(Draft copy only)

Tagbasa Kiw
Su natumanan ha oggamiton duun ku pognau ku
Banwaon ha inigkagiyan

Let’s Read
Guide for Teaching

Department of Education
Division of Agusan del Sur
 Tagbasa Kiw
Su natumanan ha oggamiton duun ku pognau ku
Banwaon ha inigkagiyan

Let’s Read
Guide for Teaching
the Banwaon Language
 Tagbasa kiw
Gabay sa Pagturo ng Wikang Banwaon Karapatang Ari
(Hadì ogkahimangon ha ogkupyahon ku hadì ogpananghid duun ku Banwaon)
First Edition, 2017
Resebado ang lahat ng Karapatan. Ang alinmang bahagi nito ay hindi maaaring ilathala o ilabas sa
anumang anyo, kasama na rito ang pelikula, nang walang nakasulat na pahintulot ang
Tagapaglathala at ang mga may-akda. Hindi sakop ng karapatang-ari ang suring modyul na ilathala
sa mga pahayagan at magasin.
Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon.

Training Workshop and Publication Team:

Mansueto Casquite, M.A.
Independent Consultant

Xinia Skoropinski, M.A.

SIL Co-Coordinator for Language, Education and Development in the Philippines

Ron Shumacher
SIL Linguist

Noemi Dumalaug
Literacy Specialist and Education Consultant

Chitse Magaspag, M.A.

Language and Education Consultant

Albert Castelijn
Community Worker and Field Linguist

Aida Binayao
Literacy Specialist from TAP

May B. Eclar, Ph. D., CESO V

OIC-Regional Director, DepEd Caraga Region XIII

Isidro M. Biol, Jr., Ph.D.

Chief, Curriculum & Learning Management Division

Elizabeth M. Ysulan
Regional IPEd Focal Person

Maripaz F. Magno
Regional LRMDS Coordinator

Celsa M. Cataluña
Regional MTB-MLE Coordinator

ii
 _______________________________
Division IPEd Focal Person

_______________________________
Division LRMDS Coordinator

______________________________
Division MTB-MLE Coordinator

DEPARTMENT OF EDUCATION – Caraga Region XIII

J.P. Rosales Avenue, Butuan City

SIL PHILIPPINES
PO Box 81439, Davao City

iii
 Republic of the Philippines
Department of Education
Caraga Region XIII
J. Rosales Avenue, Butuan City

FOREWORD
One of the changes brought about by the K to 12 Curriculum is the introduction of the
Mother Tongue-Based Multilingual Education (MTB-MLE) from Kindergarten to Grade 3. This means
that children from Kindergarten to Grade 3 are taught using their first language. The use of their
own language enables children to comprehend and participate in the discussions, express their
world and thoughts, and add up to the concepts and skills they already know.

While the use of mother tongue is believed to be effective in the learning processes in chil-
dren, the diversity of languages used in the communities is a challenge. In Caraga alone there are
around ___ native/local languages which are not yet duly recognized.

The Mamanwa/Manobo/Higaonon/Banwa-on working orthography and primer marks the

beginning of its formal recognition to the Philippine educational system. The partnership between
DeEd Caraga and Summer Institute of Linguistics (SIL), and IP Leaders made this laudable initiative
possible.

With this working orthography and primer and other educational reform initiatives, it is
envisioned that Caraga learners will develop into purposeful citizens of the world.

May B. Eclar, Ph. D., CESO V

OIC-Regional Director

“If you talk to a man in the language he understands, that goes to his head.

If you talk to him in his own language, that goes to his heart.” – Nelson Mandela

iv
 Introduction

This book is an introductory guide for teaching the writing system of the
Banwaon language, and is an output of the Orthography Development Workshop held
in Butuan City, February 27 to March 3, 2017. This effort to review the Banwaon
orthography was undertaken with the active participation of Banwaon elders and
educators who followed the five orthography development principles recommended by
Smalley (1994)*, which are: acceptability, clear and consistent representation of the
important sounds of the language, easy to learn, easy to transfer and easy to
reproduce. The Banwaon participants came from Municipality of San Luis, Agusan del
Sur.
The purpose of this document is to provide a preliminary spelling guide to help
elementary school teachers in the production of materials such as Big Books, small
books and primers required in teaching Grade 1 pupils to read and write the Banwaon
language. The content of the book includes: a brief description of the orthography; a
directed word list for each letter of the Banwaon alphabet; an alphabet chart; common
words and phrases in Banwaon, Filipino and English and a collection of all the stories
written by workshop participants. All are items required in teaching the written
language.
It is the intention of the writers that no Banwaon children be left behind as the
K+12 MTB-MLE education system is implemented nationwide. For that reason, all chose
to participate in this effort, recognizing that adjustments based on community feedback
might be needed in what has been done so far in order to fully implement the MTB-
MLE program in San Luis, Agusan del sur schools.

For improvement of this book, please send suggestions or comments to

Telephone Nos. (085) 342-5969 (Fax), (085) 342-8207
Email Ad: caraga@deped.gov.ph

* Principles adapted from Smalley, W.A. (1994). Linguistic Diversity and National Unity:
Language Ecology in Thailand. Chicago: The University of Chicago Press.

v
 Tagbasa Kiw
Let’s Read
Banwaon Orthography

Writers

Datu Maliga Badbaran Datu Manahut Rosero Datu Nelson Pantadon Datu Mambalanio Bad-
Tribal Elder Tribal Elder baran
Tribal Elder
Tabon-tabon Tagpangi Tribal Elder
Binicalan
Tabon-tabon

Mandande Lucdayan BAE Ederlina Precioso

Junjun Mordeno Ruel Badbaran
IP Representative Tribal Woman Leader
IP Representative DILG Staff
Gisaw-an Mahagsay
Bansagonan San Luis

Ramil Manlicayan Josie Mansulonay

Marivic Man-anito Mercidita Cinco
Grade 4,5,6 IP Teacher Garde 1 IP Teacher
Grade 3, 4 IP Teacher Kindergarten IP Teach-
Galong-galong Elem Malatado Elem school
er
School Mahagsay Elem school
Balit Elem school

With assistants from:

Abraham Masendo Vicente Pasquito Fernand Asis

LRMDS Coordinator IP Focal Person IP Teacher, Coalicion

Elem School
DepEd Division office DePEd Division office

Illustrations:
Teodorico A. Cabildo, Jr. LRMS, DepEd Palawan (??)
HJ. Abdulwahab S. Tahil (??)
SIL International

vi
Su Natumanan ha Oggamiton duun ku
Pogsulat ku Banwaon ha Inikagiyan

Guidelines for Writing the

Banwaon Language
2
Su paagi ku pogsulat duun ku Filipino. Ba su litra ha patingug ha o, na
Binanwaon nangkalain su lagong din dì su o duun ku
Filipino. Ta su o, na iyan su tagngadanan ku
schwa, daw iling dà su lagong din ku e duun
19 su mga litra ha oggamiton duun ku ku Cuyonon ha inikagiyan daw ku e duun ku
Binanwaon — 15 su katingug daw 4 su Ininglis ha lituk ha roses. Na taini man su 4
patingug. ha litra ha patingug duun ku Binanwaon:
Na duun ku Binanwaon, na iling dà su lagong A a – asu (dog)
ku mga litra ha katingug ku lagong kataon ha I i – impis (egg)
mga litra duun ku Filipino. Na taini man su
O o – otaw (person)
mga lituk ha oggamit ku mga katingug ha
litra duun ku Binanwaon. U u – usa (wild pig)

B b – badì (bolo)
D d – dahun (leaf) Su matul-id ha paagi ku pogsulat
ku Binanwaon
G g – gakit (raft)
K k – kayad (basket)
Paagi 1: Su litra ha katingug ha R
H h – hapuy (hapuy)
Na malù malagdà su mga lituk duun ku
L l – lampay (plate)
Binanwaon ha ogkagamit su ‘r’, ba amin mga
M m – manuk (chicken)
lituk ha sinambayan duun ku saad ha
N n – nigu (winnowing basket) inikagiyan ha amin din ‘r’. Na lamutay
NG ng – ngipon (tooth) oglitukon su ‘r’ ha ‘l’ (pananglitan lilu = rilu),
P p – paku (fern) daw lamutay oglitukon su ‘r’ ha
‘d’ (pananglitan badatu = baratu). Daw
R r – rilu (wristwatch)
madakol daan su mga ngadan ha oglawaton
S s – saging (banana)
ha ogkagamit su ‘r’ (pananglitan Armi daw
T t – tagub (bolo scabbard) Rubi). Na iyan nasabuwahan sa iyan dà su
W w – wasay (axe) litra ha ‘r’ ig-atul kataon ha lagong daw agun
Y y – yugu (yoke) hadì ogkalibog su tagbasa ku Binanwaon.
Pananglitan:
Na amin daan katingug ha oggamiton ha rilu (wristwatch)
tagngadanan ku ‘glottal stop’ duun ku Ininglis mutur (motorbike)
(iyan pasabut kataon su lituk ha ogkailing ku
natampod duun ku liwadaan din). Na
Paagi 2: Su katingug ha ‘glottal stop’
daduwa su tandokà ha oggamiton, ta lamutay
amin igbalabag daw lamutay amin tubluk Na ku amin litok ha ogkailing ku natampod
duun ku sampaw ku litra, ba panday man duun ku liwadaan din, na tagngadanan man
haon ihilwas duun ku listahan kan. haon duun ku Ininglis ha glottal stop
Na su lagong ku mga litra ha patingug ha a, i (a) Na ku amin ‘glottal stop’ ha
daw u, na iling dà ku lagong dan duun ku makataliwadà ku patingug daw katingug,
3
na iyan tandokà kataon su igbalabag. amin igpataliwadà ha igbalabag.
Pananglitan: Pananglitan:
bag-ang (molar tooth) Galung-galung (name of creek)
tag-i (tribal knife)
kan-on (cooked rice) Paagi 4: Su patingug ha O
(b) Na ku amin ‘glottal stop’ ha Na su o, na iyan su tagngadanan ku schwa,
makataliwadà ku lituk daw ’prefix’ din ha daw iling dà su lagong din ku e duun ku
ogkailing ku mig, tag, and pog, na iyan Cuyonon daw ku e duun ku Ininglis ha lituk
tandokà kataon su igbalabag. ha roses.
Pananglitan: Pananglitan:
mig-udan (rained) ngipon (tooth)
tag-asawa (get married) atop (roof)
pog-alat (reducing something) gotok (stomach)

(c) Na ku amin ‘glottal stop’ ha Paagi 5: Su mababà ha lituk ha

makataliwadà ku daduwa ha patingug, na tagngadanan ku ‘Markers’
wadà din tandokà. Na amin daduwa ha mababà ha lituk duun ku
Pananglitan: Binanwaon ha tagngadanan ku ‘markers’ ha
ogkailing su katongod dan ku ang duun ku
bituon (star)
Filipino. Na iyan hai sa haon ha lituk: su daw
liog (neck)
sa. Na iyan oggamiton su ogkaayun duun ku
matoos (special) paugsakan din, ba lamutay ogkabaylubaylu dà.
Na itapid daan haon isulat.
(d) Na ku amin ‘glottal stop’ duun ku Pananglitan:p
katamanan ku lituk, na iyan tandokà kataon Masakit sa ulu ku.
su tubluk duun ku sampaw ku hudiyan ha
(My head hurts.)
litra ha patingug.
Napongahan su balay din.
Pananglitan:
(His house is finished.)
batà (child)
badì (bolo)
Paagi 6: Su paagi duun ku sinambayan
kabò (shirt) ha mga lituk
hodù (smelly) (a) Na hadì man oghalinon su mga litra ku
mga ngadan ku otaw daw mga banuwa.
Paagi 3: Su saad ha poggamit ku Pananglitan:
igbalabag Manuel L. Quezon
Na lamutay ku amin lituk ha ogkadubul, na Sergio Favila

