Władza we mgle Gorączka przed grypą Zaginiony, zaginiona LIDER

LIDEREM
PP O L I T Y K A . P LL Polowanie na grzyby Podatek od deszczu Szpieg w smartfonie
SPRZEDAŻY SPRZEDAŻY
ilustracja marta frej

LIDER
SPRZEDAŻY

TYGODNIK, nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020 Cena 8,50 zł (w tym 8% VAT) nr indeksu 369195

Rok po Nagrodzie Nobla specjalnie dla „Polityki” pisze

Olga Tokarczuk
USA 4,60 USD; KANADA 4,69 CAD; WIELKA BRYTANIA 2,50 GBP; SZWECJA 30 SEK; CZECHY 75 CZK; KRAJE STREFY EURO 3,40 EURO

Przestaliśmy rozumieć
złożoność świata... s. 24–30
 w numerze
12 Rozejm
po kryzysie
15 Gorączka
przed grypą
Tematy tygodnia
12 Mariusz Janicki
Popękana Zjednoczona Prawica
15 Joanna Solska
Obietnice zamiast szczepionki
na grypę
Polityka
18 Grzegorz Rzeczkowski
Pegasus, szpieg na każdego
21 Rafał Kalukin Sławomir Mentzen
– strateg Konfederatów
Ex-centrycy
24 CYKL ESEJÓW NA NOWY CZAS
Olga Tokarczuk o człowieku
na krańcach świata
2 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
40  [ 30.09–6.10.2020 ]
COPYRIGHT © POLITYKA Spółka z o.o. SKA. Wszelkie prawa zastrzeżone. Dalsze rozpowszechnianie artykułów, w tym artykułów na aktualne tematy polityczne, gospodarcze i religijne, opublikowanych w POLITYCE jest zabronione.
51 Aleksandra Lipczak HISZPANIA
Andaluzja – dziedziczka Orientu
54 Dariusz Kałan WĘGRY
Attila Vidnyánszky
– komisarz od kultury
56 Tomasz Maćkowiak CZECHY
Milosz Vystrczil – marszałek,
który się Chinom nie kłania
Nauka i cywilizacja
58 Agnieszka Krzemińska
Jak pandemia osłabiła
słynne uczelnie
62 Michał Różyczka
Rentgenowska mapa
wszechświata
Historia
64 Ryszard Jamka
Jakub Szela – morderca, ludowy
heros czy narodowy bohater?
67 Prof. Andrzej Friszke, historyk, autor
książki „Państwo czy rewolucja”,
o wyborach przedwojennych
komunistów
Kultura
74 Agnieszka Holland o jej nowym
filmie „Szarlatan” i walce opresji
z wolnością
78 MEA PULPA Kuby Wojewódzkiego
80 Jakub Demiańczuk
Zagraniczne komiksy
o polskiej historii
83 KAWIARNIA LITERACKA
Anna Dziewit-Meller
84 Aleksandra Lipczak
35 Darz Szturm latynoskich autorek
grzyb
Na własne oczy
92 Izabela O’Sullivan
Społeczeństwo Nieznany fotoreportaż Ryszarda
32 Violetta Krasnowska Kapuścińskiego z Konina
Zaginione zbrodnie
35 Jacek Nowacki
Grzybobranie po polsku
38 Ryszarda Socha
Miasta tęsknią za wodą
Rynek
42 Adam Grzeszak
Kuchenni rewolucjoniści Stałe rubryki
45 Cezary Kowanda • 4 Mleczko i Mizerski
Małe lotniska na skraju • 6 Ludzie i wydarzenia
przepaści • 70 Afisz • 86 Chutnik i Plebanek
• 87 Passent • 88 Hartman • 89 Tym
Świat • 90 Mizerski na bis
48 Adam Krzemiński NIEMCY • 91 Do i od redakcji
Zjednoczenie od kulis • 98 Polityka i obyczaje
 [ ANDRZEJ MLECZKO ]
www.mleczko.pl
S Ł AWOMIR MIZERSKI Z Ż YCIA SFER
Tańczący z łopatą
S
podziewałem się, że w swojej drugiej kadencji
Andrzej Duda będzie nastawiony bardziej ofen-
sywnie i na razie prezydent mnie nie zawodzi.
W internecie widziałem, jak podczas akcji sadzenia
drzew w nadleśnictwie Lipusz Duda przy użyciu
łopaty atakuje ziemię, próbując zrobić w niej dziurę.
Najpierw łopatą ziemię dziabie, a następnie staje
na łopacie i podskakuje na niej, starając się ostatecz-
nie złamać opór ziemi.
Filmik pokazuje, że wbrew temu, co się mówi, An-
drzej Duda znajduje się w dobrej formie, w każdym
razie fizycznej. Ziemia pod jego naporem broni się,
ale nie wiadomo, jak długo by wytrzymała, gdyby nie
to, że pan prezydent, widząc, że dysponuje przygniata-
jącą przewagą fizyczną, w pewnym momencie rezygnuje.
Dla niektórych to dowód, że starcie przegrał, bo dziury nie
wykopał, jednak moim zdaniem był remis – wprawdzie Duda
krzywdy ziemi nie zrobił, ale trzeba przyznać, że nie zrobił
jej również sobie, chociaż były momenty, że wydawało się,
że zrobi.
Opinie na temat nie do końca udanej próby wbicia przez
prezydenta łopaty w ziemię są podzielone. Przeważa opinia,
że Andrzejowi Dudzie podstawiono nieodpowiednią ziemię,
która, kto wie, czy nie została w ostatniej chwili celowo pod-
mieniona. W grę mógł też wchodzić wadliwy szpadel – być
4 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
GALERIA ANDRZEJA MLECZKI: KRAKÓW, UL. ŚW. JANA 14
może niepolskiej produkcji, bo w ogóle nie chciał się w pol-
ską ziemię wbijać. Moim zdaniem jednak Duda po prostu
musi się jeszcze dużo uczyć od takich mistrzów jak prezes
Kaczyński, który podczas inauguracji przekopu Mierzei
Wiślanej operował łopatą z wielkim sukcesem – ta łopata
go słuchała i prezes nie musiał nawet na nią wskakiwać.
Tak czy inaczej kąśliwe ciosy wyprowadzone przez Andrze-
ja Dudę pokazują, że jego przeciwnicy muszą się z nim
liczyć i traktować go poważnie. Prezydent dał wyraźny
sygnał, że nie zawaha się brać za rzeczy, których nie po-
trafi robić. Znamy go już od tej strony, bo widzieliśmy,
jak odwoływał prezesa TVP, ale od tamtego czasu wyraźnie
zmężniał i nabrał sił. Jestem pewien, że gdyby w sprawie
odwołania Jacka Kurskiego był tak straszliwie zawzięty jak
w sprawie kopania dołka w ziemi, Kurski byłby dziś kom-
pletnie odwołany.
O sobiście akcję Andrzeja Dudy odczytuję nie tylko jako
ostrzeżenie dla przeciwników i być może zapowiedź
weta w sprawie pisowskiej ustawy o ochronie zwierząt,
ale również jako hołd złożony ciężkiej doli rolnika. Jego
zmagania potwierdziły, że rolnik nie ma lekko, zaś rolnic-
two, a w szczególności kopanie w ziemi, to robota nie-
wdzięczna, bo człowiek spoci się i utytła, a inni tylko
stoją z boku i się z niego śmieją.
 [ PRZYPISY REDAKTORA NACZELNEGO ]
Ból języka
S
Jerzy Baczyński
ądząc z medialnych relacji i emocji, najważniejszym wy-
darzeniem ostatnich dni (tygodni, miesięcy?) było podpi-
sanie tajemniczego porozumienia między koalicjantami
tzw. Zjednoczonej Prawicy. Jarosław Kaczyński, podczas
zdawkowej ceremonii złożenia podpisów (tradycyjnie, bez możli-
wości pytania o cokolwiek), oświadczył, że to radosna wiadomość
dla Polaków. I dodał: „wierzę w to, co przed chwilą powiedziałem”.
Trudno jednak uwierzyć, że ten wymęczony, niejasny pakt stabiliza-
cyjny zapowiada cokolwiek innego niż czasowe zawieszenie broni
między frakcjami obozu władzy. Także (ewentualne) sensacyjne
wejście Kaczyńskiego do rządu w dziwnej roli wicenadpremiera,
rozjemcy między Morawieckim i Ziobrą, nadzorcy służb siłowych,
śledczych i specjalnych, wyraźnie wskazuje, gdzie znajdują się
newralgiczne punkty nowego układu władzy i jakim zagrożeniom
trzeba zapobiec. (Analiza na s. 12). Najkrócej: priorytetem staje się
utrzymanie chwiejnej równowagi wewnątrz koalicji, także przez
nowy podział stref wpływów oraz niedopuszczenie do wzajemnych
ataków przy użyciu prowokacji, przecieków i haków.
Trudno sobie wyobrazić, aby poza kolejnymi aktami wojny
kulturowej i propagandowej ten układ był zdolny do realnego
usprawniania państwa (co widać po niezbornej walce z pandemią),
nie mówiąc o podejmowaniu ciężkich wyzwań, jakie ma przed
sobą cały zachodni świat, a które pandemia jeszcze nasiliła. W okres
­„multikryzysu” (klimat, demografia, finanse publiczne, edukacja,
zdrowie...) nasze państwo weszło słabe, zajęte sobą, skupione
na walce z urojonymi ideologiami. A przede wszystkim: ograniczo-
ne umysłowymi horyzontami i fizycznymi siłami jednego człowieka.
Z ajmujemy się polską polityką co tydzień, z przekonania, z cieka-
wości i z obowiązku, ale czasami ma się ochotę zaprotestować
przeciwko przelewaniu z pustego w próżne i demonstracyjnej aro-
gancji władzy – dokładnie jak w mijającym tygodniu. Tym bardziej
się cieszę, że możemy w tym numerze zaproponować Państwu
niezwykłą, trochę odświętną, oderwaną od politycznej łupaniny
lekturę: napisany specjalnie dla POLITYKI esej Olgi Tokarczuk, który
publikujemy niemal dokładnie w rocznicę przyznania Autorce lite-
rackiej Nagrody Nobla. To pierwszy taki tekst Olgi Tokarczuk od cza-
su jej słynnej mowy noblowskiej; i w jakimś stopniu kontynuacja
podjętych wtedy wątków. Ten esej jest też zapowiedzią i otwarciem
wyjątkowego przedsięwzięcia publicystycznego o nazwie Ex-cen-
trum (więcej na s. 24).
W kolejnych numerach POLITYKI zaproszeni autorzy będą
mierzyć się ze zdaniem postawionym przez Olgę Tokarczuk – ba-
gatela: chodzi o namysł nad światem przyszłości, „jaki rodzi się
na gruzach starego”. Jeśli o czymś naprawdę w tych niemądrych
czasach warto i trzeba rozmawiać, to właśnie o tym. Proponujemy
zatem (jak na ilustracji, którą przywołuje Olga Tokarczuk), aby
wystawić głowę poza otaczającą nas bańkę powszedniości i popa-
trzeć za widnokrąg. Nie wiem, co znajdzie się w kolejnych esejach,
ale zadanie dotyczy też samego języka opisu, szukania słów i po-
jęć otwierających wyobraźnię.
Jak to jest potrzebne, pilne, a zarazem trudne, widać choćby
na naszym politycznym, gazetowym poletku. Wielokrotnie, opisu-
jąc polską politykę, przeżywamy coś, co można nazwać bólem ję-
zyka. Właściwie znaczną część pojęć, nazw, nawet nazw własnych
6 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
trzeba by wziąć w cudzysłów (bo ich znaczenie jest niepewne) lub
dodawać gwiazdki i odnośniki. Przykład pierwszy z brzegu: jak pi-
sać „Trybunał Konstytucyjny”, czyli nazwę instytucji, która w prak-
tyce jest własną parodią, nie ma wiele wspólnego ani z trybuna-
łem w sensie sądu, ani z konstytucją, gdyż na ogół pieczętuje jej
naruszanie? Czy o Mateuszu Morawieckim pisać „premier”, kiedy
jego szefem w rządzie może być wicepremier, który jest de facto
głową państwa, choć formalnie najwyższym urzędnikiem pozo-
staje „prezydent” – w praktyce postać bez znaczenia politycznego?
A co z „Krajową Radą Sądownictwa”, „Radą Mediów Narodowych”
czy, za przeproszeniem, „Telewizją Publiczną”? Ba, drętwienie
języka może się przytrafić przy nazywaniu Zbigniewa Ziobry „mi-
nistrem sprawiedliwości” czy Piotra Glińskiego „ministrem kultury”.
Same nazwy własne partii „Prawo i Sprawiedliwość”, „Solidarna
Polska”, „Porozumienie”, a nawet „Platforma Obywatelska” czy „So-
jusz Lewicy” – brzmią jak oksymoron, kpina z języka.
Tak samo dzieje się z pojęciami ogólnymi: demokracja może
już być „demokracją nieliberalną”, „suwerenność” synonimem
zamordyzmu, a wyrok sądu – opinią. Nie chodzi tylko o to, że po-
laryzacja polityczna spowodowała rozdwojenie języka tzw. de-
baty publicznej, a niemal każde słowo ma swoje drugie, często
odwrotne, znaczenie, swój cień. Gorzej, że w ogóle nie mamy
języka do opisu nowej rzeczywistości politycznej, ekonomicznej,
medialnej, społecznej, gdzie od pewnego czasu wszystko staje się
płynne, niejednoznaczne, zmienne. Szukamy więc jakichś mniej
lub bardziej kulawych analogii, metafor, neologizmów.
P ytałem znajomych, jakie względnie nowe słowa wtargnęły
ostatnio do ich codziennego słownika. Oczywiście wszystko,
co związane z językową obsługą pandemii (kwarantanna, izolato-
rium, respirator itd.); ale też słowo „zdalne” (znaczna część naszej
aktywności stała się zdalna lub tele-); algorytm, rozumiany jako
wzory jakichś nowych procedur; bańka („moja bańka”, jako opis
miejsca społecznego); „niebinarne” czy „transfobia” – odnoszące się
do definicji płci. W tym amatorskim katalogu są też słowa ledwie
spolszczone „zooming”, „taping”, „gaming” i wiele innych odwołują-
cych się do rzeczywistości wirtualnej, w jakiej coraz głębiej tkwimy,
my i dzieci nasze. Ale, ogólnie, nowy słownik rodzi się wolnej niż
nowa rzeczywistość, a to znaczy, że opis będzie się coraz bardziej
odklejał od realiów, prowokował nieporozumienia, ułatwiał mani-
pulacje i mistyfikacje.
Szukanie nowych słów, pojęć i opisów (liczymy tu
na Ex-Centrum) jest więc niezbędne i nieuniknione. Ale warto
też, żebyśmy próbowali odzyskiwać utracone czy ukradzione
słowa, przywoływali ich pierwotne znaczenia i sens. To wciąż
może być pouczające i zabawne, jeśli przypomnieć sobie,
że minister to znaczy sługa, że premier kieruje rządem, Sejm
to miejsce rozmowy (parla-ment), zaś demokracja nie oznacza
bezwzględnych rządów większości. A już zwłaszcza – rządów
większości w osobie jednego starszego pana. Język jest giętki,
ale są też granice przegięcia.
Jan Koza
© JAN KOZA
 [ LUDZIE i W YDARZENIA ] KRAJ
Papież w barszczu
U
mieszczona na dziedzińcu Muzeum Narodo-
wego w Warszawie instalacja „Zatrute źródło”
Jerzego Kaliny (rocznik 1944) przynajmniej
w mediach społecznościowych budzi większe emo-
cje niż układanki w rządzącej koalicji. Przedstawia
Jana Pawła II z głazem wycelowanym w zabarwioną
na czerwono sadzawkę, metaforę – jak wyjaśniał
swe intencje sam twórca – pełzającej rewolucji.
„Czerwonych złogów z polskich ulic do tej pory
nie pozbyliśmy się. Znów do głosu dochodzi gru-
pa radykalnych ludzi, których mentorzy z wyżyn
pierwszomajowych trybun słali maszerującemu lu-
dowi najlepszą z możliwych socjalistyczną nowinę.
Teraz widzimy, jak z czerwonej flagi towarzystwo
przeszło na tęczową. Chciałbym, żeby skończyły się
te ekscesy z symbolami religijnymi. Dotyka mnie to osobiście” – wy-
jaśniał Kalina. Ale oczywiste są też skojarzenia z dziełem „Dziewiąta
godzina” Maurizio Cattelana, z papieżem przygniecionym meteory-
tem, ustawionym przy warszawskiej Zachęcie w 1999 r. i budzącym
nie mniejsze kontrowersje. Kalina przyznał, że praca Włocha obraziła
go jako Polaka katolika. Reaguje jednak z refleksem szachisty.
Wszystkie te okoliczności razem wzięte złożyły się w internecie
w śmieszno-straszny obrazek, a raczej wiele obrazków – memów
Zdekoncentrowana opozycja
T
rzeba było czekać na to kilkanaście tygodni, ale wreszcie
największa formacja opozycyjna ma ruszyć z kopyta i zająć
się tym, co jest jej zasadniczym zadaniem, czyli pilnowaniem
i punktowaniem władzy, a także przygotowaniem kontroferty
programowej. Tak przynajmniej zapowiedziano podczas sobotniej
rady krajowej. Wcześniej był z tym problem, ponieważ Platforma
była skupiona przede wszystkim na wewnętrznej walce o szefostwo
klubu parlamentarnego. Nie wykorzystała przez to co najmniej
kilku szans – w tym ostatniego, najpoważniejszego kryzysu – na ro-
zegranie obozu rządzącego i zaprezentowanie się jako poważna
polityczna alternatywa. Przeciwnie, PO podważyła swoją wiarygod-
ność, układając się z PiS w sprawie zwiększenia parlamentarnych
uposażeń. A z wotum nieufności wobec ministra Ziobry wy-
skoczyła dopiero, kiedy Zjednoczona Prawica zaczęła się
ze sobą godzić, co wielu odczytało jako ruch w istocie
konsolidujący obóz ZP. – Jarkowi brat uprosił w niebie
taką opozycję – dworuje jeden z posłów PiS.
Teraz ma być już tylko lepiej – zapewniają
członkowie Koalicji Obywatelskiej. A zadbać
© MAREK BAZAK/EAST NEWS, GRZEGORZ KRZYŻEWSKI/FOTO NEWS/FORUM
o to ma nowy szef klubu Cezary Tomczyk ,
który w ostatni piątek wygrał z Urszulą Augustyn
stosunkiem głosów: 115 do 56. 36-letni poseł należy
do ścisłego grona decyzyjnego PO; współpracuje
z Borysem Budką, ale w partii uchodzi za „człowieka
Trzaskowskiego” (pomagał mu w kampanii samorządowej,
był też szefem jego sztabu w ostatnich wyborach). Dotychczas
znany był przede wszystkim z tego, że „ma dojścia do telewizji”
i dobre relacje z dziennikarzami (był rzecznikiem premier Kopacz).
Choć jest jednym z tych, którzy w partii reprezentują „świeżość
i młodość”, ma całkiem spory staż poselski – to już jego czwarta
kadencja w Sejmie. Przed nim nie lada zadanie, ponieważ w koali-
cyjnym klubie sytuacja od dłuższego czasu jest mocno napięta.
A wewnętrzne wybory tylko pogorszyły nastroje – pokłócono się
nawet o sposób wyboru szefa klubu (zarzewiem konfliktu była
nagła zmiana regulaminu umożliwiająca dodawanie kilkudziesię-
ciu głosów z pełnomocnictw).
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
przedstawiających Jana Pawła II ciskają-
cego głaz w pobliską siedzibę Telewizji
Polskiej czy prezesa PiS, ładującego ka-
mień do luku bagażowego w samolocie
i brodzącego w barszczu. W wariancie
poważnym: skąpanego we krwi ofiar
pedofilów w sutannach. Gdzieniegdzie
papież Kaliny towarzyszy papieżowi
Cattelana z podpisem: „Dlaczego
papieże się nie lubią? :(”.
A dlaczego z Jana Pawła II łatwiej dziś
zadrwić niż dekadę czy dwie temu?
– W psychologii jak w fizyce: im mocniejsza
akcja, tym mocniejsza reakcja – tłumaczy
Andrzej Tucholski, psycholog z Uniwer-
sytetu SWPS. – Silny i szczery kult Jana
Pawła II wywołał kontrkult w osobach
skłóconych z Kościołem, ateistach, nieznających go za życia młodych,
a także, po prostu, w internetowych śmieszkach nieprzejmujących się
czyimiś emocjami. Tych grup jest sporo. Na to zachowanie nakłada się
ogólna niechęć do autorytetów. Jak zauważył na Facebooku pewien
historyk sztuki, twórca tego w sumie banalnego dzieła wykazałby
się większą odwagą, gdyby umieścił w swej brezentowej sadzawce
faktycznych rycerzy wojujących z tęczową zarazą, np. abp. Marka
Jędraszewskiego. Wtedy dopiero by zawrzało. (AŻ)
Niemal do ostatniego momentu nie było zresztą wiadomo,
kto wystartuje, bo obie z rywalizujących grup – tj. stronników
obecnego szefa PO oraz tych skupionych wokół jego poprzednika
Grzegorza Schetyny – zmieniały swoje typy. I tak początkowo Borys
Budka (któremu dotychczas podlegał klub) na swojego następcę
chciał wskazać Roberta Kropiwnickiego, ale ten zblamował się
głosowaniem ws. podwyżek, co koordynował. Potem mowa była
o obecnym rzeczniku partii Janie Grabcu i pośle Jacku Protasie;
w końcu stanęło na Tomczyku.
Z kolei druga strona stawiała początkowo na Tomasza Siemonia-
ka, ale ten swój start uzależnił od uzyskania poparcia także od Budki
i Trzaskowskiego. Chciał być kandydatem konsensu – jak tłumaczył,
ale dało się w tym wyczuć także obawę przed kolejną przegraną
(w styczniu poległ w starciu z Budką o szefostwo partii). Do wyścigu
włączył się więc poprzedni szef klubu Sławomir Neumann, a następ-
nie poseł z otoczenia Siemoniaka Arkadiusz Myrcha. Obaj tuż
przed wyborami wycofali się i poparli Urszulę Augustyn
– zgłoszoną oficjalnie przez Małgorzatę Kidawę-Błońską,
która z kolei ma żal do obecnych władz partii o to,
jak potraktowano ją w jej kampanii i zaraz po niej.
– Nie czarujmy się, i Tomczyk, i Augustyn to zastępczy
kandydaci – mówią osoby z KO. Bo spór w istocie
dotyczył tego, która z frakcji będzie miała wpływ
na funkcjonowanie klubu i codzienną politykę. Parla-
mentarzyści opowiedzieli się za kontynuacją, co jed-
nak nie może oznaczać powtórki z dotychczasowych
błędów, które Tomczyk również firmował.
W ciąż też nie wiadomo, jaka będzie zależność między KO a ru-
chem Trzaskowskiego, który ma wkrótce wystartować. Plat-
formersi powtarzają, że „to nie będzie inicjatywa polityczna”. Pyta-
nie więc, w jaki sposób niepolityczny byt ma pomóc wygrać stricte
polityczną walkę? Na razie Trzaskowski – zarazem wiceszef PO – ko-
lejny raz ogłosił koniec z „totalną opozycją”. Echa takiej polityki już
widać w… Senacie. Z fotelem dyrektora Centrum Informacyjnego
żegna się Grzegorz Furgo. – Był zbyt antypisowski. Dostanie inne sta-
nowisko, ale musi zejść z pierwszej linii – słychać. Przy rozwodnionej
i podzielonej opozycji prezes Kaczyński będzie mógł się spokojnie
skupić na pilnowaniu Zbigniewa Ziobry.  (MLV)
7
 [ LUDZIE i W YDARZENIA ] KRAJ

