TÜRK EDEBİYATI

AYLIK FİKİR VE SANAT DERGİSİ

TEMMUZ 2020 - YIL: 48 - sayı: 561 - FİYATI: 17 TL


Kurucusu ABONE ŞARTLARI
AHMET KABAKLI
Yurtiçi-Yıllık: 180 TL
Türk Edebiyatı Vakfı İktisadi İşletmesi Adına Sahibi
Öğretmen-Öğrenci: 150 TL
SERHAT KABAKLI
Yurtdışı-Yıllık: 50 EURO
Genel Yayın Yönetmeni Yıllık/Kurum: 260 TL
BAHTİYAR ASLAN
bahtiyar.aslan@hotmail.com 6 aylık abone bedeli yıllık ücretin yarısıdır.

Türk Edebiyatı Vakfı Posta Çeki: 124540

Yayın Kurulu
İSA KOCAKAPLAN, MUHARREM DAYANÇ, Vakıflar Bankası Beyazıt Şubesi - İstanbul:
IBAN TR 63 0001 5001 5800 7268 2473 17
MUHAMMED HÜKÜM, İMDAT AVŞAR,
İBRAHİM ÖZTÜRKÇÜ, BEYHAN KANTER
T.C. Ziraat Bankası Cağaloğlu Şubesi - İstanbul:
IBAN TR 98 0001 0008 8929 0335 5350 01
Yazı İşleri Müdürü
ERHAN GENÇ Yurtdışındaki okuyucularımız abone bedellerini
erhangncc@gmail.com T.C. Ziraat Bankası İstanbul Cağaloğlu Şubesi,
Türk Edebiyatı Vakfı İktisadî İşletmesi,
Şube Kodu: 889
Grafik ve Düzenleme
IBAN TR 44 0001 0008 8929 0335 5350 03
ATİLLA CEYLAN
numaralı Avro hesabına yatırabilirler.
atillaceylan34@yandex.com
Dergiye yazılar elektronik posta yoluyla gönderillir.
Abone ve Satış Sorumlusu Yayımlanan yazıların sorumluluğu yazarlarına aittir.
HALİT BAYKAL Yayın Kurulu dergiye girecek yazılarda gerekli gördüğü
düzeltme ve değişiklikleri yapabilir.
Yönetim Yeri
© Türk Edebiyatı dergisinde yayımlanan yazı,
TÜRK EDEBİYATI VAKFI şiir ve fotoğraflar izin alınmadan iktibas edilemez.
Divanyolu Cad. No: 14 34122 Derginin bütün sayılarında yer alan yazı ve şiirlerin dijital
Sultanahmet-İstanbul ortamda yayımlanma hakkı Türk Edebiyatı’na aittir.
Tel: 0.212 527 50 32 – 526 16 15
Faks: 0.212 513 77 49 Baskı ve Cilt
www.turkedebiyati.com.tr ŞENYILDIZ MATBAACILIK
San. ve Tic. Ltd. Şti
tedev30@gmail.com
Gümüşsuyu Caddesi Işık Sanayi Sitesi
tedev@turkedebiyati.com.tr No: 19/C 102 Topkapı-İstanbul
Yazışma Adresi PK 2, Tel: 0.212 483 47 91 (Pbx)
Sirkeci / İstanbul Sertifika No: 45097

Yayın Türü: Yerel Süreli - Yayın Kodu: ISSN 1302-1893

 4
ST. PETERSBURG RUBAİLERİ
İÇİNDEKİLER TACETTİN ŞİMŞEK

 GÜN NEREDEYSE
KÂMİL UĞURLU

6
İLK ANA YURDUMUZ
MUSTAFA RUHİ ŞİRİN
ÖZET
SELİM TUNÇBİLEK

7
ŞU BİZİM YAŞADIĞIMIZ
YALÇIN ÜLKER
ÜÇTEN SEÇMELİ
MEHMET AYCI

8
ÖPÜYORUM GÖK GÖZLERİNDEN
MEHMET BAŞ

9
SU
TARIK ÖZCAN
AKILLI FERAGATLER
RIDVAN YILDIZ

18
VİCTORİA ROWE HOLBROOK:
WALTER, HER ŞEYDEN ÖNCE
ÇOK İYİ BİRİYDİ
KONUŞAN: MÜCAHİT KAÇAR
 10 31 60
ROMALI MUALLÂ - I EVRENSELLİĞİN İFLASINDA MİT’TEN TARİH’E
ALİ TAVŞANCIOĞLU ZWEİG’IN KONSTANTİNOPOLİS’İNİ VEYA
11 YAHYA KEMAL’İN TÜRKMEN TARİH
BESTESİ BEN SÖZÜ SEN TÜRK İSTANBUL’UYLA OKUMAK ROMANCISI
NİGAR ARİF ADEM POLAT NURMEMMEDOĞLU
AKTARAN: İMDAT AVŞAR
37 SADIK K. TURAL
BU AKŞAM
TERANE ARİFKIZI
MARŞ MİRA: İTİRAZIN FELSEFESİ 66
AKTARAN: İMDAT AVŞAR
ZEKERİYA ŞİMŞEK TÜRK DÜNYASININ
BÜYÜK YAZARI:
12 CAFER CABBARLI - II
TURNA ADAM SELAHADDİN HALİLOV
TERANE VAHİT
(ÇEV. SAADET ÖRMECİ) 72
15 BİN KUBBELİ ŞEHİR
AYŞE GÖKTÜRK TUNCEROĞLU
ZİNCİRLEME MUTLULUK
DENEMESİ 46
TUNCAY GÜNAYDIN
FREUD İLE TANPINAR,
20 YAS VE MELANKOLİ
WALTER G. ANDREWS KİTABI FATİH BAHA AYDIN 77
MÜCAHİT KAÇAR
51 KİTAPLIK
❯ İÇİNDEN ŞİİR GEÇEN BİR KARANLIK
KAÇIŞ ❯ ALINTILAR IŞIĞINDA ESTETİK ENDİŞE
NUH ÖZTÜRK ❯ KUŞLU SÜVETER
❯ ÇAĞDAŞ TÜRK ŞİİRİNDE
54 MODERNİZMİN İMGELERİ
❯ MUTLU TESADÜFLER
DOĞUM YIL DÖNÜMÜNDE
TARIK DURSUN K.’NIN
SARI DEFTERİ’NDEN
23 TAŞAN İKİ HİKÂYESİ - II
TÂHİRÜ’L-MEVLEVÎ’NİN ÖZLEM FEDAİ 82
NEŞREDİLMEMİŞ 55 AJANDA
❯ SİNEMA: BİZİM İÇİN ŞAMPİYON
BAZI ŞAHSİ HATIRALARI TOPRAĞA DAİR ❯ TİYATRO: ON KÜÇÜK ZENCİ
İBRAHİM ÖZTÜKÇÜ TARIK DURSUN K. ❯ SERGİ: ETKİLEŞİMLİ SANAT
561 ŞİİR

ST. PETERSBURG Dost/o

Dördüncü günümdü dün sabah

RUBAİLERİ
Nastenka
Kaçmak da
unutmak da günah Nastenka
Bilmem ki

TACETTİN ŞİMŞEK alıp ruhumu gitsem şimdi

Kalbimde kanar mı aşkın
ah Nastenka
Dişi Şehir
‘Beyaz Geceler’de
Gezgin gibidir ruh
eşi bir şehre düşer Sevdazedenin bahtını
Beş gölgesi olsun açmışsa kader
beşi bir şehre düşer ‘Suç’tan ve ‘ceza’dan kaçınır
Erkeksi şehirler bırakıp aşka gider
ardında “Bir saniyelik mutluluk olsun
Bir gün yolu Tanrı’m
hepten dişi bir şehre düşer “Ancak bir ömür sürmesi
mümkünse eğer”
Mağrur Şehir
Dizeler ve Cümleler
Hülya otağın varsa
getir kur şehri Farz et ki
Kar şehri yanında bu çıktığın da bir düş seferi
bir de yağmur şehri Her sahnesi
Besbelli bir başka rüyanın eseri
güzelliklerinin farkında Bir perdede
Çılgın kuzeyin Puşkin’in şiir martıları
kurumlu mağrur şehri Bir perdede
Dostoyevski’nin incileleri

4 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020

 ŞİİR 561
Puşkin’le

Yaprak dökümüydü
GÜN NEREDEYSE
puslu bir mevsimdi
Mısralara yıldız tozu serpen
kimdi
KÂMİL UĞURLU
Yüz yıl kadar önce
Bir adam bir şarkıya dursa
şehrimizdeydin sen
Suzinâk uzansa sokaklar
Şehrinde misafiriz
Beni yağmurda unutmasan, sözün gelişi
ödeştik şimdi
Delirmesem, ha
Üç Silahşor
Nenni kör talihim nenni
Osman Gündüz ve Müzahir Kılıç’la
Artık uyanmalısın
Yüz rengin içinde
sanki çılgın sarıyız
Akasya dallarına ıslak çamaşır gibi
Aşkın kölesiysek
Dumanlarını asıp gidenler
şiirin serdarıyız
Kendini beğenmiş, geçip gidenler
Eksik değiliz
Bilmezler, hangi esir kampında
yoksa da d’Artagnan’ımız
Bu savaşın galibi,
Bizler de
Ben bildirmesem, ha
bu filmin Üç Silahşorlar’ıyız
Nenni yorgun gözlerim nenni
Veda
Artık uyumalısın.
Sonsuzluğa özlemin
çözülsün sihri
Bir şehre tutulmanın
ödensin mihri
N’olur iyi bak kendine
benden sonra
Özgür yaşa
hoşça kal Petersburg şehri

TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI

5
561 ŞİİR

İLK ANA YURDUMUZ ÖZET

MUSTAFA RUHİ ŞİRİN
Türkçemiz
İlk evimiz
İlk ana yurdumuz
Annemizdir o
Her odası ninni sesinden
Pencereleri
Adlarımızın güneşe açılan
İlk harflerinden
SELİM TUNÇBİLEK
Derken
Sınırları arşınlayan bir mülteci gibi
Çektim kendimi içime
Solgun yaprak nasıl titrerse rüzgârda
Karda
Ve darda kalmış duyguların miyavlaması
Yurtlarda Ülkelerde
Duyuldu uzaklarda
Anadolu’da
Bir ses duydum yalnızca

Gökyüzü Anadolu’da
Gündüz mavi Büyümüş her çocuk gözlerinde
Geceleyin Masmavi gökyüzü ile
Mavi hayal defteri İnci düşler dizer zamana
Ve sana
Türkçemiz Söyler türküyü
İlk evimiz Boşunadır her kaygı
İlk ana yurdumuz Ölüm öncesi sessizlik
Sanma
Aldanma
Ve kanma
Nanca derine düşersen düş
Umutsuzluk bırakma ardında

Sonra
Sonra budur işte insan da
Yaşamakta

6 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020


ŞU BİZİM
YAŞADIĞIMIZ
YALÇIN ÜLKER
Hüzünlüydük ama mutsuz değildik
Ne kahkaha sağanakları ne zafer takları
Kıyas kabul etmez
Çiçek yağmurları vardı durgunluğumuzda
Galip değildik ama mutmaindik
gözden düşmüş bir takım şeylere
Sadakatimiz yüzünden
Çocuklar gibi seyrettik içimizdeki yangınları
Endişeye yer yoktu
Hayrete mahal vardı sadece
Ağacın yeşilinde değildik
Gözümüzü almıştı bir kere güz renkleri
Pasteli sevdik biz
Ve perspektif eriten yüreklerimiz
Mahşer yeriydi uzak ya da yakın insanın acısına
Yalnızdık ama tenha değildik
ŞİİR 561
ÜÇTEN SEÇMELİ
MEHMET AYCI
Dört serçe parmağın var
Uçmuşlar, uçmuşlar, uçmuşlar
Üç ayrı renk bulmuşlar, üç ayrı anlam
Kanatlarından süzmüşler cümle kuşların
Gün ışığından süzmüşler, şiirlerden
Renk, incelikler, anlam
Çırpınarak tedainin kıyılarından
Gelip sana konmuşlar
Ben de konabilirim nereye istersen
Nerene istersen konar/göçerim
İçimde sızı kalır hatırlayınca
Anlama konan bir şair ürpertir seni
Rüzgârda salınır gibi, rüzgâr da konargöçer:
Gül, karanfil, gonca…
İnsan kâfir oluyor sana bakınca
İnsan mümin oluyor, Allah’ım şükür
-Hangisi güzel?-Hepsi, sen olduğundan
Hadi ova ol şimdi süreyim atlarımı
Hadi yayla ol şimdi –Sıcak basıyor:
Dağlarını aşayım, vadilerini
Bir uçtan uca…
TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI
7
561 ŞİİR

ÖPÜYORUM
GÖK GÖZLERİNDEN
MEHMET BAŞ
Kaşgar’ın kapkara saçlarınını okşuyorum
Manjurya’dan Çin Seddi’ne sürüyorum atlarımı
Güzel Türkistan’ın gök gözlerinden öperek
Kutluyorum Turan ellerinin bayramını

Muştular deriyorum bahar güllerinin dallarından

Akmescit yoluna Kazan’a Demirkapı’ya
Kafkas dağlarında uçan kartallara
Kazak bozkırlarına Semerkant’a Buhara’ya
Çegan Tepesine, Seyhun ve Ceyhun’a, Hazar’a
Erişelim diye bir kutlu bayrama
Mekke’nin Medine’nin Kudüs’ün yazgısı alnımda
Bağdat çiçekler misali kokuyor burnumda

Kutluyorum bayramını şehr-i İstanbul’un

Bülbüller ötüyor Konya’da Erzurum’da Bursa’da
Gül kokuyor Şiraz’ın İsfahan’ın Tebriz’in bahçeleri
Aşk ile köpürüyor Fırat’ın Dicle’nin suları
Kabil’den Kandehar’dan Karaçi’den bir ses yükseliyor
Bir ses yükseliyor tarihin duvarlarından
Bir kitap gibi okuyorum Tunus’u Cezayir’i Endülüs’ü
Selam ediyorum Kahire’ye Filistin’e Beyrut’a

Öpüyorum Kıbrıs’ ın mavi gözlerinden

Yemen çöllerinde can veren şehitlerin ellerinden
Selam ediyorum Çanakkale’ye Sarıkamış’a Sakarya’ya
Selam ediyorum Alparslan’a Süleyman Şah’a Alaattin Keykubat’a
Yesevi nefesli dervişler gelip geçiyor hayal aynamdan
Öpüyorum Sarı Saltuğun Yunus Emre’nin Hacı Bektaş’ın ellerinden

Açıyorum ellerimi tüm zamanların sahibine

Bir bir kanatlanıyor dilimde dua kuşları
Rüyalar denizinde çalkalanıyor gemilerim
Yeniden açılıyor tarihin ihtişamlı sayfaları
Yeniden başlıyor hilalin hükmü
Diniyor Asya’nın Afrika’nın kanayan yaraları

8 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020


SU
TARIK ÖZCAN
Bir büyük kentin sarnıcında,
Kendini dinlemekle meşgul.
Ağzında Asur’dan kalma Ninova.
Derinliğinde uyuyan Kartaca.
Karanlık aynasında koyu gölgesi,
En dipte küllenmiş tutkular.
Çağcıl bir zaman dileğiyle yangın,
Başlıyor ruhunun ışığıyla dansa.
Sen, elimi, yüzümü yıkadığım su.
Dudağıma değdirdiğim beyaz gül.
Kabında rahat, yatağında asabi.
Aşkın sihrindeki gizemli ayna.
Kendini gümüşleyen düş iklimiyle,
Beyaz bir martının kanadında.
Mavi gölgesinde ışık perisi,
Ey su, kendini verme zamana.
ŞİİR 561
AKILLI FERAGATLER
RIDVAN YILDIZ
Gölün yüzü donmuş içi ısınıyor balığın
İnsan köhneleşmiş salonlarda yerleşik
Sular sıkışmış
Kemikler toprağa döşeli zincir
Kapıları açan kapılar da var
Dar insanlar için seyirlik
Maskesiz insan yok akıllı feragatler yüzlerde
Her yenilgi onarıyor insanı biraz
Bıçak hissizleşiyor şimdi kızıllığında güneşin
Uçurtmaların ağzından kan istedi toprak
Korkak şehirlerde reddedilen ciddiyet
Ve sesim yaşımdan uzaklaşıyor
Gidemez miyim ben de
Hiç uğranılmadık yerlere
Kirli siyaset temiz çocuklar ölü taklidi yapan halk
Üçgenin çevresinden toplanmıyor isyan
Ağır bir akşamüstü resmi kötü sözlerde
Ölümden çok isim yok dünyada
Köşemizde hacimsiz rüyaların reçetesi
Gerçekleri defediyor seslerden
Karikatürde İngilizce kehanetler
Silahlar el değiştiriyor
Kurşunlar ayıklanmış yalnız
Can verdiğimiz verimsiz deltalar
Ölü topraklarda dinazor çağı daralmış bir hayat;
Mutluluğu çıkardı yüz haritamızdan
Boylamlar kenarda bekliyor dert içeri
İnsanlar kendine çekilmiş
Birimiz başkasının gürültüsü
İçimiz F tipi kapalı kurtuluşa
Yağmurlara inanıyorum
Bir de sesimi borç aldı kuyular
TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI
9
561 ŞİİR

ROMALI MUALLÂ - I
ALİ TAVŞANCIOĞLU
Ayıp ettin Muallâ
Brütüs de ayıp etmişti hatırlarsan Ayıp ettin Muallâ
Sen o zaman çilli bir köleydin Brütüs de ayıp etmişti hatırlarsan
Ben su taşırdım Roma’nın Şekerpınarı’ndan Gerçi Cesar da az alkolik değildi
Ah Muallâ, kalbimi o zaman böleydin Arena kıpkırmızı inliyorken bir akşam
Hani serçelere kıran girmişti de O gitti, Merlin’in önünde eğildi
Cesar süt banyosu yapamamıştı Ama sen Muallâsın Muallâ
Sarı bir dünyaydı dünya o zaman Tırnak makasın bile vardı, cımbızdan başka
Ah Muallâ, ne çetin bir kıştı İmparator değilken beyaz giyerdin
Ah Muallâ, saçların lepiska
Ayıp ettin Muallâ
Bir mermer tonozun gölgesi Ayıp ettin Muallâ
İkimize de yetmez miydi ne dersin Ben seni vurdum evet
Spartacus’u sormuştun bana Ama sen de çok çabuk öldün
Demiştim ki elleme gebersin Hadi öldün, onu anladım da
Sonra Kollezyum’da bir ceset buldum Bıyığıma niye güldün
Yarısı ejder yarısı Muallâ Biliyorsun ben çokça Romalıyım
Buz kesti bütün Roma Az biraz Yozgatlı
Cehennem bitti, oh ne ala Krematoryuma bakarak yazdım bu şiiri
Ah Muallâ, cesedin ne kadar tatlı
Ayıp ettin Muallâ
Su fıçıları devrildi sayende
Roma kırçıl bir Venedik’i boğdu
Biraz pespaye biraz köpüklü
Yusuf peygamber o gün doğdu
Sen Züleyha olamazsın Muallâ
Elma soyduğun bıçak sahteydi
Ama elma çatlayacak kadar gerçek
Ah Muallâ, aptallığın beni öldürecek

10 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020

 ŞİİR 561

BESTESİ BEN BU AKŞAM

SÖZÜ SEN TERANE ARİFKIZI
AKTARAN: İMDAT AVŞAR
NİGAR ARİF Ne nağme okudum ne şiir yazdım,
AKTARAN: İMDAT AVŞAR Ne garip gönlümü aldım bu akşam.
Kirpiğimde hasret geçmişe sızdım,
Bir denize dönmüşüm, Bulutça göklere doldum bu akşam.
Dalgası satır satır.
Dalgaların altında, Yağdım yağmur gibi, sis gibi geçtim,
Balıklar halaydadır. Saçımın karasını den gibi biçtim,
Lal yürüyüşünle sen gelip geçtin,
Bir denize dönmüşüm, İzinin tozunda kaldım bu akşam.
Şiirimin sahilinde.
Gevremiş sert kayalar, Gidişin vakitsiz yağan kar gibi
Güneş tutar elinden. Bülbül nağmesini boğan zar gibi
Çiçeği gözünden vuran çor gibi...
Bir denize dönmüşüm, Yüreği kemanca çaldım bu akşam.
Göğe yükselir, kaçar.
Gemi gemi arzular, Taşı, taş yerinden oynattı hasret,
Sinemde yelken açar. Kaşı, kaş yerinden oynattı hasret,
Göze uyku kadar taş attı hasret,
Bir denize dönmüşüm, Ruhunu yollardan aldım, bu akşam.
Senin göz bebeğinde.
Çakılırım taşlara,
İncecik bileğinde.

Bir denize dönmüşüm,

Saçları yosun yosun.
Zaman dudaklarında,
Dinlenir uzun uzun.

Bir denize dönmüşüm,

Bu denizin özü sen.
Okuduğu nağmenin,
Bestesi ben, sözü sen.

TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI

11
 TURNA ADAM
TERANE VAHİT
(ÇEV. SAADET ÖRMECİ)


RÜZGÂRLAR HAFIZASININ KIVRIMLARINDAN ESTİKÇE, GEÇMİŞ HAYALİNDE CANLANIYOR,
KEMİKLERİ ÇOKTAN TOPRAK OLMUŞ ANNESİNİN HAZİN NİNNİLERİNİ DUYUYORDU,
GEÇMİŞLE BUGÜN ARASINDAYDI VE NE YAPACAĞINI BİLMİYORDU

lif Kişi1 sonbaharda kireçlenmiş eklemlerini gibi gerildi, sertleşti uzun boyunlu, uzun ayak-

E kütürdeterek evden avluya çıkar, eski kü-

tüklerden birinin üstüne oturup güyâ yö-
nünü güneşe dönerdi. Böyle zamanlarda nereye
gittiği belli olmayan bir turna sürüsü cağıldaya
cağıldaya köyün üstünden, sonbaharı arkasın-
da bırakarak geçip giderdi. Elif Kişi başını kal-
dırıp çapaklı  gözleriyle gökteki turna katarını
arar, perde inmiş gözleri, karartıdan başka hiç-
bir şey seçemezdi. Dişsiz ağzını şapırdatıp  “Al-
lah’ın altında dönüp turna olaydım. Katılaydım
bu kervana, gideydim dünyanın bir ucuna.  Ah,
ah...”   deyip uzun uzun ah çekerdi.
Sonbahar bu defa da kapıyı kesip alacalı ka-
nadını köyün üstüne sermişti. Elif Kişi, kütüğün
üstünde oturup canıgönülden yüreğinin en de-
rinliğinde insanlıktan yüz çevirip turna olmak
istiyordu. Çok istiyordu, pek çok istiyordu ahh...
Duaları duyuldu. Önce ruhu ürperdi, yer gök
birleşti, yaşlı, hâlsiz  bedeni  güneş görmüş deri
lı, uzun gagalı akbaşlı turnaya dönüştü. Bir tek
hafızası kalmıştı bedeninde ve hafızasına turna
hafızası da karışmıştı. Kütüğe dayalı olan bas-
tonu yere düşünce avluda yem yiyen tavuk ve
civcivler yanlarına düşen bu yabancı kuştan ür-
kerek gıdaklamaya başladılar.
Elif Kişi’nin gelini Firengiz, tavukların sesini du-
yunca telaşla avluya koştu. Kütüğün üstündeki tur-
nayı gördüğünde elini ağzına götürüp çığlık çığlığa:
–Aman, bu turna nereden çıkıp geldi, diye
bağırdı.
Firengiz’in sesi evde uyuklayan kocasını ür-
pertti.  Necef, karısına sert şekilde söylenerek
dışarıya çıktı.
–Az dur, ne oldu, ay Çoban Gülahmet’in kızı,
kıyamet mi kopuyor?
–Aa, ne olacak, turnaya bak, turnaya! Gaga-
sının uzunluğuna bak, ayaklarına bak, babanın
evi yıkıla, turna sahibi!

12 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020


Necef’in gözleri av görmüş şahin gibi parla-
dı. Fısıltıyla:
-Ay kız sus, ses verip ürkütme, deyip içeri girdi.
Yan odanın penceresini açıp dışarı çıktı. Odun-
luğa gidip odunların arasından eline geçeni alarak
adeta bir kedi gibi turnaya yaklaşıyordu ki oğlu
Hikmet, nereden çıktıysa kuşun önüne siper oldu.
–Nasıl da dedeme benziyor, demesiyle Ne-
cef’in odun parçasını fırlatması bir oldu.  Odun
parçası turnanın başının üstünden vızıltıyla ge-
çip gül dikenine ilişti.
Turna, göz açıp kapatıncaya kadar havalandı.
Necef, turnanın peşinden avazı çıkana kadar
bağırdı, okkalı bir küfür savurdu.  Hikmet gözle-
rini kısıp seyrek dişlerinin arasından:
–Gitti, dedi.
Firengiz ellerini birbirine vurup:
-Yettiniz, diye ünledi.
Necef homurdana homurdana eve geç-
ti.  Hikmet  gördüklerinin  üstüne beş de fazla
koyup olayı anlatmak için mahalledeki diğer ço-
cukların yanına kaçtı.
Sonbahar güneşi, dağın arkasına geçip kay-
boldu, karanlık çöktü. Ev ahalisi malı davarı ahı-
ra, tavuğu cücüğü kümese koyduktan sonra eve
toplandı.
Elif Kişi’nin yokluğu da o zaman gün yüzüne
çıktı. İhtiyarın koltuğun üstündeki bomboş yeri,
yaslandığı ipek yüzlü yastık, kehribar tesbihi, yaz
kış üstünden düşmeyen kareli ceketi, eski püskü
şalı nasıl olduysa elektrik ışığında göründü.
Birdenbire hepsinin huzuru kaçtı. Firengiz’in
rengi soldu. Kendini suçlayarak:
–Nereye gitmiş olabilir ki bu ihtiyar, de-
yip omuzlarını düşürdü.
Necef, gözünü oğlu ve karısının üzerinde
gezdirip üzgün üzgün:
–Bakın, doğruyu söyleyin ha, olur ya birden
birisi kalbini kırar adamın, Allah’a and olsun evi
başınıza yıkarım, diyerek sesini yükseltti.
Evdekilerin sessizce ve âdeta ağızlarına su
alıp durmaları onun sinirini bozdu:
–O koca adam iğne olup samanlıkta kaybol-
madı ya?
HİKÂYE 561
Firengiz gözlerini kırptı, söylemeye söz bu-
lamadı.
Hikmet avluya çıkmıştı, dönünce Elif Kişi’nin
bastonuyla birlikte geriye dönünce onun başına
bir felaket geldiği gün anlaşıldı.
Elif Kişi iğne olup samanlığa düşmemişti ama
kuş olup göğe uçmuştu. Göklerin genişliği, rahat-
lığı, özgürlüğü aklını başından almıştı. Yaşlılıktan
kurtulmuş, her nasılsa fersiz gözlerine fer gelmiş,
daha rahat nefes almaya başlamış, kolları, ayakla-
rı kuş gibi hafiflemişti. Uzun kanatlarını çırptıkça
“İlahi, keremine şükürler olsun, kaderimde turna
olmak da varmış.” deyip Allah’a şükretti. Göklerde
süzüldükçe küçücük köyde doğup, yaşayıp, ölme-
nin ne kadar kötü olduğunu düşünüyordu. Pamuk
yığını gibi yumuşak bulutların arasından geçtikçe
gıdıklanıyor, tertemiz havayı ciğerlerine çektikçe
yaşamak, yaşamak istiyordu.
Yukarıdan baktığında yeryüzü avuç içi gibi
küçücük görünüyordu. Göller aynaya, nehirler
mavi renkli kurdeleye, dağlar toprağı koruyan
koruculara benziyordu.
İçinde bir his, hafızasında bir ses ona sesle-
niyordu.
Elif Kişi, ne kadar uçtuğunu, ne kadar kanat
çırptığını hatırlamıyordu. Ay ışığında tuhaf ses-
ler işitip yere indi. Nehir kenarındaki bir grup
turna sürüsüne yaklaştı.
Onun gelişi turna sürüsünde kargaşaya sebep
oldu. Turnalar yabani bakışlarla onu süzdü. Turna
sürüsünün başı olan Şahturna doğrudan doğruya
üstüne yürüyüp davetsiz misafiri gagalayarak kov-
maya çalıştı. Elif Kişi tek ayak üstünde sürüsünden
ayrı düşmüş garip turna gibi boynunu bükmüştü.
Turna sürüsü dalgalandı, turnalar hareket-
lendi; neşelerini bozmak istememelerinden ola-
cak ki akbaşlı turnayı sürünün başına koydular.
Elif Kişi nehre inip gözyaşı gibi dupduru, berrak
suda yıkanıp silkindi. Nehir kenarındaki taze ot-
ları, kum tanelerinin kursağına doldurdu, sonra
kayanın üstüne tünedi. Meğer turnalar da rüya
görürmüş.  Elif Kişi, turna uykusunda ermiş bir
turnanın kanadının ucuyla toprağın üstüne çizgi
çekip turnalara soru sorduğunu gördü:
TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI
13
561 HİKÂYE
–Çizginin öbür tarafında ne olduğunu kim
söyleyecek?
–Çizginin öbür tarafında toprak var.
Bu cevap ermiş turnayı tatmin etmedi.
Başka bir turna:
–Çizginin öbür tarafında yabancılık var. Orası
sınırın diğer yüzüdür, orası bana elder, dedi.
Ermiş turna onaylarcasına başını salladı.
Sonra hemcinslerine son tavsiyesini verdi:
–Aklınıza kazıyın, turna üç iklim, üç sınır ge-
çebilir. Dördüncü sınırı geçen geri dönmeyecek!
Sonra turnalar yok oldu. Ermiş turna, Elif Ki-
şi’ye, geçmişini hafızasından silip atması ve artık
turna olduğunu unutmamasını sıkı sıkı tembihledi.
Elif Kişi’nin uykusunu turnaların sesi böldü.
Şahturna Elif Kişi’nin başına konup onu ga-
galadı, gözlerinin içine baktı. Sürüsünden ayrı
düşmüş turnayı nedense sevmedi. Akbaşlı tur-
naya inanmadı. Bunu Elif Kişi de hissetti ama ne
yapabilirdi? Dünyayı dolaşmak, ülkeleri gezmek
için nelerden vazgeçmemişti? Şahturna en so-
nunda Akbaşlı turnaya sürüsünün sonunda yer
verdi. Elif Kişi, sevincinden semaha durdu, zarif
bir tuna semahıydı bu.
Ay battıktan sonra sürü havalandı…
Uçuş  sırasında  Elif  Kişi’nin insan hafızasıyla
turna hafızası birbirine karıştı.  İnsan hafızası
onu geçmişe, turna hafızası geleceğe çağırıyor,
geçmişle bugün arasında ne yapacağını bilmi-
yordu. Öğle vakti Şahturna’nın haberini işitti:
–Hazırlanın, birazdan sınırı geçeceğiz. Sınırı
geçince hafızamız silinecek, geçmiş bütün sevinci
ve kederiyle hiç yaşanmamış gibi unutulacak. Yeni
bir yol başlayacak, yeni hikâyeler yazılacak.  bırakın istediği kadar burada yaşasın, dedi.
  Elif  Kişi  işittikleri karşısında hayrete düştü.
O, geçmişi unutmak istemiyordu, geçmiş onun
içinde kuş gibi çırpınıyordu.  Şimdi güneşli hava,
tatlı otlar ve meyve taneleri için hafızasından mı
geçecekti? Kendine, evine, ona ait olan ne varsa
hepsinin üzerine çizgi mi çekilecekti? İnsan ha-
fızası turna hafızasına mı dönüşecekti?
Elif Kişi, kırmızı çizgiye -sınıra- gelip çattı.
Vücudu titriyordu, tüyleri diken diken olmuş-
tu, geçmişinden kaçmak, geçmişinden kopmak,
14 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
geçmişini unutmak ona ağır geliyodu. Sürü sı-
nırdan geçtikçe hafızasını yitiriyordu.
Elif Kişi, arzularının sınırını geçse de vatanı-
nın sınırını geçemedi. Hafızaları silinen turnala-
rın arkasından uzun uzadıya, kanatları yorulana
kadar bakıp geri döndü.
Uçtuğu yollar, geçtiği sular, dokunduğu bu-
lutlar, serpildiği, havasını soluduğu topraklar ona
nağme okuyordu. Rüzgârlar Elif Kişi’nin hafıza-
sının kıvrımlarından estikçe, çok çok uzaklarda
kemikleri çoktan toprak olmuş annesinin hazin
ninnilerini duyuyor; gözünü açtığı köy, gezdiği
toprak, yaşadığı yerler onun yolunu gözlüyordu.
Günlerce uçup yağmurlu çamurlu bir günde
ana vatanına döndü.
Elif Kişi’nin ortadan kaybolmasının üstün-
den yedi gün geçmişti. Yağmurun altında köyün
evleri hüzünlü ve kederli görünüyordu. Elif Kişi,
uzun yolculuktan sonra yüreği çarpa çarpa eski
kütüğün üstüne kondu. Mucize baş göstermedi,
Elif Kişi insana dönüşmedi. Sabaha kadar eski
kütüğün üstünde tek ayağının üstünde uyukladı.
Ertesi sabah ev sakinleri sürüsünden ayrı dü-
şen turnayı kütüğün üstünde görünce şaşırıp kal-
dılar. Saçı sakalı birbirine karışmış Necef, turnaya
onu sanki tanıyormuş gibi baktı. Firengiz garip
turnayı görünce ağlamaklı oldu. Hikmet, dedesi-
ne benzettiği turnanın boynuna sarılmak istedi.
Elif Kişi, sevdiklerinin yüreğinden geçenleri
anladı, kütüğün üstünden yere inip yem yiyen
tavuk ve civcivlerin arasına karıştı.
Necef:
–Ona dokunmayın, madem bu kapıya sığındı
Turna Adam, bir zamanlar sahibi olduğu bu
bahçede turna gibi yaşamak zor olsa da her şeye
razıydı. Yeter ki hatıralarının hazinliği, yaşanmış-
lıkların kokusu, hafızasının sınırları bozulmasın.
Vakit geçiyordu, Elif Kişi her sonbahar kü-
tüğün üstüne çıkıp göç eden turnalara bakıyor,
insana dönüşeceği günü bekliyordu.
1
Kişi: Azerbaycan Türkçesinde yaşlı insanların isimlerinin
sonuna getirilen saygı unvanı. ❮
 ZİNCİRLEME MUTLULUK DENEMESİ
TUNCAY GÜNAYDIN


HERKES KONUŞURKEN O HEP SUSMUŞTU. SUSKUNLUĞA BAĞLANMIŞTI. SONRA OKUL ÖNLÜĞÜNE, POLİS KOLEJİ
SINAVLARINA, YAVAŞ YAVAŞ TÜKENEN TUHAF HAYALLERİNE, DEVLET DENİLEN GARİP KAVRAMA, KARŞIDAKİ
KOLTUKTA OTURAN HANIMINA VE NİHAYET HALININ ÜSTÜNDE YUVARLANAN KIZINA...

A
rif evleneli dört sene oluyor. Kesin tarih
vermek imkânsız. Çünkü Arif evlendiği
tarihi unutmak üzere. Şu anki çizgisinde
devam etme olanağı bulursa iki seneye varmaz
evlendiği tarihi unutur. Gelsin tartışmalar. Klasik
yok oluş serüveni.
Arif’in bir kızı var. Annesine göre konuşmak-
ta geç kaldı. Arif, konuşmaya geç kalan kızının
en çok konuşmaya geç kalmasını seviyor. Gü-
lümseten sır.
Arif’e devlet otuz yedi yaşındasın diyor. Bu
yanın derdinden kurtulmuş ninesi “Sen ihtilalin
kışında doğdun.” diyordu evvel zaman içinde.
Arif devletten yana tavır koyup yaşını soranlara
otuz yedi diyor.
Evi insanı yormayan bir yokuşun ortasında,
sekiz katlı bir apartmanın beşinci katında. Doğu
cephesinden öğlenleri güneş görüyor. Kuzey
cephesinden özellikle kışları duvarların içine bile
nüfuz eden rüzgârlara göğüs geriyor. Arif evini
bu yüzden seviyor şimdilik. Maaşının üçte birini
mutlu olmaya çalıştığı bu eve kira olarak veriyor.
İşte bu tür sebepler yüzünden Arif, kapının
zilini çalarken mutlu olmaya çalışanların başka
iş yapmaması gerektiğini düşünüyordu. Mutlu
olmaya çalışanlar kirada oturmamalılardı, öde-
necek borçları olmamalıydı, hanımları ya da ko-
caları yüzlerinde billur bir avize gibi taşımalılar-
dı mutluluğu.
Arif aslında mutlu olmaktan vazgeçmek üze-
re. Bunun öyle belirli bir nedeni yok. Fakat bu
vazgeçişi huzurlu olmak yolunda bir ilerleyiş
olarak değerlendirmek istiyor. Bir önceki otobü-
sü kaçırmanın sonraki otobüsü yakalamak için
imkân olduğunu anlamış ve bunun huzurunu
hissetmişti epey zaman önce. Yine de kapıda
sessizce kucağına atılacak olan kızı konuşmaya
geç kalmıştı dünya üzerinde. Konuşmak eşittir
yarış yapmaktı Arif’e göre. İnsan bir şeylere geç
kalınca huzurlu olur. Tersinden inşa.

TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI

15
561 HİKÂYE
Arif çok sevdiği kıymalı patatese hiç dokun-
madı. Sabahtır midem ekşidi, dedi; tabağına
bakıp duran hanımına. Midesi ekşimeyen Arif,
tabağındaki patatesleri ikiye üçe bölüp eliyle
kızına yedirmeye çalışıyordu. Kızının küçücük
dişleriyle parmaklarını ısırması hoşuna gidiyor-
du. Alıştırma çocuğu, diye azarladı hanımı. Arif
hanımına bakmadan güldü. Arif güldü diye kızı
güldü. Kızı güldüğü için hanımı güldü. Zincirle-
me mutluluk.
Hanımıyla ilk tanıştıkları gün kumpir ye-
mişlerdi. Kumpiri hiç sevmezdi oysa. Arif olanı
severdi, zorla olanı değil. Kumpir zorla olandı
gözünde. Kıymalı patates, olan. Aslında Arif içi-
ne patates giren her yemeği severdi. Hanımıyla
ilk defa kumpir yediğinde az önce güldüğü gibi
gülmüştü. Bizim oraların patatesi sapsarı olur, o
aklıma geldi, demişti gülüşünün sebebi için. Ge-
çersiz bahaneler sunduğunun farkında değildi.
Artık gülüşünün sebebi sorulmuyordu. Eskime
etkisi.
Patatesin sarılığını azaltan neyse Arif’i de-
ğiştiren de oydu. Arif, olan olmak istiyordu,
zorla olan değil. Zorla olan şu karşı binalardı,
beşinci katında oturduğu apartmandı, balkona
çıktığında gördüğü, yüz elli metre ötede heyu-
la gibi duran, geceleri ışıkları yanan vinçti. Arif
zorla memur olmuştu. Patates tarlaları verimsiz-
leşmişti. Arif üniversiteyi dışardan bitirmiş, bir
tanıdık vasıtasıyla kapalı spor salonunun idare
işine atanmıştı. Zorla bağlanmıştı bir yerlere.
Eline sağlık, dedi hanımına sofradan kalkar-
ken. İstersen yarın akşam kumpir yemeğe gide-
lim, diye ekledi. Hanımı Arif’e cevap vermedi,
onun yerine kızına eğilip “Baban bizi kumpir
yemeğe götürecekmiş.” dedi gülerek. Hanımı
güldü diye kızı güldü. Kızı güldü diye Arif kesin
gülerdi ama o sıra balkona çıkmış bulunuyordu
sigara içmek için. Arif ne zaman tamamlanmaz
olmuştu? Böyle anları kaçırdığı için büyük ihti-
malle.
Balkona çıkar çıkmaz vinci gördü. Üzerinde
ışıklar yanıp sönüyordu insanları uyarmak için.
Evinin manzarası var mı diye sorsalar, “vinç” diye
16 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
bir cevap verebilme olasılığı olduğu için ürperdi.
Geceleri dinlenen bir canavarla bakışıyoruz diye
düşündü sigarasını yakarken. Geceleri vinçler ve
insanlar dinleniyor. İkincisinin dinlendiğinden
şüphe etti edebildiği kadar. Sizin için geceyi bir
örtü yaptım, buyuran bir ayet vardı. Nasıl aklına
geldi şimdi bu. İnsanlar geceyi vinçlerin dinlen-
mesi için bahane yapmışlardı. Arif “Bunları niye
düşünüyorum?” diye sordu kendine. “Yenilmez
Vinç” yazıyordu vincin üzerinde.
Sigarasının külü yere düşünce ayağıyla da-
ğıttı. Külü bir daha düşürmemek için kül tab-
lasını arandı. Kül tablası her zamanki yerinde
yoktu. Arif ömrü boyunca aradığı eşyaları bula-
mamasıyla kendini ispatlamış olsa dahi bu sefer
masum sayılırdı. Hanımı kül tablasını yıkamak
için almıştı. Arif bunun böyle olduğunu bilme-
sine rağmen külü kasımpatı saksısının içine attı.
Kasımpatı saksısının içine atılan kül ve az sonra
toprağına gömülecek olan izmarit gün gelince
başına iş açacaktı. Çünkü çiçekler külü sevmez-
di. Hanımı kasımpatı saksıları içindeki izmaritle-
ri sevmezdi. Dünyada yaşayan bütün canlıların
sevmediği bir şeyler vardı. Arif bunların ve çok
fazlasının tecrübesini edinmişti. Buna rağmen
kapıdan uzanıp kül tablasını istemedi. Hanımı
şimdiye kadar kül tablasını uzatmış olması ge-
rekirdi normal şartlar altında. Sekteye uğrayan
tüm alışkanlıkları sevmek Arif’in en esrarengiz
yanlarından biriydi. Sıradanlığa gidiş yolculuğu.
Neyi geciktiriyordu Arif? Ayazın göbeğinde
neyin gelmesini bekliyordu? Arif epey zaman
önce anlamıştı hayatının küçük ayrıntılar içeren
basit bir sergüzeşt olacağını. En azından kendi
kurduğu hayat böyleydi. Bundan dolayı kızının
kapıyı tıkırdatmasını bekliyordu. Nitekim ikinci
sigarayı yaktığı sırada kızı balkon kapısının ca-
mında göründü. Kızının dudakları kelime söy-
lemek için kıpırdamazdı ama Arif onun sessiz
dilinden büyük zamanın varlığına inanırdı. Si-
garayı kasımpatının toprağına gömdü. Camın
bu tarafına diz çöküp burnunu ve alnını cama
dayadı. Kızı, Arif’in yüzünde oluşan değişimden
dolayı gülmeye başladı. Çocuk, Arif’in camda

yayılan yüzüne dokunmak istedikçe daha çok
heyecanlandı. Kıkır kıkır zıpladı olduğu yerde. O
sevindi diye annesi sevindi. Annesi sevindi diye
Arif sevindi.
İçeri girip kızına sıkıca sarıldı Arif. Kızı,
Arif’in ayaz yemiş yanaklarından öptü. Arif, kı-
zını havaya kaldırıp mutfakla salon arasında iki
üç defa dolaştırdı. Bak annesi kızın uçak oldu,
dedi kahve yapmakta olan hanımına. Bütün ba-
baların bütün annelere söylediği benzer sözler
benzer mutluluklardı bunlar.
Mutfak kapısından son geçişlerinde kızı du-
vardaki izi gördü. Elini kaldırıp izi gösterdi. Az
önceki sevincinin yerini korku almıştı. Arif, kızını
izin yanına kadar götürdü. İzle yüz yüze gelmiş-
lerdi. Bu böcek değil kızım, kapanmamış bir çivi
izi, dedi gayet ciddi bir şekilde. Kızının elinden
tutup ize dokundurdu. Kızının bu izden oldum
olası korktuğunu fark etmişti. Kızı izi okşamaya
başladı. Arif kızının izi okşayan elini öptü.
Hanımının getirdiği kahveyi içerken olup bi-
teni düşünüyordu. Ne acayipti şu hayat. Fırsat
verirsen bağlanacağın bir şey muhakkak su-
nuyordu sana. Arif nelere bağlanmadı ki. Ço-
cukluğunda mesela. Herkes konuşurken o hep
susmuştu. Suskunluğa bağlanmıştı. Sonra okul
önlüğüne, tahta kılıçlar yapan dedesine, polis
koleji sınavlarına, yavaş yavaş tükenen tuhaf ha-
yallerine, o kara gözlü kıza, patates hasatlarına,
devlet denilen garip kavrama, iki bin kişilik spor
salonuna, karşıdaki koltukta oturan hanımına ve
nihayet halının üstünde yuvarlanan kızına. Arka
arkaya oluşan bağlardı bunlar. Farkına varma-
dan bağlandığın varlıklar veya yokluklar. Üstelik
boşluksuz. Yoksa ne olurdu, diye sordu; Arif kızı-
na bakarken? Yoksa ne olurdu Arif?
Orta kahvesini keyifle yudumlayan Arif mut-
luydu şu an. Yaşamın sıradanlığında yer bulmuş
her insan kadar mutluydu. Fincanın tabağına
kahve döküp kızına içirince mutluluğu arttı. Kızı
çenesinden sızan kahve damlasıyla dünyayı dol-
duracak kadar gülüverdi. Kızı gülüverince ha-
nımı Arif’e yetecek kadar güldü. Arif de güldü,
onun gülüşü kendine yetse olurdu.
HİKÂYE 561
Fotoğraf: Selami Özkan
Hanımı boş fincanı alırken “Çocuğu artık
doktora götürelim Arif, bak onun yaşındakiler
her şeyi konuşurken bizimki tek kelime etmedi
daha. Herkes sorup duruyor niye konuşmuyor
diye.” dedi “Tamam” dedi Arif, “Haftaya izin ala-
yım, götürelim.”
Mutfağa giden hanımının kaybolduğu kapı-
ya baktı uzun uzun. Söylese miydi acaba “Ben
beş yaşıma kadar tek kelime etmemişim.” diye.
Bunu hanımına şimdiye kadar niye söylemediği-
ni bilmiyordu. Arif’in babası da altı yaşına kadar
konuşmamıştı. Arif’in söylediği ilk söz, anasının
şalvarından asılıp “Bana ekmek ver.” olmuştu.
Anası şükürler olsun Rabbime diye fakir fuka-
raya torba torba patates dağıtmıştı. Arif hepsini
hatırlıyor bunların. Zamanı hatırlamaya başla-
dığı yaşlarda konuşmaya başlayınca insan, Arif
gibi oluyor.
Halının üstünde uyuyup kalan Arif’in kızı,
babası gibi geç konuşacaktı anlaşılan. Arif kızını
kucaklayıp yatağa yatırdıktan sonra kızının ku-
lağına eğilip “Ne zaman konuşacaksın bilmiyo-
rum kızım ama konuşunca ilk sözün baba olsun.”
dedi. Yanaklarından öpüp üstünü şefkatle örttü.
Sonra çıkıp vincin karşısında keyifle sigara
içti. ❮
TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI
17
 WALTER, HER ŞEYDEN ÖNCE ÇOK İYİ BİRİYDİ
KONUŞAN: MÜCAHİT KAÇAR


VİCTORİA ROWE HOLBROOK İLE DİVAN EDEBİYATI ÇALIŞMALARIYLA TANINAN
VE YAKIN ZAMANDA VEFAT EDEN WALTER G. ANDREWS’Ü,
TÜRK EDEBİYATINI VE AKADEMİSİNİ KONUŞTUK

ıymetli hocam, Türk Edebiyatı dergisinin İran şiiri üzerine çalışacaktım ancak İran’a git-

K bu sayısında, Divan edebiyatı alanında

yaptığı çalışmalarla tanınan ve 31 Mayıs
2020’de ebediyete göçen Walter G. Andrews
hakkında, onu yakından tanımış biri olarak si-
zinle kısa bir sohbet etme tek-
lifimi kabul ettiğiniz için teşek-
kür ederim. Walter G. Andrews edebiyatı okumamıştım. Geof-
ile tanışıklığınızın ne zamana frey Lewis’in Turkish Grammar
dayandığını sormakla sohbeti-
mize başlamak istiyorum.
Walter benden 13-14 yaş
büyük. Hiç ara vermeden oku-
yup erken yaşta hoca olmuş.
Hâlbuki ben çok başka bir se-
rüven yaşadım. Dolayısıyla
Türk edebiyatıyla ilgilendiğim
dönemde Walter Hoca’dan ha-
berim yoktu. Yani ben doktora
çalışmalarıma ilk başladığımda
tiğimde devrim oldu ve ben de geri döndüm.
Princeton’daki hocalarım; “İstanbul’a git, ora-
da çok kütüphane var, bir konu bulursun, bel-
ki İran’daki durum da düzelir.” deyince ben de
Türkiye’ye gelerek çalışmaya
başladım. Ancak öncesinde Türk
kitabından yavaş yavaş Türkçe
öğrenmeye başladım. Demek
istediğim, normal bir Türk ede-
biyatı eğitimi alarak bu yola
girmedim. Dolayısıyla Walter
Hoca’dan haberim yoktu. Aslın-
da kimseyi tanımıyordum. Kü-
tüphanede araştırma yaparken
bir Amerikalının yani Walter
G. Andrews’in kitabını gördüm.
Sanırım Boğaziçi Üniversitesi’n-

18 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020

 RÖPORTAJ 561
de Divan Edebiyatıyla ilgili tek kitaptı, divanlar
filan yoktu. Yapısalcılığa dayanan bir yöntem
kullandığını gördüm ve ben daha çok anlamı
asıl alan bir zevkle çalıştığım için çok fazla önem
vermedim. Doktora tezimi bitirdikten sonra Co-
lumbia Üniversitesi’nde doktora-sonrası çalış-
malarım sırasında Şerif Mardin, Walter G. And-
rews’in Poetry Voice, Society’s Song (Şiirin Sesi,
Toplumun Şarkısı) kitabını hediye etti. Sanırım
kitabın henüz piyasaya çıkmayan, Şerif Hoca’ya
review için gönderilen bir nüshasıydı. Böylece
10 yıldan sonra tekrar yolumuz kendisiyle kesiş-
ti. Edebiyatın daha çok sosyal boyutlarına odak-
lanan çok güzel bir çalışmaydı. Ona bir mektup
yazdım ve kendisini şimdiye kadar tanımadığım
için utandığımı, kitabını ne kadar beğendiğimi
ifade ettim. Bir aradan sonra özgünlük hakkında
ilk makalemi yayınlayacaktım ancak hakemlik Victoria Rowe Holbrook
yapan Walter’ın hocası James Stewart Robinson
ve Walter Feldman isminde bir asistan makale- zordu. Eugene’in üzerine bir doktora semineri
nin yayımlamasına karşı çıktılar. Walter aklıma vardı ve ben dersim çakıştığı için seminere gi-
geldi. Makaleyi anlar diye ve ona mektup yaza- demiyordum. Ancak okumalarını takip ediyor-
rak ne yapmam gerektiğini sordum. Walter, o sı- dum ve Walter’a okutulan bütün kitapları ve bir
ralarda New York’ta olacağı için oraya gittiğinde öğrencimin aldığı notları verdim. Sonra Walter,
doğrudan dergi editörüne giderek bu makalenin Deleuze üzerinde çok güzel bir makale yazdı.1
yayınlanması gerektiğini söylemiş. Bu hiç kimse- Walter, böyle bir fırsatı değerlendirip derinlik-
nin yapmayacağı bir iyilikti. Walter hep öyle idi, lerine iner güzel bir çalışma meydana getirirdi.
yardım sever, iyilikle dolu bir insan. Eşi Melinda çok şeker bir insandı. İkisinin çok
✓ Walter Hoca’nın karakteri ve kişiliği hakkın- güzel ve tatlı bir evlilikleri vardı. Bu kadar mutlu,
daki izlenimleriniz nelerdir? Sizce nasıl bir in- birbirini seven ve beraber olmaktan mutlu olan,
sandı kendisi? aynı masada oturmayı seven insanlar görmedim.
Bu çok önemli bir özellik. Bir gün onlarla bir ak-
Walter, her şeyden önce çok iyi biriydi. Ay- şam yemeği yedim ve bana ilginç bir hatıralarını
rıca çok zeki ve çalışkan; hep ilerleyen, sürekli anlattılar. İlk evlendiklerinde karı koca olarak
kendisini geliştiren biriydi. Ohio State Üniversi- kahve içiyorlarmış sürekli ve bir gün Melinda;
tesi’nde çalışırken onu davet ettim ve gelip bir “Walter, ben aslında kahve içmeyi sevmiyorum.”
konuşma yaptı. Osmanlı şiirine dair çalışmaların deyinde Walter da “Ben de sevmiyorum.” demiş.
yapılmamasından şikâyet etti. Dinleyiciler biraz Meğer ikisi de evlenmiş çiftler kahve içer diye
tuhaf bulmuşlar onun bu derdini. Çünkü unu- içiyormuş.
tulmuş ve kenara atılmış bir şeyle uğraşıyordu.
O zaman Ohio State hocaları olarak bir kuram ✓ Walter Hoca ile bir projede çalışma, ortak bir
iş yapma imkânınız oldu mu?
grubumuz vardı, üyelerinden biri de Deleuze
üzerine çalışan Eugene Holland idi. Anti-Oedi- Biz mekân olarak çok uzak yerlerde yaşayan
pus gibi kitaplarının anlaşılması gerçekten çok insanlardık. Bir de ben ve Walter farklı ilgilere sa-

TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI

19
561 RÖPORTAJ
hip insanlardık. Uzun bir süre, pırıl pırıl gençleri
sadece transkripsiyon yaparak tez üretmelerinden
kurtarmak için divan şiiri metinlerini dijitalleştir-
meyle uğraştı. Doktorası olan ama hiç düşünme-
lerine fırsat verilmeyen gençleri ve sahayı kurtar-
maya çalıştı. Ben de bu sıralarda doçent olabilmek
için kitap yazıyordum, Walter, profesördü, zaman-
lama uygun değildi. Sonra öğrencilerimden biri
olan Özgen Felek’i Walter ile tanıştırdım ve ikisi
beraber bir Hüsn ü Aşk’ın tiyatroda sahnelenmesi
işini yaptılar. Tuhaf değil mi? Beraber çalışmadık
ama ortak bir öğrencimiz ilgisiyle benim çalıştı-
ğım eser hakkında bir projeyi meydana getirdi.
Özgen benim için bir armağan kitap hazırla-
mak istemiş. O kitap çıkana kadar benim habe-
rim hiç olmadı. Walter Hoca da büyük bir teva-
zuyla bu işi üstlendi.
✓ Walter Hoca’nın çalışmaları içinde özellikle bunun için de tezler, kitaplar ve makaleler ya-
hangisini diğerlerine göre ön plana çıkarırsınız?
Hepsi çok değerli çalışmalar. Bütün çalışmaları,
her makalesi çok değerlidir. Hoca çok iyi bir araş-
tırmacıydı. Mehmet Kalpaklı ile Nejat Black ile be-
raber Batı’da herkesin divan şiiri çevirilerini oku-
WALTER G. ANDREWS KİTABI
MÜCAHİT KAÇAR
O
smanlı edebiyatının Batı’da tanınmasında
ve bilimsel kıstaslarla incelenmesinde çok
büyük katkılar sunan Walter G. Andrews,
31 Mayıs 2020 günü vefat ettiğinde geride bı-
raktığı birçok değerli çalışması yanında, ölü-
münden kısa bir süre önce yayınlanan armağan
kitabında kendisiyle ilgili paylaştıklarıyla da ör-
nek olmaya devam ediyor.
20 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
yabilmesini sağlayan zeki ve dikkatli bir şekilde
hazırlanmış Ottoman Lyric Poetry yayınladı. Yine
Mehmet Kalpaklı ile beraber yayınladıkları Age of
Beloveds: Love and the Beloved in Early Modern
Ottoman and European Culture kitabı bambaşka
bir ufuk ve bambaşka bir seviyededir. Hiç kimsenin
yanaşmadığı Doğu Akdeniz’de aşk meselesini ele
aldı. Sevginin bütün türleriyle ele alındığı bu kitap
çok cesurcadır. Ben de şaşırmıştım açıkçası kitabı
okurken, çünkü görünüşte Walter çekingen olan
ve bu konulardan konuşan biri değildi. Ama kitap
çok güzel oldu. Venedik, Genoa ve Osmanlı arasın-
daki kültür paylaşımını çok güzel ele almıştır. Çok
önemli bir kitaptır ve keşke özellikle de Avrupa ta-
rihi çalışanlar tarafından daha fazla okunsa.
✓ Son sorumuz da bazılarına göre “yabancı”
olan sizlerin Türk edebiyatını bize tanıtırken ve
zarken yaşadığınız bazı sıkıntılar da olmuştur.
Sizin veya Walter Hoca’nın yaşadığı sıkıntılar
neler oldu acaba?
Tabi Amerikalı olup bu işlerle ilgilenmek tu-
haftır. Bir tesadüf sonucu olabilir ancak; çün-
Atiye Gülfer Gündoğdu ile Servet Gündoğ-
du’nun editörlüğünde hazırlanan ve Aralık
2019’da İnsan Yayınları tarafından yayınlanan
bu armağan kitapta, mutad olduğunun aksine
bilimsel çalışmalar bulunmuyor. Dört bölümden
oluşan kitabın ilk iki bölümü, kendisiyle yapı-
lan İngilizce nehir söyleşinin editörler tarafın-
dan Türkçeye çevirisinden oluşmaktadır. Birinci
 RÖPORTAJ 561
kü Türkler kendi eski edebiyatlarını kötülediler.
Gibb’in de bu söylemi ele alıp altı cilt hâlinde yaz-
masıyla kimse divan edebiyatını okuyacak değildi
elbette. 20 yıldır Türk edebiyatı dersi vermedim.
Çünkü aşırı milliyetçi ve koruyucu bakış açısı beni
çok sıkıyor. Amerikalı olarak bu prensip ile bü-
yüdüm: Her kültür değerlidir, üzerinde durmak,
okumak, anlamak değerlidir. Neden? Çünkü
ondan bir şeyler öğrenebiliriz. Herkes bu prensi-
be göre davranır mı? Hayır. Ama böyle bir temel
vardır Amerikan üniversite sisteminde. Bir de bu-
nunla yakından alakalı prensip de var: Kültürün,
sanatın siyasileştirilmesi, siyaset için araç olarak
kullanılması kötüdür çünkü öyle olunca özgür Walter G. Andrews
olamıyor sanat. Özgür olamayınca da eleştirel iş-
levi -ki sanatın başlıca işlevlerindendir- kaybolur; bu edebiyatı kötülerken ben neden çalışmaya
üstelik yaratıcı yenilikler de olamıyor. Walter ile devam ettim? Belki kadın olduğumdan haksız-
ben böyle bir kafa ile geldik, tesadüfler yüzünden lığa karşı hassasiyetim var, burada bir haksızlık
eski şiir ile tanıştık. Türkiye’deki sanatın siyasileş- hissettiğim için merak ettim ve üzerine gittim.
tirilmesini anlamadık, çok sonradan anlamadı- Walter ile bu konuları konuşmadığımız için ne-
ğımız işin içine karıştığımızı anladık ama yine o leri yaşayıp yaşamadığını bilmiyorum.
söylediğim temel prensiplerle ilerledik. 1
Singing the Alienated ‘I’: Guattari, Deleuze and Lyrical
Ben buraya ilk geldiğimde divan şiiri çalışa- Decodings of the Subject in Ottoman Poetry, The Yale
cağımı duyanlar; “Allah akıl versin.” derken ve Journal of Criticism, 6:2, 1993, s. 191-219. ❮

bölümde Walter G. Andrews’in geleceği hakkındaki düşüncele-

kendi geçmişine ve özel hayatına rini okuyoruz.
dair her konuda sorulan sorulara Kitabın üçüncü bölümü ise
büyük bir samimiyetle cevaplar yolu Walter G. Andrews ile ke-
vererek onu daha yakından tanı- sişmiş kişilerin onun hakkındaki
mamıza izin veriyor. Bu bölümde kişisel görüşleri ve hatıralarını
isminin hikâyesi, çocukluk yılla- içermektedir. Bu bölümde anla-
rı, akrabalık ilişkileri, okuduğu tılanlar, Walter G. Andrews’ün
okullar, Türkçeyle ilk tanışması neden bir Osmanlı beyefendi-
ve sevgili eşi Melinda ile tanışıp si olarak anıldığının sebeplerini
evlenmeleri hakkında bilgi sahi- ortaya koyduğu kadar çalışkan-
bi oluyoruz. Kitabın ikinci bölü- lığının ve insani yönünün de bir
münde ise Osmanlı şiiri üzerine vesikası durumundadır. İlgili bö-
çalışmaya başlaması, karşılaştığı lümde Andrews’la tanışıklıklarını
zorluklar, alanın problemleri ve ve onun akademik düşünme tarzı

TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI

21
561 RÖPORTAJ

hakkında görüşlerini anlatanlardan ikisinin söz-

lerini aşağıya alıyorum:
“Andrews’un külliyatının önemi öylesine bü-
yük ve müstesna ki özümsenmesi birkaç kuşak
alacak.” Victoria R. Holbrook
“Walter Andrews’un ‘garip’liği yalnızca Wis-
consin’de yetişmiş biri olmasına karşın Osmanlı
şiiri konusundaki derin bilgisinden değil, kişili-
ğinden kaynaklanır. Walter, olağanüstü çalışkan
ve üretken bir insandır. Ancak çalışma disiplini
asla insanlığına ket vurmaz.” Selim S. Kuru
Dördüncü bölümde de Walter G. Andrews
bizimle konuşmaya devam ediyor. Osmanlı şii-
riyle ilgili araştırmalarda her zaman yol göster-
meye devam edecek olan temel eserlerini niçin
yazdığını açıkladığı bu bölüm “Sebeb-i Te’lîfler:
Niçin Yazdım?” başlığını taşımaktadır. Bu bölüm,
Walter G. Andrews’ün özgeçmişi ile yayınlarının
bulunduğu bir listeyle bitmektedir.
Eskiden beri, sevdiğim ve hayran olduğum
insanların hikâyelerine ve şahsi hayatlarına ait
fotoğraflara bakmaktan hoşlanmışımdır. Bir
hatıranın ve bir fotoğrafın bana çoğu zaman
kitaplardan daha çok şey kattığını müşahede
etmişimdir. Bu sebeple kitabın şahsımı en çok
etkileyen yönlerinden biri de sona konulan ki-
şisel fotoğraf albümü ve kitabın sayfa aralarına
serpiştirilmiş fotoğrafları içermesidir. Bazıları
kitaba katkıda bulunanların kişisel arşivlerinden
alınan bu fotoğraflarda Walter G. Andrews’e
Türkiye Cumhuriyeti tarafından verilen liyakat
nişanından çocukluk ve gençlik yıllarına ait fo-
toğraflara ve gündelik hayatta eşi ve öğrencile-
riyle beraberken çekilmiş karelere kadar birçok
ayrıntı mevcut. Böylece Walter G. Andrews ile
kişisel bir bağ kurma imkânı da elde etmiş olu-
yoruz.
Walter G. Andrews gibi Türk edebiyatı açı-
sından değerli çalışmalar ortaya koymuş birinin
hatıralarının ve fikirlerinin yaşamasını sağlayan
ve 80. yaşına hediye olarak hazırlanan bu kitabı
ortaya koyan editörlere ve katkıda bulunanlara
teşekkür ediyorum. ❮

22 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020

 TÂHİRÜ’L-MEVLEVÎ’NİN NEŞREDİLMEMİŞ
BAZI ŞAHSİ HATIRALARI
İBRAHİM ÖZTÜRKÇÜ


TÂHİRÜ’L-MEVLEVÎ’NİN SÜLEYMANİYE KÜTÜPHANESİ, FETHİ SEZAİ TÜRKMEN
ARŞİVİNDE 202 NUMARAYA KAYITLI ŞAHSİ FIKRALARI KENDİSİNİ YENİDEN
HATIRLAMAMIZA BİR İMKÂN SAĞLIYOR

ehçet Necatigil’in “Kitaplarda Ölmek” baş- lar silsilesidir. Bir ömrün bereketi sayılabilecek

B lıklı şiirini bilmeyen yoktur sanırım. “Ki-

taplarda bir çizgilik yerde hapse mahkûm”
edilen herkes adına, şairane bir reaksiyon ihtiva
eden bu şiir şöyle başlar:
Adı, soyadı
Açılır parantez
Doğduğu yıl, çizgi, öldüğü yıl, bitti
Kapanır, parantez.
O şimdi kitaplarda bir isim, bir soyadı
Bir parantez içinde doğum, ölüm yılları…
Bu dizeler, bir bakıma nisyana, ihmalkârlığa
ve zamana yenik düşen her insanın kaderine
dair müthiş bir ironi de barındırmaktadır. İki çiz-
gi arasına sığdırdığımız çoğu biyografiler, aslın-
da yaşanılmış anların sıcaklığından uzaklaştırıp,
üzerine nisyan soğukluğunu çektiğimiz kurban-
her güzellik artık birkaç satırın insafına kalmış-
tır. Bu açından hatırat, bir bakıma unutulmuş-
luğa karşı insanın açtığı ferdî bir savaştır ve var
olmanın mücadelesini ölüm sonrası tarih huzu-
runda vermeye çalışmaktadır. Ne yazık ki tarihin
karanlık sokaklarında nisyana mahkûm ettiğimiz
şahısların sayısı, hatırlayabildiklerimizden daima
daha fazladır.
Yakın tarihimizde “bir çizgilik yere” hapsedi-
len şair ve yazarlardan biri de Tâhirü’l-Mevlevî
(1877-1951)’dir. Meşrutiyet, İttihat ve Terakki,
Cumhuriyet devrinin önemli tanıklarından olan
Tâhirü’l-Mevlevî’nin Süleymaniye Kütüphanesi,
Fethi Sezai Türkmen arşivinde 202 numaraya
kayıtlı “Şahsî Fıkraları”, kendisini yeniden ha-
tırlamamıza bir imkân sağladı. Fethi Sezai Türk-
men, şairin Darüşşafaka’dan talebesi olup ve
mezuniyeti sonrası da irtibatları devam etmiş,
vefatı sonrasında hususi arşivi kendisine inti-

TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI

23
561 ARAŞTIRMA
kal etmişti. Fethi Sezai Türkmen tarafından da
Süleymaniye Kütüphanesine bağışlanan arşivde
müsvedde hâlindeki on yedi kâğıda, muallimlik
yıllarına ve şahsi hayatına ait fıkraları kaydeden
Tâhirü’l-Mevlevî, bizi yakın tarihte meraklı bir
yolculuğa çıkarıyor. Şair Eşref, Müderris Ferid
Kam, Mevlevî Şeyhler, Mehmed Âkif ve yakın
dostları, Doktor Nuri Paşa, Eski Diyanet Reisi
Şerâfeddin Yaltkaya’nın babası Şeyh Hâfız Ârif
Efendi bu fıkraların kahramanlarından bazıları...
Kendisine izafe edilen ve Nef’î’nin “Tahir Efen-
di” namında biri için yazdığı dizelerin intikamını
aldığı hadisenin aslı da bu fıkralarda gün yüzü-
ne çıkıyor. Ayrıca bu “Olgun” yazarın, fıkralar-
da geçen, Türkçeyi düzgün konuşma ve yazma
hassasiyeti, günümüzde herkesin kulaklarına
küpe olacak cinsten. Bu hatıralar içerisinde en
önemlisi Harb-i Umûmi sonrası Mütarekesi yıl-
larında yanan Dârülfünûn’da bir “Lügat, İmlâ ve
Edebiyyât” komisyonu teşkil edilmesi ve burada
Âkif’in aralarında bulunduğu dostlarıyla ilgili
Tâhirü’l-Mevlevî’nin tuttuğu notlardır. Komisyo-
nun mahiyetine dair kısa da olsa kayda giren bu
latif bilgiler, dikkatleri bir kez daha bu Dil Encü-
meni’nin bir müddet de olsa meşgul oldukları ve
“Elif” maddesini bitirdikleri hâlde hazırlanması
akîm kalan sözlüğe çevirecektir.
Kâğıt müsveddelerindeki kısa yazıların başı-
na “Şahsî Fıkralar, Fıkra, Mekteb Hâtıralarından”
ibarelerini koyan Tâhirü’l-Mevlevî’nin muallim-
lik dönemlerine ve hususi hayatına dair başın-
dan geçen fıkraları derlemek istediği anlaşılıyor.1
Neşredilen bir kısım hatıralarının dışında, zekât
kabilinden bize ulaşan bu ufak tefek fıkralar
bile, onun ilmî, edebî ve ahlakî faziletlerinin
yanında nüktedanlık vadisindeki kabiliyetini
gözler önüne sermeye yetmektedir. Meraklıları-
nı, Tâhirü’l-Mevlevî’yi bir kez daha okumaya ve
araştırmaya teşvik edeceğini umarak, başlıkları
tarafımızdan konulan, bu fıkraları neşrediyoruz.
Tâhirü’l-Mevlevî’den Kıtalar
Tekyeler kapalı, dervişlik yasak
Serbestçe yapılır lâkin Masonluk
24 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
Bu sâri marazdan hayru’l-Hâfizîn
Memlekete ihsân etsin masûnluk
***
Adamdır denilen hakîki insan
Bütün mahlûkatın en ekmelidir
İnsan suretinde birçok kalıplar
İnsanlığın ancak bir heykelidir.
***
Riyâdan kurtulmak ihlâsı bulmak
İstersen dikkat et yahu şu söze:
Seyyiâtı nasıl gizli tutarsan
Hasenâtın öyle batmasın göze!
***
Tramvayda, yolda herkese karşı
Okurken hareket yapma lebinde
Yaptığın amelde riyâdan sakın
Gösterme tesbihi, sakla cebinde.
İnsan “Eşref-i Hayvan”dır!
İstanbul’daki Yenikapı Mevlevîhânesi çi-
lekeşlerinden olup memleketi bulunan Yoz-
gat’taki Mevlevî tekyesi şeyhliğine tayin
edilmiş ve orada ölmüş bulunan Neyzen Hacı
Salih Dede; gayet zarîf ve sözünü esirgemez
bir adamdı. İstanbul’dan bulunduğu sırada bir
gün Müşir ve şair Bursalı Eşref Paşa’nın ko-
nağına gitmişti. Paşa Bektaşî idi. Fakat Mev-
levîliğe de muhibbi geçinirdi. Onun için Mev-
levîlerle ihtilât ve onlara iltifat ederdi. Dede
ile konuşurken birdenbire dışarı çıktı ve biraz
sonra gelişinde,
-Dede, ayağın uğurlu imiş. Feyz-i kudûmünle
bir “amel-i sâlih” oldu, rahatlaştım, dedi.
Pek de zarif denilemeyecek olan bu nükteye
karşı Salih Dede:
-Olabilir. İnsan “eşref-i hayvan”dır, cevabıy-
la mukâbelede bulundu ve Paşa’yı cevap yerine
gülmeye mecbur etti.
Yarım saat daha Müslüman kalmak için!
Meşhur şâir Eşref, İzmir’de birkaç arkada-
şıyla oradaki Bektaşî Babası Ruhi Bey’e intisâb
etmeyi kararlaştırmışlar ve Baba’nın Kara-
taş’taki evine gitmişler. Nasip almak için birer
 ARAŞTIRMA 561
birer babanın yanına girecekleri sırada en yaş-
lıları bulunan Eşref’e:
-Bey baba buyurun! demişler.
Eşref:
-Evvela siz girin, ben en sonra girerim, demiş.
Sebebini sormuşlar:
-Yarım saat daha Müslüman kalmak için! Ce-
vabını vermiş.

Bir eşek peyda olsa…

Mevlana Câmi bir gün pür-neşe bir halde:

Bes ki der cân-ı nizar ü çeşm-i bindârem tûyi

Ger kesî peydâ şeved ez dûr pindârem tûyi

Yani “Zayıf ruhumda ve uyanık gözümde o

kadar yer etmişsin ki uzaktan biri peyda olsa
seni sanıyorum.” matla’ını tekrar tekrar okuyor-
muş. Herzevekil’in biri:
-Mevlana; eğer “Hârî peydâ şeved?” yani
“Eğer bir eşek peyda olsa ne yaparsın?” diye sor-
muş. Hazret de:
-Pindârem tûyi! Yani “seni sanırım!” cevabını
vermiş.

Belediye çavuşunun zenci karısı…

Müderris Ferid Bey [Kam] ki kendi kendine
yetişmiş, emsâli bulunmaz bir fâzıldı. Bir gün
–evinin bulunduğu- Beylerbeyi’nin deniz kena-
rındaki kahvede oturuyor, ağzında kara “helîle”
çiğniyormuş. Biri, ne çiğnediğini sormuş. O da:
-Helîle kara demiş. Sâil [soruyu soran] tekrar:
-Kara halîlenin ne hâssası var? deyince Ferid
Bey:
-Onu belediyye Çavuşu Osman Efendi’ye sor,
cevabını vermiş.
“Helîle” zeytin çekirdeği gibi siyah bir nebat-
tır. Tabiatın telyineyni için kullanılırdı. Halk ona
“kara helîle” derdi. Halîle ise insanın helâli, yani
zevcesi demektir.
İrâd edilen suâlin söylenişinden “siyah zev-
cenin ne hassâsı vardır.” meâli çıktığından Ferid
Bey, cevabı zenci karısı bulunan belediyye çavu-
şuna havale etmiş.
Tahirü’l-Mevlevi’nin kendi el yazısıyla Şerafeddin
Yaltkaya’nın babası Şeyh Hafız Arif Efendi’ye dair
kaydettiği 15 numaralı fıkra
Enfiye izini takip et!
Bir aralık Harbiye Nezareti’nin Sıhhiye Dai-
resi reisliğinde bulunmuş olan Doktor Nuri Paşa,
pek ziyade enfiye tiryakisi imiş. Ardı, arası kesil-
meksizin enfiye kutusunu cebinden çıkarmak ve
açmak, zahmetli olduğu için masanın üstünde
içinde enfiye koyduğu bir tabak kor ve oradan
alıp çekermiş.
Maiyeti kâtiblerinden biri, bir bayram günü
tebrik için Paşa’nın Çengelköyü’ndeki köşküne
gidecekmiş. İskele memuruna:

TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI

25
561 ARAŞTIRMA
-Nuri Paşa’nın köşkü ne taraftadır? diye sor-
muş. Memur da:
-Enfiye izini takip et. Nerede biterse o kapıyı
çal! diye tarif etmiş.
Enfiye çok çekilince buruna gidemediği için
tabii olarak dökülür. Fetva eminliğinden şeyhü-
lislam olan Nuri Efendi merhumun oturduğu
yere yaygı yayılır, oraya dökülen enfiyeler, sonra
toplanılır, Şeyhülislam efendiye verilirmiş. Nuri
Paşa’nın da tedavi için devam ettiği evde dök-
tüğü enfiyeler toplatılmış, kendisine hediye edi-
lerek memnun kılınmış olduğu söylenilirdi. Bir
müddet sıhhiye müdürlüğü etmiş olan Doktor
Arifî Paşa da enfiye tiryakisi idi:
-Enfiyenin yarısı çekilir, yarısı ekilir, diyerek
dökülmesini anlatırdı.
Enfiyeye tam zevki ile rağbet edenler, tünde oturmaktan pantolonum hurma tatlısına
Az çekmeli, az çekmeli, az çekmeli derler döndü!
diye bir beyit vardır ki kutudan seyrek ve az al-
malı ve hafifçe koklamalı demekmiş.
Girit’i aldığımız fiyata satarız!
Sultan Abdülaziz Fransa’yı ziyaret ettiği vakit
Sadrazam Fuâd Paşa da beraber gitmişti. O vakit
Fransa İmparatoru Üçüncü Napolyon, Fuâd Paşa
ile konuşurken “Şu Girit başınıza bir dert oldu.
Bir müşteri bulup satsanız da kurtulsanız!” der.
Fuâd Paşa da “Güzel bir fikir haşmetmeab!” diye
bir cevap verir. Üçüncü Napolyon, “Peki kaça sa-
tarsınız?” diye sorunca Fuâd Paşa da “Aldığımız
fiata haşmetmeab!” der. Malumdur ki Girit, 22
seneden fazla bir muhasaradan sonra alınmıştı.
Not: 1055 tarihinde Sultan İbrahim zama-
nında Osmanlı donanması Girit’e yanaşıp Han-
ya’yı 57 günlük muhasaradan sonra feth, Kan-
diye’yi de 1058’den 1080 tarih-i Hicrîsine kadar
22 senelik muhasaradan sonra zapt etmişti. Ve-
nedikliler Soda, Spinalonga ve Graboza iskele-
lerini bir müddet daha muhafaza edip nihayet
bunları da birer birer teslime mecbur olmağla
bütün cezire memalik-i Osmaniye dairesine dâ-
hil olmuş.”tu (Kâmûsu’l-Alâm).
26 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
Mızıkalı Deli Tahsin ve Kör Hakkı
İstanbul’un Yenibahçe semti civarındaki Ke-
çeciler Mahallesi’nin hem çolak, hem topal bir
imamı vardı. Elinin, ayağının za’fına rağmen dili
pek kuvvetli idi. Dua edişi de meşhur olduğun-
dan cemiyetlere çağrılır, saatlerce sürmek üzere
dua ederdi.
Bir gün Beşiktaş’taki Sinan Paşa Camii’nde bir
“Ketebe Cemiyeti”ne duâ-gû Efendi davet edil-
miş ve duaya başlamış. Yakût-ı Musta’sım’dan
başlayıp Reîsü’l-Hattâtîn Muhsinzâde Abdullah
Bey merhuma kadar hattatların silsilesini saymış
ve her birinin ruhuna Fatihalar göndermiş.
Cemaat arasında Mızıkalı Deli Tahsin denilen
boşboğaz biri bulunuyormuş. Uzun bir müddet
geçtikten sonra Fatiha denilince yerinden fırlamış:
-Hay Allah müstahakkını versin, hasır üs-
demiş.
***
Nef’î vâdisinde bir Divan’ı ve “Kör Hakkı” diye
meşhur olan Paşazâde Hakkı Bey’in bir gözü
amâ, diğeri çipil olduğu gibi yüzü de bakılmaya-
cak derecede çirkinmiş.
Kendisiyle teklifsiz konuşan şâir Kazım Paşa
bir gün:
-Hakkı Bey, seni gördükçe evdekine acıyo-
rum, demiş. Hakkı Bey de:
-Paşa onu görsen bana acırsın. Hatta ben
onun için bir medhiye (!) söylemiştim, diyerek:
Çirkiniz birbirimizden b…uz amma a kenef
Sana nisbetle hele Yusuf-ı sâni gibiyim.
beytini okumuş.
Tâhir olduğu ihtilaflı, fakat sâdık olduğu
kesin…
Az vakit içinde pek muvaffakiyet göste-
ren “Dârül-hilâfe Medreseleri” kapatılıp “İmam
Hatib Mektebleri” açıldığı sırada ben de İstan-
bul İmam Hatib Mektebi’ne Edebiyat, İnşâd ve
Hitâbet Muallimi tayin edilmiştim.
 ARAŞTIRMA 561
Talebe arasında Sadık isminde sâfîce bir ço-
cuk vardı. Sonra mektebi terk ederek bilmem
hangi liseye devama başlamıştı.
Bir gün bu Molla Sâdık bizim eve geldi.
Nef’î’nin “Tahir Efendi” nâmında biri için yazmış
olduğu:
Bize Tâhir Efendi kelb demiş
İltifâtı bu sözde zâhirdir
Mâliki mezhebim benim zira,
İtikâdımca kelb, tâhirdir.
Kıt’asını edebiyat dersinde öğrenmiş. Bundan
bahsederek:
-Kelb, tâhir midir? diye sordu. Ben de:
-Tâhir olduğu ihtilaflıdır. Fakat sâdık oldu-
ğunda ittifâk vardır.
cevabını verdim.
(Mekteb Hâtıralarından)

Kabûlün kabûlün kabûlün kabûl…

Maltepe Askerî Lisesi’nin onuncu sınıfında
edebiyat okutuyordum. Talebeden Kemal isimli
gayet zeki bir çocuk vardı.
Bir gün derste, Sinan Paşa’dan bahsetmiş;
“Paşa, hem şair, hem nâsirdir. Fakat nesri naz-
mından çok kuvvetlidir” diyerek bir beytini oku-
muş ve bunun vezni nedir? diye sormuştum.
Çocuklar, arûz bilmedikleri için pek tabiî ola-
rak veznini bilemediler. Hem tavzih, hem takbih
olmak üzere:
Sezâdır denilse sizinçin cehûl
Feûlün feûlün feûlün feûl
dedim. Ön sırada ve muallim kürsüsünün tam
karşısında oturan Kemal derhal:
Kabûlün kabûlün kabûlün kabul
mısrarını okudu.
(Mekteb Hâtıralarından)
Amerika, “ham erik”ten türemiştir!
Bir lise talebesinden biri:
-Amerika’daki “Kanada” Türkçe imiş, “Kan
ada” demekmiş! Öyle mi diye sordu ve bunu ta-
rih hocasının söylediğini haber verdi.
Tahirü’l-Mevlevi’nin kendi el yazısıyla Neyzen Salih
Dede’ye ait hatırasını kaydettiği 4 numaralı fıkra
Güldüm ve:
-Evet, “Amerik” kelimesi de “ham erik”ten
bozmadır, dedim. Bu sefer çocuk da güldü.
Vaktiyle Türkçe kelimeleri Arapça ve Acem-
ce’den alınmış diye göstermek merakı vardı. Me-
sela “pırasa”nın “pür hâssa”dan, “maydanoz”un
“mide nevâz”dan bozma olduğunu iddiâ edenler
görülür ve işitilirdi.
Derler ki:
Adanalı meşhur Hoca Hayret Efendi, bir gün
Maârif Nâzırı Münif Paşa’nın Süleymaniye’deki
konağına gitmiş. Cidden malûmâtı olan Paşa’da
da bu merak varmış. Konuşurlarken,
-Hoca Efendi; “martaval”ın aslını buldum,
“mâr-ı tavîl”den alınmış ve bozulmuş! deyine
Hayret Efendi dayanamamış:
-Paşa Hazretleri, bu da bir martaval! Ceva-
bını vermiş.
Türkçe uydurmacılık modası çıktıktan sonra
bu merak aksine tebeddül etti. Kimi saflığın-
dan, kimi kurnazlıktan Arabca ve Farsça keli-

TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI

27
561 ARAŞTIRMA
melerden çoğunun Türkçeden alınmış olduğu-
nu iddiaya ve isbâta kalkıştı. Hatta bir hoca
efendi Kur’ân’da Türkçe lafızlar bulunduğunu
söyledi. İsbât olunamıyorsa da iddiâ hala de-
vam ediyor.
(Şahsî fıkralardan)
Muhaliflik varsa bende değil sizdedir!
Kullanılmakta olan bazı tabir ve ıstılâhların
değiştirilmesi moda olduğu sırada Kuleli Askerî
Lisesine “mekteb”, “müdîr=müdür”, “zâbit”, “nö-
bet”, kelimelerinin Türkçeleri bulunmasına dair
bir emir gelmişti. Mektebce bir komisyon teşkil
edildi. Sonradan Diyarbakır Mebusu olan tarih
hocası ve kaymakamlıktan emekli Tevfik Bey’in
riyâsetinde toplandık. Reis:
-Bu kelimelerin Türkçeleri nedir? diye sordu.
Her kafadan bir ses, her ağızdan bir söz çıktı.
Ben:
-Bunların hepsi Türkçedir, beyhude karşılık
aramayın, dedim ve umumi bir itiraza uğradım.
Sözümü ispat için dedim ki:
-“Mekteb” lafzen Arapça olmakla beraber ma-
nen Türkçedir. Çünkü bu lafız, Arapçada “yazıha-
ne ve kütübhane” manasında kullanılır. Araplar,
bizim mekteb dediğimize “medrese” derler. “Mü-
dür”ün de Arapçası “müdîr”dir. Onun telaffuzu
değişmiş ve Türkçeleşmiştir. “Zâbit”in Arapçası
“kâid”, “nöbet”in Arabîsi “nevbe”dir. Binâenaleyh
bunlara Türkçe karşılık aramaya lüzum yok, hep-
si Türkçedir diye karar verelim, dedim. İzâhım ve
teklifim üzerine muallimlerden biri:
-Aman hocam, böyle söyleme. Bundan
muhâlefet anlaşılır! Demesin mi?
-Bunun muhâlefet neresinde? Sizin Arap-
ça dediğiniz o kelimelere ben Türkçe diyorum,
muvâfakatin pek ilerisine gidiyorum. Bu işte
muhaliflik varsa bende değil, sizde cevabını
verdim.
(Mekteb Hâtıralarından)
Hatîb nasıl?
Eski Diyânet Reisi Şerâfeddin Yaltkaya’nın ba-
bası Şeyh Hâfız Ârif Efendi Hasköy’deki Bayram-
28 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
paşa Tekyesi’nin şeyh vekili ve Cerrahpaşa Câ-
mii’nin hatîbi idi. Sesi güzel, okuyuşu da latîfdi.
Bir hafta nezle olduğu için minbere bir vekil
çıkarmış. Namazdan sonra cemaatten biri:
-Efendi, meşhur Cerrahpaşa hatibi bu mu? Ta
Boğaziçi’nden onu dinlemek için geldim. Fakat
zahmete değmedi, demiş. Ârif Efendi de:
Hatîb rahatsız olduğu için yerine vekil çıkar-
dı, cevabını verince:
-Hay anasını…! Öyle ise bir daha gelmek la-
zım, mukâbelesinde bulunmuş.
Bu galiz tabiri avâmdan bazıları taaccüb ve
teessüf makamında kullanırlar. Hatta birinin
ölümü üzerine yine:
-Hay anasını… O da mı gitti? Diyenler vardır.
Ne kötü bir itibâr!
Ertesi hafta o adam yine gelmiş ve asıl hatî-
bi dinleyerek beğenmiş. Namazdan sonra Ârif
Efendi, onun yanına gitmiş.
-Hatîb nasıl? Diye sormuş ve “mükemmel!”
cevabın alınca:
-Öyle ise ben de senin! Diyerek herifin bir
hafta evvelki söğüşüne karşılık vermiş.
Bu sefer Kâmus Mütercimi’ni dinleyelim!
Harb-i Umûmi Mütarekesi içinde idi ki ya-
nan Dârülfünûn’da bir “Lügat, İmlâ ve Edebiy-
yât” komisyonu teşkil edilmişti. Bu komisyonun
birinci reisliğinde Namık Kemalzâde Ali Ekrem,
ikinci reisliğinde Cenab Şahabeddin, azâlığın-
da da Babanzâde Ahmed Naîm, Müderris Ferid,
Şâir Mehmed Âkif, eski Türkçülerden Necib Âsım
Beyler bulunuyor, raportörlüğünü ise muharrir
Ahmed Rasim Bey ifâ ediyordu. Eski Matbaa-i
Âmire Müdîri Zarif Bey’in biraderi Hayri Bey de
kitâbet vazifesini görüyordu.
Komisyonu teşkil eden bu zevâtın hepsi de
bugün bu dünyada değildir. İsimlerinin rahmetle
yâd olunması için orada geçen bir nükteyi an-
latmak istiyorum:
Komisyon rapörtörü Ahmed Rasim Bey’in
istifâsı üzerine o vazifeye ben inhâ ve tayin
edilmişim. Bir içtima günü gittim. “A” harfiyle
başlayan ve Türkçede kullanılan kelimelere dair
 ARAŞTIRMA 561
müzâkere olunuyordu. Dilimizi çok iyi bilen ve
kelimeler arasındaki pek ince farkları ayırt ede-
bilen azânın mütâlaaları çok çok derin ve pek
istifâdeli idi ki ben de onları zapt ediyordum. O
esnâda şimdi hatırlayamadığım bir kelime hak-
kında Necib Âsım Bey itirâz etti ve o kelimeye
bütün azânın re’yi hilâfına bir mana verdi. Mi-
saller getirilerek Necib Âsım Bey iknâa çalışıldıy-
sa da o, bir türlü fikrinden dönmüyordu. Nihayet
Ahmed Naîm Bey:
-Kâmus Mütercimi Âsım Efendi de böyle
söylüyor, diyerek Kâmus Tercümesi’nin ibâresini
okudu. Necib Âsım Bey, yanlış olduğunu anla-
dıysa da sözünce ısrar ederek:
-Canım, ben âdem de Âsım. Kâmus Tercüme-
sini dinliyorsunuz da beni niçin dinlemiyorsu-
nuz? Dedi. Bahsin bu kadar uzamasına sıkılmış
olan Ferid Bey daha fazla dayanamadı:
-Necib Âsım Bey müsâade et. Bu sefer Kâmus
Mütercimi’ni dinleyelim de bir dahasında senin
sözünle amel ederiz, dedi. Kahkaha ile karşıla-
nan bu söz üzerine kelimenin manası ekseriyetin
anlayışına göre yazıldı.
Cenâb-ı Hak cümlesine rahmet etsin.
Tahir Olgun