4
Cagayancillo
Roxas
Malacañang
(b) Na bahin ku ngadan ku mga ugsak, na
ogkahimangon ha ogtultulon su litra dan
duun ku saad ha inikagiyan (pananglitan -
cellphone, laptop, CT scan), daw
ogkahimangon daan ha oghalinon duun ku
Binanwaon ha mga litra (pananglitan - silpun,
laptup, sitiskan).
(c) In writing names of days usually Visayan
is used. In writing names of months Visayan
is most often used, but increasingly English is For example:
being used. But, they can also be written
following the way to write Banwaon.
For example:
Sunday Domingo Duminggu
Thursday Huwebes Huwibis
January Enero Iniru
November Nobyembre Nubimbri
(d) Words which are borrowed from
English and Filipino and which already are
now everyday words used by Banwaons can
be written following the way to write
Banwaon.
For example:
kudak (kodak)
bulpin (ballpen)
Rule 7: Marks used in writing
Marks which are used in writing Banwaon
are like Filipino.
(a) ( . ) A dot (period) is used at the end of a by one.
complete statement as when you tell a story For example:
or give a command.
For example:
The child is reading his book.
Tagbasa su batà ku libru din.
(b) ( ? ) The mark for asking a question
(question mark) is used at the end of a
complete statement which is a question.
For example:
Where do you live?
Hain ka tagtimà?
(c) ( ! ) The mark of strong emotion
(exclamation point) is used at the end of a
complete statement such as when afraid,
surprised, angry, or very happy.
Akuy a! Masakit labi ta nalipitan a.
Ouch! It really hurts because I was
squashed.
(d) ( “ ” ) Two small-lines (quotation marks)
are used above what someone else has said
which you have borrowed.
For example:
My mother said to me, “Don’t be continually
out walking at night.”
Minikagi su inay ku dini ta kanak, akagi din hu
“Hadì ka taghipanawà ku daloman”
(e) ( , )The small-stroke (comma) is used in
separating words.
For example:
Go to the store and there buy some oil, soy
sauce, sugar and salt.
Dumiyà ka ta tindahan daw moli ka ku uwil,
tuyu, asukal daw asin.
(f) ( : ) Two dots (colon) are used if there
are two or more words which are listed one
These are what we use when cooking
vegetables: oil, garlic, soy sauce, salt and
MSG.
5
Iyan hai oggamiton ha panaokt ku taglutù kay
ku gulay: uwil, ahus, tuyu, asin daw bitsin.
Rule 8: Using a capital letter
In writing Banwaon the function/use of a
capital letter is the same as in English and
Filipino.
When writing a complete statement, the
first letter is a capital.
For example:
His clothes are new.
Bag-u man su mga bisti din.
When writing the name of people, places,
days, months and other words like that, the
first letter should be a capital.
For example:
Romy
Daga
Lunis
Marsu
A capital letter is also used in writing the
title of books, poems, stories and important
events.
For example:
Su Kalibutan Taw
Lupang Hiniran
Krismas

6
Pamaagi sa Pagsulat sa Banwaon A a – asu (iro)
Ang Binanwaon nigamit ug 19 ka letra ang 14 I i – impis (itlog)
niini gitawag katingog ug ang 4 gitawag ng O o – otaw (tawo)
patingog.
U u – usa (baboy ihalas)
Ang paglituk sa katingog sa Binanwaon sama
ra sa paglituk sa Filipino. Ang mga
Ang tul-id nga pagsulat sa Binanwaon
pananglitan niini mao mosunod nga pulong
nga adunay katingog. Paagi 1: Ang letra nga katinug R
B b – badì (sundang)
D d – dahun (dahon) Talagsa ra ang mga pulong nga Binanwaon
G g – gakit (gakit) nga naggamit og ‘r’, apan adunay hinulaman
sa lain nga sinultihan nga adunay ‘r’. Ang
H h – hapuy (kalayu)
paglitok sa ‘r’ na ‘l’ (pananglitan: lilu = rilu), na
K k – kayad (basket)
usahay ang paglitok sa ‘r’ masulti ug
L l – lampay (plato) ‘d’ (pananglitan: badatu = baratu). Daghan
M m – manuk (manok) usab ang pangalan nga hinulaman nga
N n – nigu (nigo) magamit ang ‘r’ (pananglitan: Armi ug Rubi)’.
Maoy nahiusahan nga ang letra nga ‘r’ maoy
NG ng – ngipon (ngipon)
gamiton nga pares aron dili malibog ang
P p – pak (pako)
magbasa sa pinulongang Binanwaon.
R r – rilu (relo)
Pananglitan:
S s – sagin (saging)
rilu (relo)
T t – tagub (sakuban)
mutur (motor)
W w – wasay (hatsa)
Y y – yugu (yugo)
Paagi 2: Ang katingug nga ‘glottal stop’
Kun adunay pulong nga maputol diha sa
Naa sab katingug nga gamiton nga ginganlan
tunga, ginganlan na sa Inglish nga glottal stop.
ug ‘glottal stop’ diha sa pinulongang inenglis
(ang bout pagsabot mga pulong nga naputol (a) Kung adunay ‘glottal stop’ nga anaa sa
diha sa tunga). Adunay duha ka timailhan nga tunga sa patingug ug katingug, maoy
gamiton. Adunay linya (-) ug adunay tuldok timailhan sa nakababag.
diha sa taas sa letra(‘). Pero kinahanglan Pananglitan:
ipasabot diha sa pagsulat. Ang tingog nga a, i bag-ang (bag-ang)
ug u pareha ra ang tingog sa Filipino. Pero tag-i (kutsilyo)
ang letra nga patingug nga o, lahi ang iyang kan-on (luto)
tingog diha sa Filipino. Kay ang o mao ang
ginnganlan ug schwa na parehas ra ang tingog
diha sa e nga Cuyonon nga sinultihan ug e
nga Ininglis nga pulong roses. Ania ang upat
(4) ka patingug sa Binanwaon:
7
(b) Kung nay “glottal stop’ nga nakatunga sa Pananglitan:
pulong ug ang “prefix’ nga sama sa mig, tag, ngipon (ngipon)
ug pog maoy ilhanan ana ang babag(-)
atop (atop)
Panaglitan:
gotok (tiyan)
mig-udan (nag-ulan)
tag-asawa (magminyoay)
Paagi 5: Ang mubo nga pulong nga
pog-alat (pagkuha) ginganlan ug “Markers”
Nay duha ka mubo nga pulong diha
(c) Kung nay “glottal stop” nga nakatunga sa Binanwao nga ginganlan ug “markers” nga
duha ka patingog nga walay timailhan.” parehas ang diha sa Filipino. Mao ni ang mga
Pananglitan: pulong: su ug sa. Ug mao ni ang gamiton nga
sa paghimo ug pulong pero usahay
bituon (biduon)
magkabayluay nga pulong. Siya ilahe sa
liug (liog)
pagsulat. Ang hamubo nga pagkalitok gi
matoos (espesyal) nganlan ug ‘Markers’.
Pananglitan:
(d) Kung nay “glottal stop” diha sa Masakit sa ulu ku.
nakutuban sa pulong, maoy timailhan ang
(Sakit ang akong ulo.)
tuldok diha ug ulahi nga letra nga patingug.
Napongahon su balay din.
Pananglitan:
(Nahuman na iyahang balay.)
batà (batà)
badì (sundang)
Paagi 6: Ang mga paagi sa gihulaman
kabò (senina) nga pulong nga mga ngalan sa tao ug
hodù (baho) mga lugar.
(a) Dili utrohun ang mga litra sa ngalan sa
Paagi 3: Ang uban pang paggamit sa tao ug lugar.
pagbabag (-) Pananglitan:
Ug usahay nay pulong nga maduha ug nay Manuel L. Quezon
nakatunga nga babag(-). Sergio Favila
Pananglitan: Cagayancillo
Galung-galung (ngalan sa sapà) Roxas
Malacañang
(b) Na bahin sa ngalan sa mga butang nga
Paagi 4: Ang patingug nga O
pwdi butangan ug tuldok sa letra nga naa sa
Ang o, maoy ginganlan ug schwa, ug parehas uban nga pinulongan (pananglitan -
pod sa tingog sa e diha cuyonon ug e pod sa cellphone, laptop, CT scan), ug pwdi usab
English nga pulong nga roses. balhinon diha sa Binanwaon nga mga letra

8
adlaw, ug mao kini naandan nga gamiton sa
pinulongang binisaya nga mga letra. Na bahin
sa ngalan sa mga bulan, ug daghan sa
mogamit sa binisaya nga letra, ug nay
mogamit sa binisaya nga letra, ug naa
mogamit sa Inglish sa ngalan ug letra.
Pananglitan:
Sunday Domingo Duminggu
Thursday Huwebes Huybis
January Enero Iniru
November Nobyembre Nubimbir
(d) Ang mga paglitok sa mga hinulaman diha
sa Ingles ug Filipino, na dugay na kini nga
gigamit ug diha mogamit, ug sa pagsulat niini
sa Banwaon nga letra.
Pananglitan:
kudak (kodak)
bulpin (bulpin)
Paagi 7: Mga tuldok nga gamiton diha
sa pagsulat
Ang mga tuldok nga gamiton diha sa
Pinulongang Banwaon kaparihu ra sa tuldok
diha sa Filipino.
(a) ( . ) Mao kini ang tuldok (period) nga
gamitunon diha sa katapusan sa mga
nagkalain-laing pulong.
Pananglitan:
Tagbasa su batà ku libru din.
Nagbasa ang bata sa iyahang libru..
(b) ( ? ) Mao kini ang timailhan (question
mark) nga gamiton diha sa katapusan sa
pangutana.Na Pananglitan:
Hain ka man tagtimà’?
Asa ka nagpuyo?
(c) ( ! ) Mao kini ang timailhan (exclamation
point) nga gamiton diha sa katapusan sa
pagsulti ug mag simbolo nga dunay
katingalahan, kahadlok, natingala, nasuko ug
nalipay.
Pananglitan:
Akuy a! Masakit labi ta nalipatan a.
Ouch! It really hurts because I was
squashed.
(d) ( “ ” ) Mao kini ang timailhan nga
(quotation marks) nga magamit kung isulat
ang gisulti sa laing tawo.
Pananglitan:
Minikagi su inay ku dini ta kanak, akagi din hu
“Hadì ka taghipanawà ku daloman.”
Neingon ako inahan naku, ingon niya nga
“Dili ka magsuroy ug gabei na.”
(e) ( , ) Mao kini ang timailhan sa (comma)
nga gamiton diha sa nagkalain laing
pinulongan.
Pananglitan:
Dumiyà ka ta tindahan daw moli ka ku uwil,
tuyu, asukal daw asin.
Pag-adto didto sa tindahan ug pagpalit ug
mantika, tuyo, asukar ug asin.
(f) ( : ) Mao kini dobleng tublok (colon) nga
gamiton nga adunay pagsulti nga nasulat.
Pananglitan:
Iyan hai oggamiton ha panakot ku taglutù kay
ku gulay: uwil, ahus, tuyu, asin daw bitsin.
Mao ni ang amoang gamiton kun magluto ug
gulay: owil, ahos, toyo, asin ug bitsin.
Mao kini ang gamiton kung magluto me og
gulay, uwil, toyo, asin ug bitsin.
9
Paagi 8: Ang paggamit sa daku nga
letra (Capital Letter)
Diha sa pagsulat sa Binanwaon, pariha ra sa
paggamit niini sa daku nga letra (capital
letter) ang paggamit niini sa Inglish ug
Filipino.
Diha sa pagsulat og saysay magsugod kini sa
daku nga litra.
Pananglitan:
Bag-u man su mga bisti din.
Bag-o ang iyahang senina.

