoå
bieán. Caùch tieáp caän cuûa oâng chính laø söï khaûo saùt öùng xöû nhö laø moät söï kieän xaõ
hoäi, moät keát quaû cuûa hoaøn caûnh xaõ hoäi vaø ñöôïc nhaän bieát baèng nhöõng khaùc
bieät giöõa caùc nhoùm. OÂng khoâng heà ñöa ra bieán löôïng taâm lyù naøo ñeå giaûi thích
haønh ñoäng töï töû hay baát cöù öùng xöû leäch laïc naøo khaùc. Nhö vaäy, muïc tieâu cuûa
lyù thuyeát naøy laø giaûi thích nhöõng khaùc bieät veà tæ leä hoaëc veà hình thöùc töï töû nhö
ñaõ xaûy ra trong nhöõng boái caûnh xaõ hoäi khaùc nhau.

Durkheim cho raèng, khaùi nieäm neàn taûng ñoái vôùi moïi söï kieän xaõ hoäi laø yù
thöùc taäp theå. YÙ thöùc taäp theå coù theå hieåu laø nhöõng bieåu hieän taäp theå vaø aùm chæ
ñeán nhöõng tình caûm chung cuûa nhöõng thaønh vieân trong nhoùm. Nhöõng yù töôûng
chung ñoù ñöôïc xem nhö moät yeáu toá kieåm soaùt ñoái vôùi nhoùm vaø ñöôïc söû duïng
ñeå giaûi thích caùc söï kieän xaõ hoäi. Durkheim coi töï töû laø moät hieän töôïng xaõ hoäi
vaø oâng ñöa ra ba loaïi hình töï töû khaùc nhau. Moãi loaïi hình töï töû baét nguoàn töø
moät khuynh höôùng trong nhoùm hay xaõ hoäi, ñoù laø: töï töû baát quy taéc, töï töû vò kæ
vaø töï töû vò tha.

Loaïi töï töû thöù nhaát ñöôïc quy cho nhöõng thay ñoåi ñoät ngoät cuûa xaõ hoäi,
nhöõng thay ñoåi naøy laøm cho nhöõng chuaån möïc coå truyeàn khoâng coøn aùp duïng
ñöôïc nöõa vaø caù nhaân bò “boû rôi” trong tình traïng khoâng quy taéc, luaät leä ñeå
höôùng daãn loái öùng xöû cho con ngöôøi. Khi so saùnh giöõa caùc thôøi kì vaø caùc xaõ

156
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

hoäi, ngöôøi ta nhaän thaáy raèng möùc ñoä töï töû gia taêng cuøng vôùi nhöõng thay ñoåi
ñoät ngoät trong neàn kinh teá, keå caû khi noù taêng hay giaûm. Trong nhöõng xaõ hoäi
coù söï oån ñònh veà kinh teá, duø cho xaõ hoäi ñoù laø giaøu coù hay ngheøo naøn thì tyû leä
töï töû vaãn luoân ôû möùc coá ñònh. Nhö vaäy, töï töû baát quy taéc coù ñaëc ñieåm laø caùc
truyeàn thoáng ñaõ bò phaù vôõ hoaøn toaøn vaø söï höôùng daãn töø xaõ hoäi caùch con
ngöôøi phaûi soáng nhö theá naøo.

ÔÛ loaïi hình töï töû thöù hai, Durkheim ñaõ ñoái chieáu nhöõng tyû leä töï töû giöõa
caùc nöôùc coù ñoâng daân theo ñaïo Tin laønh vôùi caùc nöôùc coù ñoâng daân theo ñaïo
Thieân chuùa. Keát quaû laø tyû leä töï töû ôû caùc nöôùc ñoâng daân theo ñaïo Tin laønh cao
hôn raát nhieàu. OÂâng nhaän ñònh raèng, maëc duø caû hai heä tö töôûng toân giaùo ñeàu coù
nhöõng luaät leä caám töï töû nhöng laïi khaùc nhau veà moái quan heä giöõa caù nhaân
thaønh vieân vaø toå chöùc toân giaùo. Moái quan heä giöõa caùc tín ñoà Tin laønh vôùi taäp
ñoaøn toân giaùo cuûa hoï mang tính ñoäc laäp hôn nhieàu so vôùi moái quan heä giöõa
caùc tín ñoà thieân chuùa giaùo vôùi giaùo hoäi. Moái quan heä giöõa caùc tín ñoà Thieân
chuùa giaùo laø nhöõng raøng buoäc mang tính taäp theå, do vaäy, caù nhaân chòu söï kieåm
soaùt maïnh meõ hôn baèng nhöõng tình caûm chung cuûa taäp theå. Trong khi ñoù giaùo
lyù cuûa ñaïo Tin laønh khuyeán khích caù nhaân tin vaøo chính baûn thaân mình nhieàu
hôn vì vaäy, caùc caù nhaân ñöôïc quaûn lyù moät caùch vò kæ. Theo Durkheim, loaïi töï
töû gaén vôùi xaõ hoäi vò kæ cuûa caùc toân giaùo Tin laønh ñöôïc coi laø töï töû vò kæ.

Coøn loaïi hình töï töû vò tha toàn taïi trong nhöõng xaõ hoäi maø ôû ñoù ngöôøi ta
raøng buoäc chaët cheõ vaøo nhöõng bieåu hieän taäp theå vaø ñeà cao giaù trò cuûa vieäc hy
sinh söï soáng cho coäng ñoàng. Töï töû vò tha laø moät saûn phaåm cuûa söï raèng buoäc
vaø haønh ñoäng vaøo nhoùm vaø xaõ hoäi. Trong khi ñoù töï töû vò kæ laø haäu quaû cuûa söï
keùm raøng buoäc hôn vaøo taäp ñoaøn, haønh ñoäng vì caù nhaân.

Moät lyù thuyeát khaùc giaûi thích söï leäch laïc xaõ hoäi laø thuoäc veà Rebert
K.Merton (1964). Lyù thuyeát naøy ñaõ taäp trung vaøo söï thaønh coâng, nhö laø muïc
tieâu noåi baät trong xaõ hoäi. Söï thaønh coâng naøy bao goàm nhöõng bieåu töôïng vaø
caùc phöông tieän chuû yeáu ñaõ ñöôïc quy ñònh veà maët vaên hoùa ñeå ñaït ñöôïc muïc
tieâu ñoù. Chaúng haïn nhö trình ñoä giaùo duïc, söï caàn cuø vaø tuaân thuû luaät leä. Theo
oâng chæ coù moät boä phaän naøo ñoù cuûa xaõ hoäi môùi coù khaû naêng theo ñuoåi nhöõng
bieän phaùp ñaõ ñöôïc ñònh ra ñeå ñaït tôùi thaønh coâng maø thoâi. ÔÛ ñaây oâng phaân bieät
giöõa muïc tieâu vaø phöông tieän. Coù nhöõng ngöôøi thích hôïp vôùi nhöõng öùng xöû ñeå
ñaït ñöôïc muïc tieâu coøn nhöõng ngöôøi khaùc thì khoâng. Nhö vaäy, nhöõng söï caùch
bieät giöõa muïc tieâu vaø phöông tieän ñöôïc coi laø nhöõng bieåu hieän veà tình traïng
phi quy taéc ñöôïc theå trong baûng 2
Baûng 2: Nhöõng kieåu öùng xöû thích öùng giöõa muïc tieâu vaø phöông thöùc trong haønh ñoäng

157
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Nhöõng kieåu thích öùng Nhöõng muïc tieâu vaên hoùa Nhöõng phöông thöùc ñaõ
ñöôïc thieát cheá hoùa

Tuaân thuû + +

Canh taân + -

Neä nghi thöùc - +

Thoaùt ly - -

Noåi loaïn ± ±
Nguoàn: Rebert K. Merton Secial theory and Socail structure; Freo Prees of Gloneoo, 1957

Hoï giaûi thích baèng nhieàu caùch tieáp caän khaùc nhau, chaúng haïn nhö: tìm
ra nhöõng yeáu toá naøo gaây ra haønh ñoäng toäi phaïm, vai troø cuûa nhöõng phaûn öùng
töø nhöõng ngöôøi xung quanh ñoái vôùi öùng xöû toäi phaïm vaø haäu quaû do nhöõng öùng
xöû ñoù gaây ra ñoái vôùi xaõ hoäi. Trong lòch söû nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc toäi phaïm ñaõ
coù nhieàu lyù thuyeát ñöôïc ñöa ra ñeå lyù giaûi nhöõng hieän töôïng naøy trong ñôøi soáng
xaõ hoäi hieän thöïc.

Nhöõng lyù thuyeát naøy coi öùng xöû toäi phaïm nhö laø phaûn aùnh moät soá ñaëc
tröng cuûa moâi tröôøng xaõ hoäi. Chaúng haïn nhö tình traïng phi quy taéc, coâng trình
nghieân cöùu cuûa Durkheim veà töï töû ñaõ ñöôïc coi nhö moät taùc phaåm kinh ñieån
trong lòch vöïc nghieân cöùu veà söï leäch laïc vaø cuõng coù theå aùp duïng ñoái vôùi
nhöõng öùng xöû phaïm toäi. Lyù thuyeát giaûi thích söï leäch laïc baèng tình traïng phi
quy taéc vaø nhöõng giaù trò ngaàm. OÂng khaûo saùt öùng xöû xaõ hoäi vôùi tö caùch laø söï
phaûn aùnh cuûa vieäc thoáng nhaát xaõ hoäi.

Lyù thuyeát giaûi thích söï leäch laïc baèng nhöõng giaù trò ngaàm cuûa Matza vaø
Sykes (1961) cuõng ñaõ giaûi thích söï phaïm phaùp nhö laø moät söï phaûn aùnh cuûa
nhöõng giaù trò ngaàm ôû xaõ hoäi thoáng trò trong khi hoï nghieân cöùu veà hieän töôïng
phaïm phaùp ôû thanh thieáu nieân. Hoï khaúng ñònh, nhöõng thanh thieáu nieân phaïm
phaùp chaáp nhaän nhöõng giaù trò töông töï nhö nhöõng giaù trò coù theå ñöôïc xaõ hoäi
chaáp nhaän, nhöng bieåu hieän cuûa nhöõng giaù trò ñoù veà maët öùng xöû laïi bò xaõ hoäi
ñaùnh giaù laø khoâng hôïp chuaån.

Nhö vaäy, trong lyù thuyeát naøy, xaõ hoäi chöù khoâng phaûi öùng xöû cuûa moãi caù
nhaân laø nguyeân nhaân daãn ngöôøi ta ñeán haønh vi phaïm toäi. Nhöõng giaù trò ngaàm
mang tính chaát maëc nhieân vaø xung ñoät vôùi nhöõng lyù töôûng khaùc ñöôïc moïi
ngöôøi gaén boù saâu xa.

158
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Lyù thuyeát nghieân cöùu veà söï töông taùc vaø söï tuaân thuû
Lyù thuyeát veà nhoùm dò bieät cuûa Edwin H. Sutherland (1942) laø moät böôùc
phaùt trieån veà töông taùc bieåu töôïng. Troïng taâm cuûa noäi dung lyù thuyeát laø giaùo
duïc nhöõng thaùi ñoä thieân veà söï phuïc tuøng hoaëc thieân veà söï vi phaïm caùc luaät leä.
Muïc tieâu cuûa lyù thuyeát laø nhaèm giaûi thích öùng xöû toäi phaïm. Xaõ hoäi hoaù laø neàn
taûng cuûa lyù thuyeát naøy, trong ñoù, oâng taäp trung vaøo vieäc höôùng daãn caùc thaùi
ñoä, ñaëc bieät laø thaùi ñoä ñoái vôùi phaùp luaät. Theo ñoù, oâng cho raèng coù hai ñieàu
kieän quan troïng nhaát ñeå hình thaønh thaùi ñoä phuïc tuøng hoaëc vi phaïm luaät phaùp
ñoù laø: öu theá cuûa thaùi ñoä naøy so vôùi loaïi kia vaø söï hoïc hoûi caùc thaùi ñoä trong
loaïi coäng ñoàng naøo. OÂng thöøa nhaän raèng, nhöõng nhoùm sô caáp vaø thöù caáp, vieäc
daïy doã coù hieäu quaû khaùc nhau. Do vaäy, söï daïy doã laø yeáu toá taùc ñoäng ñeán söï
hình thaønh caùc thaùi ñoä.

Lyù thuyeát veà caùc nhoùm leäch chuaån khoâng chæ ñöôïc aùp duïng ñoái vôùi caùc
loaïi toäi phaïm cuûa vieân chöùc maø coøn ñöôïc aùp duïng vaøo nhöõng toäi phaïm ít phoå
bieán hôn, chaúng haïn nhö haønh ñoäng phaù hoaïi cuûa nhöõng thaønh vieân baát maõn
vôùi xaõ hoäi vaø coù tính hieáu chieán cao.

Haïn cheá lyù thuyeát cuûa Suntherland laø ôû choã oâng cho raèng coù moät söï
töông hôïp giöõa thaùi ñoä ñoái vôùi phaùp luaät vaø öùng xöû phaïm toäi hoaëc khoâng
phaïm toäi. Ngoaøi vieäc hoïc hoûi laø nguoàn goác cuûa naïn phaïm toäi thì vieäc laëp ñi
laëp laïi, khoaûng caùch gaàn guõi, cöôøng ñoä vaø thôøi gian cuõng laø nhöõng yeáu toá coù
aûnh höôûng ñeán phaïm toäi.

Baùc boû quan ñieåm cuûa Suntherland, Cleward vaø Ohlin (1960) ñaõ ñeà ra
lyù thuyeát veà cô hoäi khaùc nhau. Noäi dung cuûa lyù thuyeát naøy cho raèng, quaù trình
cuûa nhöõng baêng nhoùm phaïm toäi ñi daàn vaøo nhöõng hoaït ñoäng chuyeân nghieäp
phaïm toäi vaø khoâng phaïm toäi. Hoï ñaõ ñeà ra ba nhoùm tieåu vaên hoùa phaïm phaùp laø
tieåu vaên hoùa phaïm toäi, tieåu vaên hoùa xung ñoät. Hai oâng ñaõ cho thaáy raèng
nhöõng caù nhaân naøo ñi theo khuynh höôùng töï nhieân seõ thaät söï thaát baïi trong caû
hai heä thoáng cô hoäi hôïp phaùp vaø baát hôïp phaùp, nhöõng ngöôøi aáy thaát baïi hai
laàn. Nghóa laø, nhöõng ngöôøi naøo thaát baïi trong caû cô hoäi hôïp phaùp laãn cô hoäi
baát hôïp phaùp, seõ ñöôïc ñöa vaøo trong nhoùm tieåu vaên hoùa thoaùt ly.

Ngoaøi ra, Becker (1971) ñaõ ñöa ra lyù thuyeát veà vieäc gaùn gheùp – moät
böôùc phaùt trieån cuûa lyù thuyeát veà töông taùc töôïng tröng. Lyù thuyeát naøy taäp
trung vaøo quaù trình phaùt trieån cuûa hoaït ñoäng leäch laïc, xem nhö laø haäu quaû cuûa
söï töông taùc giöõa taùc nhaân voán bò gaùn gheùp laø leäch laïc vôùi nhöõng ngöôøi maø taùc
nhaân ñoù tieáp xuùc. Quaù trình naøy laø quaù trình lòch söû töï nhieân cuûa moät cuoäc ñôøi

159
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

leäch laïc. Giai ñoaïn ñaàu tieân cuûa cuoäc ñôøi aáy laø khi ngöôøi ta gaùn cho ngöôøi ñoù
moät nhaõn hieäu, ví duï nhö leäch laïc, toäi phaïm hoaëc ñoàng tính luyeán aùi vaø nhaõn
hieäu naøy ñöôïc ngöôøi ta aùp duïng moät caùch coâng khai. Ñieàu ñoù coù nghóa, moät
ngöôøi naøo ñoù ñöôïc xem laø moät keû leäch laïc bôûi vì ngöôøi ñoù ñaõ bò ngöôøi ta thöøa
nhaän hoaëc nhìn nhaän laø ngöôøi leäch laïc. Nhaõn hieäu leäch laïc ñöôïc xem nhö moät
“veát nhô” gaén vaøo taùc nhaân vaø ñöôïc duøng nhö moät nhaõn hieäu ñeå ngöôøi ñoù coù
vai troø cuï theå. Töø ñoù, noù cung caáp gôïi yù ñeå ngöôøi khaùc döïa vaøo ñoù maø hoaït
ñoäng töông taùc.

Ñeå coù theå nghieân cöùu toäi phaïm, caùc nhaø xaõ hoäi hoïc thöôøng söû duïng
phöông phaùp so saùnh, phöông phaùp lòch söû caù nhaân, phöông phaùp thoáng keâ.
Nhöõng coâng cuï thu thaäp thoâng tin thöôøng laø baûng hoûi vaø phoûng vaán saâu.

V. Xaõ hoäi hoïc y teá

Xaõ hoäi hoïc y teá laø moät chuyeân ngaønh cuûa xaõ hoäi hoïc. Thuaät ngöõ “Xaõ
hoäi hoïc y teá” xuaát hieän laàn ñaàu tieân vaøo naêm 1894 trong moät baøi baùo cuûa
Charles Mcintire noùi veà taàm quan troïng cuûa caùc yeáu toá xaõ hoäi trong chaêm soùc
söùc khoûe.

Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc y teá chuû yeáu quan taâm nghieân cöùu ñeán caùc khía
caïnh xaõ hoäi cuûa söùc khoûe vaø beänh taät, chöùc naêng xaõ hoäi cuûa caùc toå chöùc, cô
quan y teá, moái quan heä cuûa caùc heä thoáng chaêm soùc söùc khoûe vôùi caùc heä thoáng
xaõ hoäi khaùc, thaùi ñoä öùng xöû cuûa caùc nhaân vieân y teá vaø nhöõng ngöôøi laø khaùch
haøng cuûa vieäc chaêm soùc söùc khoûe vaø caùc moâ hình dòch vuï y teá.

Phaân bieät hai khaùi nieäm y teá vaø söùc khoûe

Y teá vaø söùc khoûe laø hai khaùi nieäm luoân ñi ñoâi vôùi nhau, do vaäy ñoâi luùc
ngöôøi ta khoâng phaân bieät ñöôïc ranh giôùi cuï theå cuûa hai khaùi nieäm naøy. Treân
thöïc teá, y teá mang yù nghóa toång quaùt hôn söùc khoûe, y teá quan taâm ñeán nhöõng
khía caïnh bao goàm ngöôøi cung caáp dòch vuï chaêm soùc söùc khoûe (goàm dòch vuï
khaùm, chöõa beänh, phoøng beänh vaø dòch vuï tö vaán) vaø ngöôøi söû duïng nhöõng
dòch vuï ñoù ñeå ñaït muïc tieâu coù söùc khoûe. Coøn söùc khoûe ñôn thuaàn laø ñeå chæ
tình traïng theå chaát hoaëc tinh thaàn cuûa moät caù nhaân hay moät coäng ñoàng naøo ñoù
trong xaõ hoäi theo moät soá tieâu chí nhaát ñònh. Nhö vaäy, neáu xem xeùt hai khaùi
nieäm döôùi goùc ñoä thieát cheá xaõ hoäi, chuùng ta thaáy raèng, y teá chính laø moät thieát
cheá coøn söùc khoûe chæ laø moät thaønh toá cuûa thieát cheá ñoù.

Caùc phöông phaùp tieáp caän nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc y teá

160
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Coù hai höôùng tieáp caän ñeå nghieân cöùu veà chuyeân ngaønh naøy, ñoù laø tieáp
caän theo phöông phaùp phaân tích vaø phöông phaùp heä thoáng. Neáu phöông phaùp
phaân tích chuù yù ñeán caùc yeáu toá, chi tieát, xaây döïng moâ hình chính xaùc ñeå so
saùnh vôùi thöïc teá thì phöông phaùp heä thoáng laïi quan taâm ñeán moái töông quan
giöõa caùc yeáu toá, tính toång theå vaø xaây döïng moâ hình ít chính xaùc hôn (ñaïi dieän
cho caùch tieáp caän heä thoáng trong nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc y teá laø Talcott
Parsons).

Caùch tieáp caän heä thoáng laø caùch tieáp caän chuû yeáu ñöôïc caùc nhaø xaõ hoäi
hoïc löïa choïn vaø söû duïng trong caùc nghieân cöùu veà y teá, do tieáp caän heä thoáng
khoâng chæ xem xeùt caùi beân trong cuûa heä thoáng maø coøn xem xeùt caû caùi beân
ngoaøi cuûa heä thoáng. Nhöõng nhaø nghieân cöùu muoán höôùng ñeán muïc ñích söûa
chöõa sai laàm cuûa nhöõng ngöôøi laøm ngaønh y – vì nhöõng ngöôøi naøy luoân xem
xeùt con ngöôøi (ngöôøi beänh) nhö moät heä thoáng sinh hoïc thuaàn tuùy, ñoái xöû vôùi
ngöôøi beänh (nhö khaùm beänh, chaêm soùc beänh nhaân) baèng khoa hoïc kyõ thuaät
chuyeân ngaønh (phöông tieän, maùy moùc y hoïc) maø khoâng quan taâm ñeán caùc
khía caïnh khaùc cuûa ngöôøi beänh, ñoù laø caùc yeáu toá xaõ hoäi vaø taâm lyù, aûnh höôûng
ñeán beänh taät, taâm lyù ngöôøi beänh. Con ngöôøi khoâng chæ laø moät vaät theå sinh hoïc
ñôn thuaàn maø hoï coøn coù caùc moái quan heä xaõ hoäi, caùc quan heä vaên hoùa, kinh
teá, chính trò… do ñoù, chính baûn thaân con ngöôøi cuõng laø moät heä thoáng ña daïng,
phöùc taïp caàn ñöôïc nhìn nhaän döôùi nhieàu goùc ñoä khaùc nhau khi hoï laø ngöôøi
beänh.

