Professional Documents
Culture Documents
James Raven - Kayıp Kütüphaneler
James Raven - Kayıp Kütüphaneler
Kütüphaneler
Antikiteden Günümüze
BİLEŞİM
Kitabın Orijinal A d ı - L O S T LIBRARIES
T h e Destruction of Great Book Collections since Antiquity
KAYIP K Ü T Ü P H A N E L E R
Antikiteden G ü n ü m ü z e Yok Olan Koleksiyonlar
Derleyen: James Raven
Genel Yayın Yönetmeni
Mustafa Üstün
B i l e ş i m Yayınları: 1 2 0
Düşünce Dizisi: 16
Tarih: 0 7
Kod: 2,7,07
Çevirmen
Dilek Cenkçiler
Yayına Hazırlayanlar
Kapak
Hülya Emek
Grafik
Sena Ahun - Hülya Emek
ISBN
975-271-174-X
Yayıncı
B i l e ş i m Y a y ı n c ı l ı k , Fuarcılık v e T a n ı t ı m H i z m e t l e r i A . Ş .
Barbaros C a d d e s i N o : 1 1 4 . L e v e n t 3 4 3 % İstanbul
Tel: ( 2 1 2 ) 3 2 4 4 4 4 3 (pbx) Faks: ( 2 1 2 ) 3 2 4 3 2 1 2
yayinevi@biIesim.com.tr
www.bilesim.com.tr
Ankara: M a hat ma G a n d i C a d d e s i N o : 9 0 / 8
Gaziosmanpaşa - Ankara
Tel: ( 3 1 2 ) 4 4 7 53 21 Faks: ( 3 1 2 ) 4 3 7 20 %
e-mail: ankara@bilesim.com.tr
Baskı
B i l e ş i m Matbaası
Barbaros C a d d e s i N o : 1 1 4 . L e v e n t 3 4 3 9 6 İstanbul
Tel: ( 2 1 2 ) 3 2 4 4 4 4 3 ( p b x ) Faks: ( 2 1 2 ) 2 8 4 3 0 6 7
BİLEŞİM
Y A Y I N E V İ
II
İÇİNDEKİLER
Tabloların listesi IV
Resimlerin listesi V
Teşekkürler VI
Katkıda bulunanlar hakkında notlar VII
Tabloların Listesi
iv
Resimlerin Listesi
Cambridge Kitap Projesi İdare Kurulunun desteği, ilk olarak Eylül 2000'de
Cambridge'deki Magdalena Üniversitesinde hazırlanan makalelerle oluşturulan
bu kitabın planlanması ve yapımında çok önemliydi. Kitap Vakfı hakkındaki
Cambridge Projesi tarafından düzenlenen dördüncü bienalde "Kayıp Kütüphane
ler", yine "olağan şüphelilerin dışında" prensibini kabul etmiştir. Farklı alanlar
dan seçkin bilim adamları, ilgisizlik nedeniyle zarar gören, şimdilerde uygulana
bileceğini düşündükleri ve daha verimli karşılaştırmalara, perspektiflere ve tar
tışmalara yol açabilecek bir temayı, kitapların ve yayıncılığın daha geniş tarihi
kapsamında değerlendirmişlerdir. Vakfın daha önceki toplantılarında olduğu gi
bi, bütün katılımcılar Elsa Meyland-Smith'in yaratıcı ve örgütçülüğe dönük be
cerilerine ve Dr Nigel Hall'un güven verici yönetimine minnettar kalmışlardır.
Tüm katılımcılar, Dr Christopher de Hamel, Profesör Leslie Howsam, Elsa Mey-
land-Smitlı, Dr Theo Schulte ve Dr Dorothy Thompson'un başkanlığında yürü
tülen tartışmalardan çok yararlanmıştır. Kaynaklarla ilgili özel referanslar ve tar
tışmalarla ilgili olarak editör, özellikle Patricia Aske, Profesör Derek Beales, Dr
Angela Delaforce, Dr Anne Goldgar, Felix de Marez Oyens, Dr Nigel Hail, Pro
fesör Eric Handley, Dr Arnold Hıınt, Dr Elisabeth Leedham-Green, Dr David
McKitterick, Dr Giles Mandelbrote, Profesör Kenneth Maxwell, Dr David Mo
ney, Dr Stella Panayotova, Dr Martin Roland, Dr Caroline Sloat, Dr Dorothy
Thompson ve Karen Waklen-Smith'e tavsiyeleri için müteşekkirdir. Diğer teşek
kürler, metnin uygun yerlerinde belirtilmektedir.
vı
darkmalt
Katkıda Bulunanlar Hakkında Notlar
Jeremy Black Oxford Üniversitesinde Akadlar konusunda Üniversite Öğretim
Görevlisi, Oxford'da Wolfson Üniversitesinde akademi üyesi ve Sümer Edebiyatı
Elektronik Metin Külliyatının Direktörüdür.
Friedrich Buchmayer, Avusturya'daki Sankt Florian Manastırının Kütüphane
Müdürüdür.
Margaret Connolly, Cork Üniversite Kolejinde Ortaçağ ve Rönesans Edebiyatı
Öğretim Görevlisidir.
T. Keith Dix, Atina'daki Georgia Üniversitesinde Klasikler Doçentidir.
Robert J. Fyne, New Jersey'deki Kean Üniversitesinde İngilizce Profesörü ve
Film and History (Film ve Tarih)'de Kıdemli Editör Yardımcısıdır.
Rebecca J. Knuth, Manoa'daki Hawaii Üniversitesinde Kütüphane ve Bilgi Bi
limleri Doçentidir.
Richard L. Kremer, New Hampshire'daki Dartmouth Üniversitesinde Tarih
Doçentidir.
Clarissa Campbell Orr, Cambridge'deki Anglia Teknik Üniversitesinde Tarih
konusunda Üniversite asistanıdır.
Martyn Rady, Londra Üniversite Kolejindeki Slav Dilleri ve Doğu Avrupa
Araştırmaları Okulunda Orta Avrupa Tarihi Doçenti ve The Slavonic and East Euro
pean Review (Slav Dilleri ve Doğu Avrupa Dergisi)'nin Genel Editörüdür.
Nigel Ramsay, Londra Üniversite Koleji, Tarih Bölümünde Araştırma asistanı
dır.
James Raven, Essex Üniversitesinde Modern İngiliz Tarihi Profesörü ve Kitap
Vakfı hakkındaki Cambridge Projesinin Direktörüdür.
David Rıındle, Oxford Üniversitesinde El Yazmaları Araştırmaları ve Paleogra
fi konusunda James P. R. Lyell Araştırma Üyesi Oxford Corpus Christi Üniversite
si üyesidir.
Sem C. Sutter, Chicago Üniversitesi Kütüphanesinde Beşeri ve Sosyal Bilimler
Müdür Yardımcısıdır.
Dominique Varry, Lyon'daki Ecole Nationale Supérieure des Sciences de l'In
formation et des Bibliothèques (ENSSIB - Ulusal Bilgi Bilimleri ve Kütüphaneler
Yüksek Okulu)'da araştırma yönetiminden sorumlu Konferans Sorumlusudur.
Rui (Ray) Wang, Califonıia'da Humboldt Devlet Üniversitesinde Devlet Dokü
manları Kütüphane sorumlusudur.
Yulin Yang, Çin Halk Cumhuriyetinde Xi'an 'daki Northwest Üniversitesinde
Kütüphane ve Bilgi Bilimleri Bölümünde Doçenttir.
VII
Giriş: Kayıpların Yarattığı Sarsıntı
James Raven
3
Irkçılık kartını henüz oynamadım, ama sebeplerinin bu olduğuna ina
nıyorum. Sömürgecilik, ırkçılık değildi de neydi ve el yazmaları, sömürge
ciliğin ganimeti değilse nedir? Siyah insanların tarihlerini öğrenmelerine
hâlâ izin verilmiyor. Bob Marley ya da Peter Tosh'un bu yazmaları gör
düklerini mi sanıyorsunuz? Varlıklarından bile haberleri yoktu.7
Dünyanın çeşitli yerlerinde yaşayan ve farklı bölgeler hakkında yazan
bilim adamlarının yazdığı denemelerden oluşan bu kitap, kütüphane ve
büyük kitap koleksiyonlarını kaybetmenin ne demek olduğu hakkında ye
ni bakış açılan sunmaktadır. Doğal olarak, yazılı sözcüklere (üstelik bu
sözcük, bir 'kütüphane' tarafından da korunmaktadır), diğer kültürel biri
kim biçimleri yanında refleksel olarak bir ayrıcalık tanımamalıyız. Tama
men söze dayalı kültürlerde, yaşayan insan topluluklarının, kanlı fetihler
le ya da istilacılar yoluyla gelen salgınlarla aniden yok edilmesi, doğuştan
gelen bilgi ve birikimlerin tamamen yok olmasına yol açmıştır. Kuzey ve
Güney Amerika'da yazılı bir dilleri olmadan yaşayan Fetih öncesi halkla
rı - belki de en dikkati çeken Iroquois'lerin farklı kabileleri - Avrupalıla
rın getirdiği hastalıkların, nüfuslarının büyük bir kısmını, samanlarını ve
yaşlı bilgelerini yok etmesiyle neredeyse tarihlerinin ve bilgilerinin tama
mını kaybetmişlerdir.8 Ancak, modern toplumların çoğu, bir şekilde bili
me ve kültürel birikime erişimi toplamak, korumak ve sağlamak (genellik
le kontrollü olarak) amacıyla yazılı sözcüklere güvenmişlerdir.
Son yıllarda bibliyografya yeni dinleyiciler bulmuştur. Bibliyografya
nın teknik temelleri, yeni bilimler ile arşivleme ve elektronik ortamla des
teklenmiştir. Kitaplar üstüne yapılan çalışmalar (el yazmaları ve basılı
olanlar için), bazen detaylı, cesur 'çok yönlü' bilimsel yaklaşımlar saye
sinde başarıyla ilerlemiştir. En iyi durumunda, yeni tarihi bibliyografya,
yazınsal kuralların yeniden yerleştirilmesine, yazınsal üretim, dağıtım ve
algılamada yeni anlayışlara ve el yazması ile baskı arasındaki ve metin ile
şekil arasındaki ilişkinin yeniden değerlendirilmesine katkıda bulunmak
tadır. Bu tarih, basit bir şekilde, sadece maddi üretim ya da fiziksel tanım
sorularına tutunan bir 'kitap' tarihi değil (tanımlanmış ve analitik bibli
yografya konusuna devam eden bilim için düzgün bir alan), aynı zamanda
kitap ve basımın insani faaliyetler içinde yer almasının bir tarihidir. An
cak, baskı, yayınlama ve edebi algılamanın yeni tarihleri ile karşılaştırıldı-
ğ i n d a ; kitap m u h a f a z a s ı n ı n , k i t a p t o p l a m a n ı n v e k ü t ü p h a n e l e r i n d a h a ge
niş kültürel tarihleri, d i k k a t i ç e k e c e k d e r e c e d e g e r i k a l m ı ş t ı r . K ü t ü p h a n e
tarihinin t a n ı n m ı ş d e r g i l e r i ç e v r e l e r i n i g e n i ş l e t m i ş l e r v e y e n i u l u s a l k ü t ü p
h a n e tarihleri p l a n l a n m ı ş l a r d ı r . A m a k ü t ü p h a n e l e r i n a m a c ı , ç e k i c i l i ğ i v e
ö n e m i h a k k ı n d a k i tarihi d ü ş ü n c e , g ö r e c e l i o l a r a k ihtirassız o l m u ş t u r . K ü
tüphanelerin kaybı k o n u s u n d a karşılaştırmalı araştırmalar d a h a da müte-
vazıdır. A m a y i n e d e b u a r a ş t ı r m a n ı n , o r t a y a ç ı k a r a c a ğ ı s o r u l a r l a , y e n i ta
rihi b a k ı ş a ç ı l a n o l u ş t u r m a s ı n ı d i l i y o r u z .
Bundan sonraki bölümler, kütüphane kayıplarının doğurduğu sonuçlar
l a ilgilidir. B u n u n d a n e d e n i s o s y a l , politik, e k o n o m i k , d i n s e l v e z i h i n s e l
g e ç m i ş i m i z i n etkileri h a k k ı n d a k i a n l a y ı ş ı m ı z ı n g e n i ş l e m e s i y l e d o ğ r u d a n
ilgili o l m a s ı n d a n d ı r . D e ğ i ş i k d e n e m e l e r i n y a z a r l a r ı n ı n , e n a z ı n d a n d o ğ r u
dan t a k i p e t m e y e c e ğ i şey, k ü t ü p h a n e l e r i n y e n i d e n o l u ş t u r u l m a s ı d ı r . B i r
b a ş k a d e y i ş l e , ilgi u y a n d ı r m a s ı n a r a ğ m e n , d e t a y l ı o l a r a k i l g i l e n e c e k l e r i
asıl k o n u b u o l m a y a c a k t ı r . 9 K ü t ü p h a n e n i n y e n i d e n o l u ş u m u n u n d ü ş ü n ü l
mesi, y e n i d e n keşfi v e k a v r a m s a l l a ş t ı r ı l m a s ı , o n u n y o k o l u ş u n u n ö n e m i
nin d a h a iyi a ç ı k l a n m a s ı y l a e ş z a m a n l ı o l a c a k t ı r . K i t a p l a r ı n v e k ü t ü p h a n e
lerin nasıl k a y b o l d u ğ u , ç o ğ u kez şaşırtıcı ş e k i l d e karışıktır. B i r ç o k yerel
tarih, s u ç l a y ı c ı , s a v u n m a c ı y a d a basit bir ş e k i l d e (ve b a z e n k a s t e n ) belir
sizdir. Ü s t e l i k k ü t ü p h a n e k a y ı p l a r ı n ı n s o n u ç l a r ı ç o k v e çeşitlidir. B u kita
b a k a t k ı d a b u l u n a n l a r , d a h a g e n i ş m a l i y e t i v e etkilerini a ç ı k l a y a b i l m e k
a m a c ı y l a , t e m e l h i k â y e l e r i n ö t e s i n e u l a ş m a k o n u s u n d a ısrar e t m i ş l e r d i r .
D ü n y a ü z e r i n d e k i k ü t ü p h a n e l e r için, y a n g ı n l a r , seller v e d e p r e m l e r k o r k u
tucu d ü ş m a n l a r o l d u k l a r ı n ı k a n ı t l a m ı ş l a r d ı r . A m a özel k o ş u l l a r ; ö r n e ğ i n
b i n a l a r ı n t a s a r ı m l a r ı , b ü r o k r a t i k g e c i k m e l e r v e y a b e c e r i k s i z v e aşırı d u y
gusal kurtarma operasyonları, çoğu kez kayıpları daha karmaşık veya m e
r a k u y a n d ı r ı c ı bir h a l e g e t i r m i ş t i r . 1 0 K i t a p k o l e k s i y o n l a r ı savaş y ü z ü n d e n ,
h a n e d a n l a r a ait u y g u l a m a l a r l a v e politik m ü c a d e l e l e r y ü z ü n d e n h a r a p
e d i l m i ş t i r . A m a k ü t ü p h a n e l e r kasıtlı o l a r a k h e d e f l e n m i ş y a ğ m a l a r l a d a
y o k e d i l m i ş t i r - b u n u bazı y o r u m c u l a r y a z ı n s a l s o y k ı r ı m o l a r a k d e ğ e r l e n
d i r m i ş t i r . 1 1 Bazı s e b e p l e r h e m e n a ç ı k l a n a b i l m i ş t i r v e s o n u ç l a r ı belirgindir.
A m a b a z e n s o n u ç l a r ı n o r t a y a ç ı k m a s ı asırlar s ü r m ü ş t ü r . Belki yankıları
h e r z a m a n o l u m s u z o l m a m ı ş t ı r a m a b i r ç o k d u r u m d a , y ı k ı m l a r l a ilgili tu
h a f bir ş e k i l d e k u r g u s a l bir tarih türetilmiştir. T u h a f tarihi olaylar, ç o ğ u
z a m a n bir kaybın sonuçlarının, politik olarak gösterildiği kadar korkunç
olmadığını göstermektedir.
Bir k ü t ü p h a n e n i n harap olmasının, p r o p a g a n d a nedeniyle abartıldığı
b i r ç o k m o d e r n ö r n e k vardır. K o m ü n i s t P a r t i M e r k e z i n i n y a k ı n ı n d a b u l u
nan Bükreş Üniversite Kütüphanesi, Aralık 1 9 8 9 ' d a k i ihtilal s ı r a s ı n d a
y a n d ı ğ ı n d a , b i r ç o k e l y a z m a s ı v e t e z d â h i l , y a k l a ş ı k 5 0 0 , 0 0 0 cilt h a s a r gör
m ü ş veya t a m a m e n yanmıştı. Dramatik raporların ortaya çıkardığı kada
rıyla, k a y ı p l a r ı n i ç i n d e R u m e n ulusal şairi M i h a i l E m i n e s c u ' n u n e l yaz
m a l a r ı ile e ş s i z e s k i M a c a r E d e b i y a t ı d a b u l u n u y o r d u . A n c a k K o l e k s i y o
n u n y ü z d e 7 5 ' i n d e n fazlası k u r t a r ı l m ı ş t ı ( ç o ğ u ayrı b i n a d a y d ı ) v e k ü t ü p
h a n e n i n ilk basılı k i t a p l a r ı n d a n s a d e c e d ö r t tanesi k a y b o l m u ş t u . K a t a l o g
s a ğ l a m k a l m ı ş t ı . 1 2 Irak U l u s a l M ü z e s i n d e n ( K ü t ü p h a n e d e ğ i l s e bile) alı
n a n h a b e r g ö r ü n t ü l e r i ile ç ı l g ı n a d ö n e n İngiliz v e A m e r i k a l ı a k a d e m i s y e n
ler, b i r k a ç hafta i ç i n d e , o l a y l a r l a ilgili o l a r a k 'faşist rejimin y a n d a ş l a r ı ' ta
rafından s u n u l a n y o r u m l a n k a b u l ettikleri için s a ç m a bir saflıkla s u ç l a n
m ı ş l a r d ı . 1 3 İsrail - O r t a D o ğ u a n l a ş m a z l ı ğ ı n d a k i k ü l t ü r e l y a ğ m a n ı n k a p s a
m ı v e d e ğ e r i h a k k ı n d a k i t a r t ı ş m a , m u h a b i r l e r arası bir a t ı ş m a n o k t a s ı n a
k a d a r a l ç a l m ı ş t ı . Bir b a ş k a m o d e r n ö r n e k v e r m e k g e r e k i r s e , 1868 y ı l ı n d a
İngilizler t a r a f ı n d a n M d h a n i e A l e m k i l i s e s i n d e n ç a l ı n a n , Elgin m e r m e r l e
rinin bibliyografik e ş d e ğ e r l e r i o l a n E t i y o p y a e l y a z m a l a r ı n a , M a c l e a n v e
d e s t e k ç i l e r i t a r a f ı n d a n ü ç m i l y a r sterlin d e ğ e r biçilmişti (bu p a h a n e y e g ö
r e b i ç i l d i y s e ) . B u r a k a m , E t i y o p y a ' n ı n ulusal b o r c u n u n b i r k a ç katıdır.
A m a E t i y o p y a h ü k ü m e t i , b o r ç y ü k ü n d e n k u r t u l m a k için h e y e c a n l a n m a k
l a birlikte, k a m p a n y a y ı ç o k h o ş k a r ş ı l a m a m a k t a v e b o r ç iptali o y u n u n d a
k a z a n ç l ı ç ı k m a k için, E t i y o p y a ' d a k i k o r u m a s o r u n l a r ı n ı d i l e g e t i r m e k o
n u s u n d a g ö r ü n ü ş t e İngilizler k a d a r hevesli g ö r ü n m e k t e d i r . 1 4 K i t a p l a r , ka
yıplar ve dağılmış kütüphane, dışarıdaki m a d d i mirasın, daha büyük hak
sızlık v e d ü ş m a n l ı k d u y g u s u yarattığını v e a t e ş l e d i ğ i n i b i l e n s ü r g ü n d e k i
bir g r u p d ı ş l a n m ı ş m i l i t a n için b i r s e m b o l h a l i n e g e l m i ş t i r .
K ü t ü p h a n e k a y ı p l a r ı ile y a r a t ı l a n g i z e m v e p r o p a g a n d a , h a y a l g ü c ü n e
d a y a l ı tarihi o l a y l a r a v e a n t i k a k i t a p m e r a k l ı l a r ı n ı n s a n a t a ş k ı n a k a ç ı n ı l
m a z o l a r a k k a t k ı d a b u l u n u y o r . A n g l o - S a k s o n d ü n y a s ı n d a k i etkili ö r n e k l e
r i sıralarsak: o n altıncı yüzyılın s o n l a r ı n d a B a ş p i s k o p o s P a r k e r ' ı n m a n a s
tır k u r t u l u ş u n u y e n i d e n o l u ş t u r m a s ı n d a n ( b u g ü n ü n e ş s i z P a r k e r o r t a ç a ğ el-
6
yazmaları k ü t ü p h a n e s i n i n ç e k i r d e ğ i n i o l u ş t u r a n ) , W i l m a r t h L e w i s ' i n , H o -
race W a l p o l e ' u n C o n n e c t i c u t ' ı n o r t a s ı n d a b i r k a s a b a d a k i o n s e k i z i n c i y ü z
yıl k ü t ü p h a n e s i n i y i r m i n c i y ü z y ı l d a y e n i d e n y a r a t m a s ı n a k a d a r b i r y e l p a
z e o l u ş t u r m a k t a d ı r . L e w i s ' i n , F a r m i n g t o n ' d a satın aldığı k o l o n i tarzı m a
likâne bile, s a d e c e W a l p o l e ' u n k e n d i o n s e k i z i n c i y ü z y ı l n a d i r k i t a p l a r kü-
t ü p h a n e s i n i y e n i d e n y a p m a s ı için raflı b i r m e k â n d e ğ i l ; a y n ı z a m a n d a uy-
G U N d ö n e m e ait bir k ü t ü p h a n e b i n a s ı n ı n fiziksel o l a r a k y e n i d e n y a r a t ı l m ı ş
halini d e i ç e r e c e k ş e k i l d e y e n i d e n d ü z e n l e n m i ş t i r . D a h a a ğ ı r b i r ö l ç e k t e ,
o n s e k i z i n c i y ü z y ı l ı n s o n u ile o n d o k u z u n c u y ü z y ı l ı n o r t a l a r ı a r a s ı n d a olu
şan, A v u s t u r y a H a b s b u r g t o p r a k l a r ı n d a , F r a n s a ' d a v e s o n r a İ s p a n y a ' d a v e
Portekiz'de yayılan manastırlardan ' k u r t u l m a ' çabası da, bibliyografik yo
r u m l a m a ile k i t a p l a r ı n v e e l y a z m a l a r ı n ı n y o k e d i l m e s i , d a ğ ı l m a s ı v e sis
temli o l a r a k k o r u n m a s ı n d a k i çelişkiler h a k k ı n d a k a r m a ş ı k s o r u l a r o r t a y a
çıkarmıştır.15 Avusturya ve Fransa'daki el koymalar, daha sonraki bölüm
lerde i n c e l e n m e k t e d i r . A m a İ s p a n y a ' d a d a İ s p a n y a İ ç S a v a ş ı s ı r a s ı n d a
özel k ü t ü p h a n e l e r e e l k o n u l m u ş , b u n d a n y a k l a ş ı k elli yıl s o n r a ü l k e d e n sü
rülen C i z v i t l e r i n k o l e k s i y o n l a r ı g a s p e d i l m i ş t i . B u n u İ s p a n y a B a ğ ı m s ı z l ı k
S a v a ş ı n d a k ü t ü p h a n e l e r i n s a t ı l m a s ı v e s o n o l a r a k 1836 y ı l ı n d a , İ s p a n y o l
m a n a s t ı r l a r ı n ı n k a p a t ı l m a s ı v e k i t a p k o l e k s i y o n l a r ı n ı n yok e d i l m e s i y a d a
dışarı s a t ı l m a s ı i z l e m i ş t i . O r t a A v r u p a v e F r a n s a ' d a o l d u ğ u gibi İspan
y a ' d a d a ulusal e d i n i m l e r , o l d u k ç a gösterişli k a y ı p v e e l k o y m a d e h ş e t i n i n
a r d ı n d a n belirli b i l i m s e l y a r a r l a r g e t i r m i ş t i r . 1 6
K i t a b ı n b o z u l a b i l i r l i ğ i , h i ç b i r z a m a n b u d e ğ e r l e n d i r m e l e r d e n uzak d e
ğildir. Y a z ı n s a l k a y ı p l a r l a ilgili p o p ü l e r ilginin bir b ö l ü m ü n ü , alev, sel ve
diğer d r a m a t i k y a ğ m a g ö r ü n t ü l e r i o l u ş t u r m a k t a d ı r . Eski ç a ğ l a r d a , yangı
nın, d e p r e m l e birlikte, k i t a p l a r ı n y o k o l m a s ı n ı n e n o l a ğ a n s e b e p l e r d e n bi
r i o l d u ğ u n u y a z a n kişi G a l e n ' d i . 1 7 F e l a k e t e n v a n t e r i , M . S . 6 4 y ı l ı n d a Au-
gustus'un Palatine kütüphanesini, M.S. 80 yılında Octavia Revakındaki
kütüphaneyi, M.S. 9 1 ' d e Vespasian'ın Barış Tapınağındaki kütüphaneyi
v e ( d i ğ e r b i r ç o k y a n a n eski k ü t ü p h a n e a r a s ı n d a ) M . S . 3 5 4 y ı l ı n d a k u r u l a n
v e ilk o l a r a k M S 4 7 6 - 4 7 7 y ı l ı n d a y a k ı l a n K o n s t a n t i n o p o l i s Kraliyet Kü
tüphanesini yıkan yangınlara kadar uzanmaktadır.18 Medine'deki Müslü
m a n k ü t ü p h a n e s i n i 1257 y ı l ı n d a y ı l d ı r ı m y ı k m ı ş v e K r a k o v A k a d e m i s i n i n
m e r k e z i n d e k i eski C o l l e g i u m M a i u s , 1492 y ı l ı n d a yakılarak kül o l m u ş t u r .
1658 y ı l ı n d a İ s v e ç K r a l i y e t K ü t ü p h a n e s i n i s a r a n alevler, k ü t ü p h a n e n i n
2 5 . 0 0 0 k i t a b ı n d a n 1 8 . 0 0 0 ' i n i v e 1.400 e l y a z m a s ı n d a n 1.000 t a n e s i n i y o k
19
etmiştir. 1671 yılında, ü ç g ü n s ü r e n y a n g ı n , E s c o r i a l k ü t ü p h a n e s i n i n k o
rumasında bulunan 10.000 A r a p ç a k i t a b ı n 8 . 0 0 0 ' i n i e t k i l e m i ş t i r v e u z u n
süren bir d i ğ e r y a n g ı n , 1728 yılında, 1482'de kurulmuş olan K o p e n h a g
20
Üniversitesi kütüphanesini yok etmiştir.
Güvenlik önlemlerine dönük birçok ilerlemeye rağmen, m ü k e m m e l ko
r u m a i m k â n s ı z d ı r . M o d e r n z a m a n l a r d a , y a n g ı n , d e p r e m v e sel, d ü n y a n ı n
her yerinde kütüphaneleri harap etmeyi sürdürmüştür. Ağustos 1814'de
İngiliz Birlikleri t a r a f ı n d a n K o n g r e K ü t ü p h a n e s i n i n y a k ı l m a s ı bir y a n a
(kaybedilen kitap sayısının aslında sorgulanabilir o l d u ğ u 2 1 ) , kütüphanenin
d a h a s o n r a k i k u r u l u ş u s ı r a s ı n d a bile, çeşitli k a z a y a n g ı n l a r ı y ü z ü n d e n ç a
l ı ş m a l a r a sık sık ara v e r i l m e k z o r u n d a k a l ı n m ı ş t ı . 1825 y ı l ı n d a k i p a t l a m a ,
t a m z a m a n ı n d a fark e d i l m i ş t i . A m a d a h a s o n r a 1851 y ı l ı n d a ç ı k a n y a n g ı n
3 5 . 0 0 0 cilt v e y a k o l e k s i y o n u n üçte ikisini y o k e t m i ş t i . 2 2 D i k k a t i ç e k e n d a
h a eski A m e r i k a ' y a ö z g ü z a r a r l a r a r a s ı n d a , 1764 y ı l ı n d a H a r v a r d Ü n i v e r
sitesi K ü t ü p h a n e s i n i n y a n m a s ı v e 1778 y ı l ı n d a C h a r l e s t o n ' ı n K ü t ü p h a n e
Topluluğunun çalışmalarının durdurulmasıdır. Ekim 1895'de Charlottes-
ville'de bulunan Virginia Üniversitesinde çıkan k o c a m a n bir y a n g ı n ,
R o t u n d a ' y ı v e o n u n k u b b e s i a l t ı n d a b u l u n a k ü t ü p h a n e n i n b ü y ü k bir b ö l ü
m ü n ü y o k e t m i ş t i . S a d e c e 17.000 cilt ( t o p l a m 5 7 . 0 0 0 ' d e n fazla k i t a p a r a
sından) kurtarılabilmişti.23 Bir sonraki yüzyılda, Eylül 1923'deki Büyük
Kanto depremi, Tokyo Kraliyet Üniversitesinde bulunan, on dokuzuncu
yüzyıldaki kırsal Japonya'nın hemen hemen bütün kayıtları dâhil,
7 0 0 . 0 0 0 ' d e n fazla cildin y a n m a s ı n a n e d e n o l m u ş t u . T o k y o d e p r e m i n d e ,
t o p l a m o l a r a k 3 0 k a d a r k ü t ü p h a n e y ı k ı l m ı ş v e 1 2 m i l y o n d a n fazla cilt k a y
bedilmiş ya da hasar görmüştü.24 Neredeyse yirmi yıl sonra, Mayıs
1 9 4 3 ' d e L i m a ' d a ç ı k a n bir y a n g ı n , B i b l i o t e c a N a c i o n a l del P e r u ' y u [ P e r u
U l u s a l K ü t ü p h a n e s i ] t a m a m e n y o k e t t i ğ i n d e , b i r ç o ğ u İ s p a n y o l F e t h i ile il
gili 4 0 . 0 0 0 el y a z m a s ı ve 100.000 cilt k a y b e d i l m i ş t i . S a v a ş b ö l g e l e r i d ı ş ı n
d a , s o n yıllarda y a ş a n a n e n b ü y ü k k ü t ü p h a n e felaketi, belki d e , S t P e t e r s -
b u r g ' d a k i Bilim A k a d e m i s i n i n k i t a p l ı ğ ı n d a 3 0 0 . 0 0 0 k a d a r k i t a b ı y o k e d e n
v e ü ç b u ç u k m i l y o n d a n fazla k i t a b ı n h a s a r g ö r m e s i n e n e d e n o l a n 1988 Ş u -
bat'ındaki yangındır.26
x
B u d o ğ a l felaketlerin b i r ç o ğ u , a n ı n d a v i c d a n m u h a s e b e s i v e a ç ı k l a m a
a m a ç l ı a r a ş t ı r m a l a r a n e d e n o l m u ş t u r . 1755 y ı l ı n d a L i z b o n ' u t a h r i p e d e n
deprem ve bunun sonucundaki y a ğ m a Avrupa Aydınlanma Çağı destekçi
lerini rahatsız e t m i ş t i . B e ş yıl ö n c e ö l e n v e A v r u p a ' d a k i e n b ü y ü k k ü t ü p
haneyi y a r a t m a y ı a m a ç l a y a n V . J o h n ' u n ç a l ı ş m a s ı o l a n K r a l i y e t k ü t ü p h a
n e s i n d e n k e s i n o l a r a k h i ç b i r şey k u r t a r ı l a m a m ı ş t ı . A n c a k k a y b ı n d e t a y l ı
olarak d e ğ e r l e n d i r i l m e s i , a h l a k i bir s o r u n h a l i n e g e t i r i l m i ş t i . V o l t a i r e v e
R o u s s e a u ' n u n m e ş h u r d e n e m e l e r i n e , g ü n a h k â r L i z b o n ' u n ilahi bir c e z a y a
n e d e n o l d u ğ u n u i d d i a e d e n , p e k d e d i k k a t ç e k m e y e n b r o ş ü r l e r eşlik e t m i ş
t i . 2 7 T a ş k ı n l ı k l a r , d a h a s o n r a g e l e n t a r i h ç i l e r için k ü t ü p h a n e y i z a r z o r g ö
rülür d u r u m a g e t i r m i ş t i . 2 8 D a h a y a k ı n z a m a n l a r d a k i felaketler, kişisel ha
lalara ilişkin s u ç l a m a l a r y a p ı l m a s ı n ı ö n g ö r m ü ş v e o l a y - s o n r a s ı soruştur
malar, sigorta y ü k ü m l ü l ü k l e r i v e s a v u n m a n ı n yeterliliği ü z e r i n d e d ü ş ü n ü l
mesini s a ğ l a m ı ş t ı r . K a s ı m 1 9 6 6 ' d a B i b l i o t e c a N a z i o n a l e C e n t r a l e [Ulusal
Merkez Kütüphanesi], Vieusseux ve Üniversite Kütüphanesini, kabaran
A r n o n e h r i n i n t a ş m a s ı y ü z ü n d e n su b a s m a s ı n ı , karşılıklı acı s u ç l a m a l a r iz
lemiştir. ( 1 0 0 , 0 0 0 ciltlik d e ğ e r l i M a g l i a b e c h i k o l e k s i y o n u v e 5 0 . 0 0 0 Pala-
tina d o s y a s ı d â h i l , t o p l a m o l a r a k iki m i l y o n d a n fazla k i t a p h a s a r g ö r m ü ş
t ü r ) 2 9 1 1 H a z i r a n 1999 g e c e s i L y o n Ü n i v e r s i t e l e r a r a s ı K ü t ü p h a n e s i n d e
150.000 cildin y a k ı l m a s ı s o n r a s ı n d a b e n z e r s e r z e n i ş l e r (ve P a r i s ile b ö l g e
sel hükümet arasında eski düşmanlıklar) ortaya çıkmıştır.30 Ağustos
2 0 0 2 ' d e O r t a A v r u p a ' d a y a ş a n a n seller s o n r a s ı n d a , F l o r a n s a ' n ı n r e s t o r a s
yonu amaçlı uluslararası çabalar da, yardım talebinde bulunan Çek kütüp
h a n e c i l e r t a r a f ı n d a n ü z ü n t ü y l e k a r ş ı l a n m ı ş t ı r . Sel, Ç e k C u m h u r i y e t i n d e 4 2
k ü t ü p h a n e y e h a s a r v e r m i ş v e y a t a m a m e n y ı k m ı ş t ı r v e 7 7 6 . 0 0 0 cildin kay
b o l d u ğ u y a d a c i d d i ş e k i l d e h a s a r g ö r d ü ğ ü v e 140.000 cildin d a h a sonraki
r e s t o r a s y o n girişimleri için d o n d u r u l a r a k h a v a s ı n ı n alındığı t a h m i n edil
mektedir.31
K i t a p l a r y a n d ı ğ ı , s u l a r a g ö m ü l d ü ğ ü v e y a savaş g a n i m e t i o l a r a k a t ara
baları ile t a ş ı n d ı ğ ı n d a , g ö r ü n t ü l e r g e n e l l i k l e s i l i n m e z . S a r a y b o s n a v e B a ğ
d a t ' t a , b u d e n e m e l e r i n b a ş l a m a s ı n a n e d e n o l a n , y a n a n sayfa y a ğ m u r u ile
ilgili a k ı l d a n ç ı k m a y a n h i k â y e l e r a n l a t a n b i r ç o k h a b e r c i b u l u n m a k t a d ı r .
L o n d r a ' d a k i B ü y ü k Y a n g ı n ı n s ö n d ü r ü l m e s i n e y a k ı n , Eski S t P a u l ' u n ko
ro kürsüsünün altındaki St Faith'in içindeki kitapçılar m a h z e n i n e hava
g i r d i ğ i n d e , k ü l v e y a n a n s a y f a l a r d a n o l u ş a n bir h o r t u m o l u ş m u ş v e k i t a p
lar, J o h n E v e l y n ' i n s ö z l e r i ile 'sonraki hafta boyunca tamamı yanarak tü
2
kenmişlerdi' 3 Aynı büyük kütüphane yangınındaki kayıpların, St P a u l
O k u l u n u n M ü d ü r ü S a m u e l C r o m l e h o l m e ' u n ö l ü m ü n ü h ı z l a n d ı r d ı ğ ı söy
33
lenmektedir. D i ğ e r canlı eski m o d e r n raporlar, 1 5 2 4 - 2 5 ' d e k i K ö y l ü l e r
S a v a ş ı n d a v e o n yıl s o n r a V . C h a r l e s ' ı n T u n u s v e F e z ' d e k i t a p l a r ı t o p l u
olarak yakması s o n u c u n d a çok değerli koleksiyonların (Reinhardsbrunn
d â h i l ) y o k e d i l d i ğ i n i k a y d e t m e k t e d i r . 3 4 Bir s o n r a k i y ü z y ı l d a O r t a A v r u
p a ' d a y a ş a n a n a n l a ş m a z l ı k l a r , k i t a p k o l e k s i y o n l a r ı n ı n , savaş g a n i m e t i n e
d ö n ü ş m e s i h a k k ı n d a canlı h i k â y e l e r üretmiştir. K u z e y A l m a n k a s a b a l a r ı n
d a v e çeşitli Cizvit üniversitelerinde kütüphanelerin İsveçli Gustavus
A d o l p h u s t a r a f ı n d a n talan e d i l m e s i , İsveçlilerin 1621 y ı l ı n d a Baltık illeri
n e v e 1 6 2 6 ' d a P r u s y a ' y a yaptıkları seferler s o n r a s ı n d a , ç o k g e n i ş bir k i t a p
kaçırma olayını başlatmıştı.
W ü r z b u r g , Erfurt, E i c h s f e l d , M a i n z v e R h e i n g a u , 1631 y ı l ı n d a t a l a n
edilmişti. G u s t a v u s ' u n ö l ü m ü n d e n sonra, generaller y a ğ m a l a n sürdürmüş
tü. S o n u n d a Silesia, B o h e m i a v e M o r a v i a ' d a k i k ü t ü p h a n e l e r e e l k o y u l m u ş
v e y a ğ m a l a r ı n e n b ü y ü k p a r ç a s ı , 1621 y ı l ı n d a k u r u l a n U p p s a l a Ü n i v e r s i
t e s i n e g ö n d e r i l m i ş t i . 3 5 B u e l k o y m a l a r ı n t a m a m ı n ı g ö l g e d e b ı r a k a n şey,
B a v y e r a ' l ı M a x i m i l i a n ' i n 1622 yılında, o d ö n e m d e Batı d ü n y a s ı n d a k i en
m e ş h u r k ü t ü p h a n e olan H e i d e l b e r g ' d e k i B i b l i o t h e c a P a l a t i n a ' y a [ P a l a t i n a
K ü t ü p h a n e s i ] el k o y m a s ı d ı r . Bir yıl s o n r a M a x i m i l i a n 3 5 0 0 p a l a t i n a el
yazmasını ve 12,000 basılı kitabı, R o m a ' d a P a p a X V . G r e g o r y ' y e s u n
m u ş t u . H e i d e l b e r g ' d e k a l a n l a r ise, 1693 yılında, P a l a t i n a savaşı s ı r a s ı n d a
X I V . L o u i s ' n i n birlikleri tarafından y o k e d i l m i ş t i (yaptıkları d i ğ e r k ü t ü p
h a n e y ı k ı m l a r ı ile b i r l i k t e ) . 3 6
Bu ve d a h a sonraki anlaşmazlıklarda, kitaplar ve k ü t ü p h a n e l e r h e m kur
banlar, h e m d e a n l a ş m a ganimetleri olarak g ö r ü n ü y o r d u . N e w Y o r k K i n g
Üniversitesinin (daha sonra C o l u m b i a ) İngiliz Birlikleri tarafından 1776 yı
lında y a ğ m a l a n m a s ı n ı , h e m e n arkasından kitapların iadesi için yapılan bil
diri i z l e m i ş t i . 3 7 Yaklaşık kırk yıl sonra, A n g l o - A m e r i k a n misillemeleri, Yu
karı K a n a d a ' d a p a r l a m e n t o binalarının v e York K ü t ü p h a n e s i n i n ( T o r o n t o ) ,
1813 b a h a r ı n d a A m e r i k a n askerleri tarafından yakılması ile d e v a m e t m i ş t i .
Ertesi yıl İngiliz Birlikleri W a s h i n g t o n ' a saldırdığında, K o n g r e Binası ve
10
K ü t ü p h a n e s i n i n ç o k k o l a y hedefler o l d u ğ u belliydi - ve k o n g r e d o k ü m a n l a
r ı v e d o s y a l a n y l a birlikte, b i r ç o k cildin ö n c e d e n b o ş a l t ı l m ı ş o l d u ğ u bariz bir
38
şekilde a ç ı k t ı . Aslında, K o n g r e Binası K ü t ü p h a n e s i n e yapılan saldırı,
e m e k l i b a ş k a n v e y o ğ u n b o r ç içindeki T h o m a s J e f f e r s o n ' a yaramıştı. B ö y
lece K o n g r e ' y e k e n d i 6,500 ciltlik özel kitaplığının satın a l ı n m a s ı n d a ilk
teklifi r e d d e t m e - K o n g r e ' d e 2 3 , 9 5 0 $ bedel biçilmişti - fırsatını v e r m i ş t i 3 9 .
Bu t ü r kasıtlı h e d e f l e m e l e r i n y o r u m l a n m a s ı n d a - ve s a v u n m a s ı n d a -
k ü t ü p h a n e l e r i n b ü y ü k y a d a k ü ç ü k , h a r a p e d i l m e s i n e d ö n ü k , o l d u k ç a ta
raflı h i k â y e l e r , k a n ı t l a m a v e c e z a l a n d ı r m a h i k â y e l e r i n e k a r ı ş ı y o r d u . K a
yıtlı e n e s k i k i t a p y a k m a e m r i n i n , M Ö 2 1 3 ' d e k i Ç i n İ m p a r a t o r l u k f e r m a
nı olduğu söylenmektedir.40 A m a modern Avrupa tarihinde, Cordoba'da-
k i b ü y ü k k ü t ü p h a n e n i n III. F e r d i n a n d t a r a f ı n d a n 1236 y ı l ı n d a y a ğ m a l a n
m a s ı , ideolojik m ü c a d e l e n i n bir o d a ğ ı o l a r a k ö n e ç ı k m ı ş t ı . H ı r i s t i y a n sa
v u n u c u l a r k a p ı l a r ı n ı y ı k t ı ğ ı n d a , şehir, K o n s t a n t i n o p o l i s ' t e n s o n r a A v r u
p a ' n ı n e n b ü y ü k ş e h r i y d i v e 2 0 0 , 0 0 0 evi v e - b i r ç o k k a y n a ğ ı n belirttiğine
g ö r e - 7 0 0 h a m a m ı ile ö v ü n ü y o r d u . E n t e l e k t ü e l k ü l t ü r ü , b ü t ü n k ı t a d a ü n e
k a v u ş m u ş t u v e m e r k e z i M S 961 ile 9 7 6 a r a s ı n d a II. Halife A l H a k k a m ta
rafından k u r u l a n k ü t ü p h a n e y d i . B u k ü t ü p h a n e n i n 4 0 0 , 0 0 0 e l y a z m a s ı n a
sahip olduğu söylenmektedir. Buradan yararlanarak, Averroes olarak da
b i l i n e n A b u ' l Velid İbn-i R ü ş d , 1169 ile 1195 yılları a r a s ı n d a , A r i s t o t e
l e s ' l e ilgili t e r c ü m e l e r i n e v e y o r u m l a r ı n a b a ş l a y a r a k , o n u Batı A v r u p a ' d a
n e r e d e y s e u n u t u l m a k t a n k u r t a r m ı ş v e Y u n a n felsefesi için d a h a g e n e l bir
k o r u m a s a ğ l a m ı ş t ı r . E m e v i prensi A b d - ü l - R a h m a n t a r a f ı n d a n 7 8 6 y ı l ı n d a
kurulan Córdoba Büyük C a m i i ' n i n Kütüphanesi, şehrin entelektüel ve
sosyal h a y a t ı n ı n m e r k e z i n d e d u r u y o r d u . C ó r d o b a K ü t ü p h a n e s i n i n ( A b a l -
M ü t r i f ve İ b n T u f a s ' ı n k i l e r gibi ş e h r i n b ü y ü k özel k ü t ü p h a n e l e r i ile birlik
te) y ı k ı l m a s ı , h e m e n a r k a s ı n d a n , h e m İ s l a m d ü n y a s ı n d a m i t o l o j i k bir olay,
h e m d e H ı r i s t i y a n A v r u p a ' s ı n ı n b a s t ı r ı l m ı ş bir anısı h a l i n e g e l m i ş t i ( 1 4 9 9
y ı l ı n d a G r a n a d a ' d a A r a p e l y a z m a l a r ı n ı n o l u ş t u r d u ğ u d e v a s a ateş ile san
k i birisi m e z a r ı n d a n k a l k a c a k m ı ş gibi). A n t i - R e f o r m i s t K a t o l i k l e r , ö z e l
likle R e c o n q u i s t a [ y e n i d e n fetih] tarihi, y ü z y ı l l a r b o y u n c a İ s l a m k ü l t ü r ü
n e v e ö z e l l i k l e Bir İslam A v r u p a ' s ı n a karşı d u y d u ğ u ş ü p h e ile ç a m u r a bat
m a y a d e v a m etmişti. Karşı kampta, birçok hikâye, Katoliklerin kitaba
duyduğu iddia edilen güvensizliği ve Protestanların küçümsemesi ile
12
renklenir, İslamcı C o r d o b a ' n ı n K a t o l i k kilisesini i h m a l e t m e s i v e a ç ı k ç a
d ü ş m a n l ı k g ö s t e r m e s i n e karşılık e s k i felsefeleri b e s l e m e s i v e e s k i m e t i n
41
leri muhafaza etmesi olay haline getirilirdi.
C o r d o b a ' n ı n y ı k ı l m a s ı , k a y b o l a n o r t a ç a ğ k ü t ü p h a n e l e r i ile ilgili u z u n
k a t a l o g d a ö n e m l i rol o y n a m a k t a d ı r . Ö l ü m tarlaları ile y a ğ m a l a m a v e e l
k o y m a l a r a r a s ı n d a , b i r ç o ğ u n u n yaşı y ü z y ı l l a r a v a r a n k i t a p k o l e k s i y o n l a r ı
v e faaliyeti s ü r e n k ü t ü p h a n e l e r talan e d i l m i ş , y a k ı l m ı ş y a d a s a h i p l e r i n i v e
okuyucularını dini ateşlerde kullanılan odun yığınlarına doğru takip etmiş
in. M o ğ o l l a r ı n 1118 v e 1120 y ı l l a n a r a s ı n d a v e s o n r a t e k r a r 1158 y ı l ı n d a
O r t a D o ğ u ' y u işgali, d ü z i n e l e r l e genel k ü t ü p h a n e n i n v e y ü z l e r c e özel ki-
laplığın y ı k ı l m a s ı n a n e d e n o l m u ş t u . O d ö n e m d e y a ş a y a n b i r tanık, 'Dic
le'ye o kadar çok kitap atılmıştı ki üzerinde at sırtındaki adamları taşıya
bilecek bir köprü oluşturmuştu' d i y e r a p o r e t m i ş t i . 4 2 Bu t ü r t a m i r i o l m a
yan k ü t ü p h a n e k a y ı p l a r ı , k a y ı p l a r ı n d i n s e l a n l a ş m a z l ı k l a r d a n çok, h e y e
canlı m i l i t a n l a r ı n h a r e k e t l e r i n i n bir s o n u c u o l m a s ı n a r a ğ m e n , h e m r o m a n
tik, h e m de tarihi a ç ı d a n d i k k a t ç e k m i ş t i . Ö r n e ğ i n , kırk y ı l d a n fazla bir sü
r e b o y u n c a M o n t f e r r a n d K o n t u R o b e r t t a r a f ı n d a n biriktirilen C a t h a r e d e
biyatının b ü y ü k k ü t ü p h a n e s i , s a h i b i n i n ö l ü m y a t a ğ ı n d a k i talimatları s o n u -
c u n d a y a k ı l a r a k kül e d i l m i ş v e bizi, C a t h a r i n a n ç l a r ı n ı n e n b ü y ü k v e t e k
d e ğ e r l e n d i r m e s i o l a b i l e c e k k a y n a k t a n m a h r u m e t m i ş t i . 4 3 İ s k o ç y a ' d a , 1298
yılında, I . E d w a r d ' i n , W i l l i a m W a l l a c e ' ! y e n m e s i n d e n sonraki k o r k u n ç in
tikam hırsı, İ s k o ç y a l ı II F e r g u s tarafından R o m a ' d a n getirildiği iddia edi
len k i t a p l a r ı n i ç i n d e k o r u n d u ğ u R e s t e n n e t h P r i o r y ' n i n yerle bir e d i l m e s i y
le birleşerek ulusal tarihin içinde yerini a l m ı ş t ı r . 4 4
A n c a k b ü t ü n b u d e s t a n s ı olaylar, A v r u p a ' n ı n h a y a l i n d e sekiz y ü z yıl
dan fazla bir süredir yer tutan b i r k a y ı p k ü t ü p h a n e n i n y a n ı n d a s ö n ü k kal
m a k t a d ı r . V e s t a n d a r t bir alegorik h i k â y e ş e k l i n d e sürekli o l a r a k t e k r a r l a n
m a k t a d ı r . Ö r n e ğ i n , E d w a r d P a r s o n tarafından 1952 yılında y a y ı n l a n a n The
Alexandrian Library*'de verilen giriş a ç ı k l a m a s ı n ı ele a l a l ı m :
11
kaynağı, s ö z d e y a ğ m a c ı l a r a y a p ı l a n politik a m a ç l ı saldırılardır. V e b u n l a r d a
H e l e n i z m sonrası M ı s ı r ' ı etkisi altına alan g ü ç l e r e tekabül e t m e k t e d i r . Ü ç
hain, özellikle diğerlerinden ayrılmıştır: R o m a l ı Jül Sezar, İskenderiyeli H ı
ristiyan B a ş p i s k o p o s u T h e o p h i l u s v e Ş a m l ı M ü s l ü m a n Halife Ö m e r . 5 4 Bu
radaki k a y n a k l a r sorunlu o l m u ş t u r ve lisan, İ s k e n d e r i y e k ü t ü p h a n e l e r i n i n ne
z a m a n yok o l d u ğ u n a v e y a hatta yok o l u p o l m a d ı ğ ı n a karar v e r i l m e s i n d e bü
yük rol oynamıştır. Y u n a n c a , L a t i n c e ve A r a p ç a ve ayrıca d i ğ e r farklı dille
rin hepsi belirli bir k e l i m e ya da d e y i m d e k i ince farkı ortaya çıkaran y o r u m
lar s u n m a k t a d ı r . Alfred J. B u t l e r h a r i c i n d e M o d e r n tarihçilerin ç o ğ u , Lucia
no C a n f o r a ' n ı n yakın z a m a n l a r d a k i (yarı-hayali olsa bile) katkısı bile, çevi
rilere bağlı kalmıştır.- 5 5 Bu karışıklığa ek olarak, k a y ı p k ü t ü p h a n e y e d u y u l a n
romantik ilgi - ve olayları y o r u m l a m a k t a k i zorluklar - eski şehrin saray b ö
l ü m ü n ü n t a m a m ı n ı n yıkılmasıyla birleşmiştir. O r t a çağlardaki bir dizi d e p
rem ve sel sonrasında, İ s k e n d e r i y e ' n i n t ü m B r u k h e i o n b ö l ü m ü (ya da kuzey
doğusu, saray kısmı) l i m a n sularının altında kalmış, enkazı son yıllarda, ç e
şitli A m e r i k a l ı ve Avrupalı televizyon ekiplerinin (aynı z a m a n d a d e v a s a
heykeller ve b i n a bloklarının ç ı k a r ı l m a s ı n ı n da tanıkları) sualtı a r a m a ışıkla
rı altında, şaşırtıcı bir şekilde g ö r ü n ü r d u r u m a gelmiştir.
Tarihi karışıklığın ç o ğ u n u n nedeni, aslında, İskenderiye'deki kütüpha
nelerin ç o k l u ğ u idi: MÖ 290 yılı c i v a r ı n d a I. P t o l e m y ( S o t e r ) tarafından
kurulan K r a l i y e t K ü t ü p h a n e s i , 5 6 y a n ı n d a k i M u s e i o n ' u n ( b u d a B r u k h e i -
o u ' d a v e b e l k i d e bir n o k t a d a Kraliyet K ü t ü p h a n e s i tarafından t a m a m e n
kapsanıyordu) s a l o n u n d a bulunan koleksiyon, muhtemelen Ptolemy
Philadelphus tarafından kurulan ve şehrin güney-batı kesimindeki (arke
ologlar tarafından kazılan kısımlar) Serapium çevresinde bulunan
57
D a u g h t e r [Kız] K ü t ü p h a n e s i , C a e s a r i o n ' ı n kitap k o l e k s i y o n u ( o r a d a da
h a s o n r a H a d r i a n t a r a f ı n d a n k u r u l a n k ü t ü p h a n e ile birlikte), C l a u d i u s tara-
fından daha sonra oluşturulan tarih kütüphanesi ve C l e o p a t r a ' y a M a r k
A n t o n i u s t a r a f ı n d a n , m u h t e m e l e n K r a l i y e t K ü t ü p h a n e s i n i n kaybını telafi
e t m e k için B e r g a m a K ü t ü p h a n e s i n d e n v e r i l e n 200.000 a d e t p a r ş ö m e n d e n
o l u ş a n ayrı bir k o l e k s i y o n . 5 8 B u k ü t ü p h a n e l e r i n akıbetini tarih sırasına di
z e r k e n , üç a n a olay e f s a n e l e r i n k a y n a ğ ı n ı o l u ş t u r m u ş t u r : M . Ö . 48 yılında
ki İ s k e n d e r i y e S a v a ş ı , M . S . 391 y ı l ı n d a S e r a p i s t a p ı n a ğ ı n ı n y ı k ı l m a s ı ve
M S . 642 y ı l ı n d a A r a p l a r ı n M ı s ı r ' ı i ş g a l i . 5 9
Çeşitli s u ç l a m a l a r a r a s ı n d a , e n sivri o l a n l a r ı n d a n biri, M S 4 7 - 4 8 yılla
rında P o m p e i ' i ararken karşısına çıkan Mısır donanmasını yok etmesiyle,
ş e h i r d e b ü y ü k bir y a n g ı n a n e d e n o l d u ğ u s ö y l e n e n Jül S e z a r ' ı n s u ç l a n m a -
sıdır. S e z a r , a ş a ğ ı d a k i b ö l ü m l e r d e tartışılan y a ğ m a h i k â y e l e r i n d e , ç o ğ u n
l u k l a d ö n ü m n o k t a s ı o l u ş t u r a n bir d e y i ş l e 'ilk ç a ğ d a k i e n b ü y ü k v a h ş e t h a
reketiyle' suçlanmaktadır. Birçok yorumcu, Sezar'ın, d ü ş m a n gemilerini
İ s k e n d e r i y e l i m a n ı n d a y a k a r a k y o k e t m e s i n i İç Savaşlar adlı k e n d i kita
b ı n d a sessiz b i r ş e k i l d e k a b u l l e n m e s i n e d i k k a t i ç e k m e k t e v e k i t a b ı n b a ş k a
yerlerinde hareketlerinin sonuçları hakkında böbürlenirken, bu d u r u m d a
s a k l a y a c a k bir şeyleri o l d u ğ u s o n u c u n a v a r m a k t a d ı r . 6 0 K i m i k a y n a k l a r e k
sik kısımlar hakkında çeşitli çıkarımlarda bulunmaktadır: Özellikle
L i v y ' n i n ( ö . MS 17) History of Rome*'daki ( R o m a Tarihi) İskenderiye Sa
vaşı ü s t ü n e y o r u m u ve F l o r u s ' u n ikinci yüzyıl Epitome'unda ( Ö z e t ) , sara
yın k r a l i y e t b ö l ü m ü n ü n S e z a r t a r a f ı n d a n s a v u n m a n e d e n l e r i y l e kasıtlı o l a
r a k y a k ı l d ı ğ ı n ı iddia e t m e s i . 6 1 N e r o y ö n e t i m i n i n , d a h a s o n r a o r t a y a ç ı k a n
kayıtları, s u ç l a m a y ı d a h a d a g e n i ş l e t m i ş t i r , (ve g e l e n e k s e l o l a r a k i m p a r a
t o r l u k s i s t e m i n e karşı o l a n l a r d a n d a ) . L u c a n , S e z a r ' ı n t e ğ m e n i o l a n H i r t i -
u s ' u n , Alexandrian W a r ' n ı n ( İ s k e n d e r i y e S a v a ş ı ) y a z a r ı o l a r a k , İ s k e n d e r i
ye'deki bütün binaların yangına dayanıklı olduğu, çünkü hepsinin taştan
y a p ı l d ı ğ ı g e r e k ç e s i y l e , S e z a r ' ı n h e r h a n g i bir k ü t ü p h a n e y a n g ı n ı h a k k ı n
d a k i s o r u m l u l u ğ u r e d d e t m e s i h a k k ı n d a k i y o r u m u n a karşı ç ı k m a k t a d ı r .
T a m a k s i n e , o n u n epik şiiri, y a n g ı n ı n d e n i z e y a k ı n o l a n b i n a l a r a s ı ç r a d ı ğ ı
nı anlatmaktadır: 'Rüzgârlar felaketin gücüne güç katıyordu; alevler...
Çatıların üstünde meteor hızıyla koşuyordu.'62 MS 65 y ı l ı n d a L u c a n g i b i
ö l ü m e gönderilen Seneca, çok daha emindi (kaynağı kayıp Livy olsa da ol
m a s a d a ) a m a iddiaları, S e z a r ' ı n savaşı s ı r a s ı n d a y a n d ı ğ ı n ı s ö y l e d i ğ i k i t a p
sayısı k o n u s u n d a k i a n l a ş m a z l ı k l a g ö l g e l e n i y o r d u . On the Tranquillity of
the Mind'in** M o n t e C a s s i n o el y a z m a s ı n d a , 4 0 . 0 0 0 k i t a p o l d u ğ u n u belir
tiliyorsa da, bir ç o k m o d e r n v e r s i y o n ' q u a d r i n g e n t a ' y i * * * 4 0 0 . 0 0 0 o l a r a k
d ü z e l t m i ş t i v e b u n l a r ı n bazıları, C h r i s t i a n O r o s i u s ( ö . M S 4 1 5 ' d e n s o n r a )
İS
n e d e n o l m u ş t u . ' G i b b o n ' u n b u n u n l a ilgili d i p n o t u n d a ş u n l a r y a z ı y o r d u :
"Bağnaz ve tartışmalı bir yazar olmasına rağmen, Orosius'un yüzü kıza-
nyormuş gibi geliyor.!71' D ö r d ü n c ü v e beşinci y ü z y ı l d a k i Apostolic Ana
yasa, p u t p e r e s t e d e b i y a t ı ve felsefesiyle z e h i r l e n m e m i ş , t a m a m e n Hıristi
yan b i r e ğ i t i m y ö n t e m i u y g u l a m a g i r i ş i m i n d e b u l u n m u ş t u r v e b u d u r u m ,
Hıristiyan R o m a İ m p a r a t o r l u ğ u içindeki p u t p e r e s t k i t a p l a r a v e ö ğ r e n i m e
karşı n e r e d e y s e bir haçlı seferiyle s o n u ç l a n m ı ş t ı r . A m m a n i u s M a r c e l l i -
nus'un yazdığı gibi, "Kütüphaneler mezar gibi sonsuza dek kapatılmış
11
tı." ' Ancak, Hıristiyan y ı k ı m ı n ı n d e v a m ı olarak, Hıristiyan Theophi-
lııs'un, İ m p a r a t o r T h e o d o s i u s ' u n e m r i y l e , p u t p e r e s t k ü l t ü r ü n i s t e n m e y e n
kalıntısı o l a r a k k ü t ü p h a n e y i g e r ç e k t e n y a k ı p y a k m a d ı ğ ı k o n u s u n d a belir
sizlikler s ü r m e k t e d i r . Ö n e m l i bir k a y n a k , d ö r d ü n c ü y ü z y ı l d a İ s k e n d e r i
y e ' y i ziyaret e d e n A p t h o n i u s ' u n kanıtı, ş i m d i genel o l a r a k 3 9 1 e m r i n d e n
(ince o l d u ğ u d ü ş ü n ü l m e k t e y s e d e , ziyaretin k e s i n tarihini a ç ı k l a m a k t a
dır.73 M o d e r n açıklamalara göre "Hıristiyanlık, dördüncü yüzyılda klasik
kültürün yaşamını yavaş yavaş bastırarak yok etmiştir" ve "Theophilus,
'[Serapium'un] heybetli yapısının temeline kadar yerle bir edilmesi ve kü
tüphanedeki parşömenlerin, iskenderiye sokaklarında kocaman öbekler
halinde yakılması amacıyla, putperest kütüphaneyi yok etmeye can atıyor-
du."14 S e r a p i u m ' u n k u n d a k l a n m a s ı g e r ç e k t e n d e bir ç o k u z u n d ö r d ü n c ü
ve beşinci yüzyıl h i k a y e s i n i n k o n u s u n u o l u ş t u r m u ş t u r . A m a b u n l a r ı n için
di- en ateşli Hıristiyanlık-karşıtı A n t a k y a ' h E u n a p i u s bile, S e r a p i u m kun
d a k l a n d ı ğ ı n d a eski k ü t ü p h a n e d e n h e r h a n g i bir şey kaldığını iddia e t m e y e
cesaret e d e m e m i ş t i . 7 5 B u şeytanlığın son v e e n s a n s a s y o n e l g ö r ü n t ü s ü , be
llici y ü z y ı l d a y a ş a y a n İ s k e n d e r i y e l i m a t e m a t i k ç i H y p a t i a ' n ı n , Hıristiyan
rahipler t a r a f ı n d a n k ı r b a ç l a n a r a k a r a b a s ı n d a n çıkartılması ve s o n r a da sü-
r ü k l e n e r e k k ü t ü p h a n e d e n k a l a n kitaplarla birlikte ateşe v e r i l m e s i n i n bir
tasviri ile o r t a y a ç ı k m ı ş t ı r . 7 6
İ s k e n d e r i y e K ü t ü p h a n e s i , y a d a kalıntıları 3 9 1 ' d e S e r a p i u m ' a yapılan
saldırı s o n u c u n d a ( v e y a a s l ı n d a b u n a n e d e n o l a n b i r ç o k saldırıda) y o k
e d i l d i y s e bile, M ı s ı r ' ı n 6 4 2 yılında A r a p G e n e r a l i E m i r tarafından fethi,
bir b a ş k a k a y ı p efsanesi y a r a t m ı ş t ı . İstilanın gelişimi A r a p , K ı p t î ve Bi-
z a n s tarihçileri t a r a f ı n d a n k a y d e d i l m i ş t i . A m a o n ü ç ü n c ü yüzyılın b a ş ı n a
k a d a r h i ç birisi K ü t ü p h a n e n i n k a y b ı n d a n b a h s e t m e m i ş t i . S o n r a , A r a p isti-
l a s ı n d a n b e ş y ü z y ı l d a n fazla bir z a m a n g e ç t i k t e n sonra, iki b ü y ü k A r a p ya
zar, B a ğ d a t ' l ı A b d ü l l a t i f v e İ b n Al-Qifti b i r d e n b i r e E m i r ' i , P t o l e m y ' n i n
e s k i k ü t ü p h a n e s i n i n y a n m a s ı y l a b a ğ d a ş t ı r m ı ş t ı . A b d ü l l a t i f in Account of
Egypf'ı ( M ı s ı r ' ı n H i k a y e s i ) , y a z ı m ı n d a k i bir ç o k belirgin h a t a n e d e n i y l e
i t i b a r d a n d ü ş m ü ş t ü . A m a İ b n A l - Q i f t i ' n i n History of Wise Men'i (Akıllı
İnsanların Tarihi) Emir'in, 54.000 kitabının yakılması hakkındaki emirle
r i a ç ı k l a m ı ş v e e n acıklısı, k i t a p l a r ı n g e n e r a l i n e m r i y l e İ s k e n d e r i y e ' d e k i
h a m a m l a r a r a s ı n d a d a ğ ı t ı l a r a k , ı s ı n m a k için y a k ı t o l a r a k k u l l a n ı l d ı k l a r ı n ı
anlatmıştı. Tamamının yanmasının altı ay sürdüğü söylenmekteydi.
E m i r ' i n h a r e k e t l e r i , s ö z ü m o n a , K ı p t î rahibi G r a m e r c y J o h n t a r a f ı n d a n
kendisine kitapların değerleri söylendikten ve sonra da Ş a m ' d a bulunan
H a z r e t i Ö m e r ' e d a n ı ş t ı k t a n s o n r a b a ş l a m ı ş t ı . Ö m e r ' i n c e v a b ı efsaneleş
miştir: 'Eğer onlarda [parşömenler] yazılı olanlar Allah'ın Kitabı [bir
başka deyişle, Kuran] ile uyuşuyorsa, onlara ihtiyaç yoktur; eğer uyuşmu
yorsa, istenmiyorlar dır. Bu nedenle onları yok edin.n% Bu h i k â y e ç o k sa
y ı d a A r a p kayıtta t e k r a r l a n m ı ş t ı v e k e s i n o l a r a k , aynı z a m a n d a A b u ' l F a -
raj olarak d a bilinen H ı r i s t i y a n P i s k o p o s G r e g o r y B a r H e b r a e u s ' u n ( 1 2 8 6 )
y a z ı l a r ı n d a s ü s l e n m i ş t i . Bu y a z ı y ı "Dinleyin ve hayret edin" d i y e s o n u ç
l a n d ı r m ı ş t ı . 7 9 B u ifadeler o n y e d i n c i y ü z y ı l a k a d a r A v r u p a ' d a y a y ı l m a d ı y -
s a d a , b u n d a n s o n r a , ü ç y ü z y ı l s ü r e n bir t a r t ı ş m a b a ş l a t m ı ş t ı r . Y i r m i n c i
y ü z y ı l ı n b a ş ı n d a A r a p Dili v e E d e b i y a t ı â l i m i Butler, k a y ı p k ü t ü p h a n e ile
ilgili i b n Al-Qifti tarihini ( ' z i n c i r l e m e s a ç m a l ı k l a r ' ) , ö z e l l i k l e p a r ş ö m e n i n
yanmadığına dikkat çekerek, yıkmaya çalışmıştı. Aslında p a r ş ö m e n tabi ki
y a n m a k t a d ı r v e B u t l e r ' i n saldırısı, d u y a r l ı k t a n ç o k , canlılığı ile d a h a ç o k
dikkat çekmektedir.80
İbn Al-Qifti'ye karşı d u y u l a n y e n i ilginin bir s o n u c u , h i k â y e s i n i d ö r
d ü n c ü yüzyıl k a y n a k l a r ı n a k a d a r izleyen v e h a m a m - z a m a n ı h i k â y e s i n i n
ise on ikinci yüzyıl icadı o l d u ğ u n u b e l i r l e y e n bilimsel detektiflik ç a l ı ş m a
s ı o l m u ş t u r . 8 1 Efsaneyi y a l a n l a m a k a m a c ı y l a d a h a ö n c e y a p ı l a n b i r ç o k gi
r i ş i m inandırıcı o l m a m ı ş t ı . A m a y a k ı n z a m a n l a r d a b i l i m , a r a ş t ı r m a l a r ı n ı
b u n u n politik k a y n a ğ ı n ı b u l m a y ı k a p s a y a c a k ş e k i l d e g e n i ş l e t m i ş t i r . O n bi
r i n c i v e o n ikinci yüzyılda, Haçlı Seferlerinin F i l i s t i n ' d e k i A r a p istilasını
t e r s i n e ç e v i r m e y e çalıştığı z a m a n l a r d a , A v r u p a ' d a k l a s i k b i l i m y e n i d e n
c a n l a n ı y o r d u . Ü n i v e r s i t e v e m a n a s t ı r vakıfları t a r a f ı n d a n b e s l e n e n v e h ü -
darkmalt
k ü m d a r l a r t a r a f ı n d a n t e ş v i k e d i l e n b i l i m s e l bir r ö n e s a n s , Y u n a n felsefesi
n e karşı d u y u l a n ilginin g ü ç l ü b i r ş e k i l d e y e n i d e n c a n l a n m a s ı n a v e E u c l i d ,
Hippokrates, Galen, Ptolemy ve Aristoteles de dâhil olmak üzere, Arap
ç a ' d a n Latinceye yapılan tercümeler, bilimin yavaş yavaş yüceltilmesine
k a t k ı d a b u l u n m u ş t u r . M ü s l ü m a n d ü n y a s ı n d a , e s k i l e r i n , ö z e l l i k l e d e Yu
nanlıların çalışmalarının, emanetçileri oldukları bilinen büyük şehirler ve
k ü t ü p h a n e l e r e o d a k l a n ı l a r a k k a y b o l a n m e t i n l e r i n b u l u n m a s ı için a r a y ı ş l a r
başlamıştı.82
İ ş t e b u h a r e k e t g ö z ö n ü n e a l ı n a r a k , I b n Al-Qifti, d a h a ö n c e k i b i r
A r a p y ö n e t i m i ( v e h a l e f i n d e n m a n a l ı b i r ş e k i l d e farklı) t a r a f ı n d a n İs
k e n d e r i y e gibi b i r k ü t ü p h a n e n i n y ı k ı l m a s ı n ı n , k i t a p l a r ı n s a t ı l m a s ı n d a n
d a h a az suç o l u ş t u r d u ğ u n u , belli bir m a n t ı k çerçevesi içinde g ö s t e r m e
ye çalıştığı bir tür efsane o l u ş t u r m u ş t u r . Ibn Al-Qifti'nin tepki göster
diği ş e y , e s k i i l i m l e r i n k ö k e n l e r i n e k a r ş ı A v r u p a ' d a o l u ş a n y e n i i l g i n i n
tam tersine, M ü s l ü m a n d ü n y a s ı n d a k i k ü t ü p h a n e l e r i n yaygın bir şekilde
y e r l e b i r e d i l m e l e r i y d i . F a t i m i k ü t ü p h a n e s i n i n b ü y ü k bir b ö l ü m ü , iki
m i l y o n d a n f a z l a k i t a p l a , 1070 y ı l ı n d a M ı s ı r H a l i f e s i t a r a f ı n d a n s a t ı l m ı ş
tı. E s k i d ü n y a n ı n b i r k e r a m e t i o l a r a k k ü t ü p h a n e , r e j i m i n a l a c a k l ı l a r ı n a
ö d e m e y a p m a k amacıyla yağmalanmıştı. Yüz binlerce kitabın satılma-
sı y a ş a n a n e n b ü y ü k k i t a p f e l a k e t l e r i n d e n biri o l m u ş t u . H a ç l ı l a r ı n 1 1 0 9
yılında Trablusgarp'ı ele geçirmesi de, binlerce kitabın daha yağmalan
m a s ı ile s o n u ç l a n ı r k e n , M ü s l ü m a n g e n e r a l i v e şairi O s a m a I b n M u n -
q i z ' i n 4 . 0 0 0 kitaplık özel kitaplığı, K u d ü s kralının t e m i n a t s ö z ü n e rağ
men, Akka'ya götürülmüştü.83
K ü t ü p h a n e l e r i n y a ğ m a l a n m a s ı v e y ı k ı l m a s ı h a k k ı n d a k i karşılıklı suçla
maların bir parçası olarak kitapların bakımı ve korunması hakkındaki pro
p a g a n d a savaşı, b ü y ü k İ s k e n d e r i y e e f s a n e s i n i n o l u ş m a s ı n a n e d e n o l m u ş -
t u . B u a y n ı z a m a n d a , istisnai bir ş e k i l d e zeki bir h a r e k e t t i . I b n Al-Qifti,
e f e n d i l e r i n i n o n a y ı n ı a l m a s ı g e r e k t i ğ i n i b i l i y o r d u . F a t i m i ' l e r i n eski Şii yö
n e l i m i n i n d e v r i l m e s i n d e n s o n r a , S e l a h a d d i n ' i n S ü n n i rejimi, p a h a biçile
n l e / k ü t ü p h a n e l e r i n satışıyla, h a z i n e s i n i y e n i d e n d o l d u r m a v e H a ç l ı l a r a
karşı seferberliğini s ü r d ü r m e g i r i ş i m i n d e b u l u n m u ş t u . E n d i k k a t i ç e k e n ,
1171 yılında Mısır'daki Fatimi kütüphanesinin enkazının müzayedesiy-
d i . 8 4 S a t ı ş b i r k a ç yıl s ü r m ü ş v e 1 2 0 . 0 0 0 k i t a p S u r i y e ' y e n a k l e d i l m i ş t i .
1183 yılında, y u k a r ı F ı r a t ' t a k i S u r i y e şehri A h m e d ' d e , bir m i l y o n kitaplık
bir b a ş k a k ü t ü p h a n e , h i z m e t l e r i n karşılığı o l a r a k S e l a h a d d i n ' i n d e s t e k ç i
lerine verilmişti. A l - Q a d i Al-Fadel ayırdıklarını, 7 0 d e v e y e y ü k l e m i ş v e
Ibn Q a r a h A r s l a n ' ı n artanları s a t m a s ı için bir yedi yılın d a h a g e ç m e s i ge
r e k m i ş t i . Ibn Al-Qifti'nin babası S e l a h a d d i n ' e h â k i m o l a r a k h i z m e t e t m i ş
t i v e k e n d i s i d e H a l e p ' e h â k i m o l a r a k a t a n m ı ş t ı . Yeni d ü z e n i n h i z m e t k â r
ları olarak Ibn Al-Qifti ve b a b a s ı , b ü y ü k bir h e v e s l e S e l a h a d d i n ' i n icraatı
nı d e s t e k l e d i k l e r i n i g ö s t e r m i ş l e r d i ve İ s k e n d e r i y e ' n i n y ı k ı l m a s ı , u y g u n ve
hayali bir t a r t ı ş m a k o n u s u y a r a t m ı ş t ı .
M ü z e S a l o n u n u n b e y a z taş çatısı
Yıkıldı ve artık y o k
Burası, h a s s a s papirüs y a z ı l a r ı n d a , insanların h e r d a i m
D ü ş l e d i ğ i v e d ü ş ü n d ü ğ ü y d ü v e c e n n e t t e n çaldığı
G e r ç e k bilgelik v e k a y b o l a n g ö r k e m i y d i güzelliğin
Ş i m d i , aklın kutsal v e b i l i n m e z h a z i n e l e r i
D a ğ ı l ı p gitti r ü z g â r l a r ı n d a , eski g ü n l e r i n
Laus D e o 9 1
10
Bükreş ve Saraybosna örnekleri dâhil - kütüphane korumacılığının her
türlü ü s t ü n l ü k d u y g u s u n u n d ı ş ı n d a t u t u l m a s ı g e r e k t i ğ i ) A v r u p a ' d a k i rejim
değişiklikleri s ı r a s ı n d a y a ş a n a n y a ğ m a l a m a o l a y l a r ı n d a n k a y n a k l a n m ı ş t ı r .
A m e r i k a n K ü t ü p h a n e l e r Birliği, r a p o r l a r ı a r a s ı n d a 2 0 0 2 b a h a r ı n d a R a m a l -
lah v e B e t h l e h e m ' d e k i Filistin k ü t ü p h a n e l e r i n e y a p ı l a n İsrail saldırılarını
d a içeren bir U l u s l a r a r a s ı Sorumluluklar Görev Gücü oluşturmuştur.
U N E S C O h i m a y e s i a l t ı n d a da, acıklı bir k a y ı p listesi h a z ı r l a n m ı ş t ı r . 1 1 7
Ç i n K ü l t ü r D e v r i m i ( 1 9 6 6 - 7 6 ) , b i r ç o k Çinli k ü t ü p h a n e c i için h â l â r a k a m
lara d ö k ü l e m e y e c e k k a d a r acıklı o l a n bir b e d e l e m a l o l m u ş t u r . 1 1 8 T i b e t ' i n
1959 y ı l ı n d a n beri işgal a l t ı n d a o l m a s ı , R e b e c c a K n u t h ' u n b u k i t a b ı n 14.
b ö l ü m ü n d e belirttiği gibi, u l u s u n k ü l t ü r k u r u l u ş l a r ı n a t e c a v ü z e d i l m e s i ile
s o n u ç l a n m ı ş t ı r . K a m b o ç y a ' d a , K h m e r R o u g e * ( 1 9 7 5 - 7 9 ) a l t ı n d a , soykırı
m a vahşi y a ğ m a l a m a l a r eşlik e t m i ş t i v e 1992 N i s a n ı n d a M ü c a h i t h ü k ü m e
tinin k u r u l m a s ı , A f g a n i s t a n ' d a , Kabil G e n e l K ü t ü p h a n e s i n d e n b a ş l a y a r a k ,
k ü t ü p h a n e l e r e karşı bir dizi saldırı b a ş l a t m ı ş t ı . Kabil Ü n i v e r s i t e s i K ü t ü p
h a n e s i n i n , K u z e y İttifakı t a r a f ı n d a n tahribini ( G e n e l K ü t ü p h a n e t e k r a r tek
rar ziyaret e d i l e r e k ) , 1996 yılında İttifakın d e v r i l m e s i n d e n s o n r a , k a l a n
b ü t ü n k ü t ü p h a n e m e v c u d u n u n ( ü l k e n i n k e n d i eski y a y ı n l a r ı d a d â h i l ) ya
bancı dillerdeki k ı s m ı n ı n yok e d i l m e s i n i k a p s a y a n T a l i b a n girişimleri iz
l e m i ş t i . 1 2 0 Bu tür tarihi o l a y l a r ı n g ö s t e r d i ğ i gibi, bilgi ve kültürel k i m l i ğ i
kasıtlı o l a r a k s ö n d ü r m e girişimleri g e n e l l i k l e , r a s g e l e y a p ı l a n ilave y a ğ
m a l a m a v e d e ğ i ş t i r m e olaylarını c a y d ı r m a k o n u s u n d a fazla rol o y n a m a -
maktadır.