Diha sa pagsulat sa ngalan sa tawo, lugar,

adlaw ug bulan magsugod ang pagkasulat sa
daku nga litra.
Pananglitan:
Romy
Daga
Lunis
Marsu

Gamiton sab ang daku nga litra diha sa

pagsulat sa ngalan sa libru, kanta, sugilon
daw kaamulan.
Pananglitan:
Su Kalibutan Taw (Ang atong Kalibutan)
Lupang Hinirang
Krismas

10
Ang Paunang Salita Ortograpiya ng O o – otaw (tao)
Banwaon U u – usa (baboy damo)

May labing siyam (19) na titik ang alpabeto Patakaran sa wastong pagsulat sa
ng Banwaon. Labing lima (15) nito ay Banwaon
katining at apat (4) ay patinig.
Patakaran 1: Ang Katinig R
Ang pagbigkas ng mga katinig at patinig sa
May mga konting salita sa Banwaon na gamit
wikang Banwaon ay magkapareho ng bigkas
ang r na tunog. Pero meron ding mga hiram
sa wikang Filipino. Narito ang mga
na salita sa tunog na r. Ang hiram na r ay
halimbawa ng Katinig.
tulad din minsan ng ‘l’. E.g. lilu=rilu. Pero ito
B b – badì (itak) ay tunog din minsan ng ‘d’ e.g badatu =
D d – dahun (dahon) baratu).
G g – gakit (balsa) Halimbawa:
K k – kayad (basket) rilu (relo)
H h – hapuy (apoy) mutur (motorsiklo)
L l – lampay (pinggan)
M m – manuk (manok) Patakaran 2: Ang Impit sa lalamunan
N n – nigu (bilao) Ang glottal stop ay ang pagbigkas na may
NG ng – ngipon (ngipin) impit sa lalamunan.
P p – paku (pako) (a) Ang impit sa lalamunan ay sa gitna ng
R r – rilu (relo) katinig at patinig na may gitling.
S s – saging (saging) Halimbawa:
T t – tagub (kaluban) bag-ang (bagang)
W w – wasay (palakol) tag-i (panlipi kutsilyo)
Y y – yugu (yogo) kan-on (lutong kanin)

Ang katinig na impit stop (ang pag bigkas ay (b) Ang impit sa lalamunan ay sa simula ng
may hinto sa lalamunan) ay tinatawag sa salitang ugat ng unlapi tulad ng mig, tag, at
English na glottal stop. Heto ay isulat sa pog ay isulat sa pamagitan ng gitling.
pamagitan ng gitling o grave accent depende Halimbawa:
sa katabi na mga titik.
mig-udan (umu-ulan)
Ang pagbigkas ng patinig sa Banwaon ay
tag-asawa (nag-asawa)
pareho sa Filipino maliban sa titik o na
schwa na katunog pareho ng e sa Cuyonon pog-alat (paliitin)
at e sa English tulad ng salitang roses.
A a – asu (aso) ( c ) Ang impit sa lalamunan na nasa gitna ng
I i - impis (itlog) dalawang patinig ay hinde isulat.
11
Halimbawa: sa o su.
bituon (bituin) Halimbawa:
liog (leeg) Masakit sa ulu ku.
matoos (espesyal) Masakit ang ulo ko.

(d) Ang impit sa lalamunan na nasa Napongahan su balay din.

katapusan ng salita ay isulat sa tuldik na Gawa na ang bahay niya.
paiwa sa taas ng patinig.
Halimbawa: Patakaran 6: Hiram na salita
batà (bata) (a) Hinde binabago ang pagsulat ng ngalan
badì (itak) ng tao at lugar.
kabò (damit) Halimbawa:
hodù (maamoy) Manuel L. Quezon
Sergio Favila
Patakaran 3: Ibang gamit ng gitling Cagayancillo
Ang gitling ay kalimitang ginagamitin sa inu- Roxas
ulit na salita. Malacañang
Halimbawa: (b) Ang mga salita tungkol sa mga bagong
Galung-galung (pangalan ng ilog) bagay na ginagamit tulad ng, cellphone,
laptap, CT scan. Ang mga ito ay pwedeng
isulat na.. Silpon, laptap, siti skan.
Patakaran 4: Ang Patinig O
( c ) Kadalasan, Visayan ang ginagamit sa
Ang pagbigkas ng mga titik a, i, at u sa pagsulat ng mga ‘araw’ at ganun din sa mga
Banwaon ay katulad ng pagbigkas sa Filipino. ‘buwan’ pero kadalasan English ang
Ang pagbigkas ng titik o sa Banwaon ay ginagamit. Pero maari din ito isulat sa
tulad din sa Cuyonon at ang e sa English Banwaon na sulat.
tulad ng salitang roses.
Halimbawa:
Halimbawa:
Sunday Domingo Duminggu
ngipon (ngipin)
Thursday Huwebes Huwibis
atop bubong)
January Enero Iniru
gotok (tiyan)
November Nobyembre Nubimbri

Patakaran 5: Pananda
May dalawang pananda sa Banwaon na
katulad ang gamit sa pantukoy na ang sa
Filipino. Ito ay pwedeng gamitin aliman ang

12
(d) Ang mga salita na hiram galling sa Haimbawa:
English at Filipino ay kasanayan ginagamit na Sabi ng nanay ko sa akin, “ Huwag aalis pag
sa Banwaon at ito ay sinusulat sa Banwaon gabi na.”
na sulat.
Minikagi su inay ku dini ta kanak, akagi din
Halimbawa: hu “Hadì ka taghipanawà ku daloman”
kudak (kodak)
bulpin (ballpen) (e) ( , ) Ang kuwit ay ginagamit para sa pag
Patakaran 7: Ang mga gamit na hiwalay ng mga salita.
pananda sa pagsulat Halimbawa:
Ang mga pananda na ginagamit sa Filipino ay Punta ka sa palengke at bibili ng mantika,
katulad din sa Banwaon. tuyo, asukal, at asin.
(a) ( . ) Ang tuldok ay ginagamit sa Dumiyà ka ta tindahan daw moli ka ku uwil,
katapusan ng pangungusap, sa pagkuwento, tuyu, asukal daw asin.
o sa pautos.
Halimbawa: (f) ( : ) Ang tutuldok ay ginagamit kung
Nagbabasa ng aklat ang bata. merong dalawa o maraming salita na nasulat
Tagbasa su batà ku libru din. isa’t isa.
Halimbawa:

(b ) ( ? ) Ang pananda sa pagtanong ay Ito ang mga sangkap sa pagluto ng gulay:

ginagamit sa katapusan ng pangungusap na mantika, bawang, tuyo, asin, at MSG.
patanong.
Halimbawa: Iyan hai oggamiton ha panakot ku taglutù
Saan ka nakatira? kay ku gulay: uwil, ahus, tuyu, asin daw
bitsin.
Hain ka gid tagtimà?

Patakaran 8: Pagsulat ng malaking

(c) ( ! ) Ang pananda sa malakas na
titik
emosyon (eclaimation point) ay ginagamit sa
katapusan ng pangungusap tulad ng nagulat, Sa Banwaon, ang pagsulat ng malaking titik
nasurprisa, galit, o sobrang masaya. ay katulad din ng English at Filipino.
Sa pagsulat ng pangungusap, ang unang titik
Halimbawa:
ay malaki.
Akuy a! Masakit labi ta nalipitan a.
Aruy! Masakit talaga!
Halimbawa:
Ang damit niya ay bago.
(d) ( “ “ ) Ang panipi ay ginagamit para sa
Bag-u man su mga bisti din.
mga salita na hiram sa salita ng isang tao.

13
Sa pagsulat ng pangalan ng tao, lugar, araw,
buwan at iba pang salita, ang unang titik ay
malaki.

Halimbawa:
Romy
Daga
Lunis
Marsu

14
The Way of Writing Banwaon O o – otaw (person)
U u – usa (wild pig)
Banwaon uses 18 letters – 14 consonants
and 4 vowels. Rules for the Correct Way to Write
The pronunciation of consonants in Banwa- Banwaon
on is like the pronunciation in Filipino.
These are examples of words that have con-
Rule 1: The consonant R
sonants.
There are very few words in Banwaon that
B b – badì (bolo)
use the ‘r’ sound, but there are borrowed
D d – dahun (leaf) words which do have the ‘r’ sound. Some-
G g – gakit (drum) times the borrowed ‘r’ sound is pronounced
H h – hapuy (fire) as ‘l’ (eg lilu = rilu), sometimes it is pro-
nounced as ‘d’ (eg badatu = baratu). Also,
K k – kayad (bag)
many names are borrowed from other lan-
L l – lampay (plate)
guages and need an ‘r’. For consistency, it
M m – manuk (chicken) was decided to represent this sound with an
N n – nigu (winnowing basket) ‘r’.
NG ng – ngipon (tooth) For example:
P p – paku (fern) rilu (wristwatch)
R r – rilu (wristwatch) mutur (motorbike)
S s – saging (banana)
T t – tagub (bronze bracelet) Rule 2: The glottal stop consonant
W w – wasay (axe) A not long stop in saying a word is in English
Y y – yugu (yoke) called a glottal stop
(a) A glottal stop which is between a con-
For the consonant which in English is called sonant and a vowel is written with a dash.
a glottal stop (which means to say a not long For example:
stop in saying a word) either a dash or grave bag-ang (molar tooth)
accent over the vowel is used depending on
tag-i (tribal knife)
the word environment as detailed later.
kan-on (cooked rice)
The pronunciation of vowels in Banwaon is
like the pronunciation in Filipino except for (b) A glottal stop at the beginning of a root
the letter o which is a schwa which is pro- word which is preceded by a prefix such as
nounced like the e in Cuyonon and the e in mig, tag, and pog is written with a dash.
the English word roses. For example:
A a – asu (dog) mig-udan (rained)
I i – impis (egg) tag-asawa (get married)

15
(c) A glottal stop which is between two Filipino. These are sa and su and often ei-
vowels is not written. ther can be used. They are written separat-
For example: ed from other words.

bituon (star) For example:

liog (neck) Masakit sa ulu ku.

matoos (special) (My head hurts.)

Napongahan su balay din.

(d) A glottal stop which is at the end of a (His house is finished.)

word is written with a grave accent above
the final vowel. Rule 6: Borrowed words
For example: (a) In writing names of people and places
batà (child) they should not be changed.
badì (bolo) For example:
kabò (shirt) Manuel L. Quezon
hodù (smelly) Sergio Favila
Cagayancillo
Rule 3: Other use of a dash Roxas

A dash is often used in repeated words. Malacañang

For example: (b) Words about new objects can either be

used as they are eg. cellphone, laptop, CT
Galung-galung (name of creek)
scan, or they can be transliterated eg. sil-
pun, laptup, sitiskan.
Rule 4: The vowel O (c) In writing names of days usually Visayan
The pronunciation of the letters a, i and u is used. In writing names of months Visayan
in Banwaon are like the pronunciation in is most often used, but increasingly English
Filipino. The pronunciation of the letter o in is being used. But, they can also be written
Banwaon is like in Cuyonon and the e in following the way to write Banwaon.
the English word roses. For example:
For example: Sunday Domingo Duminggu
ngipon (tooth) Thursday Huwebes Huwibis
atop (roof) January Enero Iniru
gotok (stomach) November Nobyembre Nubimbri

Rule 5: Markers
There are two markers in Banwaon which
are similar in function to the article ang in