Talcott Parsons (1902-1979) ñaõ noåi tieáng vôùi lyù thuyeát heä thoáng cuûa
mình. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc ñaõ coi oâng laø ngöôøi ñaïi dieän cho lyù thuyeát naøy ñaëc
bieät keå töø khi cuoán “Heä thoáng xaõ hoäi” cuûa oâng ra ñôøi naêm 1951. Theo oâng
baát kyø moät heä thoáng naøo ñeàu coù nhöõng ñieåm chung laø nhaèm ñaït ñeán moät söï
thaønh coâng vôùi caùc yeáu toá quyeát ñònh: thích nghi, ñaït muïc tieâu, tích hôïp, duy
trì khuoân maãu. Boán yeáu toá naøy coù quan heä töông taùc laãn nhau, nhaèm duy trì söï
oån ñònh vaø traät töï cuûa xaõ hoäi. T. Parsons coøn ñöa ra khaùi nieäm veà beänh taät maø
giaù trò cuûa khaùi nieäm naøy theå hieän ôû choã, noù moâ taû moät moâ hình kieåu maãu coù
khaû naêng xaùc ñònh roõ nhöõng tieâu chuaån vaø giaù trò thích hôïp khi bò oám (phuø hôïp
vôùi caû ngöôøi oám vaø nhöõng ai coù aûnh höôûng ñeán hoï). OÂâng coøn chæ ra raèng,
nhöõng thaày thuoác ñöôïc xaõ hoäi trao cho chöùc naêng kieåm soùat xaõ hoäi cuõng töông
töï nhö vai troø cuûa caùc thaày tu kieàm cheá nhöõng sai laàm cuûa caùc con chieân.

Xaõ hoäi hoïc y teá taïi Vieät Nam

Trong boái caûnh cuûa neàn kinh teá thò tröôøng, hoaït ñoäng y teá vaø chaêm soùc
söùc khoûe ñaõ ñöôïc ñaët treân moät cô sôû kinh teá – xaõ hoäi môùi. Vieäc chaêm soùc söùc

161
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

khoûe cho caù nhaân, coäng ñoàng khoâng coøn laø traùch nhieäm rieâng cuûa nghaønh y teá
nöõa maø coù söï tham gia cuûa toaøn theå xaõ hoäi.

Tuy Vieät Nam laø moät nöôùc ñang phaùt trieån, song vôùi toác ñoä ñoâ thò hoùa
nhö hieän nay, cuøng vôùi caùc chính saùch môû cöûa thu huùt ñaàu tö trong vaø ngoaøi
nöôùc, chuùng ta ñang phaûi ñoái maët vôùi nhöõng loïai beänh taät mang tính thôøi ñaïi
nhö: tim maïch, ung thö, AIDS, tai naïn gaây thöông tích … beân caïnh ñoù, beänh taät
do ngheøo ñoùi nhö soát reùt, lao, beänh nhieãm truøng… cuõng chöa coù bieän phaùp höõn
hieäu. Do ñoù, ñeå ñaùnh giaù ñuùng caùc nhu caàu chaêm soùc söùc khoûe cuûa nhaân daân,
ñöa ra cô sôû khoa hoïc cho vieäc hoïach ñònh chính saùch y teá vaø chaêm soùc söùc
khoûe, kieán nghò caùc moâ hình toå chöùc, phöông thöùc hoïat ñoäng laø traùch nhieäm
khoâng chæ rieâng cuûa nghaønh y teá maø coøn laø traùch nhieäm chung cuûa toaøn xaõ hoäi
trong ñoù coù khoa hoïc xaõ hoäi, ñaëc bieät laø ngaønh xaõ hoäi hoïc.

Vieäc trieån khai caùc chöông trình chaêm soùc söùc khoûe taïi coäng ñoàng
nhöõng naêm gaàn ñaây vôùi söï tham gia cuûa ngaønh xaõ hoäi hoïc ñaõ thu ñöôïc nhöõng
keát quaû khaû quan, ñieàu naøy chöùng minh cho söï caàn thieát cuûa vieäc quan taâm
phaùt trieån ngaønh xaõ hoäi hoïc y teá taïi nöôùc ta.

Nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc y teá trong töông lai seõ taïo ra moät söï phoái hôïp
lieân nghaønh giöõa xaõ hoäi hoïc vaø y hoïc. Ñieàu ñoù seõ giuùp cho vaán ñeà y teá – söùc
khoûe – beänh taät seõ ñöôïc nhìn döôùi goùc ñoä môùi toaøn dieän hôn. Ñoù laø goùc ñoä xaõ
hoäi hoïc y hoïc.

Ñeå keát thuùc chuùng toâi muoán möôïn luaän ñieåm khoa hoïc cuûa Hipocrates,
kieán thöùc y hoïc neân ñöôïc xuaát phaùt töø söï hieåu bieát veà khoa hoïc töï nhieân vaø
tính logic cuûa nhöõng moái quan heä nhaân quaû. Vaø oâng ñaõ chæ roõ söùc khoûe cuûa
con ngöôøi bò aûnh höôûng bôûi caùc yeáu toá moâi tröôøng, thoùi quen hoaëc nhöõng loái
soáng, khí haäu, thoå nhöôõng, chaát löôïng cuûa khoâng khí, nöôùc vaø thöïc phaåm.
Nhöõng luaän ñieåm ñoù vaãn mang tính khoa hoïc cho ñeán thôøi ñaïi cuûa chuùng ta
hoâm nay.

VI. Xaõ hoäi hoïc gia ñình

Gia ñình laø moät thieát cheá xaõ hoäi, gia ñình naøy naøy lieân quan ñeán moãi caù
nhaân, ñoàng thôøi lieân quan ñeán söï phaùt trieån xaõ hoäi. Tuyø theo töøng khoâng gian,
thôøi gian khaùc nhau, gia ñình ñöôïc ñònh nghóa heát söùc ña daïng vaø phong phuù.
Gia ñình laø moân khoa hoïc nhaèm giaûi thích baûn chaát cuûa nhöõng quan heä oån
ñònh vaø baát oån ñònh veà traät töï cuûa heä thoáng gia ñình, cô caáu gia ñình, chöùc
naêng gia ñình, vaø nhöõng bieán ñoåi cuûa noù. Ñoàng thôøi, moân khoa hoïc naøy coøn

162
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

nghieân cöùu moái quan heä beân trong gia ñình (giöõa caùc thaønh vieân) vaø caùc moái
quan heä qua laïi vôùi caùc nhoùm vaø caùc thieát cheá khaùc nhau trong xaõ hoäi.

Vaøi neùt veà lòch söû nghieân cöùu gia ñình

Trong caùc taùc phaåm cuûa caùc nhaø tö töôûng thôøi coå ñaïi, chuùng ta coù theå
nhìn thaáy maàm moáng cuûa nhöõng lyù thuyeát veà nguoàn goáùc cuûa hoân nhaân gia
ñình. Töø thôøi kyø coå ñaïi ñeán thôøi kyø caän ñaïi, thuyeát “gia ñình phuï quyeàn” vaãn
chieám vò trí ñoäc toân. Ñeán khi con ngöôøi thaùm hieåm, coù kieán thöùc veà ñòa lyù vaø
sau ñoù laø thôøi kyø xaâm chieám thuoäc ñòa treân theá giôùi, thì con ngöôøi baét ñaàu thu
thaäp caùc döõ lieäu xaây döïng hoïc thuyeát veà söï ra ñôøi cuûa hoân nhaân vaø gia ñình.
Nhôø ñoù, ngöôøi ta tìm toøi vaø phaùt hieän ñöôïc caùc hình thöùc toàn taïi cuûa gia ñình
tröôùc khi cheá ñoä phuï quyeàn ra ñôøi.

Naêm 1866, Morgan (1818 – 1881) trong taùc phaåm “Heä thoáng thaân toäc
vaø thích toäc cuûa gia ñình” ñaõ neâu leân nhöõng giai ñoaïn tieán hoùa cuûa hoân nhaân
gia ñình. OÂng cho raèng, thôøi kyø taïp giao böøa baõi sau ñoù thò toäc ra ñôøi, töông
öùng vôùi noù laø gia ñình coäng ñoàng. Theo oâng, hoân nhaân ñoái ngaãu (quaàn hoân)
thuoäc veà thò toäc maãu heä. Coøn trong thò toäc phuï heä môùi baét ñaàu coù hoân nhaân
moät vôï moät choàng. Theo Morgan, thò toäc phuï heä naûy sinh töø thò toäc maãu heä do
söï tích luõy cuûa caûi cuûa töøng gia ñình vaø chính baèng con ñöôøng ñoù, lòch söû cuûa
caùc daân toäc vaên minh laø söï tieáp noái moät caùch coù quy luaät cuûa lòch söû caùc daân
toäc khoâng vaên minh maø thoâi.

Treân cô sôû baûn toùm taét cuûa Marx veà taùc phaåm “xaõ hoäi coå ñaïi “ cuûa
Morgan vaø nhieàu taùc giaû khaùc, Engels ñaõ vieát cuoán saùch “Nguoàn goác gia ñình
cuûa cheá ñoä tö höõu vaø cuûa nhaø nöôùc’’(1884). Ñaây laø taùc phaåm coù giaù trò, trong
ñoù trình baøy moät caùch coù heä thoáng caùc giai ñoaïn coå xöa cuûa söï phaùt trieån loaøi
ngöôøi döïa treân laäp tröôøng cuûa chuû nghóa duy vaät bieän chöùng. Taùc phaåm naøy
coù yù nghiaõ raát lôùn trong vieäc tieáp tuïc phaùt trieån vaø luaän chöùng cho chuû nghóa
Marx.

Nhöõng quan ñieåm trong nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc gia ñình
Nhöõng nghieân cöùu veà gia ñình hieän ñaïi ñöôïc thònh haønh chæ vaøo khoaûng
nöûa sau theá kyû 19.

Nghieân cöùu döôùi goùc ñoä xaõ hoäi hoïc, Auguste Comte (1798 – 1857) coi
gia ñình nhö moät phaïm truø bieán ñoåi, mang tính lòch söû. Comte cho raèng gia
ñình laø taäp ñoaøn xaõ hoäi cô baûn vaø quan troïng nhaát, laø moät coâng cuï xaõ hoäi hoùa
caù nhaân ñeå chuaån bò cho hoï böôùc vaøo cuoäc soáng xaõ hoäi. Theo oâng, cô sôû gaén

163
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

boù gia ñình trong xaõ hoäi laø keát quaû hôïp taùc trong söï phaân coâng lao ñoäng. Khi
phaân tích cô caáu beân trong gia ñình, oâng phaân bieät hai moái quan heä cô baûn:
giöõa caùc giôùi vaø giöõa caùc theá heä. OÂng taùn thaønh gia ñình phuï quyeàn trong ñoù
ñaøn oâng laø truï coät cuûa gia ñình, ñoùng vai troø chính coøn vôï chæ laø vò trí thöù yeáu.

Khaùc vôùi Comte, nhaø xaõ hoäi hoïc ngöôøi Phaùp Leplay (1806 – 1882), ñaõ
ñeà xöôùng vieäc nghieân cöùu thöïc nghieäm veà gia ñình hieän ñaïi. Leplay ñaõ phaùc
thaûo sô ñoà veà phöông phaùp nghieân cöùu vaø nhöõng coâng cuï ñeå thu thaäp thoâng
tin trong nghieân cöùu gia ñình.

Sang theá kyû 20, naêm 1902 Ch.H Cooley ñaõ xeáp gia ñình vaøo moät trong
ba nhoùm ñaàu quan troïng nhaát (gia ñình - hoï haøng - thanh nieân) trong vieäc
ñoùng goùp vai troø vaøo quaù trình xaõ hoäi hoùa caù nhaân. Tieáp theo phaûi keå ñeán taäp
chuyeân khaûo cuûa W.J. Thomas vaø F.Znanniecki naêm 1918 – 1920 vôùi nhan ñeà
“Noâng daân Balan ôû chaâu AÂu vaø chaâu Myõ”. Trong taùc phaåm ñoù, hoï ñaõ phaân
tích caùc böùc thö cuûa nhöõng ngöôøi noâng daân Balan ôû chaâu Myõ vaø ôû trong nöôùc
ñeå moâ taû cuoäc soáng cuûa hoï.

Nöûa ñ aàu theá kyû XX, xaõ hoäi hoïc gia ñình ñaõ phaùt trieån maïnh ôû Myõ vaø
sau ñoù ôû caùc nöôùc chaâu Aâu.Trong nhöõng vaán ñeà daãn ñeán nhöõng bieán ñoãi xaõ
hoäi coù nhieàu ñieåm lieân quan chaët cheõ ñeán gia ñình. Chaúng haïn nhö naïn ngheøo
ñoùi, lao ñoäng treû em, maïi daâm, con ngoaøi giaù thuù, li hoân … taát caû nhöõng ñieàu
ñoù seõ trôû neân gay gaét hôn döôùi taùc ñoäng cuûa coâng nghieäp hoùa vaø ñoâ thò hoùa.

Trong thôøi kyø naøy, ngöôøi ta chuù yù nhieàu ñeán thuyeát coâng nghieäp hoùa gia
ñình. Thuyeát naøy ñöôïc hình thaønh neân töø hai tuyeán nghieân cöùu. Tuyeán thöù
nhaát do Orburn khôûi xöôùng vaøo naêm 1928, sau naøy ñöôïc E.Tibbits, T.Parsons
& M.F.Nimkoff boå sung theâm.

Noäi dung cuûa thuyeát naøy coù theå toùm taét nhö sau: söï coâng nghieäp hoùa ñaõ
laøm thay ñoåi heä thoáng caùc löïc löôïng ôû trong khuoân khoå caáu truùc gia ñình. Giaûi
phoùng phuï nöõ vaø con caùi, taïo neân söï bình ñaúng nam nöõ trong gia ñình maø
nhöõng quan heä naøy döïa treân tình caûm hôn laø quan heä vaät chaát. Tuyeán thöù hai,
moät hieäu quaû khaùc cuûa söï phaùt trieån kyõ thuaät saûn xuaát laø söï taùch gia ñình haït
nhaân ra khoûi gia ñình lôùn, laø gia ñình döïa treân moái lieân heä giöõa cha meï vaø con
caùi nhieàu hôn laø döïa treân moái quan heä vôï choàng.

Trong thôøi gian naøy, gia ñình cuõng laø ñoái töôïng ñöôïc taâm lyù hoïc quan
taâm nhaát laø taâm lyù hoïc xaõ hoäi, taâm lyù hoïc phaùt trieån, taâm lyù hoïc giaùo duïc.
Trong nhöõng lyù giaûi veà ñôøi soáng gia ñình cuõng nhö giaùo duïc gia ñình, noåi leân
quan ñieåm veà phaân taâm hoïc, maø ngöôøi saùng laäp ra tröôøng phaùi naøy laø baùc syõ

164
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

ngöôøi AÙo Z.Freud (1850 –1939). OÂng nhaán maïnh thôøi kyø thô aáu laø thôøi kyø
quan troïng trong vieäc hình thaønh nhaân caùch cuûa caù nhaân vaø söï maát quaân bình
trong giai ñoaïn naøy coù theå ñeå laïi nhöõng daáu aán trong tieàm thöùc con ngöôøi. Theá
heä sau cuûa tröôøng phaùi naøy ñaõ chuù yù ñeán vieäc thieát laäp nhöõng ñieàu kieän vaên
hoùa xaõ hoäi cho yù thöùc con ngöôøi vaø nhaân caùch cuûa hoï. Ngöôøi ta ñaõ xem xeùt
con ngöôøi trong boái caûnh caùc quan heä xaõ hoäi. Traøo löu naøy ñöôïc goïi laø thuyeát
Freud môùi hoaëc phaân taâm hoïc môùi. Theo tröôøng phaùi naøy thì söï toàn taïi tình
caûm ñaõ taïo neân baûn chaát cuoäc soáng haøng ngaøy nhaát laø nhöõng tình caûm trong
moâi tröôøng gia ñình. Hoï cuõng ñaëc bieät nhaán maïnh vai troø gia ñình nhö laø moâi
tröôøng xaõ hoäi cuûa treû em, moâi tröôøng ñoù quyeát ñònh söï phaùt trieån cuûa ñöùa treû.
ÔÛ nhöõng thôøi kyø tieáp theo vaãn coøn daáu aán cuûa nhöõng keát quaû cuûa baàu khoâng
khí tình caûm, cuûa nhöõng taám göông töø phía ngöôøi lôùn. Gia ñình ñaùp öùng hai
nhu caàu cô baûn cuûa con ngöôøi: nhu caàu veà choã döïa tình caûm vaø nhu caàu cuûa söï
an toaøn veà tình caûm.

Töø nöûa sau theá kyû XX, caøng ngaøy caøng coù nhieàu nghieân cöùu veà gia
ñình, ngöôøi ta ñaõ chuù yù hôn ñeán nhöõng moái quan heä cuûa gia ñình ñoái vôùi caáu
truùc beân ngoaøi vaø vôùi toaøn xaõ hoäi thoâng qua caùc thoâng soá, chaúng haïn nhö:
ngaønh ngheà, vuøng daân cö, ñaëc ñieåm ñòa phöông, noâng thoân thaønh phoá, khu
coâng nghieäp, noâng nghieäp… gia ñình ñoâ thò vaø gia ñình noâng thoân laø hai ñeà taøi
chính trong nghieân cöùu. Ñoàng thôøi, baét ñaàu xuaát hieän vaø phaùt trieån xu höôùng
nghieân cöùu so saùnh veà gia ñình giöõa caùc nöôùc, caùc luïc ñòa vaø caùc neàn vaên hoùa
khaùc nhau. Ñaây laø hình thöùc khaùi quaùt toång hôïp trong xaõ hoäi hoïc. Ngoaøi ra,
trong caùc nghieân cöùu veà gia ñình cuõng xuaát hieän xu höôùng lieân ngaønh nhö:
taâm lyù hoïc, giaùo duïc hoïc, sính hoïc, luaät hoïc, y hoïc…)

Ñoái töôïng vaø phöông phaùp nghieân cöùu cuûa xaõ hoäi hoïc gia ñình
Gia ñình laø ñôn vò cô baûn cuûa toå chöùc xaõ hoäi, laø moät boä phaän khoâng theå
thieáu cuûa xaõ hoäi con ngöôøi. Do vaäy, khoâng gioáng caùc ngaønh khoa hoïc khaùc,
xaõ hoäi hoïc nghieân cöùu gia ñình ñeå tìm ra caùch thöùc maø caùc neàn vaên hoùa, caùc
nhaân toá xaõ hoäi chi phoái hoân nhaân vaø ñôøi soáng gia ñình. Hay noùi caùch khaùc, vai
troø cuûa caùc nhaân toá xaõ hoäi vôùi nhöõng hieän töôïng vaø quaù trình trong ñôøi soáng
gia ñình raát lôùn. Vieäc xem xeùt caùc nhaân toá xaõ hoäi aûnh höôûng ñeán hoân nhaân vaø
ñôøi soáng gia ñình trong boái caûnh xaõ hoäi, theo khoâng gian, thôøi gian nhaát ñònh
laø vaán ñeà quan taâm cuûa xaõ hoäi hoïc gia ñình.

Coù theå keå moät vaøi noäi dung nghieân cöùu cuûa xaõ hoäi hoïc gia ñình nhö sau:

165
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

- Nghieân cöùu caùc hình thaùi cuoäc soáng gia ñình, bieán theå cuûa caùc loaïi hình
gia ñình, cô caáu gia ñình, vaø moái quan heä hoï haøng nhö gia ñình haït nhaân, gia
ñình môû roäng, gia ñình ñaày ñuû, gia ñình phuï heä, gia ñình maãu heä …

- Caùc giai ñoaïn phaùt trieån, söï khaùc bieät, bieán ñoåi cuûa ñôøi soáng gia ñình
trong quaù trình lòch söû theo thôøi gian, khoâng gian.

- Moái quan heä giöõa gia ñình vaø caùc thieát cheá xaõ hoäi khaùc (tröôøng hoïc,
truyeàn thoâng ñaïi chuùng, toå chöùc chính trò xaõ hoäi, …), taùc ñoäng qua laïi cuûa gia
ñình trong xaõ hoäi toång theå, …

- Nhöõng bieåu hieän beänh lyù trong ñôøi soáng gia ñình: söï thieáu toå chöùc trong
gia ñình, söï tan vôõ cuûa gia ñình, toå chöùc laïi gia ñình, …

Moät soá phöông phaùp thöôøng ñöôïc nghieân cöùu trong xaõ hoäi hoïc gia ñình
laø: phöông phaùp söû hoïc – so saùnh, phöông phaùp thöïc nghieäm – ñieån hình hoùa,
phöông phaùp thoáng keâ.

Phöông phaùp söû hoïc - so saùnh laø phöông phaùp phaân tích gia ñình treân cô
sôû cuûa nhöõng bieán thaùi lòch söû cuûa caùc cô caáu xaõ hoäi vaø xaõ hoäi toång theå. ÔÛ ñaây
ngöôøi ta nghieân cöùu vaø so saùnh nhöõng taøi lieäu lòch söû ôû nhöõng thôøi ñieåm khaùc
nhau hoaëc nhöõng taøi lieäu veà caùc xaõ hoäi khaùc nhau ñöôïc phaân bieät döïa theo
caùc neàn vaên hoùa xaõ hoäi khaùc nhau.