B u a n l a m d a , ayrıca, k ü t ü p h a n e l e r e u y g u l a n a n v a h ş e t , g e r ç e k t e , ( k i t a p
ların y a s a k l a n m a s ı v e y a b a s ı m ö n c e s i kontrol y o l u y l a ) b i l g i n i n v e o k u m a
n ı n s a n s ü r l e n m e s i n e yol a ç m a k t a d ı r . A m e r i k a Birleşik D e v l e t l e r i n d e 1918
y ı l ı n d a A l m a n k i t a p k o l e k s i y o n l a r ı n ı y a k m a girişimleri, y a b a n c ı d ü ş m a n
lığı v e i n t i k a m a m a ç l ı o r t a ç a ğ v e d a h a ö n c e k i m o d e r n k i t a p y a k m a olay
larını h a t ı r l a t m ı ş t ı r . 1 2 1 A m a kültürel m i r a s ı n yok e d i l m e s i k o n u s u n d a ç o k
d a h a d ü z e n l i e y l e m l e r , askeri istilalar v e y a k u r u l a n y e n i bir r e j i m i n a r k a
s ı n d a n gelmiştir. R u s y a ' n ı n 1 9 4 0 - 9 0 a r a s ı n d a k i 5 0 yıllık E s t o n y a istilası
(ve 1941-44 a r a s ı n d a k i R u s y a ' d a k i A l m a n istilası) s ı r a s ı n d a , ö r n e ğ i n ,
"Kişi, bir dokümanın tahrip edilmek üzere olduğunu fark ettiğinde, ve
ya ortalıkta çöpe gitmek üzere duran bir kağıt gördüğünde bile, en yakın
daki hafıza deliğinin kapağını açıp içine atmak, onun için otomatik bir ha
reketti, kağıt, bundan sonra, ılık bir hava akımı içinde, binanın boşlukla
rında bir yerlerde gizlenmiş olan kocaman bacalardan uçar giderdi." 1 3 8
Notlar
1. Aşağıda 2. bölümde Jeremy Black'in dipnotuna bakınız.
2. David Blair, 'Yağma cümbüşü içinde Ulus'un geçmişle bağlantısı yok edildi',
Daily Telegraph, 14 Nisan 2003, s.6
3. Dr Geoffrey Roper, İslami Bibliyografi Birimi, Cambridge Üniversitesi Kütüp
hanesi, The Independent'& mektup, 17 Nisan 2003
4. Robert Fisk, "Kütüphane kitapları, mektupları ve paha biçilmez dokümanlar,
Bağdat'ın yağmalanmasının son bölümünde ateşe verildi", The Independent, 15
Nisan 2003.
5. Philip Hensher, "Kültüre yönelik suçlar her zaman hatırlanır, The Independent,
22 Nisan 2003, s. 17 (The Independent)
6. Adam Lebor, "Şehir hayatı: Saraybosna - Sırplılar Müslümanları tarihten sil
meye çalışırken Miras küle dönüştü" de bahsedildi, The Independent, 21 Ağus-
tos, 2000 ( The Independerá). Ayrıca bakınız Andras Riedilmayer, "Conviven
cia Ateş Altında: Bosna'da Soykırım ve Kitap yakılması", Jonathan Rose, ed.,
Soykırım ve Kitap: Yok etme ve Koruma (Armsted, Mass: Massachusettes Üni
versitesi Basımı, 2001), s. 266-91 ve Knut W. Jorfald'ın video belgeseli: Bir
Ulusal Kütüphanenin Yıkılma Hikayesi.
7. Gary Younge, "Rastas Krallara Karşı", The Guardian, 22 Şubat 1997, s.5
8. Bakınız Alfred Crosby, Kolombiya Değişimi: 1492'nin Biyolojik Sonuçları
(Westport, Conn.: Greenwood Matbaası, 1972); Jared Diamond, Silahlar, Mik
roplar ve Çelik: insan Toplumlarının Kaderi (New York: W. W. Norton,
1997); Daniel K. Richter, Kızılderili Ülkesinden Doğuya Bakmak: Eski Ameri
kanın Yerel Tarihi, (Cambridge, Mass: Harvard Üniversitesi Basımı, 2001)
9. Son zamanlarda Kütüphaneleri yeniden yapan ve devam eden fonlar muhtelif
tir; özellikle Plume Kütüphanesi, Maldon: David Fate Norton ve Mary J. Nor
ton, David Hume Kütüphanesi (Edinburgh: Edinburgh Bibliyografy Topluluğu,
1996); Lizbon'daki Kraliyet Kütüphanesi, Angela Delaforce, On sekizinci Yüz
yıl Portekiz'inde Sanat ve Koruma (Cambridge, Cambridge Üniversitesi Baskı
sı, 2003); Liudmilla V. Sharipova, "Kiev Mohyla Akademisi", basılmamış
Ph.D, Cambridge Üniversitesi, 2000; Jonathan Swift'in kütüphanesi, Hermann
J. Real tarafından yönetilen ve devam eden proje'yi içermektedir.
10. Geniş ve klasik bir ifade için, bakınız William Blades, Kitap Düşmanları
(Londra, 1880); ayrıca, Suzanne Briet, Tehlikedeki Kütüphaneler (Paris: Ulusal
darkmalt
Kütüphane, 1949)
I I . Örneğin, bakınız, 14. Bölüm
12. www. Romanian.voice.com; www.mihaieminescu.ro
13. David Aaronovitch, "Bağdat Müzesinde Kaybolan: Gerçek", The Guardian, 10
Haziran 2003, s.5
14. Younge, "Rastas Krallara Karşı"
15. Bakınız, özellikle Jeffrey Garrett'in tartışmaları, "Aufhebung im doppelten
Wortsinn: Orta Avrupa'da Manastır Kütüphanelerinin Kaderi, 1780-1810",
Verburn Analecta Neolatina, 2 (1999): 15-27, 8.ve lO.Bölümlerle sınırlı
16. Editör, Dr Gabriel Sánchez Espinosa'ya yorumlan için müteşekkirdir, Julián
martin Abad tarafından okunması önerilen, Los incunables de las bibliotecas
española: Apuntes históricos y noticias bibliográficas sobre fondos y bibliófi
los (Valencia: Vicent Garcia Editores, 1996); inmaculada Arşas de Saavedra,
"La biblioteca de los jesuítas de Granada en el siglo XVIII: Una aprozimaci-
on,", A. Mestre Sanchis ve E. Giménez López, Disidencias y exilios en la Es-
pana Moderna: Actas de la IV Reunión Científica de la Asociación Española
de Historia Moderna (Alicante: Alicamte Üniversitesi, 1997): 609- 626; Gre
gorio de Andrés, "El hispanista Obadiah Rich y la almoneda de libros españo
la es en Londres en 1824", Boletín de la Real Academia de la Historia 190
(1993): 285-311; Josefina Bello Voces, "La ocupación de los bienes de los re
gulares (1835-1836)", Boletín de la Real Academia de la Historia 185 (1988):
54-82; Enric Mirambell i Belloch, "Projecte de Biblioteca provincial (1820-
1823)", Revista de Girona 136 (1989): 75-82; Manuel Sanchez Mariana, "Los
codices del mpnasterio de Silos", Boletín de la Institución Fernán Gonzales 63
(1984): 228-230; Manuel Sanchez Mariana, "Notas sobre la biblioteca monas-
tica de San Salvador de Ona", Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos 62
(1979): 473-493
17. Galen, Hipokratlar hakkında Yorum, XV, Luciano Canfora'da bahsedilmiş, çe
viri. Martin Ryle, Kaybolan Kütüphane (Berkeley, CA: California Üniversitesi
Baskısı, 1989), s. 191
18. Lionel Casson, Eski Dünyada Kütüphaneler (New Haven and London: Yale
Üniversitesi baskısı, 2001), s. 92; J. O. Ward, "İskenderiye ve onun Ortaçağ
Mirası: Kitap, keşiş ve Gül", Roy Macleod ver. iskenderiye Kütüphanesi: Eski
Dünyada İlim Merkezi, (Londra ve New York: I. B. Tauris, 2000) s. 165
19. David Stam, ed. Uluslararası Kütüphane Tarihi Sözlüğü (Chicago ve Londra:
Fitzroy Dearborn, 2001), s. 656
20. Stam, ed. Uluslararası Kütüphane Tarihi Sözlüğü, s. 73, 74, 665
21. Charles A. Goodrum ve Helen W. Dalrymple, Kongre Kütüphanesi (Boulder,
Colorado: Westview basımı, 1982), s. 15
22. Goodrum Dalrymple, Kongre Kütüphanesi, s. 16, 17
23. Stam, ed. Uluslararası Kütüphane Tarihi Sözlüğü, s. 908
24. Tokyo Kraliyet Üniversitesi Kütüphanesinin yeniden yapılması hakkındaki ilk
rapor, (Tokyo, 1926); "Japonya'da Kütüphane Gelişimi", www2. db.dk/pe/Ja-
pan/section3.htm
25. Peru Ulusal Kütüphanesi (Lima: Ulusal Kütüphane, 1971) s. 13
26. Peter Waters, "Aşamalı Koruma: Koruma hakkında Felsefi bir Kavram ve Pra
tik Yaklaşım", Özel Kütüphaneler 8 1 : 1 (1990), 35-43; Stam, ed. Uluslararası
Kütüphane Tarihi Sözlüğü, s. 676.
27. Örneğin, bakınız, Lizbon daki Son Depremle Ortaya Çıkan Ciddi Düşünceler,
(Londra, 1756); ayrıca bakınız Derek Beales, Refah ve Talan: Devrim dönemin
de Avrupa'daki Katolik Manastırları, 1650-1815 (Cambridge, Cambridge Üni
versitesi Baskısı, 2003), s. 150-151
28. Büyükelçilere Avrupa'da bütün mahkemelerde soruşturma yetkisi verilmesiy
le, kraliyet kütüphanesi, karşılaştırmalı kütüphane çizimleri ve notları için en
iyi çağdaş depo haline geldi; V John Roma konusunda takıntılıydı ve kütüpha
ne de şehrin binlerce resmi (ve birçok büyük panorama) olması ile övünüyor
du; bakınız Delaforce, On sekizinci Yüzyıl Portekiz'inde Sanat ve Koruma.
29. Carolyn Horton, "Floransa Kütüphanelerinin Kurtarılması", Wilson Kütüpha
nesi bülteni 41 (1966-67): 1035-1043; A. H. Goetz, "Tehlikedeki Kitaplar",
Wilson Kütüphanesi bülteni 47 (1972-73): 428-439; Ulusal Kütüphane, Floran
sa Kütüphanesinden ve Tuscany Grandükü'nün Palatina Kütüphanesinden
oluşturulmuştu. Ayrıca bakınız, Kitap Koleksiyoncusu, Floransa hakkında özel
sayı, Bahar 1947
30. Claude Francillon, "Lyon prepare la construction d'un poie documentane", Le
Monde, 18 June 1999.
31. "Çek Kütüphaneleri için Yardım", Çek Cumhuriyeti Kütüphane ve Bilgi Pro
fesyonelleri Birliği (kayıp ve hasarlı kütüphanelerin listesi ile),
www.nkp.cz/o_knihovnach/PovodENb.htm
32. E. S. Beer, ed., John Evelyn'in Günlüğü, yeni baskı, 6 cilt (Oxford: Clarenden
Matbaası, 2000), 3:459. ayrıca bakınız Robert Latham ve William Matthews, ed.,
Samuel Pepys' in Günlüğü, 11 cilt (Londra: Bell and Hyman, 1970-83), 7: 297 (26
Eylül 1666), 309-310(5 Ekim 1666), 9: 22-23 (14 Ocak 1768) ve Walter G. Bell,
1666'daki Büyük Londra Yangını, (Londra ve New York: John Lane, 1920)
33. Latham ve William Matthews, ed., Samuel Pepys'in Günlüğü, 7: 297 n.5
34. Stam, ed. Uluslararası Kütüphane Tarihi Sözlüğü, s. 73
35. Otto Wilhelm Cison Walde, Storhetsyidens litterara krigsbyten, en kulturhisto-
risk-bibliografisk Studie (Uppsala ve Stockholm: Almqvist and Wiksells, 1916-
20); Don Heinrich Tolzmann, ve diğerleri, İnsanlığın Hatıratı: Tarihin doğuşun
dan beri Kütüphanelerin Hikayesi, (New Castle, DE: Oak Knoll, 2001) s. 67, 76.
36. Tolzmann, ve diğerleri, insanlığın Hatıratı, s. 75-6, Stam, ed. Uluslararası Kü
tüphane Tarihi Sözlüğü, s. 772
37. Austin Baxter Keep, New York Genel Kütüphanesinin Tarihi, (BostomGregg
Matbaası, 1972), s. 94-98
38. Goodrum ve. Dalrymple, Kongre Kütüphanesi, s. 12-13, 15.
39. Goodrum ve Helen W. Dalrymple, Kongre Kütüphanesi, s. 14-15
40. Hans van der Hoeven, "Yirminci Yüzyılda Kütüphanelerin Yıkımı", Kayıp Ha
tıralar - Yirminci Yüzyılda Tahrip edilen Kütüphaneler ve Arşivler, s. 2.
41. Ribhi Mustafa Elayyan, "Arap-İslam Kütüphanelerinin Tarihi: 7 ile 14. yüzyıl
lar", Uluslararası Kütüphane Dergisi 22 (1990); Stam, ed. Uluslararası Kütüp
hane Tarihi Sözlüğü, s. 71, 112
42. Belirtildiği yer: Emler D. Johnson, Batı Dünyasında Kütüphanelerin Tarihi, 2.
baskı (Metuchen NJ: Scarecrow Matbaası, 1970) s. 105
43. Etienne de Bourbon, Anecd. Hist. No 327 ed. A. Leroy de La Marche, 1877, s.
275-7, Belirtildiği yer Jonathan Sumption, Albigenses Seferi (Londra: Faber
and Faber, 1978) s. 47.
44. Charles Ripley Gillett, Yakılan Kitaplar: İngiliz Tarihi ve Edebiyatında İhmal
Edilen Bölümler, 2 cilt (New York: Columbia Üniversitesi Baskısı, 1932), 1: 15
45. Edward Alexander Parsons, iskenderiye Kütüphanesi: Elen Dünyasının Görke
mi, Yükselişi, İlk çağları ve Yıkılışı (Londra: Cleaver-Hume, 1952) |
46. Belirtildiği yer: Aaronovitch, "Bağdat Kütüphanesinden kaybolanlar: Gerçek"
47. bakınız, 14. Bölüm, not 31 (ve alıntı)
48. Bakınız Roy Macleod, "Tarihte ve Mitolojide İskenderiye", Macleod, ed, İs
kenderiye Kütüphanesi, s. 1-15
49. Edward Gibbon, Roma İmparatorluğunun Çöküşü ve Yıkılışı, 51. Bölüm
50. 1838'de üç etkili katkı basılmıştı: Fredrich Wilhelm Ritsehl, Die Alexandri-
nischen Bibliotheken unter den ersten Ptolemaern (Breslau); Gustav F. C. Part
hey, İskenderiye Müzesi (Berlin); George Heinrich Klippel, lieber das Alexan-
drinische Museum (Göttingen). Daha sonraki birçok tartışma, özellikle Augus
ta Bouche-Leclerq, Histoire des Lagides, 4 eilt (Paris, 1903-07); Evaristo Brec
cia, Alexandria ad /Egyptum (Bergamo, 1914); J. B. Bury, /. Theodosìus' un
Ölümünden Jüstinyen'in Ölümüne kadar Roma İmparatorluğunun Tarihi, MS
395 - MS 565, 2 cilt (Londra: Macmillan and Co., 1923); Paul Harvey, Klasik
Edebiyat Hakkında Oxford Rehberi, (Oxford: Clarendon Baskısı, 1940), "İs
kenderiye Kütüphanesi"ni içermişti.
51. Özellikle Edward Edwards, Kütüphane ekonomisi dahil Kütüphanelerin Anıla
rı, 2 cilt (Londra: Trübner and Co., 1859)
52. Edwards, Kütüphanelerin Anıları, 1: 58
53. Yakın zamanlarda, Ashurbanipal kütüphanesini yeniden oluşturma konusunda
Planlanan Anglo- Irak projeleri ile, eski Ninova kütüphanesinden 2,600 yıllık
kil yazıtlara genel tarafından daha fazla ilgi gösterilmiştir, The Independent, 9
Mart 2002, s. 3.
54. Bunu izleyen hikaye büyük ölçüde, Mustafa El-Abbadi'nin araştırmasından ya
rarlanmaktadır: Eski iskenderiye Kütüphanesinin hayatı ve Kaderi. (Paris:
UNESCO/UNDP, 1990)
55. Alfred J. Butler, Arapların Mısır'ı Fethi ve Roma Hakimiyetinin Son Otuz Yılı,
ed. P. M. Fräser, 2. baskı, (Oxford: Clarendon Baskısı, 1978; 1. baskı, 1902);
Canforra'nın hünerli Kayıp Kütüphane'1 Û, hayali yönleri genelde belirtilerek,
tartışmayı yeniden güçlendirmiştir, (ör. Robert Barnes, "İlham Perilerinin Ka
fesinde İnzivaya Çekilen Kitap Kurtlan: Eski İskenderiye Kütüphanesi, Macle-
ad'da, ed., İskenderiye Kütüphanesi, s. 74-75)
56. Yaklaşık MÖ 270'de Herodas Müzeden bahsetmiş olmasına rağmen (bu refe
rans için Prof. Eric Handley'e minnettarım), İskenderiye'deki Kütüphane ilk
olarak Aristeas'm Mektuplarında, Scptuagint'in tercümesinin kayıtlarında bah
sedilmektedir (MÖ 180-145 civarı); İskenderiye'nin kilap mabedi, daha önce
kurulan Plato Akademisini, Aristoteles'in Lisesini, Zeno'nun Sloa'sını ve Epi
curus'un okulunu izlemiştir. Bakınız Macleod, ed., İskenderiye Kütüphanesi, s.
2-3
57. P. M. Fraser, Ptolem İskenderiyesi, 3 cilt (Oxford: Clarendon Baskısı, 1972), 1:
27-29; Butler, Arapların Mısır'ı Fethi, s. 412
58. Alan K. Bowman, Firavunlardan sonra Mısır (Londra: British Museum, 1986)
s. 225; Butler, Arapların Mısır'ı Fethi, s. 410-411. daha fazla kayıt için ayrıca
bakınız: Barnes, "İnzivaya Çekilen Kitap Kurtlan", s. 61-77.
59. Canforra, Kayıp Kütüphane, asıl yakımın MS 272'de gerçekleştiğini düşün
mektedir.
60. El-Abbadi, Eski iskenderiye Kütüphanesinin hayatı ve Kaderi, s. 146-148
6 1 . El-Abbadi, Eski İskenderiye Kütüphanesinin hayatı ve Kaderi, s. 153, Canfor
ra, Kayıp Kütüphane, s. 95-96 ile karşılaştırın.
62. Lucan Pharsalia X, 486-505. satırlar, bahsedildiği yer, El-Abbadi, Eski İsken
deriye Kütüphanesinin hayatı ve Kaderi, s. 150, n. 6
63. Seneca, De animi tranquillitate IX.5, El-Abbadi, Eski İskenderiye Kütüphane
sinin hayatı ve Kaderi, s. 150, Vatikan kütüphanesinden, İskenderiye'nin oku
lunu içeren Palatine sayfası, Parsons'ın iskenderiye Kütüphanesi'nin kapağın
da ve detaylı olarak karşısında çoğaltılmıştır, s. 104.
64. Plutarch, Sezar, 49; Aulus Gellius, Tavan Arası geceleri VII, 17.3; Ammanius
Marcellinus, Tarih, 22, 16.13; El-Abbadi, Eski İskenderiye Kütüphanesinin ha
yatı ve Kaderi, s. 150-151
65. Savaş Halindeki iskenderiye, 13; El-Abbadi, Eski iskenderiye Kütüphanesinin
hayatı ve Kaderi, s. 151.
66. Plutarch, Sezar ve Plutarch, Antonius, 28; El-Abbadi, Eski İskenderiye Kütüp
hanesinin hayatı ve Kaderi, s. 150-152, 156
67. Canforra, Kayıp Kütüphane; El-Abbadi, Eski iskenderiye Kütüphanesinin ha
yatı ve Kaderi, s. 153, 167 ile karşılaştırın
68. El-Abbadi, Eski İskenderiye Kütüphanesinin hayatı ve Kaderi, s. 153
69. El-Abbadi, Eski İskenderiye Kütüphanesinin hayatı ve Kaderi'nde Strabo tar
tışması, özellikle, s. 153-4; Canforra, Kayıp Kütüphane, s. 95-6 ile karşılaştırın.
70. Parsons, İskenderiye Kütüphanesi, s. ix, ayrıca bakınız aşağıya, s. 18, 62
7 1 . Gibbon, Roma Imparatorloğunun Çöküşü ve Yıkılışı, 28. Bölüm
72. El-Abbadi, Eski iskenderiye Kütüphanesinin hayatı ve Kaderi, s. 166'da belir
tiliyor.
73. El-Abbadi, Eski İskenderiye Kütüphanesinin hayatı ve Kaderi, s. 162-163
74. "İskenderiye'nin Büyük Kütüphanesinin gizemli kaderi"nde bahsediliyor,
www.bede.org.uk/library.htm
75. Antakya'lı Eunapus, Antonius'un hayatı. Benzer sessizlik Sokrat'ın Kilise Ta-
rihi'nde Separis'in yıkılmasıyla ilgili bölümünde ortaya çıkıyor.
76. Fraser, Ptolem Iskenderiyesi, 1: 82, 812
77. Augustus tarafından zulmedilmişti, Caracalla bütün vatandaşlarının çoğunu öl
dürmüştü, şehir ve saray bölümü Aurelian tarafından yağmalanmıştı ve şehir,
dördüncü yüzyılın başında, Diocletian tarafından ele geçirilmiş ve yağmalan
mıştı - hepsi de bu tarihi karartan büyük depremlerden ve sellerden önce.
78. Butler, Arapların Mısır'ı Fethi, s. 402
79. Aynı kitap, s. 402.
80. Butler, Arapların Mısır'ı Fethi, 25. Bölüm (özellikle s. 404)
81. El-Abbadi, Eski İskenderiye Kütüphanesinin hayatı ve Kaderi, s. 176-179
82. El-Abbadi, Eski İskenderiye Kütüphanesinin hayatı ve Kaderi, 6. Bölüm'le kar
şılaştırın
83. El-Abbadi, Eski İskenderiye Kütüphanesinin hayatı ve Kaderi, s. 175-176
84. Aşağıdaki ifade, El-Abbadi, Eski İskenderiye Kütüphanesinin hayatı ve Kade
ri, s. 176-8'ye borçludur.
85. El-Abbadi, Eski iskenderiye Kütüphanesinin hayatı ve Kaderi, s. 178
86. Naucratis'li Athenaeus, Deipnosophistai, Johnson, Batı Dünyasında Kütüpha
nelerin Tarihi'nde bahsediliyor, s. 65.
87. Jorge Luis Borges, "Babil'in Kütüphanesi", Derlenmiş Hikayeler'de, ed. An
drew Hurley (New York: Penguin Kitapları, 1998), s. 116
88. Bu özel temenni-listesi, Ward'in "İskenderiye ve Onun Ortaçağ Mirası" (s.
167) esas alınarak hazırlanmıştır.
89. Ward, "İskenderiye ve Onun Ortaçağ Mirası", s. 167
90. Canforra, Kayıp Kütüphane , özellikle s. 197
91. Parsons, iskenderiye Kütüphanesi, s. 411-412
92. Metnin tamamı (ve kütüphanede devam eden gelişmeler) "Bibliotheca Alexan
d r i a - İskenderiye Kütüphanesinin Yeniden canlanışı", http://www.unes-
co.org/webworld/alexandria adresinde verilmektedir. Bir başka yakın tarihli,
renkli spekülasyon, Robert H. Blackburn tarafından verilmektedir, "Eski İsken
deriye Kütüphanesi: Bir Kısmı Kurtulabilir", Kütüphane Tarihi 19 (Mart
2003): 23-34.
93. Mohamed Sid-Ahmed, Aarabic.news.com, 22 Mayıs 2001.
94. Carl Sağan, Cosmos, (Londra: Macdonald Fütura, 1980), s. 20
95. Sağan, Cosmos, s. 20-21 ve aynı zamanda Nicolas Economou Vakfı, Kıbrıs,
"İskenderiye Kütüphanesinde tekrarlanmış, http://www.members.ii-
net.au/~nicke/library/library.htm
96. "İskenderiye K ü t ü p h a n e s i n d e , http://www.members.iinet.au/~nicke/lib-
rary/library.htm
97. Economou Vakfı, "İskenderiye Kütüphanesi", "Kütüphane neden ve nasıl yok
edilmişti?", s.2
98. Peter Fleming, Pekindeki Kuşatma (Londra: Rupert Hart-Davis, 1959), s. 121-
122
99. Burada, Donald G. DavisJr ve Cheng Huanwen'in özetlerine müteşekkirim,
"1900'deki Pekin Kuşatmasında Çince kitapların Yok edilmesi", IFLA Konfe
ransı tutanakları, 25-31 Ağustos 1996, (http://www.ifla.org/IV/infla62/62-
davd.htm)
I /
100. Richard O'Connor, Önder Askerler: Boxer isyanının Tarihi Anlatımı (New
York: G. P. Rutnam's Sons, 1973), s. 134
101. Davis ve Huanwen, Çince kitapların Yok edilmesi
102. Kütüphane ve Bilgi Bilimleri Ansiklopedisi, 53 cilt (New York, 1968-1994), 2: 310
103. Yitzchak Kerem, "Soykırımda Selanik'teki Yahudi kitaplarına el konulması",
Rose, ed., Soykırım ve Kitap, s. 59-65 (s.61)
104. Bakınız Leonadis E. Hill, " 'Alman Olmayan' Edebiyata Nazi Saldırısı, 1933-
1945", Rose, ed., Soykırım ve Kitap, s.8-46
105. Arman [Arman Fernandez] (d. 1928), Christian Boltanski (d. 1944) ve Anselm
Keifer (d. 1945) birleştirmelerini içeriyor. Ayrıca, John Lotham'ın (d. 1921)
"Yıldızdan kurgulanmamış Materyal" filminde görünen ve halen Tate Koleksi
yonları içinde bulunan (2000'den beri Tate Modern'de sergileniyor) "Film Yı-
dızı" (1960) da değerlendirin.
106. Hans van der Hoeven, "Hasar gören veya Yıkılan Kütüphaneler ve Koleksiyon
lar Listesi", Kayıp Hatıralar - Yirminci Yüzyılda Tahrip edilen Kütüphaneler
ve Arşivler, (UNESCO, 1996), s. 14
107. Wojciech Siemaszkiewicz, "Polonya Ulusal Kütüphanesi", Stam, ed. Uluslara
rası Kütüphane Tarihi Sc'izlüğü, s. 545-548'de. Bu referans için Sem Sutter'a
minnettarım.
108. Sem C. Sutter, "Sürgündeki Lehçe Kitaplar: İki Savaş Boyunca, İki Kıta ara
sında Kültürel Ganimet", Rose, ed., Soykırım ve Kitap, s. 141-161 (s. 145)
109. Jacqueline Borin, "Ruhun Korları: II Dünya Savaşında Polonya'da Yahudi ki
taplarının ve Kütüphanelerim Yıkımı", Kütüphaneler ve Kültür 28: 4 (Sonba
har, 1993): 445-460 (s. 446)
110. Marek Sroka, "Nazi işgali altında Krakov Üniversitesi Kütüphanesi, 1939-
1945", Kütüphaneler ve Kültür, 34:1 (Kış, 1999): 1-16 (s. 12), Borin, "Ruhun
Korları", s. 445
111. Negley Harte ve John North, HCLnin Dünyası 1828-1990 (Londra: Üniversi
te Koleji, 1991) s. 181, 344-346, Stam, ed. Uluslararası Kütüphane Tarihi Söz
lüğü, s. 851
112. Hollanda House Kütüphanesi bombalandıktan sonra, Kraliyet savaş Müzesinin
koleksiyonundan
113. Margaret F. Stieg, Alman Genel Kütüphanelerinin Savaş Sonrası Tasfiyesi, De
mokrasi ve Amerikan Tepkisi", Kütüphaneler ve Kültür 28: 2 (Bahar, 1993):
143-164 (s. 144). Ayrıca bakınız G. Leyh, Die deutschen wissenschaftlichen
Bibliotheken nach dem Krieg (Tübingen, 1947)
114. van der Hoeven, "Hasar gören veya Yıkılan Kütüphaneler ve Koleksiyonlar
Listesi", s. 13
115. van der Hoeven, "Hasar gören veya Yıkılan Kütüphaneler ve Koleksiyonlar
Listesi", s. 14
116. "Japonya'da Kütüphane Gelişimi", www2.db.dk/pe/Japan/section3.htm
777. Kayıp Hatıralar - Yirminci Yüzyılda Tahrip edilen Kütüphaneler ve Arşivler,
(UNESCO, 1996)
118. Cheng Huanwen, "Soğuk Savaşın Çin'de Kütüphanecilik Üzerindeki Etkisi",
Kütüphaneler ve Kültür 36: 1 (Kış, 2001): 40-50 (p. 46 ve Tablo 1)
119. Helen Jarvis, "Kamboçya Ulusal Kütüphanesi: Yetmiş Yıllık Yaşam Mücade
lesi", Kütüphaneler ve Kültür 30: 4 (Sonbahar, 1995): 391-408 (s. 402-403)
120. Afganistan Sayısal Kütüphane Projesinin Raporu, bulunabileceği adres:
www.nyu.edu/its/pubs/connect/spring03/afghan_library/html
121. Bakınız Wayne Wiegand, Propaganda için Aktif bir araç: I Dünya Savaşı sıra
sında Amerikan genel Kütüphanesi (Westport Conn.: Greenwood matbaası,
1989)
122. Kaljo-Olev Veskimagi, Tsensuur Eesti NSV-sja tema peremehed (Tallinn,
1996), İngilizce özeti: www.einst.ee/literary/spring97/04censor.htm. Özellikle
Litvanya, bakınız 12. Bölüm
123. Sutter, "Sürgündeki Lehçe Kitaplar", s. 149
124. Andrew Gregorovitch, "Ukrayna'da II Dünya Savaşı: II Dünya Savaşında Uk
rayna'nın Tahrip Olan Mülkleri", Forum Ukranian Review 92 (Bahar 1995) ve
www.infoukes.com/history/ww2, s.22
125. Hill, " 'Alman Olmayan' Edebiyata Nazi Saldırısı, 1933-1945", s. 31
126. 12. Bölümde detaylı olarak tartışılmaktadır
127. S. D. Stein, comp., İşgal Altındaki Batı Toprakları ve Hollanda Einsatzstab Ro
senberg Çalışma Grubunun Raporu, bulunabileceği adres:
www.ess.uwe.ac.uk/genocide/Rosenberg; Hill " 'Alman Olmayan' Edebiyata
Nazi Saldırısı, 1933-1945", s. 30-31
128. En direkt olarak Richard Klemer tarafından (4. Bölüm) ama aynı zamanda Da
vid Rundle, Nigel Ramsay, Dominique Varry ve Clarrissa Campbell Orr
129. Bakınız Robin Myers, Michael Harris ve Giles Mandelbrote, ed. Çekiç Altında:
On yedinci yüzyıldan bu yana kitap müzayedeleri (Londra ve New castle: DE:
Oak Knoll ve İngiliz Kütüphanesi, 2001); Gwyn Walters, "Eski Satış katalog
ları: Problemler ve Perspektifler", yeri, Robin Myers ve Michael Haris, ed.,
1700'terden Kitap satışları ve dağıtımı (Oxford: Oxford Politeknik Baskısı,
1982): 106-125 ve klasik olarak, Edwards, Kütüphanelerin Anıları, 2: 110-151.
130. Nicolas Barker, "Bernard Quaritch", Kitap Koleksiyoncusu 46 : Bernard Qua-
ritch 'in 150. yıl dönümü için özel sayı (1997): 3-34.
131. Kathy Marks, "Nakit sıkıntısının vurduğu üniversite, yer kazanmak için eski ki
tapları gömdü", The Independent, 22 Mart2201.
132. Nicholson Baker, İki parça: Kütüphaneler ve Kağıda yapılan hücum (Londra:
Vintage, 2002)
133. Örnek olarak bakınız, İngiltere ve Galler'deki Özel Kütüphaneler hakkındaki
Denetleme Komisyonu Raporu, 2002; ayrıca değerlendirenler: Nigel Reynolds,
"genel kütüphanelerde ödünç alanlarda 23 parça azalma". The Independent, 17
Mayıs 2002, s. 7
134. Hensher, "Kültüre yönelik suçlar sonsuza dek hatırlanır."
135. Klaus Graf, CPBT "Kayıp Kütüphaneler" Konferansına yazılı iletişim, 4 Eylül
2001
136. Donaueschingen Sayısal projesi Klaus Graf tarafından, eski kütüphanelerin tek
rar oluşturulması amacıyla kurulmuştur.
(http://www.uni-koblenz.de/~graf/dondig_echtm)
137. "Mahkumiyet 2001 "in katalogu, Angela Grauerholz, Montreal Bienali, Kanada
(görüntülerin adresi: www.ciac.ca/biennaI2002/en/angela.htm)
138. George Orwell, Bin dokuz yüz seksen dört: Roman (Londra: Seeker ar i War
burg, 1949), s. 40
139. Borges, "Babil Kütüphanesi", s. 116
140. Bunun özel hikayesi için bakınız Ward, "İskenderiye ve onun ortaçağ mirası"
141. Ward, "İskenderiye ve onun ortaçağ mirası"
142. Michel de Certeau "Avlanırken okumak", Certeau'da, çev. Steven F. Rendali,
Günlük yaşam uygulamaları (Berkeley ve Los Angeles: California Üniversite
si Matbaası, 1984) s. 165-176.
Eski Mezopotamya'nın
Kayıp Kütüphaneleri
Jeremy Black
M e z o p o t a m y a ( k a b a c a m o d e r n Irak v e ç e v r e s i ) y a k l a ş ı k o l a r a k M . Ö .
3 4 0 0 ile M . S . b i r i n c i y ü z y ı l a r a s ı n d a , h e m e n h e m e n 3 5 0 0 yıl b o y u n c a , k e
sintisiz bir y a z ı n s a l k ü l t ü r d ü z e n i n e s a h i p o l m a k l a ö v ü n e b i l i r . K ü t ü p h a n e
olarak nitelendirilebilecek kurumlar, birçok d ö n e m d e var olmuştur ve bu
radakiler kronolojik olarak, bu kitapta tartışılacak olanların içinde en eski
leri o l d u ğ u n d a n , e n a z ı n d a n " K ü t ü p h a n e n a s ı l o l u r ( ? ) " s o r u s u n u s o r m a fır
satını v e r m e k t e d i r . E s k i k l a s i k - ö n c e s i d ü n y a d a , " k ü t ü p h a n e " ile " ö z e l ya
z ı k o l e k s i y o n l a r ı " d e n i l e b i l e c e k , kişisel y a z ı m ustaları v e y a yazıcı ailele
r i n d e n o l u ş a n v e h e m k e m d i ç a l ı ş m a l a r ı n ı , h e m d e b a ş k a l a r ı t a r a f ı n d a n ya
zılan, m i r a s y o l u y l a g e ç m i ş v e y a e l d e e d i l m i ş ç a l ı ş m a l a r ı n o l u ş t u r d u ğ u
koleksiyonlar arasında bir ayırım y a p m a k m ü m k ü n d ü r . Bunlarla "arşiv
ler", y a n i y a s a l , m e s l e k i v e y a ticari d o k ü m a n l a r , a r a s ı n d a a y ı r ı m y a p m a k
d a y a r a r l ı olabilir. B u k a t e g o r i l e r i n , h e r bir k a z ı l m ı ş b i n a d a farklılıkların
belirgin o l m a d ı ğ ı k o l e k s i y o n l a r b u l u n s a bile, farklı arkeolojik g e r ç e k l e r i
v a r d ı r . 1 B u r a d a tartışılan k ü t ü p h a n e l e r i n h e p s i , y a s a r a y l a r ı n i ç i n d e y a d a
t a p ı n a k l a r ı n i ç i n d e y d i v e b u n l a r , a r k e o l o g l a r ı n eski M e z o p o t a m y a ' d a " g e
n e l b i n a l a r " d e n i l e n b i n a l a r ı n iki a n a k a t e g o r i s i y d i . A m a bu, b u r a l a r ı n h e r
h a n g i bir ş e k i l d e h a l k a a ç ı k y e r l e r o l d u k l a r ı a n l a m ı n d a a l ı n m a m a l ı d ı r .
K r a l i y e t k ü t ü p h a n e l e r i n i n , k e n d i p e r s o n e l i v e kraliyet m e n s u p l a r ı h a r i c i n
de her hangi birine açık olduğuna dair kanıt bulunmazken, tapınak kütüp-
h a n e l e r i n i n p a p a z l a r l a ilgili faaliyetlerle sınırlı o l d u ğ u n u b i l i y o r u z . D i n i
ve b i l i m s e l m e t i n l e r i n s o n u n d a k i y a z ı l a r , g e n e l l i k l e mudû mudâ likallim
mudû IÇ mudâ IÇ ukalam " Y e t k i l i ( v e y a bilgili) o l a n birisi b u n u s a d e c e
yetkili o l a n b i r i s i n e g ö s t e r m e l i , k a b u l e d i l m e y e n b i r i s i n e g ö s t e r i l e m e z " sı
nırlamasını taşıyordu.2
Eski M e z o p o t a m y a ' d a k i bütün kütüphaneler yok olmuştu, medeniyetin
k e n d i s i s o n a e r m i ş t i . B u d u r u m M . S . o n d o k u z u n c u y ü z y ı l ı n b a ş ı n d a ya
v a ş y a v a ş o r t a y a ç ı k a r ı l ı n c a y a k a d a r y ü z y ı l l a r d a n beri b i l i n e n bir g e r ç e k
ti. A m a ç o k farklı k a y ı p türleri var. G e n e l a n l a m d a , b u m e d e n i y e t için d ö r t
çeşit " k a y ı p k ü t ü p h a n e " - y a n i , m o d e r n b i l i m için k a y ı p o l a n k ü t ü p h a n e
ler - t a n ı m l a n a b i l i r : B u g ü n e k a d a r b u l u n m a m ı ş k ü t ü p h a n e l e r ; t a h r i p edil
m i ş k ü t ü p h a n e l e r ; y e r i n e b a ş k a s ı g e ç e n k ü t ü p h a n e l e r v e e r i ş i l e m e y e n kü
tüphaneler. Bunlar aşağıda anlatılmaktadır.
Çivi yazısı
E s k i M e z o p o t a m y a ' d a birbirini i z l e y e n k ü l t ü r l e r b o y u n c a , kil t a b l e t l e r
ü z e r i n d e çivi yazısı k u l l a n ı l d ı . Bir g ü n e y Irak halkı o l a n S ü m e r l e r , M . Ö .
3 4 0 0 k a d a r eski, b e l k i d e d a h a ö n c e k i bir t a r i h t e , a m a t a r t ı ş m a s ı z d ü n y a
n ı n en eski ve t a m o l a r a k ç a l ı ş a n bir yazı s i s t e m i n e s a h i p t i . B a ş l a n g ı ç t a , o
d ö n e m i n şehir topluluklarının bürokratik ekonomilerinin gelişmesinin do
ğal s o n u c u o l a r a k , idari a m a ç l a r l a k u l l a n ı l ı y o r d u . O tarihteki yazılı m e t i n
lerin ç o ğ u , zirai v e h a y v a n ü r e t i m i v e d i ğ e r m a l l a r ı n idari v e y a ticari h a
reketlerinin, yayınlarının v e t e s l i m a t l a r ı n arşiv kayıtlarıdır. K o r u n m u ş
o l a n e n eski y a z ı n ı n t a r i h i n e gelirsek: b u n l a r z a t e n ilk d ö n e m d e g ö r e v l i l e
rin u n v a n l a r ı n ı n listeleri ile çırak y a z ı c ı l a r ı n ö ğ r e n m e s i g e r e k e n t e k n i k t e
r i m l e r i n s i s t e m a t i k o l a r a k t u t u l m a s ı ile sınırlı o l m a k k a y d ı y l a , z a t e n siste
m a t i k olarak yazı e ğ i t i m i a m a c ı y l a d a k u l l a n ı l ı y o r d u . 3 S o n r a k i b i r k a ç y ü z
yıl i ç i n d e v e n e r e d e y s e k e s i n olarak S ü m e r l e r M . Ö . 2 5 0 0 y ı l l a r ı n d a , çivi
yazısını şiirsel e d e b i y a t l a r ı n ı k a y d e t m e k a m a c ı y l a d a k u l l a n m a y a b a ş l a
mışlardı.4
Y a z ı sistemleri, logografik işaretlerle ( k e l i m e l e r i n b ü t ü n ü n ü y a z m a k
için k u l l a n ı l a n işaretler v e y a işaret g r u p l a r ı ) h e c e l i i ş a r e t l e r i n ( h e r b i r h e
c e y i y a z m a k için k u l l a n ı l a n işaretler) bir k o m b i n a s y o n u d u r . B u n a e k ola
r a k , belirli işaretler, ait o l d u ğ u k a t e g o r i y i g ö s t e r m e k a m a c ı y l a , ç o ğ u n l u k -
la kelimeden önce veya bazen de kelimelerden sonra, "belirleyici" olarak
k u l l a n ı l m a k t a d ı r (ör. K i ş i s e l v e y a coğrafi i s i m , a h ş a p n e s n e ) . Çivi yazısı
n ı n o k u n m a s ı z o r d u r . Ç ü n k ü tarihi n e d e n l e r l e , l o g o g r a f i k i ş a r e t l e r i n ç o ğ u ,
b a z ı a ç ı l a r d a n , a y n ı z a m a n d a h e c e l i işaret d e ğ e r i k a z a n m ı ş t ı v e h e c e l i işa
retler, d u r u m a g ö r e , b i r ç o k farklı d e ğ e r l e r e s a h i p o l a b i l i y o r d u ( h o m o f o n i *
d e n i l e n ş e k i l d e ) . B u n u n s o n u c u n d a , g e n e l l i k l e , a y n ı h e c e y i b i r b i r i n d e n ol
d u k ç a farklı d e ğ e r l e r l e y a z m a k m ü m k ü n o l u y o r d u , ( h o m o n i m i * * d e n i l e n
ş e k i l d e ) . K u l l a n ı l a n t o p l a m işaret sayısı, d ö n e m e v e b ö l g e y e , v e d e m e t n i n
yapısına (günlük mektuplardan bilimsel araştırmalara) göre değişiyordu
a m a M Ö birinci bin yılda, y a k l a ş ı k yedi y ü z işaret k u l l a n ı l m a k t a y d ı . 3
H e m g a r i p g e l e b i l e c e ğ i n d e n h e m d e b u y a z m a s i s t e m i n i n , k i t a p kültü
r ü n ü n g e r ç e k ö n c ü s ü o l m a s ı y l a ilgili i d d i a n ı n o l u ş t u r u l m a s ı n a y a r d ı m c ı
o l a c a ğ ı n d a n , y a z m a o r t a m ı n ı t a n ı m l a m a n ı n yararı olabilir. B u y a z ı m k i t a p
k ü l t ü r ü n ü n b i r ç o k ö z e l l i ğ i y l e a y n ı d ı r . En belirgin farklılık ise, fiziksel or
t a m ı n k â ğ ı t v e m ü r e k k e p d e ğ i l d e , b u n u n y e r i n e kil tabletler v e k e n d i n e
has sivri uçlu k a l e m i o l m a s ı d ı r . " T a b l e t " d e d i ğ i m i z şeyler, d i k k a t l e şekil
l e n d i r i l m i ş , bir y a s t ı ğ a b e n z e y e n d i k d ö r t g e n olarak k a l ı p l a n m ı ş pürüzleri
a l ı n m ı ş kil o l u p , h â l â hafifçe n e m l i y k e n , k a m ı ş y a z m a aleti ile işaretler ya
pılarak, g ü n e ş t e k u r u m a y a b ı r a k ı l m a k t a d ı r (ve b a z e n d e d a h a s o n r a fırın
da p i ş i r i l m e k t e d i r ve s o n d e r e c e sert o l m a k t a d ı r ) . Alternatif o l a r a k çivi ya
zısı, a h ş a p v e y a fildişinden y a p ı l a n v e parafinle k a p l a n a n l e v h a l a r a d a ya
zılabilir. B u l e v h a l a r b u g ü n b u l u n d u ğ u n d a , parafinin a n c a k izine rastlaya
biliyoruz. Parafin tabii k i u z u n z a m a n ö n c e y o k o l m u ş t u r . A m a parafinli
l e v h a l a r ı n çeşitli a m a ç l a r l a k u l l a n ı l d ı ğ ı n ı b i l i y o r u z , ö z e l l i k l e ü z e r i n d e d e
ğişiklik y a p ı l m a s ı g e r e k e n d o k ü m a n l a r i ç i n . . . Ö r n e ğ i n k u l l a n ı l m a k t a olan
e n v a n t e r l e r gibi. Ç i v i yazısı taş a n ı t l a r a v e y a b a ş k a n e s n e l e r e d e o y u l a b i -
lirdi. B a z e n , a n m a v e y a prestij o l a r a k sergi a m a ç l ı d u r u m l a r d a , kil tablet
ler a y n ı b i ç i m d e m e r m e r , altın v e y a g ü m ü ş t e n y a p ı l ı b i l i y o r d u . Y a z m a
aletleri n o r m a l d e ( A k a d d i l i n d e qân tuppi " y a z ı t k a m ı ş ı " d e n i l e n ) n o r m a l
o l a r a k sivriltilmiş k a m ı ş t a n y a p ı l ı y o r d u . A m a yine, s e r e m o n i a m a ç l ı ola
rak, v e y a t a n r ı l a r ı n s ö z d e y a z m a aleti o l a r a k , altın tercih e d i l i y o r d u . H e r
b i r çivi yazısı işareti, y a z ı y a adını v e r e n " ç i v i " n i n y i r m i y e k a d a r u l a ş a b i
len k a l e m d a r b e s i n i n , ( L a t i n c e cuneus) k o n f i g ü r a s y o n u n d a n o l u ş m a k t a d ı r .
F a r k l ı y ö n l e r d e , y a k l a ş ı k olarak y a r ı m d ü z i n e k a d a r farklı çivi d a r b e s i t ü
rü b u l u n m a k t a d ı r ; u z m a n bir yazıcı t a r a f ı n d a n y a z ı l d ı ğ ı n d a , yazı el yazısı
n a o l d u k ç a b e n z e y e b i l i r . A ç ı k k o n u ş m a k g e r e k i r s e , kil ü z e r i n d e d a r b e l e r
s a d e c e çivi ş e k l i n d e y m i ş gibi görünür. Z i r a ç i v i n i n ü ç ü n c ü k e n a r ı , aldatı
c ı bir g ö l g e d i r : A s l ı n d a , çivinin u z u n k e n a r ı ile d i k d ö r t g e n ş e k l i n d e k i u c u
n u n m ü ş t e r e k i z l e n i m i n d e n o l u ş m a k t a d ı r . A m a taşın ü s t ü n e k a z ı l d ı ğ ı n d a ,
ü ç g e n başları o l a n çizgisel d a r b e l e r o l a r a k s i m g e l e n i r l e r d i v e M . S . o n d o
k u z u n c u y ü z y ı l d a , k a b a r t m a yazılı taş l e v h a l a r M e z o p o t a m y a ' d a n getiril
d i ğ i n d e , A v r u p a ' d a ilk k e z b u ş e k i l d e t a n ı n m ı ş l a r d ı .
Ç i v i yazısı, p r e n s i p o l a r a k , d i l d e n b a ğ ı m s ı z o l a r a k e n a z ı n d a n y a r ı m
d ü z i n e birbiriyle ilgisi o l m a y a n dilin ( S ü m e r , A k a t , H i t i t , H u r r i , H a t t i ,
E l a m gibi diller v e b u n u n y a n ı sıra, ilgili ş e k i l l e r d e U g a r i t ç e v e E s k i F a r s
ça) y a z ı m ı n d a k u l l a n ı l a n bir y a z m a s i s t e m i d i r . H e r bir tablet, k a r a l a m a ka
ğıdı gibi, s a d e c e b i r k a ç satır y a z m a k için k u l l a n ı l a b i l i r d i . A m a , iki y ü z ü n
d e d e b i r k a ç s ü t u n yazı b u l u n a n , t a m o l a r a k k a z ı l m ı ş bir tablet, y ü z l e r c e
satır i ç e r e b i l i r d i . B ü y ü k b i r tablet, g a z e t e sayfası gibi d ü z e n l e n m i ş , altı
( e n d e r o l a r a k d a h a fazla) s ü t u n y a z ı y a s a h i p olabilir. T a b l e t i n a r k a tarafın
d a s ü t u n l a r ( a m a y a z ı l a r d e ğ i l ) , h e r z a m a n ters o l a r a k d ü z e n l e n m e k t e d i r ,
birinci s ü t u n e n s a ğ d a olur. T a b l e t l e r , h e m e n h e r z a m a n y u k a r ı d a n aşağı
y a d o ğ r u d ü z e n l e n i r . B ö y l e c e , ters taraftaki birinci s ü t u n u n b a ş ı , tabletin
ö n y ü z ü n ü n son s ü t u n u n u n h e m e n s o n u n u i z l e m e k t e d i r . B u n u n s o n u c u n
d a ters taraftaki yazı, ö n y ü z d e k i ile k a r ş ı l a ş t ı r ı l d ı ğ ı n d a b a ş a ş a ğ ı d ı r .
T a b l e t l e r , u z u n e d e b i y a d a t e k n i k " ç a l ı ş m a l a r ı " k a y d e d e b i l m e k için,
birbirine b a ğ l a n t ı l ı " d i z i l e r " h a l i n d e g r u p l a n m ı ş t ı r (çok ciltli k o m p o z i s
y o n l a r ı n e ş d e ğ e r i ) . B i r tabletin dizi i ç i n d e k i n u m a r a l a n d ı r ı l m ı ş k o n u m u ,
n o r m a l o l a r a k k o l o f o n d a * ( y a z ı n ı n son s ü t u n u n u n s o n u n a y a z ı l a r a k ) kay
d e d i l m e k t e v e tipik o l a r a k , s ı r a d a k i bir s o n r a k i tabletin başlığını v e r e r e k
a r a n d ı ğ ı n d a k u t u d a y a d a rafta b u l u n m a s ı n ı k o l a y l a ş t ı r m a k t a y d ı . B u n u n ti
pik b i r ö r n e ğ i Babil e d e b i y a t ı n ı n e n b ü y ü k ç a l ı ş m a s ı o l a n v e k e n d i stan
dart b a s k ı s ı n d a , h e r biri y a k l a ş ı k 3 5 0 s a t ı r d a n o l u ş a n o n iki t a b l e t e u l a ş a n
G ı l g a m ı ş D e s t a n ı ' d ı r . T a b l e t l e r a r a s ı n d a k i b o ş l u k l a r , g e n e l d e s a n a t s a l ola
rak u y g u n o l a n y e r l e r e k o y u l u r v e k i m i e d e b i ç a l ı ş m a l a r , k e n d i n e ö z g ü
tablet u z u n l u ğ u y a p ı l a r ı n ı n bir u n s u r u gibi g ö z ö n ü n e a l ı n a r a k g e r ç e k l e ş
tirilirdi. D i ğ e r y a n d a , b a z ı t e k n i k diziler 1 0 0 ' d e n fazla tablet k a p s ı y o r d u .
A s t r o n o m i - a s t r o l o j i ç a l ı ş m a l a r ı , ilahiyat gibi ... 6 T a r i h i k a t a l o g l a r (bir ç o
ğu k u r t u l m u ş t u r ) e d e b i e s e r l e r i , n e r e d e y s e d e ğ i ş m e z bir ş e k i l d e , ilk keli
m e l e r i v e y a ilk satırına g ö r e l i s t e l e m e k t e y d i . A n c a k b u k a t a l o g l a r ı n a m a ç
larının n e o l d u ğ u h e r z a m a n a ç ı k d e ğ i l d i r : M u h t e m e l e n , belli k o l e k s i y o n
ların b a s i t e n v a n t e r l e r i o l m a k t a n ç o k , n e y i n t o p l a n m a y a v e y a a r a ş t ı r ı l m a
y a u y g u n o l d u ğ u h a k k ı n d a , k u r a l l a r a u y g u n p e d a g o j i k g ö r ü ş l e r içeriyor-
lardı. B i r ç o k t a b l e t i n a m b l e m i ( k o l o f o n ) b u l u n m a k t a d ı r v e b u n l a r , g e n e l
kolofon: y a y ı n e v i a m b l e m i
olarak, k ö k e n i n i n y e r i n i v e h a t t a b e l k i d e b u l u n d u ğ u k ü t ü p h a n e y i ; m e t n i n
k a y n a ğ ı n ı ( " B a b i l ' d e k i eski bir o r i j i n a l d e n k o p y a l a n d ı " gibi); h a t t a k o p y a
l a m a g ü n ü n ü , a y ı n ı v e yılını v e y a z ı n ı n , d ö r t n e s i l e k a d a r ataları d a h i l , t ü m
k i m l i ğ i n i 7 b e l i r t t i ğ i n d e n , s o n d e r e c e ö n e m l i d i r - b u bilgiler, o n d o k u z u n
cu yüzyılda, bilimsel o l m a y a n kazılar sonrasında veya bugün bulundukla
rı olumsuz koşullarda, soyağacı veya kökeni hakkında hiçbir bağlamsal
bilgi i ç e r m e d e n , b i r m ü z e y e g e l e n b i r t a b l e t için d e ğ e r t a ş ı m a k t a d ı r .
T a b l e t l e r , u z u n ö m ü r l ü l ü k l e r i n i n g ö s t e r d i ğ i gibi, i n a n ı l m a z d e r e c e d e
istikrarlı n e s n e l e r d i r . E n eski t a b l e t l e r b e ş bin y a ş ı n d a n b ü y ü k t ü r . A m a b i r
tabletin y ü z e y i a ş ı n a b i l i r v e b u d a y a z ı y ı n e r e d e y s e o k u n m a z h a l e getire
bilir. T o p r a k t a k i b a z ı k i m y a s a l k o ş u l l a r d a , tabletin i ç i n d e v e etrafında,
ç a t l a y ı p a y r ı l m a s ı n a n e d e n o l a c a k kristaller y a r a t a n t u z l a r oluşabilir. Sert
b i r y ü z e y e d ü ş ü r ü l d ü ğ ü n d e , d o ğ a l o l a r a k tabletler, b ü y ü k bir i h t i m a l l e kı
rılacaktır: Eski y a z m a n l a r , p a r ç a l a n a b i l e n k a y n a k l a r l a ç a l ı ş t ı k l a r ı n d a n ,
b u n u zaten biliyorlardı ve k o p y a l a d ı k l a r ı m e t n i n hasarlı k ı s m ı n ı hipu " k ı
r ı k " v e y a belki hipu essu " y e n i k ı r ı k " o l a r a k i ş a r e t l e m e l e r i v e y a h a t t a kay
n a k tabletteki h a s a r ı ç i z m e y e ç a l ı ş ı y o r l a r d ı . 8 G ü n ü m ü z b i l i m a d a m l a r ı n ı n
ç a l ı ş m a l a r ı n ı n ö n e m l i bir u n s u r u , k a ç ı n ı l m a z o l a r a k b u p a r ç a l a r ı n y e n i d e n
birleştirilmesidir.
Tarihi kütüphaneler
Bir k ü t ü p h a n e n e d i r ? M e z o p o t a m y a ' d a y a z ı n ı n ilk iki bin yılında, o k u r
yazarlık, y a z m a atölyeleri v e y a z m a e ğ i t i m a k a d e m i l e r i d e d i ğ i m i z olu
ş u m l a r l a ; b a z e n s a d e c e y a z m a n l a r ı n ö z e l e v l e r i n d e , ustaların ( S ü m e r c e
ummia, A k a t ç a ummiânum), a c e m i l e r d e n s ü p e r v i z ö r l e r e ( S ü m e r z a m a n l a
r ı n d a ses-gal, e d . " a ğ a b e y l e r " olarak b i l i n e n ) u z a n a n b i r ö ğ r e n c i g r u b u t a
rafından ç e v r i l e r e k çalıştığı y e r l e r d e s a ğ l a n ı y o r d u ; b u r a d a s ü p e r v i z ö r l e r i n
görevi, daha genç öğrencilerin eğitimlerine yardımcı olmaktı (ama çoğun
lukla disiplin s a ğ l a m a k ) . M . Ö . ikinci bin yıl b a ş l a r ı n d a u y g u l a n a n sıkı eği
t i m tarzı h a k k ı n d a g ü n ü m ü z e o l d u k ç a canlı tasvirler k a l m ı ş t ı r . 9 S ü m e r ya
zını söz k o n u s u o l d u ğ u n d a , g ü n ışığına ç ı k a r m a y ı b a ş a r d ı ğ ı m ı z ş e y l e r i n
ç o ğ u , y a z m a n l a r ı n d o k ü m a n h a z ı r l a m a y ı v e i ş v e y a d e v l e t e ilişkin m e k
t u p l a ş m a l a r ı y a z m a y ı ö ğ r e n d i k l e r i , a y n ı z a m a n d a m a t e m a t i k v e m ü z i k ça
lıştıkları b u t ü r e ğ i t i m o k u l l a r ı n d a n a t ı l a n ç ö p l e r d i r . 1 0 S ı r a d a n y a z m a n eği-
tim kuruluşları b a z e n b i n a d a o l d u k ç a fazla s a y ı d a i l e r l e y e n iş stoku b u l u n
d u r u r d u ; a m a genellikle, ihtiyaç d u y u l m a y a n tabletler ıslatılıp, y e n i d e n
çevrime sokulur ve kullanılırdı. Bu tarzda birçok bina kazılmış olup, bun
ların a r a s ı n d a M . Ö . 2 6 0 0 k a d a r eski bir t a r i h t e n k a l a n bir t a p ı n a ğ a birleşik
bir tanesi ( S ü m e r şehri - u r u p p a g ' d a ) v e y a k l a ş ı k M . Ö . 1 6 3 5 ' d e n k a l a n ,
idari ve b a ş k a d o k ü m a n l a r ı n a r a s ı n d a dini ilahiler dâhil o l m a k ü z e r e , iki
b i n d e n fazla tablet i ç e r e n bir rahibin evi ( K u z e y B a b i l ' d e S i p p a r - A m n -
Ç n u m ' d a ) d e b u l u n m a k t a d ı r . 1 1 U r Kralı -ulgi'nin ( y a k l a ş ı k M . Ö . 2 1 0 0 ) ,
özellikle b u enerjik krallık h a k k ı n d a y a z ı l a n ö v g ü şiirlerini s a k l a m a k a m a
cıyla, U r i m ( U r ) v e N i b r u ' d a k i kraliyet y a z ı m a k a d e m i l e r i n i k u r d u ğ u v e
bağışta b u l u n d u ğ u b i l i n m e k t e d i r .
A s u r b a n i p a l ' i n e n d i ş e s i , k r a l i y e t görevlerini T a n r ı l a r ı m e m n u n e d e c e k
ş e k i l d e y e r i n e g e t i r e b i l m e k a m a c ı y l a , k u l l a n ı m ı altında, ilahiyat v e b ü y ü
d â h i l , m ü m k ü n o l a n e n iyi bilgi k a y n a k l a r ı n ı b u l u n d u r m a k t ı . 2 3 K r a l , B a b i -
l o n ' d a k i a j a n l a r ı n a ş ö y l e y a z m a k t a d ı r : "Bana kraliyet yönetimimde yarar
lı olacak tabletleri gönderin!!24 ve s ı k l ı k l a t e k r a r l a n a n b i r diktat'te*: "Bu
mektubu aldığınız zaman, bu üç adamı (isimleri belirtilmiş) ve Borsip-
pa'daki** bilgili insanları yanınıza alın ve bütün tabletleri arayın - evle
rinde ve E-diza tapmağında (yazım tanrısı Nibû'nun tapınağı) bırakılan
ların hepsini... sizin tarafınızdan bilinen (tuppâni acpûtu sa medâk-
kunûsimma) ve Asur'da bulunmayan bütün değerli tabletlerin peşine dü
şün ve bana gönderin. Resmi görevlilere ve nezaretçilere yazdım... hiç
25
kimse sizden tablet saklamayacak.!"
B u k ü t ü p h a n e l e r d e , satırlar a r a s ı n d a A k a d c a t e r c ü m e l e r i b u l u n a n b a z ı
eski S ü m e r c e e d e b i k o m p o z i s y o n l a r v e e p e y c e A k a d c a şiirsel e d e b i y a t bu
l u n m a k t a d ı r . A m a esas olarak k a p s a n a n y e l p a z e , ö z e l l i k l e ilahiyat v e b ü
yü o l u p , M . Ö . ikinci bin yılın sonu ile birinci bin yılın b a ş ı n d a , ilahiyat k o
n u s u n d a y a p ı l a n bilimsel i n c e l e m e l e r i geliştirmek ve sihirli s ö z l e r ile k ö
t ü ruhları k o v a n kişilerin törenlerini s i s t e m a t i k l e ş t i r m e k a m a c ı y l a y a p ı l a n
y a z ı m ç a l ı ş m a l a r ı n ı içeren, yazılı g e l e n e k l e r d i r .
Keşfedilmeyen kütüphaneler
M e z o p o t a m y a ' d a k i kayıp k ü t ü p h a n e l e r e y a p d a n b u o d a k l a n m a d a , su
n u l a n d ö r t k a t e g o r i n i n ilki k e ş f e d i l m e y e n k ü t ü p h a n e l e r d i r . A m a , s a y d a r ı
n e k a d a r ç o k olsa da, a r k e o l o j i k a r a ş t ı r m a kazaları s o n u c u n d a h e n ü z bu
l u n m a y a n l a r v e y a k a z ı l m a y a n l a r d a n b a h s e t m i y o r u m . B u n u n y e r i n e , ak
lımda b a ş k a bir k a t e g o r i var: V a r o l d u ğ u n u b i l d i ğ i m i z a m a h e n ü z çıkar
mayı başaramadığımız edebiyat koleksiyonları. Eski Babil katalogları,
b i r ç o ğ u n u t a n ı m l a y a m a d ı ğ ı m ı z , M . Ö . ikinci bin yılın b a ş ı n a ait S ü m e r c e
e d e b i k o m p o z i s y o n l a r ı n giriş b ö l ü m l e r i n i l i s t e l e m e k t e d i r . A s u r k ö k e n l i ,
" b a l a d l a r " h a k k ı n d a k i m u h t e ş e m O r t a A s u r k a t a l o g u , 9 0 p a s t o r a l aşk şar
kısı dâhil, yaklaşık 4 0 0 k o m p o z i s y o n u n giriş b ö l ü m ü n ü l i s t e l e m e k t e d i r ,
b ü t ü n b u n l a r ı n içinde, b u g ü n e k a d a r s a d e c e bir t a n e s i İngiliz M ü z e s i n d e
k i (British M u s e u m ) t a b l e t l e r d e n b i r i n d e b u l u n m u ş t u r , . 2 6 N i n o v a ' d a bulu
nan, ilk S ü m e r kült şarkılarının ( A k a d c a d a kalûtu d e n i l e n r e p e r t u a r ) bir
k a t a l o g u n u n eski e d i t ö r ü , var o l d u ğ u n u bildiği t ü m başlıkları ele g e ç i r e -
m e y e c e ğ i n i kendisi d e b i l i y o r d u . Ş ö y l e y a z m ı ş t ı : " k a l û t u serisinin giriş
bölümleri. Mevcut olanların tamamı kontrol edilmiş. Birçoğunun izi sürü-
21
lememiş (mâdûti ul amrû) ve bu nedenle dâhil edilmemişti."
Erişilemeyen kütüphaneler
B u bizi, eski M e z o p o t a m y a ' n ı n " k a y ı p k ü t ü p h a n e l e r i n i n s o n g r u b u n a
g e t i r m e k t e d i r : M o d e r n z a m a n l a r d a , batı d ü n y a s ı n d a k i m ü z e l e r d e ç o ğ u n u n
o k u n a m a z d u r u m d a kalmış olması dolayısıyla, bilim açısından kayıp olan
lar. B u k ı s m e n p e r s o n e l s o r u n u n e d e n i y l e d i r ; ç o k a z ü n i v e r s i t e n i n p e r s o
neli a r a s ı n d a iki a d e t A s u r U y g a r l ı ğ ı u z m a n ı b u l u n m a k t a d ı r . R e n c o n t r e
A s s y r i o l o g i q u e I n t e r n a t i o n a l e ' i n * yıllık k o n f e r a n s ı n a , d ü n y a n ı n h e r yerin
d e n dört y ü z A s u r U y g a r l ı ğ ı u z m a n ı k a t ı l m ı ş olabilir. A m a m e v c u t tablet
leri o k u y u p k o p y a l a y a b i l e c e k yeterli s a y ı d a çivi y a z ı s ı u z m a n ı b u l u n m a
maktadır.
İngiliz M ü z e s i n d e A s s u r b a n i p a l ' d e n v e d i ğ e r k ü t ü p h a n e l e r d e n g e l m i ş ,
okunmayı, kopyalanmayı ve yayınlanmayı bekleyen binlerce tablet ve
p a r ç a o l d u ğ u n u b i l i y o r u z v e b u n l a r , s a d e c e z a m a n v e i n s a n g ü c ü eksikliği
nedeniyle kazanılamamaktadır. Ayrıca, yine, diğer müzelerde (özellikle,
Berlin, P a r i s , P h i l a d e l p h i a , İstanbul v e B a ğ d a t ' t a ) i n c e l e n m e y i b e k l e y e n
o n b i n l e r c e e d e b i p a r ç a n ı n b u l u n d u ğ u n u d a b i l i y o r u z . B a z ı k u r u l u ş l a r ko
l e k s i y o n l a r ı n a e r i ş i m k o n u s u n d a son d e r e c e katı d a v r a n m a k t a d ı r . Yerel bi
lim a d a m l a r ı n ı n veya, belirli ç a l ı ş m a l a r ı y a y ı n l a m a " h a k k f ' n ı a l m ı ş o l a n
v e y a r d ı m o l m a d a n e t k i n o l a m a y a c a ğ ı v e y a ç a l ı ş m a l a r ı n ı h i ç b i r z a m a n ta-
m a m l a y a m a y a e a k l a r ı genel olarak b i l i n e n belirli bilim a d a m l a r ı n ı n eri
şimlerini s ı n ı r l a m a k t a d ı r ( B u a ç ı d a n İngiliz M ü z e s i n i n ö r n e k a l ı n a c a k bir
sicili o l d u ğ u n u b e l i r t m e k t e n m u t l u l u k d u y u y o r u m , z i r a " a ç ı k - k a p ı " politi
kası ile ç a l ı ş m a k t a ve b ö y l e c e , a k r e d i t e o l m u ş h e r h a n g i bir u z m a n , her
hangi bir çivi yazısı m a l z e m e s i n i g ö r e b i l m e k t e , ü z e r i n d e ç a l ı ş a b i l m e k t e
v e y a y ı n l a y a b i l m e k t e d i r ) . S o n r a , y a ğ m a l a n a n tarihi e s e r l e r i n g e l i ş e n tica
reti k o n u s u d a var. Y a k ı n z a m a n l a r d a k e n d i ü l k e l e r i n d e k i m ü z e l e r d e n ça
l ı n m ı ş y a d a y o k s u l yerel halk t a r a f ı n d a n k a ç a k olarak v e h i ç d e b i l i m s e l
olmayan yollarla topraktan çıkarılmış eserler (kazılmış d e m e k çok zor).
M a a l e s e f 1 9 9 0 ' l a r d a n beri L o n d r a , k a ç a k tarihi e s e r t i c a r e t i n i n d ü n y a m e r -
kezi haline gelmiştir. Kişi, antika tüccarlarıyla iş yapmayı reddederek bu
işe engel olmaya çalışmalı ve böylece belki de, kopyalayıp üzerinde çalış
ma imkânı olabileceği ve aksi takdirde, sonraki elli yıl boyunca bir özel
koleksiyona dâhil olarak ortadan kaybolabilecek, çok önemli bir tableti
görme - en azından duyma - şansını kaybetmeli midir?
Son yıllarda birkaç elektronik proje geliştirilmiştir ve bunlar bu tarihi
yazılı kaynaklara erişimin demokratikleştirilmesinde özellikle önemli rol
oynayabilir. Sümer Edebiyatının Elektronik Metin Külliyatı, klasik Sümer
edebiyatı külliyatını bir araya getirerek, evrensel olarak erişilebilir duru
ma gelmesini sağlamaya çalışmaktadır. 3 3 Bu edebiyatın ana bütününden
çıkarılan ve redakte edilen malzemenin çoğu (halen 300'ün üzerinde kom
pozisyon) şimdi bu web sitesinde mevcuttur ve her ay 80'in üzerinde ülke
den 60.000'den fazla kez erişilmektedir. Ama yine de, birçok bilinen ama
henüz basılmayan kaynakların varlığından haberdarız ve hatta dikkatle ko
n u l a n "tamamlanmakta olan baskılar" nedeniyle engelleniyoruz. Yani,
erişilmezlik, kaybın dördüncü boyutudur ve belki de, en dokunakhsıdır,
çünkü potansiyel olarak çözülebilecek bir sorundur.
Ekleme
Yukarıdaki metin yazıldığından beri, Nisan-Mayıs 2003'deki İkinci
Körfez Savaşının trajik olayları, "kayıp kütüphaneler" konusunu, bugün
kü Irak'ta dehşetli bir üne kavuşturmuştur. Kütüphaneler, müzeler ve ar
keolojik yerlerin tamamı, korkunç bir şekilde tahrip edilmiştir. Bu durum
şaşırtıcı boyutları sürekli ortaya çıkmakta olan bir destan gibidir ve 1158
yılında Moğolların Bağdat'ı yağmalamasıyla karşılaştırılmaktadır. Hiç
kimse, maruz kalınan kaybın ve hasarın gerçek boyutunu henüz değerlen
dirememektedir ve gerçekten de, tarihçiler veya dikkatli muhabirlerin,
böyle bir bölüm yazmalarına yetecek derecede, karmaşık gelişmeler ağını
Çözebilme imkânı olmayabilir - atlatma haber alma ve "keşifler"de bulun
maya kararlı gazetecilerin bir zamanlar yaptıkları kinayeler ve imalar bile
Unutulmuştur. Ama baskıya girerken, Irak Ulusal Müzesindeki ve diğer
müzelerdeki çivi yazısı kütüphane koleksiyonlarının bir kısmının, bazıla-
R1 telafi edilemeyecek şekilde tahrip olduğu, diğerlerinin talan edildiği ve
bir daha bulunup bulunamayacaklarının meçhul olduğu kesindir.
Notlar
1. Bakınız J. A. Black ve W. J. Tait, "Arşivler ve Kütüphaneler: Mezopotamya ve
Mısır", bulunduğu yer, J. Sason, ed. Eski Yakın Doğu Medeniyetleri (New
York: Scribner's, 1995, 2197-2209.
2. Bakınız H. Hunger, Babylonische und assyrithe Kolophone, Alter Orient und
Altes Testament 2 (Neukirchen-Vluyn: Butzon-Kevealer, 1968) dizin, s. 163,
s.v.idû.
3. Bakınız H. Nissen, P. Damerov ve R. Englund, Antik Muhasebe: Eski yakın Do
ğu da Ekonomik İdare yazım ve teknikleri (Chicago: Chicago Üniversitesi Mat
baası, 1993)
4. Bakınız B. Alster ve A. Westenholz, "Barton Silindiri", Aeta Sümeroloğica 16
(1994): 15-46. Mezopotamya'da genel okur yazarlık hakkında muhteşem bir
tartışma için, bakınız en son zamanlarda C. Wilcke, Wer las und schrieb in
Babylonien uns Assyrien? Überlegungen zur Literalitat im Alten Zweistrom
land, Bayerische Akademie der Wissenschaften, Fei.- Tarih sınıfı, Jahrgang
2000, Heft 6 (Münih)
5. Bakınız C. B. F. Walker, Çivi yazısı: Geçmişi Okumak (Londra: İngiliz Müze
si Yayınları, 1987)
6. Anlaşılır bir anlatım için bakınız David Brown, Mezopotamya gezegen astro-
nomisi-astrolojisi, Çivi yazısı monografileri 18 (Groningen: Styx, 2000)
7. Bakınız D. J. Wiseman ve J. A. Black, Nabu Tapınağından edebi metinler,
Nimrud IV'ün çivi yazısı metinleri (Londra: Irak'taki İngiliz Arkeoloji Okulu,
1996) giriş, 1-7 (s.5); ve genel olarak Hunger, Babylonische und assyriche Ko
lophone.
8. Bakınız F. N. H. Al-Rawi, "Sippar kütüphanesinden tabletler, I. "Weidner Ka
yıtlan": bir görüş hakkında farazi bir kraliyet mektubu, İrak 52 (1990): 1-13
9. Camlı detaylar için bakınız C. J. Gadd, En eski okullarda Öğretmenler ve Öğ
renciler (Londra, 1956), daha genel bir bakış için, S. Tinney, "Sümer edebiya
tının müfredatı hakkında", Irak 61 (1999): 159-172
10. Bakınız E. Robson, Mezopotamya Matematiği MÖ 2100-1600: Bürokrasi ve
Eğitimde teknik Sabitler, Çivi yazısı metinlerinin Oxford baskıları 15 (Oxford:
Clarenton Pres, 1999)
11. Bakınız L. De Meyer "Der, Teli ed-", E. Meyers, ed, Oxford Yakın Doğu Arke
oloji Ansiklopedisi, (New York ve Oxford: Oxford Üniversitesi Matbaası,
1997), bibliyografi ile. Bir başka örnek için, bakınız A. Cavigneaux, "Metu-
ran'da bir bilim adamının kütüphanesi", yeri Tz. Abusch va K. Van der Toorn,
ed, Mezopotamya Büyüsü: Metinsel, tarihsel ve Yorumsal perspektifler (Gro-
ningen: Styx, 1999), 251-273.
12. Jeremy Black ve diğerleri, Sümer Edebiyatında Elektronik Metin Külliyatı
(1998), 2.4.2.02: 308-319'da Sulgi (Sulgi B) için övgü şiiri.
13. Nabi-Enlil'den Şili Eshtar'a edebi mektup, Civil katalogunda 3.3.18; bakınız J.
J . A . Van Dijk, "Ein spataltbabylonischer katalog einer Sammlung sumerischer
Briefe", Orientalia 58 (1989); 441-452 (s. 448-452)
14. Hitit arşivlerinden yaklaşık 25,000 tablet çıkarılmıştır; E. Laroche, Hitit Metin
lerinin Katalogu (Paris: Klincksieck, 1971), bunun aslında orijinal toplamın sa
dece yedide biri olduğunu tahmin etmiştir. Bakınız Amelie Kufırt, Eski Yakın
Doğu, MÖ yaklaşık 3000-330, 2 cilt (Londra ve New York: Routledge, 1995):
232-237
15. Bu kütüphaneler hakkında genel bir inceleme için bakınız Olof Pedersen, Eski
Yakın Doğuda Arşivler ve Kütüphaneler M.Ö. 1500-300 (Bethesda, MD: CDL
Matbaası, 1998)
16. Bakınız B. Foster, İlhamlardan Önce: Akad Edebiyatı Antolojisi, 2 cilt (Bethes
da, MD: CDL Matbaası, 1996), 1:211-230, özellikle 228. Maalesef pasaj kötü
bir şekilde hasar görmüştür.
17. Bakınız J. A. Black ve W. J. Tait, "Arşivler ve Kütüphaneler: 2207, detaylar
için bakınız F. N. H. Al-Ravvi ve A. R. George, "Sippar kütüphanesinden tab
letler, II. Babil Yaratılış destanının II Tableti", Irak 52 (1990): 149-157 (s. 149
n.l)
18. Bakınız J. E. Reade, yeri K. Veenhof, Çivi yazısı arşivleri ve kütüphaneleri,
Uluslar arası Asur Uygarlıkları Toplantısı açıklamaları 30 (İstanbul: Neder-
lends Instituut voor het Nabije Oosten, 1986): 213ff
19. M. Streck, Assurbanipal und die letzten assyrischen Könige bis zum Untergang
Ninive's, Vorderasiatische Bibliothek 7 (Leipzig: 1916):256, 1:17
20. bakınız J. E. Reade, "Ninova", Reallexikon der Assyriologie 9 (2000): 388-433
(s. 421-427 §17 "Çivi yazısı kayıtları"); C. B. F. Walker, "Çivi yazısı metinle
rinin Koyuncuk Koleksiyonu: Oluşumu, Sorunlar ve Beklentileri", yeri F. M.