16
(d) Words which are borrowed from Eng-
lish and Filipino and which already are now
everyday words used by Banwaons can be
written following the way to write Banwa-
on.
For example:
kudak (kodak)
bulpin (ballpen)
Rule 7: Marks used in writing
Marks which are used in writing Banwaon
are like Filipino.
(a) ( . ) A dot (period) is used at the end of
a complete statement as when you tell a
story or give a command.
For example:
The child is reading his book.
Tagbasa su batà ku libru din.
(b) ( ? ) The mark for asking a question
(question mark) is used at the end of a com-
plete statement which is a question.
For example:
Where do you live?
Hain ka tagtimà?
(c) ( ! ) The mark of strong emotion
(exclamation point) is used at the end of a
complete statement such as when afraid,
surprised, angry, or very happy.
For example:
Akuy a! Masakit labi ta nalipitan a.
Ouch! It really hurts because I was
squashed.
(d) ( “ ” ) Two small-lines (quotation marks)
are used above what someone else has said
which you have borrowed.
For example:
My mother said to me, “Don’t be continual-
ly out walking at night.”
Minikagi su inay ku dini ta kanak, akagi din
hu “Hadì ka taghipanawà ku daloman”
(e) ( , )The small-stroke (comma) is used in
separating words.
For example:
Go to the store and there buy some oil, soy
sauce, sugar and salt.
Dumiyà ka ta tindahan daw moli ka ku uwil,
tuyu, asukal daw asin.
(f) ( : ) Two dots (colon) are used if there
are two or more words which are listed
one by one.
For example:
These are what we use when cooking vege-
tables: oil, garlic, soy sauce, salt and MSG.
Iyan hai oggamiton ha panaokt ku taglutù
kay ku gulay: uwil, ahus, tuyu, asin daw
bitsin.
Rule 8: Using a capital letter
In writing Banwaon the function/use of a
capital letter is the same as in English and
Filipino.
When writing a complete statement, the
first letter is a capital.
For example:
His clothes are new.
Bag-u man su mga bisti din.
When writing the name of people, places,
days, months and other words like that, the
first letter should be a capital.
For example:
Romy
Daga
Lunis
Marsu
17
A capital letter is also used in writing the
title of books, poems, stories and important
events.
For example:
Su Kalibutan Taw
Lupang Hiniran
Krismas

18
 Introduction to Banwaon Basic Grammar
Pananda at sugnay istraktura.

Tatlong markang pang-impersonal at tatlong markang pampersonal ang ginagamit sa

mga pangngalan sa Binanwaon.
1 2 3
Impersonal markers: su/sa (ang) ku (ng) ta (sa)
Personal markers: si (si) hi (ni) ki (kay)
Ang su at ku ay ginagamit sa pagpapakilala ng mga bagay, lugar at pangyayari.
Halimbawa:
Maligà su mutur. Maputì su balay ku panday.
pula 1 mutur-(topic) puti 1 balay-(topic) 2 karpentero-
(possessor)
‘Ang mutur ay pula.’ ‘Ang bahay ng karpentero ay puti.’

Ang si at hi ay ginagamit sa pagpapakilala ng tao

Nabaya-bayà si Inday. Malogon su talabahu hi Manny.
masaya 1 Inday-(topic) mahirap 1 trabaho-(topic) 2 Manny-(possessor)
‘masaya si Inday.’ ‘Mahirap ang trabaho ni Manny’

Ang su at ku ay ginagamit sa pagpapakilala ng bagay, lugar at pangyayari na

tinutukoy.

Migkaon su asu ku isdà. Kinaon ku asu su isdà.

kumain 1 aso-(agent) 2 isda-(object) kumain 2 aso-(agent) 1 isda
-(object).
‘kumain ng isda ang aso.’ ‘Kumain ng isda ang aso.’

Ang si at hi ay ginagamit sa pagpapakilala ng taong tinutukoy.

Migkaon si Inday ku isdà. Kinaon hi Inday su
isdà.
Kumain 1 Inday-(agent) 2 isda-(object) kumain 2 Inday-(agent) 1 isda-
(object)
‘Kumain ng isda si inday.’ ‘kinain ni Inday ang is-
da.’

Ang hi at ta ay ginagamit sa pagpapakilala ng bagay o bagay na tinanggap, pina-

glagyan o ibinigay; at ng lugar o lugar na pinaglagyan, pinanggalingan o pinuntahan.

In-ila hi Manny su idsà duun ku asu.

binigay 2 Manny-(agent) 1 isda-(object) 3 aso-(recipient)
‘Ang isda binigay ni Manny sa aso.’

19
Ang ki ay ginagamit sa pagpapakilala ng tao na binigyan o tumanggap ng isang bagay.

Mig-ila si Inday ku libru diyà ki Manny.

ibinigay 1 Inday-(agent) 2 aklat-(object) 3 Manny-(recipient)
‘Ibinigay ni Inday ang aklat kay Manny.’ / ‘Ibinigay ang aklat kay Manny ni Inday.’

Tagapagpabatid ng Maramihan at Tanong

Ang ‘mga’ ay ginagamit sa pagmarka ng maramihan. Ito ay binigkas na ‘manga’. Ang ba

ay nagpapahiwatig na may katanungan.
Mig-ila gid si Inday ku mga libru diyà ki Jun?
ibinigay tanong 1 Inday-(agent) 2 plural aklat-(object) 3 Jun-(recipient)
‘Ibinigay ba ni Inday ang mga aklat kay Jun?’

Panghalip

Ang mga Panghalip sa Binanwaon.

1 2 3 4
Mara- Isahan Mara- Isahan Mara- Isahan Mara-
Isahan
mihan mihan mihan mihan
1st person inclusive - ki/kiw - ta/taw - kanit - sikit
st
1 person exclusive a kay ku day kanak kanay siak sikay
2nd person ka kaw nu yu ikaw inyu sikaw sikiyu
rd
3 person sikandin sidan din dan kandin kandan sikandin sikandan

Pandiwang pagbabaluktot

Primary Argument: Agent Object Agent Object / Location

past/completed: kuminaon kinaon mig-ila in-ila / in-ila
future/ kumaon ogkan-on og-ila iila / iila
contemplated:

Ibang uri ng sugnay: The equative sugnay & existential sugnay

Iyan su/si [nominal 1] su/si [nominal 2].
Iyan si Nelson su migkaon ku isdà.
‘Si Nelson ang siyang kumain ng isda.’

Existential clauses take the following forms:

Amin libru duun ku lamisa. ‘Merong aklat sa mesa.’

20
Introduction to Banwaon Grammar Basics
Markers and clause structure.
Three impersonal markers and three personal markers are used to mark nominals in Binanwaon (the
name of the language of the Banwaon people).

1 2 3
Impersonal markers: su/sa ku ta
Personal markers: si hi ki

Su/sa and si mark the topic in a basic (non-verbal) clause; and mark the primary verbal argument in a
verbal clause (the primary verbal argument can fill the semantic role of agent, object, location, re-
cipient, beneficiary or instrument, and perhaps others). Su is most commonly used, but when a body
part or place is referred to, then sa is used (although there is some variation in useage depending on
the speaker).

Ku and ni mark possessor in a noun phrase; and mark the agent or object in a verbal clause in which the
agent or the object, respectively, is the secondary verbal argument. Note in the examples below
that the object of the verb is definite when it is marked by su or si.

Basic (non-verbal) clause:

Maligà su mutur. Maputì su balay ku panday.
red 1 motorbike-(topic) white 1 house-(topic) 2 carpenter-(possessor)
‘The motorbike is red.’ ‘The carpenter’s house is white.’

Nabaya-bayà si Inday. Malogon su talabahu hi Manny.

happy 1 Inday-(topic) difficult 1 work-(topic) 2 Manny-(possessor)
‘Inday is happy.’ ‘Manny’s job is hard.’

Verbal clause:
Migkaon su asu ku isdà. Kinaon ku asu su isdà.
ate 1 dog-(agent) 2 fish-(object) ate 2 dog-(agent) 1 fish-(object).
‘The dog ate fish.’ ‘The dog ate the fish.’

Migkaon si Inday ku isdà. Kinaon hi Inday su isdà.

ate 1 Inday-(agent) 2 fish-(object) ate 2 Inday-(agent) 1 fish-(object)
‘Inday ate fish.’ ‘Inday ate the fish.’

ku/ta and ki generally mark nominals in verbal clauses that are in semantic roles (including object, loca-
tion, recipient, beneficiary, or instrument) in which the nominal is neither a primary or secondary
verbal argument, but instead fills an oblique (or, adjunct) role, a role that grammatically is non-
essential or not required for the sentence to be grammatically and communicatively correct. Unlike
Tagalog, these markers have adjunct markers that go with them – with an object it is duun ku, with a
place it is diyà ta, with a person it is diyà ki. (Additionally, su marks the object of a verb when the object
is definite but is the secondary argument of the verb.)

In-ila hi Manny su idsà duun ku asu.

gave 2 Manny-(agent) 1 fish-(object) 3 dog-(recipient)
‘The fish was given by Manny to the dog.’

21
 Mig-ila si Inday ku libru diyà ki Manny.
gave 1 Inday-(agent) 2 book-(object) 3 Manny-(recipient)
‘Inday gave a book to Manny.’ / ‘Inday gave Manny a book.’

Plurals and question indicator

Nominals are marked as plural using the abbreviation mga, pronounced ‘manga.’ Gid marks a question.

Mig-ila gid si Inday ku mga libru diyà ki Jun?

gave question 1 Inday-(agent) 2 plural book-(object) 3 Jun-(recipient)
‘Did Inday gave (some) books to Jun?’

Pronouns
Banwaon pronouns are presented below. Pronouns in Banwaon, as in many languages of the Philip-
pines, do not carry gender. Note that there are pronouns in the same three classes as the nominal
markers, and they substitute for nominals in those specific roles as described above. Note also that
there is a fourth class of emphatic pronouns that indicate emphasis on the one being spoken about.
1 2 3 4
Singular Plural Singular Plural Singular Plural Singular Plural
1st person inclusive - ki/kiw - ta/taw - kanit - sikit
1st person exclusive a kay ku day kanak kanay siak sikay
2nd person ka kaw nu yu ikaw inyu sikaw sikiyu
3rd person sikandin sidan din dan kandin kandan sikandin sikandan

Verbal inflection
Banwaon verbs are always inflected to point to the primary verbal argument of the clause: that is, to
the nominal that is marked with su or si. The verbal affixes vary depending on which semantic role
is primary and which is secondary, as summarized below. Note too that there are at least two clas-
ses of verbs, those that are inflected with the -um- infix, and those that are inflected with the og-
prefix. The following examples reflect perhaps the most common verb forms, though many others
exist.
-um- verb (kaon ‘to eat’) og- verb (ila ‘to give’)
Primary Argument: Agent Object Agent Object / Location
past/completed: kuminaon kinaon mig-ila in-ila / in-ila
future/ kumaon ogkan-on og-ila iila / iila
contemplated:

Other clause types: The equative clause & existential clauses

The equative clause is of the form (note that the initial marker is preceded by iyan which introduces an
equative clause)
Iyan su/si [nominal 1] su/si [nominal 2].
Iyan si Nelson su migkaon ku isdà.
‘Nelson is the one who ate fish.
Existential clauses take the following forms:
Amin libru duun ku lamisa. ‘There is a book on the table.’
Wadà libru duun ku lamisa. ‘There is/are no book(s) on the table.’