Nghieân cöùu gia ñình thöôøng söû duïng caùc phöông phaùp sau ñeå thu thaäp
thoâng tin: phaùt baûng hoûi, phoûng vaán (caáu truùc, baùn caáu truùc vaø caùc caâu hoûi
môû). Ngoaøi ra, coøn coù phöông phaùp quan saùt, phöông phaùp traéc nghieäm….

Nhöõng nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc gia ñình ôû Vieät Nam
Nhöõng chuû ñeà thöôøng ñöôïc caùc nhaø xaõ hoäi hoïc Vieät Nam quan taâm
trong thôøi kyø ñaàu laø vò trí cuûa gia ñình trong cô caáu xaõ hoäi Vieät Nam, caùc loaïi
hình gia ñình Vieät Nam trong lòch söû, nhöõng ñaëc ñieåm cuûa thieát cheá gia ñình
Vieät Nam vaø moái quan heä giöõa thieát cheá gia ñình vôùi nhöõng thieát cheá khaùc
trong xaõ hoäi. Khi nghieân cöùu nhöõng chuû ñeà ñoù, caùc taùc giaû chuû yeáu döïa treân
caùch tieáp caän lòch söû.

Gaàn ñaây, nhöõng nghieân cöùu veà gia ñình ôû Vieät Nam ñaõ ñaët ra vaán ñeà veà
söï thích öùng cuûa gia ñình Vieät Nam trong boái caûnh bieán chuyeån xaõ hoäi ñeå tieáp
tuïc toàn taïi vaø phaùt trieån, moái lieân heä giöõa quaù trình bieán ñoåi mang tính thieát
cheá vôùi quaù trình coâng nghieäp hoùa hieän ñaïi hoùa dieãn ra nhö theá naøo trong thöïc
teá; muïc ñích cuûa hieän ñaïi hoùa trong nhöõng hoaøn caûnh nhö vaäy nhaèm bieán ñoåi

166
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

xaõ hoäi thaønh moät quoác gia tieân tieán baèng caùch saùt nhaäp nhöõng boä phaän vaên
hoùa truyeàn thoáng vaøo traät töï xaõ hoäi môùi.

Nhöõng nghieân cöùu veà gia ñình Vieät Nam trong ñieàu kieän kinh teá thò
tröôøng cuõng cho thaáy moät söï bieán ñoåi ñaùng keå trong moâ hình hoân nhaân. Ñoù laø
xu höôùng con caùi töï quyeát ñònh trong hoân nhaân. Hoï töï do löïa choïn baïn ñôøi vaø
chuû ñoäng hôn trong hoân nhaân so vôùi thôøi kyù tröôùc. Söï bieán ñoåi naøy ñi keøm vôùi
loái soáng ñoâ thò, vôùi söï naâng cao trình ñoä hoïc vaán vaø thu nhaäp. Ñoàng thôøi söï
bieán ñoåi gia ñình Vieät Nam trong boái caûnh chuyeån ñoåi kinh teá xaõ hoäi cuõng laø
chuû ñeà ñöôïc löu taâm.

Khoâng nhöõng tìm hieåu veà thöïc traïng bieán ñoåi cuûa gia ñình Vieät Nam,
caùc nhaø nghieân cöùu coøn löu yù nghieân cöùu gia ñình trong phöông phaùp so saùnh
cheùo caùc neàn vaên hoùa, ñaëc bieät vôùi caùc nöôùc trong khu vöïc.

Hieän nay, caùc nhaø xaõ hoäi hoïc ñang coù xu höôùng nghieân cöùu theo caùch
tieáp caän heä thoáng. Ñaõ coù nhöõng thöû nghieäm hieäu quaû cuûa caùch tieáp caän ñoù
trong kinh teá hoïc, taâm thaàn hoïc, giaùo duïc hoïc. Do ñoù, caùch tieáp caän heä thoáng
cuõng laø moät trong nhöõng caùch tieáp caän hieäu quaû cuûa boä moân xaõ hoäi hoïc gia
ñình.

Noäi dung chính

Keát thuùc chöông naøy, sinh vieân seõ coù theå hình dung veà nhöõng vaán ñeà
trong caùc chuyeân ngaønh xaõ hoäi hoïc nhö: xaõ hoäi hoïc noâng thoân, xaõ hoäi hoïc ñoâ
thò, xaõ hoäi hoïc dö luaän xaõ hoäi, xaõ hoäi hoïc toäi phaïm vaø xaõ hoäi hoïc gia ñình.

167
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Chöông XIV
PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU
XAÕ HOÄI HOÏC

Ñeå nghieân cöùu caùc hieän töôïng xaõ hoäi, caàn söû duïng nhieàu phöông phaùp
nghieân cöùu khaùc nhau. Nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc ñöôïc thöïc hieän treân caáp ñoä lyù
thuyeát vaø thöïc haønh. YÙ nghóa vaø keát quaû cuûa cuoäc nghieân cöùu phuï thuoäc raát
nhieàu vaøo luaän chöùng treân caáp ñoä lyù luaän, vaøo vieäc löïa choïn ñuùng nhöõng chæ
baùo kinh nghieäm vaø nhöõng giaû thuyeát coâng taùc. Moät coâng trình nghieân cöùu
khoâng toát veà lyù luaän seõ ñöa ra nhöõng keát quaû khoâng chính xaùc, keát luaän vaø
nhöõng kieán nghò khoâng phuø hôïp, do vaäy seõ toán thôøi gian vaø kinh phí cuûa caùc
cô quan chuû quaûn vaø baûn thaân ngöôøi nghieân cöùu. Chính vì vaäy, tröôùc khi tieán
haønh nghieân cöùu caàn phaûi chuaån bò moät caùc nghieâm tuùc veà nhöõng kieán thöùc
veà lónh vöïc xaõ hoäi hoïc ñaïi cöông vaø caùc xaõ hoäi hoïc chuyeân ngaønh, thu thaäp
nhöõng kinh nghieäm nghieân cöùu thöïc haønh vaø keøm theo ñoù laø moät “söï nhaïy

168
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

caûm xaõ hoäi”. Ngöôøi nghieân cöùu caàn naém vöõng moät soá vaán ñeà cô baûn nhö vai
troø cuûa chöông trình nghieân cöùu, muïc ñích, nhieäm vuï, ñoái töôïng nghieân cöùu,
nhöõng vaán ñeà veà phöông phaùp luaän vaø phöông phaùp heä cuûa nghieân cöùu xaõ hoäi
hoïc, caùch thöùc xaây döïng keá hoaïch–toå chöùc kyõ thuaät…

Phaàn trình baøy döôùi ñaây laø nhöõng phöông phaùp thu thaäp thoâng tin thöôøng
ñöôïc söû duïng trong nhöõng nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc.

I. Nhöõng khaùi nieäm cô baûn veà phöông phaùp nghieân cöùu

khoa hoïc
Khoa hoïc
Khoa hoïc laø phöông phaùp phaùt trieån khoái löôïng kieán thöùc thoâng qua vieäc
söû duïng nhöõng kó thuaät loâ-gic vaø khaùch quan. Muïc tieâu cuûa phöông phaùp laø tri
thöùc khoa hoïc.

Moät vaán ñeà ñöôïc goïi laø loâ-gic coù nghóa laø moãi yù kieán hoaëc moãi böôùc tieán
haønh ñeàu gaén lieàn chaët cheõ vôùi yù kieán hoaëc böôùc ñi tröôùc ñoù. Moät nhaän ñònh
khoa hoïc khoâng theå chöùa ñöïng nhöõng maâu thuaån chöa giaûi quyeát.

Tính khaùch quan coù nghóa laø phaûn aùnh hieän töôïng söï vaät nhö noù voán coù
trong hieän thöïc. Coù nghóa laø nhaø khoa hoïc phaûi döïa vaøo caùc thuû thuaät coù khaû
naêng giaûm thieåu aûnh höôûng cuûa nhöõng phoûng ñoaùn, tröïc giaùc vaø thieân kieán
trong luùc quan saùt vaø lyù giaûi.

Lyù thuyeát
Lyù thuyeát ñöôïc ñònh nghóa laø moät taäp hôïp nhöõng phaùt bieåu ñöôïc saép xeáp
moät caùch loâ-gích, taäp hôïp naøy coá gaéng moâ taû, döï ñoaùn, hoaëc giaûi thích moät söï
kieän. Nhöõng trình baøy coù heä thoáng (loâ-gic) naøy giuùp chuùng ta hình thaønh caùc yù
kieán cuûa chuùng ta veà söï kieän ñang nghieân cöùu. Muïc ñích cuûa lyù thuyeát nhaèm
gôïi leân cho thaáy nhöõng bieán soá coù yù nghóa vaø nhöõng caùch thöùc maø nhöõng bieán
soâ( naøy lieân quan vôùi hieän töôïng ñang ñöôïc khaûo saùt.

Caùc lyù thuyeát ñöôïc hình thaønh töø nhöõng giaû thuyeát, meänh ñeà vaø khaùi
nieäm.

Caùc giaû thuyeát laø nhöõng nhaän ñònh döïa treân söï tin töôûng, döï ñoaùn nhöng
chöa ñöôïc traéc nghieäm. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc ñöa ra nhöõng giaû thuyeát giaû ñònh

169
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

veà baûn chaát öùng xöû con ngöôøi, baûn chaát cuûa xaõ hoäi, vaø caùch thöùc maø caû hai
yeáu toá taùc ñoäng laãn nhau.

Thaønh phaàn thöù hai cuûa lyù thuyeát laø moät taäp hôïp caùc meänh ñeà, gaén lieàn
chaët cheõ moät caùch loâ-gic vôùi caùc giaû ñònh. Boä phaän naøy cuûa lyù thuyeát moâ taû söï
vaän ñoäng cuûa caùc nhaân toá vaø caùch thöùc lieân heä giöõa chuùng vôùi nhau.

Khaùi nieäm laø nhöõng thuaät ngöõ do nhaø lyù thuyeát söû duïng ñeå ñaët teân cho
moät taäp hôïp caùc yù kieán. Ñeå nghieân cöùu, caàn coù nhöõng ñònh nghóa roõ raøng cho
thaáy caùch nhöõng thuaät ngöõ aáy ñang ñöôïc söû duïng nhö theá naøo trong moät lyù
thuyeát hay trong moät ngaønh khoa hoïc. Caùc khaùi nieäm ñöôïc söû duïng nhaèm taäp
trung söï chuù yù cuûa coâng chuùng vaøo moät khía caïnh ñaëc thuø cuûa moâi tröôøng vaø
nhaèm thoâng tin veà khía caïnh aáy. Caùc khaùi nieäm ñöôïc coi nhö laø moät ngoân ngöõ
ñaëc bieät ñeå nhaän bieát nhöõng ñieåm quy chieáu ñaëc thuø, nghóa laø nhöõng khía
caïnh ñaëc thuø cuûa moâi tröôøng maø chuùng dieãn ñaït.

Giaû thuyeát laø khaâu trung gian giöõa vaán ñeà nghieân cöùu vaø moâ hình lyù
luaän. Giaû thuyeát seõ giuùp caùc nhaø nghieân cöùu khoâng bò cheäch höôùng trong
nghieân cöùu.

Logic quy naïp vaø logic dieãn dòch

Khi quan saùt moät soá tröôøng hôïp cuï theå, chuùng ta coù theå ñöa ra moät nhaän
ñònh toång quaùt veà toaøn boä caùc tröôøng hôïp ñoù. Caùch thöùc ñi töø tröôøng hôïp cuï
theå ñeán lyù thuyeát toång quaùt chính laø chieàu höôùng cuûa logic quy naïp. Nhieàu lyù
thuyeát ñöôïc phaùt trieån thoâng qua pheùp quy naïp. Caùc söï kieän ñöôïc quan saùt
nhieàu laàn coù theå ñöôïc ghi nhaän nhö moät moâ hình, lyù thuyeát seõ moâ taû vaø coá
gaéng giaûi thích nhöõng moâ hình nhö theá.

Nghieân cöùu cuûa LindeSmith (1947) laø moät ví duï veà phöông phaùp lo-gích
quy naïp. OÂng ñaõ phoûng vaán nhöõng ngöôøi nghieän thuoác phieän veà nhöõng traûi
nghieäm cuûa hoï khi hoï bò nghieän. Töø ñoù, oâng tìm ra moät soá moâ hình cuûa caùc söï
kieän do nhöõng ngöôøi traû lôøi cho bieát, chaúng haïn nhö moät soá ngöôøi ñaõ nghieän
thuoác phieän laâu ngaøy sau ñoù khoâng huùt nöõa seõ caûm thaáy raát khoù chòu. Hoï tieáp
tuïc huùt thuoác cho heát nhöõng trieäu chöùng naøy vaø xaùc ñònh raèng thuoác laø phöông
tieän laøm giaûm nheï nhöõng noãi ñau khoå khi phaûi cai. Coøn moät soá ngöôøi khaùc
cuõng ñaõ töøng huùt thuoác laâu ngaøy nhöng hoaëc laø khoâng kieám ñöôïc thuoác hoaëc
tin raèng neáu huùt laïi seõ laøm giaûm bôùt hieäu quaû cuûa vieäc chöõa chaïy nhöõng caên
beänh khaùc maø hoï ñang ñieàu trò thì nhöõng ngöôøi naøy ñeàu khoâng trôû neân
nghieän. Töø nhöõng nhaän xeùt cuï theå ñoù, Linden Smith ñaõ khaùi quaùt raèng, “quaù

170
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

trình nghieän ngaäp laø quaù trình rôi vaøo söï phuï thuoäc ñoái vôùi thuoác”. Lyù thuyeát
naøy ñaõ ñöôïc phaùt trieån töø nhöõng döõ kieän thu thaäp ñöôïc.

Ngöôïc laïi vôùi caùch tieáp caän treân laø logic dieãn dòch, phöông phaùp thöïc
hieän trong tröôøng hôïp naøy laø ñi töø caùi toång quaùt ñeán caùi cuï theå. Töø moät lyù
thuyeát ngöôøi ta coù theå suy ra ñöôïc moät caùch loâ-gic nhöõng söï kieän ñang dieãn ra
xung quanh. Lyù thuyeát xaõ hoäi cuûa Marx (1848) laø moät ví duï veà logic dieãn
dòch. Lyù thuyeát naøy giaû ñònh raèng loái soáng trong moät xaõ hoäi ñöôïc quy ñònh bôûi
phöông thöùc saûn xuaát. Theo Marx, phöông thöùc saûn xuaát cuûa ngöôøi ta nhö theá
naøo thì ngöôøi ta seõ soáng nhö theá ñoù. Trong quaù trình coâng nghieäp hoùa taïi caùc
nöôùc tö baûn, nhöõng ngöôøi lao ñoäng bò boùc loät coù theå seõ lieân keát vôùi nhau, vaø
hoï trao ñoåi vôùi nhau söï baát maõn cuûa hoï. Nhaän thöùc veà nhöõng caûm giaùc ñöôïc
chia seû aáy coù theå daãn tôùi söï phaùt trieån cuûa “yù thöùc giai caáp” - moät caûm giaùc
cuûa giai caáp veà chính mình - vaø söï thoáng nhaát cuûa giai caáp choáng laïi ngöôøi sôû
höõu. Theo logic cuûa lyù thuyeát naøy, caùch maïng chaéc chaén seõ xaûy ñeán vôùi quaù
trình coâng nghieäp hoùa vaø ñoâ thò hoùa lieân tuïc trong chuû nghóa tö baûn.

Lyù thuyeát vaø ñieàu tra thöïc teá boå sung cho nhau. Lyù thuyeát ñöôïc söû duïng
nhaèm ñeà xuaát caùc yù kieán veà söï kieän. Nhöõng quan saùt caån thaän vaø kó löôõng
cung caáp thoâng tin veà thöïc taïi coù theå khaùi quaùt thaønh nhöõng lyù thuyeát theo
phöông phaùp quy naïp. Töông töï nhö vaäy, baèng caùch söû duïng logic suy dieãn,
cuõng nhöõng kó thuaät nghieân cöùu naøy cho pheùp kieåm tra caùc lyù thuyeát. Neáu caùc
giaû thuyeát suy dieãn veà maët loâ-gic laïi khoâng xaûy ra, thì khi ñoù lyù thuyeát bò baùc
boû, vaø caàn ñöôïc söûa ñoåi ñeå phuø hôïp vôùi ñieàu kieän cuûa söï kieän ñang nghieân
cöùu.

Ñieàu tra thöïc teá

Ñieàu tra thöïc teá laø quaù trình thu thaäp döõ kieän hoaëc thoâng tin. Ñaây laø
thaønh phaàn khaùch quan cuûa khoa hoïc. Caùc kó thuaät thu thaäp döõ kieän cho pheùp
chuùng ta tìm ra nhöõng gì xaûy ra chung quanh ta. Chuùng coù theå ñöôïc söû duïng
ñeå kieåm tra moät lyù thuyeát boå sung hoaëc ñeå tieán haønh moät cuoäc nghieân cöùu
thaêm doø.

Moïi cuoäc ñieàu tra caàn phaûi ñaûm baûo coù 4 thaønh toá cô baûn, ñoù laø: vaán ñeà
nghieân cöùu, caùc phöông phaùp, caùc keát quaû vaø keát luaän.

Vaán ñeà nghieân cöùu laø söï nhaän ñònh veà caùi maø nhaø ñieàu tra muoán tìm ra.
Neáu ñoù laø vieäc kieåm tra moät lyù thuyeát, thì ñaây laø moät nhaän ñònh tieân ñoaùn
tröôùc veà caùc keát quaû (giaû thuyeát). Maët khaùc, nhöõng cuoäc nghieân cöùu thaêm doø
coù theå cung caáp nhöõng thoâng tin ñeå hình thaønh moät nhaän ñònh.

171
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Caùc phöông phaùp trình baøy caùc böôùc caàn phaûi tieán haønh ñeå giaûi quyeát
vaán ñeà ñaõ ñöôïc ñaët ra tröôùc. Baûn thaân caùc phöông phaùp phaûi cung caáùp thoâng
tin maø vaán ñeà ñoøi hoûi. ÔÛ ñaây, phöông phaùp caàn traû lôøi caùc caâu hoûi veà: maãu
ñieàu tra - söï moâ taû caùc caù theå hoaëc ñoái töôïng vaø caùch maø chuùng ñöôïc choïn;
caùc bieán soá hay caùc nhaân toá caàn ñöôïc ño löôøng; caùc coâng cuï ñöôïc söû duïng ñeå
ño löôøng vaø phöông caùch maø caùc döõ kieän seõ ñöôïc phaân tích.

Keát quaû laø saûn phaåm cuûa caùc phöông phaùp. Chæ coù caùc döõ kieän (caùc söï
kieän ñöôïc quan saùt) vaø caùc keát quaû cuûa moïi traéc nghieäm thoáng keâ môùi ñöôïc
ñöa vaøo phaàn keát quaû. Thoâng tin coù theå ñöôïc trình baøy döôùi hình thöùc nhaän
ñònh moâ taû maø khoâng lyù giaûi, döôùi hình thöùc bieåu baûng vaø bieåu ñoà. Phaàn keát
quaû chæ bao goàm nhöõng tö lieäu thuoäc veà söï kieän.

Phaàn keát luaän giaûi thích caùc keát quaû. Trong phaàn naøy, nhaø nghieân cöùu
caàn neâu leân söï ñaùnh giaù veà caùc phaùt hieän coù lieân quan tôùi vaán ñeà nghieân cöùu.
Hoï caàn giaûi thích yù nghóa cuûa caùc keát quaû, töø ñoù neâu leân nhöõng nhaän ñònh
mang tính chaát khaùi quaùt. ÔÛ ñaây, nhöõng vaán ñeà naûy sinh töø vieäc aùp duïng caùc
phöông phaùp thu thaäp thoâng tin khaùc nhau cuõng caàn ñöôïc neâu ra. Veà caên baûn,
caùc keát luaän traû lôøi cho caâu hoûi “nhö vaäy thì sao?”. Khi traû lôøi ñöôïc nhöõng caâu
hoûi naøy, chuùng ta coù theå ñöa ra ñöôïc nhöõng kieán nghò ôû cuoái phaàn baùo caùo.

II. Caùch thöùc tieán haønh nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc thöïc
nghieäm
Trong khi tieán haønh nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc, chuùng ta phaûi thöïc hieän raát
nhieàu thao taùc khaùc nhau. Coù theå taïm chia tieán trình ñieàu tra thaønh 3 giai
ñoaïn: giai ñoaïn chuaån bò; giai ñoaïn tieán haønh ñieàu tra; giai ñoaïn xöû lyù vaø giaûi
thích thoâng tin.

Moãi moät giai ñoaïn bao goàm caùc böôùc khaùc nhau vaø phaûi tuaân theo moät
trình töï nhaát ñònh. Giai ñoaïn tröôùc laø cô sôû vaø tieàn ñeà cho caùc giai ñoaïn sau.
Caùc böôùc nghieân cöùu vaø caùc giai ñoaïn phaûi ñöôïc tieán haønh sao cho ñaûm baûo
ñöôïc tính chæ ñaïo vaø tính xuyeân suoát cuûa muïc ñích vaø yeâu caàu cuûa cuoäc ñieàu
tra.

Trong ba giai ñoaïn naøy, khoâng theå noùi laø giai ñoaïn naøo quan troïng hôn
giai ñoaïn naøo. Khi chuaån bò thaät chu ñaùo vaø chi tieát thì keát quaû thu ñöôïc môùi
coù keát quaû toát. Thoâng thöôøng khaâu chuaån bò laø giai ñoaïn toán nhieàu thôøi gian
vaø trí löïc nhaát.