Nie będzie niczego

K O
raśnik staje się miastem statnio próbowano uchylić
wolności. Najpierw od LGBT, uchwałę; debata była burzliwa.
teraz od internetu. W ubiegłym Burmistrz przekonywał, że Kraśnik
tygodniu radni poparli petycję „chyba nie jest” homofobicznym
„Stop zagrożeniu życia i zdrowia”, miastem. „W Kraśniku nie ma
autorstwa Stowarzyszenia Koalicja homofobii!? – dziwił się Cezary
Polska Wolna od 5G. W ten sposób Nieradko, pochodzący z Kraśnika gej
chcą powstrzymać „wprowadzenie i inicjator uchylenia uchwały. – Dawid
standardu 5G bez wcześniejszego był duszony na stacji PKP przez
zbadania jej wpływu na zdrowie ojca. Ojciec dusił własne dziecko,
mieszkańców”. Jednocześnie dlatego że jest gejem! Za nasze
zagłosowali za tym, by „istniejąca podatki cofnęliście nas do jesieni
sieć Wi-Fi w szkołach” została średniowiecza!”. Część radnych
zdemontowana, a nowe instalacje wskazywała na konsekwencje
sieci komputerowych zostały finansowe – w 30-tys. mieście,
wykonane „w oparciu wyłącznie w powiecie z bezrobociem
o połączenia kablowe eternetowe utrzymującym się na poziomie
bądź światłowodowe”. Koalicja 10 proc. (w skali kraju wynosi
Polska Wolna od 5G w petycji ok. 6 proc.), każda inwestycja
domaga się również „przełączania jest na wagę złota, a te mogą się
telefonów na tryb samolotowy zatrzymać bez europejskiego
w czasie lekcji” i zakazu ich używania wsparcia. Mimo to 11 radnych
na przerwach „poza celami obroniło uchwałę.
związanymi z informowaniem
rodziców lub w celach alarmowych”. ***
Za postulatami zawartymi w petycji
zagłosowało dziewięciu radnych.
Sześciu było przeciw, trzech
wstrzymało się od głosu.
S ytuacja w Polsce wywołała
bezprecedensową reakcję
ambasadorów 50 krajów, którzy
Wolnościowe dążenia Kraśnika wystosowali list otwarty w obronie
zaczęły się już w maju 2019 r. To wte- osób LGBTI. Wskazują w nim, że:
dy radni miasta jako jedni z wielu „Prawa człowieka są uniwersalne
w całej Polsce przyjęli uchwałę i wszyscy, w tym osoby LGBTI, mają
o „powstrzymaniu ideologii LGBT”. prawo w pełni z nich korzystać.
Nikt w Kraśniku nie myślał, by ugiąć Jest to kwestia, którą wszyscy
się pod presją opinii publicznej. powinni wspierać”. Pod apelem
Nawet kiedy w lutym 2020 r. współ- podpisali się m.in. ambasadorowie
pracę z miastem zerwała francuska Albanii, Argentyny, Australii, Belgii,
gmina Nogent-sur-Oise. Argumenty Dominikany, Francji, Hiszpanii,
finansowe też nie trafiają do raj- Holandii, Indii, Izraela, Japonii, Malty,
ców z Kraśnika. Z powodu uchwały Niemiec, RPA, Szwecji, Ukrainy, USA,
o „powstrzymaniu ideologii LGBT” Wenezueli i Wielkiej Brytanii.
wstrzymane mają zostać cenne dla List – a przede wszystkim
miejskich inwestycji fundusze nor- zaangażowanie ambasador USA
weskie. Minister spraw zagranicznych Georgette Mosbacher w jego
Norwegii Ine Eriksen Søreide ogłosi- rozpropagowanie – wywołał
ła, że „Kraśnik i gminy z podobnymi burzę na prawicy. Rozjuszył
deklaracjami nie otrzymały wsparcia zwłaszcza Joachima Brudzińskiego,
projektowego w bieżącym okresie który kilkukrotnie zaatakował
finansowania i nie otrzymają takiego Mosbacher na Twitterze, pisząc,
wsparcia, dopóki te deklaracje będą że „czekamy w Polsce” na jej głos
ważne”. Dla Kraśnika oznacza to stra- i obronę „ludzi poddawanych
tę 3–10 mln euro. wbrew swej woli eutanazji” czy
Co złośliwsi wypominają kraśnic- „pracujących w chrześcijańskich
kiej prawicy, że nie zawsze dbała o poradniach rodzinnych zmuszanych
standardy moralne, których dzisiaj do oddawania sierot do adopcji
tak zaciekle broni. W 2013 r. w mie- parom homoseksualnym”. To już
ście wybuchł obyczajowy skandal, kolejny raz, kiedy pani ambasador
po tym jak członek lokalnego PiS staje w obronie wartości,
© FB SEKCJA GIMNASTYCZNA

został przyłapany w niedwuznacznej z którymi obozowi rządzącemu

sytuacji w zamkniętym mieszkaniu wyraźnie nie po drodze (wcześniej
w towarzystwie miejskiej radnej. broniła m.in. niezależności
W strachu przed mężem kobiety miał mediów). Tymczasem Mosbacher
wyskoczyć z pierwszego piętra, ła- podkreśla: „Prawa człowieka to nie
miąc nogi i rękę. ideologia”.  (MS, MLV)

8 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
 T Y D Z I E Ń W P O L I T Y C E

Polska
wywiezie na autorów łamania praw człowieka, a nie
na ich kraje. Chcecie zdrowszego powietrza
wyraźcie inaczej swoją solidarność. Kraje,
które nie przyjmują wyselekcjonowanych
uchodźców? i przywództwa Europy w technologiach
niskoemisyjnych? To trzeba przyspieszyć
przez siebie obcokrajowców, aby ulżyć
Grecji czy Włochom, będą mogły odebrać
transformację energetyczną. Chcecie od nich nielegalnych migrantów i wywieźć
Radosław Sikorski większej prywatności i odpowiedzialności ich z powrotem do ich krajów macierzy-
w internecie, ale boicie się lobbingu amery- stych. Zamiast na Okęciu przyjmować syryj-

P
olska polityka nie imponuje powagą. kańskich gigantów i rządu USA? Proponuję skie wdowy z dziećmi suwerenowi będzie
W szczycie zachorowań na koronawi- unijne regulacje i podatki dla tego sektora. można pokazać, jak pod strażą WOT polski
rusa, gdy gospodarka tonie, a deficyt Natomiast nie chcecie przyjmować most powietrzny wywozi ich z Europy.
budżetowy eksploduje, nasi ministrowie uchodźców, dobrze, ale wobec tego To się powinno spodobać.
przepychają się o to, czy przyznać sobie
niekonstytucyjny immunitet od łamania REKLAMA
prawa. Przywódcy koalicji położyli rewol-
wery na stole, upewnili się, że wszystkie
są nabite i zdecydowali, że jednak lepiej
je schować. Tylko taka jest treść tajnego
porozumienia koalicyjnego, co znowu mnie
upewnia, że naszej polityce daleko jeszcze
do standardów europejskich. Widziałem
tam kilkadziesiąt przetasowań rządowych,
ale ani jednego, w którym dyskutowano
by, kto na kogo ma jakie haki. Gra kompro-
matami to standard postsowiecki.
W tym zamieszaniu umknąć może
pierwsza mowa o stanie UE nowej prze-
wodniczącej Komisji Ursuli von der Leyen.
Przewodniczącej, której wybór był osobi-
stym sukcesem Mateusza Morawieckiego,
bo oznaczał zatrzymanie znienawidzonego
Timmermansa. Jak oświadczyła wtedy
nieoceniona Beata Mazurek, von der Leyen
nie wygrałaby bez głosów PiS. Nasza partia
rządząca jest zresztą drugą po CDU naj-
większą delegacją partyjną w europarla-
mencie, więc czy von der Leyen mogła nie
skonsultować z PiS swojego wystąpienia?
W Polsce zauważono głównie apel
von der Leyen przeciwko „strefom wolnym
od LGBT”. Prawica wścieka się, że lewicowy
happening z wieszaniem tabliczek pod
drogowskazami wszedł do światowego
obiegu, ale nie chce pamiętać, że naklejki
o strefie wolnej od LGBT wymyślili smo-
leńszczycy z „Gazety Polskiej”. Po czym,
za sprawą dobrodusznych radnych, termin
trafił do prorodzinnych rzekomo uchwał
popieranych przez Ordo Iuris.
Von der Leyen zgrabnie przygada-
ła Wielkiej Brytanii cytatem z Margaret
Thatcher o konieczności przestrzegania
traktatów. Przyjęła też argumenty o tym,
że Unia za mało zrobiła w obliczu pandemii.
Chcecie, aby ochrona zdrowia nie była już
wyłączną kompetencją państw członkow-
skich, to proszę bardzo, stworzymy Unię
Zdrowotną z minimalnymi standardami dla
całego kontynentu. Nawiasem mówiąc, w tę
logikę wpisuje się również utworzenie komi-
sji ds. walki z rakiem, której przewodnictwo
objął Bartosz Arłukowicz. Chcecie reagować
na próbę otrucia Nawalnego czy represje
na Białorusi, proponuję ustawę im. Magnic-
kiego tak, aby sankcje można było nakładać

P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020 9
 [ LUDZIE i W YDARZENIA ] Ś W I AT

Błyskawiczna sędzia Barrett

P
odwójne standardy to nie nowina. Republikanie, zapowiada-
jący zatwierdzenie kandydatki prezydenta Trumpa do Sądu
Najwyższego Amy Barrett jeszcze przed listopadowymi
wyborami, sami w 2016 r. odmówili głosowania nad zatwierdze-
niem nominata prezydenta Obamy do SN. Twierdzili wówczas,
że „to naród powinien współdecydować”, choć do wyborów było
osiem miesięcy. Pośpiech Partii Republikańskiej z wypełnieniem
wakatu po śmierci Ruth Bader Ginsburg sprawia, że Sąd Najwyższy,
wciągany w amerykańską zimną wojnę domową, staje się narzę-
dziem w rękach polityków, co osłabia zaufanie do niego oparte
na politycznej niezależności.

P o zatwierdzeniu 49-letniej Barrett, ultrakonserwatywnej kato-

liczki i uczennicy idola prawicy Antonina Scalii, w SN zasiądzie
6 sędziów zachowawczych i 3 liberalnych. Ponieważ sędziowie ci
orzekają dożywotnio, oznacza to dominację konserwatystów na po-
kolenie, a więc np. możliwość delegalizacji aborcji, zagrożenie in-
nych progresywnych zdobyczy, jak prawa osób LGBT. I powstrzyma-
nie jakichkolwiek zmian liberalno-lewicowych, jak kontrola dostępu
do broni czy osłabienie roli pieniędzy w wyborach. Zagrożona jest
Obamacare, reforma ochrony zdrowia autorstwa poprzedniego
prezydenta. Demokraci spróbują temu zapobiec przez wprowadze-
nie kadencyjności sędziów lub powiększenie ich grona z 9 do 13, ale
szanse na to są nikłe.

N ominując Barrett, Trump myślał głównie o zbliżających się

wyborach. Sąd Najwyższy ma mu pomóc je wygrać. Ponieważ
wyniku głosowania możemy nie poznać, póki nie policzy się wszyst-
kich głosów pocztowych (chce tak głosować 37 proc. Amerykanów,
w większości popierających Demokratów), konflikt rozstrzygną
sądy, a ostatecznie Sąd Najwyższy. Trump oczekuje, że sędziowie
nakażą przerwać liczenie głosów, by dotrzymać terminów certyfi-
kacji rezultatów głosowania. Czy SN znowu da się użyć do takiego
celu, jak w 2000 r., kiedy zapewnił wygraną Bushowi? Trump powta-
rza, że nie uzna swej porażki.  (TZ)

Znów Karabach Tata buduje parlament

K C
aukaski konflikt, który nie wygasł na-
wet w najspokojniejszych latach 90.,
znów o sobie przypomniał. W nie-
dzielę rano Armenia poinformowała o azer-
skim ataku na Górski Karabach, formalnie
część Azerbejdżanu, ale od lat 90. opanowaną
przez Ormian. Kilka godzin później Azerbejdżan
oświadczył, że tylko reaguje na armeńskie prowo-
kacje. Tym razem walki są dużo cięższe niż incydentalne starcia
z ostatnich lat. Dodatkowo obie strony oficjalnie używają języka
wojennego, a do poniedziałku serwisy informacyjne mówiły już
o kilkudziesięciu ofiarach.
zy to najlepszy moment na taką reprezentacyjną inwestycję,
kiedy Indie powoli wysuwają się na czoło państw najbardziej
dotkniętych pandemią, a gospodarka skurczyła się o ponad
20 proc.? Premier Narendra Modi uważa, że tak: aby zdążyć z no-
wym budynkiem parlamentu na 75. rocznicę odzyskania niepod-
ległości, czyli za dwa lata. Obecną siedzibę zbudowali jeszcze Bry-
tyjczycy w 1927 r., na planie koła, z olbrzymią kopułą – i w zasadzie
od początku była za ciasna i szykowana na inne potrzeby. W izbie
niższej zasiada 550 posłów, a decyzja w tej sprawie zapadła pół
wieku temu, kiedy Indie liczyły 580 mln mieszkańców, teraz jeden
przedstawiciel reprezentuje w stolicy 2,5 mln wyborców. Przydało-
by się istotnie powiększyć skład, ale posłów nie byłoby gdzie posa-
dzić. To argumenty za.

S pór karabaski to spuścizna napięć narodowościowych jeszcze

© WIKIPEDIA, CHIP SOMODEVILLA/GETTY IMAGES

z czasów, gdy oba państwa były częścią ZSRR. Katalizatorem

obecnych waśni jest prawdopodobnie Turcja – choć nigdy nie
ukrywała poparcia dla muzułmańskiego Azerbejdżanu, wcześniej
P rawda jest też taka, że ambitny hinduistyczny nacjonalista Modi
nie robiła tego tak otwarcie z obawy o relację z Rosją, tradycyjnie
popierającą prawosławną Armenię. Dziś Ankara wyraźnie duplikuje
zatarg z Moskwą, znany już m.in. z Syrii i Libii. Niektóre źródła mó-
wią nawet, że Turcy wysłali do Baku syryjskich dżihadystów, którzy
walczyli dla nich w Libii. Rosja aż tak pryncypialnie nie podchodzi
do sprawy – sprzedaje broń obu stronom, niejednokrotnie medio-
wała między sąsiadami. Po stronie Armenii – na razie dyplomatycz-
nie – są też dwie potęgi z liczną ormiańską diasporą: Francja i USA.
chciałby zostawić po sobie trwały ślad w betonie. Stąd wielki
projekt przebudowy historycznego serca Nowego Delhi, nierusza-
nego od lat, wzorowanego na paryskich otwartych przestrzeniach;
obok parlamentu – budowa nowych ministerstw, rozrzuconych dziś
po całym mieście, i oczywiście okazałej siedziby premiera. Zamie-
rzenie to ma wielu krytyków, którzy podnoszą, że projekt nie był
konsultowany, a nowy budynek parlamentu na planie trójkąta jest
tyleż kosztowny, co banalny, i że górę wzięła próżność Modiego. Ale
klamka zapadła: za budowę wziął się Tata, jeden z największych in-
dyjskich multikoncernów. Tu przynajmniej nie ma niespodzianki.