22
Su Binanwaon ha mga lituk
ha ogkagamit duun ku
pognau ku mga litra

23
 Banuwaon Bisaya Filipino English

asu iro aso dog

asawa asawa asawa wife

Aa
abu kusina kusina kitchen
Initial
amu unggoy unggoy monkey
ahà tan-aw tingin see
batà bata bata child
batu bato bato stone
Aa
balay balay bahay house
middle salay kulintas kwentas necklace
badì sundang itak bolo
paa tiil paa foot
talinga dalunggan tainga ear
Aa
abaga abaga balikat shoulder
final mata mata mata eyes
abaka abaka abaka abaka
batà bata bata child
bituka tinae bituka intestine
Bb
bogon bogon bogon goiter
initial bulan bulan buwan moon

sabaw sabaw sabaw soup

abin angkon tangap claim
Bb
kabò senina damit clothes
middle sabun sabon sabon soap

isab usab ulitin again

tugib tigib pait chisel
Bb
silob ilalom ilalim under
final daub kulob itanaob turn down

24
 Banuwaon Bisaya Filipino English

datù datu datu tribal leader

dingding ding-ding ding-ding wall

Dd
dokdok dokdok dikdik knock
Initial
dulian durian durian durian

sadaw ligid-ligid gumugulung- roll around

gulung
Dd kanding kanding kambing goat
hadok halukan halikan kiss
middle
daduwa duha dalawa two

bagad mao to yun normal

lubid lubid lubid twisted rope
Dd
tongod kilid gilid side
final mudmud bagutbut namaktol murmur

gakit gakit balsa raft

gimbal dram tambol drum
Gg
gotok tiyan tiyan stomach
initial gimbal dram tambol drum
gunas gi-uk pag-hahaplit threshing

lagma ilhanan palatandaan mark

ligid ligid pagulong roll
Gg logong away laban fight

middle lugnà naog pababang step down

hakbang

kalamag hangin hangin air

wahig tubig tubig water
Gg
saog salog sahig floor
final handug bahinon pinagbigay distribute
25
 Banuwaon Bisaya Filipino English

hagodan hagdanan hagdan stairs

himangon himo gumawa build

Hh
hona-honà huna-huna isip think
Initial
humol humok malambot soft

mahagsay maayo maganda good

mahawan hinlo malinis clean
Hh
mahindang dapaw magaspang rough
middle mahutay kaantigo kakayanan able
mahomut humot bango aroma

Hh

final

igsal ulang pasayan shrimp

idung ilong ilong nose
Ii
ilok ilok kili-kili underarm
initial iliyan kampo kampo detachment
impis itlog itlog egg

kilay kilay kilay eyebrow

bitay bitay bitay hang
Ii
pilok pilok pilik mata eyelash
middle likù balik balik come back
limbay kanta awit song
sihì sihi shell shell

ihì ihi ihi urine

Ii
ubi ubi ube yam
final kalusisi kusi loro parrot
kalopì shoulder bag shoulder bag shoulder bag

26
 Banuwaon Bisaya Filipino English

kalasan lasang gubat forest

kilay kilay kilay eyebrow

Kk
ko-kò suwang baba chin
Initial
kulung dughan dibdib chest

sakay sakay sakay ride

sakit sakit sakit sore
Kk
bakolong tutunlan lalamun-an throat
middle bakukang bakukang salaginto beetles

balak himamat kita meet

tingkik posporo posporo matches
Kk
ok-ok ok-ok insekto cockroach
final bukbuk bok-bok borer borer

lampay plato pinggan plate

lisag dram stick drumstick drum stick
Ll
losung lusong dikdikan mortar
initial lugung dalogdog kulog thunder

alung anino anino shadow

alima kamot kamay hand
Ll
talosik lusong halo grasshopper
middle tuldù tudlo tudlo pointer finger

igsal ulang hipon shrimp / lobster

dingil nitikig ang liog paninigas ng stiff neck
Ll leeg
bongol bungol bingi deaf
final
atul samtang habang at same time

27
 Banuwaon Bisaya Filipino English

mamaon mam-on bunga betel nut

minuna katigulangan ninuno ancestor

Mm
molaki ulitawo binate male teenager
Initial mugong igong maliit na bunga tip of banana fruit
ng saging

hamatuk daghan marami many

alima kamut kamay hand
Mm
lombung pandong talukbong head cover
middle amù unggoy unggoy monkey

langgam mana-nap hayop animal

sisim away sa tribo matinding away tribal feud
Mm batok tribo
salom silong ilalim under house
final
dagum dagum karayom needle
naga narra narra narra
nigu ligo bilao winnower
- - - -
Nn Nugun ngalan sa ba- pangalan ng ba- girl’s name
baye bae
initial
anaga ihaw ihaw grill
banig banig banig map

ondà undang hinto stop

anunang klasi sa kahoy uri ng punu kind of tree
Nn

middle
udan ulan ulan rain
amin naa meron there is
nanangon sugilanon kwento story
Nn
sabun sabon sabon soap
final
28
 Banuwaon Bisaya Filipino English

ngadan ngalan pangalan name

ngipon ngipon ngipin teeth

NG ng

Initial
nguhog sip-on sinipon catarrh

panga sanga sanga tree branch

panginsà nangutana tanong ask
NG ng
hangol nabalaka alala worry
middle bangun ngbakod bangon rise up

pangpang pang-pang talampas cliff

sising sing-sing sing-sing ring
NG ng
songsong pantabon pantakip to fill a hole
final losung lusong dikdikan mortar

otaw tao tao person

obol asu usok smoke
Oo
okang ukang kuwago owl
initial ogtal untol talbog bounce

bakol kumagku hinlalaki thumb

bakolong tutunlan lalamunan throat
Oo
madakol daghan marami many
middle losung lusong halo mortar
bongol bungol bingi deaf
- - - -
- - - -
Oo
- - - -
final - - - -

29
 Banuwaon Bisaya Filipino English

pangasu pangayam pangangaso hunting

pinusod hikot tali tie

Pp
ponahik saka akyat climb
Initial
punduk kumunidad pamayanan village

sapà sapa batis creek

gimpit kimpit klip clothes pin
Pp
tampod putol putol cut
middle mahapun hapon hapon afternoon

ukap tahop darak husk

suklip isuk-suk isuk-suk slip
Pp
atop atop atip roof
final supsup suyop sip-sip suck

saging saging saging banana

siku siko siko elbow
Ss
sodà sud-an ulam viand
initial subuk pakdan pandan sugarcane

wasay hatsa palakol axe

kalusisi piriko loro parrot
Ss
pusod pusod pusod navel
middle balasulay halib-on sambong sambong plant

balangas rambutan rambutan rambutan

matam-is tam-is matamis sweet
Ss
bal-os pan-os panis spoiled food
final ugbus ganas talbos camote top

30
 Banuwaon Bisaya Filipino English

tabakù tabako tabako tobacco

tikos hikot sa bitiis calf band calf band

Tt
tobu tubo tubo sugar cane
Initial
tukud haligi poste post

atay atay atay liver

bakotin baktin biik piglet
Tt
atop atop atip roof
middle atuyù gamay maliit small

batbat mensahe mensahe message

bitbit bitbit bitbit carry
Tt
sagbot sagbot damo grass
final putput hugaw kalat dirt

uma uma sakahan farm

ulang ulang hipon shrimp
Uu
ulod ulod uod grub
initial udan ulan ulan rain
usa baboy ihalas baboy ramo wild pig

bulak bulak bulaklak flower

likuon balikon ulit repeat
Uu
inum inom inom drink
middle duma kauban kasama companion
bubungan bukid bukid mountain
kayu kahoy kahoy tree
tatolu tulo tatlo three
Uu
batu bato bato rock
final siku siko siko elbow
saku sako sako sack

31
 Banuwaon Bisaya Filipino English

wahig tubig tubig water

wili wili alinlangan not wanting to

Ww leave
woswos kagaskas tunog flapping sound
Initial
wudà wala wala none

buwahan lansones lansones lanzones

lawig payag payag nipahut
Ww
gawod bagon baging vine
middle wutwut ingkanto engkanto flying evil spirit

sabaw sabaw sabaw soup

kiw kita tayu us
Ww

final

yaga inday dalaga girl

Yinil ngalan sa ba- pangalan ng ba- girl’s name
Yy baye bae
Yonok ngalan sa lalake pangalan ng la- boy’s name
initial lake
yugu yugu yugu yoke

kunya kunya/sipsip wedge

Yayit ngalan sa ba- pangalan ng ba- girl’s name
Yy baye bae
mayontok gagmay maliit tiny
middle
kayumang kagang talangka crab

balay balay bahay house

- - - -
Yy
akoy agay aray ouch
final baluy banig banig mat
32
 Banuwaon Bisaya Filipino English

'_

initial

daan karaan luma old

paniid paniid matyag observe
_'_
gool guul lukse grieve
middle tuud tuyu layunin purpose

awà lakaw nihawa leave

badì sundang itak bolo
_'
gotlò lagda polisiya normal practice
final tagù tagu laman contents

33
 Mga Litra duun ku
Banwaon ha Inikagiyan

The Alphabet
of the Banwaon Language

34
 Mga litra duun ku Banwaon ha Inikagiyan

Aa asu Bb badì

Kk kayad Dd dahun

Gg gakit Hh hapuy

35
Ii impis Ll lampay

M m manuk N n nigu

NG ng Oo otaw
ngipon

36
Pp paku Rr rilu

Ss saging Tt tagub

Uu usa Ww wasay

37
Yy yugu

38
 Mga Ambal na
Pagamit Pirmi
Words Commonly Used

39
 LETTER BANWAON BISAYA FILIPINO ENGLISH

40
 Words Commonly Used
I. Pagtamyaw daw Duma na mga BANWAON FILIPINO ENGLISH
Ambalen pipi pisngi cheek
(Common Greetings and Expressions) babà bibig mouth
BANWAON FILIPINO ENGLISH damulmug labi lip
mahagsay ha Magandang Good day. dila dila tongue
aldaw araw. ngipon ngipin teeth
mahagsay ha Magandang Good
ngumol gilagid gum
daloman gabi. evening.
kòkò baba chin
mahagsay ha Magandang Magandang
liog leeg neck
maudtu tanghali. hapon.
mahagsay ha Magandang Good bolad batok nape
masolom umaga. morning. abaga balikat shoulder
sige Sige. All right. balukan braso arm
mambung dà Salamat po. Thank you. siku siko elbow
Yan dà ayan Okey lang yon. Its alright. bukalaan galang- wrist
galangan
akas wada ku Walang You're alima kamay hand
pakabalos anuman. Welcome kamauu kamao fist
pasayluwaa Ipagpaumanhin I’m sorry. palad palad palm
mo. mga tuldu daliri finger
kahimangon gid Maaari po May I go out? bakol hinlalaki thumb
ku gumawas? bang lumabas? tuldo hintuturo pointer
hoo Oo. Yes, you may. hilalabaw hinlalatao middle fin-
ger
og agi a Makikiraan po. May I pass? lalung palasing- ring finger
puydi ba gid da Maari bang May I borrow singan
ogsambay a ku makahiram ng _? hanginging hinliliit pinky finger
_? king
Pasaylowon a Patawad po. Please forgive kulung dibdib chest
me. bahagan baywang waist
hoo Opo Yes, ma'am. / gotok tiyan stomach
sir. pusod pusod navel
II. Parti ta Lawa (Parts of the Body)
pus-un puson abdomen
FILIPINO ENGLISH
kulagot puwit butt/behind
ulo ulo head
buhuk anit scalp pingkil balakang hip
babaungon buhok hair hita hita thigh
langgit ku ulu bungo skull buul tuhod knee
tangad noo forehead lison binti leg
kitay kilay eyebrow takdang sakong heel
mata mata eyes
paa paa foot
tambun ku talukap na mata eyelid
bukubuku bukong- ankle
mata
pilok palikmata eyelashes bukong
idung ilong nose lapalapa talampakan sole
posu ku idung butas ng ilong nostril Tuldo ta paa daliri sa paa toe
41
III. Sakop ku gipulon
(Members of the Family)
BANWAON FILIPINO ENGLISH Banwaon FILIPINO ENGLISH
amay tatay father drayber driver
inay nanay mother panadero baker
sulod kapatid brother/ tindero/ vendor
sister tindera
magulang ha kuya / ate older manginsusuda mangingisda fisherman
maama mgangunguma magsasaka farmer
brother/
sister pintor painter
inang lola grandmother bangkero boatman
amang lolo grandfather minero miner
ambà tiyo uncle
indà tiya aunt
ig-agaw pinsan cousin V. XXXXXX (Common Object)
hipag hipag sister-in-law Banwaon FILIPINO ENGLISH
bayaw bayaw brother-in- plantsa iron
law plantsahan ironing
ugang na biyanang father-in-law board
maama lalake
baldi timba pail
ugang na biyanang mother-in-
bahi babae law baril bariles barrel
anakon ha pamangking nephew lamisa mesa table
maama lalake ponun-anan upuan chair
anakon ha pamangking niece
kurtina curtain
bahi babae
silhig walis broom
minùna ancestor
pandakot dust pan
papag wooden
sulod relative bed
IV. Mga Gaubra Naan ta lampay pinggan plate