172
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Giai ñoaïn chuaån bò

Trong giai ñoaïn naøy, tröôùc heát laø phaûi xaùc ñònh ñöôïc vaán ñeà ñònh nghieân
cöùu laø gì (ví duï vaán ñeà loái soáng, ñònh höôùng giaù trò, nhu caàu tieâu duøng,….).
Muoán hieåu roõ hôn vaán ñeà nghieân cöùu vaø xaùc ñònh ñöôïc ñeà taøi nghieân cöùu cuï
theå, böôùc tieáp theo laø phaûi thu thaäp vaø phaân tích thoâng tin saün coù, nhöõng ñeà taøi
coù lieân quan ñaõ ñöôïc nghieân cöùu, tìm hieåu theâm veà vaán ñeà nghieân cöùu vaø laøm
roõ hôn chuû ñeà nghieân cöùu maø mình döï ñònh thöïc hieän. Khi ñöa ra moät ñeà taøi
nghieân cöùu, phaûi xaùc ñònh roõ khaùch theå nghieân cöùu (ai, nhöõng nhoùm ngöôøi
naøo coù lieân quan tôùi nhöõng thoâng tin caàn ñöôïc phaûn aùnh), muïc tieâu vaø noäi
dung cuûa cuoäc nghieân cöùu.

Tieáp theo, ngöôøi nghieân cöùu caàn ñöa ra nhöõng giaû thuyeát nghieân cöùu.
Ñaây laø giaû ñònh chuû quan cuûa ngöôøi ñieàu tra.

Giaû thuyeát laø cô sôû ñeå cho bieát chuùng ta caàn phaûi thu ñöôïc nhöõng thoâng
tin gì trong cuoäc ñieàu tra. Vì vaäy, khaâu xaây döïng giaû thuyeát raát quan troïng.
Giaû thuyeát ñuùng hay sai seõ do chính soá lieäu cuûa nghieân cöùu chöùng minh. Sau
cuoäc ñieàu tra, giaû thuyeát seõ ñöôïc thöøa nhaän hay baùc boû. Töø giaû thuyeát nghieân
cöùu, ngöôøi ta thöôøng ñöa ra moät moâ hình lyù luaän. Moâ hình naøy giuùp chuùng ta
khaùi quaùt hoùa vaán ñeà, ñöa ra caùc lyù giaûi coù tính khoa hoïc. Lí luaän xaõ hoäi hoïc
chuyeân ngaønh laø moâ hình lí luaän giuùp chuùng ta hieåu ñöôïc baûn chaát cuûa söï vaät.
Moâ hình lí luaän chính laø khuoân maãu, laø caùi khung ñeå chuùng ta coù theå saép xeáp
caùc soá lieäu rôøi raïc thaønh heä thoáng thoáng nhaát.

Böôùc tieáp theo laø böôùc thao taùc hoùa caùc khaùi nieäm. Trong khi xaây döïng
giaû thuyeát vaø xaây döïng moâ hình lí luaän, caùc nhaø xaõ hoäi hoïc phaûi trình baøy moät
loaït caùc khaùi nieäm vaø phaûi “thao taùc hoùa caùc khaùi nieäm” töùc laø laøm ñôn giaûn
hoùa caùc khaùi nieäm laøm cho chuùng trôû thaønh tieâu chí coù theå ño löôøng ñöôïc
trong thöïc teá. Trong moät ñeà taøi nghieân cöùu, sau khi xaùc ñònh heä thoáng khaùi
nieäm, ngöôøi ta taùch caùc khaùi nieäm cô baûn ñoái vôùi ñeà taøi ñoù. Nhöõng khaùi nieäm
naøy seõ ñöôïc phaân tích theo nhöõng phöông thöùc cuï theå ño löôøng ñöôïc nhöõng
thoâng tin phuø hôïp. Neáu nhö khoâng theå vaïch ra ñöôïc nhöõng phöông thöùc ñoù thì
phaûi laøm ñôn giaûn hoùa caùc khaùi nieäm cô baûn.

Thao taùc hoùa caùc khaùi nieäm coù theå phaân thaønh nhieàu giai ñoaïn vaø trong
moãi moät giai ñoaïn caùc khaùi nieäm laïi ñöôïc ñôn giaûn hôn moät baäc. Trong khi
thöïc hieän caùc böôùc keå treân thì ñoä tröøu töôïng cuûa caùc khaùi nieäm seõ ñöôïc thu
heïp laïi, khaû naêng thao taùc hoaù veà kinh nghieäm seõ taêng leân.

173
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Keát thuùc quaù trình naøy laø vieäc xaây döïng moät heä thoáng caùc bieán soá. Heä
thoáng bieán soá naøy vöøa ñöôïc xaùc ñònh veà maët lyù thuyeát vöøa coù theå ñöôïc thao
taùc hoaù moät caùch tröïc tieáp. (ñaët caâu hoûi ñeå thu thaäp thoâng tin).

Böôùc keá tieáp laø xaùc ñònh phöông phaùp nghieân cöùu. Luùc naøy, nhaø nghieân
cöùu seõ thöïc hieän vieäc xaây döïng phöông aùn thu thaäp thoâng tin. Töø nhöõng vaán
ñeà ñaõ xaùc laäp treân, chuùng ta môùi coù theå döï kieán nhöõng phöông aùn thu thaäp
thoâng tin. ÔÛ ñaây, neáu löïa choïn phöông phaùp naøo ta seõ coù phöông aùn thu thaäp
thoâng tin töông öùng: phöông phaùp phoûng vaán, phöông phaùp ñieàu tra baèng
baûng hoûi, phöông phaùp thaûo luaän nhoùm taäp trung hay quan saùt... Böôùc tieán
haønh naøy coù moái quan heä chaët cheõ vôùi böôùc thao taùc hoaù caùc khaùi nieäm, ñaëc
bieät trong nhöõng nghieân cöùu dieãn dòch. Cuõng trong böôùc naøy, vieäc choïn maãu
cuõng ñöôïc xaùc ñònh tuyø thuoäc vaøo vieäc söû duïng phöông phaùp thu thaäp thoâng
tin naøo. Ngöôøi ta coù theå choïn maãu ñaïi dieän cho toång theå (ñoái vôùi nhöõng
nghieân cöùu ñònh löôïng) hoaëc choïn maãu khoâng ñoøi hoûi möùc ñoä ñaïi dieän cao
(ñoái vôùi nhöõng nghieân cöùu ñònh tính, ñaëc bieät laø nhöõng nghieân cöùu tröôøng
hôïp).

Böôùc ñieàu tra thöû tieáp theo cuõng khoâng keùm phaàn quan troïng vì nhöõng
coâng cuï maø caùc nhaø nghieân cöùu thieát keá thöôøng laø nhöõng döï kieán mang tính
chuû quan cuûa nhaø nghieân cöùu. Coù nhieàu tröôøng hôïp, nhaø nghieân cöùu söû duïng
nhöõng caâu hoûi khoâng phuø hôïp vôùi nhöõng loái suy nghó hoaëc nhöõng söï kieän dieãn
ra trong thöïc teá taïi ñòa phöông hoaëc söû duïng ngoân töø khoù hieåu ñoái vôùi hoï, vì
vaäy, ngöôøi cung caáp thoâng tin khoâng theå ñaùp öùng ñöôïc... Sau khaâu ñieàu tra
thöû, nhaø nghieân cöùu phaûi ñieàu chænh laïi caùc coâng cuï thu thaäp thoâng tin.

Cuoái cuøng, tröôùc khi xuoáng thöïc ñòa ñeå thu thaäp thoâng tin caàn phaûi taäp
huaán cho ñieàu tra vieân. Thoâng thöôøng, khi chuùng ta hoûi theo nhöõng caùch khaùc
nhau, seõ thu ñöôïc nhöõng caâu traû lôøi khoâng gioáng nhau. Trong khi ñoù, chuùng ta
caàn thoáng keâ caùc yù kieán ñeå khaùi quaùt hoaù vaán ñeà. Nhöõng thoâng tin coù khaû
naêng sai leäch neáu nhö thoáng keâ nhöõng caâu traû lôøi ñöôïc hieåu theo nhieàu caùch
khaùc nhau. Maët khaùc, nhöõng ngöôøi cung caáp thoâng tin thöôøng coù xu höôùng
laøm haøi loøng nhöõng ngöôøi phoûng vaán theo nhöõng suy ñoaùn cuûa hoï. Chính vì
vaäy, vieäc taäp huaán cho ñieàu tra vieân laø khaâu khoâng theå thieáu ñöôïc tröôùc khi
ñoaøn nghieân cöùu xuoáng ñòa baøn nghieân cöùu

Giai ñoaïn tieán haønh ñieàu tra

Trong giai ñoaïn naøy, nhöõng böôùc caàn phaûi tieán haønh bao goàm: tieàn traïm, toå
chöùc thu thaäp thoâng tin taïi ñòa baøn nghieân cöùu vaø soaùt phieáu. Tröôùc khi nghieân

174
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

cöùu ñaïi traø taïi thöïc ñòa, nhöõng ngöôøi toå chöùc phaûi thöïc hieän vieäc xin pheùp
chính quyeàn ñòa phöông vaø keát hôïp vôùi hoï trong coâng taùc toå chöùc. Trong böôùc
naøy, vieäc löïa choïn nhöõng ngöôøi cung caáp thoâng tin seõ ñöôïc chính xaùc hoùa.
Danh muïc maãu nghieân cöùu trong döï kieán khoâng phaûi luùc naøo cuõng phuø hôïp
vôùi tình hình thöïc teá taïi ñòa phöông, nhöõng caùn boä ñòa phöông seõ giuùp cho
ngöôøi nghieân cöùu phaùt hieän nhöõng sai leäch giöõa döï kieán vaø thöïc teá.

Böôùc tieáp theo, nhoùm nghieân cöùu thöïc hieän vieäc thu thaäp thoâng tin theo
ñuùng danh saùch maãu ñaõ ñöôïc choïn. Vieäc thu thaäp thoâng tin ñöôïc tieán haønh
moät caùch chaët cheõ bôûi nhöõng ngöôøi ñieàu phoái vaø giaùm saùt quaù trình nghieân
cöùu. Caùc ñieàu tra vieân khoâng nhöõng caàn naém vöõng nhöõng kyõ thuaät vaø kyõ naêng
trong khi tieáp xuùc vôùi ñoái töôïng cung caáp thoâng tin, maø coøn phaûi tuaân thuû
nhöõng quy ñònh veà ñaïo ñöùc ngheà nghieäp trong nghieân cöùu khoa hoïc xaõ hoäi coù
lieân quan ñeán con ngöôøi.

Trong khi thu thaäp thoâng tin, vieäc giaùm saùt quaù trình thöïc hieän vaø soaùt
phieáu ñöôïc tieán haønh moät caùch ñoàng thôøi. Ñieàu naøy giuùp cho vieäc chính xaùc
hoaù thoâng tin ñöôïc thöïc hieän ngay taïi ñòa baøn nghieân cöùu, haïn cheá ñeán möùc
toái ña soá löôïng phieáu hoûng. Vieäc baûo quaûn caùc döõ lieäu cuõng laø moät vaán ñeà ñaët
ra trong giai ñoaïn naøy.

Giai ñoaïn xöû lyù vaø phaân tích thoâng tin

Trong giai ñoaïn naøy, nhaø nghieân cöùu phaûi xöû lyù, phaân tích, lyù giaûi nhöõng
thoâng tin vaø trình baøy baùo caùo toång keát.

Vieäc xöû lyù nhöõng soá lieäu thu thaäp ñöôïc ngaøy nay ñöôïc giao cho maùy tính,
nhöng caùc phöông aùn xöû lyù phaûi ñöôïc chuaån bò töø tröôùc. Caùc nhaø nghieân cöùu
thöôøng döïa treân nhöõng giaû thuyeát nghieân cöùu, noäi dung nghieân cöùu vaø muïc
ñích cuûa caùc baùo caùo ñeå xaùc ñònh nhöõng bieán soá (ñoäc laäp vaø phuï thuoäc) vaø
nhöõng moái lieân heä töông quan giöõa nhöõng bieán soá ñoù. Trong xöû lyù thoâng tin,
ngöôøi ta coù theå thöïc hieän theo nhöõng caùch khaùc nhau tuøy thuoäc vaøo nhöõng
thoâng tin thu thaäp ñöôïc (ñònh tính hoaëc ñònh löôïng).

Nhöõng thoâng tin sau khi xöû lyù theå hieän döôùi daïng baûng bieåu (ñoái vôùi
thoâng tin ñònh löôïng) vaø nhöõng yù kieán cuûa ñoái töôïng cung caáp thoâng tin (ñoái
vôùi thoâng tin ñònh tính). Böôùc tieáp theo, nhaø nghieân cöùu coù theå baét ñaàu tieán
haønh phaân tích thoâng tin. Hoï seõ ñöa ra nhöõng nhaän xeùt, so saùnh caùc keát quaû,
söï khaùi quaùt hoùa, nhöõng keát luaän vaø kieán nghò töø vieäc phaân tích vaø lyù giaûi
thoâng tin. Taát caû nhöõng coâng vieäc naøy vaø nhöõng keát quaû cuûa noù seõ ñöôïc theå
hieän trong baùo caùo toång keát.

175
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

III. Moät soá nguyeân taéc ñaïo ñöùc ngheà nghieäp

Trong khi caùc nhaø khoa hoïc luoân coá gaéng giöõ tính khaùch quan trong
nghieân cöùu khoa hoïc, hoï phaûi quan taâm ñeán nhöõng quyeàn lôïi coâng daân vaø
phaùp lyù cuûa caùc ñoái töôïng cung caáp thoâng tin.

Nhaèm baûo veä nhöõng quyeàn lôïi naøy maø vaãn ñaûm baûo tính khaùch quan
trong nghieân cöùu khoa hoïc, ba nguyeân taéc cô baûn caàn ñöôïc tuaân thuû laø:

Thöù nhaát, nhöõng ngöôøi tham gia phaûi hoaøn toaøn töï nguyeän vaø nhöõng
ngöôøi ñi thu thaäp thoâng tin khoân g ñöôïc ñöa ra baát cöù söï eùp buoäc naøo ñoái vôùi
hoï ñeå ñaït ñöôïc söï hôïp taùc; Thöù hai, tính chaát voâ danh caàn phaûi ñöôïc baûo veä.
Töùc laø khi xöû lyù, phaân tích thoâng tin vaø coâng boá keát quaû, ngöôøi ta khoâng theå
nhaän ra ngöôøi cung caáp thoâng tin laø ai. Ñaëc bieät khi tieán haønh ño löôøng nhieàu
laàn lieân tuïc ñoái vôùi cuøng ñoái töôïng, tính chaát bí maät caù nhaân caàn phaûi ñöôïc
tính ñeán. Ngoaøi ra, khoâng ñöôïc coù baát cöù bieän phaùp naøo ñaët caùc ñoái töôïng vaøo
moät tình theá nguy hieåm döôùi baát cöù hình thöùc naøo. Ñoái vôùi nhöõng toå chöùc coâng
coäng, khi tieán haønh nhöõng cuoäc nghieân cöùu con ngöôøi, caàn phaûi thoâng qua hoäi
ñoàng ñaïo ñöùc ngheà nghieäp trong nghieân cöùu con ngöôøi. Nhöõng hoäi ñoàng naøy
laø thaønh vieân cuûa maïng löôùi hoäi ñoàng quoác teá ôû Vieät Nam cuõng ñaõ coù moät soá
hoäi ñoàng taïi Haø Noäi vaø Tp. Hoà Chí Minh nhaèm ñaûm baûo cho nhöõng ñieàu caûnh
giaùc treân ñöôïc chaáp haønh moät caùch nghieâm chænh.

IV. Choïn maãu

Choïn maãu laø moät trong nhöõng böôùc quan troïng trong giai ñoaïn chuaån bò
nghieân cöùu. Choïn maãu theo phöông phaùp naøo seõ tuøy thuoäc vaøo muïc tieâu, noäi
dung vaø phöông phaùp nghieân cöùu. Maëc duø ñöôïc döï kieán tröôùc, nhöõng ñôn vò
maãu ñöôïc choïn vaãn coù khaû naêng thay ñoåi khi xuoáng thöïc ñòa.

Thuaät ngöõ maãu

Maãu laø moät taäp hôïp caùc yeáu toá (caùc ñôn vò) ñaõ ñöôïc choïn töø moät toång theå
caùc yeáu toá. Toång theå naøy coù theå ñöôïc lieät keâ moät caùch ñaày ñuû nhöng cuõng coù
theå chæ laø giaû thieát. Chaúng haïn khi muoán nghieân cöùu ñònh höôùng giaù trò cuûa
sinh vieân thaønh phoá Hoà Chí Minh, ngöôøi ta coù theå choïn moät soá löôïng sinh
vieân naøo ñoù trong moät soá tröôøng ñaïi hoïc ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh nhöng
khoâng nhaát thieát phaûi lieät keâ toaøn boä danh saùch sinh vieân ñoù trong thaønh phoá.

176
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Laáy maãu (choïn maãu) laø quaù trình löïa choïn phaàn ñaïi dieän cuûa khoái daân cö.
Noù traùi ngöôïc vôùi quaù trình lieät keâ ñaày ñuû (töùc laø moïi thaønh vieân trong khoái
daân cö caàn nghieân cöùu ñeàu ñöôïc ñöa vaøo).

Caàn phaûi choïn maãu ñeå khaûo saùt vì nhöõng nguyeân nhaân sau:

Thöù nhaát: khaûo saùt theo maãu nhanh hôn vaø reû hôn. Vì maãu bao giôø cuõng
nhoû hôn so vôùi toaøn khoái daân cö, cho neân vieäc thu thaäp soá lieäu seõ nhanh hôn
chính xaùc hôn vaø kinh teá hôn.

Thöù hai: cuõng vì do maãu nhoû neân thoâng tin maø noù ñem laïi seõ caën keõ hôn,
cuï theå hôn.

Thöù ba: vôùi maãu nhoû hôn thì söï sai soùt cuõng seõ ít hôn vì coù khaû naêng taäp
trung moät nhoùm chuyeân gia coù trình ñoä. Trong khi ñoù, nghieân cöùu toång theå ñoøi
hoûi moät löôïng caùn boä lôùn hôn, do vaäy ít coù khaû naêng löïa choïn ñöôïc nhieàu
chuyeân gia gioûi taäp trung cho cuoäc nghieân cöùu.

Thöù tö: vì noù kinh teá hôn veà maët tieàn baïc vaø thôøi gian, khaûo saùt maãu giuùp
ta coù theå nghieân cöùu caùc khoái daân cö lôùn hôn vaø bieán ñoäng hôn so vôùi cuoäc
nghieân cöùu tröôøng hôïp.

Khoái daân cö
Khoái daân cö laø toaøn boä moät nhoùm caùc theå loaïi hoaëc caù nhaân lieân quan
caàn nghieân cöùu. Trong cuoäc nghieân cöùu maãu, caàn phaân bieät hai khoái daân cö
ñoù laø khoái daân cö muïc tieâu vaø khoái daân cö laáy maãu.

1. Khoái daân cö muïc tieâu laø khoái daân cö maø nhaø nghieân cöùu caàn coù thoâng
tin ñaïi dieän.

2. Khoái daân cö laáy maãu laø khoái daân cö maø töø ñoù moät maãu cuï theå ñöôïc
choïn ra döïa treân khung maãu.

Moái quan heä maãu – khung maãu - toång theå

Neáu khung maãu khoâng ñaïi dieän thöïc söï cho toång theå maø noù lieät keâ, thì
maãu khoâng theå laø ñaïi dieän cuûa toång theå. Maãu chæ ñaïi dieän cho khung maãu, cho
neân trong quaù trình thieát keá maãu, chuùng ta caàn phaûi xem xeùt ñeán khaû naêng
khoâng phuø hôïp (khoâng töông xöùng) coù theå coù giöõa khung maãu vaø toång theå.
Trong thöïc teá, ñoâi khi chuùng ta nhaän ñöôïc moät danh saùch caùc hoä daân cö ñöôïc
laäp tröôùc ñoù hai ba naêm, trong thôøi gian ñoù coù raát nhieàu ngöôøi ñaõ khoâng coøn
nöõa, nhieàu ngöôøi ñaõ chuyeån ñi vaø nhieàu ngöôøi chuyeån ñeán…

177
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Khung maãu laø danh saùch caùc ñôn vò laáy maãu (caùc caù nhaân) ñaïi dieän cho
khoái daân cö.

Chaúng haïn ta muoán nghieân cöùu moät coàng ñoàng daân cö (quaän 7 cuûa thaønh
phoá Hoà Chí Minh). Trong ñoù, khoái daân cö muïc tieâu laø taát caû caùc hoä daân thuoäc
quaän 7 (keå caû nhöõng hoä taïm truù vaø thöôøng truù). Danh saùch naøy ñaõ ñöôïc xaùc
ñònh ôû Uyû ban nhaân daân quaän töø ñaàu naêm. Tuy nhieân, moät soá hoä daân cö ôû
quaän 7 laïi chuyeån sang nôi khaùc ôû hoaëc nhöõng hoä taïm truù laïi trôû veà nôi cö truù
cuû ôû tænh. Nhö vaäy, nhöõng hoä coøn laïi seõ laø khoái daân cö laáy maãu. Danh saùch ghi
laïi caùc hoä naøy ñöôïc goïi laø khung maãu vaø nhöõng hoä coù teân trong khung maãu
naøy laø ñôn vò laáy maãu.

Nhö vaäy coù nghóa laø: khung maãu (danh saùch) laø caùi ñöôïc söû duïng ñeå ñaïi
dieän cho toång theå veà maët thöïc nghieäm (töùc laø caùc thaønh vieân ñaõ naèm trong
khung maãu seõ ñöôïc quan saùt, ñöôïc nghieân cöùu laø nhöõng ngöôøi thuoäc veà toång
theå. Khi chuùng ta ñaõ chuaån bò xong khung maãu thì coù theå choïn ra moät maãu
(moät taäp hôïp) töø khung maãu ñoù.