10 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
COVID-19, tydzień
czterdziesty czwarty
P
andemia lekko przyspieszyła, jest już ponad milion ofiar
śmiertelnych, liczba przypadków w 198 państwach przekro-
czyła 33 mln, w ciągu tygodnia przybyło 2,2 mln nowych
(według Johns Hopkins University, w poniedziałek, 28 września).
60 proc. zakażeń przypada na Stany Zjednoczone, Indie, Brazylię
i Rosję. W USA zanotowano ponad 7,1 mln zachorowań i 205 tys.
ofiar śmiertelnych. „To wstyd [shame] – komentował prezydent
Trump – ale gdybyśmy nie podeszli do tego właściwie, zmar-
łych byłoby 2,5 mln”. Najwięcej nowych zakażeń, blisko 100 tys.
dziennie, notują Indie. Mają ich już ponad 6 mln, relatywnie mniej
śmiertelnych, 95 tys., i ciągle niewiele zachorowań w proporcji
do 1,4 mld ludności, ale infekcja z wielkich skupisk szybko przenosi
się do mniejszych ośrodków i na wieś. Premier Modi ogłosił na fo-
rum ONZ, że indyjska szczepionka, która znajduje się w trzeciej fazie
testów, będzie powszechnie dostępna.
Najsilniejsze ognisko koronawirusa znajduje się nadal w Ameryce
Łacińskiej – ponad 8,7 mln infekcji. Głównie w Brazylii, ale w pierw-
szej dziesiątce najbardziej dotkniętych jest też Peru, Kolumbia,
Meksyk i Argentyna. W Brazylii liczba nowych zakażeń przekroczyła
4,7 mln i jest ponad 140 tys. ofiar śmiertelnych.
W Rosji, czwartej pod względem liczby zarażeń, jest ich ponad
1,2 mln i 20,2 tys. śmiertelnych. W Moskwie, gdzie liczba infekcji
wzrosła nagle o połowę, do 1500 dziennie, zalecono pozostanie
w domu osobom powyżej 65 lat i kobietom w ciąży. Ponad po-
łowa przypadków w Afryce – 670 tys. – przypada na RPA, gdzie
następuje normalizacja i znosi się restrykcje. Natomiast ostry
lockdown, obowiązujący w Izraelu od tygodnia – wprowadzony
na czas głównych tutejszych świąt – został jeszcze zaostrzony.
Drastycznie ograniczono działalność gospodarczą i wychodzenie
z domu, zamknięte jest lotnisko, szkoły i synagogi (za wyjątkiem
święta Jom Kipur), a liczbę uczestników modlitw i manifestacji
ograniczono do 20 osób. Izrael ma największy na świecie współ-
czynnik zakażeń per capita, ale obecne restrykcje często bywają
Uzurpator i cyfrowi partyzanci
B
iałoruś weszła w okres symbolicznej
dwuwładzy. Inauguracja szóstej
kadencji prezydenckiej Łukaszenki
23 września była skromniutka, potajemnie
zorganizowana, bez transmisji na żywo
w telewizji, a miejsca dla publiczności zajęli
przedstawiciele wiernego aktywu. Szereg
rządów w Europie, w tym polski, a także
amerykański nie uznają Łukaszenki jako le-
galnie wybranej głowy państwa. Przy czym
mundurowi i cała biurokratyczna drabinka,
od ministerstw po najmniejsze urzędy
gminne i prowincjonalne posterunki, są
gotowi wykonywać polecenia Łukaszenki,
stąd reżim ma kim aresztować i bić prote-
stujących oraz starać się normalnie admini-
strować krajem, który od dwóch miesięcy
odrzuca łukaszenkizm.
D ruga strona nadal maszeruje. Demon-
stracje w ostatnią niedzielę września
(w Mińsku do 100 tys. osób) przeszły jako Cichanouskiej. Znów manifestowano
ludowa, kolorowa i rozśpiewana inaugura- w wielu miastach, znów w ruch poszły pał-
cja prawdziwej, narodowej prezydent – wy- ki, armatki wodne i gaz łzawiący, znów za-
branej w sierpniowych wyborach Swiatłany trzymano setki demonstrantów. Nowością
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
Ultraortodoksyjni Żydzi na pustym targu
Mahane Yehuda, Jerozolima.
bagatelizowane. „Obudźcie się, dosyć już tego!” – komentował
premier Netanjahu w emocjonalnym wystąpieniu liczne przypadki
niefrasobliwości.
W  Europie skala infekcji rośnie w tempie 20 proc. tygodniowo;
drastycznie w Hiszpanii – nowy lockdown, obejmujący ponad
milion osób w regionie madryckim, został rozszerzony. WHO informuje
o rosnącej grupie hospitalizowanych 15–49-latków. Komisarz ds. zdro-
wia Stella Kyriakides wezwała kraje unijne do wzmożenia testów,
skuteczniejszego śledzenia ognisk infekcji i zwiększenia gotowości
szpitalnej. Jako kraje, gdzie sytuacja jest najgroźniejsza, wymieniła
(obok Hiszpanii) Rumunię, Bułgarię, Chorwację, Węgry, Czechy i Maltę.
Znaczny wzrost zakażeń notuje Wielka Brytania (sieć Tesco wprowadzi-
ła tu reglamentację mąki, makaronu i papieru toaletowego), Francja,
Włochy i Portugalia, a rekordy infekcji mają Węgry, Słowacja i Polska.
Na lotnisku w Helsinkach testowane są pierwsze psy wykrywa-
jące koronawirusa u pasażerów z blisko stuprocentową precyzją.
Według francuskich badań reagują na specyficzny zapach potu. Psy
w tej roli sprawdza też Dubaj i Australia. Wiedeń odwołał swój lutowy
wielki bal w Operze, Rio de Janeiro, bezterminowo, swój karnawał,
po raz pierwszy od 100 lat, a nowy japoński premier Yoshihide Suga
ogłosił swą determinację, aby przeprowadzić w 2021 r. w Tokio za-
wieszone igrzyska olimpijskie, „jako dowód zwycięstwa ludzkości
nad pandemią”.  (WP)
jest działalność hakerów, nazywających sie-
bie cyfrowymi partyzantami, ich zapleczem
jest mocny na Białorusi sektor informatycz-
ny. To ich dziełem ma być blokada systemu
komputerowego białoruskiej służby celnej,
co zaowocowało kolejkami na granicach,
po polskiej stronie kierowcy ciężarówek
stali, zamiast zwyczajowych kilku, ponad
dwadzieścia godzin.
Znacznie poważniejszym ciosem jest
lustracja funkcjonariuszy prowadzona
© SERGEI BOBYLEV/TASS/GETTY IMAGES, ABIR SULTAN/EPA/PAP
przez Andrew Maximova, mieszkającego
w Los Angeles twórcę gier, który wykorzy-
stując sztuczną inteligencję i programy
do rozpoznawania twarzy, potrafi zerwać
kominiarkę czy maskę z omonowców,
zwykłych milicjantów i wojskowych, przez
co zamaskowani, występujący dotąd bez
dystynkcji ludzie, stali się rozpoznawalni.
W sieci pojawiły się, też wykradzione, ich
prywatne dane, a przy wejściach do ich do-
mów napisy, że pod tym adresem mieszka
„faszysta” z takiej a takiej jednostki. Cyfrowi
partyzanci zapowiadają, że to dopiero
początek.
11
 [ T E M AT T YG O D N I A ]
Zjednoczona Prawica po wielodniowych
kłótniach, targach i wzajemnym
zastawianiu pułapek jest teraz jeszcze
bardziej zjednoczona, jak nigdy.
Najdziwniejsze jest to, że ktoś jeszcze
w takie przekazy wierzy.
Po burzy
mgła
Z
MARIUSZ JANICKI
bigniew Ziobro okazał się za słaby, aby wyruszyć
w samodzielną polityczną wędrówkę, a Jarosław
Kaczyński za słaby, by się go pozbyć. Aż tak bardzo
nie można było usunąć z rządu Ziobry, że wice-
premierem ds. jego nadzorowania może zostać
sam Kaczyński (jeśli się na to w końcu zdecyduje, bo to wciąż nie
jest jasne). Taka jest skala zwycięstwa prezesa PiS. Szefem Ka-
czyńskiego w rządzie może zostać Mateusz Morawiecki, a szefem
Morawieckiego w partii – Kaczyński. Morawiecki ma zostać w listo-
padzie zastępcą prezesa PiS, a prezes – zastępcą Morawieckiego.
W przypadku rządzącej prawicy często to, co wydaje się najbardziej
nieprawdopodobne i kuriozalne, staje się właśnie faktem. Może
się okazać, że obóz rządzący zorganizował wielodniowe, gorszące
widowisko po to, aby swojego lidera wstawić do rządu. Jak napisał
prawicowy publicysta, Kaczyński jako wicepremier wyborców PiS
„zdziwi, ale nie wzbudzi emocji”. To niewiele jak na tę całą akcję.
Podobno Solidarna Polska zabiegała o wejście Kaczyń-
skiego do rządu. Powód wydaje się dość jasny: prezes PiS
w rządzie oznaczałby automatyczne osłabienie wpływów pre-
miera Morawieckiego. I tak miejscem decyzyjnym była dotąd
Nowogrodzka, ale „ośrodek dyspozycji politycznej” zyskałby
dodatkowy, formalny wymiar, Nowogrodzka przeniosłaby się
do Kancelarii Premiera. Ziobro i jego Solidarna Polska i tak wolą
surowe oko Kaczyńskiego i jego „szarogęszenie” się w rządzie
niż samodzielność Morawieckiego. Premier zostanie rozwod-
niony, a to jest dla Ziobry zawsze zysk.
12 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
Tak czy inaczej ma powstać – jak głosi partyjna propaganda,
powtarzana jeden do jednego także przez media niepisowskie
– „superrząd”, mający rozbijać resortowe „silosy”, jako element
„szerszego planu”, który podobno był od dawna brany pod
uwagę. Taki przekaz ma stworzyć wrażenie, że to nie Ziobro był
przyczyną ewentualnego pójścia do pracy Kaczyńskiego, bo sami
politycy PiS czują, że taki powód to trochę wstyd. Jak zatem
stwierdził Norbert Maliszewski, szef Centrum Analiz Strategicz-
nych, na portalu wPolityce.pl: „Z Polski resortowej, gdzie każdy
minister miał niepodzielnie osobne »królestwo« (…) zmiany idą
w kierunku modelu, gdzie jest bardzo silne centrum i centrum
to wzmacniałby Jarosław Kaczyński”. Jednak to właśnie komitet
ds. bezpieczeństwa (z podległą mu obroną, sprawami wewnętrz-
nymi i sprawiedliwością), który miałby nadzorować Kaczyński,
stałby się takim oddzielnym i niepodzielnym superkrólestwem,
których według Maliszewskiego ma już nie być. Właściwym pre-
mierem od realnej władzy byłby wówczas Kaczyński, a Morawiec-
kiemu pozostałaby rola jego zastępcy ds. gospodarczych i innych,
które Kaczyńskiego nie interesują. Zresztą ogłaszane „odchu-
dzenie rządu” wcale nie musi oznaczać większych oszczędności
na administracji, co podawano jako jeden z argumentów. Mi-
nisterstwa powiększone o nowe dziedziny i kompetencje będą
musiały tworzyć nowe departamenty, kolejne stanowiska, ob-
sługę prawną, sekretariaty i referaty. Dopiero za jakiś czas będzie
można zobaczyć, czy rzeczywiście cokolwiek się „odchudziło”.
Z nadzorowaniem Ziobry też może być problem. Chociaż Zio-
bro łączy funkcję ministra i prokuratora generalnego, to nie