Kumyunidad (Community Workers) tinidor fork

FILIPINO ENGLISH sidut kutsara spoon
pari pari priest kutsarita teaspoon
palagnau guro/titser teacher
pulis pulis policeman bogas palay rice
bumbiru bumbero fireman asin asin salt
basuriru basurero garbage kauyagan pagkain food
collector
mananambal bentilador electric fan
duktor doctor
mananagamho kumadrona midwife palanggana basin
nay batya big basin
dintista dentista dentist tabo dipper
magbalungay nars nurse hagudan hadan stairs
panday karpintero/ carpenter
anluwagi hadanan
kartiru kartero postman samin salamin mirror
minsahiru mensahero messenger baong tasa cup
mangangabol modista dressmaker bunot coconut
satri sastre tailor husk
manunulam mananahi sewer basahan rag
kaminiru kaminero streetsweeper basahan doormat
42
Banwaon FILIPINO ENGLISH Banwaon FILIPINO ENGLISH
habol kumot blanket pandukot pandikit paste
ulong unan pillow gunting gunting scissors
bahandi banga jar kaban kahon box
kandidu paso pot dekorasyon decoration
manggad tela cloth
sogà ilaw lamp, light
kabo damit clothes
yeso chalk
aparadur aparador closet
otak itak big knife
kaban baul wooden
chest kutsilyo small knife
saku sako sack kawali frying pan
pala pala shovel kandidu kaldero rice pot
pala spade takuri takure kettle
karas kalaykay rake atowoy kaldero large pot
wasay palakol axe tabala sangkalan chopping
gabas lagare saw board
martilyu martilyo hammer sandok sandok ladle
kartilya wheelbarrow sanse food turner
asarol garden hoe yahong mangkok bowl
lubid lubid rope baong baso drinking glass
sabun sabon soap
kalan stove
sapatus sapatos shoes
paminggalan dish rack
midyas medyas socks
lampay plato plate
sinilas tsinelas slippers
rilu relo watch bandihadu bandehado serving plate
tilibisyun telebisyon television kaserola casserole
ayama laruan toys pansala strainer
munika manika doll palayok clay pot
holing holen marble lababu lababo sink
bula bola ball bandihadu bandehado serving tray
guma goma rubber bands mesang kai- low table
kasing trumpo top nan
yuyu yoyo yoyo batu bato stone
pisara blackboard bayokbok buhangin sand
libru aklat book
nutbuk kuwaderno notebook
lapis lapis pencil
VI. Mga Ayep (Common Animals)
pambura eraser
Banwaon FILIPINO ENGLISH
tahalay pantasa sharpener asò aso dog
pangkulay crayon pinday pusa cat
bag bag bag umagak manok chicken
rulir ruler ruler baboy baboy pig
ugsak gamit supplies tagbis ibon bird
paying payong umbrella kambing goat
kapote raincoat kalabaw kalabaw carabao
papil papel paper kabayo horse
43
VI. Mga Ayep (Common Animals) VII. XXXXX (Common Plants)
BANWAON FILIPINO ENGLISH BANWAON FILIPINO ENGLISH
baka baka cow niyug buko coconut
balangkawitan tandang rooster sambag sampalok tamarind
piyak sisiw chick
makopa makopa wax apple
idù tuta puppy
gansa gansa goose aratiles aratiles
bibi bibi duck mansanitas jujube plum
talabong egret kapayas papaya papaya
ambaw daga rat kamatsile guamachili
kuniho kuneho rabbit
minyak pinya pineapple
salapati kalapati dove
lagung langaw fly tagyagung pakwan watermelon
palaos / bayawak monitor balabawan melon melon
kalasagan lizard iba kamias camias
amu unggoy monkey dalanghita orange
bak-bak palaka frog
mabolo mabolo
pugo quail
bakosan ahas snake nangkà langka jackfruit
change in the pagong turtle sampagita sampaguita
list from here rosas rose
“talipus /ampal ipis cockroach
santan santan
“kaba-kaba paruparo butterfly
“hamok/ lamok mosquito abukadu abokado avocado
tunkagu camia camia
“langaw langaw fly
ilang-ilang ilang-ilang
“”tabagang uwang beetle
kalamansi kalamansi calamansi
“ balaing locust
“lalawà gagamba spider kamatis kamatis tomato
“tatalu uod worm/ buwahan lansones lanzones
caterpillar atis atis
“ kobung- ant lion
kobung rabana guyabano soursop
“tung-tung alitaptap firefly pitsay petsay pechay
“kalasagan bayawak dragon lizard sibuyas sibuyas onion
“buaya buwaya crocodile ahus bawang garlic
“ tagak heron talung talong eggplant
“isdà isda fish
hakut langgam ant margusu ampalaya bitter gourd
ukra okra okra
VII. XXXXX (Common Plants)
sitaw sitaw string bean
BANWAON FILIPINO ENGLISH
santul santol santol kalabasa kalabasa squash
bayabas bayabas guava munngus monggo monggo
libas suha pomelo tangkung kangkong water cab-
bage
kayamitu kaymito star apple labanos radish
mangga mangga mango singkamas turnip
saging saging banana ripulyo repolyo cabbage
tsiko chico kandul pipino cucumber
libas duhat black plum upu upo bottle gourd
44
 BANWAON FILIPINO ENGLISH FILIPINO ENGLISH
sikuwa patola sponge gourd kalim-an limampu’t isa fifty one
katumbal sili chili pepper daw sabuwa
kan-oman animnapo sixty
luy-a luya ginger
kan-oman animnaput sixty one
paminta black pepper
daw sabuwa isa
sayutis sayote chayote kapitowan pitumpu seventy
kamunggay malunggay malungay kapitowan pitumpu’t isa seventy one
daw sabuwa
VIII. Mga Numiro (Numbers) kawalowan walumpu eighty
BANWAON FILIPINO ENGLISH kawalowan walumpu’t eighty one
wada / woda wala zero daw sabuwa isa
sabuwa isa one kasiyaman siyamnapu ninety
daduwa dalawa two
kasiyaman siyamnapu’t ninety one
tatulu tatlo three daw sabuwa isa
ha upat apat four nangkalibu sanlibo one thousand
lalima lima five
ha unum anim six sampulus ha sampung libo ten thousand
pitu pito seven libu
walu walo eight nangkagatus Isang daang one hundred
siyam siyam nine ha libu libo thousand
sampulu sampu ten nangka isang milyon one million
sampulu daw labing-isa eleven milyun
sabuwa IX. Kulay (Colors)
sampulu daw labindalawa twelve BANWAON FILIPINO ENGLISH
daduwa makalawag dilaw yellow
sampulu daw labingtatlo thirteen mahilaw berde/luntian green
tatulo
mahalun-halun asul/bughaw blue
sampulu daw labing-apat fourteen
maliga pula red
ha upat
sampulu daw labinglima fifteen maputi puti white
lalima mapulodhaw kayumanggi brown
sampulu daw labing-anim sixteen madagomdom lila purple/violet
ha unum malahag dalandan orange
sampulu daw labimpito seventeen maitom itim black
pitu mayugaw mapusyaw pastel
sampulu daw labing-walo eighteen yugaw
walu matingkad dark color
sampulu daw labingsiyam nineteen kupas faded color
siyam
kal’waan dalawampu twenty X. Kurti (Shapes)
kal’waan daw dalawampu't twenty-one
BANWAON FILIPINO ENGLISH
sabuwa isa
kal’waan daw dalawampu't twenty-two natibtibulun bilog circle
daduwa dalawa nakabalabag parihaba rectangle
katl’uan tatlumpu thirty parisukat/
katl’uan daw tatlompu't isa thirty-one nadasag dasag square
kwadrado
sabuwa
kap-atan apatnapu forty bituon hugis bituin star
kap-atan daw apatnapu’t isa forty one nabinayadaw triangulo/tatsulok, triangle
sabuwa
nalayat ayat habilog/biluhaba oblong
kalim-an limampu fifty
45
XI Pagsingngot daw Pagtilaw
(Smell and Taste)
BANWAON FILIPINO ENGLISH
mahomut mabango fragrant
mahadu mabaho bad/foul smell
mapala mabantot smelly
mahang -it masangsang stinky
matam-is matamis sweet
mapodos maasim sour
maaplod mapakla taste of not so
ripe fruit
mapaìt maalat salty
mapait’ mapait bitter
matab-ang matabang bland

46
XII. Parti ta Balay daw Mga Lugar XIII. Uras; Adlaw; Bulan (Time Concepts)
(Parts of a house and Places) BANWAON FILIPINO ENGLISH
BANWAON FILIPINO ENGLISH masolom umaga morning
maudto tanghali noon
atop bubong roof
mahapun hapon afternoon
apid ta atop kisame ceiling kaadlawon madaling-araw dawn
guguwaan pinto door salop takip-silim sunset
nagodan hagdan stairs pamawapawa bukang- sunrise
liwayway
saog sahig floor lam-ag magdamag overnight
banwag terasa/ terrace daloman gabi night
balkonahe liwada kù dalu- hatinggabi midnight
dugu sala living room man
bintana bintana window duminggu Linggo Sunday
lunis Lunes Monday
dingding dingding wall martis Martes Tuesday
sibay silid-tulugan bedroom merkulis Miyerkules Wednesday
—— banyo toilet/ huybis Huwebes Thursday
comfort birnis Biyernes Friday
room sabadu Sabado Saturday
abu kusina kitchen eneru Enero January
kan-anan kainan dining room pebreru Pebrero February
——- silid-aralan/ classroom marso Marso March
klasrum abril Abril April
tamabalanan klinika clinic mayo Mayo May
hunyo Hunyo June
—- silid-aklatan/ library
hukyo Hulyo July
laybrari
agostu Agosto August
—— kantina canteen
sityembre Setyembre September
mapangalanan palaruan playground oktubre Oktubre October
tandagan pasilyo corridor nobyembre Nobyembre November
guguwaan tarangkahan gate disyembre Disyembre December
tukod ku bandila tagdan flagpole XIV. Timpo (Weather Concepts)
—— palengke market BANWAON FILIPINO ENGLISH
ting-udan tag-ulan rainy
tamabalanan pagamutan/ hospital gulabung tag-araw summer
ospital
silda maaraw sunny
muisipyo munisipyo municipal
hall ting-amihan amihan monsoon air
pastangan parke park dalapot habagat south mon-
soon
paslangan plasa plaza makalamag mahangin windy
tilitilì ambon drizzle
maudan maulan rainy
bagyo bumabagyo stormy