Fales ve B. J. Hickey, ed, Austen Henry Layard tra l'oriente e Venezia (Rome:
« L ' E r m a » di Bretschneider, nd): 183-193
21. A. R. George tarafından bahsedilen basılmamış tablet, Gılgamış Destanı: Yeni
bir Çeviri ( Harmondsworth: Penguin kitapları, 1999), giriş, s. xxii
22. S. Parpóla, "Samas-sumu-ukin'den Esarhaddon'a mektup", Irak 34 (1972): 21-
34 (s. 33)
23. George, Gılgamış Destanı, s. xxiv
24. R. Campbell Thompson, Son Babil Mektupları (Londra: Luzac, 1906) no.l
25. Assurbanipal'in Neo-Babil mektubu, CT 22 1:29= L. Waterman, Asur İmpara
torluğunun Kraliyet Haberleşmesi (Ann Arbor: Michigan Üniversitesi Baskısı,
1930-1936), 4. cilt, s, 213; no. 6= E. Chiera, Kile Yazdılar: Babil Tabletleri Bu
gün Konuşuyor (Chicago: Chicago Üniversitesi Matbaası, 1938) : 174
26. Bakınız J. A. Black, "Babil Baladları: yeni bir tür, yeri Journal ofthe American
Oriental Society 103 (Kramer yıldönümü cildi, 1983): 25-34
27. Bakınız J. A. Black, "Sümer balag kompozisyonları, yeri Bibliotheca Orienta-
lis 44 (1987): 32-79
28. Bakınız Kuhrt, Eski Yakın Doğu, s. 540-546
29. A. K. Grayson, Asur ve Babil Kayıtları. Çivi Yazısı Kaynaklarından metinler 5
(Locust Valley, 1975): 94, Kayıt 3: 43-45. Metin biraz onarılmış
30. Bakınız C. H. Gordon, Unutulan yazılar: Deşifre edilmelerinin hikayesi (Har
mondsworth: Penguin kitapları, 1971); P. T. Daniels ve W. Bright, ed., Dünya
daki Yazma Sistemleri (New York: Oxford Üniversitesi Matbaası, 1996), özel
likle s. 139-188
31. Bakınız J. A. Black ve S. M. Sherwin-White "Ashmolean Müzesinde yunan
harfleri taşıyan bir kil tablet ve Greko-Babil metinler" Irak 46 (1984): 131-140
32. Bakınız G. A. Reisner, Sumerisch-babylonische Hymnen nach Thontafeln gri-
echescher Zeit (Berlin, 1896), s. xi
33. Black ve diğerleri, Sümer Edebiyatında Elektronik Metin Külliyatı
<http://www-etcsl.orient.ox.ac.uk/>
3
Y u n a n d ö n e m i , k ü t ü p h a n e k u r u l m a s ı a ç ı s ı n d a n o l a ğ a n ü s t ü bir d ö n e m
di. İ s k e n d e r ' i n i m p a r a t o r l u ğ u n u n bazı b ö l ü m l e r i ü z e r i n d e h a k iddia e d e n
M a k e d o n y a h a n e d a n l a r ı , d a h a ö n c e k i y ü z y ı l l a r d a Y u n a n l ı l a r ı n , b ü y ü k şe
hirlerde g e r ç e k l e ş t i r d i k l e r i k ü t ü p h a n e b i n a l a r ı ü z e r i n d e d e h a k iddia et
mişlerdi. B u , aynı z a m a n d a k a y ı p k ü t ü p h a n e l e r a ç ı s ı n d a n d a o l a ğ a n ü s t ü
bir d ö n e m d i . Z i r a h a n e d a n l a r Y u n a n l ı l a r ı n e d e b i k a y n a k l a r ı n ı t o p l a m a k o
n u s u n d a birbirleriyle r e k a b e t e d i y o r d u . B u a r a d a R o m a da, D o ğ u A k d e
n i z ' e d o ğ r u h a r e k e t i ile, h e r bir krallığı fethederek, kültür h a z i n e l e r i n i R o
ma ve İ t a l y a ' y a t a ş ı m a k t a y d ı .
A r i s t o ' n u n k ü t ü p h a n e s i n i n hikâyesi, h e m k u r u m s a l k ü t ü p h a n e l e r i n ku
r u l m a s ı n a y o l a ç a n e n t e l e k t ü e l kültürü, h e m d e b u n l a r ı n y o k o l m a l a r ı n a
yol a ç m ı ş o l a b i l e c e k k o ş u l l a n g ö s t e r m e k t e d i r . İ m p a r a t o r A u g u s t u s d ö n e
m i n d e y a ş a y a n C o ğ r a f y a c ı S t r a b o , A r i s t o ' n u n k ü t ü p h a n e s i h a k k ı n d a ş u hi
kâyeyi a n l a t m a k t a d ı r ( 1 3 . 1 . 5 4 y a k l a ş ı k 6 0 8 - 6 0 9 )
Notlar:
I. Plutarch, Sulla 26. 1-3
2 Vita Mardana 6-7. Vita Marciana'nm metni için, bakınız Ingemar Düring, Es
ki Bibliyografi geleneğinde Aristo, Acta Universitatis, Gothoburgensis/Göte-
borgs Universitets Arsskrift 63.2 (1957), aynı zamanda Stadia Graeca et Lati
no Gothoburgensia 5 olarak basılmıştır (Göteborg: Almqvist & Wikseil, 1957)
s. 96-106
3. Bakınız Düring, Eski Bibliyografi geleneği, s. 108, 109
4. Aristo ve Gezgin Okulun eğitim ve araştırma uygulamaları ile kütüphanenin
önemi ile ilgili olarak bakınız, Ingemar Düring, "Aristo'nun yazılarının İletim
tarihi hakkında notlar", Göteborgs Högskolas Arsskrift 56 (1950): 57-58; Dü
ring, "Bilim Adamı Aristo", Arctos n.s. l(1954):61-77; John P. Lynch, Aris
to'nun Okulu (Berkeley: California Üniversitesi baskısı, 1972), s. 84-93, 97;
Kevin Robb, Eski Yunanistan'da Okur yazarlık ve Eğitim (Oxford: Oxford Üni
versitesi baskısı, 1994), s. 221-240
5. Lynch, Aristo'nun Okulu, s. 101
6. Diogenes Laertius 5.36; bakınız Anton-Hermann Chroust, " M Ö 323 Yılında
Aristo'nun Atina'dan kaçışı", Historia 15 (1966): 185-192
7. Gezgin Okulun yabancıları ve yasal durumu hakkında, bakınız, Lynch, Aris
to'nun Okulu, s. 93-96, 106-134; Tiziano Dorandi, "Felsefe Okullarının Orga
nizasyonu ve Yapısı", yeri Keimpa Algra ve diğerleri, ed, Yunan Felsefesi hak
kında Cambridge tarihi (Cambridge, Cambridge Üniversitesi baskısı, 1999), s.
55-62
8. U. Von Wilamovitz-Möllendorff, "Neleus von Skepsis", Hermes 62 (1927):
371; H. Von Arnim, "Neleus von Skepsis", Hermes 63 (1928): 103-107; K.
Von Fritz, Real-Encyilopadic d. Klassischen Altertumswissenschaft (1935),
s.v. Neleus (no.4), 2280-2281; Anton_Hermann Chroust, Aristo Külliyatının
Mucizevi Kaybı ve tekrar ortaya çıkışı", Classica et Mediaevalia 23 (1962):
50-51; H. B. Gottschalk, "Gezgin Akademi Başkanlarının Vasiyetleri hakkında
notlar", Hermes 100 (1972): 335-336; Lynch, Aristo'nun Okulu, s. 80-81
9. Strato, kendisi tarafından yazılanlar hariç, bütün kitapları, Akademi başkanlığı
için kendi halefi olarak adlandırdığı Lyco'ya bıraktı (Diogenes Laerlius 5.62)
10. Gottschalk, "Vasiyetler", s. 336-337
11. Gottschalk, "Vasiyetler", s. 335-336
12. Athenaeus 1.3a-b, büyük külüphaneleriyle meşhur olanlar. Athenaeus, Nele-
us'u Scepsis yerleştirmezken, Neleus'dan satın alınan kitapları, Atina ve Ro
dos'ta alınanlardan ayırmaktadır; o zaman, o da Neleus'un Atina'yı terk ettiği
ne inanmaktadır.
13. "esoterik - gizemli" ve "egzoterik - genel" terimleri ve bunların eski yazarlar
tarafından kullanımı için bakınız, Düring, Bibliyografi geleneği, s. 426-433
14. Çiçero, de finibus 5.5.13: ita dégénérant ut ipsi ex se nati esse viderentur.
15. Bakınız Düring, Bibliyografi geleneği, s. 393-395, Lynch, Aristo'nun Okulu, s.
135-162
16. Richard Shute, Aristo'nun Eserlerinin Bugünkü Şekillerine Gelmesi Sürecinin
tarihi Hakkında (Oxford: Oxford Üniversitesi baskısı, 1888), s. 34; Eduard Zel
ler, Aristo ve İlk Gezginler, çeviri, B. F. C. Costelloe ve J. H. Muirhead, 2 cilt
(Londra: Longmans, 1897), 1: 152; Paul Moraux, Aristo'nun Eserlerinin Tari
hi Listeleri (Louvain: Louvain Üniversitesi baskısı, 1951 ), s. 312-321 ; Chroust,
Mucizevi Kayıp", s. 56-61; Lynch, Aristo'nun Okulu, s. 146-149; Felix Gra-
yeff, Aristo ve Okulu (Londra: Duckworth, 1974), s. 70; Carnes Lord, "Aristo
Külliyatının ilk tarihi hakkında, Amerikan Etioloji Dergisi 107 (1986): 139-
142; H. B. Gottschalk, "Çiçero'dan MS İkinci yüzyılın sonuna kadar Roma
dünyasında Aristo felsefesi", yeri Wolfgang Haase, ed, Aufstieg und Nieder
gang der römischen Welt, 37 eilt (Berlin: De Gruyter, 1972-1996), 36.2: 1083-
1088; Yunan Felsefesinin Cambridge Tarihi'nde, Michael Frede, Sonsöz, s.
772-775.
17. Gottschalk, "Aristo Felsefesi", 36.2: 1088
18. Fritz Wehrli, Aristo'nun Okulu, 10 cilt (Basel: B. Schwabe, 1944-1959), 8, Ro-
doslu Eudermus: s. 6 (= Simplicius In Phys., Commentario in Aristotelem
Graeca 10, s. 923.7); Lynch, Aristo'nun Okulu, s. 148, 15051
19. Moraux, Tarihi Liste, s. 237-247, Düring sonuçlarını sorgulamaktadır ("Aristo
ya da Hermippus?" Classica et Mediaevalia 17 [1956]: 11-21), ama John J.
Keaney onları savunmuştu (Aristo'nun Yazılarının Geleneği Hakkında İki
Not", Amerikan Filoloji Dergisi 84 11963]: 52-63)
20. Zeller, Callimachus'un öğrencisi ve Theophrastus hakkında bir kitap yazan
(Diogenes Laertius 2.55) ve çalışmalarının listesini derleyen, Gezgin biyogra-
fist Hermippus'un belirgin sessizliğine dikkat çekmektedir (bakınız Fritz
Wehrli, Aristo'nun Okul, Ek 1 : liermippos der Kallimacher |Basel: B. Schwa
be, 1974], s. 54 [= Subscriptio in Thephrasti Metaphysica, s. 38 Ross-Fobes] ve
s. 55 [= Subscriptio in Thephrasti /Ustoria plantarium 7 cod. Urbinat.]). Eğer
Hermippus Aristo'nun "kaybını" biliyor olsaydı, herhalde bildirirdi ve bu bil
dirim kendini, Theophrastus'un çalışmalarına ait listesi muhtemelen Hermip-
pus'tan kaynaklanan Diogenes Laertius'un elinde olurdu. Hermippus'un adın
dan, Diogen'in bölümünde, listeden hemen önce bahsedilmektedir (Zeller,
Aristo, 1: 145 ve notlar 2, 3)
21. Septuagint'in hikâyesi, Ptolemy II Philadelphus'un muhafız birliği komutanı
olan, Aristeas adında biri tarafından, Aristcas'ın kardeşi Philocratcs'e yazılan
bir mektup olduğu iddia edilen bir çalışmada bulunmaktadır. Bu çalışmanın
sahte olduğu, M.Ö. üçüncü yüzyılda değil (II Ptolemy'nin saltanatı dönemin
de), M.Ö. ikinci yüzyılda yazılmıştır. Bakınız K. H. Jobes ve M. Silva, Seplua-
gint'e Davet (Grand Rapids: Bekae Academic, 2000), s. 33-37; Jülicher, Real-
Encyelopadie d. Klassischen Altertumswissenschaft (1986), s.v. Aristeas (no.
13), s. 878-879
22 Tzetzes (müşterek çağ, on ikinci yüzyıl) Demetrius'u sadece, diğer (isimsiz)
danışmanlar gibi, kütüphanenin toplanmasına yardım eden bir danışmandır
[Comicorum Graecorum Fragmenta s. 19], Mb I 29 [Comicorum Graecorum
Fragmenta s. 31]. Plautine okulu benzer şekilde sadece, Demetrius'un kitapla
rın toplantısına yaptığı yardımdan bahsetmektedir.(bakınız F. W. Ritschl, "Co-
rollarium disputationis de bibliothecis Alexandrinis deque Pisistrati curis Ho-
mericis", Opuscula Philologiea, 5 cilt [Leipzig: Teubner, 1866-1879], 1: 124,
ve W. J. Koster "Scholion Plautinum Piene Editum", Mnemosyne ser. 4: 14
[1961]: 29) Plutarch'a göre Demetrius kraliyet ve hâkimiyet konusunda kitap
toplamasında Ptolemy'e danışmanlık yapmıştı (Reg et imper. Apoph., 189d);bu
anekdot Demetrius'u sadece kralın danışmanı olarak gösteriyor olabilir, ama
aynı zamanda Demetrius'un kütüphanede müdahil olduğunu da gösterebilir.
Bakınız; Fritz Wehrli, Real-Eneyelopadie d. Klassischen Altertumswissens
chaft Ek XI (1968) s.v. Demetrius von Phaleron, 518 ve Fritz Wehrli, Aris
to'nun Okulu, 10 cilt (Basel: B. Schwabe, 1944-1959), 4, Demetrios von Pha
leron: 63, 66)
23. Shute, tarih, s. 30; Gottschalk, "Vasiyetler", s. 342; Lord, 'İlk Tarih", s. 142-
145; Gottschalk, "Aristo Felsefesi", 36.2: 1084-1085
24. Elias in cat., Commentarla in Aristotelem Giacca 18, s. 107.11 (=Düring, Bib
liyografi geleneği,^. 419, T 75p 3) ve s. 128.6; Philoponus in cat., Commenta
rla in Aristotelem Graeca 13.1, s. 7.16 (=Düring, Bibliyografi geleneği,*. 456,
T 77c)
25. Philoponus ap. Athenaeus 5.214d-e; bakınız I. G. Kidd, Posidonius, 3 cilt
(Cambridge, Cambridge Üniversitesi baskısı, 1972-1999), 2: ii, Yorum: Parça
lar 150-293: 863-887, parça 253.
26. Bakınız Prosopographia Attica, no. 1343 Apellicon için; ve no. 1361 aile ağa
cı için.
27. Aristocles ap. Eusebius Praep. Evang. 15.2.14 (=Düring, Bibliyografi gelene
ği ,s. T 581 = Marian Plezia, ed. Aristotelis Privatorum Scriptorum Fragmenta
[Leipzig: Teubner, 19771, s. 12). Bakınız Düring, Bibliyografi geleneği,s. 392-
393; Plezia, Aristotelis Epistularum Fragmenta cum Testamento (Varşova:
Panstwowe Wydawn, 1961), s. 116-117; Gottschalk, "Vasiyetler", s. 340-341
28. Gottschalk, "Vasiyetler", s. 340-341
29. Lynch, Aristo'nun Okulu, s. 201-202
30. Goltschalk, kütüphanenin hiçbir zaman Atina'dan ayrılmadığına ve Theophras-
tus tarafından Neleus'a bırakılan kitapların, Strato tarafından Lyco'ya bırakılan
koleksiyonun çekirdeğini oluşturduğuna inanmaktadır ("Vasiyetler", s. 340-
342). Grayeff, "önemli miktarda kanıt, Gezgin konferans kayıtlarının ana haz
nesinin Bergama olduğuna işaret etmektedir" ve Apellicon'un Scepsis hikaye
sini, Bergama'nın yağmalanması sırasında yaptığı hırsızlığı örtbas etmek için
uydurduğunu söylemektedir (Aristo, s. 71-75). Ancak Bergama kütüphanesinin
Aristo'nun eserlerini içerdiğine dair hiçbir kanıt bulunmamaktadır ve eğer içer-
diyse bile, Bergama'da yağmalama olmamalıydı, zira şehir Aristonicus'un is
yanına katılmamıştı (bakınız Esther V. Hansen, Bergamalı Attalid'ler [Ithaca:
Cornell Üniversitesi baskısı, 1947], 142-148)
31. During, Bibliyografi geleneği, s. 393
32. William S. Ferguson, Yunanlı Atina (Londra: Macmillan, 1911), p. 454, n.2;
Christian Habicht, iskender'den Antonius a Atina, çev. Deborah Lucas Schnei
der (Cambridge, MA: Harvard Üniversitesi baskısı, 1997), s. 311-313.
33. Antony E. Raubitschek, "Sylleia", yeri P. R. Coleman-Norton, ed. Allan Ches
ter Johnson anısına Roma Ekonomisi ve Sosyal Tarihi Konusunda Araştırma
lar (Princeton: Princeton Üniversitesi baskısı, 1951), s. 49-57.
34. Philoponus ap. Athenaeus 5.21 le-215b; Ernst Badian, "Roma, Atina ve Mit-
hradat", bulunduğu yer, D. M. Pippidi, ed., Eski dünyada Greko-Romen kültü
rünün asimilasyonu ve direnişi, VI. Uluslar arası Klasik Çalışmalar Araştırma
Kongresi, Madrid, 1974 (Bükreş: Editura Academiei; Paris: Les Belles Lettres,
1976), s. 510, 513-514 ve n.44.
35. Philoponus ap. Athenaeus 5.214d-215a. Apellicon madeni parası ve çıkma ta
rihi hakkında bakınız, Margaret Thompson, Atina'nın Yeni Tarz Gümüş Para
ları, Para Bilimi Araştırmaları 10, 2 cilt (New York: Amerikan Para Bilimleri
Topluluğu, 1961), 1: 364-367, 389, 551, 587; Thompson, "Yine Atina", Para
Bilimleri Dergisi, 7:2 (1962): 306; D. M. Lewis, "Atina Yeni Tarz Gümüş Pa
raları Kronolojisi", Para Bilimleri Dergisi, ser. 7:2 (1962): 278; H. B. Mat-
tingly, Thompson eleştirisi, Agrinion Hazinesi, Para Bilimleri Dergisi ser. 7:9
(1969): 327; Mattingly, "Atina Yeni Tarz Gümüş Paralarında Bazı Üçüncü
Yetkilisi, Yunan Araştırmaları Dergisi 91 (1971): 85-87; Badian, "Roma, Ati
na ve Mithradat", s. 517-520
36. Ferguson, Yunanlı Atina, s. 446-452; Habicht, Atina, s. 304-305
37. .1. H. D'Arms, Napoli Körfezinde Romalılar, (Cambridge, MA: Harvard Üni
versitesi baskısı, 1970), s. 31-33, 177
38. A. Hillscher, "hominum Litteratorum Graecorum ante Tiberi-
i mortem in urbe Roma commoratorum historia critica", Neue Jahrb. Für class.
Philol. Und Paed., Suppl. Bd. 18 (1892): 363, n.8
39 I '. Moraux, Der Aristotelismus bei den Griechen von Andronikos bis Alexander
von Aphrodisias,3 cilt (Berlin: De Gruytet, 1973-2001), 1, Die Renaissance des
Aristotelismus im 1 Jh. V. Chr.: 33-34 ve notlar 3 ve 4, Tyrannio'nun kütüpha
nede yaptıkları hakkında diğer görüşler için.
4O Epistulae ad Atticum 4.10.1, 4.14.2, Epistulae ad familiar e s 1.9.23. "Aris
to'nun Davranışı" diyalog çerçevesinde uzun tefsir pasajlarıdır: bakınız Augus
tus S. Wilkins, éd., M. Tulli Ciceronis de Oratore Libri Très, 3 cilt (Oxford:
Oxford Üniversitesi baskısı, 1994), 1: 2-4 ve D. R. Shackleton Bailey, Cicero:
Epistulae and Familiäres, 2 eilt. (Cambridge, Cambridge Üniversitesi baskısı,
1977), 1: 315
41. Epistulae ad Attieum 4.10.1; belki Çiçero'ya Aristo'nun bu portresini, Aris
to'nun Faustus'un kütüphanesinde bulunan eserleri hatırlatmıştır.
42. Münzer, Real-Encyclopadie d. Klassischen Altertumswissenschaft (1900), s.v.
Cornelius (no. 377), 1516; Carl Wendel, "Das Griechisch-Römische Altertum",
yeri, Georg Leyh, ed., Handbuch der Bibliothekswissenschaft, 3 eilt (Wiesba
den: O. Harrassowitz, 1952-1861), 3.1.2: 112; D. R. Shackleton Bailey, Cice
ro'nun Atticus'a Mektupları, 6 eilt (Cambridge, Cambridge Üniversitesi baskı
sı, 1965-1970), 2: 195
43. Israel Shatzman, Senatonun Serveti ve Roma Politikaları (Brüksel: Latomus,
1975), s. 335-336; Çiçero, Epistulae adAtticum 9.11.4
44. Tönnes Kleberg, "Eski Roma'da Kitap Mezatları", Libri 23 (1973): 1-5.
45. D'Arms, Romalılar, s. 68, 177
46. Jül Sezar, Bellum Africum 95; ayrıca bakınız Appian, Bellum Çivile 2.4.100 ve
Fr. Miltner, Real-Encyclopadie d. Klassischen Altertumswissenschaft (1952),
s.v. Pompeius (no. 54) 2263-2264
47. Faustus Cornelius Sulla, consul suffectus 31 aynı dönem; bakınız E. Groag, Re
al-Encyclopadie d. Klassischen Altertumswissenschaft (1900), s.v. Cornelius
(no. 378), 1517, E. Groag ve A. Stein, ed. Prosopographia Imperii Romani, 2.
baskı, 7 cilt (Berlin, De Gruyter, 1933-1999) C 1459; Lucius Cornelius Sulla
Felix, consul Ordinarius 33 aynı dönem: bakınız Real-Encyclopadie d. Klas
sischen Altertumswissenschaft (1900), s.v. Cornelius (no. 393), 1566; Proso
pographia Imperii Romani, (2.baskı), C 1465; Faustus Cornelius Sulla Felix,
consul Ordinarius 52 aynı dönem: bakınız Groag, Real-Encyclopadie d. Klas
sischen Altertumswissenschaft (1900), s.v. Cornelius (no. 391), 1522; Proso-
pographia Imperii Romani, (2.baskı), C 1464; aile ağacı için, bakınız Proso-
pographia Imperii Romani, (2.baskı), 2: 362.
4
O n b e ş i n c i yüzyıl A v r u p a ' s ı n ı n e n y e t e n e k l i A s t r o n o m v e m a t e m a t i k -
ç i s i J o h a n n e s R e g i o m o n t a n u s ( 1 4 3 6 - 1 4 7 6 ) h a k k ı n d a y a z ı l a n 1797 tarihli
b i r biyografi, R e g i o m o n t a n u s ' u n K ü t ü p h a n e s i n i n bir z a m a n l a r temsil etti-
ğ i h a z i n e " n i n y o k o l u ş u n u k ı n ı y o r v e b u k a y b ı , bir o n y e d i n c i yüzyıl ki-
tap a ş ı ğ ı n ı n s ö z l e r i n i t e k r a r l a y a r a k a ç ı k l ı y o r d u : "Özel kütüphanelerin öm-
rü neredeyse bir anlıktır. Onlar.... koleksiyoncuları ile birlikte ölür."1 R ö -
n e s a n s d ö n e m i n d e k o l e k s i y o n c u l u k l a ilgili kültürel u y g u l a m a l a r h a k k ı n
daki y a k ı n z a m a n l a r d a g e r ç e k l e ş t i r i l e n ilim, özel k ü t ü p h a n e l e r i n ö l ü m ü
k o n u s u n d a d a h a detaylı a ç ı k l a m a l a r s a ğ l a m a k t a d ı r . 1 9 7 0 ' l e r d e n beri, ar
t a n s a y ı d a sanat, e k o n o m i v e k ü l t ü r tarihçisi, İ t a l y a n R ö n e s a n s ' ı n ı n tarihi
ni, tüketiciliğin v e sahibi o l m a y a ilginin v e d o l a y ı s ı y l a k o l e k s i y o n c u l u ğ u n
g e l i ş t i ğ i d ö n e m o l a r a k g ö s t e r m e k t e d i r . S a d e c e birkaç t a n e s i n i s a y a c a k
olursak, R i c h a r d G o l d t h w a i t e , L i s a J a r d i n e , T h o m a s D a c o s t a K a u f m a n n ,
Anthony G r a f t o n v e P a u l a F i n d l e n gibi b i l i m a d a m l a r ı için R ö n e s a n s , n e s -
n e l e r v e b u n u n y a n ı sıra k e l i m e l e r h a k k ı n d a yeni bir k e n d i n e h a s bilinçli-
lik halini temsil etmektedir.2
Kitaplar, r e s i m l e r , b i l i m s e l cihazlar, k a b a r t m a taşlar ve d i ğ e r " t o p l a n a -
bilirler", s a d e c e servet v e s t a t ü n ü n ö l ç ü t ü değil, sarayları, bilim a d a m l a r ı
nı, h ü m a n i s t l e r i , sanatçıları b i r b i r l e r i n e b a ğ l a y a n h e d i y e v e r m e k ü l t ü r ü n ü n
e n ö n e m l i özellikleri h a l i n e g e l m i ş t i . B u o r t a m d a k i t a p l a r s a d e c e m e t i n l e
rin taşıyıcısı o l m a k t a n ç ı k ı p , t ü k e t i m m a l ı h a l i n e d ö n ü ş m ü ş t ü . F i z i k s e l
n e s n e l e r gibi, k i t a p l a r d a , o n l a r a s a h i p o l a n ( v e y a v e r e n ) kişilerin k o n u m u
nu belirtebilir. M e t i n l e r i n , f o r m a t l a r ı n ve s ü s l e m e l e r i n i n s u n u ş u ile g e ç
m i ş l e r i n d e k i d e ğ e r l e r i yansıtabilir; y a d a k o l e k s i y o n p i y a s a s ı n d a satın alı
n a b i l e c e k , s a t ı l a b i l e c e k ve t e k r a r t o p l a n a b i l e c e k e s e r l e r olarak iş görebilir
lerdi. T o p l a n a b i l e n şeyler, tabii, a y n ı z a m a n d a atılabilirdi. J a r d i n e Worldly
Goods'da K i ş i s e l k ü t ü p h a n e l e r i n , b ö y l e c e " i k i k a d e m e d e işlediğini: h e m
statü s e m b o l ü v e y a s a n a t k o l e k s i y o n l a r ı n ı n gösterişli s u n u m u , h e m d e ye
n i d e n b u l u n a n ve orijinal k o m p o z i s y o n l a r için ciddi bir m e t i n b a n k a s ı , sis
t e m a t i k olarak d ü z e n l e n m i ş bir h a v u z olarak - y e n i d e n c a n l a n d ı r ı l a n kla
sik e ğ i t i m d e k i yeni g e l e n e k t e h a y a t i bir k a y n a k o l a r a k " 3 işlediğini belirt
m e k t e d i r . B ö y l e bir k a p s a m d a b a k ı l d ı ğ ı n d a , R e g i o m o n t a n u s ' u n K ü t ü p h a
n e s i n i n n e r e d e y s e y o k o l m a s ı ( 2 8 8 orijinal e l y a z m a s ı n ı n y a k l a ş ı k % 2 0 ' s i
b u l u n a b i l m i ş t i r ) , k o r u m a n ı n y a n ı n d a t ü k e t i m e d e bir ayrıcalık t a n ı y a n R ö
n e s a n s d ö n e m i A v r u p a ' s ı n ı n k ü l t ü r ü n e bir ö r n e k teşkil e t m e k t e d i r .
Bu bölüm, söz konusu örnekleri araştırmak amacıyla, " R e g i o m o n t a
n u s ' u n K ü t ü p h a n e s i " ile ilgili, b u r a d a en iyi ş e k i l d e tırnak işaretleri ile
g ö s t e r i l e n bir y a p ı y l a üç farklı h i k â y e s u n m a k t a d ı r . İlk h i k â y e , " R e g i
o m o n t a n u s ' u n K ü t ü p h a n e s i " o l a r a k i s i m l e n d i r i l e n bir k ü m e n i n t a r i h i n i n
izini s ü r m e k t e d i r . İkinci h i k â y e , k ü t ü p h a n e n i n h â l â m e v c u t o l a n ü ç a d e t o n
altıncı yüzyıl e n v a n t e r i n i i n c e l e y e c e k v e k ü t ü p h a n e n i n , h e m m e t i n h e m d e
tarihi e s e r a ç ı s ı n d a n , içeriği h a k k ı n d a bazı y o r u m l a r y a p a c a k t ı r . Ü ç ü n c ü
h i k â y e , R e g i o m o n t a n u s ' u n ö l ü m ü n d e n s o n r a , k ü t ü p h a n e n i n çeşitli " k u l l a
n ı m " şekillerini, J a r d i n e ' i n m e t i n v e ö d ü l olarak t a n ı m l a y a b i l e c e ğ i şeyle
rin k a y n a ğ ı o l a r a k f o n k s i y o n u n u v e R e g i o m o n t a n u s ' u n b i y o g r a f i k s i m g e
lerinin o l u ş t u r u l m a s ı n d a k i r o l ü n ü d e ğ e r l e n d i r e c e k t i r .
Fiziksel bir k i t a p t o p l u l u ğ u o l a r a k k ü t ü p h a n e n i n h i k a y e s i , ikinci* e d e
biyat ile, E r n s t Z i n n e r ' i n , e n fazla detayı içeren 1938/1968 R e g i o m o n t a -
nus biyografisi ile başarıyla şekillendirilmiştir. Regiomontanus'un 1476
yılında ölümünden sonra yaklaşık bir yüz yıl boyunca kütüphanesi yarı-tu-
tarlı bir şekilde, Nuremberg belediye meclisinde dağınık olarak belgelene
rek, varlığını sürdürmüştü. Regiomonlanus, Leipzig ve Viyana'da üniver
siteye devam ettikten sonra, 1461 yılında İtalya'ya seyahat ederek, orada
Yunanlı kitap aşığı Kardinal Bessarion'un çevresine katılmıştı. 1467 yılı
na gelindiğinde, Macaristan'a ve Başpiskopos Jânos Vitéz'in sarayına git
miş ve 1471 'de Regiomontanus, bir baskı makinesi kurmak amacıyla Nu-
remberg'e geçmişti. Beş yıl sonra R o m a ' d a öldüğünde, Regiomonta
nus'un mallan, kütüphanesi de dâhil olmak üzere, Nuremberg'de kalmış-
lı. Regiomontanus'un ölümünden önce çıkan, bilinen hiçbir kaynak kütüp
haneden bahsetmemektedir. 4 "Regiomontanus'un kütüphanesi"nin öykü
sü, bu nedenle 1476 yılında, 1470'lerin başında Regiomontanus'la astro
nomi gözlemleri yapan Nuremberg'li tacir Bernhard Walther'in kütüpha
n e n i n tamamını ve ek olarak, bazı astronomi cihazlarını Regiomonta
nus'un varislerinden satın almasıyla başlamaktadır. Satışın haberleri çok
çabuk yayılmıştı ve 1478'e gelindiğinde, -kütüphanesi 5. bölümde ince
lenmekte olan - Macar Kralı Matthias Corvinus'un, Walther'den kitapları
Ve enstrümanları satın alma konusunda başarısız bir girişimi olmuştu. Da
ha sonraki şikâyetlerden anlaşıldığı kadarıyla, Walther kitapları kilit altın-
da tutuyor ve hiç kimsenin onları kullanmasına izin vermiyordu. 5
Walter 1504 yılında öldü. Vasiyetinde, kitaplar ve enstrümanlarda as
lan payının, Regiomontanus ve Walther'in Nuremberg'deki St Sebaldus
kilisesindeki aileleri için her yıl düzenli olarak kilise töreni yapılmasını
sağlamak amacıyla satılması öngörülüyordu. Vasiyet ayrıca, kitapların,
özellikle "matematik, astronomi, astroloji ve optik" konularındakilerin,
BIR arada tutulmasını ve bütün olarak satılması gerektiğini belirtiyordu.
Walther'in vasiyetini yürüten kişilerin bu hedefi gerçekleştirmesi için,
yaklaşık yirmi yıl geçmesi gerekecekti. Bu arada koleksiyon, münferit sa
tışlar ,hırsızlık ve yerel bilim adamlarına kitapların düzensiz bir şekilde
ödünç verilmesi suretiyle, buharlaşmaya başlamıştı. İşte, kütüphanenin ilk
iki envanterinin hazırlanması bu döneme rastlamaktadır. 1512'de, Sakson-
ya Seçici Kurul üyesi Akıllı Frederick, Wittenberg'de yeni kurulan üni-
versitesi için kütüphane oluşturmuştu ve bu kütüphanenin yöneticiliğini
g e n ç Erfurt h ü m a n i s t i G e o r g S p a l a t i n y a p a c a k t ı . H e m e l y a z m a l a r ı h e m d e
basılı k i t a p l a r a r a r k e n S p a l a t i n e n a z sekiz m a n a s t ı r k ü t ü p h a n e s i n e y a z m ı ş
v e kitaplık m e v c u t l a r ı n ı n t a m listelerini istemişti. A y n ı z a m a n d a , N u r e m -
berg'teki arkadaşlarına da yazarak, "Regiomontanus'un Kütüphane-
s i " n i n e n v a n t e r i n i istemişti. H e r ne k a d a r son k o p y a b u l u n a m a m ı ş ol
sa d a , Willibald P i r c k h e i m e r ' i n el y a z ı s ı y l a y a z ı l m ı ş o l a n taslak, o a n d a
W a l t h e r ' i n m e k a n ı n d a b u l u n a n altı e n s t r ü m a n v e 187 kitabı t a n ı m l a m a k
tadır. B u n u n k a ç t a n e s i n i n R e g i o m o n t a n u s ' a ait o l d u ğ u b i l i n m e m e k t e d i r .
Y i n e d e m e v c u t m e k t u p l a r d a a ç ı k l a n m a y a n n e d e n l e r l e - belki d e t a l e p
e d i l e n fiyat ç o k p a h a l ı o l d u ğ u n d a n - S p a l a t i n W a l t h e r ' i n v a r i s l e r i n d e n
h i ç b i r şey a l m a m ı ş g ö r ü n m e k t e d i r / '
1514 yılında, N u r e m b e r g B e l e d i y e Meclisi W a l t h e r ' i n (yaklaşık bir
yüzyıl ö n c e k u r u l a n R a t s b ü c h e r e l ' i n b o y u t u n u n e r e d e y s e ikiye k a t l a y a
c a k ) kitapları v e c i h a z l a r ı için 2 0 0 G u l d e n teklif etti. A m a M e c l i s , 1519
yılına k a d a r W a l t h e r ' i n k i t a p l a r ı n ı n ö n e m l i bir b ö l ü m ü n ü k ü t ü p h a n e s i için
a l m a y ı b a ş a r a m a d ı . Bir M e c l i s ü y e s i n i n , H i e r o n y m u s R u d o l f ' u n e l i n d e
b u l u n a n 1522 yılına ait e n v a n t e r , o d ö n e m d e k o l e k s i y o n d a 146 k i t a p liste
l e m e k t e d i r . 7 B u n d a n kısa bir s ü r e s o n r a , " R e g i o m o n t a n u s ' u n K ü t ü p h a n e
s i n d e n bir ç o k k i t a p , 1 5 2 6 ' d a M e l a n c h t h o n ' u n yeni k u r u l a n lisesinde m a
tematik öğretmek üzere N u r e m b e r g ' e çağrılan Johannes S c h ö n e r ' e ö d ü n ç
verildi. S c h ö n e r 1 5 4 0 ' l a r ı n s o n u n d a e m e k l i o l d u ğ u n d a , k i t a p l a r halefi
J o a c h i m H e l l e r ' e g e ç m i ş t i . S c h ö n e r gibi, H e l l e r d e N u r e m b e r g ' d e bir b a s
k ı m a k i n e s i çalıştırıyor v e d ü z e n l i o l a r a k astrolojik m e t i n l e r v e t a k v i m l e r
b a s ı y o r d u . V e y i n e S c h ö d e r gibi, " R e g i o m o n t a n u s ' u n K ü t ü p h a n e s i n d e k i
e l y a z m a l a r ı a r a s ı n d a b u l d u ğ u m e t i n l e r i b a s m a k istiyordu. A m a m a l i d ü
zensizlikler ve Belediye Meclisinin muhalifleri t a r a f ı n d a n y a z ı l a n dini
b r o ş ü r l e r i b a s m a kararı, b u p l a n l a n b o z m u ş v e H e l l e r ' i n h a p s e d ü ş m e s i n e
n e d e n o l m u ş t u . 1563 y ı l ı n d a M e c l i s , H e l l e r ' i s a p k ı n l ı k l a ( F l a c i u s ' c u l u k )
s u ç l a d ı v e N u r e m b e r g ' d e n ayrılması için bir hafta süre v e r d i . A m a ş e h r i n
kitaplarını Heller ayrılmadan önce alma hevesiyle, Meclis "Reliquiae
Bibliothecae R e g i o m o n t a n a e * " envanterinin hazırlanması yetkisini verdi.8
A n c a k 1969 y ı l ı n d a b u l u n a b i l e n b u liste, ( d o k u z " k a y ı p " o l a r a k n i t e l e n d i -
rilen k a l e m d â h i l ) 149 e l y a z m a s ı v e basılı ç a l ı ş m a y ı t a n ı m l ı y o r d u v e b ü
tün kitapların Nuremberg Stadtbibliothek'e iade edilmesi gerektiğini be
lirtiyordu.
Bu n o k t a d a , " R e g i o m o n t a n u s ' u n K ü t ü p h a n e s i " ile ilgili ilk h i k â y e için
b e l g e l e r e dayalı izler s o n a e r m e k t e d i r . I n g e N e s k e ' n i n y a k ı n z a m a n l a r d a
ki Die Handschriften der Stadtbibliothek Nürmberg* k a t a l o g u , k i t a b ı n so
n u n d a k i bilgiler ( k o l o f o n ) , kitabın ü z e r i n d e k i etiket, e l yazısı, cilt y a d a ü ç
e n v a n t e r d e k i t a n ı m s a y e s i n d e izi " R e g i o m o n t a n u s ' u n K ü t ü p h a n e s i " n e ka
d a r s ü r ü l e b i l e n 33 el y a z m a s ı n ı ve iki basılı kitabı i ç e r m e k t e d i r . S t a d t b i b -
l i o t h e k ' d e b u l u n a n el y a z m a l a r ı n a ilişkin, el yazısı ile y a z ı l m ı ş en eski ka
t a l o g 1627 y ı l ı n d a b a ş l a m ı ş o l u p , k ö k e n i " R e g i o m o n t a n u s ' u n K ü t ü p h a n e -
si"ne kadar izlenilebilen sadece 30 el yazması listelemektedir. Anlaşılan,
" R e g i o m o n t a n u s ' u n K ü t ü p h a n e s i n d e k i e l y a z m a l a r ı n ı n a s l a n payı, 1563
y ı l ı n d a n s o n r a k i y a r ı m y ü z y ı l d a k a y b o l m u ş t u r . K i t a p l a r ı n fiziksel bir biri
k i m i o l a r a k " R e g i o m o n t a n u s ' u n k ü t ü p h a n e s i n i n h i k â y e s i , b ö y l e l i k l e da
ğ ı l m a ve k a y b o l m a ile s o n a e r m e k t e d i r . Bu dağınıklığın nasıl o l u ş t u ğ u n a
dair hiçbir kanıt b u l u n m a m a k t a d ı r . Kayıtların kasıtlı olarak b o z u l m a s ı mı
v e y a s a t m a k t a n kaynaklı m ı , hırsızlık, iade k o n u s u n d a ihmalkârlıklar, yan
gınlar, savaşlar ya da kurtlar m ı ? N u r e m b e r g ' i n dışında, St P e t e r s b u r g ' d a n
Viyana'ya, New York'a dağılmış kütüphanelerde, "Regiomontanus'un
K ü t ü p h a n e s i n e ait o l a n m a l z e m e l e r içeren s a d e c e 1 7 e l y a z m a s ı b u l u n
muştur.10
" R e g i o m o n t a n u s ' u n K ü t ü p h a n e s i n i n t a r i h i n e ilişkin ikinci h i k â y e ,
b u r a d a g e r e k l i l i k n e d e n i y l e k ı s a l t ı l m ı ş t ı r . H â l â m e v c u t o l a n ü ç a d e t 16.
y ü z y ı l e n v a n t e r i n d e a ç ı k l a n d ı ğ ı ş e k l i y l e , k ü t ü p h a n e n i n içeriğini d e ğ e r
lendirmektedir. Eğer " R e g i o m o n t a n u s ' u n K ü t ü p h a n e s i n i n , envanterler
d e n b i r i n d e g ö r ü n e n h e r h a n g i bir cildi içerdiğini d ü ş ü n ü r s e k , o z a m a n ,
t o p l a m 2 8 8 farklı e l y a z m a s ı o l d u ğ u n u g ö r ü r ü z . B u n l a r ı n 6 3 tanesi ü ç lis
t e d e d e y e r a l m a k t a d ı r . B u t o p l a m d a n , 6 6 e l y a z m a s ı ( v e y a b u n l a r d a n ba
sılan m e t i n l e r ) h â l â m e v c u t t u r . 1 5 6 3 e n v a n t e r i , 1 5 0 4 ' d e n s o n r a basılan e n
az 13 kitap içermektedir. Bu da, " R e g i o m o n t a n u s ' u n K ü t ü p h a n e s i n i n ,
Walther'in 1 5 0 4 y ı l ı n d a k i ö l ü m ü n d e n s o n r a b ü y ü m e y e d e v a m ettiğini
göstermektedir.
İ ç e r d i ğ i m e t i n l e r e b a k ı l d ı ğ ı n d a , " R e g i o m o n t a n u s ' u n K ü t ü p h a n e s i " di
ğ e r t a n ı n m ı ş o n b e ş i n c i y ü z y ı l kişisel k ü t ü p h a n e l e r i n d e n belirgin bir şekil
de ayrılmaktadır. Q u a t t r o c e n t o ' d a k i İtalyan kütüphanelerini incelerken
P a u l R o s e , b ü y ü k h ü m a n i s t k ü t ü p h a n e l e r i n , " k l a s i k taraflılık g ö s t e r d i ğ i v e
sayısız Y u n a n e l y a z m a s ı " , ö z e l l i k l e E u c l i d , A r ş i m e t , A p o l l o n i u s , D i o p -
hantus, Proclus, H e r o ve P a p p u s ' u n Yunanca matematik çalışmalarını
içerdiği s o n u c u n a v a r m ı ş t ı . 1 1 Ö r n e ğ i n , B e s s a r i o n ' u n k ü t ü p h a n e s i n i n kaba
c a % 6 0 ' ı Y u n a n c a m e t i n l e r d e n o l u ş u y o r d u . T h o m a s H a f f n e r ' i n , altı 15.
y ü z y ı l İtalyan h ü m a n i s t kişisel k ü t ü p h a n e l e r i ü z e r i n d e y a p t ı ğ ı a r a ş t ı r m a
d a , 2 5 0 0 ' d e n fazla m e t n i n k o n u l a r ı n a g ö r e d a ğ ı l ı m ı ş u ş e k i l d e d i r : H u k u k
( % 2 0 ) , e d e b i y a t ( % 1 7 ) , kilise eseleri ( % 1 5 ) , felsefe ( % 1 5 ) , tarih ( % 1 0 ) ,
d o ğ a l v e u y g u l a m a l ı b i l i m l e r ( % 5 ) , diğerleri ( % 1 8 ) . 1 2
Ancak, kendisinin derin Yunanca bilgisine rağmen, "Regiomonta
n u s ' u n K ü t ü p h a n e s i " i n a n ı l m a z bir ş e k i l d e L a t i n c e k a l m ı ş t ı .
1(11
R e g i o m o n t a n u s ' u n kitaplarının ödül haline geldiğine dair en güzel örneği
oluşturmaktadır.
P i r c k h e i m e r ' i n 1530 y ı l ı n d a ö l ü m ü n d e n sonra, kişisel eserleri d ö k ü m
altına a l ı n m ı ş t ı . A m a S c h ö n e r v e V e n a t o r i u s t a r a f ı n d a n h a z ı r l a n a n , b ü y ü k
k ü t ü p h a n e s i n i n listesi k a y b o l m u ş t u . 1560 yılında P i r c k h e i m e r ' i n torunu
g e n ç W i l l i b a l d İmhoff, h â l â b o z u l m a m ı ş o l a n k ü t ü p h a n e y i m i r a s o l a r a k
a l d ı ğ ı n d a , d e ğ e r i n i n 8 0 0 G u l d e n o l d u ğ u n u t a h m i n e d i y o r d u , i m h o f f v e va
risleri k ü t ü p h a n e y i , k ü ç ü k k a y ı p l a r l a , O t u z Yıl S a v a ş ı n a k a d a r bir a r a d a
tutmayı başardı. 1 6 3 6 y ı l ı n d a basılı k i t a p l a r v e e l y a z m a l a r ı n d a n o l u ş a n
k o l e k s i y o n u İngiliz k o l e k s i y o n c u A r u n d e l K o n t u T h o m a s H o w a r d ' a sattı
lar ( e n v a n t e r b u l u n m a m a k t a d ı r ) . A m a bilindiği gibi, P i r c k h e i m e r i a n a ' n ı n
t a m a m ı İ n g i l t e r e ' y e g i t m e m i ş t i . 1564 y ı l ı n d a imhoff, E g i d i e n p l a t z ' d a , bir
zamanlar Nuremberg'li yayıncı Anton Koberger'in sahip olduğu büyük
bir ev satın a l m ı ş t ı . E v i y e n i l e r k e n , Imhoff, k ü ç ü k k i l i s e s i n d e gizli bir d o
lap y a p t ı r m ı ş t ı . Y a k l a ş ı k iki asır s o n r a , 1750 y ı l ı n d a N u r e m b e r g ' l i soylu
v e hevesli sanat v e k i t a p k o l e k s i y o n c u s u C h r i s t o p h J o a c h i m H a l l e r v o n
H a l l e r s t e i n ( 1 7 2 3 - 1 7 9 2 ) , A n n a Sibylla i m h o f f ' l a e v l e n i p , evi t e k r a r y e n i
l e d i ğ i n d e , d o l a b ı b u l m u ş t u . H a l l e r d o l a b ı n i ç i n d e , P r i c k h e i m e r ' i n yüzler
ce mektubu, günlüğü, çalışmalarının bazı temiz k o p y a l a n ve Yunanca m e
tinlerin el yazısı ile bazı t e r c ü m e l e r i n d e n o l u ş a n gizli b ö l m e y i b u l m u ş t u .
O d ö n e m d e yaşayan kaynaklar tarafından belirtilmese de, d a h a sonra Hal
ler'in kütüphanesinde ortaya çıkan üç R e g i o m o n t a n u s el yazması eserin de
dolapta bulunduğunu düşünebiliriz.27
1799 yılında, bir b a ş k a N u r e m b e r g ' l i k o l e k s i y o n c u , ç o k y ö n l ü tarihçi
ve sanat eleştirmeni Christoph Gottlieb von M u r r (1733-1811), Haller von
Hallerstein'in mekanından üç Regiomontanus el yazmasını toplam olarak
s a d e c e altı b u ç u k G u l d e n e satın a l m ı ş t ı . 2 8 N u r e m b e r g ' i n g ö r k e m l i R ö n e
s a n s g e ç m i ş i k o n u s u n d a o n sekizinci yüzyılın s o n l a r ı n d a c a n l a n a n ilginin
önderi olarak Murr, daha önce Haller von Hallerstein'in koleksiyonundan
R e g i o m o n t a n u s ' u n basılı çalışmaları v e D ü r e r tarafından y a z ı l a n m e k t u p
lar konusunda kısa bir biyografik makale yazmıştı.29 Aynı şekilde
1 7 6 0 ' l a r d a M u r r , bir tefecinin karısının e l i n d e e t k i n l i ğ i n i yitiren, 18 cilt
yayınlanmamış Kepler araştırması bulmuştu. 1773 yılına gelindiğinde,
Kepleriana'daki üniversite astronomi uzmanlarının ve rasathane müdürle-
rinin d i k k a t i n i ç e k m e y i b a ş a r a m a y ı n c a ( B e r l i n R a s a t h a n e s i n i n m ü d ü r ü J o -
h a n n B e r n o u l l i , M u r r ' a , e l y a z m a l a r ı n ı n ç a ğ d a ş b i l i m l e ilgisi b u l u n m a d ı
ğını b i l d i r m i ş t i ) , M U R R n i h a y e t R u s y a ' d a n I K a t e r i n a ' y ı , K e p l e r k i t a p l a r ı n ı
St P e t e r s b u r g Bilim A k a d e m i s i için satın a l m a y a ikna etmişti. M u r r
Kepleriana'ya önce metin olarak yaklaşmıştı, a m a kısa sürede piyasanın
bunları öncelikle ödül olarak değerlendirdiğini a n l a m ı ş t ı . 3 0
M u r r , R e g i o m o n t a n u s e l y a z m a l a r ı için b e n z e r b i r strateji u y g u l a m ı ş t ı .
1799 y ı l ı n d a , b u ü ç e s e r d e n 100 d u k a k a r ş ı l ı ğ ı n d a bile v a z g e ç m e y e c e ğ i n i
b e l i r t m i ş t i . A m a 1801 y ı l ı n d a , N a p o l y o n ' n u n birlikleri N u r e m b e r g ' i işgal
ettiği z a m a n , m a l i g ü ç l ü k l e r l e k a r ş ı l a ş ı n c a , M u r r , basılı e l ilanlarını ç a ğ
daş a s t r o n o m i u z m a n l a r ı n a g ö n d e r e r e k , ü ç e l y a z m a s ı n ı 8 0 0 G u l d e n kar
ş ı l ı ğ ı n d a s a t m a y a istekli o l d u ğ u n u d u y u r m u ş t u . B u " ö d ü l t a l e p f i y a t l a r ı "
karşısında Murr, ne koleksiyoncular, ne de çalışan astronomi uzmanları
a r a s ı n d a n alıcı b u l a m a m ı ş t ı . S o n u n d a , ç a r e s i z l i k i ç i n d e , 1805 y ı l ı n d a ü ç e l
yazmasını R u s y a ' d a n 1 Alexander'a vermişti. A m a bu kibar hediye verme
k ü l t ü r ü , M u r r ' ü eli b o ş b ı r a k m a m ı ş t ı . B i r yıl i ç i n d e R u s Ç a r ı M u r r ' e kar
şılık o l a r a k bir ö d ü l g ö n d e r m i ş t i - 2 . 0 0 0 G u l d e n d e ğ e r i n d e m ü c e v h e r l i bir
yüzük.31 1 8 0 5 ' d e n itibaren, ü ç R e g i o m o n t a n u s e l y a z m a s ı R u s y a ' d a h e
m e n h e m e n h i ç t a n ı n m a d a n k a l m ı ş t ı , t a k i 1958 yılında, Z i n n e r ' i n ısrarıy
la, R u s t a r i h ç i V a l e n t i n L . T s c h e n k a l t a r a f ı n d a n b u l u n u n c a y a k a d a r . 3 2 E l
yazmalarını metin olarak incelemek istediğinden, Zinner, N u r e m b e r g
S t a d t b i b l i o t h e k için, ü ç e l y a z m a s ı e s e r i n m i k r o f i l m k o p y a l a r ı n ı n y a p ı l m a
sını a y a r l a m ı ş t ı . F i l m l e r 1960 y ı l ı n d a g e l d i ğ i n d e , yerel N u r e m b e r g g a z e
teleri bu " s ü s l e r " i n [Zıerde] k a y n a ğ ı n a geri d ö n m e s i n i k u t l a m ı ş t ı . 3 3 İkinci
D ü n y a S a v a ş ı n d a k i y ı k ı m s o n r a s ı n d a y e n i d e n y a p ı l a n m a k t a olan bir ş e h i r
için, m i k r o f i l m l e r bile ö d ü l gibi g ö r ü n m ü ş t ü .
" R e g i o m o n t a n u s ' u n K ü t ü p h a n e s i " o l a r a k bilinen kültürel e s e r l e r l e ilgi
li bu üç h i k a y e - fiziksel bir b i r i k i m , e n v a n t e r seti ve d a h a s o n r a k i kulla
nıcılar için bir k a y n a k o l a r a k - s a d e c e belirsizlik ve k a y ı p değil, itibar ve
s i m g e ile d e ilgili h i k a y e l e r a n l a t m a k t a d ı r . 1 5 2 0 ' l e r d e R e g i o m o n t a n u s , sa
d e c e a s t r o n o m i s i a ç ı s ı n d a n değil, k a p s a m l ı özel k ü t ü p h a n e s i ile d e g i d e r e k
t a n ı n m ı ş t ı . A m a basit ciltleri v e s a d e y a p r a k l a n ile, R e g i o m o n t a n u s ' u n ki
tapları belli ki, J a r d i n e ' i n s ı n ı f l a n d ı r m a s ı n a geri d ö n ü l e c e k o l u r s a , k o r u n
maktan çok, tüketilmekteydi. M e t i n olarak kullanıldıktan sonra bir kenara
atılıyorlardı; ö d ü l o l a r a k , d e v a m l ı l ı k l a r ı n ı s a ğ l a y a b i l e c e k o l a n v e o n altın
cı yüzyılda kurulan b ü y ü k saray kütüphanelerine nadiren girmişlerdi.
Böylelikle, eşsiz yoğunluktaki m a t e m a t i k ve astronomi çalışmalarıyla do
l u b ü y ü k b i r o n b e ş i n c i yüzyıl kişisel k ü t ü p h a n e s i , 1563 y ı l ı n d a n s o n r a
k a y b o l d u . M e t i n o l a r a k d e ğ e r l e n d i r i l e n e l y a z m a s ı e s e r l e r i n ç o ğ u y o k ol
du. Sadece çok az sayıda eser varlığını sürdürmektedir.
Notlar
1. Johann Friedrich Heinrich Panzer, Bruckstücke zu Johann Regiomontans Leben
(Nuremberg: yayınlanmamış, 1797), s. 33, Hermann Conring'den alıntı.
2. Richard A. Goldthwaite, İtalya'da Servet ve Sanat Talebi, 1300-1600 (Baltimo
re: Johns Hopkins Üniversitesi Matbaası, 1993); Lisa Jardine, Dünyevi İyilik
ler: Rönesans m Yeni tarihi (New York: Doubleday, 1996); Thomas DaCosta
Kaufmann, Doğanın Üstünlüğü: Rönesans'ta Sanat, ilim ve Hümanizm açılan
(Princeton: Princeton Üniversitesi baskısı, 1993); Anthony Grafton, Klasikler
le Ticaret: Eski Kitaplar ve Rönesans Okuyucuları (Ann Arbor: Michigan Üni
versitesi Baskısı, 1997); Paula Findlen, Doğaya Sahip Olmak: Modern ital
ya'nın ilk Zamanlarında Müzeler, Koleksiyon ve Bilimsel Kültür (Berkeley:
California Üniversitesi Baskısı, 1994), aynı yazar, "Geçmişe Sahip Olmak: İtal
yan Rönesans'ında Maddi Dünya", Amerikan Tarih Dergisi 103 (1998): 83-114
3. Jardine, Dünyevi iyilikler
4. Regiomontanus prospektüsü, yaklaşık 1474 yılında basılmış, yayınlamayı dü
şündüğü 45 çalışmayı listeliyor, kişisel olarak bu metinlerin kopyalarına sahip
olup olmadığını belirtmiyor. Bakınız Ernst Zinner "Die wissenschaftlichen
Bestrebungen Regiomontans und B. Walthers 1478-1522", Beitrage zur Inku
nabelkunde N. F. 2 (1938): 89-103
5. H. Petz, "Urkundliche Nachrichten über den literatischen Nachlass Regiomon
tans and B. Walters 1478-1522", Mitteilungen des Vereins für Geschichte der
Stadt Nürnberg 7 (1888): 237-262; Ernst Zinner, Leben und Wirken des Job.
Müller von Königsberg genannt Regiomontanus [1938], değ. 2. baskı (Osnab
rück: Zeller, 1968), passim.
6. Franz von Saden ve J. K. F. Knaake, ed, Christoph Scheurl's Briefbuch: Ein
Beitrag zur Geschite der Reformation und ihrer Zeit (Poatdam: Gropius, 1867-
1872), s. 105-106; Gustav Bauch, "Zu Christoph Scheurl's Briefbuch", Neue
Mitteilungen aus dem Gebiet historisch-antiquarischer Forschungen 19
(1898): 400-456 (p. 433-436); Franzjosef Pensei, Verzeichmis der altdeutscher
und ausgewählter neuerer deutsche Handschriften in der Univeritatsbibliothek
Jena (Deutsche Texte des Mittelalters, 70/2) (Berlin Akademie-Verlag, l<>86),
s. Vii-viii, Irmgad Höss, Georg Spalatin, 1484-1545: Ein | 1956], 2nci
genişletilmiş baskı (Weimar: Hermann Böhlaus Nachfolger, 1989), s. 65-70;
[Willibald Pirckheimer] "Opus astronomicum incompletum", Stadtbibliothek
Nürnberg, Pirckheimer-Papiere 364, Umschlag 14, Blatt 3. Zinner, Leben und
Wirken des Joh. Müller, s. 260-261, bu dokümanı tanımlayan, içeriğini Regi-
omontus-Walther malzemelerinin hâlâ mevdut iki envanteri ile birleştiren ve
Pirckheimer'in, bunun yazarı olduğunu ilk tespit eden kişiydi, bu düşünceyi
Willibald Pirckheimer Briefwechsel'm şu andaki editörü olan Helga Scheible
tarafından, Haziran 1999'da yazara gönderdiği bir kişisel mektupla teyit edil
mişti. Bana bu el yazmasının fotoğrafını sağladıkları için Nürnberg Devlet Kü
tüphanesine teşekkür ediyorum.
7. "1522 1. Octobris sind Bernhardem Walthers seligen pucher verhanden gewest,
wie Gleich volgt", Nürnberg Devlet Arşivi, Reichtsstadt Nürnberg,
Landpflegeamt, Gemeinakten 1522, No. 5, 4 yaprak, 1888 yılında Petz'de dü
zenlenmiş, s. 247-262. Nürnberg Devlet Arşivi'nden Peter Fleichmann, Hazi
ran 1999'da yazara gönderdiği bir kişisel mektupta, bu envanterin yazarı olarak
Rıdolph'u teşhis etmişti.
8. Bakınız Klaus Matthaus, 'Zur Geschichte des Nürnberger Kalenderwesens:
"Die Entwicklung der in Nürnberg gedruckten Jahreskalender in Buchform",
Geschichte des Buchwesens' Arşivi 9 (1969), cols 965-1396 (1020-1038,
1380). Nuremberg'in Heller aleyhine yürüttüğü yasal dava ile ilgili, Nürnberg
Devlet Arşivinde, Reichhtadt Nürnberg, Ratskanzlei A-Laden 182, No.2'de
muhafaza edilen dokümanların içinde "Reliquiae bibliothecae Regioınontana-
e", 1 Haziran 1563, 7 sayfa, yer almaktadır. Bu el yazması kısmen Zinner 1968,
s. 252-258 tarafından kopyalanmıştır. 1522 ve 1563 envanterlerinin mikrofilm
lerini bana sağladıkları için Devlet Arşivine teşekkür ederim.
9. Circa 1550, Ratsbücherei, Devlet Kütüphanesi haline gelmişti. Bakınız J. Petz,
"Urkundliche Beiträge zur Geschichte der Bücherei des Nürnberger Rates"
1429-1538", Mitteilungen des Vereins für Geschichte der Stadt Nürnberg 6
(1886): 123-174; Karlheinz Goldmann, Geschichte der Stadtbibliothek Nürn
berg (Nuremberg: F. Willmy, 1957).
10. Inge Neske, Die Handschriften, der Stadtbibliothek Nürnberg, Bd. V: Die
lateinischen mittelaltterlichen Handschriften Varia, 13.-15. und 16,18
Jahrhundert (Wiesbaden: Harrossowitz Verlag, 1997); M. Christoph Reich,
"Index Librorum M. S. Membrane ceorum, secundem auetorum noinina",
1627, Nürnberg Devlet kütüphanesi, AK 12; Karl Fischer, "Die
Büchersammlung des Regiomontan" ", Bayerland 37 (1936): 438-440; Ric
hard L. Kremer, "Regiomontus'un Kütüphanesi: Üç on altıncı yüzyıl envante
rinin düzenlenmesi", hazırlık aşamasında.
11. Paul L Rose, "Hümanist Kültür ve Rönesans Matematiği: Quattrocento'mm
İtalyan Kütüphaneleri, Rönesans'taki araştırmalar 30 (1973): 46-105 (s. 48)
12. Thomas Haffner, Kardinal Giovanni d'Aragona'nın Kütüphanesi (1456-1485):
Illuminierte Handschriften und Inkunabeln für einen humanistischen
Bibliphilen zwischen Neapel und Rom (Wiesbaden: Reichert, 1997)
13. Ebernard Knobloch, "Zur Rezeption der arabischen Astronomie im 15.und 16.
Jarhundert", bulunduğu yer: Joseph W. Dauben ve diğerleri, ed., Matematiğin
tarifli: Sanat Şaheserleri. Flores Quadrivii - Christoph ./. Saika onuruna ya
pılan çalışmalar (San Diego: Akademik Matbaası, 1996): 237-261 (s. 239-240)
14. Diğer on beşinci ve on altıncı yüzyıl matematikçilerinin kişisel kütüphaneleri
nin envanterleri için, bakınız Paul Uiblein, "Johannes von Gmunden: Seine
Tätigkeit an der Wiener Universität" in idem, Die Universität Wien im
Mittelalter (Viyana: WUV-Universitatverlag, 1999), 349-398 (s. 393-395);
Barnabus B. Hughes "On Altıncı Yüzyıl Matematikçisi Johann Scheubel'in
Özel Kütüphanesi" Viator 3 (1972): 417-432.
15. Tahminen Georg Tanstetter Collimitius, "Viri mathematici", aynı yazar, ed. Ta-
hulae eelypsium Magislri Georgij Peurbachij, Tabula primi mohilis Joannis de
Monte Regio (Viyana: Johann Winterburger, 1514): sig aa4r-v; Erasmus Rein
hold, "Johannes Regiomontus Hakkında" [1549], yeri: Sachiko Kusukawa, ed.
Philip Melanchton, Felsefe ve Eğitim hakkında Söylevler (Cambridge: Cam
bridge Üniversitesi Baskısı, 1999): 236-247 (s. 246)
16. Detaylar için, bakınız Kremer, "Regiomontus'un Kütüphanesi".
17. Pirckheimer, Johannes Oecolampadius'a, 23 Ocak 1524, yeri: Emil Reicke ve
diğerleri, ed., Willibald Pirckheimers Briefweschel, 5 cilt (Münih: Beck, 1940-
2001): 5: 112-114; Ptoleın, Geographica« enarrationis libri oeto, Bilibaldo
Pirckheymero interprete, annotationes loannis de Regiomonte in errores com-
misos a lacobo Angela in translatione sua (Strasbourg: Johannes Grieningerus,
1525), s. lv-2v; Regiomontus, Üegenler Hakkında, De Triangulis Omnimodis
|1533], çeviren Barnabas Hughes (Madison: Wisconsin Üniversitesi baskısı,
1967), s. 3
18. Detaylar için, bakınız Kremer, "Regiomontus'un Kütüphanesi" ve Zinner, Le
ben und Wirken des Joh. Müller, passim.
19. Zinner, Leben und Wirken des Joh. Müller, s. 263, Schöner tarafından yayınla
nan el yazmalarının "büyük bir bölümü" tahrip olduğunu iddia ederken yanıl
maktadır. Bakınız Monika Franz, "Die Hanschriften aus dem Besitz des Ph.
Eduard Fuggr mit Berücksichtigung der Hanschriften des Johannes Schöner in
der Österreichischen Nalionalbibliothek", Codices manuscripti 14 (1998): 61-
143.
20. Jakob Ziegler'in 1548 yılında kuyrukluyıldızlarla ilgili bir metni yanlış bir şe
kilde Regiomontus'a atfetmesi konusunda bakınız, Zinner, Leben und Wirken
des Joh. Müller, s. 207-209.
21. Hans Rupprich, ed. Dürer Schriftlifte Nachlass, 3 eilt, (Berlin: Deutscher Ve-
rein für Kuntswissenschaft, 1956-1969): 1:222, 2: 75, 3: 54-55. Petrus Saxoni-
us'un mülkündeki kitaplann ve enstrümanların envanteri için, bakınız Avustur
ya Ulusal Kütüphanesi, Viyana, lat. 12411, s. 13.
22. Bakınız Rudolph Peiper ve Gustav Richter, ed., L. Annae-
i Senecae Tragoediae (Leipzig:Teubnar, 1867); Paul Lehmann, Eine Geshichte
der alten Fuggerbibliotheken, 2 cilt dev. Sayf. (TübinghemMohr, 1956-1960),
s. 200-201. Regiomontus'un Kütüphanesinin üç envanterinde Seneca'nın her
hangi bir metne rastlanmamıştır.
23. Bakınız Zinrter, Leben und Wirken des .loh. Müller, s. 173.
24. Henricus Brucaeus'tan Brahe'ye, 14 Mayıs 1576, bulmduğu yer: J. L. E. Dre-
yer, ed., Tychonis Brahe Dani opera omnia, 15 eilt (Hauniae: Libraria Gylden-
daliana, 1913-1929): 7:33, Bakınız Zinner, Leben und Wirken des.loh. Müller,
s.264.
25. Paul Lawrence Rose, İtalyan Matematik Rönesansı: Petrareh 'dan Galileo ya
Hümanistler ve Matematikçiler hakkında Araştırmalar (Cenevre: Droz, 1975),
s. 93 ilk olarak, bu el yazmasının (Columbia Üniversitesi, Plimpton 188), Re-
giomontis kütüphanesinden çıkan el yazıları ve işaretler içerdiğini anlamıştır.
Bakınız David Eugene Smith, Rara Arithnıetica (Boston: Ginn and Company,
1908), s. 454-456,480,486-487; Menso Folkerts, "Die mathematischen Studen
Regiomontanus in seiner Wiener Zeit", bulunduğu yer: Günther Hamann, ed,
Regiomontans-Studien (Viyana: Verlag der Österreichischen Akademie der
Wissenschaften, 1980) 175-209, bu el yazmasındaki Regiomontus imzalarının
tanımı için.
26. Rusya Bilim Akademisi Arşivi, St Petersburg şubesi, MSS IV-1-935, IV-1-937.
bu arşivin eski müdürü Vladimir Sobolcv'e ve personeline Eylül, 2()0()'de gös
terdikleri yardım için teşekkür ediyorum. Yazar, Michael Shank ile birlikte
Theon'un Savunması 'NıN sayısal versiyonunu hazırlamaktadır.
27. Pirckmayer'in kütüphanesi için, bakınız William Henry Black, Arms Üniversi
tesi Kütüphanesindeki Arundel El Yazmalarının Katalogu (Londra: Bentley,
1829); Emile Offenbacher, "Willibald Pirckheimer'in kütüphanesi". La bibli-
ofilia 40 (1938): 241-263; Arnold Reimann, "Die aelteren Pirckheimer" ed.,
Hans Rupprich (Leipzig: Koehler & Amelang, 1944), s. 173-230; Niklas Holz
berg, Willibald Pirckheimer. Greichischer Hiimainusinus in Deuchland (Mü
nih: Wilhelm Fink Verlag, 1981), s. 18, 87-89; Horst Pohl, ed., Williband Im-
hoff, Enkel Und Erbe Willibald Pirkhemers (Nuremberg: Selbstverlag des Stad
trats zu Nürnberg, 1992). Haller'in kütüphanesi ve Pirckheimeriana, bakınız Jo
hann Heumann, Edebi Dokümanlar (Altdorf: Lavr. Schupeel. Akad. Küt,
1758), sig. A3v-4d; Friedrich Karl Gottlob Hirsching, Versuch einer
Beschreibung sehenswürdiger Bibliotheken Teutschlands, 6'da 4 eilt (Erlan
gen: palm, 1786-1791), 3/1: 154-158; Reicke ve diğerleri, ed. Willibald
Pirckheimers Briefwechsel, 1: vii-xviii; Heinz Zimbauer, Die Haller von
Hallerstein: Eine Nürnberbger Patrierfamile im europäischen Raum (Nurem-
berg: Devlet kütüphanesi, 1961); Michael Diefenbacher ve Rudolph Endres,
ed., Stadtlexicon Nürnberg, 2nci gelişmiş baskı (Nuremberg: W. Tümmels mat
baası, 2000), s.v. "Haller von Hallerstein, Christoph Joachim"; Bibliotheca
Christ. Joach. Halleri de Hallerstein... Puhlicae auchtions lege inde a mense
jull.a. 1798, 2 cilt (Nuremberg, yayınlanmamış, 1798), 2: S i l .
28. Halen Schloss Gro,grundlach Aile Arşivinde bulunan "Bibliotheca... Halleri de
Hallerstein, 1798'de kayıtlı olan fiyatlara göre Murr, oradan iki basılı kitap ve
10 el yazması satın almış, Üçgenler el yazması için 1 gulden 20 kreuzer, İşa
retler için 3 gulden 15 kreuzer ve Theon'un Savunması için 2 gulden ödemiş
tir. Murr uzun zamandan beri Haller de Hallerstein kütüphanesine aşinaydı. Ba
kınız Christoph G. Von Murr, Beschreibung der vornehmsten
Merkwürdigkeiten in des H.R. Reichs freyen Stadt Nürnberg und auf der hhen
Shule zu Altdorf (Nuremberg: Zeh: 1778), 449-450, burada bu kütüphanenin
ebadını 15,000 cilt olarak tahmin etmektedir. Bertold Haller von Hallerstein'a
Aile Arşivinde bulunan eserlere danışmama izin verdiği için teşekkür ediyo
rum.
29. Christoph G. Von Murr, "Vertaute biedemannische Briefe Albrecht Dürers an
den berühmten Rathsherrn Wilibald Pirckheimer in Nürnberg", Journal zur
Kunstgeschichte und zur allgemeinnen Litteratur 10 (1781): 3-48; aynı yaza
rın, "Amplissima collecto operum lohannis Regiomontani", Journal zur
Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur 17 (1789): 356-363. Bakınız
Christian Konrad Nopitsch, Supplement, Nürbergis 4 (1808), s.v. "Murr, Chris
toph"; Christoph von Imhoff, ed., Berühmte Nürnberger aus neun
Jahrhunderten, 2nci genişletilmiş ve büyütülmüş baskı, (Nuremberg: A. Hoff-
man, 1989), s. 225-227; Johann Ferdinand Roth, Katalog librorum quos
Christophus Theophilus De Murr... collegerat... publiace auctionis lege pro
patarapecuniadistrahendorum (Nuremberg: Lechner, 1811), Murr'ün mülkiye
tinde bulunan 5,800'den fazla k.tabı listelemektedir.
30. Kepleriana'nın kökeni hakkında daha detaylı bilgi için, bakınız Martha List,
Die handschriftliche Nachlaß der aslronomen Johannes Kepler und Tycho
Brache, (Münih: Verlag der bayerischen Akademie der Wissenschaften, 1961)
31. Franz Xavier von Zach, Allgemenie Allgemeine geographische Ephermeriden
4 (1799), 171: "Herrliche Autographa Regiomontani (inedita?) besitzt v. Murr
in (Nuremberg: Wolf Penker, 1801). Murr'ün bu ikinci olarak belirtilen kopya
sı, s. 509-513 ile, Halleri.... Kütüphanesinden, 1798, Regiomontus'un belirgin
olarak işaretlenmiş üç el yazması ile ciltlenmiş olarak, Nuremberg'de, Alman
Ulusal Müzesinde, raf no. 4? W775'de bulunmaktadır. [Murr|, Johannis
Regiomontani tres Codices chartacei autographi in forma qartaa. in bibliotheca
C. T. de Murr Noimbergae (Nuremberg, 1803), Regiomontus'un üç el yazma
sını ve dört cilt basılı çalışmasını tarif etmektedir. Benim de incelediğim bu 4
sayfalık sirkülerin her kopyasının sonunda şöyle yazmaktadır: "800 fi" [yani
Gulden]. Murr'ün el yazmalarını satma önerisinin haberleri çok çabuk yayıl
mıştı. Bakınız Joseph Jerome LeFrançois de la Lande, Astronomi Bibliyografi
si [Paris, 1803], fas. Tekrar baskı (Amsterdam: J. C. Gieben, 1970), s. 858.
Kendisine ait "Üç El yazması", GNM 4 ? W775, Murr şunları yazmıştı: "Anno
1805 in lulio dono misi Alexsanre 1, Imp. Russ qui me donavit in lul. 1806
annulo pretiosissimo ulllltra 2600 (cancelled to 2000)". Murr'ün Rus Çarı ile
değişimleri için, bakınız Johann Georg Lampe'den Murr'a, 17/29 Mart, 1805,
10 Kasım, 1805; Michael Nikitos Muraviev'den Murr'a, 3 Ekim, 1805, Münih,
Bayern Devlet Kütüphanesi, Murriana II; Lampe'den Murr'a 7 Ağustos 1806,
Nuremberg, Alman Ulusal Müzesi, tarih Arşivi, Nachlaß Murr 1. Hiç yüzük
kullanmadığını iddia eden Murr, hayretler içinde, yüzüğü satmayı ve eski mali
gücüne kavuşmayı başaramamıştı. Bakınız Murr'dan Heinrich Reichard'a, 15
Kasım 1809, Nuremberg, Devlet Kütüphanesi, İmza. 1734, aynı dönem, Zin-
ner, Leben und Wirken des Joh. Müller, s. 264-265.
32. Bakınız Tschenakal'dan Zinner'e, 18 Eylül, 1958; Zinner'den Tschenakal'a, 29
Eylül 1958, Frankfurt aM, Institut für Geschichte der Naturwissenschaften,
Zinner Nachlaß. Tschenakal - Zinner haberleşmesinin kopyaları için David
King ve Ryszard Dyğa'ya teşekkür ediyorum.
33. Zinner'den Tschenakal'a, 29 Eylül 1958, ("Ihr fudn der 3 Ms Regiomontans
istsehr wicting, da diese 3 Ms bisher noch nicht untersucht und für die
Reiomontan-Forschung verwendet worden sind. Ich selbst kann es mir leider
nicht leisten, noch einmal nach Russland zu fahren und die Ms durchzusehen.
Es handelt sich um umfangreiche Arbeiten..."); Karlheinz Goldmann, "Drei
wertvolle wissenschaftliche Werke kehren in die Nürnberger Stadtbibliothek
zurück" I Haziran 1960, s. 2; Ernst Zinner, "Einige Handschriften des Johann
Reigmontan", Bericht des Historicshen Vereins für die Pflege der Geschichte
des ehemaligen Fürstbistums zu Bamberg 100 (1964): 315-321.
34. Bu araştırma ABD Ulusal Bilim Vakfının (SBR-9720672) ve Uluslar arası
Araştırma ve Değişim Kurulu'nun bağışları ile desteklenmiştir. Bu ikinci kuru
luşun ödeneği ABD Devlet Bakanlığı (Balık VIII Programı) ve Ulusal İnsanlık
Bağışı tarafından sağlanmıştır. Bu kuruluşların hiç birisi, burada belirtilen gö
rüşlerden sorumlu değildir.
5
Notlar:
1. Arşivciler Derneği Dergisi, 11 (1990): 102-103; Janos Belitzky , "Megvolte a
magyar kirâlyok leveltâra a török Budan", Leveltari Közlemenyek, 12 (1934):
155-158
2. Csaba Csapodi, Corvinus Kütüphanesi: tarihi ve Stokları (Budapeşte: Akade-
miai Kiado, 1973), s. 91-92
3. Istvan Sugar, A budat vâr es ostromai, (Budapeşte: Zrinyi, 1979), s. 39-40
4. Csaba Csapodi, Mikor pusztult el Mâtyâs kirâly könyvtâra? (Budapeşte: A
MTA Könyvtârânak Közlemenyei, 24, 1961), s. 8
5. 1869 yılında Sultan Abdül Aziz, Franz Joseph'e dört adet Corvina el yazması
sunmuştu. Aziz'in halefi II Abdül Hamid, 1877'de Budapeşte Üniversitesine
35 adet el yazması daha vermişti. Bunların içinde, 12 tanesinin, daha sonra ke
sin olarak Corvina el yazması olduğu belirlenmişti. 3 tanesinin konumu ise tar
tışılmaktadır. 1889'da Macaristan'daki bir keşif, bir başka gerçek el yazmasını
ortaya çıkarmıştı. Halen İstanbul'da kalan bir adet gerçek Corvina el yazması
bulunmaktadır.
6. Corvina kütüphanesinin tarihi ve kaderi için, Csapodi, Corvinus Kütüphanesi
ve Corvina Kütüphanesi 1490-1990 Kataloguna müteşekkirim. Uluslar arası
Corvina Fuarı (Budapeşte: Ulusal Szechenyl Kütüphanesi, 1990)
7. Bu, özellikle Lalinceye tercüme edilmek niyetiyle satın alınan Yunanca el yaz
maları için geçerliydi. Ayrıca, bazı durumlarda Corvina el yazmalarının yeni
sahipleri daha önceki mülkiyelin bülün kanıtlarını silmişti.
8. Martyv Rady, Ortaçağ Macaristan mda Asalet, Arazi ve Hizmet (Londra ve
Basingstoke: Palgrave - şimdi Palgrave Macmillan, 2000), s. 8-10
9. Istvân Hajnal, Irâstörtenet. Az irâsheliseg felûjulâsa korâhöl (Budapeşte: Bu-
davari Tudomânyos Târsasâg, 1921), s. 28-29
10. István Hajnal, L'enseignement de l'ectiture aux universités medievales, 2. bas
kı (Budapeşte: Akademiai Kiado, 1959), s. 196
11. Vatikan kütüphanesinde, 1480'lere gelindiğinde yaklaşık 3,600 el yazması bu
lunuyordu: Anthony Grafton, "Vatikan ve kütüphanesi", yeri: Anthony Grafton
ed., Yeniden Doğan Roma: Vatikan Kütüphanesi ve Rönesans Kültürü (Was
hington, DC: Kongre Kütüphanesi, 1993): 3-45 (s. 35)
12. László Kontler, Orta Avrupa'da Milenyum: Macaristan Tarihi (Budapeşte: At-
lantisz, 1999), s. 126
13.Jen(E Szıcs, "Avrupa'nın Üç Tarihi Bölgesi. Genel Bakış.", Acta Histórica
(Budapeşte) 29 (1983) s. 131—184; ayrıca bakınız Kontler, Orta Avrupa'da Mi
lenyum ve Slavonik ve Doğu Avrupa Dergisi, 78 (2000): 785-787'de benim ay
nı konudaki eleştirim.
14. Nándor Barna, Jellemvonások Mátyás király életéMEl a szemtanu Galeotti La
tin múve utan (Pest: Bartalits, 1862), s. 5, 30, 67
15. Csapodi, Corvinas Kütüphanesi, s. 31, 52, 468
16. Aynı eser, s. 226, 244
17. Elemér Mályusz, "Thuróczy János krónikaja és a Corvina", Filológiai Közlöny,
12 (1966): 282-302
18. Shayne Maıy Mitchell, "Macaristan'ın ve Macarların İtalya'daki Görüntüsü,
(1437-1526)", yayınlanmamış Doktora Tezi, Londra Üniversitesi, 1995, s. 181,
196; ayrıca bakınız Mitchell, "Aurelio Brandolini'nin De Comparatione Rei
Publicae et Regni'û (1490)", yayınlanmamış Felsefe Master incelemesi, Lon
dra Üniversitesi, 1985, s. 172
19. Csapodi, Corvinus Kütüphanesi, s. 21-24; ilgilenenler için Alexander Brassica
nus, De Salviani (Basle: Froben, 1530) önsöz, yaprak 3r.