© RADEK PIETRUSZKA/PAP
oznacza, że wobec obu tych funkcji Kaczyński miałby takie
same możliwości nadzoru. Owszem, Kaczyński może mieć lep-
szy wgląd w działalność legislacyjną resortu sprawiedliwości
już na wczesnych etapach projektów. Ale jako prokurator gene-
ralny Ziobro ma dużo swobody zarówno co do prowadzonych
śledztw, jak i personalnej obsady; w przypadku prokuratora
krajowego i sądowniczych instytucji swoje kompetencje ma
też prezydent. Ziobro w każdym więc przypadku zachowa
dużo władzy, wiedzy i swoich ludzi w kluczowych miejscach.
Za to przyjście Kaczyńskiego do rządu byłoby jednak jakimś
zawoalowanym wotum nieufności wobec Morawieckiego, wy-
nikałoby z tego, że premier nie poradził sobie z Ziobrą, w końcu
podwładnym, który – jak słychać – lekceważąco nie przychodził
na posiedzenia Rady Ministrów.
Zażegnany kryzys w obozie władzy jest uważany za wygra-
ną Jarosława Kaczyńskiego, tak jakby było coś szczególnego
w tym, że posiadacz dwóch setek posłów wygrywa z kimś, kto
ma ich, jak Zbigniew Ziobro, kilkunastu. Nie wiadomo też,
jak mierzyć ten sukces, skoro Ziobro okazał się tak ważny,
że do jego neutralizacji potrzebny był aż Jarosław Kaczyński.
W efekcie całej operacji do rządu wchodzi polityk z czoło-
wych miejsc sondażowych rankingów nieufności. W dodatku
wciąż nie wiadomo, na czym polega nowa koalicyjna umowa,
szczegółów nie podano, a w nich mogą się zawierać przyszłe
konflikty: co z listami wyborczymi, subwencjami, podziałem
stanowisk? Zwycięstwo było więc typowo pyrrusowe, a fakt jest
taki, że Ziobro okazał się nie do usunięcia. Dlaczego?
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
Po pierwsze, okazało się, że PiS nie jest w stanie przeciągnąć
na swoją stronę choćby części posłów Solidarnej Polski i sprawić,
że opuszczą Ziobrę. Nawet publicysta Michał Karnowski, z reguły
gorliwie broniący decyzji Kaczyńskiego, przyznał to na łamach
swojego portalu: „Solidarna Polska też może mówić o pewnym
sukcesie – wytrzymali jednak zderzenie silniejsze niż to, które
rozbiło drugiego koalicjanta PiS, nie rozbiegli się”. Że były stara-
nia, aby stymulować takie „rozbiegnięcie się”, przyznał szef klubu
PiS Ryszard Terlecki, mówiąc o nadziei, „że niektórzy zostaną”,
kiedy wyrzuci się Ziobrę. Na przechwycenie wszystkich 18 nie
było szans, ale PiS wystarczyłoby z ośmiu–dziesięciu. Głosowania
w Sejmie pokazują, że większość ok. 225–230 posłów wystarcza
do przeprowadzania ustaw, ale już 220 i mniej tego by nie gwa-
rantowało. Rząd może być mniejszościowy, ale nie aż tak; prze-
strogą są tu męczarnie SLD w ostatnim roku rządzenia sprzed
półtora dekady, kiedy najpierw Miller, a potem Belka chodzili
po prośbie przed każdym głosowaniem. Zresztą sam Kaczyński
ma tu swoją traumę: w 2007 r. najpierw z hukiem wyrzucił An-
drzeja Leppera i jego Samoobronę z rządu, mówiąc przeprasza-
jąco, że nie będzie więcej koalicji z takimi ludźmi, a po kilkunastu
dniach musiał go przyjąć z powrotem na funkcję wicepremiera.
Z tego samego powodu, dla którego ostatnio nie wyrzucił Ziobry
z rządu: ponieważ nie udało mu się przeciągnąć posłów Samo-
obrony bez Leppera. Ludzie Ziobry zaś, jak kiedyś ekipa Leppera,
musieli dojść do wniosku, że lepiej trzymać się lidera i tworzyć
zwartą grupę, bo wówczas prawdopodobieństwo przetrwania
jest większe niż po rozbiciu i podziale ugrupowania.
Po drugie, Ziobro w rządzie wciąż wydaje się bezpieczniejszy niż
poza rządem. W poprzedni poniedziałek prokurator generalny
Ziobro najpierw wystąpił z konferencją prasową w sprawie afery
Getbacku, w której tropy prowadzą do ludzi powiązanych z PiS.
Zapowiedział gromko, że wkrótce, na następnej konferencji,
już jako minister wypowie się na tematy polityczne i odpowie
na wszystkie pytania. Jednak tak się nie stało – wygłosił ogólnie
pojednawczą mowę i nie odpowiedział na pytania. Ewidentnie
w ciągu dwóch godzin dzielących te dwie konferencje dostał
sygnał z Nowogrodzkiej, żeby nie palił mostów zbyt daleko idą-
cymi słowami, bo rzecz jest wciąż do dogadania. Wiele wska-
zuje, że to wtedy zapadła kierunkowa decyzja o porozumieniu,
a potem przez kilka godzin, podobnie jak w kolejnych dniach,
szlifowano szczegóły. Nawet jeśli natychmiast zdymisjonowano
by Ziobrę z jego wiceministrami, przejęto jego biurko i papie-
ry, to w resorcie i w całej strukturze prokuratorskiej pozostały
setki prokuratorów wiernych Ziobrze, którzy zawdzięczają mu
stanowiska i awanse, mający wiedzę o śledztwach, także tych
niewygodnych dla władzy. Ryzyko było duże, zwłaszcza że PiS
ma na karku jeszcze szefa NIK Mariana Banasia. A warto przy-
pomnieć, że nawet w czasach rządów Platformy w prokuraturze
wciąż pozostawało wielu ludzi z nadania Ziobry w latach 2005–07.
Nad przeciekami ze śledztw, choćby i przerwanych, nikt nigdy
w Polsce specjalnie nie panował.
Po trzecie, wyrzucenie Ziobry i jego SP z rządu nieuchronnie spy-
chałoby PiS w stronę jeszcze większego prawicowego radykalizmu.
Wtedy bowiem partia Kaczyńskiego musiałaby rywalizować z Zio-
brą o twardy, antyeuropejski, ksenofobiczny elektorat. A ostatnie
wybory prezydenckie uzmysłowiły strategom PiS, że ich ugrupo-
wanie ma wielkie deficyty w politycznym centrum, wśród wybor-
ców młodych, miejskich, inteligenckich. Konieczność bicia się
z Ziobrą o „tradycjonalistów” zniweczyłaby plan Kaczyńskiego od-
bicia tych „umiarkowanych”, a o takich zamiarach prezes PiS kilka
razy mówił w wywiadach. Takie aspiracje zgłasza też nieustannie
premier Mateusz Morawiecki, w którego Kaczyński jest zapatrzony.
Lepiej zatem mieć prawą flankę przy sobie i przedstawiać ją
13
 [ T E M AT T YG O D N I A ]
jako niesfornych „mniejszych braci”, ale dodawać ich procenty
poparcia do swoich, niż mieć prawicową konkurencję na zewnątrz,
z którą trzeba się ścigać na radykalizm.
To wszystko jest oczywiście tylko teatrem dla wyborców. Ka-
czyński o sądownictwie, Unii Europejskiej czy LGBT ma takie
samo zdanie jak Ziobro, a na pewno nigdy nie wygłosił opinii,
która świadczyłaby o takiej różnicy. Kiedy o kwestiach ideolo-
gicznych zabiera głos Morawiecki, brzmi identycznie jak Ziobro
i Kaczyński. To wielu dziennikarzy przypisuje Morawieckiemu
„europejskie” poglądy, których ten własnymi słowami nie po-
twierdza. Chodzi jednak o stworzenie wrażenia, że oto jest „cywi-
lizowany” premier, z drugiej strony – jakkolwiek by to śmiesznie
brzmiało – przywiązany do tradycji szeryf, a Kaczyński dla dobra
Polski stara się to wszystko pogodzić. Wszystko tu jest nieprawdą,
ale wypadnięcie Ziobry z tego trójkątnego układziku zrujnowa-
łoby taki – czysto marketingowy – obrazek dla niewyrobionej
politycznie publiczności.
I czwarty powódodstąpienia od totalnej konfrontacji: sprawa
przekazu medialnego prawicy, o którym się słyszy. Podczas
kryzysu w Zjednoczonej Prawicy ważne było to, co pokazuje
TVP, zgodnie ze słynną tezą Kaczyńskiego, że rzeczywistość
jest taka, jak się ją pokazuje w telewizji, a ludzie nie analizują
szczegółów. W czasie kampanii prezydenckiej państwowa te-
lewizja kompletnie ignorowała udział w niej premiera Mora-
wieckiego. Wiele wystąpień szefa rządu, które transmitowała
TVN24, w programach TVP Info nie istniało.
Prezes TVP Jacek Kurski uczestniczył w nieformalnej naradzie
w Krakowie, kiedy kierownictwo PiS zastanawiało się nad kro-
kami wobec Zbigniewa Ziobry. Potem Ziobrę wycięto z warstwy
informacyjnej TVP, tak jak wcześniej Morawieckiego. Ale Kaczyń-
ski chyba nie może być do końca pewny lojalności Kurskiego
przez następne trzy lata. W końcu Ziobro i Kurski odeszli z PiS
w 2012 r., mówili o Kaczyńskim okropne rzeczy, założyli kon-
kurencyjną partię. Kurski jest pragmatyczny i zapewne zawsze
w ostateczności postawi na prezesa PiS, ale nie jest jasny jego
stopień lojalności wobec Morawieckiego. Wyrzucenie Ziobry
z rządu oznaczałoby ostateczny triumf Morawieckiego. Pytanie,
jak by to wszystko Kurski przedstawiał, czy by mu się coś nie wy-
msknęło. Można zadać pytanie, dlaczego Kaczyński nie wyrzuci
Ziobry i Kurskiego zarazem, bo przy tym składzie Rady Mediów
Narodowych nie miałby z tym żadnych problemów – w RMN Kur-
ski ma jedynie wrogów. Problem w tym, że – według wielu głosów
z PiS – Kaczyński uważa Jacka Kurskiego za wybitnego fachowca
od propagandy, która jest idealnie skrojona pod uśrednionego
wyborcę partii. Nie widzi dla niego zmiennika.
Może żaden z tych czterech powodów pojedynczo nie przewa-
żyłby szali decyzji Kaczyńskiego w sprawie Ziobry, ale wszystkie
razem już tak.Po co mieć kilka kłopotów, jeśli można nie mieć
żadnego z nich. Tym bardziej że prorządowi komentatorzy, choć
odnosili się ze zrozumieniem do irytacji prezesa PiS, apelowali
o zachowanie Zjednoczonej Prawicy w całości; zdarzało się też,
że mniej lub bardziej pośrednio polemizowali z Kaczyńskim. Nie
blokowali także na internetowych portalach, którymi zarządza-
ją, obraźliwych wobec Kaczyńskiego wpisów. To również mógł
być dla otoczenia szefa PiS sygnał, że sytuacja nie jest klarowna,
wymyka się spod kontroli, ważą się wpływy i rządy dusz. Nagle
pozycja wszechwładnego prezesa, który cały swój image od lat
budował na poczuciu mocy i sprawczości, zachwiała się. Rzecz ja-
sna Ziobro także balansuje na krawędzi. Nie ma gwarancji, że sa-
modzielnie przekroczyłby próg wyborczy. Ale też teraz znaczy
wyraźnie więcej niż w 2014 r., kiedy szef PiS brał go do koalicji.
Kaczyński wciąż ma władzę, ale jego „szaleństwa” już podlega-
ją ocenie. Nadal może bardzo dużo, ale nie wszystko. Ma tu swoje
znaczenie sprzeciw już nawet nie drużyny Ziobry, ale kilkunastu
14 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
posłów z macierzystego PiS. Znaczna większość z tych, którzy
zagłosowali przeciwko ustawie o ochronie zwierząt, a potem zo-
stali przez Kaczyńskiego zawieszeni, to ludzie związani w różny
sposób z rolnictwem, związkowcy z Solidarności RI, pracownicy
naukowi z uczelni rolniczych, samorządowcy z terenów o wiej-
skim charakterze, także działacze z klubów „Gazety Polskiej” czy
Światowego Związku Żołnierzy AK. To aż dwa powody do nie-
pokoju prezesa. Pierwszy: bo to osoby związane z solą elekto-
ratu PiS, Kaczyński wielokrotnie mówił, że u podstaw sukcesów
jego partii są wyborcy ze wsi i działalność klubów „GP”. Drugi
powód: okazało się, że lojalność wobec partyjnego przywódcy,
wydawałoby się nieograniczona, ma jednak limity. Posłowie PiS
zaczynają brać pod uwagę swoje lokalne uwarunkowania, pozy-
cję w terenie, interesy i poglądy tamtejszych wyborców. To pro-
wadzi do nieuchronnego wniosku, że planują swoją przyszłość
szerzej, na czas, kiedy już Kaczyńskiego u steru Zjednoczonej
Prawicy nie będzie, a oni nadal będą politycznie funkcjonować.
To nowe zjawisko. Dotąd tego typu partyjne niesubordynacje
zdarzały się podczas głosowań w sprawie projektów zaostrzenia
ustawy aborcyjnej, ale to była inna sytuacja. Wszyscy w PiS wie-
dzą, że Kaczyńskiemu nie zależy na zmianie przepisów aborcyj-
nych, że prowadzi on tu swoją grę z biskupami. Dlatego nigdy
w tej kwestii nie groziły posłom jakiekolwiek konsekwencje. Teraz
było inaczej. Posłowie zdawali sobie sprawę, że Kaczyński chce
przeprowadzić „ustawę futerkową”, a mimo to się jej sprzeciwili.
Ostatnie wydarzenia dowodzą, że obóz władzy wszedł
w okres imperialny, czyli apogeum wpływów i potęgi ma
za sobą.Wciąż jest bardzo silny, ale już w fazie wypłaszczenia,
po której z reguły następuje spadek, nawet jeśli powolny i nie
od razu widoczny. Historia pokazuje, że w takiej fazie poja-
wiają się wewnętrzne perturbacje, frakcyjne walki o przejęcie
przywództwa, tarcia ideologiczne, przykrywające spory o przy-
ziemne interesy. Ludzie próbują się ustawić na przyszłość. Kto
się jeszcze nie dopchał do konfitur, czuje, że już nie ma dużo
czasu, żeby to zrobić. Ujawniają się w pełni karierowiczostwo,
koniunkturalizm, najważniejsze staje się wyczuwanie, skąd
wieje wiatr.
PiS osadził się bardzo mocno na politycznej scenie, ale w tej
chwili nie widać już wyraźnych rezerw. Trwa jednak specyficzna
społeczna hipnoza, rodzaj przyśnięcia, stuporu. Nie ma większych
protestów, demonstracji, strajków. Jakby trwało spożywanie pi-
sowskich „darów”, a władza stała się jedynym partnerem dla kon-
sumentów. Widać było to podczas ostatniego kryzysu w obozie
rządzącym, kiedy opozycja nie stała nawet w pobliżu stołu, gdzie
rozgrywano partię politycznego brydża, czy raczej warcabów.
Widać jednak, jak popękany jest obóz władzy. Albo Kaczyński
nie jest tak zdolnym politykiem jak Orbán, albo większym krajem
rządzi się po prostu trudniej, albo też Polacy z powodu naro-
dowego charakteru stawiają jednak silniejszy opór. Wciąż grozi
Polsce rozdrobnienie opozycji, co dałoby PiS władzę na wiele lat.
Będzie zatem robił wszystko, aby mieć np. dwie opozycyjne partie
po 15 proc. poparcia, zamiast jednej na poziomie 30–35 proc., po-
nieważ przeczytali ordynację wyborczą, gdzie obowiązuje zasada
d’Hondta. Ale też PiS słabnie ideowo, narracyjnie. Kiedy wracał
do władzy w 2015 r., przygniatał wyjałowioną i znużoną Platformę
swoją socjalno-patriotyczną opowieścią. Teraz ta partia straciła
świeżość, ujawniła brzydkie zapachy władzy. Można dostrzec
wszystkie szwy, układy, pieniądze, wpływy. Widzowie TVP wciąż
nie widzą milionowych apanaży w państwowych spółkach, za-
trudnianych żon, synów i córek prominentów PiS. Ale praktyka
wynikająca z historycznych doświadczeń jest bezlitosna: dłu-
go nic nie widać, a potem widać nagle wszystko. Ostatnia afera
w Zjednoczonej Prawicy była tego zwiastunem.
MARIUSZ JANICKI
[ T E M AT T YG O D N I A ]

ilustracja iza kucharska

Gorączka
JOANNA SOLSKA

przed grypą W
wa k acje ek sperci na-
mawiali do masow ych
szczepień przeciwko gry-
pie. Teraz, kiedy przyszła
na nie pora, okazuje się,
że nie ma szczepionek, bo rząd o to nie
zadbał. Za to prorządowe media emitu-
Reglamentacja szczepionek przeciw grypie ją reklamy, informujące komu należą się
nie spowodowała, że stały się dostępne. Nie mogą ich za darmo.
– Przychodnia w Kazimierzu Bisku-
zdobyć nawet pielęgniarki, lekarze czy seniorzy 75 plus, pim do tej pory nie dostała ani jednej
dawki, podobnie jak inne przychodnie
którym należą się za darmo. Im grypa bliżej, w Wielkopolsce – mówi Bożena Janic-
ka, prezes Porozumienia Pracodaw-
tym większy bałagan. ców Ochrony Zdrowia. Do połow y

P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020 15
 [ T E M AT T YG O D N I A ]
w rześnia zamiast dostaw y otrzy-
mała tylko maila z  hurtowni, że coś
przyjdzie w  październiku, ale niech
nie spodziewa się więcej niż 20, góra
30 proc. zamówionych ilości. Zamówiła
tyle co zwykle – 600 szczepionek, w po-
przednich latach o tej porze roku miała
już zaszczepionych nawet 200 pacjen-
tów. Janicka nie jest w stanie w ytłu-
maczyć, dlaczego szczepionek brak,
zwłaszcza seniorom, którzy z telewizji
dowiedzieli się, że już należą się im
za darmo, i gotowi są posądzić lekarzy,
że schowali je dla siebie.
Szef dużej warszawskiej przychodni
ze złością mówi, że może to i dobrze,
że do nich też zamówione szczepionki
nie dotarły. – Rząd we wrześniu zdecydo-
wał, że służbom medycznym i seniorom
75 plus szczepionka należy się za darmo.
Ale tylko w aptece, na receptę. Przychod-
nia, mimo że ma kontrakt z NFZ, o re-
fundację nie może się ubiegać; gdyby
więc szczepionki dostała, pacjenci, któ-
rym się one należą za darmo, też mu-
sieliby zapłacić. Pacjentom trudno ten
absurd wytłumaczyć.
Osób w grupie ryzyka, dla których
grypa tej jesieni może się okazać szcze-
gólnie groźna, jest w kraju około 13 mln,
a potwierdzonych dostaw szczepionek
tylko 1,8 mln. Ministerstwo Zdrowia
ma nadzieję, że wytarguje u producen-
tów jeszcze 200 tys. dawek. – Do aptek
trafiło już około 20 proc. przewidzianych
dostaw, reszta ma dotrzeć do końca roku
– twierdzi Marek Tomków, wiceprezes
Naczelnej Izby Aptekarsk iej. Sezon
szczepień zaczyna się po 20 września,
a pełną odporność organizm uzyskuje
po upływie około trzech tygodni. Pro-
filaktyka ma sens, zanim zaczną się
jesienne chłody i wzrośnie ryzyko in-
fekcji. Najlepiej szczepić się pod koniec
września i w październiku. Czekając
do końca roku, zwiększamy ryzyko zła-
pania grypy w listopadzie lub grudniu.
Może dlatego Maciej Miłkowski, wice-
minister zdrowia, zapewnia jednak,
że prawie cała pula szczepionek, czyli
te 1,8 mln dawek, trafi do aptek jeszcze
do końca października. Na razie nic
na to nie wskazuje.
Zainteresowanie profilaktyką w tym
roku jest ogromne, choć w ubiegłym se-
zonie zaszczepiło się zaledwie 1,582 mln
osób (4,12 proc. populacji, dane Naro-
dowego Instytutu Zdrowia Publicznego
PZH). Z kupnem szczepionki nie było
żadnych problemów. Odwrotnie niż
obecnie. W aptekach tworzą się listy
oczekujących, odbywają się zapisy jak
w PRL. Farmaceuci też skarżą się, że do-
stają z hurtowni o wiele mniej dawek,
niż zamówili. Tomków zwraca uwagę,
16
że tak naprawdę nikt nie wie, ile osób mają gdzie trzymać pacjentów. Padają
faktycznie chce się zaszczepić. Jeśli kolejne rekordy dzienne liczby zakażo-
bowiem jedna osoba pyta o szczepion- nych SARS-CoV-2. I wciąż nie wiadomo,
kę w kilku aptekach, zapotrzebowanie gdzie jest pułap.
może wyglądać na o wiele większe niż
jest. Przypomina też, że po ubiegłorocz- Decyzja zapadła za późno
nym sezonie 100 tys. dawek szczepion- Ministerstwo Zdrowia długo zda-
ki trzeba było utylizować, nie znalazły wało się t ych argumentów nie sł y-
nabywców, a ważne są tylko przez jeden szeć. Aż do września.
sezon. Straty ponieśli właściciele aptek. Po wrześniowej decyzji MZ szcze-
Zwiększony popyt na szczepionki pionka należy się za darmo seniorom
w ynika ze strachu przed koronawi- powyżej 75. roku życia oraz służbom
rusem. Prof. Lidia Brydak, zachęcając medycznym (które zresztą do tej pory
do szczepień, przypomina, że wirus szczepiły się niechętnie). Idąc z recep-
grypy uszkadza drogi oddechowe, uła- tą do apteki, mają prawo za nią nie za-
twiając inwazję koronawirusowi. Więc płacić, apteka zwróci się o refundację
żeby uniknąć infekcji, która uczyni do NFZ. Za połowę ceny mogą szcze-
nasz organizm bardziej bezbronnym pionkę kupić seniorzy w wieku 65–75 lat
na ewentualne zakażenie SARS-CoV-2, oraz osoby dorosłe cierpiące na choroby
warto się zaszczepić przeciw grypie. współistniejące, a także kobiety w ciąży
i dzieci od 3 do 5 lat.
Słuszna decyzja o refundacji zapa-
dła o kilka miesięcy za późno. Popyt
wzrósł, ale nie było szans, żeby Polska
Aby szczepionka
przeciw grypie zwiększyła
ogólną odporność
społeczeństwa, zaszczepić
się powinno nie mniej
niż 75 proc. populacji.
Rocznie na grypę choruje w  Polsce
3–4 mln osób. Jeśli nie ograniczymy tej
liczby i  zainfekowani wirusem grypy
ruszą do lekarzy, których pomocy będą
też wymagali pacjenci z covidem, nasz
system ochrony zdrowia się przy takim otrzymała szczepionek więcej, niż wio-
podwójnym uderzeniu załamie. Objawy sną zamówiły hurtownie. Zapewnie-
grypy i zakażenia koronawirusem są bo- nia ministra Niedzielskiego, że doku-
wiem bardzo podobne. Charakterystycz- pi kolejne pół miliona dawek, w ydają
ne dla SARS-CoV-2 jest tylko to, że część się gołosłowne.
pacjentów traci węch i smak. Pewność Z  decyzji refundacy jnej ucieszył y
dają jedynie testy. Powszechne szczepie- się samorządy. Np. Toruń do tej pory
nie przeciw grypie ograniczyłoby liczbę płacił za szczepienie seniorów pow y-
infekcji w ogóle i ułatwiłoby lekarzom żej 65. roku życia. Dzięki temu, że te-
rozpoznanie zakażenia koronawirusem. raz NFZ ma płacić za osoby 75 plus, te
To jest ważne ze względu na spodzie- 5 tys. dawek, na które w miejskiej kasie
wane przeciążenie szpitali. Już teraz nie- zarezerwowano 300 tys. zł, można bę-
które placówki, np. Wojewódzki Szpital dzie przeznaczyć na ochronę pracowni-
Zespolony w Kielcach, donoszą, że od- ków zakładów opieki leczniczej i domów
działy zakaźne pękają w  szwach, nie pomocy społecznej – cieszyły się władze
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
miasta. Za wcześnie, ponieważ w apte-
kach szczepionek brak.
Władze Częstochowy zamierzały sfi-
nansować szczepienia dla 3 tys. osób,
Bydgoszczy – dla 2,4  tys., Wrocławia
– dla 10 tys. Mają ten sam problem co To-
ruń. Od lat szczepionki seniorom fun-
duje Warszawa. Ci, którzy przed decyzją
ministerstwa o refundacji mieli szcze-
pionkę zagwarantowaną, teraz prawdo-
podobnie jej nie otrzymają. A na pewno
nie wszyscy.
Rząd zdał się na rynek
Te 1,8 mln dawek, które mają trafić
do Polski, zamówili wiosną prywatni
importerzy i hurtownie. To wtedy na-
leżało zabiegać o dostaw y. O tym, ile
szczepionek trafi do poszczególnych
k rajów, decydowało się w  k w ietniu
i w maju, nie później. W oparciu o po-
twierdzone zamówienia największe
międzynarodowe koncerny właśnie
wtedy podejmują decyzję o wielkości
produkcji, teraz już całą produkcję
mają sprzedaną.
Szczepionek przeciw grypie nie da
się wyprodukować na zapas, jej wirus
łatwo mutuje. W każdym sezonie szcze-
pionka jest więc inna. – Jeśli nie zostanie
sprzedana do stycznia, trzeba ją będzie
ut ylizować, ryzyko jest duże – uwa-
ża Krzysztof Kopeć, prezes Polskiego
Związku Pracodawców Przemysłu Far-
maceutycznego. Nie da się wcześniej
przewidzieć, jaki szczep zaatakuje je-
sienią. Producenci czekają więc na wy-
tyczne Światowej Organizacji Zdrowia
(WHO), która też może się mylić. Dopie-
ro po rekomendacjach WHO koncerny
zaczynają produkcję. Zalecane szczepy
wirusów hodują na kurzych zarodkach.
To wymaga czasu.
W kwietniu i maju pandemia koro-
nawirusa rozszalała się już na dobre
i to wtedy inne kraje przezornie zaczęły
zamawiać więcej szczepionek przeciw
grypie. Wielka Brytania np. w zeszłym
sezonie zakupiła 25 mln dawek, w tym
już 30 mln – podaje OKO.press. Oso-
by pow yżej 50. roku życia, cierpiący
na przewlekłe choroby układu krążenia,
oddechowego i odpornościowego, a tak-
że kobiety w ciąży dostają na Wyspach
szczepionkę za darmo od dawna. O to,
żeby odpowiednie ilości trafiły do kraju,
zabiega rząd – to on płaci i daje gwaran-
cję zbytu. Nasz rząd wiosną – jak mówi
ministerstwo – nie płacił i z nikim nie
negocjował. – Negocjowali odbiorcy
szczepionek, czyli głównie hurtownie
farmaceutyczne – mówi Irena Rej, pre-
zes Izby Gospodarczej Farmacja Polska.
W Polsce o wielkości sprzedaży do-
tychczas decydował rynek, bo każdy
za szczepionkę płacił z  własnej kie- boimy się pandemii, ale przez lata. Bez
szeni (w tym sezonie dawka kosztu- tego nie zainwestują ciężkich pieniędzy
je 45 zł). Minister zdrow ia uwa żał, w jej uruchomienie.
że troska o zwiększenie dostaw to nie Po w ybuchu pandemii Narodowe
jego sprawa. Dlatego wiosną hurtow- Centrum Badań i Rozwoju rozdziela
nie zdecydowały, że kupią nieco więcej, dziesiątki milionów złotych grantów
niż sprzedały w poprzednim sezonie, „na walkę z covidem”. Warto zajrzeć
ale niedużo. na listę beneficjentów. Nie ma na niej
Tymczasem WHO twierdzi, że aby chętnych do produkcji szczepionek
szczepionka przeciw gr y pie zw ięk- przeciw grypie.
szyła ogólną odporność społeczeń- Nie ma też na liście lubelskiego Bio-
st wa, za szczepić się pow i n no n ie medu, jedynej polskiej firmy biotech-
mniej niż 75 proc. populacji. W Polsce nologicznej produkującej szczepionki,
to około 10 mln osób, a koszt to ponad także te przeciw gruźlicy, BCG. Akurat
400 mln zł, czyli w sumie trochę więcej, z  nią miałoby ministerstwo o  czym
niż rząd zapłacił handlarzowi bronią rozmawiać. Jeśli bowiem potwierdzą
za respiratory, które w rezultacie nie się doniesienia, że mniejsza liczba za-
trafiły do kraju. Taki poziom wyszcze- chorowań na Covid-19 w krajach po-
pienia, właśnie dzięki refundacji, osią- komunistycznych jest wynikiem obo-
ga wiele europejskich krajów, m.in. wiązkowych szczepień przeciw gruźlicy
Wielka Br y tania, Niemcy, Holandia w dawnych latach, to może warto by po-
czy Włochy. myśleć o akcji doszczepiania, zamiast
Zapewne nie bez znaczenia są tu od- mamić ludzi na konferencjach praso-
mienności procedur. W Polsce pacjent, wych, że firma ma już lek na covid.
któr y chce się zaszczepić, musi się Jesienią czeka nas więc szczepionko-
udać do lekarza dwukrotnie. Pierwszy wa loteria. Nie ma pewności, kto szcze-
raz po receptę, bez której szczepionki pionkę dostanie i czyja kolejka okaże się
nie kupi. Drugi – na samo szczepie- lepsza. Z punktu widzenia profilaktyki
nie. Ponieważ lekarze nie są jednak epidemicznej to kompletnie bez ładu
pewni, w  jakich warunkach pacjent i składu.
szczepionkę przez te kilka dni prze- JOANNA SOLSKA
chow ywał, i obawiają się, że łańcuch
REKLAMA
chłodniczy mógł zostać przer wany,
na legają, by napisał ośw iadczenie,
że bierze na siebie pełną odpowiedzial-
ność za wszelkie niepożądane skutki
szczepienia. Aptekarze lobbują, żeby
szczepić mógł farmaceuta w aptece,
oczywiście nie za darmo. Tak robi się
np. w Portugalii czy Wielkiej Brytanii,
gdzie jednak farmaceuci ubezpieczają
się od odpowiedzialności cywilnej.
Made in Poland?
Na polski rynek trafia kilka rodzajów
szczepionek przeciwko grypie, produ-
kowanych przez zagraniczne koncer-
ny. Są to: Sanofi Pasteur, Mylan, Glaxo-
SmithKline, AstraZeneca (ostatni robi
szczepionkę donosową dla dzieci). Dr
farmacji Leszek Borkowski, zapytany
przez portal medexpress.pl, którą reko-
menduje, odpowiada: „tę, którą dosta-
nę”. Nie ma żadnej dyskusji, dlaczego
produkcja szczepionki przerasta moż-
liwości firm krajowych.
– Nasze państwo nie prowadzi polity-
ki lekowej – twierdzi pracownik firmy
farmaceutycznej. – Myślę o  polityce,
która umożliwi zaplanowanie inwesty-
cji oraz jej zwrot. Ministerstwo z nami
nie rozmawia. Wszyscy producenci
szczepionki przeciw grypie mają gwa-
rancję swoich rządów, że będzie ona
refundowana. Nie przez rok, w którym
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020 17
 [ POLITYKA ]