Neáu maãu ñöôïc löïa choïn tröïc tieáp trong khung maãu maø khoâng caàn xem
xeùt caùc thaønh phaàn, caùc yeáu toá trong toång theå thì moãi moät laàn choïn caùc thaønh
vieân cuûa maãu seõ laø moät ñôn vò.

Neáu caùc ñôn vò caàn phaûi ñöôïc nhoùm laïi tröôùc khi choïn (theo moät soá tieâu
chí naøo ñoù) thì caùc nhoùm seõ trôû thaønh nhöõng ñôn vò maãu cô baûn vaø caùc caù
nhaân ñöôïc choïn seõ laø ñôn vò maãu thöù caáp.

Nhö vaäy moái quan heä giöõa toång theå – khung maãu – maãu, ñôn vò ñöôïc theå
hieän trong sô ñoà sau:

ñaïi dieän ñaïi dieän

Toång theå Khung maãu Maãu

thöïc teá (leân danh saùch)

Ñôn vò maãu Ñôn vò maãu cô baûn

(caùc laàn choïn) (choïn sau khi nhoùm)

Ñôn vò maãu thöù caáp

178
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Caùc phöông phaùp choïn maãu

Maãu nghieân cöùu coù theå ñöôïc choïn theo caùch choïn xaùc suaát hoaëc phi xaùc
suaát.

Caùc loaïi maãu xaùc xuaát

Nhoùm caùc loaïi maãu naøy bao goàm: maãu ngaãu nhieân ñôn giaûn, maãu heä
thoáng, maãu phaân taàng, maãu cuïm nhieàu giai ñoaïn.

Choïn maãu ngaãu nhieân ñôn giaûn laø caùch choïn maãu trong ñoù caùc yeáu toá
trong khung maãu ñöôïc ñaùnh soá, sau ñoù vieát nhöõng con soá leân maåu giaáy hay
nhöõng hoøn bi cho vaøo moät chieác hoäp soùc leân, roài laàn löôït boác töø trong hoäp ra
nhöõng maåu giaáy (hay hoøn bi) baát kì. Nhöõng con soá trong maåu giaáy hay hoøn bi
naøo ñöôïc choïn cuøng vôùi con soá cuûa ai trong danh saùch thì ngöôøi ñoù ñöôïc choïn.
Caùch laøm naøy neáu thöïc hieän baèng tay thì cuõng gioáng nhö troø chôi loâtoâ. Hieän
nay phaàn meàm SPSS cuûa maùy tính coù theå giuùp chuùng ta laáy ra moät taäp hôïp
nhöõng soá ngaãu nhieân.

Ñoái vôùi baát kyø phöông phaùp choïn maãu nghieân cöùu naøo, moãi soá ñeàu coù
cô hoäi choïn nhö nhau. Moãi laàn chuùng ta choïn moät soá ngaãu nhieân thì moät ngöôøi
trong danh saùch coù theå coù soá thöù töï töông öùng vôùi soá seõ ñöôïc ñöa vaøo maãu.
Tuy nhieân, caùch choïn naøy coù theå phuï thuoäc vaøo loaïi khung maãu maø ta coù theå
coù. Ví duï khi chuùng ta choïn maãu nghieân ngaãu nhieân ñôn giaûn baèng caùch döïa
vaøo danh saùch do ngöôøi coâng an moät phöôøng naøo ñoù cuûa thaønh phoá Hoà Chí
Minh thì nhöõng ngöôøi nhaäp cö khoù loøng coù theå rôi vaøo maãu nghieân cöùu cuûa
chuùng ta. Ñôn giaûn, hoï khoâng coù trong danh saùch cuûa coâng an phöôøng. Vì vaäy,
choïn maãu naøy ít ñöôïc duøng hôn so vôùi caùc phöông phaùp khaùc.

Maãu heä thoáng qui ñònh raèng chuùng ta choïn maãu nhöõng ngöôøi thöù n khi
ñaõ choïn moät soá ñaàu tieân ngaãu nhieân. Chaúng haïn khi chuùng ta coù danh saùch
caùc chuû hoä do caùc toå tröôûng cung caáp, toång soá laø 5000 ngöôøi, chuùng ta muoán
choïn maãu coù dung löôïng laø 100 ngöôøi. Nhö vaäy cöù 50 ngöôøi trong toång theå,
chuùng ta coù theå choïn 1 vaø neáu muoán ngöôøi thöù 1/50 xuaát hieän trong maãu thì
chuùng ta seõ caàn laáy ngöôøi ñaàu tieân baát kyø trong soá 50 ngöôøi ñaàu tieân cuûa toång
theå vaø sau ñoù cöù 50 ngöôøi, chuùng ta seõ laïi choïn moät ngöôøi ñöa vaøo danh saùch
maãu, cöù laøm nhö vaäy cho ñeán cuoái danh saùch, neáu heát danh saùch ta vaãn chöa
choïn xong thì cuõng coù theå quay trôû laïi töø ñaàu baèng caùch ñoù, moãi ngöôøi trong
danh saùch seõ ñeàu coù cô hoäi ñöôïc choïn nhö nhau. Caàn löu yù laø chuùng ta khoâng
nhaát thieát phaûi choïn soá ñaàu tieân trong danh saùch maø coù theå choïn baát kì moät soá

179
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

ngaãu nhieân naøo ñoù roài laáy soá thöù 50 tieáp theo. Chaúng haïn, neáu ta choïn soá ñaàu
tieân laø soá 5, ngöôøi ñaàu tieân trong danh saùch maãu laø ngöôøi coù soá thöù töï 5, ngöôøi
thöù hai seõ laø ngöôøi coù soá thöù töï laø 55, ngöôøi thöù ba laø 105 .vv… cho tôùi khi ta
choïn ñöôïc 100 ngöôøi.

Caàn löu yù raèng, khung maãu phaûi khoâng ñöôïc xaép xeáp theo moät traät töï
naøo ñoù ñeå taïo neân nhöõng khoaûng caùch mang tính heä thoáng ví duï danh saùch
caùc tieåu ñoäi trong quaân ñoäi.

Khi choïn maãu phaân taàng, ngöôøi choïn maãu caàn phaûi naém ñöôïc moät soá
ñaëc ñieåm cuûa khung maãu, roài chia khung maãu ñaõ coù theo nhöõng ñaëc ñieåm maø
hoï quan taâm thaønh nhöõng “taàng” khaùc nhau. Ví duï nhö, ñaëc ñieåm veà giôùi tính,
trình ñoä hoïc vaán hay löùa tuoåi .vv… sau ñoù choïn maãu treân cô sôû caùc taàng.

Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc cho raèng nhöõng yeáu toá keå treân coù khaû naêng aûnh
höôûng ñeán caâu traû lôøi vì vaäy neáu choïn ñöôïc caùc maãu xaùc xuaát döïa treân cô sôû
caùc taàng, khi xöû lyù keát quaû theo caùc phaân toå nhö giaùo trình, ngheà nghieäp, hoïc
vaán … thì khaû naêng ñaïi dieän cho moãi taàng seõ lôùn hôn.

Maãu phaân taàng coù theå keát hôïp vôùi maãu ngaãu nhieân ñôn giaûn hoaëc maãu
heä thoáng. Ví duï, trong döï aùn naâng cao naêng löïc giaûm ngheøo taïi coäng ñoàng ñoâ
thò ôû Phöôøng 3, Quaän 8 ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh do Trung taâm nghieân cöùu xaõ
hoäi vaø giaûm ngheøo chuû trì, caùc nhaø nghieân cöùu xaùc ñònh maãu goàm nhöõng
ngöôøi soáng moät caùch hôïp thöùc ôû phöôøng 3 quaän 8 (coù hoä khaåu thöôøng truù)
hoaëc nhöõng ngöôøi khoâng hôïp thöùc (khoâng coù hoä khaåu thöôøng truù). Nhö vaäy,
nhoùm nghieân cöùu coù hai danh saùch treân cô sôû khung maãu: (danh saùch hoä coù
khaåu thöôøng truù vaø danh saùch hoä khoâng coù hoä khaåu thöôøng truù), töø moãi danh
saùch vöøa keå treân laïi chia thaønh hai danh saùch nöõa nhoû hôn: nhöõng hoä coù chuû
hoä nöõ vaø nhöõng hoä coù chuû hoä laø nam. Do vaäy caùc ñôn vò maãu ñöôïc choïn ra seõ
döïa treân cô sôû 4 “khung maãu con” vöøa ñöôïc taùch ra khoûi “khung maãu meï”.
Keát quaû chuùng ta ñaõ choïn ra ñöôïc moät maãu ñaïi dieän cho caùc “taàng” theo tieâu
chí ñaët ra töø ñaàu.

Maãu cuïm nhieàu giai ñoaïn laø loaïi maãu xaùc xuaát mang tính toång hôïp. Noù
keát hôïp caùc kieåu choïn maãu ñaõ keå ôû treân. Tuy nhieân, maãu cuïm coù ñaëc ñieåm
ñoái laäp vôùi maãu phaân taàng ôû choã, caùc “taàng” trong maãu phaân taàng laø nhöõng
nhoùm ñoàng nhaát ñöôïc choïn ra theo tieâu chí coøn caùc “cuïm” laïi lieân keát caùc
nhoùm khoâng ñoàng nhaát laïi vôùi nhau ñeå taïo thaønh caùc nhoùm. Chaúng haïn nhö ôû
caùc tröôøng ñaïi hoïc, caùc khu phoá, nhöõng ngöôøi naèm trong khung maãu khoâng
ñöôïc phaân chia theo nhöõng ñaëc ñieåm gioáng nhau. Trong khi caùc “taàng” laïi

180
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

lieân keát vôùi nhau theo nhöõng ñaëc tröng caù nhaân nhö giôùi tính, daân toäc, hoïc
vaán, v.v… Nhö vaäy tieâu chuaån ñeå choïn caùc taàng thöôøng laø nhöõng ñaëc tröng caù
nhaân, coøn tieâu chuaån ñeå choïn caùc cuïm laø caùc toå chöùc xaõ hoäi, caùc cô sôû saûn
xuaát, caùc cuïm daân cö… Do vaäy, trong maãu cuïm nhieàu giai ñoaïn tröôùc heát
chuùng ta caàn thieát laäp neân caùc cuïm khoâng ñoàng nhaát sau ñoù choïn thaønh vieân ôû
caùc cuïm ôû giai ñoaïn hai. Tuy nhieân, trong maãu cuïm, chuùng ta khoâng nhaát thieát
phaûi coù ngay caùc caù nhaân vôùi nhöõng ñaëc ñieåm rieâng cuûa hoï maø chæ caàn coù
danh saùch lieät keâ taát caû caùc cuïm ñeå choïn maãu caùc cuïm tröôùc ñaõ. Sau ñoù môùi
choïn caùc ñôn vò trong caùc cuïm ñaõ ñöôïc xaùc ñònh.

Trong nghieân cöùu thöïc nghieäm, ngöôøi ta thöôøng choïn maãu cuïm keát hôïp
vôùi maãu phaân taàng.

Choïn maãu xaùc xuaát ñoøi hoûi moät soá tieâu chuaån nhaát ñònh. Caùc maãu xaùc
suaát thöôøng ñoøi hoûi phaûi coù moät khung maãu. Neáu nhö khoâng coù saün danh saùch
hay khoâng coù ñuû kinh phí ñeå thöïc hieän vieäc laäp danh saùch thì khoâng theå choïn
maãu theo kieåu xaùc suaát ñöôïc. Maët khaùc, nhöõng cuoäc nghieân cöùu ñoøi hoûi möùc
ñoä ñaïi dieän cao thöôøng phaûi coù dung löôïng maãu lôùn seõ raát toán keùm, khoâng
phaûi cuoäc nghieân cöùu naøo cuõng ñaùp öùng ñöôïc.

Maãu phi xaùc suaát

Thöïc teá cho thaáy, khoâng phaûi cuoäc nghieân cöùu naøo cuõng coù theå vaø cuõng
caàn thieát phaûi choïn maãu xaùc suaát. Nhöõng nghieân cöùu ñònh tính, nghieân cöùu
tröôøng hôïp trong moät khu vöïc heïp khoâng ñoøi hoûi phaûi choïn maãu xaùc suaát.

Maãu phi xaùc suaát cuõng thöôøng ñöôïc söû duïng ñeå kieåm tra laïi caùc cuoäc
khaûo saùt lôùn, hoaëc söû duïng trong nhöõng nghieân cöùu mang tính khai phaù hay
ñeå kieåm ñònh giaû thieát.

Coù nhieàu caùch choïn maãu phi xaùc suaát, döôùi ñaây laø boán loaïi thoâng duïng
trong caùc nghieân cöùu tröôøng hôïp: maãu thuaän tieän, maãu phaùn ñoaùn, maãu chæ
tieâu, maãu taêng nhanh.

Maãu thuaän tieän bao goàm nhöõng ngöôøi saün loøng traû lôøi cho ngöôøi thu thaäp
thoâng tin maø khoâng caàn phaûi thuoäc veà moät danh saùch naøo vaø vieäc choïn hoï
laøm ñôn vò maãu cuõng khoâng caàn tuaân theo nguyeân taéc naøo. Caàn phaûi löu yù
raèng, khoâng phaûi ai cuõng saün saøng traû lôøi cho nhöõng caâu hoûi veà nhöõng vaán ñeà
quaù teá nhò (quan heä tình duïc tieàn hoân nhaân, quan ñieåm veà tình hình maïi
daâm.v.v…).Vì vaäy phaûi caân nhaéc xem ai laø ngöôøi coù theå saün loøng baøy toû quan
ñieåm cuûa hoï tröôùc nhöõng yeâu caàu cuûa mình.

181
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Maãu phaùn ñoaùn laø hình thöùc choïn maãu trong ñoù, caùc ñoái töôïng ñöôïc
choïn ñöôïc kyø voïng ñaùp öùng ñöôïc nhöõng yeâu caàu cuûa cuoäc nghieân cöùu. Töùc laø
ngöôøi nghieân cöùu döï ñoaùn veà nhöõng nhoùm ngöôøi coù theå phuø hôïp vôùi yeâu caàu
cung caáp tin cuûa anh ta. Chaúng haïn khi nghieân cöùu veà nhöõng ngöôøi nghieän
röôïu khoâng ai nghó ñeán vieäc vaøo tröôøng ñaïi hoïc nhöng vaøo caùc quaùn bar, caùc
nhaø haøng laïi laø moät phöông aùn khaû thi.

Maãu chæ tieâu thoaït nhìn hôi gioáng maãu phaân taàng vì vaäy coù moät soá ngöôøi
hay bò laãn loän giöõa hai loaïi naøy. Tuy nhieân, ñaây laø caùch choïn maãu phi xaùc
suaát, tuy noù ñöôïc choïn treân cô sôû nhöõng nhoùm ñaõ ñöôïc xaùc ñònh roõ raøng
nhöng neáu nhö maãu phaân taàng phaûi coù ñöôïc moät khung maãu (danh saùch thaønh
vieân coäng ñoàng) thì maãu naøy laïi khoâng caàn.

Ví duï, khi nghieân cöùu thöïc hieän moät cuoäc phoûng vaán saâu ôû xaõ Taân Taïo,
huyeän Bình Chaùnh, maëc duø khoâng coù danh saùch daân cö trong tay nhöng sau
khi hoûi caùc toå tröôûng veà soá ngöôøi nhaäp cö vaø soá cö daân taïi choã, soá phuï nöõ laøm
chuû hoä, soá löôïng phuï nöõ soáng ñoäc thaân.vv…

Nhöõng nghieân cöøu vieân ñaõ choïn ra moät vaøi nhoùm töø coäng ñoàng vôùi nhöõng
tieâu chí khaùc nhau. Trong caùch choïn maãu taêng nhanh, tröôùc heát chuùng ta caàn
choïn moät soá ngöôøi coù nhöõng tieâu chuaån maø ta mong muoán, phoûng vaán hoï roài
hoûi xem hoï coù theå giôùi thieäu cho chuùng ta vaøi ngöôøi töông töï. Theo caùch naøy,
soá löôïng ñôn vò seõ taêng leân nhanh choùng. Nhö vaäy, ngöôøi traû lôøi ñoàng thôøi laø
ngöôøi cung caáp maãu cho nhaø nghieân cöùu. Caùch choïn maãu naøy raát phuø hôïp vôùi
nhöõng cuoäc nghieân cöùu veà nhöõng vaán ñeà teá nhò hay ñaëc bieät cuûa xaõ hoäi nhö
tìm hieåu veà nhöõng khaùch laøng chôi, veà nhöõng ngöôøi ñoàng tính luyeán aùi,
nhöõng ñoái töôïng söû duïng ma tuyù…

Trong nhöõng nghieân cöùu veà caùc nhoùm xaõ hoäi töông ñoái ñaëc thuø khoâng ñoøi
hoûi veà tính ñaïi dieän coù theå aùp duïng bieän phaùp naøy. Ví duï, ñeà taøi nghieân cöùu söï
thích nghi vôùi ñôøi soáng ñoâ thò cuûa nöõ nhaäp cö laøm ngheà “giuùp vieäc” hay ngheà
“boài baøn”.

Caàn löu yù raèng, khoâng coù caùch choïn maãu naøo ñöôïc coi laø toái öu cho moïi
cuoäc nghieân cöùu. Maãu toát laø maãu ñöôïc choïn phuø hôïp vôùi muïc tieâu, nhieäm vuï,
phöông phaùp qui moâ vaø taøi chính cuûa cuoäc nghieân cöùu. Ñieàu quan troïng laø
trong caùc baùo caùo phuùc trình keát quaû nghieân cöùu, ngöôøi nghieân cöùu phaûi trình
baøy roõ raøng caùch thöùc choïn maãu cuûa mình cuõng nhö haïn cheá cuûa vieäc choïn
maãu ñoù ñeå baûn thaân hoï vaø nhöõng ngöôøi khaùc coù theå ruùt kinh nghieäm. Ñieàu qui
ñònh naøy ñöôïc coi nhö moät trong nhöõng tieâu chuaån ñaïo ñöùc ngheà nghieäp.

182
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

V. Caùc phöông phaùp thu thaäp thoâng tin xaõ hoäi hoïc
Phöông phaùp phaân tích tö lieäu saün coù
Phöông phaùp phaân tích tö lieäu saün coù bao goàm phöông phaùp phaân tích thöù
caáp, phaân tích tö lieäu thoáng keâ hieän coù, phöông phaùp lòch söû vaø phaân tích noäi
dung. Trong nhöõng nghieân cöùu veà caùc lónh vöïc khaùc nhau cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi,
ngöôøi ta cuõng thöôøng hay söû duïng moät trong nhöõng phöông phaùp phaân tích tö
lieäu saün coù, ñaëc bieät laø phöông phaùp phaân tích thöù caáp vaø phöông phaùp phaân
tích soá lieäu thoáng keâ.

Nhöõng phaân tích thöù caáp ñöôïc tieán haønh treân cô sôû caùc döõ lieäu, vì vaäy,
neáu tuaân thuû caùc nguyeân taéc moät caùch chaët cheõ, seõ ñaûm baûo ñöôïc chuaån möïc
khoa hoïc. Ñaây khoâng phaûi laø moät phöông phaùp ñaëc bieät. Noù laø moät phöông
tieän ñeå hình thaønh moät phaân tích môùi veà nhöõng döõ lieäu ñaõ ñöôïc thu thaäp vôùi
moät muïc ñích khaùc. Tuyø thuoäc vaøo muïc ñích cuoäc nghieân cöùu, chuùng ta seõ
tieán haønh tìm caùc soá lieäu ñeå phaân tích. Khi tìm kieám döõ lieäu, chuùng ta phaûi
vaïch saün caùc yeâu caàu coát yeáu trong cuoäc nghieân cöùu ñeå traùnh tình traïng thu
thaäp nhieàu thoâng tin thöøa. Khi ñaõ coù ñuû döõ lieäu, chuùng ta phaûi laøm cho noù
ñaùp öùng ñöôïc muïc ñích nghieân cöùu cuûa mình baèng caùch xaùc ñònh nhöõng bieán
soá caàn thieát, ñaùp öùng ñaày ñuû yeâu caàu cuûa cuoäc nghieân cöùu. Tính hieäu löïc vaø
ñoä tin caâïy cuûa tö lieäu laø tieâu chuaån ñaàu tieân khi löïa choïn moät nhoùm döõ lieäu
cho phaân tích thöù caáp.

Phaân tích nhöõng soá lieäu thoáng keâ hieän coù laø vieäc phaân tích laïi caùc soá lieäu
thoáng keâ ñaõ ñöôïc chuaån bò vaø baùo caùo töø tröôùc. Ngöôøi ta cuõng coù theå söû duïng
nhöõng soá lieäu thoáng keâ ñeå taïo ra nhöõng döõ lieäu môùi.

Tuy nhieân, cuõng caàn löu yù raèng, trong nghieân cöùu thöïc teá veà caùc coäng
ñoàng, ngöôøi ta khoâng thöïc hieän phöông phaùp naøy moät caùch ñoäc laäp maø chæ söû
duïng chuùng moät caùch ñoàng thôøi vôùi moät soá phuông phaùp thu thaäp thoâng tin
khaùc. Nhöõng soá lieäu thoáng keâ thöôøng ñöôïc ruùt ra töø caùc cuoäc toång ñieàu tra daân
soá neân coù theå deã daøng ñaûm baûo veà ñoä tin caäy. Maëc khaùc, vì nhöõng soá lieäu
thoáng keâ luoân ñöôïc phaân tích töø tröôùc, vì vaäy nhöõng ngöôøi phaân tích thöù caáp
cuõng gaëp khoù khaên trong vieäc xöû lyù laïi cho thích hôïp vôùi nhöõng cuoäc nghieân
cöùu môùi.