20. Marianna D. Bimbatım, Çark ve Kalem: Janus Pannonius, Matthias Corvinus
ve Buda Sarayı (Budapeşte: Balassi, 1996) s. 111-1 13
21. Csapodi, Cornivus Kütüphanesi, s. 57-61
22. Aynı eser
23. Bu ve bunu izleyenlerin büyük bir bölümü için, bakınız Csaba Csapodi, András
Tóth, Miklós Vértesy, Magyar kónyvtártorténet (Budapeşte: Gondolat, 1987),
p. 51-84
24. L. Bernát Kumorovitz, "A budai várkápolna és a Szent-Zsigmond prépostság
torténetéhez", Tanulmányok Budapest Múttjából, 15 (1963): 109-151 (s. 109,
127)
25. Katalog Julius Pflugk tarafından basılmıştı, Epístola ad perillustren atque ge-
nerosissimum Vitus Ludovicum a Seckendorff (Jena: Bielckius, 1688), s.
60-106. Ayrıca bakınız John Stoye, Marsigli Avrupa'da 1681-1730 (New Ha-
ven ve Londra: Yale Üniversitesi Baskısı, 1994), s. 46
26. Csapodi, Tóth, Vértesy, Magyar kónyvtártorténet, s. 90-92
27. Vitez'in kütüphanesi Klara Csapodi-Gärdonyi tarafından yeniden oluşturul
muştur, Johannes Vitez'in Kütüphanesi, (Akademiai Kiadö: Budapeşte, 1984),
özellikle bakınız s. 131-135. Ayrıca bakınız E. Glowatzki ve E. Göttsche, Die
Tafeln des Regiomontanus, Ein Jahrhundertwerk (Münih: Institut für Gesc-
chichte der Naturwissenschaften, 1990) s. 5, 70-71, 180
28. Csapodi, Töth, Vertesy, Magyar konyvtärtörtenet, s. 52-56; Csaba Csapodi,
"Janus Pannonius könyvei es pecsi könyvtâr", yeri: Tibor Kardos ve Sândor V.
Kovâcs, ed., Janus Pannonius Tanulmûnyok (Budapeşte: Akademiai Kiadö,
1975): 189-206 (s. 203)
29. Andras Kubinyi, "A kincstari szemelyzet a xv. Szazad masodik feieben", Ta-
nulmânyok Budapest Multjahol, 12 (1957): 25-49 (s. 29)
30. Johann Christian von Engel, Geschichte des Ungrischen Reichs und seiner Ne-
henlander, 4 eilt (Halle: Gebauer, 1797-1804), 1: 17-181
31. Elemer malyusz ve Ivan Borsa, ed., Zsigmondkori okleveltar, 6 cilt, (Budapeş
te: Akademiai Kiadö, 1951-1999), 5: no 1031
32. Aynı eser, 1: no 1763 ve 2073; Ferenc Olexik, "Közepkori leveltartörteneti ada-
lok", Leveltari Közlemenyek, 13 (1935): 266-274 (s. 268)
33. Bu ve bundan sonra olanlar için, bakınız im re Hajnik, A kiralyi konyvek a veg-
yes hazakheli kiralyok korszakahan (Budapeşte: Ertekezesek a törtenelmi tudo-
manyok körebol VIII: 3 (1879)
34. Dezsö Szabo, "Adalekok a kiralyi könyvek törtenetehez", Turul, 24 (1906), s.
86-88
35. Engel, Geschichte des Ungrischen Reichs, 1: 152
36. Ilona Berkovits, Matthias Corvinus'un Kütüphanesinden Süslü El Yazmaları,
(Budapeşte: Corvina, 1964), s. 97
37. Engel, Geschichte des Ungrischen Reichs, 1:91
38. Hajnik, A kiralyi konyvek, s. 20. Kraliyet arşivinden bazen domus thesaurarius
veya on dördüncü yüzyılın başında regale conservatorium olarak bahsedilmek
tedir.
39. Elemer Malyusz, "Ortaçağ Macaristan'ında kraliyet şansölyeleri ve tarih kayıt
larının redaksiyonu", Ortaçağ, 75 (1969): 51-86, 219-254 (s. 220-226,229-234,
239-249
40. Bu ve bundan sonra olanlar için bakınız Franz Eckhart, "Die glaubwürdigen
Orte Ungarns im Mitteilungen des Instituts für österreichische Geschichts for-
sung, Enzganzungsband 9 (1915), s. 395-558; ayrıca bakınız Rady, Asalet,
Arazi ve Hizmet, s. 66-74.
41. Martyn Rady, "Ortaçağ Macar Yasasında "Yeni Bağış Hakkı", Slavonik ve Do
ğu Avrupa Dergisi, 79 (2001): 638-652
127
6
O el y a z m a s ı , m u h t e m e l e n Ü n i v e r s i t e k ü t ü p h a n e s i n i n on altıncı y ü z y ı
lın ilk y a r ı s ı n d a d a ğ ı l m a s ı n e d e n i y l e , şimdi t a n ı m l a n a m a m a k t a d ı r . A n c a k ,
b i r k a ç d u r u m d a H u m f r e y ' i n işaretinin varlığı, e l y a z m a s ı n ı n k u r t u l m a s ı n a
y a r d ı m c ı o l m u ş t u r . A m a b u bir t a h m i n d i r ; şimdi d e k r o n o l o j i k o l a r a k kü
t ü p h a n e s i n i n ilk d a ğ ı l m a s ı n a b a k m a m ı z gerekir.
H u m f r e y ' i n O x f o r d ' a yaptığı b a ğ ı ş l a r etkileyici o l m a k l a birlikte, kü
tüphanesinin tamamını oluşturmuyordu. Ö l ü m ü n e kadar, tahmin edebildi
ğ i m i z k a d a r ı y l a b ü y ü k ç e bir k o l e k s i y o n G r e e n w i c h ' d e k i P l a c e n t i a S a r a
y ı n d a k a l m ı ş t ı . Ö y l e g ö r ü n ü y o r ki, H u m f r e y ' i n , k e n d i s i ö l d ü k t e n s o n r a e l
y a z m a l a r ı n a n e o l a c a ğ ı n a ilişkin belirgin bir planı y o k t u . B u n u n l a birlik
te, O x f o r d Üniversitesi d a h a sonra, o n u n k e n d i l e r i n e k o l e k s i y o n u n u n b i r
k ı s m ı n ı , L a t i n c e e l y a z m a l a r ı n ı v a a t ettiğini iddia e t m i ş t i . 3 4 H a l b ö y l e y
k e n , ö l ü m H u m f r e y ' i hazırlıksız y a k a l a m ı ş t ı : B u r y S t E d m u n d s ' d a k r a l ı n
oğlu, kardeşi v e a m c a s ı o l a n y e ğ e n i n e karşı k o m p l o k u r m a k t a n t u t u k l a n a
rak, g ö z a l t ı n d a y k e n ö l m ü ş t ü ( b a z ı l a r ı n a g ö r e ö l d ü r ü l m ü ş t ü ) . 3 5 Ö l ü m ü n ü n
kötü bir s o n u c u olarak, v a s i y e t n a m e b ı r a k m a d a n ö l d ü ğ ü a ç ı k l a n m ı ş , h ü
kümdarlık mallarının kontrolüne el koyarak, bunları dağıtmak üzere bir
g r u p yetkili kişi a t a m ı ş t ı . 3 6 H e r n e k a d a r O x f o r d , b u l a b i l d i ğ i k a d a r ö n e m
li kişiye yazıp, kendilerine vaat edilen el yazmalarını elde e t m e k o n u s u n -
d a O x f o r d ' a y a r d ı m e t m e l e r i n i ısrarla i s t e m i ş s e d e , V I . H e n r y ' n i n k e n d i s i
t a r a f ı n d a n k u r u l a n E t o n Ü n i v e r s i t e s i ile K i n g ' s v e C a m b r i d g e , K r a l d a n ta
l e p t e b u l u n a r a k , H u m f r e y ' i n k ü t ü p h a n e s i n d e k i k i t a p l a r l a ilgili ö n c e l i k
hakkı almıştı.37 King's, en azından H u m f r e y ' i n el yazmalarından bazıları
na e r i ş m i ş t i - iki tanesi b u g ü n e g e l m i ş t i r . B i r t a n e s i n i n ex-libris'\ b o z u l -
m a s a d a , ikisi d e h a s a r g ö r m ü ş o l a r a k - a m a o k u l k e s i n o l a r a k m e r h u m d ü
kün bütün Latince kitaplarına sahip o l m a m ı ş t ı . 3 8 H u m f r e y ' i n kütüphane
sinin y a z g ı s ı , k u r n a z l ı k l a p a r ç a p a r ç a d a ğ ı t ı l m a s ı o l m u ş t u .
E ğ e r el altından girişimler o l u ş t u y s a da, b u n l a r d a n s o r u m l u olan kişi,
Kralın d o k t o r u ve H u m f r e y ' i n mallarının s o r u m l u l u ğ u n u üstlenen yetkililer
den biri olan J o h n S o m e r s e t h ' d i . En az bir d u r u m d a S o m e r s e t h , bir H u m f r e y
el y a z m a s ı n ı , k e n d i hediyesi gibi C a m b r i d g e Üniversitesine s u n m a y ı başar
mıştı. Ü n i v e r s i t e , G o n v i l l e Hail m i n n e t i n i , anlaşılan d a h a ö n c e k i k ö k e n i n i
t a n ı m a d a n , kitabın k a p a ğ ı n a bir notla k a y d e t m i ş t i . E ğ e r son sayfaya b a k m ı ş
olsalardı, m u h t e m e l e n S o m e r s e t h ' i n d i n d e y k e n , tekrar tekrar y ı k a n a r a k si
linen bir y a z ı n ı n izini belki fark edebilirlerdi. Y a z ı n ı n o k u n m a s ı ancak son
on yılda m o r ötesi ışıkla başarılmıştır - bu, H u m f r e y tarafından Bildesto
n e ' u n vasiyetini yürüten kişilerden satın alınan, S e n e c a ' n m bir el y a z m a s ı -
d ı r . 3 9 Y i n e d e , bu hiçbir şekilde, not yazısının silindiği ilk ö r n e k değildir -
hâlâ m e v c u t olan bir dizi e s e r d e , H u m f r e y î n el yazısı, ö l ü m ü n d e n kısa bir
süre s o n r a y ı k a n a r a k silinmişti. Bu n e d e n l e , ö r n e ğ i n , Floransalı h ü m a n i s t
C o l u c c i o S a l u t a t i ' n i n e s e r l e r i n d e n o l u ş a n dizinin H u m f r e y ' e ait k o p y a s ı n d a ,
k e n d i sözleri, De Fato et Fortuna'nın ilk y a p r a ğ ı n d a süslü b o r d ü r ü n altında
belirgin olarak g ö r ü l m e k t e d i r - b a ş k a bir deyişle, bordur, H u m f r e y ' i n yazı
sı silindikten s o n r a e k l e n m i ş gibi g ö r ü n m e k t e d i r . 4 0 Süs m u h t e m e l e n , bir
sonraki sahibi, H u m f r e y ' i n k ü t ü p h a n e s i n i n d a ğ ı l m a s ı n d a k e n d i n e p a y ı n a
d ü ş e n rolü o y n a y a n W e l l s ' i n gelecekteki d e k a n ı William W i t h a m tarafından
yaptırılmıştı. W i t h a m 1450 yılında, H u m f r e y ' i n mallarını kontrol e d e n yet
kililerin, k o n u m l a r ı n ı suiistimal ettiğine ilişkin iddiaları s o r u ş t u r m a k üzere
a t a n a n l a r d a n biriydi. S o r u ş t u r m a S o m e r s e t h ' i n faaliyetleri ü z e r i n d e y o ğ u n
laşmıştı. Belki de, bir şekilde bir H u m f r e y el y a z m a s ı n a sahip olan W i t h a m
da dâhil o l m a k ü z e r e k o m i s y o n u n p e k ç o k üyesinin, o n u beraat ettirmesi şa
şırtıcı değildir. Y i n e d e , S o m e r s e t h ' i n , bir m i k t a r h o k k a b a z l ı k t a n suçlu o l u p
o l m a d ı ğ ı n ı m e r a k e d e n ilk kişi b e n o l m a y a c a ğ ı m .
H i k â y e n i n b u b ö l ü m ü n ü ö z e t l e r s e k , ö y l e g ö r ü n ü y o r ki, H u m f r e y ' i n e l
y a z m a l a r ı n ı n bir b ö l ü m ü n ü n k ö k e n i n e ilişkin işaretleri t a m a m e n silinmiş
v e d a h a s o n r a d a çeşitli kişi v e k u r u l u ş l a r a d a ğ ı t ı l m ı ş t ı . B ö y l e c e , m e r h u m
" İ y i D ü k " ile g ö r ü n ü r işbirliği ile ş ö h r e t i a r t a n O x f o r d el y a z m a l a r ı n ı n ak
sine, b u k i t a p l a r b a ğ l a n t ı l a r ı n d a n a r ı n d ı r ı l m ı ş v e k ö k e n l e r i d i k k a t e a l ı n m a
d a n d a ğ ı t ı l m ı ş t ı . Bazı e l y a z m a l a r ı n ı n tarihleri n e r d e y s e bir d a h a o r t a y a
ç ı k m a y a c a k ş e k i l d e yok e d i l m i ş t i : Ö r n e ğ i n , H u m f r e y ' e atıfta b u l u n a n bir
dizi h ü m a n i s t ç a l ı ş m a s ı n ı n s u n u m k o p y a s ı n d a , d ü k l e bağlantılı olan bir sa
natçı tarafından r e s m e d i l e n ç e r ç e v e , o n u n a r m a s ı n ı i ç e r i y o r d u v e son y a p
rak üç satırlık bir ex-libris i ç e r i y o r d u . M ü l k i y e t e ilişkin b ü t ü n işaretler d e
ğiştirilmiş ya da ( o l d u k ç a başarılı bir şekilde) k a l d ı r ı l m ı ş t ı . Z i r a bu el yaz
m a s ı , bu h a l i y l e , b a ş k a bir ad a l t ı n d a dört y ü z elli yıl s ü r e y l e y o l c u l u k et
m i ş t i . 4 1 A n c a k , n e y s e k i S o m e r s e t h H u m f r e y ' i n b ü t ü n e l y a z m a l a r ı y l a ay
n ı o r a n d a i l g i l e n m e m i ş t i . Bir b i l i m a d a m ı n a d a h a y a k ı n o l d u ğ u n d a n , s a d e
c e o n u n L a t i n c e e l y a z m a l a r ı ile i l g i l e n m i ş t i . H u m f r e y ' i n k ü t ü p h a n e s i n d e
aynı z a m a n d a birkaç Fransızca eser ve d a h a az sayıda İngilizce metin de
b u l u n u y o r d u . F r a n s ı z c a kitapların b a z ı l a r ı , bir ilahi kitabı ile birlikte, V I .
H e n r y ' n i n kraliyet k ü t ü p h a n e s i n e g i r m i ş v e o r a d a IV. E d w a r d ' i n h ü k ü m
darlığı s ı r a s ı n d a da, k a l m a y ı s ü r d ü r m ü ş t ü . 4 2 Yine d e H e n r y ' n i n d ö n e m i n
d e İngiliz K r a l i y e t K ü t ü p h a n e s i ( d a h a ö n c e k i h ü k ü m d a r l ı k l a r d ö n e m i n d e
o l d u ğ u gibi) her z a m a n e b a t olarak b ü y ü m e s i v e h i ç b i r z a m a n a z a l m a m a
sı b e k l e n e n bir k o l e k s i y o n d e ğ i l d i . A k s i n e , kraliyet c ö m e r t l i ğ i n i n k i t a p b a
ğ ı ş l a m a y a y a t k ı n o l u ş u n a ilişkin bir b e k l e n t i o l d u ğ u i z l e n i m i h e r z a m a n
v a r d ı . Ö y l e g ö r ü n ü y o r ki, B e d f o r d D ü k ü J o h n ' u n k o l e k s i y o n u n u n b a ş ı n a
g e l e n d e b u y d u v e aynı şekilde, H u m f r e y ' i n kraliyetin e l i n d e b u l u n a n e l
y a z m a l a r ı n a d a a y n ı şey o l m u ş o l a b i l i r . 4 3 B u , ö r n e ğ i n , P h i l i p ' i n , H u m
f r e y ' i n e l l e r i n d e n d e g e ç e n F r a n s ı z A r t h u r h i k â y e l e r i n i n , bir b ö l ü m ü n ü n
k o p y a s ı n ı nasıl e l d e ettiğini a ç ı k l a y a b i l i r . 4 4 E ğ e r d u r u m b ö y l e y s e , b u b i r
k e z d a h a , ikinci el e l - y a z m a l a n n ı n , yarattığı insan ilişkileri ile birlikte, d e
ğerli bir m a l v e u y g u n bir a r m a ğ a n o l d u ğ u n u gösterir.
B i r y o r u m d a h a e k l e m e k t e y a r a r var. Ö l ü m ü n d e H u m f r e y ' i n e l i n d e b u
l u n a n e l y a z m a l a r ı n ı n k a ç t a n e s i n i n d a ğ ı t ı l m a l a r ı y a d a k ö k e n l e r i n e ilişkin
kanıtların yok edilmesi sonucunda kaybolduğunu t a h m i n etmek, doğal
o l a r a k m ü m k ü n değildir. A y n ı z a m a n d a , şimdi b i l i n e n e l y a z m a l a r ı n ı n bü-
yük çoğunluğunun, gerçekte ö l ü m ü n d e n h e m e n sonra dağıtılma yoluyla
g ü n ü m ü z e u l a ş a n l a r o l m a s ı o l a ğ a n ü s t ü bir o l a y d ı r . B u n u b a ş k a b i r ş e k i l d e
ifade e t m e k g e r e k i r s e : h a l e n m e v c u t o l a n kırk k ü s u r e s e r i n , s a d e c e y a k l a
şık d ö r t t e biri, O x f o r d listelerinde a d l a n d ı r ı l a n iki y ü z y e t m i ş d ö r t k a l e m i n
a r a s ı n d a y d ı . B u n u n iki olası a ç ı k l a m a s ı b u l u n m a k t a d ı r . H u m f r e y ' i n O x -
f o r d ' a v e r m e d i ğ i v e ö l ü m ü s ı r a s ı n d a k e n d i n d e b u l u n a n e l y a z m a s ı sayısı
a s l ı n d a belki de yedi y ü z ü n ü z e r i n d e y d i - tabii e ğ e r H u m f r e y ' i n K ü t ü p h a
n e s i n i n b ü t ü n k ı s ı m l a r ı n ı n aynı d ü z e y d e k a y b a u ğ r a d ı ğ ı n ı v a r s a y a r s a k .
A n c a k , b u k e s i n l i k l e s o r g u l a n a b i l e c e k bir v a r s a y ı m d ı r . A l t e r n a t i f açıkla
m a ş u olabilir: O x f o r d e l y a z m a l a r ı n ı n y a ş a m a o r a n l a r ı , Ü n i v e r s i t e y e ve
r i l m e y e n e l y a z m a l a r ı n a n a z a r a n ç o k d a h a d ü ş ü k t ü r . O z a m a n bu, d a h a
k o r k u n ç d a ğ ı l ı m ı n , k ı s m e n J o h n S o m e r s e t h t a r a f ı n d a n y ö n e t i l e n değil, o n
altıncı yüzyıl O x f o r d ' u n d a o l u ş a n o l d u ğ u n u d ü ş ü n c e s i n i yaratabilir.
Eski Ü n i v e r s i t e K ü t ü p h a n e s i n i n y o k o l m a s ı y l a ilgili o l a r a k , o n y e d i n c i
y ü z y ı l ı n s o n u n d a A n t h o n y a W o o d t a r a f ı n d a n e n canlı ş e k i l d e a n l a t ı l a n
yerleşmiş, anımsatıcı bir hikâye bulunmaktadır. Bu Oxford tarihçisinin,
Ü n i v e r s i t e n i n e l y a z m a s ı k o l e k s i y o n u n u n kaybı k o n u s u n d a n e y i n y a d a ki
m i n s u ç l a n m a s ı g e r e k t i ğ i k o n u s u n d a hiç k u ş k u s u y o k t u : R e f o r m h a r e k e t i
ve özellikle 1549 y ı l ı n d a Ü n i v e r s i t e d e n hurafeyi t a m a m e n y o k e t m e k
a m a c ı y l a g ö n d e r i l e n Ziyaretçiler, T a n r ı a d ı n a , eski kitapları y a k m ı ş l a r ve
y a ç a l m ı ş l a r y a d a s a t m ı ş l a r d ı . B ö y l e c e d a h a sonraki M a r y h ü k ü m d a r l ı ğ ı
d ö n e m i n d e k i bir b a ş k a Ziyaret, d a h a ö n c e k i ünlü K ü t ü p h a n e d e n s a d e c e
bir e l y a z m a s ı kitabın k a l d ı ğ ı n ı k e ş f e t m i ş t i . 4 5 Y i n e d e , b u k o r k u n ç k a y ı p
h i k â y e s i abartılı o l d u ğ u k a d a r z o r l a m a d ı r : V a r o l a n kanıt p a r ç a l a r ı , R e
f o r m h a r e k e t i ö n c e s i n e d a y a n a n s ı r a d a n bir i h m a l n e d e n i y l e o l u ş m u ş ,
farklı bir ç ö k ü ş tarihi d ü ş ü n c e s i s u n m a k t a d ı r . 4 6 Basılı yayın, yenilik k o n u
s u n d a T a n r ı n ı n en b ü y ü k lütfü, aynı z a m a n d a eski el y a z m a s ı k ü l t ü r ü için
ilahi bir kötü h i z m e t t i : M u h t e m e l e n bazı elle y a z ı l m ı ş kitapların, bir s ü r e
için, g e ç e r s i z y a d a ç a ğ d ı ş ı g ö r ü n m e s i n e n e d e n o l m u ş v e onları b ö y l e c e
d e ğ e r s i z ya da atılabilir d u r u m a g e t i r m i ş t i . Yine d e , geri i s t e m e süreci, o
el y a z m a l a r ı n ı n y o k o l m a k t a n k u r t a r ı l m a s ı girişimleri, y ı k ı m süreci ile n e
r e d e y s e e ş z a m a n l ı y d ı . Bazı kitaplar, ü n i v e r s i t e k ü t ü p h a n e l e r i n e d o ğ r u sa
d e c e b i r k a ç s o k a k yol k a t e d e r e k k u r t u l m u ş k e n , diğerleri ö z e l e l l e r e d a ğ ı
t ı l m ı ş l a r d ı . 4 7 B u a ş a m a d a , e s k i bir e l y a z m a s ı n a saygı gösterilebilirdi a m a
H u m f r e y ' i n anısı g e r e k l i o l m a y a b i l i r d i : D a h a ö n c e ü n i v e r s i t e k ü t ü p h a n e
s i n d e o l a n e l y a z m a l a r ı n ı n bir k ı s m ı n d a n , m u h t e m e l e n k i t a p ticareti gere
ği s a t ı l m a y ı b e k l e r k e n , ex-libris'ler ç ı k a r ı l m ı ş t ı . 4 8 A n c a k , d i ğ e r l e r i ex-lib-
r à ' l e r i h â l â g ö r ü n ü r bir ş e k i l d e y k e n satılmışlardı. B e l k i d e sırf b u açık
bağlantı nedeniyle Bingley Lordu W i l l i a m C e c i l , Panegyrici Latinfuin
h ü m a n i s t e l y a z m a s ı n ı satın a l m ı ş t ı ; K e s i n olarak, bir s o n r a k i y ü z y ı l d a
k o l e k s i y o n s a t ı l d ı ğ ı n d a v e d a ğ ı l d ı ğ ı n d a , m e z a t k a t a l o g u , b u n u n bir za
m a n l a r G l o u c e s t e r D ü k ü n e ait o l d u ğ u n u b e l i r t m e y e d e ğ e r b u l m u ş t u . 4 9
B e l k i d e aynı ş e k i l d e , k ö k e n i n e ilişkin ş ü p h e g ö t ü r m e z k a n ı t l a r b u l u n a n
b ü y ü k çaplı o r t a ç a ğ felsefi t e r c ü m e l e r i , k i t a p k o l e k s i y o n c u s u ve astroloji
u z m a n ı J o h n D e e ' n i n d i k k a t i n i ç e k m i ş t i . K u ş k u s u z , e l y a z m a s ı n ı satın al
d ı k t a n kısa bir s o n r a H u m f r e y ' i n efrlibris'ini fark e t m i ş ki, y a n ı n a işaret
e d e n bir el r e s m i ç i z m i ş ve altına taklit e d e r e k şunları e k l e m i ş t i : et a ces
te heure voyre en L'an de notre seigneur 1557 a moy Jehan Dee Angloys:
lequel ie achetay par le poys...50Dee'nin n o t u , kitabın gösterişli k ö k e n i n e
d u y d u ğ u ilgiyi, kitabın s a d e c e a ğ ı r l ı ğ ı n a g ö r e satılacak d e ğ e r d e o l d u ğ u n u
d ü ş ü n e n k i t a p s a t ı c ı s ı n a karşı t ak ınd ı ğ ı k ü ç ü m s e r tavır ile t a m a m e n çeliş
m e k t e d i r . H a t ı r l a n m a s ı g e r e k i r ki, bu olay, A n t h o n y â W o o d ' u n h i k â y e s i
n e g ö r e , d a h a ö n c e k i o n yılların p e r i ş a n l ı ğ ı n ı n k ö t ü l e n d i ğ i , M a r y ' n i n h ü
k ü m d a r l ı ğ ı d ö n e m i n d e o l m u ş t u . O d ö n e m d e k i , eski dini d ü z e n i n t e k r a r
o l u ş t u r u l m a s ı c o ş k u s u içinde bile, eski el y a z m a s ı k ü l t ü r ü n ü n kalıntıları
n a d e ğ e r v e r e n s a d e c e b i r k a ç kişi b u l u n u y o r d u .
Eski K ü t ü p h a n e n i n y o k o l m a s ı , D e e gibi bir k o l e k s i y o n c u için bir fır
sat y a r a t m ı ş t ı ve b u r a d a n satın alınan bir el y a z m a s ı m u h t e m e l e n bir t ü r
ödül o l m u ş t u . D a h a eski nesiller için bir adet ikinci el k i t a p , y a k ı n z a m a n
d a ölen kişiyle özel bir bağlantı s ü r d ü r e b i l i r k e n , D e e ' n i n taklit n o t u , u z u n
z a m a n ö n c e ö l e n l e r l e yeni bir b a ğ l a n t ı y a r a t m a isteğini s i m g e l i y o r d u . H e r
n e k a d a r k e n d i s i C a m b r i d g e l i idiyse d e , D e e b u alışı bir ü n i v e r s i t e p a t r o
n u n a karşı bir saygı h a r e k e t i olarak y o r u m l a m ı ş olabilir. F a r k l ı z a m a n v e
mekândaki, ex-libris'ler d o ğ a l olarak ö n e m s i z d i . El y a z m a l a r ı n d a n birin
d e , eserlerin N i c o l a s d e C l a m a n g e s i m z a s ı y l a y a p ı l a n v e 1444 y ı l ı n d a O x -
f o r d ' a verilen k o p y a s ı n d a , H u m f r e y ' i n n o t l a r ı n ı n varlığı d a h a k a r m a ş ı k
t e p k i l e r y a r a t m ı ş t ı . 5 1 Bu ciltte, d ü k k e n d i n i tek bir m ü l k i y e t işareti ile sı-
n ı r l a m a m ı ş t ı : Ex-libris'i, sloganı ve notları, b e ş farklı y e r d e g ö r ü n ü y o r d u .
On altıncı yüzyılın bir noktasında, bunların iki tanesi silinmiş, diğerlerine
dokunulmamıştı: Bu kökenini silme girişimi değil, onun yerine, aşırı oldu
ğu düşünülen bir görünümü yumuşatma dileği gibi görünüyordu. Bu silin
melerden sorumlu kişi, kitabın Elizabeth dönemi sonu ve Stuart dönemi
nin başındaki sahibi Henry Holford adında biri olabilir (ö. -1617). Eğer
öyleyse, sadece Humfrey'in ex-libris'ini kaldırmakla kalmamış, hem ken
di mülkiyet notlarını dukalık yazısına benzetmeye çalışarak kitaba tekrar
tekrar eklemiş, hem de dükü taklit etmişti. Bir örneğin hemen altına şun
ları yazmıştı: Cest livre et [bu şekilde] a may henry holford de Long Stan
ton in La Countie de Cambridge esquier & a ses assignes.52 Dee gibi,
Henry de taklit yoluyla ilişki yaratıyordu, ama eklenen ve çıkarılan notla
rın karışımının yanı sıra, notların girişinin hatalı uyarlaması, amacının
farklı olduğunu düşündürmektedir: Belki de onun için kitabın kökeni, say
gı teşviki olmaktan çok sadece bir merak kaynağıydı. Ancak, bunun nede
ni Holford'un önceki mülkiyetin işaretlerine açıkça bir tepkisi de olabilir;
bunu doğrular bir şekilde, bir sonraki nesilde ilgi çekmeyi sürdürdükleri
ne ilişkin her hangi bir kanıt bulunmamaktadır: Kitap, akrabası olan Chris
topher'ın, yani birinci Baron Hatton'ın (1605-1670) eline geçmiş ve on
altıncı yüzyılda Oxford'dan Cambridgeshire'a giderek, 1671 yılında, mer
hum baronun kütüphanesinin alımının bir parçası olarak, sanki evine dön
müştü. O zaman bile, bu el yazmasının kökeni dikkati çekmemişti ve yir
minci yüzyılın ilk yıllarına kadar da bu şekilde kalmıştı.'' 3
Clamanges çalışmalarının kitabına gelince, bir başka deyişle, Üniversi-
te'ye dönüşü istemeden olmuştu. Ama başka bir olayda, bir el yazması
Oxford'a, kesin olarak Humfrey'in ex-libris'i kaldığı için geri gelmişti.
Humfrey'in, Pliny'nin Epistulae'sinin el yazması kitabının ilk sayfasında
yer alan, 1620 tarihli notta, kendisi de Oxford'lu olan Robert Master'ın el
yazmasını üniversiteye "yeniden kazandırdığı" belirtilmekte ve şöyle ya
zılmaktadır: olim ad Humphredum Due em Gloucc•striae pertinentem ut vi-
dere est propria ipsius manu scriptum in ultima pagina huius Libri. 5 4
Oxford'un el yazması ile bağlantısına ilişkin kanıt olup olmadığı, ya da
Master'ın kitap Humfrey'e ait olduğuna göre olması gereken yerin Oxford
olduğunu basitçe var mı saydığı belli değildir. Eğer ikincisi doğruysa, bu
beklenmedik bir sadakat göstergesidir ve böylece kitabın kütüphanede
k a l m a s ı n ı v e bir asır s o n r a T h o m a s H e a r n e ' i n g ö r ü ş l e r i n e b a ş v u r u l m a s ı n ı
sağlamıştır.
A n c a k , P l i n y ' n i n Epistulae'si ö r n e ğ i n e bir de aksi g ö r ü ş b u l u n m a k t a
dır v e R o b e r t M a s t e r ' d a n d a h a ü n l ü bir kitap k o l e k s i y o n c u s u n u i ç e r m e k
tedir. M a s t e r gibi, Sir R o b e r t C o t t o n d a O x f o r d Ü n i v e r s i t e s i n e v e y e n i d e n
k u r u l a n k ü t ü p h a n e s i n e saygısını, B o d l e i a n ' a h e d i y e k i t a p l a r s u n a r a k ifade
e t m i ş t i . 5 5 O x f o r d ' a v e r e c e ğ i el y a z m a s ı kitapları nasıl seçtiği belli değil
dir. A m a kesin olarak k e n d i s i n e ayırdığı bir tanesi, bir z a m a n l a r H u m f r e y ' e
ait olan ve kendisinin sahip o l d u ğ u tek ciltti. C o t t o n , k e n d i s i n e ait, K o n s t a n z
M e c l i s i n i n Acta'sındaki, on beşinci yüzyıl içerik n o t l a r ı n ı n , bu kitabın d a
h a ö n c e Ü n i v e r s i t e K ü t ü p h a n e s i n e ait o l d u ğ u n u g ö s t e r d i ğ i n i a n l a m a m ı ş
olabilirdi. A m a kitabın H u m f r e y ' e ait o l d u ğ u n u çok iyi biliyordu. C o t t o n ' u n
kütüphanecisi Richard James, dükün ex-libris'inin varlığını not e t m i ş t i .
Bu kitabın bir z a m a n l a r T h o m a s P o l t o n ' a ait o l d u ğ u g e r ç e ğ i ile i l g i l e n m e
mişti (tıpkı b i z i m gibi), a m a H u m f r e y ' i n e l yazısı h a k k ı n d a g u r u r l a ş u y o
rumu yapmıştı:
Liber iste olim pertinebat ad Humphredum illııstrem stııdiosorum Ma-
ecenatem bonum Ducetti Glocestriae, sicut paté t ex propriae manus testi
monio adfinem codicis.56
A n l a ş ı l a n , b u kitabın B o d l e y k ü t ü p h a n e s i n e b a ğ ı ş l a n a m a y a c a k k a d a r
ö n e m l i o l d u ğ u d ü ş ü n ü l m ü ş t ü . F a k a t bağlılığın d a bir sınırı vardı.
Diğerleri için, d u r u m u bağlılık y a d a t a m tersi ile a ç ı k l a m a k m a n t ı k l ı
değil. H u m f r e y ' i n k o l e k s i y o n u n d a k i d i ğ e r e l y a z m a l a r ı , ü n i v e r s i t e ş e h r i y -
l e d a h a ö n c e b a ğ l a n t ı l a r ı o l m a m a s ı n a v e d ü k ü n m ü l k i y e t i n e ilişkin işaret
ler k a l m a m a s ı n a r a ğ m e n , O x f o r d ' a u l a ş m ı ş t ı . S o n v e r e c e ğ i m ö r n e k , b u t ü r
bir d u r u m u a n l a t m a k t a d ı r . L o n d r a ' l ı a v u k a t E d w a r d F l e e t w o o d , T h o m a s
B o d l e y ' i n tanıdığı idi v e b u d o ğ r u l t u d a , o n u n y e n i k ü t ü p h a n e s i n e , y e d i
a d e t el y a z m a s ı k i t a p içeren bir dizi k i t a p b a ğ ı ş l a m ı ş t ı . 5 7 Bu el y a z m a l a
r ı n d a n biri, J o h n G o w e r ' i n şiirlerinin o n beşinci yüzyıl b a ş l a r ı n d a y a p ı l a n
bir k o p y a s ı y d ı . 5 8 Bu el y a z m a s ı n d a H u m f r e y ' i n işaretleri s i l i n m i ş t i - a n
c a k 1 9 8 0 ' l e r i n b a ş ı n d a fark e d i l m i ş l e r d i - ve bu n e d e n l e , b a ğ l a n t ı l a r ı a n
l a ş ı l m a d a n v e r i l m i ş l e r d i . B u o l a y d a ilave b i r ironi b u l u n m a k t a d ı r . Z i r a
H u m f r e y ' i n orijinal bağışı, d o ğ a l olarak, h i ç b i r İ n g i l i z c e e l y a z m a s ı n ı içer
m e m e k t e y d i . B u k i t a b ı n bir ü n i v e r s i t e k ü t ü p h a n e s i için u y g u n bir a l ı m
olarak değerlendirilmesi, Humfrey'in ilk Üniversite Kütüphanesine yaptı
ğı bağışlarla, Bodlain'in kütüphanenin halefini kurması arasındaki görüş
mesafesini vurgulamaktadır.
Bu kitaptaki diğer bölümler, doğal yollarla ya da kötü niyet yüzünden
kütüphanelerin nasıl tamamen yok olduğuna ilişkin büyük ölçekli tahrip
leri anlatmaktadır. Benim hikâyeme en yakın paralellik, on altıncı yüzyıl
ortası İngiltere'sinde, - sözüm ona - Oxford'un avlusunda parşömenlerin
rüzgârda uçtuğu veya şenlik ateşine maruz kaldığında yaşanan olaylarla
kurulabilir. Yine de, belirttiğim gibi, o dönemde bile ihmal, de en az kitap
tahripkârlığı kadar korkunç bir şey sayılabilirdi. Daha genel ifade etmek
gerekirse, bu bölümün amaçlarından biri, istisna olmayan ya da günlük ka
yıpların oluşmasına neden olan felaket anlarına karşılık ihmali vurgula
maktır. Bazı ortaçağ koleksiyoncuları, bir kuruluşa bağış yaparak el yaz
malarını hemen dağıtmaktan kaçınmış olabilir (muhtemelen hoş bir şekil
de, üniversite veya manastırların, insanlar gibi zayıf düşmeyecek ya da öl
meyeceklerini düşünerek). Benzer şekilde, William Cecil gibi, Elizabeth
dönemi kitap meraklıları, koleksiyonlarını varislerine emanet etmiş olabi
lir - ama bu strateji bile, onları insanın kendi akrabalarının müsrif veya
müflis olmalarına karşı koruyamayacaktı. Ve böylece değerli bir koleksi
yonun dağıtılmasına izin vermek zorunda kalınacaktı. Daha genel olan,
her aşamada, bölümler halinde dağıtma alışkanlığı idi, burada belki kütüp
hanenin bütünlüğü yok edilmiyordu ama her bir el yazması kitap, kendi
hayatına veya tarihine doğru bir yolculuğa çıkıyordu. El yazması kültü
ründe bu tür dağılımlar, yeni üretilen kopyalarının insan ilişkileriyle yük
lenerek eski büyük kitaplarla yan yana yer aldığı kitap piyasasının bir un
suruydu. Bazı koleksiyoncular için (modern çağların başı ile birlikte orta
çağ), bu tür ilişkiler dikkat dağıtıyordu ve önceki mülkiyetlere ilişkin işa
retlerin silinmesi gerekiyordu. Diğerleri için, bu tür ilişkiler - sanki el yaz
masının sokulganlığı - kimliğinin ayrılmaz bir parçasıydı. Bu bağlantılar
ve bunların daha sonraki sahipleri için taşıdığı önemin, kendilerine özgü
tarihleri bulunmaktadır. Gördüğümüz gibi Gloucester Dükü Humfrey, işa
retleriyle çoğu kez el yazmalarının insani bağlantılarını vurgulamıştı; ex
libris'lerinin yazgısı, bazılarının, kesinlikle hepsi değil, Hearne'ün ifade
siyle, "özel bir saygı" gösterdiklerini sergilemektedir.
Notlar:
1. D. S. Porter, Bodleian Bağışçılarının Tableti (Oxford: Bodleian Kütüphanesi,
1990), s. iii; S. Gillam, Oxford'da Tanrılık Okulu ve Dük Humfrey'in Kütüpha
nesi (Oxford: Bodleian Kütüphanesi, 1998), s. 2
2. T. Hearne, ed. Peter Langtoff un kayıtları, 2 cilt (Oxford, 1725), 1: xx.
3. Hearne'ün kesin olarak detaylı bir şekilde incelediği tek Humfrey el yazması
şimdi şu raf işaretine sahiptir: Oxford: Bodleian, MS. Dük Humfrey d. 1. Genç
Pliny'nin Epistolae'sinin sekiz kitap geleneğinin el yazmasıdır ve Hearn, ken
di C. Plinii Caecilii Secundi Epistolae (Oxford, 1703) baskısında, bundan
" B o d . l " olarak bahsetmektedir. Bu baskıda Humfrey'in ex-libris'inin varlığın
dan bahsetmemektedir ama defterlerinde bunun hakkında yorumda bulunmak
tadır: bakınız C. Doble, ed., Thomas Hearne'ün Yorumları ve Koleksiyonları,
2. cilt [Oxford Tarih Topluluğu, 7] (Oxford: Clarenden Matbaası, 1886), s. 339
ve 3. cilt [Oxford Tarih Topluluğu, 13] (Oxford: Clarenden Matbaası, 1889), s.
355. El yazması hakkında yakın tarihli bir tartışma için, bakınız A. C. De la
Mare, "Gloucester Dükü Humfrey tarafından Oxford Üniversitesine verilen el
yazması kitaplar", Bodleian Kütüphanesi Kayıtları, 13 (1988-1989): 30-51,
112-121, no. 9 gibi, ayrıca yukarıdaki eser, s. 117
4. Londra: İngiliz Kütüphanesi, El yazmaları, Yates Thompson 14, yaprak 173 r
5. Humfrey'in biyografisi için bakınız K. Vickers, Gloucester Dükü Humfrey
(Londra: Archibald Constble, 1907)
6. Bedford'un, daha önce Louvre'da bulunan Fransız kraliyet kütüphanesini elde
etmesi ile ilgili olarak, bakınız J. Starford, Bedford Envanterleri (Londra: An
tika Meraklıları Topluluğu), s. 91-96. V Charles'ın kütüphanesi için vazgeçile
meyen çalışma hâlâ L. Del isle, V Charles'ın Kütüphanesi üzerinde araştırma
lar, 2 cilt (Paris: H. Champion, 1907)
7. A. Sammut, Unfredo duca Gloucester e gli umanisti italiani (Padua: Editrice
Antenore, 1980).
8. Karşılaştırma Antonio Beccaria'ya ait, kastettiği Suetonius, Iulius, 44: Sam
mut, Unfredo, s. 163, II. 22-26
9. H. Anstey ed., Epistolae Academicae axon [Oxford Tarih Serisi, 35-36] (Ox
ford: Clarenden Matbaası, 1898), 2: 390. John Tiptoft hakkında genel olarak
bakınız R. J. Mitchell, John Tiptoft (Londra: Longmans, Green, 1938), kütüp
hanesinin tartışıldığı yer s. 150-171. Kütüphanesinin yeniden yapılması hakkın
da, derkenar notlar esas alınarak yapılan çalışmalar aslında ancak yirminci yüz
yılın ikinci yarısında başlamıştır: bakınız, özellikle [Bodleian kütüphanesi ser
gi katalogu], Oxford'daki El Yazması Kitaplar (Oxford, 1980), s. 99-101 ve
[Bodleian kütüphanesi sergi katalogu] Dük Humfrey'in Kütüphanesi ve Tanrı
lık Okulu, 1488-1988 (Oxford, 1988) [bundan böyle DHL], s. 70-80. Elimde
Tiptoft'un kütüphanesi hakkında yeni bir çalışma bulunmaktadır.
I I I
10. J. G. Nichols, ed. Soyluluk dürtüsü (Londra: J. G. Nichols ve oğullan, 1860), s.
45. Ayrıca bakınız Epistolae Academicae, 1: 184.
11. El yazmalarının çağdaş değerlerinin ölçümü girişimi için bakınız H. E. Bell,
"Ortaçağ İngiltere'sinde Kitap Fiyatları", Kütüphane, 17 (1936-1937): 312-322
12. Bu listeye refere edilmesi Cambridge: Corpus Christie Üniversitesi, El yazma
ları 423, yaprak 65 de olmaktadır (hos libros quorum indices vobis mitto) tar
tışma yeri DHL, s. 73
13. Anstey, Epistolae Academicae, 1: 179-184, 204-205, 232-237. Listeler Sammut
tarafından düzeltilmişti, Ufredo, s. 60-84 ve Ortaçağ İngiliz Kütüphanesi Kata
logu serisi külliyatında tekrar düzenlenmektedir. Ayrıca bakınız H. Craster
"Dük Humfrey'in Oxford Üniversitesinin eski kütüphanesine verdiği hediyele
rin dizini", Bodleian Kütüphanesi Dergisi, 1 (1914-1916): 131-135
14. Gray'in kitap koleksiyonu hakkında bakınız R. Mynors ed., Balliol Üniversite
sindeki El Yazmalarının Katalogu, (Oxford: Clarenden Matbaası, 1963), S.
xxiv-x ve çeşitli yerlerde
15. J. Leland, De Rebus Britannicis Collectanea, ed., T. Hearne, 6 cilt (Oxford,
1715), 3: 58; Leland'ın defterelerinden ilgili sayfanın görüntüsü için bakınız
DHL, s. 120. Humfrey'in el yazmalarından bazılarına yazdığı bir başka slogan
Loyale et belle a gloucestre'dır, ör. Bakınız Oxford: Bodleian, MS, Hatton 36,
yaprak 120 (yaklaşık yap.l 19 ) ve Londra: BL, MS, Sloane 248, yaprak 230
16. Kuşku Vickers, Humfrey, s. 410, tarafından dile getirilmişti. Dört el yazması:
Londra: İngiliz Kütüphanesi, MS Kraliyet 19. A. xx (yap. 2, 91); Oxford: Bod
leian, MS. Bodley 294 (yap.l); Vatikan: Vatikan Apostolica Kütüphanesi, MS.
Urb. 694 (yap.l)
17. Londra: İngiliz Kütüphanesi, MS Kraliyet 19. B xiii, yap. 2
18. Londra: İngiliz Kütüphanesi, MS Kraliyet 19. C iv, şimdi ikisi de silinmiş olan
işaretlerle, yaprak 2 4 7 v . Charles'ın ex-Ubris'leri için, ayrıca bakınız Delisle,
Araştırmalar, 1: 142, 143, 155, 156, 218, 229, 275, 281 ve [Fransa Ulusal Kü
tüphanesi sergi katalogu] V Charles'ın Kitaplığı (Paris: Ulusal Kütüphane,
1968) sayılar 163, 176, 182.
19. Vatikan Şehri kaynaklan: Vatikan Apostolica Kütüphanesi, MS. Urb. 694,
Berthold Ullman tarafından belirlenmişti: bakınız onun "Gloucester Dükü
Humfrey'in El yazması Kitapları", İngiliz Tarih Dergisi, 52 (1937)'den, aynı
yerde yeniden basılmış, italyan Rönesansında Çalışmalar, 2. baskı (Roma:
Edizioni di storia e letteratura, 1973), s. 345-356. Holes'un mesleği ve kitap
toplaması için bakınız M. Harvey, "Basel Konseyi sırasında Roma Mahkeme
sinde bir İngiliz", Dinsel Tarih Gazetesi, 42 (1991): 19-38. Gemi kiralanması
hakkındaki yorum için bakınız Vespasiano da Bisticci, Le Vite, 2 cilt, ed. A.
Greco (Floransa, 1970), 1:311-313.
20. Deyim Michael Baxandall'in On beşinci yüzyıl İtalyasmda Resim ve Deneyim,
2. baskı (Oxford: Oxford Üniversitesi Baskısı, 1988)'İn açılış cümlesinden gel
mektedir.
21. Londra: İngiliz Kütüphanesi, MS Kraliyet 16 G vi, yap. 445, şimdi okunabilen
son harfleri sağlayan G. Warner ve J. Gilson ed.. Eski Kraliyet ve Kralın kolek-
siyonlarındaki Batı el yazmaları katalogu, 4 cilt (Londra: İngiliz Müzesi,
1921), 2: 212
22. Bu, Warner & Gilson, Kraliyet .... Koleksiyon Katalogu' nda (s. 212) ileri sü
rülen, Fanhope'un Sir John Chandos (ö. 1428) olarak tanımlanmasını düzelt
mektedir. Chandos'un Fownhope'da evi olmasına rağmen, kendisine hiçbir za
man o yerin unvanı verilmemi!; ve o isimle bilinmemiştir; bakınız J. Roskell ve
diğerleri, Avam Kamarası 1386-142i, 4 cilt (Stroud: Alan Sutton, 1992), 2. cilt,
alt bahis. Cornwall'in biyografisi için, bakınız A. C. Reeves, Lancaster ingiliz
leri (Washington DC: Amerika Üniversite Matbaası, 1981), s. 139-202 ve onun
muhtemel kitap ilintili yaşamı için, bakınız N. Rogers, "Trinity Sanatçısı B.
1 1.7 ve onun patronları", aynı yerde, ed., On Besinci Yüzyılda İngiltere [Har-
laxton Ortaçağ Araştırmaları] (Stamford: Paul Watkins, 1994), s. 170-186.
Eleanor Cobham'ııı düşüşü hakkında, bakınız R. A. Griffiths, "Eleanor Cob-
ham'ın yargılanması: Gloucester Dükü Humfrey'in düşüşünde bir bölüm", ay
nı yerde, Kral ve Ülke: On beşinci yüzyılda İngiltere ve Goller (Londra: Hamb-
lebon Matbaası, 1991) s. 233-252 [John Rylands Kütüphanesi bülteni, 51
(1969): 381-399'dan tekrar basimi
23. Cambridge: Gonville & Caius Üniversitesi, MS. 183/216, yap. 151, bu eserle
ilgili olarak, bakınız D. Rundle, "Gloucester Dükü Humfrey'in koleksiyonun
dan iki fark edilmeyen el yazması, II. Kısım", Bodleian Kütüphanesi Kayıtları,
16 (1998): 299-313.
24. Londra: İngiliz Kütüphanesi, MS. Cotton Nero E. v; bunun hakkında, bakınız
de la Mare, "Üniversiteye verilen el yazmaları", no. 7 (s. 112-115)
25. R. de Bury, Philobiblon, ed., M. MacLagan (Oxford: Basil Blackwell, 1960).
26. Londra: İngiliz Kütüphanesi, MS Kraliyet 13. D iv; bu el yazması hakkında, ba
kınız Warner & Gilson, Kraliyet.... Koleksiyon Katalogu, ii, s. 109-110 ve R.
Thomson, St Albans Manastırından El yazmaları 1066-1235, (Woodbridge: D.
S. Brewer, 1982), no. 34 (s. 97-98)
27. İkinci el piyasası hakkında bakınız K. Harris, "Patronlar, Alıcılar ve Sahipler:
mülkiyet kanıtları ve kitap üretimi ile kitap ticaretinde kitap sahiplerinin rolü",
yeri J. Griffiths ve D. Pearsall, ed., ingiltere'de Kitap Üretimi ve Basımı, 1375-
1475 (Cambridge: Cambridge Üniversitesi Baskısı, 1989), s. 163-200, sayfa
170-177'de; ayrıca C. P. Christianson, "Londra Kitap Ticaretinin Yükselişi",
yeri L. Hellinga ve J. Trapp, ed., İngiltere'de Cambridge Kitap Tarihi, 3. cilt
(Cambridge: Cambridge Üniversitesi Baskısı, 1999), s. 128-147, sayfa 133'de.
Değer biçme konusunda, bakınız C. P. Christianson, Londra Kâğıtçıları Rehbe-
ri (New York: Amerika Bibliyografi Topluluğu, 1990), s. 66, 68 (örneğin)
28. Reeves, Lancaster İngilizleri, s. 173-174
29. Vasiyet Londra: Lambeth Sarayı, Başpiskopos Stafford'un kütüğü, yap. 119 v -
12()v olarak halen bulunmaktadır (H. Jenk,nson & G. H. Fowler, "Lambeth ve
Lincoln'da Bazı Bedfordshire Vasiyetleri", Bedfordshirc Tarihi Kayıtlar Top
luluğu, 14(1931), s. 79-131, s. 108-112'de kısmen basılmıştı)
30. Vasiyetin basılı olduğu yer E. F. Jacob, ed., Henry Chícele'in Kütüğü, 4 cilt
(Oxford: Clarenden Matbaası, 1937), 2: 485-495 (Humfrey'e referans, s. 493).
Polton'ıın Humfrey ile politik bağlantısı konusunda, bakınız G. L. Harriss, Kar
dinal Beaufort (Oxford: Clarenden Matbaası, 1988), s. 214 (ancak, Beaufort'la
daha önceki yakın bağlantısı: aynı eser, s. 156'da olduğuna dikkat edin)
31. Paris: Fransa Ulusal Kütüphanesi, MS, lat. 10209, bunun hakkında, bakınız R.
Weiss, "Gloucester Dükü Humfrey'in fark edilmeyen el yazması", Bodleian
Kütüphanesi Kayıtları, 5 (1954-1956), s. 123-124 ve [Bodleian Kütüphanesi
sergi katalogu] Dük Humfrey ve İngiliz Hümanizmi |bundan böyle DH&EH],
no. 15. Yakın zamanda J. Trapp, "II libro umanislico tın Italia e Inghliterra dal
'400 al primo '500', Scrittura e Civilta, 22 (1998): 319-337 (s. 323-324) tara
fından ileri sürülen, Humfrey'in bu el yazmasını Bildeston'dan gasp ettiği hi
potezi hakkında kanıt bulunmamaktadır.
32. Londra: İngiliz Kütüphanesi, MS. Harl 33; bunun hakkında bakınız de la Ma-
re, "Üniversiteye verilen el yazması kitaplar", no. 3 (s. 40-42). Üniversite kitap
levhaları için ayrıca bakınız N. R. Ker, "Eski Üniversite Kütüphanesine ait el
yazmalarının Zincirlenmesi, Etiketlenmesi ve Envanter Numaralan", yeri: aynı
yazarın, Kitaplar, Koleksiyoncular ve Kütüphaneler (Londra: Hambledon Mat
baası, 1985), s. 321-326 [Bodleian Kütüphanesi Kayıtları, 5 (1954-1956), s.
176-180'den tekrar basım]
33. Oxford: Lincoln Üniversitesi, Ms. Lat. 117, yap. 2 9 2 v b (s. 586), DHL, s. 30'da
açıklanmış. Humfrey'in ölümü hakkında Gascoigne'den bir başka duyuru için
bakınız J. E. T. Rogers, ed., Loci e Libro Veritatum: Gascoigne' in Jeolojik Söz
lüğünden seçilmiş pasajlar, (Oxford: Clarenden Matbaası, 1881), s. 17
34. Epistolae Academícete, s. 258, 295
35. Bu ve bir sonraki paragrafla takip edenleri, "Fark edilmeyen iki el yazması: II.
Kısım", s. 306-310'da kısaca anlatıyorum.
36. T. Rymer, Foedera, [3. baskı|, (Lahey, 1741), 5/i, s. 57; Patent Listesi Takvimi,
1446-1462 (Londra: Majestelerinin Kırtasiye Bürosu, 1909), s. 45. Ancak, va
siyet yapması Oxford Üniversitesinin artan inancıydı, özellikle bakınız, Episto
lae Academicae, s. 285
37. Epistolae Academicae, s. 258-261, 285-287,295-298,300-303; A. Munby, "On
beşinci yüzyılda King's Koleji Kütüphanesi Hakkında Notlar", Cambridge Bib
liyografi Topluluğu Hareketleri, 1 (1951): 280-286; P. Clark, ed., Cambridge
Üniversitesi ve Koleji kütüphaneleri [İngiliz Ortaçağ kütüphanesi katalogu kül
liyatı, 10] (Londra: İngiliz Akademisi, 2002), s. 283-284.
38. İki el yazması: Cambridge: King Koleji, MS. 27 (İlk sayfası eksik) ve Londra:
İngiliz kütüphanesi, MS. Harl. 1705 (ex-libris, yaprak 9 6 v da; yaprak 1, l v , 22
ve 2 5 v ' d e paraf çıkarılmış). İki el yazmasında da bakınız DH&EH, no. 8-9 (s.
5); Harley el yazması hakkında teknik tanım için bakınız D. Rundle, "Cumhu
riyetler ve Zorbalar: Quattrocento hümanist yazı ve bunların İngiltere'de karşı
lanma biçimleri, yaklaşık 1400-1460" (Basılmamış Felsefe Doktora tezi, Ox
ford Üniversitesi, 1997), s. 379-392. Kralın, Humfrey'in Latince el yazmaları
nın çoğunu elde ettiği yaygın bir varsayımdır ancak kanıtlarla desteklenmemek-
tedir: bu varsayımın yakın zamanlarda tekrar ifade edilmesi örnekleri için bakı
nız Hellinga ve Trapp, Kitabın Tarihi, s. 266, 295, 322.
39. Cambridge: Gonville ve Caius Koleji, MS. 183/216, bunun hakkında bakınız
yukarıdaki eser, s. 110
40. Manchester: Chetham'ın Kütüphanesi, MS. Mun. A. 3. 131, bunun hakkında
bakınız DH&EH, no. 27 (s. 9-10) ve Rundle, Cumhuriyetler ve Zorbalar", s.
424-426. Witham hakkında bakınız BRUO sub nomine.
4 1 . El yazması Cambridge: Üniversitesi kütüphanesi, MS. Gg i. 34 (i), tartışılığı
yer D. Rundle "Gloucester Dükü Humfrey'in koleksiyonundan iki fark edilme
yen el yazması, I. Kısım", Bodleian Kütüphanesi Kayıtları, 16 (1998): 211-224
42. J. Stratford, "İlk Kraliyet koleksiyonu ve 1461 'e kadar Kraliyet Kütüphanesi",
yeri Hellinga ve Trapp, Kitabın Cambridge Tarihi, s. 255-256. Bu makalenin da
ha eski bir versiyonu N. Rogers, éd., On beşinci yüzyılda İngiltere (Stamford:
Paul Watkins, 1994), s. 187-197'de yayınlandı. IV Edward'in kütüphanesi hak
kında bakınız J. Backhouse, "IV Edward'dan VII Henry'e Kraliyet Kütüphane
si", yeri Hellinga ve Trapp, Kitabın Cambridge Tarihi, s. 267-273, s. 267-
270'de, ve S. McKendrick, "Romuleon ve IV Edward'in el yazmaları", yeri Ro
gers, On beşinci yüzyılda İngiltere, s. 149-169. VIII Henry'nin hükümdarlığı sı
rasında kraliyet kütüphanesinde tanımlanabilen Humfrey'e ait el yazmaları için,
bakınız J. Carley, Kral VIII Henry'nin Kütüphaneleri, [Ortaçağ Kütüphane Ka
talogları Külliyatı] (Londra: İngiliz Akademisi, 2000), s. 17, 69, 77, 185
43. J. Stratford, "Bedford Dükü John'un El yazması kitapları: kütüphane ve kilise",
yeri D. Williams éd., On beşinci yüzyılda İngiltere (Woodbridge: Boydell Mat
baası, 1987), s. 329-350, s. 340-341'de.
44. Brüksel: Kraliyet Kütüphanesi, MS. 9627-8. Bu el yazmasının tam tarifi için
bakınız C. Gaspar & F. Lyna, Belçika Kraliyet Kütüphanesinin Ana Elyazma-
ları ve Resimleri, 2 cilt (Brüksel: Kraliyet Kütüphanesi, 1937, [tekrar basım
1984]), 1: 163-166
45. A. Wood, Oxford Üniversitesinin Tarihi ve ilk zamanları, 2 cilt (Oxford, 1674),
2: 49-50, bu hikayenin modern anlatımı için bakınız E. C. Wright, "On altıncı
yüzyılda kütüphanelerin dağıtılması", yeri F. Wormald ve C. Wright, ed.,
1700'den önce İngiliz Kütüphanesi, (Londra: Athlone Matbaası, 1958), s. 148-
175 (özellikle s. 164-166). Wood'un kalan tek el yazmasına iması, şimdiki Ox
ford: Bodleian, MS. Auct. F. İnf. 1. l'dir (on sekiz ve on dokuzuncu yüzyılda
ki oradan geldiği varsayımlarına rağmen, Humfrey'in koleksiyonundan gelme
yen bir kitap); bu el yazması kitap hakkında bakınız D. R. Howlett [Bodleian
sergi katalogu] Oxford'daki el yazması kitaplar (Oxford: Bodleian Kütüphane
si, 1980), s. 86
46. N. Ker, "Kitapların temini", yeri J. M. Conica, ed., Yüksek okul Üniversitesi [
T. H. Aston, ed., Oxford Üniversitesinin Tarihi, 3] (Oxford: Clarenden Matbaa
sı, 1986) s. 441-519 (özellikle 465-466); A. Watson, "Ortaçağ sonrası kütüpha
neler", yeri J. Catto ve diğerleri, Silahsız Askerler: All Souls Üniversitesinin ilk
tarihi hakkında araştırmalar (Oxford: All Souls Üniversitesi, 1996), s. 65-91,
s. 70-73'de. On altıncı yüzyılın başında üniversite kütüphanesinden "ödünç al
ma" konusunda bakınız, DHL, s. 119-121.
47. Üniversite Kütüphanesinden kolej koleksiyonlarına ilk olarak taşınan el yazma
sı kitaplardan örnekler Oxford: Magdalen Koleji, MS. Lat. 37 (ii) ve Oxford:
Oriel Koleji, MS 32. İlki için bakınız DHL, no. 38 (s. 43-45); ikincisi için ba
kınız de la Mare "Oxford Üniversitesine verilen el yazması kitaplar", no. 4 (s.
43-45)
48. Bunun bir örneği Londra: İngiliz Kütüphanesi, MS. Harl. 3426, bunun hakkın
da bakınız DHL, no. 37 (d. 43) ve teknik tanım için bakınız, Rıındle "Cumhu
riyetler ve Zorbalar", s. 415-420
49. Paris: Fransa Ulusal Kütüphanesi, MS, lat. 7805, bunun hakkında bakınız de la
Mare "Oxford Üniversitesine verilen el yazması kitaplar", no. 8 (s. 115-118).
El yazması, 1687 mezat katalogunda 63 numaradadır: Bibliotheca Illustris sive
Catalogus Variorum lihrorum (Londra, 1687)
50. Oxford: Corpus Christie Üniversitesi, MS. 243, bunun hakkında bakınız de la
Mare "Oxford Üniversitesine verilen el yazması kitaplar", no. 2 (s. 35-40). De-
e'nin kitap toplaması hakkında genel olarak, bakınız J. Roberts ve A. Watson
ed., John Dee'nin Kütüphane Katalogu (Londra: Bibliyografi Topluluğu,
1990), el yazması M117'dir.
51. Oxford: Bodleian, MS. Hatton 36; bu el yazması hakkında bakınız DHL, no 36
(s. 40-43).
52. Oxford: Bodleian, MS. Hatton 36, yaprak I 3 4 v ; Humfrey'in mülkiyelinin diğer
işaretleri yaprak 3 9 v (silinmiş), 119 v , 120 ve 135 v (silinmiş)'dedir.
53. Bu konuda ilk yorum Kont Sir Thomas Bodley Anısına Pietas Oxoniensis ve
Bodleian Kütüphanesinin Kuruluşu (Oxford: s. n., 1902), s. I ln'de yapılmıştır.
54. Oxford: Bodleian, MS. Dük Humfrey d. 1, yap. 1.
55. Cotton'un 1602-1603 hediyesi için bakınız C. G. C. Tite, "Kayıp veya Çalın-
mış veya sahipsiz": daha önce Cotton Kütüphanesinde bulunan El yazmaları
hakkında bir araştırma", yeri C. J. Wright, ed., Koleksiyoncu olarak Sir Robert
Cotton (Londra: İngiliz Kütüphanesi, 1997), s. 262-306, 263-264'de.
56. Londra: İngiliz Kütüphanesi, MS. Cotton Nero E v, yap. 1*
57. Fleetwodd'un Bodley ile bağlantısı için, bakınız G. W. Wheeler, ed., Sir Tho
mas Bodley' in Mektupları, (Oxford: Clarenden Matbaası, 1927) s. 10.
58. Oxford: Bodlain, MS. B
"El Yazması Kitaplar
Kelebekler Gibi Uçuşuyordu"*:
On Altıncı Yüzyılda
İngiliz Kütüphanelerinin Dağılması
Nigel Ramsay
ıs)
H e r m e k â n ı n orijinal k u r u l u ş yasası d a - e ğ e r b ö y l e b i r ş e y b e l i r l e n e -
bilirse - a r a ş t ı r ı l m ı ş t ı . M e r k e z i bir k u r u l u ş y a s a s ı m e t n i n e ilişkin k r a l i y e t
k a y d ı m u h a f a z a e d i l m i ş g ö r ü n m e k t e d i r . V e h â l â m e v c u t o l a n bazı k u r u l u ş
yasası v e b a ş k a ç o k eski y a s a l a r k a b u l e d i l d i k l e r i n e d a i r i ş a r e t l e r t a ş ı m a k
tadır. B u d a b u n l a r ı n k a y d a , k o p y a l a n m a k ü z e r e a l ı n d ı k l a r ı n ı g ö s t e r m e k
tedir. B u u y g u l a m a n ı n g e r e k ç e s i m u h t e m e l e n , k u r u l u ş y a s a s ı n ı n , k u r u c u
nun kimliğini belirtecek olmasıdır. Bir manastırın kuruluşu, kurucunun
v a r i s l e r i n e k a l ı t ı m s a l m ü l k i y e t h a k k ı v e r i y o r d u . K a p a t ı l m a z a m a n ı n d a , bir
iki yıl s o n r a , bazı m a n a s t ı r s a h i p l e r i , ya belirli bir m e k â n ı n k a p a t ı l m a s ı n ı
d u r d u r m a k a m a c ı y l a bir g e r e k ç e olarak, y a d a k e n d i l e r i n e b u m e k â n ı satın
a l m a ö n c e l i ğ i v e r i l m e s i n i s a ğ l a m a k a m a c ı y l a , h a k l a r ı n ı k u l l a n m a yolları
nı a r a m ı ş l a r d ı . K u r u l u ş y a s a l a r ı n ı n k o p y a l a n m a s ı ile ilgili tarihi n e d e n ,
belki d e d a h a g ü ç l ü y d ü . B u o p e r a s y o n , T h o m a s C r o m w e l l ' i n y e ğ e n i ile
evli o l a n tarih m e r a k l ı s ı Sir J o h n P r i s e t a r a f ı n d a n b a ş l a t ı l m ı ş . Y a d a e n
a z ı n d a n y ö n e t i l m i ş gibi g ö r ü n m e k t e d i r . K a y ı t l a r y o k o l m u ş t u , fakat içer
diği k o l e k s i y o n l a r k u ş k u s u z , d a h a s o n r a g e l e n y ü z yıl b o y u n c a a n t i k a m e
raklıları t a r a f ı n d a n y a p ı l a n k o p y a l a r d a g ö r ü n m e k t e y d i . 6
K r a l l ı ğ ı n m a n a s t ı r gelirleri (Valor Ecclesiastkus*) ve m a n a s t ı r a h l a k ı
(Conpendium Compertorum**) hakkındaki araştırmalarını, 1536 y ı l ı n d a
t o p t a n f e s h e t m e s ü r e c i izlemişti - b a ş l a n g ı ç t a yılda 2 0 0 P o u n d t a n az d e
ğeri o l a n m e k â n l a r l a sınırlı t u t u l m u ş v e s o n r a k a p s a m ı g e n i ş l e t i l m i ş v e
1540 y ı l ı n a g e l i n d i ğ i n d e - keşişler, o l a ğ a n d i n a d a m l a r ı y a d a p a p a z l a r a ait
o l d u ğ u n a b a k ı l m a k s ı z ı n - h e r bir dini m e k a n ve 1548 yılına g e l i n d i ğ i n d e
d e h e m e n h e m e n b ü t ü n ( ü n i v e r s i t e y e bağlı o l m a y a n ) kolejler v e b i r ç o k
hastane kapatılmıştı.
K r a l l ı k , m a n a s t ı r feshi s ü r e c i n i n t a m a m ı n ı , özel olarak o l u ş t u r u l m u ş
bir ofis y a d a b ö l ü m olan " A r t ı r m a M a h k e m e s i " ( b ö y l e a d l a n d ı r ı l m ı ş t ı
ç ü n k ü , K r a l l ı ğ ı n b u gelir k a y n a ğ ı n ı g e l i ş t i r m e k v e y a a r t ı r m a k l a s o r u m l u y
d u ) aracılığı ile g e r ç e k l e ş t i r m i ş t i . El k o y m a , y ö n e t i m ve m a n a s t ı r m a l l a r ı
nın e l d e n ç ı k a r ı l m a s ı s ü r e c i n i n t a m a m ı h a k k ı n d a ç o k fazla m i k t a r d a d o k ü
m a n t a s y o n ü r e t m i ş v e s a k l a m ı ş t ı . B u m a l z e m e n i s p e t e n a z k u l l a n ı l m ı ş ola-
rak kalmıştır. A m a p r e n s i p t e b u g ü n bir a r a ş t ı r m a c ı , h e r k a p a t ı l a n m e k â n
d a k i h e r ç a n ı n v e k u r ş u n ç a t ı n ı n y a z g ı s ı n ı n izini s ü r e b i l i r d i . A m a m a n a s
tır kitapları, g e n e l d e h e r h a n g i bir m a l i d e ğ e r i o l m a d ı ğ ı d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e n ,
Artırma kayıtlarında hiçbir şekilde yer almamaktadır.7
İstisnai o l a r a k , b i r m e k â n ı n k a p a t ı l m a e n v a n t e r i n d e bir k ü t ü p h a n e d e n
bahsedilebilir. Bu m u h t e m e l e n kitaplardan ziyade kütüphane mobilyasının
değerinden kaynaklanmaktadır. Örneğin, Chichester'deki Grey Rahipevi
( y a d a F r a n c i s c a ) e n v a n t e r i n d e " T h e L y b e r a r y [ K ü t ü p h a n e ] " alt başlığı
b u l u n m a k t a ve b u n u basit o l a r a k şu a ç ı k l a m a i z l e m e k t e d i r : "Kütüphane
deki malzemeler, çeşitli eski kitaplar içeren dört buçuk adet oldukça yeni
yapılmış bölme. Malzeme, iyi durumda yeni bir baskı makinesi, kitap koy
mak için almer'li [yani dolap veya kapalı raflı]" .8
Bir, s a d e c e bir kraliyet yetkilisi t e s l i m a t ı n ı y a p m a k t a o l d u ğ u m e k a n l a r
d a k i k ü t ü p h a n e l e r e alıcı g ö z ü y l e ilgi g ö s t e r m i ş t i : Sir J o h n P r i s e . 9 1539 so
n u ile 1540 b a ş ı n d a İ n g i l t e r e ' n i n b a t ı s ı n d a feshettiği e v l e r d e n , o l d u k ç a ç e
şitli bir tarihi ve teolojik el y a z m a l a r ı k o l e k s i y o n u o l u ş t u r m u ş t u . T e o l o j i k
el yazmaları B e d e ' n i n çalışmaları üzerine yoğunlaşmaktadır. A m a bunlar
l a n e ö l ç ü d e ilgili o l d u ğ u belirsizdir. V a s i y e t i n d e , " İ l a h i y a t l a ilgili b ü t ü n
yazılı k i t a p l a r ı n ı " , H e r e f o r d K a t e d r a l i n i n K ü t ü p h a n e s i n e b ı r a k m ı ş t ı r v e
bazıları h â l â o r a d a d ı r . T a r i h i kitapları a i l e s i n d e k a l m ı ş v e k e n a r l a r ı n a y a z
dığı n o t l a r d a n t a n ı m l a n a b i l m e k t e d i r .
D i ğ e r yetkililer, s o r u m l u o l d u k l a r ı e v l e r d e k i k i t a p l a r a karşı ilgisiz kal
m ı ş gibi g ö r ü n m e k t e d i r . L o n d r a C a r t u s i a n M a n a s t ı r ı n d a , - c e m a a t i n i n ,
1534 y ı l ı n d a k i V e k a l e t Y a s a s ı n a ant i ç m e k t e k i g ö n ü l s ü z l ü ğ ü n e d e n i y l e
adı k ö t ü y e ç ı k m ı ş d e n i l e b i l e c e k v e 1535 y ı l ı n d a Kilise ü z e r i n d e k i K r a l i y e t
ü s t ü n l ü ğ ü n ü k a b u l l e n m e y e itirazları n e d e n i y l e d a h a d a k ö t ü y e g i d e n (ra
h i b i n i n v e d a h a s o n r a o n yedi ayrı keşişin i d a m e d i l m e s i ile s o n u ç l a n a n )
m a n a s t ı r - K r a l ı n ziyaretçileri " k o n u k o d a s ı n d a k i b ü t ü n y a t a k l a r ı a l m ı ş v e
b u n l a r l a kitapları, söz k o n u s u h ü c r e l e r d e i k a m e t e t m e k t e o l a n b i r a d e r l e r e
vermişlerdi."10
Yorkshire'dan Başrahip Bretton'un, Benedictine Manastırındaki mal
ların, (21 K a s ı m 1538 t a r i h i n d e g e r ç e k l e ş e n ) t e s l i m e d i l m e s i n d e n s o n r a k i
b i r k a ç hafta i ç i n d e d ü z e n l e n e n satışı s ı r a s ı n d a B a ş r a h i p v e k e ş i ş l e r d e n iki
tanesi, k ü t ü p h a n e s i n d e b u l u n a n 148 kitabın y a n ı sıra, e v r a k k ü t ü ğ ü n ü sa-
U n a l m ı ş t ı . B u k ü t ü ğ e 2 1 T e m m u z 1558 t a r i h i n d e , b ü t ü n k i t a p l a r ı n listesi,
onlara şimdi sahip olan ve W o r s b o r o u g h ' d a muhafaza edildikleri bölme
lerin sahibi o l a n h e r b i r e s k i keşişin adı a l t ı n d a g r u p l a n d ı r ı l a r a k giriş ya
p ı l m ı ş t ı . " B ö l m e l e r i a y n ı e v d e olabilir y a d a o l m a y a b i l i r , a m a k i t a p l a r ı ,
bir z a m a n l a r p a y l a ş t ı k l a r ı - ve belki de bir g ü n t e k r a r p a y l a ş a b i l e c e k l e r i -
şeylerin g e r ç e k h a t ı r l a t m a u n s u r l a r ı d ı r .
B i r din-dışı g r u b u n o d a ğ ı o l a r a k h a r e k e t e d e n ö n e m l i b o y u t t a bir k i t a p
k o l e k s i y o n u h a k k ı n d a b e n z e r bir k a p a t ı l m a s o n r a s ı s e n a r y o s u , b i r k a ç m a
n a s t ı r k ü t ü p h a n e s i için d a h a anlatılabilir y a d a e n a z ı n d a n h i p o t e z y ü r ü t ü
lebilir. L e e d s y a k ı n l a r ı n d a k i K i r k s t a l l ' d a C i s t e r c i a n M a n a s t ı r ı n ı n eski ke
şişi, A ğ u s t o s 1 5 5 8 ' d e ö l ü m d ö ş e ğ i n d e , k e n d i k o r u m a s ı a l t ı n d a b u l u n a n
K i r k s t a l l ' a ait b ü t ü n k i t a p l a r a , v a s i y e t i n i y ü r ü t e n kişiler t a r a f ı n d a n d i k k a t
le bakılması ve "onların zamanla değerleri artarsa" manastıra iade edilme
leri t a l i m a t ı n ı v e r m i ş t i . 1 2 A y n ı ş e k i l d e , Y o r k ' t a k i F r a n c i s c a M a n a s t ı r ı n ı n
son m ü d ü r ü D r William V a v a s o u r t a r a f ı n d a n , m a n a s t ı r ı n bir b a ş k a eski
ü y e s i n e m i r a s b ı r a k ı l a n 1 6 0 ' d a n fazla basılı v e y a e l y a z m a s ı k i t a b ı n , bir
z a m a n l a r m a n a s t ı r l a r ı n ı n k i t a p l ı ğ ı n ı n bir b ö l ü m ü n ü o l u ş t u r d u ğ u n d a n k u ş
kulanmaktaydı.13
Y o r k s h i r e ' d e k i B y l a n d C i s t e r c i a n M a n a s t ı r ı n ı n kitapları - y a k l a ş ı k y ü z
elli cilt, bazıları m u h t e m e l e n b a s ı l m ı ş , a m a i ç l e r i n d e 4 0 a d e d i " a z d e ğ e r
t a ş ı y a n e s k i yazılı k i t a p l a r " - y e n i dini d ü z e n e y e t e r i n c e u y u m s a ğ l a d ı ğ ı n
d a n D r i f f i e l d ' d a kilise p a p a z ı o l a n v e v a s i y e t i n d e ( 1 5 8 1 ) k i t a p l a r ı n " k e n
d i k a n ı m ı t a ş ı y a n bir iki kişi onları a n l a y a b i l e c e k d u r u m a g e l e n e k a d a r " iki
y a r ı - k a y y u m t a r a f ı n d a n m u h a f a z a e d i l m e s i n i isteyen son b a ş k e ş i ş i n e l i n e
geçmiş görünüyordu.14
K a p a t ı l m a s ı r a s ı n d a k i t a p l a r a h e r h a n g i bir d e ğ e r b i ç i l d i y s e d e , biçilen
d ü ş ü k d e ğ e r l e r bile, b a z e n k i t a p k o l e k s i y o n l a r ı n ı n bir a r a d a t u t u l m a s ı n ı
teşvik e t m i ş o l m a l ı ki, e v i n t e s l i m i n d e o r a d a b u l u n a n h e r h a n g i b i r i n e , ç o k
sayıda kitap alma imkânını sağlamıştır. El yazması kitaplara kuşkusuz
ö z e l l i k l e d ü ş ü k d e ğ e r b i ç i l m i ş , m o d e r n basılı y a y ı n l a r ı n p i y a s a d a d a h a
fazla d e ğ e r i o l d u ğ u d ü ş ü n ü l m ü ş t ü . A n c a k , bir evin k ü t ü p h a n e s i n e , e n
a z ı n d a n k ı s a süreli bir ilgi d u y m u ş o l a b i l e c e k tek yerel nüfus, k e ş i ş l e r d e
ğildi. Ö r n e ğ i n , b i n a n ı n y e n i alıcısı k i t a p l a r ı fark edebilir v e b u n l a r a g ö s
t e r d i ğ i ilgi, o k u m a k d ı ş ı n d a , b a ş k a n e d e n l e r d e n k a y n a k l a n a b i l i r d i . 1539
y ı l ı n d a R o b e r t s b r i d g e m a n a s t ı r ı n ı ve gayrı m e n k u l l e r i n i satın alan Sir Wil
l i a m S i d n e y , m a n a s t ı r ı n kalıntılarını k e n d i d ö k ü m h a n e s i n e b a ğ l a m ı ş t ı :
D ö k ü m h a n e y e ait ilk m u h a s e b e k a y ı t l a r ı n d a n bazıları ( 1 5 4 2 ' d e n k a l a n )
" R o b e r t s b r i d g e M a n a s t ı r ı n a ait o l d u ğ u t a h m i n e d i l e n İlahi kitapları v e d u -
a k i t a p l a r ı n ı n s a y f a l a n " ile k a p l a n m ı ş t ı . 1 5 E ğ e r bir m a n a s t ı r , k i t a p l a r ı n a ih
tiyacı o l m a y a n , a m a e n a z ı n d a n k ö t ü niyetli hırsızlara karşı kilit a l t ı n d a
t u t m a k z a h m e t i n e k a t l a n a n h e r h a n g i bir arazi sahibi t a r a f ı n d a n satın alın
m ı ş s a , kitapları yıllarca b o z u l m a d a n kalabilirdi. M u h t e m e l e n Krallığın,
y a n b i n a l a r ı n ı n bir b ö l ü m ü n ü satın aldığı R o c h e s t e r K a t e d r a l i M a n a s t ı r ı
n ı n d u r u m u b ö y l e y d i . Kitaplar, k r a l i y e t k ü t ü p h a n e l e r i n d e n birine aktarıl
m a d a n ö n c e b u r a d a bir süre k a l m ı ş o l a b i l i r . 1 6 Krallık t a r a f ı n d a n b a ş l a n g ı ç
t a k e n d i k u l l a n ı m ı için t u t u l a n bir b a ş k a m e k â n d a d a aynı d u r u m v u k u bul
m u ş t u : C a n t e n b u r y ' d e k i S t A u g u s t i n e M a n a s t ı r ı . B u r a d a , 1602 gibi g e ç bir
tarihte m a h a l d e g ö r ü n ü ş e g ö r e , ö n e m l i s a y ı d a k i t a p b u l u n u y o r d u . Z i r a Sir
T h o m a s B r a d l e y aynı yıl O x f o r d ' d a k i k ü t ü p h a n e c i s i n e y a z d ı ğ ı m e k t u p t a ,
" L o r d u m C o b h a m kütüphaneye 5 0 Pound vermişti v e Canteb'deki S t
A u g u s t i n e s K ü t ü p h a n e s i n d e n e l y a z m a l a r ı n ı ç ı k a r a c a ğ ı n ı vaat e t m i ş t i . " 1 7
Dua kitapları
E ğ e r m e t i n içeren kitaplar Krallık tarafından ilgisizlikle k a r ş ı l a n s a bi
le, değerli ciltleri olan kitaplar için d u r u m kesinlikle t a m a k s i y d i . M e t i n
lerin g e ç e r s i z k ı l ı n m a s ı n ı n y a n ı n d a , m a n a s t ı r l a r ı n e n p a h a l ı ş e k i l d e süsle
diği d u a kitapları ve d i ğ e r k i t a p l a r iki katı risk a l t ı n d a y d ı . K a p a k l a r ı n ı süs
l e m e k için k u l l a n ı l a n altın, g ü m ü ş ve yarı değerli taşlar, ş i m d i bu kitapla
rın m a h v o l m a n e d e n i y d i . B u n l a r ı n ü z e r i n d e değerli o l a b i l e c e k n e v a r s a ,
Krallık yetkilileri tarafından s ö k ü l e r e k , k i t a p l a r ı n k e n d i l e r i o l s u n o l m a s ı n ,
L o n d r a ' y a g ö n d e r i l m i ş l e r d i . M a n a s t ı r l a r d a b ı r a k ı l m ı ş o l a b i l e c e k alt m e t a l
k a p a k l a n bile t e h l i k e a l t ı n d a y d ı . T h o m a s F u l l e r ' i n , İngiltere'nin Kilise
Tarihi'ndeki (ilk olarak u ğ u r s u z 1655 yılında b a s ı l m ı ş ) h ü z n ü , y ı k ı m ı n
e d e b i tarihinin d o r u ğ u n u hiç d e a b a r t m a y a n bir ş e k i l d e s i m g e l i y o r d u :
Long-Lanedeki Broaker' lar gibi, eski bir elbise satın aldıklarında, el
bisenin dışıyla birlikte astarını da alırlar: Anlaşma bu şekilde gerçekle-
şird. Manastır binalarının satın alınması, aynı şekilde Kütüphanelerin (ve
içindeki malzemelerin) satın alınmasını da sağlamalıydı. Bir kere deftere
ya da sicile geçirdikten sonra buraların bilgisiz sahipleri, onlara ait olan
bölgelerde diğer hiçbir anıtı korumaya özen göstermemişlerdir. Kitapla
rın kapaklarının, nadide pirinç kabartma süsler ve tokalarla kitapları ko
ruması beklenirken, adeta onlara ihanet etmiş ve açgözlülüğü kamçılar
hale gelmişti. Böylece, birçok mükemmel kitap, kapaklarından çıkarılmış
18
bir şekilde, yakılmak ya da atılmak üzere çıplak bırakılmıştı.
