Εισαγωγή στη Θρησκειολογία. Σημειώσεις 2019

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΣΤΗ ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑ (Υ303)
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
ΔΙΔΑΣΚΩΝ: ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΚΡΑΛΙΔΗΣ, ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2019
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
1. ΘΡΗΣΚΕΙΑ: ΕΝΑ ΠΑΝΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ.....................................3
2. ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ......................7
3. ΚΛΑΔΟΙ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ...................................15
4. ΣΥΓΚΡΙΣΗ..................................................................................................23
5. ΕΡΜΗΝΕΙΑ...............................................................................................33
6. ΑΝΤΙΛΗΨΗ...............................................................................................37
7. ΣΤΕΡΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΓΚΗ ΣΤΗ ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑ............................................42
8. ΕΘΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ........................................................................45
9. ΣΥΝΑΛΛΑΓΗ..............................................................................................52
10. ΕΜΠΕΙΡΙΑ................................................................................................55
11. ΝΟΗΣΗ....................................................................................................60
12. ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΑ...........................................................................................62
13. ΙΕΡΟ........................................................................................................63
2
Σελίδα
© ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΚΡΑΛΙΔΗΣ
Καθηγητής
Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας ΑΠΘ
e-mail: akralid@past.auth.gr
1. ΘΡΗΣΚΕΙΑ: ΕΝΑ ΠΑΝΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ
Γιατι υπάρχει η θρησκεία;

• Λόγοι που εξακολουθεί να υπάρχει η θρησκεία:
• Υπηρετεί πολλές ανθρώπινες ανάγκες. Μια κυρίαρχη ανάγκη είναι να νοηματο-
δοτεί την αντιμετώπιση της θνητότητας του ανθρώπου.
1. Η θρησκεία μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τον θάνατο και οι θρησκευτικές
τελετές μπορούν να μας προσφέρουν ηρεμία.
2. Μας βοηθά να ανταποκρινόμαστε στην έμφυτη αναζήτηση για τον εαυτό μας και τον
κόσμο.
3. Είναι η προσπάθεια του ανθρώπου να αισθανθεί πιο ασφαλής σε ένα άγνωστο σύ-
μπαν.
4. Αναπτύσσεται και ευδοκιμεί εξαιτίας ψυχολογικών αναγκών.
5. Πρόκειται για έναν τρόπο ζωής που θεμελιώθηκε στην αντίληψη της θεϊκής προέλευ-
σης της ζωής.
Σκοπός της θρησκείας

• Η θρησκεία πρέπει να δίνει απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα που γεννώνται στους
ανθρώπους:
• Ποια θα πρέπει να είναι η σχέση μας με τον κόσμο της φύσης;
• Γιατί υπάρχουν οι άνθρωποι;
• Οι ερωτήσεις δεν διαφέρουν, ωστόσο οι απαντήσεις διαφέρουν πολύ μεταξύ τους
• Πως προσεγγίζουμε στην τελειότητα, την μετεμψύχωση ή την λύτρωση;

• Γιατί υπάρχει πόνος στον κόσμο και πως πρέπει να τον αντιμετωπίσουμε;
• Τι γίνεται όταν πεθαίνουμε;
• Τι θα έπρεπε να διατηρούμε ως ιερό;
Το νόημα της «Θρησκείας»

• Η θρησκεία είναι για «να ενώνει και πάλι», «να επανασυνδέει».
• Η θρησκεία προτείνει την ένωση του φυσικού και ανθρώπινου κόσμου με εκείνο που
αποκαλούμε ιερό/υπερφυσικό, θεϊκό κόσμο.
• Η θρησκεία είναι η ουσία του πολιτισμού και ο πολιτισμός μορφή της θρησκείας
«Η επιστήμη ερευνά, η θρησκεία ερμηνεύει.

Η επιστήμη δίνει στον άνθρωπο την γνώση, που είναι δύναμη, ισχύς.
Η θρησκεία δίνει στον άνθρωπο την σοφία, που είναι ο έλεγχος, το μέτρο».
Martin Luther King, Jr.
3
Σελίδα
• Η λέξη «Θρησκεία» έχει δύο όψεις
Καθηγητής
• Της θρησκείας γενικά
• Των επιμέρους θρησκειών
Έννοια της θρησκείας

Θρησκειολογία:
• Έχει ως αντικείμενό της την επιστημονική έρευνα και των δύο όψεών της δη-
λαδή:
• Την έρευνα της θρησκείας γενικά
• Των επιμέρους θρησκειών του κόσμου ειδικά
•
Ορισμός της θρησκείας
• Ένας ορισμός της θρησκείας γενικά αποδεκτός δεν είναι εύκολο να δοθεί.
• Αυτό συμβαίνει γιατί το κεντρικό αντικείμενο της θρησκείας:
•
• Εμφανίζει εξαιρετική πολυμορφία
το αντικείμενο αυτό υπάρχει:
 τόσο στον ενικό (Θεός, Μπράχμαν)
 Όσο και στον πληθυντικό (θεοί, πνεύματα, πρόγονοι)
•
 Ως απρόσωπο όσο και προσωπικό
 Ως αρσενικό ή θηλυκό όσο και ως ουδέτερο (φετίχ)
 Ως υπερβατικό όσο και ως εγκόσμιο
•
2. Δεν προσδιορίζεται στην ουσία του από κάποιο ορισμό τι είναι θείο ή θεότητα;
είναι αδύνατο να ορίσουμε ακριβώς το νόημά τους
• Ένας γενικός ορισμός για την θρησκεία μπορεί να είναι ο εξής:
θρησκεία είναι η προσπάθεια του ανθρώπου να έρθει σε σχέση με κάτι άλλο που
είναι έξω από αυτόν.
Πηγές της θρησκείας

1. Εκείνες που προσπαθούν να βρουν την πηγή της θρησκείας στο μακρινό παρελθόν του
ανθρώπου
2. Εκείνες που προσπαθούν να βρουν την πηγή της θρησκείας μέσα στην ίδια την ανθρώ-
πινη φύση.
Έτσι έχουμε απαντήσεις:
φιλοσοφικές (Πλάτωνας),
4
κοινωνιολογικές (Ντυρκάιμ 1858 – 1917),

Σελίδα
Καθηγητής
ψυχολογικές (Σ. Φρόυντ) - υποστήριξε ότι πηγή της θρησκείας είναι η γενετήσια
ορμή (libido),
του Άντλερ – που απέδιδε την ύπαρξη της θρησκείας στην έφεση του ανθρώπου προς
την τελειότητα.
• Συχνά θεωρείται ότι πηγή της θρησκείας υπήρξε ή είναι η άγνοια των ανθρώπων, οι
οποίοι θεοποίησαν όσα δεν μπορούσαν να γνωρίσουν ή ο φόβος τους ενώπιον του
αγνώστου.
3. Η έμφυτη τάση του ανθρώπου προς το απόλυτο (Θεό).
Άρα: η θρησκεία πηγάζει από την ανάγκη του ανθρώπου να επικοινωνεί με το Θεό, ο
οποίος εμφύτεψε στην ψυχή του την ανάγκη της αναζήτησης.
• Οι απόψεις αυτές δεν μπορούν να εξηγήσουν την ύπαρξη στον άνθρωπο της δίψας
για το απόλυτο, η οποία υπάρχει καθ’ αυτή και άσχετα με καταστάσεις φόβου ή ά-
γνοιας
• Μπορούμε να πούμε ότι η βασική πηγή της θρησκείας είναι η έμφυτη τάση του αν-
θρώπου προς το απόλυτο
Η καθολικότητα (παγκοσμιότητα) του θρησκευτικού φαινομένου

• Ο άνθρωπος είναι ον θρησκευτικό
• Η θρησκεία διαδραματίζει σπουδαίο ρόλο στην πνευματική ζωή των ανθρώπων και
επηρεάζει βαθιά τον πολιτισμό τους
• Γι’ αυτό το φαινόμενο θρησκεία είναι παγκόσμιο και καθολικό, που επηρέασε την
πνευματική ζωή του ανθρώπου και συνέβαλε στη δημιουργία πολιτισμού.
• Η επιστήμες της θρησκειολογίας, κοινωνιολογίας και ψυχολογίας μαρτυρούν ότι η

θρησκεία είναι φυσικό γνώρισμα (σύμφυτη) της ανθρώπινης παρουσίας στη Γη.
• Το θρησκευτικό βίωμα χαρακτηρίζεται από βάθος και ένταση

• Σ’ αυτό συμμετέχει όλος ο ψυχισμός του ανθρώπου
• Επηρεάζει βαθιά την προσωπικότητα του ανθρώπου
Σκοπός και αναγκαιότητα της θρησκείας

• Σκοπός της κάθε θρησκείας είναι
• . Η δημιουργία σχέσης με εκείνο που κάθε θρησκεία θεωρεί απόλυτο (Θεό).
5
• να απαλλάξει τον άνθρωπο από κάθε τι σχετικό και να τον οδηγήσει στο απόλυτο.
Σελίδα
Καθηγητής
• Η παγκόσμια ιστορία του πολιτισμού και οι ανθρωπιστικές επιστήμες συμφωνούν
ότι:
1. Η θρησκεία είναι το πρώτο πολιτισμικό επίτευγμα του ανθρώπου και συμβάλλει στην
ανάπτυξη όλων των μορφών του πολιτισμού.
2. Δίνει νόημα και σκοπό στη ζωή του ανθρώπου.
3. Προσφέρει λύσεις στις υπαρξιακές του αναζητήσεις.
4. Προσανατολίζει τον άνθρωπο στην επικοινωνία με το απόλυτο.
5. Καθοδηγεί τον άνθρωπο σε άμεση και προσωπική σχέση με το Θεό.
6. Είναι η ελεύθερη απάντηση του ανθρώπου στην πρόσκληση του Θεού για λύτρωση.
Συμπέρασμα:
Η θρησκεία:
• Είναι πρωταρχικό στοιχείο του πολιτισμού
• Είναι το επίκεντρο της ανθρώπινης ύπαρξης
• Απαντά στα μεγάλα ερωτήματα που απασχολούν τον άνθρωπο
• Τον προσανατολίζει στο απόλυτο
• Οδηγεί τον άνθρωπο σε προσωπική σχέση με το Θεό
6
Σελίδα
Καθηγητής
2. ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ
ΟΡΟΙ ΚΑΙ ΛΕΞΕΙΣ ΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΛΑΩΝ ΠΟΥ ΔΗΛΩΝΟΥΝ ΤΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
ΔΥΣΗ: RELIGIO
Κικέρων: «Ο σεβασμός που το άτομο αισθάνεται στα τρίσβαθα της ύπαρξής του προς κάθε
oν που είναι άξιο σεβασμού, και ιδιαίτερα προς το θείο», «η επιμελής τήρηση όλων εκεί-
νων που ανήκουν στη λατρεία των θεών».
Ιερός Αυγουστίνος: «vera religio – αληθινή θρησκεία» είναι αυτή «μέσω της οποίας η
ψυχή επανασυνδέεται κατά τη συμφιλίωση με τον ένα Θεό».
ΑΝΑΤΟΛΗ
• Ιουδαϊσμός (Παλαιά Διαθήκη): ‫דת‬ (ντατ= εντολή)
‫תורה‬ (τορά=Νόμος)
• Ισλαμισμός: din (=δίκαιο), στη συνέχεια ταυτίστηκε με τη λέξη Islam (=αφοσίωση και
υπακοή στο Θεό).
• Ινδουισμός: Δεν υπάρχει κάποιος όρος για τη λέξη θρησκεία. Μόνο οι λέξεις Sraddha
(=πίστη) και Dharma (=παγκόσμιος φυσικός νόμος) μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως
συνώνυμες κατά κάποιο τρόπο.
• Κίνα: Η λέξη chiao (=διδασκαλία) δηλώνει τις τρεις μεγάλες θρησκείες της Κίνας (Κομ-
φουκιανισμός, Ταοϊσμός, Βουδισμός).
• Ο αντίστοιχος ιαπωνικός όρος είναι ο Kyo και ο κορεάτικος είναι ο hak.
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ

• Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ:
• ΑΠΑΓΚΙΣΤΡΩΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΣΤΑΣΙΟΠΟΙΗΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ (ΧΑΡΑ-

ΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ ΕΙΝΑΙ Η ΠΙΣΤΗ ΚΑΙ ΣΥΝΔΥΑΖΕΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΤΕΛΕΤΟΥΡ-
ΓΙΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ) - ΕΝΑΡΜΟΝΙΣΗ ΜΕ ΤΙΣ ΑΞΙΕΣ ΤΟΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΟΡΘΟΛΟ-
ΓΙΣΜΟΥ
• ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑΞΥ ΑΣΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ
• ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΟΡΟΥ ΘΡΗΣΚΕΙΑ:
• ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ / ΜΗ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ
• ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΠΟΥ ΔΗΛΩΝΕΙ ΤΗ ΔΙΑΦΟΡΑ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ «ΕΜΕΙΣ» ΚΑΙ
ΟΙ «ΑΛΛΟΙ»
• ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Ο ΟΡΟΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ ΩΣ ΣΥΜ-
7
ΒΟΛΟ ΔΙΑΚΡΙΣΗΣ, ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΠΟΛΟΓΗΤΙΚΩΝ ΤΑΣΕΩΝ

Σελίδα
ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΥΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ:
Καθηγητής
• ΘΡΗΣΚΕΙΑ=ΕΝΝΟΙΑ, ΜΕ ΤΗΝ ΤΕΧΝΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΟΡΟΥ ΚΑΙ ΟΧΙ ΜΙΑ ΑΦΗ-
ΡΗΜΕΝΗ ΟΥΣΙΑ
• ΣΥΝΕΠΩΣ: ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΜΕ ΣΚΟΠΟ ΤΗΝ ΚΑΛΥΤΕΡΗ
ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥΣ
18ος αιώνας:  ΦΥΣΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ –ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ

19ος αιώνας:  ΦΥΣΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ (ΣΤΑΤΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ) –
ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ ΜΕ ΙΔΡΥΤΗ (ΤΑΣΕΙΣ ΕΞΑΠΛΩΣΗΣ) ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ
 ΦΥΣΙΚΕΣ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ – ΗΘΙΚΕΣ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ
• «ΟΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΕΙΝΑΙ ΓΝΩΣΤΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΕΡΕΥ-

ΝΗΤΩΝ».
• ΟΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΟΝΤΑΙ!
• Η ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ ΜΑΣ:
«ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΚΑΝΕΝΑ ΔΕΔΟΜΕΝΟ ΓΙΑ ΤΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ. Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΕΙΝΑΙ Α-
ΠΛΩΣ ΤΟ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΜΑ ΤΟΥ ΕΡΕΥΝΗΤΗ. ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΚΑΜΙΑ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΗ Υ-
ΠΑΡΞΗ ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ».
ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ ΘΡΗΣΚΕΙΑ:
ΑΣ ΘΕΩΡΗΣΟΥΜΕ ΤΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ

α. ΩΣ ΕΝΑ ΣΥΝΟΛΟ ΣΥΝΗΘΙΣΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΟΣΜΙΩΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΩΝ ΠΡΑΚΤΙ-
ΚΩΝ ΟΙ ΟΠΟΙΕΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΖΟΝΤΑΙ
β. ΑΠΟ ΕΝΑΝ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΥΠΕΡ-
ΒΑΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΙΩΝΙΑ ΚΑΙ
γ. ΑΠΟ ΜΙΑ ΕΠΙΘΥΜΙΑ ΝΑ ΜΙΛΗΣΕΙ ΓΙ’ ΑΥΤΑ ΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΜΕ ΜΙΑ ΑΡΧΗ ΕΞΙΣΟΥ
ΥΠΕΡΒΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΙΩΝΙΑ.
JONATHAN Z. SMITH
• «Όχι ότι δεν μπορεί να ορισθεί η θρησκεία, αλλά μπορεί να ορισθεί, με μεγαλύτερη ή μικρό-
τερη επιτυχία, με περισσότερους από πενήντα τρόπους».
Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΩΣ ΦΑΣΜΑ
• ΟΡΟΣ ΟΙΚΕΙΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΑΜΑ ΔΥΣΚΟΛΟΣ ΝΑ ΕΝΤΑΧΘΕΙ ΜΕΣΑ ΣΕ ΕΝΑ ΣΤΑΘΕΡΟ,
ΚΟΙΝΑ ΑΠΟΔΕΚΤΟ, ΕΥΧΡΗΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΑΝΑΦΟΡΑΣ
• ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΠΟΥ, ΕΙΤΕ ΕΚΦΡΑΖΕΤΑΙ ΩΣ ΚΑΤΙ ΑΥΤΟΝΟΗΤΟ ΕΙΤΕ ΧΡΗ-
ΣΙΜΟΠΟΙΕΙΤΑΙ ΓΙΑ ΝΑ ΠΕΡΙΓΡΑΨΕΙ ΕΝΑ ΣΥΝΟΛΟ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΦΑΙΝΟΜΕΝΩΝ:
• ΤΗ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ
8
• ΤΙΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ

Σελίδα
• ΤΙΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΤΕΛΕΤΕΣ

• ΤΗ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
Καθηγητής
• ΤΙΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ
• ΤΟΥΣ ΦΑΝΑΤΙΚΟΥΣ ΠΙΣΤΟΥΣ
1. Ορίζοντας τον «ορισμό»

• Ο ορισμός της θρησκείας έχει απασχολήσει κυρίως τους θεωρητικούς της θρησκείας.
• Στην περίπτωση των κλασικών σπουδών, όπως η Φιλολογία ή η Ιστορία, δεν τίθεται
θέμα ορισμού, γιατί είναι οι τομείς είναι θεμελιωμένοι θεσμικά και ιδεολογικά.
• Η μελέτη της θρησκείας αντίθετα είναι πρόσφατη και δεν έχει εξασφαλίσει ασφαλή
θέση στον ακαδημαϊκό χώρο.
• Η ακαδημαϊκή μελέτη της θρησκείας αποτελεί νέα επιστήμη, ενώ η χρήση του όρου
«θρησκεία» είναι πολύ παλαιά.
• Συνήθως σημειώνουμε πως γνωρίζουμε τι είναι θρησκεία, ανεξάρτητα που μπορεί να
αποφεύγουμε να υποστηρίξουμε πως καταλαβαίνουμε τη θρησκεία.
Σημαντικοί θεωρητικοί της θρησκείας

που περιγράφουν τη θρησκεία με αντιφατικούς και ασυνεπείς όρους
• α) K. Marx: Θρησκεία είναι:
• «η αλλοτριωμένη αυτοσυνείδηση
και αυτογνωσία του ανθρώπου»
• «αντεστραμμένη κοσμοθεώρηση»
• «γενική θεωρία του κόσμου»
• «γενική βάση παρηγοριάς και
αιτιολόγησης»
• «πνευματική πεμπτουσία του κόσμου»
• Ο Μαρξ προϋποθέτει ότι η θρησκεία είναι μία ιδέα που έχει μεγάλη επίδραση και
έπειτα περιγράφει το αντικείμενο αυτής της ιδέας με πολλούς διαφορετικούς τρό-
πους.
• β). S. Freud:
• Η θρησκεία αποτελεί ορισμένες φορές ένα σύνολο (ψευδών) αντιλήψεων, που προσ-
διορίζονται από την αναφορά τους στο υπερβατικό. Άλλες φορές είναι ένα σύνολο
(λειτουργικών και νευρωτικών) πρακτικών.
• Στην περίπτωση των θρησκευτικών σπουδών, το θέμα του «ορισμού» της θρησκείας
συνδέεται τόσο στενά με το θέμα των γενικών θεωριών, ώστε σε ορισμένες περιπτώ-
σεις φαίνεται να ταυτίζονται.
• Δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε την έννοια της θρησκείας, γιατί είναι μία τεχνητή ή
συνθετική κατασκευή, της οποίας η ίδια η δημιουργία αποτελεί μία έμμεση θεωρία
της κοινωνικής πραγματικότητας.
9
• Russel McCutcheon
Σελίδα
• ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΩΣ ΕΜΜΕΣΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ
Καθηγητής
• Σύμφωνα με τον Russel McCutcheon:
• «Η ίδια η επιστημονική έρευνα (σύμφωνα με τον J.Z. Smith) «εφευρίσκει» κατηγο-
ρίες, όπως η θρησκεία, ο μύθος, η τελετουργία, η θυσία, το ιερό προσκύνημα κλπ, τις
χρησιμοποιεί για την κατασκευή θεωρητικών «προτύπων» του τρόπου με τον οποίο
λειτουργούν οι άνθρωποι ή οι θεσμοί, και έπειτα για τη χαρτογράφηση της ανθρώπι-
νης συμπεριφοράς».
• Αυτό σημαίνει πως δεν μπορεί κανείς να μιλήσει για το τι είναι η θρησκεία, χωρίς να
εξηγήσει, ποιες είναι οι προεκτάσεις της, η προέλευση, η λειτουργία της.
• Υπήρξαν, παρόλα αυτά, εμφανείς απόπειρες μέσα στο πλαίσιο της μελέτης της θρη-
σκείας να ορισθεί η έννοια της «θρησκείας», να καθορισθούν τα όριά της και να δια-
τυπωθεί ένας ακριβής περιγραφικός χαρακτηρισμός της.
• Κάθε ορισμός της θρησκείας υποδηλώνει τουλάχιστον κάποια θεωρητικά συμπερά-
σματα, ενώ κάθε απόπειρα διατύπωσης μίας θεωρίας για τη θρησκεία εξαρτάται από
τον τρόπο που ορίζεται εξ αρχής η έννοια.
ΘΡΗΣΚΕΙΑ και ΕΞΗΓΗΣΗ

• των προεκτάσεών της
• της λειτουργίας της
ΘΡΗΣΚΕΙΑ και ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ

• ορίων θρησκείας
• διατύπωση ενός ακριβούς περιγραφικού χαρακτήρα της
•
2. Σημαντικές επιστημονικές συμβολές στον ορισμό της θρησκείας
• α. Friedrich Max Müller (1823-1900), θεωρείται ο ιδρυτής των σύγχρονων θρησκευ-
τικών σπουδών:
ερμηνεύει τη
• Θρησκεία με βάση τους «μύθους» (φιλολογική προσέγγιση).
• Θρησκεία = η πρωτόγονη διαίσθηση και ο θαυμασμός του Θεού, «η αντίληψη
του απείρου», η φυσική και διαπολιτιστική αίσθηση ότι κάτι Άλλο ευθύνεται
για την ύπαρξη τη δική μας και του κόσμου.
• β. Ανθρωπολογική προσέγγιση
• β1: E.B. Tylor: Θρησκεία η «πίστη σε πνευματικά όντα», που προκύπτει από
την πρωτόγονη αντίληψη περί φαντασμάτων. Τρείς τρόποι αντίληψης της φύ-
σης: ο μαγικός, ο θρησκευτικός και ο επιστημονικός.
• β2: J.G. Frazer: Υιοθετεί αυτή την τριμερή τυπολογία και θεωρεί ότι αντιπρο-
10
σωπεύει διαδοχικά στάδια στην ανθρώπινη διανοητική εξέλιξη. Η θρησκεία

