Obrządek pogrzebowy

Bałtowie
„Wszystkim bowiem Getom [Prusom] wspólna jest niedorzeczna
wiara, że dusze wyszedłszy z ciał ponownie do ciał wstępują, które
mają się urodzić, i że niektóre dusze zgoła bydlęcieją przez przybranie
bydlęcych ciał”.
Wincenty Kadłubek Kronika Polska, Ks. IV, rozdz. 19

„Gdy umrze tam jakiś człowiek, nie spalony leży on w swym domu u
rodziny i przyjaciół jeden miesiąc lub niekiedy dwa; królowie zaś i
wysoko postawieni ludzie o tyle dłużej, ile więcej mają bogactw;
niekiedy przez pół roku nie są oni spaleni i leżą na wierzchu w swoich
domach. A przez cały ten czas, kiedy nieboszczyk jest w domu, piją
tam i bawią się aż do dnia, w którym go spalą”. […] „gdy ruchomości
jego są w całości rozdane, wtedy wynoszą go i spalają razem z bronią
i szatami. Cały zaś jego majątek przeważnie ulega roztrwonieniu
wskutek długiego przetrzymywania nieboszczyka w domu i przez
rozkładanie na drodze ruchomości, które potem obcy zabierają w
wyścigach”.
Wulfstan, relacja z podróży do Estiów
 Zat. Rys ka
uja
Ga Kristapieni

Ve nta
Grobina Ryga
Morze
Bałtyckie Lipawa
Lejasdopeles
Nukszi Główne
Laiviai Stungia i
Bus kas
Boki cmentarzyska

Le
P alanga Talsy

l up

D źwina
Girkalai Genciai

a
Kłajpeda Jurgaiciai Maudžora j Šukionai
Upina
z terenu
Žviliai
Pakalniškiai Litwy i Łotwy
Du
Wiszniewo Bikavenai Visetiškes

bis
Nie m

sa
Klincowka en

ta
Graužiai

ię
Pakal niškai

Św
Królewiec Pr e
go
ła
Kowno
Ne
ris
Alinke (W
il ia
Wilno )