Kütüphaneler ve Üniversiteler
O x f o r d v e C a m b r i d g e Ü n i v e r s i t e l e r i n i o l u ş t u r a n kolejler, g e n e l o l a r a k
K r a l l ı ğ ı n dini m e k â n l a r ı f e s h e t m e k a r a r ı n d a n e t k i l e n m e m i ş t i . B u n u n istis
naları, m a n a s t ı r kolejleri o l u p , e n ö n e m l i l e r i O x f o r d ' d a k i , i s i m b a b a l a r ı
o l a n k a t e d r a l r a h i p l e r i t a r a f ı n d a n i d a r e e d i l e n C a n t e r b u r y Koleji v e D u r
h a m K o l e j i y d i . B ü t ü n b u t ü r m a n a s t ı r kolejleri, k o r u y u c u l a r ı y l a b i r l i k t e
feshedilmişti. D u r h a m K o l e j i n i n k ü t ü p h a n e s i n d e m u h t e m e l e n , h a z ı r alıcı
ç ı k a c a k b i r ç o k basılı k i t a p b u l u n u y o r d u . C a n t e r b u r y K o l e j i n i n z e n g i n k o
l e k s i y o n u h e r z a m a n için, e s a s o l a r a k , bazıları o n ikinci y ü z y ı l a d a y a n a n
v e a r a l a r ı n d a S t T h o m a s B e c k e t ' e ait o l d u ğ u n a inanılan iki m e d e n i h u k u k
kitabı b u l u n a n , e l y a z m a s ı k i t a p l a r i ç e r m i ş gibi g ö r ü n m e k t e d i r ( 1 5 2 1 yı
l ı n d a k a t a l o g l a n d ı ğ ı n d a , 311 el y a z m a s ı ve s a d e c e 12 basılı k i t a p ) . B u n l a
27
rın n e r e d e y s e t a m a m ı n ı n y o k o l d u ğ u d ü ş ü n ü l m e k t e d i r .
O x f o r d ve C a m b r i d g e ' d e k i b i l i m a d a m l a r ı d u y g u s a l i n s a n l a r değildi -
ve e n d e r istisnalar d ı ş ı n d a - a n t i k a m e r a k ı a d ı n a k i t a p l a r a karşı sevgi de
b e s l e m i y o r l a r d ı . O n l a r ı n e n d i ş e s i , ç a l ı ş m a k a m a c ı y l a k i t a p l a r a erişebil-
m e k t i . O d ö n e m l e r d e İ n g i l t e r e ' d e y a y g ı n o l a n kitapları raflara y e r l e ş t i r m e
y ö n t e m i , eski k i t a p l a r ı n s a k l a n m a s ı n ı teşvik e t m i y o r d u . Zincirli y a d a d e
ğil, k i t a p l a r eğik o k u m a m a s a l a r ı n ı n ü z e r i n d e v e b u m a s a l a r ı n ü s t ü n d e v e
a l t ı n d a b u l u n a n raflarda t u t u l u y o r d u . G e n e l olarak k i t a p l a r için n i s p e t e n a z
y e r vardı v e b u raflar d o l d u ğ u n d a y a y ı l m a k için hiç yer y o k t u . Yeni k i t a p
a l ı n m a s ı , o t o m a t i k olarak eskilerinin atılması a n l a m ı n a g e l i y o r d u .
Oxford ve C a m b r i d g e ' i n üniversite ve kolej kütüphanelerinin en y o ğ u n ki
tap yıkımını yaşadığı d ö n e m , neredeyse kesin olarak VI. E d w a r d ve M a r y ' n i n
hükümdarlıkları dönemidir. Ancak, iki üniversiteyi de 1535 yılında ziyaret
eden VIII. Henry tarafından atanan k o m i s y o n üyeleri en azından yolu hazırla
mıştı. Kesin kararları bilinmemekledir a m a - elde etmekte oldukça başarılı ol
dukları anlaşılan - amaçları, en azından yeni bilimlerin uygulanmasını sağla
maktı. İncil'in d o ğ r u d a n araştırılmasının yerini Peter L o m b a r d ' ı n Cümleler'i
almıştı ve m e d e n i hukuk dersleri, kilise yasaları hakkında olanların yerine ge
çecek şekilde yetkilendiriliyordu. Her kolej ziyaret ediliyordu ve k o m i s y o n
üyelerinden biri, Richard Leyton (Bath A b b e y ' d e n T h o m a s C r o m w e l l ' e ya
zan aynı kişi) patronuna neşeli bir şekilde şunu iddia etmişti:
Dunce'ı [felsefe bilim adamı John Duns Scotus] Bocardo'ya [Ox
ford'da bir hapishane] yerleştirdik ve tüm gizli parlaklığı ile birlikte, ile
lebet Oxford'a gelmesini tamamen yasakladık ve şimdi herkes için basit
bir hizmetkâr, hızla bütün yaygın dayanma evlerinde görevlendirildi... ve
Yeni Koleje ikinci gelişimizde, sizin emirlerinizi açıkladıktan sonra, büyük
çeyrek daire şeklindeki avlunun, Dunce'ın sayfaları ile dolu olduğunu
28
gördük, rüzgar onları her köşeye savuruyordu.
L a y t o n , d a v r a n ı ş l a r ı n ı , k e n d i n i k u t l a r ş e k i l d e s u n u y o r d u v e ad l i f t e
nim* i n a n ı l m a y ı b e k l e m i y o r d u . Y i n e d e , ü n i v e r s i t e d e k i y ö n d e ğ i ş i k l i ğ i -
k u ş k u s u z C a m b r i d g e ' e d e y a n s ı m ı ş t ı - t a k i p e d e n b i r k a ç yıl, h e r kolejin
k i t a p s t o k u ü z e r i n d e şiddetli e t k i l e r y a r a t m ı ş o l m a l ı d ı r . O k u m a a m a ç l ı
eğik m a s a l a r ı n v e rafların k u l l a n ı m ı n ı n d e v a m ı , y e n i k i t a p l a r a l ı n d ı k ç a es
k i l e r i n i n atıldığı a n l a m ı n a g e l m e k t e d i r . A m a a t ı l a n l a r k u ş k u s u z , L a y t o n
t a r a f ı n d a n ö n e r i l e n a m a ç l a r y e r i n e , k a p l a m a d a k u l l a n ı l m a k ü z e r e yerel
k ı r t a s i y e c i l e r t a r a f ı n d a n satın a l ı n ı y o r d u . 2 9
K u r u m s a l olarak Oxford Üniversitesi, kendisini oluşturan kolejlerden da
ha fakirdi ve kendi k ü t ü p h a n e s i n i g ü n c e l l e m e s i için g e r e k e n k a y n a k l a r d a n
y o k s u n d u . G l o u c e s t e r D ü k ü H u m f r e y (ö. 1447) tarafından verilen 2 8 0 ' i n
üzerindeki el y a z m a s ı kitap dâhil, b ü y ü k bir el y a z m a s ı kitap k o l e k s i y o n u n a
sahipti ve hepsi de 1488 gibi yakın bir tarihte t a m a m l a n a n bir k ü t ü p h a n e oda
sında t u t u l u y o r d u . 3 0 Para ve h i b e o l m a k s ı z ı n , bu koleksiyon hızla güncelliği
ni k a y b e t m e y e başlamıştı. Bilimsel felsefe ve teoloji ile dolu o l m a k t a n uzak
tı ve L a y t o n ile meslektaşlarının g ö z ü n d e n k a ç m ı ş olmalıydı. A m a el y a z m a
ları ile sınırlı olması, basılı kitap d ö n e m i n d e çok tehlikeli olacaktı. 1549 yı
lında Oxford ve C a m b r i d g e üniversitelerinin ikisi de bir kez d a h a , kraliyet
yetkililerinin ziyaretlerine m a r u z kalmış, b u n u n sonuçları d a her b a k ı m d a n
1535 yılındaki k a d a r geniş kapsamlı o l m u ş t u . M e r t o n Koleji, artık kitap sa
tın a l a b i l m e k için plaket satıyordu. A m a a n e k d o t şeklindeki kanıtlara göre,
ziyaret, üniversite k ü t ü p h a n e s i n i n t a m a m e n tasfiye edilmesini sağlamıştı.
Hatta bir h i k â y e y e göre, kitaplar yakılmıştı ve hakikaten de, üniversitenin son
derece geniş kapsamlı ve ilginç el y a z m a l a r ı n ı n endişe verecek k a d a r az bir
miktarı herhangi bir şekilde kurtulmayı başarmıştır: Dük Hıımfrey'in h e d i y e
lerinden yaklaşık bir d ü z i n e kitap kalmıştır. Bu d ö n e m d e Oxford k ü t ü p h a n e
lerinin a n a tarihçisi olan M e r h u m N. R. Ker, " B i r şenlik ateşi, üniversite kü
t ü p h a n e s i n i n bir kitabına ait olabilecek, k a p a ğ a yapışan sayfalardan [yani, ki
tabın c i l d i n d e kullanılan el y a z m a s ı sayfa parçası] hiç b u l u n a m a m ı ş olması
nı a ç ı k l a m a y a y a r d ı m c ı olabilir: E ğ e r kitaplar yok pahasına satılmış olsaydı
bile, bazılarının ciltlerinin o l m a s ı ve belki de, aynı z a m a n d a d a h a fazla sayı
da kitabın özel kişilerin elinde kurtulması b e k l e n i r d i . " 3 2 demiştir.
İki ü n i v e r s i t e y e y a p ı l a n ü ç ü n c ü z i y a r e t M a r y ' n i n H ü k ü m d a r l ı ğ ı d ö n e
m i n d e g e r ç e k l e ş m i ş , 1556 y ı l ı n d a O x f o r d ' a , 1556-1557'de de Cambrid-
g e ' e y a p ı l m ı ş t ı . B u s o r u ş t u r m a l a r m u h t e m e l e n , k ı s m e n h ü k ü m e t i n özellik
le dinsel s a p k ı n l ı k l a ilgili k i t a p l a r l a i l g i l e n d i ğ i n d e n , k ü t ü p h a n e l e r i n d a h a
y a k ı n d a n i n c e l e n m e s i n i içermişti. M a r y , (dini g ö r ü ş l e r d e aykırılık h a k k ı n
d a k i Y a s a y ı g ü ç l e n d i r m e k a m a c ı y l a ) 1 3 H a z i r a n 1555 t a r i h i n d e v e t e k r a r
6 H a z i r a n 1558 t a r i h i n d e , P r o t e s t a n dini a l e y h i n d e bildiriler y a y ı n l a m ı ş t ı
ve ilki, y a s a k l a n a n y a z a r l a r l a ilgili u z u n bir liste içeriyordu.- 1 3 O x f o r d ' u n
ziyaretçileri K a r d i n a l P o l e ' d a n , d i k k a t l e r i n i özellikle, h e m hizipçilik za
m a n ı n d a d a ğ ı t ı l a n [tabii ş i m d i b u l u n a b i l e n l e r ] h e m d e ü n i v e r s i t e d e a ç ı k ç a
v e y a özel o l a r a k b u l u n d u r u l a n din dışı k i t a p l a r a y ö n l e n d i r e n s o r u ş t u r m a
m a d d e l e r i a l m ı ş l a r d ı . 3 4 O x f o r d ' d a altı kolej k ü t ü p h a n e s i ile C a m b r i d g e ' d e
d ö r t kolej k ü t ü p h a n e s i v e ü n i v e r s i t e k ü t ü p h a n e s i n e y a p ı l a n z i y a r e t l e r d ö
neminden kalan kataloglar bulunmaktadır35 ve bunların derlenmesi sonu
c u n d a , z i y a r e t ç i l e r i n s o r g u l a r ı n ı n ç o k şiddetli o l d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r . Ye
di kolejde d i n e aykırı k i t a p l a r tespit edildiği a n l a ş ı l m a k t a d ı r . 6 Şubat 1557
talihinde "suçlu bulunan büyük miktarda kitap", C a m b r i d g e Pazar alanın
d a y a k ı l m ı ş t ı ; 1 3 Ş u b a t ' t a , " i k i b ü y ü k s e p e t d o l u s u k i t a p " için bir b a ş k a
y a n g ı n v a r d ı . 3 6 D i ğ e r tarafta, kolej k ü t ü p h a n e l e r i n i n - ya da en a z ı n d a n ,
kolejlerin a n a referans k ü t ü p h a n e l e r i n i o l u ş t u r a n zincirli k o l e k s i y o n l a r ı n -
z i y a r e t ç i l e r i n itiraz e d e b i l e c e ğ i t ü r d e k i t a p içerip i ç e r m e d i ğ i belli d e ğ i l d i r .
P r o t e s t a n r e f o r m c u l a r ı n o z a m a n a k a d a r basılan k i t a p l a r ı n ı n ç o ğ u k ü ç ü k
(yani o k t a v ) f o r m a t t a y k e n , kolejler b u d ö n e m d e , eğik t ü r d e k i o k u m a m a
s a l a r ı n d a n m a k s i m u m ö l ç ü d e y a r a r l a n m a k için, d a i m a y a p r a k b a s k ı l a r ı n ı
a l m a y ı tercih e d i y o r d u . 3 7
Bu üç dizi ü n i v e r s i t e ziyareti ile ilgili olarak, d o k ü m a n t a s y o n u n o r t a y a
ç ı k a r d ı ğ ı d e t a y l a r , n e r e d e y s e m ü n h a s ı r a n k ü t ü p h a n e l e r i n k a z a n ç l a r ı iken,
k a y ı p l a r ı n d e ğ e r l e n d i r i l m e s i tarihçilerin klasik z o r l u ğ u o l m a y ı s ü r d ü r m ü ş
tür. O x f o r d ' d a k i kolejler ( y e n i d e n k u r u l m u ş o l a n C o r p u s C h r i s t i e h a r i ç ) ,
1510 ile 1535 yılları a r a s ı n d a ç o k az k i t a p a l m ı ş g ö r ü n m e k t e d i r , h a t t a
M e r t o n ' d a 1540 yılında bile n e r e d e y s e hiç basılı k i t a p y o k t u . 3 8 B u n e d e n
le, H e n r y y a n d a ş ı ziyaretçilerin etkisi e s a s olarak, O r t a ç a ğ h o c a l a r ı n ı n ç a
l ı ş m a l a r ı n ı n d a ğ ı t ı l m a s ı y e r i n e , d a h a s o n r a k i k i t a p satın a l m a p o l i t i k a l a r ı
nın belirlenmesi olarak yorumlanabilir. Diğer yanda, 1530'larla 1550'ler
II. '
a r a s ı n d a k i d ö n e m d e B a s l e v e L y o n ' d a y a y ı n l a n d ı k l a r ı k a d a r ı y l a , basılı
n ü s h a l a r ı n v e ö z e l l i k l e k o l a y o k u n a n , ilk kilise p a p a z l a r ı n ı n yazılı m e t i n
leri, Y u n a n c a v e L a t i n c e k l a s i k e d e b i y a t v e m e d e n i k a n u n m e t i n l e r i v e y o
r u m l a r ı n ı n satın a l ı n m a s ı , b u n l a r ı n v e d i ğ e r ç a l ı ş m a l a r ı n e l y a z m a l a r ı ile
ilk basılı n ü s h a l a r ı n ı , g e ç e r s i z s a y ı l a c a k k a d a r g ü n c e l l i ğ i n i y i t i r m i ş k o n u
m a g e t i r m e etkisini g ö s t e r m i ş t i . Ker, " e ğ i k o k u m a m a s a l a r ı n ı n b u l u n d u ğ u ,
n o r m a l b o y u t l a r d a bir k ü t ü p h a n e o d a s ı n ı n 5 0 0 ciltlik k a p a s i t e s i o l d u ğ u n u
d ü ş ü n ü r s e k ç o k d a hatalı o l m a y a c a ğ ı m ı z ı v e b u n u n s a d e c e O r t a ç a ğ için
değil n e r e d e y s e on altıncı y ü z y ı l ı n t a m a m ı için geçerli o l d u ğ u n u " ileri sür
m e k t e d i r . 3 9 S o n u ç o l a r a k , k ü t ü p h a n e l e r i n g ü n c e l k a l m a k için y a p m a k z o
r u n d a o l d u k l a r ı k i t a p a l ı m l a r ı , b ü y ü k ç a p t a k i t a p a t ı l m a s ı ile s o n u ç l a n m ı ş
tı. M e r t o n Kolejinin 1 5 4 0 ' l a r d a v e 1 5 5 0 ' l e r d e g e c i k m e l i o l a r a k yaptığı
y a k l a ş ı k 2 0 0 adet k i t a p a l ı m ı , b ö y l e c e , zincirli k ü t ü p h a n e s i n d e n aynı sayı
d a e l y a z m a s ı kitabın atılması a n l a m ı n a g e l e c e k t i . Y i n e d e , b u n l a r gibi
reddedilen kitaplar, g ü n c e l l i k l e r i n i yitirmiş olarak damgalanmasalardı,
kolejin ikincil y a d a ö d ü n ç v e r m e k o l e k s i y o n l a r ı n ı n bir p a r ç a s ı o l a r a k sak
lanabilirdi. E d w a r d ve M a r y d ö n e m i n d e k i z i y a r e t l e r - y ı k ı m a m a c ı y l a yı
k ı m y a p m a y a ek o l a r a k - belki d e , t a m a m e n yeni ufuklara y ö n l e n d i r m e k
ten d a h a ç o k , z a t e n d e v a m e t m e k t e o l a n d e ğ i ş i k l i k l e r i h ı z l a n d ı r m a l a r ı açı
s ı n d a n ö n e m l i y d i . A m a g e l e c e k nesiller a d ı n a k o r u m a (ya d a g e ç m i ş t e k i
b i l i m s e l ç a l ı ş m a l a r a d a h a k a p s a m l ı bir y a k l a ş ı m n e d e n i y l e ) , k ü t ü p h a n e d e
ki s t a n d tipi raf sistemi i m k â n sağladığı s ü r e c e , on altıncı y ü z y ı l ı n s o n u n
d a n itibaren b e n i m s e n e n bir y ö n t e m d i .
darkmalt
Çağdaş bilim adamlarının kitap kayıplarına tepkileri
Ü n i v e r s i t e k ü t ü p h a n e l e r i n i n tasfiye e d i l m e s i , K r a l ' ı n kendi k o l e k s i y o
n u n u n t o p l a n m a s ı n a d e n k g e l m i ş t i . Ş u b a t 1551 ' d e Kraliyet D a n ı ş m a M e c
lisine, W e s t m i n s t e r ' d a k i Kraliyet K ü t ü p h a n e s i n i n d e " a y i n kitapları, d e s
tanlar ve b e n z e r i t ü m batıl i n a n ç l a r l a ilgili k i t a p l a r ı n " tasfiye e d i l m e s i ; al
tın y a d a g ü m ü ş t e n y a p ı l a n d e ğ e r l i ciltlerinin d e , kraliyet m ü c e v h e r - e v i n i n
M ü d ü r ü Sir A n t h o n y A u c h e r ' a g ö n d e r i l m e s i s ö y l e n m i ş t i . 4 0 K u ş k u s u z , ba
zı ö z e l b i r e y l e r d e , B a t ı l İ n a n ç l a r l a ilgili K i t a p ve G ö r ü n t ü l e r a l e y h i n d e k i
Y a s a y a ( 1 5 5 0 ) u y m a v e L a t i n c e d u a k i t a p l a r ı ile d i n k i t a p l a r ı n ı y o k e t m e
k o n u s u n d a ihtiyatlı d a v r a n m a y ı t e r c i h e t m i ş t i . A m a Krallığın, eski k i t a p -
ların m ü l k i y e t i n e y ö n e l i k m ü d a h a l e c i t u t u m u u z u n s ü r m e m i ş t i . M a r y ' n i n
H ü k ü m e t i , d i n e aykırı d a v r a n ı ş l a r d a b u l u n a n kişileri t a k i p e t m e (ve h a t t a
k a z ı ğ a b a ğ l a y a r a k y a k m a ) k o n u s u n d a , d i n e aykırı k i t a p l a r ı n p e ş i n e d ü ş
m e k t e n ç o k d a h a fazla h e v e s l i y d i . Halefi E l i z a b e t h ise, fanatik b a ğ n a z c ı -
lıktan, e n a z R o m a Katolikliği k o n u s u n d a k i k a d a r rahatsızlık d u y u y o r d u .
R e f o r m ö n c e s i g ü n l e r d e k i gibi, ilgisizlik, o r t a ç a ğ e l y a z m a l a r ı n ı n kurtul
m a s ı n d a h ü k ü m e t t e m s i l c i l e r i n i n e y l e m l i l i k l e r i k a d a r b ü y ü k bir t e h l i k e
olarak o r t a y a ç ı k m ı ş t ı . Eski m e t i n l e r e tarihi d e ğ e r l e r i a ç ı s ı n d a n d e ğ e r v e
renler, k u r t u l u p k a l a n l a r ı n k o r u n m a s ı n ı s a ğ l a m a k a m a c ı y l a seslerini y ü k
seltmelerinin t a m a m e n güvenli olduğunu görmüşlerdi.
J o h n L e l a n d 1546 yılında, VIII. H e n r y ' e Yeni Yıl h e d i y e s i n d e , m a n a s
tır ve kolej k ü t ü p h a n e l e r i n d e n , " a k s i t a k d i r d e işe y a r a m a y a n iyi y a z ı l a r
olarak yok o l a c a k b i r ç o k iyi kitabı s a k l a d ı ğ ı n ı , b u n l a r ı n b i r b ö l ü m ü n ü n si
zin kraliyet s a r a y l a r ı n d a k a l d ı ğ ı n ı , bir k ı s m ı n ı n d a k e n d i k o r u m a s ı n d a ol
d u ğ u n u " y a z m ı ş t ı . 4 1 K e s i n olarak, K r a l i y e t K ü t ü p h a n e l e r i 1 5 4 0 ' l a r d a 9 1 0
k i t a p t a n 1450 k i t a b a y ü k s e l m i ş t i v e b u 5 4 0 ilavenin y a k l a ş ı k 2 0 0 a d e d i ,
h a l e n K r a l i y e t K ü t ü p h a n e s i n d e ( ş i m d i İngiliz K ü t ü p h a n e s i n d e ) b u l u n a n
v e b i r ç o ğ u n u n m a n a s t ı r k o l e k s i y o n l a r ı n d a n geldiği g ö s t e r i l e b i l e n e l y a z
m a s ı k i t a p t ı . L e l a n d tek katkı s a ğ l a y a n kişi y a d a t e m s i l c i d e ğ i l d i . Z i r a
L i n c o l n s h i r e ' d a b u l u n a n dini e v l e r d e ( ş i m d i İngiliz K ü t ü p h a n e s i , E l y a z
maları ( M S ) K r a l i y e t E k . 69) b u l u n a n , L e l a n d ' ı n e l i n d e n ç ı k m a y a n y a d a
anlaşıldığı k a d a r ı y l a o n u n tarafından d e r l e n m e m i ş o l a n e l y a z m a s ı k i t a p
lar listesi, i ş a r e t l e n m i ş ve kraliyet k o l e k s i y o n l a r ı n a y a p ı l a c a k i l a v e l e r i n
s e ç i m i n d e e s a s olarak k u l l a n ı l m ı ş t ı . 4 2
L e l a n d , M a n a s t ı r l a r d a b a r ı n d ı r ı l a n tarihi e d e b i y a t ı n k o r u n m a s ı ile ilgi
li k a m p a n y a s ı n a b a ş l a d ı ğ ı n d a r a h i p bile değildi ve R e f o r m h a r e k e t i s o n r a
sında, sürekli olarak P r o t e s t a n l ı ğ ı n ı v e " R o m a p i s k o p o s l a r ı n ı n y o l u o l a r a k
b e n i m s e n e n v e batıl i n a n ç l a r v e ş e y t a n l ı k l a s ü s l e n e n d o k t r i n l e r i n b ü t ü n
t ü r l e r i n i n " a l e y h i n d e o l d u ğ u n u v u r g u l a m a y a d i k k a t e t m i ş t i . 4 3 1547 yılın
d a h a s t a l a n d ı k t a n sonra, k o r u m a c ı l ı k d a v a s ı b ü y ü k bir g a y r e t l e , b i r z a m a n
lar C a r m e l T a r i k a t ı n a bağlı bir p a p a z o l a n , a m a u z u n z a m a n d ı r Y e n i d e n
O l u ş u m u açık s ö z l ü l ü k l e d e s t e k l e y e n J o h n B a l e t a r a f ı n d a n ü s t l e n i l m i ş t i .
1549 y ı l ı n d a L e l a n d ' ı n Y e n i Yıl h e d i y e s i n i John Leland' ın İngiliz İlk Çağ
larına Ait Emek Dolu Yolculuğu ve Araştırmaları a d ı y l a y a y ı n l a m ı ş t ı . 4 4
B u n a y a z ı l a n renkli bir ö n s ö z d e , m a n a s t ı r l a r ı n içerdiği t a r i h i h a z i n e l e r e
işaret e d e r e k , h ü z ü n l e şunları belirtmiştir:
Notlar:
* "Dedemin zamanında El-yazmaları kelebekler gibi uçuşuyordu", O. L. Dick,
ed., Aubrey'in Kısa Yaşamları (Londra: Seeker ve Warburg, 1949), s. xxxvi
1.17. yüzyıl tarihi hayal gücü için manastır kalıntılarının önemi, etkili bir şekilde
Margaret Aston tarafından dile getirilmişti: "İngiliz kalıntıları ve İngiliz tarihi:
Geçmişin Yok edilmesi ve Duyusu", Warburg ve Courtauld Enstitüleri Dergi
si, 36 (1973): 231-255, tekrar basım: Margaret Aston, Lollard'lar ve Reform
cular: Ortaçağ sonu ingiltere'sinde Görüntüler ve Okur yazarlık (Londra: Lon
dra: Hambledon Matbaası, 1984): 313-37. Kapatılmanın manastır kütüphanele
ri açısından sonuçlan D. Knowles, İngiltere'deki Dini mezhepler, III, Tudor
Dönemi (Cambridge: Cambridge Üniversitesi Baskısı, 1959) tarafından ihmal
edilmişti ve N. R: Ker tarafından enine boyuna doğrudan incelenmemiş, ama
Büyük Britanya'nın Ortaçağ Kütüphaneleri. Kurtulan Kitapların Listesi'n'm gi
riş bölümünde (2. baskı, Londra: Kraliyet Tarih Topluluğu, 1964), s. x-xv ve
"Ortaçağ İngiliz Kütüphanelerinden El Yazmalarının Göçü", Kütüphane, 4. se
ri 23 (1942-1943): 1-11, ilavelerle tekrar basım: N. R. Ker, Kitaplar, Koleksi
yoncular ve Kütüphaneler, ed. A. G. Watson, (Londra ve Ronceverte, W. Va.:
Hambledon Matbaası, 1985), s. 459-470'de bazı ilgili yorumlarda bulunmuştur.
Konu ile ilgili en geniş değerlendirme C. E. Wright: "On Altıncı Yüzyılda Ki
tapların Dağıtılması", yeri F. Wormald ve C. E. Wright, ed., ¡700'den önce İn
giliz Kütüphanesi (Londra: Athlone Matbaası, 1958), s. 148-175 ve "Manastır
Kütüphanelerinin dağıtılması ve Anglo-Sakson Araştırmalarının başlangıcı",
Çev„ Cambridge Bibliyografi Topluluğu, 1 (1949-1953): 208-237. Genel araş
tırmalar arasında: R. H. Fritze, " 'Gerçek Tanıktan Yoksundu, zaman ışık isti
yordu': Manastır Kütüphanelerinin Dağılması ve Koruma konusunda Protestan
Çabaları, yaklaşık 1535-1625", Kütüphane Tarihi Dergisi, 18 (1983): 274-291;
ve K. W. Humphreys, "On Altıncı Yüzyıl İngiltere'sinde Kitapların Yok Olma
sı", Libri, 36 (1986): 249-258. Yakın zamanlarda yapılan bir durum araştırma
sı: C. F. R. de Hamel, "On Dördüncü Yüzyıldan On Altıncı Yüzyıla kadar Can-
tenbury'deki Christ Kilisesi Kütüphanesinin Dağıtımı", yeri J. P. Carley ve C.
G. C. Tite, ed., Kitaplar ve Koleksiyoncular, 1200-1700. Andrew Watson'a su
nulan çalışma (Londra: İngiliz Kütüphanesi, 1997), s. 263-279. bu çalışma sa
dece İngiltere ile ilgilenmektedir. İskoçya için D. McRoberts, "İskoç Yeniden
Oluşumunun neden olduğu materyal tahribatı", yeri D. McRoberts, ed., iskoç
Yeniden Oluşumu Hakkında Denemeler, 1513-1625 (Glascow: J. S. Bums,
1962): 415-462 (s. 457-459)'da bazı yorumlar bulunmaktadır.
2. Bakınız T. D. Kendrick, İngiliz Antik eserleri, düzeltilmiş yeniden basım (New
York: Barnes & Noble; Londra: Melhuen & Co, 1970), s. 45-64; May McKİ-
sack, Tudor Döneminde Ortaçağ Tarihi (Oxford: Clarendon Matbaası, 1971),
S. 1-25; A. B. Emden, Oxford Üniversitesinin Biyografik Kaydı, MS. 1501-
1540 (Oxford: Clarendon Matbaası, 1974), s. 350-351, 723-725; ve J. P. Car
ley, "John Leland ve Kapatılma Öncesi İngiliz Kütüphanelerinin İçerikleri:
Lincolnshire", Çev., Cambridge Bibliyografi Topluluğu, 9, pt.4 (1989): 330-
357; ayrıca, bu tür bir bilim adamı için bakınız Caroline Brett, "John Leland,
Galler ve İlk İngiliz Tarihi", Galler tarihi dergisi, 15 (1990): 169-182.
3. Bakınız Andre jammes "Un bibliophile a decouver, Jean de Gagny", Bibliyofil
Bülteni (1996): 35-81
4. 1535-1536 ziyareti için bakınız örneğin Knowles, İngiltere'deki Dini mezhep
ler, III, 12. bölüm (s. 268-290)
5. 13 ve 15 Ocak [1536] mektupları İngiliz Kütüphanesi, Cotton MS Kleopatra E.
İv, ff. 203 ve 204'deb alınarak John Wise ve W. M. Noble, Ramsey manastırı,
yükselişi ve çöküşü... (Huntingdon, vs.: Edis & Cooper, [ 1882], s. 140-143'de
basılmıştır.
6. Prise 'in kuruluş yasaları "transkript (ya da muhtemelen orijinalleri)" koleksiyo
nunun tartışıldığı yer: N. R. ker, "Sir John Prise", Kütüphane, 5. ser. 10 (1955):
1-24 (s. 2-3); ilave ile yeniden basım Ker, Kitaplar, Koleksiyoncular ve Kütüp
haneler, s. 471-495 arasında 472-473'de. Ayrıca, St Augıstine Manastırı, Can-
tenbury ve Minster - in - Thanet, ed., S. E. Kelly, Anglo-Sakson yasaları, 4
(Oxford, 1995), s. I ix-1 x'deki kısa nota bakınız. Bury St Edmunds Manastırın-
daki bir ya da iki fetih-öncesi yasalar hakkında Prise olağan türde onaylar yaz
mıştır: "relat" in regium registrum ad verbum. J. Rheseus, Registr[arius]" [ve
ya "Regestor"]; bakınız C. W. Goodwin, "Kralın Lynn Şirketinin Elinde Bulu
nan İki Eski yasa hakkında", Norfolk Arkeoloji, 4 (1855): 93-117 (s. 93). "Rhe
seus", "Prise" ya da Ap Rice" dan Latinceye dönüştürülmüştür.
7. Mahkemenin en kapsamlı ama yine de tam olarak tatminkar olmayan inceleme
si: W. C. Richardson, "Artırma Mahkemesinin tarihi", 1536-1554 (Baton Rou
ge, Louisiana: Louisiana Devlet Üniversitesi baskısı, 1961). Varlığının ilk on
yılında, mahkeme toplam l,304,859£ tutarında makbuzla ilgilenmiştir: Ric
hardson, s. 77.
8. Bilinmeyen, "Kapatılmaları sırasında Sussex'teki daha küçük manastır ve dini
evlerde bulunan malzemenin envanterleri", Sussex Arkeoloji Koleksiyonları, 44
(1901): 55-72 (s. 71-72); yazım modernleştirilmiştir. Bu kütüphaneden kurtul
duğu bilinen kitap bulunmamaktadır.
9. Bakınız Ker, "Sir John Prise", (n.6'da alıntı yapılmış).
10. VIII. Henry'nin Yabancı ve Yerli Mektupları ve Kâğıtları, XIII, kısım 2, no.
903, s. 376'da. 1530'larda Mahkemenin Tarihi için, bakınız D. Knowles'un
VCH Middlesex, 1: 159-169, 166-167. sayfadaki kısa hikayesine bakınız.
11. Rose Graham, yeri Rose Graham ve R. Gilyard-Beer, Keşiş Bretton Manastırı,
Yorkshire (Londra: HMSO, 1966), s. 4-5; karşılaştırma için Claire Cross, "Ka
patılma sonrasında Yorkshire Dindarları arasında Toplumsal Yalnızlık", yeri:
Manastırlarla ilgili araştırmalar: Geleneğin sürdürülmesi, ed., Judith Loaders
(Bangor, 1990): 245-254 (s. 247). Kitap listesinin basıldığı yer: Joseph Hunter,
Güney Yorkshire..., 2 cilt (Londra, 1828-1831), II, s. 274-276 ve kısmen tercü-
me halinde, J. W. Walker, ed., Monkbretton Manastmndaki Kuruluş yasaların
dan alıntılar, Yorkshire Arkeoloji Topluluğu, Kayıt Serisi, 46 (1924), s. 5-9.
Keşiş Bretton Kütüphanesinden sadece iki kitabın kurtulduğu bilinmektedir.
12. Cross, "Toplumsal Yalnızlık", s. 247.
13. Cross, "Toplumsal Yalnızlık", s. 250-251. Benzer yapıda, Anthony Wood,
Ramsey Manastırında bir keşiş olan John Young'ın "İbranice dilinde çok yete
nekli olduğundan, 1535 yılında veya o civarlarda feshedildiğinde, o manastırın
kütüphanesinde bulunan o dildeki bir çok kitabı kurtardığını" kaydetmektedir:
A. Wood, Athenae Oxonienses, 3. baskı, ed., P. Bliss, 4 cilt (Londra ve Oxford,
1813-1820), 2: kol. 727.
14. Claire Cross, "Bir Ortaçağ Yorkshire Kütüphanesi", Kuzey Tarihi, 25 (1989):
281-290; tamamlayacak olan M. A. Hicks, "John Nettleton, Henry Saville of
banke ve Byland Manastırı Kütüphanesinde Ortaçağ sonrası Değişiklikler", ay
nı yazar, 26 (1990): 212-217.
15. C. L. Kingsford, yeri Lord De Lisle & Dudley'in El yazmaları hakkında Ra
por, 6 cilt (Londra: tarihi El yazmaları Komisyonu, [77], 1925-1966), 1: 307.
16. Bakınız J. P. Carley, ed, Vili. Henry' nin Kütüphaneleri, İngiliz Ortaçağ Kütüp
hane Katalogları Külliyatı, 7 (Londra: İngiliz Kütüphanesi, 2000), s. xli
17. G. W. Wheeler, ed., Sir Thomas Bodley'in, Bodleian Kütüphanesinin ilk sorum
lusu Thomas James' e Yazdığı Mektuplar, (Oxford, 1926), s. 47-48, no. 4 1 . Car-
ley tarafından, St Augustine'den yaklaşık 30 kitabın "yıllar içinde [Westmins-
ter'daki kraliyet kütüphanesine] aktığı belirtilmektedir: Vili. Henry'nin Kütüp
haneleri, s. xli
18. T. Fuller, İngiltere'nin Kilise Tarihi (Londra, 1655), s. 334-335
19. M. E. C. Walcott, "Kapatılma Döneminde Dini Evlerin Envanterleri ve değer
leri, kamu Sicil Bürosundan", Arkeoloji, 43 (1871): 201-249 (s. 242-243). De
ğerlendirmeler kuşkusuz iyimserdi; Hatfield Regis (Essex)'deki Benedictine
manastırında, memurlar şöyle kaydetmişti: "Quire'da görevli bir keşişe v s kar
şılığında satıldı; Keşişlerin kullanımı için bir küme kitap, xij d.", [aynı yazar, s.
243 J
20. T. Wright, ed., Manastırların kapatılması ile ilgili üç bölümlük mektup (Cam
den Topluluğu, eski seri 26, 1843), s. 269
21. Örneğin, Din Hukuku Doktoru Richard Layton 1535 yılında Bath manastırın
dan Thomas Cromwall'a şöyle yazmıştı: Canterberies Hikâyelerine uygun olan
mucizelerle ilgili bir kitap alacaksınız. Kütüphanede bulduğum, daha önce hiç
görmediğiniz hayallere ait bir kitap" [Carley, VIII. Henry'nin Kütüphaneleri, s.
xli, Vili. Henry'nin Yabancı ve Yerli Mektupları ve Kağıtları, IX, no. 42'den
alıntı]
22. Yasa 3 ve 4 IV. Edward, yaklaşık 10; Krallığın Yasaları, IV (1819), s. 110-111
(yazım ve noktalama işaretleri modernleştirilmiş)
23. A. H. W. Ingram, "On Altıncı Yüzyılda Evesham ve Civarının Dini Tarihi,
Badsey ve Güney Littleton Kilise Müdürünün Muhasebe Defterlerindeki Kayıt
ları ile tasvir edilmiş", İngiliz Arkeoloji Birliği Dergisi, 32 (1876): 215-224 (s.
218)
24. Aelred Watkin, Norwich Başpiskoposluğu, ///. Edward zamanında Kilise mal
larının envanteri, 2 kısım (Norfolk kayıt topluluğu, 19, 1947, 1948), 2, s. cii
25. Ker, "Büyük Britanya'nın Ortaçağ Kütüphaneleri, s. 219-224; Ek, ed. A. G.
Watson (Londra: Kraliyet Tarih Topluluğu, 1987), s. 72-74
26. D. Loades, "1558'den Önce Kitaplar ve İngiliz Yeniden Oluşumu", yeri Yeni
den Oluşum ve Kitap, ed., Jean-François Gilmont, ed. Ve çeviri Karin Maag
(Aldershot, Hants.: Ashgate, 1998), s. 264-291, s. 285'de.
27. N. R. Ker, "Kitapların sağlanması", yeri J. McConica, ed., Oxford Üniversite
sinin Tarihi, III: Üniversite Yüksek Okulu (Oxford: Oxford Üniversitesi baskı
sı, 1986), s. 441-519, s. 463-464'de. Tuhaf bir şekilde Ker şu yorumu yapmak
tadır: "Bu kitapların, Canterbury'den bir eğitim ortamına gönderilmeselerdi,
daha fazla yaşama şansları olabileceğini düşünmek üzüntü vermektedir".
28. Wright, ed., "Üç Bölüm Mektup", s. 70-72, 71'de.
29. Yatay rafların kullanımına (eğik okuma masaları yerine) ancak 1589 yılında,
Merton Üniversitesinde başlanabilmişti: Ker, "Kitapların sağlanması", s. 441;
s. 457 ile karşılaştırın.
30. Stanley Gillam, Oxford'da İlahiyat Okulu ve Dük Humfrey'in Kütüphanesi
(Oxford: Clarendon matbaası, Bodleian Kütüphanesinin işbirliğiyle, 1988), s.
27-29.
31. Ker, "On Altıncı Yüzyılda Oxford Üniversite Kütüphaneleri", Bodleian Kütüp
hanesi kayıtları, 6 (1957-1961): 459-513 (s. 483-484); ilavelerle yeniden ba
sım: Ker, Kitaplar, Koleksiyoncular ve Kütüphaneler, s.379-436 (s. 403-
404'de); ayrıca Ker'in, 1556 yılındaki Oxford Üniversitesi Kütüphaneleri:
1956 yılında düzenlenen fuar kılavuzu (Oxford: Bodleian Kütüphanesi, 1956)'
daki girişine ve katalog kayıtlarına bakınız.
32. Ker, "Kitapların sağlanması", s. 446, n. 3
33. Bildirilerin metni için, bakınız P. L. Hughes ve J. F. Larkin, ed, Tudor Kraliyet
Bildirileri, 3 cilt (New haven ve Londra: Yale Üniversitesi Baskısı, 1964-
1969), 2: no. 422 (13 Haziran 1555), 443 (6 Haziran 1558)
34. Claire Cross, "VIII. Henry'nin Tahta Çıkışından Mary'nin Ölümüne Kadar Ox
ford ve Tudor Hükümeti", yeri McConica, ed., Oxford Üniversitesinin tarihi,
III: 117-149 (s. 146-147). Ayrıca bakınız C. H. Cooper, Cambridge Tarihi
Olayları, 5 cilt (Cambridge, 1842-1908), 2: 121-128, ziyaretçilerin faaliyetleri
ve her bir kolejin detayları ile.
35. Cambridge kataloglarının basıldığı yer: Peter D. Clarke, ed., Cambridge'in
Üniversite ve Kolej Kütüphaneleri, İngiliz Ortaçağ Kütüphane Katalogları Kül-
liyatı, 10 (Londra: İngiliz Kütüphanesi, 2002); Oxford'unkiler aynı seride ben
zer bir ciltte basılacaktır.
36. Cooper, Cambridge Tarihi Olayları, 2: 119, 120.
37. Ker, örneğin Melanchthon, Zwingil; Luther ve Pelicanus'un eserlerinin çok
ciltli baskılarının her hangi bir kolej kütüphanesine girdiğine ilişkin kanıt olma
dığına, ama "orada bulunmadıklarına dair kesin bir şey olmadığına da" dikkat
çekmektedir, "On Altıncı Yüzyılda Oxford Üniversite Kütüphaneleri", s. 493;
yeniden basımda s. 413'de.
38. Ker, "On Altıncı Yüzyılda Oxford Üniversite Kütüphaneleri", s. 474, 475; ye
niden basımda s. 394, 395
39. Ker, "On Altıncı Yüzyılda Oxford Üniversite Kütüphaneleri", s. 474, 470; ye
niden basımda s. 394, 390
40. G. F. Warner ve J. P. Gilson, ingiliz Müzesi. Eski Kraliyet ve Kralın Koleksiyo
nundaki Batı El yazmaları katalogu, 4 cilt (Londra: İngiliz Müzesi vekilleri,
1921), I: xv.
4 1 . "John Leylande'ın İngiliz Eski Eserleri için Yorucu Seyahati ve Araştırması",
yeri: L. T. Smith, ed., John Leland'in Güzergahı, 5 cilt (Londra: George Bell
ve Oğullan, 1906-1910), 2: xxxviii.
42. Carley, "John Leland ve Kapatılma Öncesi İngiliz Kütüphanelerinin İçerikleri:
Lincolnshire", s. 331-333, 354-357; Carley, Vili. Henry'nin Kütüphaneleri, s.
xxxiii-v
43. Yorucu Seyahat ve Araştırması", yeri: L. T. Smith, ed., John Leland'in Güzer
gahı, 1: xxxviii.
44. ([Londra], 1549); A. W. Pollard ve G. R. Redgrave, Kısa Baslık katalogu....
1475-1640, 2. baskı, 3 cilt, (Londra: Bibliyografi Topluluğu, 1976-1991), no.
15445. uygun bir şekilde yeniden basım olarak mevcut, Leland'm Yeni Yıl He
diyesi, ed., W. A. Copinger (Manchester: Priory Matbaasında özel olarak basıl
mış, 1895).
45. Copinger, ed., Leland'ın Yeni Yıl Hediyesi, s. 15, 18.
46. Ayrıca defterlerinden birisinin modern basımına bakınız: Index Britanniae
Scriptorum, ed., R. I. Poole ve Mary bateson (Oxford: Clarendon Matbaası,
1902); Caroline Brett ve P. Carley tarafından yazılan giriş bölümüyle yeniden
basıldı (Cambridge: D. S. Brewer, 1990)
47. R. J. Roberts ve A. G. Watson, ed., John Dee'nin Kütüphane katalogu (Londra:
Bibliyografi Topluluğu, 1990), s. 194-195, yaklaşık 3 (dilekçe) ve s. 5.
48. Danışma Meclisinin emrinin basıldığı yer: J. Bruce ve T. T. Perowne, ed., Can
terbury Başpiskoposu Din Doktoru Matthew Parker'in Yazışmaları, (Cambrid
ge: Parker Topluluğu), 1853), s. 327-328.
49. Bakınız, örneğin, R. I. Page, Matthew Parker ve Kitapları, (Kalamazoo, Mic
higan: Ortaçağ Enstitü Matbaası, 1993).
50. N. L. Ramsay, "Katedral Arşivleri ve Kütüphanesi", yeri P. Collinson, N. L.
Ramsay ve Margaret Sparks, ed., Cantenbury Katedralinin Tarihi, düzeltilmiş
yeniden basım (Cantenbury: Cantenbury Meclisi, 2002): 341-407 (s. 377)
51. Edwin Freshfield, ed., Londra şehrindeki St Christopher le Stocks Bölgesi Ki
lisesi Yönetim Kurulu Toplantılarının Tutanakları ve Diğer kayıtları (Londra:
özel baskı, 1886), s. 8.
52. Ker, "On Altıncı Yüzyılda Oxford Üniversite Kütüphaneleri", s. 500; yeniden
basımda s. 420.
53. Karşılaştırın, örneğin Richard Sharpe, 1540 Öncesinde Büyük Britanya'nın ve
irlanda'nın Latince yazarlarının El listesi, Ortaçağ Latincesi Dergisi Yayınla
rı, 1 (fTurnhout:| Brepols, 1947).
54. Bu sorunlar bir yüzyıldan fazla bir zaman önce inandırıcı bir şekilde Richard
Howlett tarafından dile getirilmişti: "Tarihi El yazmalarının Manastırların Ka
patılmasından sonra Yok Olmaları iddiaları hakkında gözlemler", ingiliz Arke
oloji Birliği Dergisi, 42 (1886): 263-271.
55. Ker, "El Yazmalarının Göçü", (s. 6; s. 464'de tekrar basım).
56. İngiltere'nin Ortaçağ kurumlarından kalan bütün kitap listeleri ve kataloglar,
Richard Sharpe'ın genel editörlüğü altında, ingiliz Ortaçağ Kütüphane Kata
logları Külliyatı olarak derlenmektedir.
57. Eski İngilizce'nin yeniden bulunması ile ilgili olarak, bakınız Wright, "Manas
tır Kütüphanelerinin dağılması ve Anglo-Sakson Araştırmaların Başlaması"
(n.l'de bahsediliyor).
8
I
şeyleri kendilerine seçtikleri için, kenarda köşede, onuncu ya da on birin
ci yüzyıla ait, Bedenin ingiliz Tarihi 'ni ve St Augustine' in bir Vita'sını
içeren bir el yazması bulmak tamamen şansa bağlı. Böyle bir kitabı, zaten
yüzlerce kitabı vurmuş olan kaderin eline bırakmak akılsızlık olmaz mıy
7
dı?
1 I Uli
t ü p h a n e l e r i n e g ö n d e r i l m e s i e m r i n e yol a ç m ı ş t ı . L i s e k ü t ü p h a n e c i l e r i n e ay
rıca, bir k a t a l o g o l u ş t u r m a l a r ı v e s o n r a d a S a r a y K ü t ü p h a n e s i n e g ö n d e r
m e l e r i e m r e d i l m i ş t i . D a h a d a r e s m i y e t k a z a n d ı r a n 2 3 E y l ü l 1782 tarihli bir
f e r m a n ile, II. J o s e p h k a p a t ı l a n b ü t ü n m a n a s t ı r k ü t ü p h a n e l e r i n i n içerikle
rinin - S a r a y K ü t ü p h a n e s i t a r a f ı n d a n s e ç i l e n k i t a p l a r ve el y a z m a l a r ı dı
ş ı n d a - b u l u n d u k l a r ı ilin ü n i v e r s i t e (ya da lise) k ü t ü p h a n e l e r i n i n m a l ı ol
m a s ı n a k a r a r v e r m i ş t i . A y n ı o l a n l a r , y e n i k i t a p satın a l ı n m a s ı a m a c ı y l a pa
r a t o p l a n m a s ı için, m e z a t l a satılacaktı.
Y a s a l a r ı n b o l l u ğ u 1 2 açık b i r ş e k i l d e , M e c l i s B a ş k a n l ı ğ ı n ı n m a n a s t ı r kü
tüphanelerinin kapatılmasının öneminin farkında olduğunu göstermekte
dir. A n c a k 1786 y ı l ı n d a II. J o s e p h ' i n m e m u r l a r ı , m a n a s t ı r k ü t ü p h a n e l e r i
nin b ü y ü k bir b ö l ü m ü n ü n k a d e r i n e , i l ü n i v e r s i t e k ü t ü p h a n e c i l e r i n i n k a r a r
v e r m e s i n i a y a r l a m ı ş t ı . K ü t ü p h a n e c i l e r e , s a d e c e çift olan k i t a p l a r ı n değil,
ü n i v e r s i t e d e r s l e r i n e yararı o l m a d ı ğ ı , ö n e m s i z o l d u ğ u d ü ş ü n ü l e n kitapla
rın, "alte Ausgaben aus dem 15. Jahnhundert ( o n b e ş i n c i y ü z y ı l d a n k a l a n
eski b a s k ı l a r - v e y a , b a ş k a bir d e y i ş l e , b ü t ü n basılı ilk k i t a p l a r ı n ) ? "bloß
Phantasie oder Gelehrtenluxus zur Schau [tragen] (sadece hayali ya da
k i ş i y e özel e ğ i t i m s e r g i l e m e k a m a c ı n ı t a ş ı y a n ) ? m e z a t l a s a t ı l m a s ı söylen
mişti.
Maalesef, 1786 yılında üniversite k ü t ü p h a n e c i l e r i n e aynı z a m a n d a , m a
nastır k ü t ü p h a n e l e r i n i n b ü t ü n kısımlarını, d a h a sonra bunları kağıt fabrika
larına g ö n d e r e c e k ve h a m u r h a l i n e getirecek olan kağıt i m a l a t ç ı l a r ı n a sata
rak tahrip etmeleri d e emredilmişti: "der ganze Wust unbrauchbarer Gebets
und Andachtsbücher, Legenden und übrigen theologischen Ungereimthei
ten [savaş] ohne Weiteres in die Stampfe zu geben ( İ ş e y a r a m a y a n d u a ki
tapları, r u h a n i rehberler, d e s t a n l a r ve d i ğ e r teolojik s a ç m a l ı k l a r d a n o l u ş a n
ö b e k d e r h a l h a m u r h a l i n e g e t i r i l e c e k t i r ) . ? 1 3 B u yollarla üniversite k ü t ü p h a
necileri, g e ç m i ş i n basılı m i r a s ı n ı s o r u ş t u r a n a m a , bir y a n d a n d a " k a d e m e l i
rasyonellik ve f a y d a " b u ğ d a y ı n ı , " d i n i h u r a f e l e r " s a m a n ı n d a n a y ı r a n aydın
lanma ideolojisinin y a r d ı m c ı l a r ı ve infazcıları h a l i n e gelmişti.
S a r a y K ü t ü p h a n e s i n i n s e ç i m listesi açık bir şekilde, m ü d ü r v a n S w i e -
l e n ' i n , ( W a l d h a u s e n ' d e n farklı o l a r a k ) r e s m i o l a r a k d i k k a t i ç e k e n m a n a s
tır k ü t ü p h a n e l e r i n d e n g e n e l l i k l e e n d e ğ e r l i e l y a z m a l a r ı n ı (ve b i r k a ç ilk
basılı k i t a b ı ) a l d ı ğ ı n ı g ö s t e r m e k t e d i r . S a r a y K ü t ü p h a n e s i t a r a f ı n d a n a l ı n a n
IKI
t o p l a m k i t a p sayısını b i l m i y o r u z . N e y a z ı k ki, S a r a y K ü t ü p h a n e s i n i n fır
satı d e ğ e r l e n d i r m e y i b i l m e y i p , el y a z m a s ı k i t a p , ilk ya da eski basılı k i t a p
l a r d a n bir t a n e d a h i s e ç m e d i ğ i k e s i n l i k l e bir ç o k m a n a s t ı r b u l u n m a k t a d ı r .
Bütün Moravia eyaletinde, örneğin, Saray Kütüphanesi, toplam 96.000
m a n a s t ı r k i t a b ı n d a n s a d e c e 2 4 e l y a z m a s ı k i t a p v e 120 eski b a s ı m k i t a p al
mıştı.14 Yaklaşık 30 manastırın kapatıldığı ve Lepoglava'daki en büyük
k ü t ü p h a n e s i n d e 5 . 0 0 0 cilt c i v a r ı n d a k i t a p b u l u n a n H ı r v a t i s t a n ' d a d u
rum daha da kötüydü. Saray Kütüphanesi, anlaşılan bütün el yazması
kitapları ihmal ederek, bütün H ı r v a t i s t a n ' d a n s a d e c e tek bir eski b a s ı m
kitap seçmişti: A u g u s t i n e tarafından yazılan ve 1472 yılında basılan bir
15
Confessionale*.
S a r a y K ü t ü p h a n e s i ilk s e ç i m l e r i n i y a p m a k ü z e r e m a n a s t ı r k ü t ü p h a n e
lerinin k a t a l o g l a r ı n a b a k t ı ğ ı n d a , akıllarını her z a m a n işlerine v e r m e m i ş gi
bi görünmektedir. Örneğin, Schnals'deki ( G ü n e y T y r o l ' d e , şimdi İtalya)
K a r t u s i a M a n a s t ı r ı n ı n k a t a l o g l a r ı n d a n birini i n c e l e r k e n , k ü t ü p h a n e c i l e r
d e n biri, 3 3 5 c i v a r ı n d a cilt i ç e r e n , e l y a z m a l a r ı n ı n b u l u n d u ğ u k ı s m ı t a m a
m e n g ö z d e n k a ç ı r m ı ş t ı . K a t a l o g , kitapları A ' d a n G ' y e k a d a r b e ş k a t e g o r i
ye a y ı r ı y o r d u ve el y a z m a l a r ı n ı ( E ) basılı k i t a p l a r a r a s ı n d a listeliyordu.
A ç ı k ç a , M e c l i s K ü t ü p h a n e c i s i g ö z l e r i n i s a d e c e A g r u b u n a (ilk basılan ki
taplar) d i k m i ş t i . 136 eski b a s ı m kitabı " H " ( " H o f b i b l i o t h e k " , S a r a y K ü
t ü p h a n e s i ) k ı s a l t m a s ı ile i ş a r e t l e m i ş , k a t a l o g u n geri k a l a n ı n ı i h m a l e t m i ş
ti. I n n s b r u c k L i s e K ü t ü p h a n e s i n d e k i k ü t ü p h a n e c i h a t a y ı h e m e n fark et
mişti. A n c a k , olayı r a p o r e t m e g i r i ş i m i n d e b u l u n m a k y e r i n e , s e s s i z c e b ü
t ü n e l y a z m a s ı s t o k u n a k e n d i k ü t ü p h a n e s i için e l k o y m u ş t u . D a h a s o n r a d a
ü ç t e birini s a t m ı ş t ı . 1 6
Y i n e d e , b u tarihi olayları s a d e c e b e c e r i k s i z l i k v e b a ş ı b o ş l u k o l a r a k d e
ğ e r l e n d i r m e k y a n l ı ş o l u r d u . N e d e olsa, e s a s ı n d a k a r m a ş ı k v e d ü z e n s i z b i r
ulusal g ö r e v ü s t l e n m e olayı o l a n , birçok s o r u m l u v e d i k k a t l i u y g u l a m a ör
neği d e b u l u n u y o r d u . Yukarı A v u s t u r y a e y a l e t i n d e b u l u n a n v e 7 4 8 yılın
d a k u r u l m u ş o l a n M o n d s e e B e n e d i c t i n e M a n a s t ı r ı , II. J o s e p h ' i n ö l ü m ü n
d e n k ı s a bir s ü r e s o n r a 1791 y ı l ı n d a k a p a t ı l m ı ş t ı . K ü t ü p h a n e d e k i d e ğ e r l i e l
y a z m a s ı k i t a p l a r 1792 yılında, 3 5 s a n d ı k v e 2 2 v a r i l e d o l d u r u l a r a k Viya-
B u s t a n d a r t l a r a g ö r e , e n a z ı n d a n bazı A v u s t u r y a m a n a s t ı r k ü t ü p h a n e l e
rinin t e s a d ü f eseri k u r t u l u ş u v e i ç i n d e k i l e r i n e n a z ı n d a n bir k ı s m ı n ı n k o -
runması, Avrupa manastır kütüphanelerinin başka bakımlardan perişan
h a l d e k i m o d e r n t a r i h i n d e e n d e r r a s t l a n a n bir m u c i z e d i r .
Notlar
1. P. G. M. Dickson, "II Joseph'in Avusturya Kilisesini Yeniden Şekillendirme
si", Tarih Dergisi, 36 (1993): 89-114 (s. 101).
2. Elisabeth Kovacs, "Josephinische Klosteraufhebungen 1782-1789", yeri Öster
liche zur Zeit Kaiser Josephs II (Vienna .Amt der Niederörterreichischen
Landesregierung, 1983), s. 169-173; Ludwig raber, Die österreichischen
Franziskaner im Josefinismus, Maria Enzersdorf: zenlralbibliothek der Franzis
kaner [ 1983]; Karl Gutkas, imparator Joseph II: Bibliyografi (Viyana: Zsolnay,
1989), s. 303-310; Rudolph C. Blitz, "II Joseph'in Dini Reformları (1780-1790)
ve Bunların Ekonomik Önemleri", Avrupa Ekonomik Tarihi Dergisi, 18: 3
(1989): 583-594; Dickson, "II Joseph'in Avusturya Kilisesini Yeniden Şekil
lendirmesi", s. 89-114; Floridas Röhrig, "Die Klosteraufhebungen Josephs II',
in IL- 13. Symposium der Internationalen Kommission für vergleichende
Kirchengeschichte Subkommission Österlich (Vienna: Institut für
Kirchengeschichte, 1994) pp. 114-122; T. C. W. Blanning, II Joseph (Harlow:
Longman, 1994); Derek Beales, "II Joseph ve Avusturya ile Macaristan'ın Ma
nastırları", yeri N. Aston, ed., Avrupa'daki Dini Değişiklikler, 1650-1914: John
McManners için Denemeler (Oxford: Oxford Üniversitesi baskısı, 1997), s.
161-184.
3. Simon Laschilzer, "Die Verordnungen über die Bibliotheken und Archive der
aufgehobenen Klöster in Österreich" 2 (1881): 401-440 ve "Geschichicte der
klosterbibliotheken und Archive Kärntens zur ihrer Aufhebung unter Kaiser
Joseph II, Carinthia, 73, (1883): 129-148, 161-187, 193-208
4. Anton Schubert, "Die ehemaligen Bibliotheken der von kaiser Josef II.
aufgehobenen Mönchsklöster in Mahnen und Schlesien, sowie die der
Exjesuiten zu Teschen und troppau", Zentralblatt für Bibliothekswesen, 17
(1900): 321-336, 401-423, 449-468 (s. 322-4)
5. Franz Karnthalcr, "Das Schicksal der Tiroler Klosterbibliotheken in den
Jahren 1773- 1790", Biblos, 5 (1956): 123-129; Eva Verona, "Die Aufhebung
der kroatishen Klosterbibliotheken unter Josef II', in: Fetschrift josef
stummvoll, ed. yazan Josef Mayerhöfer ve Walter Ritzer, 1. cilt (Viyana: Hol-
linek, 1970), s. 439-449; Christine Tropper, "Schicksale der
Büchersammlungen niederrösterreichisclier Klöster nach der Aufhebung
durch Joseph II. und Franz (II) I', Mitteilungen des Instituts für
österreichische Geschichhtsforschung, 91 (1983): 95-150
6. Karşılaştırın Rudolf Hittmayr, Der 'Josefinische Klostersturm im Land ob der
Enns (Freiburg i. B. : Herder 1907), p. 285; Konrad Schiffman, Die
Handschriften der öffentlichen Studienbibliothek in Linz , pp. 25-5;
Mittelalterliche Bibliothekskataloge Österreich, vol. 5: Oberrösterreich, s. 22-
25; ed. Herbert Paulhart (Viyana: Böhlau, 1971), s. 116-17.
7. St Florian Arşiv Vakfı, Franz Kurz'dan Michael Ziegler'e, 9 haziran 1806.
Mektupta bahsedilen el yazması hala St Florian Arşiv Vakfında bulunmaktadır
(XI 247)
8. Prof. Derek Beales ile Prof. James Raven'a değerli yorum ve önerileri için
teşekkür etmek isterim. Josephinizm için bakınız Derek Beales, "II Joseph ve
Josephinizm", yeri Helmut Reinalter ve Harm Klueling, ed., Der aufgeklärte
Absolutismus im europäischen Vergleich (Viyana: Böhlau, 2001): 35-53.
9. Koväcs, "Josephinische Klosteraufhebungen 1782-1789", s. 172
10. Tropper, "Schicksale der Büchersammlungen niederösterreichischer Klöster",
s. 106-107.
11. II Joseph bir çok eyalet üniversitesini "Lyceen" düzeyine indirmişti (ör. Linz,
Graz ve Innsbruck'da). "Lyceum", genelde bir iki fakülteden oluşup,
üniversitenin ilk aşamasıydı.
12. Laschitzer, "Die Verordnungen über die Bibliotheken und Archive".
13. Aynı eser, s. 431
14. Schubert, "Die ehemaligen Bibliotheken der von Kaiser Josef II. Aufgehobenen
mönchsklöster", s. 322-324.
15. Verona, "Aufhebung der kroatischen Klosterbibliotheken", s. 444.
16. Walter Neuhause, Beiträge zur Bibliotheksgeschichte der Kartause Schnals,
Analecta cartusiana, 83 (1980): 48-126
17. Hittmayer, Joseph'in Manastır Fırtınası, s. 457-458; Schiffmann, "Linz'de Die
Handschriften der öffentlichen Studienbibliothek in Linz s. 16-17;
Mittelalterliche Bibliothekskataloge Österreichs 5. eilt: Oberösterreich s. 66-
70. Linz Halk Kütüphanesi (bugünkü Oberösterreichische Landesbibliotjek)
Mondsee'nin 40 ilk baskı kitabını barındırıyordu.
18. Karnthaler, "Das Schicksal der Tiroler Klosterbibliotheken ", s. 125, 128.
19. Schubert, "Die ehemaligen Bibliotheken der von Kaiser Josef II. Aufgehobenen
mönchsklöster", s. 322.
20. Verona, "Die Aufheburg der kroatischen Klosterbibliotheken", s. 445, 441 f.
21. Karnthaler, "Das Schicksal der Tiroler Klosterbibliotheken", s. 127
22. Tropper, "Schicksale der Büchersammlungen niederöslerreichischer Klöster ",
s.122.
23. Johann Duellinger, Catalogus librorum qui publicae auetioni exponentur in
Bibliotheca universitatis Oenipontanae VII. Maii et sequent. M.DCC.XCII
(Innsbruck: Wagner, 1792), Innsbruck Üniversitesi Kütüphanesi n. 30.354;
karşılaştırın, Sieglinde Sepp, "Die Bibliothek entsteht und wächst" yeri El
yazması eserlerden Bilgisayara: Innsbruck Üniversitesi Kütüphanesinin 250
yılı (Innsbruck: Tiroler Landesmuseum Ferdinandeum, 1995), s. 42
24. Bakınız Benedikt Wagner, "Der Religionsfonds versteigert eine alte
Stiftsbibliothek", yeri Tercüme çalışmaları: Oliver L. Kapsner anısına El
yazması Kitap ve Kütüphane Araştırmaları, (Collegeville, Minnesota: St John
Üniversitesi Baskısı, 1973), s. 235-243
25. Hittmayer, Joseph'in Manastır Fırtınası, s. 214-215
26. Franz von Krones, Geschichte der Karl Franzens-Universität in Graz (Graz:
Karl Franzens Üniversitesi, 1886), s. 488
27. Tropper, "Schicksale der Büchersammlungen niederösterreichischer Klöster",
s. 106-108
28. Laschitzer, "Geschichte der Klosterbibliotheken und Archive Kärntens", s.
193-197
29. Bakınız Brunhilde Hoffmann, Die Aufhebung der Kartause Gaming, Carthu-
siana Kölesi, 58 (1981): 45-48, 91-101
30. Tropper, "Schicksale der Büchersammlungen niederösterreichischer Klöster",
s. 108
31. Karşılaştırın, Kurt Holter, Buchkunst-Handschriften-Bibliotheken: Beiträge zur
mitteleuropäischen Buchkultur vom Frühmittelalter bis zur Renaissance, ed.
Georg Heilingsetzer ve Winfred Stelser, 2. eilt (Linz: Oberösterreichischer
Musealverein 1996), s. 893.
32. Blitz, "II Joseph'in Dini Reformları", s. 590
33. Hittmayer, Joseph'in Manastır Fırtınası, s. 253f.
34. Beales, "II Joseph ve Avusturya ile Macaristan'ın Manastırları", s. 178f.
35. Verona, "Die Aufhebung der Kroatischen Klosterbibliotheken ", s. 449.
36. Tropper, "Schicksale der Büchersammlungen niederösterreichischer Klöster",
s. 121; Karnthaler, "Das Schicksal der Tiroler Klosterbibliotheken", s. 125;
Schubert, "Die ehemaligen Bibliotheken der von Kaiser Josef II. Aufgehobenen
Mönchsklöster" s. 322.
37. Tropper, "Schicksale der Büchersammlungen niederösterreichischer Klöster",
s. 122, n. 127.
38. Verona, "Die Aufhebung der kroatischen Klosterbibliotheken", s. 446.
39. Hermann Hauke, "Die Bedeutung der Säkularisation für die bayerischen
Bibliotheken ", yeri Glanz und Ende der alten Klöster: Säkularisation im
bayerischen Oberland 1803, ed., Josef Kirmeier ve Manfred Treml (Münih:
Haus der Bayerischen Geschichte 1991), s. 87-97 (s. 87)
40. Jeffrey Garrett, "Aufhebung im doppelten Wortsinn: Orta Avrupa'da manastır
Kütüphnelerinin Yazgısı, 1780-1810), Vernbum Analecta Neolatina, 2 (1999):
15-27 (s. 26)
41. Handbuch der historischen Buchbestände in Österreich, ed. Helmut W. Lang, 4
eilt (Hildesheim, Olms, 1994-1997).
42. Beales, " " I I Joseph ve Avusturya ile Macaristan'ın Manastırları", s. 161.
Avusturya manastırlarına karşı Nazi politikaları için bakınız Österreichs Shifte
unter dem Hakenkreuz: Zeugnisse und Dokumente aus der Zeit des
Nationalsozialismus 1938 bis 1945, ed. Sebastian Bock, Ordensnachrichten, 35
(1995): Heft 4A.
9
S m i t h F r o g m o r e ' d a ç a l ı ş m a y a b a ş l a d ı k t a n sonra, k r a l i ç e k e n d i s i n e v e
p r e n s e s l e r e b i r k a ç özel d e r s v e r m e s i n i istemişti. S m i t h ' i n b u t o p l a n t ı l a r l a
ilgili o l a r a k anlattıkları, C h a r l o t t e ' u n b o t a n i k a r a ş t ı r m a l a r a verdiği d ü z e n
li d i k k a t i g ö s t e r m e k t e d i r . A ç ı k l a m a s ı n a g ö r e seranın t a m i r i ,
Genel olarak herhangi bir prensin okuyuculuğu unvanının fahri bir un
van olduğu iyi bilinir ama ingiltere Kraliçesi okumayı gerçekten seviyor
du ve prensesin tam bir özel hayat içinde yaşadığı Windsor'a Bay DeLuc
her gün üç dört saat okumak için çağrılıyordu. Kraliçeyi her zaman oda
sında yalnız bulur ve o nakış işlerken ya da goblen üzerinde çalışırken
okurdu... sürekli olarak aynı noktada ayaklarının üstünde durur ve belirt
tiğim gibi üç dört saat okurdu ve kraliçe, mutsuz okuyucusunun acıklı ko
numuna dikkat etmeden dinler ve sessizce goblen işlerdi.42
Notlar
1. Peter Barber'a bu konuyu benimle konuştuğu ve yayınlanmayan çalışması
"Kraliyet Coğrafyası: III. George'un Coğrafya Koleksiyonlarının Gelişimi ve
kaderi"ni bana gösterdiği için gerçeklen müteşekkirim. Ayrıca bakınız John
Brooke, "III. George'un Kütüphanesi", Yale Üniversitesi Kütüphanesi gazete
si, 52 (1978): 33-45.
2. Sussex Kütüphanesi: Majesteleri Sussex Dükünün Kütüphanesindeki... El yaz
maları ve Basılı Kitapların... Tanımlayıcı katalogu, 2 cilt (Londra, 1827-1839).
3. Roger Fulford, Kraliyet Dükleri (Londra, Collins, 1973); Kendilerinde bulunan
Majesteleri Prenses Elizabeth'in Değerli ve Seçkin Kütüphanesinin katalo-
gu'nu (Londra, 1863) bana sundukları için Windsor'daki Kraliyet Kütüphane-
sinin personeline müteşekkirim
4. John M. Beattie, /. George Hükümdarlığı Döneminde ingiliz Sarayı, (Cambrid
ge: Cambridge Üniversitesi Baskısı, 1967).
5. En son, John Brewer, Hayal Gücünün Zevkleri: On sekizinci yüzyılda İngiliz
Kültürü (Londra: harper Collins, 1997) kültürel ve sosyal konularda sarayın ro
lünü küçümsemeye devam etmektedir.
6.1. George için, bakınız Ragnhild Hatton, /. George, Seçici Prens ve Kral (Lon
dra: Thames ve Hudson, 1978). Ansbach'h Caroline hakkında bakınız Christi
ne Gerrard, "Gölge Kraliçe: Galler Prensesleri olarak Ansbach'h Caroline ve
Saxe-Gotha'h Augusta", yeri: Clarissa Campbell Orr, ed., ingiltere'de Kraliçe
lik 1660-1837: Kraliyet Koruması, saray Kültürü ve Hanedan politikaları
(Manchester: Manchester Üniversitesi baskısı, 2002) ve Andrew Hanham,
"Brandenburg-Ansbach'h Caroline ve Hanover hanedanının İngilizlcşmesi",
yeri: Clarissa Campbell Orr, ed., İngiltere'de Kraliçelik 1660-1815) (Cambrid
ge: Cambridge Üniversitesi Baskısı, 20()4'de çıkacak)
7. John Harris ve Michael Snodin, ed, Sir William Chambers: III. George'un Mi
marı (New Haven: Yale Üniversitesi baskısı, 1996)
8. R. O. Bucholz ve J. C. Sainty, Kraliyet hanesinin Görevlileri 1660-1837, 2 cilt
(Londra: Londra Üniversitesi: Tarihi Araştırma Enstitüsü, 1997); Tarihi Araş
tırma Enstitüsü, Tarih: Web sitesi, http://www.ihrinto.ac.uk/ofTice/index.html
9. Bu koruma şebekelerinin bazıları Clarissa Campbell Orr, "Koruyucu Olarak
Kraliçe Charlotte: bazı entelektüel ve sosyal kapsamlar", Saray Tarihçisi, 6:3
(2001): 183-212'de araştırılmaktadır.
10. Anglo-Hanover saray kültürünün araştırılmasındaki fırsatlar ve zorluklar ve bu
nun kadın ve cinsiyet tarihi ile kesişimi daha kapsamlı olarak Clarissa Camp
bell Orr, "Giriş: Saray Araştırmaları, Cinsiyet ve Kadınların Tarihi'nde tartışıl
maktadır, yeri: Clarissa Campbell Orr, ed., İngiltere'de Kraliçelik.
11. Hatton, /. George.
12. Barber, "Kraliyet Coğrafyası".
13. Maria Kroll, .Sophia, Hanover'in Seçici Prensesi (Londra: Gollancz, 1973)
14. Bakınız Margaret C. Jacob, Newtonlular ve İngiliz Devrimi (Hassocks: Harves
ter matbaası, 1976)
15. Christopher A. Kerstjens, "Prense yakışır Ressam: Palatinate'den Prenses Lo
uise Hollandine, Maubisson rahibesi", yeri Saray Tarihçisi, 4:2 (1999): 161-
166.
16. BM Add MSS 11511. 216 sayfanın otuz altı sayfası. El yazısı ile yazılmış ka
talog İlahilikle ilgilidir, diğer bir altısı Ahlaki Felsefe ve dokuzu Doğal Felsefe
ile ilgilidir. Tarih 101 sayfa kapsıyordu (Dinsel tarih hakkında bir bölüm dahil).
Toland metni Nazaremus: veya Yahudi, Yahudi Olmayan ve Muhammed Hıris
tiyanlığı idi.
17. Barber, "Kraliyet Coğrafyası".
18. Bu ve bir sonraki paragraf Joanna Marschner'in "Ansbach'lı Kraliçe Caroline
ve Avrupa Prenslik geleneği"ne dayanmaktadır, yeri Campbell Orr, ed., ingil
tere'de Kraliçelik.
19. Julius Bryant, Henrietta Howard, Mantıklı Kadınlar (Londra: İngiliz kalıtımı,
1988)
20. Madam de Montespan hakkında en yakın tarihli İngilizce araştırma Lisa Hilton,
Athénais: Gerçek Fransa Kraliçesi (Londra: Little, Brown, 2002); Madam de
Pompadour hakkında, Elise Goodman, Madam de Pompadour'un Portreleri:
Kadın Bilginliğinin Kutlanması (Berkeley: California Üniversitesi baskısı,
2000). On altıncı yüzyıldan, on sekizinci yüzyıla kadar Fransız kraliyet kolek
siyoncuları ile aristokrat koleksiyoncular, Ernest Quentin-Bauchart'in Fran
sa'nın Kadın Bibliyofilleri, 2 cilt (Paris, 1886)'nda tartışılmaktadır.