Ngoaøi ra, trong thu thaäp thoâng tin caáp coäng ñoàng, caùc nhaø nghieân cöùu
cuõng khoâng boû qua nhöõng soá lieäu thoâng tin caáp cô sôû. Hoï cuõng thu thaäp caùc soá
lieäu do phöôøng, xaõ thoáng keâ, tuy raèng nhöõng thoáng keâ naøy khoâng ñaûm baûo

183
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

ñöôïc ñoä tin caäy do kyõ thuaät thoáng keâ vaø do nhöõng soá lieäu ñoù nhaèm phuïc vuï
nhöõng muïc tieâu khaùc… nhöõng soá lieäu naøy seõ khoâng phaûi laø nhöõng thoâng tin
duy nhaát ñöôïc söû duïng ñeå phaân tích maø chæ giuùp cho ngöôøi nghieân cöùu coù
ñöôïc nhöõng hình dung ban ñaàu veà phöôøng maø mình quan taâm, hoaëc seõ ñöôïc
boå sung cho nhöõng so saùnh.

Caàn löu yù raèng trong vieäc löïa choïn moät nhoùm döõ lieäu cho nhöõng phaân
tích thöù caáp, chuùng ta phaûi xem xeùt chaát löôïng cuûa vieäc toå chöùc thu thaäp cöù
lieäu vaø muïc ñích cuûa nhöõng ngöôøi nghieân cöùu ban ñaàu, xem lieäu coù duùng
nhöõng chæ baùo maø chuùng ta caàn coù trong nhöõng döõ lieäu naøy hay khoâng?

VI. Caùc phöông phaùp thu thaäp thoâng tin

Phöông phaùp ñieàu tra

Ñieàu tra laø phöông phaùp thu thaäp thoâng tin sô caáp baèng lôøi döïa treân söï
taùc ñoäng qua laïi veà maët taâm lyù mang tính tröïc tieáp (phoûng vaán) hoaëc giaùn tieáp
(baûng ankeùt) giöõa nhaø nghieân cöùu vaø ngöôøi ñöôïc hoûi. So vôùi moät soá phöông
phaùp khaùc, ví duï nhö quan saùt, phöông phaùp ñieàu tra toû ra öu vieät hôn vì
phöông phaùp naøy khoâng chæ döøng laïi ôû choã moâ taû ñöôïc söï keän maø coøn coù theå
traû lôøi ñöôïc caùc caâu hoûi taïi sao vaø nhö theá naøo. Trong ñoù, baûng hoûi laø moät
trong nhöõng yeáu toá quan troïng cuûa phöông phaùp ñieàu tra.

Phöông phaùp ñieàu tra coù theå thöïc hieän döôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau,
chaúng haïn nhö phaùt phieáu ñieàu tra (söû duïng baûng hoûi töï ñieàn), tröïc tieáp phoûng
vaán ngöôøi daân thoâng qua baûng hoûi (ñieàu tra vieân caàm baûng hoûi ñeå laáy thoâng
tin roài ñaùnh daáu vaøo phieáu ñieàu tra), ñieàu tra qua ñieän thoaïi (hoûi qua ñieän
thoaïi vaø ñaùnh daáu vaøo baûng hoûi), göûi baûng hoûi qua ñöôøng böu ñieän (ngöôøi traû
lôøi töï ñieàn vaø göûi laïi baûng hoûi).

Trong caùc cuoäc nghieân cöùu, khoâng theå nghieân cöùu toaøn boä soá daân cöùu
cuûa coâng ñoàng ñöôïc khaûo saùt, vì vaäy, caàn phaûi choïn ra moät maãu ñeå nghieân
cöùu. (Xem phaàn choïn maãu).

Xaây döïng baûng hoûi

Nhö vaäy, duø thöïc hieän döôùi hình thöùc naøo, troïng taâm cuûa phöông phaùp
naøy laø baûng hoûi. Baûng hoûi laø coâng cuï ño löôøng nhöõng nhaân toá coù lieân quan
ñeán caù nhaân cuûa ngöôøi traû lôøi. Tính ñaëc thuø cuûa noù theå hieän ôû choã nhôø noù,
ngöôøi ta coù theå ño ñöôïc caùc bieán soá nhaát ñònh coù quan heä vôùi ñoái töôïng
nghieân cöùu.

184
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Trong phöông phaùp ñieàu tra, caùc nhaø nghieân cöùu ñaëc bieät quan taâm ñeán
chaát löôïng cuûa thoâng tin. Vì vaäy, khi laäp keá hoaëch nghieân cöùu hoï coá gaéng tính
ñeán nhöõng ñieàu kieän coù theå aûnh höôûng ñeán chaát löôïng cuûa thoâng tin, sao cho
coù theå ñaûm baûo ñöôïc ñoä tin caäy cuûa thoâng tin vaø tính xaùc thöïc cuûa thoâng tin.

Baûng hoûi laø moät trong coâng cuï quan troïng cuûa phöông phaùp thu thaäp
thoâng tin naøy, noù bao goàm moät phaàn thö giaûi thích trình baøy vaén taét muïc tieâu
cuûa baûng hoûi vaø mong muoán söï tham gia cuûa ngöôøi traû lôøi. Tieáp theo laø nhöõng
caâu hoûi thu thaäp thoâng tin veà thaùi ñoä, nhaän thöùc, haønh vi vaø nhöõng caâu hoûi thu
thaäp thoâng tin nhaân khaåu- xaõ hoäi cuûa ngöôøi traû lôøi (giôùi tính. löùa tuoåi, trình ñoä
hoïc vaán, hoaøn caûnh gia ñình). Trong baûng hoûi cuõng caàn ñaët nhöõng caâu hoûi
kieåm tra ñeå kieåm ñoä chính xaùc cuûa caùc caâu traû lôøi trôùc ñoù. Cuoái cuøng laø lôøi
caùm ôn.

Caùc caâu hoûi trong baûng hoûi thöôøng raát ña daïng, chuùng coù theå laø nhöõng
caâu hoûi ñoùng- laø nhöõng caâu hoûi vôùi nhöõng taäp hôïp coù theå coù nhöõng phöông aùn
traû lôøi ñöôïc quyeát ñònh tröôùc. Moät soá caâu hoûi coù theå chæ cho pheùp traû lôøi coù
hoaëc khoâng, hoaëc khoâng khaúng ñònh (caâu hoûi loaïi tröø). Caâu hoûi baét buoäc löïa
choïn (caâu hoûi coù tính phaïm truø). Ví duï toân giaùo: Thieân chuùa giaùo, Tin laønh,
Do thaùi, Phaät, loaïi khaùc, khoâng theo toân giaùo.v.v

Nhöõng caâu hoûi thaêm doø caùc quan nieäm, thaùi ñoä coù theå ñöa ra nhöõng löïa
choïn nhö hoaøn toaøn ñoàng yù, ñoàng yù, töông ñoái ñoàng yù, khoâng ñoàng yù laém,
hoaøn toaøn khoâng ñoàng yù...

Ví duï, “oâng (baø) hay cho bieát yù kieán cuûa mình veà nhöõng nguyeân nhaân
laøm cho moät soá ngöôøi noâng daân ôû xaõ ta ngheøo:
Nguyeân nhaân Möùc ñoä ñoàng yù

Hoaøn Khoâng Töông ñoái Ñoàng yù Hoaøn

toaøn ñoàng yù ñoàng yù toaøn
khoâng laém ñoàng yù
ñoàng yù
Ngheøo vì khoâng coù ñaát
... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
Khoâng bieát caùc laøm aên
Khoâng coù voán
Khoâng muoán lao ñoäng

Nhöõng caâu hoûi thöôøng keøm theo caùc thang ño (thang ño danh nghóa,
thang ño thöù töï, thang ño khoaûng vaø thang ño tæ leä) cho pheùp chuùng ta khoâng

185
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

nhöõng bieát ñöôïc ngöôøi daân ñoàng yù hay khoâng ñoàng yù vôùi quan ñieåm naøy hay
khaùc maø coøn hieåu ñöôïc möùc ñoä cuûa nhöõng yù kieán cuûa nhöõng nhoùm ngöôøi khaùc
nhau raát phuø hôïp cho nhöõng ñaùnh giaù mang tính so saùnh (chaúng haïn thaùi ñoä
cuûa nhöõng ngöôøi ngheøo vaø nhöõng ngöôøi khaù giaû, caùc nhoùm nam giôùi hay nöõ
giôùi, cuûa caùc nhoùm daân toäc khaùc nhau...)

Nhöõng caâu hoûi ñoùng laøm cho caùc caâu traû lôøi deã ño löôøng, deã so saùnh
ñoàng thôøi cuõng deã khaùi quaùt hoaù cho toång theå daân cö. Tuy nhieân, vì nhöõng
ngöôøi tham gia phaûi choïn töø nhöõng caâu traû lôøi moät caùch chaët cheõ, nhöõng caâu
hoûi ñoùng ñoâi khi khoâng laøm roõ taâm theá vaø nhöõng yù kieán thöïc söï cuûa hoï.

Nhöõng caâu hoûi môû laø caâu hoûi ñeå cho ngöôøi traû lôøi töï vieát hay traû lôøi theo
yù vaø baèng ngoân ngöõ rieâng cuûa mình. Chaúng haïn, muoán thu nhaän thoâng tin veà
söï tieáp caän vôùi kyõ thuaät giöõa nam vaø nöõ giôùi, neáu nhö döôùi daïng caâu hoûi ñoùng
coù theå hoûi: Caùc chò coù cho raèng chæ coù nam giôùi môùi neân ñi taäp huaán veà kyõ
thuaät chaên nuoâi vaø troàng troït khoâng? Taïi sao coù? Taïi sao khoâng?

Beân döôùi nhöõng caâu hoûi, ngöôøi ta phaûi ñöa ra caùc phöông aùn traû lôøi chaët
cheõ. Trong khi ñoù, ñoái vôùi loaïi caâu hoûi môû laïi coù theå hoûi: “Neáu nhö ñöôïc töï do
quyeát ñònh, chi coù ñi taäp huaán veà kyõ thuaät chaên nuoâi hay troàng troït khoâng?
Neáu chò thích ñi maø anh aáy khoâng ñoàng yù thì chò seõ laøm theá naøo?”. Nhöõng caâu
hoûi môû cho pheùp nhöõng ngöôøi phoûng vaán kieåm tra saâu saéc hôn taâm theá, caûm
xuùc, loøng tin vaø yù kieán cuûa ngöôøi traû lôøi. Ñieàu naøy raát coù yù nghóa vì noù taïo khaû
naêng cho caùc nhoùm yeáu theá coù cô hoäi trình baøy nhöõng yù kieán theo hoaøn caûnh
rieâng cuûa mình. Tuy vaäy, nhöõng caâu traû lôøi ñoái vôùi caùc caâu hoûi môû khoâng deã
daøng ño löôøng vaø ngöôøi nghieân cöùu gaëp khoù khaên hôn trong khi so saùnh caùc
caâu traû lôøi.

Ngoaøi ra, caùc caâu hoûi môû roäng ñöôïc keát hôïp töø nhöõng caâu hoûi ñoùng vaø
nhöõng caâu hoûi môû cuõng thöôøng ñöôïc söû duïng ñeå coù theå deã daøng khai thaùc saâu
hôn nhöõng thoâng tin caàn thieát. Ví duï: OÂng (baø) coù haøi loøng vôùi coâng vieäc hieän
nay cuûa mình hay khoâng? Neáu coù, vì sao. Neáu khoâng, vì sao?

Chuùng ta caàn löu yù khi xaây döïng baûng hoûi ôû moät soá ñieåm döôùi ñaây.
Trong phöông phaùp ñieàu tra, vieäc thieát keá baûng hoûi ñoùng vai troø voâ cuøng quan
troïng. Muïc tieâu cuûa baûng hoûi laø thu thaäp ñöôïc ñaày ñuû vaø chính xaùc caùc thoâng
tin töø ngöôøi traû lôøi, vì vaäy, neân môû ñaàu baèng söï laøm quen, taïo khoâng khí thoaûi
maùi cho ngôøi traû lôøi. Baûng hoûi khoâng neân quaù daøi, nhöng vaãn phaûi bao haøm
moïi khía caïnh cuûa chuû ñeà. Nhöõng ngöôøi cung caáp thoâng tin trong caùc nhoùm xaõ
hoäi khaùc nhau thöôøng coù trình ñoä hoïc vaán khaùc nhau, nhieàu ngöôøi coøn chöa

186
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

bieát ñoïc bieát vieát, vì vaäy khoâng neân duøng nhöõng thuaät ngöõ khoa hoïc maø chæ
duøng nhöõng töø thoâng duïng mang tính ñòa phöông.

Chæ neân baét ñaàu baûng hoûi baèng nhöõng caâu hoûi ñôn giaûn sau ñoù môùi ñöa ra
nhöõng caâu phöùc taïp hôn ñeå taïo"ñaø" cho cuoäc phoûng vaán. Ñoái vôùi loaïi baûng
hoûi ñeå ngöôøi traû lôøi töï ñieàn, caàn phaûi coù nhöõng höôùng daãn cuï theå sao cho
ngöôøi traû lôøi töï coù theå traû lôøi ñöôïc. Ñoái vôùi baûng hoûi cho cuoäc phoûng vaán caáu
truùc, caàn coù nhöõng giaûi thích cho phoûng vaán vieân.

Vì baûng hoûi bao goàm nhieàu caâu hoûi ñoùng, caàn phaûi caân nhaéc tröôùc caùc
phöông aùn traû lôøi coù theå coù cuûa ngöôøi traû lôøi vaø môû theâm khaû naêng traû lôøi
baèng caùch taïo moät khoaûng troáng ñeå ngöôøi traû lôøi coù theå trình baøy theâm yù kieán
rieâng cuûa hoï. Ví duï, sau khi lieät keâ caùc loaïi coâng vieäc maø ngöôøi phuï nöõ
thöôøng laøm, chuùng ta hoûi theâm xem ngoaøi nhöõng coâng vieäc ñaõ trình baøy,
ngöôøi traû lôøi coøn thöïc hieän loaïi coâng vieäc naøo nöõa khoâng? Neáu coù, hoï töï ghi
theâm (hoaëc keå ra) loaïi ñoù vaøo baûng hoûi.

Khi ñaët caâu hoûi, caàn kieåm tra xem caâu hoûi coù khaû naêng ñöôïc hieåu theo
nhieàu caùch khaùc nhau hay khoâng, caùc töø ngöõ coù ñaûm baûo ñöôïc söï teá nhò ñeå
ngöôøi traû lôøi khoâng coù khaû naêng ñöa ra nhöõng thoâng tin sai leäch do töï theå hieän
mình hay khoâng?

Tröôùc khi in baûng hoûi cho cuoäc nghieân cöùu ñaïi traø, neân thöïc hieän vieäc
ñieàu tra thöû ñeå kieåm ñònh laàn cuoái cuøng caùc chi tieát, ñaëc bieät laø baûng hoûi.
Chuùng ta caàn chaéc chaén raèng caùc caâu hoûi cuûa chuùng ta ñaõ ñöôïc trình baøy theo
nhöõng ngoân töø vaø caùc nghó cuûa ngöôøi ñòa phöông.

Nhöõng caâu hoûi khi trình baøy neân ñöôïc saép xeáp sao cho möùc ñoä phöùc taïp
taêng daàn, taïo “ñaø” cho cuoäc phoûng vaán. Phaûi löu yù xem caâu hoûi coù khaû naêng
ñöôïc hieåu theo nhieàu caùch khaùc nhau hay khoâng? Beân caïnh ñoù, veà maët töø
ngöõ, caàn phaûi ñaûm baûo ñöôïc söï teá nhò ñeå ngöôøi traû lôøi khoâng coù khaû naêng ñöa
ra nhöõng thoâng tin sai leäch, vôùi muïc ñích töï theå hieän baûn thaân. Traùnh caùc caâu
hoûi keùp (laø nhöõng caâu hoûi cuøng moät luùc muoán ñaït hai muïc tieâu). Traùnh ñònh
kieán trong khi ñaët caâu hoûi. Trong quaù trình thöïc hieän baûng hoûi, caàn ñaén ño neân
choïn caâu hoûi tröïc tieáp hay giaùn tieáp.

Ñieàu tra thöû

Tröôùc khi in baûng hoûi cho cuoâc nghieân cöùu ñaïi traø, caàn thöïc hieän cuoäc
ñieàu tra thöû ñeå kieåm ñònh laàn cuoái cuøng caùc chi tieát. Chuùng ta caàn chaéc chaén

187
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

raèng caùc caâu hoûi cuûa chuùng ta ñaõ ñöôïc trình baøy theo nhöõng ngoân töø vaø caùch
nghó cuûa ngöôøi ñòa phöông.

Phöông phaùp phoûng vaán saâu

Phoûng vaán saâu laø moät phöông phaùp thu thaäp thoâng tin trong ñoù ngöôøi
ñöôïc phoûng vaán seõ traû lôøi moät soá caâu hoûi do nhaø nghieân cöùu ñaët ra. Phoûng vaán
saâu giuùp nhaø nghieân cöùu coá gaéng ñi saâu vaøo moät soá khía caïnh cuûa nhöõng caûm
nhaän, ñoäng cô, thaùi ñoä hoaëc lòch söû cuoäc ñôøi cuûa ngöôøi cung caáp thoâng tin
(ngöôøi ñöôïc hoûi). Caùc phoûng vaán vieân phaûi bieát roõ nhöõng gì maø hoï muoán
ngöôøi cung caáp thoâng tin ñeà caäp tôùi, song hoï caàn phaûi raát linh hoaït, meàm deûo
vaø taïo cô hoäi cho ngöôøi ñöôïc hoûi coù theå thoaûi maùi noùi veà nhöõng ñieàu quan
troïng, trong hoaøn caûnh cuûa mình.

Phoûng vaán coù theå chuyeån tieáp thoâng tin veà soá lieäu thöïc teá nhö caáu truùc hoä
gia ñình, phaân coâng lao ñoäng vaø caùch laøm aên sinh soáng. Phoûng vaán cuõng coù
theå söû duïng ñeå tìm hieåu veà quan nieäm, giaù trò vaø caùch öùng xöû cuûa con ngöôøi.

Hình thöùc phoûng vaán

Caùc phoûng vaán saâu coù theå mang tính chaát khoâng cô caáu, baùn cô caáu hoaëc
cô caáu hoùa chaët cheõ.

Phoûng vaán khoâng cô caáu, ñoâi khi coøn ñöôïc goïi laø phoûng vaán “khoâng
giôùi haïn”. Phoûng vaán vieân khoâng coù caùc caâu hoûi thieát keá tröôùc. Ngöôøi ñöôïc hoûi
seõ ñöôïc khích leä ñeå noùi veà nhöõng lónh vöïc maø phoûng vaán vieân mong muoán.
Ñoù laø nhöõng vuøng vaán ñeà raát toång quaùt hoaëc thaäm chí coøn khaù mô hoà vaøo luùc
khôûi ñaàu cuoäc chuyeän troø. Phoûng vaán vieân neân ñeå cho nhöõng ngöôøi ñöôïc
phoûng vaán coù theå thoaûi maùi noùi veà nhöõng gì maø hoï thaáy laø quan troïng. Thoâng
thöôøng, caùc phoûng vaán saâu khoâng cô caáu ñöôïc söû duïng trong quaù trình quan saùt
tham döï.

Trong cuoäc phoûng vaán saâu baùn cô caáu thì phoûng vaán vieân coù moät baûn
lieät keâ caùc vuøng chuû ñeà hoaëc caùc caâu hoûi. YÙ ñoà cuûa cuoäc phoûng vaán kieåu naøy
vaãn laø taïo ñieàu kieän cho ngöôøi ñöôïc phoûng vaán coù theå noùi leân baèng chính lôøi
aên tieáng noùi cuûa hoï, do ñoù maø caùc caâu hoûi khoâng neân quaù chaët cheõ, nhaèm cho
pheùp môû ra nhieàu khaû naêng traû lôøi khaùc nhau hôn, tuy raèng ñaây vaãn laø moät
caùch phoûng vaán coù chuû ñeà taäp trung hôn so vôùi kieåu phoûng vaán khoâng cô caáu,
voán tính chaát toång quaùt hôn, roäng môû hôn. Neáu nhö trong quaù trình phoûng vaán
baùn cô caáu, ngöôøi ñöôïc phoûng vaán töï ñoäng chuyeån töø chuû ñeà naøy sang chuû ñeà
khaùc (duø phoûng vaán vieân chöa ñaët ra caâu hoûi cho chuû ñeà môùi naøy) thì phoûng

188
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

vaán vieân caàn ñaùnh daáu ñeå ghi nhaän laø chuû ñeà ñoù ñaõ giaûi quyeát xong, khoâng
caàn ñaët caâu hoûi ñaõ döï kieán trong baûn lieät keâ nöõa. Caùc caâu hoûi khoâng ñaët ra
theo moät thöù töï ñònh tröôùc naøo, maø phaûi ñöôïc ñöa ra moät caùch linh hoaït nhaèm
phaùt trieån cuoäc troø chuyeän thaät töï nhieân, mieãn laø moïi chuû ñeà döï kieán cuoái cuøng
ñeàu ñöôïc ñeà caäp ñaày ñuû.