θα πρέπει να ορισθεί ως «εξιλέωση και κατευνασμός των δυνάμεων, που θε-
Σελίδα
ωρούνται ανώτερες από τον άνθρωπο».
Καθηγητής
Σύμφωνα με τους Frazer και Tylor:
• Η θρησκεία είναι απλώς ένας συγκεκριμένος τρόπος αντίληψης του κόσμου, ο οποίος
χαρακτηρίζεται, σε αντιδιαστολή τόσο με τη «μαγεία», όσο και με την «επιστήμη»,
από την προσωπική και μη μηχανιστική διάστασή του, και είναι καταδικασμένος να
αντικατασταθεί από πιο προοδευτικούς τρόπους σκέψης ως λανθασμένος.
Νοησιαρχική προσέγγιση της θρησκείας David Hume (1711-1776)

• Νοησιαρχία + David Hume (1711-1776) + ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ + ΜΟΝΤΕΡΝΟ
• Και οι τρεις ορισμοί έχουν ως σημείο αναφοράς την πίστη σε θεότητες (ή και «πνευ-
ματικά όντα»), καθιστώντας έτσι την (διανοητική) αντίληψη περί μιας υπερβατικής
πραγματικότητας το καθοριστικό χαρακτηριστικό της θρησκείας.
• ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ (δόγμα) και ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ (ορθολογιστική επιστημονική γνώση).
Θεωρία της ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ, δηλαδή ορισμός της θρησκείας με βάση τη σύνδεσή της, ή
τη λειτουργία της, μέσα στους τομείς της ανθρώπινης ζωής.
• Οι λειτουργιστές ορίζουν τη «θρησκεία» όχι με βάση το τι πιστεύουν οι θρησκευόμε-
νοι άνθρωποι, αλλά με βάση το πώς το πιστεύουν (με βάση δηλαδή τον ρόλο της
πίστης στη ζωή των ανθρώπων).
• Προσδιορίζουν ορισμένες ατομικές ή κοινωνικές ανάγκες και αντιμετωπίζουν τη θρη-
σκεία ως ένα σύστημα του οποίου οι αντιλήψεις, οι πρακτικές ή τα σύμβολα έχουν
σκοπό να ικανοποιήσουν αυτές τις ανάγκες.
• Αναγνωρίζονται τα υπέρλογα χαρακτηριστικά της θρησκείας, εκτιμώντας ότι τα φαι-
νόμενα που ονομάζονται «θρησκευτικά», περιλαμβάνουν έντονες συναισθηματικές
καταστάσεις, ενέργειες και επιπτώσεις στην ανθρώπινη συμπεριφορά.
Emile Durkheim: ο πιο σημαντικός εκπρόσωπος

• Θρησκεία + ΚΟΙΝΩΝΙΑ (κοινωνικές λειτουργίες της θρησκείας στην πιο πρωτόγονη
και απλή μορφή τους).
• Προτείνει έναν ορισμό της θρησκείας με βάση τη διάκριση ΙΕΡΟΥ και ΒΕΒΗΛΟΥ: «Η
θρησκεία είναι ένα ενιαίο σύστημα αντιλήψεων και πρακτικών που σχετίζονται με
ιερά πράγματα, δηλαδή πράγματα απομακρυσμένα και απαγορευμένα».
• ΘΡΗΣΚΕΙΑ + (κοινωνική) αλληλεγγύη (η θρησκεία προσδιορίζεται με βάση την κοινω-
νική της λειτουργία και όχι με βάση το θρησκευτικό της περιεχόμενο).
•
• α) Rudolf OTTO:
• Περιέγραψε τη θρησκεία ως μια μοναδική εμπειρία του «τρομερού και συ-
ναρπαστικού μυστηρίου», ως «mysterium tremendum» και «mysterium fas-
11
cinans» από τον άνθρωπο, μια προσωπική συνάντηση με το θείο, του οποίου
Σελίδα
ο υπερβατικός και άρρητος χαρακτήρας καθιστά την ανθρώπινη ύπαρξη εφή-

μερη και μηδαμινή.
Καθηγητής
• β) Mircea ELIADE:
• Θεώρησε τη θρησκεία ως το δέος ή τον προσανατολισμό προς το Ιερό: η θρη-
σκεία συνίσταται σε εκείνες τις αντιλήψεις, τις πρακτικές, τις τελετουργίες και
τα συναισθήματα, που απευθύνονται προς το Κέντρο, τον πρωταρχικό χρόνο,
την «περιοχή της απόλυτης πραγματικότητας».
• «Homo religiosus».
• Θεωρεί, όπως και ο R. Otto, ότι δεν είναι δυνατόν να ερμηνευθεί η θρησκεία
με μη θρησκευτικούς όρους.
• Clifford GEERTZ (1926-2006)
• Clifford GEERTZ + «θρησκεία ως ένα πολιτιστικό σύστημα»
• Η θρησκεία είναι:
• ένα σύστημα συμβόλων, το οποίο:
• προκαλεί ισχυρά, επίμονα και διαρκή συναισθήματα και κίνητρα στους αν-
θρώπους
• διαμορφώνοντας αντιλήψεις για μια γενικού τύπου ύπαρξη, και
• προσδιορίζοντας σε αυτές τις αντιλήψεις ένα τέτοιο προσωπείο της πραγ-
ματικότητας, ώστε
• τα συναισθήματα και τα κίνητρα αυτά φαίνονται ιδιαίτερα πραγματικά
• GEERTZ + ΝΟΗΤΙΚΗ + ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ + ΣΥΜΒΟΛΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ (στα πλαίσια

ενός πολιτισμού)
• Ο ορισμός τους φαίνεται να είναι ο πιο προσεγμένος και εύστοχος, καθώς και ο
λιγότερο ευάλωτος σε υποκειμενισμούς.
3. Κριτική αποτίμηση στον ορισμό της θρησκείας
ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΟΡΙΣΜΩΝ
• Ουσιοκρατικοί ορισμοί θρησκείας (έμφαση στα εσωτερικά χαρακτηριστικά της θρη-
σκείας. Η θρησκεία έχει ορισμένες ιδιότητες, οι οποίες χαρακτηρίζουν τις ιδιαίτερες
εκφράσεις της και μπορεί να προσδιορισθεί με βάση αυτές τις ιδιότητες).
• Πολιτισμικοί ή λειτουργικοί ορισμοί της θρησκείας (αυτοί που εστιάζουν στην λει-
τουργία που επιτελεί κάποιο φαινόμενο).
• Η παραπάνω τυπολογία (αν και εύστοχη για τις περισσότερες περιπτώσεις) δημιουρ-
γεί δύο προβλήματα:
• α) Οι ουσιοκρατικοί ορισμοί
• Σχετίζονται με στοιχεία «μεταφυσικά» και «πνευματικά». Τι είναι όμως στην πραγμα-
τικότητα «μεταφυσικό» και τι «πνευματικό»; Πολλές φορές οδηγούμαστε σε λανθα-
12
σμένες και αυθαίρετες κρίσεις.

Σελίδα
Καθηγητής
• Προϋποθέτουν, χωρίς να αιτιολογούν το γιατί. Προϋποθέτουν επίσης ότι τα συστα-
τικά της θρησκείας είναι σημαντικά. Επομένως αυτοί οι ορισμοί πέρα από το ότι βα-
σίζονται σε ένα φαινομενικό εύστοχο και/ή θεωρούμενο ως δεδομένο χαρακτηρισμό
της θρησκείας, παρουσιάζουν επίσης την τάση να θεωρούν ως δεδομένη τη σπου-
δαιότητα αυτού του ορισμού.
• β) Οι πολιτισμικοί ή λειτουργικοί ορισμοί δεν παρουσιάζουν αυτό το τελευταίο πρό-
βλημα. Ορισμός της θρησκείας ως σύστημα.
Το κυριότερο πρόβλημά τους είναι ότι, ενώ προτείνουν ορθά κριτήρια για την κατάταξη
αυτών των φαινομένων (των θρησκευτικών), εντούτοις δεν παρέχουν, συνήθως, κα-
μία στέρεη βάση για τον αποκλεισμό ορισμένων φαινομένων, που συνήθως καλού-
νται «θρησκευτικά». Έτσι, πολλά στοιχεία της καθημερινής πραγματικότητας μπορεί
να συνδέονται με το μυστήριο, το δέος, το ανεξήγητο κλπ, αλλά δεν μπορούν να θε-
ωρηθούν ως θρησκευτικά.
• Αντίθετα, η θεώρηση του Clifford GEERTZ υποστηρίζει ότι:
• Η θρησκεία μπορεί να προσδιοριστεί με βάση τη λειτουργία της ως ένα διαπολιτι-
σμικό συμβολικό σύστημα, το οποίο δημιουργεί συναισθήματα και κίνητρα, που φαί-
νονται να είναι απόλυτα πραγματικά. Εντούτοις, αυτή η λειτουργία περιορίζει κάπως
το περιεχόμενο των συμβόλων που χρησιμοποιούνται κατ’ αυτόν τον τρόπο.
• Έτσι, το ότι τα σύμβολα ή τα συμβολικά συστήματα, που προκαλούν και καθορίζουν
συμπεριφορές που χαρακτηρίζουμε ως θρησκευτικές, και εκείνα που τοποθετούν αυ-
τές τις συμπεριφορές σε ένα κοσμικό πλαίσιο, είναι τα ίδια σύμβολα, δεν θα μας εκ-
πλήσσει. Όταν λέμε ότι ένα συγκεκριμένο αίσθημα δέους είναι θρησκευτικό και όχι
κοσμικό, τι άλλο εννοούμε παρά ότι πηγάζει από τη σύλληψη ενός καθολικού ζωτικού
φαινομένου, όπως το μάννα εξ ουρανού, και όχι η επίσκεψή μας σε έναν φυσικό προ-
ορισμό (βουνό, νησί κλπ).
•
• 4. Μελλοντικές προοπτικές του ορισμού της θρησκείας
• Οι παραπάνω προτάσεις οδηγούν τις περισσότερες φορές, εξαιτίας της φύσης της
ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ, σε αδιέξοδο. Ετσι:
Λύσεις – Προτάσεις:
• Α) Να αναγνωριστεί τεχνητή φύση της έννοιας, χωρίς να εγκαταλειφθεί όμως για αυ-
τόν τον λόγο η προσπάθεια ορισμού της. Έτσι, αυτή η έννοια καθίσταται αντικείμενο
διαρκούς ταξινόμησης.
• Β) Η προσπάθεια του ακαδημαϊκού χώρου, που έχει ως κύριο σκοπό να αποδομήσει
και να αναλύσει τη λειτουργία της θρησκείας στο πλαίσιο της λαϊκής παράδοσης.
• Β1) Η θρησκεία είναι προσωπική υπόθεση, είναι βασισμένη στην πίστη και δεν επι-
13
βάλλεται (ιδιαίτερα στον σύγχρονο κόσμο).

• Μια πρόταση θα μπορούσε να είναι η παρακάτω:
Σελίδα
Καθηγητής
• «Το νόημα των θρησκευτικών πρακτικών και εκφράσεων δεν θα πρέπει να αναζητη-
θεί σε κοινωνικά φαινόμενα, αλλά η δυναμική τους και ο κανονιστικός τους χαρακτή-
ρας θα πρέπει να ερμηνευθούν ως προϊόντα ιστορικά μοναδικών καταστάσεων και
δυνάμεων. Ο ανθρωπολόγος ερευνητής των συγκεκριμένων θρησκειών θα πρέπει ε-
πομένως να ξεκινήσει από αυτό το σημείο, τεμαχίζοντας κατά κάποιον τρόπο, την α-
ντλητική έννοια, την οποία μεταφράζει ως «θρησκεία» σε ετερογενή στοιχεία, σύμ-
φωνα με τον ιστορικό της χαρακτήρα». Talal Asad
14
Σελίδα
Καθηγητής
3. ΚΛΑΔΟΙ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ
ΚΛΑΔΟΙ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑΣ

• ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ
• ΣΥΓΚΡΗΤΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑ
• ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ
ΒΟΗΘΗΤΙΚΟΙ ΚΛΑΔΟΙ
• ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ
• ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ
• ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ

Εξετάζει τις διάφορες θρησκείες με βάση τις πηγές τους και παρακολουθεί την ιστο-
ρική γένεση και εξέλιξή τους. Προσπαθεί να περιγράψει τη σχέση η οποία υπάρχει
μεταξύ των φαινομένων της θρησκείας και των θρησκευτικών εμπειριών που βρίσκο-
νται πίσω απ’ αυτά. Ενδιαφέρεται τόσο για την εσωτερική ιστορική διαμόρφωση
κάθε θρησκείας, όσο και για την, με την πάροδο του χρόνου, μεταβολή των μορφών,
της διδασκαλίας και της εκφράσεως της στη λατρεία και το μύθο.
ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

• ΕΙΣΑΓΩΓΗ
• ΠΗΓΕΣ
• ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ
• ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΠΕΡΙ ΘΕΟΥ, ΚΟΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΥ
• ΛΑΤΡΕΙΑ, ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ
• ΜΥΘΟΣ Ή ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ
• ΟΔΟΣ ΤΗΣ ΣΩΤΗΡΙΑΣ, ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΗ ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΑ
• ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΑΘΕ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΟΣ
• ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Η Ιστορία των Θρησκευμάτων πρέπει να διακριθεί από την ερμηνευτική προσέγγιση,

η οποία στην προσπάθειά της ν’ ανοίξει τα μυστήρια του φαινομένου που μελετά,
μπορεί να δώσει υποκειμενικές ή ακόμη και δογματικές ερμηνείες. Ο ιστορικός των
θρησκειών πρέπει να βλέπει πάντοτε το αντικείμενο της έρευνάς του ως ιστορικό γε-
γονός.
Αν και η θρησκεία είναι ιστορικό φαινόμενο, ωστόσο δεν πρέπει να υποβιβάζεται σε
ιστοριοκρατία. Σκοπός λοιπόν του ιστορικού των θρησκειών είναι να εκτιμήσει ορθά
15
τα ιστορικά πρόσωπα και πράγματα μιας θρησκείας και να τα εκθέσει αντικειμενικά,

χωρίς να τα ωραιοποιήσει ή να τα υποτιμήσει.
Σελίδα
Καθηγητής
ΣΥΓΚΡΗΤΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑ
Προσπαθεί ν’ αποσαφηνίσει τις ομοιότητες και διαφορές των θρησκειών μεταξύ τους
και έτσι να αχθεί τελικά σε σαφή έκθεση και ερμηνεία των αμοιβαίων μεταξύ των
επιμέρους θρησκειών σχέσεων και να ταξινομήσει κριτήρια τις θρησκείες.
FRIEDRICH MAX MÜLLER

• Αρχικά, η Συγκριτική Θρησκειολογία επικεντρωνόταν στην εφαρμογή της συγκριτικής
μεθόδου στα δεδομένα των θρησκειών του κόσμου με βάση τις αρχές της θεωρίας
της εξελίξεως. Αυτή ξεκινούσε από την a priori θέση ότι στις θρησκείες επικρατεί ένα
σχήμα προόδου και εξελίξεως και επιχειρούσε να εκτιμήσει την ποιότητα κάθε θρη-
σκείας.
• Από τη στιγμή που ο Δαρβίνος διατύπωσε τη θεωρία του, έδωσε τη δυνατότητα στους
ανθρωπολόγους και κοινωνιολόγους του καιρού εκείνου να θεωρήσουν τη μεγάλη
ποικιλία των πολιτισμών ως αποτέλεσμα της κοινωνικής πάλης και εξέλιξης. Η Συγκρι-
τική Θρησκειολογία δεν κατόρθωσε ποτέ ν’ αποκτήσει μια σταθερή μέθοδο δεκτή
από όλους. Στα πρώτα βήματά της (1870-1890) τα ενδιαφέροντα της επικεντρώνο-
νται σε δύο κυρίως σχολές σκέψης: στη φιλοσοφική σχολή του Max Müller και στην
ανθρωπολογική των A. Bestian, T. Waitz, E. B. Tylor, J. G. Frazer, A. Lang, κ.α.
• Το βασικό εξελικτικό σχήμα που δέσποζε στην έρευνα του καιρού εκείνου ήταν αυτό
των τριών σταδίων της ανθρώπινης πορείας του A. Comte: Ότι δηλαδή η ανθρωπό-
τητα πέρασε από το μυθολογικό στο θρησκευτικό στάδιο και τελικά έφτασε στο επι-
στημονικό.
• L. Morgan: «Η θρησκεία ακολούθησε την πορεία της εξέλιξης του Homo Sapiens. Ό-
πως ακριβώς αυτός εξελίχτηκε από τις χαμηλότερες βαθμίδες βιολογικής εξελίξεως,
έτσι και η θρησκεία άρχισε από χαμηλές πνευματικές βαθμίδες και βαθμιαία εξελί-
χτηκε προς τα ανώτερα σημεία, ώσπου τελικά έφτασε στο ανώτατο σημείο του ηθι-
κού μονοθεϊσμού ή του ηθικού αγνωστικισμού».
Τις αρχές μπορούμε να τις παρακολουθήσουμε:

• α. σε εμπειρικούς όρους, όπως είναι ο Ανιμισμός του Tylor, ο Προανιμισμός του
Marett ή το αίσθημα του numinosum του Otto
• β. σε κοινωνικές, όπως είναι ο Manismus (προγονολατρεία) του H. Spencer ή οι διά-
φορες θεωρίες περί Τοτεμισμού, Μαγείας και Ιερής βασιλείας.
ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΕΠΙΒΙΩΜΑΤΩΝ

Πρόκειται για τη θεωρία που προτείνει ότι ορισμένες πίστεις, λατρευτικές ενέργειες
16
και θεσμοί επιβίωσαν κατά την πορεία της εξελίξεως.

Σελίδα
Καθηγητής
ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ
Πρόκειται για τη θεωρία που πρεσβεύει το διασκορπισμό στοιχείων του πολιτισμού
και της θρησκείας από ένα μέρος του κόσμου σ’ άλλο με τη μετανάστευση, το εμπόριο,
τις κατακτήσεις ή τις ιεραποστολές.
ΚΡΙΤΙΚΗ
Το όνομα Συγκριτική Θρησκειολογία διατηρήθηκε για πολλά χρόνια, αλλά το αντικεί-
μενό της διαχωρίστηκε σ’ ένα αριθμό αλληλοσχετιζόμενων επιστημών: Ιστορία Θρη-
σκευμάτων, Ψυχολογία, Κοινωνιολογία και Φαινομενολογία της Θρησκείας.
Τη Συγκριτική Θρησκειολογία αντικατέστησε κυρίως η Ιστορία των Θρησκειών.
ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ

Ασχολείται με το πρόβλημα του βαθύτερου νοήματος και της ουσίας της θρησκευτι-
κής ζωής. Σκοπό της έχει να φτάσει στη θέα της ουσίας των θρησκευτικών πραγμά-
των.
Η Φαινομενολογία της Θρησκείας περιγράφει, συγκρίνει και ερμηνεύει τα θρησκευ-
τικά φαινόμενα, τα σύμβολα και τις τελετουργικές πράξεις κάθε θρησκείας, με σκοπό
ώστε, με τη σύγκριση ή την αφαίρεση, να διακρίνει την ουσία από την ύπαρξή τους
και να κατασκευάσει ένα γενικό ορισμό, ο οποίος θα εκφράζει την κοινή ουσία όλων
των θρησκειών.
Η Φαινομενολογία διαφέρει από τους προηγούμενους κλάδους στο ότι δεν συγκε-
ντρώνει το ενδιαφέρον της ούτε στην ιστορική γέννηση της θρησκείας, ούτε στη λει-
τουργία μιας θρησκείας υπό τη σύγχρονη μορφή της. Σκοπό έχει να ταξινομήσει τα
φαινόμενα που συνδέονται με τις θρησκευτικές παραδόσεις, αντικείμενα, τόποι, τε-
λετουργίες, διδασκαλίες, πίστεις, εμπειρίες.
Ο φαινομενολόγος δέχεται ότι αυτό που εμπίπτει αμέσως στη συνείδηση του πιστού
είναι το φαινόμενο των ιερών πραγμάτων της θρησκείας του, αλλά κάτω από το φαι-
νόμενο κρύβεται η ουσία, που είναι απρόσιτη. Έτσι, καλείται να περιγράψει την επί-
δραση των θρησκευτικών φαινομένων στο θρησκευόμενο άνθρωπο.
GERARDUS VAN DER LEEUW

Έθεσε τις βάσεις της Φαινομενολογίας της Θρησκείας.
Ασχολείται με το νόημα της θείας δύναμης (numen), η οποία αποκαλύπτεται κατά
πολλούς και ποικίλους τρόπους και αποτελεί την πηγή και την ουσία κάθε θρησκείας.
17
ΜΕΘΟΔΟΣ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΑΣ
Η μέθοδος με την οποία εργάζεται η Φαινομενολογία της Θρησκείας για να αχθεί
Σελίδα
στην ουσία της θρησκείας μπορεί να παρασταθεί με πέντε ομόκεντρους κύκλους:
Καθηγητής
ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΣΤΙΣ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗΣ

ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ ΤΗΣ ΤΑΞΙΝΟΜΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ:
• ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΤΗΣ «ΠΡΩΤΗΣ ΠΡΟΘΕΣΕΩΣ», ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΔΟΣ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΑΝΗΚΕΙ
ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ, ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΓΝΩΣΗΣ. ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΟΔΟΤΗΜΕΝΑ
ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΕΙΝΑΙ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ, ΜΕ ΣΧΕΣΕΙΣ ΠΟΥ ΤΟΥΣ ΑΠΟΔΙΔΟΝΤΑΙ
ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΩΣ (T. HOBBES).
• ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΙΝΑΙ ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΠΡΟΣΙΔΙΑΖΕΙ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ. ΠΡΟΘΕΣΗ ΜΑΣ ΕΙΝΑΙ ΝΑ
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΟΥΜΕ ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ. Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ, Η ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ
ΘΑ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΙΔΩΘΟΥΝ ΩΣ ΜΙΑ ΕΝΙΑΙΑ, ΑΔΙΑΣΠΑΣΤΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ (C. LEVI –
STRAUSS).
ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ ΤΗΣ ΤΑΞΙΝΟΜΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ:

• Πολλοί μελετητές της θρησκείας λόγω της εξειδίκευσης και κάποιας καχυποψίας α-
πέναντι στη γενίκευση, εγκλωβίζονται και δεν υιοθετούν όρους με γενικό περιεχό-
μενο και ευρύτητα.
• Αυτού του είδους οι προσεγγίσεις φαίνονται να απορρίπτουν κάθε άμεση ταξινομική
18
διαδικασία, μολονότι η χρήση γεωγραφικής ή γλωσσολογικής ονοματολογίας και η

Σελίδα
υιοθέτηση κατηγοριών, όπως «ζωντανές θρησκείες», «μονοθεϊσμός» ή «μυστικι-