21. Frederick hakkındaki tartışma, Frances Vivian'ın, Roger While tarafından revi-
ze edilen, Edward Mellen'dan çıkacak olan Frederick, Uzman Prens (geçici
başhk)'e dayanmaktadır. Dr Vivian'a ve onun edebi işlerini yürüten Jane Clark
'a, bana bunu el yazması olarak görmeme izin verdikleri için minnettarım. Ay
rıca bakınız Kimcrly Rorschach, "Koleksiyoncu ve Koruyucu olarak Caller
Prensi Frederick", Walpole Topluluğu, 55 (1989-1990): 1-76.
22. Bu bilgi için Peter Barber'a minnettarım.
23. Sandby'lerin William Augustus ve yeğeni Cumberland Dükü William için yap
tığı çalışmalar hakkında bakınız Jane Roberts, Windsor'dan manzaralar: Paul
ve Thomas Sandby'dan Suluboya resimler, katalog harici (Londra: Merrell Hol-
berton, 1995).
24. Rex Whitworth, Cumberland Dükü William Augustus (Londra: Leo Cooper,
1992).
25. Richard M. King, "Hanover ve Orange'h Anne: Sanat Uzmanı ve Danışmam",
yeri: Campbell Orr, ed., İngiltere'de Kraliçelik ve Veronica Baker-Smith, Kra
liyet Prensesi Hanover'li Anne'in hayatı (Leiden, 1995)
26. Veronica Baker-Smith, "II. George'un Kızları: Evlilik Tercihleri ve Hanedan
Politikaları", yeri: Campbell Orr, ed., İngiltere'de Kraliçelik
21. Serge Riviere'den kişisel yazışma, Limerick Üniversitesi: Serge Riviere ve A.
Volmer, Aydınlanan Prensesin Kütüphanesi (Berlin: Verlag, 2002).
28. Yakınlarda ilen Ünlü bir şahsiyete ait Gerçek bir Kütüphane, Baskılar ve Bas
kı Kitaplarının katalogu (Londra, 1819)
29. "Bibliyografik bir trajedi" olarak tanımlanan satış için, bakınız Olwen Hedley,
Kraliçe Charlotte (Londra: John Murray, 1975), s. 304.
30. Koruyuculuk ve Ticari tutumların bir arada var olması konusunda, bakınız Dus-
tin Griffin, ingiltere'de Edebi Koruyuculuk (Cambridge: Cambridge Üniversi
tesi Baskısı, 1996).
31. Bakınız Clarissa Campbell Orr, "Mecklenburg-Strelitz'li Kraliçe Charlotte,
Büyük Britanya Kraliçesi ve Hanover'in Seçici Prensesi: Kuzey Hanedanları ve
Kuzey Edebiyatçıları", yeri Campbell Orr, ed., İngiltere'de Kraliçelik.
32. Windsor Kraliyet Arşivleri, RA GEO/Add 43/1-3; 43/10; 43/18.
33. Hedley tarafından aktarılmıştır, Charlotte, s. 138. hâlâ orijinal kutularında dur
makta olan tablo setini inceleme izni verdikleri için Windsor Kraliyet Kütüpha
nesinin Kütüphanecisine minnettarım. Ayrıca bakınız David P. Miller, " 'En
Sevdiğim Araştırmalarım': Doğabilimci olarak Lord Bute", yeri: Karl W.
Schweizer, ed., Lord Bute: Yeniden Yorumlanan çalışmalar (Leicester: Leices
ter Üniversitesi baskısı, 1988)
34. Anne Steir, Yetiştiren Kadınlar, Yetiştiren Bilim: Flora nın Kızları ve İngilte
re'de Botanik 1760-1860, (Baltimore, John Hopkins Matbaası, 1988)
35. Kraliçe Charlotte'un Kütüphanesi, Düşesin ölümünde satılan bu koleksiyonun
katalogunu içeriyordu.
36. Sylvia Harcstark Myers, Bluestocking Çevresi (Oxford: Clarendon Matbaası,
1990).
37. Kraliçenin botaniğe duyduğu ilgi daha detaylı olarak Campbell Orr, "Charlot
te, Bilimsel Kraliçe"de tartışılmaktadır, yeri Campbell Orr, ed., İngiltere'de
Kraliçelik.
38. Bu ilişki, kraliyet prenseslerinin mürebbiyesi Lady Charlotte Finch'in oğlu
9uncu Winchilsea Kontu George'un Cinque Port Valisi olması ve Carter'in
memleketi Deal'da yaşaması gerçeği ile daha da ileri götürülmektedir. 8 Hazi
ran 1782'de Kraliçe, Deal Şatosunda bulunan Lady Charlotte Finch'e yazarak,
"Bayan Carter'in, yerel havasına yerleştiğinden beri, baş ağrılarından daha az
rahatsız olduğunu umuyorum" demiştir. Windsor Kraliyet Kütüphanesi, RA
GEO/Add 15/8160.
39. İngiltere'de Botanik, 1790-1814, 36 cilt, resimler james Sowerty tarafından ya
pılmıştır.
40. Abraham Rees, ed., Yeni Sanat ve Bilim... Biyografi, Coğrafya ve Tarih Ansik
lopedisi veya Evrensel Sözlüğü, 45 cilt (Londra, 1802-1820), 21. cilt, (1819)
John Lightfoot hakkındaki bilgi J.E. Smith tarafından girilmiştir.
41. Bakınız Campbell Orr, "Charlotte".
42. Madam de Genlis, Anılar, 3. cilt, s. 285, not; Londra, 12 cilt, 1825.
43. Lettres physiques et morales sur les Montagnes et Sur l'Historie de la tere, ad
dressees a la Reina de la Grande Bretagne (Lahey, 1778)
44. Campbell Orr, "Mecklenburg-Strelitz'li Charlotte".
45. Madam D'Arblay'ın Günlüğü ve Mektupları, ed., Charlotte Barrett, 6 cilt (Lon
dra: Macmillan, 1904), 3: 72.
46. Madam D'Arblay'ın Günlüğü ve Mektupları, 3:110, 327-328.
47. Kraliçe Charlotte'un Mecklenburg-Strelitz'li Charles'a yazdığı mektup, De
Genlis Acele Yeminler romanında Kraliçe Charlotte'a genel takdir sunmuştur.
(Londra, 1799)
48. Kraliyet çocukları, özellikle prensesler ve II. George ile III. George'un sarayla
rı için düzenlenen bu eğitsel edebiyatın bazı noktaları, Clarissa Campbell
Orr'un "Aristokratik Feminizm, Eğitimli Mürebbiyeler ve Çalışma Arkadaşla
rı", yeri Sarah Knott ve Barbara Taylor, ed., Kadınlar ve Aydınlanma: Karşı
laştırmalı Tarih (Palgrave Macmillan, 2()05'de çıkacak)
49. Charles Burney'in Genel Müzik Taıihi'nâeki amacı, Roger Lonsdale tarafından
Dr. Charles Burney (Oxford: Clarendon Matbaası, 1965)'de incelenmektedir.
Bu kitabın, İngiliz Aydınlanması için önemine rağmen, Brewer'in Hayal Gücü
nün Zevkleri, ya da Roy Porter'in Aydınlanma: ingiltere ve Modern Dünyanın
yaratılması (Londra: Alien Lane, 2000)'de pek tartışılmamaktadır.
50. "Kraliçenin beni hemen kendi maiyetine almak istediği andan itibaren, hep giz
lice beni İngilizce okuyucusu olarak düşündüğü sonucuna varmıştım", Madam
D'Arblay'ın Günlüğü ve Mektupları, 3: 5.
51. Madam D'Arblay'ın Günlüğü ve Mektupları, 4: 100.
52. Madam D'Arblay'ın Günlüğü ve Mektupları, 4: 300.
53. Kraliçe ve Cornelia Knight için bakınız Roger Fulford, ed., Cornelia Knight'in
otobiyografisi (Londra: William Kimber, 1960); Burney'in Swift'i onaylama
ması hakkında, Madam D'Arblay'ın Günlüğü ve Mektupları, 3:361.
54. Alastair Smart, Allan Ramsay, Ressam, Araştırmacı ve Aydınlanma savunucu
su (New Haven: Yale Üniversitesi Baskısı, 1992).
55. Örneğin, Prusya Müttefiklere katıldıktan sonra Mecklenburg ile düzenli haber
leşme sağlanır sağlanmaz, kraliçe erkek kardeşinden yeni Almanca kitaplar al
ma konusunda huzursuzdu: Charlotte'un Meeklenburg-Strelitz'Ii Charles'a
yazdığı mektuplar, 2 Ağustos 1813 ve 26 Kasım 1813
56. "1808-1809 yıllarında benim tarafımdan toplanan dramatik portrelerin katalo
gu", Kraliyet Kütüphanesi, Windsor Şatosu. Hardingler için bakınız DNB.
57. Charlotte'un Meeklenburg-Strelitz'Ii Prens Charles'a yazdığı mektup, 3 Ağus
tos 1803
58. Hedley, Kraliçe Charlotte, s. 263.
10
B u b ö l ü m , a s l ı n d a ihtilalin k a ç ı n ı l m a z bir s o n u c u o l a r a k k ü t ü p h a n e l e
1
r e karşı o l u ş a n h a r e k e t l e r i n u z u n d ö n e m s o n u ç l a r ı n ı ele a l m a k t a d ı r . On
s e k i z i n c i y ü z y ı l ı n s o n yıllarında ihtilal h ü k ü m e t l e r i n i n p o l i t i k k a r a r l a n ,
bazıları ö n c e k i y ü z y ı l l a r d a a z a r a z a r h a l k a d a a ç ı l m ı ş o l a n , F r a n s ı z d i y a s -
p o r a s ı n a ait özel k ü t ü p h a n e l e r i n y ı k ı l m a s ı y l a s o n u ç l a n m ı ş t ı . 1789'dan
1 8 0 3 ' e k a d a r , o n d ö r t yıllık bir s ü r e ç i ç i n d e , m i l y o n l a r c a cilt d a ğ ı l m ı ş , ta
lan e d i l m i ş y a d a b a ş k a şekilde k a r m a k a r ı ş ı k e d i l m i ş t i . T a m o l a r a k a y n ı
z a m a n d a , başka merkezi yönergeler, halk kütüphanelerinin açılmasını ve
m ü m k ü n o l d u ğ u n c a fazla s a y ı d a insanın e r i ş e b i l m e s i n i s a ğ l a m a y ı hedef
lemişti.
B u açık fikirli a m a ç l a r o n d o k u z u n c u yüzyıl b o y u n c a s a d e c e y a v a ş ya
v a ş gerçekleştirilebilmiştir. B u g ü n var o l a n F r a n s ı z b e l e d i y e k ü t ü p h a n e l e
r i a ğ ı n ı n o l u ş u m u , g e n i ş a n l a m d a İhtilal y ı l l a r ı n d a b a ş l a y a n faaliyetlerin
b i r s o n u c u d u r . F r a n s ı z k ü t ü p h a n e c i s i h â l â İhtilalin a r m a ğ a n ettiği ö n l e m -
lerle o l u ş a n h a k l a r v e sınırlar u y a r ı n c a ç a l ı ş m a k t a d ı r . B u r a d a b i r ç o k p a r a
d o k s b u l u n m a k t a d ı r . B i r i n c i s i , k ü t ü p h a n e l e r i n u l u s a l l a ş t ı r ı l m a s ı y d ı k i bu,
k i t a p l a r l a h i ç ilgisi o l m a y a n m a l i v e p o l i t i k ö n l e m l e r i n b i r s o n u c u o l a r a k
o r t a y a çıktı. İkincisi, " U l u s ' u n e l l e r i n e " b ı r a k ı l a n k ü t ü p h a n e l e r i n b ü y ü k
zorluklarla tam olarak halka açık koleksiyonlar haline getirilmesiydi.
Ü ç ü n c ü v e s o n p r o b l e m ise, a s l ı n d a s a d e c e e l a l t ı n d a n y a p ı l a n bir p r o f e s
y o n e l l e ş m e s ü r e c i n d e , yeni bir t ü r k ü t ü p h a n e c i l i ğ i n g e l i ş m e s i d i r .
F r a n s ı z İhtilalinin ilk yılları ü ç d a l g a h a l i n d e g e l i ş e n v e ü ç ü d e e l k o
y u l a c a k u y g u n n e s n e l e r o l a r a k k i t a p l a r ı ö n g ö r e n , m ü l k e l k o y m a l a r ı ile n i
t e l e n d i r i l m e k t e d i r . H e r e l k o y m a ç o k belirli b i r p o l i t i k k o ş u l u n s o n u c u y d u
v e a ç ı k ç a t a n ı m l a n m ı ş m ü l k i y e t k a t e g o r i l e r i n i ç a r p m ı ş t ı . D a h a s o n r a k i ih
tilal y ı l l a r ı n d a K o n s ü l l ü k v e İ m p a r a t o r l u k , y e n i l e n , işgal e d i l e n v e i l h a k
e d i l e n ü l k e l e r e karşı " s a n a t s a l z a f e r " b a ş l a t t ı ğ ı n d a , y i n e k i t a p l a r v e k ü t ü p
haneler hedef olmuştu.
Tarihçilerin "bien nationaux de première origine"* diyebileceği el
2
k o y m a i ş l e m l e r i n i n ilk d i l i m i , 2 ve 4 K a s ı m 1789 tarihleri a r a s ı n d a ç ı k a
rılan k a r a r l a r ı n s o n u c u y d u . B u y a s a l a r a l t ı n d a , m a n a s t ı r c e m i y e t l e r i n i n
b ü t ü n m a l l a r ı " U l u s u n k u l l a n ı m ı n a b ı r a k ı l m ı ş t ı . " A l ı n a n ö n l e m l e r , 1790
M a y ı s ı n d a başlayan satışlarla sonuçlanmıştı. Bir sonraki el k o y m a işlem
leri, "de seconde origine", " g ö ç m e n " y a d a " s ü r g ü n " o l a r a k F r a n s a ' d a n
a y r ı l a n d i n s ı n ı f ı n d a n o l a n y a d a o l m a y a n kişilerin m a l l a r ı y d ı . B u e l k o y
ma işlemleri 1792 y ı l ı n d a b a ş l a m ı ş t ı . 1789 y ı l ı n d a b a ş l a y a n s ü r g ü n l e r i n
k a ç ı ş ı , b a r i z p o l i t i k v e askeri t e h l i k e l e r y a r a t ı y o r d u . S o n u ç o l a r a k , 1792
yılı y a z a y l a r ı , K r a l l ı ğ ı n l a ğ v e d i l m e s i ve C u m h u r i y e t i n ilanı ile a y n ı za
m a n d a d o r u ğ a ç ı k a n ardı a r d ı n a e l k o y m a işlemleri ile n o k t a l a n m ı ş t ı . 9
Ş u b a t 1 7 9 2 tarihli k a r a r , h e r n e k a d a r e l k o y m a l a r a n c a k 2 7 T e m m u z ile
6 E y l ü l t a r i h l e r i a r a s ı n d a ç ı k a r ı l a n bir dizi d u y u r u l a r u y a r ı n c a y ü r ü r l ü ğ e
g i r d i y s e d e , s ü r g ü n l e r i n m a l l a r ı n ı ö n c e l i k l e " u l u s a l yetkililerin e l i n e " ve
r i y o r d u . B i r k e z e l k o n d u k t a n s o n r a , " u l u s a l m a l l a r " satışa ç ı k a r ı l ı y o r d u .
Ü ç ü n c ü el k o y m a d a l g a s ı 15 Eylül 1793 t a r i h i n d e b a ş l a m ı ş t ı ve ü n i v e r s i
teler, a k a d e m i l e r v e eski r e j i m i n k u r u m l a r ı l a ğ v e d i l e r e k , m a l l a n d e v l e t
t a r a f ı n d a n e l e g e ç i r i l m i ş t i . 1 8 E y l ü l d e bir b a ş k a k a r a r , politik z a n l ı l a r ı n
v e m a h k û m e d i l e n i n s a n l a r ı n m a l l a r ı n a e l k o n u l d u ğ u n u ilan e d i y o r d u .
S o n o l a r a k , 2 9 - 3 0 V e n d a m i n a i r e * yılı I I ( 2 0 - 2 1 E k i m 1793) t a r i h l i y a s a ,
"özgürlük-eşitlik" yemini etmeyi reddeden ve Fransa'yı terk e t m e k zo
r u n d a k a l a n din a d a m l a r ı n ı s ü r g ü n ilan e t m i ş t i . O n l a r ı n m a l ı n a d a a r t ı k e l
konulabilirdi.
Sözde "Sanatsal Zaferler" daha sonra eyleme konmuştu ve savaş gani
m e t l e r i n i n ç o ğ u n u n 1815 yılından s o n r a iade e d i l m e s i n e r a ğ m e n , e l k o n u
lan k i t a p l a r ı n bazıları b u g ü n e k a d a r ulusal k o l e k s i y o n l a r ı n i ç i n d e k a l m a y ı
s ü r d ü r m ü ş t ü r . B u h a r e k e t i iki ö n e m l i a ş a m a d a m g a l a m a k t a d ı r . A v u s t u r y a
H o l l a n d a ' s ı n ı v e R e n ' i n batı y a k a s ı n d a k a l a n t o p r a k l a r ı h e d e f a l a n birin-
cisi, 1 7 9 4 - 1 7 9 5 yıllarında, bir b a k ı m a a n a r ş i y a r a t m ı ş t ı . İ t a l y a n k a m p a n -
* vendaminaire: (fr.) F r a n s ı z D e v r i m t a k v i m i n i n ilk a y ı (22 E y l ü l - 21 E k i m ) , [ç.n.]
3
yası ile, " B ü y ü k U l u s " u n b a ş k e n t i P a r i s ' i n , A v r u p a s a n a t ı n ı n e n iyi p a r
ç a l a r ı n ı n m e r k e z d e p o s u o l a r a k terfi ettirildiği yeni b i r d ö n e m b a ş l a m ı ş t ı .
1 7 9 7 ' d e B o n a p a r t , P a r i s ' i " i n s a n bilgisinin e n z e n g i n b i r i k i m i " y a p m a k is
tediğini ilan e t m i ş t i . Q u a t r e m é r e d e Q u i n c y g i b i b a z ı s a n a t ç ı l a r 1 7 9 6 ' d a
bu uygulamayı lanetledilerse de4, diğerlerinin hoşuna gitmişti. Marie-
P i e r r e Laffitte'e g ö r e , y a k l a ş ı k 1.800 el y a z m a s ı k i t a p ( y ü z d e 9 0 ' ı 1815 yı
l ı n d a geri a l ı n a n ) , sayısız basılı k i t a p l a birlikte İ t a l y a ' d a n geri g e t i r i l m i ş t i .
D a h a s o n r a b a ş k a s a n a t eserleri M ı s ı r ' d a n v e A v r u p a ' n ı n geri k a l a n ı n d a n
alınmıştı.
B u e l k o y m a l a r v e satın a l m a l a r , k ü t ü p h a n e v e m ü z e k a t a l o g l a r ı n ı n in
c e l e n m e s i n d e n s o n r a o l u ş t u r u l a n listeler e s a s a l ı n a r a k y a p ı l m ı ş , " s a n a t s a l
z a f e r l e r " i g e r ç e k l e ş t i r m e k v e y a s a l l a ş t ı r m a k a m a c ı y l a çeşitli m e k a n i z m a
lar b e n i m s e n m i ş t i . Barış a n t l a ş m a l a r ı , h e r d e v l e t i n t e s l i m e t m e s i g e r e k e n
k i t a p v e e l y a z m a s ı sayısını b e l i r t i y o r d u . " H i b e l e r " v e y a d e ğ i ş i m l e r için
t a l e p l e r - ö z e l l i k l e M a i n z ' l e - y a p ı l m ı ş t ı . 5 S ö z d e " m i s y o n e r l e r " , el k o y m a
işlemlerini k o l a y l a ş t ı r a c a k , a ç ı k l a m a l ı k a t a l o g l a r l a g ö n d e r i l m i ş t i v e m i s
yonerlerin arasında, Wolfenbuttel'deki büyük kütüphaneye gönderilen ve
d a h a s o n r a S t e n d h a l o l a r a k t a n ı n a n , g e n ç H e n r i B e y l e d e v a r d ı . Ayrıca,
bibliyografik y a ğ m a l a r l a ilgilenen ya da en a z ı n d a n t a l a n l a r ı n en iyi şekil
d e y a p ı l a b i l e c e ğ i yerleri g ö s t e r e n şüpheli m i k t a r d a aracı v e s i m s a r kulla
n ı l m ı ş t ı . Bu aracıların a r a s ı n d a en kötü şöhretlisi, 1802 ile 1806 yılları ara
s ı n d a A l m a n y a ' d a faal o l a n , eski B é n é d i c t i n e keşişi D o m J e a n - B a p t i s t e
Maugerard'dı.
Y a b a n c ı g a n i m e t l e r i t e k r a r a l m a k l a ilgili ulusal o p e r a s y o n u n b a ş ı n d a ,
L o u v r e M ü z e s i n i n m ü d ü r ü D o m i n i q u e Vivant D e n o n ( 1 7 4 7 - 1 8 2 5 ) ile
Ulusal Kütüphane adına Joseph Van-Praët (1754-1837) bulunuyordu.6
F e t i h l e r i n d e n s o n r a İngiltere v e Y u n a n i s t a n ' d a t a s a r l a n a n e l k o y m a liste
leri h â l â U l u s a l K ü t ü p h a n e n i n a r ş i v l e r i n d e d i r . 1 8 1 5 ' d e n v e İ a d e ' d e n s o n
ra, V a n - P r a ë t el k o n u l a n bazı ö n e m l i kitapları s a k l a m a y ı ve b u n u n yanı sı
r a b a z ı ikinci e n iyi k o p y a l a n e s a s ü l k e l e r i n e geri g ö n d e r m e y i d e başar
mıştı. L a b r o u s t e ' u n , 1859 y ı l ı n d a b a ş l a y a n v e 1875 yılında ö l ü m ü n e k a d a r
devam eden Ulusal Kütüphanenin yeniden kuruluşu sırasında Van-
P r a ë t ' i n s a k l a m a yerleri b u l u n m u ş t u . B u g ü n b u e l k o y m a i ş l e m l e r i n i n
k a p s a m ı n d a n e m i n o l m a k m ü m k ü n değildir. M e v c u t o l a n tek bilgi M a r i e -
P i e r r e Laffitte'in, u s t a c a a m a n e y a z ı k k i eşsiz bir ç a l ı ş m a s o n r a s ı n d a İtal
y a için v e r d i ğ i r a k a m l a r d ı r .
E l k o y m a i ş l e m l e r i ilk d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e k i t a p l a r tek b a ş l a r ı n a s e ç i l m e
m i ş l e r d i . A n c a k K a s ı m 1 7 8 9 ' u n ilk e l k o y m a f e r m a n ı n ı n etkileri s o n r a s ı n
d a k i b ü r o m a s r a f l a r ı , k i t a p v e k ü t ü p h a n e l e r i gösterişli d u r u m a getirmiştir.
1 4 K a s ı m 1 7 8 9 ' d a , b i r k a ç g ü n i ç i n d e , b i r b a ş k a kararla, b ü t ü n m a n a s t ı r v e
k e ş i ş h a n e l e r i n k ü t ü p h a n e k a t a l o g l a r ı n ı y e r e l idarelere t e s l i m e t m e l e r i e m
r e d i l m i ş t i . A n c a k b u e m r e , S a i n t e - G e n e v i e v e ' d e k i din a d a m l a r ı h a r i c i n d e ,
u y u l m a d ı ğ ı a n l a ş ı l m a k t a d ı r . B u f e r m a n ı diğerleri i z l e m i ş v e 2 0 M a r t 1790
t a r i h i n d e b e l e d i y e l e r i n v e bir a y s o n r a d a k a y m a k a m l ı k l a r ı n , " u l u s a l l a ş t ı
r ı l a n " m a l l a r ı n e n v a n t e r l e r i n i h a z ı r l a m a l a r ı e m r e d i l m i ş t i . İlk başta, b ü t ü n
el koymalar resmi prosedürlere göre yürütülmüştü. O d a oda yapılan araş
t ı r m a l a r , o d a l a r m ü h ü r l e n m e d e n ö n c e , a z ç o k detaylı b i r e n v a n t e r l e kayıt
a l t ı n a a l ı n m ı ş t ı . A n c a k , kısa s ü r e d e y o l s u z l u k g ö z e ç a r p m a y a b a ş l a m ı ş t ı .
K o m i s y o n üyelerini ç a r e s i z l i k i ç i n d e b ı r a k a n bir ş e k i l d e , r e s m i z i y a r e t l e r
öncesinde ve sonrasında eserler çalınıyordu. İşgüzar görevliler bulundur
d u k l a r ı e s e r l e r i n , y a l a n y e r e , k e n d i l e r i n e ait o l d u ğ u iddia e d i y o r l a r d ı . M a
lın k e n d i ç e y i z l e r i n i n bir p a r ç a s ı y a d a m a l d a ğ ı l ı m ı n ı n y a d a u y g u n bir b o
ş a n m a n ı n bir b ö l ü m ü o l d u ğ u n u iddia e d e n " m a l s a h i p l e r i " a n n e l e r i v e y a
eşleri t a r a f ı n d a n başarılı bir ş e k i l d e d e s t e k l e n i y o r l a r d ı .
Belki d e b u n u n s o n u c u olarak, y a d a k i t a p l a r ı n ö z e l d e ğ e r l e r i n i n anla
şılması s a y e s i n d e , d a h a s o n r a k i kararlar, kitapların yazgısı v e k o r u n m a s ı
a ç ı s ı n d a n niyetleri b e l i r t i y o r d u . S a t ı ş a ç ı k a c a k ulusal m a l l a r h a k k ı n d a k i
2 3 - 2 8 E k i m 1790 tarihli karar, ö r n e ğ i n , silah, k e t e n v e k i t a p l a r ı h a r i ç tu
t u y o r d u . \5 Aralık 1790 tarihli u z u n t e k n i k talimat, el y a z m a l a r ı , y a s a l a r
ve basılı k i t a p l a r a el k o y m a işlemleri - ve k o r u m a h a k k ı n d a u z u n d e t a y l a r
v e r i y o r d u . 10 E k i m 1792 tarihli bir b a ş k a karar, g ö ç m e n l e r e (ya da sür
g ü n l e r e ) ait k i t a p l a r ı n , b i l i m s e l v e y a sanatsal eserlerin satışını y a s a k l ı y o r
du.
Maalesef, e l k o y m a l a r ı h e m k a p s a m l a ş t ı r a n h e m d e t o p l a m sayısı h a k
k ı n d a t a h m i n l e r s u n a n ulusal bir ç a l ı ş m a d a n y o k s u n u z . B e l l i m o n o g r a f i l e r
P a r i s 7 ' P i r e n e l e r , 8 G ü n e y D o ğ u , 9 B e l f o r t 1 0 v e L o i r e 1 1 gibi b a ş k a farklı yer
ler, B a s - R a h i n , 1 2 v e E u r e 1 3 için b ü t ç e l e r i d e ğ e r l e n d i r m e k t e d i r . A m a b u n
ların haricinde, elimizde sadece Fransız Kütüphanelerinin Tarihi'nin
ı ı ı
14
ü ç ü n c ü c i l d i n d e y a y ı n l a n a n ü ç sağlıksız istatistik dizisi b u l u n m a k t a d ı r ,
b u n l a r ı n h e r birisinin d e e l k o n u l a n k i t a p v e e l y a z m a s ı sayısını c i d d i ola
rak azımsadığı düşünülmektedir.
Belki de, el k o y m a olaylarının hacmini ve kapsamını değerlendirmenin
e n iyi yolu, tarihi iki ilde, E u r e v e B a s - R h i n ' d e i n c e l e m e k t i r . E u r e ' d e , Ş u
b a t 1791 kararı 3 1 . 1 3 3 basılı k i t a b a v e 102 e l y a z m a s ı k i t a b a e l k o n u l m a
sı ile s o n u ç l a n m ı ş t ı . Eylül kararı bu il için sessizlikle g e ç m i ş t i r , a m a y a k ı n
z a m a n l a r d a y a p ı l a n bir a r a ş t ı r m a s o n u c u n d a t o p l a m 8 0 . 3 6 4 basılı k i t a p
( m a n a s t ı r c e m i y e t l e r i n d e n g e l e n 5 3 . 5 3 0 k i t a p d â h i l ) ile birlikte e n a z 2 8 2
e l y a z m a s ı k i t a p ç ı k m a k t a d ı r . B a s - R h i n o l a y ı n d a ise, Ş u b a t 1791 k a r a r ı ,
2 4 . 6 3 7 basılı k i t a p ile 6 5 1 el y a z m a s ı kitabı h e d e f l e m i ş t i . E y l ü l k a r a r ı bu
ili d e g ö r m e z d e n g e l m i ş t i , a m a S y l v i e G u e t h ' i n s a d e c e dini c e m i y e t l e r için
yaptığı h e s a p l a r , 7 0 . 2 2 5 basılı k i t a p ve 1.551 el y a z m a s ı k i t a p o l d u ğ u n u
ileri s ü r m e k t e d i r . .
B u ö z e t l e r i n ö t e s i n d e d a h a fazla s p e k ü l a s y o n d a b u l u n m a k yanıltıcı ola
caktır. T h e r m i d o r i e n n e * K o n v a n s i y o n u v e d a h a s o n r a d a K o n s ü l l ü k altın
d a k i t a p l a r ı n , g ö ç m e n l e r i n , n a k l e d i l e n m a h k û m l a r v e o n l a r ı n varisleri le
h i n e iadesi, ç o k a z d ü z e n y a d a kayıtla g e r ç e k l e ş t i r i l m i ş t i v e k e s i n l i k l e b e
r a b e r l e r i n d e k i t a p listesi b u l u n m a m a k t a d ı r . Yerel e n v a n t e r l e r de - k e s i n
likle, a ş a ğ ı d a belirtilen e d e b i d e p o l a r için d a h a s o n r a h a z ı r l a n a n l a r l a kar
ş ı l a ş t ı r ı l d ı ğ ı n d a - ç o ğ u k e z kısadır. A n c a k , yerel e n v a n t e r l e r eşit o l m a y a n
k a l i t e l e r i n e r a ğ m e n , y i n e d e e ş s i z bir d o k ü m a n t a s y o n türü s u n m a k t a d ı r . 1 5
B i z e , belli bir a n d a i k a m e t yerlerini v e k ü t ü p h a n e l e r i g ö z ü m ü z d e c a n l a n
d ı r m a i m k â n ı n ı s u n m a k t a v e geri d ö n e r e k k o l e k s i y o n l a r ı n nasıl d ü z e n l e n
miş olabileceklerine bakmamızı sağlamaktadır. Manastır cemiyetlerinin
k ü t ü p h a n e l e r i ç o ğ u k e z y ü z y ı l l a r b o y u n c a d e v a m e d e r k e n , özel koleksi
yonlar birkaç neslin birikimini simgeleyebilirdi.16 Kütüphanelerin duru
m u n u o r t a y a ç ı k a r m a s ı n a ilave olarak, b u t ü r k a y n a k l a r aynı z a m a n d a , ilk
o l a r a k D a n i e l R o c h e t a r a f ı n d a n o n sekizinci y ü z y ı l d a g i y i m i n kültürel ta
rihi k o n u s u n d a geliştirilen y a k l a ş ı m ı n i z l e n m e s i n d e d e k u l l a n ı l a b i l i r . 1 7
İlk e l k o y m a i ş l e m l e r i n d e n v e m a n a s t ı r k ü t ü p h a n e l e r i n i n y e n i d e n bu
l u n m a s ı n d a n beri, b i r e y l e r ve farklı yerel o t o r i t e l e r tarafından basılan b r o -
şiirlerde, k i t a p l a r ı n g e l e c e ğ i n e y ö n e l i k m u h t e l i f ö n e r i l e r o r t a y a atılmıştır.
Ç o k genel bir t a r t ı ş m a , s ö z d e " u l u s a l k i t a p l a r " ı n k u l l a n ı m ı n a o d a k l a n m ı ş
18
tı. B i r ç o k farklı t ü r d e yazar, yeni bibliyografik h a z i n e n i n , a y d ı n l a n m a
nın h a l k a y a y ı l m a s ı ve F r a n s ı z e r k e k l e r i y l e k a d ı n l a r ı n ı n c e h a l e t t e n ve bil
gisizlikten k u r t a r ı l m a s ı a m a c ı y l a k u l l a n ı l m a s ı k o n u s u n d a ö v g ü l e r yağdır
mıştı. O c a k 1 7 9 4 ' d e , ö r n e ğ i n , K o n v a n s i y o n u n iki üyesi K o r s i k a h a k k ı n d a
"Aydınlanmanın oraya sel gibi ulaşması zorunludur" d i y e y a z m ı ş t ı . Ken
d i a d l a r ı n a , M a i n e - e t - L o i r e ' ı n y ö n e t i c i l e r i aynı m e c l i s e E k i m 1792'de
şunları y a z m ı ş t ı :
* Pluvoise: Fransız devrim takviminin beşinci ayı (20121 Ocak - 18119 Şubat) jç.n.1
Mi
26
ihbar e d i l e n v a n d a l i z m , b u t ü r k a y ı p l a r ı n b i r l e ş t i r i l m e s i y d i . El konulan
malların, el konulma yerlerinden edebi depolara nakledilmesindeki uzun
v e z o r s o r u n l a r ı , e d e b i d e p o l a r d a v e m e r k e z i o k u l l a r d a k u r u l a n ilçe k ü t ü p
hanelerinde kendi koleksiyonlarını oluştururken büyük boşlukların ortaya
çıktığını a n l a t ı y o r l a r d ı . B u n u n d ı ş ı n d a a n l a t ı l a n l a r , Parislilerin e l k o y m a
ları v e e y a l e t k o l e k s i y o n l a r ı n d a , ö z e l l i k l e U l u s a l K ü t ü p h a n e t a r a f ı n d a n
o l u ş t u r u l a n l a r d a (ve b i l h a s s a d e ğ e r l i e l y a z m a l a r ı v e askeri o p e r a s y o n l a r
için g e r e k l i o l a n coğrafi h a r i t a l a r y a ğ m a l a n a r a k ) yarattıkları b o ş l u k l a r ,
ç o k s a y ı d a t u h a f bir ş e k i l d e y ö n e t i l e n r e s t o r a s y o n l a r , K o n s ü l l ü ğ ü n v e İ m
p a r a t o r l u ğ u n politik l i d e r l e r i n e v e A n l a ş m a s o n r a s ı n d a p i s k o p o s l a r a y a p ı
lan özel k ü t ü p h a n e tahsisleri, geçici d e p o l a r ı n i h m a l e d i l m e s i , belirli k o
l e k s i y o n l a r ı n b e l e d i y e b i n a s ı n ı n çatı k a t ı n d a terk e d i l m e l e r i , K o n s ü l l ü k t e
ve İmparatorluktaki kütüphanecilerin (özellikle A n d e l y s ' d e ve Belfort'ta)
m a a ş l a r ı n ı n b a k i y e l e r i n i n ö d e n m e s i a m a c ı y l a çift o l a n (ya da çift o l d u k l a
rı i d d i a e d i l e n ) k i t a p l a r ı n s a t ı l m a s ı ve son o l a r a k , " d e ğ e r s i z k i t a p l a r ı n ? ha
m u r h a l i n e g e t i r i l m e k ü z e r e , kağıt a ğ ı r l ı ğ ı n a g ö r e s a t ı l m a s ı y d ı .
O n d o k u z u n c u yüzyıl b o y u n c a açılan a r t a n s a y ı d a k i ş e h i r k ü t ü p h a n e l e
r i bile, e l k o n u l a n k o l e k s i y o n l a r ı n k a l a n b ö l ü m l e r i n e y e t e r i n c e k o r u m a
sağlamayı başaramamıştı. En azından T e m m u z Krallığına kadar "kopya
l a r " d ü z g ü n d e ğ e r l e n d i r m e y a p ı l m a d a n satılmıştı. Ö r n e ğ i n , N o r m a n d i -
y a ' d a d e n e t i m s i z satışlar v e d e ğ i ş i m l e r , E v r e u x v e L o u v i e r s ' d e k i k ü t ü p h a
n e l e r i n , İhtilalden beri k e n d i l e r i n e verilen k o l e k s i y o n l a r ı n yarısını kaybet
tikleri a n l a m ı n a g e l i y o r d u . Ö z e t l e , s o n u ç , k i t a p k o l e k s i y o n l a r ı n ı n , F r a n s ı z
t o p r a k l a n i ç i n d e t a m a m e n y e n i d e n d a ğ ı t ı l m a s ı n d a n v e d a h a d e beteri, sa
yısız k i t a b ı n t a h r i p e d i l m e s i n d e n aşağı k a l m ı y o r d u .
Bu büyük el k o y m a işlemlerinin üçüncü büyük sonucu, istemeden de
olsa, F r a n s a ' d a k i m o d e r n k ü t ü p h a n e c i n i n g ö r ü n ü m ü n e sağladıkları katkı
d ı r . 2 7 Y a s a k o y u c u n u n ilk e n d i ş e s i , 5 4 5 farklı ilçedeki e d e b i d e p o l a r ı n h e r
b i r i n e b i r m u h a f ı z s a ğ l a n m a s ı y d ı . T e r c i h l e r , kitaplar h a k k ı n d a h e r h a n g i
bir b i l g i y e s a h i p o l a n l a r y e r i n e , politik y a n d a ş l a r a r a s ı n d a n y a p ı l m ı ş t ı . Sa
d e c e h i z m e t e t m e h e v e s i ile d o n a t ı l m ı ş bu kişiler, 1794 kararı d e p o l a r ı il
çe halk kütüphanelerine dönüştürdüğünde, "kütüphaneci" olmuşlardı. Pa
risli yetkililerin ilan ettiği ş e k i l d e , k o l e k s i y o n l a r için k o r u m a ö n l e m l e r i n i
uygulamaya koymak, onların sorumluluğundaydı.
En azından biraz olsun kitap d e n e y i m i b u l u n a n azınlıklar arasında tanın
m ı ş isimler b u l u n u y o r d u . Bunların arasında, M a r s e i l l e ' d e k i de la Valliére dü
k ü n ü n eski k ü t ü p h a n e c i s i b a ş r a h i p J o s e p h - J e a n R i v e s ile, A u x e r r e ' d e k i
L o m e n i e d e B r i e n n e ' i n eski k ü t ü p h a n e c i s i P e d e r F r a n ç o i s - X a v i e r L a i r e
dâhil o l m a k ü z e r e , m a n a s t ı r c e m i y e t l e r i n d e n b i r ç o k eski y ü k s e k rütbeli
din a d a m ı y a d a k ü t ü p h a n e c i v a r d ı . R ü t b e l e r i R o u e n ' d e n D o n F r a n ç o i s -
Phillipe Gourdin, St G e r m a i n des Pres'den ve daha sonra Arsenal'den
D o n G e r m a i n Poirier, ve Poitiers'den Don H u g u e s M a z e t tarafından daha
da yükseltilmişti. Yeni kütüphaneciler arasında, C o r b e i l ' d e ve daha sonra
P a r i s ' t e V a n T h o l d â h i l , b i r k a ç eski k i t a p satıcısı d a b u l u n u y o r d u . Bazıla
rı, R e i m s ' d e k i D e l a i s t r e gibi, b a z e n eski ve yeni m e s l e k l e r i n i karıştırıyor
lar, e d e b i d e p o l a r ı v e k ü t ü p h a n e l e r i , iyi n ü s h a l a r ı d ü k k â n l a r ı n d a s a t m a k
a m a c ı y l a k u l l a n ı y o r l a r d ı . A n c a k , k ü t ü p h a n e c i l e r i n b i r ç o ğ u , ç o k farklı za
n a a t l a r d a e ğ i t i l m i ş l e r d i v e b e l e d i y e k u r u l u ş l a r ı n ı n üyeleri o l a r a k h i z m e t
ediyorlardı. Saar-Union'daki kütüphaneci M a s s o n bir savaş g a z i s i y d i .
A i x ' d e k i k ü t ü p h a n e c i J a c q u e s G i b e l i n eski bir d o k t o r d u . C a m b r a i ' d e k i
k ü t ü p h a n e c i H o u i l l o n e s k i d e n saat i m a l a t ç ı s ı y d ı . D o u a i ' d e k i k ü t ü p h a n e c i
M o n t e v i l l e h u k u k ç u l u k y a p m ı ş t ı . L y o n ' d a , k ü t ü p h a n e y i bazı k e s i n t i l e r l e
1 7 9 1 ' d e n 1 8 2 0 ' y e k a d a r y ö n e t m i ş o l a n A n t o i n e - F r a n ç o i s D e l a n d i n e , bir
ç o k farklı a l a n d a y a z ı l a r y a z a n ç o k bilgili biriydi.
E d e b i d e p o l a r ile, ilçe v e m e r k e z i o k u l k ü t ü p h a n e l e r i n i n k u r u l m a s ı n d a
ve tuhaf kişilerin asıl m e s l e k l e r i n d e n farklı y e r l e r d e ç a l ı ş t ı r ı l m a l a r ı n d a p o
litik d e ğ e r l e n d i r m e l e r rol o y n a m ı ş t ı . B u n l a r ı n a r a s ı n d a , sınır dışı yasaları
nın k a b u l ü n d e n h e m e n ö n c e , M a z a r i n e ' d e B a ş r a h i p H o o k e gibi, y e m i n et
m e m i ş rahipler, evli rahipler ve P a r i s ' t e k i rezil Barbier, Belfort'taki B e v a l e t
v e S e l e s t a t ' t a k i C o l n e t gibi rahipliklerini r e d d e d e n r u h b a n sınıfı m e n s u p
ları, A n l a ş m a s o n r a s ı n d a , eski a n a y a s a l r a h i p l e r v e p i s k o p o s l a r ( T a r b e s
m e r k e z o k u l u n d a C h e r p i s k o p o s u T o r n e , aynı ş e h i r d e L a v a l p i s k o p o s u v e
A r s e n a l ' d e G r é g o i r e ) v e eski g i r o n d i n l e r l e eski d a ğ a d a m l a r ı b u l u n u y o r d u
ve h e p s i de r e s m e n affa g ö n d e r i l m i ş t i - ş i m d i l i k .
B a ş l a n g ı ç t a n itibaren, e d e b i d e p o l a r ı n v e ilçe k ü t ü p h a n e l e r i n i n g a r d i
yanları amatörlerdi. A m a merkez okullarının kütüphanecilerinin daha bü
y ü k y e t e n e k g ö s t e r m e l e r i g e r e k i y o r d u . H a t t a y a r ı ş m a y l a işe a l ı n ı y o r l a r d ı .
S o n u ç olarak, sınıflarında, S e n s ' d e k i L a i r e gibi g e r ç e k p r o f e s y o n e l l e r bu-
l u n u y o r d u . O n u n k e n d i bibliyografi k u r s u , b u g ü n k u r t u l a n kişisel e v r a k l a
rının y a n ı sıra, ö ğ r e n c i l e r i n d e n b i r i n i n n o t l a n s a y e s i n d e b i l i n m e k t e d i r , h e r
iki k a y ı t d a B e s a n ç o n şehir k ü t ü p h a n e s i n d e m u h a f a z a e d i l m e k t e d i r .
V e s o u l ' d a k ü t ü p h a n e c i o l a n e s k i a v u k a t v e d ö n e m i n e n t a n ı n m ı ş bibli
y o g r a f y a u z m a n ı G a b r i e l P e i g n o t 2 8 gibi biri d e , k e n d i y e t e n e k l e r i v e d e n e
y i m l e r i n i n g ü c ü s a y e s i n d e k ü t ü p h a n e y ö n e t m e k ü z e r e getirilen i n s a n l a r a
iyi bir ö r n e k t i r .
O l a y l a r ı n baskısı a l t ı n d a , h e m r a s g e l e işe a l ı n a n h e m d e r e s m i o l a r a k
atanan kütüphanecilerin hepsi de komik koşullarda ve düzensiz maaşlarla
hızlı ç a l ı ş m a k z o r u n d a b ı r a k ı l m ı ş t ı . M a a ş o l a r a k , P a r i s ' t e n o n l a r a " m e s l e
k i o r t a k asgari ü c r e t " k a b u l ettirilmişti. M e r k e z d e n g e l e n d i ğ e r f e r m a n l a r
arasında, koruma konusunda çok sayıda genelge ve teknik notlar bulunu
y o r d u . B u d o k ü m a n l a r Parisli eski rejim k ü t ü p h a n e c i l e r i n d e n o l u ş a n k o
m i t e l e r t a r a f ı n d a n h a z ı r l a n ı y o r d u . Politik o r t a m a bağlı o l a r a k isimleri d e
ğ i ş i y o r d u v e h e r k o m i t e birbirini i z l e y e n p a r l a m e n t e r m e c l i s i n y ö n e t i m i
altında çalışıyordu. Bunların arasında Hubert-Pascal Ameilhon, Gaspard
M i c h e l L e b l o n d v e D o n G e r m a i n P o i r i e r d e y e r a l m ı ş t ı . H e p s i d e , taşralı
ve y a l n ı z b ı r a k ı l m ı ş m e s l e k t a ş l a r ı n ı n ç a l ı ş m a l a r ı n a ilk p r o f e s y o n e l cilayı
verme konusunda katkıda bulunmuştu.
Ayrıca, ulusal bir k a m p a n y a da g e n e l g e l e r ve y a z ı ş m a y o l u y l a uygula
maları b i r l e ş t i r m e y e k a t k ı d a b u l u n m u ş t u . " F r a n s a evrensel bibliyografisi",
toplu bir ulusal katalog için oluşturulan ilk projeydi. Bu proje ilk olarak, s o n
kraliyet k ü t ü p h a n e c i s i tarafından 1790 yılında s u n u l m u ş t u . Beş yıl sonra, ül
k e d e k i b ü t ü n " u l u s a l k i t a p l a r " ı n basılı k a t a l o g u n u n yaklaşık altmış cilt ha
linde basılmasını ve b u l u n d u k l a r ı yerlerin k a y d e d i l m e s i n i s o n a e r d i r m e y i
hedefliyordu. Politik v e e k o n o m i k d u r u m n e d e n i y l e proje birçok g ü ç l ü k l e
v e g e c i k m e y l e karşılaşmıştı v e N i s a n 1 7 9 6 ' d a İçişleri Bakanı B e n e z e c h ' i n
e m r i y l e süresiz olarak v a z g e ç i l m i ş t i . 2 9 Yine d e , P a r i s ' t e faaliyet g ö s t e r e n ve
illerdeki b ü t ü n bibliyografi bilgilerini bir a r a y a getiren "Bibliyografi B ü r o -
s u " n u n talimatı ile h e r edebi d e p o n u n v e h e r k ü t ü p h a n e n i n b o y u n e ğ m e s i
g e r e k e n sınıflandırma ve k a t a l o g l a m a u y g u l a m a l a r ı n ı n u y u m l u hale getiril
m e s i ile s o n u ç l a n m ı ş t ı . Bu tür bir ç a l ı ş m a n ı n , d e p o l a r d a t o p l a n a n kitap yı-
ğınlarının d ü z e n e k o n m a s ı n ı hedefleyen " s e ç m e " a ş a m a s ı y l a b a ş l a m a s ı ge
rekiyordu. Ç a l ı ş m a , d a h a s o n r a d a ğ ı l m ı ş o l a n ciltlerin y e n i d e n gruplandırıl-
2 J»
m a s ı n a ve bir o y u n k â ğ ı d ı n d a n k e s i l m i ş olan n u m a r a l ı bir fişin her bir baş
lığa s o k u l m a s ı a ş a m a s ı n a geçiliyordu. B u yapıldıktan s o n r a k a t a l o g l a m a ça
lışması başlayabilirdi. Bu, birbiri a r d ı n a b ü t ü n başlıkların özetinin sağlan
m a s ı n ı ve bunların t a m bibliyografik t a n ı m l a r ı n ı n verilmesini gerektiriyor
d u : Yazar, başlık, b a s ı m yeri, y a y ı n e v i ve kitapçı, b a s ı m tarihi, e b a d ı , cilt sa
yısı ve k o p y a y a özel notlar. Özetleri h a z ı r l a m a k için, k a t a l o g y a p a n kişi,
o y u n kartlarının arkalarını k u l l a n ı y o r d u (bakınız Şekil 10,1)
> 111
olarak, bu proje, hepsi de kitap savaşlarını ihtilalin el k o y m a işlemleri
n i n rafları a r a s ı n d a s ü r d ü r e n , " s ö z d e E d e b i C u m h u r i y e t " i n R i v e s , L a i -
r e , V a n - P r a e t gibi s o n k ü t ü p h a n e c i l e r i ile B a r b i e r , P e i g n o t v e C h a r l e s
N o d i e r gibi yeniler arasında v a z g e ç i l e m e y e c e k bir bağlantı k u r u l m a s ı
na yardımcı olmuştu.
Kitap Belası:
İrlanda Kilisesi Piskoposluk Kütüphanelerinin
Dağılması ve Yok Olması
Margaret Connolly
242
v e 1878 y ı l ı n d a k ü t ü p h a n e l e r i d e bir a r a y a g e t i r i l m i ş t i . ( R a p h o e ' n u n , 1737
yılında Piskopos Forster tarafından kurulan ve R a p h o e Kraliyet O k u l u n d a
13
m u h a f a z a e d i l e n , k e n d i n e ait k ü ç ü k bir p i s k o p o s l u k k ü t ü p h a n e s i v a r d ı . )
O n s e k i z i n c i yüzyılın o r t a l a r ı n a g e l i n d i ğ i n d e , W a t e r f o r d ' d a d a , P i s k o p o s
C h a r l e s E s t e ' n i n ( 1 6 9 6 - 1 7 4 5 ) vasiyeti d o ğ r u l t u s u n d a , bir k ü t ü p h a n e o l u ş
t u r u l m u ş t u . Bu, k u r u l u ş yılı k e s i n olarak b e l i r l e n e b i l e n s o n o n - s e k i z i n c i -
yüzyıl p i s k o p o s l u k k ü t ü p h a n e s i d i r . C l o g h e r ' d a k i k ü t ü p h a n e y e m u h t e m e
len b u d ö n e m d e b a ş l a n m ı ş t ı . A m a b a ş l a n g ı c ı m u ğ l a k t ı r . A n l a ş ı l a n , k ü t ü p
h a n e 1745 y ı l ı n d a m e v c u t d e ğ i l d i , ç ü n k ü o yıl C l o g h e r P i s k o p o s u J o h n
S t e a r n e ( 1 6 6 0 - 1 7 4 5 ) ö l d ü ğ ü n d e , ( y a k l a ş ı k 3,000 k i t a p t a n o l u ş a n ) d e ğ e r l i
kitap koleksiyonunu D u b l i n ' d e bulunan M a r s h ' ı n Kütüphanesine bırak
mıştı. K o l e k s i y o n u n u n geri k a l a n ı n ı n p i s k o p o s l u ğ u n d a b u l u n a n p a p a z yar
d ı m c ı l a r ı n a v e r i l m e s i y a d a y a r a r ı n a s a t ı l m a s ı n a ilişkin t a l i m a t ı , b ü y ü k
olasılıkla, kitaplarını b ı r a k a b i l e c e ğ i h e r h a n g i bir yerel k ü t ü p h a n e b u l u n
madığını göstermektedir.
On d o k u z u n c u yüzyılın ortalarından s o n u n a kadarki d ö n e m d e , Lismo-
re; D o w n , C o n n o r v e D r o m o r e , K i l m o r e , E l p h i n , A r d a g h v e s o n o l a r a k
T u a m Piskoposluklarında olmak üzere, dört kütüphane daha oluşturulma
y a b a ş l a n m ı ş t ı . L i s m o r e ' d a k ü t ü p h a n e 1845 yılında, O x f o r d ' d a k i B o d l e i
a n K ü t ü p h a n e s i n d e eski bir a l t - k ü t ü p h a n e c i o l a n v e k e n d i teolojik k i t a p
k o l e k s i y o n u n u d a k a t a r a k , b u n l a r ı b a r ı n d ı r m a k için S t C a r t h a g e K a t e d r a
linin y a n ı n d a bir o d a y a p t ı r a n b a ş p a p a z y a r d ı m c ı s ı Dr Henry Cotton
( 1 7 8 9 - 1 8 7 9 ) tarafından kurulmuştu. Kuzeyde, Piskopos Robert K n o x ' u n
( 1 8 0 8 - 1 8 9 3 ) g i r i ş i m i y l e , D o w n , C o n n o r v e D r o m o r e Birleşik P i s k o p o s -
l u k l a r ı n d a k i din a d a m l a r ı n ı n k u l l a n ı m ı için 1854 y ı l ı n d a bir k ü t ü p h a n e ku
r u l m u ş t u . A m a k o l e k s i y o n u n fiilen o l u ş t u r u l m a s ı ç a l ı ş m a s ı T h o m a s D r e w
( 1 8 0 0 - 1 8 7 0 ) t a r a f ı n d a n g e r ç e k l e ş t i r i l m i ş t i . B u kitapları b a r ı n d ı r a c a k y e r
b u l m a k o n u s u n u n sorun olduğu anlaşılmaktadır. Kitaplar önce Belfast'ta
k i E s k i D i n G ö r e v l i l e r i O d a l a r ı n d a t u t u l m u ş , d a h a s o n r a C l a r e n c e Pla-
c e ' d e k i Piskoposluk Odalarına ve sonunda St Anne Katedralinin kasa oda
l a r ı n a t a ş ı n m ı ş t ı . H e m e n h e m e n aynı z a m a n d a ( 1 8 6 0 ) , B a ş p i s k o p o s M a r
c u s B e r e s f o r d ' u n ( 1 8 0 1 - 1 8 8 5 ) g i r i ş i m i y l e , bir b a ş k a Birleşik P i s k o p o s
lukta, K i l m o r e , E l p h i n , A r d a g h ' d a bir k ü t ü p h a n e y e b a ş l a n m ı ş t ı . O n d o k u
z u n c u y ü z y ı l d a k u r u l a n s o n k ü t ü p h a n e T u a m ' d a k u r u l d u . K ü t ü p h a n e için
fiziksel m e k â n , S t M a r y K a t e d r a l i n d e 1861 gibi eski bir t a r i h t e , d a h a ö n
c e k a t e d r a l kilisesi o l a n b i n a , t o p l a n t ı o d a s ı v e k ü t ü p h a n e olarak r e s t o r e v e
tamir edildiğinde sağlanmıştı; bu daha sonra Synod Binası olmuştu. Bir
piskoposluk kütüphanesi ancak yirmi yıl sonra, Joseph Henry
( 1 8 2 0 - 1 8 8 5 ) k e n d i k o l e k s i y o n u n u b u a m a ç l a v a s i y e t ettiği z a m a n a k a d a r
k u r u l a m a m ı ş t ı . K u r u l u ş tarihi b i l i n m e y e n bir b a ş k a k ü t ü p h a n e , n i s p e t e n
u z a k bir C o r k k a s a b a s ı o l a n v e C l o n a k i l t y ' d e n s e k i z m i l b a t ı s ı n d a b u l u n a n
Rosscarbery'deki St Fachtna katedral kilisesinde bugünlere gelmiş olan
kütüphanedir. Bu kütüphanedeki kitapların birçoğu, Rahip E d m o n d W
Beatty'nin (1863-1931) vasiyetinden kaynaklanmaktadır, bu da kuruluşu
n u n n i s p e t e n y a k ı n bir t a r i h t e o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d i r .
B u k ü t ü p h a n e l e r i n e s a s o l a r a k yerel p i s k o p o s l a r ı n ö z e l k o l e k s i y o n l a
r ı n d a n o l u ş t u ğ u artık belli o l m u ş t u r . K i l m o r e ' d a k i k ü t ü p h a n e n i n g e l i ş i m i
tipik a m a g e c i k m i ş bir ö r n e k o l a r a k ele alınabilir. K ü t ü p h a n e 1860 yılın
d a , 1 8 5 4 ile 1 8 6 2 tarihleri a r a s ı n d a K i l m o r e P i s k o p o s l u ğ u y a p m ı ş o l a n
M a r c u s B e r e s f o r d t a r a f ı n d a n k u r u l m u ş v e elli yıllık bir d ö n e m d e , o n u n ar
d ı n d a n g e l e n ü ç p i s k o p o s u n kişisel k ü t ü p h a n e l e r i s a y e s i n d e g i d e r e k b ü y ü
müştü: T h o m a s Carson (1805-1874, piskopos 1870-1874), Samuel S h o n e
( 1 8 2 1 - 1 9 0 1 , p i s k o p o s 1 8 8 4 - 1 8 9 7 ) v e Alfred G . Elliott ( 1 8 2 8 - 1 9 1 5 ; 1897-
1915) v e b i r b a ş p a p a z y a r d ı m c ı s ı W i l l i a m C r e e k ( 1 8 3 7 - 1 8 9 9 - g ö r e v süresi
1884-1899). B u n e d e n l e b ü y ü m e s i b i r a z gelişigüzel o l m u ş , d ü z e n l i satın
a l m a politikası y e r i n e , d ü z e n s i z v a s i y e t l e r e bağlı v e g e n e l o l a r a k y ö n l e n
d i r m e v e y a h e r h a n g i bir y ö n e t i m t ü r ü n d e n y o k s u n o l a r a k g e r ç e k l e ş m i ş t i .
K o l e k s i y o n t e s a d ü f e n b ü y ü m ü ş v e şekli, çeşitli b a ğ ı ş ç ı l a r ı n ilgi a l a n l a r ı v e
tercihlerine göre oluşmuştu. Kütüphane Piskoposluk E v i ' n d e , başlangıçta
p i s k o p o s u n ç a l ı ş m a o d a s ı n d a v e s o n u ç t a , k i t a p sayısı a r t t ı k ç a e v i n h e r y e
r i n d e b u l u n u y o r d u . B u d ü z g ü n y e r l e ş i m y o k s u n l u ğ u d a tipiktir. P i s k o p o s
luk k ü t ü p h a n e l e r i n i n k u r u c u l a r ı v e bağışçıları ç o ğ u n l u k l a k i t a p k o l e k s i
y o n l a r ı n ı n ihtiyaçları y e r i n e , k i t a p l a r a ç ı s ı n d a n d ü ş ü n ü y o r l a r d ı . E ğ i t i m e
v e b i l i m e d e ğ e r v e r e n v e b ü y ü k ö l ç ü d e , kişisel m a s r a f l a r l a o l u ş t u r u l a n
ö z e l k i t a p k o l e k s i y o n l a r ı n ı , p i s k o p o s l u k l a r ı n d a n d a h a fakir d i n a d a m l a r ı
için k a y n a k h a l i n e d ö n ü ş t ü r m e ö z v e r i s i ile m o t i v e e d i l e n i n s a n l a r d ı . P i s
k o p o s l u k k ü t ü p h a n e l e r i n i k u r a n kişiler m u h t e m e l e n , u z u n z a m a n d ı r gayrı
resmi olarak kitaplarını genç meslektaşlarına ödünç v e r m e alışkanlığına
sahipti. A n c a k , b u gayrı r e s m i l i k o n l a r ı n d ü ş ü n c e y a p ı s ı n ı t a n ı m l ı y o r d u v e
ç o ğ u k e z , k i t a p l a r ı n ı m i r a s b ı r a k t ı k l a r ı n d a , b e r a b e r i n d e k o l e k s i y o n u n ba
r ı n d ı r ı l m a s ı y a d a b a k ı m ı için h e d i y e p a r a d a o l m u y o r d u . B u n e d e n l e kü
tüphaneler büyürken, bazen de bulundukları yerlere sığmayacak d u r u m a
g e l i y o r l a r d ı ve s o n u ç o l a r a k farklı m e k â n l a r a r a s ı n d a b ö l ü n ü y o r l a r d ı -
C l o g h e r ' d a o l d u ğ u gibi, b u r a d a k i t a p l a r ı n b a z ı l a r ı , C l o n e s ' d a k i p i s k o p o s
luk b i n a s ı n ı n t o p l a n t ı o d a s ı n d a t u t u l u r k e n , diğerleri eski p i s k o p o s u n e v i n
de duruyordu; D o w n , C o n n o r ve D r o m o r e Kütüphanesi de aynı şekilde,
B e l f a s t ' t a p i s k o p o s l u k m ü l k ü v e S t A n n e K a t e d r a l i d e dâhil o l m a k ü z e r e ,
bir ç o k farklı m e k â n a y a y ı l m ı ş t ı .
Barındırma açısından, C a s h e l ' d e k i kütüphane, d a h a büyük ölçüde olsa
da, K i l m o r e ' d a k i y l e b e n z e r l i k l e r g ö s t e r m e k t e d i r . B a ş l a n g ı ç t a , k ü t ü p h a n e
B a ş p i s k o p o s u n s a r a y ı n d a t u t u l u y o r d u , a m a B o l t o n ' u n k o l e k s i y o n u n u n sırf
e b a d ı bile d ü z g ü n y e r l e ş i m k o ş u l l a r ı g e r e k t i r i y o r d u . B u g e r e k s i n i m , arka
daşı W i l l i a m K i n g ' i n k i t a p l a r ı n ı satın a l d ı ğ ı n d a , kısa s ü r e d e d a h a d a acil
d u r u m a g e l m i ş t i . S o n u ç o l a r a k , B o l t o n s a r a y ı n y a n ı n a u z u n , iki odalı bir
bina yaptırmış, kütüphanenin formatını, Dublin'de eğitimini tamamladığı
Trinity Üniversitesindeki U z u n O d a y ı ö r n e k alarak y a p m ı ş t ı . B u tesisler
k ü t ü p h a n e n i n varlığının birinci y ü z y ı l ı n d a yeterli o l m u ş t u . A m a C a s h e l
B a ş p i s k o p o s l u ğ u , 1833 y ı l ı n d a Kilise G e ç i c i l i k Yasası u y a r ı n c a kapatıldı
ğ ı n d a , s a r a y artık P i s k o p o s u n evi o l m a k t a n çıkmıştı v e k ü t ü p h a n e d e ev
siz k a l m ı ş t ı . O n s e k i z i n c i y ü z y ı l s ü r e s i n c e K a t e d r a l C a s h e l kayalığı ü z e
r i n d e k i tarihi y e r i n d e n , ö n c e 1 7 4 0 ' l a r d a J o h n s o k a ğ ı n d a k i B a p t i s t S t J o h n
K i l i s e s i n e v e d a h a s o n r a d a 1784 y ı l ı n d a t a m a m l a n a n yeni S t J o h n K a t e d
r a l i n e t a ş ı n m ı ş t ı . 1835 y ı l ı n d a yeni k a t e d r a l i n b a h ç e s i n e , z e m i n katta t o p
lantı o d a s ı n ı v e üst k a t t a k ü t ü p h a n e y i b a r ı n d ı r m a k ü z e r e , G e o r g i a n stili
y e n i bir k ü t ü p h a n e binası inşa e d i l m i ş t i . B ö y l e c e k o l e k s i y o n , a m a c ı n a g ö
re y a p ı l m ı ş y e r l e ş i m o l a n a ğ ı n d a n y a r a r l a n m a y ı s ü r d ü r m ü ş t ü - bu, d i ğ e r
p i s k o p o s l u k k o l e k s i y o n l a r ı n d a e n d e r o l a r a k r a s t l a n a n bir d u r u m d u .
O l a ğ a n d ı ş ı bir d u r u m o l a r a k , K i l k e n n y ' d e k u r u c u p i s k o p o s l a r bir kü
t ü p h a n e c i n i n m a a ş ı n ı k a r ş ı l a m a k üzere para bırakmışlardı. P i s k o p o s O t w a y
k ü t ü p h a n e b i n a s ı n ı n , h e m i ç e r d e h e m d e d ı ş a r ı d a c a n l a n d ı r ı l m a s ı için 2 0 0
P o u n d t a h s i s e t m i ş t i : " Ö n e m l i m i k t a r d a k e r e s t e v e t a h t a y l a y e r l e r i n yapıl
m a s ı i ç i n v e ç a t ı v e y ü z e y l e r i n k a p l a n m a s ı için, h e r bir ö z e l k i t a p için sı-
ralar v e raflar v e z i n c i r l e r i ç i n " v e a y r ı c a " k i t a p l a r ı k o r u m a k a m a c ı y l a kü
t ü p h a n e d e haftalık ateş için g e r e k e n k ö m ü r için 5 P o u n d " a y ı r m ı ş t ı . P i s
k o p o s M a u r i c e p r a t i k d a v r a n a r a k , s a d e c e kitaplarını değil, kitaplıklarını d a
vasiyet e t m i ş t i : " D a n s i c k m e ş e s i n d e n y a p ı l m ı ş o n çift k i t a p l ı k . " Kil-
k e n n y ' d e k i p i s k o p o s l a r , k ü t ü p h a n e n i n fiziksel y e r l e ş i m i v e s e l a m e t i için
b u d ü z e n l e m e l e r i y a p a r k e n , son d e r e c e uzak g ö r ü ş l ü y d ü . P i s k o p o s l u k k o
l e k s i y o n l a r ı n ı y a r a t a n v e y a b ü y ü t e n vasiyetler, d a h a tipik o l a r a k kitaplar
d a n o l u ş u y o r d u , p a r a d a n değil. V a s i y e t e d e n l e r n a d i r o l a r a k işleyen bir kü
t ü p h a n e n i n ihtiyaçlarını a n l ı y o r d u v e g e n e l l i k l e vasiyetlerini d e s t e k l e y e
c e k gelir b ı r a k m a m ı ş l a r d ı . O n d o k u z u n c u yüzyıl k u r u c u l a r ı n ı n bazıları,
belki d e b u a ş a m a y a g e l i n d i ğ i n d e b u t ü r k o l e k s i y o n l a r ı n ihtiyaçları d a h a
belirgin h a l e g e l d i ğ i n d e n , b u a ç ı d a n d a h a g e r ç e k ç i y d i . B u n e d e n l e , T u -
a m ' d a k i k ü t ü p h a n e k u r u l u r k e n J o s e p h H e n r y , v a s i y e t i n d e k i t a p l a r ı n ı n ya
n ı sıra kitaplıklarını d a s u n m u ş v e a y r ı c a k ü t ü p h a n e y e p a r a d a b ı r a k m ı ş t ı ;
L i s m o r e ' d a H e n r y C o t t o n k ü t ü p h a n e y i b a r ı n d ı r m a k ü z e r e bir o d a yaptır
m ı ş v e a y r ı c a k ü t ü p h a n e c i için m a a ş t a h s i s e t m i ş t i . C o t t o n k ü t ü p h a n e c i l i k
y a p m ı ş t ı v e b u n e d e n l e k i t a p k o l e k s i y o n l a r ı n ı n ihtiyaçlarını v e bir k ü t ü p
h a n e n i n işleyişini a n l a m a k o n u s u n d a d a h a üstün bir d ü z e y e s a h i p o l m a s ı
b e k l e n e b i l i r . P i s k o p o s l u k k ü t ü p h a n e l e r i ile ilgili o l a r a k , b a ş k a y e r l e r d e
g ö r d ü ğ ü ş e y l e r d e n e t k i l e n m i ş olabilir. 1822 yılında, C a s h e l B a ş p i s k o p o s u
olarak a t a n a n k a y ı n p e d e r i R i c h a r d L a u r e n c e ile birlikte İ r l a n d a ' y a taşın
mıştı. C o t t o n kitapları profesyonel o l a r a k y e n i d e n k a t a l o g l a m a v e y e n i d e n
d ü z e n l e m e işine g i r i ş m i ş , s o n u ç o l a r a k y e n i tesislerine t a ş ı n m a s ı n ı d e n e t
lemişti, a m a a ş a ğ ı d a k i y o r u m l a r ı , B o l t o n ' u n K ü t ü p h a n e s i n i n geldiği k r i t i k
durumu açıklamaktadır:
l.lll
se bütün olaylarda n e m d e n zarar gören kitapların selameti açısından ko
şullar u y g u n o l m a m a k t a d ı r . F i z i k s e l y e r l e ş i m s o r u n u n u n ö t e s i n d e , a n t i k
k i t a p l a r p a r a g e r e k t i r i r - ö z e l l i k l e h e r z a m a n iyi bir ş e k i l d e m u h a f a z a edil
m e m i ş antik k i t a p l a r . D a h a k ü ç ü k p i s k o p o s l u k k ü t ü p h a n e l e r i bile ö n e m l i
s a y ı d a (tipik o l a r a k 3.000 c i v a r ı n d a ) k i t a p i ç e r m e k t e d i r v e b u b o y u t t a k o
leksiyonlar kataloglama, k o r u m a ve güvenlik açısından ciddi zorluklan
s i m g e l e m e k t e d i r . T a l e p l e r i , " ç o k s a y ı d a k i t a p , i n s a n ı n b u n l a r için ç o k uy
g u n yeri y o k s a , d ü ş ü n e b i l e c e ğ i m d e n ç o k d a h a b ü y ü k bir b e l a d ı r " ş e k l i n d e
şikayet e d e n o n s e k i z i n c i yüzyıl p i s k o p o s u R o b e r t H o w a r d ' ı n k e l i m e l e r i
n i d e s t e k l e m e k t e d i r . 2 0 K i l i s e n i n o n l a r ı n k o r u n m a s ı n a a y ı r a c a k yeterli kay
nağı b u l u n m a m a k t a d ı r v e e s k i m e k t e o l a n b i n a s t o k u n u n b a k ı m ı v e m o d e r
n i z a s y o n u ö n c e l i k l e r listesinde d a h a üst sıralarda y e r a l m a k t a d ı r . Ü y e l e r i n
e k s i l d i ğ i bir d ö n e m d e , K i l i s e a z a l a n m a l i k a y n a k l a r ı n d a sürekli artan ta
leplerle karşı k a r ş ı y a k a l m a k t a d ı r . B u e k o n o m i k g e r ç e k , İ r l a n d a Kilisesi
ü y e l i ğ i n i n G ü n e y e n a z a r a n d a h a a z yıkıcı bir ş e k i l d e a z a l d ı ğ ı K u z e y d e d e
a y n ı d e r e c e d e geçerlidir. M e v c u t d u r u m bazı y ö n l e r d e n , k a p a t ı l m a d ö n e
m i n d e y a ş a n a n k a r ı ş ı k l ı ğ a b e n z e m e k t e d i r . T a m b u n o k t a d a Kilise, d o ğ r u
bir ş e k i l d e , k e n d i y a ş a m a s ı n ı n k i t a p l a r ı n k o r u n m a s ı n d a n ç o k d a h a ö n e m l i
olduğunu görmüş ve kütüphaneleri kaynak yerine, yük olarak değerlendir
m e y e başlamıştır.
S a h i b i t a r a f ı n d a n artık m a l varlığı o l a r a k d e ğ e r l e n d i r i l m e y e n bir m a l
varlığı g e n e l d e satılır. C l o g h e r ' d a k i p i s k o p o s l u k k ü t ü p h a n e s i n i n k a d e r i
b u y d u v e 1 9 5 0 ' l e r d e satılmıştı. K i t a p l a r ı n bazıları İ r l a n d a ' d a k i d i ğ e r k ü
t ü p h a n e l e r t a r a f ı n d a n satın a l ı n m ı ş t ı , b u n l a r ı n a r a s ı n d a U l u s a l K ü t ü p h a n e ,
Trinity Üniversitesi ve Dublin Kraliyet Topluluğu, K i n g ' s Inn [Kralın
Yurtları] v e K r a l i ç e n i n Belfast'ı b u l u n u y o r d u ; ö n e m l i s a y ı d a k i t a p M a n c -
h e s t e r ' d a k i J o h n R y l a n d s K ü t ü p h a n e s i tarafından a l ı n m ı ş t ı . 2 2 B u ş e k i l d e
C l o g h e r K o l e k s i y o n u n d a k i bazı e s e r l e r k u r t u l m u ş a m a d a ğ ı l m ı ş t ı v e b a z ı
ları da d e v l e t sınırlarının ö t e s i n e d e v r e d i l m i ş t i . Bu a ç ı d a n , İ r l a n d a ' d a , re
sim v e y a arkeolojik e s e r l e r d e k i s ı n ı r l a m a l a r ı n a k s i n e , h â l â d e ğ e r l i k i t a p l a
rın ihraç e d i l m e s i n i ö n l e y e c e k m e v z u a t ı n b u l u n m a d ı ğ ı n a d i k k a t edilebilir.
G e r ç e k t e n d e , C l o g h e r k ü t ü p h a n e s i n d e k i d a h a n a d i d e e s e r l e r i n bazıları d a
h a y ü k s e k fiyat t o p l a m a k a m a c ı y l a D u b l i n y e r i n e , L o n d r a ' d a açık artır
m a y l a satılmıştı. D i ğ e r k i t a p l a r g r u p l a r h a l i n d e basit bir ş e k i l d e ikinci el
kitap satıcılarına ve özel tacirlere satılmış, stokun dörtte biri derneklere ve
yurtlara bağışlanmış ve 500 civarında kitap müsvedde olarak satılmıştı.
B u satışlar s a d e c e 2 0 0 P o u n d g e t i r m i ş , b u n u n 5 0 p o u n d u satış masrafları-
23
na gitmişti.
C l o g h e r satışlarının başarılı o l m a m a s ı belki d e K i l i s e n i n d i ğ e r k ü t ü p
h a n e l e r i s a t m a s ı n ı e n g e l l e m i ş t i . B ü y ü k bir k ü t ü p h a n e n i n satışı h e m p a h a
lıdır, h e m de fazla z a m a n alır - özellikle de k o l e k s i y o n u n k a t a l o g u yoksa.
1980 yılında C o r k ' d a ç o k d a h a basit bir d ü z e n l e m e yapılarak, S t F i n b a r r ' ı n
K o l e k s i y o n u b ü t ü n o l a r a k Ü n i v e r s i t e K o l e j i n e satılmıştı. B u g e l i ş m e , kar
şılıklı avantaj s a ğ l a y a n bir g e l i ş m e o l a r a k d e ğ e r l e n d i r i l e b i l i r . K i t a p l a r ait
oldukları mahalde kalmış (üniversite katedralde sadece yarım mil uzaklık
tadır) v e k o l e k s i y o n , b i l i m s e l d e ğ e r i n i t a k d i r e d e b i l e c e k b i r k u r u l u ş u n el
lerine geçmiştir ve yararlanılabilecek şekilde konumlandırılmıştır. 1996
y ı l ı n d a n beri t e m e l bir k o r u m a v e k a t a l o g l a m a işlemi d e v a m e t m e k t e d i r v e
ş i m d i , k i t a p l a r k ü t ü p h a n e k a t a l o g u aracılığı ile erişilebilir d u r u m d a d ı r . 2 4
K i l i s e bir p i s k o p o s l u k k o l e k s i y o n u n u s a t m a k için s a d e c e b i r defa d a h a
ciddi bir girişimde bulunmuştur. 1989 y ı l ı n d a K i l i s e T e m s i l K u r u l u ş u
O s s o r y P i s k o p o s l u k K ü t ü p h a n e s i n i e l d e n ç ı k a r t m a k için h a r e k e t e g e ç m i ş ,
e l d e e d i l e c e k geliri S t C a n i c e K a t e d r a l i n i n r e s t o r a s y o n u n d a v e b a k ı m ı n d a
k u l l a n m a y ı ö n e r m i ş t i . K i t a p l a r ı din a d a m l a r ı n ı n y a r a r ı n a b ı r a k a n orijinal
h a y ı r s e v e r v a k f ı n b a ş a r ı s ı z o l d u ğ u n u ve y a s a l şartları yerine getirileme
yen k u r a m ı u y a r ı n c a h a y ı r s e v e r bağışın, b u n e d e n l e b a ğ ı ş y a p a n kişinin
asıl n i y e t i n e y a k ı n o l a c a k bir a m a c a y e n i d e n tahsis e d i l m e s i gerektiğini sa
v u n u y o r l a r d ı . B u n u izleyen yasal ç e k i ş m e , k a m u o y u n a y a n s ı y a r a k m e ş h u r
bir d a v a h a l i n e g e l m i ş v e k a r a r b a ş l a n g ı ç t a satış lehine v e r i l d i y s e d e , so
n u ç t a u y g u l a m a b o z u l m u ş v e k ü t ü p h a n e S t C a n i c e ' d e k a l m ı ş t ı r . 2 5 Bir k o
l e k s i y o n u n t a m a m ı n ı n satışının alternatifi, kitapların bir b ö l ü m ü n ü s a t m a k
v e k a z a n c ı , k a l a n ı n ı k o r u m a k için k u l l a n m a k t ı r . B u politika 1 9 6 0 ' l a r d a v e
1970Merin b a ş ı n d a C a s h e l ' d e D e a n W o l f e tarafından b e n i m s e n m i ş v e y ü z
lerce k i t a b ı n , ç o ğ u n l u k l a Washington'daki F o l g e r K ü t ü p h a n e s i n e , satıl
m a s ı y l a s o n u ç l a n m ı ş t ı . W o l f e ' u n niyeti ç o k iyiydi: Geliri, o z a m a n h a l k a
a ç ı k o l a n k ü t ü p h a n e b i n a s ı n ı n y e n i l e n m e s i için k u l l a n m ı ş t ı ; k i t a p r e s t o r a s
y o n u için bir p r o g r a m b a ş l a t m ı ş v e k i t a p l a r ı n y e n i bir k a t a l o g u n u çıkart
m ı ş t ı . 2 6 A n c a k , h a n g i k i t a p l a r ı n satışının b u s o n u c u y a r a t m a y a c a ğ ı k o n u -
s u n d a t a v s i y e a l m ı ş o l m a s ı n a r a ğ m e n , k a ç ı n ı l m a z o l a r a k , faaliyetleri k o
l e k s i y o n u n b ü t ü n l ü ğ ü n ü b o z m u ş t u . K ü t ü p h a n e hatalı bir şekilde, içerik
o l a r a k e s a s e n dini ağırlıklı o l a r a k a l g ı l a n m ı ş ve fen, m a t e m a t i k ve tarihin
y a n ı sıra, h a r i t a l a r ı n d a bir p r o b l e m y a ş a m a d a n ç ı k a r ı l a b i l e c e ğ i s o n u c u n a
v a r ı l m ı ş t ı . 1 9 9 0 ' l a r d a C a s h e l K ü t ü p h a n e s i başını s u y u n ü s t ü n d e t u t m a y a
ç a l ı ş ı r k e n , b u t ü r d e b i r k a ç defa d a h a t e k r a r l a n a n s e ç m e tehlikesi o l m u ş ,
a m a b u g ü n e k a d a r h i ç birisi g e r ç e k l e ş m e m i ş t i r . 2 7
Y i r m i n c i y ü z y ı l ı n ilk yarısı b o y u n c a C a s h e l , kitapların ve el y a z m a l a
rının k o r u n m a s ı a m a c ı y l a , ö n c e D u b l i n ' d e M a r s h ' ı n K ü t ü p h a n e s i n e v e d a
ha sonra da Kilise Temsil Kuruluşunun Kütüphanesine nakledilmesinde,
d a h a a z v a z g e ç i l e m e z bir p o l i t i k a i z l e m i ş t i . B u , v a s i y e t i n d e a ç ı k ç a " h i ç b i r
kitabının o r a d a n a y r ı l m a m a s ı g e r e k t i ğ i n i " belirten k u r u c u T h e o p h i l ı s Bol-
t o n ' u n isteklerinin d o ğ r u d a n ihlaliydi v e s o n u n d a k i t a p l a r geri g e t i r i l m i ş
ti. G e ç i c i bir ç ö z ü m o l a r a k b u strateji k u ş k u s u z C a s h e l ' d e k i k o l e k s i y o n u
k o r u m u ş t u . A m a d i ğ e r k o l e k s i y o n l a r d a n eserlerin K i l i s e n i n referans kü
t ü p h a n e s i n e d a i m i transferi s a d e c e b a ş k a s o r u n l a r y a r a t m a k t a d ı r . P a r a ,
yer, b a k ı m ve r e s t o r a s y o n l a ilgili s o r u n l a r , doğal o l a r a k sınırsız k a y n a k l a
r a s a h i p o l m a y a n Kilise T e m s i l K u r u l u ş u n a a k t a r ı l m a k t a d ı r . 2 8 E r i ş i m so
runları h a l l e d i l m i ş t i r ç ü n k ü g e n e l l i k l e m a l z e m e d e p o y a y e r l e ş t i r i l m e k t e
dir. Erişilebilir d u r u m a getirilse bile, kesin olarak ait o l d u ğ u t o p l u m u n d a
h a a z e r i ş e b i l e c e ğ i d u r u m d a d ı r v e h â l â y e r i n d e b u l u n a n bir k o l e k s i y o n u n
paha biçilmez değeri kaybolmuştur. 1999 y ı l ı n d a Waterford'daki pisko
posluk kütüphanesi kapatılmış ve içindekiler Dublin'e nakledilmişti. İro-
nik o l a r a k b u k ü t ü p h a n e s a d e c e bir yıl ö n c e " b i r b a ş k a k u r t a r ı l m a ö r n e ğ i "
olarak ö v ü l m ü ş t ü . 2 9 B e n z e r bir y a z g ı , y a k ı n z a m a n l a r d a D o w n , C o n n o r v e
D r o m o r e ' d a k i p i s k o p o s l u k k ü t ü p h a n e s i n i n d e b a ş ı n a g e l m i ş t i r . İki d u r u m
d a d a belli bir m i k t a r d a p a r ç a l a n m a söz k o n u s u o l m u ş t u r . K i t a p l a r ı n W a -
t e r f o r d ' d a n n a k l e d i l m e s i n d e n ö n c e , yerel o l a r a k ilgi ç e k e n belli eserler,
ileride sergilenmek niyetiyle, katedralde bırakılmak üzere seçilmişti.