47
XV. Nabatyagan (Feelings) XVII. Mga Ambal naan ta Filipino
(Vocabulary for Filipino)
BANWAON FILIPINO ENGLISH
BANWAON FILIPINO ENGLISH
taglongkog malungkot sad dat-ag dat-agon mga pantig syllables
kalungul namimighati/ mourning batbat pangungusap sentence
nagdadalamhati ngadan ku isan pangngalan noun
kalayagan masaya happy inu
ngadan ku otaw pangalan ng tao name of
migpotawa humahalakhak laughing
person
nahonahonà naaalala missing
ngadan ku pangalan ng name of
taghinam nananabik longing bagay object
ugsak
pangabughù nagseselos jealous
ngadan ku pook/lunan name of place
kaayat naiinggit envious
nabaya nagmamahal loving banuwa
ngadan ku pangalan ng name of
nabaya natutuwa happy
mananap hayop animal
nahaldok natatakot afraid gamit ku “yanai” gamit ng “ang” use of “ang”
nagihu naiinis irritated
og-apa naaasar annoyed gamit ku “yanai gamit ng “ang use of “ang
kabondol naiinip bored mga” mga” mga”
payanan-an panuto/bilin/ directions
XVI. Sukulan daw mga Symbol ta tuntunin
Matimatika(Measurements and Math pognanangon pagkukuwento story telling
Symbols) igladyaw pang-uri adjective
BANWAON FILIPINO ENGLISH bahin ku libru bahagi ng aklat parts of the
mitrus metro meter book
pangliwan panghalip pronoun
sintimitru sentimetro centimeter
hinang pandiwa verb
disimitru desimetro decimeter wada pag-iling kasalungat antonym
gadaling gadaling inch ku likutan
yarda yarda yard mig-iling kasingkahulugan synonym
gramu gramo gram
kulitukan
kilu kilo kilo
mig-iling ku la- magkasingtunog homonym
litru litro liter
gong
piyi piye foot paghimangon ku pagbuo ng mga word
kilumitru kilometro kilometer mga kagi salita construction
milya milya mile pagkilala ku mga pagkilala ng mga word
amutan pagdagdag addition kagi salita recognition
alatan pagbabawas subtraction taghulas awit na may kilos action song
Sobra ku sabu- or galaw
sobra sa isa more than taglawat-lawat pagsasadula role playing
wa
atuyu ku sabu- fewer than igladawan pantomina pantomime
kaunti sa isa pangagda daw balagtasan poetical joust
wa one
maatuyu da kaunti kaysa panubagan in verse
madakul pa marami kaysa
the same as, mapangal laro games
mig-iling da pareho sa pagpaliliman ku pakikinig sa listening to a
equals
kwento story
bibilangun numero number nanangon
ihap bilangin count pagkasunod- pagkakasunud- sequencing
48 wala zero, none sunod ku mga sunod ng mga events
pangyayari
kabilingan
bayuk-bayuk tula poem
XVIII. Mga Ambal ta Tugtog XIX Mga Ambal ta Matimatika
(Vocabulary for Music)
BANWAON FILIPINO ENGLISH BANWAON FILIPINO ENGLISH
tanduka simbulo symbols ihap bilangin count
lagong boses voice ipakilala tukuyin identify
tagtungod linya line kulang ku sabu- kulang ng isa one less
wa
kayog galaw movement
amutan ku sabu- dinagdagan ng isa one more
limbay paawit na salita chant wa
mga pata- mga instrumento instruments kinalalagyan ng place value
nugonon ———— bilang/halaga
lawas alingawngaw echo maat-atuyo ku mas kaunti kaysa fewer than
sabuwa
paayun-ayunan kumpas beat
iling kadakol kasingdami as many as
sukod iskala scale
pinaka-atuyo pinakamaliit least
matangkaw mataas high
ipog-iling paghambingin compare
mababa mababa low
pinaka-adagi pinakamalaki greatest
migahinawa pansamantalang pause
tigil Pugtampud- palaktaw-laktaw skip
tampud pog-ihap na pagbilang counting
patanugonon tugtog play
dipalata barya coins
pulsu pulso pulse
salapi ha papil perang papel bills
lagong tono tone
timaan ku salapi simbolo ng pera peso sign
bugha kalahati half
likuon ulitin repeat
posu buo whole igsulat isulat write
maayun tono pitch amutan pagdagdag addition
malabog baho bass mga numiru ig- mga bilang na addends
igpaaha isagawa demonstrate amut pinagdagdag
kudlong gitara guitar katibuan kabuuan sum / total
Ipug-aamul pagsama-samahin putting
—- piyano piano
together
agong agong gong Timaan kug pananda ng plus sign
—- biyulin violin amutan pagdagdag
—— nota note ipog-amol-amol pagsamasamahin join

—— melodiya melody timuan pagbawas subtraction

mahanong harmoniya harmony ogalatan mga bilang na subtrahend
kumpas ritmo rhythm binabawasan
pig-alat mga bilang na minuend
lituk liriko lyric
binabawas
daging tunog sound nabilin ku inalat sagot sa difference
hinglay pahinga rest pagbawas/natira
timu-an pagkuha taking away
limbay awit, kanta sing
naundaan naiwan left
madaging malakas loud alatan bawasan minus
mig-iling katumbas equivalent
nakag-iling katumbas sa equal
wuda pug-iling hindi katumbas not equal

49
XX Mga ambal ta Araling Panlipunan XXI. Mga Ambal ta Edukasyon sa
(Vocabulary for Araling Panlipunan) Pagpapakatao(Vocabulary for
BANWAON FILIPINO ENGLISH Edukasyon sa Pagpapakatao)

igpakilala ipakikilala introduce BANWAON FILIPINO ENGLISH

kangalingon sarili oneself madapà mapagbigay charitable

bis-ay kalakasan strength
kalainan pagkakaiba difference
tagbayan-bayan kahinaan weakness
gipulun mag-anak/ family maayad sa mabuting good health
pamilya panglawa kalusugan
impaaha naipakikita show matinod-anon katapatan sincerity
sinugdanan panimula beginning matinumanon pagkamasunurin obedience
naikagi nasasabi tell pangkalibutan pagmamalasakit sa concern for
matogol kahalagahan importance kapaliggiran environment

napoglolangan natatalakay talk about kabugusan su kaayusan order

kabahin kabilang including hinimagon
pagkalion-lion kasapi member
banuwa pamayanan community sakup nakakatanda older
sakup kasapi member laas-laas nagsasabi tell
pog-iyap bilang number inikagi totoo true
impog-iling naihahambing compare bonal mag-anak family
gipulun kahalagahan valuable
tagbinuligay pagtutulungan cooperation/
participation mahinongdanun pagmamahal love
pigsaligan pagtitiwala trust gugma magulang parent
matinumanon masunurin obedient
pigdawat pagtanggap acceptance
gipulon pamilya family
pakigdumaduma pakikitungo deal palibut kapaligiran environment
tagsabuwa pagkabuklod- unity
mahagsay sa kalusugan healthy
buklod/
paglawa
pagkakaisa
kahinlù/kalimpyu kalinisan cleanliness
igladyaw pagmomodelo modeling
katongdanan/ tungkulin responsibility
adlaw ku kabataa araw ng birthdate katongod
kapanganakan katatau kakayahan ability
pigpun-an pinagmulan origin matinod-anon katapatan sincerity
mga tando kà mga sagisag symbols kabilinggan pangayayari happen
mga kinaiyahan mga katangian / traditions/ wada di- misunderstan
makaghinsabuta pagkakaintindi ding
mga kaugalian characteristics
pogtuu pananampalataya faith
tinuuhan paniniwala belief
magbabaya Diyos God
mga ginahoman mga needs
pangangailangan hinam pag-asa hope
gahom kapangyarihan power matinu pagkakawanggawa charity
matogol pagpapahalaga value gugma paggalang respect
kahinilwasan kahulugan meaning pog-ila karapatan right
tahud paniniwala belief
ladyaw nailalarawan describe
katongod kabutihan goodness
tinumanan/ katotohanan truth
tinuuhan
kahagsayan kabutihan goodness
bonal katotohanan truth

50
XXII. Mga Ambal na para ta XXIII. Mga Ambal para ta
Pagdayad ta Lawa Pampabiskeg ta Lawa (Vocabulary
(Vocabulary for Health) for Physical Education)

BANWAON FILIPINO ENGLISH BANWAON FILIPINO ENGLISH

dalu lagnat fever kabahin parte/bahagi parts
pog-indosa pagtatae diarrhea kayug-kayug galaw movement
sipaun/nguhog sipon colds
porma hugis shape
ogsakit sa ulu sakit ng ulo headache
pogkot/pokot lumpo crippled tagkayugkayug lokomotor locomotor
kulang tu anemya anemia hadi di-lokomotor nonlocomotor
langosa ha tagkayugkayug
hadi mahirap insomnia nabatang-batang balanse balance
ogtidugahon makatulog ihalin ilipat transfer
tuma kuto lice ipaaha su pakitang-turo demonstrate
adol galis scabies pognau
pamasù trangkaso flu pundok grupo team
balutut pigsa boil ipaaha ipakita perform
pohà pipi mute tultulon gayahin imitate
mahinlu malinis clean pog-apil-apil makisali participate
atuli/tuyangig tutuli ear wax payanaun ta pakaliwa turn Left
/yagot gibing
walong mukha face payanaun ta pakanan turn right
ulu ulo head kawanan
buhuk buhok hair mga ugsak kagamitan materials
idung ilong nose padadayon abante step forward
bàbà bibig mouth pangundod atras step backward
gotok tiyan stomach
balukan bisig forearm lakad lakad patakda march
alima kamay hand tagsakiki kingking hop
abaga balikat shoulder lisod talikod-harap about face
baklawan braso upper arm sayaw sayaw dance
bahagan baywang waist lawa katawan body
palad palad palm
taghulas ehersisyo exercise
takdang sakong heel
lakad lakad pasulong forward march
tangad noo forehead
pasinaluwan
sulu kuko nail
palakpak pumalakpak clap
lison binti leg
buul tuhod knee igsunsun su hingang inhale
pingkil balakang hip gahinawa papasuk
siku siko elbow pagpahongaw hingang exhale
liog leeg neck ku gahinawa papalabas
mahinay mabagal slow
talikudan likod back
sikal bilis speed
kulung dibdib chest masikal mabilis fast
pog-limbay pag-awit singing
mobugat mabigat heavy