σμός» υποδηλώνουν την παρουσία έμμεσων ταξινομιών.
Καθηγητής
• Αντιθέτως, διάφοροι τομείς έχουν από καιρό εστιάσει το ενδιαφέρον τους σε θέματα
ταξινομίας, με κλασικά έργα, περιοδικά και ζωηρές συζητήσεις.
• Θα μπορούσαν να αναφερθούν παραδείγματα από το χώρο της γλωσσολογίας, της
αρχαιολογίας και της βιβλιοθηκονομίας.
• Οι δύο πρώτες επιστήμες ασχολούνται πρωτίστως με «φυσικές» τάξεις, με σκοπό την
ανάδειξη ιστορικών σχέσεων.
• Η βιβλιοθηκονομία ασχολείται με «τεχνητές» τάξεις νοητών και τοπικών σχέσεων,
στην υπηρεσία της ανάκτησης των δεδομένων.
• Ήταν όμως οι βιολογικές επιστήμες, με το ενδιαφέρον τους για συστηματοποίηση,
που έδωσαν τη μεγαλύτερη προσοχή στις θεωρίες, τις μεθόδους και τις διαφωνίες
σχετικά με την ταξινόμηση, από τα παλαιά ουσιοκρατικά συστήματα, ως τις εξελικτι-
κές ταξινομίες και τις νεότερες, ως σήμερα αμφιλεγόμενες, προσεγγίσεις της αριθμη-
τικής φαινετικής, η οποία μετρά ποσοτικά την ομοιότητα αθροίζοντας και συνδυάζο-
ντας χαρακτηριστικά, και της φυλογενετικής κλαδιστικής, που κατατάσσει τα είδη με
βάση την πρόσφατη κοινή γενεαλογία τους.
• Οι περισσότερες κλασικές βιολογικές ταξινομίες υιοθετούν το ιεραρχικό μοντέλο της
λογικής διαίρεσης και είναι μονοδιάστατες, στο βαθμό που μία και μόνη κοινή ιδιό-
τητα καθίσταται προσδιοριστική μιας κατηγορίας.
• Η αριθμητική φαινετική, αντιθέτως, είναι συνειδητά πολυδιάστατη, στο βαθμό που
το κάθε μέλος μιας τάξης κατέχει έναν μεγάλο αριθμό ιδιοτήτων, κάθε μία από τις
οποίες είναι κοινή σε πολλά μέλη μιας τάξης, χωρίς καμία συγκεκριμένη ιδιότητα να
ανήκει σε όλα τα μέλη.
• Αυτό το μοντέλο προτιμήθηκε από τους μελετητές της θρησκείας, είτε άμεσα, είτε
έμμεσα.
ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΣΤΙΣ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ

ΟΙ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ ΔΕΝ ΑΠΟΤΕΛΟΥΝ ΑΠΛΩΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗΣ, ΑΛΛΑ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΟΙ
ΙΔΙΕΣ ΙΣΧΥΡΟΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΑΞΙΝΟΜΙΚΩΝ ΣΥ-
ΣΤΗΜΑΤΩΝ.
Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΕ ΜΕΓΑΛΟ ΠΟΣΟΣΤΟ ΣΠΑΝΙΑ ΚΑΤΑΔΕΙΚΝΥΕΙ ΕΠΑΡΚΩΣ ΤΙΣ ΤΑΞΙΝΟΜΙΚΕΣ ΔΙΑ-
ΔΙΚΑΣΙΕΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΜΙΑΣ ΟΡΙΣΜΕΝΗΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ.
ΟΡΙΣΜΕΝΕΣ ΑΠΟ ΑΥΤΕΣ ΤΙΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΕΧΟΥΝ ΠΡΟΚΑΛΕΣΕΙ ΑΡΚΕΤΕΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΣΥΖΗΤΗ-
ΣΕΙΣ.
ΟΙ ΠΙΟ ΓΝΩΣΤΕΣ ΕΙΝΑΙ ΑΥΤΕΣ ΠΟΥ ΚΙΝΟΥΝΤΑΙ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΤΑΞΙΝΟΜΙΚΕΣ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ Α-
ΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ:
• ΑΓΝΟ – ΜΙΑΡΟ
•ΙΕΡΟ – ΚΟΣΜΙΚΟ
19
Σελίδα
Καθηγητής
Η πιο θεμελιώδης ταξινομική διάκριση που χρησιμοποιείται στις θρησκείες, όπως εκφρά-
ζεται από τη σύγχρονη έρευνα από την εποχή του E. Durkheim, είναι εκείνη μεταξύ «ιε-
ρού» και «κοσμικού».
Ο E. Durkheim μελέτησε την περίπτωση των ιθαγενών της Αυστραλίας.
• Στις θέσεις του Ε. Durkheim, άσκησε έντονη κριτική ο W.E.H. Stanner, που υποστηρί-
ζει «πως οι ιστορικοί των ιδεών… θα έχουν να πουν πολλά για την τάση προς την δι-
χοτόμηση και την διαρχία», που υποστηρίζει την παρουσία «ενδιάμεσων μορφών»,
ή διαβαθμίσεων ιερότητας και κοσμικότητας.
• Οι μελετητές της θρησκείας έχουν επιδείξει μία ιδιαίτερη προτίμηση σε έντονα διαρ-
χικές ή αντιθετικές κατηγορίες γιατί:
Είναι κοινότυπες.
Επιτρέπουν στον ερευνητή να επιβεβαιώνει την υπερβατικότητα.
Η «θρησκεία» είναι η ίδια ένας ταξινομικός όρος, ο οποίος αντιμετωπίζεται συνήθως

στην επιστημονική βιβλιογραφία κυρίως ως ένα θέμα ορισμού.
Όπως καθίσταται σαφές από τις νομικές διατάξεις, στις κοινωνίες όπου ο όρος χρησιμο-
ποιείται για να προσδιορίσει μια συγκεκριμένη συμπεριφορά ή μία ομάδα ανθρώ-
πων ως θρησκευτική ή μη θρησκευτική, η επιλογή αυτή έχει ουσιοκρατικές συνέ-
πειες.
Από ταξινομική άποψη, ένα καίριο ερώτημα είναι:
• Κατά πόσο η ΘΡΗΣΚΕΙΑ μπορεί να κατανοηθεί ως το ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΟ ΑΙΤΙΟ (=SUI GENE-
RIS), ή θα πρέπει να θεωρηθεί ως ένα ΓΕΝΟΣ στο πλαίσιο μιας ευρύτερης, γενικότε-
ρης οικογένειας, όπως, για παράδειγμα, οι ανθρωπιστικές επιστήμες, όπου τυπικά ο
πολιτισμός είναι το ΥΠΕΡΓΕΝΟΣ, οι κοινωνικοί θεσμοί είναι το ΓΕΝΟΣ και η θρησκεία
ένα είδος.
• Η ΠΙΟ ΘΕΜΕΛΙΩΔΗΣ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ ΕΙΝΑΙ Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ: «ΔΙΚΗ ΜΑΣ»
ΘΡΗΣΚΕΙΑ – ΘΡΗΣΚΕΙΑ «ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ» (ΣΥΧΝΑ ΣΧΕΤΙΖΕΤΑΙ ΜΕ ΤΗ ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΜΕΤΑΞΥ
«ΑΛΗΘΕΙΑΣ» ΚΑΙ «ΨΕΥΔΟΥΣ», «ΣΩΣΤΟΥ» ΚΑΙ «ΛΑΘΟΥΣ»).
• ΟΡΙΣΜΕΝΕΣ ΦΟΡΕΣ ΠΡΟΣΤΙΘΕΤΑΙ ΜΙΑ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ: Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΑΛ-
ΛΩΝ «ΕΙΝΑΙ ΣΑΝ ΤΗ ΔΙΚΗ ΜΑΣ» ΚΑΤΑ ΚΑΠΟΙΟ ΣΥΜΒΑΤΙΚΟ ΤΡΟΠΟ.
• ΤΕΤΟΙΟΥ ΕΙΔΟΥΣ ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ ΣΥΝΟΔΕΥΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΜΙΑ ΓΕΝΕΑΛΟΓΙΚΗ ΔΙΗΓΗΣΗ, ΠΟΥ
ΕΡΜΗΝΕΥΕΙ ΤΙΣ ΠΑΡΑΤΗΡΟΥΜΕΝΕΣ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΩΣ ΔΗΛΩΤΙΚΕΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΑΣ.
• ΟΛΑ ΑΥΤΑ ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ, ΜΕ ΕΞΑΙΡΕΣΗ ΤΟΝ ΟΡΟ «ΘΡΗΣΚΕΙΑ» ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟ ΤΗΣ
ΜΕ ΤΗ ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΣΩΣΤΟΥ-ΛΑΘΟΥΣ, ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΒΡΕΘΟΥΝ ΗΔΗ ΣΤΙΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΣ
ΤΟΥ ΗΡΟΔΟΤΟΥ ΓΙΑ ΤΙΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ ΛΑΩΝ.
ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ ΑΝΑ ΠΕΡΙΟΔΟΥΣ

20
• ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΑΠΟΛΟΓΗΤΙΚΗΣ, ΚΑΘΩΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΕΤΑΓΕ-
ΝΕΣΤΕΡΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ, ΤΟ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΠΑΡΑ-
Σελίδα
Καθηγητής
ΔΕΙΓΜΑ ΕΙΧΕ ΚΑΘΟΡΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΕΝΟΣ ΑΠΟΛΥΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑ-
ΤΟΣ ΣΥΓΚΡΙΣΗΣ, ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΑΠΕΚΛΕΙΕ ΤΟ ΑΠΡΟΟΠΤΟ, ΟΤΑΝ ΠΑΡΑΤΗΡΟΥΝΤΑΝ Ο-
ΜΟΙΟΤΗΤΕΣ Ή ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ, ΠΟΥ ΜΕΛΕΤΟΥΣΕ.
• 16ος αιώνας (ΔΙΑΡΧΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ): ΙΟΥΔΑΪΣΜΟΣ – ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ – ΙΣΛΑΜ ΘΑ
ΣΥΝΝΕΝΩΘΟΥΝ ΣΕ ΜΙΑ ΤΑΞΙΝΟΜΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ (ΜΟΝΟΘΕΪΣΜΟΣ), ΠΟΥ ΔΗΛΩΝΕΙ ΔΙΑ-
ΦΟΡΟΥΣ ΒΑΘΜΟΥΣ ΑΝΑΚΤΗΣΗΣ ΤΗΣ ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ, ΕΝΩ ΟΙ ΑΛΛΕΣ ΘΡΗ-
ΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ΤΑΞΙΝΟΜΟΥΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΙΔΙΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ, ΤΗΝ ΕΙΔΩΛΟΛΑΤΡΙΑ,
ΤΗΝ ΠΟΛΥΘΕΪΑ Ή ΤΟΝ ΠΑΓΑΝΙΣΜΟ.
• ΑΥΤΗ Η ΔΙΑΡΧΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΕΞΑΚΟΛΟΥΘΟΥΣΕ ΝΑ ΥΠΑΡΧΕΙ ΤΟΥΛΑΧΙΣΤΟΝ ΜΕΧΡΙ
ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ.
• ΑΚΟΜΗ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΠΑΡΑΜΕΝΟΥΝ ΣΕ ΧΡΗΣΗ ΤΕΤΟΙΟΥ ΕΙΔΟΥΣ ΜΟΝΤΕΛΑ, ΟΤΑΝ ΟΙ
ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΖΟΝΤΑΙ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΟΥ ΙΔΡΥΤΗ ΤΟΥΣ Ή ΤΑΞΙΝΟΜΟΥ-
ΝΤΑΙ ΜΕ ΒΑΣΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ.
• 17ος - 18ος αιώνας: ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ, ΠΑΡΑΜΕΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΒΙΒΛΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ Α-
ΠΟΡΡΙΠΤΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΥΘΟ ΤΗΣ ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗΣ ΓΝΩΣΣΗΣ, ΠΟΥ ΠΗΡΕ ΤΗΝ ΕΞΗΣ
ΜΟΡΦΗ: «ΦΥΣΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ» (ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΩΝ ΕΜΦΥΤΩΝ «ΚΟΙΝΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ» ΤΗΣ
ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ).
• ΠΑΡΟΛΑ ΑΥΤΑ ΟΙ ΙΔΙΕΣ ΤΑΞΙΝΟΜΙΚΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ (ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ, ΙΟΥΔΑΪΣΜΟΣ, ΙΣ-
ΛΑΜ, ΕΙΔΩΛΟΛΑΤΡΙΑ) ΠΑΡΕΜΕΙΝΑΝ ΣΕ ΜΕΓΑΛΟ ΒΑΘΜΟ ΑΘΙΚΤΕΣ.
• 19ος αιώνας: «ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ» (RELIGION-WISSENSCHAFT): ΑΝΑΚΗΡΥ-
ΧΘΗΚΕ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ, ΑΝΑΝΕΩΘΗΚΕ ΤΟ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ ΓΙΑ
ΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΙΣ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ, ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΘΗΚΕ ΕΝΑ ΣΥΝΟΛΟ ΚΑΤΗΓΟ-
ΡΙΩΝ, ΜΕ ΤΙΣ «ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ» Ή «ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ» ΝΑ ΚΑΤΑΛΑΜ-
ΒΑΝΟΥΝ ΤΗΝ ΚΟΡΥΦΗ ΤΗΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑΣ.
• ΑΥΤΗ Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΕΛΑΒΕ ΤΗΝ ΤΕΛΙΚΗ ΤΗΣ ΜΟΡΦΗ ΣΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ C.P. TIELE.
• C. P. TIELE (ΙΔΡΥΤΗΣ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ)

ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΜΕΤΑΞΥ «ΦΥΣΙΚΩΝ» ΚΑΙ «ΗΘΙΚΩΝ» ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ
• Αυτός ο κατάλογος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «γενναιόδωρος».
• Οι καθολικές θρησκείες δεν απευθύνονται σε ένα συγκεκριμένο έθνος ή λαό, αλλά
στην ανθρωπότητα στο σύνολό της.
• Σε μεταγενέστερες εκδοχές αυτής της ταξινόμησης του Tiele, προστίθενται μόνο σύ-
ντομοι ουσιοκρατικοί ορισμοί για κάθε μία θρησκευτική παράδοση/θρησκεία.
• Αυτή η ταξινόμηση αναπαράγει την παλαιότερη διάκριση μεταξύ Χριστιανισμού, Ιου-
δαϊσμού, Ισλάμ και Ειδωλολατρίας, εξαίροντας τον Βουδισμό και μετονομάζοντας την
Ειδωλολατρία σε φυσική, εθνική ή φυλετική θρησκεία.
• Μετά τη δεκαετία του 1930, ο αρχικός κατάλογος των τριών παγκοσμίων θρησκειών
διευρύνεται συχνά σε επτά (Ιουδαϊσμός, Ινδοϊσμός, Κινεζικά και Ιαπωνικά θρησκεύ-
ματα – αυτές οι θρησκείες είναι ζώσες).
21
Σελίδα
Καθηγητής
• Επομένως η ταξινομική ορολογία μετατρέπεται συχνά σε «θρησκεύματα του κό-
σμου», ορολογία που έχει σχέση με την Παγκόσμια Σύνοδο των Θρησκειών (Chicago
World’s Parliament of Religions) του 1983.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
• ΟΙ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΕΙΣ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝ ΤΟ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟ ΩΣ ΠΡΟΤΥΠΟ.
• ΠΡΟΤΑΣΗ: ΟΙ ΜΕΛΕΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΑΣ ΕΧΟΥΝ ΠΡΟΤΕΙΝΕΙ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΔΙΑΚΡΙ-
ΣΕΙΣ ΜΕΤΑΞΥ ΘΕΑΜΑΤΩΝ, ΕΟΡΤΩΝ, ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΩΝ, ΔΡΑΜΑΤΩΝ, ΤΥΠΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΓΩ-
ΝΩΝ. ΑΛΛΟΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΑΝ ΔΙΑΦΟΡΑ ΓΕΝΗ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΑΣ, ΠΟΥ ΚΑΤΑΝΕΜΟΝΤΑΙ ΣΥ-
ΝΗΘΩΣ ΣΕ ΔΥΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΗ – ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΤΕΛΕΤΩΝ.
• Η ΑΠΟΡΡΙΨΗ ΤΗΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΤΑΞΙΝΟΜΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΑ ΑΠΟΡΡΙΨΗ

ΤΗΣ ΣΚΕΨΗΣ.
22
Σελίδα
Καθηγητής
4. ΣΥΓΚΡΙΣΗ
• Η σύγκριση είναι τόσο συνήθης πρακτική στη σύγχρονη μελέτη της θρησκείας, που ο
όρος «συγκριτική θρησκειολογία» χρησιμοποιείται συχνά για να δηλώσει την ίδια την
επιστήμη αυτή.
• Η σύγχρονη μελέτη της θρησκείας γεννήθηκε εν πολλοίς, όπως και η ανθρωπολογία,
μέσα από τη συνάντηση με άλλους πολιτισμούς, που ήρθε ως συνέπεια των εξερευ-
νήσεων και της δυτικής αποικιοκρατίας του δεκάτου εβδόμου και του δεκάτου ο-
γδόου αιώνα.
• Όμως, ενώ οι ανθρωπολόγοι έχουν ασχοληθεί με έναν μεγάλο αριθμό από ζητήματα
θεωρητικά και μεθοδολογικά, που σχετίζονται με την διαπολιτισμική σύγκριση, οι με-
λετητές της θρησκείας δεν έχουν επιδείξει παρόμοιο ενδιαφέρον.
Οι όποιες προσεγγίσεις γίνονται στο θέμα της σύγκρισης, έχουν να κάνουν κυρίως με
τη μέθοδο.
Τα ανθρώπινα όντα, καθώς λέγεται, παρατηρούν και απαριθμούν διάφορα στοιχεία του
περιβάλλοντός τους.
Έπειτα, συγκρίνουν αυτά τα δεδομένα και τα ομαδοποιούν, ή τα ταξινομούν με βάση ορι-
σμένες γενικεύσεις (από το γένος, κατηγορία), που διατυπώνουν σχετικά με τις ομοι-
ότητες, άρα και τις διαφορές, μεταξύ τους.
Αυτή η διαδικασία της σύγκρισης και της γενίκευσης αντικατοπτρίζει τους θεμελιώδεις
τρόπους, με τους οποίους ο ανθρώπινος νους αντιλαμβάνεται τον κόσμο.
• Το ζήτημα δεν είναι, αν θα πρέπει κάποιος να χρησιμοποιήσει την πρακτική της σύ-
γκρισης, αλλά με ποιον τρόπο θα την αντιληφθεί και θα την εφαρμόσει καλύτερα (T.E.
Lawson).
• Οι συγκριτικές γενικεύσεις αποτελούν προσπάθειες να ερμηνευθεί ο μεγαλύτερος δυ-
νατός όγκος δεδομένων με βάση το μικρότερο δυνατό αριθμό αρχών.
• Για παράδειγμα μία αρχή, π.χ. οι γενικεύσεις σχετικά με τις ομοιότητες βρίσκουν πε-
ρισσότερα κοινά στοιχεία και λιγότερα μη κοινά από ό,τι οι αντίστοιχες σχετικά με τις
διαφορές (S. Pinker).
ΟΜΟΙΟΤΗΤΑ
Τι συνιστά όμως «ομοιότητα»; Αυτός ο όρος εγείρει νέα ερωτήματα, σχετικά με το αν ορι-
σμένα στοιχεία ταξινομούνται σε μια κοινή κατηγορία, για παράδειγμα, με βάση την
23
αρχή της ομολογίας, ή εκείνη της αναλογίας.

Σελίδα
Καθηγητής
Οι ομολογίες θεωρούνται από τους βιολόγους ως ομοιότητες, που προκύπτουν από την
κοινή καταγωγή, ενώ οι αναλογίες είναι ομοιότητες που προκύπτουν με κάποιον άλλο
τρόπο.
Τα ζώα, για παράδειγμα, μπορούν να ταξινομηθούν σε «τάξεις», που δηλώνουν φυσική
σχέση μέσω γενεαλογίας, αλλά και σε φυτοφάγα, σαρκοφάγα και παμφάγα, ανάλογα
με την τροφοληπτική τους συμπεριφορά.
ΓΕΝΙΚΕΥΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ
• Οι διάφορες κοινωνικές ομάδες αποδίδουν διαφορετική σημασία στις ποικίλες λεπτο-
μέρειες του περιβάλλοντός τους. Συνεπώς, κάθε κοινωνία παράγει γενικευτικές αρχές,
οι οποίες είναι κοινά αποδεκτές μόνο στο πλαίσιο της συγκεκριμένης ομάδας.
• Μια τέτοια «κοινή λογική» μπορεί να χαρακτηρισθεί ως «αυθόρμητη κρίση, κοινή» στο
πλαίσιο μιας συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας.
• Οι απλουστευτικές προσπάθειες περιγραφής των άλλων, συχνά αποτελούν, όπως και
οι απλές ιστοριογραφίες, μια αναγωγή των στοιχείων των άλλων στις γενικεύσεις ή τις
κατηγορίες του παρατηρητή, δημιουργώντας έτσι μια εντύπωση ομοιότητας, εκεί ό-
που δεν υπάρχει.
• Οι γενικεύσεις μπορεί να βασίζονται στις ιδεολογικές εξαρτήσεις ομάδων με συγκεκρι-
μένους στόχους.
• Η ατομοκεντρική βάση αυτών των αντιλήψεων οδηγεί σε μια προσέγγιση των άλλων,
είτε θετική είτε αρνητική, η οποία σε τελική ανάλυση είναι εξίσου άκριτη με τις γενι-
κεύσεις της κοινής λογικής, τις οποίες επικρίνει εξ αρχής. Μάλιστα, μια τέτοια προπα-
γάνδα, αν είναι επιτυχής, μπορεί εν καιρώ να αποκτήσει η ίδια την αυθεντία της κοινής
λογικής.
• Σε αντίθεση με την κοινή λογική, που μπορεί κάλλιστα να χαρακτηρίζεται από στερεό-
τυπα, ή με την προπαγάνδα, που σχετίζεται συχνά με ιδεολογικές σκοπιμότητες, η α-
ποτελεσματική γενίκευση απαιτεί την τυπική και κριτική αντιμετώπιση, που μπορεί να
προσφέρει η θεωρητική σκέψη.
• Οι θεωρητικές γενικεύσεις ορίζουν «κατηγορίες με βάση κανόνες, οι οποίοι ισχύουν
γι’ αυτές και οι οποίοι αντιμετωπίζουν όλα τα μέλη της κατηγορίας ισότιμα» —εν προ-
κειμένω με βάση τους κανόνες της ομοιότητας (S. Pinker).
• Οι γενικεύσεις θα πρέπει να διαμορφωθούν ως «συστηματικά συνδεδεμένα σύνολα
εμπειρικά δόκιμων παραγωγικών υποθέσεων» (R.T. McCutcheon).
• Οι ανθρωπιστικές επιστήμες μπορούν να επιχειρήσουν τη διαφοροποίηση μεταξύ έ-
γκυρων και μη έγκυρων γενικεύσεων.
24
• Η «Συγκριτική Θρησκειολογία» μπορεί να διατυπώσει «επιστημονικά έγκυρες γενικεύ-