Be
re
zyn
en
Ni em

a
Mi ńsk

Na re
Bug w

Warszawa
Terytorium Lammata:
Rytuał pogrzebowy i formy grobów:
W starszych fazach inhumacja, ciałopalenie od VII w., od X wieku dominuje
kremacja. Początkowo spalone szczątki składano w jamach o wymiarach grobów
szkieletowych; kości tworzyły niewielkie skupisko lub były rozrzucone wraz z
resztkami stosu na dnie całej jamy. Młodsze groby ciałopalne miały jamy owalne i
mniejsze rozmiary. Wyposażenie było palone na stosie i nie różniło się od
wyposażenia zmarłych niespalonych.
Wyposażenie grobów:
Pochówki mężczyzn: w VI-VII w. tulejowate siekiery, kosy, 1-2 groty oszczepów,
rzadziej osełki i sprzączki. Ozdób niewiele (zapinka i naszyjnik). W VII-IX w. więcej
broni – groty, noże bojowe w pochwach. Elementy wyposażenia jeźdźca: ostroga i
sprzączki. Wśród ozdób zapinka, sprzączki i pierścienie. Pochówkom męskim
towarzyszą pochówki koni.
Pochówki kobiet: głównie ozdoby: 1-2 zapinki, para bransolet, rzadziej naszyjnik; z
narzędzi: noże, przęślik i szydło. W VII-IX w. zwiększa się bogactwo wyposażenia:
czepek z brązowych spiralek z zawieszkami, długie szpile, spiralki brązowe,
naszyjniki ze spiralek, paciorków z bursztynu lub z drutu, masywne bransolety,
zapinki kuszowate, w IX w. ażurowe, tarczowate, a w X w. podkowiaste.
Skalowia:
Rytuał pogrzebowy i formy grobów:
W starszych fazach inhumacja – mężczyźni głową na N, kobiety na
S, SE; od X wieku dominuje kremacja. Początkowo spalone szczątki
składano w dużych czworokątnych jamach w jednej kupce; obok układano
wyposażenie Młodsze groby ciałopalne zasypywano resztkami stosu
pogrzebowego, wyposażenie rytualnie niszczone. W grobach szkieletowych
1-2 konie; w ciałopalnych czaszki końskie z wędzidłami.
Wyposażenie grobów:
Pochówki mężczyzn: w VI-VII w. siekiery tulejowate, groty
oszczepów, rzadziej kosy. Z ozdób zapinki kuszowate, bransolety i naszyjnik.
W VII-IX w. więcej broni – 2-3 groty, skramasax. Ozdoby jak wcześniej.
Pochówkom męskim towarzyszą pochówki koni. Od X w. szerokie topory i
miecze.
Pochówki kobiet: głównie ozdoby: naszyjniki, bransolety na obu rękach,
diademy z tarczek i spiralek. W VII-IX w. długie szpile, grzebienie.
Główne cmentarzyska: Vidgariaj (V-X w.), Linkunaj (niem. Linkhunen) (IX-XI
w.), Jurgaičai (VII-VIII w.)
Kurowie:
Rytuał pogrzebowy i formy grobów:
Początkowo inhumacja; groby jamowe obstawione kamieniami o
orientacji N-S, zmarli w trumnach kłodowych lub groby kurhanowe z
wieńcem kamieni u podstawy. W VIII w. pojawia się kremacja. Cmentarzyska
w układzie rzędowym; mężczyźni układani głową na N, kobiety na S. Jamy
grobów ciałopalnych duże, a od XI w. zawierają więcej niż jeden pochówek
(wymiary: 2,5-3 x 5-7,5 m).
Wyposażenie grobów:
Bogate wyposażenie. Pochówki mężczyzn: 2-4 groty oszczepów,
saks lub nóż bojowy, wędzidło, kosa i osełka; od IX w. ostrogi, a od X w.
miecz i topór, ostrogi, krzesiwa. Strój: pas z okuciami i sprzączką; z ozdób
zapinki kuszowate, bransolety i naszyjnik; od IX wieku zapinki podkowiaste.
Pochówki kobiet: głównie ozdoby: przy głowie zapinka tarczowata, szpilka
naszyjniki, kilka bransolety na obu rękach, długie szpile z łańcuszkami;
ponadto szydło, przęślik bursztynowy, małe naczynia.
Główne cmentarzyska: Girkalai (VIII-XIII w.), Laiviaj (VIII-XIII w.), Genčai
(VIII-XIII w.)
Kurowie - Laiviai
 Kurowie - Genčai