51
 Diksyunario
Dictionary

52
Verbs Verbs
BANWAON FILIPINO ENGLISH BANWAON FILIPINO ENGLISH
undaan iwasan to avoid pogkinanau pagtuto to learn
bantugòn purihin to praise pogsagkawada pagtalon to jump
mamingawòn malungkot to be sad,
tagpamada pagtuyo to dry
unhappy
pakiglogong makipag-away to fight
malipayòn masaya to be happy
alundugon sumunod to follow pasakitan saktan to hit
tumu-ay mamuno to lead panagubonday mag-ani to harvest
dayan-dayanan palamutian to decorate pamula magtanim to plant
ug tùo maniwala to believe pangau mangaso to hunt
tag undaay paghiwalayin to break panginsoda mangisda to fish
ug hapolan pagdudahan to doubt
pagmapangal maglaro to play
bang-bangùn bungkalin to dig
ogkahadlok matakot to be afraid
pogsuwaya hiwalayin to split
silhigan walisin to sweep oggahinawa huminga to breathe
kamatay mamatay to die nahulug mahulog to fall
ug ilà magbigay to give haluhapon hiludin to rub
ug diyà magpunta to go
bugnuson hatakin to pull
ug holòs magtago to hide
pangaha maghanap to look for pakasikal tumakbo to run
potawa tumawa to laugh ponuu umupo to sit
ug kaliyagan magmahal to love hitindog tumayo to stand
komosan pigain to squeeze manunulam magtahe to sew
bigsulan sunugin to burn sayudon alamin to know
buha mag-ubo to cough tagsalumati magkasakit to be sick
kabunalan payagan/ to allow
ogbis-ay maging ma- to be healthy
pahintulutan
lusog
lagimùon bantayan to look after pangumaw tumawag to call
talimuon pangalagaan to take care
tagmuya muya bumulong to whisper
ahaun tingnan to see
umawon tawagin to call
palimanan pakinggan to hear
someone
ibitan hawakan to hold, catch
mig-awasa mag-asawa to marry og-onghat umawit to sing
ug hawanan maglinis to clean, wipe ogsayaw sumayaw to dance
ug kaun kumain to eat mataphaw ha walang ka- to talk
kagaton kagatin to bite paglalang buluhang pag- nonsense
ug inum uminom to drink uusap
kabulong mamangha to be amazed oglobag mamaga to swell
suminagkaw dumating to come hidoga humiga to lie down
ogsagkaw darating to arrive
tiduga matulog to sleep
oghinangon lilikhain to create
itinulud/ Itulak to push, shove
tampodon putulin to cut
isinumag
tag-iyap bumilang to count duyhakon saksakin to stab
himatayan patayin to kill
ipalotaw palutangin to float
53
Verbs Nouns
BANWAON FILIPINO ENGLISH BANWAON FILIPINO ENGLISH
anunung lumangoy to swim bugta lupa earth, ground
balaudan bawalan to forbid law-ag mantika fat, grease
lingi lumingon to turn pusù butas hole
moghuna-huna mag-isip to think mga ugak din pag-aari supplies, pos-
iikagi sabihin to say sessions
ibatbat sabihin to tell kauyagan pagkain food
ihawol Itapon to throw away pusung puso heart
pangonaw maghuhugas to wash hawhawanan ulap cloud
honawan hugasan to wash damit clothes
kabò
pakadaog manalo to win balay bahay house
talabahu magtrabaho to work langosa dugo blood
humipanaw lumakad to walk bokog /tul-an buto bone
poghimangon bubuuhin to make some- kalasan kagubatan jungle, bush
thing
aldaw araw day
pog-angat maghintay to wait for
kayu punong kahoy tree
tagpasalig magmayabang to show off,
fool around ulod uod worm
dahun dahon leaf
batasan ugali custom
bonday hardin garden
Nouns
BANWAON FILIPINO ENGLISH otaw tao person
prisowan bilangguan jail, prison salapi pera money
bolabol ha simpleng tao unsophisticat- bulung gamot medicine
utaw ed person laas / buyag taong matanda old person
katagsa kamag-anak relative lubid tali/ lubid rope
impis itlog egg piraso ng dam- cloth
mabalaw ha mabangis na animals (wild) it
mananap hayop bahi babae woman
buhian ha alagang hayop domesticated asawa asawa wife
animal (babae) /
mananap kabiyak
mata mata eye maama lalaki man
wasay wasay axe asawa asawa (lalaki) husband
saging saging banana bata ha anak na lalaki son
maatuyu batang maliit baby maama
bata ha bahi anak na babae daughter
anday-anday palamuti decoration pasusu sanggol infant
asu aso dog bata bata small child
buka gatilyo barrel daydalaga dalagita young
langaw langaw a fly (insect) woman
bidù kasingulingan a lie màamaamà binatilyo young man
inayon tiyahin sa ina aunt (mother’s
buhuk balahibo feather
54 side)
Nouns Nouns
BANWAON FILIPINO ENGLISH BANWAON FILIPINO ENGLISH
anayon tiyahin sa ama aunt (father’s bak-bak palaka frog
side) gamut ugat root
amayon tiyuhin sa ina uncle kalasada kalsada/daan road
(mother’s side) saad iba some
amay tiyuhin sa ama uncle (father’s
nagkaugsak isang bagay something
side)
aldaw araw sun
apù ha bahi lola sa ina grandmother
kagudam sakit/ sickness,
(mother’s side)
duunku inay karamdaman disease
apù ha lolo sa ama grandfather sayaw sayaw dance
maamaduun ku (father’s side) abog alabok ashes
amay
langgit balat skin
hipag bayaw na sister-in-law lukang ku kayu balat ng kahoy bark of a tree
babae pangangatol kamot scratch
bati bayaw na lalaki brother-in-law ngadog amoy smell, odor
ugang ha bahi biyenang babae mother-in-law ubol usok smoke
bakusan ahas snake
ugang ha biyenang lalaki father-in-law
maama asin asin salt
dagat dagat sea
bagibitan / tabing dagat beach, coast
samalang bandehado saucepan
pala pala spade
tag–i kutsilyo knife patpat stick
bulan buwan moon bato bato stone
bituon bituin star bayuk-bayuk pabula/ kwen- fable, folktale
bubungan bundok mountain tong bayan
pundok nayon village minuna ninuno ancestor
pamulahanan taniman field ikog buntot tail
hapuy apoy fire huna-huna isipan thought, idea
batasan ugali habit, custom pog-ikagi pananalita speech
lib-og buto seed uta suka vomit
tukod poste posts
dal-as buhangin sand
duma-duma kaibigan friend
kahaldok takot fear wahig tubig water
isada isda fish tulugan ilog river
bunga bunga fruit
atay atay liver kalamag hangin wind (air)
tagbis ibon bird
tag-indusa pagtatae diarrhea
bulak bulaklak flower
langit kalangitan sky, heaven
pak-pak bu pakpak ng ibon bird’s wing
tagbis
kan-on kanin rice
ambaw daga rat
55
Adjectives Adjectives
BANWAON FILIPINO ENGLISH BANWAON FILIPINO ENGLISH
mahinlu malinis clean malayat mahaba/ ma- long, tall
malamising marumi dirty tangkad
madaot pangit ugly mababa mababa/ maikli short
madagway maganda beautiful
malambo mataba fat
mataldong mabuti good
magasa payat thin
ugkadawat katanggap- acceptable
tanggap malu-ag malapad wide
masapang- masama bad malig-ot makitid narrow
madiyo malayo far
sapang
madani malapit near
napuno puno full maatuyo kaunti few
madani ogka- malapit ma- almost full
madakol marami many
puno puno
saad pa iba pa other
wada tagu walang laman empty
halos wada halos walang almost empty tibu lahat all
tagu laman wada iling kakaiba different
saad iba another
ayo-ayu dukha/ mahirap poor
tuman sapat enough
sapian mayaman wealthy
mig-adagi napakalaki huge, enor- nalibon-libon bilog round
mous sakto tama correct
maadagi malaki big laas matanda old
natumanan katamtaman medium-sized kudà-kudà lubak-lubak bumpy
maatuyu maliit small madison matigas hard
mig-atuyu napakaliit tiny, very small mahumol malambot soft
mabugat mabigat heavy sabuwa da isa lang only
mahagkap magaan light, not tagsab sabuwa nag-iisa alone
heavy
migpahagkapa napakagaan very light
migpapasu-ay napaka-init very hot
mapaso mainit hot
matinu lamig cool Time
magunaw malamig cold FILIPINO ENGLISH
mig-asawa may asawa married pogkasalòm kinaumagahan early morning
wada walang asawa unmarried
masulom umaga morning
makaasawa
maudto tanghali mid-day
mahagkap su magaan ang light in weight
timbang mahapun hapon afternoon
timbang
matalum matulis sharp dalòman gabi evening
maduol mapurol dull masukilon gabi night
naludak bulok rotten
gabì kahapon yesdersday
nabag-uwan sariwa fresh
56
migduwa-duwa naguguluhan confused,
insane
matatao matalino smart, clever
Direction/Location Question Words
BANWAON FILIPINO ENGLISH BANWAON FILIPINO ENGLISH
taa sampaw sa itaas up, above inu? Ano? What?
talikudan likuran back hagan-u? Kailan? When?
ta silob sa ibaba down there hain? Saan? Where?
dini dito here
inù-inù? Anu-ano? Which?, Who?,
diya doon there Whose?
diya dapit kabilang bahagi other side, far sin-ò? Sino? Who?
aside
na-inù? Bakit? Why?
ta sa at
kapuùn ta mula sa from man-u Gaano karami? How much?,
sampaw ta sa ibabaw ng on top of How many?
kadakol?
silub ta ilalim ng under
Pronouns
ta didalum sa loob inside BANWAON FILIPINO ENGLISH
ta taliwada sa gitna in the middle kandin kanya his, hers, its
ta unahan sa unahan at the front kanak akin my
end(first)
ta hudiyan sa hulihan at the back iyan iyan that
end (last) sahaini itong mga these

Adverbs yanai ito ay this

sa hayà iyong mga those

masayang- sikit kami we (exclusive)

kalagayan masaya happily sikiyù kayo you (many)
sikaw ikaw you (one)

masikal mabilis quickly inyu inyo yours

kandan kanila theirs
mamingawon malungkot sadly
moglangan-
langan dahan dahan slowly

57
Common Phrases
BANWAON FILIPINO ENGLISH
sikandin diya ta balay Siya ay nasa bahay. He is at the house.

inu su in hinang nu? Ano ang ginagawa mo? What are you doing?

andam Naghahanda ako ng pagkain. I’m preparing food.

kin-ù kauyagan sa pig-andam nu? Kaninong pagkain ang inihahanda Whose food are you preparing?
mo?
kauyagan ni amay Pagkain ng tatay. My father’s food.

inu ha kauyagan su pig kalayu Anong pagkain ang niluluto mo? What food are you preparing?
nu?
migkalayu a ku kan-on daw sùda Nagluluto ako ng kanin at isda. I’m preparing rice and fish.

hain nu intimu su kandidu? Saan mo kinuha ang palayok? Where did you get the
saucepan?
naboli ko ta tindahan Nabili ko sa tindahan. I got it from the store.

kagan-u nu naboli? Kailan mo nabili? When did you get it?

naboli ku gabi ha aldaw Nabili ko kahapon. I got it yesterday.

pila su pagboli nu? Magkano ang bili mo? How much did it cost?

kalim-an da Limampung piso. It cost 50 pesos.

kabayaa og boli ko sabuwa Gusto kong bumili ng isa. I want to get one.

hain ka mig puun? Saan ka nanggaling? Where did you come from?

napuon a ta banuwa ku Galing ako sa pamayanan. I have come from the village.

sin-u sù ngadan nu? Ano ang pangalan mo? What is your name?

si-ak si ______. Ako si __________. My name is ______.

kagan-u ka nakasagkaw? Kailan ka dumating? When did you arrive?

58
 Mga Isturya naan ta
Linggwai na Banwaon

Stories in the
Banwaon Language

59
 Bubungan ta Salimbangun

Matangkaw ha bubungan, mahanong daw

madakol mga kalasanon ha mga nabuhay, mga
usa, mga amù, mga manuk daw mga tagbis.

Amin sapà duun ku bubungan ha

pigngadanan ta Galung-galung, wadà otaw ha
migtimà piru amin mga tumanud daw tawagon
iyan su matoos ha bubungan ta Salimbangun.

Amin mig-asawa ha nakasagkaw ha

pigngadanan ki Nangadinag daw si Bayò
nakahulabung sidan diyà ta bubungan ta
Salimbangun. Wadà malugay mig-awà sidan ta
migdayun diyà ta sabangan ta Tagpangi, sa
Tagpangi sapà ha bawagà ta bubungan ta
Salimbangun.

Banwaon Group
Agusan del Sur
Writer: Mercedita P. Cinco
Story Teller: Datu Maliga Badbaran
Date: February 27, 2017

60
 Bubungan ta Salimbangun

Su bubungan ha tagngadanan ta
Salimbangun ha duun pigtimù su pamatasan ku
tribu ha Banwaon ha pigngadanan ku
binayumbungan ha kiyala ha batasan lagma ta
manaybanay.
Na tungkay ha matoos ta duun piggabù
su balaod day sikay su tribu ha Banwaon.
Iyan hadì day ogkalipatan su
binayumbungan ha kiyala ha batasan ta iyan
imbilin ta kanay ku mga laas ta duun ogkatimù
su nayu-nayù daw su pahidangga daw agun
matun‑an ku mga batà daw hadì dan
ogkalipatan.

Banwaon Group
Agusan del Sur
Writer: Josie D. Mansalonay
Story Teller: Mga Datù
Date: February 27, 2017

61
 Su Agkud hi Inay

Si Daga nakapanalagbuan duun ku kaamulan, su

pogdiyà din pigtangolan sikandin ku kauyagan. Daw din
kinanami, na naliyagan din ta matam-is daw mahomut su
ngadog. Pogkaponga din, in-insa din ku inu sa ngadan ta
hayà ha kauyagan. Ikagi ku tagbanuwa, iyan hayan su agkud
ha oggamiton panahun ku kaligaon.

Pog-ulì diyà ta lawig dan, binatbat din diyà ki inay din ha

amin din nabayaan ha kauyagan ba hadì din katun-an ku
og‑in‑inuwon su poghimangon. Aman si inay din pakatuon
man diay tagtapay. Una namangbang ku panggiya daw
kalayuwa, human budbudi ku tapay daw intagù duun ku
kayad solod ku tatolu ha aldaw daw human bukadi.

Sugud ta hayà, agkud on sa ogkabayaan din ha

ogkan‑on.

Banwaon Group
Agusan del Sur
Writer: Marivic R Man-anitu
Story Teller: Ederlina N Precioso
Date: February 27, 2017

62
 For inquiries or feedback, please contact:
The DEPARTMENT OF EDUCATION— Caraga Region XIII
J.P. Rosales Avenue, Butuan City
Telephone Nos. (085) 342-5969 (Fax), (085) 342-8207
Email Ad: caraga@deped.gov.ph

SIL PHILIPPINES
PO Box 81439, 8000 Davao City