Σελίδα
σεις σχετικά με το χαρακτήρα και τη λειτουργία της θρησκείας» (A. Schimmel).
Καθηγητής
ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ
• Η «θρησκεία», σύμφωνα με τη γνωστή παρατήρηση του Jonathan Z. Smith, είναι ένα
δημιούργημα των «διανοητικών κατασκευών της σύγκρισης και της γενίκευσης από
την πλευρά του ερευνητή». Ορισμένοι μελετητές της θρησκείας έχουν χρησιμοποιήσει
αυτή την άποψη σε διάφορες θεωρίες για τη θρησκεία.
• «Οι διανοητικές κατασκευές της σύγκρισης και της γενίκευσης» δεν προορίζονται για
ποιητικές δημιουργίες, αλλά για «αναλυτικούς σκοπούς» και υπόκεινται, επομένως,
σε επιστημονικούς (wissenschaftliche, «ακαδημαϊκούς» ή «θεωρητικούς») περιορι-
σμούς. «Η πράξη της σύγκρισης… συγκεντρώνει τις διαφορές μόνο μέσα στο μυαλό
του ερευνητή. Είναι ο ερευνητής ως άτομο, για τους δικούς του θεωρητικούς λόγους,
αυτός που υποθέτει τη συνύπαρξή τους, χωρίς καν να θέτει ως προϋπόθεση τη συμ-
βατότητά τους» (J. Smith).
• Οι μελετητές της θρησκείας επιχείρησαν για πρώτη φορά να εφαρμόσουν επιστημο-
νικές αρχές στη σύγκριση των θρησκειών κατά το τέλος του 19ου αι. Χρησιμοποίησαν
ως βάση για τις γενικεύσεις τους τις «πρώτες ύλες» ή τα «εμπειρικά δεδομένα», που
τους παρείχε η ιστορική και φιλολογική μελέτη συγκεκριμένων θρησκευτικών παραδό-
σεων. Αυτή η προσέγγιση βρίσκει ακόμη και σήμερα υποστηρικτές.
• Το ερώτημα που παραμένει: Ποια είναι ακριβώς τα αποδεικτικά στοιχεία της θρη-
σκείας, τα οποία θα μπορούσαν να συγκεντρώσουν οι φιλόλογοι και οι ιστορικοί; Δε-
δομένου ότι διαφορετικοί πολιτισμοί έχουν παράγει διαφορετικά «θρησκευτικά» στοι-
χεία, ποιες είναι, με άλλα λόγια, οι μονάδες που θα υποβληθούν σε σύγκριση;
• Θα πρέπει να συγκεντρωθούν ορισμένες πτυχές αυτών, που ο ερευνητής θεωρεί θρη-
σκευτικά στοιχεία. Έχουν γίνει συγκρίσεις θρησκευτικών ιδεών, διδασκαλιών ή αντιλή-
ψεων, θρησκευτικών συμβόλων ή εμπειριών.
• Υπάρχει κάποια στοιχειώδης πλευρά αυτών των στοιχείων, που τα χαρακτηρίζει ως
θρησκευτικά και τα διαφοροποιεί, επομένως, από ανάλογες μορφές της ανθρώπινης
συμπεριφοράς;
• Με άλλα λόγια, θα πρέπει αυτά τα στοιχεία να εκληφθούν ως ανεξάρτητες μεταβλητές,
οι οποίες μπορούν να ασκούν αιτιώδη επιρροή σε άλλους πολιτισμικούς σχηματι-
σμούς, ή ως μεταβλητές εξαρτημένες από άλλους κοινωνικούς και πολιτισμικούς πα-
ράγοντες;
• Ή, ενδεχομένως, θα πρέπει τα θρησκευτικά δεδομένα να σχετίζονται με ολόκληρα θρη-
σκευτικά συστήματα και να συγκρίνονται σε σχέση με αυτά;
• Και, από την άλλη, τι αποτελεί «θρησκευτικό» σύστημα, αλλά και από ποια άποψη
25
είναι τα συστήματα συγκρίσιμα, όταν είναι εξ ορισμού «διαφορετικά»;

Σελίδα
Καθηγητής
• Με άλλα λόγια, το ποια στοιχεία ή ποια σύνολα δεδομένων θα πρέπει να συγκριθούν,
και επομένως τι είδους γενικεύσεις θα μπορούσαν να διατυπωθούν, δεν είναι αυτο-
νόητο, ακόμη και ως συνέπεια σχολαστικής ιστορικής και φιλολογικής έρευνας, αλλά
ήδη προϋποθέτει κάποια λειτουργική θεωρία της θρησκείας.
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑ

• Θα πρέπει ο παρατηρητής να επικεντρώσει το ενδιαφέρον του στις ομοιότητες, ή στις
διαφορές μεταξύ αυτών των στοιχείων;
• Αν στις ομοιότητες, τότε πώς θα πρέπει να ερμηνευθεί η παρουσία τους;
• Υπάρχουν συγκριτικές θεωρίες που βασίζονται στις διαφορές;
• Πολλοί από τους επιστήμονες οι οποίοι έχουν εστιάσει την προσοχή τους στις διαφο-
ρές μεταξύ των θρησκευτικών φαινομένων, έχουν εντυπωσιασθεί από την ιδιαιτερό-
τητά τους, δηλαδή την κοινωνικο-πολιτισμική συνοχή και την ιδιομορφία τους.
• Ακολούθως, έχουν αμφισβητήσει τη σπουδαιότητα, αν όχι την εγκυρότητα, κάθε δια-
πολιτισμικής γενίκευσης.
• Ορισμένοι «μεταμοντερνιστές», για παράδειγμα, αντιλαμβάνονται κάθε προσπάθεια
γενίκευσης, συμπεριλαμβανομένων των θεωρητικών και ακόμη και των επιστημονικών
γενικεύσεων, ως μια γλωσσικά τυποποιημένη πολιτισμική κατασκευή.
• Τέτοιου είδους καλοπροαίρετες προσπάθειες να διατηρηθεί η ακεραιότητα των «άλ-
λων», όμως, καταλήγουν συχνά σε μια απλή επανάληψη, μέσω της παράφρασης αυ-
τού, που οι άλλοι λένε για τον εαυτό τους, διατηρώντας έτσι τη διαφορετικότητά τους
από τις γενικεύσεις και τις κατηγορίες του παρατηρητή.
• Καθώς οι κατηγορίες αυτών των ερευνητών, σε αυτήν τη βάση, δεν υπόκεινται σε γε-
νίκευση, παραμένουν, συνεπώς, προπαγανδιστικές.
• Κατανοητή κατ' αυτόν τον τρόπο, η διαδικασία της σύγκρισης παραμένει μια ενδοσκο-
πική άσκηση μέσα στο πλαίσιο του θρησκευτικού περιβάλλοντος του παρατηρητή.
ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΟΥ LEVI-STRAUSS

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα παραδείγματα ενός θεωρητικού μοντέλου, που βασίζεται
στη διαφορά παρά στην ομοιότητα, είναι η προσπάθεια του Lévi-Strauss να ερμηνεύ-
σει τους μύθους με βάση μια διαφορετική, αντιθετική λογική.
Ο Lévi-Strauss υποστηρίζει, παρ’ όλα αυτά, ότι «με βάση τις κοινές ιδιότητες όλων μπο-
ρούμε ευκολότερα να κατανοήσουμε μορφές σκέψης, οι οποίες μας φαίνονται ιδιαί-
τερα ασυνήθιστες».
26
Με άλλα λόγια, ενώ η σύγκριση «προϋποθέτει ως βάση της μια διαφορά, ώστε να παρου-
σιάζει ενδιαφέρον», οι ομοιότητες είναι εκείνες που την καθιστούν δυνατή.
Σελίδα
Καθηγητής
Και είναι η αντίληψη —ή η σύλληψη— των ομοιοτήτων, που έχει κυριαρχήσει στη συγκρι-
τική έρευνα.
ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΕΞΗΓΗΣΗΣ ΟΜΟΙΟΤΗΤΩΝ

• Μια πρώιμη αντίληψη της ομοιότητας μεταξύ των θρησκειών βασίσθηκε στην άποψη
ότι οι θρησκευτικές παραδόσεις των άλλων αποτελούν απλώς παρεκκλίσεις από αυτήν
του παρατηρητή και, συνεπώς, μπορούν απλώς να αναγνωρισθούν.
• Οι ρίζες αυτής της αντίληψης μπορούν ήδη να εντοπισθούν στην interpretatio Graeca
ή την interpretatio Romana.
• Ο Ηρόδοτος, π.χ. ταυτίζει τις αιγυπτιακές θεότητες με τις ελληνικές (Ηρόδοτος 2.42,
144) και βεβαιώνει ότι οι Θράκες δεν λατρεύουν άλλους θεούς από τους Άρη, Διόνυσο
και Άρτεμι (5.7)
• Οι σύγχρονοι συγκριτικοί επιστήμονες αναζήτησαν θεωρητικές εξηγήσεις για τις έκδη-
λες ομοιότητες, που υπάρχουν μέσα στην ποικιλομορφία των θρησκευτικών παραδό-
σεων.
• Η ιστορική διασπορά είναι η θεωρία ότι συγκεκριμένες οικογένειες θρησκειών έλκουν
την καταγωγή τους από μια κοινή γενεαλογία.
• Πολλοί επιστήμονες επιχείρησαν να ερμηνεύσουν τις ομοιότητες, που παρατηρούσαν
μεταξύ των διαφόρων θρησκευτικών παραδόσεων, ως ίχνη των πρωτόγονων θρησκευ-
τικών απαρχών, τα οποία είχαν επιβιώσει στις «πιο εξελιγμένες θρησκευτικά» παρα-
δόσεις.
• Από την άλλη, έγιναν προσπάθειες να εξηγηθούν οι θρησκευτικές ομοιότητες μέσω
της ιστορικής επαφής.
• Σύμφωνα με αυτήν τη «συγκριτιστική» αντίληψη, ορισμένα στοιχεία μιας αρχικής αυ-
τόνομης θρησκευτικής παράδοσης αναμίχθηκαν, ή επηρεάσθηκαν (ή διεφθάρησαν),
από κάποιο ή κάποια άλλα, ως συνέπεια της πολιτισμικής επαφής, είτε αυτό έγινε
μέσω της κατάκτησης, είτε μέσω του εμπορίου, ή μέσω των φυγόκεντρων τάσεων των
πολιτικών εξελίξεων.
ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΘΕΩΡΙΩΝ

• Αυτού του είδους οι γενεαλογικές αντιλήψεις, όμως, οι οποίες βασίζονται στην προέ-
λευση, δεν είναι ιδιαίτερα χρήσιμες, καθώς σε τελική ανάλυση αυτή η προέλευση δεν
είναι προσιτή στην ιστορική ή την ανθρωπολογική έρευνα και, επομένως, τείνουν να
αποτελέσουν παλινδρόμηση σε παλαιότερες θεωρίες αμφιβόλου βάσεως, για παρά-
δειγμα, σε στερεοτυπικές υποθέσεις σχετικά με αρχέγονα επιβιώματα, για τα οποία
27
εξάγονται συμπεράσματα με βάση τους σύγχρονους «πρωτόγονους» λαούς.

Σελίδα
Καθηγητής
• Η κυρίαρχη λογική με βάση την οποία εξηγήθηκαν εμφανείς ομοιότητες μεταξύ των
διαφόρων θρησκειών, στις περιπτώσεις, όπου η ιστορική διασπορά ή επαφή δεν μπο-
ρούσε να γίνει αποδεκτή ή να επιβεβαιωθεί, ήταν η υπόθεση κάποιου είδους «αρχέ-
γονης παράδοσης» ή κάποιου είδους «ψυχικής ενότητας της ανθρωπότητας», από την
οποία πηγάζουν οι θρησκευτικές παραστάσεις ή τα μοτίβα.
• Το πρόβλημα με αυτούς τους αρχετυπικούς μορφολογικούς καταλόγους θρησκευτικών
θεμάτων, πέρα από τις υποθέσεις σχετικά με την προέλευσή τους, είναι, βέβαια, το
ότι απορρίπτουν οποιαδήποτε ιστορική και πολιτισμική σημασία.
• Οι συγκριτικοί ερευνητές προϋποθέτουν συνήθως την ύπαρξη μιας θεμελιώδους
«θρησκευτικότητας», κοινής μεταξύ αυτών των παραδόσεων.
• Αυτή η αντίληψη οδήγησε ορισμένους από αυτούς στο να προτείνουν μια τελική σύν-
θεση των μεγάλων θρησκειών του κόσμου, βασισμένη στην ανάκτηση των κοινών στοι-
χείων, που είχαν «ανακαλύψει» σε αυτές.
MAX MÜLLER
• Ένας από τους πρώτους υποστηρικτές ενός επιστημονικού χαρακτήρα για τη συγκρι-
τική μελέτη της θρησκείας προσδοκούσε:
• «ΜΙΑ ΝΕΑ ΘΡΗΣΚΕΙΑ...ΓΙΑ ΟΛΟΚΛΗΡΟ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ...ΣΤΑΘΕΡΑ ΕΔΡΑΙΩΜΕΝΗ ΣΤΗΝ ΠΙ-
ΣΤΗ ΣΤΟΝ ΕΝΑ ΘΕΟ, ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ Ο ΙΔΙΟΣ ΣΤΙΣ ΒΕΔΕΣ, Ο ΙΔΙΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ, Ο
ΙΔΙΟΣ ΣΤΟ ΚΟΡΑΝΙ, Ο ΙΔΙΟΣ ΕΠΙΣΗΣ ΣΤΙΣ ΚΑΡΔΙΕΣ ΕΚΕΙΝΩΝ ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΧΟΥΝ ΠΙΑ ΟΥΤΕ
ΒΕΔΕΣ, ΟΥΤΕ ΟΥΠΑΝΙΣΑΔΕΣ, ΟΥΤΕ ΟΠΟΙΟΥΔΗΠΟΤΕ ΕΙΔΟΥΣ ΙΕΡΑ ΒΙΒΛΙΑ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟΝ
ΕΑΥΤΟ ΤΟΥΣ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΟ».
• Στην καλύτερη περίπτωση, η αντίληψη των ομοιοτήτων μεταξύ των θρησκευτικών πα-
ραδόσεων παραμένει μια ανεξήγητη αναγνώριση ορισμένων διαισθητικών συγγε-
νειών, τις οποίες οι παρατηρητές βρίσκουν σε παραδόσεις διαφορετικές από τη δική
τους.
• «Ακόμη και οι βάρβαροι έχουν θεούς», διαβεβαιώνει στο κοινό του ο Αριστοφάνης (5ος
αι. π.Χ.).
• Αυτές οι παραδοχές μπορούν καλύτερα να κατανοηθούν ως αναλογίες μέσα στην πο-
λυπλοκότητα των ιστορικών και πολιτισμικών δεδομένων.
ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΤΙΣ ΓΕΝΙΚΕΥΣΕΙΣ

• Ο Jonathan Z. Smith υποστηρίζει ότι οι θρησκευτικές ομοιότητες μπορούν να κατανοη-
θούν ως συνέπεια «αναλογικών διαδικασιών, οι οποίες ανταποκρίνονται σε παράλ-
ληλα είδη θρησκευτικών καταστάσεων», σε έναν κοινό, ιστορικά διαμορφωμένο πολι-
28
τισμικό χώρο.
Σελίδα
Καθηγητής
• Μια εναλλακτική προσέγγιση απέναντι στη σύγκριση των θρησκειών που βασίζεται σε
γενικεύσεις για τα δεδομένα συγκεκριμένων θρησκευτικών παραδόσεων, θα μπο-
ρούσε είναι μια εξ αρχής θεωρητική αντιμετώπιση των γενικών κατηγοριών και / ή της
οριοθέτησης της θρησκείας.
• Καθώς η «θρησκεία», όπως η «λογοτεχνία», η «φιλοσοφία» και η «ιστορία», δεν είναι
τίποτα άλλο παρά μια λογική κατασκευή με τη δική της ιστορία και το δικό της σύνολο
ιστορικά διαμορφωμένων κανόνων, οι κανόνες αυτών των γενικεύσεων μπορούν κάλ-
λιστα να διαμορφωθούν με βάση επιστημονικές αρχές, που δεν συναντώνται σε κα-
νένα συγκεκριμένο πολιτισμό.
• Ένα παράδειγμα θεωρητικά διαμορφωμένων γενικεύσεων, που θα μπορούσαν να πα-
ράσχουν κατηγορίες κατάλληλες για σύγκριση, είναι οι «ιδανικοί τύποι», που πρότεινε
για πρώτη φορά ο Max Weber. Μολονότι αυτές οι «λογικά ακριβείς αντιλήψεις», όπως
χρησιμοποιούνται από το Weber, τείνουν να έχουν ως πρότυπο τις δυτικές θρησκείες
(για παράδειγμα, θεωρητικά διαμορφωμένες κατηγορίες όπως «θεοί», «ιερείς», «προ-
φήτες», «σωτηριώδεις θρησκείες», «ηθική»), δεν θα έπρεπε in principe να συμμορφώ-
νονται με οποιοδήποτε συγκεκριμένο ταξινομικό σύστημα.
• Ένα δεύτερο παράδειγμα διαμορφωμένων γενικεύσεων βασίζεται στη σύγχρονη γλωσ-
σολογία, που αναγνώρισε, ήδη από το έργο του Saussure στις αρχές του εικοστού
αιώνα, κάποια «σταθερά στοιχεία», που συνιστούν την πολλαπλότητα των ανθρωπί-
νων γλωσσών και αποτελούν μια βάση σύγκρισης, με σεβασμό της διαφορετικότητας
μεταξύ των γλωσσών.
• Οι συμβατικές θεωρητικές γενικεύσεις για τη θρησκεία μπορούν τελικά να συμπληρω-
θούν ή να ενισχυθούν με τα στοιχεία συγκεκριμένων θρησκευτικών παραδόσεων,
στοιχεία τα οποία καθιστούν κάθε θρησκευτικό σύστημα ένα μοναδικό εννοιολογικό
σύστημα για τους συμμετέχοντες και τους θιασώτες του.
ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΦΥΣΙΟΚΡΑΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ

• Η καλύτερη προοπτική για «επιστημονικά έγκυρες γενικεύσεις» σχετικά με τις θρη-
σκείες φαίνεται να βρίσκεται, συνεπώς, στην εγκατάλειψη των θεολογικών προϋποθέ-
σεων και ενδιαφερόντων όσον αφορά την ανιστορική προέλευση και την ουσία και την
αποδοχή των φυσιοκρατικών θεωριών, μια κατεύθυνση που παρέχει τη βάση γι’ αυτό,
το οποίο χαρακτηρίσθηκε γενικά ως «νέος συγκρητισμός».
• Οι φυσιοκρατικές θεωρίες της θρησκείας βασίζονται σε θεωρητικές αναγωγές και, ε-
πομένως, αντιλαμβάνονται τη θρησκεία πρωτίστως ως μια εξαρτημένη μεταβλητή. Αυ-
τές οι θεωρίες, ωστόσο, θα πρέπει να επαγρυπνούν μπροστά στον κίνδυνο μιας επι-
29
στροφής σε παλαιότερες αντιλήψεις της κοινωνικής εξέλιξης από το «πρωτόγονο» στο

«πολιτισμένο» .
Σελίδα
Καθηγητής
• Μια δεύτερη σημαντική εξέλιξη για την ανάπτυξη μιας φυσιοκρατικής θεωρίας για τη
σύγκριση των θρησκειών είναι η ανάπτυξη της γνωστικής ψυχολογίας. Ο απώτερος, αν
και ακόμα μακρινός, στόχος της γνωστικής ψυχολογίας είναι μια καθολική ερμηνεία
και καταγραφή της φυσικής δομής του ανθρωπίνου νου και της λειτουργίας του.
• Οι βιολογικής βάσης θεωρίες πολιτισμικής παραγωγής έχουν οδηγήσει σε μια εκτί-
μηση της κοινωνικής δυναμικής, χωρίς όμως να προσφέρουν μια σαφή θεωρητική ε-
ξήγηση γι’ αυτές τις κοινωνικές δομές.
• Αυτό που αποκαλούμε «θρησκεία» είναι κατά βάση μια κοινωνική πραγματικότητα,
στην οποία κοινωνικά προσδιορισμένες «ιερές αξίες» αποτελούν τη βάση ορισμένων
τεχνητών κατηγοριών για διάφορες κοινωνικές μονάδες.
• Είτε αντιλαμβάνεται κανείς την κοινωνική δόμηση της θρησκείας ως πολιτισμικές προ-
σαρμογές της βιολογίας, είτε ως συνέπεια μιας συγκεκριμένης ιδιότητας του ανθρώ-
πινου εγκεφάλου, αυτοί οι «θρησκευτικοί κόσμοι» μπορούν να προσφέρουν το «πρό-
τυπο» για μια «συγκριτική έρευνα», η οποία από τη μια «καταδεικνύει κοινά, αναλο-
γικά στοιχεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς», και από την άλλη καθιερώνει «ένα μο-
ντέλο για την ανάλυση των πολιτισμικών διαφορών».
• Επομένως, μια συγκριτική μελέτη της θρησκείας απαιτεί επίσης διαπολιτισμικά απο-
δεκτές θεωρίες κοινωνικού σχηματισμού και συντήρησης.
ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΟΡΟΥ «ΣΥΓΚΡΙΤΙΣΜΟΣ»

Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του ’70 και του ’80 ο L. H. Martin, υποστήριξε την κοινω-
νικο-λειτουργική χρήση του όρου, όπως τη χρησιμοποιεί ο Πλούταρχος («συγκρητί-
ζειν»), και απορρίπτει την ετυμολογία του από το ρήμα «συγκερράνυμι».
Δέχεται ότι ο συγκριτισμός αποτελεί στοιχείο όλων των θρησκειών και ως εκ τούτου θεω-
ρείται ως κατηγορία, που είναι συνώνυμη των όρων «πολιτισμός», «κοινωνία» και ι-
διαίτερα «θρησκεία».
Για τον ίδιο, βασικό μέλημα κάθε ερευνητή πρέπει να είναι η προσεκτική έρευνα της ιστο-
ρίας, αλλά κυρίως των σκοπών, που εξυπηρετεί κάθε φορά η έρευνα αυτή.
Στη θεώρησή τους αυτή επηρεάζονται από τις απόψεις του R. Baird, που απορρίπτει την
εξέταση του συγκριτισμού ως μια αναλυτική κατηγορία στην ιστορία των θρησκειών,
από τη στιγμή που ο συγκριτισμός αποτελεί φαινόμενο όλων των θρησκειών.
Ο L. H. Martin μάλιστα θεωρεί, ακολουθώντας την άποψη του γάλλου φιλοσόφου M. Fou-
cault, ότι ο συγκριτισμός αποτελεί ένα διαρκές σύστημα συμπάθειας και αντιπάθειας.
Ο συγκριτισμός, και μάλιστα ο συγκριτισμός των ελληνιστικών χρόνων είναι, σύμφωνα με
την άποψη του, ένα συναφές σύστημα σχέσεων, που πρέπει να ερμηνευθεί στα πε-
30
ρισσότερο ιδιαίτερα στοιχεία του, μάλλον, παρά ως πολιτιστική μείξη, που δημιουρ-
Σελίδα
γήθηκε από ένα τυχαίο ιστορικό γεγονός.
Καθηγητής
• Κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας του 20ου αιώνα παρουσιάζονται έρευ-
νες σχετικά με τη μελέτη του συγκριτισμού, οι οποίες βασίζονται πάνω στα δεδο-
μένα της σύγχρονης (κοινωνικο-) ανθρωπολογικής έρευνας.
• Σύμφωνα με την άποψη αυτών των ερευνητών, βασικό στοιχείο για τη μελέτη
αυτού του φαινομένου είναι τα κριτήρια της δύναμης, που υπαινίσσονται συνή-
θως τη θεσμική και την κοινωνική νομιμότητά του.
• Μια άλλη κατηγορία ερευνητών της ίδιας εποχής, ακολουθεί τα δεδομένα της
περιγραφής του όρου, χωρίς να παίρνει οποιαδήποτε θέση για τη μεθοδολογική
ερμηνεία του.
• Η νέα τάση που δημιουργείται κατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόνων στη με-
λέτη των διαφόρων θρησκευτικών φαινομένων είναι εκείνη που κινείται στο πλαί-
σια της επιστημονικής μελέτης της θρησκείας. Οι ερευνητές που ανήκουν σ’ αυτή
την κατηγορία, θεωρούν ως δεδομένη τη συνύπαρξη της θρησκείας και της επι-
στήμης, και γι’ αυτόν το λόγο επεκτείνουν τις ερευνητικές τους προσπάθειες στο
πεδίο των φυσικών και θετικών επιστημών, προκειμένου να ερμηνεύσουν το φαι-
νόμενο της θρησκείας. Οι κυριότερες τάσεις που δημιουργεί η παραπάνω ερμη-
νευτική μεθοδολογία στην προσέγγιση της έννοιας του συγκριτισμού είναι οι πα-
ρακάτω:
• Η κοινωνικο-πολιτική τάση, σύμφωνα με την οποία ο συγκριτισμός ερμηνεύεται
ως ένα είδος ιδεολογίας και προπαγάνδας προκειμένου να ισχύσει ένα νέο σύ-
στημα.
• Η σημειωτική τάση, η οποία συνδέει τον τρόπο έκφρασης και επικοινωνίας με τη
θρησκεία.
• Η γνωσιακή (cognitive) τάση. Πρόκειται για μια διεπιστημονική προσέγγιση, σύμ-
φωνα με την οποία ο συγκριτισμός θεωρείται ως ένα συλλογικό πολιτιστικό δη-
μιούργημα της κοινής ανθρώπινης νόησης. Μ’ αυτό τον τρόπο δημιουργούνται
άμεσες σχέσεις ανάμεσα στη νόηση, τον πολιτισμό και τη θρησκεία
• Παράλληλα η δημιουργία των νέων πολιτιστικών μορφών, που προκύπτουν στην περί-
πτωση του συγκριτισμού, είναι ο όρος «παγγέννησις».
• Η τεχνική χρήση του όρου φθάνει στη σύγχρονη επιστημονική ορολογία μέσω των κυ-
ρίαρχων βιολογικών θεωριών του 19ου αιώνα, που εκπροσωπούνται κυρίως από τον J.
B. Lamarck και βρίσκουν ιδιαίτερη εφαρμογή στις θεωρίες του Δαρβίνου.
• Ο συγκριτισμός θεωρείται, σύμφωνα με τα δεδομένα της παραπάνω μεθοδολογίας,
όχι ως ένα φαινόμενο που προκαλεί σύγχυση και αρνητικές συνέπειες, αλλά αντίθετα
ως κάτι που επιφέρει μια ανανέωση στο θρησκευτικό σύνολο, ιδιαίτερα κατά τη διάρ-
κεια περιόδων με έντονο πολυπολιτισμικό χαρακτήρα.
31
Σελίδα
Καθηγητής
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Δίνοντας έμφαση στο ρόλο που παίζει η ανθρώπινη βιολογία, ο νους και η κοινωνική
οργάνωση στην παραγωγή και τη διαμόρφωση πολιτισμικών μορφών και εκφράσεων,
αυτές οι εμπειρικές «καταγραφές» της αρχιτεκτονικής της ανθρώπινης συμπεριφοράς
και της σκέψης υπόσχονται όχι μόνο να συμβάλλουν στη γνώση μας για την καθολική
παρουσία της θρησκείας στον ανθρώπινο πολιτισμό και τη διάρκειά της στην ανθρώ-
πινη ιστορία, αλλά και να παράσχουν ένα βασικό πλαίσιο διανοητικών και συμπεριφο-
ρικών δεσμεύσεων, στο οποίο θα μπορεί να θεμελιωθεί μια θεωρητική ερμηνεία της
συγκριτικής διαδικασίας, που είναι ιδιαίτερα σημαντική για τον τρόπο με τον οποίο τα
ανθρώπινα όντα οργανώνουν τον κόσμο τους, καθώς και για τις επιστημονικές γενι-
κεύσεις.
32
Σελίδα
Καθηγητής
5. ΕΡΜΗΝΕΙΑ
Βασικές αρχές
• Η ερμηνεία είναι εμπειρία.
• Η παρανόηση είναι παρερμηνεία.
• Οι περισσότερες διαφωνίες οφείλονται πιθανότατα σε παρανοήσεις.
• Η ερμηνεία είναι μία μετάφραση.
• Τί θεωρείται ως έγκυρη ερμηνεία;
• Χρειάζονται όλα τα κείμενα μία συνάφεια για να ερμηνευθούν;
• Αν ναι, τότε τί είναι συνάφεια; Τί είναι κείμενο;
• Υπάρχουν καθολικοί κανόνες ερμηνείας;
Ερμηνευτική
• Για πολλούς αιώνες ο όρος «ερμηνεία» θεωρείτο συνώνυμος της «ερμηνευτικής».
• Η ερμηνευτική χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά ως τεχνικός όρος στη φιλολογία,
τις βιβλικές σπουδές, τη νομική και τη θεολογία.
• Τον 19ο αι. ο όρος απέκτησε σημασία για τις θεωρίες των κοινωνικών επιστημών, της
θρησκείας και της λογοτεχνικής κριτικής.
• Ο όρος ερμηνεία σχετίζεται με την ελληνική λέξη ερμαίος, που αναφέρεται στο δελ-
φικό μαντείο. Ίσως έχει κάποια σχέση και με τον θεό Ερμή, που ως απεσταλμένος των
θεών και φίλος των ανθρώπων, είναι διερμηνέας ή μεταφραστής.
• Ο όρος ερμηνεία αναφέρεται στο μήνυμα, την αναγγελία, τη μετάφραση, ή την ανα-
μετάδοση της γνώσης από ένα χώρο (των θεών) σε έναν άλλο (των ανθρώπων).
• Υπάρχει σχέση ανάμεσα στην ερμηνεία, την γλώσσα και την κατανόηση.
Η τέχνη της κατανόησης

• Οι ποικίλες μέθοδοι της ερμηνείας των κειμένων, της γραμματικής και της ρητορικής
οδήγησαν στην αναζήτηση μίας θεωρίας της κατανόησης, που θα τις ενοποιούσε (F.
Schleiermacher).
«Ερμηνευτικός κύκλος»
• Η ένταση ανάμεσα στο επιμέρους και το καθολικό, το μέρος και το όλο, το άτομο και
την ιστορία. Η διαδικασία της κατανόησης συνεπάγεται τη γνώση του επιμέρους, που
προϋποθέτει τη γνώση του όλου. Φυσικά, τα παραπάνω αποτελούν ένα σοβαρό πρό-
βλημα (φαύλος κύκλος) για πολλές σύγχρονες μελέτες της ερμηνείας.
33
Σελίδα
«Επιστήμη της κατανόησης»
Καθηγητής
• Ο Schleiermacher έθεσε τα θεμέλια για την «επιστήμη της κατανόησης», η οποία δια-
φέρει προφανώς από την έρευνα στο χώρο των φυσικών επιστημών. Έδωσε έμφαση
στη θρησκεία ως ένα αίσθημα απόλυτης εξάρτησης, μια εμπειρία που θα πρέπει να
διαφοροποιηθεί από τα φυσικά ή ηθικά συναισθήματα.
Βιωματική εμπειρία, ερμηνευτική κατανόηση και κοσμοθεωρία.

• Οι όροι βίωμα, κατανόηση και κοσμοθεωρία συνδέονται με τον W. Dilthey (εισηγητής
αυτής της θεωρίας).
• Αυτός τοποθέτησε την ερμηνεία σε ένα επίπεδο γενικής εφαρμογής.
• Η θεωρία του για την ερμηνεία ξεκινά από την «βιωματική εμπειρία».
• Ο στόχος όλων των ανθρωπιστικών επιστημών είναι να αναπαραστήσουν την βιωμα-
τική εμπειρία σε ένα πιο θεωρητικό και αφηρημένο επίπεδο.
• Η σημασία της βιωματικής εμπειρίας στην ιστορία της μελέτης της θρησκείας είναι
θεμελιώδης.
• Ο Dilthey γνώριζε πως δεν μπορούμε να μιλάμε για τη γνώση των πραγμάτων.
• Η ερμηνεία με βάση την βιωματική εμπειρία δεν διασφαλίζεται.
• Και τούτο γιατί υπήρχε «η υποκειμενικότητα της σύγχρονης αντίληψης των πραγμά-
των».
• Αυτή η προσέγγιση συνιστά την λεγομένη «κοσμοθεωρία», που είναι μια κεντρική
έννοια για τις περισσότερες προσεγγίσεις της θρησκείας.
• Η πολλαπλότητα των κοσμοθεωριών δημιουργεί προβλήματα:
• τον διανοητικό ή πολιτισμικό σχετικισμό, που έχει να κάνει με την έλλειψη μίας κα-
θολικής αλήθειας, και την διαπίστωση πως κάθε κοσμοθεωρία εξαρτάται από μία συ-
νάφεια, ή μία γλώσσα.
• Αν ερμηνεύσουμε τη θρησκεία ως ένα μέσο έκφρασης συναισθημάτων, όμοιο με την
ποίηση, την μουσική ή την δραματική, το πρόβλημα λύνεται.
• Δυστυχώς αυτή η λύση είναι απατηλή, γιατί θα μπορούσαμε να θέσουμε το ίδιο ε-
ρώτημα από την αρχή:
• γιατί πιστεύουν οι άνθρωποι ότι οι θρησκευτικές τους αντιλήψεις και τα σύμβολα
εκφράζουν αληθινές αξίες σχετικά με τον κόσμο;
• Μολονότι οι άνθρωποι πιστεύουν, έστω και λανθασμένα, ότι οι κοσμοθεωρίες τους
είναι αληθινές, η επιμονή αυτών των αντιλήψεων εξυπηρετεί την κάλυψη ορισμένων
αναγκών, που πρέπει να ικανοποιηθούν για τη συντήρηση τόσο του ατόμου, όσο και
της κοινωνίας.
34
• Συνεπώς, μία ορθή ερμηνεία της θρησκείας ανάγεται στην ικανοποίηση ορισμένων
αναγκών.
Σελίδα
• Έτσι αποφεύγονται οι παγίδες του ερμηνευτικού σχετικισμού.
Καθηγητής
Ερμηνεία, αμφισημία και σύμβολο
• Η ερμηνεία ορίζεται ως «η θεωρία των κανόνων στους οποίους βασίζεται μία εξή-
γηση-μία ερμηνεία, δηλαδή ενός συγκεκριμένου κειμένου».
• Επομένως η «αμφισημία» είναι το «ερμηνευτικό πεδίο» το αντικείμενο της ερμη-
νείας, και το πεδίο αυτό ονομάζεται «σύμβολο».
• Στην ερμηνευτική τα σύμβολα έχουν την δική τους σημειολογία, διεγείρουν μια νοη-
ματική δραστηριότητα αποκρυπτογράφησης, εύρεσης ενός κρυφού νοήματος.
• Δεν υφίσταται, ωστόσο, μία γενική θεωρία της ερμηνευτικής, με κάποιους κανόνες,
αντιθέτως υπάρχουν διάφορες μορφές ερμηνείας σε αντιπαράθεση.
Η συμβολική ερμηνεία εκφράζει μία διττή σημασία:

• πίστη και υποψία,
• ομολογία και αίρεση,
• αυτονομία και συνάφεια,
• αναγνώστης και ερμηνευτής,
• κείμενο και συγγραφέας,
• κείμενο και αναγνώστης,
• γλώσσα και ομιλία,
• κατανόηση και εξήγηση,
• θεωρίες της λογικής και θεωρίες της φαντασίας,
• ερμηνευτική και φαινομενολογία.
Υπάρχουν τρία θεμελιώδη αξιώματα στην ιστορία της ερμηνευτικής, τα οποία παρα-
μένουν κεντρικά για τη μελέτη της θρησκείας:
• 1. Η εμπειρία ως βιωματική εμπειρία είναι μία ενιαία θεμελιώδης ερμηνεία της ζωής.
• Είναι αυτό το βήμα που πρέπει να κατανοήσει ο ερμηνευτής.
• Οι μελετητές της θρησκείας περιγράφουν συνήθως την εμπειρία του ιερού ως μία
«καθολική», «κοσμική», «απόλυτη», «υπερβατική» εμπειρία.
• Ερμηνεία, αμφισημία και σύμβολο
• 2. Η βιωματική εμπειρία, όπως και η συνείδηση και η ερμηνεία είναι κατ’ εξοχήν ι-
στορική.
• Αυτή η άποψη μας οδηγεί στα δυσεπίλυτα προβλήματα του σχετικισμού.
• 3. Η ερμηνευτική θεωρία βλέπει την ιστορία της επιστήμης με καχυποψία.
35
• Η καλύτερη απόδειξη γι’ αυτό είναι η διαφωνία για το κατά πόσο η μελέτη της θρη-
σκείας είναι επιστήμη.
Σελίδα
Καθηγητής
Συμπεράσματα
• Ερμηνεία, γλώσσα και πίστη: πρόταση για μία νέα θεωρία.
• Ερμηνεία: μια ριζοσπαστική πρόταση.
• Να απορριφθεί η έννοια της «βιωματικής εμπειρίας» ως αφετηρίας για την ερμηνεία.
• Απομακρύνουμε όλες τις θεολογικές και μεταφυσικές παραδόσεις, κάθε έννοια για
το υπερφυσικό, το υπερβατικό, το απόλυτο.
• Λειτουργούμε ως ερμηνευτές, αποδεχόμενοι κοινούς κανόνες ερμηνείας για τα κα-
θημερινά, τις αντιλήψεις, τις προθέσεις, τις επιθυμίες, τους φόβους.
• Συμπεράσματα
• Η ερμηνεία εμπεριέχει αξιωματικές κρίσεις.
• Η ερμηνεία προϋποθέτει τη μεταφρασιμότητα.
• Η ερμηνεία προϋποθέτει την κυριολεξία.
36
Σελίδα
Καθηγητής
6. ΑΝΤΙΛΗΨΗ
Εισαγωγικά
• Η αντίληψη είναι το σύνολο των διαδικασιών με τις οποίες αποκτούμε τη γνώση του
κόσμου.
• Η γνωστική ή γνωσιακή επιστήμη αποτελείται από ένα σύνολο ερευνητικών μεθόδων
που ερευνούν αυτές τις διαδικασίες και προτείνουν ερμηνευτικές θεωρίες γι’ αυτές.
• Αυτού του είδους οι θεωρίες παρουσιάζουν αξιοσημείωτη ποικιλομορφία.
ΑΝΤΙΛΗΨΗ
• Σύμφωνα με τις υπολογιστικές ερμηνείες της αντίληψης, μπορούμε να ταξινομή-
σουμε τις γνωστικές μας λειτουργίες και να προσδιορίσουμε τα αποτελέσματα αυτών
των διαδικασιών, όπως προσδιορίζουμε τις μαθηματικές λειτουργίες.
• Κάποιες κλασικές θεωρίες υποστηρίζουν πως ο άνθρωπος διαθέτει έμφυτους μηχα-
νισμούς, που αποκτά μέσω της εξέλιξης.
• Γλωσσολογία
• Στη γλωσσολογία υπάρχει η θεωρία πως τα ανθρώπινα όντα είναι εξοπλισμένα με
μια παγκόσμια γραμματική, που οριοθετεί την κατασκευή των συγκεκριμένων γραμ-
ματικών.
• Τα παιδιά μαθαίνουν μία γλώσσα εύκολα, αποτελεσματικά και γρήγορα, επειδή είναι
βιολογικά καταρτισμένα να το κάνουν.
Γνωστική ή Γνωσιακή επιστήμη

• Ένα από τα βασικά ζητήματα στη γνωστική επιστήμη έχει να κάνει με το είδος της
γνώσης, την οποία κατέχουν ή με την οποία γεννιούνται τα βρέφη, αν όντως έχουν
κάποια γνώση.
• Κάθε βρέφος από τη στιγμή που γεννιέται μπαίνει στη διαδικασία της ερμηνείας και
της εξήγησης. Οι γονείς είναι διαθέσιμοι για την ανατροφή του παιδιού. Ωστόσο ο
κόσμος όπου όλοι γεννιόμαστε, είναι πιο σύνθετος και δεν περιλαμβάνει μόνο τους
γονείς.
Πληροφορίες και αφομοίωση

• Οι πληροφορίες που μας βομβαρδίζουν από την στιγμή της γέννησής μας είναι τερά-
στιες σε όγκο: ήχοι, χρώματα, σχήματα, κινήσεις, άνθρωποι, φυσικά και τεχνητά α-
ντικείμενα, γεγονότα.
37
Σελίδα
Καθηγητής
• Η αφομοίωση από τα παιδιά γίνεται με γοργό και συστηματικό τρόπο. Μαθαίνουν να
αναγνωρίζουν πρόσωπα, μαθαίνουν μία ή περισσότερες γλώσσες, επιλέγουν φα-
γητά, που τους αρέσουν ή όχι, ερμηνεύουν ήχους, υιοθετούν αξίες κ.ο.κ.
Αφομοίωση
• Η ταχύτητα της αφομοίωσης χαρακτηρίζεται ως εκπληκτική. Σε νεαρή ηλικία ήδη έ-
χουμε αποκτήσει ικανοποιητική επάρκεια της μητρικής γλώσσας. Ως την ηλικία των
πέντε έχουμε μια ώριμη αίσθηση της γραμματικής.
• Η έρευνα επικεντρώνεται από τους ψυχολόγους και τους κοινωνικούς επιστήμονες
στο τι είναι δεδομένο από τη φύση και στο τί αποκτάται με την ανατροφή.
• Τα παιδιά φαίνεται πως έχουν τη διάθεση να αφομοιώνουν κάποια πράγματα με ευ-
κολία και κάποια άλλα με δυσκολία. Έτσι διακρίνονται από τους γνωστικούς επιστή-
μονες οι έμφυτες δυνατότητες από τις επίκτητες.
Νους ή εγκέφαλος (γνωσιακή επιστήμη)

• Η επικρατούσα τάση της γνωσιακής επιστήμης υπήρξε η θεώρηση του νου ή του ε-
γκεφάλου ως ένα σύνολο αρθρωμάτων (συγκεκριμένων πεδίων) ή μνημονικών πακέ-
των, για την απόκτηση της γνώσης.
• Ο νους ή ο εγκέφαλος αποτελείται από ένα σύνολο αυτόνομων μηχανισμών, που εί-
ναι σχεδιασμένοι για την απόκτηση συγκεκριμένων πληροφοριών (διακρίνονται ως
προς το είδος). Και τούτο γιατί έχει διαπιστωθεί πως ορισμένες μορφές γνώσης απο-
κτώνται εύκολα και κάποιες άλλες όχι.
Πολιτισμικός και διανοητικός σχετικισμός

• Η διαπολιστισμική έρευνα των γλωσσολόγων, των ανθρωπολόγων και των συγκριτι-
κών θρησκειολόγων έχει ως συνέπεια την αναγνώριση της ποικιλίας του περιεχομέ-
νου της γνώσης από άτομο σε άτομο και από κοινωνία σε κοινωνία.
• Οι γλώσσες, οι θρησκείες, τα πολιτικά και ηθικά συστήματα έχουν μεταξύ τους σημα-
ντικές γεωγραφικές και ιστορικές διαφορές. Αυτές οδήγησαν στο δόγμα του πολιτι-
σμικού, ακόμη και διανοητικού σχετικισμού.
Κατανόηση του νου ή του εγκεφάλου

• Σύμφωνα με τους γνωστικούς επιστήμονες, η φύση της εκμάθησης ή κάποιων μορ-
φών της γνώσης στηρίζεται σε νόμους και ανέπτυξαν θεωρίες επ’ αυτού.
• Για την κατανόηση του νου ή του εγκεφάλου απαιτείται η παρουσία θεωρητικών (μη
38
εμπειρικών) στοιχείων. Αυτή η παρουσία επιτρέπει στους γνωστικούς επιστήμονες

Σελίδα
Καθηγητής
να διατυπώσουν θεωρίες για εσωτερικές διαδικασίες, που ενέχονται σε αυτή την ε-
πεξεργασία από διάφορες οπτικές γωνίες.
Διαισθητική οντολογία
• Σύμφωνα με τους γνωστικούς επιστήμονες, όλοι χρησιμοποιούν μια κάποιου είδους
διαισθητική οντολογία (ασυνείδητη θεωρία για όσα υπάρχουν στον κόσμο) στην δια-
νοητική τους συνάντηση με τον κόσμο.
• Όλοι οι άνθρωποι κάνουν τη διάκριση ανάμεσα σε έμβια και άβια όντα, ανάμεσα σε
πρόσωπα, ζώα, φυτά, τεχνητά και φυσικά αντικείμενα. Έχουν τις ίδιες βασικές προσ-
δοκίες για τον κόσμο, οι οποίες βασίζονται σε μία τέτοια διαισθητική οντολογία.
Θρησκευτικές ιδέες
• Ορισμένοι μελετητές της θρησκείας έχουν λάβει υπ’ όψιν τους τα ευρήματα της γνω-
στικής επιστήμης και έχουν αρχίσει να διατυπώνουν θεωρίες για το πως δημιουργού-
νται, αφομοιώνονται και μεταδίδονται οι θρησκευτικές ιδέες και το πως σχετίζονται
αυτές οι ιδέες με τις βασικές ανθρώπινες έννοιες.
• Δεν θεωρούν ότι οι θρησκευτικές ιδέες προϋποθέτουν ιδιαίτερες νοητικές λειτουρ-
γίες, απολύτως ανεξάρτητες από όλες τις άλλες γνωστικές διαδικασίες, αλλά υποστη-
ρίζουν ότι ο συνηθισμένος, σύνθετος γνωστικός μας εξοπλισμός αποτελεί επαρκή
βάση για την εξήγηση της δομής, της απόκτησης, της διατήρησης και της μετάδοσής
τους.
Μελέτη της θρησκείας

• Ορισμένοι συγκριτικοί θρησκειολόγοι υποστήριξαν ότι η μελέτη της θρησκείας απο-
τελεί ένα αυτόνομο επίπεδο ανάλυσης, το οποίο ούτε συνδέεται ούτε ανάγεται σε
οποιοδήποτε άλλο. Η θρησκεία είναι «sui generis» και για την ερμηνεία της απαιτού-
νται ειδικές και μοναδικές μέθοδοι, μη διαθέσιμες στις άλλες επιστήμες.
Νέα μορφή της «επιστήμης της θρησκείας»

• Η μελέτη της θρησκείας είναι από μία γνωστική οπτική γωνία στην πραγματικότητα
μια σχετικά πρόσφατη υπόθεση και μια νέα μορφή της «επιστήμης της θρησκείας».
Και τούτο γιατί υπήρξε εν πολλοίς μια δραστηριότητα στο πλαίσιο των ανθρωπιστι-
κών επιστημών, που προκρίνει τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις του αντικειμένου της
θρησκείας έναντι των επεξηγηματικών.
39
Σελίδα
Καθηγητής
Θρησκευτική εμπειρία
• Για την ανάγνωση ενός κειμένου (ή την «ανάγνωση ενός πολιτισμού») απαιτείται α-
πλώς η γνώση που προσφέρει η λογοτεχνική ανάλυση, μαζί με την ιστορική και φιλο-
λογική γνώση, μολονότι κάποιοι επιμένουν πως η θρησκευτική εμπειρία αποτελεί α-
παραίτητη προϋπόθεση για την κατανόηση της θρησκείας.
Κοινωνικές λειτουργίες της θρησκείας

• Το ενδιαφέρον αυτής της έρευνας, το θεωρητικό αντικείμενο της μελέτης, είναι είτε
οι ασυνήθιστες και υπερβατικές εμπειρίες, είτε η διαδικασία της κοινωνικοποίησης.
• Στις κοινωνικές επιστήμες, η έρευνα γύρω από τη θρησκεία είτε ακολούθησε την ερ-
μηνευτική τάση, απηχώντας έτσι τα ενδιαφέροντα των ανθρωπιστικών σπουδών, είτε
ενδιαφέρθηκε για τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης, τη διδασκαλία και την προ-
παγάνδα, ή ασχολήθηκε όχι με τη δομή της θρησκείας αλλά με τις κοινωνικές λει-
τουργίες της θρησκείας.
Dan Sperber
• Ο πρώτος γνωστικός επιστήμονας που ασχολήθηκε με τη θρησκεία ήταν ο Dan Sper-
ber, που ανέλυσε το θρησκευτικό συμβολισμό στο πλαίσιο μιας γενικής θεωρίας της
απόκτησης της γνώσης. Υποστήριξε, επίσης, τη σημασία της μελέτης των επαγωγικών
διαδικασιών, που υφέρπουν στις θρησκευτικές μορφές σκέψης. Η σημειολογία είναι
η επιστήμη των σημείων.
• Η πρόκληση που είχε μπροστά του ήταν να ανασκευάσει το συμβολισμό, ώστε να
μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη μιας ερμηνευτικής κατανόησης της επιδημιολο-
γίας των θρησκευτικών αναπαραστάσεων .
• Ορισμένες ιδέες επιτυγχάνουν μια σταθερότητα και γίνονται αποδεκτές και άλλες
βρίσκουν λίγους υποστηρικτές, ενώ μπορεί και να εκλείψουν. Οι θρησκευτικές ιδέες
διαδίδονται πολύ εύκολα, ανεξάρτητα από το πολιτισμικό τους περιβάλλον.
Pascal Boyer
• Ο Pascal Boyer επέκτεινε το επιδημιολογικό σχήμα του Sperber και υποστήριξε πως
μια ιδέα δεν μπορεί να διαδοθεί αν δεν συνδυάζει δύο χαρακτηριστικά: να είναι αρ-
κετά οικεία για να μην απορριφθεί και αρκετά ενδιαφέρουσα ή να κερδίζει την προ-
σοχή, ώστε να μείνει στη μνήμη για να διαδοθεί αργότερα. Π.χ. μια ιδέα είναι ενδια-
φέρουσα, όταν ανατρέπει τις αντιλήψεις για την κατάσταση του κόσμου.
• Ο Boyer αποκαλεί αυτή τη λεπτή ισορροπία μεταξύ λογικού και μη λογικού ως κατά-
40
σταση της γνωστικής ισορροπίας.