Pod skrzydłami Pegaza

GRZEGORZ RZECZKOWSKI Pegasus to złośliwe oprogramowanie szpiegujące,
które wprowadzone do smartfona przejmuje
nad nim kontrolę w sposób niezauważalny dla
użytkownika. Nie da się przed nim uchronić,
co władza może wykorzystywać,
by inwigilować opozycję.
ilustracja marcin bondarowicz

18 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
U
życie owianego złą sławą Pegasusa do inwigi-
lacji Sławomira Nowaka to prawdopodobnie
tylko wierzchołek góry lodowej. Wiele wska-
zuje na to, że na celowniku są przedstawi-
ciele wszystkich opozycyjnych partii. Antoni
Kania-Sieniawski, adwokat byłego ministra
transportu zapewnia: – Jeśli inwigiluje się
figuranta, a tak było w przypadku Sławomi-
ra Nowaka, to również zbiera się informacje
o tym, co robi, gdzie przebywa, z kim się spotyka,
o czym rozmawia. Nie może być więc mowy o tym, że służby nie
wiedziały o tym, co się dzieje w sztabie Trzaskowskiego.
O tym, że Nowak zatrzymany przez CBA jako podejrzany o ko-
rupcję był inwigilowany przy użyciu Pegasusa, jako pierwsza na-
pisała „Rzeczpospolita”, powołując się na informacje nieoficjalne.
Potwierdzili to dziennikarze tvn24.pl. Również POLITYCE udało
się dowiedzieć, że służby miały pełny wgląd do szyfrowanej ko-
respondencji Sławomira Nowaka. W ten sposób utrzymywał on
kontakt ze sztabem kandydata Koalicji Obywatelskiej.
Z naszych informacji wynika, że zapisy z rozmów Nowaka są
żywcem skopiowane z jego komunikatorów. Te dowody zawie-
ra większość dokumentów zgromadzonych przez prokuraturę.
Mieści je aż 40 z 70 tomów akt zebranych w sprawie. Słyszymy,
że w aktach jawnych nie ma dowodów na winę Nowaka.
Tajemniczy sygnał z Ukrainy
Od razu jednak pojawiły się zaprzeczenia, jakoby był on
w ogóle inwigilowany w trakcie kampanii prezydenckiej.
„Rzeczpospolita” dwa dni po podaniu informacji na temat
użycia Pegasusa ogłosiła, powołując się na swoje ustalenia,
że CBA zakończyło inwigilację przed kampanią wyborczą.
W artykule nie ma jednak ani słowa wyjaśnienia na ten temat,
jest za to przytoczone stanowisko szefa MSWiA i koordynatora
specsłużb Mariusza Kamińskiego, który po tym, gdy politycy
PO zaczęli domagać się wyjaśnień, stwierdził, że kontroli opera-
cyjnej wobec Nowaka nie stosowano po 1 października 2019 r.,
a więc od czasu, kiedy przestał pełnić funkcję szefa ukraińskiej
służby drogowej Ukrawtodor.
Jak z kolei dowiedziała się „Rz”, śledztwo i podsłuchy urucho-
miono w styczniu tego samego roku, po sygnale od ukraińskich
służb. Co zawierał ów „sygnał”? Nie wiadomo. Dlaczego jednak
Nowaka inwigilowano osiem miesięcy, a zatrzymano dopiero
po kolejnych dziesięciu? Skoro zaś inwigilacja ustała z końcem
września, to czym zajmował się wspólny, polsko-ukraiński ze-
spół prokuratorów i funkcjonariuszy służb antykorupcyjnych,
powołany w listopadzie 2019 r., gdy Ukraińcy wszczęli śledztwo
w sprawie domniemanej korupcji w Ukrawtodor? Czyżby Nowak
był inwigilowany z użyciem Pegasusa z terytorium Ukrainy?
Według doświadczonych śledczych wersja Kamińskiego jest
mocno wątpliwa. – Po pierwsze inwigilację stosuje się po to, by zdo-
być dowody na przestępstwo. A jeśli się je zdobędzie, to konieczność
jej stosowania ustaje i dokonuje się zatrzymania. Nie znam innego
podobnego przypadku, gdy pomiędzy zakończeniem kontroli ope-
racyjnej a zatrzymaniem minęło tak wiele czasu. To jest całkowicie
wbrew zasadom – mówi nasz rozmówca. – Nie znajduję innego
wytłumaczenia jak to, że w tym czasie korzystano z tradycyjnej
techniki: podsłuchu rozmów telefonicznych i wglądu do esemesów.
Później włączono Pegasusa – spekuluje i zwraca uwagę na jeszcze
jedną kwestię: dlaczego to polska służba inwigilowała ukraińskie-
go ministra? – I to ukraińskiego nie tylko z racji pełnionej funkcji,
ale też obywatela tego kraju. Dlaczego nie robili tego Ukraińcy?
To też ewenement. Uważam, że tłumaczenia Kamińskiego są kom-
pletnie niespójne – dodaje.
W sprawie są i inne wątpliwości. Dlaczego służby nie ostrze-
gły Rafała Trzaskowskiego przed współpracą z Nowakiem, skoro
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
ciążyły na nim tak poważne podejrzenia? Rzecz przecież dotyczyła
osoby, która nie dość, że jest prezydentem stolicy, to na dodatek
miała ogromne szanse na to, by zostać prezydentem RP. Służby
powinny więc objąć ją ochroną, by ustrzec ewentualną przyszłą
głowę państwa przed zagrożeniem. O tym, że sprawa jest moc-
no polityczna, świadczy również inny fakt – Nowaka zatrzymano
dopiero 20 lipca, a więc tydzień po wyborach, mimo że decyzja
o postawieniu mu zarzutów zapadła 9 lipca, czyli trzy dni przed
wyborami.
Aresztowanie byłego ministra transportu w rządzie Donalda
Tuska, a zarazem członka sztabu w kampaniach prezydenckich
Małgorzaty Kidawy-Błońskiej i Rafała Trzaskowskiego może mieć
poważne konsekwencje. Nie tylko dlatego, że – jak wszystko
na to wskazuje – do jego inwigilacji wykorzystany został Pega-
sus. Ale przede wszystkim dlatego, że prawdopodobnie jest on
używany przez polskie służby do inwigilowania innych polityków
opozycji. Wskazuje na to wiele poszlak.
Jaskółki z czarnej walizki
Już sam zakup Pegasusa za ponad 30 mln zł, ujawniony rok
temu przez TVN24, budzi ogromne wątpliwości. To nic innego jak
zaawansowany technicznie trojan, czyli złośliwe oprogramowa-
nie, w tym przypadku szpiegujące, które wprowadzone do smart-
fonu przejmuje nad nim kontrolę w sposób niezauważalny dla
użytkownika. Jego możliwości przerażają i zmieniają sposób
patrzenia na własnego smartfona, który z urządzenia do ko-
munikacji ze światem przeistacza się w doskonałe urządzenie
szpiegujące. Wszystko, co potrafi smartfon, może natychmiast
zostać użyte przeciwko nam.
Trojan może nagrywać nasze rozmowy w czasie rzeczywistym,
zarówno telefoniczne, jak i te prowadzone za pomocą łączy inter-
netowych. Może użyć kamery i mikrofonu, by nagrać to, co dzieje
się wokół nas, a więc np. osoby, z którymi się spotykamy. Może też
pobierać wszystko, co mamy zapisane w telefonie oraz na bieżąco
nas lokalizować z dokładnością do paru metrów. A gdy wyczuje
zagrożenie wykryciem, zdezaktywować się.
Problem zasadniczy jest taki, że przed Pegasusem właściwie
nie da się uchronić. Osoba wzięta na cel może jedynie utrudniać
działanie namierzającym go służbom, ale używając smartfona,
nie jest w stanie w pełni się zabezpieczyć. Bo Pegasus przenika
do urządzenia niezauważenie, osadzając się głęboko w pamięci.
Jest uważany za broń ze względu na swoje ofensywne możli-
wości. Potrafi na przykład z zainfekowanego smartfona wysłać
esemes lub zadzwonić do kogoś, kto jest objęty śledztwem. To wy-
starcza, by służby mogły liczyć na zgodę sądu na zastosowanie
legalnej inwigilacji właściciela zawirusowanego urządzenia.
Wstrzyknięcie trojana może się odbywać na cztery sposoby,
przy czym dwa zdają się mniej prawdopodobne. Pierwszy z nich,
najprostszy, polega na wysłaniu użytkownikowi esemesa lub mejla
z linkiem. Kliknięcie w niego powoduje uruchomienie złośliwe-
go oprogramowania. Drugi sposób to przechwycenie łączności
ze smartfonem za pomocą tzw. fałszywego BTS, najczęściej mo-
bilnego, zwanego w środowisku służb jaskółką, a fachowo – ra-
diolokacją kontrwywiadowczą. Urządzenie to bywa instalowane
w cywilnych furgonetkach, które od zwykłych aut dostawczych
odróżniają jedynie niewielkie anteny zainstalowane na dachu.
Udaje ono stację przekaźnikową, co powoduje, że logują się
do niego wszystkie telefony znajdujące się w pobliżu. Nawet nie
trzeba znać numeru tego, który ma być zainfekowany Pegasusem,
by za pomocą jaskółki go zidentyfikować, a potem wstrzyknąć mu
trojana. Dalej wystarczy tylko ściągnąć z telefonu dane.
Taki właśnie samochód widziała rodzina Nowaka pod domem,
co przeczy zapewnieniom Kamińskiego, że inwigilacja ustała
z końcem września 2019 r. Nie jest jednak pewne, czy to była ja-
skółka współpracująca z Pegasusem, czy namierzająca telefon
19
 [ POLITYKA ]
byłego ministra, by przed jego zatrzymaniem upewnić się,
w których godzinach przebywa w domu. Według jednego z na-
szych źródeł na potrzeby obsługi tego systemu działać mogą rów-
nież miniaturowe, przenośne BTS, które bez wzbudzania podej-
rzeń może obsługiwać jedna osoba. Dzięki temu może zbliżyć się
do osoby, która jest celem, na przykład w parku i przejąć kontrolę
nad jego smartfonem. TVN24 już rok temu informowało, że CBA
zaopatrzyło się w tajemnicze czarne walizki, fachowo zwane IMSI
Catcherami, które mają podobne możliwości do jaskółek.
Trzeci i czwarty sposób są trudniejsze we wdrożeniu, wymagają
bowiem posiadania operatora telekomunikacyjnego, za pomocą
którego można byłoby trojana rozsiewać, lub zaufanych osób
w telekomie, które by to umożliwiały. – To ostatnie rozwiązanie
jest trudne do wyobrażenia, bo oznaczałoby konieczność namó-
wienia ich do łamania prawa. Co do własnego telekomu lub dostę-
pu do niego, to takim, z tego co wiem, dysponują służby izraelskie
– twierdzi jeden z rozmówców, niegdyś związany ze służbami.
Nie do końca jest pewne, na jakiej zasadzie odbywa się zarządza-
nie atakiem, a przede wszystkim, co się dzieje z danymi zdobytymi
przez Pegasusa. Sama decyzja o wejściu zapada oczywiście w Pol-
sce, ale nie jest jasne, kto ją wykonuje. Czy ludzie polskich służb
czy na przykład NSO Group albo jego podwykonawcy? – Wiele
wskazuje na to, że Polacy mają jedynie dostęp do całego systemu,
a serwery z bazami danych są poza naszym krajem, np. w Izraelu
– twierdzi jeden z moich rozmówców. Za takim rozwiązaniem
przemawiają kwestie bardzo prozaiczne, czyli wygoda, dyskrecja
i – co chyba najważniejsze – możliwość łatwego zacierania śladów,
które później mogłyby zostać wykorzystane np. jako dowód na nie-
legalną inwigilację. Przy takim rozwiązaniu nie trzeba żadnego
skomplikowanego sprzętu, wystarczy laptop, który w bezpiecz-
ny sposób może się połączyć z Pegasusem. Oznacza to jednak,
że dane i dostęp do nich zbiera obca służba. NSO jest firmą zało-
żoną przez byłych oficerów Mosadu, którzy zajmowali się wywia-
dem elektronicznym. Tam też, czyli w Izraelu, ma swoją siedzibę,
a sprzedaż Pegasusa, jako zaawansowanej technologii militarnej
– nie może się odbyć bez zgody izraelskiego ministerstwa obrony.
Zagraniczna pomoc wywiadu
Jak ta broń jest wykorzystywana i przeciwko komu? Naiwno-
ścią byłoby twierdzić, że Sławomir Nowak był jedynym polity-
kiem związanym z opozycją, który stał się celem. Politycy KO są
przekonani, że Pegasus został zakupiony m.in. z myślą o nich
i że był używany w kampanii prezydenckiej przeciwko kilkorgu
z nich. Nieoficjalnie wiadomo, że CBA kupiło kilkaset strzałów
– tak w służbach określa się pojedyncze wstrzyknięcie troja-
na. Na pewno nie po to, by infekować polityków Zjednoczonej
Prawicy, a nawet jeśli, to w ograniczonym wymiarze. Jednym
z wniosków, które wyciągnęła ekipa Kamińskiego z rządzenia
CBA w latach 2006–2009, było niedotykanie afer z własnego po-
dwórka. Ich zdaniem jedną z przyczyn wyborczej porażki PiS
w 2007 r. było właśnie ściganie korupcji w swoim obozie. Dziś
więc te sprawy zamiata się pod dywan, tak jak tę respiratorową.
Z wątkiem domniemanej inwigilacji opozycji silnie łączy się
kwestia tego, jak używa się Pegasusa, by go nie zdekonspirować.
Według rozmówców POLITYKI początkowo takim centrum zarzą-
dzającym było CBA, ale wraz z przejściem Mariusza Kamińskiego
do MSWiA trojan miał trafić właśnie tam. Konkretnie znaleźć się
w gestii resortowego Biura Nadzoru Wewnętrznego. To kolejna
służba specjalna, utworzona w 2018 r. z inicjatywy ówczesnego
szefa resortu spraw wewnętrznych Mariusza Błaszczaka i to z bar-
dzo szerokimi uprawnieniami, jakich nikt w MSW nie miał od cza-
sów gen. Kiszczaka. To czapa nad wszystkimi służbami podległy-
mi szefowi MSWiA i bezpośrednio mu podlegająca. To również
najbardziej tajna ze służb, której działalność okryta jest całkowitą
tajemnicą. Poza tym, że ma dostęp do baz danych podległych
20 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
służb, posiada szerokie uprawnienia, ze stosowaniem inwigilacji
przeciwko funkcjonariuszom włącznie.
Znaczenie BNW zmieniło się, gdy 20 lutego stery w CBA przejął
Andrzej Stróżny, czyli człowiek bliższy ekipie Zbigniewa Ziobry.
Dlaczego to takie ważne? Bo w ten sposób Kamiński stracił nie
tylko pełną kontrolę nad biurem, ale także nad Pegasusem.
Już dziesięć dni później Kamiński wymienił szefa BNW. Został
nim jego zaufany, 43-letni Dariusz Górski. To jeden z wielu funk-
cjonariuszy CBA, którzy swoją karierę zawdzięczają pracy u boku
„niezłomnego Maria”. – Jest absolutnie lojalny wobec Kamińskiego.
Zrobi wszystko, co on mu każe – twierdzi osoba, która zna resor-
towe realia. Górski ma w życiorysie jeden, bardzo ciekawy epizod
– po przejęciu władzy przez PiS w 2015 r. został szefem specjalnego
zespołu, który przeprowadził tzw. audyt w CBA. Kontrola – jak mówią
byli funkcjonariusze – sprowadzała się do szukania haków na po-
przednie kierownictwo. Za te zasługi Górski wyjechał do Brukseli
na stanowisko oficera łącznikowego do spraw zwalczania korupcji.
To właśnie pod jego opieką ma działać Pegasus, który – jak
twierdzą nasze źródła – jest udostępniany również innym służ-
bom. Najmocniej ma kooperować z Agencją Wywiadu, kierowa-
ną przez innego człowieka Kamińskiego – Piotra Krawczyka.
Według jednego z naszych rozmówców, dzięki bliskiej współ-
pracy z AW funkcjonariusze używają Pegasusa spoza granic
kraju – co pozwala im przynajmniej rozmiękczyć kwestię le-
galności jego stosowania w Polsce.
Wątpliwa pozostaje jeszcze kwestia tego, na jakiej podstawie sądy
udzielają zgód na stosowanie innych narzędzi inwigilacji niż trady-
cyjna kontrola rozmów telefonicznych. Bo co prawda art. 241 ko-
deksu postępowania karnego mówi, że kontroli operacyjnej pod-
legają również „treści innych rozmów lub przekazów informacji”.
Jednak artykuł kolejny, czyli 242, zobowiązuje ministra sprawie-
dliwości, by w porozumieniu z szefami MON i MSWiA w drodze
rozporządzenia określił „sposób dokonywania rejestracji, prze-
chowywania, odtwarzania i niszczenia zapisów z kontrolowanych
rozmów telefonicznych oraz treści innych rozmów lub przekazów
informacji (...) mając na uwadze konieczność właściwego zabez-
pieczenia dokonywanych zapisów przed ich utratą, zniekształce-
niem lub nieuprawnionym ujawnieniem”. Takie rozporządzenie
dotyczące narzędzi typu Pegasus do dziś jednak nie powstało.
Eksperci wskazują na jeszcze jeden, kto wie czy nie najważniej-
szy, problem związany z używaniem trojana – dane zebrane pod-
czas inwigilacji są przechowywane poza Polską, a dostęp do nich
mają prawdopodobnie służby izraelskie. – Oznacza to wypływ
ogromnych ilości danych wrażliwych, nad których przetwarza-
niem nikt w Polsce nie ma kontroli. To podpada nie tylko pod art.
231, czyli przekroczenie uprawnień, ale i art. 130, czyli działania
na rzecz obcego wywiadu – twierdzi niegdyś ważny oficer służb.
Tego, która służba i jak stosuje Pegasusa, próbował dociec se-
nator KO Krzysztof Brejza, w latach 2011–2015 członek sejmowej
komisji do spraw służb specjalnych. Zapytał o to CBA, ABW i AW.
Służby zasłoniły się tajemnicą. Uwagę jednak zwraca fragment
odpowiedzi płk. Piotra Krawczyka, szefa AW, która jest podejrze-
wana o inwigilowanie Pegasusem spoza granic Polski. „Ewentual-
na negatywna odpowiedź (...) mogłaby prowadzić do udostępnie-
nia informacji niejawnych. Nie jest bowiem pożądane z punktu
widzenia bezpieczeństwa i obronności państwa, aby publiczną
stała się informacja o ewentualnych brakach w wyposażeniu
służb specjalnych w konkretne narzędzia i urządzenia służące
działalności operacyjnej”.
Krawczyk nie wyjaśnił jednak, po co Agencji Wywiadu byłoby
takie narzędzie jak Pegasus, skoro jest to służba ukierunkowana
na zbieranie informacji głównie poza granicami państwa, a nie
– w przeciwieństwie do CBA czy ABW – do wykrywania prze-
stępstw. No chyba że gromadzi informacje o działaczach opozycji.
GRZEGORZ RZECZKOWSKI
 [ POLITYKA ]