Hâsılı kâr bize kaldı yığınlarla tezek

Hacı Râtib Bey2
Yenişehirli Hacı Şerif Ağa isminde bir zatın
oğludur. Tahminen H. 1242-M. 1826’da İstan-
bul’da doğmuş. H. 1260-M. 1844’te peder-
le Hicaz’a gidip geldiği için “Hacı Râtib Bey”
diye şöhret almıştı. Bir müddet Kalem’de bu-
lundu. Sultan Abdülhamid devrinde “Muzika-i
Hümâyun”a girdi, on sene hizmet ettikten ve
flüt çalmakta mahâret peydâ eyledikten son-
ra onbaşı olabildi. Padişah huzuruna çağrılıp
flüt çaldırılarak dinlendiği halde takdir ve dua
ile gönderildi. Sonra da “147” kuruş maaş-
la tekâüd edildi. Tekâüdden sonra birkaç inek
alıp üç sene sütçülük etti. Bu hali “Manzûme-i
Garrâ-yı İnek” isimli matbu kasidesinde anlatı-
lır. Seksen bin kuruş zararla o işten çekildiğini
haber verip kasidesini,

TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI

29
561 ARAŞTIRMA
Hâsılı kâr bize kaldı yığınlarla tezek
mısraıyla bitirir.
Râtib Bey, Beşiktaş Mevlevîhânesi Şeyhi
Nazif Efendi’ye müntesib olduğundan üç sene
onun hizmetinde bulundu ve tekyenin bir hüc-
resinde oturdu. Sonra eniştesi Dahiliye Nezare-
ti Evrâk Kalemi Müdîr muâvini Mehmed Bey’in
evinde sâkindi. Âdile Sultan merhume, kendisine
600 kuruş maaş bağlamıştı. H. 1317-M. 1899’da
vefat etti. Boğaziçi’ndeki Beylerbeyi’nin Nakkaş
Mezarlığı’na gömüldü. Ölümüne tarih olmak
üzere ben şu tarihi yazmıştım:
Cenâb-ı Râtib ehl-i suhen sâhib-zarâfet kim
Tarîk-i Mevlevî’de muhlisâne sikke-pûş olmuş
Nigâhından alıp “Şeyh Nazif”in feyz-i irşâdı
O sâkî bekâ humhânesinden cur’a-nûş olmuş
Sinîn-i vâfire hizmet edip dergâh-ı mürşidde
Edâ-yı hizmet-i merdân için zenbil-i be-dûş olmuş
Lisân-ı Hak idi bahs-i hakâyıkda, maârifde
Huzûr-ı mürşidinde çünkü candan gûş-ı hûş ce’de “ayı” demek olduğundan hırslanma, “ayılık
olmuş
Hakikat şeyh-i deryâ-dil, mükemmel merd-i ***
kâmildi
Eğerçi zatına terk-i reşâdet rûy-ı pûş olmuş
Diriğâ giti ol zât-ı fezâil-mâye ukbâya
Ki mevc-i eşk-i hasrette anınçün bir hurûş -Hacı Bey; vakit geçti, artık yat! İhtarında
olmuş
Meh-i Şaban içinde duydu gûş-ı rikkatim Tâhir
Gelirdi şeş cihetten bang-i mâtem ki
“hamûş olmuş” (1317)
***
Hacı Râtib Bey, müstağni, mütevâzı, der-
viş-meşreb, ehl-i dil, nükte-perdâz bir zât idi.
Evindeki odası bir derviş hücresini andırırdı. Zi-
yaretçilerine kendi kahve pişirir. Onlardan nük-
tedân olanlarla latîfeleşirdi. Kendi sözü olan,
Râtib, istemem nola Kıtmir ile bahs-i rüchân
Kemterîn kemt-i der-i Hazret-i Mevlânâ’yım
beyti levha hâlinde olarak başucunda asılı du-
rurdu. Yenikapı Mevlevihânesi Neyzenbaşısı
30 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
Cemalüddin Efendi bir gün ziyaretine gelmiş, o
levhayı görünce:
-Hacı Bey keşke:
Râtib, etsek(g) nola Kıtmîr ile bahs-i rüchân
Kemterîn kemt-i der-i Hazret-i Mevlânâ’yız
demiş olsaydınız, beyte “seg”3 kelimesiyle hem
bir köpek daha ilâve edilmiş olurdu, hem de he-
pimiz toplanmış bulunurduk, demiş. Râtib Bey
de derhal:
-O vakit hırlaşırdık! Cevabını vermiş.
***
Hazret’in üstünde oturduğu tüylüce bir ayı
postu vardı. Bir gün ziyaretine gelenlerden biri:
-Hacı Bey; postuna imrendim! diye güya bir
nükte-perdâzlık yapmak istemiş ve postu Râtib
Bey’e izâfe etmiş. Nüktedan olduğu kadar nük-
te-şinâs bulunan Râtib Bey de derakab:
-Po… posta hırslanma, vermem, diyerek ayı-
lık etme manasını anlatmış. Çünkü “hırs” Acem-
etme” meâlini ifade eder.
Râtib Bey, Yenikapı Mevlevîhânesi’nde kaldı-
ğı bir gece verdini okumak için oturduğu sırada
yataklarına girmiş olan misafirlerden biri:
bulunmuş, o da:
-Hacı yatmaz, diye mukâbelede bulunmuş.
1
Tâhirü’l-Mevlevî bu amaçla gerek başından geçen
gerekse şahit olduğu bazı fıkraları zaman zaman bazı
mecmualarda neşretmiştir. “Kâili Bilinen Fıkralar”
başlıklı iki serilik böyle bir yazısında Mehmet
Zeki Pakalın’ın vücuda getirdiği fıkra külliyatında
(Târihe Mal Olmuş Fıkralar, İstanbul 1946) geçen
ve müphemiyeti ifade eden “herifin biri” yahut “bir
Bektaşî” gibi ifadelerini nazara veren Tâhirü’l-Mevlevî,
bu anlayışın aksine kahramanları belli olan bir fıkralar
külliyatı yazmayı arzu etmiştir.
2
Muhterem üstad Bay İbnülemin Mahmud Kemal’in
“Son Asır Türk Şairleri” nâmındaki mühim eserinden
hulâsa edilmiştir (Tâhirü’l-Mevlevî’nin dipnotu).
3
Seg, Farisî’de “köpek” demektir (Tâhirü’l-Mevlevî’nin
dipnotu). ❮
 EVRENSELLİĞİN İFLASINDA ZWEİG’IN
KONSTANTİNOPOLİS’İNİ YAHYA KEMAL’İN
TÜRK İSTANBUL’UYLA OKUMAK
ADEM POLAT

YAHYA KEMAL, DAHA İFADELERİN BAŞINDA “BEŞERİYET” KAVRAMINI KULLANARAK,
İSTANBUL’UN İNSANLIK İÇİN NASIL BİR ZARAFET İÇERDİĞİNİ BELİRTMEYE ÇALIŞIR
İ
stanbul bir rüya mıdır yoksa tarihin şiddet sah-
nelerinde Fatih Sultan Mehmet Han’la suçla-
nacak, damgalanacak bir şehir midir? Üzerine
kapanmış tarihi estetiğin sadece Batı ile var ol-
duğu zannedilmesine karşın Şark için kıymetinin
daha da arttığı bir Türk İslam yurdu olarak gör-
menin bahtiyarlığı mıdır? O şehir, Yahya Kemal’in
“Erenköy’ünde Bahar”ını hak edecek bir mede-
niyet düzeyine şairin dillendirdiği yüksek estetik
birleşenlerle erişmeyi hak etmemiş midir yoksa?
Elbette İstanbul, medeniyeti nadide nakış-
larla Şark’a mahsus örmenin başka bir yoludur.
O, herkese benzemekle beraber kültürünü asır-
lardır kendisiyle kader birliği yapmış bir mille-
tin hafızasından alır. İşte burada İstanbul’un
fethini uygarlık bağlamında mesele edindiği-
mizde, Batı’dan Doğu’ya bakan Avrupamerkezci
düşüncenin her koşulda evrensel kabul gören
algı perspektifinin bir takım metinler üzerinden
çatırdadığını görmek mümkündür. Bu bağlam-
da rasyonelleştirme yeteneğini kendinde gören
Avrupamerkezci böyle bir saplantı, kendi tarihi
dışındaki entelektüel düşünceye ihanet ede-
rek yok edecektir. Bahse İstanbul ve fetih konu
edindiğinde Stefan Zweig’ın Konstantinopolis’i
ve Yahya Kemal’in İstanbul’u bir aidiyet duygu-
sunu dahi aşabilen tarihî değer alanına nasıl ba-
kılabileceğinin trajik örneğini temsil eder.
Bütün dünya siyasi tarihin dönüm noktaları,
entelektüelin kanaat belirtmekte en zorlandığı
anlara denk gelir. Edward Said’in entelektüeli
tanımlarken belirttiği temsil meselesi; bize göre
temsil değil, bir kriz sorunudur. Batı entelek-
tüelinin amacı doğruyu söylemek olan, bilinen
ve mevcut olguları yine bilinen ve mevcut bir
normla karşılaştırarak1 ifade edilmesi noktasın-
daki zorunlu vazifesi, ahlaki ve bilimsel ilkenin
sıklıkla ihlal edildiği, Doğu düşüncesine yöne-
lik değerlendirmelerde artık korkutucu çocuk
hikâyelerinden farksızdır. Çünkü bu Batı için
TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI
31
561 MAKALE
doğanın en iyi oyuncu olduğu, hazineler, tuhaf
yaratıklar ve mucizelerin anlatıldığı Doğu ro-
mantizmidir.2 Hâlbuki dünyayı algılayış biçimi
biraz tabiat olaylarından sosyal bilimlere gelince
Doğu, Batıcıl dünya tarihinin pasif bir nesnesi
ve taşralı takipçisi olma talihsizliğini yaşamış,
Batı ise zihinsel ve duygusal anlamda rasyonel
olma ayrıcalığını kendinde görmüş; böylelikle
Doğu, olgunlaşmamış ve rasyoneldışılıkla temsil
tanımlamalarına maruz kalmıştır.3
Evrenselliğin göreceli imkânsızlığı, kendini baş-
ka türlü bir yalnızlığa iten Batı’nın Avrupamerkez-
ci düşünce tutuculuğunun bir sonucu olarak göz-
lenebilir. Rasyonelleştirmeyi sanat ve düşüncede
sadece kendi ölçtüğü içinde ısrarla deneyen Batı,
tarihî bir olayı da entelektüel olduğunu iddia ettiği
vasıtalarla anlatmayı tercih etmiştir. Türk okuyu-
cusunun popüler listelerinden hiç düşmeyen Ste-
fan Zweig, Bizans’ın Düşüşü’nde1453 İstanbul’un
fethini anlatışı, söz konusu edilen problem duru-
munun konuşulması gereken önemli bir örneğidir.
Öyle zannedilebilir ki Shakespeare, Goethe veya
Balzac gibi önemli anlatıcıları içselleştirmenin
yanı sıra bir Valery veya Nietzsche üzerine ciddi
okumalar yapan Zweig’ın Bizans’ın Düşüşü’nde,
dünya siyasi tarihi bakımından tüm insanlığı il-
gilendiren çıkarımlar yapabilmiş olmalıydı. Fakat
entelektüel vasıtaları kullanma biçimi tartışmasız
görünen Zweig’ın kıta Avrupa düşüncesine kök-
tenci bir bağlılıkla yazdığı Bizans’ın Düşüşü, en-
telektüel düşüncenin yetenekli neferini bir anda
romantik bir Hristiyan Batı tarihçisine dönüştürür.
Savaş ve yıkımların evrensel şiddet alanı olan ta-
rih, bu anlatıda artık sadece Batı Latin uygarlığı-
nın mağdur olduğu bir olgudur. Zweig, Avrupa
restorasyon ve sömürgeci devrine damga vuran
Nazizmin bilinçaltı kalıntılarını ve büyük acılarını,
şaşkınlık veren tarzda asırlar öncesine götürerek
İstanbul’un fethinde arar.
Zweig, İstanbul’un fethini anlatırken daha
başlangıçta benzer şekilde Hammer’ın Osmanlı
tarihine girerken Osman Bey’in bir idam sahne-
siyle iktidara geldiğini vurgulayan ifadelerini,
benzer bir ağızla Fatih için söyler:
32 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
“Genç Mehmet, yönetimi devralınca, ne ka-
dar acımasız ve ne kadar kararlı bir lider olduğu-
nu ispatlayacak ilk eylemini gerçekleştirir. Hane-
dan içinde iktidarına karşı olanları ortadan kal-
dırmaya niyetli olduğunu, henüz reşit olmayan
şehzadelerini hamamda boğdurarak gösterir.”4
Dikkat edilecek olursa, Hammer’in iktidar ve
şiddet öğesini bir milletin tarihinde daha baş-
langıçta kullanması ve mal etmesi, Zweig’ın da
meşru iktidar vurgusuyla birleşerek Doğu top-
lumlarına yönelik bir medeniyet algısının olum-
suz ve gayri meşru tanımına imkân sunar. Orta-
çağ monarşilerinde henüz çoğulcu bir demok-
rasinin var olmadığı düşünüldüğünde Zweig’ın
siyasi tarihe bakışının Patristik dönem karanlık
Orta Çağ’ı ve dahi Batı Yeni Çağ’ını ıskaladığı
gerçektir. Zweig’ın yaşadığı dönemdeki varlık
krizinin ve entelektüel hapsedilmişliğinin temel
kaynağı Alman nasyonalizmi, onu anlatı dilin-
de diğer eserlerinde rahatlıkla görülebilecek bir
umutsuzluk fikrine sürüklese de bunları yetkin
şekilde ifade eden anlatıcı, Batı siyasi tarihine
karşı aynı objektifliği gösterememiştir. İstan-
bul’un IV. Haçlı seferinde profan barbarlar tara-
fından yağma edildiğini, cinayet ve tecavüzlerle
değerli sanatının zarar gördüğünü galiba bilim-
sel olarak unutmuştur. Bizans’ın Düşüşü’nde
bu tarihi olayı anlatmaya dili varmamış olmalı
ki İstanbul’un fethinden önce sanki söz konusu
şehrin kaderini Katolik ve Ortodoks kiliselerinin
barışmasının belirleyeceği sihirli ve uhrevi bir
cennetin krallığı olarak şöyle tarif etmiştir:
“O Aralık günü, muhteşem görünümüyle ade-
ta bir tiyatro sahnesi gibiydi. Kiliselerin barışması,
mermerlerin, mozaik süslemelerin ve bugünün
camisinde artık göremediğimiz ışıltılı süslemele-
rin arasında, görkemli ve büyük bir ayinle kutla-
nır. (…) Sayısız kandilin aydınlattığı bu olağanüstü
büyüklükteki kilise, insanlarla dolup taşmaktadır.
(…) İlk kez o gün bu simgesel binada Papa’nın adı
yankılanır. Bu dev kubbeler, ilk kez hem Latince
hem de Rumca ilahilerle çınlar.”5
Zweig’ın bir bakıma Avrupa kapsamlı bir
birleşme denmesi olarak sevinçle karşıladığı ve

Stefan Zweig
Sultan Mehmet Han’ın İstanbul’u fethetmesiyle
hayal kırıklığına uğradığı bu durumun fetihten
önce hatırlanacak bir mazisi de vardır. IV. Haçlı
seferinde Bizans’a giren Latinler, değerli eşya-
ları, Grek ve Roma yazmalarını çalmış, İstanbul
kütüphanesini tahrip etmiş, Ayasofya’ya talan
ettiklerini taşımak için katır ve eşeklerle girmiş-
tiler. Mabede, Nikitas’ın ifadeleriyle bir Papaz ve
fahişeyle giren şövalyeler, fetih için önce ayin
sonra da âlem yapıp, Ortodoks Patriğinin tahtına
oturttukları fahişeye vaaz verdirmişlerdi.6 Fakat
Zweig, bu çirkin tarihi anekdotları hatırlamak
istemeyerek II. Mehmet ve Konstantin arasında-
ki saldırmazlık anlaşmasının Sultan tarafından
bozuluşunu, diplomasi dilinde neye denk geldiği
bilinmeyen bir kınamayla Tanrı’ya, meleklerine
peygamberine ve Kur’ana yeminle verilmiş bir
sözden cayma olarak görür.7 Tabii bu durum
MAKALE 561
Zweig’ı Fatih Sultan Mehmet Han hakkında şu
suçlamalara yöneltir: “Dindar ve acımasız oldu-
ğu kadar hırslı ve sinsi”. Denilebilir ki Bizans’ın
Düşüşü’nde İstanbul’un fethinin siyasi tarih ba-
kımından ele alınışının medeniyet dairesi kendi
değerleriyle şekillenmiş bir entelektüel için bazı
taraftarlıklar içerişi gayet doğaldır. Ne var ki
Zweig’ın II. Dünya Savaşı sırasında kıta Avrupa-
sı içinde yaşanan vahşet ve barbarlığı yakından
tecrübe eden bir sanatkâr olarak tarihi bir si-
yasi mücadeleyi, açık bir Türk İslâm düşmanlı-
ğına dönüştürmesi, onun çağından ve çağının
ortaya çıkardığı canavardan ders almadığının
bir göstergesidir. Hobson’ın Avrupamerkezci
ataerkil taksonomisinde Batı için yenilikçi, be-
cerikli, akılcı, özgür, demokrat ve medeni; Doğu
için ise taklitçi, cahil, batıl, akıl dışı, tembel,
mantıksız, bağımlı, işlevsiz, despot, ahlaksız ve
TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI
33
561 MAKALE
barbar8 ayırımında vurgulamayı denediği Şark’a
yönelik bakış açısındaki çürüme, Zweig’ın yazdı-
ğı romanlardan farklı bizatihi üzerinde orijinal
düşünceler çoğalttığı biyografilerden apayrı bir
Doğu algısıyla karşılaşmamıza neden olmuştur.
Şüphesiz zarif olan şeyler de vardır. İstanbul
bu zarafetini, sadece umumi çehresindeki güzel-
liklerle toplamakla beraber bir şaire şiir ve nesir
dilinde ilham veren sihirli bir varlığı hatırlatır.
Zweig, yitirilmişlik duygusuyla Türk-İslam şehri
İstanbul’a kin kussa da Doğu ona Yahya Kemal
ile bir mana verir. Şehir, yaşayan ikinci bir kişi
gibidir. Uçtan uca Yahya Kemal ile bir hatıra
ormanına dönüşen İstanbul’un fethinin şiirle-
rin dışında da bir anlatım retoriği vardır. Yahya
Kemal’in 1942’de verdiği bir konferansın ko-
nuşma metni olan “Türk İstanbul”, fethin tarihi,
toplumsal ve sanatsal arka planını anlatması ve
Zweig’la çağdaş olması bakımından manidardır.
Şu söylenebilir ki bu çağdaşlık İstanbul’un sa-
natkârane anlatımı noktasında Zweig’ı saplantılı
bir şovenizme sürüklerken, üslubunda o bilindik
Zweig metinlerinin aksine saldırganlık dikkat-
ten kaçmaz. Oysa sanatında İstanbul’u görkemli
bir mana dünyasında kurgulamış Yahya Kemal,
daha ifadelerin başında “beşeriyet” kavramı-
nı kullanarak, İstanbul’un insanlık için nasıl bir
zarafet içerdiğini belirtmeye çalışır. Bu, sadece
Türk-İslam coğrafyasına mahsus bir siyasi hadise
gibi görünse de Yahya Kemal fethi insanlık adı-
na selamlamaktan geri durmaz:
“Beşeriyetin muhayyilesine bir büyü tesiriy-
le aksetmiş olan fetih, hâlâ tarihin başlıca bir
vak’ası sayılır. O zamandan beri, devirler boyun-
ca, kurulan Türk İstanbul ise gözleri en ziyade
kamaştırmış ve gönüllere en ziyade yerleşmiş bir
şehirdir. Türkiye Türklerinin yeryüzünde başka
bir eseri olmasaydı; tek başına, yalnız bu eser
şeref namına yeterdi.”9
Yukardaki ifadeler bir sanatkârın milletine
veya uygarlığına duyduğu sevginin fethi selam-
layışından fazlası değildir. Hatta Yahya Kemal,
İstanbul’un fethedilişinden sonraki süreci yani
Müslüman halkın şehirle tabii kılınacak uyum
34 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
sürecini Braudel’in Annales ekolüyle ilginç şekil-
de erken olarak benzeşen şu ifadelerle anlatır:
“İklimden anlayan gerçek ve hassas bir sa-
natkâr, İstanbul’un eski semtlerinden herhangi
birini mesela: Kocamustâpaşa semtini, yahut
Eyüb’ü, yahut Üsküdar’ı, yahut da Boğaziçi’nin
henüz millî hüviyetini muhafaza eden herhangi
bir köyünü seyredince kat’î bir hüküm vererek,
der ki: ‘Bu halk bu iklimde ezelden beri sâkindir
ve bu iklime bu mimarîden ve bu halktan başka
unsurlar yaraşmaz. (…) Fetihten sonra İstanbul’a
yerleşmiş olan halkın iklimle bu imtizacını kay-
dettikten sonra, yeni baştan kurmuş olduğu bu
şehirde yaratmış olduğu güzelliklerin en yüksek
bir kıratta olduğunu söylemek lâzımdır. (…) Bu-
nun muzâaf bir kıymeti vardır. Eski Bizans ha-
rabesi üstüne kurulan Türk İstanbul, selefinden
bambaşka bir hüviyetteydi ve yalnız kendini ku-
ran milletin, milliyetin bir ifadesi gibiydi.”10
Yahya Kemal’in İstanbul’a bakışı, kendi dev-
rini oluşturan şartları görmezden gelmeyen bir
adamın medeniyet adına toparlanması yüzyıllar
alan serüveni için önemlidir. Başka bir deyiş-
le o, muhayyilesi toprakla tam bir uyum gös-
termiş toplumunun İstanbul adına inşa ettiği
kıymetlerin içinden bakar. Şiirinde çoğu sıklıkla
bahsedilen semt, sokak ve mabetler dahi zerre
miktarınca veya muazzam bir bütünün parçala-
rı olarak umumi çehresiyle Türk-İslam kültürü-
nün, mimarisinin, şiirinin ve musikisinin büyülü
atmosferi bağlamında yapı taşı niteliğindedir.
Braudel’in metodolojik olarak vurgulamaya ça-
lıştığı; “ortaklaşa hayatın tüm geniş biçimlerini,
ekonomileri, kurumları, toplumsal mimarîleri,
nihayet uygarlıkları, özellikle uygarlıkları anlıyo-
rum; yani dünya tarihçilerinin hiç kuşkusuz ca-
hili olmadıkları, ama bazı şaşırtıcı öncüler hariç,
çoğu zaman tarihçinin çevresinde suç ortaklığı
yaptığı içinde vakit geçirdiği istisnai bireylerin
eylemlerini açıklamak için veya sanki açıklamak
için konulmuş gibi olan bir dip örtüsü olarak
gördükleri tüm gerçekleri anlıyorum.”11 ifadeleri
dikkate alındığında, Yahya Kemal’in İstanbul’u-
nun bir kültür menşei ekseninde doğduğu ve
 MAKALE 561
geliştiği hemen fark edilecektir. Hâlbuki Zweig,
Avrupamerkezci bir medeniyet tasavvurunun
güdümünden kurtulamaz. Biraz fazla heyecan-
lanarak fundamental bir köktenci ruhla konuşan
Zweig, Bizans ahalisinin fetih sırasındaki siyasi
mağlubiyete sürüklenişini şöyle anlatır:
“Surların neresinde bir gediğe rastlasalar,
aziz tasvirlerinden birini oraya asarak bu azizin
kendilerini dinsizlerin saldırısından ve dünye-
vi silahlarından koruması için dua ederler. (…)
Son ve büyük taarruza karşı koyabilirlerse hem
bütün Hristiyanlığa hem de Avrupa medeniye-
tine kazandıracakları onurun ne kadar yüce ol-
duğunu söyler ve eğer yenilirlerse de onları ne-
yin beklediği konusunda malumu ilam eder. (…)
En nihayetinde beklenen sahne başlar. Avrupa
tarihinin belki de en dokunaklı, bir çöküşün en
dehşetli anları gelmiştir artık. (…) Burada Bizans
ruhu tanrıya yakarıyor; Patriğin güçlü ve insan-
ları kendisine katılmaya davet eden sesi yükse-
liyor. (…) Batı dünyasının ölümsüz sesi olan bu
Yahya Kemal
müziğin bu kubbe altında son bir kez daha yan-
kılanmasını sağlıyordu.”12 sahillerinin, Balkan yarımadasında bir hayli yer-
Elbette Zweig’ın mensup olduğu medeniye- lerin halkı Lâtinlikten uzaktı; Eski Yunancanın
tin kutsal ve millî bir değerini yüceltmesi söz ko- artığı bir dille konuşuyordu. (…) Bütün bu amil-
nusu uygarlığa duyulan mensubiyetin doğallığı-
ler, gitgide, devleti Lâtinlikten uzaklaştırıyor,
nı içerir. Ama diğer yandan karşı taraftaki siyasi,
ekseriyeti şarklı, Hıristiyan ve Eski Yunancadan
politik ve ekonomik olarak belirli bir medeniyet
bozma bir dille konuşan halka mal ediyordu. (…)
düzeyine gelmiş toplum için bu denli fütursuz
Bizans tarihinin mütehassısları, imparatorluğun,
ve şovenist bir dil kullanması, meseleyi yine uy-
kaç asır sonra artık Bizanslaştığını tamamıyla
garlık bağlamlı bir köktenci saplantıyla ele al-
kestiremezler.”13
dığını göstermektedir. Bununla birlikte Zweig’ın
birleşememesi bakımından üzüntü duyduğu Annales ekolüne ilişkin bir yorumda Halil
Batı için Yahya Kemal’in, Annales ekolünü ve İnalcık, söz konusu ekolün dışında umumiyet-
tahlil yöntemini anımsatan Bizans’a dair şu kül- le Batı tarihçiliğinin mesela Osmanlı tarihini
türel değerlendirmeleri ilginçtir: ele alırken Euro-centrism veya kolonyalizm ile
“Zaten hatırlatıcı eserler, sütunlar ve heykel- çarpıtılmış bir tasvir anlayışına giriştiğinden
ler, Akdeniz medeniyeti ile parlamış şehirlerden bahseder.14 Yahya Kemal’in yukarıdaki ifadele-
koparılıp buraya dikilmişlerdi. Şehirde kıyafet, rine bakılacak olursa kültürel kaynağın nereye
an’ane hulâsa her şey Lâtin tarzındaydı. Devlet dayandığına yönelik değerlendirmeler, filoloji,
dili Lâtinceydi. (...) Yeni Roma’da Lâtin şekli ve dil ve sosyolojik temelli pek çok malumata kapı
an’anesi, Konstantin ve hanedanı ve onlardan aralar. İşte Annales tarih okulunun bilimsel me-
sonra silâh kuvvetiyle başa geçen birkaç impa- todolojisine olan bu tevafuk erken benzerlik,
rator devrince sürdü. Şehrin, o zamanki Anadolu Zweig’ın üslubunda başaramadığı entelektüel

TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI

35
561 MAKALE
kapasiteyi, bizatihi Yahya Kemal’de görmemize
dayanak durumundadır. Tarihe ait siyasi hadi-
seleri, kör bir aşırılıkla yorumlamak yerine her
medeniyet adına münhasır renkleri algılamak,
ancak üstün vasıflı sanatkârların görebileceği
ayrıcalıklardan sayılabilir. Dahası bilimsel olması
bakımından Annales ile Yahya Kemal arasındaki
tarihe yaklaşım tarzındaki kesişme, küçük bir ör-
nek silsilesi olsa bile özgünlüğün takdir bekleyen
yanlarından görülebilir.
Zweig’a geri dönersek İstanbul’un fethinden
sonra her din, dil ve milliyet için tesis edilen
müreffeh hayat tarzı, tarihî bir gerçek olarak
ortadayken; Zweig, Bizans’ın saraylarını, evle-
rini, kiliselerini, manastırlarını Türklerin yağma-
ladığını; kadın, erkek ve çocukların gözü dön-
müş askerler tarafından esir alındığını, kiliselere
sığınmış insanların kırbaçlandığını, kendilerine
yük olacağı düşünülen yaşlıların oracıkta öl-
dürüldüğünü anlatır.15 Batı’nın birlik oluştura-
mamasının doğurduğu bir felaket olarak Kons-
tantinopolis’in düştüğünü anlatan Zweig, en
sonunda İstanbul’un fethinin askeri hazırlıklar,
krokiler, planlar veya Kasımpaşa sırtlarında tak-
tiksel olarak yürütülen gemiler şeklinde vuku
bulmuş stratejik bir başarı olarak görmezden
gelerek tesadüfen Kerkoporta kapısının Bizanslı
askerlerce açık unutulmasının Konstantinopo-
lis’in düşmesindeki temel neden olduğunu iddia
edecek bir romantizme kapılır. Dolayısıyla Ste-
fan Zweig’ın entelektüel kimliği ile anlatı sana-
tındaki eşsiz eserleri, hitap etmek istediği okuru
bağlamında Bizans’ın Düşüşü’nde kolay kolay
yazarın nerede temellendirilmesi gerektiği so-
rusunu yanıtsız bırakmaktadır. Avrupamerkezci
düşünce bakımından güdümlü entelektüellerin
genel yönelim biçimine saplanan Zweig, evren-
selliğini söz konusu anlatıda kaybederek yazın-
sal serüveninin çok dışında kalmıştır.
Sonuç olarak Batı entelektüelinin kendi uy-
garlığıyla tesis ettiği münasebetin siyasi tarihle
sık sık giriştiği hesaplaşma veya imtihan, çoğun-
lukla talihsiz bir imkânsız evrenselliğe dönüşür.
Yine bu durum, tıpkı Zweig’la aynı yüzyılı pay-
36 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
laşan E. M. Cioran’ın genel yazınsal tarzında var
olan insana dair vurguladığı evrensel kin, nef-
ret, sevgi veya siyaset-din-bilim kavramlarına
yönelik fikirlerin orijinal insan problemini ele
alış şekli ve entelektüel tavrına rağmen; bilakis
söz konusu İstanbul’un fethi olunca insan fel-
sefesine ait düşüncelerin birden bire başka bir
şeye dönüşmesinin ortaya çıkarttığı çelişkiler-
de de görülür. İstanbul, Zweig gibi Cioran’ı da
spekülatif insan düşüncesini derhal terk etmeye
zorlar. Dolayısıyla söz konusu entelektüel zihin,
kendi medeniyeti adına Napoléonlar, Charle-
mangeler veya Şarlkenlerden bahsedilen sitayi-
şi, İstanbul’un fethinde bir kine dönüştürmeye
ayarlanmış saat gibidir. Neyse ki İstanbul, yine
de büyük bir şairin erişilmez sevgilisidir; mazide
de, âtide de Doğu’nun kendi üzerine kapanan
efkârına “aylarca hayal içinde kalan” bir Yah-
ya Kemal’i âşık etmiştir. Belki bu yüzden sarih
olarak şehre bakan Yahya Kemal, yaşadığı çağ
ve öncesinin gerçekliğini kaçırmadan hayalden
hayale dalmıştır.
1
Neil Lazarus, “Entelektüelin Temsilleri’nde Entelektüel
Temsilleri”, (Çev. Salih Akkanat) Oryantalizm Tartışma
Metinleri, (Ed. Aytaç Yıldız) Doğu Batı Yayınları, Ank.,
2007, s. 165.
2
Robert Irwin, Oryantalistler ve Düşmanları, (Çev. Bahar
Tırnakçı), YKY., İst., 2008, s. 55.
3
John M. Hobson, Batı Medeniyetinin Doğulu Kökenleri,
(Çev. Esra Ermert) YKY., 6. Bs., İst., 2019, s. 21, 230.
4
Stefan Zweig, Bizans’ın Düşüşü, (Çev. İlker Balkan) Ka-
non Kitap, İstanbul, 2020, s.15.
5
Zweig, age, s. 21.
6
Işın Demirkent, “Haçlılar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C.
14. Türkiye Diyanet Vakfı. s. 525-546. Ayrıca bkz. Niki-
tas Honiatis, The Sack of Constantinople 1204.
7
Zweig, age, s. 25.
8
John M. Hobson, age, s. 23.
9
Yahya Kemal, Aziz İstanbul, İstanbul Fetih Cemiyeti,
18. Bs., İst., 2018, s. 20.
10
age, s. 3-4.
11
Fernand Braudel, Tarih Üzerine Yazılar, (Çev. Mehmet
Ali Kılıçbay), Doğu Batı Yay., 2. Bs., Ank., s. 33.
12
Zweig, age, ss.64, 65.
13
Aziz İstanbul, ss.21,22.
14
Halil İnalcık, Doğu Batı Makaleleri II, Doğu Batı Yayın-
ları, 3. Bs., Ank, 2016, s.293.
15
Zweig, age, ss. 75, 76. ❮
 MARŞ MİRA: İTİRAZIN FELSEFESİ
ZEKERİYA ŞİMŞEK


MARŞ MİRA’DA YÜRÜMEK, BİR YARDIM YA DA SIĞINMA TALEBİ DEĞİLDİR. TAM TERSİNE
BİR BEYANDIR, KİM OLDUĞUNUN DÜNYA KAMUOYUNA BEYANI. YÜRÜMEK ÖYLE BİR
EĞİTİMDİR Kİ MÜFREDATI TEFEKKÜR, TEDRİSATI SABIRDIR

yol ıslanmasın diye mesi, ortaya birçok yeni devlet çıkarırken çö-
şemsiye açanlara... zülme sürecinde yaşanan iç savaşların en kanlısı
Akgün Akova 1992-1995 arası 3,5 yıl süren Bosna Savaşı’dır.
Boşnaklar için J.B.Tito’nun ölümü sonrası, ön-
1. Marş Mira Buluşmasının cesinden daha zor geçer. 1990’lı yıllarla birlikte
Tarihsel Arka Planı Yugoslavya’yı oluşturan halkların birliği bozulur.
Sonuç 7 yeni devlettir: Slovenya, Hırvatistan,
er şey ama her şey bir film şeridi hızıyla Makedonya, Sırbistan, Bosna Hersek, Karadağ ve

H yol alır Balkanlar’da. Coğrafyanın kaygan-

lığı mıdır, kaypaklığı mıdır; söylenti çoktur
da bileni yoktur. 1995 Temmuz’unda, Balkanla-
rın orta yeri Bosna Hersek’in doğusundaki Sreb-
renitsa’da Sırplar tarafından Birleşmiş Milletler
(BM)’in “izniyle” dünya televizyonlarında ilk kez
“canlı yayın”da bir soykırım gerçekleştirilir.
Yakın tarihten bugüne özet bir güncelleme ile
Hırvat baba ile Sloven annenin yedinci çocuğu
olan Yugoslavya’nın kurucu lideri “özyönetim-
ci sosyalist” Mareşal J.B.Tito (1892-1980)’nun
ölümüyle Yugoslavya’nın dağılma sürecine gir-
Kosova. “Yug” ve “Slav” sözcüklerinden oluşan
Güney Slavların Ülkesi anlamındaki Yugoslavya,
1918’de çıktığı tarih sahnesine 2008’de veda
eder. Eski Yugoslavya’da Sırplar, Makedonlar ve
Karadağlılar Ortodoks; Hırvatlar, Slovenler ve
Macarlar Katolik kilisesine bağlıdır. Boşnaklar,
Arnavutlar, Türkler, Pomaklar ve Romlar (Çinge-
neler) Müslüman’dır. Ocak 1992’de Bosnalı Sırp-
lar, Saraybosna’nın 15 kilometre doğusundaki
Pale şehrinde Yugoslavya’nın mirasçısı olarak
Sırp Cumhuriyeti (Republika Srpska)’ni kurduk-
larını, Mart 1992’de de Bosna-Hersek Cumhuri-

TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI

37
561 MAKALE
yeti bağımsızlığını ilan edecektir. Sonrası, Avru-
pa’nın katkılarıyla bir film gibidir… Oyuncular:
Sırplar, Hırvatlar ve Boşnaklar. Yazan ve yöneten
ABD’dir ve film kapalı gişe oynayacaktır. Dublaj
yoktur ve her şey şeffaftır. Vahşet, ne de olsa
rutin bir olaydır dünya medyası için. Yugoslavya
ordusunu elinde bulunduran ve kendisini Yu-
goslavya’nın devamı olarak gören “Sırp Kasabı”
Slobodan Miloseviç (1941-2006) liderliğindeki
Sırbistan, ülkedeki ayrılıkçı unsurlara karşı “et-
nik temizlik” başlatır. Etnik temizlik politikasının
hedefindeki Boşnaklar, yenidünya düzeninin ilk
avları olacaklardır.1 Balkanlar da, Ortadoğu gibi
paylaşılamayan topraklardandır, hedefe ulaşmak
için her yol mubahtır. Sonuç, insanlık için hezi-
mettir.
11.7.1995 akşamı, 1993 Mart’ında “güvenli
bölge” ilan edilen ve o güne kadar aldığı göç
ile 60 bini aşkın nüfusunun dörtte üçü Müslü-
man Boşnaklar’dan oluşan Srebrenitsa, BM Barış
Gücü’nün gözetiminde, Bosnalı Sırpların lideri
Radovan Kradziç (1945-)’in emriyle teslim alı-
nır. Srebrenitsa’ya giren Sırplar, şehirden ayrıl(a)
mayan Boşnakları; kadınlar ve çocukları, 15-70
yaş arası erkekler ve çoğu tecavüze uğrayan
genç kızlar/çocuksuz kadınlar diye üçe ayırırlar
ve bunları “hayvan muamelesi” ile Potoçari’de-
ki Akü Fabrikası’na yönlendirirler. Aralarından
13-15 bin kişi son bir umutla dağlara kaçar, geri
kalanlar insan aklının alamayacağı işkencelerle
öldürülür. Kaçanların hedefi, Tuzla’nın Nezuk
köyüne ulaşmaktır. Marş Smrti/Ölüm Yürüyü-
şü’nden sadece 3 bine yakın Boşnak Nezuk’a
ulaşabilir. Dağlık orman yolu oldukça tehlikeli
ve zorlu olmasının yanı sıra mayınlarla ve uçu-
rumlarla doludur. Sırplar, Boşnakları güle-oyna-
ya katledip gelişigüzel toplu mezarlara gömer-
ler. Yedi gün süren ölüm yolculuğunun sonunda
Nezuk’a ulaşabilenler kurtulabildiklerine bugün
de inanamazlar.
11.7.1995: Sırp Ordusu Başkomutanı Rat-
ko Mladiç (1943)’in “Herkesi öldürmelisiniz...
Yakalayabileceğiniz herkesi öldürün!”2, dediği
gündür.
38 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
11.7.1995: Savaşın sonlarına doğru, Boşnak-
lar’ın zafer ilan edeceğine yakın BM tarafından
gündeme getirilen Dayton görüşmeleri sırasında
BM’nin kendilerine sığınan Boşnakları Sırplara
teslim ettiği gündür.
Kasapbaşları “Türklerin işini bitirdik!”3 der-
ken yılların ezikliğiyle birilerinin sözcüsü müdür
yoksa bu bir yardım talebi midir?
Başrollerdeki R. Karaciç, R.Mladiç, S.Milose-
viç ve diğerleri, uzun ve şaibeli uluslararası yar-
gılamalar sonucu müebbet hapse mahkûm edil-
mişlerse de ne fark eder? 2 milyon insan evini
terk etmek zorunda kalmış, toplamda 350 bin
kişi katledilmiş ve hâlâ o günlerden bugünlere
kayıp/meçhul cesetler vardır. Kesin bilançoyu bir
tek Allah bilmektedir.
8372, Srebrenitsa Soykırımı’nın sembolize
şehit sayısıdır.
1995, Dayton Antlaşması. Bosna-Hersek
(Federal Demokratik Cumhuriyet), iki entite
(Bosna-Hersek Federasyonu ve Sırp Cumhuri-
yeti) ile bir küçük özerk bölgenin (Brçko) top-
lamıdır artık. Bu parçalı yapılanma, güvensiz-
likten kaynaklanan ve karşılıklı işbirliğini zor-
laştıran sorunlarla yaşamı dramatikleştirmek-
tedir. Çözüm, çözümsüzlük olmuştur. Örneğin;
Saraybosna’da şehir merkezinden sadece 2-3
kilometre güney batıya, havalimanına doğru
yol aldığınızda Sırp Cumhuriyeti’nin sınırla-
rı başlamakta, bir yabancıya sıradan görünen
mahallelerin yarısı Bosna-Hersek Federasyo-
nu’nun yarısı Sırp Cumhuriyeti’nin yetki ve
idaresi altında yaşamaktadır. Bugün Saray-
bosna’da hükümet işleri tam bir “çorba”dır. Ve
Boşnak-Bosnalı ayrımı dünden daha önemli-
dir: Her Bosnalı Boşnak değildir ve Boşnaklar
Müslüman’dır.
Lev N.Tolstoy (1828-1910), Şeyh Şamil döne-
minin Avar kökenli Kafkasyalı lideri Hacı Murad
(1795-1852)’ı ve Ruslar tarafından öldürülüşü-
nü anlattığı 1896 tarihli biyografik romanında
kuvvetine şaştığı Hacı Murad’ı tarif ederken;
“Güz çimeni gibi, saman arabası üzerinden ge-
çip gider, ama yine tekerleğin altından dimdik