Σελίδα
Καθηγητής
Lawson και McCauley
• Οι Lawson και McCauley υποστήριξαν πως οι πολύπλοκες γνωστικές μας ικανότητες
επαρκούν για την παραγωγή των θρησκευτικών αναπαραστάσεων, ιδιαίτερα θρη-
σκευτικών τελετουργικών πράξεων. Παράδειγμα η περιγραφή της βάπτισης ενός νη-
πίου από τον ιερέα με την χρήση του νερού. Η μετατόπιση του βάρους στις ιδιότητες
του μεσάζοντα (του ιερέα), της δράσης, επιτρέπει την μετατροπή ενός τέτοιου κό-
σμου σε θρησκευτικό.
Συμπέρασμα
• Η συχνότητα με την οποία προβάλλονται οι θρησκευτικές ιδέες και υιοθετούνται σε
διάφορα θρησκευτικά περιβάλλοντα, τις κάνει εμφανώς διαδόσιμες. Ο άνθρωπος
γεννιέται και μεγαλώνει σε έναν κόσμο γεμάτο από θρησκευτικές ιδέες, που διαδί-
δονται και επιβιώνουν μέσα στο χρόνο και μεταδίδονται σε επόμενες γενιές. Οι συν-
θήκες διάδοσής τους παράγονται από τις διάφορες θρησκευτικές παραδόσεις. Συχνά
χειραγωγούν τα συναισθήματα.
41
Σελίδα
Καθηγητής
7. ΣΤΕΡΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΓΚΗ ΣΤΗ ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑ
• Σε πολλές σύγχρονες θεωρίες η θρησκεία αντιμετωπίζεται ως ένα μέσο εκπλήρωσης
κάποιας ανάγκης.
• Τι ακριβώς χρειαζόμαστε δεν το καθορίζει η θρησκευτικότητα από μόνη της, αλλά
κάτι άλλο, που η θρησκεία το αντικαθιστά ή το υποκαθιστά.
• Μπορεί η θρησκεία να είναι μια αντίδραση στην έλλειψη κάποιου πράγματος ιδιαί-
τερης σπουδαιότητας.
Ανάγκη και στέρηση

• Η ανάγκη και η στέρηση μπορεί να είναι από σημαντική ως και δευτερεύουσα (φάρ-
μακο, γλυκό).
• Οι ανάγκες μπορεί να είναι ρεαλιστικές ή παράλογες.
• Η ύπαρξη μιας ανάγκης δεν υποδηλώνει κάποια στέρηση.
Ανάγκες
• Οι ανάγκες διακρίνονται σε υποκειμενικές και αντικειμενικές.
• Συχνά, ωστόσο οι υποκειμενικές ανάγκες μπορεί να είναι και πραγματικές.
• Συνεπώς, ενδιαφέρει ποιες ανάγκες προσδιορίζονται ως πραγματικές.
• Οι ανάγκες διακρίνονται σε άμεσες και μη.
• Οι άμεσες ανάγκες σχετίζονται με τις προσωπικές απαιτήσεις και έχουν να κάνουν με
τη φύση του προσώπου.
• Στη μελέτη της θρησκείας επισημαίνονται ανάγκες και στερήσεις, που διαφέρουν
από την υποκειμενική ανάγκη του πιστού.
Feuerbach
• Ο Feuerbach θέτει μια διάκριση ανάμεσα σε αυτό που έχουμε ορίσει ως
• υποκειμενική ανάγκη (πίστη και βούληση) –το Θεό-
• και την πραγματική ανάγκη, την αυτοσυνείδηση.
• Μπορεί κανείς να φανταστεί δημιουργικά μια τέλεια ύπαρξη, που θα έχει ό,τι λείπει
από τον άνθρωπο, καθώς και τη δύναμη και τη θέληση να κρίνει, να τιμωρεί, να συγ-
χωρεί και τελικά να χαρίζει (σε κάποια μελλοντική ζωή) στον άνθρωπο αυτές τις ιδιό-
τητες.
• Αυτό το τέλειο θεϊκό όν δεν είναι τίποτα άλλο από τη συνείδηση του ιδανικού ανθρώ-
42
που, που εξατομικεύεται ως Θεός. (Ριζοσπαστική θεώρηση του Feuerbach).

Σελίδα
Καθηγητής
Αντικείμενο θρησκευτικής πίστης, ο Θεός
• Σύμφωνα με τον ιερό Αυγουστίνο, το αντικείμενο της θρησκευτικής πίστης, ο Θεός,
προσέφερε στους ανθρώπους αυτό που επιθυμούσαν και χρειάζονταν.
• Ωστόσο αυτή την πίστη ο Feuerbach, τη θεωρεί περίπτωση ψευδούς συνειδήσεως.
• Αυτή η αντιστροφή αποτέλεσε μια κοινή κριτική πρόταση στη μεταγενέστερη ανά-
λυση της θρησκείας.
Marx
• Για τον Marx, η θρησκεία είναι μια ιδεολογική έκφραση των υλικών συνθηκών, που
προκαλούν την αποξένωση και τη στέρηση.
• Τούτο γίνεται στη μη ρεαλιστική βάση της αμαρτίας, της ανθρώπινης ατέλειας και του
δικαιωματικού θελήματος του Θεού.
• Έτσι νομιμοποιούνται με έμμεσο τρόπο οι κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες.
• Κατ’ αυτόν, η θρησκεία είναι έκφραση μιας στέρησης, που δημιουργείται από ένα
οικονομικό σύστημα.
Freud
• Κατά τον Freud, η θρησκεία
• είναι μια ψευδαίσθηση, χωρίς βάσεις στην εμπειρική πραγματικότητα,
• που προκύπτει από την προσπάθεια του Εγώ να κατευνάσει τη βασική εσωτερική σύ-
γκρουση προβάλλοντας έναν «υπερ-γονέα»,
• που επιτελεί όλες τις θετικές λειτουργίες ενός γονέα: αγαπά, συγχωρεί, προσφέρει
σιγουριά κλπ, εκφράζοντας τις ενδόμυχες επιθυμίες ή ανάγκες του ατόμου.
Erik Erikson
• Ο Erik Erikson, προχωρά στην ψυχανάλυση της θρησκείας
• και δίνει μεγαλύτερη έμφαση στο θετικό ρόλο που μπορεί να παίξει για την αντιμε-
τώπιση της προσωπικής ψυχολογικής στέρησης.
Carl Jung
• Παρομοίως ο Carl Jung θεώρησε τη θρησκεία
• ως έναν αποτελεσματικό τρόπο για την ικανοποίηση βασικών ψυχολογικών αναγκών.
• Τόνισε το ρόλο που παίζει το συλλογικό ασυνείδητο (που αποτελείται από αρχέτυπα)
στις τυπικές συμπεριφορικές εκφράσεις, στάσεις και εκδηλώσεις της προσωπικότη-
43
τας.
Σελίδα
Καθηγητής
• Η θρησκεία ικανοποιεί βασικές φυσικές ανάγκες και μπορεί να το κάνει με βάση το
ίδιο το περιεχόμενο της πίστης.
• Οι παραπάνω ψυχολογικές προσεγγίσεις, παρά τις διαφορές τους,
• χαρακτηρίζουν τη θρησκεία με βάση πραγματικές, άμεσες ανάγκες, μολονότι διαφέ-
ρουν όσον αφορά το ρόλο της στέρησης.
• Αν θεωρήσει κανείς ότι η θρησκεία «ανταποκρίνεται σε μια ανάγκη», θα πρέπει να
προσδιορίσει ποιες είναι οι πραγματικές ανάγκες και πως καλύπτονται.
• Ο ιερός Αυγουστίνος υποστηρίζει ότι η άμεση ανάγκη για ευτυχία και αγάπη ικανο-
ποιείται μέσω του Θεού.
44
Σελίδα
Καθηγητής
8. ΕΘΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
Γενικά
• Η εθνότητα και η θρησκεία είναι δύο λέξεις που συχνά συγχέονται, όταν γίνεται λόγος
για την ταυτότητα κάποιας ομάδας ανθρώπων.
• Σε πολλές περιπτώσεις η θρησκεία και η εθνότητα φαίνονται να είναι άρρηκτα συν-
δεδεμένες.
• Συχνά θεωρείται πως η ένταξη σε μια συγκεκριμένη θρησκευτική παράδοση συνδέει
αναπόφευκτα τον πιστό με άλλους ανθρώπους, που:
• ακολουθούν τον ίδιο τρόπο ζωής,
• κάνουν τις ίδιες τελετές,
• ακολουθούν την ίδια διάκριση του χρόνου,
• ή μιλούν την ίδια γλώσσα.
• Η ένταξη στην ίδια θρησκεία συνήθως συνεπάγεται ένταξη σε μια ομάδα ανθρώπων,
που σκέπτονται κατά τον ίδιο τρόπο, τελούν από κοινού τις ίδιες τελετές.
• Η ένταξη συνεπάγεται συχνά επίσημες επαφές με άλλους ανθρώπους, εκτός της ο-
μάδας, στα πλαίσια του προσηλυτισμού, ή κατά την εμπλοκή ή σύγκρουση σε θρη-
σκευτικές διαμάχες.
• Η θρησκευτική συλλογική ταυτότητα και η εθνική συλλογική ταυτότητα έχουν πολλά
κοινά μεταξύ τους.
• Η εμφανής ταύτιση μεταξύ εθνότητας και θρησκείας στις αντιλήψεις σχετικά με την
ταυτότητα, οδηγεί κάποιες φορές στην αντίληψη πως μια κατηγορία μπορεί να εξηγεί
κάποια άλλη.
• Η εθνότητα μιας συγκρεκριμένης ομάδας μπορεί να ερμηνευτεί ως αποτέλεσμα των
θρησκευτικών αντιλήψεων και πρακτικών των μελών της (εσφαλμένο και αφελές συ-
μπέρασμα).
• Παράδειγμα: Η περιγραφή της εβραϊκής εθνότητας ως αποτέλεσμα της άσκησης του
Ιουδαϊσμού.
• Αντίθετη άποψη: η θρησκεία μπορεί να ερμηνευθεί ως αποτέλεσμα της εθνότητας.
• Παράδειγμα: Οι ισλαμικές αντιλήψεις και πρακτικές είναι το αποτέλεσμα της αραβι-
κής τους εθνικότητας (η εθνική ταυτότητα το πρωτεύον και η θρησκεία το δευτερεύον
ενοποιητικό στοιχείο).
• Η συγκρότηση της συλλογικής ταυτότητας δεν είναι τόσο απλή, μονοδιάστατη ή μο-
νολιθική.
45
Σελίδα
Καθηγητής
Ανθρωπολογική μελέτη της εθνότητας
• Η θρησκεία και η εθνότητα δεν είναι πάντα ταυτόσημες (μία θρησκεία μπορεί να α-
ποτελεί τη θρησκεία διαφόρων εθνικών ομάδων).
• Όταν η θρησκεία και εθνότητα συμπίπτουν, οι ερμηνείες για την φαινομενική ταύτιση
βασίζονται σε θεωρητικές προσεγγίσεις για τη διαμόρφωση της εθνότητας.
• Η ταύτιση θρησκευτικής ταυτότητας και εθνότητας ανατρέχει στην ανθρωπολογική
μελέτη της εθνότητας.
Εθνολογική θεωρία
• Η εθνολογική θεωρία υποστηρίζει πως η ταυτότητα ενός ατόμου είναι τεχνητή (συ-
μπεριλαμβάνεται η ατομική ψυχολογία, οι ανθρώπινες σχέσεις, η οικογένεια, η κοι-
νότητα, το έθνος ή ο λαός).
• Η εθνική ταυτότητα είναι μία συλλογική ταυτότητα, που κατασκευάζεται, καθορίζε-
ται, διατηρείται και μεταβάλλεται από μία ομάδα, ένα λαό με αίσθηση κοινότητας
και ενότητας (κοινή ιστορία, γλώσσα, πατρίδα, καταγωγή και θρησκεία).
Εθνική ταυτότητα
• Η εθνική ταυτότητα σχετίζεται και εισχωρεί στο κράτος, το έθνος, την τάξη, την κοι-
νωνία.
• Οι θεωρίες του 19ου αιώνα υποστήριζαν πως η εθνότητα ήταν μία σχετικά στατική και
σταθερή έννοια.
• Από τα τέλη του 1960 και τις αρχές του 1970, αυτή η αντίληψη αντικαταστάθηκε από
την άποψη ότι η εθνότητα καθορίζεται αποκλειστικά από τις περιστάσεις και από την
συμπεριφορά των μελών των κοινωνιών.
Φυλή, γεωγραφία και θρησκεία στο 19ο αιώνα.

• Η σχέση θρησκείας και φυλής εξηγείται κατά το 19ο αι. με βάση τη φυλή.
• Στους στοχαστές του Διαφωτισμού συναντούμε μια ευρωκεντρική αντίληψη, επηρε-
ασμένη από τις αρχαιοελληνικές αντιλήψεις για τους «άλλους».
Έθνος
• Στους Έλληνες συγγραφείς συναντούμε τον όρο έθνος για την περιγραφή μεγάλων
ομάδων ανθρώπων ή και ζώων.
• (Σοφοκλής για ομάδες αγρίων ζώων, Αισχύλος για τις Ερινύες, τους Πέρσες, Αριστο-
τέλης για τους ξένους και βάρβαρους λαούς σε αντιδιαστολή με τους πολιτισμένους
46
Έλληνες).
• Ο όρος έθνος σε γενικές γραμμές σήμαινε μια συγκεκριμένη ομάδα όντων (ανθρώ-
Σελίδα
πων ή ζώων), που ζούσαν μαζί και μπορούσαν να διακριθούν από άλλες ομάδες.
Καθηγητής
• Κατά την Αναγέννηση η χρήση του όρου σήμαινε πως οι κάτοικοι του πλανήτη, που
δεν ήταν λευκοί Ευρωπαίοι, θεωρούνταν απολίτιστοι, κατώτεροι και βάρβαροι.
• Όλα τα έμβια όντα ταξινομήθηκαν και ομαδοποιήθηκαν με βάση μια «φυσική ιεραρ-
χία».
• Στην κορυφή τοποθετήθηκαν οι Ευρωπαίοι και παρακάτω κατατάχθηκαν οι υπόλοι-
ποι λαοί, ανάλογα με τις υποτιθέμενες διανοητικές, φυσικές και πνευματικές τους
ικανότητες.
Hegel
• Ο Hegel υποστήριζε ότι οι κλιματολογικές διαφορές ευθύνονταν σε κάποιο βαθμό για
τις διαφορές μεταξύ των ανθρώπινων φυλών.
• Έτσι είχαν διαφορετικές αντιλήψεις για τη θρησκεία, που σχετίζονταν με τη συλλο-
γική τους ταυτότητα.
• Σε αυτή τη βάση ο Hegel θεωρούσε πως η αφρικανική θρησκεία δεν είχε την αίσθηση
της ηθικής και τη συνείδηση του ανώτερου όντος.
• Υποστήριξε πως σε αυτούς τους λαούς οι θρησκείες φανέρωναν πως ήταν «ανίκανοι
για οποιαδήποτε εξέλιξη ή πολιτισμό».
Στατική θεώρηση των ανθρωπίνων ομάδων

• Κατά την Αναγέννηση οι στοχαστές κατέταξαν το κόσμο και τις ομάδες των ανθρώ-
πων
• συνδέοντας τη φυλή,
• τη γεωγραφία
• και τη θρησκεία
• σε συμπαγείς και θεμελιώδεις κατηγορίες
• (στατική θεώρηση των ανθρωπίνων ομάδων, άρνηση οποιασδήποτε δημιουργικής α-
νεξαρτησίας των ανθρώπων και η αντίληψη της υπεροχής των ευρωπαϊκών πολιτι-
σμών έναντι όλων των άλλων).
Max Weber και Emile Durkheim

• Οι σπουδαιότεροι θεωρητικοί στοχαστές εκείνης της περιόδου, που ασχολήθηκαν με
τη σχέση μεταξύ θρησκείας και συλλογικής ταυτότητας ήταν ο Max Weber και ο Emile
Durkheim.
• Οι απόψεις τους διαφέρουν όσον αφορά τη θρησκεία, καθώς και τη σύνδεση μεταξύ
θρησκείας και του τρόπου με τον οποίο μια ομάδα αυτοπροσδιορίζεται σε σχέση με
47
τις άλλες.
Σελίδα
Καθηγητής
Durkheim
• Ο Durkheim είδε τη θρησκεία ως αντανάκλαση της ίδιας της κοινωνίας και ως συνε-
κτική δύναμη, που διαμορφώνει και συνέχει την κοινωνία.
• Μια από τις λειτουργίες της είναι η δημιουργία μιας αίσθησης κοινωνικής αλληλεγ-
γύης.
• Η θρησκεία και η συλλογική ταυτότητα είναι άρρηκτα συνδεδεμένες στη σκέψη του
Durkheim.
• Η ταυτότητα των ανθρώπινων ομάδων, η εθνότητα, καθορίζεται εν μέρει από τη θρη-
σκεία.
Weber
• Ο Weber υποστήριζε πως η θρησκεία προσφέρει αξίες που δεν προέρχονται από κά-
ποιο υπερβατικό όν, αλλά από ανθρώπινες αποφάσεις και ενέργειες μέσα στην ιστο-
ρία.
• Η ηθική που εκφράζουν οι θρησκείες, προήλθε από τις πρωταρχικές ή αρχετυπικές
σχέσεις μέσα στο πλαίσιο της κοινότητας.
Αρχεγονισμός και καθολικότητα

• Η ομοιογενής εθνότητα είναι ένα συμπαγές και αμετάβλητο κοινωνικό δεδομένο (α-
ντίληψη μέχρι το 1960).
• Η εθνότητα, επομένως, αποτελεί μία a priori κατηγορία, που προσδιορίζει και καθο-
ρίζει την κοινωνική ομάδα, που μελετούμε.
• Η ανάλυση επικεντρώθηκε στη λειτουργία της θρησκείας στο πλαίσιο της κοινωνικής
ομάδας.
Δομο-λειτουργική ανάλυση των κοινωνιών

• Σύμφωνα με την δομο-λειτουργική ανάλυση των κοινωνιών, αυτές συνιστούν ένα
«μωσαϊκό» από διαφορετικές θρησκείες, που είναι αναπόσπαστα στοιχεία διαφό-
ρων εθνοτήτων και εξακολουθούν να υπάρχουν στο πλαίσιο μιας ευρύτερης κοινω-
νίας.
• Στα πλαίσια της αφομοίωσης και του εκπολιτισμού, πολλές τοπικές θρησκείες χάθη-
καν ή αντικαταστάθηκαν από άλλες νεότερες ή ισχυρότερες.
Εθνική ταυτότητα
• Η εθνική ταυτότητα καθορίζει την ταυτότητα ενός ατόμου και την ένταξή του σε μία
48
κοινότητα.
• Θεωρείται ότι υπάρχει
Σελίδα
• ένας πρωταρχικός δεσμός αίματος και συγγένειας,
Καθηγητής
• που ενώνει τα μέλη μιας κοινωνίας,
• διαμορφώνει τη συμπεριφορά και τα ήθη τους,
• καθορίζει τη γλώσσα τους
• και προσδιορίζει την εθνικότητά τους.
Εθνότητα
• Η εθνότητα έχει πολύ βαθιές ρίζες στον άνθρωπο.
• Οι εθνικοί δεσμοί και η ταυτότητα καθορίζονται ανεξάρτητα από την όποια εξωτερική
πραγματικότητα.
• Τα μέλη της κοινωνικής ομάδας αισθάνονται αφοσίωση, αλληλεγγύη και εμπιστο-
σύνη προς τα άλλα μέλη.
• Τα μέλη των άλλων εθνοτήτων αντιμετωπίζονται με διστακτικότητα και καχυποψία,
επειδή θεωρούνται ξένα.
Περιστασιακότητα και εκλεκτισμός

• Η περιστασιακή προσέγγιση αντιλαμβάνεται την εθνότητα ως μια μεταβλητή, που
εξαρτάται από συγκεκριμένες περιστάσεις και ενέργειες.
• Οι άνθρωποι καθορίζουν οι ίδιοι τις εθνικές ταυτότητες ανάλογα με τα ιδιαίτερα εν-
διαφέροντα και τους στόχους τους.
• Τα συγκεκριμένα εθνικά χαρακτηριστικά εξαρτώνται από τις περιστάσεις και τις συ-
γκυρίες.
Συλλογική ταυτότητα
• Οι εθνότητες ρυθμίζονται από το περιβάλλον.
• Κύριο χαρακτηριστικό τους είναι πως περιγράφουν τον εαυτό τους κατά την επαφή
τους με τους άλλους.
• Οι εθνότητες δεν είναι άκαμπτες και αμετάβλητες έννοιες, είναι φόρμες χωρίς στα-
θερό σχήμα ή περιεχόμενο (Fredrik Barth).
• Η γλώσσα, η γεωγραφία, η συγγένεια, η παράδοση και η θρησκεία προσδιορίζονται
ως στοιχεία της συλλογικής ταυτότητας.
Θεωρία της περιστασιακότητας