gr. 6 gr. 7

Laiviai
Żmudzini:
Rytuał pogrzebowy i formy grobów:
Płaskie cmentarzyska szkieletowe z grobami w rzędach. Jamy
orientowane – mężczyźni głową na NE, kobiety na SW. Kremacja od XII w.
– szczątki w niewielkiej jamie, wyposażenie palono. W grobach z VII-X w. w
pochówkach mężczyzn powyżej szkieletu czerep konia z ogłowiem; w X-
XIII w. składano całego konia wraz z oporządzeniem.
Wyposażenie grobów:
Pochówki mężczyzn: w V-VI w. narzędzia i broń: tulejowata siekiera,
nóż osełka, kosa, 1-2 groty, nóż bojowy, ostroga; ozdoby nieliczne
(naszyjnik, bransoleta, zapinki, szpile); od IX w. głównie broń (groty, miecz,
ostroga) oraz zapinki podkowaiste.
Pochówki kobiet: narzędzia – nóż, szydło, przęślik; ozdoby – diademy ze
spiralek i z szeroką spiralą do włosów, kolia z paciorków szklanych,
bransolety; od VII w. rzadziej diademy, ponadto szpile z łańcuszkami,
naszyjniki, kolie ze spiralek, bransolety spiralne, czepki z zawieszkami.
Główne cmentarzyska: Maudžoraj (IV-VIII w.), Upina (X-XII w.), Žviliai (III-XII
w.).
Żmudzini - Žviliai
Żmudzini - Žviliai
Przykłady pochówków z terenu Żmudzi
Przykłady pochówków z terenu Żmudzi
Auksztota:
Rytuał pogrzebowy i formy grobów:
Płaskie cmentarzyska szkieletowe. Jamy o głębokości do 1,2 m
orientowane – mężczyźni głową na W, NW, kobiety na E, NE. Kremacja
zaczyna dominować od VII w. Jamy koliste lub czworokątne – kości w kupce
przysypane stosem, a wyposażenie obok. Grobom ciałopalnym towarzyszyły
pochówki niespalonych koni w osobnych jamach (od 1 do 8) – w X-XIII w.
Wyposażenie grobów:
Pochówki mężczyzn: w V-VI w.: tulejowata siekiera lub topór, nóż,
ostroga, rzadko groty i nóż bojowy lub tasak; ozdoby nieliczne (naszyjnik,
bransoleta, zapinki); od X w. bogatsze wyposażenie: głównie broń (groty,
miecz, ostroga) oraz wielozwojowe naszyjniki, bransolety i zapinki
podkowaiste.
Pochówki kobiet: diademy ze spiralek, zawieszki i naszyjniki; od VII w. szpile
z łańcuszkami.
Litwa wschodnia:
Rytuał pogrzebowy i formy grobów:
Długotrwałe, duże cmentarzyska kurhanowe (do 500 nasypów), użytkowane
przez całe wczesne średniowiecze. Wymiary kurhanów: średnica: 5-25 m;
wysokość 0,3-3 m. Pod nasypem warstwa spelnizny; nasyp obstawiony
kamieniami i rowem. Od VI wieku dominuje kremacja. Pochówki
szkieletowe orientowane – mężczyźni głową na W, kobiety na E. Kurhany
kilkupochówkowe; od X-XII w. pochówki w wierzchnich warstwach. Na
tych samych nekropolach pochówki koni.
Wyposażenie grobów:
Wyposażenie ubogie. Pochówki mężczyzn: tulejowata siekiera lub topór,
grot, zapinka kuszowata, wyjątkowo naszyjnik; bardziej bogato wyposażne
groby możnych.
Pochówki kobiet: tarczki brązowe, spiralki i naszyjniki oraz zapinki; rzadko
narzędzia.
Litwini - Alinke
Litwini - Alinke
Litwini - Visetiškes
Litwini - Visetiškes
Litwini - Visetiškes
Litwini - Visetiškes
Litwini -
Visetiškes
Zemgalowie:
Rytuał pogrzebowy i formy grobów:
Płaskie groby szkieletowe w układzie rzędowym. Cmentarzyska w
pobliżu osad. Wielkość jam dopasowana do wieku i wzrostu zmarłego.
Pochówki w kłodach, czasem zmarli orientowani – mężczyźni głową na N,
kobiety na S.
Wyposażenie grobów:
Nawiązania do sąsiedniej Żmudzi. Pochówki mężczyzn: w V-VI w.
tulejowata siekiera, para grotów, pojedyncza zapinka lub szpila. Od VII w. 3-
4 groty, noże bojowe; z ozdób zapinka kuszowata.
Pochówki kobiet: diademy ze spiralek, szpile łączone łańcuszkami,
bransolety mankietowe z żeberkiem; od VIII w. częściej naszyjniki.
 Łotwa