Cyniczny
RAFAŁ KALUKIN

i pragmatyczny
T
rudno w czasach epidemii bu‑
dować relację z  elektoratem.
Trzymanie odstępu i maseczki
odstręczają od otwartych im‑
prez. Ale co stoi na przeszko‑
Czy można być liberalno-konserwatywnym dzie tak po prostu pójść z sympatykami
na piwo? Pomysł Sławomira Mentzena
nacjonalistą? Jak dotąd to się Konfederacji całkiem z Konfederacji okazał się strzałem w dzie‑
nieźle udaje. Choć balansująca pomiędzy władzą siątkę. Objechał latem Polskę, informu‑
jąc poprzez media społecznościowe,
i opozycją formacja nadal jest zagadką. gdzie będzie spędzał wieczory. Młoda
publika waliła drzwiami i oknami, aby
przy piwie posłuchać popularnego po‑
lityka. Żadnego zakrywania twarzy,
ze skracaniem dystansu i miłym poczu‑
ciem, że udało się wykiwać „system”.
Pozostali liderzy koalicji także zresztą
nie próżnowali. Śledząca ich poczynania
analityczka internetu Anna Mierzyńska
doliczy się później blisko 60 otwartych
spotkań w sezonie urlopowym. Po cichu
i  bez wielkich deklaracji Konfederaci
w praktyce realizowali więc mniej więcej
to samo, o czym Rafał Trzaskowski jedynie
mówił – budowali oddolny ruch poparcia.
Efekt to ponad 400 założonych klubów
Konfederacji, które mają stać się miej‑
scem dalszej integracji i budowania za‑
plecza. A także kuźnią przyszłych kadr,
swoistym przedszkolem politycznym.
Już daje to trzecie miejsce w  partyj‑
nych sondażach.

Od kuca do eksperta
„Dr Sławomir Mentzen. Ekonomista,
przedsiębiorca, polityk”. Tak najczęściej
bywa anonsowany przy okazji wywiadów
i wykładów, których w sieci jest ogromna
obfitość. Rocznik 1986. Zawsze elegancki,
pod krawatem.
W partii KORWiN jest jednym z wice‑
szefów. Należy też do 12‑osobowej rady
liderów Konfederacji. Najpopularniejsza
obecnie twarz umiarkowanego skrzydła
tej formacji. Dla młodego pokolenia, któ‑
rego polityczność uformowała się w prze‑
strzeni cyfrowej, jest jednym z dyktatorów
opinii. Starszym czytelnikom to nazwisko
pewnie jednak niewiele mówi. – Rzadko
się zdarza, żeby na ulicy ktoś mnie nie za-
czepił – potwierdza sam Mentzen. – Pra-
wie zawsze są to ludzie w wieku 20–30 lat.
Powyżej czterdziestki prawie w ogóle.
Zaprasza do swojej kancelarii podatko‑
© MICHAŁ WOŹNIAK/EAST NEWS

wej. Przestronna powierzchnia za szkłem

w nowoczesnym biurowcu, parę kilome‑
trów od centrum Torunia. Mentzen za‑
trudnia prawie 40 pracowników, otwiera
filie w innych miastach. W promocję raczej
nie musi inwestować, jego aktywność pu‑
bliczna to najlepsza reklama. Zaczynał

P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020 21
 [ POLITYKA ]
blisko dekadę temu od kantoru wymia-
ny walut. Potem był sklep z bronią myśliw-
ską i biuro rachunkowe. Teraz doradza, jak
nie dać się złupić fiskusowi, rzecz jasna
w zgodzie ze swoim politycznym credo.
Wolnościowe i  wolnorynkowe prze-
konania, jak twierdzi, wyniósł z domu.
Ojciec Sławomira jest profesorem ma-
tematyki na toruńskim UMK i  jeszcze
w latach 80. sympatyzował z pogląda-
mi Janusza Korwin-Mikkego. Młody
­Mentzen uległ korwinizmowi w czasach
licealnych. Kiedy pierwszy raz ogląda
mistrza na żywo, jest typowym „kucem”
z kitką i w kraciastej koszuli. W 2007 r.
po raz pierwszy angażuje się w kampanię
wyborczą, gdzie rozkleja plakaty Ligi Pra-
wicy Rzeczypospolitej, czyli wyborczego
sojuszu narodowców Romana Giertycha,
ultrakonserwatystów Marka Jurka i wol-
norynkowców Korwina. Swoista prefigu-
racja Konfederacji. Tyle że projekt poległ
z kretesem, a Mentzen na czas jakiś dał
sobie z polityką spokój.
Wrócił pięć lat temu, zachęcony pre-
zydencką kampanią Pawła Kukiza. Miał
nawet kandydować z jego listy do Sejmu,
ale obiecane miejsce dostał ktoś inny.
Do partii KORWiN poszedł zachęcony
przez Przemysława Wiplera, w tamtym
czasie bliskiego współpracownika „kró-
la”. To początek błyskotliwej kariery
w przestrzeni internetowej, co zapewne
zawdzięcza ogólnej sprawności tego śro-
dowiska w używaniu cyfrowych narzędzi,
specyfice alternatywnego obiegu poza
głównym nurtem medialnym, jak i oso-
bistym talentom.
Jako ekonomista (doktorat o długu pu-
blicznym) najczęściej opowiada o zgub-
nych skutkach fiskalizmu. W roli przed-
siębiorcy ujmuje się za swobodami dla
biznesu. Polityk Mentzen broni wolności
przed mrocznymi siłami socjalizmu. Po-
jawia się zarówno w eksperckich kanałach
ekonomicznych, jak i politycznych, gdzie
jest polemistą raczej wyważonym, stro-
niącym od pyskówek i wyróżniającym się
stoickim wręcz spokojem.
Trochę to wbrew oczekiwaniom konfe-
derackiej braci, która najchętniej lajkuje
twardym zawodnikom specjalizującym
się w „zaoraniu lewaka”. Mentzen ob-
sługuje nieco inną niszę, jest raczej eks-
pertem, politycznym strategiem, pro-
ducentem treści programowych. Przed
wyborami do parlamentu zapowiedział,
że jeśli na czas nie dostarczy pakietu
stu ustaw w kluczowych dla kraju spra-
wach, na oczach publiczności dokona
konsumpcji własnego obuwia. Na popu-
larnym filmiku elegancki półbut z czar-
nej skóry faktycznie trafił na stół, ale
chwilę później jego miejsce zajął gruby
plik projektów.
22
Pakiet Mentzena dopiero czeka na swój
czas: – Na razie mamy tylko 11 posłów. Ale
to nie są projekty Konfederacji. Nie lubię
się przepychać, wolę pracować na własny
rachunek. Ustawy leżą na stole, w każdej
chwili można po nie sięgnąć – deklaruje.
Problem także w  tym, że Mentzenowi
w  wyborach do Sejmu zabrakło nieco
głosów. – Wcale nie żałuję, bo poseł ma
wiele czasochłonnych obowiązków, a ja
sam wolę decydować, czym warto się zająć
– tłumaczy. Choć jedni partyjni koledzy
sugerują, że to tylko robienie dobrej miny
do złej gry.
Koalicja czy sieć?
O ile pierwotnym źródłem energii Kon-
federacji był organizowany przez naro-
dowców Marsz Niepodległości, o tyle te-
raz przekaz kontrolują młodzi korwiniści,
jak Mentzen. Koronawirusowe restrykcje
zwłaszcza w młodym pokoleniu wywołują
opór, krąży wiele teorii spiskowych, uak-
tywnili się antyszczepionkowcy. Cały ten
koktajl bez trudu daje się wpisać w opo-
wieść o opresyjnym państwie, które za-
biera ludziom wolność. Z kolei lockdown,
deficyt budżetowy oraz rosnące podatki
to doskonałe paliwo do krytyki „socjali-
stycznego” modelu gospodarczego PiS.
W kampanii prezydenckiej narodowiec
Krzysztof Bosak umiejętnie łączył tema-
ty wolnościowe z ultrakonserwatyzmem
swojego zaplecza. Paradoksalnie to zresztą
rozpętana przez PiS ofensywa przeciwko
„ideologii LGBT” pomogła Bosakowi wyjść
na swoje. O ile bowiem w porównaniu z wy-
borami parlamentarnymi Konfederacja
straciła sporo głosów w zachodniej Polsce,
o tyle ubytki udało się wyrównać na pielę-
gnującym tradycyjne wartości wschodzie.
Konstrukcja Konfederacji została tak
zaprojektowana, aby neutralizować we-
wnętrzne napięcia. To małżeństwo z roz-
sądku, w  którym partnerzy zachowali
rozdzielność organizacyjną. Kolektywne
kierownictwo oparte jest na parytecie:
sześciu korwinistów, czterech narodow-
ców i  dwóch monarchistów z  forma-
cji Grzegorza Brauna (w tym on sam).
Każdy z nich nosi legitymację zarówno
Konfederacji, jak i macierzystego ugru-
powania. Choć już szeregowi członkowie
tych partyjek do Konfederacji nie należą.
Oficjalnie mają możliwość wstąpienia,
faktycznie jest ona blokowana.
Chodzi o utrzymanie równowagi. Pa-
rytet jest nienaruszalny przez pięć lat,
a proporcje można zmienić jedynie więk-
szością trzech czwartych głosów w radzie.
Co oznacza, że korwiniści dysponują
złotą akcją i są w stanie zablokować każ-
dą inicjatywę.
Jedynym dysponentem budżetowej
subwencji jest Konfederacja, co dodat-
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
kowo zabezpiecza przed rozłamem. Ale
bezpieczniki mają też swoją cenę, gdyż
uniemożliwiają rozbudowę struktur.
Ekwiwalentem mają być właśnie kluby.
Choć to mimo wszystko nadal tylko po-
spolite ruszenie, nieprzypadkowo nawią-
zujące do tradycji dawnych szlacheckich
konfederacji.
We frontalnym starciu wyborczym
z  okrzepłymi partyjnymi machinami
to może nie wystarczyć. Chyba że zmie-
nią się reguły gry. Niektórzy teoretycy
od dawna zapowiadają kres tradycyjnych
partii aspirujących do reprezentowania
wielkich wspólnot. Ich miejsce mają
obejmować organizmy lżejsze, wycho-
dzące z nisz, obsługujące wąskie tematy,
wpisane w szerokie sieciowe struktury.
Do pewnego stopnia można wpisywać
w ten trend samą Konfederację.
Choć akurat Sławomir Mentzen bliż-
szy jest temu myśleniu. Jego najnowsze
przedsięwzięcie to Kongres Polskiego
Biznesu, czyli organizacja pracodawców
z ofertą skierowaną przede wszystkim
do małych firm. Do struktury podob-
no dołączyło już 500 przedsiębiorstw.
Po opłaceniu składki przede wszystkim
można liczyć na pomoc prawną, choć
Mentzen zachęca też przedsiębiorców,
aby sami włączali się do życia publiczne-
go i budowali lokalne koalicje na wybory
samorządowe. Niby chodzi tylko o inte-
resy, ale… Jakoś tak się złożyło, że całe
kierownictwo KPB obsadzili ludzie z krę-
gu Konfederacji.
Balansowanie ku centrum?
Konfederacja zadebiutowała w wybo-
rach europejskich w 2019 r. Pomysłem
na zaistnienie była wtedy konsolidacja
radykalnych nisz. Zmobilizowaniu ich
służyła „piątka Konfederacji”: „nie” dla
Żydów, homoseksualistów, aborcji, po-
datków i  Unii Europejskiej. Zwana też
niekiedy „piątką Mentzena”, gdyż to wła-
śnie on przedstawił tę strategię w trakcie
zamkniętego wykładu, który wkrótce tra-
fił do sieci i zrobił tam ogromną karierę.
Taka też była pierwsza kampania nowej
formacji: antysemicka, homofobiczna,
populistyczna. Pierwotna akumulacja
kapitału wyborczego już się jednak doko-
nała, potem było łagodniej. Konfederacja
starała się przesuwać ku centrum, szukać
poparcia w klasie średniej, biznesie. Bru-
natny osad mimo wszystko jednak pozo-
stał, co Mentzen obecnie bagatelizuje.
Zżyma się, że robiono z niego antysemitę,
choć zarzutem trafniejszym byłby cynizm.
Dziś z „piątką” raczej mu nie po dro-
dze. „Żydzi” od początku byli instru-
mentalizowani, chodziło o rozniecenie
lęku przed roszczeniami majątkowymi
z USA („ustawa 447”). Jako praktykujący
katolik Mentzen sprzeciwia się „zabija- Chodzi o to, aby zbudować zdolność ko- Odbiciem tych dylematów są spory
niu dzieci z zespołem Downa”, choć daje alicyjną zarówno z PiS, jak i głównym w obozie liberalno-lewicowym o stosu-
do zrozumienia, że nie jest to jego temat. nurtem opozycyjnym (może poza Le- nek do Konfederatów. Jedni widzą w nich
O wojnie PiS z „ideologią LGBT” mówi, wicą). Stąd wielość narracji obsługiwa- sprytnych kameleonów, którzy z chwilą
że to „głupoty”. Ustawy o związkach part- nych przez poszczególne środowiska. dojścia do władzy ujawnią faszystowskie
nerskich nie popiera, ale zaraz dodaje, Narodowcy stoją na kulturowym szańcu oblicze. Co by skłaniało do ich izolowa-
że problem nierównych praw mniejszo- jako jedyna prawdziwa prawica. Ich na- nia. Inni postulują stopniowe wciąganie
ści zniknie sam w miarę przywracania turalną opcją jest koalicja z PiS. Korwi- do głównego nurtu, co miałoby cywilizo-
elementarnych reguł wolnościowych. niści z kolei akcentują, że są jedyną siłą wać formację. Choć skoro nawet sama
Jeśli np. zostanie zlikwidowany podatek prorynkową. Dla nich bardziej pożądaną Konfederacja chyba do końca jeszcze nie
od spadku, to i  zniknie problem dzie- opcją są wspólne rządy z Platformą. Cza- wie, czym tak naprawdę chce być, trud-
dziczenia po partnerach pozostających sem Konfederacja staje pośrodku PO i PiS no myśleć o jej przyszłości. A tymczasem
w nieformalnych związkach. jako pragmatyczny środek. Innym razem może mieć decydujące znaczenie przy
Podatki? Powinny być jak najniższe, ale abstrahuje od głównego podziału, nęcąc układaniu władzy po wyborach w 2023 r.
państwo musi zapewnić swoim obywa- elektorat antysystemowy. RAFAŁ KALUKIN
telom bezpieczeństwo wewnętrzne i ze- REKLAMA
wnętrzne. Zresztą podatku VAT nie można
znieść, co wynika z naszych zobowiązań
wobec Brukseli. Na razie niech zostanie,
jak jest.
– Korwin mówi, co należy. Ja wolę się
skupić na tym, co można – tłumaczy swoją
filozofię Mentzen. Od publicznej służby
zdrowia zatem nie uciekniemy, choć nale-
żałoby wprowadzić odpłatność za podsta-
wowe usługi medyczne, a finansować je-
dynie leczenie ciężkich chorób. Publiczne
uczelnie marnotrawią środki, ale zamiast
je prywatyzować, lepiej przekazać funda-
cjom zarządzanym przez kadrę akademic-
ką. Centralne plany nauczania w szkołach
to nonsens. Każda szkoła powinna sama
określić sobie program i dobrać podręcz-
nik. Globalne ocieplenie? Czas przyjąć
do wiadomości, że to człowiek w istot-
nej części za to odpowiada. Choć nie
ma potrzeby, aby Polska była prymusem
nowej agendy klimatycznej, skoro w ska-
li globu nasze emisje są symboliczne...