• Η θρησκεία, σύμφωνα με τη θεωρία της περιστασιακότητας, δεν αποτελεί το αίτιο
της εθνότητας.
• Είναι μια πλευρά του κοινωνικού συστήματος.
• Οι διαφορές μεταξύ των θρησκευτικών σεκτών δεν ανταποκρίνονται απαραίτητα σε
49
εθνικές διαφορές.
Σελίδα
Καθηγητής
• Η θεωρία της περιστασιακότητας δεν υποστηρίζει ότι υπάρχει οπωσδήποτε μια ανα-
λογία ένα προς ένα μεταξύ θρησκείας και εθνότητας.
Εποικοδομητισμός
• Η μέση οδός που συνδυάζει τον αρχεγονισμό και τη θεωρία της περιστασιακότητας
ονομάζεται εποικοδομητική προσέγγιση.
• Σύμφωνα με αυτή, η εθνική ταυτότητα διαμορφώνεται, εν μέρει, με βάση την κατα-
γωγή και την ένταξη σε μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα.
Εποικοδομητική προσέγγιση
• Η εποικοδομητική προσέγγιση
• αποδίδει κεντρική σημασία στο γεγονός ότι οι καθοριστικές πτυχές της ταυτότητας
αναπλάθονται διαρκώς από τα μέλη της ομάδας προς όφελος του συνόλου.
• Αυτό οδηγεί στον περιστασιακό χαρακτήρα της εθνότητας, που διαμορφώνεται από
τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μελών μιας ομάδας και με τους άλλους.
• Η εθνότητα είναι μάλλον προσαρμοστική παρά άχρονη.
Εποικοδομητική θεώρηση
• Η εποικοδομητική θεώρηση έχει δύο πλευρές όσον αφορά τις εκφράσεις της εθνότη-
τας.
• Η μία πλευρά είναι ο αρχεγονισμός (πολιτισμικές ιδιότητες που θεωρούνται ως αρ-
χέγονα χαρακτηριστικά μιας ομάδας).
• Η άλλη πλευρά είναι η περιστασιακότητα (αλληλεπιδράσεις από γειτονικές ομάδες).
• Η κατασκευή της εθνότητας και της θρησκείας

• Η θρησκεία θεωρείται περιοριστική αρχέγονη δύναμη, και επισημαίνεται ο ρόλος της
στη μεταβολή των καταστάσεων και μπορεί να αποτελεί αιτία σύγκρουσης.
• Οι θρησκείες συχνά προσφέρουν στους οπαδούς τους ένα μύθο (=διήγηση) προέλευ-
σης.
• Αυτές οι διηγήσεις αποτελούν την επιτομή μιας αρχέγονης έκφρασης της ταυτότητας.
Σχέση θρησκείας και εθνότητας

• Οι μύθοι προέλευσης μπορούν να σκιαγραφούν πρωταρχικές διαφορές μεταξύ των
κοινωνικών ομάδων και να εξηγούν τις μεταξύ τους αντιπαλότητες.
• Η θρησκεία δεν είναι μία απόλυτα στατική ή σταθερή κοινωνική δομή.
• Όλες οι θρησκείες εξελίσσονται, αλλάζουν συχνά λόγω εσωτερικών ή εξωτερικών πιέ-
50
σεων.
Σελίδα
Καθηγητής
• Αυτές οι εξωγενείς συνθήκες μπορεί να επηρεάσουν τη σχέση θρησκείας και εθνότη-
τας.
• Συντελεστές αλλαγών
• Θρησκευτικές έριδες ή διαιρέσεις μπορεί να επηρεάσουν τη συλλογική ταυτότητα
μιας κοινωνίας ή να δημιουργήσουν μία νέα εθνότητα (συντελεστές μπορεί να είναι
ο γεωγραφικός χώρος, η πολιτική κατάσταση, οι συγκρούσεις στην περίπτωση των
διώξεων).
• Μια εθνική μεταβολή μπορεί να επηρεάσει τη θρησκεία.
• Οι μεταβαλλόμενες περιστάσεις επηρεάζουν την εθνότητα και τη θρησκεία που εξαρ-
τώνται από αυτές.
• Η θρησκεία ως αιτία σύγκρουσης

• Η θρησκεία μπορεί να λειτουργεί ως αιτία σύγκρουσης και αυτό έχει καταλυτικές συ-
νέπειες και στην εθνότητα, που την επηρεάζει.
• Και οι παραδόσεις παίζουν ρόλο στην υποκίνηση των συγκρούσεων.
• Η εθνική ταυτότητα μπορεί να συμβάλει στη θρησκευτική σύγκρουση, λειτουργώντας
είτε αμυντικά (θρησκευτικές διώξεις) είτε επιθετικά (βίαιες καταστροφές).
Συμπεράσμα
• Η επικοδομητική προσέγγιση των όρων εθνότητας και θρησκείας μπορεί να αποτελέ-
σει μια αποδοτική ερευνητική μέθοδο, όπου διαπιστώνουμε πως αποτελούν ου-
σιώδη συστατικά για την μελέτη της εθνικής ταυτότητας μιας ομάδας ανθρώπων ή
μίας κοινωνίας.
51
Σελίδα
Καθηγητής
9. ΣΥΝΑΛΛΑΓΗ
• Η συναλλαγή είναι μία παγκόσμια δραστηριότητα...
• είναι το κύριο μέσο με το οποίο τα χρήσιμα στοιχεία μεταφέρονται από ένα άτομο
σε κάποιο άλλο....
• είναι ένας σημαντικός τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι δημιουργούν και συντηρούν
την κοινωνική ιεραρχία..
• είναι μια βαθιά συμβολική ενέργεια.
Μορφές συναλλαγής
• Η συναλλαγή δεν περιορίζεται μόνο στην οικονομική δραστηριότητα.
• Χαρακτηρίζει τις σχέσεις μεταξύ γονέων και παιδιών, συζύγων, φίλων και γειτόνων.
• Αποτελεί σημαντικό εργαλείο της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής.
• Η μελέτη των θρησκειών ενδιαφέρεται για τη συναλλαγή ως ανθρώπινη δραστηριό-
τητα.
• Ο χώρος της οικονομίας είναι ένα καλό παράδειγμα.
• Η οικονομική μελέτη της συναλλαγής ποικίλλει.
• Το θέμα της συναλλαγής εισχωρεί ουσιαστικά σε όλες τις κοινωνικές επιστήμες.
• Στη μελέτη της θρησκείας, η θεωρητική προσέγγιση της συναλλαγής είναι παραμε-
λημένη.
• Αποτέλεσε ένα από τα πρώτα θεωρητικά πρότυπα για την κατανόηση του τελετουρ-
γικού της θυσίας, που προσφέρεται με την προσδοκία της ανταπόδοσης (do ut des).
Η θέση της συναλλαγής

• Η θέση της συναλλαγής ως ένα θέμα της μελέτης των θρησκειών φανερώνεται στη
διαφορετική υποδοχή δύο πολύ διαφορετικών ορισμών της θρησκείας, που διατυ-
πώθηκαν το 1966.
• Ο Melford Spiro στο συλλογικό έργο Ανθρωπολογικές Προσεγγίσεις στη Μελέτη της
Θρησκείας, λέει πως η θρησκεία είναι «ένας θεσμός που συνίσταται στην πολιτισμικά
προσδιορισμένη συναλλαγή με πολιτισμικά διαμορφωμένα υπερβατικά όντα» (οι θέ-
σεις του απορρίφθηκαν).
• Στο ίδιο έργο ο Clifford Geertz προτείνει έναν ορισμό της θρησκείας ως
• ενός συμβολικού συστήματος ενσωματωμένου στην κοσμοθεωρία και τα ήθη ενός
λαούς, δηλαδή στον τρόπο με τον οποίο σκέφτονται για τον κόσμο και ζουν μέσα σε
αυτόν (οι θέσεις του έγιναν αρχικά απολύτως αποδεκτές. Σήμερα πολλοί τις επικρί-
52
νουν).
Σελίδα
Καθηγητής
Walter Burkert
• Σε μια διαφορετική παράδοση, ο ιστορικός των αρχαίων ελληνικών θρησκειών, Wal-
ter Burkert, έχει ασχοληθεί με τη θρησκευτική συναλλαγή στο πλαίσιο της ανθρώπι-
νης εξέλιξης, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση σε στοιχεία που αφορούν την αρχαία Ελ-
λάδα και τη Μέση Ανατολή.
Η χρήση του όρου στις θρησκείες

• Η συναλλαγή κυριαρχεί στο θρησκευτικό λόγο και την πράξη.
• Όροι όπως, λύτρωση, άφεση και συγχώρεση (Χριστιανισμός) είναι κατά βάση οικονο-
μικοί όροι.
• Άλλα παραδείγματα: «ἄöåò ἡìῖí τὰ ὀöåéëÞìáôá ἡìῶí...» (Κυριακή Προσευχή),
• Ισραήλ ο εκλεκτός λαός του Θεού (Έξ. 20, 2-3, Δευ. 5, 6-7) (Ιουδαϊσμός),
• ελεημοσύνη προς χήρες και ορφανά (καθήκοντα στο Ισλάμ).
• Στον Ινδουϊσμό συναντούμε στη λατρεία εμφανώς πράξεις συναλλαγής:
• το dana κατά το οποίο οι πιστοί κάνουν προσφορές στις τιμώμενες θεότητες
• και το prasada, κατά το οποίο λαμβάνουν από την θεότητα δείγματα ευλογίας, όπως
τρίμματα καρύδας, καρύδια, κρυστάλλους ζάχαρης ή νερό.
• Στις θρησκείες όπως ο Βουδισμός και ο Τζαϊνισμός, οι πιστοί χωρίζονται σε μοναχούς
και λαϊκούς. Σημαντικό συστατικό είναι η συναλλαγή μεταξύ λαϊκών και μοναχών.
• Η κινεζική παράδοση επινόησε προσφορές για την δωροδοκία των θεών και των
πνευμάτων.
• Οι Μάγια προσπαθούσαν να συντηρήσουν το σύμπαν μέσω αιματηρών τελετουρ-
γιών, διαιωνίζοντας μια σχέση δοσοληψίας ανάμεσα στους θεούς και τους ανθρώ-
πους.
Επισήμανση
• Ωστόσο, η συναλλαγή δεν αποτελεί την «ουσία» της θρησκείας.
• Ο όρος «συναλλαγή» δηλώνει το γενικό σύνολο κάθε είδους συναλλαγής, που απα-
ντά στα θρησκεύματα του κόσμου.
• Είναι σημαντικό να επισημάνουμε πως στη μελέτη της θρησκευτικής συναλλαγής δεν
θα πρέπει να προϋποθέτει κανείς ότι κάθε ένα από τα συναλλασσόμενα μέρη λει-
τουργεί πάντα με ιδιοτελείς σκοπούς.
• Συχνά, μάλιστα, υπήρχε και ένα πνεύμα αναδιανομής των αγροτικών προϊόντων, που
αποτελούσε βασική λειτουργία των αρχαίων ναών.
53
• Υπάρχουν τελετουργικές συναλλαγές (γάμος, ανταλλαγή δακτυλιδιών, περίπτωση
Σελίδα
προίκας κ.ο.κ.).
Καθηγητής
• Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να υπάρχει ιδιοτέλεια (προσφορές στους θεούς στην
αρχαία Ελλάδα, Ινδουϊσμό, Βουδισμό κλπ).
54
Σελίδα
Καθηγητής
10. ΕΜΠΕΙΡΙΑ
• Ο όρος «θρησκευτική εμπειρία» χρησιμοποιείται ευρέως από τους θεολόγους, τους
φιλοσόφους, τους ανθρωπολόγους, τους συγκριτικούς θρησκειολόγους και τους ψυ-
χολόγους.
• Ο όρος είναι πολύ διαδεδομένος και χρησιμοποιείται από τους ερευνητές για να χα-
ρακτηρίσει τόσο συγκεκριμένες καταστάσεις, όσο και γενικές υπεριστορικές και δια-
πολιτισμικές κατηγορίες.
Μορφές «θρησκευτικής εμπειρίας»

• Η θρησκευτική εμπειρία μπορεί να ερμηνευθεί με διάφορους τρόπους:
• 1. Ο όρος «θρησκευτική εμπειρία» συχνά αναφέρεται σε μια προσωπική συνάντηση
με το Θεό (ιουδαιο-χριστιανική παράδοση), που προήλθε από εμπειρίες ή αποκαλύ-
ψεις του στους ανθρώπους.
• Ο όρος διευρύνθηκε ώστε να αποτελέσει μια διαπολιτισμική κατηγορία, που αναφέ-
ρεται σε ένα ορισμένο είδος εμπειρίας ενός θεού.
• Αυτή η σύγχρονη έμφαση στην προσωπική συνάντηση με το θεό έχει σε μεγάλο
βαθμό επιρροές από τον Προτεσταντισμό (είναι ιδιαίτερα εμφανής στα έργα των F.
Max Muller, R. Otto, J. Wach).
• 2. Στο πλαίσιο του μονοθεϊσμού της Δύσης, η διερεύνηση της θρησκευτικής εμπει-
ρίας γίνεται ώστε να συμπεριλάβει την πληρότητα της προσωπικής εμπειρίας του κό-
σμου (με βάση τους χριστιανικούς θεσμούς, τα σύμβολα και τις έννοιες).
• Ο όρος «θρησκευτική εμπειρία» δεν περιλαμβάνει απλά τις υπερφυσικές αποκαλύ-
ψεις, τίς επιφάνειες, τα οράματα, που είναι συνήθως μοναδικά και ανεπανάληπτα,
αλλά και τα συνηθισμένα γεγονότα της καθημερινότητας, που αποκτούν διαχρονική
αξία και ερμηνεύονται με θεϊστικούς όρους. (μεταστροφή Απ. Παύλου).
• Υπ’ αυτή την έννοια, η «θρησκευτική εμπειρία» διαπερνά ολόκληρη τη ζωή του αν-
θρώπου, μέσω της «πίστης», της καθημερινής αφοσίωσης, της τελετουργικής συμμε-
τοχής.
• Αυτή η ευρύτερη θεώρηση οδηγεί στην αντιμετώπιση των μυστικών, υπερφυσικών ή
εκστατικών εμπειριών σαν να ήταν υποκατηγορίες της θρησκευτικής εμπειρίας γενι-
κότερα.
• 3. Αυτή η ευρύτερη κατηγορία θρησκευτικής εμπειρίας έχει επεκταθεί από ορισμέ-
νους ερευνητές σε μη θεϊστικά συστήματα, όπως
55
• ο Theravada Βουδισμός, ο Κομφουκιανισμός, ο ανθρωπισμός, ο εθνικισμός, ο καπι-

Σελίδα
ταλιστικός φιλελευθερισμός και ο μαρξιστικός σοσιαλισμός.
Καθηγητής
• Πολλές απολιτικές ή κοινωνικές ιδέες από αυτές τις ιδεολογίες εστιάζονται σε αρχές.
• Υπάρχουν και κοινωνίες, όπου κυριαρχούν άλλες «υπερβατικές» εμπειρίες, όπως
• η μαγεία, η προγονολατρία, διάφορες μορφές «ελέω θεού» βασιλείας, και άλλες
μορφές θρησκευτικότητας.
• Αυτή η ευρύτερη διαπολιτισμική χρήση περιλαμβάνει τις εμπειρίες εκείνες που θεω-
ρούνται ιδιαίτερα σημαντικές από τους ανθρώπους.
• Στις πολυάριθμες βαθιές «ιδιαίτερα σημαντικές» εμπειρίες συμπεριλαμβάνονται χα-
ρακτηριστικά όπως το «ιερό», το «όσιο», το «απόλυτο», το «υπερβατικό».
Μυστικές ή υπερβατικές εμπειρίες του Θεού της Βίβλου.

• Πολλοί άνθρωποι στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες θεωρούν την πνευματικότητα ως
κατ΄ εξοχήν προσωπικό και υποκειμενικό ζήτημα.
• Η Βίβλος περιέχει περιγραφές ισχυρών και ανεπανάληπτων «θρησκευτικών εμπει-
ριών», που ερμηνεύονται ως αποκαλύψεις του θείου θελήματος σε επιλεγμένους αν-
θρώπους, όπως ο Αβραάμ, ο Μωυσής, οι προφήτες, ο Παύλος.
• Αυτές οι εμπειρίες χαρακτηρίστηκαν από τον Otto ως «υπερβατικές» και περιγράφη-
καν με βάση την αίσθηση ενός τρομερού και συναρπαστικού μυστηρίου (mysterium
tremendum et fascinans).
• Οι εμπειρίες αυτού του είδους είναι ασυνεχείς (βίαιη και απροσδόκητη εισβολή του
υπερβατικού στοιχείου στην κοσμική συνείδηση, προκαλώντας δέος, φόβο και νέα
αντίληψη για τη φύση και το σκοπό της ζωής και του θανάτου).
• Αυτού του είδους τα οράματα θεωρούνται ως μοναδικές αποκαλύψεις και περιγρά-
φονται ως πηγές κύρους και αυθεντίας (όραμα Παύλου στο δρόμο για τη Δαμασκό).
• Μυστικές ή υπερβατικές εμπειρίες του Θεού της Βίβλου
• Ο μυστικισμός θεωρήθηκε ως μια εσωτερική αναζήτηση της ένωσης με το Θεό, μια
αναζήτηση που συνεπάγεται την εσωτερική ταύτιση ή απορρόφηση από το Θεό.
• Στο Χριστιανισμό, η μυστική ένωση με το Θεό σχετίζεται με τον μοναχισμό, την αγα-
μία και τον ασκητισμό.
• Ωστόσο, η εμπειρία είναι θείο δώρο, ο χριστιανός έχει επίγνωση της εξάρτησής του
από το Θεό.
Ερμηνευτικά προβλήματα
• Ακόμη και οι πιο προσωπικές και ιδιωτικές εμπειρίες θα πρέπει να τοποθετηθούν
στην κοινωνικά και θεσμική τους συνάφεια.
• Η θρησκευτική εμπειρία είναι μία αυστηρά προσωπική υπόθεση, που δευτερογενώς
56
θεσμοποιείται από την εκκλησία ή τον κλήρο.

Σελίδα
Καθηγητής
«Θρησκευτικός» και «κοσμικός» μυστικισμός
• Η σημασία της προσωπικής επικοινωνίας στο πλαίσιο της θρησκευτικής εμπειρίας
τονίσθηκε ιδιαίτερα από τους ψυχολόγους, ώστε να καλύψει ένα ευρύ πεδίο «εκστα-
τικών» ή υπερβατικών εμπειριών στις δυτικές κοινωνίες.
• Διάκριση μεταξύ θρησκευτικών και μη θρησκευτικών εμπειριών.
• Διάκριση μεταξύ ιερού και κοσμικού μυστικισμού (R.C. Zaehner).
• Διάκριση ανάμεσα στην «μυστική έκσταση» και στην «κοσμική έκσταση» (R.S.
Ellwood).
• Οι «αληθινές» μυστικές εμπειρίες είναι εκείνες οι οποίες ερμηνεύονται με βάση ένα
σύστημα θρησκευτικού συμβολισμού.
Μυστικισμός και καταληπτότητα

• Σύμφωνα με τη δογματική διδασκαλία ορισμένων θρησκευτικών παραδόσεων, η «ε-
μπειρία» ενός υπερβατικού θεού με τη μορφή μιας μυστικής ένωσης Δημιουργού και
πλάσματος, θεωρείται λογικά ή οντολογικά αδύνατη.
• Η «παράδοξη» γλώσσα, που υιοθετείται για να περιγράψει τέτοιες εμπειρίες, χρησι-
μοποιείται από ερευνητές σε μια διαπολιτισμική κλίμακα ομαδοποιώντας την ορολο-
γία από διαφορετικές θρησκευτικές παραδόσεις, γεγονός που μπορεί να εγκυμονεί
κινδύνους παρανόησης.
Θρησκευτικές εμπειρίες και νομιμοποίηση

• Οι περιγραφές εμπειριών του θείου δεν νομιμοποιούν πάντοτε την υπάρχουσα κοι-
νωνική τάξη, αλλά μπορεί να την αμφισβητούν (προφήτες στην ιστορία του αρχαίου
Ισραήλ).
Εμπειρία και τελετουργία

• Η αμφισημία που υπάρχει στη σχέση ανάμεσα στις προσωπικές μυστικές εμπειρίες
και την ιδεολογική συνάφεια, που λαμβάνουν χώρα, φανερώνει ότι προκύπτουν σε
περιθωριακά κοινωνικά πλαίσια και μπορεί να είναι φορείς εξουσίας.
• Η τελετουργία βασίζεται σε αξίες, όπως το καθήκον και μπορεί να έχει αθεϊστικό χα-
ρακτήρα (Ινδουϊσμός, purva mimamsa, karma mimamsa).
• Η τυποποίηση της εμπειρίας μέσω της τελετουργίας αποτυπώνεται στα συναισθή-
ματα που παράγονται και τις προσωπικές και κοινωνικές μεταμορφώσεις (V. Turner).
• Παραδείγματα: οι τελετουργίες διάβασης (μύηση, προσκύνημα, εορτές), θέατρο, η
57
ακόμη μορφές δαιμονισμού, σαμανισμού ή ασκητισμού.