çıkar.”4 der. İşte bu canlı yayından Boşnaklar güz
çimeni gibi dimdik çıkarlar ve vazgeçmezler.
2. Marş Mira Bir Yürüyüşten Fazlası
Tüm dünya soykırımı gördü. Maktul, hayalini
gerçekleştirdi. Olan biten karşısında bizler yer-
de yatan cesetlere bakıp bakıp çok şaşırmış gibi
yaptık. Birkaç gün üzüldükten sonra da neden
üzüldüğümüzü bile unuttuk! Ama “Boşnak ina-
dı” unutmadı. Srebrenitsa Soykırımı’ndan kurtu-
lan o gün 14 yaşındaki Kemal Haydareviç’in ha-
ritası, rota olarak alınarak güzergâh tersten bir
yürüyüş ile 2004 yılından başlayarak geleneksel
hâle geldi: Marş Smrti/Ölüm Yürüyüşü, Marş
Mira/Barış Yürüyüşü’ne evrildi.5 Patocari’den
Nezuk’a ölüm yürüyüşü değil Nezuk’tan Potoca-
ri’ye barış yürüyüşüdür artık rotamız: Nezuk -
Baljkovica - Parlog - Crni Vrh - Snagovo - Liplje
- Josanica - Donja Kamenica - Bakraci - Glodi
- Udrc - Cerska - Kaldrmica - Djugum - Mra-
MAKALE 561
vinjci - Burnice - Kameno Ravni Buljim - Jaglici
- Susnjari - Budak ve Potocari.
İsmail Gümüş (1938-2015)’ün Boşnak Tür-
küsü6’nde hikâyelerine tanıklık ettiğimiz insan-
lar için, o insanlarla birlikte dayanışma ruhu ve
platformu oluşturmak için, sessizce yürümek!
Sessizce yürüyerek itiraz etmek; düne, bugüne,
yarına dair... Marş Mira’yı geleneksel bir yürüyü-
şün ötesine taşıyan, itirazın felsefi arka planıdır.
Dün, kolektif hafıza/toplumsal bellektir; bugün
misyon, yarın ise vizyondur.
Neden yürüyoruz? İsmet Özel bir daha haklı
çıkmasın: “Başkalarının aşkıyla başlıyor hayatı-
mız/ve devam ediyor başkalarının hınçlarıyla/
düşmanı gösteriyorlar, ona saldırıyoruz…” Yusuf
Atılgan’ın Aylak Adam’ı da: “…dünyada hepimiz
sallantılı, korkuluksuz bir köprüde yürür gibi-
yiz…”
Yürümek, her türlü hak arama mücadelesin-
de ilk akla gelen eylemdir: Eski Roma’da Trak-
yalı gladyatör Spartaküs (M.Ö.111-71)’ün kendisi
TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI
39
561 MAKALE
gibi köle altmış kadar arkadaşı ile birlikte baş-
lattığı yürüyüş, bir özgürlüğe kaçış öyküsüdür.
Hz. Musa (M.Ö.?-1273), maruz kaldığı baskılar
sonucu, kavmiyle birlikte Mısır’dan çıkarak Nil
Nehri’ne doğru yürür; Firavun’un ordusunun
takibi ile Nil kenarında sıkışan Musa ve kav-
mi, ilahi bir emirle ortadan ikiye ayrılan Nil’i
yürüyerek geçer ve kurtulurlar. İslam Peygam-
beri (571-632), Müslümanlığı kabul edenlerin
karşılaştığı büyük baskılar sonucu Mekke’den
Medine’ye yürür, hicrettir bunun adı. Mahatma
Gandi (1869-1948), “Tuz Yürüyüşü” ile Hindis-
tan’ı bağımsızlığa götüren süreci çıplak ayakla
başlatır, 400 kilometrelik yürüyüşü 24 günde
tamamlayarak Hint Okyanusu’na ulaşır. Mao Ze-
dong (1893-1976)’un Uzun Yürüyüş’ü, 100 bini
aşkın taraftarla 370 günde çok engebeli bir ara-
zide 10 bin kilometreden fazla yolun kat edilme-
siyle sonuçlanırken aslında yeni bir başlangıçtır.
1913’te Suffrage Parade eylemini düzenleyen
kadınlar, toplumsal cinsiyet eşitliği ve oy kul-
40 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
lanma hakkı için; 1963’de Afrikalı Amerikalılar
ırkçılığa karşı M. Luther King (1929-1968)’in I
have a dream/Bir hayalim var tarihi konuşması
ile Washington’da yürüyeceklerdir. Kızılderililer,
geçmişte kendilerine ait olan Alkatras Adası’nı
işgallerinin sert bir şekilde bastırılması üzerine
San Francisco’dan Washington’a uzun bir yürü-
yüş (5 bin km) başlatırlar.
Bir itirazın felsefesini üretmek adına yürü-
mek… “Özgürlüğe değil insan kalmaya yürü-
mek”tir Marş Mira. Bosna Davası, Aliya (1925-
2003) ve arkadaşları için “üzerinde çokça düşü-
nülmüş ve planlanmış uzun bir yürüyüş”tür. Bu
bağlamda da, Marş Mira bir yürüyüşten daha
fazlasıdır katılanlar için. Ben ve yürüyüşe ka-
tılan benim gibi binler, aksine Aliya kadar dü-
şünmedik bu yürüyüşü. Hatta çoğumuz birden
bire koşmaya başlayıp yanımızdakileri geçmeye
çalıştık. Hâlbuki başlangıcı ve bitişi olmayan
bir yoldur bu yürüyüş. Sonunda ödül falan da
yoktur. Koşan arkadaşlarını yadırgayan bizler,

onlardaki heyecanı ve coşkuyu kim bilir hangi
tüketim yarışında kaybetmiştik? Uzun uğraşlar
sonunda topladığımız cesaretimiz, kimimiz için
bir hüzün anıtı, kimimiz için ise yıllardır bekle-
diği bir umut kapısıydı. Günceldik ama yüzyıllık
hikâyelerin figüranları gibiydik. Vadedebileceği-
miz bir şeyimiz yok, kafa karışıklığımız bundan.
Bu yürüyüş sonunda hayatımız değişmeyecek
ama bugüne kadar düşünmediğimiz bir şeyler
umurumuzda olacaktır: Yürekli olmak yani baş-
kaldırı için yolda olmak gerektiğini öğrenmek.
Dört gecenin çadırda geçirildiği üç gün bo-
yunca her gün 8-9 saat yürüyüş ile dağ-orman
güzergâhlı toplamda yaklaşık yüz kilometreye
yakın zor bir parkurun kat edildiği, beslenme ve
barınma olanaklarının sınırlı olduğu kimi zaman
soğuk ve yağmur altında tamamlanan bir “er-
dem sınavı” olarak Marş Mira’nın yazılı kuralları
yoktur. Sadece ilk günün sabahı organizasyon
komitesine kayıt yaptırılır. Çevreyi kirletmemek,
tanışmak ve paylaşmak, saygı ve sevgi üretmek
yürüyüşün en önemli kilometre taşlarıdır. Her yıl
7 Temmuz akşamı Nezuk’ta buluşan farklı ülke-
lerden, farklı dillerden, farklı dinlerden gönüllü-
ler, bir yandan çadırlarını bir yandan da dostluk
köprüleri kurmaktadır. Yürüyüşe, her yıl Türki-
ye’den de yüzlerce gönüllü katılmaktadır.7
8 Temmuz sabahı, yürüyüşün anlam ve öne-
mine dair kısa bir konuşma ile yürüyüş start alır.
1. gün Liplje’de, 2. gün ise Mravinjci’de tamam-
lanır. Her günün akşamı varılan yerde çadır ku-
rup konaklayarak 3. günün akşamı yerel halkın
alkışları ve gözyaşları arasında Potoçari Şehitli-
ği’ne ulaşılır. Ertesi gün yani 11 Temmuz anma
törenleri ile, her yıl çıkarılan cenazeler hüzün
ve isyan bir arada binlerce kişinin elleri arasında
toprağa verilerek soykırım mağdurları defnedilir.
Bir yıl daha, bir kez daha…
11 Temmuz vuslat günüdür. Toplu katledilen
binlerce masum sivilin toprağa verildiği Şehit-
lik’in karşısında bugün müzeye çevrili akü fab-
rikasının hangarlarında toplanmış ve ölüm sı-
rasını bekleyen canları bir düşünün! Cesetlerin
kimlikleri teşhis edilmesin diye parçalar hâlinde
MAKALE 561
oraya buraya (yoksa yeryüzüne mi demeliyim?)
savrulması. (Gömülmesi demek doğru olabilir mi
sizce?) Hâlâ her gün yeni mezarlar bulunması
gerçeği… Kimi sahipsiz kimi ise yakınlarını de-
li-divaneye çeviren cenazeler…
Her yılki yürüyüş, o yıl yeniden doğuştur. İn-
san, kurtarıcılara değil olgunlaşmış düşüncelere
muhtaçtır. Günü gelmiş düşünce kadar güçlü
başka bir kurtarıcı yoktur. Erdem, aşkı besler
ve ıslah eder. Neleri yitirdiğimizi öğrenmekten
geçmektedir güzel başlangıçlar. Çadırda başımı
yastığa koyduğum her gece, o kadar yorgunlu-
ğa rağmen bu coğrafyada ne kadar çok acı ya-
şandığı gerçeği uykumu alıp gidiyor. Yağmurun
kokusunu bilmeyen, nilüfere boş gözlerle bakar-
mış. Bunun içindir ki, Saraybosna’yı, Srebrenit-
sa’yı, Aliya’yı anlamak için bu yürüyüşü yaşamak
gerek. BM ve İşbirlikçileri, pişmanlık ya da piş-
kinlik hangi tarafta bulunurlarsa bulunsunlar,
canlar gitmiştir ve gelmeyecektir. Bu insanların
Osmanlı bakiyesi ve Müslüman olmak dışında
hiçbir suçu olmadığını cümle âlem bilmekteyken
geçmiş hiçbir zaman geçmeyecektir.
Tarihçesi ilk insanla başlayan yürümek eylemi,
hayatı silkeleyen felsefi bir arka plana sahiptir.
Her yürüyüşün bir felsefesi vardır; radikal ya da
ütopik. Siyasal yürüyüşler toplumsal mutabakat
gerektirirken sessiz yürüyüşler bireysel arınma
ritüelidir. Birincisi toplumsal refleks hareketiy-
ken ikincisi bireyin aidiyet tercihidir. Yürümek, iki
kapılı bir handa gece gündüz gitmekten öte ne
hâlde olduğunu bilmek eylemidir. İçten dışa dön-
mek kadar dıştan içe dönmektir yürümenin gizil
felsefesi. Durgunluğun ve durağanlığın bittiğine
işarettir. Bir selamlaşmak silsilesini getirir: Ağaca,
kurda kuşa, rüzgâra, karşıdan gelene, yanımızdan
geçene, akan suya, çeşmeye, dağa, adımlarımızın
çıkardığı sese, bilcümle hayvanat ve nebatata se-
lam vermek yarışıdır. Selam verdiğimize kötülük
yapamayız, bizim de ondaki karşılığınız budur.
Bir refakatçilik, tefekkür/düşünme yalınlığı, şa-
hitlik, adını siz koyun! Sahiplik dışında her şey…
Düşünerek yürümek, yürüyerek düşünmek! Marş
Mira’da yürümek, bu kadar incelikli bir eylem-
TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI
41
561 MAKALE
dir. H. D. Thoreau gibi bir kış günü yürümek ya
da ay ışında gece yürümek, …8 F. Nietzsche’nin
Kara Orman’da yürüdüğü gibi yürümek... Frederic
Gros gibi yaşamak için yürümek…9 Marş Mira’da
yürümek hayata yeniden anlam yükleyerek yü-
rümektir, biri değil hepsi… Bir postacı gibi yavaş
yavaş, bir maratoncu gibi koşar adım ama hede-
fe yürümek… Toprağa bastığı müddetçe kendini
güvende hissetmek, ağzıyla değil burnuyla nefes
alıp vermek… Yol almak değil yol açmak…
Marş Mira, geleneksel bir dayanışma motifi
oluşturan içeriğiyle her yıl aynı tarihte tekrar-
lanan tek yürüyüştür. Srebrenitsa Soykırımı’na
karşı bir dayanışma refleksi olarak başlamış ve
çığ gibi büyümüş/büyümektedir. Jane’nin yü-
rüyüş festivali (jane’s walk festival) ile eşleşmez
Marş Mira. Her uzun yürüyüş finish’e yaklaştık-
ça itirazî kişiliğini ortaya koyar. Sessiz yürüyüş-
ler içsel fırtınalara yol açar hesaplaşma fırsatı
sunar: Sessizlik, sessiz, ses… Amaçsız yürümek
(avarelik) bile amaçsızlık amacına yürümektir
ki disiplin ister. Yürümek, asla ve asla boş za-
manlarını değerlendirme uğraşı (hobi) ya da
gezinti değildir. Bir avangart (öncü, deneyimsel)
eylemdir. Tazelenmek (yenilenmek) olduğu ka-
dar bir “iyi gelme hâli”dir. Vücuda masaj, zihne
mesajdır. Her yürüyüş, bir yolculuktan öte; bir
itirazın karşılık bulmasıdır: Emperyalizme karşı
yürümek, haklar ya da halklar için dayanışarak
yürümek, obeziteye karşı yürümek, spor aşkıy-
la yürümek, sevgiliyle el ele tutkuyla yürümek,
bebeğiyle/çocuğuyla öğretmek amaçlı yürümek,
Kâbe’de yürümek… Yürümek, muhalif bir eylem-
dir. Podyumu/Rotası ne olursa olsun ilk adımla
başlar yürümek. Ya sonrası? Yürümek, insanın
bireysel iç dinamiklerini kışkırtan bir eylem ol-
masına karşın, aynı zamanda da toplumsal di-
namiklerin fitilini ateşler. Bu nedenle değil midir
devletlerin, kalabalıkların yürümesini düzenle-
yen yasalar çıkarmaları.
Marş Mira’da yürümek, bir yardım ya da sı-
ğınma talebi değildir. Tam tersine bir beyandır,
kim olduğunun dünya kamuoyuna beyanı. Yü-
rümek öyle bir eğitimdir ki müfredatı tefekkür,
42 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
tedrisatı sabırdır. “Ne olur bize bir mucize göste-
rin” diyerek çevresinde dolanan öğrencilerinden
bunalan İmâm-ı Rabbânî, bir gün dayanamaz ve
öğrencilerinin önünde ayağa kalkar, birkaç adım
atar ve kollarını iki yana açarak “Bakın yürüyo-
rum.” der. Yürümek işte böyle büyük bir mucize,
böyle büyük bir eylemdir. Marş Mira’da yürümek
bir hatırlama eylemidir de. İnsan, yürürken neyi
hatırlar? En başta bir garip yolcu olduğunu. Her
hatırlama bir idraktir. Sonsuzu ve sonu... Gez-
ginleri yollara düşüren de bu susuzluk hâli değil
midir? Yürümek için yol gerekmez; önemli olan
T. S. Eliot‘ın dediği gibi “yolda olmak”tır. Aceleye,
hıza, koşturmacaya, telaşa gerek yoktur. Marş
Mira’da yürümek, ayaklarımızla konuşmaktır.
Bir göze, bir kulağa, bir yüreğe dönüşmektir. Üç
maymunu öldürmektir. Yürümenin ağır yüküdür
bu; dik durmak, ayakta olmak! İnsan yattığı yer-
den yürüyemez. İki ayak ve bir adım ile başlar
dehşetli macera. Bakmanın ve görmenin dışında
bir üçüncü yolu gösterir insana: Şahit olmak!
Yürümek, kendini terbiye etmektir bir kaçış,
bir köşeye çekilme eyleminden öte. Bütünleşik
bir protesto biçimi sayılabilir bu bağlamda, oto-
matikleşmeye ve anonimleşmeye karşı. Marş Mi-
ra’da yürümek, bir arınma çağrısıdır; önümüzü
daha iyi görebilmek için ardımızda bıraktıkları-
mızdan kurtulmak... Hem kendimizi hem dünya-
yı berraklaştırabilmek… Zaaflarımızla vedalaşıp
saf gerçekle yüzleşmek… Yürümek, iyi gelir; in-
san yürürken kendine döner, yalın hâline. Hâl-i
pür melâlin özetidir yürümek. Öteki yoktur; “Bir
ben vardır ben de, benden içeru.” Ne bir nef-
ret ne de bir övgü, hepsi yürüyüşün başlangıç
noktasına gömülmüş; “O kadar hızlı gittik ki,
ruhlarımız geride kaldı.” diyen Afrikalı bilgenin
hakkını teslim edilmiştir.
Emekleyen bebeklerin yürüme mücadelesi-
ne bakar mısınız? A ve B noktaları arasında bir
güzergâh oluşturmak ve yürümek… Yürümek ya-
ratıcılık, ulaşabilmek katılımcı planlama aracıdır.
Bir bedensel engelliyi, bir küçük çocuklu anneyi,
bir yaşlıyı düşünerek yürümek… Sağlıklı yaşam
yürüyüşündeymiş gibi empati kurarak yürümek…

Yürümek, spordan öte bir sanat eylemidir de. 14
yıl (1975-1989) büyük aşk yaşayan performans
sanatçıları Yugoslavya doğumlu Sırp Marina Ab-
ramoviç ile Alman Ulay/Frank Uwe Laysiepen’ın
en büyük hayali Çin Seddi’nde bir performans
yapabilmektir. Nihayet izinler alınır ama ufak bir
sorun çıkar; Marina, Ulay’ın kendisini aldattığını
öğrenir ve ilişkisini bitirme kararı alır. Fakat önce
Çin Seddi’ne doğru yola çıkılır, hayal gerçekleşti-
rilecektir. Marina, Sarı Irmak yönünden Ulay ise
Gobi Çölü yönünden başlayarak 90 günde üç bi-
ner kilometre yürürler; iki sevgili seddin ortasın-
da buluşur ve birbirlerine “Hoşçakal” diyerek ay-
rılırlar. Yürümenin provakatif gücü. Büyük aşka
büyük yürüyüş ile veda: “The Lovers: The Great
Wall Walk.” Marş Mira’da yürümek ise ayrılığın
değil bir olmanın, birlik olmanın estetiğidir. Bir
hayalin peşinden gitmek ortak paydadır. Yürü-
mek, hissetmektir; aldatılmışlığı da.
Yürüyüş sırasında bir Boşnak anlatıyor: “İç
içe geçmiş iki hayat birden yaşıyorum. Birinci
MAKALE 561
hayatım; ayakta kalabilmek için para kazan-
mak, çalışmak zorundayım. Diğer hayatım ise
gördüklerim, yaşadıklarım ve unutamadıklarım.
Kampa sığınan mültecilerin Çetnikler (Sırp ge-
rillalar)’e teslim edilirken bana olan bakışlarını,
çığlıklarını unutamıyorum. Annemi, babamı,
kardeşimi ölüme yolcu ettiğim anı unutamı-
yorum. Katillerin serbest gezmesini ise kabul
edemiyorum.”
“Şehitler ve Zambaklar Ülkesi”nin insanları
Murathan Mungan’ın deyişiyle “tarihlerini yüz-
lerinde taşıyorlar” umutla umutsuzluk arası bir
yerde. Yalnız ve mütevekkil. Bu öyle bir vahşet ki
savaşta kurşunla öldürülenlerin şanslı olduğunu
düşünmek gibi delice fikirlere kapılıyorsunuz.
“Sen benim en iyi arkadaşımsın ama seni hiçbir
şey için öldüreceğim.” cümlesini yıllarca birlikte
yiyip-içtiğiniz komşunuzdan işitmek... Bu nasıl
bir akıl tutulmasıdır?
Potoçari’den Saraybosna’ya dönüş yolunda,
“Büyük Sırbistan” hayaliyle cehenneme çevril-
TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI
43
561 MAKALE
miş “hayalet şehir” Srebrenitsa’dan her geçişim-
de; komşusu Boşnak’ın evi viran ve talan iken
bitişikteki Sırp ailesinin evinde nasıl oturabildi-
ği bende cevap şıkkı olmayan bir sorudur hep.
Bugün Srebrenitsa, Sırp Cumhuriyeti içinde ve
belediye başkanı Müslüman olan tek şehir. Adı,
gümüş anlamına gelen “Srebren” sözcüğünden
doğan Srebrenitsa’nın cehennemle birlikte anıl-
ması…
Marş Mira’da yürümek, “asla unutmayaca-
ğız” demektir. Srebrenitsa Soykırımı’nı zihinlere
kazımak, kıyımlara/yıkımlara karşı uyanık olmak/
kalmak eylemidir; rahmetle! Marş Mira, dünya-
nın dört bir yanından gelen gönüllülerin katılı-
mıyla “bir hüzünlü sessiz direniş yürüyüşü”dür
her yıl güncellenen.
3. Sonuç
Srebrenitsa çevresindeki ilk toplu mezarları
ortaya çıkararak Pulitzer Ödülü kazanan Ame-
rikalı gazeteci D. Rohde, 11.7.1995’de Srebre-
nitsa’da neler olduğunu tarafsız ve özeleştirel
bir tavırla şöyle özetlemektedir: “Uluslararası
camia taraflı bir şekilde binlerce insanı silahsız-
landırmış ve sonra da onları en azgın düşman-
larına teslim etmiştir. Srebrenitsa, uluslarara-
sı camianın felaketi davet ettiği bir sonuçtur.
Çünkü uluslararası camianın eylemleri katilleri
cesaretlendirmiş ve işlerini kolaylaştırmıştır.
Srebrenitsa’nın düşmesi gerçekte olması gere-
ken bir durum değildi. Binlerce iskeletin Doğu
Bosna’da oraya buraya saçılmasına; binlerce
Müslüman Bosnalı çocuğun Sırplar tarafından
boğazlanmış babalarının, dedelerinin, amcala-
rının ve kardeşlerinin hikâyesi ile büyümesine
hiç gerek yoktu.” 10   unsurdan beslenen bu ırmak şiirinde Sırpların
Yine Amerikalı gelecekbilimci A. Toffler,
Bosna Savaşı’nın ortasında gittiği Belgrad’ta
tanıştığı gazeteci Milos Vasiç’in gözlemlerini
şöyle aktarmaktadır: “Yugoslavya döneminde-
ki üst düzey bürokratlar ve şefler, uzun süre
iktidarda kaldıklarından hep yönetmeye alış-
tılar; başka meslekleri yoktu. Yugoslavya’nın
44 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
dağılması ile bu bürokratlar ve şefler ellerin-
deki iktidarı kaçırmayı hazmedemediler. Bu
bakış açısı ile emirlerindeki medyayı da kul-
lanarak din ve etnik düşmanlıkları körükledi-
ler. Bu medya bombardımanı kardeş gibi geçi-
nen halkları birbirine düşman etmeye yetti ve
olanlar oldu. Sonuç: Temmuz 1995’de Srebre-
nitsa’da tüm dünyanın gözleri önünde bir soy-
kırım yaşandı.”11
Srebrenitsa’da katledilen bir halk değil bir
tarih, bir bilinç, bir kimliktir aslında. İşte bu yü-
rüyüş bu katledilişlere her yıl tazelenerek veri-
len bir cevap, yeniden diriliştir. Yeniden… Fran-
sız sosyalbilimci Jean Baudrillard 7.01.1993’de
Liberation’daki köşesinde gelişmeleri yorum-
larken Srebrenitsa Soykırımı öncesi Batı dün-
yası adına bir itirafa mı yoksa insanlığa dair bir
ifşaya mı imza atıyordu, karar sizin: “Felaketin,
çaresizliğin, tümüyle düş kırıklığına uğramanın
vermiş olduğu mutlak üstünlük… Bosnalıların,
Avrupalılar’a küçümsemeyle ya da en azından
alaycı bağımsız bir edayla bakmalarını sağlı-
yor… Merhamet duygusuna ihtiyacı olan onlar
değil, aksine bizim sefil yazgımıza karşı onlar
merhamet duygusu içindeler. Asıl güçlü olan
biz değil onlardır, çünkü bizler, oralara giderek
güçsüzlüğümüzü ve yitirdiğimiz gerçeklerimi-
zi arıyoruz… İşte, bu nedenle, onlar canlı, biz
ölüyüz.” 12
Gezginler gibi şairler de uzun yolların yol-
cusu olarak öncü yürüyüşçülerdir. Aliya’nın
hapishane arkadaşı ve Bosna Savaşı boyunca
millî marş olarak söylenen Ja Sin Sam Tvoj’un
da şairi ve felsefe profesörü Cemalettin La-
tiç, yaşadıklarını dizelere döker Srebrenitsa
Cehennemi’nde.13 Latiç, dinî ve tarihî pek çok
yaptığı insanlık dışı tecavüzleri tel’in etmek-
tedir:
Kara toprak dahi görmüş değildir böyle bir şeyi!
Ah, bu dünyaya hiç gelmemiş olsaydık keşke
-o ne alçakça davranıştı gördüğümüz
ölümden beter çaresizlik içinde!
 MAKALE 561
Bosna Dramı’nın Afrika’da bulduğu karşılık, Bana hep soruyorlar: Boşnak mısın?
ortak yaraya işaret etmektedir. Bakın Nijeryalı -Yörük17 yanım suskun.- Hayır, insanım!
akademisyen şair Maik Nwosu, Arabulucunun S. Behrengi’nin Küçük Balık’ını dağıtmayı
Baladı’nda ne diyor14: düşünüyordum bu yıl, yürüyüş boyu karşılaşa-
cağım Boşnak çoçuklara. Hay aksi coronavirüs!
bungun, yeni bir çağdır bu Soylu hüzün nedir bilir misin P. Handke?
sınır tanımayan askerler için
büzülmüş, kaplumbağa kabuğuna Kaynaklar
dönmüştür küremiz
kurtuluş artık tek başına olamaz… 1. İfade Tanıl Bora’ya aittir. Bora, Tanıl (1994), Yeni Dün-
ya Düzeni’nin Av Sahası Bosna Hersek, İstanbul: Biri-
kim Yayını.
saraybosna çığlıklarının 2. Alp, İlker (2017), Srebrenitsa Soykırımı (Temmuz 1995),
dünyayı ele geçirdiği, Ankara: Avrasya Etüdleri Dergisi, S.52/2017-2, s.170.
mogadişu’daki saldırıların 3. Şu bir gerçektir ki; dünyanın her yerinde Türk olmak,
küremizin omurgasını titrettiği bir çağ Müslüman olmak ile eşdeğer “muamele” görmektedir,
Saraybosna dâhil. Kemal Karpat, Türk sözcüğünün Hı-
bağırsaklarında politika var o çağın ristiyanlar için tüm Müslümanları kapsadığına, Müs-
evet, politika vardır lümanlar içinse belirgin bir etnik anlam taşıdığına
ama tutku da vardır dikkat çekmektedir: Karpat. Kemal, (2017), Etnik Yapı-
ve o tutku daha büyüktür lanma ve Göçler, İstanbul: Timaş Yayını, s.31-58.
4. Aktaran: Mehmedinoviç, S. (2009), Saraybosna Blues,
çağdaş, gözü pek dünyanın ruhundan.
(Çev: Başman, A.-Baydur, S.) İstanbul: Pupa Yayını, s.52. .
5. Kurbanları anmanın yanı sıra Srebrenitsa soykırımının
2. Dünya Savaşı sonrası Avrupa’da yaşanan yıldönümü münasebetiyle düzenlenen ana faaliyetler-
en büyük insanlık trajedisi olarak tarihçilerin den biri olan Marş Mira, 2020 yılı yürüyüşü coronavi-
rüs nedeniyle iptal edilmiştir.
hemfikir oldukları Srebrenitsa Soykırımı, üze-
6. Gümüş, İsmail (2010), Boşnak Türküsü, İstanbul: Cum-
rinden geçen çeyrek yüzyıla rağmen Boşnakla- huriyet Kitap.
rın kapanmayan yarası olarak kanamaya devam 7. Marş Mira’ya Türkiye’den katılmak için; önceki yıllar-
ederken 2019 Nobel Edebiyat Ödülü’nün sahibi da katılımcılar tarafından oluşturulmuş bir gönüllüler
Avusturyalı Peter Handke (1942-), soykırım ye- grubu olan www.marsmiraturkiye.org web sitesinden
ayrıntılı bilgi alınabilir.
rine kardeş cinayeti nitelemesini tercih ettiğini, 8. Thoreau, Henry David (2019),Yürümek, (Çev. Işık, Sel-
Müslüman Boşnakların kendi kendilerini öldür- çuk), İstanbul: Can Yayını.
düklerini ve suçu Sırplara attıklarını savunabil- 9. Gros, Frederic (2017), Yürümenin Felsefesi, (Çev. Ulu-
mektedir.15 taşlı, Albina), İstanbul: Kolektif Kitap.
10. Günal, A. (Editör), (2013), Bir Daha Asla!, İstanbul: Açık
“Veeee insanlar alçaklık yaparlarken alçaklık
Toplum Vakfı-Anadolu Kültür Ortak Projesi, s.122.
yapıyorum diye yapmıyorlar; alçaklıklarına bir 11. Günal, A. (Editör), (2013), a.g.e, s.123.
gerekçe uydurup önce kendilerini kandırıyorlar, 12. Günal, A. (Editör), (2013), a.g.e., s.124.
sonra vicdanlarını susturup istedikleri alçaklık- 13. Latiç, Cemalettin (2007), Srebrenitsa Cehennemi, (Çev.
ları yapıyorlar.”16 Engüllü, Suat), Sakarya: Valilik Yayını, s.138.
14. Tunç, İlyas (Çeviren ve Derleyen), (2018) Çağdaş Nijer-
Srebrenitsa’lı çocuklar, “yeniden savaş çıkar ya Şiiri Antolojisi, İstanbul: Kaos Çocuk Parkı Yayını,
mı” korkusu içindeyken dünya çocukları gelece- s.302-303.
ğe dair umutlarını ne kadar büyütebilir ki? Bir- 15. Bkz. 11.12.2019 tarihli Hürriyet, Habertürk ve Sözcü
likte ve bir arada yaşamak kültürünün zeminini gazeteleri.
16. Aziz Nesin-Ali Nesin Mektuplaşmaları (2016), İstan-
güçlendirmek adına hepimiz Srebrenitsa’yız! bul: Nesin Vakfı Yayını, s.365.
Çocuklarımız için; asla unutmayacağız “insan 17. Yörük sözcüğünün aslı yürük olup yürümek fiilinden,
kalmayı”! yürüyen anlamına gelmektedir. ❮

TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI

45
 FREUD İLE TANPINAR, YAS VE MELANKOLİ
FATİH BAHA AYDIN


İLK BAKIŞTA DAHİ PSİKANALİZİN DERİN ETKİSİNİ ONDA RAHATLIKLA GÖRÜRÜZ. METİNLERİNDE NEVROZ,
BİLİNÇDIŞI, NARSİZM GİBİ KELİMELER, PEK ÇOK DURUMU AÇIKLAMAK İÇİN KARŞIMIZA ÇIKAR.
BAZEN PSİKANALİZE DAİR GÖRÜŞLER, ELBETTE TANPINAR’IN SANATÇI SÜZGECİNDEN
GEÇMİŞ HÂLLERİYLE, YARATTIĞI KARAKTERLERİN AĞZINDAN DÖKÜLÜR

reud’un 1900 yılında yayımladığı Rüyaların mek istemesiyle anlayabiliriz. Dalí o sırada otuz

F Yorumu, psikanaliz alanında açtığı çığırın dı-

şında birçok sanatçı için de gözlerinin önün-
deki perdeyi kaldıran bir eser olmuştur. Rüya, gü-
zel sanatların her alanı için çok zengin bir tema
olması hasebiyle Freud öncesi sanatçılar için za-
ten çok verimli bir konuydu. Fakat rüya belki de
onlar için masallar alemine yolculuktu, metafizi-
ğin bir cüzüydü, insanın kendi dışındaki dünyaya
gizemli bir seferdi. İnsan uyurken bedenini terk
ediyor olmalıydı, ve rüya denen vakıa da bu ufak
ölümün kucağında açmış bir bahçe gibiydi.
Rüyaların Yorumu, bu gizemli dünyayı yıkan
ve yerine kendi düzenini getiren bir eser olarak
meydana çıktığında, sanatçıların da rüyaya ba-
kışları değişmeye başlar. Rüyalar artık hayallerin
at koşturduğu basit bir düzlemden ziyade; insa-
na dair hakikatleri gizleyen, çözülmesi gereken
bir bulmacadır... Freud’un sanatçılar üzerindeki
etkisinin kuvvetini Salvador Dalí’nin onla görüş-
dört yaşında olmasına rağmen sanat camiasında
haklı bir şöhretin sahibidir. Freud’a ve bilhassa
onun rüya hakkındaki çalışmalarına hayranlık
duyan Dalí, 1938’de Stefan Zweig’in aracı olma-
sı ile Freud ile Londra’daki evinde buluşur. Ona
yeni yaptığı Narcissus’un Metamorfozu tablo-
sunu gösterir, fikirlerini sorar...
Salvador Dalí’nin bile onayını almak için
gözlerine baktığı Freud, rüyaya dair fikirleri ile
Tanpınar’ın eserlerinde de sıkça arz-ı endam
eder. Öyle ki, Antalyalı Genç Kıza Mektup adıyla
basılan mektubunda Tanpınar, kendi sanat an-
layışını “En uyanık gayret ile dilde rüya hâlini
yakalamak.” olarak tanımlayarak, rüyayı sanatı-
nın tam merkezine koyar. “Şiir ve Rüya” başlığı
taşıyan iki makalesinde bu mevzu üzerine daha
derinlemesine eğilir. Günlüklerinde, mektupla-
rında, hatta öğrencilerinin ders notlarında bile
bu mevzu zaman zaman geçer.

46 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020


Sigmund Freud
Fakat Tanpınar’daki Freud etkisini sadece bu
“rüya” kelimesi ile sınırlamak mümkün değil. İlk
bakışta dahi psikanalizin derin etkisini onda ra-
hatlıkla görürüz. Metinlerinde nevroz, bilinçdışı,
narsizm gibi kelimeler, pek çok durumu açıkla-
mak için karşımıza çıkar. Bazen psikanalize dair
görüşler, elbette Tanpınar’ın sanatçı süzgecin-
den geçmiş halleriyle, yarattığı karakterlerin ağ-
zından dökülür. Mahur Beste’de “Şark yok, şark
öldü. Bizler yetimiz. Unutmaktan başka çaremiz
yok. Yetimlikten kurtulmak için unutmalıyız.”
diyen Sabri Hoca’yı da; Saatleri Ayarlama Ens-
titüsü’nde “Psikanaliz çıktığından beri hemen
herkes az çok hastadır.” diyerek arkadaşını pay-
layan Doktor Ramiz’i de örnek olarak verebiliriz.
Fakat Tanpınar’daki Freud etkisini sadece yüzey-
de aramamak gerek. Sanatçının özellikle roman-
larında psikanaliz, basit bir motiften çok daha
fazlasıdır. Onun için bu yeni çalışma sahası, bel-
ki Batı’daki çağdaşlarında olduğu gibi, bireyi ve
MAKALE 561
Ahmet Hamdi Tanpınar
toplumu anlamaya yarayan kıymetli bir araçtı.
Hayri İrdal’ın babasını beğenmemesini de, genç
Cumhuriyet’in imparatorluğa bakışını da bu
bağlamda Freudyen bir nazarla okuyabiliriz.
“Adem’le Havva” öyküsünde Adem, yaşadığı
yalnızlık duygusu ve korkunun etkisiyle Havva’ya
sığınmak ister. Mehmet Kaplan’ın ifadesiyle bu,
“anne karnına dönüşü” simgeler. “Sakla beni...
Sakla beni, diyordu. Ve istiyordu ki başı ve bütün
vücudu Havva’nın gecesine her an daha fazla gö-
mülsün...” Mahur Beste’de Behçet Bey, “Freud ile
Bergson’un beraberce paylaştıkları bir dünyanın
çocuğuyuz. Onlar bize sırrı insan kafasında, insan
hayatında aramayı öğrettiler.” sözleri ile özetler
kendi görüşünü. Behçet Bey ne ölçüde Tanpınar’ı
temsil eder, bu bilinmez. Fakat Anatalya’lı Genç
Kıza Mektup’ta şöyle der Tanpınar:
“Şiir ve sanat anlayışımda Bergson’un zaman
telakkisinin mühim bir yeri vardır. Pek az oku-
makla beraber o da borçlu olduğum insanlar-
TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI
47
561 MAKALE
dandır. Fakat 1912 yıllarında Schopenhauer ve
Nietchze’yi çok okuduğumu hatırlatayım. Rüya
meseleleri beni Freud’a ve psikanalistlere de gö-
türdü.”
Freud’un velut bir araştırmacı olduğunu bili-
yoruz. Metotlarının bilimselliği ve etiğe uygun-
luğu tartışılsa da çok büyük bir külliyat bıraktığı
aşikar. Peki Tanpınar bu külliyata ne ölçüde ha-
kimdi? Bunu anlamak güç. Kütüphanesi üzeri-
ne yapılan çalışmaların bize pek doğru cevaplar
vermeyeceğini varsayabiliriz. Zira eserlerinde
işlediği konuların zenginliği, sosyo-kültürel me-
selelere vukûfiyeti göz önüne aldığımızda, Tan-
pınar’ın bize kalan kütüphanesinden çok daha
fazlasını okuduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz...
1917 yılında yayımlanan “Mourning and
Melancholia” makalesi ile Saatleri Ayarlama Freud’a göre melankolinin diğer bir ayırt edi-
Enstitüsü’nü karşılıklı okuduğumuzda, etki-
leşimin gücü hakkında bir fikir sahibi olmak
mümkün. Freud’un tanımladığı şekliyle “yas
ve melankoli” ile Hayri İrdal’ın sözleri arasında
şaşırtıcı bir benzerlik var. Freud’a göre yas ve
melankoli, birbirine benzeyen fakat aralarında
önemli farklar bulunun iki ruh hâli. Yas, sevilen
birinin yahut soyut bir idealin ölümü karşısında
verilen bir tepkidir. Yas duyan insan, kaybettiği
“şey”in, diğer bir ifade ile yokluğunu hissetti-
ği objenin ne olduğunu bilir ve buna kuvvetli
bir özlem duyar. Bu kederli ruh hâli neticesinde
dünya ona çorak ve manasız gelir. Fakat bu yas
süresi zarfında kendine olan bakışı değişmez.
Sorumlu dış dünyadır. Belki hayat belki kader
suçlanır. Kendisinden koparılan şeyin ne oldu-
ğunu bilir ve sadece bunun getirdiği tabii bir
hüzünle yaşar... Yas duyan insana müdahale
gereksizdir çünkü zaman onu telafi edecektir.
Fakat Freud’a göre melankoli çok daha farklı-
dır, yıkıcıdır, patolojiktir, tedavisi lazım gelen
bir durumdur.
Melankoli de kayba verilen bir tepkidir. Fa-
kat buradaki keder iyice kök salmıştır ve insana
ıstırap verir. Melankolide dış dünyaya ilgi aza-
lır, sevme kapasitesi düşer, özsaygı tahrip olur.
Yasta olduğu gibi kurak gözüken yer dış dünya
48 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
değil; kişinin kendi benliğidir. Ve melankolide
insan, yastan farklı olarak, kaybettiği objenin
neyi temsil ettiğini tam olarak bilemez. Kaybo-
lup giden insan veya idealin kendisinden bir şey
götürdüğünü sezer fakat onda artık olmayan bu
şeyin ne olduğunu tam olarak bilemez...
Hayri İrdal, eşi Emine’nin vefatı ile birlikte
büyük bir keder duyar. İçinde olduğu durumu
anlatışı, ilginç bir şekilde Freud’un melankolik
obje kaybı tarifine benzemektedir.
“Emine’nin ölümüyle son tutunduğum dal
da kopmuş gibi büsbütün boşlukta kaldım. Kay-
bettiğim şey benim için o kadar büyüktü ki ilk
önceleri bunu bir türlü anlayamadım. Ne de
hayatımdaki neticesini ölçebildim. Sade içimde
simsiyah ve çok ağır bir şeyle dolaştım durdum.”
ci özelliği, özsaygıda meydana gelen tahribattır.
Kişi, hiç utanıp sıkılmadan kendini açıkça suçlar.
Freud bunu son derece çarpıcı bulur çünkü nor-
mal şartlarda insan kendi kusurlarını gizlemek
ister. Hâlbuki melankolide tam tersine, ısrarlı bir
konuşma ve benliği teşhir etmekten duyulan
haz vardır. Hayri İrdal’ın öz saygınlığında gelen
tahribatı, kusurların teşhir etmek arzusunu şu
pasajda görmek mümkün:
“İçimde o zamana kadar duymadığım bir
eziklik vardı. Bu korku değildi, acı değildi. Ancak
kendisine ihanet eden insanların duyacağı bir
azaptı. Bir ucu iğrenmede biten garip bir duy-
gu. Böyle günlerden birinde idi. Bir ara gözüm
karşıdaki aynada kendi hayalime erişti. İki ya-
nıma asılmış paltoların arasında kendi yüzümü
o kadar memnun ve biçare, o kadar zelil ve her
tarafa sürüklenebilir, her şeye mukavemetsiz ve
her şeyden istifa etmiş gördüm ki bir an billû-
run beni kusacağını, kendi suratımı ayaklarımın
ucuna fırlatacağını sandım. Fakat hayır, hiç de
böyle olmadı. İkinci, üçüncü bakışta bu hayale
de alıştım. Her şey müsavi idi.”
Özsaygıdaki tahribata bir diğer örnek olarak,
Hayri İrdal’ın her akşam eve gelip çocuklarını
görünce hissettiği duyguları zikretmek müm-
kün:
 MAKALE 561
“Onları görür görmez içim merhametten
parça parça oluyor, kendi iradesizliğime, talihi-
me kızıyor, başımı saatlerce duvarlara çarpmak
istiyordum.”
Freud’a göre melankolide kişi kendini değer-
siz, bencil, ikiyüzlü, bağımsız olmayı becereme-
yen, biricik amacı kendi doğasından kaynakla-
nan zayıflıklarını saklamak olan biri olarak tarif
eder. O hâlde Hayri İrdal’ın şu cümleleri bize şa-
şırtıcı gelmemelidir:
“Ben biçare bir gölge idim. Yanımdan biraz
sürtünerek geçen her adamın peşine takılan,
ondan ayrılır ayrılmaz, iki kedi yavrusu gibi
birbirine sokulan, birbirinin kucağında gülen,
ağlayan, bilhassa ağlayan iki çocukla çapaçul,
biçare bir gölge... Gül! dedikleri yerde gülen,
ağla veya konuş dedikleri yerde konuşan, ağ-
layan, enteresan buldukları zaman enteresan
olan, yüzüne bakmadıkları gün mevcut olma-
yan biçarenin biri.”
Hayri İrdal’ın benliğine karşı açtığı bu savaş
kısa sürmez. Emine’nin ölümünden üstünden
yıllar geçtikten sonra bile özsaygısı düzelmiş
değildir. İnsanın aklına ister istemez “Kaybettiği
obje Emine değil miydi acaba?” sorusu gelebilir.
Acaba Emine’nin ölümü vatan, hürriyet, prestij
gibi ideallerin kaybını mı temsil ediyordu? Bunu
tam olarak bilmek mümkün değil.
“İnci gibi kızını Topal İsmail budalasına ver-
meyi bir saniye bile düşünen insan için kıyafet,
haysiyet, şeref gibi meseleler artık mevzubahis
bile olamazdı.”
Hayri İrdal bu cümleyi Emine öldükten uzun
yıllar sonra sarf eder. İkinci bir evlilik yap-
mıştır, çocuk yaşta öksüz kalan kızı evlenecek
yaşa gelmiştir... Şurası aşikar ki, Hayri İrdal yas
tutmamaktır. Zira Freud’a göre bu kadar uzun
süreli ve patolojik hâle gelmiş bir keder, me-
lankolidir... Romanda Hayri İrdal bu cümleyi
“velinimetim” olarak addettiği Halit Ayarcı ile
tanıştığı akşam sarf eder. Ve yine aynı akşam,
Halit Ayarcı, Doktor Ramiz ve Hayri İrdal, Erme-
ni bir saatçiye giderler. Bu usta, Halit Ayarcı’ya
ait yadigâr bir kol saatini, vakti zamanında hoy-

TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI

49
561 MAKALE
ratça tamir etmiştir. Hayri İrdal, Ermeni ustanın
işi yapışından oldukça rahatsız olmuştur. Dük-
kana girdikleri andan itibaren, tamirat boyun-
ca her an Ermeni ustanın yanı başında durur.
Onu titizlikle takip eder, yeri gelir haşlar. O ana
kadar görmediğimiz bir özsaygı Hayri İrdal’da
peyda olmuş gibidir... Saat ustası eğilip bükü-
lür, kan ter içinde kalır. Bir buçuk saat süren
bu tamir işleminin sonunca Ermeni usta Hay-
ri İrdal’in bilgisinden o derece etkilenmiştir ki
“Beyefendi, zatınız İsviçrelisinizdir? Yoksa orada
tahsil ettiniz?” diye sormadan kendini alamaz.
Ne var ki Hayri İrdal’ın benliğine gösterdiği say-
gı kalıcı değildir. O kadar eleştirdiği, azarladığı,
açığını yakaladığı Ermeni ustanın dükkanından
çıkarken “Keşke bu adama bu kadar haşin dav-
ranmasaydım, belki beni çıraklığa kabul ederdi.”
diye içinden geçirir. Bu cümle, sahiden düşkün
durumda olanların haykıracağı samimi bir fer-
yat mıdır yoksa melankolik bir insanın kendi
benliğine vurduğu son darbe midir?
Freud’a göre hastanın çok sayıdaki öz suçla-
malarının önemli bir kısmı kendi ile alakalı de-
ğildir. Bunlar daha ziyade, hastanın sevdiği, sev-
miş olduğu, yahut sevmesi gereken birine daha
uygundur. Freud buna şöyle bir örnek verir:
“Kendisi gibi yetersiz bir kadınla evli olduğu için
kocasına merhametini yüksek sesle dile getiren
kadın, gerçekte, kocasını yetersiz olmakla suçla-
maktadır.” Acaba Hayri İrdal da çevresindekileri
suçlayamadığı için mi kendini hor görmektedir?
Freud’a göre melankolik insanların kendilerini
hiç utanmadan teşhir etmesinin sebebi, kendi-
leri hakkında söyledikleri onur kırıcı her şeyin
aslında diplerde bir yerlerde, başka biri hakkında
söylenmiş olmasıdır. Belki de Hayri İrdal’ın ken-
dini okuyucunun önüne bu denli rahat atması-
nın sebebi budur. Ana karakter, henüz romanın
başında anlatmak istediği meselinin bir enstitü-
nün kuruluş hikâyesi olduğunu söyler ama buna
rağmen asıl anlatmak istediği mevzuya bir türlü
gelemez. Öz eleştirisi bazen belirgin, bazen üstü
kapalı, sayfalar boyunca sürer. Belki de Hayri
İrdal bu acımasız eleştirileri kendine değil de,
50 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
topluma, içinde yaşadığı çağa yöneltmek iste-
miştir...
Emine’nin ölümü Hayri İrdal için sadece bir
kayıptan çok daha fazlasıdır. Gün geçtikçe içi-
ne daha çok gömüldüğü; sanrılarla, işe yaramaz
enstitülerle dolu dünyaya Emine’nin vefatıyla
düşer. Bu travma ve temsil ettiği her şey, Hay-
ri İrdal’daki melankolinin belki de asıl sebebidir.
Freud göre travma, kişinin tahammül edeme-
diği ve anlamlandıramadığı bir yara ise; Hayri
İrdal’ın, eşi Emine’nin ölümüne mana vereme-
mesine şaşırmamalıyız. Hatta “Olabilecek şeyle-
rin en kötüsü olmuştu. Artık hürdüm.” demesini
dahi hor görmemeliyiz. Gerçekten de travmalar
kolayca aşılamayan hendekler gibi bizi meşgul
eder. Ve belki bütün kişiliğimiz, kapatmak iste-
diğimiz o yaranın etrafında şekillenir. İyi ve kötü
hasletlerimizle... Emine Hanım’ın yahut onun
temsil ettiği değerlerin ölümü ile Hayri İrdal,
benliğinde açılan ve melankolisinin asıl kayna-
ğı olan bu yarayı roman boyunca taşır. Fakat
bilmeden taşır. Ne var ki yıllar sonra, uykusuz
bir gecenin karanlığında fark eder ki; Emine’nin
ölümü onun için acı bir kayıptan fazlası, hayatı-
na yön vermiş bir travmadır:
Çocuklarımın bana karşı hâlâ saygı ve sev-
gi göstermelerine şaşıyordum. Ahmet bile beni
açıktan açığa üzmek istemiyordu. Bu şüphe-
siz Emine’den gelen bir taraflarıydı. Birdenbi-
re içimde korkunç bir yara sızladı. O yaşasaydı
bunların hiçbiri olmazdı.
Romanı da tıpkı şiir yazar gibi kelime keli-
me vücuda getiren Tanpınar’ın “yara” kelime-
sini rastgele seçtiğine inanmak güç geliyor.
Melankolide insanın, kaybolan objeyle birlikte
kendisinden kopup giden şeyden bihaber ol-
duğundan bahsetmiştik. Hayri İrdal, yukarıdaki
pasajdan anladığımız kadarıyla kendiyle alaka-
lı birtakım hakikatleri anlayacak gibi olmuştur.
“Bunların hiçbiri olmazdı.” derken, acaba kastı
ne? Bu cümledeki “bunlar” neyi temsil ediyor?
Emine Hanım’ın ve onun temsil ettiği ideallerin
ölümüyle; Hayri İrdal’dan ve pek tabii bizden ne
eksildi sahi? ❮
 KAÇIŞ
NUH ÖZTÜRK


DİŞİYLE TIRNAĞIYLA KURDUĞU YUVASINI, GÖZLE BİLE GÖREMEDİĞİ BİR DÜŞMANA BOZDURMAYA NİYETİ
YOKTU BUGÜNE BUGÜN. O ZAMAN EN YAKININDAKİLERİ KENDİSİNDEN UZAKLAŞTIRMAKLA
BAŞLAYABİLİRDİ İŞE. ÖYLE YA, MUM BAZEN DİBİNE DE IŞIK VERMELİYDİ

D
almıştı, duymuyordu. “Abi tamam!” diye
daha üst perdeden seslendi arabanın de-
posunu dolduran ağzı maskeli, gözleri
kuşkulu genç. Ses ilk başta rüzgârın sürüklediği
uğultu gibi gelmişti, sonradan algıladı yükselen
tonu. Daldığı gölgeli âlemden sıyrıldı böylece.
Gencin bıyık altından gülmesiyle toparlanmasa
bu ısrara çıkışacaktı neredeyse. Elini cebine attı
ama hemen sonra vazgeçti: “Ben kartla öde-
yeyim en iyisi!” Ne kadar az temas o kadar az
risk, diye tembihlemişti pimpirikli hemşire eşi.
Sayesinde birkaç haftadır tus tecrübesini atla-
tacak kadar teorik bilgiyle yığılmıştı havsalası
ve henüz paranoyak davranışlar sergilemese de
anksiyeteye ramak kala harekete geçmişti ister
istemez. Uzun istişareler bir kenara bırakılmış,
eşinin emrivakisiyle memleket yolculuğu kara-
rına varılmıştı.
Ödemeyi yaptıktan sonra temassız kartı ve
fotoselli kapıyı icat edenlere hissettiği şükran
duygularıyla yeniden direksiyona geçti. Son-
ra arka koltukta oturan ve uzun yola çıkmak-
tan hoşnut görünmeyen oğluna baktı aynayı
hafif eğerek. Annesi onlara katılamadığı için
yüzü hepten düşmüş, daha yolun başında
yengeç kokusu almış midye gibi içine kapan-
mıştı. Hâlbuki zorunlu tatilin ilk günleri ne
zevkliydi! Kendisi gibi eve hapsolan öğretmen
babasıyla gün boyu çizgi film izliyor, tablette
oyundan oyuna atlıyorlardı ama annesi niye
çalışıyordu? Biraz da babası işe gitse, annesi
evde kalsa ne olurdu sanki? Oğlunun oyalan-
ması ümidiyle, arka koltuğun diğer tarafına
yığdığı abur cuburlar ancak bir süre işe yara-
dı. “E, napalım bu günler de öyle ya da böy-
le aşılacak. Bir de şu uzun mesafeyi aşabilsek
sağ salim...” diye söylenmeye başladı içinde
iyimser biri. Daha ihtiyatlı olanı kesti sözü-
nü: “Dinlenme tesislerinden falan uzak durun.
Mecbur kalırsanız lavabolara dikkat! Çocuğun

TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI

51
561 HİKÂYE
elleri hiçbir yere değmemeli. Zaten maskesiz,
eldivensiz arabadan dışarı adım bile atılma-
yacak.” Birden eşine dönüşüverdi bu konuşan
kişi: “Oğlumun sevdiği poğaçalardan yaptım,
suyu, ıslak mendili falan hepsi sırt çantasında,
unutma. Aman, yavaş gidin!” Evden çıkarken
zor teskin etmişti eşini. Tamam, sakin olmalıy-
dı artık; her şeyi ezberlemişti, her kurala har-
fiyen uyulacaktı, tamam. Poliklinikte yüzler-
ce hastayla ilgilenip koşturmak mı yoksa her
mesai sonunda yaşadığı ikilem mi daha fazla
bitkin düşürmüştü acaba eşini? Hemen hemen
her akşam hastane ile evi arasında yüzlerce
kez gidip geliyordu, eve gelmekle gelmemek
arasında. Oğluna sarılıp öpücüklere boğsa ayrı
bir dert boğmasa… Çoğu zaman kendisi bo-
ğulacak gibi oluyordu. Onca dikkatine rağmen
ya bulaşırsa bu illet? Düşünmek bile istemedi
ve bir dişi atmaca gibi kanatlarını açarak göl-
gelediği yuvasını sağlama almaya girişti önce.
Dişiyle tırnağıyla kurduğu yuvasını, gözle bile
göremediği bir düşmana bozdurmaya niyeti
yoktu bugüne bugün. O zaman en yakınında-
kileri kendisinden uzaklaştırmakla başlayabi-
lirdi işe. Öyle ya, mum bazen dibine de ışık
vermeliydi.
Birkaç saatin sonunda hatırı sayılır bir me-
safeyi geride bırakmışlardı. Bir de şu şehir mer-
kezi yakınlarında ışıklara takılmasalardı oğlu-
nun tavşan uykusu bölünmezdi işte. Yine bir
kırmızı ışıkta, mahmurluğun belendiği “Baba
şu adamlar n’apıyo?” sesi geldi birden arka-
dan. Yan tarafa döndü, biraz daha geriye oğ-
lunun işaret ettiği tarafa doğru baktı. İki kişi
bir marketin önünde orta boy bir çuvalı çekiş-
tirip duruyordu. Etrafındakiler de bir diğeri-
ne bağırıp duruyordu elini kolunu sallayarak.
Gerilimin virüsten daha hızlı yayıldığı gün gibi
ortadaydı. Hayatta kalma içgüdüsü mü yoksa
bunun tetiklediği egoizm mi daha ağır basmıştı
bilinmez, insanlık hasım bellediği nefis yerine
hısımlarının gırtlağına yapışma noktasındaydı
artık. “Bir şey yok oğlum, boş ver, tartışıyor-
lar işte.” diye geçiştirmeye çalıştı. “Acıktıysan
52 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
yanındaki çantada bir şeyler var, açıp alabilir-
sin.” Haberlerde şahit oldukları şimdi cadde-
lerde, sokaklarda canlı yayınlanıyordu; ne var
ki insanların birbirlerinin boğazına sarılması-
nı gerektiren bir kıtlık falan da yoktu henüz.
Böyle olmayacak, en iyisi müziğe sığınmaktı.
Etrafını saran, sonsuz bozkırların çığlığı boz-
laklardan Ege yöresine geçti, olmadı Doğu’nun
kar ile boranlı dağlarına yaslandı. Ezgiler hare-
ketlendikçe daha çok basıyordu gaz pedalına,
neşelendikçe parmaklarıyla direksiyonda ritim
tutmaya başladı istemsiz. Sonra dönüp dolaşıp
aynı içli türkülere takılı kaldığını fark etti. Doğ-
ru muydu acaba, en çok hüzün mü yakışıyordu
bize, helak zehri dermanın kendisinde miydi
gerçekten? Bu cevapsız kısırdöngüden sıyrılıp
radyoda haberlere geçti. Aynı uyarılar, benzer
şikâyetler ve artan vaka sayısı… Kısmi sokağa
çıkma yasağı, üstüne bir de haftalardır eve
hapsoluş insanların sağlığını bir dereceye ka-
dar korusa da ruh sağlığına ters etki yapıyordu
nicedir. Kendileri de az sıkıntı yaşamamıştı. Bu
yolculuk iznini almak için ne diller dökmüşlerdi
ilgili kurula! Memleketteki evlerine gidecekler-
di işte! Hem orası küçük bir kasabaydı ve daha
güvenliydi çocukları için. Ancak testler nega-
tif çıktığında koparabilmişlerdi izni. Ertesi gün
de anneyi geride bırakarak yarım yamalak yola
düşmüştü baba oğul.
Uzayan seyahat bir yana, arka koltukta sı-
kışıp kıvranmak daha da sıkıcıydı. Bir süredir
uzatmaları oynayıp oyalamaya çalıştığı oğluna
“Tamaam, geldik.” müjdesini verdiğinde niha-
yet görünen bir akaryakıt istasyonuna direksi-
yonu kırmak üzereydi. Bu mola, tüm risklerine
rağmen oğlu için nefes almak, dünyevi yaşa-
ma az biraz teğet geçmek anlamına gelebi-
lirdi hem. “Dur, bekle! Şu eldivenleri takalım,
maskeyi de… Bak hiçbir yere değmek yok! Her
yer fotoselli zaten! Kapılar, sular, sabun, şu so-
luduğumuz hava...” Bir iş kazası geçirmeden
dışarı çıktıklarında baba eldivenlerini değiştir-
meye koyuldu, çocuk ne zamandır içine çek-
meyi özlediği gökyüzünün bu kadar mavi olu-

şuna hayret mi etse hayranlık mı duysa karar
veremedi. Baba anı yaşarken tedirgindi, ilerisi
için ihtiyatlı… Depoyu yeniden doldursa hiç
fena olmayacaktı. Çocuk bu arada kıpır kıpır-
dı. Uyuşan bacaklarını biraz daha açmak, temiz
havanın yavaş yavaş karışmaya başladığı kanın
kılcal damarlarına kadar ulaşmasını istercesine
bir hamle yaptı. Ben hemen geliyorum, diye-
rek istasyonun yan tarafındaki boş alana doğru
son sürat koşmaya başladı. Babasının dur ne
yapıyorsun, demesine fırsat vermeden kollarını
açarak, ferah serinlik teninde, rüzgârın uğul-
tusu kulaklarında, özgürlüğün tadı damağın-
da koştu, koştu. Depoyu dolduran görevli bu
konuda belli ki daha tecrübeliydi. “Abi, inan
birçok çocuk aynısını yapıyor burada. Çoğu bir
boşluk bulur bulmaz fırlayıp koşuyor bökelek
tutmuş gibi. Kimi atlıyor zıplıyor, kimisi yürü-
meyi yeni öğrenmiş gibi acemi acemi ayaklarını
sürüyor, bir görsen. Bazen büyükleri de katılı-
yor bu gemi azıya almış çocuklara. Haklılar abi,
inan ne yapsalar haklılar artık!”
Tekrar yola koyulduklarında ne oğlu bir
açıklama yaptı, ne de babası bir şey sordu. Esa-
sen riskli bir durum yaşanmamıştı. Ayrıca eşine
bundan bahsetmenin ve durup dururken lü-
zumsuz bir telaş yaratmanın hiç gereği yoktu.
Hastanedeki işi yeterince yoğundu zaten. As-
lında mesele iş yoğunluğu da değildi. Koridor-
lara bile sığmayan hastaların trajik durumuydu
asıl mesele! Bütün hastane yoğun bakım üni-
tesi gibiydi. Doktorların şans verdikleri hasta-
ları önceleyip riskli olanları ötelemesi artık etik
sorun olarak görülmüyordu. Bu durum, hayatın
içinde balon gibi genleşen hastalığın kendine
biraz daha yer açmak için kıyıda olanları in-
safsızca boşluğa bırakmasından başka ne ola-
bilirdi? Kritik süreçte dakikalar hatta saniyeler
bile sayılıydı. Çalışanların diğerleri gibi evde
sıkılma lüksleri yoktu. Tüm bu yaşananların
Tanrı’nın uyarısından başka bir şey olamayaca-
ğı veya doğanın sinsi, dengeleyici planlarından
biri olduğu gibi uzun boylu muhabbetlere de
giremiyorlardı. Sadece dünyanın penceresin-
HİKÂYE 561
den kafalarını çıkarıp soluklanma fırsatı bul-
dukları kısa araları vardı. Bir seferinde tükenen
çoğu iş arkadaşı gibi eşi de bir kahve alıp üç
beş dakikalığına acilin dış kapısına zor atmıştı
kendisini. Farklı bir servisin aynı telaşı paylaşan
bir doktoru da ciğerlerine bayram ettiriyordu,
içeride nefes alamayanlara inat. Kulakları tır-
malayan siren sesi ile bir ambulans daha ge-
liyordu işte. Doktor eliyle işaret etti. “Bence
kapıları kapatıp kilitlemeliyiz artık!” Bu da ne
demek oluyordu şimdi? “Artık kale düştü, sa-
vunamıyoruz kendimizi! Mutasyona uğruyor
işte, her saat her dakika karakter değiştiriyor
bu illet. Ne malum şu ambulanstan zombi virü-
sü taşıyanların çıkmayacağı!” Eşi şok olmuştu,
doktor ciddi olabilir miydi? Bilinçaltının çokça
şahit olduğu o Hollywood saçmalıklarını kus-
masının zamanı mıydı şimdi? İzmariti arala-
rındaki ayaklı küllükte söndürürken kahkahayı
bastı doktor. “Ya bizim de delirmeye hakkımız
yok mu? Kaç haftadır geriliyoruz ve ruhumuz
bu basınca daha ne kadar dayanabilir sence?”
O anda ambulanstan çıkarılan ağır hasta sed-
yeyle içeri taşınıyordu. Alışıldık koşuşturmanın
ardından içeri girmekte olan doktor durup ek-
ledi: “Bazen vanaları açmak gerek. Bırak biraz
da bilinçaltımız taşsın.” O günden sonra eşi
de açıyordu zaman zaman vanaları. Karı koca
gülüp geçmeye başladılar tüm bu çılgınlıklara.
Öyle ya bütün bu yaşananlar olsa olsa hayatın
kara mizahı olabilirdi ancak.
Yolun sonu görünmüştü nihayet. Önce,
çoktan derin uykuya geçmiş olan oğlunu ta-
şıdı kucağında, sonra bagajdaki eşya ve erzak-
la dolu çantaları. Bomboş evleri gibi etrafta
da ölü sessizliği vardı. Daha çok yazlıkçıların
muhiti olduğu için in cin top oynuyordu her
yerde. Uzaktan görünen denize tüm kızıllığıyla
gömülüyordu işte güneş. Ertesi gün, söz verdiği
gibi sahilde yürüyüş yapacaktı oğluyla birlikte.
O kavurucu sıcaklara daha birkaç hafta vardı,
o yüzden şimdilik sadece yürüyeceklerdi. Hem
de yorulana kadar, doyana kadar; şu bahar gü-
neşi yarın tekrar bir doğsun hayırlısıyla… ❮
TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI
53
 DOĞUM YIL DÖNÜMÜNDE TARIK DURSUN K.’NIN
SARI DEFTERİ’NDEN TAŞAN İKİ HİKÂYESİ - II
ÖZLEM FEDAİ


DEREYE SIRT ÇEVİRİNCE ÜÇ YOL AĞZINA ÇIKTILAR. MEMEDALİ HAYVANIN BAŞINI SAĞA DÖNDÜRDÜ.
UZAKLARDAN KÖYÜ İNSANIN AVUCUNUN İÇİ KADARCIK GÖZÜKÜYOR

N
âzım Hikmet, 1936 tarihli Simavna Ka-
dısı Oğlu Şeyh Bedrettin Destanı’nın bir
yerinde; Yolcu yollarda topraksız insanın
/ ve insansız toprağın feryadını duyar idi der.
1930’lu yıllardan itibaren Türk hikâyecileri için
de önemli konulardan biridir köylünün toprak-
sızlığı yahut garibanlığı. Zira yeni bir inşa sü-
recinde olan Anadolu’da “milletin efendisi” olsa
da gariban ve sahipsizdir köylü. Güçlüler, güç-
süzleri ezmekte, babadan kalma topraklarına
ve mallarına bile göz koymaktadır. 1940’lar ve
1950’lerin “toplumcu” yazarları, âdeta bir “ta-
nık” durumundadır. Köy, kasaba ve kent ger-
çekliğine samimi olarak yönelirler. Aslında 1940
toplumcu gerçekçilik, 1950 eleştirel gerçekçilik
akımlarının öykümüzde hâkim olduğu yıllardır.
1950’lerin başında Anadolu gerçeğine kendi
“tez”leriyle yaklaşan Orhan Kemal, Yaşar Kemal,
Kemal Tahir, Kemal Bilbaşar gibi henüz genç bir
öykücü olan Tarık Dursun K. da Anadolu’yu sö-
müren/sömürülen, güçlü/zayıf denklemleri için-
de anlatmıştır.
1951 yılında tuttuğu ve doktora tez çalışma-
mız sırasında şahsımıza hediye ettiği “Sarı Def-
ter”ine el yazısıyla yazdığı hikâyeleri Anadolu
gerçeğine yaklaşımını gözler önüne sermektedir.
Bugüne kadar sadece içinden bazı bölümleri ke-
serek, bazılarını değiştirerek başka öyküleri için-
de yayınladığı “Arkadaşım Fahri” öyküsünü, Türk
Edebiyatı dergisinin geçen sayısında okurlarıyla
paylaşmıştık1. Tarık Dursun, toprağı için yaşayan,
emeği ile onun için savaşan, daha çok ürünün
hayalini kuran, annesi öldükten sonra kandırıla-
rak elinden toprağı alınmaya çalışılan, yediği da-
yak ve ezilmişliği ile intihar eden gariban köylü
Memedali’nin toprak tutkusunu, üzerine sırt üstü
yatıp hayaller kurduğu toprağında, yüzükoyun
serilmiş bedeniyle “güçlü”ler tarafından ölüme
sürüklenişini anlatan “Toprağa Dair” öyküsünü
de bu sayıda okuyucularıyla buluşturuyoruz.

54 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020


Tarık Dursun’a göre hikâye, insanın dış ve
iç gerçeğinin ortaya çıkmasına hizmet ettiği
ölçüde bir kıymet ifade eder. Bu hikâyede de
bir Anadolu köyünde yoksul bir ana-oğulun
yaşamları, alın teriyle sarıldıkları toprağa bağ-
lılıkları anlatılırken, “güçlü”lerin oyunuyla elle-
rinden alınmaya çalışılan toprağı için (ve onun
üzerinde) canından olan bir köy delikanlısının
ölümü gözler önüne serilmiştir. Toprağındaki bir
ağaca asılmış bedeni üzerinden köylünün çare-
sizliğine vurgu yapılırken, öykü kişisinin yoksul
köy evinin yalın tasviri, kasaba doktorunun dahi
annesinin ölümüne kayıtsız kalışı üzerinden de
fukara köylünün toplum nazarındaki duru-
mu aktarılmıştır. Sahte belgelerle “güçlü”lerin
Memedali’nin elinden zorla almak istedikleri
“toprak”, aslında birçok toplumcu yazarın eser-
lerinde dile getirilmiş ve birçok köylünün ba-
TOPRAĞA DAİR
TARIK DURSUN K.
“O şimdi yattığı TOPRAK’ta
Sağlığında da yatardı.”
Necmi Eren
D
aha gün ışımamıştı. Yolun her iki yanında
sıralıklı ağaçlar boylum boylum bir karartı
içindeydiler... Ortalığı öylesine serin, öylesi-
ne bir boşluk kaplamış ki...
Memedali boz eşeği bırakıvermiş kendi hâline...
Boz eşek, başını önüne eğmiş, kulakları salmış
gidiyor.
Memedali ilkin ıslık çalıyordu. Boz eşek ne za-
man “Kırbaba”nın kapısının önüne geldi sustu.
Sonra yeniden kendisinin de bilmediği yekne-
sak bir hava tutturdu. Tekrardan ıslığı kesti. Bir
müddet eşeğin üstünde öylece sessiz suspus gitti.
Sonra bir ara köyüne günden evvel mi yoksa
doğduktan sonra mı varacağını hesaplamak istedi.
İstedi ama canı sıkıldı bıraktı.
ARAŞTIRMA 561
şına gelmiş olan bu durumu tüm gerçekliğiyle
ve “gösterme” yöntemini kullanarak aktarmış-
tır. Köylülerin hayata tutunma sebepleri olan
“toprak”ları iken, canlarından olma sebepleri de
yine toprak olurken geç Tarık Dursun, başka ya-
zarlardan da okuduğu ya da bildiği bu gerçeği,
köylünün sınıfsal kökenine ve natüralist ve top-
lumcu bakış açısına uygun düşecek bir günlük
dil içinde olayları yansıtmıştır. Bu sebeple Tarık
Dursun, “toprak için, toprak uğruna” mesajıyla
yazdığı bu öyküyle güçlülerin güçsüzleri ezdiği
bir dünyanın gerçekliğini başka eserlerinde de
yansıyacağının ipuçlarını görmek mümkündür.
Nitekim yazarın Yabanın Adamları, 36 Kısım
Tekmili Birden hikâye kitapları ve Denizin Kanı,
İnsan Kurdu, Kurşun Ata Ata Biter gibi roman-
ları benzer güç çatışmaları ve mesajlar açısın-
dan dikkat çekici eserlerdir.
Uzaklardan top top ağaçlı bir dereden gelen
kurbağa seslerini dinledi garipliğini düşündü “Ver-
giyi de ödeyemedik anasını” diye geçirdi. Körler’in
tarlayı geçivermez. Ta yukarılardan kesilmeyi unu-
tulmuş arık önüne çıktı...
Boz eşek suyu görünce durdu ve başını eğdi
Memedali:
-“Susadın mı len danguz?” dedi. “Dayan garim
içebildiğin kadar.”
Eşeğin su içişine baktı. Hafif meyilden alaşa-
ğı inen su, boz eşeğin yüzüne çarpıyor duraklıyor.
Sonra içindeki taşlar sayılabilecek kadar temiz
akıp gidiyordu.
Memedali’nin tarlasının yanına şöyle bir arık-
cık oluverse. O zaman Memedali her yılki gibi mısır
ekmeyecek. Kabak eker mesela, mini, mini ufacık
çiçeği burnunda Girit kabakları... Yahut fasulye...
Ayşekadın mı olur çalı mı olur?..
Yemyeşil bir tarla, topraktan fışkırmış fasulyeler...
Boz eşek sudan başını kaldırmış, sarı çapar
gözlerini dikmiş Memedali’ye.
- “Doydun mu len” diye sordu. Hayvanı sudan
geçirdi. Meyilli sudan Memedali önde, boz eşek
arkada yavaş indiler.
TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI
55
561 ARAŞTIRMA
Karşı tepelerden bıçak çizgisi gibi keskin bir
ışık çizgisi....
Sonra pembe lacivert, sarımsı ve nihayet kır-
mızı renk…
Memedali düzde hayvana bindi... Söylendi:
- “Geçe kaldık yine... Yürü oğlum, sağrısını
elindeki çomakla dürtü dürtüverdi. Boz eşek ne
ağır ne de tırıs bir yürüyüşte tozlu yola çıktı.
Memedali’nin köyüne daha yıl var... Dereye
vardı mıydı, kolay... Ondan sonra şoseden ayrıla-
cak soldaki “Gevenler” köyününki, ortası şose za-
ten, sağdaki yol dosdoğru Memedali’nin köyüne
götürür adamı...
Eğildi, elini heybeye attı yatsıdan yarım ek-
mekle çökelek kalmış... Kuru soğanı avucunun
içinde kütür kütür ezdi.
Karnını doyurunca neşelendi birden. Düşündü.
- “Bir cigara olsa şimdi yemek üstüne, yak-
sam...” Heybedeki muhtarın emaneti tütün paket-
leri aklına geldi vazgeçti, çekindi.
Sık salkım söğütlü derenin çağıltısı geliyordu.
Gün iyicesine doğmuş ortalıkta öylesine güzel
bir toprak kokusu var ki...
Memedali derin derin içini çekti.
-“Eh len” dedi “Bir benim bağlardan da su ge-
çiverseydi”... Geçeydi iyi olurdu elbet.
Memedali o zaman fasulye ekecek. Ufacık Girit
kabakları sonra... Tarlayı yemyeşil edecekti.
Tahta köprüden ağır ağır geçtiler. Birkaç gün
öncesi dağlara yağmur yağmış. Aşağıda su sarı,
boz bulanık akıyor.
Dereye sırt çevirince üç yol ağzına çıktılar.
Memedali hayvanın başını sağa döndürdü. Uzak-
lardan köyü insanın avucunun içi kadarcık gözü-
küyor. Evlerin hepsinin üstünde Hacı Durmuş’un
yeni yaptırdığı caminin minaresinin şerefesi...
İçini sebepsiz bir sevinç doldurdu.
Eşeği tekmeledi:
- “De gari goca oğlan de!..”
Yarı yolda “Arabacılar”ın oğlanlarıyla Dur-
muşgil, ellerinde sapanlar, kuş vurmaya Söğütlüğe
gidiyorlarmış.
- “Hoşgeldin be Memedali” dediler.
- “Hoşgördük hoşgördük”
56 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
Tek katlı taş mektebin avlusundaki cevizin altı-
na gençten biri oturmuş kitap okuyor.
Memedali seslendi:
- “Nas’sın Ma’lim Bey, nas’sın?”
Öbürü:
- “İyiyim, iyiyim Memedali” diye karşıladı.
- “Attın mı mektubu?”
- “Attım ya... Attım attım.”
Sarı bir köpek kahvelerin önünden ürüyerek
Memedali’ye sardı.
- “Hoşt hoşt” dedi Memedali.
- “Vay gâvurun eniği... Bize de mi ürüyon?”
Köpek, kuyruğunu kıstı, dilini çıkardı, soludu. Gü-
neş tepeye çıkmaya başlamış, sıcak bayağı “benim”
diyor. Memedali, boz eşekten indi. Ardına aldı, çeke
çeke eve geldiler. Tahta kapının mandalı düşmüş, ip
de kopuk. Memedali’yi bir merak aldı. Anası nere-
lere gitti kim bilir?... Aklını fikrini Memedali’yi baş
göz etmek almış. Kapı kapı kız arar durur. Memedali
anasını yine kız görmeye gitti sandı. Kapıya yüklen-
di, kapı esnedi. Kapı önünde insan olduğunu anla-
mış sanki alaca inek böğürdü. Üçüncü yüklenişinde
kapının iki kanadı da ardına kadar açıldı. Ahırdan
taze tezek kokusu geliyor. Alaca inek ipini germiş
kapı önünde durmuş. Memedali eşeği bıraktı, ineğin
yanına gitti. İneği sağmayı anası nasıl da unutmuş.
Memeleri kaskatı, uçları kızarı kızarıvermiş.
- “Vay anasını... Anam nerelere gitmiş böyle?”
Seslendi... “Ana... Ana... Hey ana”… Sesi boş
evde duvarlara vurdu kaldı. Eve girdi, evin içi ka-
ranlık. Gözü alışınca duvar dibindeki yatağı gör-
dü... Yatakta bir karartı... Anası uyuyor mu ne? Bir
daha ünledi:
- “Ana... Ana gız...” Ses yok. Eğildi karartı-
yı tartakladı fakat vücut taş gibi olmuş kaskatı...
Ayakucundaki idare lambası kısık... Eline aldı fiti-
lini çıkardı. Yataktaki anasını sırtüstü döndürdü,
idareyi eğdi. Sarı ışık daha sarı limon gibi bir yüzü
aydınlattı. Gözleri ufak... Avuçları göçmüş. Yüzün-
de bir korku dalgası, dişsiz ağzı apaçık... Memedali
inanmıyor bir türlü. Zar zor:
- “Öldün mü ana?” diye sordu. İdareyi üfle-
yerek söndürdü. Dışarı çıktı gitti. Köy kenarında-
ki sazlıktaki jandarma karakolunu haberdar etti.

Bir candarma ilen Halil onbaşı kopup Memedali
ile geldiler. Kara haber ne de tez köyü dolanmış.
Köylüler kapıya birikmişler, her kafadan bir ses...
Halil onbaşı:
- “Dağılın be...” dedi. “ İşiniz mi yok... Dağılın,
varın dağılın... Hadi!..”
İki üç delişmen onbaşı girsin içeri diye halkı
kakışlayıp yol açtılar. Memedali öne düştü, onları
küçük; anasının yattığı sandık odasına götürdü…
Oda ekşi ekşi kokuyordu. Halil; bir Memeda-
li’ye baktı bir yataktaki anasının ölüsüne baktı.
Yere çömeldi... Doğruldu... Gözleri karanlıkımsı
odanın içinde parıl parıl yanıyor. Memedali’nin ta
gözlerinin içine bakarak sordu:
- “Ne zaman ölmüş ki Memedali?” Memedali,
Halil’in bakışları altında sıkıldığını, ezildiğini his-
setti. “Bilmem”, dedi. “Ne bileyim... Kasabaya in-
dimdi demince vardım geldim ölmüş...”
Halil duvara baktı. Kirli beyaz badanalı duvar-
da yan yan tahtakurusu ezikleri… Yeşil bir musaf...
Sonra herhangi bir gazeteden kesilmiş herhangi
bir temsili resim. Almanla İngiliz savaşmışlar. İn-
giliz, kazma gibi dişleri ve ağzında piposuyla gü-
lüyor. Koku şimdi kendini daha fazla hissettirmeye
başlamış... Halil burun çekti, gözlerini devirip Me-
medali’ye:
-“Eh” dedi. “Öyleyse ben bir yol karakola va-
rayım, kasabaya telefon çekeyim, haber vereyim.
Gelsinler de baksınlar ne derler...” Odadan çıktı.
Avlu insandan geçilmiyor. Gürültülü gürültülü
herkes bir şey anlatıyor. Halil’i görünce sustular
ve yol verdiler. Halil eşikten atladı, onu gören taze
başlar pencereden çekili çekiliveriyor. Halil güldü.
Bıyık burdu, güldü geçti gitti...
***
Sabahına Memedali anasının nasıl öldüğünü
bile bilmeden sessiz sedasız gömdü. Hava serindi,
rüzgâr geceden kalma. Memedali, nemli toprağa
beli vurdukça toprak kabarıyor, ergen bir kadın
göğsü gibi kapkabarık...
Memedali terliyor. Ter alnından yanaklarına
sonra boynuna yol yol sızıyordu. Memedali top-
rağa beli her daldırışında avuçlarından, alnından
sızan terde, eğilip bükülen vücudunda toprağın
ARAŞTIRMA 561
şehvetini duyuyor sanki. Anası... Toprağının yanı
başında üç metre Amelikan’a sarınmış yatıyordu.
Halil, kasabaya telefon çekmiş. Demiş “Müdde’u-
mum gelsin, bir kadın öldü.” “Yok ki burda demişler
İstanbul’a gitti.” Halil’e. “Doktor da mı yok” demiş.
“Doktoru bulun da gelin”. “Eh...” demişler. Halil bekler
de bekler. Ne gelen var ne giden. Bir daha telefon
açmış “Yahu amma adammışsınız.... Hani doktor” de-
miş. “Anaaaa gelmedi mi” demişler. “Gelmedi gelme-
di...” Bulup buluşturup doktoru telefona getirmişler.
Sormuş doktor; “Ne var ne oldu?” Halil, “Böyle böy-
le” demiş. Doktor dinlemiş dinlemiş sonra:
-“Ha”, demiş “demek vaziyet öyle... O dediğin
kadın kalpten gitmiş oğlum, evet evet mutlaka
kalpten gitmiştir... Gömüverin gitsin.”
Sonracığıma şakkadak telefonu kapatmış...
Hoca İbadullah Efendi soğuktan sesi titrek titrek
bir dua okuyor o kadar çabuk ve acele okuyor ki
Memedali bir kelimesini bile anlayamıyor.
Çukura ölüyü, taze toprağa indirdiler. Meme-
dali yukardaki taşlı tarlanın artık kendi öz malı
olduğunu düşünüyor. Taşlı çorak morak amma ne
de olsa toprak yine.
Memedali bir su getirmenin kolayını bulsa...
Köye İbadullah Efendi ile bir girdiler. Kahve-
lerin önünden geçerlerken Deli Hüsmen’in oğlu
ünledi…
- “Memedali... Memedali... Seni Halil onbaşı
çağırır var git.”
Hocadan ayrıldı. İçini bir sıkıntı basmış Meme-
dali’nin. Tam iki gözünün ortasında bir sızı otur-
muş kalmış...
Karakola gidince içeriyi kalabalık buldu. Ana-
sının kardeşinin oğlanları karakola üşüşmüşler
hepsi...
Halil:
- “Gel len bakalım” dedi “hele gel böyle baka-
lım.” Memedali geldi.
- “Gömdün mü ananı?”
- “He, gömdüm.”
- “İyi...” dedi Halil, sustu…
- “Şimdi sana ne miras var?”
Memedali azıcık şaşırdı mirastan Halil’e ne?..
Ne soruyor?
TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI
57
561 ARAŞTIRMA
- “Bilmem” dedi kesti attı.
Halil; sinirlenmiş… Parmakları masada trampet
çalıyor
- “Nasıl bilmessin len, yukarda taşlı tarla var…
Ev var… Koca inek…
- “Ovadaki tarlaylan bağ, anamın bubasının...”
Kenardan İsmail; “Hastir ordan be” dedi… O
tarla da o bağ da Halil’in.”
Bakışı İsmail’in lafını ağzından kaldırdı sustu.
-“Şimdi” dedi Halil, Memedali’ye “Aşşadaki tar-
lada, bağda bunların da hakkı var...”
Memedali’nin kafasında ufacık bir ışık…
Halil:
Sonra bu ışık büyüdü büyüdü... Bunlar anamın
öz kardeşinin çocukları değil ki... Hepsi üvey, ana
bir baba ayrı.”
Halil:
- “Olsun dedi... Bunlar da kardeş.. Sen tohuma
ne bakıyon, tarlaya bak sen..”
Durdu Memedali’ye baktı. Sesi ağır ve soğuktu.
- “Anan bıldır bunlardan evi onarcam diye beş
yüz lira almış. Senede sepete parmak basmış. Şim-
di ovadaki bağlar, tarla ev borcuna karşılık ananın,
bunların oluyor...”
Memedali kireç gibi olmuş dudakları titrer du-
rur...
-“ Essah mı söylüyon Halil?” dedi “Ha... Essah mı?”
Halil:
- “Vallahi” diye yemin etti. “Nah bak ellerinde-
ki borçlu senedine...”
Memedali beşirden çıkma kağıdı heceledi..
- “Babamın ovadaki tarla bağ ve köydeki evi-
me karşılık onarmak için kız kardeşim Ayşe kızı
Düriye’den ipotek karşılığı beş yüz lira...”
Anası ne zaman para almış, ne zaman evi onar-
mak istemiş Memedali bilemiyordu.
Sonra evi onarmak için beş yüz kâğıt...
Evi satsa bu gün iki yüz lira veren bile bulu-
namazdı.
Halil, elinden senedi çekti aldı.
-“Sen bu beş yüz gaymeyi ödeyebilir misin
ödeyemez misin?...”
- “Hangi beş yüzü?”
- “İşte bunu len… Ananın borcunu...”
58 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
- “Anamın bu kadar borcu yoktu ki.”
Halil:
-“Hay senin geçmişini...” diye küfür etti. “Len
kör mün görsene şu kapı kadar senedi?”
- “Görüyom görüyom emme, anamın bunlara
bu kadar borcu olmaz...”
Halil kaptığı gibi mürekkep hokkasını fırlattı attı.
Memedali eli yüzü mürekkebe battı kaldı al-
nında yumruk kadar şiş.
Kenardakiler sindiler. Memedali bakmış kalmış.
Halil bas bas bağırdı:
- “Sana ananın borcu var diyom, elimde se-
net var sepet var.. Mahkemeye de gitsen bir halt
yiyemessin... Başımı belaya komadan var git de-
fol... Sana ananın bunlara borcu var diyom beş
yüz tane kayme... Anan almış bunlardan borç diye
kim bilir ne etti. Borcuna karşılık rehin tarlaları
evi bağı göstermiş... Ödemeyince borcunu malları
alacaklılarına kalmış anladın mı?”
Memedali bişey anlamamıştı. Alnındaki şiş
zonkluyor kalp gibi atıp duruyordu.
Memedali bir tuhaf... Beyni karıncalanıyor,
gözleri kararıyor, sessiz sessiz arkasını dönüp bir
şey söylemeden karakoldan çıkıyor... Yürüyor ama
nasıl yürüdüğünün farkında değil...
Köyün içinden vurdu. Köylüler durmuş tuhaf
tuhaf bakıyorlardı. Köy dışında bir çöplükte bir iki
sıska köpek çöpleri eşeliyor bişey arıyorlar zahir.
Kırmızılı horoz önüne kattığı iki tavuğun ardından
koşup durur. Memedali ansızın güldü, güle güle
köy dışına doğru yürüdü.
Akşamüstü sürüyü suya götüren çoban, ırmak
kenarında Memedali’nin ölüsünü buldu.
Memedali kendini bel kemeriyle taze bir söğüt
dalına asıvermiş… Ama çırpınırken hemen oradan
kopmuş ve Memedali’nin ölüsü yüz üstü toprağa
düşmüş… Kollarını boyunca toprağa açmış yüzü-
nü toprağın yüzüne vermiş öyle yatıp dururmuş.
29.8.1949 Pazartesi
saat: 12:30 Ev
1
Bkz. Özlem Fedai, “Doğum Yıl Dönümünde Tarık Dursun’un
“Sarı Defter”inden Taşan İki Hikâyesi”-I “Arkadaşım Fahri”,
Türk Edebiyatı, S. 560, Haziran 2020, s. 30-37. ❮
 MİT’TEN TARİH’E VEYA TÜRKMEN TARİH
ROMANCISI NURMEMMEDOĞLU *