D o w n ' d a yeterli d e p o l a m a eksikliği n e d e n i y l e , R e i c h e l k i t a p k o l e k s i y o n u
z a t e n B e l f a s t ' t a k i U n i o n Teoloji Ü n i v e r s i t e s i n e ( P r e s b i t e r y a n ) v e R e e v e s
el yazması koleksiyonu da Kuzey İrlanda Halk Kayıt Bürosuna nakledil
m i ş t i . D o w n P i s k o p o s l u k K ü t ü p h a n e s i 1 9 9 0 ' l a r ı n o r t a s ı n d a h â l â vasiyet-
l e r d e k i m a l z e m e y i , özellikle H u g h A l e x a n d e r B o y d ' u n , b ö l g e kiliseleri
h a k k ı n d a k e n d i y a y ı n l a n m a m ı ş e s e r l e r i n i n ç o ğ u d â h i l , g e n i ş İ r l a n d a dini
k ü t ü p h a n e s i n i , özellikle C o n n o r P i s k o p o s l u ğ u n d a k i l e r i a l m a y a çalışıyor
du; a m a bu m a l z e m e şimdi A r m a g h ' d a k i Halk K ü t ü p h a n e s i n e nakledile
c e k t i r ve k ü t ü p h a n e n i n geri kalanı " y e r darlığı ve a y r ı c a c i d d i ilgi eksikli
ğ i n e d e n i y l e " Kilise T e m s i l K u r u l u ş u n a y ö n l e n d i r i l m i ş t i r . 3 0
D a h a ö n c e belirtildiği gibi, C o r k ' d a o l u m l u bir ç ö z ü m e u l a ş ı l m ı ş o l u p ,
piskoposluk koleksiyonu şimdi üniversitenin ellerindedir. Yüksek öğre
n i m k u r u l u ş l a r ı y l a y a p ı l a n işbirliği, b a ş k a o l a y l a r d a d a yararlı o l m u ş t u r .
1980 y ı l ı n d a T u a m P i s k o p o s l u k K ü t ü p h a n e s i , G a l w a y Ü n i v e r s i t e K o l e j i n -
d e k i k ü t ü p h a n e n i n p e r s o n e l i tarafìndan k a t a l o g l a n m ı ş t ı . 1 9 9 0 ' l a r ı n başın
da W a t e r f o r d ' d a k i k o l e k s i y o n , St J o h n Ü n i v e r s i t e s i n d e ( R o m a K a t o l i k İla
hiyat F a k ü l t e s i ) geçici o l a r a k b u l u n u r k e n , iyileştirici k o r u m a altına alın
m ı ş t ı . C a s h e l ' d e k i k ü t ü p h a n e h a l e n L i m e r i c k Ü n i v e r s i t e s i ile " ö z e l ilişki"
olanaklarını araştırmaktadır ve kuzeyde Ulster Üniversitesi, Derry ve Rap-
hoe piskoposluk kütüphanelerine danışmanlık yapmaktadır.31 Üniversite
k ü t ü p h a n e l e r i n i n eğitimli ve u z m a n l a ş m ı ş p e r s o n e l avantajı - ö y l e ü m i t
e d i l m e k t e d i r - ve e n d e r k i t a p l a r a karşı bir ilgisi vardır, a m a o n l a r d a , ö z e l
likle d e e n b ü y ü k ö n e m i n u y g u l a m a l ı a r a ş t ı r m a y a gösterildiği g ü n ü m ü z
o r t a m ı n d a m a l i baskı a l t i n d a d ı r . T u a m , W a t e r f o r d v e C o r k dâhil b i r ç o k
o l a y d a , t e m e l k o r u m a v e k a t a l o g l a m a için ö d e n e k , e ğ i t i m v e i ş b u l m a k o
n u s u n d a k i d e v l e t k u r u l u ş u F A S ' d e n gelecektir. Ticari s p o n s o r l u k ç o k ger
ç e k ç i bir s e ç e n e k o l a r a k g ö r ü l m e m e k t e d i r . B ü t ü n p i s k o p o s l u k k ü t ü p h a n e
leri i ç i n d e s a d e c e C a s h e l , b i r d e r e c e y e k a d a r b u ihtimali araştırmıştır.
1 9 8 0 ' l e r d e D e a n W o o d w o r t h b i r ç o k ö n e m l i k a y n a k t a n p a r a ç e k m e y i ba
ş a r m ı ş t ı ; g e r ç e k t e n d e bir s p o n s o r u n , G u i n n e s s - P e a t A v i a t i o n ' ı n c ö m e r t l i
ği, ş i m d i k ü t ü p h a n e n i n a d ı n d a d a i m i olarak k a y d e d i l m i ş t i r . 3 2 A n c a k , C a s -
h e l ' i n keşfettiği gibi, antik k i t a p l a r d a n o l u ş a n b ü y ü k bir k o l e k s i y o n u n ih
t i y a ç l a r ı n ı k a r ş ı l a m a y a y e t e c e k parayı s a ğ l a m a k z o r d u r . B e n z e r şekilde,
C a s h e l K ü t ü p h a n e s i n i turistik bir y e r o l a r a k p a z a r l a m a girişimleri d e , b ü
yük başarıyla karşılaşmamıştır.
İ r l a n d a k a t e d r a l k ü t ü p h a n e l e r i ile ilgili yakın tarihli bir m a k a l e d e , bu
tür kütüphanelerin geleceğinin " h i ç olmadığı kadar parlak" olduğu görüşü
y e r a l m a k t a d ı r . 3 3 B u aşırı i y i m s e r bir d e ğ e r l e n d i r m e gibidir. Z i r a birbirle
riyle y a k ı n d a n ilişkili p i s k o p o s l u k k ü t ü p h a n e l e r i n i n g e l e c e ğ i k a s v e t l i g ö -
r ü n m e k t e d i r . Orijinal o n d ö r t k ü t ü p h a n e n i n b i r ç o ğ u ( A r m a g h , C a s h e l ,
D e r r y v e R a p h o e , K i l m o r e , M a r s h ' ı n k ü t ü p h a n e s i v e O s s o r y ) , d e ğ i ş e n is
t i k r a r d e r e c e l e r i y l e d e olsa, orijinal y e r l e r i n d e k ü t ü p h a n e o l a r a k var o l m a
y ı s ü r d ü r m e k t e d i r . İkisi ( C o r k v e T u a m ) y e n i y e r l e r e taşınmıştır; ikisi
( W a t e r f o r d v e D o w n ) k a p a t ı l m ı ş v e içerikleri D u b l i n ' d e k i Kilise T e m s i l
K u r u l u ş u n a n a k l e d i l m i ş t i r ; v e bir t a n e s i ( C l o g h e r ) t a m a m e n t a h r i p edil
miştir.34 Kilmore Piskoposluk Kütüphanesi hakkındaki araştırmalarım
aşağıdaki tepkiyi yaratmıştır:
Tarihi açıdan ilgi çekecek birçok değerli ve yararlı kitap, klasik yorum
lar ve referans çalışmaları bulunmaktadır... ayrıca, Dublin rıhtımlarında-
ki ikinci el kitap tezgahlarında olmaları daha iyi olacak çok sayıda eski ta
rihli mal vardır?5
.'VI
l e r i n d e e l y a z m a l a r ı m u h a f a z a e d i l s e d e , ç o ğ u n d a 1501 ö n c e s i b a s k ı ser
pintileri b u l u n m a k t a d ı r v e ö z e l l i k l e o n s e k i z i n c i y ü z y ı l b a s k ı l a r ı iyi t e m s i l
e d i l m e k t e d i r . G e n e l o l a r a k içerikleri o n d o k u z u n c u yüzyıl bibliyografi uz
m a n ı B e r i a h B o t f i e l d ' i n , ziyaret ettiği İngiliz k a t e d r a l k ü t ü p h a n e l e r i h a k
kındaki k a r a r ı n ı d e s t e k l e m e k t e d i r : "Hükmü geçenlerin arasında, değerli
olan çok daha fazla şey bulunmaktadır ve önemsiz olanların ortasında,
37
önemli olan çok daha fazla şey vardır." B u n u n ö t e s i n d e bu k o l e k s i y o n
lar, h e m yerel h e m d e ulusal d ü z e y d e , a n l a m l ı ö l ç ü d e tarihi v e k ü l t ü r e l il
g i ç e k m e k t e d i r . P i s k o p o s l u k k ü t ü p h a n e l e r i k u ş k u s u z ö n e m l i b ö l g e s e l kay
n a k l a r d ı r . W a t e r f o r d k ü t ü p h a n e s i n d e b u l u n a n v e ilk h u k u k k i t a p l a r ı n ı içe
ren D o b b y n K o l e k s i y o n u , D u b l i n ' d e k i K i n g ' s I n n d ı ş ı n d a İ r l a n d a ' d a b u
tür m a l z e m e içeren e n iyi k o l e k s i y o n u o l u ş t u r u y o r d u . W a t e r f o r d kitapları
1999 y ı l ı n d a n beri D u b l i n ' d e b u l u n m a k t a d ı r . A m a b a ş k e n t b i r ç o k iyi kü
t ü p h a n e y e sahiptir ve bu tür merkeziyetçiliğin sürdürülmesine, m ü m k ü n
se, d i r e n i l m e l i d i r . D o b b y n kitapları, Waterford'da a y n ı a i l e d e üç nesil b o
y u n c a o l u ş t u r u l a n özel bir k o l e k s i y o n u temsil e t m e k t e d i r . B u kitapları ait
o l d u k l a r ı y e r d e t u t m a n ı n bedeli g ö z d e n k a ç ı r ı l m a m a l ı d ı r . B u k o l e k s i y o n
ların h e r biri, yerel tarih a r a ş t ı r m a l a r ı için değerli m a l z e m e l e r s u n m a k t a
dır. Y e r l e r i n d e kaldıkları t a k d i r d e , içerikleri m a k u l o r a n d a g ü v e n l i v e eri
şilebilir t u t u l d u ğ u s ü r e c e , k u l l a n ı m a ç ı s ı n d a n d a h a fazla a n l a m v e d a h a
b ü y ü k bir p o t a n s i y e l t a ş ı m a k t a d ı r l a r . Dini tarih a ç ı s ı n d a n b a k ı l d ı ğ ı n d a , b u
k o l e k s i y o n l a r , İ r l a n d a Kilisesi tarihinin a r a ş t ı r ı l m a s ı n d a , ö z e l l i k l e ç o k sa
y ı d a o n s e k i z i n c i v e o n d o k u z u n c u yüzyıl p i s k o p o s u n u n p i s k o p o s l u k l a r ı
h a k k ı n d a birinci d e r e c e d e ö n e m l i k a y n a k l a r o l u ş t u r m a k t a d ı r . B u g ü n e ka
d a r bireysel o l a r a k p i s k o p o s l u k l a r h a k k ı n d a ç o k a z a r a ş t ı r m a y a p ı l m ı ş t ı r
v e A n g l i k a n t o p l u m u n u n tarihi v e İ r l a n d a ' d a genel olarak A n g l i k a n gele
neği nispeten ihmal edilmiştir.38
S o n n o k t a d a , b u p i s k o p o s l u k k ü t ü p h a n e l e r i n i n varlığı, h e m o r t a ç a ğ
h e m d e m o d e r n , d i ğ e r k ü t ü p h a n e l e r i n kaybını d e n g e l e m e k t e d i r . 3 9 İrlan
d a ' d a a n t i k k a t e d r a l k ü t ü p h a n e l e r i (hiç bir z a m a n İ n g i l t e r e ' d e k i k a d a r ç o k
sayıda o l m a m ı ş t ı ) , D u b l i n ' i n dışında artık m e v c u t değildir. St Mary,
L i m e r i c k gibi k o l e k s i y o n l a r şimdi s a d e c e e n v a n t e r l e r d e n v e b a ş k a yerler
d e k a l m ı ş birkaç kitap sayesinde bilinmektedir. A m a , C o r k v e K i l k e n n y ' d e -
k i a n t i k k a t e d r a l k o l e k s i y o n l a r ı n ı n kalıntılarının, h e n ü z t a n ı m l a n m a m ı ş
k o n u m d a d a olsa, d a h a s o n r a k i p i s k o p o s l u k k ü t ü p h a n e l e r i k a n a l ı y l a bu
günlere gelmiş olması muhtemeldir. Özellikle daha sonraki kaplamalarda
kullanılan m a l z e m e dikkatle incelenebilir, C o r k ' d a yapılan ön çalışmalar
b u a n l a m d a ilginç b u l g u l a r o r t a y a ç ı k a r m ı ş t ı r . 4 0 D a h a g e n i ş olarak, pisko
p o s l u k k ü t ü p h a n e l e r i k ı s m e n , İ r l a n d a C u m h u r i y e t i n d e k i özel k i t a p k o l e k
s i y o n l a r ı n ı n y o k l u ğ u n u k a p a t m a k t a d ı r . K u z e y İ r l a n d a ' d a taşra e v l e r i y l e
ilişkilendirilen ç o k s a y ı d a eski m o d e r n k i t a p k o l e k s i y o n u b u l u n m a k t a ,
b u n l a r ı n bazıları ş i m d i , ö r n e ğ i n S p r i g h i l l H o u s e v e A r g o r y , C o . A r m a g h
v e C a s t l e W a r d , C o . D o w n ' d a k i l e r gibi Ulusal Vakfın e l i n d e d i r . 4 1 A m a
C u m h u r i y e t t e , A n g l o - İ r l a n d a l ı sınıfından özel aile k ü t ü p h a n e l e r i 1921 yı
l ı n d a n s o n r a , sahipleri v e ait o l d u k l a r ı g e n i ş e v l e r l e birlikte, b ü y ü k ö l ç ü d e
k a y b o l m u ş t u r . G ü n e y İ r l a n d a ' d a b u t ü r k ü t ü p h a n e l e r i n a z ç o k t o p l a m ka
yıpları, y i r m i n c i yüzyıl ö n c e s i İ r l a n d a t o p l u m u n u n bir b ö l ü m ü n ü n t a m a
m ı n ı n o k u m a alışkanlıkları h a k k ı n d a k i bilgilerimizin y e t e r s i z o l d u ğ u an
l a m ı n a g e l m e k t e d i r . O n sekizinci y ü z y ı l A n g l o - İ r l a n d a l ı " P r o t e s t a n Ü s
t ü n l ü ğ ü " k ü t ü p h a n e s i k u ş k u s u z , F r a n s ı z A y d ı n l a n m a d ü ş ü n c e l e r i n i n İrlan
d a ' y a girdiği y o l l a r d a n biridir. Yani b u b i l g i l e r i m i z d e c i d d i bir b o ş l u k t u r .
Ç a ğ d a ş A n g l i k a n p i s k o p o s l a r ı n ı n v e din a d a m l a r ı n ı n n e o k u d u k l a r ı n a v e
d a h a iyi e ğ i t i m a l m ı ş kilise ü y e l e r i n e n e ö d ü n ç v e r d i k l e r i n e d a i r bir i n c e
l e m e , A n g l o - İ r l a n d a l ı sınıfındakilerin z e v k v e e ğ i t i m kriterlerini y e n i d e n
o l u ş t u r m a m ı z a y a r d ı m c ı olabilir. D a h a g e n e l bir y a k l a ş ı m l a , İ r l a n d a t o p
l u m u n u n politik v e kültürel g e l i ş i m i n d e o k u m a v e b i l i m i n o y n a d ı ğ ı rol,
A n g l i k a n p i s k o p o s l u k k o l e k s i y o n l a r ı n ı n detaylı analizi ile t a m o l a r a k a n
laşılabilir. 4 2
Notlar
1. Bakınız N. R. Ker , Büyük Britanya'nın Ortaçağ Kütüphaneleri, 2. baskı (Lon
dra: Kraliyet tarih Topluluğu, 1964) ve G. Watson Büyük Britanya'nın Orta Çağ
Kütüphaneleri, kurtulan kitapların listesi, editör N. R. Ker: 2. Baskıya ^ ( L o n
dra: Kraliyet tarih Topluluğu, 1987) ve ayrıca İngiliz Ortaçağ Kütüphane Kata
logları külliyatı serisi, yayınlayan İngiliz Kütüphanesi ve İngiliz Akademisi.
2. Örneğin Cork'da, Summerhill'deki Si Luke's'dan ve Shandon'daki Yeşil Palto
Hastane Okulundan kitaplar kurtulmuştur; bunların çoğu şimdi Cork Üniversi
tesi Koleji Boole kütüphanesindedir. Cork kitap koleksiyonları için bakınız J.
P. MacCarthy, "Cork'un Biriktirme Geleneklerini aramak", Cork Tarih ve Ar-
k e o l o j i Topluluğu, 100 (1995): 29-46.
3. Daha önceki araştırmalar için bakınız Maura Tallon, "İrlanda Kilisesi Pisko
posluk kütüphaneleri", An Leabharlann, 17 no.l (1959): 17-27 ve 17 no.2
(1959): 45-63; ayrıca bağımsız olarak basılan (Dublin: İrlanda Kütüphane Bir
liği, 1959). Ayrıca daha yakın tarihli ama daha az güvenilir şu esere bakınız :
Mary Casteleyn, İrlanda'da Okuryazarlık ve Kütüphanelerin Tarihi (Aldershot:
Gower, 1984), s. 71-83.
4. Farklılığa dikkat eden Harry Carson, "İrlanda'da Katedral Kütüphaneleri", An
Leabharlann: İrlanda Kütüphanesi, 14.2 (1998): 59-64.
5. Christ Church'le ilgili genel bir araştırma için bakınız Kenneth Milne, Christ
Church Katedralinin Tarihi (Dublin: Four Courts, 2000); kütüphane ve içeriği
hakkında bakınız E. H. Lewis-Crosby, Christ Church Katedralinin antik kitap
ları (Dublin: 1947) ve daha yakın zamanda Bana Boydell, 1800'den önce
Christ Church'de Müzik (Dublin: Four Courts, 1998).
6. Raymond Cillespie, "Dublin'deki Christ Church Katedralinden kitap ödünç al
mak, 1607", Uzun Oda, 43 (1998): 15-19
7. İrlanda Yasaları 6 Anne, yaklaşık 19. kütüphanenin tarihi ve içeriği Muriel
McCarthy tarafından, Bütün Mezunlar ve Centilmenler (Dublin: O'Brien Matbaa
sı, 198())'nde tanımlanmaktadır. Kütüphanenin web sitesi www.ksl.dit.ie/marsh.
8. İrlanda Yasaları 13 ve 14 III George, yaklaşık 40. Biyografik bilgiler için bakı
nız G. O. Simms, "Armagh Halk Kütüphanesinin Kurucusu: başpiskopos Ro
binson kitaplarının arasında", İrlanda Kitap Bilgileri, 2.2 (1976): 269-299; ve
John Thompson, "William Reeves ve Armagh'daki Ortaçağ metinleri ve el yaz
maları", Peritia, 10 (1996): 363-380. kütüphanenin web sitesi www.armaghro-
binsonlibrary.org.
9. Aşağıdakiler, yukarıda not 3'de aktarılan yetkilileri kullanmaktadır ama daha
güncel olan W. N. Osborough, "Katedral Kütüphanelerinin Satılması Hakkın
da - Yakın tarihli Cy-Pres uygulamaları hakkında düşünceler", İrlandalı Hu
kukçu, yeni stil 24 (1989) 1: 51-86'yı da kullanmaktadır. Belirli koleksiyonlar
la ilgili diğer kaynaklar kaydedilmiştir.
10. Henry Cotton, Fasti Eeclesiae Hiberniae, 6 cilt (Dublin, 1845-1878), 2 (Leins-
ter): 336.
11. Bakınız David Woodworth, "St Canice'in Kütüphanesi", Eski Kilkenny Dergi
si: Kilkenny Arkeoloji Topluluğu gazetesi, 22 ( 1970): 5-10, ve imzasız not "St
Canice Kütüphanesi 300 Yaşında", aynı gazetede yayınlanmış (1965): 47-48.
Hugh campbell tarafından yeni bir katalog hazırlanmaktadır.
12. Bakınız R. Wyse Jackson, "Cashel'in Antik Kütüphanesi", Cork Tarih ve Ar
keoloji Topluluğu Gazetesi, 1 (1947): 128-34. Kralın kitapları ile ilgili olarak
bakınız Robert S. Matteson, "Başpiskopos William King'in ilk kütüphanesi",
Kütüphane, 5. Seri, 30 (1975): 303-314, ve "Başpiskopos William King ve Kü-
tüphanesinin Oluşumu", Kütüphane, 6. Seri, 13 (1991): 238-254.
13.Raphoe Kütüphanesinin kuruluşu ve içindekilerin bazdan hakkında bakınız
Angélique Day, "Broşürler, Protestanlar ve Pratikler: Koleksiyonların Karşılaş
tırması", Kitap Koleksiyoncusu, 35 (1986), s. 443-462.
14. Osborough tarafından aktarılmış,"katedral Kütüphanelerinin satışı hakkında",
s. 73.
15. İçeriği hakkında belirtiler için bakınız Frederick Alderson, "Bilinmeyen Kütüp
haneler XIV: Cashel Kütüphanesi", Kitap Koleksiyoncusu, 17 (1968): 322-330.
16. İkincisi hakkında bakınız Julian C. Walton, "Christ Church Katedrali Kütüpha
nesi, Waterford", Decies, 41 (1989): 5-21.
17. Geoffrey Crayon un Karalama Defteri (1823), s. 227-229, alıntı yapan Edward
Edwards, Kütüphane Ekonomisi El Kitabı dahil Kütüphanelerin Hatıraları, 2
cilt (Londra, 1859), 1: 687-688.
18. Christopher Marlowe, Dr Faustus'un Trajik Tarihi, Koro 28.
19. Koleksiyonun yenilenmesi ile ilgili olarak bakınız Alice Downing, "Eski Bir
Katedral Kütüphanesinin Korunması", Koruma idaresi Haberleri, 46 (1991):
4-5, ve "Galway'da Başarılan İşler", Koruma İdaresi Haberleri, 51 (1992): 3.
20. Kardeşi Hugh'a 22 Mayıs 1729 tarihinde yazdığı mektupta, İrlanda Ulusal Kü
tüphanesi PC 227, alıntı yapan Toby Barnard, "İrlanda'da Eğitim, Eğitilenler
ve Okur-yazarlık, yaklaşık 1660-1760", yeri Toby Barnard, Daibhi 0 Cronin ve
Katharine Simms, ed., "Eğitim Mucizesi" : El Yazmaları Ve İrlanda Eğitimi
Hakkında Araştırmalar. William O'sullivan Anısına Denemeler (Aldershot:
Ashgate, 1998): 209-235 (s. 209).
21. İrlanda Kilise Yasası 1869 İrlanda Kilisesini kapatmış ve ödeneğini kesmişti.
22. John Rylands Kütüphanesi 1531 ile 1884 tarihleri arasına ait binin üzerinde ki
tap satın almıştı, bunların içinde çok sayıda on sekizinci yüzyıl eseri ve 176
adet 1700 öncesi başlık da bulunuyordu; çoğu teolojik yapıda olup, bir kaçı İr
landa'yla ilgilidir. Bakınız http://rylibweb.man.ac.uk, burada Clogher Pisko
posluk kütüphanesi özel koleksiyonlar altında listelenmektedir.
23. bu koleksiyonların gerçek değeri basit olarak açık piyasa meselesi değildir.
1980'lerde 4,500 kitaplık Tuam Kütüphanesine bir kitap satıcısı tarafından
3,00()£ değer biçilmişti. Bakınız "Bibliyofilin Günlüğü No. 7", Uzun Oda, 40
(1995): 6-18 (s. 13)
24. http://booleweb.ucc.ie adresinde on-line bulunabilir.
25. Bakınız Osborough, "Katedral Kütüphanelerinin Satılması Hakkında" ve "Bib
liyofilin Günlüğü No. 5", Uzun Oda, 38 (1993): 4-19 (s.9)'daki not.
26. Cashel Piskoposluk Kütüphanesinin katalogu, Co. Tipperary, irlanda (Boston:
Mass.: G. K. Hail, 1973)
27. "Bibliyofilin Günlüğü", Uzun Oda, 36 (1991), s. 9 ve "Bibliyofilin Günlüğü
no.6", Uzun Oda, 39 (1994): 6-17 (s. 9)'deki raporlara bakınız.
28. Bu kütüphane 1931 yılında, RCB İrlanda Tanık Derneğinin kütüphanesini
(yaklaşık 5,000 eser) kabul ettiğinde kurulmuştu. 1939 yılından beri, İrlanda
Kilisesinin arşivleri için, daha büyük bir yer gerektirdiğinden, ana deposu ol
muştur; bakınız Raymond Refausse, ed., Hareket Halinde Bir kütüphane: RCB
Kütüphanesinin Churchtown daki Yirmi beş Yılı (Dublin: RCB Kütüphanesi,
1995).
29. Carson, "Katedral Kütüphaneleri", s. 60.
30. Down, Connor ve Dromore piskoposluk kütüphaneleri hakkında bilgi için, J. F.
Rankin'e minnettarım.
31. Sonuncusu hakkındaki bilgi için, Coleraine'deki Ulster Üniversitesi Fen ve Bi
lişim Fakültesi alt kütüphanecisi Joseph McLaughlin'e minnettarım. Cashel'in
Limerick Üniversitesi ile ilişkisi "Bibliyofilin Günlüğü no.9", Uzun Oda, 42
(1997), s. 6-15 (s. 8)'de belirtilmektedir.
32. Bolton Kütüphanesi başlangıçta GPA-Bolton Kütüphanesi olarak yeniden ad
landırılmıştı. Daha sonra yine orijinal adına geri dönmüş, kütüphane binası
GPA binası olarak belirlenmiştir.
33. Carson, "Katedral Kütüphaneleri", s. 64.
34. Lismore'daki kütüphanenin bugünkü durumunu belirleyemedim. Rosscar-
bery'deki kütüphane istikrarsız bir şekilde devam etmektedir, Meclis Odasında
yerleşiktir ve Cumartesi öğleden sonraları halka açıktır, ama modern Hıristiyan
edebiyatı kaynağı olarak yeniden geliştirilme aşamasındadır. Şu andaki rektö
rü, Çok Muh. Christopher Peters'a, kütüphane hakkındaki bilgi için müteşekki
rim.
35. O zamanki piskopos Adil Muh M. H. G. Mayes'den kişisel mektup, 16 Nisan
2000.
36. The Irish Times\k\k\ raporlara bakınız, 15 Aralık 1999 ve 22 Aralık 1999 ve
ayrıca "Bibliyofilin Günlüğü no. 12", Uzun Oda, 44-45 (1999-2000), s. 13-19
(s. 13)'dakilcre de bakınız. İki antik gümüş topuz başı, her birine 25,000 £ de
ğer biçilmiş, bir hafta sonra Dublin belediyesinin kuzeyindeki Balbriggan Gar
da istasyonunun dışına terk edilmişti; kayıp kitapların beş adedi daha sonra San
Francisco'ya gitmekte olan iki adamın bavullarında bulunmuştu. Ayrıca bakı
nız "Bibliyofilin Günlüğü no. 13", Uzun Oda, 46 (2001), (s. 9)
37. Beriah Botfield, İngiltere'nin Katedral Kütüphaneleri Hakkında Nallar, (Lon
dra, 1849), s. viii
38. Yakın zamanlı eser araştırmaları için bakınız Alan Achcson, İrlanda Kilisesi
nin Tarihi 1691-1996 (Dublin: Columba matbaası, 1999) ve Alan Ford, james
McGuire ve Kenneth Milne, ed., Talimalların Kurduğu Gibi: Yeniden Oluşlun
dan beri İrlanda Kilisesi (Dublin: Lilliput Matbaası, 1995).
39. Daha genel bir araştırma için, bakınız Thomas P.O'Neill, "İrlanda'daki Kütüp
haneler", An Leabfıaılaıın, 13 (1955): 67-80; ve Barbara Traxler Brown, "İrlan-
da'da Kütüphane Tarihi Araştırması: 1918-1988", Kütüphaneler ve Kültür, 25
(1990=: 86-102.
40. Bakınız Margaret Abbey, "Kapatılmadan önce Abbey Savaşı ile ilgili Kitaplar:
bazı Yeni Buluşlar", Kütüphane, 7. seri 1 (2000): 119-132.
41. Ulusal vakıftan Mark Purcell'e, bunlar ve kuzeydeki bir çok kır evi kütüphane
si hakkında bilgi sağladığı için ve Peter Hoare'ye başta mevcudiyetleriyle ilgi
li olarak beni uyardığı için minnettarım.
42. Bakınız Bernadette Cunningham ve Maire Kennedy, ed., Okuma Deneyimi: İr
landa Tarihi Perspektifleri (Dublin : İrlanda Kütüphanesinin Nadide Kitaplar
Grubu, ve İrlanda Ekonomik ve Sosyal Tarih Topluluğu, 1999).
12
F r a n k f u r t k o l e k s i y o n u ç o k s e ç k i n o l u p , t e m e l i o n sekizinci y ü z y ı l d a
k u r u l a n bir k o l e k s i y o n d a n g e l i y o r v e o n d o k u z u n c u y ü z y ı l d a n beri Y a h u
d i v a t a n d a ş l a r d a n g e l e n h i b e l e r v e m i r a s l a r l a g ü ç l ü bir ş e k i l d e d e s t e k l e n i
4
yordu. Ç o k bilgili m ü d ü r ü D r A r o n F r e i m a n n tarafından d e r l e n e n v e
1933 y ı l ı n d a k o v u l m a s ı n d a n b i r yıl ö n c e y a y ı n l a n a n bir k a t a l o g l a d e s t e k
l e n e n u l u s l a r a r a s ı bir itibara s a h i p t i . Bu k i t a p h â l â , J u d a i c a bibliyografisi
nin t e m e l d i r e k l e r i n d e n b i r i d i r . 5 K ü t ü p h a n e m ü d ü r ü n ü n tavsiyesi ü z e r i n e ,
Belediye Başkanı Şubat 1937'de Judaica koleksiyonunu halka kapatmış,
s a d e c e , ç a l ı ş m a l a r ı n ı n N a z i D e v l e t i n e karşı yıkıcı etkisi o l m a d ı ğ ı n ı g a r a n
t i e d e n b i l i m a d a m l a r ı t a r a f ı n d a n k u l l a n ı m ı n a izin v e r m e k t e y d i . 6
B e l e d i y e B a ş k a n ı n ı n , J u d a i c a k o l e k s i y o n u n u şehrinin prestijini artır-
m a k a m a c ı y l a k u l l a n m a u m u d u , R o s e n b e r g ' e b r a n ş k u r u l u ş l a r ı n ı n ilkini
k u r m a fırsatını v e r m i ş t i . R o s e n b e r g ' i n y a r d ı m c ı l a r ı n d a n biriyle g ö r ü ş t ü k
ten sonra, B e l e d i y e B a ş k a n ı m e s l e k t a ş l a r ı n a , p a r t i n i n bir Y a h u d i S o r u n u
n u A r a ş t ı r m a E n s t i t ü s ü k u r m a s ı n ı v e m ü m k ü n s e , A l m a n y a g e n e l i n d e bir
kaç hafta ö n c e K r i s t a l l n a c h t ' ı n * a r d ı n d a n , Y a h u d i k u r u l u ş l a r ı n d a n a l ı n a r a k
k a m u l a ş t ı r ı l a n k i t a p l a r l a arşiv m a t e r y a l i n i n t a m a m l a n m a s ı n ı içeren b i r
7
plan sunmuştu. B ö y l e c e , ilk k u r u l u ş u n d a n itibaren, E n s t i t ü n ü n k ü t ü p h a
n e s i n e g e l m e s i p l a n l a n a n kitaplar, k ı s m e n d i ğ e r k ü t ü p h a n e l e r d e n e l k o n u
lanlara d a y a n ı y o r d u . N a z i o l u ş u m l a r ı a r a s ı n d a k i şiddetli rekabet, N i s a n
1 9 3 9 ' d a b u ö z e l k o l e k s i y o n l a r ı n , parti ile şehir a r a s ı n d a y a p ı l a n niha-
i a n l a ş m a n ı n d ı ş ı n d a b ı r a k ı l m a s ı n a n e d e n o l m u ş t u . 8 A m a s a v a ş ı n v e Al
fred R o s e n b e r g ' i n k a d e r i , b a ş k a Y a h u d i k ü t ü p h a n e l e r i n d e n y ü z l e r c e kita
bı Frankfurt E n s t i t ü s ü n e g e t i r e c e k t i .
A l m a n l a r ı n 1 4 H a z i r a n 1 9 4 0 ' d a P a r i s ' e g i r m e s i n d e n s o n r a k i haftalarda
R o s e n b e r g , H i t l e r ' d e n " Y a h u d i l e r v e M a s o n l a r tarafından g e r i d e b ı r a k ı l a n
v e g e l e c e k t e , parti v e H o h e O k u l u t a r a f ı n d a n politik, ideolojik v e a k a d e
m i k o p e r a s y o n l a r için gerekli g ö r ü l e b i l e c e k bir a r a ş t ı r m a n ı n lemelini o l u ş
t u r a c a k malları detaylı olarak i n c e l e m e k i ç i n " izin a l m a y ı b a ş a r m ı ş t ı . 9 Bir
k a ç g ü n içinde W e h r m a c h t ' d a n G e n e r a l Keitel, işgal a l t ı n d a k i F r a n s a ' d a
v e H i t l e r ' i n " K r a l l ı k temsilcisi R o s e n b e r g ' i n a r ş i v c i l e r i " n e yetki v e r d i ğ i
işgal e d i l m i ş ü l k e l e r d e b u l u n a n c e p h e k o m u t a n l a r ı n ı h a b e r d a r e d e r e k , kü
t ü p h a n e l e r i ve arşivleri a r a ş t ı r m a l a r ı n ı ve el k o y m a l a r ı n ı i s t e m i ş t i . 1 0
Rosenberg bu misyonu gerçekleştirmek üzere, kısa sürede Krallık
T e m s i l c i s i R o s e n b e r g ' i n E i n s a l z s t a b ' ı [ya d a , m e m u r l a r ı j d e n i l e n bir o l u
ş u m k u r m u ş t u . K u r u l u ş u hızla y a y ı l a r a k , s a n a t eserlerini v e n o t a l a r ı t a l a n
etmeye başlamış11 ve faaliyetleri bütün Avrupa'yı kapsamıştı. Eylül
I 9 4 0 ' a gelindiğinde Rosenberg, partinin veznedarı Franz X. S c h w a r z ' a
yazdığı mektupta, gururla birçok Rothschild ailesi kütüphanesine ve
13.000 kitabıyla P o l o n e z K ü t ü p h a n e s i n e işaret e d e r e k v e " B r ü k s e l v e
A m s t e r d a m ' d a değerli m a t e r y a l i n izi ü z e r i n d e o l d u k l a r ı n ı v e o r a d a n d a
A l m a n y a ' y a ç o k şey n a k l e d e b i l e c e k l e r i n i " belirterek, p e r s o n e l i n i n P a
r i s ' t e k i yedi haftalık o p e r a s y o n l a r s ı r a s ı n d a " g ü v e n l i k altına a l d ı ğ ı " " a r a ş -
G e r ç e k t e faal o l a n k ü t ü p h a n e a s l ı n d a b u abartılı a ç ı k l a m a l a r d a n ç o k
d a h a m ü t e v a z ı y d ı . G r a u ' n u n 1941 için yıllık r a p o r u , işgal a l t ı n d a k i t o p
raklardan 2.136 sandık dolusu kitabın geldiğini, bunların 794 adedinin
a ç ı l d ı ğ ı n ı v e raflara y e r l e ş t i r i l d i ğ i n i v e b u n l a r ı n i ç i n d e 2 5 . 0 0 0 c i v a r ı n d a
"düzensiz kitap yığınının" aslında kataloglandığını belirtmektedir.16 El
k o y m a l a r y o l u y l a e l d e e d i l e n k i t a p l a r ı n sayısıyla, g e r ç e k t e n k u l l a n ı l a b i
len k i t a p l a r ı n sayısı a r a s ı n d a k i b u b ü y ü k tutarsızlık, k ü t ü p h a n e y i açık ol
d u ğ u kısa d ö n e m b o y u n c a r a h a t s ı z e d e c e k t i . A m a bir ş e y d e n h a b e r i o l m a
yan halka propaganda olarak sunulan görüş bu değildi. Örneğin, "Tarih
te İlk D e f a : Y a h u d i l e r O l m a d a n Y a h u d i A r a ş t ı r m a l a r ı " başlığı a l t ı n d a , Il
lustrierter Beobachter'in okuyucuları Nisan 1942'de, masalarında oturan
v e iyi d ü z e n l e n m i ş y ı ğ ı n l a r a r a s ı n d a e n d e r k i t a p l a r a d a n ı ş a n v e T e v r a t ru
lolarını i n c e l e y e n p e r s o n e l i n e t k i l e y i c i fotoğraflarını g ö r m ü ş l e r d i . R e s i m
lerin b e r a b e r i n d e , ş i m d i A l m a n k o n t r o l ü a l t ı n d a b u l u n a n Y a h u d i k i t a p l a
r ı n ı n s o l u k s u z h i k â y e l e r i y e r a l ı y o r d u . 1 7 E n s t i t ü n ü n k e n d i g a z e t e s i Welt
kampf, H e i n r i c h H e i n e ' i n , B a r o n J a m e s d e R o t h s c h i l d ' d e n p a r a v e E i n s -
t e i n ' i n bir İbrani Ü n i v e r s i t e s i için y a l v a r d ı ğ ı , h e r ikisi d e P a r i s ' t e e l k o
n u l a n v e h a l e n IEJ k ü t ü p h a n e s i n d e b u l u n a n d o k ü m a n l a r a d a y a n a n , g ö r ü
nürde dalkavukça yazılmış mektuplar hakkında sözde akademik makale
ler i ç e r i y o r d u . 1 8
İkinci m a k a l e n i n yazarı D r J o h a n n P o h l , eski bir Katolik p a p a z ı y d ı .
A k a d e m i k bir a t a m a s a ğ l a m a y ı b a ş a r a m a y ı n c a , B e r l i n ' d e k i P r u s y a D e v l e t
K ü t ü p h a n e s i n i n İ b r a n i c e v e Y a h u d i eserleri b ö l ü m ü n d e ç a l ı ş m ı ş , s o n r a
1941 y ı l ı n d a k ü t ü p h a n e n i n r e s m e n a ç ı l m a s ı n d a n h e m e n s o n r a , İ b r a n i c e
eserler b ö l ü m ü n ü n başına geçmek üzere IEJ'ye gelmişti. Yunanistan'da,
b a l k a n l a r d a , L i t v a n y a ' d a v e R u s y a ' d a , E i n s a t z s t a b t a r a f ı n d a n y a p ı l a n ki
tap talanlarına veya el konulan materyalin değerlendirilmesine katıldığı
bilinmektedir.19
Her hangi bir günde, okuma odasındaki iki uzun masada oturan, Tal-
mud metinleri üstüne çalışan şapka giymiş saygıdeğer uzun sakallı adam
ları, başı açık genç adamlarla ve hatta sıcak günlerde bazen çıplak kollu
genç kadınlarla dirsek dirseğe çalışırken görebilirdiniz. Yaşlı adamlar ba
zen dünyanın ne hale geldiği hakkında homurdanıp söylenirlerdi. Genç in
sanlar kıkır kıkır gülüşürlerdi.21
darkmalt
Nispeten daha yeni, ama şimdiden Vilna'daki en büyük Yahudi kütüp
haneleri arasında yer alan kütüphane, 1925 yılında Yid Edebiyatı ve dilbi
limi ve Doğu Avrupa Yahudi Araştırmaları Akademik Merkezi olarak açı
lan YIVO, "Yidisher Visenshaftlekher Institut" idi. 1938 yılına ait bir ra
por, kısmen, kendi toplumlarında kaçak basılı ve el yazması materyali top
layan gönüllü zamler'lerin, ya da toplayıcıların hünerli ağı sayesinde çalı
şan kütüphane "şimdi incelemeye ve araştırılmaya açılmış olan, Yahudi
geçmişinin anıtlarını ilgisizlikten kurtarmış, kaybolmalarını önlemiş ve
gelecek nesiller için saklamıştır". 40,000 kitap ve 10,000 cilt gazete ile,
"bu türdeki tüm Yahudi koleksiyonları içinde en zengin" kütüphane hali
ne gelmiştir. 2 2
Üçüncü önemli kütüphane, Aydınlanmayı Yayma Derneği'nin Mefit-
se Haskala Kütüphanesiydi. 1911 yılında kurulan ve Yahudi toplumunun
sahibi olduğu bu kütüphane, 1939 yılına gelindiğinde, Yidce, Rusça,
L e h ç e v e İ b r a n i c e ağırlıklı y a k l a ş ı k 4 5 . 0 0 0 p o p ü l e r e d e b i y a t kitabı içeri
yor ve yaklaşık 2.000 okuyucuya hizmet veriyordu. Sovyetler, Haziran
1 9 4 0 ' d a V i l n a ' y ı işgal e t t i k t e n k ı s a s ü r e s o n r a , M e f i t s e H a s k a l a k ü t ü p h a
nesini kamulaştırmış ve adını Halk K ü t ü p h a n e s i No.5 olarak değiştirmiş
tik
A l m a n birlikleri iki g ü n l ü k h a v a b o m b a r d ı m a n ı n d a n s o n r a , 2 4 H a z i r a n
1941 t a r i h i n d e V i l n a ' y a girdi. O iki g ü n d e ş e h i r d e n k a ç a r a k S o v y e t l e r Bir
liğinin içlerine g i d e n l e r i n a r a s ı n d a b i n l e r c e Y a h u d i b u l u n u y o r d u . Ç o ğ u n
l u ğ u n u n k a l ı p y a z g ı l a r ı n ı b e k l e m e k t e n b a ş k a s e ç e n e ğ i y o k t u . 2 4 6 E y l ü l ta
r i h i n e g e l i n d i ğ i n d e 19.000 Y a h u d i ş e h r i n d ı ş ı n d a k i o r m a n l ı k a l a n a götü
r ü l m ü ş v e k a t l e d i l m i ş t i . K a l a n 3 9 . 0 0 0 Y a h u d i iki k ü ç ü k g e t t o y a t a ş ı n m a k
zorunda bırakılmıştı.
Almanlar Vilna'nın kütüphanelerini yağmalamakta zaman kaybetme
m i ş t i . 1 7 T e m m u z 1941 t a r i h i n d e H i t l e r R o s e n b e r g ' i , D o ğ u d a k i İşgal Al
t ı n d a k i T o p r a k l a r l a ilgili D e v l e t B a k a n ı olarak a t a m ı ş v e A ğ u s t o s ' t a , R o -
s e n b e r g E i n s a t z s t a b ' ı n ı n kültürel m a l l a r a el k o y m a y e t k i s i n i bu b ö l g e l e r e
d e y a y a n bir e m i r y a y ı n l a m ı ş t ı . 2 5 B e r l i n ' d e n , bir p r o f e s ö r v e E i n s a t z s t a b ' a
bağlı bir k ü t ü p h a n e c i o l a n D r H e r b e r t G o t t h a r d , kısa s ü r e s o n r a V i l n a ' d a
b e l i r m i ş v e G e s t a p o ' n u n hapsettiği iki bilim a d a m ı n ı n , S t r a s h u n K ü t ü p h a
n e s i n d e b u l u n a n eski baskı k i t a p l a r ı n v e e l y a z m a l a r ı n ı n listelerini h a z ı r
lamalarını talep etmişti.26
E y l ü l ' ü n ilk haftasında, g e t t o n u n o l u ş t u r u l m a s ı n d a n h e m e n ö n c e , Al
m a n l a r Mefitse H a s k a l a K ü t ü p h a n e s i n e g i r m i ş , k ü t ü p h a n e c i y i v u r m u ş v e
k a t a l o g u n yanı sıra, 1.500 c i v a r ı n d a kitabı g ö t ü r m ü ş t ü . 6 E y l ü l ' d e o r a d a
o t u r a n l a r g e t t o y a g ö t ü r ü l ü r k e n , k ü t ü p h a n e d e n ç ı k a n k i t a p l a r ı n v e kâğıtla
rın d ı ş a r ı d a k i s o k a ğ a d a ğ ı l m ı ş o l d u ğ u n u g ö r m ü ş l e r d i . 1939 s o n b a h a r ı n d a
V i l n a ' y a k a ç m ı ş o l a n V a r ş o v a ' d a k i b ü y ü k bir Y a h u d i k ü t ü p h a n e s i n i n es
k i m ü d ü r ü H e r m a n Kruk, e l i n d e n geldiği k a d a r ı n ı t o p l a m a y a ç a l ı ş m ı ş t ı . 2 7
B i r k a ç g ü n i ç i n d e , g e t t o n u n k u k l a k o n s e y i J u d e n r a t ' t a n , k ü t ü p h a n e n i n ka
pılarını V i l n a G e t t o K ü t ü p h a n e s i o l a r a k t e k r a r a ç m a i z n i n i a y a r l a m ı ş t ı .
Böylece kendisine, gettodaki yaşamın korkularından ve belirsizliklerinden
g e ç i c i bir k a ç ı ş y o l u b u l m u ş t u .
Yıllar s o n r a , K r u k ' u n a s i s t a n l a r ı n d a n biri olan D i n a A b r a m o w i c z , e n
ç o k t a l e p e d i l e n kitapları h a t ı r l a m ı ş t ı . T e r c ü m e e d i l m i ş d ü n y a e d e b i y a t ı ,
özellikle sosyal içerikli olanlar, y o ğ u n bir şekilde o k u n u y o r d u : Ignazio
Silone, U p t o n Sinclair, T h e o d o r e Dreiser, Leo F e u c h t w a n g e r ve Franz
Werfel. D a h a önce sosyeteye dâhil olan kadınlar, zamanlarını tercüme
e d i l m i ş R u s a ş k m a c e r a l a r ı ile d o l d u r u y o r , s e v d i k l e r i seriler e k s i k o l d u
ğ u n d a , d e r i n b i r h a y a l kırıklığı y a ş ı y o r l a r d ı . A m a A b r a m o w i c z ' i e n fazla
e t k i l e y e n şey, ç o c u k l a r ı n o k u m a a l ı ş k a n l ı ğ ı y d ı .
Jules Verne'in, sözde edebi tarzda yazılmış ve New York'da 1900 yıl-
larında eski stilde basdmış Yidce tercümeleri, genç hayranları tarafından
öylesine aşındırılmıştı ki, yağlı parlak sayfalarındaki metinler zar zor oku
nuyordu. Başındaki ve sonundaki (ve tahminen ortalarından da) düzine
lerce sayfası eksik olan ve fazlasıyla sıklıkla ciltlendiğinden iç kenar boş
luğu kalmamış ve satırları kitabın sırtına yakın bir derinlikte başlayan ki
taplar vardı. Kısaca, uzun zaman önce emekliliği hak etmiş olan sakat ki
taplardı. Ama hiçbir şey, çocukları bu kitapları okumaktan alıkoyamıyor-
du. Gettoyla sınırlı kalmayan, bilinmeyen bir fanteziye kendilerini naklet
mek için dayanılmaz bir özlem duyuyorlar, tam aksine, başka bir dünyaya
yoğunlaşıyorlardı.2%
"Kitap mezarlığı"
Vizyonu ve kararlılığı getto kütüphanesini yönlendiren Herman
K r u k ' u n , şehirdeki diğer Yahudi kütüphanelerinin dağılmasını denetle
m e k z o r u n d a k a l m a s ı ö z e l l i k l e v u r g u l a n m a s ı g e r e k e n , a c ı m a s ı z bir ironi
dir. Ş u b a t 1 9 4 2 ' d e E i n s a t z s a b görevlileri, K r u k ' u , Y İ V O ' n u n e s k i y ö n e t i -
cisi Z e l i g K a l m a n o v i ç ' i v e S t r a s h u n K ü t ü p h a n e s i n i n eski g ö r e v l i l e r i n d e n
v e o z a m a n k i G e t t o K ü t ü p h a n e s i n i n o k u m a odası s ü p e r v i z ö r ü C h a i k l
L u n s k i ' y i ç a ğ ı r t m ı ş t ı . K r u k , g e l e c e ğ i e t k i l e y e n toplantıyı g ü n l ü ğ ü n e şöy
le k a y d e t m i ş t i :
Strashun Kütüphanesini üniversite binasına taşımak istiyorlar.
Bu çalışmayı benim denetlemem gerekiyor; Kalmanovich benim yar
dımcım; Lunski de uzman. Kitapların taşınması için on iki işçi planlanı
yor. Eski Marksist-Leninist seminer odaları kullanımımıza verildi. Chaikl
perişan. 45 yıldır koruduğu "kendi" Strashun Kütüphanesinden hazinele
rin taşınmasına yardımcı olmak zorunda!... Kalmanoviç le ben de konuy
la ilgili olarak huzursuzuz ve mezar kazıcısı mıyız yoksa kurtarıcı mıyız,
bilmiyoruz. Eğer kültürel varlıkları Vilna da tutmayı başarırsak, biraz
hizmet yapmış oluruz, ama eğer kütüphaneyi taşırlarsa, katkıda bulunmuş
olacağız. İki olasılığa da kendimi hazırlamaya çalışıyorum... kitapları
ayırmamız, onları seçmemiz ve tam olarak tanımlamamız gerekiyor. 31
.'/II
Almanlar var. YİVO'nun kalan kitaplarının %70'i ile, bütün şehirden top
lanan kitaplar, işe yaramaz olarak sınıflandırılıyor... Bu işleri yapmak zo
runda olan Yahudi çalışanlar, gözyaşlarını tutamıyor... Bütün bunları sey
A
retmek insanın yüreğini parçalıyor?
Rachel Pupko-Krinsky, kendisinin ve diğer ayıklayanların " h e r birinin
gizli b i r k ö ş e y e n a s d k i t a p s a k l a d ı ğ ı n ı v e A l m a n l a r ı n g i t m e s i n i b e k l e d i k
lerini; b u n l a r ı n belki d e o k u y a b i l e c e ğ i m i z s o n k i t a p l a r o l a b i l e c e k l e r i n i "
h a t ı r l ı y o r . "Kitaplar da büyük tehlike altındaydı; onları en son okuyan ki
şiler bizdik. Birçoğu Almanlar tarafından, Kitap fabrikalarına parçalar
7,5
halinde satılmıştı."
A m a K i t a p T u g a y ı n d a k i çalışanlar, m i r a s l a r ı n ı n ç a l ı n m a s ı n a y a d a tah
rip e d i l m e s i n e basit bir ş e k i l d e seyirci k a l a m a z d ı ve e l l e r i n d e k i k i t a p l a r ı n
v e e l y a z m a l a r ı n ı n e n a z ı n d a n k ü ç ü k bir b ö l ü m ü n ü k u r t a r m a n ı n yollarını
b u l m u ş l a r d ı . Ö r n e ğ i n , İbrani şair A b r a h a m S u t z k e v e r 1944 y ı l ı n d a şöyle
bir bilgi v e r m i ş t i :
Stab* Rosenberg ile bir buçuk yıllık faaliyetim sırasında grubumuz bir
çok kültürel hazineyi kurtararak, duvarlara saklamayı, tavan aralarına ve
mağaralara gömmeyi başarmıştı. Artık özgür insanların bunları tekrar
kazıp çıkaracakları ve toplumların ve tüm insanlığın yararına kullanacak
ları günün uzakta olmadığından emindik. En değerli el yazmaları ile ki
tapları kıyafetlerimizin altına saklıyor ve gettoya götürüyorduk.
Çalışma grubumuzda bir çeşit felç durumu hâkim. Bütün kâğıtlar, ya
ni kütüphaneden ve diğer kuruluşlardan atılan her şey, şimdiden toparla
nıp götürüldü. Bunlar tamamen yok oldu. Kurtarılabilen ne varsa, belki
geri getirilebilir. Günler geçiyor ve hiçbir çıkış yolu yok. Bu umut bile pa
muk ipliğine bağlı?1
Bütün hafta boyunca kitap seçtim: birkaç bin kitabı kendi ellerimle çöp
yığınının üzerine attım. Bir yığın kitap, YIVO'nun okuma odasının yerle
rinde dağılmış durumda - bir adet kitap mezarlığı, kardeşlerin mezarı,
tıpkı sahipleri gibi, Gog ve Magog'un savaşı tarafından vurulan kitaplar...
Ve eğer kurtuluş bir an önce gelirse, belki de yığından bir enkaz kurtar
mayı başarabiliriz. Keşke öyle olsaydı!"42
E y l ü l a y ı n d a H e r m a n K r u k v e Z e l i g K a l m a n o v i ç , E s t o n y a ' d a k i topla
m a k a m p l a r ı n a g ö n d e r i l e n l e r a r a s ı n d a y d ı v e bir d a h a geri d ö n m e m i ş l e r d i .
Onların Kitap Tugay yoldaşları Abraham Sutzkever ve Shmerke Katcher-
g i n s k y , V i l n a ' d a n k a ç a c a k v e 1944 T e m m u z u n d a şehri k u r t a r a c a k S o v y e t
O r d u s u n a katılan Y a h u d i P a r t i z a n l a r ı a r a s ı n a k a t ı l a c a k k a d a r şanslıydı.
T a b i i , b i r ç o k y e r d e sakladıkları kitapları v e d o k ü m a n l a r ı k u r t a r m a y ı ü m i t
e d i y o r l a r d ı . Y I V O binası yıkılmıştı v e G e t t o K ü t ü p h a n e s i n d e s a k l a n a n zu-
ladaki k i t a p l a r b u l u n m u ş v e i ç i n d e k i l e r yakılmıştı. Y i n e d e , i n a n ı l m a z
miktarda materyal kurtulmuştu. Katcherginsky, Sutzkever ve arkadaşları,
b u n l a r ı b a r ı n d ı r m a k için hızla bir Y a h u d i S a n a t v e K ü l t ü r M ü z e s i k u r m u ş
lardı.43
G u r u r l u K a t c h e r g i n s k y t a r a f ı n d a n h a z ı r l a n a n bir r a p o r a g ö r e , m ü z e
nin k o l e k s i y o n l a r ı 2 5 . 0 0 0 Y i d c e v e İ b r a n i c e k i t a p l a , 10.000 A v r u p a dil
l e r i n d e k i t a b ı n y a n ı sıra, 6 0 0 t o r b a d o l u s u Y I V O b e l g e s e l m a t e r y a l i n i
içeriyordu. A m a kısa zamanda, Sovyet yönetimi altında m ü z e projesinin
feci b i r a k ı b e t e u ğ r a y a c a ğ ı belli olmuştu. 1946 y a z ı n a g e l i n d i ğ i n d e ,
Katcherginsky ve Sutzkever Batıya doğru hareket etmişler, yanlarına
alabildikleri kadar Y I V O materyalini, New York'da yeniden kurulan
Y İ V O ' y a göndermek üzere kaçırmışlardı. 1948 y ı l ı n d a S o v y e t l e r m ü z e
yi k a p a t m ı ş ve talan etmiş, kitapları ve arşivleri Litvanya S.S.R'ının
K i t a p O d a s ı d e n i l e n k a p a l ı bir d e p o y a y e r l e ş t i r m i ş l e r d i . B u r a d a m ü d ü r
Dr Antanas Ulpis sessizce ve kahramanca, Yahudi materyalini yok etme
emrini yok saymıştı. Stalin sonrası d ö n e m d e , binlerce kitabın katalog-
lanmasını sağlamış. A m a belgesel materyalin varlığını emekli oluncaya
k a d a r gizli t u t m u ş t u v e 1988 y ı l ı n a k a d a r d a k a m u t a r a f ı n d a n b i l i n m e -
mişti. 1 9 9 5 - 1 9 9 6 ' d a b u m a t e r y a l i n b ü y ü k bir b ö l ü m ü N e w Y o r k ' d a k i
YİVO'ya gönderilmiştir.44
"Kelimeler yaşatacak...."
İ n s a n bu k a y ı p k ü t ü p h a n e l e r h i k â y e s i n i nasıl t o p a r l a r ki - raflarından
k o p a r ı l m ı ş V i l n a ' n ı n k ü t ü p h a n e l e r i v e o n l a r ı n t a m k a r ş ı s ı n d a , ironik bir
şekilde bazı kitapları tahrip olmaktan kurtaran Yahudi Sorununu Araştır
ma Enstitüsünün Kütüphanesi, ama ne için, zira savaş öncesi okuyu
cuların çoğu ölmüştü? Son sözleri, Kitap T u g a y ı n d a n şair Abraham
Sutzkever'e bırakalım. Mart 1943'ün karanlık ve umutsuz günlerinde,
kendisinin ve tasnifçi arkadaşlarının kurtarmayı ve el koymayı başarmak
ta oldukları kitapları tanımlayan bir şiir yazmıştı. Vilna'nın bu saklı kitap
larını, firavunların piramitlerinde yüzyıllar boyunca gömülü kalan, ama
yine de bulunduğu ve ekildiği zaman filiz veren buğday taneleri ile karşı
laştırıyordu. Onun kehanet kelimeleri, sadece Vilna'da gömülü olan kitap
ların bazıları için değil, Frankfurt'a taşınanların bir bölümü için de gerçek
leşmişti. Sutzkever'in şiiri şöyle bitmektedir:
Belki de bu kelimeler dayanacak
Ve ışığın uzakta parladığını görecek
Ve kader saatinde
Beklenmedik bir şekilde çiçek açacak
Ve sapa dönüşen -
Eski habbeler gibi
Kelimeler yaşatacak
Kelimeler ait olacak
Halka sonsuz yürüyüşlerinde.- 54
Notlar
Berlin ve Paris'teki arşivleri ziyaret etmemi sağlayan 1997 yılı Batı Avrupa Araş
tırmaları Uzman Bursu nedeniyle, Uluslar arası Martinus Nijhoff 'un desteği için
minnettarım ve teşekkür ediyorum.
1. Chaim A. Kaplan, Istırap Yığını: Chaim A. Kaplan'm Varşova Günlüğü, çev.
Ve ed., Abraham I. Katsh (New York: MacMillan; Londra:Coller-MaeMillan,
1965), s. 90-91
2. Rosenberg'in, atamasının 10. yıldönümünde Hitler'e verdiği rapor, Ocak 1944,
Archives du Centre de Documentation Juive Contemporaine, Paris (bundan
böyle CDJC), CXLIII-380.
3. DrFriedrich Krebs'den Rudolf Hess'e, 9 Kasım 1938, CDJC, CXLII-230; Mar
tin Bormann'dan Rosenberg'e 17 Kasım 1938'de gönderilen tam kopya, Arşiv
Derneği Berlin-Lichterfelde (bundan böyle BA) NS 8/180, folyo 81-83. Aksi
belirtilmedikçe, tercümeler bana aittir.
4. Hartmut Schaefer, 'Die Stadtbibliothek von 1884-1942', yeri Frankfurt Halk
Kütüphanesi. 500 Jahre Studt-und Frankfurt am Main, ed., Klaus-Dieter Leh
mann (Frankfurt: Devlet ve Üniversite Kütüphanesi, 1984): 119-204 (s. 173-
176)
5. Aron Freimann, ed., Yahudi ve İbranice Katalog, Bd. 1 (Frankfurt am Main:
Stadtbibliothek Frankfurt am Main, 1932)
6. Frankfurt Kultur-Amt to Oberbürgermeister Krebs, 27 Şubat 1937, Frankfurt
Institut für Stadtgeschichte [bundan böyle FIS], Mag. Akte Nr. 6200, Bd. 1,
fol. 105.
7. Bürgermeister Friedrich Krebs, tarihsiz tutanak, "Vermerk: Bespr. mit Pg
Urban'lyaklaşık 29 kasım 1938], FIS, Mag. Akte Nr.6919/12, Bd. 1, fol 73;
konsey protokolü, 29 Kasım 1938, aynı yer, yaprak 72.
8. Müdür Emrich'ten Bürgermeister Krebs'e, 9 Şubat, 1939, FIS, Mag. Akte Nr.
6919/12, Bd I; sözleşme, 15 Nisan 1939, Ocak 1943 kopyasında, CDJC,
CXLVI-32, s. 5-8.
9. Rosenberg'den Bormann'a, 1 Temmuz 1940, CDJC, CXLIII-368
10. Keitel memorandum to Oberbefehlshaber des Heeres and Wehrmachtbe-
fehlerhaber in den Neiderlanden, 5 Temmuz 1940, BA, NS 8/167.
11. Bakınız Lynn II. Nicholas, "Avrupa'nın Yağmalanması: Üçüncü Reich ve ikin
ci Dünya savaşında Ayrupa'nın Hazinelerinin Kaderi (New York: Alfred A.
Knopf, 1994) ve Willem de Vries, Sonderstab Musik: Nazilerin Batı Avrupa'yı
İşgali Altında, Einsatzstab Krallık yetkilisi Rosenberg tarafından Müzik kamu
laştırılması (Amsterdam: Amsterdam Üniversitesi baskısı, 1996)
12. Rosenberg, Schwarz'a daktilo edilmiş mektup kopyası, 18 Eylül 1940, CDJC,
CXLI1I-275.
13. Johann Pohl, 'Die Bibliothek zur Erforschung der Judenfrage', 29 Nisan 1943,
daktilo edilmiş rapor kopyası, BA, NS 30/19. Nurmberg mahkemesinde Dokü
man PS-171 şeklinde kanıt olarak sunulmuş ve Uluslar arası Askeri Mahkeme
de Önemli Savaş Suçlularının yargılanması'nda basılmıştır, 42 cilt (Nurmberg:
Uluslar arası Askeri Mahkeme, 1947-1949), 25: 243-246
14. Rosenberg, 'Nationalsozialismus und Wissenschaft', 26 mart 1941, Rosen-
berg'in orijinal daktilo yazısı, CDJC, CXLVI-22, Weltkampt: Die Judenfrage
in Geschiclhte und Gegen wart(1941), s. 3-6'da basılmıştır.
15. Wilhelm Grau, 'Das Institut zur Erforschung der Judenfrage', Weltkampf
(1941), s. 16-21 (s. 17)
16. 'Jahresbericht des Leiters der Außenstelle Frankfurt (Main) der Hohen Schule
über das Jahr 1941', 10 Ocak 1942, CDJC, CXLII-293.
17. 'Zum erstenmal in der Geschichte: Judenforschung ohne Juden', Illustrierter
Beobachter, yaprak 18, 30 Nisan 1942.
18. Otto Paul, 'Briefe Heinrich Heines and Betty und James Rothschild',
Weltkampf (1941), s. 165-169; Johann Pohl, 'Albert Einstein: "Unwürdige
Verhältnisse an der Universität Jerusalem'", (1942), s. 223-230.
19. Yunanistan'la ilgili olarak bakınız, 'Abschlussbericht über die Tätigkeit des
Sonderkommandos Rosenberg in Griechenland', 15 Kasım 1941, Anlage I, s.2,
BA, NS 30/75; Balkanlarla ilgili olarak, Maria Kühn-Ludewig, Johannes Pohl
(1904-1960); Juduist und Bibliothekar im Dienste Rosenbergs (Hannover: Lau
rentius, 2000), s. 234-239; Litvanya hakkında, aynı eser, s. 184-196; Rusya'yla
ilgili olarak, aynı eser, s. 181-183.
20. Yitzhak Arad, Alevler Altındaki getto: Soykırım sırasında Vilna'daki Yahudile
rin Mücadelesi ve Yok Edilmesi (Kudüs: Yad Vashem, 1980), s. 27-28.
21. Lucy S. Dawidowicz, O Yer ve Zamandan: Anılar, 1938-1947 (New York ve
Londra: W. W. Norton, 1989), s. 119.
22. Der YIVO Nokh 13 Yor Arbet (Vilna, 1938), alınlı yapılan yer Dina Abramo-
wiez, "YIVO Kütüphanesi", Yahudi Kitap Yıllığı, 25 (1967/1968): 87-102 (s.
88)
23. David Shavit "Nazi Döneminde Polonya Gettolarında Yahudi Kütüphaneleri",
Kütüphane Dergisi (Üç aylık), 52 (1982): 103-121 (s. 105-106)
24. Arad, Alevler Altındaki getto, s. 35
25. Doküman 1015c-PS, Rosenberg'in 'Kültürel Değeri olan mallara el koyma ve
seçilenleri Almanya'ya Gönderme Emri', 20 Ağustos 1941 (Delil USA-385)",
Önemli Savaş Suçlularının yargılanması, 26: 530-531.
26. Marc Dvorjetski, Gettonun Zaferi, (Paris: Fransa-İmparatorluk Baskısı, 1962),
s. 187; Abraham Sutzkever, Vilna Gettosu (Paris: Association Vilnois en
France 1946), s. 108, alıntı yapılan yer Kühn-Ludewig, Johannes Pohl, s. 160;
Joshua Start, "Nazi Kontrolü Altında Yahudi Kültürel Mallan", Yahudi Sosyal
Araştırmaları, 12 (Ocak, 1950): 27-48 (s.38)
27. Dina Abramowicz, "Vilna Gttosundaki Kütüphane (1941-1943)", yeri Bücher
und Bibliotheken in Ghettos und Lägern (1933-1945) (Hanover: Laurentius,
1991): 119-137 (s. 132-133)
28. Aynı eser, s. 123-124.
29. Herman Kruk, "Vilna Gettosu Günlüğü", YIVO Yahudi Sosyal Bilimler Yıllığı,
13 (1965): 9-78 (s. 46-47)
30. Yitskhok Rudashevski, Vilna Gettosu Günlüğü, Haziran 1941-Nisan 1943 (Tel
Aviv: Beit lohamei Haghetaot, 1973), s. 106.
31. Herman Kruk, Togbukh tun vi İner geto, 19 Şubat 1942 için yapılan kayıt, Al-
manca'ya tercüme edildiği yer Kühn-Lüdewig, Johannes Pohl, s. 187-188.
32. Gustav Abb, '(Sechste) Bericht des Kommissars für die Sicherung der
Bibliotheken und die Betreuung des Buchgutes im östlichen Operationsgebiet',
1 Mayıs 1942, BA, R21/10616, yap. 164-165.
33. Rachel Pupko-Krinsky, "Wiwulskiego'nun Defne Ağaçları", yeri Kök ve Dal:
Dayanıklı İnsanların Destanı, ed., Leo W. Schwarz (New York, Toronto: Ri-
nehart, 1949): 155-163 (s. 157).
34. Kruk, Togbukh 5 Haziran 1942 için yapılan kayıt, Almanca tercümesinin yeri
Kühn-Ludewig, Johannes Pohl, s. 192.
35. Pupko-Krinsky, "Defne Ağaçları", s. 158
36. Abraham Sutzkever, Fun VUner Geto , Almanca tercümesinin yeri Wassili
Grossman ve Ilija Ehrenburg, eds., Das Schwarzbuch: Der Genozid an den
sowjetischen Juden (Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, 1995): 457-547 (s. 496-
497)
37. Kalmanoviç, "Vilna'daki Nazi Gettosunun Günlüğü", YIVO Sosyal Bilimler
Yıllığı, 8 (1953): 9-81 (s. 48-49)
38. Pupko-Krinsky, "Defne Ağaçlan", s. 162.
39. Johann Pohl, 'Die Bibliothek zur Erforschung der Judenfrage', 29 Nisan 1943,
daktilo edilmiş Rapor kopyası, BA, NS 30/19, Nuremberg Dokümanı 171-PS,
" 'Lisenin' Frankfurt-am-Main şubesi bürosunun Raporu", 29 Nisan 1943, ...
Önemli Savaş Suçlularının yargılanması, 25: 245.
40. "Einsatzstab Krallık Temsilcisi Rosenberg (ERR)", 11944], CDJC, CXLI-158,
s.ll
41. Arad, Alevler Altındaki getto, s. 401-432.
42. Kalmanoviç, "Vilna'daki Nazi Gettosunun Günlüğü", s. 75-76.
43. David E. Fishman, Yangından Koparılan Korlar: Vilna'daki Yahudi Kültürel
Hazinelerin Kurtarılması (New York: YIVO Yahudi Araştırma Enstitüsü,
1996), s. I 1-12.
44. Aynı eser, s. 14-15.
45. Rachel Heuberger, Bibliothek de Judentums: Die Hebnıica- und Judaica-
Sammlung der Stadt- und Universitätsbibliothek Prankfurt am Main -
Entstehung, Geschichte und heutige Aufgaben (Frankfurt: Vittorio Kloster
mann, 1996), s. 115-116.
46. 'Bericht über die Tätigkeit des Institut zur Erforschung der Judenfrage
(Außenstelle Frankfurt a.M. der Hohen Schule) Kasım 1943 bis Anfang März
1944', CDJC, CXXXIX-53, s. 1-4.
47. Yüzbaşı Robert K. Posey, 17 Nisan 1945, "Anıtlar, Güzel Sanatlar ve Arşivler
hakkından Yarım Aylık Rapor, 15 Nisan 1945'de sona eren dönem için", s. 16-
17. 17 Nisan 1945, ABD Ulusal Arşivleri, RG 239, Kutu 11, Dosya "SHAEF
G-5, MFA&A".
48. Kısa bir açıklama için bakınız F. J. Hoogewoud, "Nazilerin Kitap Yağması ve
bunun Amerikan Karşı-tezi: Offenbach Arşiv Deposunun Fotoğraf Tarihi Ve
Ekinden Seçme Resimler", Stüdyo Rosenthaliana, 26 (1992): 158-192; ayrıca,
Birleşik Devletler Soykırım Anıt Müzesinin on-line sergisi "OfTenbach Arşiv
Deposu - Nazi Talanının Karşı-Tezi"ne bakınız, http://www.ushmm.org/oad/.
Çok sayıda fotoğraf ve doküman görülmektedir.
49. Leslie I. Poste, "Kitaplar savaşlardan Eve Dönüyor", Kütüphane Dergisi, 73
(Aralık 1948): 1699-1704 (s. 1700-1702)
50. Aynı eser, s. 1702.
51. Isaac Bencowitz, "Offenbach Arşiv Deposunda Talan Edilen Kitaplar Arasın
da Bulunan Kütüphane İşaretleri", (Chicago Üniversitesi Kütüphanesi, Özel
Koleksiyonlar Araştırma Merkezinde 2 ciltlik Albüm)
52. Dawidowicz, O Yer ve Zamandan, s. 312-326.
53. Isaac Bencowitz, günlük, "Offenbach Arşiv Deposu", s. 9, alıntı yapılan yer,
Leslie I. Poste, "// Dünya Savaşı Sırasında Avrupa'daki Kütüphanelerin ve Ar
şivlerin Amerikan korumasının gelişimi", yayınlanmamış Doktora tezi, Chica
go Üniversitesi, 1958, s. 394.
54. Abraham Sutzkever, A. Sutzkever: Seçilmiş Şiirler ve Nesirler, çeviren Barba
ra ve Benjamin Harshaw (Berkeley: California Üniversitesi Baskısı, 1991), s.
156-158.
13
K o m ü n i s t l e r Ç i n ' i ele g e ç i r d i k t e n s o n r a S e n a t ö r M c C a r t h y , ş u m e ş h u r
sorununun sorulmasına önderlik etmişti: " Ç i n ' i kim kaybetti?" Soru,
Ç i n ' i n , A m e r i k a Birleşik D e v l e t l e r i n i n k a y b e d e b i l e c e ğ i bir şey o l d u ğ u c ü
r e t i n e d a y a n ı y o r d u . Aynı şekilde, biz d e b e n z e r bir soru sorabiliriz: Ç i n ' i n
R o o s e v e l t K ü t ü p h a n e s i n i k i m k a y b e t t i ? B u soru, k ö k e n o l a r a k m o d e r n ol
m a s ı g e r e k m e y e n a m a b u r a y a k a d a r b u k i t a p t a k i ç a l ı ş m a l a r d a ele a l ı n m a
y a n bir k ü t ü p h a n e " k a y b ı " n ı n g ö z ö n ü n e a l ı n m a s ı n ı t a l e p e t m e k t e d i r : P o
litik bir k u r g u s o n u c u n d a gizli bir k o l e k s i y o n u n k a y b o l m a s ı ( v e t a r i h ç e s i ) .
İnsanlar Roosevelt Kütüphanesinden bahsettiğinde muhtemelen akla
g e l e n şey, N e w Y o r k ' d a k i H y d e P a r k ' t a b u l u n a n R o o s e v e l t K ü t ü p h a n e s i -
dir. A s l ı n d a , B a ş k a n R o o s e v e l t ' i n , bir k ü t ü p h a n e y e a d ı n ı n v e r i l m e s i için
ikna edilmesi gerektiğine inanılıyordu. Anlaşılan, hatırlanacağı nice şey
o l d u ğ u n u z a t e n biliyordu; b u n e d e n l e d e k e n d i n e a d a n m ı ş bir k ü t ü p h a n e
t ü r ü n d e bir anıt g e r e k s i z o l a c a k t ı . 1 A n c a k , d ü n y a n ı n ö b ü r u c u n d a Ç i n H ü
k ü m e t i n i n 1945 yılında o n u n a d ı n a bir ulusal k ü t ü p h a n e k u r m a y a k a r a r
verdiğini hiçbir zaman bilmeyecekti. Bu karar sonrasında k ü t ü p h a n e n i n
h a z ı r l a n m a s ı v e inşaatı olayları Ç i n m e d y a s ı n ı n e n ö n e m l i k o n u l a r ı a r a s ı n
d a o l m u ş t u . A n c a k bir yıl içinde, k o m ü n i s t l e r l e m i l l i y e t ç i l e r a r a s ı n d a sa
v a ş p a t l a m ı ş v e ülkeyi bir b a ş k a y a n g ı n d a l g a s ı s a r m ı ş t ı . S o n u ç o l a r a k
Ç i n ' i n R o o s e v e l t K ü t ü p h a n e s i ölü d o ğ m u ş t u . D ü n y a b u o l a ğ a n ü s t ü p r o j e
y i k a y b e t m i ş t i . S o n 5 0 yılda Ç i n ' i n i ç i n d e y a d a d ı ş ı n d a , k ü t ü p h a n e y l e il-
gili h e m e n h e m e n h i ç b i r şey d u y u l m a m ı ş t ı r . A ş a ğ ı d a k ü t ü p h a n e n i n p l a n
l a n m a s ı v e y a p ı m ı ile, y o k o l u ş u n u n bir t a r i h ç e s i a n l a t ı l m a k t a d ı r .