Phoûng vaán saâu cô caáu hoùa coù phaàn gioáng vôùi phoûng vaán baèng baûng hoûi
in saün. Ñoái vôùi phöông phaùp naøy, phoûng vaán vieân coù saün moät danh muïc caùc
caâu hoûi ñaëc thuø ñöôïc soaïn saün. Tuy vaäy, kieåu phoûng vaán saâu cô caáu hoùa khaùc
vôùi phoûng vaán baèng baûng caâu hoûi ôû moät soá ñieåm sau ñaây:

Thöù nhaát, phoûng vaán saâu cô caáu hoùa khoâng coù saün caùc caâu traû lôøi ñöôïc
maõ hoùa nhö trong baûng hoûi, taát caû caâu hoûi trong phöông phaùp naøy ñeàu ñöôïc
“ñeå môû”.

Thöù hai, khoâng nhaát thieát moïi caâu hoûi ñeàu ñöôïc ñem ra phoûng vaán moïi
ngöôøi gioáng heät nhau. Cuoäc phoûng vaán cô caáu hoùa cho pheùp phoûng vaán vieân
söû duïng linh hoaït caùc caâu hoûi ñoù vôùi töøng ñoái töôïng cuï theå.

Thöù ba, khaùc vôùi caùc cuoäc ñieàu tra baèng baûng hoûi in saün, phoûng vaán saâu
thöôøng khoâng baét buoäc thu thaäp ñaày ñuû caùc caâu traû lôøi ñeå coù theå ñem so saùnh
cheùo giöõa taát caû caùc ñoái töôïng ñöôïc choïn.

Muïc ñích cuûa phoûng vaán laø taïo ñieàu kieän cho caùc nhaø nghieân cöùu thu
thaäp thoâng tin chi tieát veà caùch maø nhöõng ngöôøi ñöôïc phoûng vaán taïo döïng caùch
laøm aên sinh soáng, loái soáng, caùc khoù khaên vaø caùc vaán ñeà öu tieân cuûa hoï. Caùc
moâ hình vaø khuynh höôùng cuûa toaøn boä coäng ñoàng coù theå ñöôïc suy ra töø caùc
thoâng tin naøy. Vieäc naém ñöôïc caùc yeáu toá veà giôùi, ñoä tuoåi, taàng lôùp hoaëc caùc
bieán soá xaõ hoäi khaùc seõ cho ta moät hình aûnh ñaïi dieän ñích thöïc hôn veà coäng
ñoàng cuõng nhö moät phöông tieän ñeå so saùnh caùc nhoùm. Phoûng vaán taïo cô hoäi
cho caùc nhaø nghieân cöùu hoaëc nhöõng ngöôøi toå chöùc coäng ñoàng coù theå tieáp xuùc,
noùi chuyeän vôùi nhöõng cö daân maø thöôøng khoâng ñöôïc môøi ñeán tham döï caùc
cuoäc hoïp.

Chuaån bò chöông trình phoûng vaán

Khi xaây döïng moät ñeà cöông phoûng vaán. Caàn chuù yù ñeán ba nguyeân taéc, ñoù
laø: phaûi coù söï höôùng daãn moät caùch caån thaän roõ raøng cho ngöôøi ñi phoûng vaán;
caâu hoûi phaûi dieãn ñaït roõ raøng traùnh söï hieåu laàm cho ngöôøi traû lôøi; caùc danh
muïc traû lôøi phaûi ñöôïc soaïn thaûo sao cho bao haøm ñöôïc nhieàu khaû naêng traû lôøi,
nhöng khoâng ñöôïc mô hoà ñeå ngöôøi traû lôøi coù theå gaëp khoù khaên trong khi choïn

189
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

caâu traû lôøi. Noäi dung caâu hoûi caàn ñöôïc nhoùm theo töøng chuû ñeà, ñöôïc saép xeáp
moät caùch coù traät töï, giuùp cho ngöôøi phoûng vaán thuaän lôïi hôn trong cuoäc phoûng
vaán.

Moät soá ñieåm löu yù khi tieáp xuùc vôùi ngöôøi daân taïi ñòa baøn nghieân cöùu

1. Caùc nhaø nghieân cöùu ôû caùc coäng ñoàng caàn noùi roõ muïc ñích cuûa mình
vôùi toaøn boä coäng ñoàng hoaëc vuøng laùng gieàng. Cö daân coäng ñoàng neân ñöôïc taïo
cô hoäi ñeå ñaët caâu hoûi vaø quyeát ñònh xem hoï coù muoán tham gia vaøo döï aùn naøy
khoâng.

2. Töø tröôùc ñeán nay, söï ñaïi dieän cuûa nam giôùi trong phoûng vaán thöôøng
cao hôn. Vì vaäy, caàn phaûi coù söï quan taâm ñeå ñaûm baûo raèng phuï nöõ vaø caùc
nhoùm ngoaøi leà khaùc cuõng coù söï hieän dieän thích hôïp vaø tieáng noùi cuûa hoï ñöôïc
laéng nghe.

3. Neân saép xeáp thôøi gian phoûng vaán vôùi caùc caù nhaân cho phuø hôïp vôùi
thôøi gian cuûa hoï.

4. Hình thöùc vaø noäi dung phoûng vaán seõ tuøy thuoäc vaøo nhu caàu veà thoâng
tin cuûa moãi döï aùn.

5. Noùi chuyeän thaân maät bình thöôøng vôùi ngöôøi ñöôïc phoûng vaán tröôùc
vaø sau khi phoûng vaán coù theå laøm taêng caûm giaùc veà söï trao ñoåi tích cöïc.

Nhöõng yeâu caàu ñoái vôùi phoûng vaán vieân khi phoûng vaán

Khi baét ñaàu vaøo buoåi noùi chuyeän, caàn phaûi noùi roõ muïc ñích cuûa phoûng
vaán vaø keát quaû seõ ñöôïc söû duïng nhö theá naøo. Phaûi ñaûm baûo vôùi ngöôøi ñöôïc
phoûng vaán veà söï giöõ kín thoâng tin tuyeät ñoái, do vaäy khoâng neân ghi teân hoaëc
nhöõng thoâng tin caù nhaân coù theå laøm nhaän ra ngöôøi ñöôïc phoûng vaán. Phoûng
vaán vieân trong quaù trình phoûng vaán phaûi luoân giöõ moät thaùi ñoä ghi nhaän, tieáp
thu, phaûi toû ra luoân quan taâm ñeán caùc caâu traû lôøi vaø luoân ñoäng vieân khuyeán
khích trong suoát thôøi gian phoûng vaán ñeå taïo moái quan heä toát. Beân caïnh ñoù, lôøi
noùi phaûi roõ raøng, vôùi toác ñoä trình baøy ñeàu, luoân trong tö theá chuaån bò laëp laïi
hoaëc laøm roõ caâu hoûi neáu nhö ñöôïc yeâu caàu. Khoâng hoûi nhöõng caâu coù tính caùch
ñe doïa hoaëc thaùch thöùc. Neáu ngöôøi ñöôïc phoûng vaán khoâng muoán traû lôøi moät
caâu hoûi naøo ñoù thì neân chuyeån sang caâu tieáp theo, nhöng nhôù ghi laïi tình
huoáng vaø phaûn öùng cuûa ngöôøi ñöôïc phoûng vaán. Neân ñeå yù caùc tính hieäu qua lôøi
noùi vaø caùch bieåu hieän khi ngöôøi ñöôïc phoûng vaán khoâng caûm thaáy thoaûi maùi,
khoâng neân eùp ngöôøi ñöôïc phoûng vaán traû lôøi.

190
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Trong khi phoûng vaán, ngöôøi phoûng vaán vì taäp trung vaøo vieäc taïo thieän
caûm vaø truyeàn ñaït thoâng tin, neân bò haïn cheá trong vieäc ghi nhaän thoâng tin.
Maùy ghi aâm laø coâng cuï ghi toát nhaát, tuy nhieân maùy thu thanh coù theå laøm cho
ngöôøi ñöôïc phoûng vaán caûm thaáy khoâng thoaûi maùi vaø laøm caûn trôû caùc caâu traû
lôøi mang tính deã tranh caõi hoaëc ngöôøi ñöôïc phoûng vaán sôï seõ ngöôïc laïi vôùi
caùch nghó caù nhaân cuûa ngöôøi phoûng vaán. Chæ neân thu thanh neáu ngöôøi ñöôïc
phoûng vaán hoaøn toaøn ñoàng yù vaø neáu khoâng thì ghi cheùp caùc caâu traû lôøi ñöôïc.

Khi ñeán thu thaäp thoâng tin ôû coäng ñoàng, caàn chuù yù tìm kieám ñòa ñieåm
phoûng vaán cho thích hôïp. Nôi ñoù caàn phaûi kín ñaùo ñeå caùc caâu traû lôøi khoâng bò
aûnh höôûng bôûi caùc lôøi nhaän xeùt cuûa ñaùm ñoâng.

Phöông phaùp quan saùt

Quan saùt laø moät trong nhöõng phöông phaùp thu thaäp thoâng tin xaõ hoäi cuûa
nhaâân chuûng hoïc vaên hoùa ñöôïc söûû duïng roäng raõi trong nhöõng nghieân cöùu xaõ
hoäi noùi chung, ñaëc bieät laø nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc. Ñaây laø phöông phaùp thu
thaäp thoâng tin xaõ hoäi sô caáp veà ñoái töôïng nghieân cöùu baèng caùch tri giaùc tröïc
tieáp vaø ghi cheùp tæ miû moïi nhaân toá coù lieân quan ñeán ñoái töôïng nghieân cöùu vaø
coù yù nghóa ñoái vôùi muïc tieâu cuûa cuoäc nghieân cöùu.

Trong nghieân cöùu thöïc nghieäm xaõ hoäi, quan saùt ít khi ñöôïc söû duïng moät
caùch ñoäc laäp. Thoâng thöôøng, noù ñöôïc söû duïng moät caùc ñoàng thôøi vôùi caùc
phöông phaùp thu thaäp thoâng tin ñònh löôïng vaø moät soá phöông phaùp thu thaäp
thoâng tin ñònh tính khaùc nhö phoûng vaán saâu, phoûng vaán saâu caù nhaân vaø phoûng
vaán nhoùm. Trong tröôøng hôïp naøy, vì chæ laø moät boä phaän cuûa quaù trình nghieân
cöùu, neân vieäc thöïc hieän quan saùt phaûi phuïc tuøng caùc muïc tieâu cuûa toaøn boä tieán
trình nghieân cöùu, ñoàng thôøi cuõng phaûi ñaït ñöôïc muïc tieâu rieâng cuûa quaù trình
quan saùt.

Xaây döïng keá hoaïch quan saùt

Muïc ñích cuûa vieäc xaây döïng keá hoaïch quan saùt laø ñeå coù theå ñaûm baûo
raèng, moïi thoâng tin seõ ñöôïc thu thaäp ñuû vaø caùc böôùc thöïc hieän seõ dieãn ra moät
caùch logic, caàn phaûi laäp keá hoaïch quan saùt.

Khi xaây döïng keá hoaïch, caàn xaùc ñònh roõ nhöõng thôøi gian tieán haønh quan
saùt, quy ñònh nhöõng phöông tieän thu thaäp thoâng tin cuõng nhö moät loaït caùc yeáu
toá khaùc nhö taøi chính, nhaân löïc vaø trình ñoä chuyeân moân cuûa hoï. Ñoàng thôøi caàn
phaûi xaùc ñònh caùc böôùc cuûa quaù trình quan saùt, chaúng haïn nhö:

191
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Böôùc 1: Xaùc ñònh muïc tieâu, khaùch theå vaø ñoái töôïng quan saùt,.

Böôùc 2: Xaùc ñònh thôøi gian, lieân heä vaø xin pheùp cô sôû, ñôn vò seõ thöïc hieän
quan saùt

Böôùc 3: Löïïa choïn loaïi hình quan saùt.

Böôùc 4: Chuaån bò caùc taøi lieäu vaø coâng cuï, thieát bò kyõ thuaät v.v..

Böôùc 5: Tieán haønh caùc cuoäc quan saùt, thu thaäp tö lieäu vaø thoâng tin.

Böôùc 6: Ghi cheùp keát quaû; thöïc hieän caùc phieáu duøng ñeå ghi cheùp; bieân
baûn quan saùt; nhaät kyù quan saùt; söû duïng caùc phöông tieän nghe nhìn ñeå ghi
nhaän thoâng tin.

Böôùc 7: Kieåm tra vieäc thöïc hieän caùc quan saùt.

Böôùc 8: Baùo caùo. Trong baûn baùo caùo veà cuoäc quan saùt, caàn phaûi coù
nhöõng thoâng tin veà thôøi gian, ñòa ñieåm vaø hoaøn caûnh tieán haønh quan saùt; thoâng
tin veà nhöõng vai troø cuûa quan saùt vieân trong nhoùm, coäng ñoàng vaø veà phöông
phaùp quan saùt; ñaëc ñieåm cuûa nhöõng ngöôøi bò quan saùt; moâ taû tæ mæ caùc söï kieän
bò quan saùt; nhaän xeùt vaø giaûi thích cuûa quan saùt vieân.

Caùc kieåu (loaïi hình) quan saùt

Coù nhieàu caùch phaân loaïi phöông phaùp quan saùt, söï phaân loaïi ñoù coù theå
döïa vaøo hình thöùc xuaát hieän hoaëc tình theá cuûa ngöôøi quan saùt hoaëc vaøo ñieàu
kieän toå chöùc hay taàn soá cuûa vieäc tieán haønh ñeå phaân hoaù quan saùt. Chaúng haïn,
neáu caên cöù vaøo möùc ñoä hình thöùc hoùa, ngöôøi ta phaân thaønh quan saùt coù cô caáu
vaø quan saùt khoâng coù cô caáu. Neáu caên cöù vaøo nôi tieán haønh vaø ñieàu kieän toå
chöùc caùc hoaït ñoäng caàn quan saùt, chuùng ta coù hai loaïi: quan saùt hieän tröôøng vaø
quan saùt trong phoøng thí nghieäm, coøn neáu döïa treân cô sôû cuûa möùc ñoä tham döï
vaøo quaù trình, coù theå chia thaønh hai loaïi quan saùt tham döï vaø quan saùt khoâng
tham döï. Trong phaïm vi giaùo trình naøy, chuùng ta chæ ñeà caäp ñeán söï phaân loaïi
quan saùt tham döï vaø quan saùt khoâng tham döï.

Quan saùt tham döï laø phöông phaùp theo ñoù, ngöôøi nghieân cöùu thaâm nhaäp
vaøo nhoùm hay coäng ñoàng thuoâïc veà ñoái töôïng nghieân cöùu vaø ñöôïc tieáp nhaän
nhö moät thaønh vieân cuûa nhoùm hay coäng ñoàng.

Möùc ñoä tham gia cuûa ngöôøi quan saùt vaøo tình huoáng nghieân cöùu coù theå
raát khaùc nhau: quan saùt thuï ñoäng (gaàn gioáng vôùi phöông phaùp khoâng tham döï,

192
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

hoï chæ coù maët ôû trong coäng ñoàng vaø quan saùt), quan saùt chuû ñoäng khi ngöôøi
quan saùt hoaø nhaäp vôùi nhoùm hoaëc coäng ñoàng nghieân cöùu.

Quan saùt coù tham döï döôùi moïi hình thöùc ñeàu cho pheùp thu nhaän ñöôïc
nhöõng thoâng tin xaùc thöïc maø nhöõng phöông phaùp khaùc khoù coù theå thu ñöôïc.

Coù ba loaïi quan saùt tham döï

Quan saùt kín: ñoái vôùi loaïi hình quan saùt naøy, ngöôøi quan saùt khoâng ñeå loä
vai troø cuûa mình. Ngöôøi nghieân cöùu tham gia vaøo hoaït ñoäng cuûa coäng ñoàng
nhö nhöõng thaønh vieân khaùc vaø ñöôïc hoï chaáp nhaän nhö moät thaønh vieân. Do
vaäy nhöõng hoaït ñoäng cuûa caùc thaønh vieân ñieãn ra hoaøn toaøn töï nhieân.

Tuy nhieân söï tham gia vaøo coäng ñoàng quaù laâu cuõng deã daãn ñeán moät tình
traïng baát lôïi khi quaù quen thuoäc vôùi nhöõng thaùi ñoä vaø haønh vi cuûa coäng ñoàng,
ñoâi khi quan saùt vieân laïi khoâng quan taâm ñeán nhöõng ñaëc ñieåm coäng ñoàng nöõa.
Maëc khaùc, nhöõng öùng xöû cuûa quan saùt vieân cuõng ñöôïc coäng ñoàng laøm theo, do
vaäy, nhöõng gì nhaø nghieân cöùu thu nhaän ñöôïc laïi khoâng xuaát phaùt töø neàn vaên
hoùa cuûa coäng ñoàng ñang ñöôïc quan saùt.

Ngöôøi tham döï quan saùt (quan saùt coâng khai): laø hình thöùc quan saùt, trong
ñoù ngöôøi quan saùt khoâng giaáu vai troø cuûa mình. Khi ñöôïc söï ñoàng yù cuûa coäng
ñoàng, ngöôøi quan saùt coù theå sinh hoaït chung vôùi coäng ñoàng trong moät khoaûng
thôøi gian nhaát ñònh. Khi cuøng tham gia sinh hoaït vôùi coäng ñoàng, anh ta coù theå
hoûi theâm moät soá vaán ñeà caàn saùng toû.

Quan saùt tham döï trong thôøi gian ngaén: trong tröôøng hôïp naøy, söï quan saùt
mang tính hình thöùc hôn vì thôøi gian tieáp xuùc giöõa ngöôøi quan saùt vôùi caùc
thaønh vieân cuûa coäng ñoàng hay nhoùm bò quan saùt raát ngaèn. Ví duï quan saùt
trong cuoäc thaûo luaän nhoùm, trong khi thöïc hieän coâng cuï ñaùnh giaù nhanh,.v.v..

Quan saùt tham döï giuùp caùc nghieân cöùu vieân bieát caùch xaây döïng caùc caâu
hoûi phuø hôïp baèng ngoân ngöõ ñòa phöông. Noù cung caáp cho nghieân cöùu vieân
nhöõng hieåu bieát mang tính chaát tröïc giaùc veà nhöõng gì xaûy ra trong moät neàn
vaên hoùa, giuùp hoï hieåu yù nghóa cuûa caùc soá lieäu thu thaäp ñöôïc; toái öu hoùa khaû
naêng cuûa hoï trong vieâc xaây döïng caùc keát luaän veà neán vaên hoaù ñang ñöôïc
nghieân cöùu.

Quan saùt tham döï cuõng heát söùc höõu ích khi hoaøn caûnh nghieân cöùu chöa
ñöôïc bieát roõ, vaø khi chuû ñeà nghieân cöùu phöùc taïp. Ñoàng thôøi, phöông phaùp naøy
söû duïng raát toát khi vaán ñeà nghieân cöùu bò che daáu hoaëc khoâng ñöôïc ñoâng ñaûo

193
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

ngöôøi bieát ñeán, hoaëc khi nhöõng ngöôøi trong cuoäc coù quan nieäm hoaøn toaøn
khaùc vôùi quan nieäm cuûa ngöôøi ngoaøi.

Quan saùt tham döï ñaëc bieät phuø hôïp khi söû duïng ñeå tìm hieåu veà quaù trình,
söï kieän, tieâu chí vaø giaù trò vaø ngöõ caûnh cuûa caùc tình huoáng xaõ hoäi.

Ñeå traùnh hieän töôïng nhoùm ñoù bò nhaø nghieân cöùu voâ tình taùc ñoäng hoaëc
chính nhoùm ñoù taùc ñoäng ñeán nhaø nghieân cöùu laøm giaûm tính khaùch quan cuûa
cuoäc nghieân cöùu, ngöôøi ta phaûi söû duïng ñeán phöông phaùp khoâng tham döï.

Quan saùt khoâng tham döï laø phöông phaùp maø trong ñoù ngöôøi quan saùt
khoâng tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng cuûa caùc ñoái töôïng. Hoï vôùi tö caùch laø ngöôøi
quan saùt chöù khoâng phaûi vôùi tö caùch laø thaønh vieân cuûa nhoùm (coù theå quan saùt
kín hay quan saùt coâng khai).

Thaûo luaän nhoùm taäp trung

Thaûo luaän nhoùm taäp trung laø vieäc toå chöùc thaønh nhöõng nhoùm nhoû goàm
nhöõng ngöôøi coù cuøng hoaøn caûnh hoaëc kinh nghieäm töông töï naøo ñoù thaûo luaän
vôùi nhau veà moät chuû ñeà xaùc ñònh maø nhaø nghieân cöùu quan taâm. Nhoùm thaønh
vieân tham döï ñöôïc höôùng daãn bôûi moät ngöôøi ñieàu khieån chöông trình (hoaëc
nhoùm toå chöùc ñieàu haønh), ngöôøi naøy giôùi thieäu caùc chuû ñeà cho cuoäc thaûo luaän
vaø giuùp cho nhoùm trao ñoåi vôùi nhau moät caùch soâi noåi vaø töï nhieân.

Thaûo luaän nhoùm taäp trung coù theå söû duïng rieâng hoaëc vôùi phöông phaùp
nghieân cöùu ñònh tính khaùc trong moät döï aùn nghieân cöùu. Phöông phaùp naøy coù
theå ñöôïc thöïc hieän tröôùc moät chöông trình can thieäp hoaëc duøng ñeå ñaùnh giaù
dieãn tieán hay khi hoaøn thaønh cuûa moät quaù trình can thieäp.