SADIK K. TURAL


SELÇUK BEY DÖNEMİ DE TARİHTEN VE HATTÂ DESTANDAN ÇOK, EFSANENİN DÜNYASINDANDIR;
NURMEMMEDOĞLU BU EFSANEYİ, HEM ZAMANIMIZA, HEM TARİH BİLGİNLERİNİN HUZURUNA TAŞIYOR

İ
nsanların iki türlü algılama, tanıma ve adlan-
dırma yeteneği vardır: Birincisi, somuttur ve
beş duyu aracılığıyla olur. İkincisi, soyuttur ve
Yaratan’ın bahşettiği özel bir yetenektir. Bu kav-
rayış, aklın işleyişi durulduğunda kazanılan, çok
özel bir seziş, çok farklı bir bilgileniştir. Bu bil-
gileniş, kavrayış türüne sahip olan insanlar, çok
özeldir; bu insanlarla “yüce güç” arasındaki ilişki
ve iletişimi sağlayan varlıklar da çok bilinmezlik
ölçüsünde özel… “Yaratan, esirgeyen, bağışlayan
ve gönendiren Tanrı” anlayışı yanında, onun iş-
lerini gördürdüğü büyük hizmetçiler, küçük hiz-
metçiler düşüncesi, tarihin her devrinde insan-
ların zihnini düzenli düzensiz işleyişe geçirmiş-
tir. Bu işleyişin sonucunda, hem önceki ataların
ruhlarıyla, hem de insan için bilinmez olan fizik
ötesine ait varlıklarla ilişkisini sağlamakla görev-
li, yetkili, özel kişiler ortaya çıktı. Bu özel insan-
lara resul, peygamber, nebi, yalvaç, elçi, prophet
denildi. Mutlak Güç, mutlak Yaratan tarafından
görevlendirilmiş bu özel insanlarla diğerlerinin
arasındaki bilgi alış verişine “din” denilir. Din,
insanın yaratıcısına, tabiata ve diğer insanlara
göre, kendi varlığını, en doğru, en güzel biçimde
işleyişe getirtici, inanış, kabulleniş ve davranış-
lar bütününü oluşturan kurallar toplamıdır. Bu
kurallar, kişi ve toplum ölçeğindeki insanlaşmayı
sağlayıcı değer ve davranışları belirlemektedir.
İnsanoğlunun en uzak geçmişine ait bilinmez
zamanlardaki gerek yaşayıp gerçekleştirdikleri,
gerekse Tanrı ve hizmetkârlarıyla kurduğu ilişki-
ler, üstü örtülü ifadelerle nakledilirken, mecazın
süslediği imkânlarla, mit adını verdiğimiz ayrı
bir dünya oluşturmuştur. Mit, insanın ve tabia-
tın yaratılış sırları, kişi ile yaratan ve onun önde
gelen hizmetkârlarıyla ilişkileri konusundaki
kabullenimlerdir. Bu kabullenimleri oluşturan
bilginin ulu orta söylenmesi yerine, üstü örtü-
lü biçimde söylenmesinden tabiî ne olabilirdi?
Diğer taraftan, uzak geçmişin olayları mite dö-

60 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020


nüşürken, inanmama veya politeist eğilimlerinin
mit’i zorladığı ve zaman zaman tahrif ettiği gö-
rülür. Mit, kendini korumak istediğinde, üç ayrı
yol oluştu: Masal, efsane, destan.
Mitin “tanrı tanımaz”lığa imkân vermeye-
cek ölçüler içinde kalmasını bir ilke olarak kabul
eden ve olağanüstülükleri o açıdan anlatıp yo-
rumlayan, neredeyse o konulardan uzak duran
masala mukabil, efsane, mitle masal arasında
sıkışıp her ikisine ait özellikleri de bünyesinde
taşır.
Mit, bilinmezin yorumu veya insan tarafın-
dan bilinir kılınma çabasının sonucu olan me-
tinlerdir. Mit, insan ile insan ötesi (Tanrı, şeytan,
melek, cin, ruh, vb.) dünyaya ait bilgilerin dilden
dile nakledilmesi ile oluşur. Bu bilgilerin bir kıs-
mı, ruhlar âlemi dönemine ait karmaşık hatırla-
malar, bir kısmı o dünya ile ilişki kuranların an-
lattıkları, bir kısmı ise, bazı insanların hayalinin
yarattığı tasarlanmış bilgi ve yorumların tahki-
yelendirilmesidir.
Mit özelliği taşıyan metinlerin ilk anlatıcıları,
Tanrı ile ilişki kurduğuna inanılan (peygamber,
nebi, resûl, yalvaç, elçi v.b.) seçilmiş kişiler ile
bunların yanı başında yer almış, bu özel kişilerin
öğrencisi, dostu, takipçisi olan insanlardır. Müs-
lümanların pir, veli, ermiş, pirhan, baksı/bahşı,
şeşen, şeyh, dede, hakeren, mevlana; Hristiyan-
ların saint, marther, prista; Budistlerin yogi; eski
gök tanrı dinine inananların ise, kam adını ver-
diği özel, seçkin kişiler, fizik ötesi ile ilişki kurma
nitelikleri ile karşımıza çıkıyorlar.1 Bu ilk iki özel
tabakadan sonra, bir kısmı bu özel kişilerin ruh-
larıyla, bir kısmı ise, melek, cin ve şeytanla ilişki
kurduğunu söyleyen, kabul ettiren insanların
“anlatmalar”ı geliyor.
Özel bilgi, seziş, güç taşıdığına inanılan kim-
selerin bir kısmı hekim2, bir kısmı hakim3, bir
kısmı ise şarlatan veya aldatıcı falcılar, büyü-
cülerdir. Hekim olanlar, hem otlardan yaptıkla-
rı ilaçlar, hem de sığamak, ovmak ve dağlamak
yoluyla şifa (şifacı, darcı, otacı/otarçı) veriyorlar-
dı. Bilge, filozof, veli, evliya, pir, ata, baba, dede,
ermiş, mürşit, aziz unvanı verilen ‘hakim’ler ise,
MAKALE 561
Tanrı’nın, “yaratılış sebebi”ne uygun olan yolu,
öğütleyen yayıcılarıdırlar.4 Bunlar, bazı kurallar
ve uygulamalar istiyor, bekliyor, toplu olarak
icrâ ediyorlarmış. Bunlardan bir kısmının öğüt-
leri, yayma ve yerleştirmede manzum ifadeyi be-
nimsediğini, bu yüzden halkın, bu türden şâirleri
ayırt etmek için Hak âşıkı deyimini kullandığını
belirtmeliyim. Hak’ka âşık kişiler, manzum veya
mensur, özgün ve mecazlı ifadelerle Tanrı’nın yo-
lunu hatırlatan, öğütleyen insanlardır. Türk soylu
halkların inançlarını oluşturan, bezeyen önemli
bir özellik, olağanüstülüklerle beslenen tahkiye-
den yararlanmadır. “Kutsal metin”lerdeki bildirim
(vahiy)lerin, nebi, resul, veli kavramına, kam, şe-
şen, baksı (bahşı), ulubig, darmançı/darçı, otar/
otçu v.b. ad veya unvanını taşıyan toplumun özel
bir saygı, sevgi –hattâ korku- gösterdiği insan-
lara ait anlatmaların iki özelliği var: ‘Tahkiye’ye
dayanması, ya tamamının nazım olması, ya da
manzum olanla bezenmiş bulunması.
Açıklayacağım ama ilk hükmü vereyim: Tarihî
romancılar, ataların ruhunu, toprağın ruhunu
duyabilen ve aldıkları mesajları bildiren, öğütle-
yen insanlar olarak, birer millî veli sayılmalıdır.5
Şarlatan ve büyücüler ise, çaresiz insanları
sömüren, yalancı, göz boyayıcılardırlar. Bizi ilgi-
lendiren, bu öğütleme ve uygulamaları anlatan,
olağanüstülük taşıyan, vak’aya dayalı metinle-
rin bulunmasıdır. Fizik ötesi varlıklara ve insan
ötesi tasarım, kabullenim ve yazılı metinlere da-
yalı belgelerin içindeki kutsal kavramının insan
zihnindeki yansımaları da, üstün güç ile karşıt
güç, mutlak doğru, güzel, ulvi ile mutlak yan-
lış, çirkin, bayağı arasındaki uzlaşmaz savaşa ait
kabullenimler de mit nitelikli metinlerdir. Me-
caz, bir kültürün dil aracılığı ile ulaşılabilen, en
derinlerdeki anlam yükünü taşıyan ifadelendi-
rişlerdir. Mecaz ögesi yüksek olan bu metinlerin
şifrelerinin çözülmesi kolay değildir.
Mit, örtülenmiş, ulaşılmaz hayallerle süs-
lenmiş en uzak geçmişin yorumu olan tahkiyeli
ifadelerdir. Mitler, olağanüstülüğün temellen-
dirdiği, inanca bağlı beklenti ve uygulamaların
süslediği, özel güçleri olduğuna inanılan asıl
TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI
61
561 MAKALE
anlatıcıların, kaynak kişilerin ağzından çıkmış
vak’aya dayalı anlatmalardır. Masallar, efsane-
ler ise, bu anlatmaların inanca bağlı beklenti
ve uygulamalardan arındırılarak oluşturulan
ikinci basamaktır. Her üç metin türünde de yer
(mekân), zaman, şahıslar kadrosu ile olaylara ait
kelime ve cümleler, belgelenebilir, tarihlendirile-
bilir bilgi olmaya imkân vermiyor. Bundan son-
raki basamakta ortaya çıkan destan (epik metin)
ise, zaman, mekân, kişiler ve olaylar bakımından,
tarihlendirilebilir geçmişin, belgelendirilebilir
yaşanmışlığın temel bilgilerini taşıyor.
Asıl yaratılması şiirli bir dile dayalı olan des-
tanlardan sonraki basamakta ise, bu tahkiyeli
metinlerin bir kısmı, olağanüstülük özelliklerini
en aza indirerek halk hikâyelerine dönüşürken,
bir kısmı varlıklarını korurlar. Son basamakta ise,
ayrışma iki kolda gelişmiş görünüyor: Tarih bil-
gisi ile bir yazar veya anlatıcıya da dayalı tarihî
tahkiyeli eserler.
Tarih bilgisi, sunulan bilgilerin ayrıntıdan
arındırılmış, estetik heyecan uyandırmak yerine,
geçmişi, doğruya en yakın biçimde yapılandırı-
larak sunulma çabasıdır. Zaman, mekân, kişiler
ve olaylar konusunda, yazarından tarafsızlık
ve güvenilirlik beklenen tarih bilgisi, son yüz
yıl içerisinde, kendisine özgü kavram, terim ve
yöntem kazanmış görünüyor. Geçerli kaynak ve
desteklere ihtiyaç duyulan tarih bilgisi ve bilimi,
bu konuda inceleme yapanlara geçmişin talihi
ile oynamak hakkı vermiyor. Tarih bilgisi adına
sunulanlar, şahidi olmayan bir zamana ait kişile-
rin ve olayların, geçerli belge ve kanıtlarla des-
teklenecek biçimde anlatılmasıdır.
Edebî eser, -ister anonim, isterse müellifi bi-
linsin- onu meydana getireni, özgür ve bağım-
sız sayması ile tarihçiden ayrılıyor. Tarih konulu
edebiyat eseri, gözlenemeyen zamanların ger-
çeklerine yaklaşımda, bağımsız bir anlayışla yak-
laşılıp gerçeğimsiye dönüştürme, özgür bir yo-
rumlama hakkı veriyor. Mensupluk heyecanının
ön plâna çıktığı tarih konulu eserlerde, yaratıcı/
anlatıcı/ yazar olan, geçmişi yeniden kurgular-
ken eklemeler, çıkarmalar, belirginleştirmeler ve
62 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
özel yorumlarla, okuyucunun/dinleyicisinin ilgi-
sini sağlıyor. Tahrif ve tahrip etmeyi kabul etme-
yen bir serbestlik…
İnsanın, sevgiye, güzelliğe, ulvîliğe, doğrulu-
ğa, cömertliğe, maddi refaha, yiğitliğe ve Tan-
rı’ya yaklaşımını, tabiatla ilişkilerini anlatan mit,
masal, efsane, destan ve daha sonra ise tarih
bilgisi adına sunulanların, edebiyat eseri olarak
yeniden yaratılmasından söz ediyoruz.
Tarih, geçmişe ait bilgiyi yeniden yapılandı-
rırken, ayrıntıya ve özel alanlara yer vermemekle
beraber, topladıklarıyla farklı merakları cevap-
landırıyor. Tarih bilgisi, düşünceyi muhatap edi-
nip heyecan uyandırmayı bir asli hedef saymaz
iken, mit, masal, efsane, destan, menkıbe, halk
hikâyesi ile “modern tahkiye”, duygunun ve ha-
yalin işleyişe geçerek heyecanlı bir ilginin uyan-
dırılmasını amaç ediniyor.
Son iki yüz yıllık zaman içinde, anonim ni-
telikli nakledicilerin (musannifler ve meddah-
lar) yerine, belirgin bir yazar-anlatıcı geçerken,
okuyan yahut dinleyen kişiyi muhatap edinerek,
yakın ve uzak geçmiş bilgisini gerçeğimsileşti-
ren anlatımlar doğdu: Tarihî roman, hikâye, pi-
yes, kısaca tarih konulu tahkiyeli eserler. Gerek
kısa hikâye, gerekse uzun hikâyede tarihe ilişkin
atmosferin yaratılması güç olduğundan, Ömer
Seyfettin gibi çok başarılı nadir örnekleri bir ke-
nara bırakılırsa, tarih konulu kısa hikâye türüne
ait ihtiyacın karşılanamadığını söyleyebiliriz.
Tarih konulu tahkiyeli eser yazarı, geçmişte
kalan kişiler ve olaylar aracılığıyla yaşanan za-
manın insanlarına, üstü örtülü tenkit ve teklif
yöneltmektedir. O eski gelenekli anlatımın sisli
yapısını benimsemiyor veya yetinmiyor olmalı ki,
mitin, masalın, efsanenin, destanın lüzumundan
fazla örtülendirilmiş olmasına karşı çıkmaktadır.
Bunun sonucunda, yazar, tarihî gerçekleri sahip-
lenme, aidiyet, mensupluk duyulacak ölçüde ger-
çeğimsileştirerek ortaya koyuyor; diğer taraftan
tarih bilgisinin kuruluğunu ve tarafsızlığını gider-
meye çalışıyor. Tarihî hikâye, roman ve piyesler ve
perdeye yansıtmalardaki tarihe ilişkin bilginin,
heyecan uyandıracağı, -tarihî atmosferi yarat-
 MAKALE 561
madaki başarı ölçüsünde- mensupluk ve aidiyet
düşüncesi doğuracağı açıktır. XIX. ve XX. yüzyıl-
larda, gerek Avrupa’da, gerek Asya’da ve Türki-
ye’de, millî benlik ve millî kimlik uyarımları için
tarih konulu eserler güçlü birer aracı olmuşlardır.
1826 yılına kadar, Germen ırkının siteleri
hükmündeki devletçiklerin Alman Birliği adıyla
derlenişi, siyasetçilerden çok Schiller’in eserle-
rinin sonucudur. Schiller, tarihî eserleriyle, bir-
birleriyle sürtüşmeli konumda bulunan bu site
devletçiklerini ve ayrışmış toplulukları, öncelikle
Almancanın, sonra Almanlığın şemsiyesi altında
topladı. Kullandığı çok güçlü araç ise, tarih idi.
1855’ten itibaren toprak kayıpları resmîle-
şen, psikolojik direnme gücünün yaralanmışlığı
alenîleşen Osmanlı toplumunda, Cezmi, Yeniçe-
riler, Ahmed Metin ve Şirzad romanlarının açtığı
yoldan, 1911’den itibaren Ömer Seyfettin ve Gö-
kalp’in benimsediği çizgiden günümüze ulaşan
Anadolu Türklüğü tarihî romanı da aynı amaca
yönelik tir: Tarihin içinde nice başarılara imza
atmış halktaki, yücelik, yiğitlik ve özgüven duy-
gusunun, bütünleşerek engellere karşı koyma
düşüncesinin uyandırılması.6 Türk Dünyasında
ise gerçekten güçlü bir tarih romancılığı var.7
Bugün dünyadaki bağımsız yedi Türk devle-
tinden birisi Türkmenistan’dır. 1100 yıldan faz-
la bir zamandır kaynaklarda, Horasan ve “Tur-
koman/Türkmen” kelimesi geçiyor. Kelimelerin
etimolojisini ve tarihçesini ilgililerine bırakıp,
birkaç cümleyle yetineceğiz:
Türklüğün önde gelen açık hava müzelerin-
den biri olan Selçuklu Devletinin ilk başkenti-
nin, Andelib’in, Gedayî’nin, Mahdumgulu’nun
yurdunda, yüz yıldır nüfusun artmıyor görün-
mesi bizi düşündürmelidir. Çarlık ve Sovyetler,
her savaşta ve özellikle II. Dünya savaşında,
Türkmen gençleri cepheye sürmüştü. Sovyet
rejimindeyken, öz değerlerini, despotizme rağ-
men, Aşkabat dışında yaşatma başarısı göste-
ren Türkmenler, on yıldır bağımsız ve özgür bir
devletin vatandaşıdırlar. Türkmen halkının tari-
he dönerek bütünleşme, bilinçlenme çalışmala-
rı, Başkan Saparmurat Türkmenbaşı’nın Ruhna-

TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI

63
561 MAKALE
me’sinin yanında, romancıların, hikâyecilerin,
tiyatro eseri yazarlarının ve şairlerin eserleriyle
genişletiliyor.
Bu romancılarından birisi, Annaguli Nurmem-
medoğlu’dur.8 Annaguli Nurmemmedoğlu, Oğuz
kollarının ruh derinliklerindeki tefekkür dünya-
sının kapısını aralayarak, öz enerjisini gösterip
yeniden millî özgüven duygusuna çevirmenin
yolunu arıyor. Onun hedefi, mit, masal, efsane ve
destanın imkânlarını da kullanarak, Türkmen’in
özel tarihini yazmak ve okutmayı başarmaktır.
Hangi malzemeye dayanırsa dayansın, ileti-
şim, iletilen ile ileten arasındaki bilgi alış verişi-
dir. İletmek üzere ortaya çıkıp söyleyen/yazanın
dil aracılığı ile ulaştıracağı bir iletisi, söyleyecek
sözü, anlatmak ihtiyacını duyduğu “kele”si var-
dır. “Kele” kelime ve kavramı, tahkiye kurucu bir
anahtardır.
Roman nedir? Kişi, zaman, mekân ve olay-
lar kadrosu bakımından geniş planlı, tahkiyeli
edebiyat eseri… Romanın amacı, bilinenlerin
arkasındaki gerçeklerin ve hakikatlerin farklı
yanlarını ve yorumlarını, heyecan ve ilgi uyan-
dıracak biçimde anlatabilme… Tarih konulu
edebiyat eserleri ise, hem bilinmeyenleri, hem
az bilinenleri, hem de bilindiği sanılanları, yeni-
den gerçeğimsi9 bir dünyaya dönüştürerek, ben-
lik ve kimliğin uyarılmasını amaç ediniyor. Tarih
konulu edebiyat eseri yaratıcılarını, hoş’u, gü-
zel’i, doğru’yu, iyi’yi, faydalı’yı, ulvî’yi öğütleyen
kam’lara, şeşenlere, velî’lere, pîr’lere, bilge’lere
benzetebilirler.
Ataların dünyasındaki, benlik ve kimliği
hazırlayan değerlere ait bazı bilgileri sezdiren
romancı Nurmemmedoğlu, mitin, masalın, ef-
sanenin, destanın imkânlarından yararlanarak
günümüz tahkiyeli anlayışının örneğini veriyor.
Nurmemmedoğlu, Türk kültüründe, hem estetik,
hem yaygı, hem de sembolik haberleşme işlevi
taşıyan “halı”nın sırlarını da romana taşıyabilen
sanatçıdır.
Romancının babasının ve annesi ile kardeşle-
rinin hâlen yaşadığı köyü ziyaret ettim; Türkmen başka bir başarı ekleyip efsanelerin bile yetersiz
Olmak Kolay mı? At Bir İnsandır ve Nuh Tufa-
64 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
nı’nda “arı”ların dünyasını kavrayışına hayranlık
duymuş bir okuyucu olarak ifade edebilirim ki,
Annaguli Bey, Türkmen halkının, toprağının, ta-
rihinin, atalarının ruhlarına ait sesleri duyabilen
bir romancıdır. Oğuz Yurdu romanının sonsözü
olarak yazdığım yazıda belirttiğim üzere, onda-
ki roman yazma ihtiyacı bir bilincin dürtüsüdür.
İnsan Nurmemmedoğlu’nun gerçekleri ile ro-
mancı Annaguli Bey’in gerçeğimsisi arasındaki
farklılıkları bilinçli uzlaştırma arayışına dönüş-
türmesinin sırrını, bu konunun uzmanlarına
emanet ediyorum.
Onun yazdığı Nuh Tufanı adlı eser, Oğuz
Yurdu romanına giden yolun habercisidir. Mit,
masal, efsane ve destan türlerinin desteğini
alan Nurmemmedoğlu, Oğuz Yurdu adlı eserin-
de, ortak destan ve ortak tarihi okuyucusuna
sunacaktır. Nurmemmedoğlu’nun Korkut Ata
veya Mahdumgulu yahut Salur Baba seslerine
kulak verdiğini anlayabilmek için, tarih konulu
romanda, geçmişteki iklimi yaratmanın incelik-
lerini de bilmek gerekir.10
Beş ciltlik, tarih konulu bu nehir roman, Oğuz
Yurdu, Büyük Göç, Önde Deniz Var, Sönmeyen
Kıvılcım ve Altun Yay adlarını taşıyor.
Oğuz Han efsanesi, Türk Ata’dan gelen bu-
günkü Sibir halklarında da az çok değişmiş, ku-
zeybatı ve güneybatı anlatmalarından bir kısmı,
yüz yıla yakın bir zaman önce yazıya geçmiştir.11
Selçuk Bey dönemi de, tarihten ve hattâ
destandan çok, efsanenin dünyasındandır; Nur-
memmedoğlu bu efsaneyi, hem zamanımıza,
hem tarih bilginlerinin huzuruna taşıyor. Olayla-
rı, kişileri ve dili, efsaneden destana, destandan
tarih bilgisine taşıma başarısı, Oğuz Yurdu’nda
hayran bırakıcı ölçüdedir.
Mangışlak, Daşoğuz, Marı/Merv üçgenindeki
geniş coğrafyayı görmüş olanlar, Oğuz Yurdu ro-
manındaki sacayak, üçayak, tagan denilen ocak
âletinin sembolik değerini anlarlar.12 Yol göste-
ren boz böri ile çaresize yardım eden boz atlı
ruhu ile mite dönen romancı, bu başarılarına
kaldığı, belgelerin sustuğu bir noktada, zamana

duyarlılığıyla, ata ruhlarından gelen sesleri din-
leyerek Selçuk Bey’i aydınlığa çıkarır.
Her romanda vak’a dediğimiz olay örgüsü, sık
ve dikkatli örülmüş bir kilime, kumaşa benzer.
Bu tahkiyenin tekniğidir; dünyaya Türk soylu
halkların hediye ettiği, günümüzde ise Türk-
menlerin gelenekli bir dünya olarak yaşattıkları
halı, ilmiklerin sıklığı ve sıkılığı esasına dayalı
estetik ifadeli bir sanat ürünüdür.13 Romanda da
her unsur, bağı ve sıkılığı bakımından organik
bütünlüğün bir aslî parçası olarak yer almak zo-
rundadır. Annaguli Nurmemmedoğlu’nun roma-
nında vakanın örgüsü, yer yer gevşektir, hattâ ip
kopuklarına rastlanır. Yer yer teknik kusurların
belirginleşmesi ise, didaktizmin romancıyı teslim
almasından doğuyor.
Mitten, masaldan, efsaneden ve tarihten
beslenen Annaguli Nurmemmedoğlu’nun beş
eserlik nehir romanı ise, bir kitap ölçeğinde in-
celenmeyi ve ayrı bir metodu gerektirir.
Eksik söylemekle beraber son sözümüze gel-
dik: Annaguli Nurmemmetoğlu yazdığı eserlerle,
bilincimizin ve estetik dünyamızın ihtiyaçlarına,
alkışa değer eserlerle, karşılık vermiştir.
* Metin 2000 yılındaki bir toplantıda sunulmuştur. Göz-
den geçirilmiş, hitaplar çıkarılmış, dipnotlar eklenmiştir.
1
Abdulkadir İnan, Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK Yay.,
Ankara, 1954; Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi 1, 2, MEB
Yayınları, Ankara, 1971; Nadya Yuguşeva, “Altaylarda
Kamlık (Şamanizm) İnancı ve Anadolu’daki Yansımaları”,
Türk Dili, Sayı: 590 (2001), s. 201-210.; Sadık K. Tural,
Nevruz, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara, 1995.
2
S. Tural, “Sunuş”, Sabuncuoğlu, Mücerrebname,(hzl. İlter
Uzel), AKM Yay., Ankara, 2000.
3
S. K. Tural, “Sunuş”, Kazak Türklüğünü Aydınlatanlara 12
Nısanbayev’in Bakışı, AKM Yay., Ankara, 2000.
4
S. Tural, “Dede Korkut Kelimeleri Üzerine”, 8-12 Kasım
1999 tarihinde İstanbul Askeri Müze’de toplanan VII.
Milletlerarası Türkoloji Kongresinde sunulan bildiridir
ve Türk Dili, Sayı: 577 (2000), s. 3-8.Ayrıca bk.Gorkut
Ata:Türkmen Halk Destanı, y.hzl. Sadık Tural, Annaguli
Nurmemmet,Ankara 1999.
5
S. K. Tural, “Yüzyılımızın Velisi Cengiz Bey”, Türk Edebi-
yatı Dergisi, Sayı: 309 (Temmuz 1999), s. 6-8. (Sonra,
“Filozof, Şair, Romancı, Yüzyılımızın Yeni Velisi Cengiz
Bey”, başlığıyla Tarihten Destana Akan Duyarlılık, için-
de). Aytmatov, 1991’den önceki zor zamanlarda mit,
MAKALE 561
destan, masal ve efsanelere ait sembol ve tiplerden
ustaca yaralanmıştır.Ana Geyik(Alangoya/alageyik) ile
tarihin derinliklerindeki im ve izlerin peşine düşer. Bir
veteriner olduğundan insan tabiat ilişkilerini yeterince
gözlemlemiş bulunan Aytmatov, Beyaz Gemi’de , hem
ekolojiye, hem Türklüğe ait tespitlerde bulunur. O, bi-
linçlendirici mit, efsane ve destan ögeleriyle bezenmiş
eserlerinde, olup hem Sovyet despotizmini,-- Gülsarı’da
olduğu gibi-- hem de halkın bencilleşmesini eleştirir. Ay-
tmatov 1991den sonra roman, piyes yazan Kazak, Kırgız,
Türkmen, Tatar yazarlarına da, Azerbaycanlı, Türkiyeli
ediplere de ufuk açmış ,örneklik etmiştir.
6
S. Tural, “Tarihten Edebiyat Eserine Yansıma”, Recep Bilgg -
iner, Sevgi ve Barış, AKM Yay., Ankara, 2001, s. V-XI.
7
Atatürk Kültür Merkezi ile Kazakistan Büyükelçiliği arr-
asındaki protokol gereğince, tarih konulu eserlerden
seçilen on tanesinin Türkiye Türkçesine aktarılarak yayı-
mı sağlanacaktı. Bunun ilk örneği olmak üzere, Abiş Ke-
kilbayulı’nın Ülker romanı iki cilt hâlinde yayımlanmıştır.
8
Annaguli Nurmemmedoğlu, Türkmenistan’ın Türkiye’deki
Büyükelçilik Müsteşarı ve Büyükelçi Vekili olarak görev
yapmış olan bir diplomattır. 1959 yılında Levab ili, Kerki
ilçesi, Kızılayak köyünde doğmuştur. Kızılayak, Afganis-
tan sınırlarındadır. 1982 yılında Petersburg’da Gazetecilik
Okulu’ndan mezun olur. Ülkesine dönünce Türkmenistan
Yazarlar Birliğinin Edebiyat ve Sungat gazetesinde çalış-
maya başlayıp, 1991 yılına kadar bu görevde kalır. 1991
yılında Dışişleri Bakanlığı’na geçer; 1992’de Türkiye’ye
gelir. Yazarın bir romancı olarak kazandığı şöhret, yaşı
düşünülünce dikkate değer bir başarıdır.
9
S. Tural, “Tarihî Roman ve Atsız’ın Tarihî Romanları Üzerr-
ine Düşünceler”, Zamanın Elinden Tutmak, 2. bs., Ankara,
1991 (İlk kez 1976 da ATSIZ ARMAĞANI’nda yer almış-
tır); S. K. Tural, “Roman Teorisi”, Türk Yurdu, cilt 20, Sayı
153-154, Mayıs-Haziran 2000.
10
S. Tural, “Gerçek, Hakikat ve Edebiyat Eserinde Gerçek
Kavramları Üzerine Bir Deneme”, Edebiyat Bilimine Kat-
kılar, Ecdad Yay., Ankara, 1993, s.47-68.
11
Bkz. Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi, cilt 1,
AKM Yay., Ankara, 2001; Türk Dünyası Edebiyat Tarihi,
cilt 1, AKM Yay., Ankara, 2001.
İnsanlar arasındaki haberleşme, ortak bir duyuş,
düşünüş, hayâl ediş ile ortak davranışlar yaratma, birer
değere tekabül eden sembollerle oluşuyor. Semboller, bir
kültürün hem derinliğini, hem genişliğini gösteren, kök-
leri tarihte kalıp mecaz işlevi kazanan unsurlardır. “Boz
börü” yahut İslamiyet’le “Hızır” adı kazanan “boz atlı”
uzak geçmişe bağlanabilen semboldür. Turna ise, Hz. Ali
ile ve sevdiğimiz kimselerle haberleşmeye yardımı olan
kutsal bir kuştur.
13
Serap Leloğlu-Ünal, Türkmenistan Günlerinden, (Bilge
dergisinin eki olarak yayımlanmıştır) Ankara, 1998; Abi-
de Doğan, “Bir Türkmen Romanı ve Halı Sanatı”, Bilge,
Sayı 17, AKM Yay., Ankara, 1998. ❮
TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI
65
 TÜRK DÜNYASININ BÜYÜK YAZARI:
CAFER CABBARLI - II
SELAHADDİN HALİLOV


ÇAĞDAŞ İNSAN İSTEĞİNİ, GÜDÜLERİNİ, NEFSİNİ ZİNCİRLEYEREK; DİNİN, AHLaKIN, ÂDET VE GELENEKLERİN VE
SONUNDA ZEKÂNIN VE HUKUKUN GEREKLERİYLE UYUŞARAK VAHŞİLERDEN AYRILIR

ütün büyük sanatkârlar, eserlerinde olay- yük ve karmaşık bir döneminin (İslam’ın Azerbay-

B ların anlatımının gerisinde mahiyetlerin

anlatımını ele aldığı için aynı zamanda
filozoftur. Edebî eserlerde olaylar gelişine göre
cereyan etmez, bilakis fikirlerin gelişmesi ka-
nununa uygunluğuna, mahiyetler arasındaki
iç ilişkilere dayanır. Cafer Cabbarlı’nın bütün
eserlerinde, hatta genç yaşlarda yazdığı piyes-
lerde bile belirli bir fikrin gelişmesi ve idealar
arasında mücadele vardır. Cabbarlı’da fikrin or-
taya çıkmasına hizmet eden olaylar, keyfi olarak
seçilmez. Onlar doğrudan gerçekliğe ve tarihe
dayanır. Bu bakımdan Cabbarlı hem bir filozof
hem de olgun bir tarihçi ve sosyal tablolar çizen
bir ressamdır.
20. asrın başları, henüz tarihimizin yeteri ka-
dar öğrenilmediği, millî medeniyet ve millî felse-
femizin kaynaklarının profesyonel bilim için he-
nüz karanlık olduğu bir dönemdir. Bu dönemde
tek bir eserde (Ateş Gelini) millî tarihimizin bü-
can’da yayılması, Babek hareketi) ortaya çıkarıl-
masına, o döneme ait adet ve geleneklerimizin,
millî medeniyetimizin ve etnografyamızın mü-
kemmel manzarasının çizilmesine şahitlik ederiz.
Aynı zamanda, o dönemde doğmuş ve yayılmış
millî-felsefi akımlar sembollerin dili ile karşılıklı
konuşma ve monologlarda çok başarılı bir şekilde
yorumlanır. Üstelik bütün bunlar büyük bir sanat
gücüyle edebî eserin tahkiyesine katılır.
Araştırmacılar bazen felsefi düşünce tari-
himizin öğrenilmesinin tanınmış filozofumuz
Haydar Hüseynov’un eserleri ile başladığını dü-
şünürler. Aslında bu işe hem de büyük bir iti-
nayla, felsefi öğretilerin şerh ederek, onları kı-
yaslayarak ve farklı bakış açılarını canlı hayat
sahnelerinde tecessüm ettirerek Cafer Cabbarlı
başlamıştır.
Millî tarihimizin önemli dönemlerini teşkil
eden fikirler ve sosyal-siyasi hareketler Cabbar-

66 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020


lı’nın eserlerinde bazen doğrudan, hatta tarihî
adları bile koruyarak, bazen de dolaylı olarak
edebî içeriğe katılarak sunulur. Mesela, Azerbay-
can felsefi düşünce tarihinde ve millî özgürlük
hareketinde Cemaleddin Efgani’nin yeri ve rolü
çoğumuzun nazarında Prof. Şamil Kurbanov’un
konuyu ele almasından sonra açıklığa kavuştu.
Biz, yitirilmiş tarihi şahsiyetimizi ve filozofumu-
zu yeniden bulduk. Ancak onun hakkında Cab-
barlı, daha 17 yaşında iken yeterli bilgi vermiş,
onun düşüncelerini yorumlamıştır. Aynı zaman-
da bu misyon herhangi bir tarih kitabında veya
felsefi risalede değil, Nasreddin Şah (1918) pi-
yesinde gerçekleştirilmiştir. Cemaleddin Efgani
esere bir devrimci sembolü olarak katılmıştır.
Onun fikirleri ve meşrutiyetçilik hareketinin özü
de olayların gidişine uygun olarak bir sonuç gibi
takdim edilmiştir.
Diğer bir eseri Ateş Gelini’nde Cabbarlı 8.
ve 9. asırlarda Azerbaycan’da yayılmış Hürre-
milik öğretisinin içeriğini ortaya koyar yorum-
lar. Aslında Cabbarlı’nın özgürlük hakkındaki
düşünceleri Hürremilik öğretisinin de sınırlarını
aşarak bütün dönemler için aktüel olan ciddi
meseleler ortaya koyar.
Ateş Gelini millî-felsefi düşünce tarihimizin
ansiklopedisidir. Burada özellikle Azerbaycan
için karakteristik olan Zerdüştilik, Ateşperestlik,
Hürremilik, Hurufilik gibi önemli felsefi akım-
ların çok özlü ancak açık ve anlaşılır yorumu
yapılır. Aynı zamanda bunları ayrı ayrı, birbi-
rinden farklı, birbirini inkâr eden öğretiler ola-
rak değil, tek, bütün felsefi bakış sisteminin iç
unsurları, kısımları olarak vermeye gayret edilir.
Karşıtlıklar birliğe ulaştırılır. Kutupların zirvede
birleşmesinden iç bütünlüğe sahip mükemmel
bir dünya görüşü doğar. Felsefi düşüncemizin
büyük tarihi eski uzun ve kompleks yolu zaman
olarak sıkıştırılır, farklı dönemlerdeki yaklaşımlar
aynı zaman ortamına getirilir ve bütün iç çeliş-
kileri ile birlikte mükemmel bir sanat-edebiyat
sistemi doğar.
Bu bakımdan Ateş Gelini, Azerbaycan’ın
felsefi düşünce ansiklopedisinin bir parça-
MAKALE 561
sı olmaktan daha fazlan bir öneme sahiptir.
Burada biz farklı dönemlerdeki farklı düşünce
tabakalarının, farklı hayat ve düşünce tarz-
larının ve hatta farklı felsefi öğretilerin sen-
tezini görürüz. Bizim bugünkü düşüncemizin
kökeninde hangi farklı görüşlerin yer aldığını,
çağdaş düşünce tarzımızın nelerden yoğrulup
oluştuğunu, çağdaş Azerbaycanlının iç dünya-
sında geçmişten miras kalmış ne gibi çelişkiler
olduğunu Ateş Gelini başarı ile ortaya koyar.
Eser aynı zamanda inanç ve şüphenin, his ve
algının milli nispet örneğini göstermek bakı-
mından özel öneme sahiptir.
Ama Ateş Gelini sosyalizm döneminde ya-
zıldığından onun edebi eleştiri kaderi sınırlı
ideolojik çerçeveye yerleştirilmiş, dine kar-
şı mücadele mutlaklaştırılmış ve eserdeki bir
kısım önemli idealar aydınlatılamamıştır. El-
han’ın “din adına yapılan katliamlara” karşı çı-
kışları dine karşı çıkış olarak sunulmuştur. Di-
ğer taraftan, eserdeki Hurufîlik notları dikkat-
ten uzak kalmış, Hurufîlik fikirleri de ateizm
olarak değerlendirilmiştir. Hâlbuki Elhan bazı
sözlerinde Nesimi’den farklı değildir: “Benden
başka, benim dışımda başka bir Allah yoktur.
Yeryüzündeki hayat ve mutluluğun yaratıcısı
benim. Göklerin manevi varlığında güç ve ik-
tidarın anlam ve özelliği benim. Allah benim,
Allah bendedir.”
Elhan’ın mücadelesi İslam dinine karşı değil,
din perdesi arkasındaki güce, zor kullanmaya
karşıdır. Dikkatle bakıldığında Akşin’in Elhan’ı
değil, Elhan’ın Akşin’i gerçek dine, adalete, doğ-
ruluğa, gerçeğe davet ettiği görülür. Elhan’a
göre din gerçek görevini ezenlerin değil, ezi-
lenlerin tarafında olursa yerine getirebilir. Ak-
şin aldanmıştır. Elhan ise dini hükümleri kötüye
kullanan, dini ideallerle manipülasyon yapan ve
gaspçılık niyetlerini dinle örtmeye çalışan güç-
lerin içyüzünü Akşin’den daha iyi görür: “Ben
yüzüme bir din kalkanı çekip cihangirlerin cel-
latlığını kabul edemem.”
Solmaz rolünün taşıdığı düşünce yükü de
yeteri kadar aydınlatılmamıştır. Solmaza çoğu
TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI
67
561 MAKALE
zaman sadece Elhan’ın sevgi prizmasından bakı-
lır. Ancak yazar Solmaz’ı başka bir ölçüde, başka
coğrafi ve dinî mekânda yine sevgi prizmasın-
dan takdim eder. “Söyle mukaddes ateşler geli-
ni! Yüce Hürmüz’ün temizlik ve masumluğunu
temsil eden güzel solmaz!” Bu bakış Solmaz’ı
mukaddes görmek isteğinden ve Solmaz’a olan
sevginin mukaddeslik duygusu ile ulvi hislerle
birleşmesinden doğar! Sevginin yüksek seviyesi,
vahdeti vücut makamı! Cismani içerikten daha
yüksek manevi ihtiva! Mecnun sevgisi, platonik
sevgi, bütün maddi yüklerden ve duygulardan
azad olmuş, ağırlıksızlık ortamında, en yüksek
makamda yüceliğe kavuşan parlak bir ruh! Ru-
hani sevgi!
Burada Cabbarlı, Zerdüştilik’ten, ateşperest-
likten geçerek, daha önce anlattığı Hürremiliğin
zıt kutbuna geçer ve Elhan’ın dili ile kesin şekilde
reddettiği İslam’ın yüksek felsefi tezahürlerin-
den biri olan Tasavvufu telkin eder: “…Bütün al-
çak cismani duyguları atıp, ruhani bir yüksekliğe
vardığını, Yüce Hürmüzün ulviyetine doğru yük-
selip onunla manevi bir bütün olarak uyuduğu-
nu hisseder misin?”. Allah’a kavuşmak, O’nunla
vahdette olmak, tasavvufun vahdeti vücut dü-
şüncesinin özüdür. Ancak Cabbarlı’da bu düşün-
ce Hürmüz ile birleştirilir ve ateşgâhta meydana
gelen bir olay İslam’ın büyük isteği bağlamına
yerleştirilir. Asırlar boyunca karşı karşıya gelen
ateşperestlik ve İslam notaları yüksek perdede
birbirini tamamlar, aynı mahiyetin farklı teza-
hürleri olarak ortaya çıkar.
Elbette, öyle yüksek felsefi makama çıkmış
bir şahıs için aşağı basamağa, maddi hayat se-
viyesine inerek törenselleşmiş, olaylaşmış, hu-
rafeleşmiş din artık din değildir. Cabbarlı’nın
nasıl bir dinin aleyhine olduğu da burada orta-
ya çıkar. Cabbarlı olaylar seviyesine inmiş, siya-
sileşmiş, sosyalleşmiş, törenselleşmiş ve aslında
mukaddesliğini, yüceliğini yitirmiş bütün din-
lerin karşısındadır. Ateşgâha da “karnı kafasın-
dan çok çalışan” insanlar hizmet eder, yüksek
amaçların sonu tavuğa civcive çıkar. İslam’da
da dinin büyük, yüce amacı gölgede kalır ve
68 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
onu elinde bayrak yapanlar son tahlilde iktidar,
varlık ve eğlence seviyesine inerler. Din adına
konuşanlar bilerek veya bilmeyerek onu yere
indirir, ideal olanı maddi güçle kabul ettirmeye
çalışırlar. İnsan adına insanlara el kaldırılır.
Hürremilik anlayışı, hiç değilse yalandan
kurtulmaya, dünyayı maddi fakat gerçek istek-
ler uğrunda tanımlamaya çağırır. Öte yandan
bu gerçek istekler üzerine kurulan mutluluk-
lar ülkesi de “düşüncesi geniş ufuklar açan” İl-
han’ın kutsal özgürlük idealiyle uyuşmamakta
ve en iyi ihtimalle onun sıradan bir gölgesine
dönüşmektedir. Cabbarlı, Hürrem’e bırakın bir
ideal olarak bakmayı, aksine her tür yüksek
hislerden, idealden mahrum edilmiş, yine de
olaylar girdabına düşmüş, maddi başlangıca
tabi kılınmış bir hayat olarak bakar. Böyle ru-
tin bir hayat Elhan için değildir. Büyük idealler
arayışında olan Elhan, böyle iptidâi özgürlük
ortamında mutlu olamaz. Yazarın “mutlular
diyarı”na gerçek yaklaşımını bilmek için biraz
dikkatli olmak gerekir: “Herkes karışık çalıp
oynar. Bütün sahnede baş döndürücü bir ha-
reket halkası içinde kaynar. Sadece Elhan de-
rin ve masum bakışlarla kaynaşmakta olan bu
insan akınına bakıp, uzak yerleri düşünürmüş
gibi dalgın oturur.” Hürrem diyarı büyük ölçü-
de Nizami’nin “mutlular ülkesi”ni hatırlatsa da
ondan ciddi şekilde farklıdır. Öyle ki bu “mutlu-
luğun” içerisinde ona karşı bir isyan var. Elhan
kendi yarattığı dünyanın eksikliğini hisseder,
bu çevre onu sıkar ve yeni arayışlara sevk eder.
***
Asırlar boyu felsefenin en önemli problem-
leri arasında olan para ve maneviyatın, akıl ve
hissin, güç ve tedbirin, yalan ve gerçeğin, inanç
ve şüphenin mücadelesi gibi problemler yeri
geldikçe felsefi zeminde aydınlatılır ve yazarın
bu meselelere oldukça orijinal ve yaratıcı yakla-
şımı ortaya çıkar. Genç Cabbarlı’da “sevgi özgür-
lüğü”, “duygu özgürlüğü” fikirleri, saadet yolu
üzerinde yüceltilmiş sosyal ve ekonomik duvar-
lara; miladı geçmiş, taşlaşmış, katılaşmış gelenek
ve göreneklere karşı gelir. Yazar bu meseleleri ön
 MAKALE 561
plana çıkarmak için hiç bir fırsatı kaçırmaz. Sol-
gun Çiçekler’de de Nasreddin Şah’ta da Aydın’da
da kaba güç saf sevgiye karşı çıkar ve gençleri
gerçek mutluluktan mahrum eder. Lakin Solgun
Çiçekler’de aile ölçeğinde ortaya çıkan kaba güç,
Nasreddin Şah’ta bir ülkenin liderinin karakte-
ri ve bu ülkedeki siyasi rejimle, Aydın’da, Oktay
Eloğlu’nda ve Ateş Gelini’nde ise sosyal düzen-
le ilişkilendirilir. Ateş Gelini’nde sosyal adalet-
sizliğe işgal ve esaret düşüncesi de ilave edilir.
Ayrıca burada hem gerçek dine, hem de dinden
sosyal güç aracı olarak yararlanılmasına dair gö-
rüşler ifade edilir.
Nasreddin Şah eserinde mevcut siyasi rejimin
zulmü, rezaleti olaylarla ve sembollerle ortaya
koyulur. Birçok cinayet, birçok yurt ve yuvanın
dağıtılması... Piyeste mevcut sosyal gerçeklik,
zulüm ve sosyal adaletsizlik olaylar seviyesinde
tasvir edilir. Burada artık Talihsiz Genç, Fahret-
tinin Belası ve Laçin Yuvası gibi eserlerde içerik
ve üslup yakınlığı vardır.
Böyle eserlerde şahsi gaddarlık olarak anla-
şılabilecek olaylar, insanların öldürülmesi, kız-
ların zorla kaçırılması, kaba fiziki gücün somut
tezahürleri tasvir edilir. Burada fikrin, konumun,
iradenin kabul ettirilmesinde daha çok kaba güç
kullanılması söz konusudur. Hatta şah burada
devlet başkanı olmadan önce bizzat, kendi ira-
desiyle olaylara katılır. İntikam da son durumda
kısas, fiziki güç ve olay ile gerçekleştirilir. Burada
hâlâ kötü insanlar ve iyi insanlar ayrımı vardır.
Olaylar insanın içinde değil, insanlar arasında
meydana gelir. Aydın’da ise süreçler daha çok
insanların kalbinde ve düşüncesindedir. Bu fikir-
ler sosyal hayatın çelişkilerine doğrudan bağlı-
dır. Burada ölüm, cinayet değil intihar yolu ile
gerçekleşir. İnsanlar doğrudan fiziki saldırı sonu-
cunda, zalimlerin hançerinden veya kurşunun-
dan değil, manevi dünyaya saldırının sonucunda
yok olurlar. Özgürlük ideali de insanların sadece
kendi evi, kendi mülkü, kendi ölçeğinde -mad-
di sosyal zeminde- değil; kendi istekleri, kendi
arzuları, kendi düşünceleri ölçeğinde, daha çok
manevi-sosyal zeminde sunulur.

TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI

69
561 MAKALE
“Din ve özgürlük”, “adet-gelenek ve özgür-
lük”, “sosyal çevre ve özgürlük” problemleri
Cabbarlı’nın farklı eserlerinde farklı bağlamlar-
da ortaya çıkar. Aydın’da şunları okuruz: “Dehâ-
lar düşmanı, zekâlar, iradeler katili adet!”; “Ken-
di varlığını göstermek isteyenler hiçbir âdete,
kurala boyun eğmemelidirler”. “Beni ancak ar-
zularım idare eder...” “İnsan, arzu yolunda hiçbir
şey karşısında durmamalıdır. Bu benim prensi-
bimdir.”
F. Nietzsche’nin baş eserini niçin Zerdüşt’ün
adı ile yazdığını anlamak için çok uzağa gitme-
ye gerek yoktur. Bu ilişkinin kökleri Aydın’da
ve Ateş Gelini’nde çok güzel ortaya çıkar. Mut-
lak özgürlüğe can atan insan bütün prangaları
kırmak, bütün yasakları kaldırmak, emelleri-
ni şahsi isteklerine uygun oluşturmak çabası
gösterir. Ancak bu mümkün değildir. Bu, vahşi
özgürlüktür. Çağdaş insan ise isteğini, güdüle-
rini, nefsini zincirleyerek; dinin, ahlakın, âdet ve
geleneklerin ve sonunda zekânın ve hukukun
gerekleriyle uyuşarak vahşilerden ayrılır. İnsan
buna mecbur olur mu? Yoksa insan kendi sınır-
larını isteyerek mi çizer?
Elbette mutlak özgürlüğün imkânsız oldu-
ğunu, hayatı nefse uydurmanın yücelik alameti
olmadığını Cabbarlı çok iyi biliyordu. Peki, bu
paradoks nasıl izah edilmelidir? Nasıl olur da
bütün eserlerinde hırsa, dar görüşlülüğe, maddi
hayata, şehvete karşı şiddetle karşı çıkan ve in-
sanlığın yüksek anlamını, yüce hisleri terennüm
eden Cabbarlı adet ve geleneklere, dine meydan
okur?!
Başkahramanı; “İnsan, arzusu uğrunda hiçbir
şey karşısında durmamalıdır” diyen yazar, arzu-
yu sadece istek, nefis anlamında mı anlıyordu?
Burada Cabbarlı geleneksel Doğu felsefesinin
sınırlarından dışarı çıkar. İster istemez şöyle bir
soru doğar: Cafer Cabbarlı, arzuların zincirlen-
mesini esas alan Doğu terbiyesine isyan eder-
ken aşırı Batı öğretisi olan Freudizmin etkisine
girmez mi? Ancak Cabbarlı’nın çağdaşı olan
Freud’un ve onun öğretisinin o zaman Azerbay-
can’da biliniyor olması ihtimali çok azdır. Gerçek
70 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
olan, Cabbarlı’nın bu düşünceleri Freud’la ilgi-
si olmadan ileri sürmesidir. Burada söz konusu
olan nefisle sağlam düşünce arasındaki, nefisle
sosyal idrak arasındaki çelişkinin ortadan kaldı-
rılmasıdır.
İnsanın hisleri de, nefsi de, arzusu da çocuk-
luktan, ilk yetişme döneminden itibaren doğru
eğitmelidir. İnsan, her hangi iki farklı sosyal ih-
tiyaç ya da durum arasında kaldığında, neden
birini diğerine tercih etsin ve kendinden ödün
versin? Acaba en yüksek amaç insanın mutlulu-
ğu değil midir? Ve mutluluk isteklerin gerçekleş-
mesinden başka nasıl anlaşılabilir?
Cabbarlı, sosyal normları, öteden beri sü-
regelen sosyal çevre anlayışını ve söz konusu
çevrenin manevi prensiplerini savunma taraf-
tarı değildir. Onun için esas olan insanın yüce-
liğidir ve insan ona göre nihai amaçtır. Bu ba-
kımdan toplumun bireyin önüne koyduğu bü-
tün engelleri tenkit eder ve bu engellere yani
toplumsal kaidelere çağın anlayışıyla yaklaşır.
Çoğu zaman yazar belirli semboller üze-
rinden şahsi görüşünü, kimi olaylara duyduğu
sempatiyi ortaya koyar. Kimi sembollerle ise an-
tipatisini, onaylamadığı ve eleştirdiği durumları
sergiler.
Dünya iyilerin ve kötülerin dünyasına bölü-
nür. Ve okuyucu yazarın şahsi görüşünü, yazar
kişiliğini, elbette ki iyilerin dünyasında arar.
Büyük sanatkârlarda ise roller bütün iç renk-
liliği ile ve değişimleriyle, iyi ve kötü, üstün
ve eksik yönleri ile birlikte sunulur. Gerçekte
mutlak iyi ve mutlak kötü insanlar söz konu-
su değildir. Gerçek insanlar çoğu zaman sentez
karakterlere sahiptir. Dolayısıyla gerçek hayat
manzaraları ve canlı semboller yaratan gerçek-
çi edebiyat, her zaman idealleştirmeden kaçın-
maya çalışır. Cabbarlı’nın eserleri de son derece
hayati ve gerçektir. Ancak burada Cabbarlı için
spesifik olan ve dünya edebiyatında çok ender
durumlarda rastlanan bir metot da dikkati çe-
ker. Olumlu bir yönün idealleştirilmesi, mutlak-
laştırılması ve bu konuda bazen aşırılığa gidil-
mesi, başlangıçta olumlu olarak görünen bir

olayın eksik ya da yetersiz görünen yönlerinin
ortaya çıkmasına sebep olur. Burada herhangi
bir olay ya da durumda olumlu yönle birlikte
olumsuz yönün de yazılması değil, olumlu yö-
nün olumsuzluklarının açıklanması söz konu-
sudur. Olumlu ve olumsuzun, iyi ve kötünün
tek bir sistemin, toplumun farklı unsurları ola-
rak birlikte varlığında sıra dışı hiçbir şey yoktur.
Bu, hayatın kendi diyalektiğidir. Bu, her bir bü-
tünün aslında kendi karmaşık içyapısına özgün
olmasından kaynaklanmaktadır. Gerçek sanat
ve edebiyat da doğal olarak hayatın diyalek-
tiğini içermektedir. Cabbarlı’nın sanatı için bu
sıradan bir durumdur. Ancak bizim vurguladı-
ğımız yön, Cabbarlı’yı bir sanatkâr olarak faklı
kılan ve yücelten şey, diyalektiğin yüksek bir
sanat gücüyle tecessümüdür.
Ateş Gelini’nde Elhan, din aleyhine, adet ve
gelenekler aleyhine o kadar mantıklı, o kadar
keskin ve coşkun konuşur ki okuyucu neredey-
se onun tarafına geçer gibi olur. Ancak dikkat-
le bakıldığında dinsizlik, geleneksizlik ve aşırı
özgürlüğün de içyüzü görünmüş olur. Sermaye
dünyasına meydan okuyan Aydın da, sahne de-
korları arasında hayat gerçeklerini arayan Oktay
Eloğlu da, geriliğin, cehaletin sebebini çarşafta
arayan Gülüş ve Sevil de, marş sesleri arasında
eski dünyaya karşı harekete geçen Almaz da
aşırılığa vardığında kendi karşıtına dönüşür ve
dikkatli okuyucu hayatın eksikliklerini sadece
karşı tarafta değil, aynı zamanda isyancı tarafta
görebilir.
Sevil, Cabbarlı’nın edebî eleştiri konusun-
da tartışılmayan eserlerinden biri olarak kabul
edilir. Kadın özgürlüğü düşüncesi her zaman
ilerici düşünce olarak kabul edilmiştir ve bu-
gün için de böyledir. Ancak Cabbarlı’nın ne-
dense gölgede kalmış küçük bir eserini, Hürri-
yet-i Nisvan şiirini okurken, Sevil’e de yeniden,
iç diyalektik incelikler prizmasından bakmak
gereği ortaya çıkar. Bununla biz Cabbarlı’nın
arka planda çarşaf nostaljisini işlediğini söy-
lemek istemiyoruz. Ancak bir şey açıktır; iler-
lemeye engel olan çarşaf değildir, onun kök-
MAKALE 561
lerinin daha derinde araştırılması gerektiğini
Cabbarlı anlamıştır.
Hatta Sevil’in son sahnesinde, “Eteğim kısa to-
puğum diktir” diyen Sevil’in yüzünde ilerlemeyi
çarşafın atılmasına bağlayanların pişmanlığını
görürüz. Sevil, muzaffer bakışlar ile Edilya’dan da
uzağa gitmek gücünde olduğuna işaret ederken
Cabbarlı, eğri (dairesel) yolun yeniden başlangıca
getirebileceğini hatırlatır. Zavallı Balaş, Sevil’in
ayakları altına düşer; kendi yanlışlarını anlayıp
önceki temiz, saf, samimi Sevil’e dönmek hasreti
ile mi yoksa Moskova’da kurs görenin Fransa’da
kurs görene göre “üstünlüğünü” anladığı için mi?
Maalesef Sevil’in değişmesine karşılık Balaş
değişmez, bir zavallı olarak kalır. Eserde geri pla-
nı gören okur, finalde Balaş’ın da ötekileştiğini
ve belki de “Git, sen artık Sevil değilsin.” diye
söylemesini bekler. Ancak maalesef Balaş, Se-
vil’i fark etmesine karşılık içerik olarak yine de
değişemez.
Olayların değil, düşüncelerin gelişme yolu-
nu izleyen okuyucu, kadınların talihindeki bu
devrim (özellikle devrim) ve arka planında er-
keklerin ve erkekliğin kaderi hakkında cevapsız
sorularla baş başa kalır. Bize göre eserin en bü-
yük üstünlüğü de ön plandaki cevaplarla birlikte
arka plandaki sorulardır.
Cafer Cabbarlı, yaşadığı dönemde meydana
gelen sosyal süreçleri sadece tasvir etmez, onla-
rın özünü, felsefi niteliğini öne çıkarır. Öne sü-
rülen felsefi sorunlar yapısal tanımlarla “örtünse
de” felsefi amaç göz önündedir. Genellikle Sov-
yet döneminde Marksizm kalıplarına sığmayan
yaratıcı felsefi düşüncenin tek ifade yolu ede-
biyattan ve sanattan geçerdi. Özellikle bunun
için Sovyet döneminde millî felsefi düşünce ta-
rihimizin öğrenilmesi, edebiyatın felsefi açıdan
incelemesinden geçer. Bu dönemin filozoflarının
usta felsefeciler değil de büyük yazar ve müte-
fekkirler olması tesadüf değildir. İlk önce Cavit
ve Cabbarlı söz konusudur. Onların mukayeseli
tahlili aslında bütünüyle o dönemin esas fikir
istikametlerini göstermek ve sosyal mefkûrenin
tüm manzarasını yaratmak gayretidir. ❮
TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI
71
 BİN KUBBELİ ŞEHİR
AYŞE GÖKTÜRK TUNCEROĞLU


İKİ BİN KÜSUR YILLIK BİR TARİH… DEFALARCA ALINAN, VERİLEN, YANAN, YIKILAN, YAĞMALANAN, YAPILAN, İPEK
YOLU’NUN MÜHİM DURAKLARINDAN BUHARA. DÜMDÜZ BİR ŞEHİR. İNİŞİ, YOKUŞU YOK. GÖKDELEN HİÇ YOK!

Z
iyaret ettiğiniz şehirlerin sadece turistik
mekânlarıyla yetinmeyeceksiniz.
Buhara’nın Tâk-i Telpak Furûşan’ının,
yani dört büyük kapalı çarşısından birinin önün-
den 52 numaralı halk otobüsüne bindik.
Otobüsün ön camında “Eski Shahar” yazıyor-
du, kalkış yeri olarak. Altında da bazı durak ad-
ları. Şoföre “Tekrar bu noktaya gelecek misiniz?”
dedik, evet deyince atladık otobüse.
“Biz şehri dolaşıp yine buraya geleceğiz. Yani
gidiş dönüş. Kaç lira?”
“Min som kidiş, min som keliş…”
Baktık para kutusu filan yok, şöföre uzattık.
Para inerken dedi. Sonra baktı bize. Türkçemiz
ayan beyan…
“Türkiye’den misiniz?”
“Evet. Şehrin farklı yerlerini görmek istiyo-
ruz.”
“Para istemez.”
“Ne demek? Olur mu öyle?”
“Olur olur. Oturun.”
Sonra ilave etti: “Mihman atandan uludur.”
Bu üçüncü! Üçüncü duyuşumuz!
En öndeki koltuklara oturduk. Otobüs “Yen-
gi Şeher”de yol almaya başladı. Hem etrafı sey-
rettik, hem ara sıra şoförle konuşarak bir şeyler
öğrendik.
İki bin küsur yıllık bir tarih… Defalarca alı-
nan, verilen, yanan, yıkılan, yağmalanan, yapı-
lan, İpek Yolu’nun mühim duraklarından Buha-
ra. Dümdüz bir şehir. İnişi, yokuşu yok. Gökdelen
hiç yok! En fazla yedi sekiz katlı apartmanlar
gördüm. Ana caddeler geniş ve düzgün. İki ta-
rafta çok gür olmayan ağaçlar…. Yaprakların
üzerine yapışıp kalmış kum tozları ağaçları sa-
rımtrak gösteriyor. Yağmur yok bu diyarda!
Öğrenciler, ev kadınları, çalışan kadınlar, be-
bekli anneler çoğunlukta olmak üzere türlü çeşit
Buharalı bindi, indi. Siyah-beyaz forma giymiş
ilk ve orta öğretim öğrencilerinin dikkat çekecek

72 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020


Su kulesinden Ark Kalesi’ne ve şehre bakış
kadar terbiyeli tavırlarına şaştık. Biz bu yaştaki
çocukların deli dolu hâllerine, itişip kakışmala-
rına alışmışız. Bir ara iki tane bembeyaz başör-
tülü hanım bindi. Özbekistan’da bizim -yanlış
olarak- türban dediğimiz tarzda başörtüsü pek
görünmüyor. Bu iki hanımın hem bembeyaz
hem büyük boy eşarpları dikkat çekiciydi. Onlar
indikten sonra şoförden öğrendik ki kocası veya
babası ölen hanımlar bir müddet beyaz başörtü-
sü takarmış, yas tutmanın nişanesi.
Yeni şehrin ara sokakları da düzgün açıl-
mış. Ara sokaklarda sırt sırta vermiş tek katlı
mütevazi evler, mahalle bakkalları, bakkalla-
rın önünde kavun kasaları, kısa boylu ve tozlu
ağaçlar… Otobüs şehrin dış mahallelerine ka-
dar gitti.
Son durağa gelip dönüşe geçtiğimizi fark
ettiğimizde şöföre “Buhara’da Yahudi mahallesi
varmış, ne tarafta acaba? Gidelim görelim diyo-
ruz.” diye sorduk. “Leb-i Havuz’a, bindiğiniz yere
yakın.” dedi. Çok iyi. Az sonra telefonla birini
aradı. Her şeyi tam anlayamıyoruz ama bizden
bahsettiğini anladık, arada bir Yahudi kelimesi
de geçti. Herhâlde mahallenin yol tarifini soru-
yor birine. Ne iyi adam?!
GEZİ 561
Bir saatlik otobüs yolculuğunun sonunda ha-
limizden memnun, bindiğimiz yere geldik. indik.
Baktık ki bizim şöför orada bekleyen bir kadına
yöneldi, bizi tanıştırdı. Meğer karısıymış. “Sizi,
Yahudi mahallesine götürecek.” dedi. Telefonun
hikmeti anlaşıldı! Karısıyla konuşup bize reh-
berlik etmesi için çağırmış. Bu durumda “ne iyi
adam” sözü yetmez! Zahmet olur size filan de-
meye kalmadan kadıncağız düştü önümüze. Adı
Samira. Leb-i Havuz’dan geçip daracık sokaklara
girdik.
Sabahleyin otelden çıkıp Leb-i Havuz’a gelir-
ken de böyle daracık, labirent gibi sokaklardan
geçmiştik. Görüyoruz ki eski Buhara, ihtişamlı
medreselerin, camilerin, kervansarayların, mey-
danların, havuzlu parkların, kubbeli büyük ka-
palı çarşıların dışında çok dar, eğri büğrü sokak-
ların iki yanında birbirine yaslanmış tek katlı, az
pencereli evlerden meydana gelmiş. Eski dünya-
nın ortaçağlarının mahalle biçimi demek ki bu.
Çıkmaz sokaklar gibi görünen ama çıkan labi-
rentvari sokaklar…. Eski hâllerini bilemem ama
şu anda bu sokaklar hayli bakımsız. Yer taşları
kırık, duvarların sıvaları dökük, elektrik direkleri
yamulmuş, doğal gaz boruları o yandan bu yana
TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI
73
561 GEZİ
İsmail Sâmâni türbesi
rastgele, özensiz geçirilmiş… Onbeş dakika kadar
yürüdük. Buralar artık Yahudi Mahallesi. Samira
Hanım bir ara sordu:
“Ne yapacaksınız Yahudi mahallesinde? Ya-
hudi misiniz siz?”
“Yok.” dedik, “Değiliz de… Merak ettik. Bir si-
nagogları varmış, orayı görelim istedik.”
Sarrofon Koc’hası 20 numara. Bembeyaz bo-
yalı bir tahta kapı. Üzerinde Hebrew alfabesi ile
yazılı, sembollerle süslü büyük bir levha. Kapının
bir yanındaki pirinç tabelada İngilizce isim, öte
yanındaki tabelada Özbek Türkçesi: “Sinagoga
Masjidi”
İçeri giriyoruz. Beyaz boyalı yüksek duvarlarla
çevrili avlu. Mavi renkli Musevi amblemleri, me-
norahlar, Davud yıldızları… Avlunun çevresinde
ibadet salonu, birkaç oda. Duvarlar hep beyaz.
Çiçekli örtüler örtülmüş masalarda Tevrat’lar.
Yerler halı kaplı. Sinagog on altıncı yüzyılda ya-
pılmış. Rivayete göre, Nâdir Divan Beği’nin Leb-i
Havuz’u yaptırmaya karar verdiği yerde dul bir
Yahudi kadının evi vardır. Kadın verilen istimlak
74 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
bedelini kabul etmez, direnir. Buhara imamına
danışırlar, imam “Kanunen yapacak bir şey yok-
tur, zorla alamayız.” der. Nâdir Divan Beği ça-
resiz kadının evinin etrafında düşündüğünden
daha küçük olarak havuzu yaptırır. Bir zaman
sonra ev rutubetlenmeye başlayınca kadın Di-
van Beği’nin kapısını çalar. Aman der… Kendisi-
ne yine para teklif edilir. “Hayır.” der kadın. “Para
istemiyorum. Sinagog yapmak için yer verilmesi
şartıyla evimi veriririm.” Nâdir Divan Beği kabul
eder, kendisine ait bir mülkü Buhara Yahudile-
rine tahsis eder. Bugün Buhara’da Yahudi Ma-
hallesi denen yer işte bu mülktür. Ve sinagog
da yapılır. O vakte kadar Buhara’daki Yahudiler
Megâki Attari Camisi’nde ibadet ediyorlardı. Bu
da ilginçtir.
Sinagog’un bekçisinin söylediğine göre bu-
gün Buhara’da 500 Yahudi varmış.
Buhara eski şeherinde görülmesi gereken bir
başka mekân Ark. Hanların sarayı. Yirmi met-
re boyunda tuğla duvarların çevrelediği, şehir
içinde küçük bir şehir. Duvarlar alıştığımız kale
 GEZİ 561
duvarları gibi dik değil, içeri doğru eğimli. Bu sinde yazmayan bir kule. Ne olduğunu anlamak
eğim bana manzarayı daha heybetli yapmış gibi için gittik yanına. Bilet gişesi. Kapı. asansör…
geldi. Hafif bir yokuş ile meydandan kale kapısı- Hadi bakalım, yukarıya! Burası da Sovyetler’in
na varıyoruz. Kapısındaki levhada milâttan önce yaptığı kule. Adına “Su Kulesi” diyorlar. Aslında,
dördüncü asırda başlatılıyor tarihi. Yıkıla yapıla şehrin su ihtiyacını karşılamak, şehre tazyikli su
yıkıla yapıla bugünkü şekil on altıncı yüzyıldan pompalamak için yapılan bir su deposu. 1929’da
kalma denebilir. Denebilir dedim çünkü yirminci hizmete açılmış, o yıllarda Sovyet idaresi şehir-
asırda son tahribatı Kızıl Ordu yapmış. Buhara deki havuzların çoğunu toprakla doldurup iptal
emirlerinin ikametgâh olarak kullandıkları saray etmiş, zira bu havuzlar salgın hastalıklara da-
bölümü, cami, bazı devlet daireleri, darphâne, vetiye çıkarır olmuş. Su deposu 1979’da çıkan
cephânelik, zindan… Ark içerisinde zamanın- yangında tahrip olunca, depo kaldırılıp lokantalı
da üç bin kadar kişi yaşadığı söyleniyor. Bugün bir seyir kulesine dönüştürülmüş. 33 metrede
müze. Tarih, hatta arkeoloji müzesi. Bu havali- seyir terası var. Seyir terasında dünyadaki bazı
de bulunan ilk medeniyet kalıntılarından, antik şehirlere olan uzaklığı gösteren tabelâlar kon-
çağdan başlayarak son devre kadar pek çok şey, muş. Ankara: 2571 kilometre.
hanların kıyafetleri, silahları, gündelik eşyalar, Seyir terasındaki gözetleme dürbününün
hayatımda gördüğüm en büyük semâver, tab- üzerindeki yazıya çok şaştık: “1 lira ile çalışır. 1
lolar, fotoğraflar, el yazması Kur’an-ı Kerim’ler TL’nin dışındaki para ile çalışmaz.” Türkiye Türk-
sergileniyor. Fakat sergilenen eşyalar kadar sey-
redilmeyi hak eden odaların kendisi. İşlenmiş
ahşap sütunlar, duvar ve özellikle rengârenk ta-
van işlemeleri göz kamaştırıcı.
Ark bugün müze ve çarşı. Avluda, hücrelerde
hediyelik eşyalar, pamuklar, ipekler, porselenler
satışa sunulmuş.
Hanların taht salonu… Salon dedim ama
üstü açık, sütunları işlemeli ahşaptan, revaklı,
geniş dikdörtgen bir avlu. Karşı duvarda, yük-
sekçe yerde sahte bir taht. Zamanında belli ki
orada gerçeği vardı. (Gerçeğini az önce içerde-
ki müze bölümünde gördük). Bir turist kafilesi
geldi biz ordayken. İçlerinden yaşlıca bir adam
tahta çıktı, görevli Özbek delikanlı üzerine kaf-
tanını giydirdi, eline asasını verdi, başına tacını
taktı, adam tahta oturdu, gülümsedi. Cep tele-
fonlarının düğmelerine basıldı peş peşe. Buhara
hatırası. Bedeli ödenerek…
Ark’ın önünde uzanan Registan Meydanı ol-
dukça tenha. Güneş yakıcı. Bazı turist grupları
kümelenmiş. Yirminci asrın ilk yıllarında şehrin en
canlı meydanının burası olduğunu fotoğraflardan
anlıyoruz. Şenliklerin ve infazların meydanı.
Meydanın karşısında silindirik şekilli demir
bir kule var.. Buhara’daki gezilecek eserler liste- Çar Minar ve leylekler

TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI

75
561 GEZİ
çesi ile! Özbekistan’da gördüğümüz ilk Türkiye
Türkçesi ibare. Herhâlde aleti Türkiye’den ithal
ettiler.
Tabiî cebimizde 1 TL yoktu, kullanamadık!
Su Kulesi’nin seyir terasından, ufkunu her-
hangi bir yükseltinin kapatmadığı dümdüz
Buhara’yı seyrettik. Ark Kalesi kuş bakışı. Eski
Şehir’in kubbeleri, taç kapıları, Kalon Minaresi,
yeşillikler arasında Hz. Eyüp Çeşmesi… Gözümü-
ze hemen aşağıda ince sütunlarla kendini belli
eden bir bina çarptı.
Kuleden inip oraya koşuyoruz. Bala Havuz
Camisi. Bu “Bala” Farsça’nın Bâlâ’sı. Önünde bir
havuz. Ağaçlar. Bahçede kısa boylu ama zarif bir
minare. Her biri 12 metre boyunda yirmi sütun-
lu eyvan ile girilen cami. Sütunlar dantel gibi
işlenmiş ahşap. Ayakkabılarımızı çıkarıp da gi-
riyoruz, öyle yazmışlar, içerisi halı kaplı. Demek
ki hâlihazırda cami olarak kullanılıyor. Burası da
cuma mescidi. Tahtta oturan han cuma namaz-
larını burada kılarmış, Ark Kalesi hemen karşıda,
oradan çıkıp törenle ve maiyetiyle buraya gelir-
lermiş. Aradaki yola halılar döşenirmiş.
Bala Havuz Camisi
76 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
Yol levhalarından birinde “Char Minor” adını
okuduk. Ne taraftan gideceğiz derken, bir ha-
nım… Soralım dedik. “Gelin benimle.” dedi. Bu
sefer düştük onun peşine. Mahrifet Hanım. Bu-
ralarda herkes gelin götüreyim diyor, götürüyor!
Yarım saat Buhara’nın daracık, bana yine hayli
ihmal edilmiş gelen ara yollarında yürüdükten
sonra… Karşımızda firûze kubbeli dört minare-
siyle: Char Minor. Veya Çar Minar. “Dört Minare”
demek. Bugün artık hepsi bu, dört minare. Zaten
kapının üstünde “Char Minor Darvazası” yazıyor.
Darvaza “kapı”. Zamanında medrese imiş. Şimdi
hediyelik eşya dükkânı olan dört minareli küçük
bir yapı ama o dört minare o kadar göz alıcı ki!
Minareden daha çok küçücük dört kubbe. Bu
çeşit minarelere “güldeste” deniyor.
Dört firûze kubbeli minareden birinin üzeri-
ne yuva yapmış, birbirine sırt vermiş iki leylek…
Yıllardır leylek görmemiştim.
Fakat Buhara’da, üzerinde tek bir firûze çini
parçası dahi olmayan, hiç bir noktasına mavi
veya başka bir renk vurulmamış muhteşem bir
eser var. İsmail Sâmânî türbesi. Buhara’nın en
eski eseri. Tamamı, tepeden tır-
nağa tuğladan örülmüş, tuğlanın
türlü şekillerde pişirilip kullanıl-
masıyla akıl almaz desenlerden
oluşmuş kum rengi, kare şeklinde
küçük bir abide. Uzaktan bakınca
hasır örgüsü sanıyor insan. Tuğ-
la denen şey bu kadar nasıl gü-
zel olur Yarabbim! Bu nasıl bir
sanat?! İçinde iki kabir ve içeride
de tuğladan başka tek bir süsle-
me yok! Onuncu asırdan bu yana
hiç değişmeden kalan tek eser bu.
Çölün kum fırtınaları onu topra-
ğa gömmüş ve bütün istilalardan
korunmuş… Ta ki 1927 yılında
gün yüzüne çıkarılana kadar.
Özbekistan bana, en basit inşa-
at malzemeleri saydığımız kerpiç
ve tuğlaya başka bir gözle bakma-
yı öğretti. ❮

İÇİNDEN ŞİİR GEÇEN
BİR KARANLIK
Fatih Baha Aydın’ın ikinci ro-
manı Karanlıkta, aslında yazarla ilk
karşılaşmam oldu. Biraz araştırma
yapıp, karşıma tambur çalan bir üs-
tad çıkınca elbette bu kitap üzerine
yazmak istedim. Fatih Baha Aydın’ın
tamburundan ustalıkla çıkan sesler
edebiyatına da yansıyor bence. İyi ki
de yansıyor. Bu sayede edebiyat, şiir
ve zarif sesler birleşip ortaya incelikli
bir eser çıkıyor.
Roman kahramanı Deniz’in ken-
di içindeki karanlıkla başlıyor kitap.
Geçmişi yaralı ve belki sırf bu yüzden
geleceği de yaralı biri Deniz. Babası-
na ne kadar uzaksa annesine o kadar
yakın. Bütün geçmişini, yaralarını
gömdüğü yerle annesi hastalanınca
yeniden yüzleşmek zorunda kalıyor.
Geride bıraktığını sandığı şeyler ye-
niden canını yakmaya başlasa da
annesinin zarif sesiyle vedalaşmak
istiyor. Onu bekleyen sancılı süreçte
doktorunun tavsiyesiyle başladığı
günlük en büyük yardımcısı oluyor.
Hayatla ve kendisiyle sorgusu bit-
miyor. Bütün bunlar olurken koca
bir şehirde yapayalnız. Yalnızlığının
içinde ve büyük bir şehirde ayakta
durabilen biriyken, bir zamanlar ya-
şadığı yeri hatırladığında bir o kadar
güçsüzleşiyor. Belki de yalnızlık De-
niz’ in bulduğu bir çözüm. “En iyisi
yalnız kalmak. Sesini duyuracak kim-
seyi bulamamak, yanlış anlaşılmak-
tan evladır.”
Deniz’in hayatındaki karmaşık
yolculuk onu yorduğu kadar okura
da aynı hissi veriyor. Onun yakının-
dakiler de okur da aynı bilinmez ve
sırlarla dolu karanlığa hapsoluyor.
Sayılar üzerinden ilerleyen günler
aydınlığa mı çıkacak karanlığa mı
belli olmuyor. Kitabın başında ustaca
anlatılan cinayetin ardındaki çözül-
meyle ışığa yaklaşılıyor. Bu çözülme
Deniz’in ve diğer kahramanların gö-
züyle zenginleşiyor. Deniz, Ferhat,
Rüştü, Korkut, Emine, Zeynep ve
Servet... Her biri düğümlerin içinde
sıkışıp kalmış kahramanlar.
KİTAPLIK
❯ İÇİNDEN ŞİİR GEÇEN BİR KARANLIK
❯ ALINTILAR IŞIĞINDA ESTETİK ENDİŞE
❯ KUŞLU SÜVETER
❯ ÇAĞDAŞ TÜRK ŞİİRİNDE
MODERNİZMİN İMGELERİ
❯ MUTLU TESADÜFLER

Kitapta iç konuşmalar ve bilinç
akışıyla kahramanın iç dünyasını bir
nebze de olsa görebiliyoruz. Böyle
zamanlarda kahramanımız Deniz,
kendiyle baş başa kalabiliyor. Bel-
ki o da kendini daha iyi görebiliyor.
Roman ilerlerken Deniz’in günlükleri
hem düğümlerin çözümünde hem de
üzeri örtülü bekletilen duyguların
ortaya çıkmasında fayda sağlıyor.
“Mum yanıyor zaman yanıyordu... Bir
tarafındakiler gülüyor, bir tarafında-
kiler ağlıyordu.” Aynı anda yaşanan
aydınlık ve karanlık böyle kaleme
alınmış kahramanın günlüğünde.
Deniz’in annesinin hastalığıyla
kırılmalar başlıyor. Her şeyin üzerini
örten, aileyi toparlayan Emine’nin
ölüme yaklaşması bütün faciaları
hızlandırıyor. Evin büyük oğlu baskı
ve şiddet içinde zamanla olmadığı
birine dönüşüyor. Bütün bu ağırlık-
ların altında en çok ezilen ise Deniz
oluyor. Evin huzurlu ve mutlu anları
Emine’nin hasta yatağında bir kena-
ra kıvrılıp derin uykuya dalıyor sanki.
Tamamen yok olmak için, herkesi bir
arada toplamayı beceren annenin
ölümünü bekliyor. Evin babası Rüş-
tü Bey’in cinayeti ailedeki kırılmaları
daha da onarılmaz bir hale getiriyor.
Romanın başından sonuna yapı-
lan ince betimlemelerle cinayet roma-
nı değil de içinde bolca sanat olan bir
kitabı okuyoruz sanki. Bir şiir güzelli-
ğine erişiyoruz. Belli bölümlerde bah-
sedilen Schubert’ in 8. Senfonisi, ki-
tabı gözden geçirirken dinlenildiğinde
daha büyülü bir halin içine bırakıyor
okuru. Deniz’in yaşadıkları daha anla-
şılır hale geliyor. Kişisel tercihlerinden
ötürü yaşadığı karanlığı uzaktan da
olsa görebiliyorsunuz. Emine’nin yıl-
larca elinde tutabildiği aydınlığa ulaş-
mayı isteyen tek kişi Deniz belki de.
Küçücük bir ışıkla karanlıktan, öte-
lenmişlikten kurtulmak istiyor. Kendi
deyimiyle “mutlu olmak” istiyor. So-
nunda yaşanılan her şeyin faturasını
mektuplarında dönüp duran şu cüm-
leyle yine kendine kesiyor. “Elif ‘ i üzen
yaşamamalı şu dünyada. “
Ahmet Haşim’e, günlüklere, Schu-
bert’e, şiire değen bir karanlık Deniz’in
karanlığı. En sonunda kendi içindeki
küçücük ışığı öldürse de okunmaya
değer bir teselli romanı Deniz’in. Bel-
ki de onun aydınlık yanı günlüğü ve
içinden şiir geçen cümleleri.
Fatih Baha Aydın, Karanlıkta, Everest
Yayınları, 2019, 342 s.
Aysun Bahar Asar
TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI
77
561 KİTAPLIK
ALINTILAR IŞIĞINDA
ESTETİK ENDİŞE
Alaattin Karaca, uzun süredir ya-
zılarını takip ettiğim, yazıları aracılı-
ğıyla birçok eser adını not alıp oku-
duğum üreten profesörlerimizden.
Estetik Endişe kitabı mart ayında
Kopernik Kitap’tan çıktı.
Karaca, “Yazının yükü ağırdır ve
taşıması zordur! Yazarından büyük
bir sorumluluk, fedakârlık ve ahlaki
tavır ister.” düsturuyla kitabı metin-
lerde yazmanın ahlakı, doğası ve ikli-
mi; edebiyatın şehir, vatan ve coğraf-
ya ilişkisi; kültür dünyamızın önemli
yazar ve düşünürlerine dair portreler
olmak üzere üç başlıkta toplamıştır.
Yazılarındaki “anlama çabası” ve
anladığını kısacık metinlerle anlat-
ma gayesi göze çarpar. İlk bölümde
yazarın, şairin, entelektüelin ve dahi
okurun bilincini, sorumluluğunu an-
latıp yazmanın bedelleri üzerinde
dururken estetik endişe nedir, estetik
endişe kimlerde olur, sanat bir boş-
luğu doldurmak için midir, bir yazar
kadar yalnız olmak nedir, yarası olan
sanatçı mı inler, sanatçıda kibrin
alametleri nelerdir, sözün uzunu mu
kısası mı makbuldür, sanatta basa-
maklar nasıl çıkılır, ilk basamaktaki-
lere yaklaşım nasıl olmalıdır, sanat
hangi sağaltımların aracı olur, ilhamı
besleyen çalışma disiplini midir, şiirin
rahmi ontolojik boşluk mudur, sanat-
çılardaki ontolojik gerginlik sebepleri
nelerdir gibi birçok soruya alıntı zen-
ginliği eşliğinde cevaplar bulabilece-
ğinizi söyleyebilirim.
Alımlama estetiği bağlamımda
her okurun bir metinle aynı oranda
kalbî bir bağ kurup kuramayacağı-
nı sorgular. Kalbî bağ kurabilmek
için okurun da yazar gibi metinde
anlatılan haller ile hemhal olması
gerekliliğini, metni anlayacak biri-
kime, seziş ve idrak gücüne sahip
olması gerektiğini, aksi halde met-
nin okura kalbini kapayabileceğini
dile getirir.
Batı’dan alınan “modern biçim
tutkusu”nun muhafazakâr yazar-
lara da sirayet edişini eleştirir. Mo-
78 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
dern öykü tutkusuyla manayı ihmal
edenlere göndermede bulunur. Bilinç
akışı, iç konuşma, monolog, çerçe-
ve öykü tekniği, sarmal olay örgüsü
derken biçime asılı kalıp biçimin göl-
gesinde ezilen manayı arar. Kalbe do-
kunan, muhatabında heyecan uyan-
dıran metinlerde mananın önemini
vurgular. Bu sebepten “hangi suyun
sakası” olduğumuzu bilelim, der. Ya-
zarın düşünceleriyle örtüşen bir tab-
lo çizdiğini söyleyebilirim.
Eğer sanat, salt akıl ve zekâ ile
kotarılan bir iş ise sonradan öğre-
nilebilecek bir meslektir; dolayısıyla
“Sanat atölyelerinde öğretilebilir
mi?” sorusuyla sanatın hususi bir
mizaç gerektirdiğine değinir yaratıcı
yazarlık kurslarının da faydalı yanla-
rını yadsımadan.
Bu çağın insanının tefekkürde ve
tahayyülde dikey ilerlemeye taham-
mülü olmadığı için yatay düzlemde
öykü ve romanda karar kılınıp şiirin
geri plana düşüşüne dikkat çeker.
Bugünkü sorunlarımızın çoğunu
eleştirel tavrın, dolayısıyla gerçek
anlamda entelektüel bir zümrenin
bulunmayışına bağlar. Bizde neden
eleştiri olmadığını irdeler. Saatle-
ri Ayarlama Enstitüsü romanından
hareketle buna açıklık getirir. Mah-
rumiyet, insanı -tıpkı Hayri İrdal
gibi- bir yalana, güce tabi mi kılıyor,
dersiniz yazarla birlikte.
Niçin eleştirmeyeyim dostumu,
diyerek eleştiriye “tahammülüolma-
yangillere” göndermede bulunur.
Eleştirmenin ve editörün görevlerini
hatırlatır.
İkinci bölümde ise insanın kurdu-
ğu medeniyetin aynası olan şehirleri,
insan-mekân, insan-şehir, insan-coğ-
rafya ilişkisini masaya yatırır. Coğraf-
ya, vatan anlayışı ve ideoloji arasın-
daki bağları sorgular. İbni Haldun’un
“Coğrafya kaderdir.” sözünün açılımı-
nı yapar örneklemelerle. Şehir şuuru-
nu yitirmeyi, coğrafyasından kopan
edebiyatı, ilahi sitelerden inkâr kent-
lerine dönüşümü, şiirimizdeki modern
kent sancısını, İslamcı şairlerin şehre
bakışını, Refik Halit’in Suriye’sini, Âşık
Garip’in Halep’ini anlatır. İki sayfalık
Şehir Şuuru yazısında bile şehir şuu-
runun yıkıcı bir ilerlemesi olan inşaat
tutkusunu anlatırken okuru Tanıl Bo-
ra’nın İnşaat Ya Resulullah kitabına,
Ahmet Haşim’in Müstakbel Mimari
başlıklı yazısına, Baudelaire’in Kuğu
adlı şiirindeki Parisle ilgili dizelere,
Tanpınar’ın Yaklaşan Büyük Yıldönü-
mü başlıklı yazısına, Doğan Kurban’ın
Kent ve Mimarlık Üzerine İstanbul
Yazıları’ndaki tespitlere, Tahsin Yü-
cel’in Gökdelen romanına, Turgut
Uyar’ın dizelerine götürür. Sanatçıla-
rın bir şehrin hafızası olması gerek-
liliğine hatta her şairin bir kentinin
olmasına vurgu yapar. Şu bölümle de
bunu vurgular: ”Süleymaniye, Yah-
ya Kemal ile birlikte hendeseden bir
abide olmaktan çıkmış, yaşayan bir
varlığa ve mirasa dönüşmüş, böylece
milletle şehir, insanla mekân arasında
kuvvetli bir aidiyet bağı kurulmuştur.
Aynı şeyi James Joyce da Dublin için
yapmıştır. Onun bir mektubundaki
“Bir gün Dublin ortadan kalkarsa, bir
rehber kitap gibi benim kitabıma ba-
kılarak kurulsun.” sözü veya İstanbul
Kitabı, Galata, Pera gibi eserlerin ya-
zarı İlhan Berk’in “Pera günün birinde
yıkılırsa benim kitabıma göre yeniden
kurulabilsin.” cümlesi sanatın şehirle-
ri kayda geçirme işlevine işaret eder.
Hasılı şehirleri mimarlar yapar ama
muhafaza eden ve onlara ruh veren
sanatkarlardır.” S.87