Σελίδα
Καθηγητής
• Νεότερη άποψη υποστηρίζει πως η θρησκευτική εμπειρία είναι κατά βάση μια τελε-
τουργική διαδικασία ή μια ομάδα διαδικασιών, όπου οι άνθρωποι κατασκευάζουν
και αναπαράγουν το υπερβατικό ως μια αιώνια πραγματικότητα (M. Bloch).
Η θρησκευτική εμπειρία ως μια πλευρά της καθημερινής ζωής

• Οι ειδικές μυστικές, υπερβατικές και εκστατικές εμπειρίες είναι δραματικές και μετα-
μορφωτικές και αποτελούν ταυτόχρονα μια υποκατηγορία της θρησκευτικής εμπει-
ρίας.
• Αυτή η έννοια είναι αντίστοιχη με το «βίωμα» του J. Hick (=εμπειρία του κόσμου ως
δημιουργήματος του Θεού για κάποιο θείο σκοπό).
• Η θρησκευτική εμπειρία ως μια πλευρά της καθημερινής ζωής
• Τα μέλη μιας κοινότητας πιστών βιώνουν τον ίδιο φυσικό κόσμο με εκείνους που δεν
είναι θρησκευόμενοι, όμως τον ερμηνεύουν μέσα στο πλαίσιο των θρησκευτικών
τους αντιλήψεων κα αξιών (ο κόσμος δημιουργήθηκε από τον Θεό).
• Η θρησκευτική εμπειρία εδώ σημαίνει την εμπειρία της ζωής «ως μιας διαρκούς αλ-
ληλεπίδρασης με τον υπερβατικό Θεό», μια εμπειρία που εκδηλώνεται με ειδικές ε-
πιφάνειες και αποκαλύψεις.
• Η συνήθης μορφή θρησκευτικής εμπειρίας είναι η τακτική συμμετοχή στο πλέγμα
των τελετουργικών θεσμών, παρά η άμεση εμπειρία του Θεού.
• Έτσι η συμμετοχή σε κάποια θρησκευτική κοινότητα προσφέρει εμπειρίες, που χαρα-
κτηρίζονται θρησκευτικές, είναι μόνιμες, λιγότερο έντονες και καθημερινές.
• Μπορεί υπάρξουν και έντονες στιγμές πίστης, αφοσίωσης και βεβαιότητας.
Θρησκείες του δυτικού κόσμου

• Η Βιβλική θεολογία (Ιουδαϊσμός, Χριστιανισμός) προσφέρει ένα συμβολικό πλαίσιο
για το «βίωμα».
• Το ίδιο συμβαίνει και με άλλες αξίες του Διαφωτισμού («θρησκεία της ανθρωπότη-
τας», θρησκεία της λογικής, πολιτική θρησκεία, εθνικισμός, μαρξισμός, φροϋδισμός).
• Ο Ντεϊσμός με την ιδέα του περί ενός κεντρικού καθολικού πυρήνα της «θρησκείας»
αποτέλεσε τη γέφυρα μεταξύ των παλαιών θεϊστικών διδασκαλιών και θεσμών (Ιου-
δαϊσμός, Χριστιανισμός) και των μη θεϊστικών, μη βιβλικών αντιλήψεων της θρη-
σκείας.
• Ο Ρομαντισμός αποτέλεσε τη βάση για τη στροφή προς το άτομο.
• Φιλελεύθερος δημοκρατικός καπιταλισμός, εθνικισμός, σοσιαλισμός η φασισμός,
προσφέρουν ένα πλαίσιο για εμπειρίες μεταστροφής, για μια βεβαιότητα της αλή-
θειας και της πραγματικότητας, αντίστοιχα του «βιώματος».
58
Σελίδα
Καθηγητής
Η θρησκευτική εμπειρία ως διαπολιτισμική κατηγορία
• Η προσωπική θρησκευτική εμπειρία μπορεί να σχετίζεται με τη σέκτα (ομάδα, ομο-
λογία, τμήμα), η σέκτα όμως έχει ένα ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο.
• Και τα τρία επίπεδα ανάλυσης είναι αλληλοεξαρτώμενα.
• Οι πραγματικές και πιθανές χρήσεις του όρου «θρησκευτική εμπειρία» έχουν απο-
δειχθεί αρκετά ευρείες.
• Οι μεταφυσικές ανησυχίες μπορεί να περιλαμβάνουν τη θρησκευτική εμπειρία.
• Ο όρος θρησκευτική εμπειρία μπορεί να συμπεριλαμβάνει και καταστάσεις που δεν
είναι ευχάριστες (παρουσία δαιμόνων, ρίψη στο εξώτερο πυρ, λιθοβολισμοί, Jihad
του Ισλάμ, καταναγκαστική μετάνοια, μαρτύριο, καθαρμός και εξαγνισμός).
59
Σελίδα
Καθηγητής
11. ΝΟΗΣΗ
• Ο σκοπός των θρησκευτικώ αντιλήψεων και των πρακτικών είναι, εποµένως, η κατα-
νόηση της φύσης, και µε αυτόν τον τρόπο να προβλεφθούν και να ελεγχθούν οι φυ-
σικές διαδικασίες.
• Η νοησιαρχία απορρίφθηκε µαζικά στις αρχές και τα µέσα του εικοστού αιώνα,
πράγµα που οφείλεται κατά ένα µεγάλο µέρος:
• α) στην επιρροή αναγωγιστών φιλοσόφων όπως ο Sigmund Freud, ο Karl Marx και
ο Émile Durkheim στη µελέτη της θρησκείας,
• β) στο έργο των θεωρητικών του µύθου και της τελετουργίας, οι οποίοι υποστήρι-
ξαν ότι η θρησκευτική πράξη προηγείται λογικά και ιστορικά της θρησκευτικής σκέ-
ψης, και
• γ) στα συµπεράσµατα µιας νέας γενιάς εµπειρικών ανθρωπολόγων.
• Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα, η νοησιαρχία γνώρισε µια περιο-
ρισµένη αλλά σφριγηλή αναζωογόνηση, κυρίως στο έργο του Βρετανού ανθρωπολό-
γου της Αφρικής, Robin Horton.
Ε. Β. Tylor
• Υποστηρίζει ότι η προέλευση της θρησκείας
• µπορεί να βρεθεί στις διανοητικές προσπάθειες των ανθρώπων των πρώτων κοι-
νωνιών χωρίς γραφή να εξηγήσουν ορισµένα σηµαντικά, µυστηριώδη γεγονότα
που αντιµετώπιζαν στην καθηµερινή τους ζωή.
• Κατά συνέπεια, ο πρώιµος «άγριος φιλόσοφος» έφτασε στο συµπέρασµα ότι
κάθε άνθρωπος αποτελείται από ένα φυσικό σώµα που κατοικείται από µια πνευ-
µατική αρχή ή «ψυχή».
• Ξεκινώντας από αυτήν την θεµελιώδη παραδοχή —ότι η ψυχή είναι το αίτιο της
ζωής και της κίνησης του ανθρώπινου σώµατος—, κατέληξε έπειτα στη γενικότερη
θεωρία ότι η πνευµατική µεσιτεία ήταν η πηγή και άλλων περιπτώσεων κίνησης ή
ζωής στο φυσικό κόσµο.
• Αναλόγως, ο «ανιµισµός» (από το λατινικό anima, που σηµαίνει «πνεύµα» ή
«ψυχή») αποτέλεσε τη βασική και περιεκτική ερµηνευτική αρχή που επικεντρώ-
θηκε στην πρώιµη ανθρώπινη σκέψη, για να εξηγήσει κάθε είδους σχεδόν δραστη-
ριότητα στο πλαίσιο του φυσικού κόσµου.
• Εξάλλου, αφού η ψυχή µπορούσε να κινείται ανεξάρτητα από το σώµα, ο πρωτό-
60
γονος άνθρωπος έφτασε στο συµπέρασµα ότι θα µπορούσαν επίσης να υπάρχουν

κάποιου είδους πνευµατικά όντα, τα οποία δεν κατείχαν ενσώµατη οντότητα. Τα
Σελίδα
όντα αυτά ήταν οι δαίµονες, οι άγγελοι και οι θεοί.
Καθηγητής
J. G. Frazer
• Ο J. G. Frazer τις θέσεις του τις εξέφρασε στο µνηµειώδες έργο του, The Golden
Bough, και ενσωµάτωσε την διήγηση του ανιµισµού στη δική του, περιεκτικότερη θε-
ωρία της ανθρώπινης διανοητικής εξέλιξης µέσω των τριών διαδοχικών σταδίων της
µαγείας, της θρησκείας και της επιστήµης.
• Οι πρώτες ανθρώπινες προσπάθειες κατανόησης του κόσµου δεν είχαν τη µορφή της
θρησκείας, αλλά εκείνη της µαγείας, η οποία προσπαθεί να µεταβάλει την πορεία της
φύσης µέσω απρόσωπων και αόρατων «συµπαθητικών» διαδικασιών, που λειτουρ-
γούν είτε µε την επαφή, είτε µε τη µίµηση.
ΚΡΙΤΙΚΗ
• Ο Frazer, εξάλλου βασίσθηκε κατά τη συλλογή του υλικού του σχεδόν απο-
κλειστικά σε αυτό που η σύγχρονη ανθρωπολογία χαρακτήρισε µε έναν υπο-
τιµητικό τόνο ως «συγκριτική µέθοδο».
• Σαν ένας τουρίστας που τριγυρνά σε όλον τον κόσµο, «ταξίδεψε» από πηγή
σε πηγή και από τόπο σε τόπο, συγκεντρώνοντας στοιχεία σχετικά µε τις υ-
ποθετικές οµοιότητες µεταξύ των εθίµων λαών, που ζούσαν σε διαφορετικό
τόπο και χρόνο, χωρίς όµως να λάβει υπ’ όψιν του τη συγκεκριµένη κοινω-
νική και ιστορική συνάφεια, πράγµα απαραίτητο για την κατανόησή τους.
• O Frazer και ο Tylor αντιµετωπίσθηκαν µε ιδιαίτερη περιφρόνηση από τους δια-
δόχους τους στην ανθρωπολογία, οι οποίοι στις αρχές του εικοστού αιώνα έστρε-
ψαν την προσοχή τους σε ένα νέο και ριζικά διαφορετικό είδος έρευνας. Ακολου-
θώντας το παράδειγµα του Πολωνού πρόσφυγα Bronislaw Malinowski, ο οποίος
καθιέρωσε το πρότυπο της επιτόπιας έρευνας, υποστήριξαν ότι δεν µπορεί κανείς
να µελετήσει σοβαρά µια κοινωνία ή µια θρησκεία, αν δεν εγκαταλείψει την πα-
λιά συγκριτική µέθοδο, βασιζόµενος όχι στη δευτερογενή µελέτη των πηγών, που
αναφέρονται σε πολλούς διαφορετικούς πολιτισµούς, αλλά στη λεπτοµερή, εκτε-
ταµένη, άµεση παρατήρηση ενός µόνο, ή λίγων πολιτισµών.
61
Σελίδα
Καθηγητής
12. ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΑ
Η έννοια της τελετουργίας

• Η «τελετουργία» είναι μια ατίθαση έννοια, όχι μια επακριβής σκιαγραφημένη κατη-
γορία.
• Αδυναμία να γίνει διάκριση ανάμεσα στην ιδέα της τελετουργίας και την πραγματο-
ποίηση των τελετουργιών.
• Δεν υπάρχει συνεπής ταξινόμηση των διαφόρων ειδών τελετουργίας.
• Είναι οι γιορτές, π.χ., ένα είδος τελετουργίας;
• Είναι συστατικό της θρησκείας η τελετουργία;
• Συχνά οι όροι «τελετουργία», «τελετουργικό» και «τελετή» χρησιμοποιούνται ως συ-
νώνυμοι.
Ορισμός της τελετουργίας

• Η τελετουργία είναι μια «καθιερωμένη ή καθορισμένη διαδικασία» για «μια θρη-
σκευτική ή άλλου είδους τελετή» (The Random House College Dictionary).
• Σύμφωνα με άλλον ορισμό η τελετουργία ταυτίζεται όχι με μια ενιαία διαδικασία,
αλλά με ένα σύστημα τελετών (κυκλικός ορισμός).
• Σύμφωνα με άλλο, η τελετουργία ταυτίζεται με ένα συγκεκριμένο τύπο, τη λατρεία:
η τελετουργία είναι η «τήρηση καθορισμένων μορφών στη δημόσια λατρεία».
Η μελέτη της τελετουργίας

• Οι τελετές είναι από τις πιο εμφανείς πλευρές μια θρησκείας ή ενός πολιτισμού.
• Οι τελετουργίες δεν είναι μόνο παράθυρα, που ανοίγονται στην καρδιά των πολιτι-
σμικών αξιών και των εννοιών.
• Είναι παράλληλα αδιαφανείς και χρειάζεται τεράστια προσπάθεια για να κατανοηθεί
μια τελετουργία.
• Όσοι καθοδηγούν, διαδίδουν ή χρηματοδοτούν την τελετουργική δραστηριότητα, υ-
ποχρεώνονται να την εξηγήσουν.
• Οι τελετουργίες αποτελούν και αντικείμενο συζήτησης.
• Οι εθνογράφοι γίνονται κατά την καταγραφή των τελετουργιών μια κατηγορία ερμη-
νευτών της τελετουργίας.
62
Σελίδα
Καθηγητής
13. ΙΕΡΟ
• Παρά τις λεπτές έννοιες της θεολογικής ερμηνείας, δεν υπάρχει κανένα μυστήριο ή
μυστικότητα κρυμμένη στον όρο «ιερό».
• Σύμφωνα με τις θρησκευτικές και γλωσσικές συμβάσεις των δυτικών κοινωνιών, το
ιερό αναγνωρίζεται στο πολιτισμικό μας περιβάλλον.
• Ναοί και κοιμητήρια κτίζονται μακριά από άλλα κτίρια, επειδή έχουν διαφορετική
αξία για τη θρησκευτική κοινότητα.
• Η πολιτισμική αξία των χώρων αυτών διαβάζεται και από ξένους επισκέπτες μέσα
στις πηγές πληροφόρησης.
• Το ιερό γίνεται αποδεκτό από κάθε κοινωνία και δεν παραβιάζεται ακόμη και από
ανθρώπους, που δεν ανήκουν στη συγκεκριμένη εθνική ή θρησκευτική ομάδα.
• Υπάρχουν εκατομμύρια υποστηρικτές των πολιτισμικών και θρησκευτικών παραδό-
σεων ανά τον κόσμο, για τους οποίους η ιερότητα συγκεκριμένων στιγμών και χώρων
δεν είναι απλά ένα κατάλοιπο του παρελθόντος.
• Ο καθορισμός ορισμένων στιγμών και χώρων ως ιερών αποτελεί μια θεμελιώδη δομή
για τις ανθρώπινες κοινωνίες.
• Καθολικές μορφές θρησκευτικής συμπεριφοράς (νηστεία, προσκύνημα, ασκητισμός,
αγαμία, θρησκευτικές μορφές ερημιτισμού και διαλογισμός) μπορούν επίσης να γί-
νουν κατανοητές με βάση την κατηγορία του ιερού.
• Όταν έχουμε να κάνουμε με τη θεωρία της θρησκείας, χρειαζόμαστε μια ιδιαίτερη
ερμηνευτική προοπτική, προκειμένου να αναδειχθεί η λογική του ιερού, που δη-
μιουργεί τα χαρακτηριστικά αυτών των δραστηριοτήτων.
Φαινομενολογικές προσεγγίσεις του ιερού

• Οι συγκριτικοί μελετητές της θρησκείας έχουν γίνει αρκετά κριτικοί κατά τη χρησιμο-
ποίηση του ιερού ως αναλυτικής κατηγορίας.
• Το ιερό χρησιμοποιείται ως ένας συγκεκαλυμμένος θεολογικός όρος στην ακαδημα-
ϊκή ιστορία της συγκριτικής θρησκείας.
• Υπάρχει θεολογική, ανθρωπολογική και γνωσιο-σημειολογική αντίληψη του όρου
ιερό.
• Η ιερότητα θεωρήθηκε ως το χαρακτηριστικό της θρησκείας, αλλά και της ίδιας της
ουσίας της (N. Soderblom, R. Otto, G.van der Leeuw, j. Wach, M. Eliade).
63
Σελίδα
Καθηγητής
Αντιμετώπιση και κατανόηση του ιερού
• Το ιερό έχει αντιμετωπιστεί ως μια ιδιόμορφη (sui generis) οντολογική κατηγορία,
πολιτισμικά σχηματοποιημένη στην ανθρώπινη εμπειρία υπό τη μορφή της υποκει-
μενικής αίσθησης της παρουσίας ενός τρομερού και συναρπαστικού μυστηρίου.
• Το ιερό κατανοείται ως ένα numen, μια δυναμική ουσία, που φανερώνεται στο συ-
ναίσθημα του θρησκευτικού δέους, στο ανεξήγητο συναίσθημα της φρίκης και του
φόβου από τη μια, και της συγκλονιστικής και συναρπαστικής έκστασης από την
άλλη.
Έννοια του ιερού

• Η έννοια του ιερού υπήρξε αδιάσπαστο μέρος της ερευνητικής κατεύθυνσης, που
είχε ως στόχο τον προσδιορισμό του υπερβατικού στοιχείου, όπως βιώνεται από τον
πιστό.
• Ο βασικός στόχος της φαινομενολογικής έρευνας είναι η κατανόηση της θρησκείας
με βάση την υποκειμενική εμπειρία του πιστού και η αποφυγή αξιολογικών κρίσεων
σχετικά με την αλήθεια αυτών των αντιλήψεων.
• Το επίπεδο της ανάλυσης είναι ο ανιστορικός μεμονωμένος θρησκευόμενος άνθρω-
πος, ο homo religiosus, που γίνεται κατανοητός ως συνολικός, δηλαδή ως «ιερός»
άνθρωπος.
Διάφορες μεθοδολογίες
• Η μεθοδολογία του M. Eliade στηρίχθηκε στη θρησκευτική πεποίθηση ότι κάτω από
την ιστορική συνείδηση του ανθρώπου υπάρχει μια μυστηριακή αντίληψη της φύ-
σης.
• Σύμφωνα με τον W.R. Comstock, η κυριαρχία του του συναισθήματος ή άλλων εσω-
τερικών στοιχείων στη μελέτη του ιερού είναι μεθοδολογικά αβάσιμη.
• Υπογραμμίζει πως το συναίσθημα και η συμπεριφορά δεν είναι ξεχωριστές μορφές
της ανθρώπινης έκφρασης, αλλά μέρη του ίδιου συνόλου.
Τι είναι ιερό;
• Το ερώτημα «τι είναι ιερό;» θα πρέπει να απαντηθεί με βάση μια μεθοδολογική με-
τατόπιση «από το ιερό ως συναίσθημα ή κατάσταση του υποκειμενικού νου σε ένα
διακριτό είδος συμπεριφοράς, που καθορίζεται από κανόνες και επιδέχεται δημόσια
παρατήρηση».
64
• Οι φαινομενολόγοι έχουν αποσυνδέσει το ιερό από την κοινωνική μήτρα στην οποία
ζυμώνεται σύνολη η ανθρώπινη εμπειρία, συμπεριλαμβανομένης και της θρησκευτι-
Σελίδα
κής εμπειρίας.
Καθηγητής
• Το πρότυπο του Comstock είναι μια πρόταση αντιμετώπισης του ιερού ως μιας «ε-
μπειρικής κατηγορίας, τόσο δημόσιας όσο ο γάμος και τόσο αισθητής όσο η γεωρ-
γία».
• Ο Comstock παραπέμπει σε μια αντίληψη του ιερού ως μιας θεωρητικής κατασκευής.
• Οι μελετητές μπορούν να εξηγήσουν γιατί οι «άνθρωποι έχουν την ικανότητα να συ-
μπεριφέρονται με συγκεκριμένους τρόπους σε σχέση με το περιβάλλον τους».
• Η κριτική της φαινομενολογικής θεωρίας έχει οδηγήσει σε μια χαλάρωση του ιστορι-
κού δεσμού μεταξύ των κατηγοριών του «ιερού» και της «θρησκείας».
• Το ιερό δεν είναι μια αποκλειστική θρησκευτική κατηγορία (W.E. Paden).
• Η κατηγορία του ιερού έχει διαβαθμίσεις:
• Τα «ιερά» είναι «περισσότερο ιερά» για τους χριστιανούς, από ό,τι εκείνα άλλων
θρησκευτικών παραδόσεων (αντίληψη στις δυτικές ευρωπαϊκές κοινωνίες).
65
Σελίδα
Καθηγητής
66
Σελίδα
Καθηγητής

Εισαγωγή στη Θρησκειολογία. Σημειώσεις 2019

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Εισαγωγή στη Θρησκειολογία. Σημειώσεις 2019

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΔΙΔΑΣΚΩΝ: ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΚΡΑΛΙΔΗΣ, ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ

1. ΘΡΗΣΚΕΙΑ: ΕΝΑ ΠΑΝΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ.....................................3

2. ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ......................7

3. ΚΛΑΔΟΙ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ...................................15

7. ΣΤΕΡΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΓΚΗ ΣΤΗ ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑ............................................42

8. ΕΘΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ........................................................................45

Γιατι υπάρχει η θρησκεία;

Σκοπός της θρησκείας

• Πως προσεγγίζουμε στην τελειότητα, την μετεμψύχωση ή την λύτρωση;

Το νόημα της «Θρησκείας»

«Η επιστήμη ερευνά, η θρησκεία ερμηνεύει.

• Η λέξη «Θρησκεία» έχει δύο όψεις

Έννοια της θρησκείας

• Ένας γενικός ορισμός για την θρησκεία μπορεί να είναι ο εξής:

Πηγές της θρησκείας

κοινωνιολογικές (Ντυρκάιμ 1858 – 1917),

Η καθολικότητα (παγκοσμιότητα) του θρησκευτικού φαινομένου

• Η επιστήμες της θρησκειολογίας, κοινωνιολογίας και ψυχολογίας μαρτυρούν ότι η

• Το θρησκευτικό βίωμα χαρακτηρίζεται από βάθος και ένταση

Σκοπός και αναγκαιότητα της θρησκείας

ΟΡΟΙ ΚΑΙ ΛΕΞΕΙΣ ΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΛΑΩΝ ΠΟΥ ΔΗΛΩΝΟΥΝ ΤΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ

• ΑΠΑΓΚΙΣΤΡΩΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΣΤΑΣΙΟΠΟΙΗΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ (ΧΑΡΑ-

ΒΟΛΟ ΔΙΑΚΡΙΣΗΣ, ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΠΟΛΟΓΗΤΙΚΩΝ ΤΑΣΕΩΝ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΥΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ:

18ος αιώνας:  ΦΥΣΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ –ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ

• «ΟΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΕΙΝΑΙ ΓΝΩΣΤΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΕΡΕΥ-

ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ ΘΡΗΣΚΕΙΑ:

ΑΣ ΘΕΩΡΗΣΟΥΜΕ ΤΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ

• ΤΙΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ

• ΤΙΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΤΕΛΕΤΕΣ

1. Ορίζοντας τον «ορισμό»

Σημαντικοί θεωρητικοί της θρησκείας

• ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΩΣ ΕΜΜΕΣΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ

ΘΡΗΣΚΕΙΑ και ΕΞΗΓΗΣΗ

ΘΡΗΣΚΕΙΑ και ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ

σωπεύει διαδοχικά στάδια στην ανθρώπινη διανοητική εξέλιξη. Η θρησκεία

ωρούνται ανώτερες από τον άνθρωπο».

Νοησιαρχική προσέγγιση της θρησκείας David Hume (1711-1776)

Emile Durkheim: ο πιο σημαντικός εκπρόσωπος

ο υπερβατικός και άρρητος χαρακτήρας καθιστά την ανθρώπινη ύπαρξη εφή-

• GEERTZ + ΝΟΗΤΙΚΗ + ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ + ΣΥΜΒΟΛΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ (στα πλαίσια

3. Κριτική αποτίμηση στον ορισμό της θρησκείας

σμένες και αυθαίρετες κρίσεις.

βάλλεται (ιδιαίτερα στον σύγχρονο κόσμο).

ΚΛΑΔΟΙ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ

ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

Η Ιστορία των Θρησκευμάτων πρέπει να διακριθεί από την ερμηνευτική προσέγγιση,

τα ιστορικά πρόσωπα και πράγματα μιας θρησκείας και να τα εκθέσει αντικειμενικά,

FRIEDRICH MAX MÜLLER

Τις αρχές μπορούμε να τις παρακολουθήσουμε:

ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΕΠΙΒΙΩΜΑΤΩΝ

και θεσμοί επιβίωσαν κατά την πορεία της εξελίξεως.

ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ

GERARDUS VAN DER LEEUW

στην ουσία της θρησκείας μπορεί να παρασταθεί με πέντε ομόκεντρους κύκλους:

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗΣ

ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ ΤΗΣ ΤΑΞΙΝΟΜΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ:

διαδικασία, μολονότι η χρήση γεωγραφικής ή γλωσσολογικής ονοματολογίας και η

υιοθέτηση κατηγοριών, όπως «ζωντανές θρησκείες», «μονοθεϊσμός» ή «μυστικι-

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΣΤΙΣ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ

Η «θρησκεία» είναι η ίδια ένας ταξινομικός όρος, ο οποίος αντιμετωπίζεται συνήθως