Thaûo luaän nhoùm taäp trung laø phöông phaùp duøng ñeå khaûo saùt nieàm tin,
thaùi ñoä vaø quan nieäm cuûa con ngöôøi, nhöõng thoâng tin thu ñöôïc töø phöông phaùp
naøy khaùc haún veà chaát so vôùi nhöïng thoâng tin töø xaùc cuoäc phoûng vaán caùc nhaân
vì noù laø saûn phaåm cuûa caùc yù kieán ñaû ñöôïc thaûo luaän trong nhoùm. Tuy nhieân,
chuùng khoâng theå giuùp chuùng ta veõ ra ñöôïc böùc tranh chi tieát veà nieàm tin cuûa
coäng ñoàng hay coù theå khaúng ñònh möùc ñoä phoå bieán nhöõng yù töôûng hay thaùi ñoä
naøy trong coäng ñoàng nhö theá naøo. Do ñaëc ñieåm cuûa noù, caùc cuoäc thaûo luaän
nhoùm taäp trung ñöôïc söû duïng nhieàu hôn trong caùc nghieân cöùu coù söï keát hôïp
vôùi phöông phaùp khaùc, ñeå thöïc hieän caùc muïc tieâu khaùc nhau, trong caùc giai
ñoaïn khaùc nhau cuûa caùc cuoäc nghieân cöùu, chaúng haïn nhö: nhöõng nghieân cöùu
mang tính thaêm doø; kieåm chöùng caùc yù töôûng veà nhöõng keá hoaïch môùi; ñaùnh
giaù caùc chöông trình hoaëc döï aùn phaùt trieån.

194
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Thieát keá cuoäc nghieân cöùu thaûo luaän nhoùm taäp trung

Tröôùc khi tieán haønh thaûo luaän nhoùm, chuùng ta phaûi raø soaùt laïi muïc tieâu
toång quaùt cuûa cuoäc nghieân cöùu ñeå töø ñoù xaùc ñònh nhöõng muïc tieâu cuï theå maø ta
muoán giaûi quyeát trong cuoäc thaûo luaän nhoùm taäp trung vaø nhöõng caâu hoûi maø ta
muoán traû lôøi. Nhöõng muïc tieâu naøy seõ quyeát ñònh vieäc xaây döïng thieát keá caùc
caâu hoûi vaø taäp huaán cho caùc ñieàu tra vieân.

Töø muïc tieâu cuûa cuoäc thaûo luaän, chuùng ta seõ neâu ra nhöõng caâu hoûi chính
ñeå thu thaäp thoâng tin, phuïc vuï muïc tieâu ñeà ra. Sau khi xaùc ñònh xong vieäc veà
thoâng tin maø chuùng ta yeâu caàu, vaán ñeà quan taâm tieáp theo laø xaùc ñònh ngöôøi
cung caáp thoâng tin. Khi döï kieán ngöôøi cung caáp thoâng tin, chuùng ta cuõng caàn
phaûi tính ñeán ngöôøi mang cho chuùng ta nhieàu tin töø nhieàu goùc ñoä khaùc nhau.
Vì vaäy, caùc cuoäc thaûo luaän nhoùm khoâng neân chæ thöïc hieän ôû nhöõng ngöôøi phuï
nöõ, nam giôùi maø coøn phaûi quan taâm ñeán caùc tieâu chí khaùc nöõa (giaøu – ngheøo,
ngheà nghieäp,…) ñeå coù theå tìm söï khaùc bieät trong thaùi ñoä vaø haønh vi töø caùc
nhoùm naøy.

Trong khi xaùc ñònh muïc tieâu cuûa cuoäc phoûng vaán nhoùm, cuõng caàn löu yù
xem xeùt xem thoâng tin chuùng ta muoán thu thaäp seõ ñöôïc keát hôïp vôùi caùc thoâng
tin töø nhöõng phöông phaùp khaùc hay seõ ñöôïc duøng ñoäc laäp? Vaø nhöõng keát quaû
thu ñöôïc duøng ñeå laøm gì? Duøng ñeå baùo caùo caùc caáp laõnh ñaïo, nhaø taøi trôï, caùc
thaønh vieân coäng ñoàng?

Nguoàn kinh phí, thôøi gian, nhaân söï

Löïa choïn nhaân vieân laø moät phaàn quan troïng cuûa tieán trình nghieân cöùu.
Neáu chuùng ta coù moät ñoäi nguõ cöû nhaân, nhöng trong moät soá caùc döï aùn, laïi
khoâng nhaát thieát ñeán nhö vaäy, chuùng ta coù theå choïn nhöõng ngöôøi coù trình ñoä
thaáp hôn. Chæ caàn löu yù raèng, khi taäp huaán chuùng ta phaûi naém ñöôïc naêng löïc
vaø sôû tröôøng cuûa hoï. Nhöõng ngöôøi tham gia höôùng daãn thaûo luaän nhoùm cuõng
coù theå laø nhöõng ngöôøi ôû ñòa phöông.

Tuøy thuoäc vaøo qui moâ vaø thôøi gian thöïc hieän cuûa ñeà taøi nghieân cöùu maø
chuùng ta coù theå xaùc ñònh soá löôïng coäng taùc vieân cho toaøn boä cuoäc nghieân cöùu.

Ñoái vôùi moät cuoäc thaûo luaän nhoùm, seõ toát hôn neáu coù theå boá trí ba ngöôøi
ñeå thöïc hieän buoåi thaûo luaän nhoùm taäp trung: moät ngöôøi daãn chöông trình, moät
ngöôøi chòu traùch nhieäm quan saùt vaø ghi cheùp vaø moät ngöôøi trôï lyù, chòu traùch
nhieäm veà kyõ thuaät vaø giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà naûy sinh

195
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Chuùng ta caàn daønh thôøi gian ñeå taäp huaán cho coäng taùc vieân. Caàn nhôù
raèng noäi dung taäp huaán khoâng chæ lieân quan ñeán vieäc taïo döïng kyõ naêng thu
thaâïp thoâng tin maø coøn lieân quan ñeán vieäc lónh hoäi ñöôïc yù nghóa, muïc ñích,
muïc tieâu, nhieäm vuï cuûa döï aùn vaø vaán ñeà ñaïo ñöùc ngheà gnhieäp cuûa ngöôøi
nghieân cöùu. Neáu khoâng naém vöõng ñöôïc chuùng thì coäng taùc vieân seõ khoù loøng
hoøan taát nhieäm vuï.

Ngöôøi ñieàu khieån laø ngöôøi laõnh ñaïo cuoäc thaûo luaän. Ñaây laø moät coâng
vieäc coù yeâu caàu cao nhöng vôùi kinh nghieäm thöïc teá vaø moät ít loøng töï tin, noù coù
theå ñöôïc hoaøn thaønh toát. Ngöôøi ñieàu khieån kieåm soaùt cuoäc thaûo luaän vaø chòu
traùch nhieäm ñònh höôùng cho cuoäc thaûo luaän. Anh ta (hoaëc coâ ta) seõ vaän duïng
nhöõng kieán thöùc vaø kyõ naêng giuùp cho caùc thaønh vieân tham döï caûm thaáy thoaûi
maùi vaø khuyeán khích cuoäc thaûo luaän nhoùm dieãn ra töï nhieân vaø soáng ñoäng.

Ngöôøi ñieàu khieån seõ ñöôïc cung caáp moät maïng caâu hoûi (hoaëc baûn höôùng
daãn caâu hoûi) maø noù seõ qui ñònh phöông höôùng cuûa caùc caâu hoûi nhaèm ñaït ñöôïc
caùc thoâng tin lieân quan ñeán döï aùn. Ngöôøi ñieàu khieån phaûi laøm quen vôùi taát caû
caùc muïc tieâu cuûa cuoäc nghieân cöùu vì ñaây laø ñieàu chuû yeáu ñeå khaûo saùt caùc caâu
traû lôøi ñöôïc ñöa ra trong suoát cuoäc thaûo luaän nhoùm taäp trung vaø coù theå chuùng
chöa ñöôïc döï tính bôûi nhoùm laäp keá hoaïch. Ñieàu naøy, coù nghóa laø moät ngöôøi
tham döï ñöa ra moät caâu traû lôøi maø nhoùm nghieân cöùu ñaõ khoâng löôøng tröôùc.
Nhöõng loaïi caâu hoûi ñöa ñeán caâu traû lôøi coù hoaëc khoâng cuõng khoâng phaûi laø loaïi
caâu hoûi toát vì noù khoâng khuyeán khích söï tranh luaän.

Caùc caâu hoûi ñöa ra cho nhoùm phaûi laø nhöõng caâu hoûi deã hieåu ñoái vôùi taát caû
moïi ngöôøi, muoán vaäy, caùc ngoân töø phaûi ñôn giaûn phuø hôïp vôi ñòa phöông. Caùc
caâu hoûi ñöa ra khoâng neân daøi quaù vaø moãi caâu chæ neân bao haøm moät nghóa. Khi
trình baøy caùc caâu hoûi hay khi ñaët vaán ñeà khoâng neân theå hieän söï ñònh kieán.

Caùc vai troø cuûa nhoùm nghieân cöùu

Khi choïn coäng taùc vieân, ngöôøi nghieân cöùu phaûi naém ñöôïc vaø phoå bieán
cho caùc coäng taùc vieân veà vai troø cuûa hoï.

Nhöõng yeâu caàu ñoái vôùi nhoùm ñieàu haønh thaûo luaän nhoùm taäp trung:

Nhoùm ñieàu haønh taïo ñieàu kieän thuaän lôïi vaø khuyeán khích caùc thaønh vieân
baøy toû quan ñieåm cuûa hoï trong khoâng khí moät cuoäc thaûo luaän nhoùm chöù khoâng
phaûi laø cuoäc hoïp; Ñaûm baûo daãn daét cuoäc thaûo luaän luoân luoân taäp trung vaøo caùc
chuû ñeà caàn baøn vaø ñaûm baûo caùc chuû ñeà ñöôïc thaûo luaän ; Phaùt trieån nhöõng
höôùng coù trieån voïng phuø hôïp vôùi ñoái töôïng nghieân cöùu naûy sinh trong quaù

196
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

trình thaûo luaän; Ñieàu khieån söï tham gia baèng caùch khuyeán khích taát caû caùc
thaønh vieân baøy toû quan ñieåm cuûa mình maø khoâng ñeå cuoäc thaûo luaän bò laán aùt
bôûi moät caù nhaân cuï theå naøo.

Caùc giai ñoaïn cuûa cuoäc thaûo luaän nhoùm taäp trung

Cuoäc thaûo luaän nhoùm taäp trung ñöôïc chia thaønh 3 giai ñoaïn: khôûi ñoäng,
thaûo luaän saâu coù taäp trung, keát thuùc cuoäc thaûo luaän nhoùm taäp trung. Tröùôc khi
thöïc hieän 3 giai ñoaïn, nhoùm nghieân cöùu caàn cöû ngöôøi thöïc hieän phaàn giôùi
thieäu chung tröôùc ñaõ. Chuùng ta seõ laàn löôït xem xeùt töøng phaàn.

Tröôùc heát, khi baét ñaàu tieáp xuùc vôùi nhoùm, caàn giôùi thieäu cuoäc thaûo luaän
nhoùm taäp trung.

Ngöôøi daãn chöông trình caàn chaøo möøng caùc thaønh vieân tham döï vaø caùm
ôn hoï ñaõ ñeán. Giôùi thieäu nhoùm nghieân cöùu. Sau ñoù, giaûi thích coâng vieäc cuûa
nhoùm nghieân cöùu veà döï aùn nhöng khoâng neâu chính xaùc baûn chaát cuûa caùc caâu
hoûi nghieân cöùu; giaûi thích taïi sao caùc thaønh vieân naøy ñöôïc choïn; taàm quan
troïng cuûa söï ñoùng goùp cuûa hoï ñoái vôùi cuoäc nhieân cöùu vaø ñoái vôùi coäng ñoàng;
Ñaûm baûo moïi ngöôøi ñeàu hieåu ñöôïc raèng cuoäc thaûo luaän seõ ñöôïc giöõ kín; Giaûi
thích raèng baïn seõ söû duïng moät baêng thu aâm (neáu ñöôïc ñoàng yù) cho cuoäc thaûo
luaän ñeå löu laïi nhöõng gì hoï ñaõ noùi.

Giai ñoaïn 1: Khôûi ñoäng

Noäi dung cuûa giai ñoaïn naøy bao goàm vieäc caùc thaønh vieân töï giôùi thieäu veà
mình: teân, tuoåi, coâng vieäc, soá con, thôøi gian keát hoân… chuû yeáu laø thoâng tin lieân
quan ñeán noäi dung nghieân cöùu.

Muïc ñích cuûa giai ñoaïn naøy laø taïo baàu khoâng khí nhoùm bao goàm vaøi caù
nhaân, caùc thaønh vieân coù töông taùc vôùi nhau. Ngoaøi ra, giai ñoaïn khôûi ñoäng coøn
taïo cho caùc thaønh vieân cô hoäi ñeå noùi ngay töø ñaàu cuoäc thaûo luaän. Ñieàu ñoù seõ
giuùp hoï khaéc phuïc söï boái roái aûnh höôûng ñeán vieäc trình baøy yù kieán cuûa mình.
Ñoàng thôøi, giai ñoaïn khôûi ñoäng coøn giuùp taïo ra nhoùm caûm giaùc yeân taâm vaø
giuùp caùc thaønh vieân hieåu veà caùc thaønh vieân khaùc trong nhoùm.

Haønh vi thích hôïp cuûa ngöôøi ñieàu haønh laø söï quan taâm thaät söï ñeán nhöõng
ñieàu maø caùc thaønh vieân noùi moät caùch voâ tö maø khoâng thaønh kieán. Ngöôøi ñieàu
haønh caàn phaûi coá gaéng ñeå thu thaäp caùc thoâng tin veà caùc ñaëc ñieåm caù nhaân cuûa
caù thaønh vieân.

Giai ñoaïn 2: Thaûo luaän saâu coù troïng taâm

197
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Noäi dung cuûa giai ñoaïn naøy bao goàm vieäc chuyeån caùc chuû ñeà khaùi quaùt
thaønh caùc chuû ñeà khaùi quaùt thaønh caùc chuû ñeà cuï theå cho cuoäc thaûo luaän hoaëc
töø caùc vaán ñeà cuï theå thaønh caùc vaán ñeà tröøu töôïng.

Muïc ñích cuûa giai ñoaïn naøy laø nhaèm tìm hieåu nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeá
chuû ñeà nghieân cöùu, baûn chaát cuûa quaù trình hình thaønh thaùi ñoä lieân quan ñeán
haønh vi cuûa ñoái töôïng vaø ngoân ngöõ, tình caûm cuûa ñoái töôïng lieân quan ñeán chuû
ñeà nghieân cöùu.

Haønh vi thích hôïp cuûa ngöôøi ñieàu haønh ôû giai ñoïan naøy khaù phöùc taïp vaø
ñoøi hoûi moät kyõ naêng cao. Moät soá thao taùc cô baûn bao goàm: kích thích caùc
thaønh vieân trao ñoåi vôùi nhau maø khoâng chæ vôùi ngöôøi ñieàu haønh; Phaûi bieát khi
naøo caàn thaêm doø, khi naøo caàn im laëng; Chuù yù ñeán caùc bieåu hieän phi ngoân ngöõ
cuûa ñoái töôïng ñeå hieåu roõ caûm nghó thaät cuûa ñoái töôïng; dieãn ñaït laïi caâu hoûi caâu
hoûi ñaõ hoûi nhöng caûm thaáy hoï coøn khoù traû lôøi; Khoâng neân giaû ñònh raèng taát caû
nhöõng gì maø ñoái töôïng noùi ñuùng laø nhöõng ñieàu hoï muoán noùi; Khuyeán khích
nhöõng thaønh vieân thuï ñoäng; Kheùo leùo kieàm cheá nhöõng thaønh vieân laán aùt;
Chuaån bò nhöõng tình huoáng ngoaøi döï kieán vaø bieát caùch xöû lyù.

Giai ñoaïn 3: Keát thuùc cuoäc thaûo luaän

Noäi dung cuûa cuoäc thaûo luaän naøy chuû yeáu laø toùm taét laïi vaø laøm roõ moät laàn
nöõa caùc chuû ñeà ñöôïc thaûo luaän.

Muïc ñích cuûa giai ñoaïn naøy laø giuùp cho ngöôøi ñieàu haønh vaø caùc thaønh
vieân hieåu roõ nhöõng gì xaûy ra trong quaù trình thaûo luaän. Ñieàu ñoù cho pheùp caùc
thaønh vieân laøm roõ hoaëc boå sung yù kieán cuûa mình ñoàng thôøi cho pheùp ngöôøi
ñieàu haønh kieåm tra laïi keát luaän vaø giaû thuyeát xem coù roõ raøng vaø phuø hôïp
khoâng.

Tröôùc khi keát thuùc caàn noùi lôøi caùm ôn caùc thaønh vieân ñaõ yù kieán, trao quaø
cho caùc thaønh vieân tham gia thaûo luaän, vaø chaøo taïm bieät.

Quaûn lyù thoâng tin

Ngöôøi quan saùt coù nhieäm vuï trong khi thöïc hieän thaûo luaän nhoùm phaûi ghi
laïi toaøn boä nhöõng gì dieãn ra vaø boå sung chi tieát vaøo bieân baûn coøn thieáu. Trong
nhöõng tröôøng hôïp coù theå vaø ñöôïc pheùp cuûa coäng ñoàng, chuùng ta coù theå ghi
aâm. Cuoän baêng seõ cung caáp nhieàu thoâng tin cuûa cuoäc thaûo luaän vaø taïo thuaän
lôïi cho ngöôøi thö kyù vieát baùo caùo ñöôïc chi tieát hôn.

198
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

Neáu coù ñieàu kieän, chuùng ta coù theå quay Video. Baêng Video khoâng chæ
cung caáp cho chuùng ta baûn töôøng thuaät veà nhöõng gì caùc thaønh vieân tham döï ñaõ
phaùt bieåu maø coøn taïo ra moät baûn ghi hình veà caùc söï tranh luaän nhö ñöôïc thöïc
hieän nhö theá naøo? Tuy nhieân, moät soá coäng ñoàng coù theå e ngaïi tröôùc oáng kính,
vì vaäy, caàn phaûi xin pheùp tröôùc khi thöïc hieän.

Sau khi keát thuùc cuoäc thaûo luaän nhoùm taäp trung, thö kyù cuûa cuoäc thaûo
luaän nhoùm phaûi chuyeån caùc baûn ghi cheùp thaønh baùo caùo (ñoái vôùi hình thöùc ghi
cheùp thoâng tin baèng tay). Theo kinh nghieäm, caùc coäng taùc vieân veà nhaø neân
laøm baùo caùo ngay vì coù nhöõng chi tieát caàn boå sung cho bieân baûn neáu ñeå qua
cuoäc thaûo luaän nhoùm môùi môùi vieát thì chuùng ta khoâng theå nhôù ñöôïc chi tieát
naøo thuoäc veà nhoùm naøo. Trong caùc baùo caùo cuõng caàn moâ taû taát caû nhöõng gì coù
lieân quan ñeán tình hình vaø khoâng khí laøm vieäc cuûa nhoùm maø ngöôøi thö kyù
quan saùt vaø ghi laïi. Khi vieát baùo caùo coù keøm Video thì söï thuaän lôïi seõ taêng leân
raát nhieàu.

Phaân tích keát quaû

Tuøy thuoäc vaøo töøng muïc tieâu vaø tính chaát cuûa cuoäc nghieân cöùu, nhöõng
thoâng tin seõ ñöôïc xöû lyù vaø phaân tích thích ñaùng. Thoâng thöôøng nhöõng thoâng
tin loaïi naøy mang tính ñònh tính nhieàu hôn. Vì vaäy, ngöôøi ta thöôøng xöû lyù theo
phöông phaùp xöû lyù ñònh tính.

Caùc phöông phaùp naøy laø nhöõng coâng cuï thu thaäp thoâng tin cô baûn trong
nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc thöïc nghieäm. Khi tieán haønh baát cöù cuoäc nghieân cöùu
naøo trong caùc lónh vöïc khaùc nhau cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, ngöôøi nghieân cöùu cuõng
phaûi döïa vaøo caùc böôùc tieán haønh ñaõ trình baøy ôû phaàn treân. Söï thaønh coâng cuûa
cuoäc nghieân cöùu phuï thuoäc vaøo söï tuaân thuû caùc quy taéc thöïc hieän trong taát caû
caùc khaâu cuûa tieán trình nghieân cöùu.

Noäi dung chính

Phöông phaùp nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc laø moät trong nhöõng noäi dung quan
troïng cuûa tri thöùc xaõ hoäi hoïc. Trong chöông naøy, sinh vieân caàn naém nhöõng
khaùi nieäm cô baûn veà phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc (khoa hoïc, lyù thuyeát ,
loâ-gic quy naïp vaø loâ-gic dieãn dòch, ñieàu tra thöïc teá …). Troïng taâm cuûa chöông
naøy laø nhöõng kieán thöùc veà caùch thöùc tieán haønh khaûo saùt xaõ hoäi hoïc taïi thöïc
ñòa: caùc giai ñoaïn vaø caùc böôùc cuûa quaù trình nghieân cöùu, caùc phöông phaùp
nghieân cöùu thöôøng ñöôïc söû duïng trong xaõ hoäi hoïc (phöông phaùp phaân tích tö
lieäu saün coù phöông phaùp ñieàu tra phöông phaùp phoûng vaán phöông phaùp quan

199
 NHAÄP MOÂN XAÕ HOÄI HOÏC

saùt thaûo luaän nhoùm taäp trung). Ngoaøi ra, sinh vieâncuõng coù theå hieåu bieát roõ hôn
veà nhöõng nguyeân taéc ñaïo ñöùc khi nghieân cöùu veà con ngöôøi.

200