Son bölümde ise bizi portreler
karşılar. Hiç şüphesiz en farklı port-
re II. Mahmut’un başdanışmanı da
olup zalimliğiyle nam salan Halet
Efendidir diyebilirim. Rıza Nur’un
Namık Kemal’ini, bir kültür muhafızı
olan Refik Halit Karay’ı, bir Mevlevi
âlim Tahir Olgun’u; cins, sıkı ve sivil
bir aydın dediği Cemil Meriç’i, en-
telektüel olarak Nurettin Topçu’yu,
eşikteki Tanpınar’ı, aşkın ve dostlu-
ğun nişanesi Fethi Gemuhluoğlunu,
gönlü diline yansıyan Orhan Okay
hocayı, Torosların deli rüzgârı Os-
man Yüksel Serdengeçti’yi, kehribar
yüzlü şair Behçet Necatigil’i, dün-
yadan daha çok kam almayı iste-
yen Cahit Sıtkı’yı, dünyaya yazmak
için bakan şair İlhan Berk’i, kirli ve
modern dünyada arınma temini ön
plana çıkaran Turgut Uyar’ı, denize
attığı cıgara hala yanan Cemal Sü-
reya’yı, sıkı şair olan Ece Ayhan’ı,
fizikötesi yaşantılı bir kazazede de-
diği Sezai Karakoç’u, anlamak için
“kandaş” olmak gerekir dediği İsmet
Özel’i, Erdem Beyazıt’ı, Akif İnan’ı,
şiirin Zarif/oğlunu kısa ama nokta
atışlarla anlatır.
Bu kitabı okurken “estetik endi-
şe” bir yana, bu kitapta geçen kitap-
lardan hangisini okumaya başlaya-
yım diye de endişeye kapılabilirsiniz.
Alaattin Karaca, Estetik Endişe, Ko-
pernik Kitap, 2019, 176 s.
Süheyla Karaca Hanönü
KUŞLU SÜVETER
Özlem GÖKTAŞ’ın ilk kitabı olan
Kuşlu Süveter, Haziran 2019’da Pru-
va Yayınlarından çıkarak okuruyla
buluştu. Yazarın kısa kısa yazdığı on
yedi öyküden oluşan bir kitaptır.
Hafızamız derya olsa da her anı-
mızı uzun süreli kaydedemeyiz. Bazı
yaşananları kısa süreli bazılarını biraz
daha uzun süreli bazılarını da ömür
boyu hatırlayacağımız şekilde kayde-
deriz. Bunun sebebi de ezberin kalı-
cılığı için bazı kodlamalar yapma-
mızdır. Bu kodlamalar duygularımıza
ve duyularımıza hitap ederek olur.
Bazı mekânlar tat duyumuzda yer
etmiştir onları andığımızda tatlarıyla
birlikte hatırlarız. Bazıları kokularıy-
la yer etmiştir oraları andığımızda
da kokularıyla burnumuza gelir gibi
olur, bazıları da derin duygular yaşa-
tır bize ve andığımızda o duyguları
tekrardan hissederiz. Bu kitaptaki
öykülerin birçoğunda da yazar bun-
ları yakalayarak geçmişe dair öz-
lemleri, eksik kalanları, pişmanlıkları
konu ediniyor.
“Naylon Ayakkabı” adlı öykü
ölüm anındaki bir kişinin yaşadıkla-
rının gözlerinin önünden geçişi gibi
çocukluğundaki anılarını anlatıyor.
Belki de buradan çocukluğumuzun
hayatımızın cennet yılları olduğunu
büyüdüğümüzde bu zamanların sona
erdiğini anlatmaya çalışıyordur.
Kitabın adını veren öykü olan
“Kuşlu Süveter”de kalan ömrünü hu-
zurevinde geçiren bir öğretmendir
kahraman. Görev yaptığı yıllara dair
anıları gözünün önüne gelmektedir
ve bir öğrencisinin ruhuna dokun-
mak isteyişini işlemektedir.
“Yolculuk” adlı öykü büyük şe-
hirlerde doğup büyümüş hatta üni-
versiteyi bile aynı şehirde okuyan ki-
şileri anlatan öyküdür. Kahramanın
şehir dışına çıkmak için duyduğu
isteği ve bu isteğini evlenerek ger-
çekleştirebilmesini ele alıyor. Tabi
aradığını bulamadığını da. Bu sefer
KİTAPLIK 561
de başka bir şehrin kendisine iyi ge-
leceğini belki de bir kısır döngünün
başlamak üzere olduğunu anlatma-
ya çalışıyor.
Kocasından şiddet gören bir ka-
dının hikayesi kızlarının gözünden
ele alınıyor “Ters Dönen Terlikler”
adlı öyküde. Ruhsal bunalımları, kor-
kuları göze sokulurcasına dile geti-
riliyor. Annesinin kaderini yaşayan
ya da psikolojik etkisinden dolayı
kendisi de yaşıyormuş gibi hisseden
kızı anlatıyor. Başından sonuna bir-
çok duyguyu yaşatıyor ancak bu tip
olaylarda son sırada kal(may)an sev-
giyi değil maalesef.
“Tezgâhta Yaralı Dil” adlı öykü,
muhabirliğin magazin kısmına eleş-
tirel bir bakış açısı sunuyor. Bu işi
yapan gencin başına gelenleri ve
söylediği yalanlardan ötürü duyduğu
vicdan azabını ve bundan kurtulma-
ya çalışmasını ele alıyor. Hikâyenin
adındaki gibi suçun yüklenicisi olan
“dil” ve belirli olgunluktan sonra te-
mizlenişi anlatılmaya çalışılıyor.
Çekilen adlı öyküde 15 Temmuz’u
darbeciler tarafından emirlerle kendi
emellerine alet edilmek istenen bir
askerin gözünden ele alıyor. Gelen
emirleri sorgulaması ve çocukluğun-
daki temiz yıllarının büyük yanlışlar
yapmasının önüne geçtiğini anlatı-
yor.
“İğdeçiçeği Kokusu” hikayesi,
depremde kimsesiz kalmış, esnafların
kol kanat gerdiği gencin tuhaf, hü-
zünlü hikayesini ele alıyor.
“Öyküsü Olmayan Hikaye” isimli
öykü ise yazarın sıraya koyduğu bir
konunun öyküye dönüşmesindeki
isteğini dile getiriyor. Yazmaya her
oturuşundaki heyecanını ancak sıra-
nın yine ona gelmediğini gördüğün-
de hüzünlenişini konu ediniyor.
Birkaç öyküsünden bahsettiğim
bu kitapta yazar, diğer melankolik
öykülerde de kendimize dair, çevre-
mizdeki kişilere dair yaşanmışlıklar
yer alıyor.
Özlem GÖKTAŞ, Kuşlu Süveter, Pruva
Yayınları, Haziran 2019, 92 s.
Erdem Genç
TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI
79
561 KİTAPLIK
ÇAĞDAŞ TÜRK ŞİİRİNDE
MODERNİZMİN İMGELERİ
Şiir her dönemin sanatı, her dö-
nemin ifade aracı olmuştur. Antik
Yunan döneminden Orta Asya’ya,
Avrupa’nın soğuk Orta Çağ’ından
Orta Doğu’nun geçmişine uzanan
uzun bir yoldur. Gelecekteki okurla
geçmişteki şairler arasındaki köp-
rüdür. Bu sebepledir ki her milletin
edebiyatında en gözde noktada ye-
rini almıştır.
Şiir kavramı “poetika” kelimesi
ile birlikte ortaya çıkmıştır. Antik Yu-
nan döneminde Aristo’nun Poetika
adlı eseri ile günümüze kadar gelen
bir terimdir. “Poiein” kelimesinden
türetilen poetika; yapmak, üret-
mek ve yaratmak anlamlarındadır.
Günümüzde ise poetika şiir sanatı
anlamında kullanılmaktadır. Şiirin
poetikası ise Türk Edebiyat tarihinde
“İkinci Yeni”yle birlikte daha anlamlı
hâle gelmiştir.
Türk Edebiyatı için oldukça
önemli bir yere sahip olan şiir, tüm
edebî türler gibi farklı evrelerden
geçmiş ve her defasında şekillene-
rek dilimizi de şekillendirmiştir. Ge-
nel hatları ile ifade edecek olursak;
sözlü geleneğin etkisinde uzun yıllar
devam eden şiirsel anlatımlar, İslâmi-
yet sonrası Dîvan Edebiyatıyla saray
edebiyatına dönüşmüştür. 19. yy.
Batılılaşma etkisi ile sanat ve halk
ayrımı yapılmaya başlanmış ve pito-
resk şiir anlayışı yaygınlaşmıştır. 20.
yy Cumhuriyet Döneminin de etkisi
ile şiir yeni bir döneme adım atmış-
tır. 1940’ları etkisi altına alan Garip
akımının bunalım dönemleri ile pa-
ralel bir şekilde tükenmesi sonucu
1950’ler yani Türk Şiirinin “İkinci
Yeni” dönemi başlamıştır.
İkinci Yeni dönemi öyle bir etki
bırakmıştır ki, günümüze kadar şiirde
bu denli büyük bir değişim gözlem-
lenememiştir. 21.yy. için hâlâ otorite
sayılan şairlerin etkisiyle devam eden
akım, belli başlı isimler üzerinde po-
pülist düzenin de parçası gibi göste-
rilmeye çalışılmış/ çalışılmaktadır. Bir
şiiri anlamaktan ziyade şiir olmaya
80 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
odaklanmış bir neslin elinde şekilden
şekle giren, kaptan kaba aktarılan
İkinci Yeni şiiri aslında tüm bunlar-
dan fersah fersah uzaklıktadır.
Dikkatli bir okur ve aynı zaman-
da nitelikli bir yazar olarak tanımla-
yabileceğimiz Mustafa Kurt da Çağ-
daş Türk Şiirinde Modernizmin İmge-
leri adlı inceleme kitabında, bahsini
ettiğimiz serzenişlere oldukça detaylı
açıklamalarla yer vermiştir. 1950’ler
ve sonrasında gelişen çağdaş şiirin
ideolojiler yüzünden isimlere bö-
lündüğünü ve sonrasında bu isimler
üzerinden edebiyat yapılmaya baş-
landığını ifade etmiştir. Kurt kitabın-
da İlhan Berk’ten başlayarak Turgut
Uyar, Cemal Süreya, Cahit Zarifoğlu,
Sezai Karakoç gibi Türk Edebiyatı için
önem arz eden isimlerin şiirlerini
incelemiş ve hatta imgeler üzerinde
psikanalizler yapmıştır.
“Ulaşılan belki tek genel yargı,
dünya görüşleri ne kadar farklı olursa
olsun Türk şiirinde modernist söyle-
min özellikle ‘dile getirme biçimi’nde
benzer özellikler gösterdiğidir.” Ken-
di ifadesiyle farklı görüşlerde dahi
olsa şiirde sanatın ön planda olması
gerekliliğini incelediği şiirlerle de
sağlamlaştırarak okuruna sunmuş-
tur. Şairin şiirinde şairden parçaları
doğru bir metin okuması ile mümkün
kılınabileceğini ifade eden Kurt, her
bölüm içerisinde şiirlerden yola çıka-
rak sorduğu sorularla okurla sohbet
eder bir edada konuyu anlatmıştır.
İlhan Berk’in 1954 yılında kale-
me aldığı “Saint- Antoine’ın Güver-
cinleri” şiiriyle incelemesine başlayan
Kurt, Berk’in “çok anlamlı ve çok bo-
yutlu” şiirinde satır satır Türk Şiirinin
modernizme evirilmesine şahit olma-
mızı sağlamıştır.
Sezai Karakoç ile incelemeleri-
ne devam eden Mustafa Kurt, Ka-
rakoç’un “Av Edebiyatı” adlı şiirini
ele almıştır. Karakoç’un İkinci Yeni
akımında bağımsızlığını ilan ettiği
şiirinde avcının, avın ve avlanma ey-
leminin kurgusal olarak yeni bir ger-
çekliğe geçiş yaptığını karşılaştırmalı
olarak anlatmaktadır.
Soyutu somutlaştıran Edip Can-
sever’in karanfilini incelediği “Yer-
çekimli Karanfil” adlı şiirinde, İkinci
Yeni’nin her bir şairinin bireysel
sözlüklerini dile kazandırdıklarından
bahsetmektedir. Kurt şiirdeki bu de-
ğişimi kendi ifadeleri ile “modern
şiirin karakteristiğini belirleyen özel-
likler” olarak nitelendirmektedir.
Edebî metinlerin arka planla-
rında yer alan hikâyelerin bilinmek
istenmesinden dem vurarak Cemal
Süreya’nın “Kehanet 1985” adlı şiirini
irdelemiş, Süreya’nın hayatı ve tüm
metinlerini göz önünde bulundura-
rak poetikasını anlatmıştır.
Mustafa Kurt’un inceleme ve
gözlem konusundaki başarısını yan-
sıttığı ve Turgut Uyar’ın “Geyikli
Gece” adlı şiirini incelediği “Meksika
Açmazı: Üç Güvercin Görsek…” adlı
bölümde okuyucunun takdirini ka-
zanmaktadır. Güvercin metaforunun
şiirde ve hatta sanatta ne denli bir
yere sahip olduğunu çeşitli karşılaş-
tırmalarla tanımlayan Kurt, bilimsel
açıklamalarla da şiirde soyutun so-
muta evrimini anlatmaktadır. Tüm
bu incelemelerin ışığında diyebiliriz
ki, Uyar’ın şiirlerinde zaman kavra-
mı Turgut Uyar’ın bakış açısından
var olurken, modern kentlere geçiş
yapmış insanın sancıları ifade edili-
yor. Uyar şiirlerinde ustalıkla soyutu
somuta, somutu ise umuda çevir-
mektedir.
Turgut Uyar’ın gerçekçiliğinden
Cahit Zarifoğlu’nun masumiyet ül-

kesine geçiş yapan yazar, modern
şiirin algı kapılarını zorlayan ifade-
lere yer vererek zaman zaman me-
tin okumalarının zorlaşabildiğini
anlatmaktadır. Türkçe’nin dil olarak
“yeni gerçeklik”lere geçiş yaptığı bir
dönem olarak değerlendirdiği İkinci
Yeni akımını, Zarifoğlu’nun psikolojik
tabloları ile ele almaktadır. Zarifoğ-
lu’nun -aslında Van’da bir bölgeye
tekabül eden- Nurdüz adlı yer ile
Aydın’ın Köşk ilçesinde bulunan bir
köyü karşılaştırdığı “Büyük Su” şiirini
incelemiştir. Zarifoğlu’nun materya-
list bir dünya algısından kurtularak
her şeyin saf bir şekilde var olduğunu
düşündüğü yeri “değerler çatışması”
eşliğinde incelemektedir. Yazar bir
bakıma modernizmin karşıt buldu-
ğu bir etkiyi, şiirde fikir ayrılıklarının
temellerinin atıldığı bir âna şahit ol-
mamızı istemiştir.
Sezai Karakoç’un henüz bir şair
olmadan şairliğin prensiplerini anlat-
tığı “Pergünt Üçgeni”ni, Cemal Süre-
ya’nın “kent bireyi” sorunlarını birey-
sel ifadeleri ile yapılandırdığı “Sevda
Sözleri” şiirlerini, Tevfik Fikret’in
dönemi için sansasyonel sayılan ve
ağır eleştirilere maruz kalan eseri
“Tarih-i Kadim”i, “kolektif bilinçaltı”
olarak ifade ettiği Yahya Kemal üs-
lubuyla “millî görüş”ün temellerinin
atıldığını, şiir severler ve şiir üzerine
düşünmeyi severler için gerek anek-
dotlar gerekse de kendi birikimleri ile
ustalıkla ifade etmiştir.
Modernizmin İmgeleri, günü-
müzde sayısı oldukça fazla olan ve
gün be gün artan “şair” lerin özellikle
başucu kitabı yapması gereken, kay-
nak kitap niteliğinde ele alınmış bir
eser. Her şairi ele almasa da titizlikle
seçilen isimlerin yine aynı titizlikle
seçilen eserlerini inceleyen ve şiire
bakış açısını değiştirmeyi başarabi-
lecek bir inceleme şu soruyu akıllara
getiriyor; Bir şairi yaratmak bir şiiri
anlamaktan mı geçer?
Mustafa Kurt, Çağdaş Türk Şiirinde
Modernizmin İmgeleri, Çolpan Kitap,
2018, 96 s.
Hatice Köse
MUTLU TESADÜFLER
Büyüyenay Yayınları’ndan çıkan
Mutlu Tesadüfler Meral Afacan Bay-
rak’ın üçüncü hikâye kitabı. Günlük
yaşamda insanların ağzından olayla-
rın anlatılması, onların hayatı anla-
ma ve algılama biçimleri olduğu gibi
verilerek olaylara müdahale edilme-
mesi kitabı doğal kılan etmenlerden
bazıları. Hikâyelerin geneline bakıl-
dığında yaşadığı yerden, kişilerden
ve sıradanlıktan sıkılan insanların
huzuru araması ve mutlaka bir git-
me eylemine sığınmaları, bu kişile-
rin zorluklar karşısında yılmadığını
gösteren bir hayal ve hedef uğruna
bunları yapmaları onları korkak ol-
maktan ve çıkışsızlıktan kurtarıyor.
“Ru nerelerde şimdi? Krallığını
darmadağın edip giden bir bozgun-
cuya benzediğini söyleyecek miydi
ona döndüğünde? Belki.”
“Yürüyor karanlığa aldırmadan
kıvrılan önü sıra yol, korkuyu koyu-
yor cebine. Bir amacı bir hevesi var.
Aşacak engelleri. Onun gibi düşü-
nenlere eyvallah demiş çoktan.”
Okuru şaşırtan olgu ise her hikâ-
yede mutlu bir tesadüf ararken hikâ-
yelerin çoğunun üzücü bir sonla ya
da ayrılıkla bitmesi. Belki de yazar,
hikâye kahramanlarını ve okuru ha-
yatın yalın gerçekleri karşısında onun
doğal akışını takip ederek sonunda
mutlaka iyi bir sona kavuşacakları-
na inandırmak istiyor. Zaman zaman
okura Aragon’un o meşhur şiiri “Mut-
lu Aşk Yoktur” da olduğu gibi insanın
KİTAPLIK 561
bu gölgeler âleminde fazla beklentiye
girmeden, olayları fazla abartmadan
yaşaması gerektiğini hatırlatıyor.
Hikâyelerde ele alınan insanlar,
hayatın ve gündelik olayların içinde
öylesine dağılmışlar ki sanki eriyerek
kaybolmuşlar ve baskın olmayan, bir
rüya gibi görünüp kaybolan bir iliş-
kiler ağını sürdürüyorlar. Olaylar ve
ilişkiler öylesine yaşanırken düz yolda
yürürken ayağımıza beklenmedik bir
anda bir taşın değmesi gibi hüzünler,
acılar ve biriken sorunlar birer birer
çıkmaya başlıyor. Bu iki keskin fark-
lılığın ve iniş çıkışın böylesine doğal
bir akışla verilmesi daha vurucu bir
etki oluşturarak okuru epey şaşırtsa
da hayatın gerçeklerine bakıldığında
da aynı sürecin işlediğini hissettiriyor.
Tıpkı bir aracın bir anda bozularak sizi
yolda bırakması gibi insan da hayatın
akışı içinde hiç beklemediği anlarda
istemediği sonlarla karşılaşıyor. Yazar
kitabın genelinde bu kötü sonucu
oluşturan sebep ve ilişkileri gizleyerek
okurun onunla gerçek hayatta olduğu
gibi aniden karşılaşmasını istiyor.
Kitapta ayrıca diğer insanların
acılarına da ortak olunmasını örnek-
leyen hikâyeler de var. Yazar bu tür
hikâyelerle modern hayattan sıkılan
mutsuz kişilere dünyanın her tarafın-
da acı ve yokluk çeken sayısız insanın
sorunlarını hatırlatarak onlara kapalı
ve sıradanlaşan yaşamlarını daha an-
lamlı hale getirmeleri konusunda bir
çıkış yolu gösteriyor.
Kitabın tüm içeriği göz önüne ge-
tirildiğinde yazarın, mutlu tesadüfleri
hayatın içinde saklı duran ve ancak
diğer insanların yaşamlarına dokunul-
duğunda kendini ortaya çıkaran bir
olgu olarak ele aldığı düşünülebilir. Bu
ise günümüzde gittikçe bencilleşen,
yalnızlaşan ve bu yorgun yuvarlağı
her geçen gün daha çok kirleten ve
mutsuz eden insanın çıkışsızlığından
kurtulması için daha iyi ve huzurlu bir
yol olabilir. “İnsan için en gerekli şey
yine insandır” demişti Spinoza.
Meral Afacan Bayrak, Mutlu Tesadüf-
ler, Büyüyen Ay Yayınları, 2018, 88 s.
Mesut Doğan ❮
TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI
81

SİNEMA
Bizim İçin Şampiyon
Doksanlı yılların efsane yarış atı
Bold Pilot ve jokeyi Halis Karataş’ın
gerçek hikâyesinden esinlenerek çe-
kilen Bizim İçin Şampiyon gösterime
gireli neredeyse iki yıl oldu. Vizyonda
izleyemeyenlerden biri de bendim.
Nihayet online izleme fırsatım oldu
ve evet bu filmi yazmalıyım dedim.
Ama neyi yazmalıydım, filmin ko-
nusunu mu, başarılı sahnelerini mi
yoksa filmin bende uyandırdığı duy-
guları mı? Bir filmin konusundan
bahsetmek her zaman filme dair
ipuçları barındıracağı için aslında sa-
kıncalıdır, ipucu verilmeden anlatıl-
dığında da kuru bir tanıtımdan öteye
geçmez. Arjantinli yönetmen Lucre-
cia Martel’in şu sözü de kulağımıza
küpe olsun: “Bir filmi konusu ile tarif
etmek, okyanusu üzerindeki köpük
ile anlatmaya çalışmak gibi..” diyordu
Martel. Bu söz aklımdan hiç çıkmaz.
Film eleştirisi yaparken tüm yazıyı
filmin konusunu anlatarak bitirmek-
ten hep imtina ederim ama bazen bu
kolaycılığa kaçmıyor değiliz.
Bizim İçin Şampiyon’u konusuyla
tarif etmeye kalksam çok klişe bir hi-
kayeden bahsettiğimi düşünürsünüz.
Yer yer filmin klişeleri kullandığı da
aşikar fakat izleyiciyi rahatsız edecek
düzeyde değil. Zaten otuzlu yaşlar-
82 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
ajanda
❯ SİNEMA: BİZİM İÇİN ŞAMPİYON
❯ TİYATRO: ON KÜÇÜK ZENCİ
❯ SERGİ: ETKİLEŞİMLİ SANAT

dan sonra klasik anlatıların kıymetini
daha fazla anlar oldum. Hikâyesi ve
mesajı belirsiz, garip sonlu postmo-
dern anlatılara karşı içimde ufak bir
tepki oluştu artık. Son yıllarda ses
getiren filmlere baktığımızda biçim-
sel açıdan çok ileri düzey kurgu ve
anlatıma sahip birçok film görüyo-
ruz. Fakat içeriğe baktığımızda du-
rumlar hiç iç açıcı değil, iyi çekilmiş
filmlerde genelde kötülüğün ve şid-
detin pornografisine rastlıyoruz. Ar-
tık bizi yeniden aşka, sevgiye, insanın
içindeki iyiliğe inandıracak filmlere
ihtiyacımız var. Bizim İçin Şampiyon
da aşkı, mücadeleyi, inancı içinde ba-
rındıran naif bir hikaye.
Henüz çok genç yaşlarında ba-
şarılı bir jokey olan Halis Karataş,
Özdemir Atman (at çiftliğinin sahibi)
tarafından keşfediliyor ve yarışlar için
düşünülen iki atı deneyip birini seç-
mesi isteniyor. Halis o sırada henüz
iki yaşında bir tay olan Bold Pilot da
farklı bir ışık görerek (diğer at daha
favori gösterilirken) onu çalıştırmayı
seçiyor ve herkesi şaşkına çevirip ya-
rışlarda şampiyonluktan şampiyonlu-
ğa koşuyor. (Bakın ipucu vermeden
olmuyor)Fakat genç jokeyimiz bu
şampiyonlukları Özdemir Atman’ın
kızı Begüm’e duyduğu aşk sayesinde
kazanıyor. Filmin sonunda Halis Ka-
rataş’ın gerçek röportajlarını izlerken
Halis ve Begüm arasındaki aşkın bü-
yüklüğü gözlerimi doldurdu. Filmin
tek kusuru bu aşkı böyle naif, böyle
tutkulu hissettirememiş olması. Ger-
çekte Halis Karataş ve Begüm Atman
arasındaki destansı aşk filmde biraz
yavan anlatılmış. Yönetmen Bold Pi-
lot’un efsaneleşen hikayesine rakip bir
hikaye anlatmak istememiş de olabilir.
Biz yine iyi niyetli düşünelim.
Gelelim filmin başarılı sahneleri-
ne. Bu konuda yönetmen çok şanslı.
Çekeceğiniz filmin başrolünde bir
at varsa görselliğin zirvelerinde do-
laşmamak imkansız gibi bir şey. At
yarışı sahnelerinde hem estetik hem
de senkronik açıdan çok başarılı çe-
kimler görüyoruz. Doksanlı yılların
atmosferi, mekân ve renklerin seçimi
de seyirciyi Bold Pilot’un efsaneleşti-
ği dönemin ruhuna taşımayı başarı-
yor. Halis Karataş’ı canlandıran Ekin
Koç, Begüm Atman rolündeki Zeynep
Farah Abdullah ve Özdemir Atman’ı
oynayan Fikret Kuşkan oyunculuk
açısından seyirciyi oldukça tatmin
ediyor. Bu konuda tek olumsuz dü-
şüncem Halis Karataş’ın başarı öykü-
sünde yaşadığı zorlukların çok fazla
gösterilmemesi oldu. Yağmurlu ha-
valarda ıslak zeminde huysuzlanan,
her yarışta padok’a zorla sokulan,
dizindeki yaraya Begüm dışında kim-
senin merhem sürmesine izin verme-
yecek kadar nazlı bir atla başarıdan
başarıya koşan bir jokeyin zorlandığı
günler daha fazla gösterilmeliydi.
Geldik en zor kısma. Bir filmin
izleyicide uyandırdığı duyguları ka-
leme almaya. Duyguları yazmak bir
filmin konusunu veya başarılı sah-
nelerini yazmak kadar kolay değil.
Ama bu filmde yüreğimde derinden
hissettiğim şey sevginin ve inancın
gücüydü. At yarışıyla hiç ilgisi ol-
mayanların bile yüreklerini sızlata-
cak denli güçlü bir bağ vardı Bold
Pilot ve sevenleri arasında. Padok’a
girerken huysuzlanıyor diye tüm hi-
podromun sessizliğe bürünmesi, tüm
ülkenin bir at sevgisinde birlik olma-
sı tüylerimizi diken diken etti. Bu
sevgiyi milyonlara ulaştıran ise Halis

Karataş’ın kalbindeki aşkın büyüklü-
ğüydü. Onun Begüm’e olan aşkı Bold
Pilot’ın ruhunda yaşatılıyor gibiydi.
“Şampiyon olmak demek, bir gün
kaybedeceğini bildiğin halde koş-
maya devam etmektir.” Mücadele
ruhunu bundan daha iyi anlatan bir
cümle olamaz herhalde. Bizim İçin
Şampiyon, insanın bu dünyadaki gö-
revini ne güzel anlatmış. Gayrete aşık
kader, bizi mücadelemizle tanırmış.
Bu dünyada esas başarının gittiğimiz
yolun sonu değil, yoldaki mücadele-
miz olduğunu bir kez daha hatırlat-
tın Şampiyon. Teşekkürler..
Duygu Aksoy
duyguyoska@gmail.com
TİYATRO
On Küçük Zenci
Tiyatro Ak’la Kara, bu sezon
Agatha Christie’nin en popüler ve
sürükleyici romanlarından biri olan
On Küçük Zenci’yi tiyatronun kurucu
ortaklarından olan Savaş Özdural’ın
çevirisi ve başarılı uyarlaması ile bu
sezon sahneye taşıdı. Roman, ya-
zarın en çok satan kitaplardan biri.
Bilinirliği bağlamında da en popüler
eserlerinden. Lise yıllarımda kita-
bı okuduğumda, suça karışmış ama
adaletin pençesinden bir şekilde kur-
tulmuş insanların iç hesaplaşmaları,
buna rağmen vicdan azaplarını ha-
fifletmek maksadıyla bu suçlara bile
kendilerince uydurdukları mazeretler
beni derinden etkilemişti. Ana hikâ-
yenin içinde küçük hikâyelerin varlığı
da ayrıca cezbetmişti.
Bay Una Nancy Owen, 1938 yı-
lında bir ada (Zenci adası) satın alır.
Adanın sahibi, birbirini tanımayan on
kişiyi sanki arkadaşları, akrabaları ve
bir tanıdıkları davet ediyormuşçasına
adaya mektupla davet eder. On kişiden
bazıları yolda birbiriyle tanışma fırsatı
bulur. Bay ve Bayan Rogers, davetli-
lerden iki gün önce adaya giderek eve
çeki düzen verirler. Davetliler araçtan
indikleri yerden tekneyle alınarak
adaya geçirilir ve adada ada sahibinin
hizmetlisi olarak gelen Bay ve Bayan
Rogers tarafından karşılanırlar. Her-
kes odasına yerleşince evi inceleme
isteği duyarak etrafa göz gezdirirler;
çünkü kimse tam olarak neden orada
olduğunu, bu davetin hangi maksat-
la tertip edildiğini net bir biçimde
bilmemektedir. Ve herkesin dikkatini
evin en görünen yerlerinden birinde
asılı duran duvardaki şiir çeker:
“On küçük zenci yemeğe gitti…”
diye başlayıp, her birinin akıbeti ile
ilgili dizeler içeren bir şiirdir bu. Ve
davetliler de tam on kişidir.
Duvardaki şiirde on küçük zen-
ciyle, belki de on büyük adamla ilgili
gizemli ipuçları vardır. Oradakiler, ilk
etapta bunun farkında varmadan bu-
lundukları ortamın tadını çıkarmaya
çalışır. Genel konulardan konuşurlar.
Herkes birbirini ve neden burada ol-
duklarını merak eder. Bir anda gra-
mofondan bir ses işitilir. Gramofon-
daki ses, odada bulunan on kişiyle il-
gili çarpıcı iddialarda bulunur. Herkes
şaşkınca birbirine bakar. Odada soğuk
rüzgârlar eser, sessizlik ve tedirginlik
başlar. Bazıları kendisine isnat edi-
len suçları nasıl işlediklerini, olayla-
rın nasıl vuku bulduğunu anlatmaya
koyulur ve fakat kimse kendini suçlu
olarak görmez. Türlü bahane ve açık-
lamaya sığınırlar. Bir müddet sonra
neden orada olduğunu anlamış gibi-
dirler. Geriye dönmek ve adadan kur-
tulmak isterler ancak artık çok geçtir.
Hesaplaşma vakti gelip çatmıştır.
Yönetmen Burak Karaman, derli
toplu bir mizansenle birlikte, heye-
canı tıpkı yazarın ivmesine uygun
bir biçimde adım adım tırmandırmış.
Gerginliğin ve merakın dozunu çok
AJANDA 561
iyi ayarlamış. İlgiyi arttırmak mak-
sadıyla oyunun temposunu aniden
yükseltme sakilliğine veya sürünce-
meye bırakmak gibi bir hataya düş-
memiş. Her şeyi ayarında bırakmış,
aşırı hıza da girmemiş uzatmalara
da gitmemiş. Bu da oyunun belli bir
ritimde ve dinamizmde yükselmesini
ve nihayete ermesini sağlamış. Tek
olumsuz yorumum; ayının bulundu-
ğu sahne, oyunun gerçekçi yanını
sarsmış ve açıkçası komik olmuş.
Behlüldane Tor, Devlet Tiyatrola-
rında yaptığı ve artık kendisinin çizgisi
hâline gelen standardından farklı bir
dekor yapmış ki bence bu oyun için
gösterdiği esneklik iyi olmuş. Zira Dev-
let Tiyatrolarında ağırlıklı olarak tercih
ettiği metal aksamları ve renk bakı-
mından da gri ve tonlarını bu oyuna
da uygulamış olsaydı polisiye-cinayet
öyküsü için çok basit kaçardı. Onun
tarzını bilmeyenlerde “akla ilk gele-
ni uygulamış” izlenimini uyandırırdı.
Gerçekçi bir bakış açısıyla lüks bir evi
yansıtması ve döneme uygun tercih-
lerde bulunması yerindelik arz etmiş.
Aynı şekilde Akın Tezer Tunalı da bir
yandan dönemi ve bölgeyi bir yandan
da oyundaki karakterlerin fiziklerini ve
kişiliklerini göz önünde bulundurarak
başarılı kostümler tasarlamış.
Ediz Hun, Oya İnci, Ali İl, Pelin Tu-
rancı, Fatih Gülnar, Hakan Akın, Öz-
demir Çiftçioğlu, Cengiz Eşiyok, Ilgın
Angın, Ozan Altuntaş isimleri oyunun
başarılı oyuncuları. Her biri rollerinin
hakkını vererek ciddi bir renk oluyor-
lar. Renk kavramını bilerek kullandım
zira oyundaki her karakter birbirinden
çok farklı. Her birinin mesleği de ya-
şantısı da kişiliği de çok başka özellik-
ler taşıyor. Oyuncular canlandırdıkları
rollere ilişkin buldukları nüanslarla
karakterlerini sahneye koyuyorlar.
Her sene tam bir repertuvar tiyat-
rosu gibi birbirinden farklı oyunları
hem kendi sahnelerinde hem de Tür-
kiye’nin farklı yerlerinde seyircilerle
buluşturuyor. On Küçük Zenci de bu
oyunlardan biri olarak, yılın izlenebi-
lecek oyunları arasında yerini alıyor.
Mehmet Konuk
bilgi@mehmetkonuk.net
TEMMUZ 2020 TÜRK EDEBİYATI
83
561 AJANDA
SERGİ
Etkileşimli Sanat
Bu ayki yazım yaratıcı etkileşimli
sitelerden ve uygulamalardan ba-
zılarını tanıtacağım. Bu sitelerin bir
kısmı yetişkinlere yönelik olduğu gibi
bazıları da çocukların sanatsal yönü-
nü geliştirmeye yönelik.
1) National
Gallery of Art:
National Gal-
lery’nin sitesinde
hem koleksiyon
açısından hem de
eğitim açısından gayet kapsamlı ve
kullanıcı dostu içerikler mevcut. Si-
tenin eğitim bölümüne girdiğinizde
yetişkinler, öğretmenler, çocuklar ve
aileler gibi birden fazla seçenek ol-
duğunu görüyorsunuz.
Öğretmenlere yönelik içerikte
çeşitli ressamların resimlerine ait bil-
giler ve resimlerini indirme linkleri
bulunuyor. Resimlerin, gerektiğinde
baskı alınabilmesi için büyük boyutlu
halleri de mevcut. Ayrıca PDF for-
matında indirilmeye hazır boyama
ve kesme-yapıştırma materyalleri de
yer alıyor.
Okul öncesi öğretmenleri için yö-
nerge olarak kullanılabilecek ve oda-
ğında bir ressamın resmini bulundu-
ran yazılar sayesinde, ressam hakkın-
da kısa ve öz bir bilgi edinmenin yanı
sıra çocuklara bazı sorular yönelterek
onların ilgili resim üzerinde düşünme-
leri ve hayal kurması sağlanıyor. Son-
rasında bu resim ya da ressama ait;
kağıt, kalem, karton, elişi kağıdı gibi
malzemelerden somut bir şey üret-
mesi istenebiliyor. Aynı yazı içeriğinde
çocukların okuyabileceği sanat kitap-
ları da bulunuyor. Böylece çocukların
renk ve şekil dünyaları ünlü resssam-
lar ışığında yoğrulmuş oluyor.
Çocuklar kısmında NGAKids
adında, çocuklara özel hazırlanmış
eğlenceli ve etkileşimli bir iPad uygu-
laması var. Bu uygulama ile çocuklar
kendi fotoğraflarını kolaj haline ge-
tirebiliyor ve resimler üzerinde oyna-
ma yapabiliyorlar.
84 TÜRK EDEBİYATI TEMMUZ 2020
Aileler kısmında ise yaş aralık-
larına göre hazırlanmış kurslar yer
alıyor. Tabi bu kurslara önceden kayıt
olunması gerekiyor. Çocuklar ailele-
riyle birlikte bu kurslara gidebiliyor-
lar. Resim ve heykel gibi, çocukların
hayal ve yaratma gücünü ortaya çı-
karabilecek etkinlikler yapabiliyorlar.
2) Pintura: Pintu-
ra, sanat tarihi ve
kompozisyon hak-
kında çevrimiçi
oynanan bir oyun.
1940’larda geçen
oyunda bir dedektif rolündesiniz. Bir
kadın, sizden büyükbabasının çatı ka-
tında bulduğu bir resmi kimin yaptığı-
nı bulmanızı istiyor. Bunun için Van
Gogh’tan Raphael’e kadar birçok ünlü
sanatçının resimlerini incelemeniz ge-
rekiyor. Her kompozisyon, stil veya
konu, bir sanat kavramını bize yeni-
den anlatıyor. Resmi kimin yaptığını
bulmaya çalışırken farkında olmadan
ünlü ressamları stil, kompozisyon ve
konu açısından karşılaştırmış oluyo-
ruz. Hikaye, kadının gerçek kimliği ile
son buluyor.
3) Weavesilk: Yuri
Vishnevsky tara-
fından yapılan si-
tede karşınıza si-
yah bir panel çıkı-
yor. İmleci ekran
üzerinde gezdirdiğinizde noktacıklar
görünüyor. Tıkladığınızda ve sürükle-
diğinizde sizi hayrete düşüren yıldız
patlamalarına şahit oluyorsunuz. Bu
patlamalara sizin sebep olmanız sizi
daha da heyecanlandırıyor. Bu yazıyı
anlamakla uğraşmayın ve yandaki kare
barkodu okutun. Bu deneyimi daha
geniş ekranlarda denemenizi tavsiye
ederim. AppStore’da bu siteye ait bir
uygulama da mevcut.
4) Monrdimat:
Stephen Linhart
tarafından yaratı-
lan site, Hollan-
dalı ressam Piet
Mondrian’nın ka-
rakteristik resimleri gibi uzay, renk ve
görsel ritim ile deney yapmanıza ola-
nak tanıyor. Tıpkı Mondrian gibi si-
yah, beyaz, sarı, kırmızı, mavi ana
renklerini kullanarak Mondrianvari
resimlere evrilen bir dünyada dik-
dörtgenleri başka dikdörtgenlere bö-
lüp boyayarak kendinizi onun gibi
hissedebilirsiniz.
5) Google Arts & Culture: Daha
önceki yazılarımızda da bahsettiğimiz
bu sitenin uygulamasına henüz gelen
güncellemeyle “Deneyimler” başlığında
aşağıdaki eğlenceli ve sanat dolu oyun-
lar kullanıcıların deneyimine sunuldu:
• Puzzle Parti: Zorluk derecele-
rine sahip dilediğiniz bir resme
ait yapbozlardan birini seçiyor ve
yapıyorsunuz. İstersen bu keyfi
arkadaşlarınızla da paylaşıp bir-
likte yapma imkanı sunan çoklu
oyuncu seçeneği de var.
• Görsel Bulmaca: Bu oyunda res-
samları, resimleri, akımları sizden
istendiği şekilde karşılaştırmak
ve doğru imgeleri boşluklara
koymalısınız.
• Boyama Kitabı: Bu oyun ünlü
resimlerin renksiz hallerini kar-
şınıza çıkarıyor ve bunları size
sunduğu paletteki renklerle bo-
yamanızı istiyor.
• Önce Ne Gelmiş?: Bu oyunda size
gösterilen iki sanat eserinin hangi-
sinin daha önce yapılmış olduğu-
nu tahmin etmeye çalışıyorsunuz.
Süreyle yarıştığınız bu oyunda üç
yanlış yapma hakkınız var.
• Kültürel Bulmaca: Bir kare bul-
maca olan bu oyunda sanat ve sa-
natçılar hakkındaki soruları cevap-
larını yukarıdan aşağıya ve soldan
sağa doldurmanız gerekiyor.
Ömer Talha Gülmezer
talhagulmezer@gmail.com ❮