Ç i n için, J a p o n y a ' n ı n A ğ u s t o s 1 9 4 5 ' d e t e s l i m o l m a s ı , İ k i n c i D ü n y a Sa
vaşının sona erdiğini gösteriyordu. Dışarıdan gelen saldırıların ve içerde
k i ç e k i ş m e l e r i n , t a m d a ihtiyaç d u y d u ğ u ş e k i l d e k e s i l m e s i n i sağlıyor, b ö y
lece ü l k e n i n y e n i d e n inşa e d i l m e s i n i n yollarını a ç ı y o r d u . 5 M a y ı s 1945 ta
r i h i n d e , y ö n e t i m d e k i M i l l i y e t ç i Parti altıncı ulusal k o n g r e s i n i d ü z e n l e m i ş
ti. Ö n e r i l e n v e k a b u l e d i l e n b i r ç o k k a r a r l a r a r a s ı n d a d i k k a t i ç e k e n b i r ta
nesi, Birleşik D e v l e t l e r i n m e r h u m b a ş k a n ı F r a n k l i n D . R o o s e v e l t ' i n adı
n ı n v e r i l e c e ğ i , bir ulusal k ü t ü p h a n e n i n y a p ı m ı n ı g e r e k t i r i y o r d u . İ l a n edi
len ü ç a m a ç dikkati ç e k i y o r d u . B i r i n c i s i , B a ş k a n R o o s e v e l t bir lider ola
rak, d ü n y a g e n e l i n d e faşistlere k a r ş ı s a v a ş m ü c a d e l e s i n d e kararlı bir rol
o y n a m ı ş t ı . D ü n y a barışı a d ı n a , i n s a n l a r ı n , o n u n ç a l ı ş m a l a r ı n ı v e k o n u ş m a
larını t o p l a y a c a k v e b a r ı n d ı r a c a k bir k ü t ü p h a n e i n ş a e d e r e k o n u a n m a l a r ı
gerektiği iddia e d i l i y o r d u . İkinci o l a r a k , M i l l i y e t ç i Ç i n H ü k ü m e t i , s a v a ş
s ı r a s ı n d a Birleşik D e v l e t l e r h ü k ü m e t i n i n s a ğ l a d ı ğ ı d e s t e k v e y a r d ı m d a n
ç o k y a r a r l a n m ı ş t ı . İki h ü k ü m e t a r a s ı n d a k i iletişim v e y a z ı ş m a l a r , i n c e l e m e
v e a r a ş t ı r m a için değerli k a y n a k l a r o l u ş t u r u y o r d u . T e k l i f e d i l e n k ü t ü p h a
n e , b u t ü r d o k ü m a n l a r için ideal bir arşiv o l u ş t u r a c a k t ı . Ü ç ü n c ü s ü , d ü n y a
y a k ı n t a r i h t e , iki d ü n y a savaşı ile h a r a p o l m u ş t u . D ü n y a g ü v e n l i ğ i , e n faz
la ö n e m taşıyan konuydu ve açıkça, savaş nedenleri hakkında araştırma
y a p ı l m a s ı n ı v e u l u s l a r a r a s ı barışı k o r u m a y o l l a r ı n ı n o l u ş t u r u l m a s ı n ı ge
r e k t i r i y o r d u . B u tür a r a ş t ı r m a l a r ı n b u l g u l a r ı v e s o n u ç l a r ı n ı n s a k l a n m a s ı
için, fiziksel bir d e p o y a ihtiyaç d u y u l u y o r d u . 2
1938 y ı l ı n d a n beri Ç i n ' d e k i iki r a k i p parti, Milliyetçi Parti y a d a G u o
M i n D a n g v e K o m ü n i s t Parti y a d a G o n g C h a n D a n g , J a p o n işgaline kar
şı p r a t i k ve p r o b l e m l i bir k o a l i s y o n i ç i n d e y d i . 1941 y ı l ı n d a k i , Milliyetçi
O r d u n u n Ç i n ' i n g ü n e y i n d e K o m ü n i s t G ü ç l e r i n e r e d e y s e t a m a m e n y o k et
tiği W a n N a n olayı, iki parti a r a s ı n d a k i d e r i n ve k ö k l ü g ü v e n s i z l i ğ i açık
ç a o r t a y a k o y m a k t a y d ı v e J a p o n y a ' n ı n t e s l i m o l m a s ı ile II. D ü n y a Savaşı
n ı n s o n a e r m e s i , bu kırılgan k o a l i s y o n u n f e s h e d i l m e s i n i n ilk belirtisiydi.
J a p o n l a r ı n t e s l i m o l m a s ı n d a n s o n r a k i b i r k a ç hafta içinde, iki parti de bir
b i r l e r i n i s u ç l a m a y a b a ş l a m ı ş t ı v e h e r biri diğerini savaş ç a b a l a r ı n a fazla
k a t k ı d a b u l u n m a m a k l a s u ç l u y o r d u . H a n g i tarafın savaş suçlularını alaca-
gına, d ü ş m a n s i l a h l a r ı n ı v e d i ğ e r c i h a z l a r ı e l d e e d e c e ğ i n e v e t e s l i m o l m a
d o k ü m a n l a r ı n ı i m z a l a y a c a ğ ı n a d a i r ö n e m l i g ö r ü ş ayrılıkları b u l u n u y o r d u .
B u k o n u l a r d a n h e r h a n g i biri, ç e k i ş m e k o n u s u h a l i n e g e l e b i l i r v e p o t a n s i
yel o l a r a k y e n i bir a n l a ş m a z l ı k t u r u n a n e d e n olabilirdi.
Batı g ö r ü ş ü n ü t e m s i l e d e r e k B a ş k a n T r u m a n , A m e r i k a ' n ı n , " g ü ç l ü ,
birleşmiş ve demokratik Ç i n " oluşturulması konusundaki taahhüdünü
y e n i l e m i ş v e C h i a n g K a i - S h e k ' i n C h o n g Q i n g ' d e k i M i l l i y e t ç i l e r i ile,
M a o Z e d o n g ' u n Y a n A n ' d a k i K o m ü n i s t l e r i a r a l a r ı n d a bir a n l a ş m a sağla
m a v e bir k o a l i s y o n h ü k ü m e t i o l u ş t u r m a y o l l a r ı n ı a r a m a k ü z e r e , G e n e r a l
M a r s h a l l ' ı g ö n d e r m i ş t i . A n c a k iki taraf da diğeri ile u z l a ş m a y a niyetli d e
ğildi. Ç a t ı ş m a E k i m 1 9 4 6 ' d a d e v a m e t m i ş t i . B a ş l a n g ı ç t a A m e r i k a Birleşik
D e v l e t l e r i silah a m b a r g o s u u y g u l a m ı ş t ı . M a y ı s 1 9 4 7 ' d e n s o n r a , Milliyet
ç i H ü k ü m e t e y a r d ı m eli u z a t m a y a b a ş l a d ı .
D o ğ u B l o k u n u t e m s i l e n , Stalin d e , C h i a n g ' ı n , K o m ü n i s t l e r i n y e n e m e
yeceği kadar güçlü olduğu, a m a Sovyetlerin Mançurya, Moğolistan ve
Xinjiang'daki (Sincan) menfaatlerine meydan okumaya yetecek kadar
güçlü olmadığı varsayımıyla, Milliyetçilere kur yapmaya başlamıştı.
S S C B 1 4 A ğ u s t o s 1945 t a r i h i n d e Milliyetçi h ü k ü m e t l e d o s t l u k a n l a ş m a s ı
imzalamıştı. O d ö n e m d e k i Sovyet politikası, Komünistleri, Milliyetçi
lerle b i r l i k t e ç a l ı ş a r a k b i r k o a l i s y o n h ü k ü m e t i o l u ş t u r m a y a t e ş v i k e t m e k
ti. C h i a n g ' ı n o n a y ı n ı alan S o v y e t l e r , s i s t e m a t i k bir ş e k i l d e M a n ç u r y a ' n ı n
sanayi cihazlarını yağmalamış ve Çin Doğu demiryolu üzerindeki eski
h a k l a r ı n ı geri a l m ı ş l a r d ı . M o l o t o v , aynı z a m a n d a , A m e r i k a B i r l e ş i k D e v
letlerinin d a n ı ş m a n l a r ı n ı geri ç e k m e s i k o n u s u n d a ısrar e t m i ş t i . 3 B i r b a ş k a
d e y i ş l e 1945 yılında, Ç i n ' i n ü z e r i n d e , e n i y i m s e r b a k ı ş açısıyla, belirsizli
ğin k a r a b u l u t l a r ı d o l a ş ı y o r d u . K o m ü n i s t l e r l e M i l l i y e t ç i l e r a r a s ı n d a c i d d i
bir ç a t ı ş m a , belirgin bir olasılıktı.
İşte b u t e h d i t k â r k o ş u l l a r altında, M a r s h a l l b a r ı ş a aracılık e t m e k a m a
cıyla Ç i n ' e gönderilmeden önce, Roosevelt Kütüphanesinin kurulması
teklifi y a p ı l m ı ş t ı . T r u m a n tarafından d ü z e n l e n e n bir b a s ı n t o p l a n t ı s ı n d a
sorulan sorulara ve cevaplara bakıldığında, o dönemde, 19 Kasım
1 9 4 5 ' d e , B a ş k a n ı n Birleşik D e v l e t l e r i n h a n g i tarafı d e s t e k l e y e c e ğ i n i açık
ç a b e l i r t m e d i ğ i a n l a ş ı l m a k t a d ı r . 4 A n c a k , a y n ı yılın 1 5 A r a l ı k ' ı n d a , B i r l e
şik D e v l e t l e r Ç i n ' e y ö n e l i k p o l i t i k ilkelerini a ç ı k l a m ı ş t ı . B u d o k ü m a n l a
A m e r i k a Birleşik D e v l e t l e r i , s a d e c e M i l l i y e t ç i H ü k ü m e t i d e s t e k l e y e c e ğ i
3
ni ve Komünist Güçlerin dağılması gerektiğini açıkça belirtiyordu. Mayıs
1 9 4 5 ' d e , Milliyetçi P a r t i n i n Altıncı K o n g r e s i t o p l a n t ı h a l i n d e y k e n , e n bü
y ü k e n d i ş e s i M i l l i y e t ç i l e r i n Birleşik D e v l e t l e r d e s t e ğ i alıp a l a m a y a c a ğ ı y
dı. Milliyetçi H ü k ü m e t ile, G e n e r a l J o s e p h Stilwell a l t ı n d a k i A B D askeri
k o m u t a s ı a r a s ı n d a k i g e r g i n ilişki d i k k a t e a l ı n d ı ğ ı n d a , A m e r i k a l ı bir b a ş k a
nın a n ı s ı n a ulusal bir k ü t ü p h a n e k u r u l m a s ı teklifi, A m e r i k a n h ü k ü m e t i n i
m e m n u n e t m e k o n u s u n d a , k ü ç ü m s e n e m e y e c e k o l a ğ a n ü s t ü bir girişim gi
bi g ö r ü n m e k t e d i r .
Milliyetçi H ü k ü m e t i n R o o s e v e l t K ü t ü p h a n e s i k u r m a y a n i y e t l e n d i ğ i h a
beri a ç ı k l a n d ı ğ ı n d a , b i r ç o k m e k â n ö n e r i l d i . P e k i n , X i ' a n v e C h o n g Q i n g
şanslı a d a y l a r a r a s ı n d a y d ı . P e k i n d e ğ e r l e n d i r m e y e a l ı n m ı ş t ı . Ç ü n k ü Ç i n ' i n
b a ş k e n t i y d i v e son y ü z y ı l l a r d a bir kültürel m e r k e z d i . D i ğ e r b i r ç o ğ u n u n
y a n ı n d a , m e ş h u r üniversiteleri a r a s ı n d a P e k i n Ü n i v e r s i t e s i , Y e n - c h ' i n g
Üniversitesi ve C h i n g H u a Üniversitesi yer alıyordu. Xi'an, 13 hanedan
b o y u n c a Ç i n ' i n antik b a ş k e n t i o l m u ş t u v e savaş f e l a k e t i n d e n k a ç m a y ı ba
şaran a z s a y ı d a b ü y ü k ş e h i r d e n biriydi. T e m m u z 1 9 4 5 ' d e W a n g W e i z h i ,
Milliyetçi K o n g r e d e n 3 1 s e n a t ö r a r k a d a ş ı y l a birlikte, R o o s e v e l t K ü t ü p h a
nesinin X i ' a n ' d a kurularak, bütün kuzeybatı bölgesinin kültür merkezi
olarak h i z m e t v e r m e s i n i t a l e p e d e n kararı d e s t e k l e m i ş t i . 6 C h o n g Q i n g ' i n
s e ç i l m e s i n i n n e d e n i ise s a v a ş b a ş k e n t i o l m a s ı y d ı . . Ü l k e n i n o d ö n e m d e k i
b a ş k e n t i v e M i l l i y e t ç i H ü k ü m e t i n bir s o n r a k i hedefi o l a n N a n j i n g ' d e n
b a h s e d i l m e m i ş t i bile. 1946 s o n b a h a r ı n d a Milliyetçi H ü k ü m e t i n b a ş k a n ı
C h i a n g K a i - S h e k son kararı v e r m i ş t i . C h o n g Q i n g , Milliyetçi h ü k ü m e t i n
savaş b a ş k e n t i , yeni ulusal k ü t ü p h a n e n i n yeri o l a c a k t ı . 7 B u n u t a k i b e n sa
vaş b a ş k e n t i n d e b u l u n a n M e r k e z Ulusal K ü t ü p h a n e s i n i n , E ğ i t i m B a k a n l ı
ğ ı n ı n e m r i y l e , e n d e r kitapları h a r i ç , aktif k o l e k s i y o n u n u terk e d e r e k ,
Ç i n ' i n b a ş k e n t i N a n j i n g ' e geri d ö n m e s i i s t e n m i ş t i . Yeni R o o s e v e l t K ü t ü p
h a n e s i , y a k l a ş ı k 100.000 kitaplık b u k i t a p k o l e k s i y o n u n u m i r a s alacaktı. 8
E ğ i t i m B a k a n l ı ğ ı , y e n i k ü t ü p h a n e için bir hazırlık k o m i t e s i oluştur
makla görevlendirilmişti. 1945 yılının s o n u n d a bir k o m i t e üyeliği listesi
ö n e r d i . Ç i n ' i n e n y ü k s e k idari birimi o l a n Y ö n e t i m Kurulu b u n u , bir son
raki yılın H a z i r a n a y ı n d a o n a y l a d ı . 9 Liste, z a m a n ı n e n ö n d e g e l e n h ü k ü
m e t liderleri, b i l i m a d a m l a r ı v e politikacıları ile d o l u y d u . B u , dış d ü n y a y a
k a r ş ı , b u p r o j e n i n s a v a ş s o n r a s ı n d a y e n i d e n y a p ı l a n m a ç a b a l a r ı içinden e n
y ü k s e k ö n c e l i ğ e s a h i p o l d u ğ u n a d a i r bir b a ş k a m e s a j d ı .
K o m i t e Z h u J i a h u a ' n ı n b a ş k a n l ı ğ ı n d a , z a m a n ı n b i r ç o k politik, kültürel
v e e ğ i t i m l i d e r l e r i n d e n o l u ş u y o r d u v e ulusal h ü k ü m e t t a r a f ı n d a n p r o j e y e
verilen özel ö n e m i yansıtıyordu. Başkan Zhu, Milliyetçi H ü k ü m e t t e Eği
tim Bakanı olarak görev yapıyordu ( 1 9 3 2 - 1 9 3 3 ; 1944-1948). H a b e r l e ş m e
Bakanlığı (1932-1935) ve İnceleme Kurulu Başkan Yardımcılığı yapmış
tı. 1 9 3 9 ' d a n M a y ı s 1 9 4 4 ' e k a d a r M i l l i y e t ç i Partinin Y ö n e t i m K u r u l u Baş
kanlığını yapmıştı. Ayrıca Sinica Akademisinin genel sekreteri
( 1 9 3 6 - 1 9 3 8 ) v e r e k t ö r vekili ( 1 9 4 0 - 1 9 5 8 ) o l a r a k g ö r e v y a p m ı ş t ı . 1 » Bir
b a ş k a g ö z e ç a r p a n ü y e , 1928 y ı l ı n d a n s o n r a y a k l a ş ı k o n yıl b o y u n c a Mil
liyetçi Partinin S o r u ş t u r m a K o m i s y o n u n u y ö n e t m i ş o l a n C h e n L i f u ' y d u .
Milliyetçi Parti M e r k e z T e ş k i l a t ı n ı n G e n e l S e k r e t e r i ( 1 9 2 9 - 1 9 3 1 ) , Y ö n e
t i m K u r u l u B a ş k a n ı ( 1 9 3 2 - 1 9 3 6 ; 1 9 3 8 - 1 9 3 9 ; 1 9 4 4 - 1 9 4 8 ) v e E ğ i t i m Ba
k a n ı ( 1 9 3 8 - 1 9 4 4 ) o l a r a k g ö r e v y a p m ı ş t ı . 1948 y ı l ı n d a Y a s a m a K u r u l u
n u n Başkan Yardımcısı ve sonra da Bakan o l m u ş t u . " K o m i t e n i n Sek
reteri, Pekin Üniversitesinin, Üniversite Kütüphanesi m ü d ü r ü olan Yan
Wenyu'ydu.
Y e d i ileri g e l e n ü y e d a h a k o m i t e y i t a m a m l ı y o r d u . C h a i n g M e n g l i n P e
kin Ü n i v e r s i t e s i n d e 1919 y ı l ı n d a d e k a n v e 1923 y ı l ı n d a r e k t ö r vekili,
1 9 3 8 ' d e n 1940 y ı l ı n a k a d a r d a E ğ i t i m B a k a n ı olarak g ö r e v y a p m ı ş , d a h a
12
s o n r a P e k i n Ü n i v e r s i t e s i n e r e k t ö r o l a r a k geri d ö n m ü ş t ü . C h i a n g Tingfu,
1936 y ı l ı n d a S o v y e t l e r Birliğine B ü y ü k e l ç i o l m a d a n ö n c e , Q i n H u a Ü n i
versitesi ile N a n k a i Ü n i v e r s i t e s i n d e h o c a l ı k y a p m ı ş t ı . 1938 y ı l ı n d a Y ö n e
t i m K u r u l u n u n Politik K o m i s y o n u n u n b a ş k a n l ı ğ ı n a a t a n m ı ş t ı . 1947 yılın
d a B i r l e ş m i ş M i l l e t l e r D a i m i T e m s i l c i s i v e 1961 y ı l ı n d a A m e r i k a B i r l e ş i k
D e v l e t l e r i B ü y ü k e l ç i s i y d i . 1 3 T a r i h ç i Fu S i n i a n , 4 M a y ı s H a r e k e t i n i n lide
riydi v e S i n i c a A k a d e m i s i n i n T a r i h v e F e l s e f e E n s t i t ü s ü n ü o r g a n i z e e t m i ş
ti. Yirmi y ı l d a n fazla s ü r e y l e b u n u n m ü d ü r l ü ğ ü n ü y a p m ı ş v e Ç i n - J a p o n
s a v a ş ı sırasında S i n i c a A k a d e m i s i n i n r e k t ö r vekilliğini y ü r ü t m ü ş t ü . 1 4 H u
S h i h , ö n e m l i bir e n t e l e k t ü e l d i . Y a z ı d a a n a d i l i n k u l l a n ı m ı n ı n a r t ı r ı l m a s ı n
daki çabaları 1920'lerdeki edebi ve kültürel hareketlere canlılık kazandır
mıştı. 1938'den 1942'ye kadar A m e r i k a Birleşik Devletlerinde Çin Büyü
kelçiliği y a p m ı ş t ı . 1958 y ı l ı n d a T a i w a n ' d a S i n i c a A k a d e m i s i n i n r e k t ö r ü y -
15
du. W a n g Shijie, 1 9 2 9 ' d a n 1 9 3 2 ' y e k a d a r W u h a n Ü n i v e r s i t e s i n i n rek
t ö r l ü ğ ü n ü ü s t l e n m i ş t i . 1933 ile 1936 a r a s ı n d a E ğ i t i m B a k a n ı v e s o n r a d a ,
16
1945 ile 1948 a r a s ı n d a D ı ş i ş l e r i B a k a n ı o l a r a k g ö r e v y a p m ı ş t ı . Wong
W e n h a o , Ç i n ' i n Jeolojik P l a n l a m a s ı n ı n k u r u c u s u o l d u ğ u n d a n v e y ı l l a r c a
m ü d ü r ü olarak görev y a p t ı ğ ı n d a n , Ç i n ' d e coğrafi a r a ş t ı r m a n ı n ö n c ü s ü sa
yılıyordu. 1938'den 1 9 4 5 ' e k a d a r , E k o n o m i k İşler B a k a n l ı ğ ı y a p m ı ş t ı .
1947 a n a y a s a s ı a l t ı n d a Y ö n e t i m K u r u l u n u n s e ç i m l e g e l e n ilk b a ş k a n ı y
d ı . ' 7 S o n o l a r a k , Yuan T o n g l i , A B D ' d e e ğ i t i m g ö r d ü ğ ü n d e n , s e ç k i n bir
k ü t ü p h a n e yöneticisi o l a r a k d e ğ e r l e n d i r i l i y o r d u . 1945 y ı l ı n d a Ç i n ' i n Ulu
sal K ü t ü p h a n e s i n i n m ü d ü r ü y d ü v e Ç i n ' l e Batı a r a s ı n d a k i b i r ç o k d e ğ i ş i m
programının sorumlusuydu.lx Mayıs 1947'de, Roosevelt Kütüphanesi Ha
zırlık K o m i t e s i n i n S e k r e t e r i Y a n W e n y u A B D ' y e özel o l a r a k s e y a h a t e d e
rek, A m e r i k a n H ü k ü m e t i n d e n v e h a l k ı n d a n , Ç i n ' i n , B a ş k a n R o o s e v e l t ' i n
adı verilen bir k ü t ü p h a n e k u r u l m a s ı k o n u s u n d a k i ç a b a l a r ı n a d e s t e k a r a m a
g i r i ş i m i n d e b u l u n m u ş t u . Jiao Yu Tong Xun ( E ğ i t i m B ü l t e n i ) ' n e g ö r e , 1 9
Y a n v e g r u b u E l e a n o r R o o s e v e l t ' l e b u l u ş m u ş v e R o o s e v e l t a i l e s i n d e n ha
tıralarını almıştı. B u n a ilaveten Yan, A m e r i k a n K ü t ü p h a n e Birliğinin
( A L A ) yıllık k o n f e r a n s ı n ı n o t u r u m l a r ı n a k a t ı l m ı ş v e A m e r i k a l ı K ü t ü p h a
n e c a m i a s ı n a Ç i n ' i n bir R o o s e v e l t K ü t ü p h a n e s i k u r m a k t a o l d u ğ u n u bildir
m i ş t i . S o n u ç olarak, çeşitli k ü t ü p h a n e l e r t a r a f ı n d a n , N e w York H a l k Kü
t ü p h a n e s i n d e n g ö n d e r i l e n kart k a t a l o g u d â h i l , y a k l a ş ı k 2 0 . 0 0 0 k i t a p bağış
l a n m ı ş t ı . 2 0 Yedi aylık ziyareti s ı r a s ı n d a Y a n ç o k s a y ı d a politikacı v e p r o
f e s y o n e l l e t a n ı ş m ı ş v e k a p s a m l ı bir t u r d a , 2 3 farklı e y a l e t t e m u h t e l i f tür
21
deki kütüphaneleri gezmişti.
1948 y ı l ı n a g e l i n d i ğ i n d e , C h o n g Q i n g ' d e teklif e d i l e n R o o s e v e l t K ü
t ü p h a n e s i , k i t a p o l a r a k y ü k s e k s a y ı d a ö n e m l i katkılar e l d e e t m i ş t i . M e r k e
zi U l u s a l K ü t ü p h a n e d e n m i r a s aldığı 100.000 kitaba ek olarak, R o o s e v e l t
Kütüphanesi 1947 s o n u n d a , ulusal v e a k a d e m i k k ü t ü p h a n e l e r e y a r d ı m c ı
o l m a k a m a c ı y l a y a p ı l a n t a k v i y e ç a b a l a r ı n ı n bir parçası olarak, E ğ i t i m Ba
kanlığından yaklaşık 100.000 k i t a p a l m ı ş t ı . 2 2 2 0 0 . 0 0 0 ' d e n fazla k i t a p l a
k ü t ü p h a n e gerçek hale gelme konusunda önemli adımlar atmıştı. Ancak,
bu a r a d a , b ü t ü n ü l k e K o m ü n i s t l e r l e Milliyetçiler a r a s ı n d a bir iç savaş pat
l a m a s ı n ı n o r t a s ı n d a k a l m ı ş v e 1948 s o n u n a g e l i n d i ğ i n d e Milliyetçiler, b ü
y ü k b i r K o m ü n i s t t a a r r u z u k a r ş ı s ı n d a geri ç e k i l m e k t e y d i . O c a k 1 9 4 9 ' d a
h e m T i a n Jin, h e m d e P e k i n , K u z e y Ç i n ' d e k i e n ö n e m l i şehirler d ü ş m ü ş
23
tü. U l u s a l H ü k ü m e t i n e s a s varlığı s ö z k o n u s u y k e n , k u r u l m a k t a o l a n bir
ulusal k ü t ü p h a n e n i n yazgısı d a h a d a belirsiz bir h a l e g e l m i ş t i . G e r ç e k t e n
d e , m e v c u t b ü t ü n k a y n a k l a r d a n s a d e c e , i ç i n d e R o o s e v e l t K ü t ü p h a n e s i bu
l u n m a s ı g e r e k e n bir o k u m a o d a s ı n ı n h a l k a açık o l d u ğ u bir tarih belirlene-
b i l m e k t e d i r . 2 4 K ü t ü p h a n e n i n k e n d i s i , 2 0 0 . 0 0 0 ' d e n fazla kitabı v e y a k l a ş ı k
o t u z k ü t ü p h a n e c i v e d e s t e k e l e m a n ı ile, h i ç b i r z a m a n R o o s e v e l t K ü t ü p h a
n e s i olarak a ç ı l m a m ı ş t ı . K a s ı m 1 9 4 9 ' d a C h o n g Q i n g K o m ü n i s t Birlikleri
tarafından ele g e ç i r i l d i k t e n s o n r a , R o o s e v e l t K ü t ü p h a n e s i , G ü n e y b a t ı Böl
g e s i n d e H a l k ı n K ü t ü p h a n e s i o l m u ş , b ö y l e c e Ç i n ' d e , bir A m e r i k a n b a ş k a
n ı n ı n adını t a ş ı y a n m o d e r n bir ulusal k ü t ü p h a n e n i n k u r u l m a s ı d e s t a n ı d a
sona erdirilmişti.
P e k i , k ü t ü p h a n e y i k i m k a y b e t m i ş t i ? E n belirgin g ü n a h k â r i ç savaştı.
A m a k o m ü n i s t l e r tarafından ele g e ç i r i l m e s e y d i , R o o s e v e l t K ü t ü p h a n e s i
k e s i n o l a r a k s ü r d ü r ü l e b i l i r d i . A n c a k , d a h a y a k ı n d a n b a k ı l d ı ğ ı n d a , d a h a te
m e l soru o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r - k ü t ü p h a n e n i n k a y b e d i l m e s i m i d ü ş ü n ü l
müştü?
S a v a ş ı n f e l a k e t i n d e n s o n r a , b i r ç o k kişi d e m o k r a t i k , b i r l e ş m i ş v e g ü ç
l ü bir Ç i n h a y a l e d i y o r d u . T a b i i , A B D H ü k ü m e t i , A r a l ı k 1 9 5 4 ' d e ilan
edilen Ç i n ' e yönelik politikasında açıkça bu görüşü desteklemişti.23 Böy
l e bir h a v a d a , iki taraf d a d i ğ e r i n d e n k u r t u l m a k istese d e , h e m K o m ü n i s t
ler, h e m d e M i l l i y e t ç i l e r dış d ü n y a n ı n y a n ı sıra, Ç i n h a l k ı n a d e m o k r a s i ,
b a r ı ş , refah v e h e p s i n i n ö t e s i n d e k o a l i s y o n d ü ş ü n c e s i y a n s ı t m a h e v e s i n -
d e y d i . A B D d e s t e ğ i v e s e m p a t i s i n i k a z a n m a n ı n k a d e r l e r i için z o r u n l u ol
d u ğ u n u a n l a d ı k l a r ı n d a n , M i l l i y e t ç i l e r A m e r i k a l ı l a r ı m u t l u e t m e k için h e
m e n h e r şeyi y a p m a y ı h a z ı r d ı . Bir A m e r i k a n B a ş k a n ı n ı n o n u r u n a u l u s a l
bir k ü t ü p h a n e yapılmasını - saygının, bilginin ve minnettarlığın sembolü
- ö n e r m e k t e n d a h a iyi bir j e s t y a p ı l a b i l i r m i y d i ? M i l l i y e t ç i l e r dış d ü n y a
n ı n , ö z e l l i k l e A B D H ü k ü m e t i n i n b u teklifi y a p a n l a r ı n K o m ü n i s t l e r d e ğ i l ,
Milliyetçiler olduğunun bildiğinden emin olmak istiyordu. B a ş ı n d a n be
ri, bir R o o s e v e l t K ü t ü p h a n e s i k u r m a planı fazlasıyla p o l i t i k t i . E ğ e r M i l
liyetçi H ü k ü m e t g e r ç e k t e n d e b ö y l e bir k ü t ü p h a n e n i n b a ş a r ı l ı o l m a s ı n ı is
tiyorduysa, kütüphane komitesi kesinlikle, kendi a d a m l a r ı n a ilave olarak,
k o a l i s y o n u n d i ğ e r t a r a f ı n d a n d a ü y e l e r v e y a p o l i t i k e ğ i l i m i o l m a y a n ta-
n ı n m ı ş p e r s o n e l bile e k l e m e l i y d i . B u g ü n e k a d a r ç ı k a r d a n k a y ı t l a r ı n hiç
birisi, b u d ü ş ü n c e n i n a k l a g e l d i ğ i n i g ö s t e r m e m e k t e d i r . Teklif, M i l l i y e t ç i
liderler ve h ü k ü m e t g ö r e v l i l e r i n d e n o l u ş a n etkili bir ü y e l i k listesi ile süs
lenerek, Milliyetçi H ü k ü m e t tarafından, A D B Hükümetine yaranmak
a m a c ı y l a g ö n d e r i l e n bir j e s t gibi g ö r ü n m e k t e d i r . M ü ş t e r e k b i r ç a b a olsay
dı, K o m ü n i s t H ü k ü m e t i n , e n a z ı n d a n b i r k a ç yıl s ü r e y l e , k ü t ü p h a n e y i m u
hafaza etmeyi düşünmesi mantıklı olabilirdi. Ne de olsa kütüphane Ko
m ü n i s t H ü k ü m e t l e A B D a r a s ı n d a e n d e r r a s t l a n a c a k bir d i y a l o g fırsatı su
nuyordu.
Milliyetçi H ü k ü m e t i n b ü n y e s i n d e k i Hazırlık K o m i t e s i t a r a f ı n d a n , kü
t ü p h a n e teklifini k a m u o y u n a a ç ı k l a y a r a k A m e r i k a Birleşik D e v l e t l e r i n i n
h o ş g ö r ü s ü n ü k a z a n m a k için g ö s t e r i l e n b ü t ü n ç a b a l a r a r a ğ m e n , A m e r i
k a ' d a n g e l e n tepkiler - ö z e l l i k l e de h ü k ü m e t t e n - fazla sıcak d e ğ i l d i . Bu
d u r u m Hazırlık K o m i t e s i üyelerini hayal kırıklığına u ğ r a t m ı ş o l m a l ı . Ç i n
İç S a v a ş ı n ı t a k i b e n , M i l l i y e t ç i l e r i n teklifinin yalnızlığı, y e t e r s i z hazırlık
lar v e A B D h ü k ü m e t i n i n b e l i r g i n d e s t e k eksikliği bir a r a y a g e l e r e k Ç i n ' i n
R o o s e v e l t K ü t ü p h a n e s i n i yok e t m i ş t i . A n c a k , t a m a m e n y o k e d i l m e s i n i n
b o y u t u hâlâ b i l i n m e m e k t e d i r .
C h o n g Q i n g ' d e k i H a l k ı n K ü t ü p h a n e s i ş i m d i , d a h a ö n c e R o o s e v e l t Kü
t ü p h a n e s i için d ü ş ü n ü l e n y e r d e b u l u n m a k t a d ı r . 1 9 9 8 ' d e n itibaren, y e n i
bilgiler a l m a k ü m i d i y l e , halef k ü t ü p h a n e ile irtibat k u r m a y a çalıştık. A r a ş
t ı r m a m ı z ı n iki yılında h i ç b i r c e v a p a l a m a d ı k . Çinli m e s l e k t a ş l a r ı m ı z b i z e
kişisel olarak y a n l ı ş k a p ı y ı ç a l d ı ğ ı m ı z ı s ö y l e d i . K o m ü n i s t Ç i n , R o o s e v e l t
K ü t ü p h a n e s i d i y e bir şeyin varlığını h i ç b i r z a m a n kabul e t m e m i ş t i . Aksi
n e , b ö y l e bir k ü t ü p h a n e k u r m a g i r i ş i m i , k e n d i kaderlerini k u r t a r m a k a m a
c ı y l a A m e r i k a ' n ı n d e s t e ğ i n i a l m a k için M i l l i y e t ç i l e r tarafından gösterilen
b a ş a r ı s ı z bir ç a b a y d ı . A n c a k , T e m m u z 2 0 0 0 ' d e Çinli bir k ü t ü p h a n e c i m e s
l e k t a ş ı m ı z , R o o s e v e l t K ü t ü p h a n e s i n i n g e r ç e k t e n d e var o l d u ğ u n u v e hatta
k e n d i w e b sayfası ile ö v ü n d ü ğ ü n ü b i l d i r d i : C h o n g Q i n g ' d e k i H a l k ı n Kü
t ü p h a n e s i n i n w e b sayfası. Ö n c e " C h o n g Q i n g K ü t ü p h a n e s i n i n T a r i h i " n e
gittik v e a ş a ğ ı d a k i a ç ı k l a m a y ı o k u d u k :
III
gibi, bir R o o s e v e l t K ü t ü p h a n e s i k u r u l m a k t a v e t e ş v i k e d i l m e k t e d i r v e
Ç i n ' i n R o o s e v e l t K ü t ü p h a n e s i b a ş l a d ı ğ ı n o k t a y a geri d ö n m ü ş t ü r . A m e r i
kalıların y a r d ı m l a r ı n ı k a z a n m a k için ö n e r i l e n v e k u r u l a n , a n l a ş ı l a n M a o
yılları v e h e m e n s o n r a s ı n d a g e l e n l e r i n d ö n e m l e r i b o y u n c a bir ş e k i l d e ya
ş a m a y ı b a ş a r a n k ü t ü p h a n e , ş i m d i y e n i Ç i n ' i - ve m u h t e m e l e n Batı ile iliş
kilerini - teşvik e t m e k için y e n i d e n c a n l a n d ı r ı l m a k t a d ı r . T a r i h i k e ş f e d i l m i ş
v e y e n i d e n keşfedilmiştir. Bildiri çağrısı, d e v a m e d e n bir tarih g ö r ü n ü m ü
nü v e r m e k için y a p ı l m ı ş t ı r . H e r h a n g i bir anı kitabının d o ğ r u l a n a b i l i r ol
m a s ı i h t i m a l d â h i l i n d e d e ğ i l d i r . A s l ı n d a k ü t ü p h a n e n i n , h e r h a n g i bir za
m a n d a çalışan bir k ü t ü p h a n e o l a r a k h i z m e t v e r i p v e r m e d i ğ i h â l â c e v a p l a n
m a m ı ş bir s o r u d u r . T a r i h i h â l â y a p ı m a ş a m a s ı n d a d ı r .
Notlar
1. Don W. Wilson, "Başkanlık Kütüphaneleri: Olgunlaşma yolunda gelişmeler",
3 aylık Başkanlık İncelemeleri Dergisi, 21 ( 1991 ): 9
2. Luo Si Fu Tu Shu Guai) Chou Bei Wei Yuan Hui (Roosevelt Kütüphanesi için
Hazırlık Komitesi), "Chuan She Luo Si Fu Tu Shu Guari Zhi Qu" (Bir Roose
velt Kütüphanesi Kurmanın Amacı). Jiao Yu Tong Xun (Eğitim Bülteni), 2
(1946):4.
3. "Uluslararası İlişkiler, Britannica Ansiklopedisi On-line. http://search.
eb.com/bol/topic?eu=108377&sctn=I2 (25 Ağustos 2000 tarihinde girilmiştir)
4. Birleşik Devletler Hükümeti Baskı Bürosu, Birleşik Devletler Başkanlarının
Kamu Bildirileri: Harry S. Truman, 1945 (Washington, DC, 1945), s. 512-513.
5. Aynı eser, s. 543-546
6. Xiao Xi (Haberler). Zhong Hua Tu Shu Guan Xie Hui Hui Bao (Çin Kütüpha
ne Birliği gazetesi), 19 (1946): 4-5.
7. Xiao Xi (Haberler). Jiao Yu Tong Xun (Eğitim Bülteni), 2 (Ekim 1946)
8. Aynı eser.
9. Xiao Xi (Haberler). Zhong Hua Tu Shu Guan Xie Hui Hui Bao (Çin Kütüpha
ne Birliği gazetesi), 19 (1946): 4-5.
1 O.Howard Booman ve Richard Howard, ed., Çin Cumhuriyetinin Bibliyografik
Sözlüğü, 5 cilt (New York: Columbia Üniversitesi baskısı, 1967), 1: 437.
11. Aynı eser, s. 206.
12. Aynı eser, s. 346.
13. Aynı eser, s. 358.
14. Aynı eser, 2: 43
15. Aynı eser, s. 167.
16. Aynı eser, s. 395
17. Aynı eser, s. 411
18. Aynı eser, 4: 89-92
19. Xiao Xi (Haberler). Jiao Yu Tong Xun (Eğitim Bülteni), 4 (Ocak 1948)
20. Xiao Xi (Haberler). Jiao Yu Tong Xun (Eğitim Bülteni), 3 (Ekim 1947)
21. Wenjun Zhou, Tu Shu Guan Qing Bao Xue Ci Dian (Kütüphane ve Bilişim Bi
limleri Sözlüğü) (Pekin: Shu Mu Wen Xian yayınevi, 1991), s. 60
22. Xiao Xi (Haberler). Jiao Yu Tong Xun (Eğitim Bülteni), 4 (Ocak 1948)
23. "Uluslararası İlişkiler, Britannica Ansiklopedisi On-line. http://search.
eb.com/bol/topic?eu=108377&sctn=12 (9 Ağustos 1999 tarihinde girilmiştir)
24. "Tu Shu Guan Qing Bao Xue Dang An Xue" (Kütüphane ve Bilişim Bilimle
ri), Zhong Guo Da Bai Ke Quan Shu (Büyük Çin Ansiklopedisi) (Pekin: Zhong
Guo Da Bai Ke Quan Shu Chu Ban She, 1993), s. 31
25. Birleşik Devletler Hükümeti Baskı Bürosu, Birleşik Devletler Başkanlarının
Kamu Bildirileri: Harry S. Truman, 1945 (Washington, DC, 1945).
26. "Chong Qing Kütüphanesi", bulunduğu yer: http://www.cqlib.org/history.htm.
27 Temmuz 2000.
27. Rui Wang (rw6@humboldt.edu), Çin'in Roosevelt Kütüphanesi", Chong Qing
Kütüphanesi müdürüne e-posta, (cqtsq@cqlb.org) 27 Temmuz 2000; Chong
Qing Kütüphanesi (cqtsq@cqlib.org), "Dr Wang'a mektup", Rui Wang'a e-
posta rw6@humboldt.edu), 3 Ağustos, 2000.
28. Terminoloji Çin Hükümeti propagandasıdır: iki medeniyetle, maddi medeniyet
ile ruhani/ahlaki medeniyet kastedilmektedir.
29. "Bildiri çağrısı", bulunduğu yer: http://www.cqlib.org/zhenwen.htm, 27 Tem
muz 2000.
14
nı ;
ca hizmet ediyordu: "Devlet işlerinde de olsa, dini konularda da olsa, ulu
sal bir duygu yaratılması? 9 Eşsiz metinlere sahip olunması ve bunların in
celenmesi, Tibet Budizm'inin çeşitli "okullar"ının ayırt edilmesi açısından
da önemliydi. Örneğin, 25 ya da daha fazla ciltlik baskılar halindeki Sak
lı Metinlerin Değerli Hazinesi, Nyingmapa ve Kargyupa okulları için
önemliydi.
Baskı kalıbı kullanılarak baskı yapılmasına on beşinci yüzyılda, hemen
hemen Avrupa'da hareketli metal türde matbaanın kabul edildiği zaman
da başlanmıştı. Her hangi bir boyuttaki manastır muskalar ve dua bayrak
ları basabilirken, büyük manastırlar, baskı kalıpları içeren baskı dükkânla
rı ve on binlerce blok barındıran odalarla övünüyordu. Tibetliler, her blok
ta yedi ile on sayfanın çoğaltıldığı ilk ve zahmetli yöntem olan tahta kalıp
baskısına o kadar bağlanmışlardı ki, yirminci yüzyılın ortalarına gelince
ye kadar başka her hangi bir yönteme ilgi göstermemişlerdi. 1 0 Baskı kalı
bı ile basımın gelişmesinden sonra bile, Tibetçe kitapların formatı aynı
kalmıştı: her birisi, yaklaşık 10 cm yüksekliğinde ve 25 cm genişliğinde,
muhteşem bir şekilde oyulmuş dikdörtgen tahtalarla kaplanmış, Hint hur
ma yaprağı metinlerin tarzını koruyan kâğıt şeritlerden oluşmaktadır. 1957
yılında toplanan verilere göre, Büyük Derge Manastırı, sistematik olarak
ondan fazla hole yerleştirilmiş olan yarım milyon tahta bloktan oluşan bir
koleksiyona sahipti. 1 1 Bu tür blokların kullanımı, isteğe bağlı baskıyı
mümkün hale getiriyordu. Daha büyük manastırlar, genel koleksiyonun,
kangyur'un komple baskılarını üretiyordu. Felsefe, manevi âdetler, tıp, as
troloji ve belirli bir okulun öğretim programına özel başka konular hakkın
daki çalışmaların koleksiyonları, ana manastırda basılıyor ve kopyaları şu
12
belere dağıtılıyordu. Örneğin, Dzogchen Manastırı, 200 bağlı manastıra
gönderilen nüve bir kitap koleksiyonunu basmıştı. Buna ek olarak, sipariş
üzerine kitap yapılıyordu. Alıcılar mürekkebi ve kâğıdı sağlamak zorun
daydı ve keşişlere yaptıkları iş için ödeme yapılıyordu. Kitaplar genelde
tekrar satılmıyordu. Dini değerler matbaacılar, kopyacılar ve işi veren ve
sonra da sahip olan kişiler tarafından sahipleniliyordu. 1 3 Önemli bloklar
ve metinler barındıran manastır ve tapınakların statüsü ve itibarı artıyor
du. Bu anlamda, 1153 yılında kurulan Nartong Manastırı, tüm Budist ka
nunlarına ait basım kalıplarına, 1730 ile 1741 yılları arasında oyulan Nar-
t o n g n ü s h a s ı n a s a h i p o l d u ğ u için m e ş h u r o l m u ş t u . P E L K O R C h o d e M a
n a s t ı r ı n ı n V a i r o c a n a Kilisesi, siyah k â ğ ı d a altın m ü r e k k e p l e y a z ı l m ı ş o l a n
son d e r e c e g e n i ş kutsal y a z ı l a r ı y l a t a n ı n ı y o r d u .
Ç i n l i l e r , Tibetlilerin ö z e l l i k l e B u d i z m ' e bağlılığı k a r ş ı s ı n d a ü r k m ü ş l e r
di. Ç i n l i K o m ü n i s t l e r dini i n a n c ı , d a v r a n ı ş l a r ı y ö n l e n d i r e n k a p s a m l ı bir
ahlaki v e a l g ı l a m a y a y ö n e l i k i n a n ç s a ğ l a m a s ı a ç ı s ı n d a n , M a r k s i z m ' l e re
k a b e t e d e n bir " z e h i r " o l a r a k g ö r ü y o r l a r d ı . 1949 y ı l ı n d a n s o n r a Ç i n l i l e r
ö n c e l i k l e Ç i n ' e e n y a k ı n b ö l g e l e r d e , A m d o v e K h a m e y a l e t l e r i n d e azınlık
ların u y u m s o r u n u ü z e r i n d e y o ğ u n l a ş m ı ş t ı . Ateşli, ö z g ü r sınır-Tibetlileri,
K o m ü n i s t r e f o r m l a r ı n ı , h e r ş e y d e n ö n c e , d e ğ e r s i s t e m l e r i n e saldırı o l a r a k
değerlendirmişler ve kendi Budist inançlarının etrafında toplanmışlardı.
1951 gibi eski bir tarihte a y a k l a n m a faaliyetleri b a ş l a m ı ş ve d ü z e n s i z bir
şekilde d e v a m etmişti. 1956 y ı l ı n a g e l i n d i ğ i n d e , b ü t ü n b o y u t u y l a gerilla
savaşı p a t l a m ı ş t ı . M ü l t e c i l e r , o r t a m ı n s o n d e r e c e g e r g i n bir h a l e geldiği
Lhasa'ya yağmaya başlamıştı. 1959 yılında doruğa ulaşılmış, Dala-
i L a m a b i r k e z d a h a H i n d i s t a n ' a k a ç m ı ş t ı v e T i b e t l i l e r kısa a m a kanlı bir
a y a k l a n m a ile b a ş k e n t s o k a k l a r ı n a d ö k ü l m ü ş t ü . T i b e t l i l e r h i ç b i r ş e k i l d e ,
ç o k iyi s i l a h l a n m ı ş olan v e L h a s a s o k a k l a r ı n d a v e b i n a l a r ı n d a k e n d i l e r i n i
k o v a l a y a n Çinli Birliklerin rakibi o l a m a z d ı . B i r ç o k anıt v e kutsal b i n a h a
sar g ö r m ü ş v e yıkılmıştı. R a m o c h e K a t e d r a l i , tıpkı antik m a n a s t ı r tıp ü n i
versitesi C h a k p o r i gibi, b o m b a r d ı m a n a t u t u l m u ş v e y a k ı l m ı ş t ı . D a l a i La-
m a ' n ı n evi P o t a l a ' d a k i k a y ı t l a r v e kutsal k i t a p l a r t a h r i p e d i l m i ş t i . M e r k e z
K a t e d r a l i , e n kutsal t a p ı n a k v e 10.000 kişinin sığınağı b o m b a l a n m ı ş v e
Dalai L a m a ' n ı n y a z l ı ğ ı n ı n e t r a f ı n d a b u l u n a n k a l a b a l ı ğ ı n ü z e r i n e , y a k ı n
m e s a f e d e n h a v a n topları v e ağır silahlarla ateş açılmıştı. C e s e t l e r y ı ğ ı n l a r
h a l i n d e istif e d i l m i ş v e ü s t l e r i n e g a z yağı d ö k ü l m ü ş t ü . Yığın ü ç g ü n b o
y u n c a y a n m ı ş t ı . 1959 i s y a n ı n d a 8 7 . 0 0 0 c i v a r ı n d a Tibetli ö l d ü r ü l m ü ş ola
bilir.'4
1959 i s y a n ı n d a n s o n r a k i baskılı d ö n e m b o y u n c a , Çinli radikaller, aynı
z a m a n d a feci, B ü y ü k E k o n o m i k K a l k ı n m a Planı r e f o r m l a r ı n ı h ı z l a n d ı r
mıştı. E k o n o m i k değişim, manastırların elinde bulunan arazilere el konul
m a s ı n ı g e r e k t i r i y o r d u ; sosyal d e ğ i ş i m , B u d i z m m i m a r i s i n i n d a r m a d a ğ ı n
e d i l m e s i n i g e r e k t i r i y o r d u . Ç i n l i l e r 1959 isyanını, m a n a s t ı r l a r ı h e d e f l e y e n
k a m p a n y a l a r b a ş l a t m a k i ç i m g e r e k ç e o l a r a k k u l l a n ı y o r d u . K e ş i ş l e r v e la-
m a l a r , h e m aktif o l a r a k (asileri b e s l e y e r e k , b a r ı n d ı r a r a k v e birlikte t u z a k
k u r a r a k ) , h e m d e pasif o l a r a k (dini a y i n l e r d ü z e n l e y e r e k v e k ö t ü n i y e t l e r
13
besleyerek) isyanı desteklemekle suçlanıyordu. E ğ i t i m l i keşişler, öğret
menler, yeniden d o ğ m u ş lamalar ve idarecilere işkence yapılıyor ve ceza
sömürgelerine gönderiliyorlardı. D a h a önce b o m b a l a n m a m ı ş olan manas
tırlar, h e m içinde y a ş a y a n l a r , h e m d e e l s a n a t l a r ı n d a n a ç ı s ı n d a n boşaltılı
y o r d u . 1959 y ı l ı n d a faal m a n a s t ı r l a r ı n sayısı 6 . 2 0 0 ' d e n 1.700'e; faal keşiş
lerin sayısı 110.000'den 56.000'e düşmüştü.16 1966 y ı l ı n a g e l i n d i ğ i n d e ,
s a d e c e 5 5 0 m a n a s t ı r h â l â faal d u r u m d a y d ı ; keşişlerin sayısı 6 . 9 0 0 ' e k a d a r
d ü ş m ü ş t ü . H a p s e a t ı l m a y a n keşişler g e n e l l i k l e b e d e n s e l ç a l ı ş m a y a p m a k
zorunda bırakılıyor ve manevi uygulamalara zaman ayırma imkânını bu
l a m ı y o r l a r d ı . M a n a s t ı r l a r ı n e k o n o m i k t e m e l l e r i n i n k a p a t ı l m a s ı (ve s o n r a
da manastırların kendilerinin) Tibet tarihinde, B u d i z m ' i n başlamasından
s o n r a , e n ö n e m l i sosyal v e politik o l a y h a l i n e g e l m i ş t i . 1 7
1959 y ı l ı n d a b a ş l a y a r a k , kırsal m a n a s t ı r l a r ı n g ü n d ü z l e r i yıkılarak kut
sal ş e y l e r e saygısızlık y a p ı l m a s ı n ı , g e c e l e r i dini h a z i n e l e r i n talan e d i l m e
si izliyordu. K a m y o n l a r d o l u s u T i b e t el sanatı P e k i n ' e t a ş ı n m ı ş ve s o n u ç
ta, H o n g K o n g ' d a k i v e T o k y o ' d a k i a n t i k a pazarları T i b e t ' t e n g e l e n eşya
larla d o l m u ş t u . 1 9 6 0 ' l a r ı n ilk yarısı b o y u n c a Ç i n l i l e r b ü t ü n t a p ı n a k l a r ,
m a n a s t ı r l a r , kutsal y e r l e r v e h ü k ü m e t b i n a l a r ı n d a b u l u n a n e ş y a l a r ı n e n
vanterlerini ç ı k a r a r a k , Ç i n ' e g ö n d e r i l e c e k e ş y a l a r ı n listesini ç ı k a r t m ı ş l a r
d ı . D i n d a r i n s a n l a r l a alay e d i l i y o r v e h o r g ö r ü l ü y o r d u ; dini m e t i n l e r v e eş
yalar açıkça tahrip edilip zulüm edilirken Çinliler B u d i z m ' i , Tibetlilerin
y a ş a m ı n d a k i v e t o p l u m u n d a k i m e r k e z i k o n u m u a z a l t m a y a v e b ö y l e c e ta
m a m e n kurtulmaya çalışıyordu.
Kızıl M u h a f ı z l a r ı n kısa d ö n e m l i anarşist e ğ i l i m l e r i v e y a radikal u n s u r
ları s u ç l a y a b i l d i k l e r i n d e n , P e k i n Parti liderleri m a n a s t ı r l a r ı n e s a s o l a r a k
K ü l t ü r D e v r i m i ( 1 9 6 6 - 1 9 7 7 ) s ı r a s ı n d a t a h r i p edildiği e f s a n e s i n i t e ş v i k et
miştir. G e r ç e k t e , tahribatın e n k ö t ü l e r i n d e n bazıları, 1959 y ı l ı n d a k i i s y a n
d a n sonra, etnik ö l d ü r m e l e r ilk k e z Parti politikası o l a r a k k a b u l g ö r d ü ğ ü
zaman gerçekleşmişti. 1980'li yıllarda T i b e t ' i z i y a r e t e d e n l e r , g e n e l ola
rak kutsal yazı p a r ç a l a r ı n ı tarlalarda v e s o k a k l a r d a terk e d i l m i ş bir ş e k i l d e
y a t a r k e n b u l u y o r v e Çinlilerin 1 9 5 0 ' l e r i n s o n u ile 1 9 6 0 ' l a r ı n b a ş ı n d a , m a
n a s t ı r l a r a v e k i l i s e l e r e nasıl z u l ü m e t t i k l e r i n e ilişkin h i k â y e l e r l e ağırlanı-
y o r l a r d ı . Çinliler, ö n c e l i k l e d e ğ e r l i o l a n dini e ş y a l a r ı a l d ı k t a n s o n r a , g e r i
k a l a n ı n m ü m k ü n o l d u ğ u n c a aleni bir ş e k i l d e t a h r i p e t m i ş t i . M ü m k ü n o l a n
y e r l e r d e , Tibetlileri d e k a t ı l m a y a z o r l a m ı ş l a r d ı . Ç i n l i l e r T i b e t l i l e r i k u t s a l
yazıları y a k m a y a v e y a p a r ç a l a m a y a , b u n l a r ı p i s l i k l e k a r ı ş t ı r m a y a y a d a
y e r l e r e sererek ü z e r i n d e y ü r ü m e y e z o r l a m ı ş t ı . T i b e t l i l e r m a n i d ü k k â n l a r ı
nı parçalamak ve bunları tuvalet y a p ı m ı n d a kullanmak zorundaydı. Tibet
lilerin k e n d i l e r i n i n , m a n a s t ı r l a r a v e dini e ş y a l a r a k ö t ü d a v r a n m a k z o r u n d a
b ı r a k ı l m a s ı , direnişi k ı r m a k v e T i b e t k ü l t ü r ü y l e ö z d e ş l e ş m e y i a z a l t m a k
a m a c ı y l a y ü r ü t ü l e n g e n e l k a m p a n y a n ı n bir p a r ç a s ı y d ı . 1 8
H e m yıkımlar, h e m de efsaneleşme Kültür Devriminin atılımlarıyla ko
laylaştırılmıştı. R a d i k a l l e r , M a o ' n u n ö n d e r l i ğ i n d e , Ç i n ' i v e b ü t ü n t o p r a k
larını t a m a m e n d e ğ i ş t i r m e k a m a c ı y l a e l i n d e n g e l e n i y a p a n , e n g e l t a n ı m a
y a n bir s a v a ş l a d e n g e l e n e b i l i y o r d u . Y e n i k a m p a n y a l a r ı n iki y ö n ü v a r d ı :
" e s k i " (eski ideoloji, kültür, â d e t , g e l e n e k l e r ) o l a n h e r h a n g i bir şeyi y o k
e d e r e k , " y e n i " l e r e ( M a o ' n u n y e n i ideolojisi, p r o l e t a r y a k ü l t ü r ü , K o m ü n i s t
â d e t v e g e l e n e k l e r i ) y e r a ç m a k . S ı n ı r b ö l g e l e r i n d e k i a z ı n l ı k l a r ı n farklı bir
dilleri v e k ü l t ü r l e r i n i n o l m a s ı gericilik o l a r a k d e ğ e r l e n d i r i l i y o r d u . T o p l u
m u t a m a m e n d e ğ i ş t i r m e y e y ö n e l i k g e n e l seferberlik, T i b e t ' t e , asıl Ç i n ' d e n
ç o k d a h a fazla bir g a y r e t l e y ü r ü t ü l ü y o r d u . 1970 y ı l ı n d a k ö y l e r i n y ü z d e
3 4 ' ü v e 1971 ' d e y ü z d e 6 0 ' ı k o m ü n l e r o l a r a k d ü z e n l e n m i ş t i . 1 9 7 5 ' e gelin
d i ğ i n d e , 2,000 adet k o m ü n b u l u n u y o r d u v e T i b e t ' i n kırsal n ü f u s u n u n ta
19
m a m ı a n g a r y a l a r v e politik t e l k i n l e r e k i l i t l e n m i ş t i .
T i b e t ' t e asıl K ü l t ü r D e v r i m i , bir t o p a r l a n m a s o n r a s ı n d a Kızıl M u h a f ı z
ların M e r k e z K a t e d r a l i n i işgal ettiği, h e y k e l l e r i p a r ç a l a d ı ğ ı , freskleri ve
y ü z y ı l l a r d ı r y ü c e l t i l e n B u d i z m h a z i n e l e r i n i t a h r i p ettiği 2 5 A ğ u s t o s 1966
t a r i h i n d e b a ş l a m ı ş t ı . H a s a r ö z e l l i k l e ç o k k o r k u n ç t u ç ü n k ü k a t e d r a l , civar
daki m a n a s t ı r l a r d a n g e l e n sayısız el sanatı için bir d e p o h a l i n e g e l m i ş t i ve
h e m sivil h e m d e dini kayıtlar i ç e r i y o r d u . B e ş g ü n b o y u n c a kutsal y a z ı l a r
v e d o k ü m a n l a r a v l u l a r d a y a k ı l m ı ş t ı . T i b e t ' i n e n kutsal t a p ı n a ğ ı ( R o m a ' d a -
k i V a t i k a n gibi), " 5 n u m a r a l ı B ü y ü k E v " o l a r a k a d l a n d ı r ı l m ı ş t ı v e b a h ç e
sinde domuzlar barındırılıyordu.
K ü l t ü r D e v r i m i s ı r a s ı n d a M a o i z m , B u d i s t t o p l u m u n u n her bir zerresi
n e e m p o z e e d i l m i ş t i . L h a s a ' n ı n , Kızıl M u h a f ı z l a r tarafından ağır bir şekil
de tahrip edilmiş olan kutsanmış R a m o c h e Tapınağında Çinliler M a o
Z e d o n g ' a bir t a p ı n a k o l u ş t u r m u ş v e e s k i m i h r a p l a r ı M a o ' n u n d e v a s a re
simleri ve h e y k e l l e r i ile d o n a t m ı ş l a r d ı . M a o ' n u n Küçük Kırmızı Ki-
t a p ' ı n ı n , T i b e t ç e ' y e ç e v r i l m i ş y i r m i s e k i z bin k o p y a s ı , g ö r ü n ü ş t e " T i b e t l i
lerin M a o ' n u n e s e r l e r i n i i n c e l e m e i s t e k l e r i n e " karşılık o l a r a k d a ğ ı t ı l m ı ş
t ı . 2 0 T i b e t l i l e r sürekli o l a r a k d u y g u s a l bağlılıklarının B u d a ' d a n M a o ' y a
geçtiğini g ö s t e r m e k z o r u n d a b ı r a k ı l ı y o r d u : s o k a k l a r d a k a r ş ı l a ş a n i n s a n l a r
birbirlerini M a o ' n u n s ö z l e r i y l e s e l a m l a y a c a k l a r d ı . G e n e l o l a r a k , sosyal v e
fiziksel bir v a h ş e t h ü k ü m s ü r ü y o r d u v e ç e t e şiddeti, a ç ı k t a y a p ı l a n i d a m
lar v e h ı r p a l a m a l a r s ı r a d a n o l a y l a r d ı . 2 1
K ü l t ü r D e v r i m i n i n b a ş l a n g ı c ı n d a , 1 9 6 0 ' l a r ı n b a ş ı n d a , sanat eserlerini
kırsal m a n a s t ı r l a r d a n P e k i n ' e i l e t m e k için g e c e l e r i faaliyet g ö s t e r e n k a m
y o n l a r , T i b e t ' i n portatif servetini y o k e t m e k için y a p ı l a n son h a m l e d e , ar
tık kalabalık a l a n l a r d a bile s e r b e s t ç e ç a l ı ş a b i l i y o r d u . Altın ve g ü m ü ş h e y
keller toplanırken, bazen de hurda diye parçalanırken ve antika pazarların
d a s a t ı l m a k y a d a k ü l ç e y a p m a k için e r i t i l m e k ü z e r e P e k i n ' e t a ş ı n ı r k e n ,
Kızıl M u h a f ı z l a r n e z a r e t e d i y o r d u . Y a ğ m a n ı n b o y u t u akılları d u r d u r m a k
t a y d ı . 1973 yılına g e l i n d i ğ i n d e , P e k i n ' d e bir d ö k ü m h a n e d e 6 0 0 ton T i b e t
h e y k e l i eritilmişti. 1 9 8 3 ' d e L h a s a ' d a n bir k u r t a r m a ekibi Ç i n ' i n b a ş k e n
t i n d e , 13.000 h e y k e l v e b i b l o d a h i l , 3 2 ton T i b e t eseri b u l m u ş t u . Kızıl M u
hafızlar f a a l i y e t l e r i n d e iyi e ğ i t i l m i ş gibi g ö r ü n ü y o r d u ve Çinli u z m a n l a r
tarafından d e r l e n e n v e m a n a s t ı r l a r d a k i e ş y a l a r ı n nispi d e ğ e r l e r i n i g ö s t e r e n
e n v a n t e r l e r e e r i ş e b i l i y o r l a r d ı . Değerli h e y k e l l e r v e e l s a n a t l a r ı , b a z e n d e
ö z e l l i k l e değerli k ü t ü p h a n e l e r , g e n e l o l a r a k d ü z g ü n bir ş e k i l d e p a k e t l e n i
y o r v e g e r i d e kalan eşyalar, freskler v e b i n a l a r d i n a m i t l e n m e d e n , y ı k ı l m a
dan yakılmadan ya da tahrip edilmeden önce, taşınıyordu.
G ö z l e m c i l e r ayrıca, n e d e n o l d u k l a r ı k a r m a ş a y a r a ğ m e n Kızıl M u h a f ı z
ların g e n e l d e fazlasıyla disiplinli olduklarını da belirtmektedir.22 Pe-
k i n ' d e k i Y a s a k Ş e h i r ' i k o r u m a k l a y ü k ü m l ü olan C h o u E n - l a i , K ı z ı l M u
h a f ı z l a r a T i b e t ' t e k i tarihi b i n a l a r a h a s a r v e r m e m e l e r i n i e m r e t m i ş t i . B u , 1 3
m a n a s t ı r ı n ( 1 9 5 0 y ı l ı n d a k i yaklaşık 6 . 0 0 0 t a n e d e n ) i ç i n d e b u l u n a n b i n a l a
rın bir b ö l ü m ü n ü n , s a d e c e 1959 isyanı s o n r a s ı n d a k i g i r i ş i m l e r d e n d e ğ i l ,
K ü l t ü r D e v r i m i n d e n de k u r t u l m a s ı n ı s a ğ l a m ı ş t ı r . 1977 y ı l ı n d a Tibet Daily
için ç a l ı ş m a k t a o l a n K o m ü n i s t - T i b e t l i g a z e t e c i K u n s a n g Paljor, d a h a s o n -
ra"iyi planlanmış yıkım"ın düzeni hakkında yorum yapmıştı. Buna göre
M).'
yerel Çinli yetkililerin p e ş i n e d ü ş e m e d i ğ i işleri h a l l e t m e k ü z e r e g e n e l d e
K ı z ı l M u h a f ı z l a r g ö n d e r i l i y o r d u . B u , " b a r i z d ü ş ü n c e s i z y ı k ı m ı n " bir y ö n
t e m i v a r d ı : " e k o n o m i k o l a r a k d e ğ e r l i o l a n ş e y l e r alıp g ö t ü r ü l ü y o r d u v e
K r a l i y e t Ç i n ' i ile tarihi b a ğ l a n t ı s ı o l a n l a r k u r t a r ı l ı y o r d u " . 2 3
Kızıl M u h a f ı z l a r B u d i z m ' i n v e g e l e n e k s e l T i b e t k ü l t ü r ü n ü n b ü t ü n izle
rini y ı k m a k k o n u s u n d a teşvik e d i l i y o r d u . H e y k e l l e r v e freskler ( c a h i l l e r i n
m e t i n l e r i ) v e basılı kutsal m e t i n l e r , dini m a k a l e l e r k e n d i a ç ı l a r ı n d a n t e r c i h
edilen hedeflerdi. Muhafızlar genellikle zulümlerini halkın ö n ü n d e ve
vahşi bir şekilde, ç o ğ u n l u k l a s o k a k l a r d a v e p a z a r y e r l e r i n d e y a p ı y o r l a r d ı ;
dini m e t i n l e r , t a p ı n a k l a r ı n ö n ü n d e d e v a s a a t e ş l e r d e y a k ı l ı y o r d u . Çinli öğ
r e n c i l e r g u r u r l a k e n d i l e r i n i n " p a r l a k k ı r m ı z ı yeni bir d ü n y a y a r a t m a k v e
eski d ü n y a y ı pisliğe s ü p ü r m e k için, d e m i r t a r a y ı c ı l a r ı n k o n t r o l ü n ü e l i n d e
b u l u n d u r a c a k olan v e b ü y ü k s o p a l a r ı n ı s a l l a y a c a k o l a n bir g r u p k a n u n s u z
d e v r i m c i asiler..." o l d u k l a r ı n ı a ç ı k l a m ı ş l a r d ı . 2 4 M u h a f ı z l a r , yerel Tibetli
gençlerin yardımlarını almaya çalışmış, a m a Lhasa'daki üç ortaokulun
K o m ü n i s t G e n ç l i k D e r n e ğ i n i n b a z ı üyeleri d ı ş ı n d a , ö n e m l i yerel d e s t e k
t o p l a m a y ı b a ş a r a m a m ı ş l a r d ı . A m a dini y a p ı l a r a z a r a r v e r i l m e s i v e t a h r i p
e d i l m e s i n i n , " p o l i t i k v e psikolojik o l a r a k t e m i z l e m e h a r e k e t i " o l m a s ı ge
r e k t i ğ i n d e n , 2 3 T i b e t l i l e r silah z o r u y l a k e n d i m a n a s t ı r l a r ı n ı y ı k m a k z o r u n
d a b ı r a k ı l m ı ş t ı . Ç i n l i l e r b a z e n b u h a l k a açık dinsel saygısızlığı, k u t l a m a
t ö r e n l e r i o l a r a k u y g u l u y o r v e kırmızı b a y r a k l a r s a v u r u p d a v u l l a r , b o r a z a n
lar v e s i m b a l l e r ç a l ı y o r l a r d ı .
K ü l t ü r e l y ı k ı m süreci ilginç bir kincilik, saygısızlık, t u t u m l u l u k ve ına-
nipülasyon karışımından oluşuyordu. Büyük ateşlerde yakılmayan metin
ler, Ç i n d ü k k â n l a r ı n d a p a k e t kâğıdı y a d a a y a k k a b ı l a r d a d o l g u olarak kul
l a n ı l ı y o r d u . S ü s l ü a h ş a p k i t a p k a p a k l a r ı d ö ş e m e tahtası, s a n d a l y e v e alet
h a l i n e d ö n ü ş t ü r ü l ü y o r d u . Bir g ö r g ü t a n ı ğ ı , bir h a p i s h a n e y e getirilen v e yı
ğılan v a g o n l a r d o l u s u kutsal yazılardan bahsetmektedir; mahkûmların
b u n l a r ı k ü ç ü k p a r ç a l a r h a l i n d e y ı r t m a l a r ı , p a r ç a l a n a n sayfaları bir b i d o n
s u y a b a t ı r m a l a r ı , ç a m u r e k l e m e l e r i v e b ö y l e c e e v l e r d e sıva o l a r a k kulla
n ı l m a k ü z e r e k a r ı ş ı m h a z ı r l a m a l a r ı g e r e k i y o r d u . 2 6 " A m a ç s a d e c e saygısız
lık e t m e k değil, aynı z a m a n d a k ü ç ü k d ü ş ü r m e k t i . D i n i , aşağı t a b a k a v e d e
ğ e r s i z l e r l e ö z d e ş l e ş t i r m e k t i . T a h m i n e n , kutsal D h a r m a m e t i n l e r i t u v a l e t
kâğıdına dönüştürülmüştü."27
Sonuçta, tükenmiş manastırlar dinamitlenerek ya da bombalanarak mo
loz haline gelmişti: "birkaç ay içinde, çöken çatılar, parçalanan duvarlar,
dağılan metaller, ezilen taşlar ve şekilsiz, tanınmayacak durumdaki enkaz
dan, cansız hayalet şehirlerden başka hiçbir şey kalmamıştı.? 2 8 Bütün ma
nastırların yaklaşık olarak yüzde 99'u şimdi harap olmuştu. Birçok yerde,
tahribat, yazılı mirasın kaybını içeriyordu. Bir bilgin, Tibet'in felsefi, tari
hi ve biyografik edebiyatının yüzde 60'ının yakıldığını açıklamıştır. Eski
Bedroya Drofan Tana Noe-tsar Rigje Ling Manastırı, tarihi ve dünyaca
ünlü Tibet Tıp Okulu ile beraber, kayıtları birlikte yok edilmişti. Yerine
bir askeri hapishane ve verici kurulmuştu. 2 9 Muazzam Sera Manastırında
heykellerin ve metinlerin yüzde 95'i, 500 yıllık fresklerle birlikte tahrip
edilmiş, odalar daha sonra hububat saklamak için, ahır ve hapishane ola
rak kullanılmıştı. 1980'lerde bir gazeteci, Dokhang T h ' e Gelma manastı
rının yıkılışından kurtulan bir keşişin yorumlarını kaydetmişti:
Notlar:
1. Thomas Hcberer, "Tibet ve Çin'in Uluslıık Anlayışı", yeri Petra K. Kelly, Gert
Bastian ve Pat Aiello (ed), Tibet Istırabı (Berkeley, California: Parallax Mat
baası, 1991), s. 47-52.
2. John F. Avedon, Karlar Ülkesinden Sürgüne: Çin istilasından beri Dalai Lama
ve Tibet'in Ayrıntılı Hikâyesi (New York: Harper Collins, 1997), s. 17
3. Jestim Pema, Gilles Van Grasdorlf la birlikte, Tibet: Benim Hikâyem, Bir oto
biyografi (Shaftesbury, Dorset: Elemeni, 1997), s. 8
4. Gyaltsen Gyaltag, "Krallıktan Demokrasiye: Tarihi bir bakış", yeri Kelly, bas
tian ve Aiello (editörler), Tibet Istırabı, s. 3-13; Benjamin Alterman, Deborah
Alterman ve Laura L. Gewissler, "Tahta bloklardan Silikon Yongasına: Tibet
Dilinin İletimi," Basım Tarihi 9: I (1987): 15-26; Pema, Benim Hikayem, s. 8
5. Avedon, Karlar Ülkesinden Sürgüne
6. Stephen Batchelor, Tibet Rehberi (Londra: Wisdom Yayınları, 1987); Alter-
man, Alterman ve Gewissler, "Tahta bloklardan Silikon Yongasına"; Stephen
Alridge, "Eski Tibet Elyazmalarının Keşfi ve Korunması", http://www.khama-
id.org/programs/culture/text.htm; 27 Aralık 1999; David Snellgrove ve Hugh
Richardson,r/ibef'in Kültürel tarihi (Boston: Shambhal, 1986)
7. Snellgrove ve Richardson, Tibet'in Kültürel tarihi, s. 76
8. Batchelor, Tibet Rehberi, s. 64
9. Snellgrove ve Richardson, Tibet'in Kültürel tarihi, s. 154
10. Snellgrove ve Richardson, Tibet'in Kültürel tarihi, s. 160
11. Alterman, Alterman ve Gewissler, "Tahta bloklardan Silikon Yongasına", s. 19
12. Alridge, "Eski Tibet Elyazmalarının Keşli ve Korunması"
13. W. Zwalf, Tibet Mirası (Londra: İngiliz Müzesi yayınları, 1981), s. 122.
14. Avedon, Karlar Ülkesinden Sürgüne, s. 24.
15. Dawa Norbu, Tibet Üstündeki Kızıl Yıldız, 2nci baskı (New York: Envoy Mat
baası, 1987), s. 197
16. A. Tom Grunfeld, revize edilmiş baskı, Madem Tibet'in Yapılışı (New York:
M. E. Sharpe, 1996), s. 172.
17. Tsering Shakya, Karlar Ülkesindeki Ejderha: 1947'den itibaren Modern Ti
bet'in Tarihi (New York: Columbia Üniversitesi baskısı, 1999), s. 254.
18. Avedon, Karlar Ülkesinden Sürgüne, s. 291; Pierre-Antoine Donnet, çeviri Ti-
ca Broch, Tibet: İhtilaflı Kurtuluş (Londra: Zed Kitapları, 1994), s. 82.
19. Avedon, Karlar Ülkesinden Sürgüne,; Shakya, Karlar Ülkesindeki Ejderha, s.
356.
20. Warren W. Smith Jr., Tibet Ulusu: Tibet Milliyetçiliğinin Tarihi ve Çin-Tibet
ilişkileri (Boulder, Colorado: Westview, 1996), s. 544.
21. Kunsang Paljor, Tibet: Sönmeyen Ateş (Yeni Delhi: Model Matbaası, 1977)
22. Heinrich Harrer, çeviri Ewald Osers, Tibet'e Dönüş (New York: Schocken,
1985), s. 147.
23. Bahsedildiği yer: Dawa Narbu, Tibet: İleri Giden Yol (Londra: Rider, 1997), s.
276
24. Grunfeld,, Modern Tibet'in yapılışı, s. 183
25. Smith Jr., Tibet Ulusu, s. 544
26. David Patt, Tuhaf bir Kurtarma: Çinlilerin Elinde Tibetlilerin Yaşamı (New
York: Snow Lion yayınları, 1992), s. 100
27. Donnet, Tibet, s. 82
28. Donnet, Tibet, s. 82
29. R. J. Rummel, Çin'in Kanlı Yüzyılı:¡900'den beri Soykırım ve Toplu katliam
(New Brunswick, New Jersey: Transaction yayıncıları, 1991) s. 272
30. Vanya Kewley, Tibet: Buz perdenin Ardında (Londra: Grafton, 1990), s. 208
31. Harrer, Tibet'e Dönüş; Alridge, "Eski Tibet Elyazmalarının Keşfi ve Korunması"
32. Roger Hicks, Saklı Tibet: Topraklar ve İnsanları (Shaftesbury, Dorset: Ele
ment, 1988), s. 78-79.
33. Kewley, Tibet: Buz perdenin Ardında, s. 104.
34. Alridge, "Eski Tibet Elyazmalarınm Keşfi ve Korunması"; Stephen Aklridge,
"Tibet Kitaplarına Bir Bakış", Mayıs 1999 http://www.khamaid.org/prog-
rams/culture/books.htm
35. Cate Hutton, "Yüksek Rakımlı Kütüphanecilik: Bir ALA Kütüphane Üyesinin
Tibet'teki Maceraları", Bilişim Teknolojisi ve Kütüphaneler 16: 1 (1997): 30-
33 (s. 31)
36. Alridge, "Eski Tibet Elyazmalarınm Keşfi ve Korunması"
37. Mary Craig, Kanlı Gözyaşları: Tibet Feryadı (Washington, DC: Counterpoint,
1999)
38. Tibet Hükümeti Sürgünde, "Din ve Ulusal Kimlik", 27 Aralık 1999,
http://www.tibet.com/WhitePaper/white7.html
39. David Eıınals, "Tibet: Yeni Bir Koloni", yeri Kelly, Bastian ve Aiello (ed), Ti
bet Istırabı, s. 65-67
40. Donnet, Tibet, s. 147
41. Alridge, "Eski Tibet Elyazmalarınm Keşfi ve Korunması"
42. Avedon, Karlar Ülkesinden Sürgüne, s. 92.
43. Alterman, Alterman ve Gewissler, "Tahta bloklardan Silikon Yongasına", s. 22
44. Tibet Hükümeti Sürgünde, "Tibetçe Eserlerin ve Arşivlerin Kütüphanesi", 29
Marl 2000, http://www.tibet.com/Itwa.htm; Avedon, Karlar Ülkesinden Sürgü
ne, s. 93
15
Kitapları Yakın
Robert J. Fyne
Notlar
1. Trulfaut'nun edebi kaynakları kullanımına ilişkin daha detaylı bir analiz için
bakınız Joy Goııld Boyum, Double Exposure, Fiction into Film (New York:
Universal Kitapları, 1985), s. 13. Truffaut çoğu kez drama filmleri için standart
kurgu eserlerine başvuruyordu: Jules ve Jim'de ve İki İngiliz Kızı'nda. Henri-Pi-
erre Roche artı Yeşil Oda'da. Henry James.
2. Bakınız Whitney Stine, Anne Goddam: Bette Davis'in Meslek Yaşamının Hika
yesi (New York: Hawthorn Kitapları, 1974), s. 263,264.
3. Truffaut, Bradbury tarafından verilen tam isimleri, Guy Monlag ve amiri Yüz
başı Beatty'i, muhtemelen daha fazla bilim-kurgıı bir yan vermek amacıyla,
yok saymıştır. Bakınız Ray Bradbury, Fahrenheit 45/(New York: Ballantine
Kitapları, 1991)
4. Montag, popüler bir Amerikan kağıt üretim şirketinin adıdır. Bu, Bradbury'nin
ironilerinin bir başka örneğidir.
5. Bradbury'nin romanında tek raylı trenler bulunmamaktadır. Onun yerine, Guy
Montag metroya, dünyadaki yağlanmış geçidinde sessizce hareket eden sessiz,
hava tahrikli trene binmektedir.
6. Romanda, Clarisse on yedi yaşında bir öğrencidir.
7. Romanda, Montag'ın karısının adı Mildred'dır ve muhtemelen Michael Cur-
tiz'in 1945'de Oscar kazanan filmi Mildred Pierce'daki ana karakterle karıştı
rılmasını önlemek amacıyla değiştirilmiştir.
8. Bu düşünceyle ilgili daha detaylı açıklama için, Vahşi Çocuk senaryosunun İn
gilizce versiyonunda Truffaut'nun denemesi "Vahşi Çocuk Filmini Nasıl Yap-
tım"a bakınız. (New York: Washinton Meydanı Matbaası, 1973)
9. Bradbury'nin romanı ile Truffaut'nun sinema yorumunun arasındaki zıtlıkların
daha kapsamlı bir incelemesi için bakınız John C. Tibbetts ve James M. Welsh,
Romandan Filme: Kitaplardan Adapte Edilen Filmlerin Ansiklopedisi (New
York: Checkmark Kitapları, 1999), s. 75-76
10. Aynı eser, s. 76.
11. Truffaut'nun sanat motifleri hakkında kısa ama mükemmel bir tartışma için ba
kınız Boyum, Çift Baskı, s. 13.
12. Clarisse, Bradbury'nin romanında çok daha önce ölmektedir. Truffaut, film
versiyonu için rolünü genişletmiştir.
13. Truffaut, doğal olarak, Fahrenheit 45J'm yazarına saygı göstermektedir.
14. Monlag, Edgar Allen Poe'nun Gizem ve Hayal Gücü Hikâyeleri'ni ezberleme
yi kabul eder. Romanda Montag'a Din Kitabı tahsis edilmiştir.
15. Bakınız, örneğin, Hans van der Hoeven, "Yirminci Yüzyılda Kütüphanelerin
Yok edilmesi", yeri Kayıp Hatıralar: Yirminci Yüzyılda Yok Edilen Kütüpha
neler ve Arşivler (UNESCO, 1996), özellikle s. 3.