Języczek u wagi
Zapewne Mentzen odnalazłby się
w Platformie Obywatelskiej. Ale nie tej
obecnej, tylko dawnej, sprzed 15–20 lat.
Kiedyś był to zresztą naturalny kierunek
politycznych wędrówek wychowanków
Korwin-Mikkego, którzy po osiągnięciu
politycznej dojrzałości poszukiwali bar-
dziej realistycznych formuł. Teraz nie
byłoby dokąd odchodzić, gdyż liberal-
ny mainstream porzucił wolnorynkową
ortodoksję. Zresztą starzejący się „król”
powoli oddaje już berło i formacja siłą
rzeczy będzie ewoluować.
Alians z narodowcami to kwestia prag-
matyczna. Zwłaszcza gdy Konfederacja
idzie w górę. W kręgu korwinowskim sły-
chać jednak, że z Braunem na pierwszej
linii i prawicowymi szurami na zapleczu
nie uda się sforsować szklanego sufitu.
W  takim kształcie to projekt najwyżej
na 15 proc.
Wystarczy, aby w  przyszłym parla-
mencie odegrać rolę języczka u  wagi.
I pod tym kątem tworzona jest strategia.
 [ E X- CENTRYC Y ]

Słowa klucze
na nowy czas
Człowiek
na krańcach
P
omysłodawczynią projektu
Ex-centrum jest Olga To-

świata
karczuk. Bazuje on na idei
warsztatów prowadzonych
od 2019 r. przez Edwina Bendyka OLGA TOKARCZUK
w czasie festiwalu Góry Literatury.
Przedsięwzięcie realizują: Fundacja
Olgi Tokarczuk (FOT) i Wrocławski
Dom Literatury (WDL). Jego celem
jest podjęcie namysłu nad końcem
świata, jaki znaliśmy, i nad światem
przyszłości, jaki na gruzach tego sta-
rego może powstać. Twórcy Ex-cen-
trum zakładają, że pandemia jest
zaledwie jednym z symptomów do-
konującej się obecnie cywilizacyjnej
transformacji i przełomu o znacznie
głębszym charakterze. Nie sposób
przewidzieć przyszłości, można
jednak podjąć pracę wyobraźni,
by w chaosie teraźniejszości spróbo-
wać dostrzec i opisać przemiany, pro-
cesy i zjawiska, które uzyskają wpływ
na kształtowanie przyszłego świata.
Na tym ma polegać praca uczestni-
ków Ex-centrum. Noblistka i organi-
zatorzy zaproponowali ją artystom,
naukowcom i kuratorom, którzy
zobowiązali się, że podejdą do zada-
nia eks-centrycznie, a więc spojrzą
na przyszłość z pozycji odrzucającej
rutynowo stosowane ramy analizy.
Zaproponują także nowe pojęcia dla
zbliżającej się zmiany.
Uczestnicy projektu stworzą eseje,
publikowane począwszy od 30 wrze-
śnia w tygodniku POLITYKA. Teksty
zaproszonych gości będą ogłaszane
sukcesywnie, a po tygodniu od ich
publikacji organizatorzy wyemitują
rozmowy wideo z autorami na te-
mat podejmowanych przez nich
zagadnień. Eseistyczny cykl rozpocz-
nie Olga Tokarczuk. Do projektu
© AKG-IMAGES/EAST NEWS, KINGA TAUKERT STUDIO NAVIGO

zaproszeni zostali także: Agniesz-

ka Holland, Marian Turski, Anda
Rottenberg, Ewa Bińczyk, Urszula
Zajączkowska, Zbigniew Mikołejko.
Zwieńczeniem literackiej fazy pro-
jektu będzie przygotowanie książki
z wyborem tekstów powstałych
w ramach projektu.
Kuratorami projektu są
Edwin Bendyk (POLITYKA)
i Irek Grin (WDL, FOT).

24 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
 Wędrowiec
Na początek chciałabym przywołać dobrze wszystkim znaną
rycinę niewiadomego autorstwa opublikowaną w 1888 r. przez
francuskiego astronoma Camille’a Flammariona. Przedstawia
ona wędrowca, który dotarł do granic świata i wystawiwszy głowę
poza ziemską sferę, zachwyca się widokiem uporządkowanego
i wielce harmonijnego kosmosu. Od dzieciństwa podziwiam ten
cudownie metaforyczny obraz, który za każdym razem odkry-
wa przede mną nowe znaczenia i definiuje istotę ludzką zupeł-
nie inaczej niż dobrze nam wszystkim znany nakreślony przez
Leonarda wizerunek statycznego i tryumfalistycznego człowieka
witruwiańskiego jako miary wszechświata i samego siebie.
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
U Flammariona mamy człowieka przedstawionego w ruchu,
jako wędrowca z pielgrzymią laską, w podróżnym płaszczu
i czapce. Choć nie widzimy jego twarzy, domyślamy się jej wyra-
zu – muszą być na niej zachwyt, podziw, oszołomienie harmonią
i wielkością świata poza-widzialnego. Z naszej perspektywy jeste-
śmy w stanie ujrzeć tylko jego fragment, lecz wędrowiec musi wi-
dzieć o wiele więcej. Mamy tam wyraźnie zaznaczające się sfery,
ciała niebieskie, orbity, obłoki i promienie – trudne do wyrażenia
wymiary uniwersum, które zapewne komplikują się w nieskoń-
czoność. Znakiem niepojmowalności są także koliste machiny,
które kiedyś często towarzyszyły bytom anielskim na ilustracjach
z wizji Ezechiela. Z drugiej strony, za plecami wędrowca, jest świat
z jego naturą, przywołaną tutaj w postaci wielkiego drzewa i kilku
roślin, oraz kulturą, którą symbolizują wieże miast. Wydaje się
dość umowny i banalny, żeby nie powiedzieć – nudny. Możemy
się domyślać, że widzimy oto na rycinie końcowy moment długiej
drogi wędrowca – udało mu się to, co nie udawało się wielu przed
nim – dotarł do krańców świata. I co teraz?
Mam wrażenie, że tajemnicza rycina o nieznanej prowe-
niencji jest doskonałą metaforą momentu, w którym się wszy-
scy znaleźliśmy.
Świat jest mały
– bardzo się skurczył w ciągu poprzedniego wieku. Wydep-
taliśmy w nim wiele ścieżek, zawłaszczyliśmy jego lasy i rzeki,
przeskoczyliśmy oceany. Wielu z nas ma subiektywne wrażenie
skończoności świata. Jest to zapewne pochodną globalizacyjnej
redukcji dystansów i faktu, że niemal w każde miejsce na Ziemi
można dotrzeć, jeżeli tylko ma się ku temu środki. A także jego
łatwej poznawalności – wszystko właściwie można sprawdzić
w sieci, z każdym szybko się porozumieć.
Z pewnością mamy tu do czynienia z nowym historycznym
doświadczeniem człowieka i ciekawa jestem, kto pierwszy doznał
tego uczucia – że świat jest w gruncie rzeczy niewielki i do ogar-
nięcia. Mógłby to być jakiś biznesmen nowej generacji, ktoś
„handlujący pieczonym powietrzem”, jak mawiają Holendrzy,
ten Pan Tanio-Kupić-Drogo-Sprzedać, który ciągle jest w ruchu,
latając z kontynentu na kontynent z paszportem jakiegoś „do-
brego państwa”. Rano w Zurychu, wieczorem w Nowym Jorku.
Na weekend wyskakuje na ciepłą wyspę, gdzie śni oceaniczne
sny i ostrzy zmysły kokainą. Albo przeciwnie – ktoś, kto nigdy nie
ruszał się poza granice swojego powiatu, a teraz kupił dziecku
zabawkę, która powstała w jakichś odległych krainach, wypro-
dukowana rękami ludzi, o których istnieniu jeszcze niedawno
ten człowiek nie wiedział. Zabawka wygląda jednak swojsko
i przyjaźnie, ukrywa swą egzotyczność w zuniwersalizowanym
i uogólnionym kształcie.
W tym nowym doświadczeniu niewielkości świata z pewno-
ścią gra swoją rolę triste post iterum, smutek po podróży, będący
naszym udziałem, kiedy wracamy do domu po intensywnych
doznaniach związanych z daleką wyprawą. Wydawało się, że do-
tarliśmy do jakichś granic albo doświadczyliśmy czegoś, co nie
byłoby nam dane, gdybyśmy się nie urodzili w tej epoce, kiedy
podróż stała się czymś więcej niż przywilejem lub przekleństwem
– przygodą. Wtedy położywszy walizki w sieni, pytamy: Czy to już
wszystko? Czy to właśnie to? A więc o to chodziło?
Zwiedziliśmy już Luwr i na własne oczy ujrzeliśmy „Mona
Lisę”. Wspinaliśmy się po piramidach Majów, próbując poczuć
dramatyzm upływu czasu, który niszczy bez pardonu to, co po-
wstawało tysiące lat. Wygrzewaliśmy brzuchy w egipskich czy tu-
nezyjskich kurortach, karmiąc się uogólnioną kuchnią etniczną,
która smakowała wszystkim bez wyjątku. Stepy Mongolii, zatło-
czone miasta Indii, widoki niebosiężnych Himalajów…
Nawet jeżeli nam się jeszcze tego czy tamtego zobaczyć nie
udało, to przecież do pandemii żyliśmy ze świadomością,
25
 [ E X- CENTRYC Y ]
że wyprawa do innych miejsc, których dotąd nie widzieliśmy,
jest realna – zapisano je w katalogach biur podróży, nazwano
destynacją. Świat znajdował się w zasięgu naszych stóp, do-
tarcie wszędzie było m o ż l i w e, jeśli tylko zdołaliśmy zdobyć
na to pieniądze.
Człowiek chyba po raz pierwszy w swej historii przeżywa tę doj-
mującą skończoność świata. Wieczorami śledzi życia innych lu-
dzi na ekranach swoich bystrych urządzeń i ogląda tych, których
jeszcze sto lat temu nie miałby szans spotkać na swojej drodze.
Obserwując ich z daleka, widzi, że repertuar ról i możliwości
także jest skończony i że właściwie ludzie są do siebie podobni,
bardziej niż mogłoby się to wydawać naszym przodkom. Ci, jak
pamiętamy, popuszczali wodze wyobraźni i opisywali z lubo-
ścią zamieszkujące antypody stwory, którymi tak ekscytowali się
dawni podróżnicy.
Dziś dzięki serialom, kinu i mediom społecznościowym wszy-
scy wiedzą, że ludzie z zamorskich krain nie mają wielu głów, jed-
nej tylko nogi z wielką stopą czy twarzy na klatce piersiowej i choć
różnią się kolorem skóry, wzrostem czy niektórymi zwyczajami,
różnice te giną na tle całej masy podobieństw. Inni funkcjonu-
ją podobnie w swoich miastach i krajach, językach i kulturach.
Kochają, tęsknią, pragną, boją się o przyszłość, mają kłopoty
z dziećmi. Na tym fundamentalnym podobieństwie oparta jest
wielka kariera nowego wynalazku – platform streamingowych.
Podróżnik widzi, że w gruncie rzeczy wszędzie jest dość po-
dobnie – że istnieją hotele, je się z naczyń, myje w wodzie, kupuje
pamiątki z podróży i prezenty dla znajomych, które – mimo że są
imitacjami sztuki miejscowej – łączy to, że większość została wy-
produkowana w Chinach.
Wiadomo też, że od każdego niemal mieszkańca Ziemi dzieli
nas najwyżej sześć innych osób (na zasadzie: ja znam kogoś, kto
zna kogoś, kto zna kogoś itd., kto zna X), a od czasów Chrystusa
– ledwie około 70 pokoleń.
Kiedyś świat był wielki i nie do objęcia wyobraźnią – teraz wy-
obraźnia nie jest nam już potrzebna, mamy wszystko na wycią-
gnięcie ręki po smartfona. Kiedyś na skrzętnie sporządzanych
mapach świata widniały białe plamy, rozjątrzając wyobraźnię
i będąc ostrzeżeniem dla ludzkiej hybris. Ludzie szykując się
do podróży, liczyli się z tym, że z niej nie wrócą. Wyruszenie w dro-
gę poprzedzone sporządzeniem testamentu było wydarzeniem
granicznym, rozpoczynało proces inicjacyjny, proces przemiany,
której rezultat nie mógł być ani znany, ani dobrze rozumiany.
Paradoksalnie rzecz ujmując, żyliśmy w świecie otwartym dla
wyobraźni, świecie o zaledwie naszkicowanych granicach, peł-
nym niewiadomego. Ten świat domagał się nowych opowieści
i nowych form, ciągle się przed nami mienił, wciąż powstawał
na naszych oczach.
Dziś świat mieści się w obrębie naszego kalendarza i zegarka.
Potrafimy go sobie wyobrazić, zmieścił się nam w głowie. W cią-
gu trzech dób człowiek może znaleźć się wszędzie, gdzie chce
(z małymi nieciekawymi wyjątkami). Białe plamy na mapach
zostały szczelnie wypełnione z Google Maps, które z okrutną do-
kładnością pokażą każdy zaułek. Na dodatek wszędzie jest mniej
więcej to samo – takie same rzeczy, artefakty, sposoby myślenia,
pieniądze, marki, logotypy. Egzotyczność czy wyjątkowość jest
rzadkim towarem na sprzedaż, coraz częściej znika z codzienne-
go życia i staje się gadżetem. Jak w nadbałtyckim kurorcie, gdzie
przeniesiono z Tajlandii całą tajską restaurację albo na nizinach
centralnej Europy, gdzie urządzono gigantyczny kompleks imi-
tujący tropiki.
Dzięki mieszczącemu się w dłoni czy na kolanach urządzeniu
można w każdej chwili porozmawiać ze swoją rodziną oddaloną
o tysiące kilometrów, znajdującą się w innej strefie klimatycznej,
mającą u siebie zupełnie inną porę dnia, a nawet roku. Tury-
sta na wyprawie w Tybecie łączy się w kilka sekund z domem
26 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
w Skaryszewie. Ludzie, którzy kiedyś nie mieliby się szansy po-
znać, dziś mogą się ze sobą komunikować przez media.
Dla naszych pięciu zmysłów świat stał się – powtórzmy – mały.
Z drugiej strony zapierający dech i wzruszający jest widok kuli
ziemskiej na zdjęciu zrobionym przez człowieka. Mała niebie-
skozielona kulka wisząca w otchłani. Po raz pierwszy w historii
postrzegamy nasze miejsce planetarnie – jako skończone i ogra-
niczone; kruche i podatne na zniszczenie.
Do tego dołącza się wrażenie zatłoczenia, skończonej prze-
strzeni, ciasnoty, nieustannej współobecności innych – poczucie
skończoności doświadczanego świata staje się klaustrofobiczne.
Nic dziwnego, że ostatnio coraz częściej wracają marzenia o po-
dróżach kosmicznych, o porzuceniu starego domu, który okazał
się już zbyt dobrze znany, ciasny i zagracony.
To odczucie zmniejszenia i skończoności świata intensyfiku-
je jeszcze podłączenie do sieci i powszechna inwigilacja. O tak,
żyjemy już w Panoptykonie – jesteśmy nieustannie widziani,
obserwowani i analizowani.
Poczucie skończoności wszystko banalizuje, ponieważ tylko
to, co nie poddaje się naszemu poznaniu, może wzbudzać nasz
entuzjazm i zachować cudowny status tajemnicy.
Sezamiczność
Nieskończoność jednak traktujemy często jako chaos, ponie-
waż nie daje nam ona szans na przyłożenie do niej jakichkolwiek
poznawczych ram, jakiejkolwiek struktury. Nie istnieją mapy
nieskończoności. Odrzuca też ona człowieka jako swoją miarę.
Jeśli ktoś chciałby znów obcować z nieskończonością, wystar-
czy, aby włączył się do sieci. Tutaj dojmujące poczucie, że świata
jest za dużo, uczy pewnej powściągliwej rezygnacji – idę tylko
swoją drogą, ucząc się pomijać machające do mnie ciekawostki,
jestem niczym Lot, który ucieka z płonącej Sodomy i ma na tyle
silnej woli, żeby nie oglądać się za siebie – w przeciwieństwie
do swej ciekawskiej żony.
Dziś syndromem żony Lota nazwijmy ten rodzaj zastygnięcia
przed ekranem, który można już porównać z katatonią. Syndrom
dotyka milionów nastolatków i inceli, którzy zwłaszcza w czasie
pandemii, mimo ostrzeżeń, spojrzeli na płonące miasta i nie
mogą już od nich oderwać wzroku.
Często surfując w poszukiwaniu jakiejś informacji, miałam
poczucie, że poruszam się po ogromnym oceanie danych, które
na dodatek ciągle znajdują się w stanie samotworzenia, samoko-
mentowania. W istocie ten, kto użył po raz pierwszy na określenie
tej czynności czasownika „surfować”, był geniuszem. Obraz sa-
motnego człowieka, który za pomocą niewielkiej deski porusza
się na szczycie fali po rozjuszonym oceanie, jest tu jak najbardziej
uzasadniony. Surfera niesie żywioł, a on sam ma wpływ na tra-
jektorię tylko w ograniczonym zakresie – zdaje się na energię
i ruch fali. Zauważmy, że to poczucie bycia zaledwie przedmio-
tem ruchu od nas niezależnego, a więc i w pewien sposób bycia
kierowanym, poddania się sile o tajemniczym bezwładzie, wy-
dobywa z zapomnienia stare pojęcie f a t u m, które rozumiemy
już inaczej – jako sieć zależności od innych, jako dziedziczenie
wzorów zachowań nie tylko w sensie biologicznym, ale i kulturo-
wym, czego skutkiem jest żywa i chyba rozwijająca się dyskusja
o tożsamościach.
Nieskończoność wdarła się do świata homo consumens, kiedy
ów świat zaczął przypominać sezam. Powiedzieliśmy: sezamie
otwórz się i – stało się! Otworzył się, przywalając nas bogactwem
oferowanych usług, towarów, typów, wzorów, odmian, fasonów,
mód, trendów. Chyba każdy doświadczył choć raz tej baśniowej
wielości oferty i niepokojącego podejrzenia, że musielibyśmy
mieć kilka żyć, żeby z niej skorzystać.
I jakoś nie wiadomo kiedy nasze życie zostało sprowadzo-
ne do nabywania nowych dóbr, zamawiania nowych usług