Semigalowie
- Stungiai
Semigalowie - Stungiaj
Semigalowie - Stungiaj
Semigalowie
Semigalowie
Semigalowie
Semigalowie
- Šukionai
Semigalowie
- Šukionai
Semigalowie - Šukionai
Selowie:
Rytuał pogrzebowy i formy grobów:
W V-VII w. groby kurhanowe z wieńcem kamieni u podstawy; w
nasypie kilka-kilkanaście pochówków. Od VIII w. zmarłych grzebano na
cmentarzyskach płaskich; od IX w. pojawia się kremacja (nie więcej niż 10%
ogółu grobów). Groby jamowe ogrodzone kamieniami, wkopywane obok
kurhanów; zmarli układani w kłodach drewnianych; kobiety z głową na W,
mężczyźni na E, ale nie było to regułą.
Wyposażenie grobów:
Inwentarz zbliżony do wyposażenia Semigalów i Latgalów, ale
bardziej ubogi. Pochówki mężczyzn: topór, 2-3 groty, tasak, bransolety,
szpile. Pochówki kobiet: naszyjnik, brązowe fibule, ozdoby głowy; od X w.
znów diademy ze spiralek.
Groby selońskie z XI-XII w. z Selpils Lejasdopeles
- kurhan z grobami rodzinnymi
Latgalowie:
Rytuał pogrzebowy i formy grobów:
W V-VII w. groby kurhanowe z wieńcem kamieni u podstawy. Od
VIII w. zmarłych grzebano na rozległych cmentarzyskach płaskich – groby
w układzie rzędowym, orientowane; kobiety z głową na W, mężczyźni na E.
W wypełnisku spalenizna i węgle drzewne. Zmarłych układano na desce,
warstwie kory, futrze; pod czaszka podgłówki. Na cmentarzyskach ślady
rytualnych ognisk. Groby ciałopalne około 10% ogółu; spalone szczątki
układane jak w grobie szkieletowym.
Wyposażenie grobów:
Prawie 90% grobów było wyposażonych. Bogato reprezentowany
strój. Pochówki mężczyzn: groty, skramasaks, bransolety, sprzączki, zapinki.
Od X w. topry z szerokim ostrzem.
Pochówki kobiet: żelazne sierpy, bransolety, szpile; od VIII w. wianki-
diademy, dzwonki, bransolety, zapinki podkowiaste i szpilenaszyjnik,
brązowe fibule, ozdoby głowy; od X w. znów diademy ze spiralek.
Główne cmentarzyska: Kristapieni, Nukszinsk.
Jaćwięgowie:
Rytuał pogrzebowy i formy grobów:
Groby kurhanowe sypane z kamieni i piasku. Średnica – 5-8 m (do
15 m), wysokość do 2 m. Cmentarzyska zawierały do kilkunastu
pochówków. Początkowo birytualizm, z przewagą grobów ciałopalnych,
bezurnowych. Pochówki pod nasypemw niewielkich jamach lub pośród
kamieni (od 1-3 do 6 pochówków). Młodsze kurhany ubogo wyposażone,
trudne do datowania. Od XI w. kamienne mogiły – groby przykrywane
kamieniami. Od XII w. powrót inhumacji.
Wyposażenie grobów:
Pochówki mężczyzn: groty, noże bojowe, umba tarcz, krzesiwa,
sprzączki, zapinki kuszowate i bransolety.
Pochówki kobiet: bransolety, paciorki, noże: w młodszych grobach naczynia
gliniane, kabłączki skroniowe, drobne ozdoby.
Główne cmentarzyska: Osowa, Żywa Woda, Szurpiły (z V-VII w.) , Jasudowo (X-XI
w.), Suliatycze.
Kurhany Jaćwięgów
Prusowie:
Rytuał pogrzebowy i formy grobów:
1) cmentarzyska z grobami płaskimi w strefie nadmorskiej
2) cmentarzyska kurhanowe wewnątrz Prus
3) cmentarzyska warstwowe, tzw. Aschenplätze.
Głównie groby ciałopalne, jamowe, bezpopielnicowe pod brukiem
kamiennym. Kremacja odbywała się na boku. Groby szkieletowe od XII
w. na cmentarzyskach birytualnych. Orientacja zmarłych głową na N.
Około 30% grobów zawierało pochówki koni (od 1 do 3).
Typy pochówków:
a) w urnie, koń po zachodniej stronie
b) w jamie, koń obok
c) kości w górnej części jamy, poniżej pochówek konia
d) kości i resztki stosu bezpośrednio na koniu
e) kości i resztki stroju w kupce, a obok koń.

Główne cmentarzyska: Irzekapinis (Klincovka), Wiskiauten (Kaup).

Podziały plemienne ziem zachodniobałtyjskich
u schyłku wędrówek ludów (faza E: poł. VII w.)

strefa
kurhanowa
Prusy
i
Jaćwież
 Prusowie – Irzekapinis (700-1100 r.)

plan cmentarzyska
Prusowie - Irzekapinis

grób 110 (X w.)

 Prusowie - Irzekapinis

grób 51 (XI w.) grób 10 (pocz. XI w.)

gr. 35 (poł. X w.) Prusowie - Irzekapinis

grób 37a (2 poł. XI w.) grób 36 (2 poł. XI w.)

 Prusowie - Irzekapinis

grób 15 i 16 (1 poł. XI w.)

 Prusowie - Irzekapinis

grób 118 (X w.) – u góry grób 119, 124 (2 poł. XI w.)

 Prusowie - Irzekapinis

grób 69 i 71 (2 poł. XI w.) grób 70, 75 (2 poł. XI)

 Prusowie - Irzekapinis

grób 5a (1 poł. XI w.) grób 6 (X w.)

 Prusowie - Irzekapinis

grób 12, 26 (XI w.) grób 14, 19 (X w.)

Kaup i Cholmy (Sambia)
wg Shiroukov, Archaeologia Baltica 18
 d

Typy grobów ciałopalnych wg V. Kulakova (a-c)

i C. Engla, tzw. Aschenplätze (d)