Tradycyjne postrzeganie ludzkiej istoty ulega
dzisiaj dramatycznej zmianie, nie tylko wskutek
kryzysu klimatycznego i epidemii, ale także
poprzez nasze nowe odbicie w lustrze:
obraz białego mężczyzny, zdobywcy zaciera się
i znika, widzimy za to coś w rodzaju twarzy
malowanych przez Giuseppe Arcimboldiego
– organicznych, niepojętych i hybrydowych.
z niewyczerpanej oferty. W jednym z opowiadań genialnego
Philipa K. Dicka fabryki sterowane jakąś oszalałą inteligencją nie
mogą zatrzymać produkcji i muszą stworzyć dla nieskończonej
liczby zaprogramowanych towarów idealnego nabywcę, super-
konsumenta zahipnotyzowanego tym kosmosem dóbr, klienta,
dla którego istotą życia stanie się próbowanie i delektowanie się
odmianami tego czy tamtego, deliberowanie nad markami szmi-
nek, gadżetów, perfum, ubrań, samochodów, tosterów, przy czym
specjalne programy i czasopisma będą służyć mu do konsultowa-
nia, co wybrać. Ta wizja, jakże futurystyczna w latach sześćdzie-
siątych XX wieku, ziściła się szybciej, niż myśleliśmy. Dziś to opis
naszego tu i teraz.
A przecież to samo dotyczy konsumpcji dóbr intelektualnych.
Zasoby bibliotek wirtualnych stały się nieskończone – siedząc
przy komputerze, ma się właściwie wrażenie, że człowiek po-
rusza się po sezamie, którego nie może już ogarnąć (to dlate-
go ten czasownik stał się w ciągu ostatnich lat tak popularny
w polszczyźnie) – ani autorów, ani tytułów, ani haseł. Porażająca
jest świadomość, że w tej samej chwili, kiedy piszę te słowa,
powstają setki, jeśli nie tysiące artykułów, wierszy, powieści,
esejów, reportaży itp. Nieskończoność reprodukuje się sama,
rozprzestrzeniając się, a my przystawiamy do niej nasze kruche
© GETTY
narzędzia wyszukiwarek, żeby mieć wrażenie, że wciąż mamy
nad nią kontrolę.
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
Moje pokolenie radzi sobie z tym szczególnie niedobrze – by-
liśmy wszak wychowani w czasie niedostatku i braku, w wielu
wciąż tkwi instynkt gromadzenia zapasów „na kryzys”, „na infla-
cję”. To dlatego mój mąż zbiera gazety i wciąż gromadzi wycinki,
jednocześnie zaś z poczuciem misji Noego buduje regały pod
bibliotekę na papierowe książki.
Nasze i poprzednie pokolenia trenowały się w mówieniu światu
TAK, TAK. Powtarzaliśmy sobie: spróbuję tego i jeszcze tego, po-
jadę tam i potem tam, doświadczę tego i tamtego. Biorę to i co mi
szkodzi, żeby wziąć także tamto.
Teraz u naszego boku pojawia się generacja, która rozumie,
że najbardziej ludzkim i etycznym wyborem w tej nowej sytuacji
jest trening w mówieniu NIE, NIE, NIE. Zrezygnuję z tego i tam-
tego. Ograniczę to i to. Nie potrzebuję. Nie chcę. Odpuszczę…
Moje imię to milion
Jednym z najważniejszych odkryć ostatnich lat – odkryciem,
które wpłynęło na samo postrzeganie istoty człowieka – było
z pewnością stwierdzenie, że organizm ludzki, a także ogólnie
organizmy zwierząt i roślin w swym rozwoju i funkcjonowaniu
współdziałają z innymi organizmami, że organizmy łączy ścisła
współzależność. Dzięki ustaleniom biologii i medycyny – po-
cząwszy od przełomowych idei Lynn Margulis, według której
kołem napędowym ewolucji i powstawania gatunków były sym-
bioza i łączenie się organizmów, aż po wyniki współczesnych prac
badawczych – okazało się, że jesteśmy bytem raczej zbiorowym
niż indywidualnym, bardziej republiką wielu różnych organi-
zmów niż monolitem, hierarchicznie ustrukturyzowaną monar-
chią. „Twoje ciało to nie tylko TY”, „Człowiek ma tylko 43 procent
ludzkich komórek” – głoszą tytuły w popularnej prasie, budząc
zapewne u wielu prawdziwy niepokój. Niezależnie od tego, jak
często się myjesz, człowieku, twoje ciało pozostaje pokryte po-
pulacjami „sąsiadów” – bakterii, grzybów, wirusów i archeonów.
Najwięcej ich znajduje się w mrocznych zakamarkach naszych
wnętrzności. Obecna pandemia koronawirusa potwierdza jesz-
cze ten obraz rodem z horroru – człowiek może zostać skolonizo-
wany na wielką skalę. Brzmi to i nieprawdopodobnie, i zupełnie
rewolucyjnie, do tej pory bowiem filozofia i psychologia mona-
dyzowała nas. Człowiek monadyczny, pojedynczy byt „rzucony
w istnienie” górował samotnie nad resztą królestw roślinnych
i zwierzęcych jako „korona stworzenia”. To był obraz, który zdo-
minował naszą wyobraźnię i nasze postrzeganie siebie. Patrząc
w lustro, widzieliśmy zdolnego do autorefleksji, myślącego zdo-
bywcę, oddzielonego od świata, często samotnego i tragiczne-
go. W lustrze pojawiała się twarz białego mężczyzny i z jakiegoś
powodu przyznawaliśmy, że człowiek brzmi dumnie. Dziś wiem,
że ten wspaniały homo sapiens jest tylko w 43 procentach sobą.
Reszta to te śmieszne i nieważne stworzonka, które dotąd łatwo
było wytłuc antybiotykami.
Uświadomienie sobie naszej złożoności i zależności od innych
stworzeń, a nawet naszej „multiorganizmowości” biologicznej,
wprowadza do naszego myślenia tą organiczną drogą pojęcie
roju, symbiozy, kooperacji.
Sądzę, że grzechem, za który zostaliśmy wygnani z raju, nie
były ani seks, ani nieposłuszeństwo, ani nawet poznanie bo-
skich tajemnic, lecz właśnie uznanie siebie za coś oddzielonego
od reszty świata, pojedynczego i monolitycznego. Odmówiliśmy
uczestniczenia w relacjach. Odeszliśmy z raju pod okiem równie
jak my oddzielonego od świata, monolitycznego, monoteistycz-
nego Boga (dziś ciśnie mi się pod palce metafora Boga w ręka-
wiczkach i maseczce) i odtąd zaczęliśmy pielęgnować wartości
tego stanu: dążenie do zmitologizowanej integracji, do całości,
egoizacja, monolityczność, monizm, myślenie analityczne, se-
paratyzujące, na zasadzie albo-albo (nie będziesz miał bogów
cudzych przede mną), religię monoteistyczną, rozróżnianie,
27
 [ E X- CENTRYC Y ]
wartościowanie, hierarchię, grodzenie, oddzielenie, ostre czar-
no-białe podziały i w końcu gatunkowy narcyzm. Stworzyliśmy
z Bogiem spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, która zmo-
nopolizowała i zniszczyła świat, i nasze sumienie. Przez co zupeł-
nie przestaliśmy rozumieć niesamowitą złożoność tego świata.
Tradycyjne postrzeganie ludzkiej istoty ulega dzisiaj dra-
matycznej zmianie, nie tylko wskutek kryzysu klimatycznego,
epidemii i odkrycia granic rozwoju ekonomicznego, ale także
poprzez nasze nowe odbicie w lustrze: obraz białego mężczyzny,
zdobywcy w garniturze czy korkowym hełmie zaciera się i znika,
widzimy za to coś w rodzaju twarzy malowanych przez Giuseppe
Arcimboldiego – organicznych, wielokrotnie złożonych, niepo-
jętych i hybrydowych – twarzy, będących syntezą biologicznych
kontekstów, zapożyczeń i odniesień. Jesteśmy już nie tyle bion-
tem, ale holobiontem, czyli zespołem różnych organizmów ży-
jących ze sobą w symbiozie. Złożenie, wielość, różnorodność,
wzajemne oddziaływanie, metasymbioza – to nowe perspektywy,
z których oglądamy świat. Rozmywa się też na naszych oczach
pewien ważny aspekt starego systemu, który wydawał się dotąd
fundamentalny – podział na dwie płcie. Dziś coraz częściej widać,
że ludzka płciowość to coś w rodzaju kontinuum o zmiennym
natężeniu cech, nie zaś biegunowe przeciwstawienie ich sobie.
Każdy może sobie tutaj znaleźć swoje niepowtarzalne właściwe
miejsce. Jaka ulga!
Ta nowa perspektywa oparta na złożoności widzi świat nie jako
uporządkowany hierarchicznie monolit, lecz jako wielość i róż-
norodność, luźną organiczną strukturę sieci. Ale najważniejsze
jest to, że w ramach tej perspektywy po raz pierwszy zaczynamy
siebie samych postrzegać jako organizmy złożone i wielorakie
– do tego prowadzi odkrycie idei biotonu i mikrobioty oraz ich
oszołamiający szeroki wpływ na nasze ciało i psychikę, na całość
tego, co nazywamy człowiekiem.
Przypuszczam, że konsekwencje psychologiczne takiego stanu
rzeczy okażą się zaskakujące. Być może wrócimy do postrzega-
nia ludzkiej psychiki jako złożonej z wielu struktur i warstw. Być
może zaczniemy traktować osobowość jako g r o n o i nie będzie-
my się bali uznać tożsamości zwielokrotnionej (multiplied per-
sonality) za zupełnie normalną i naturalną. W sferze społecznej
może nastąpić dowartościowanie zdecentralizowanych struktur
zorganizowanych sieciowo, zaś hierarchiczne państwo oparte
na wykluczającej idei narodu stanie się czymś zupełnie anachro-
nicznym. Może wreszcie religie monoteistyczne, przejawiające
ogromną skłonność do przemocowych fundamentalizmów, nie
będą w stanie zaspokoić zmieniających się potrzeb człowie-
ka i zaczną się „politeizować”. W końcu podobno to politeizm
współgra lepiej z ideą demokracji.
Dziś tamta tradycyjna misterna konstrukcja człowieka od-
dzielonego od reszty świata się rozpada. Wyobrażam sobie to jak
upadek wielkiego spróchniałego drzewa. Ale przecież drzewo
nie przestaje istnieć, zmienia się tylko jego stan. Od teraz staje
się miejscem jeszcze bardziej intensywnego życia: kiełkowania
na nim innych roślin, kolonizowania go przez grzyby i saprofity,
zasiedlania przez zwierzęta i owady. Zresztą i samo drzewo od-
rodzi się od swoich przyrostów, nasion, korzeni.
Wiele światów w jednym miejscu
Chyba jeszcze nigdy w historii dystanse między generacjami
nie były tak duże. Myślę o głębokich przepaściach między po-
koleniami determinowanych przez rozwój sztucznej inteligen-
cji i lawinowe zmiany w dostępie do informacji. Wygląda na to,
że społeczeństwo ludzkie rozwarstwiło się na pokoleniowe zony
różniące się od siebie podejściem do świata, wiedzą, używaniem
i jakością języka, umiejętnościami, mentalnością, rodzajem po-
lityczności i wzorcami życia. O ile w globalizującym się wciąż
bardzo intensywnie świecie (aż do pandemii) różnice między
28 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
kulturami i etniami zanikały i rozmywały się sukcesywnie, tak
że wszystko upodobniało się do siebie, o tyle przepaść między
generacjami rosła. Coraz wyraźniej i głośniej werbalizowany sta-
je się konflikt między starymi a młodymi, widać to szczególnie
w przypadku pandemii, którą demonizują jeszcze różnice bio-
logicznej odporności na wirusa. Ale podobne rozbieżności za-
znaczyły się już wcześniej przy okazji zmian klimatycznych i ko-
nieczności zapobiegania im. Tutaj też młodzi wystąpili przeciw
starym, słusznie zarzucając tym drugim brak myślenia perspekty-
wicznego i wizji naprawy. Ta przepaść to jednak nie tylko konflikt
między starymi a młodymi, ale jakaś dziwna nieprzystawalność
żyjących w jednej przestrzeni różnych grup wiekowych ludzi.
Wnuków od dziadków dzieli dziś więcej niż kiedyś miesz-
kańców Nowego Jorku i Sandomierza. A prawnuków od pra-
dziadków – tu trzeba by chyba użyć do porównania dystansów
międzyplanetarnych…
Poszczególne generacje mają dziś nie tylko swoje języki, ale
i właściwe sobie powszednie rytuały. Obowiązują w nich spe-
cyficzne dla każdej z nich wzory konsumpcji i odmienne style
życia. Inaczej wyobrażają sobie przyszłość i w inny sposób są
od niej zależni, inny jest ich stosunek do przeszłości, inaczej
też kontaktują się z teraźniejszością. Wnukowie siedzą w coraz
to nowych aplikacjach, dziadkowie oglądają ulubione programy
w telewizji. Bańki internetowe przenoszą się do realu, co staje się
szczególnie wyraźne, gdy dotyczy seniorów. Niesamowitym dla
mnie doświadczeniem były godziny dla seniorów podczas pan-
demii, kiedy to między dziesiątą a dwunastą na ulice wychodzili
ludzie powyżej sześćdziesiątego piątego roku życia i załatwia-
li sprawunki w sklepach. Potem zaś, po południu w kolejkach
do supermarketów można było ujrzeć samych trzydziesto-, czter-
dziestolatków. Początek jakiejś ponurej dystopii…
Rozpad populacji na generacyjne plemiona uzmysławia, jak wie-
le rzeczywistości znajduje się w tej samej przestrzeni. Zazębiają się
one, pokrywają, stymulują nawzajem, ale pozostają oddzielone.
Dziwne lato 2020
Zwykle wielkie zmiany następowały po kataklizmach i woj-
nach. Podobno ludziom tuż przed pierwszą wojną światową
towarzyszyło poczucie, że to koniec jakiegoś etapu, jakiegoś
świata. Dla wielu ówczesna sytuacja wydawała się nie-do-znie-
sienia, choć nie do końca sobie to uświadamiali. Dziś nie
rozumiemy tego entuzjazmu, który sprowadzał na ulice wi-
watujące tłumy żegnające młodych mężczyzn wyruszają-
cych na wojnę. Rześki krok tych ostatnich, podkręcony ów-
czesną techniką filmowania, przez co zamieniony po trosze
w podrygiwanie kukiełek, prowadził ich gdzieś za horyzont,
gdzie czaiły się już okopy Verdun i rewolucja bolszewicka.
Cały porządek ich świata miał wkrótce zsunąć się w przepaść.
Obyśmy nie powtórzyli tego błędu.
Dziś – gdy mamy dziwne lato 2020 – nie wiemy, co będzie. Zdaje
się, że nawet eksperci nabrali wody w usta, nie chcąc przyznać,
że są niczym dzisiejsi meteorolodzy – wskutek zawirowań klima-
tycznych nie potrafią już przewidzieć pogody.
Świat wokół nas stał się zbyt złożony, i to w różnych wymiarach
równocześnie. Spontaniczną, odruchową odpowiedzią na ten
stan rzeczy jest reakcja tradycjonalistów i konserwatystów, którzy
traktują ten wzrost złożoności jako chorobę, jako zaburzenie.
W charakterze lekarstwa aplikują nam nostalgię, powrót do prze-
szłości i kurczowo trzymają się tradycji. Skoro świat się stał zbyt
skomplikowany, to trzeba go uprościć. Skoro nie radzimy sobie
z rzeczywistością, to tym gorzej dla niej. Nostalgia za czasem
utraconym przewija się w naszym myśleniu, w modzie, w po-
lityce. W tej ostatniej pojawia się wiara w to, że można zawró-
cić czas i wejść do tej samej rzeki, która płynęła kilkadziesiąt
lat temu. Myślę, że nie zmieścilibyśmy się w tamtych życiach.

O ile w globalizującym się świecie różnice
między kulturami i etniami zanikały, o tyle
przepaść między generacjami rosła. Coraz
wyraźniejszy staje się konflikt między starymi
a młodymi. Wnuków od dziadków dzieli dziś
więcej niż kiedyś mieszkańców Nowego Jorku
i Sandomierza. A prawnuków od pradziadków
– tu trzeba by chyba użyć do porównania
dystansów międzyplanetarnych…
Nie zmieścilibyśmy się w przeszłości. Ani nasze ciała, ani nasza
psychika.
A co, gdyby zrobić krok w bok? Poza udeptane trakty rozważań,
dywagacji i dyskursów, poza orbitujące wokół wspólnego cen-
trum układy baniek. W miejsce, skąd widać lepiej i szerzej i gdzie
dostrzegalne są kontury najszerszego kontekstu.
Kiedy Greta Thunberg postulowała: zamknijcie kopalnie, prze-
stańcie latać samolotami, skupcie się na tym, co macie, a nie
tamtym, co możecie jeszcze mieć, nie sugerowała, jak sądzę,
żebyśmy przesiedli się na furmanki i powrócili do kurnych chat
opalanych drewnem.
Ewidentnym Czarnym Łabędziem okazała się pandemia, któ-
rej – jak to z Czarnym Łabędziem bywa – nikt się nie spodziewał,
a która zmienia wszystko.
Moim najbardziej ulubionym przykładem nagłego pojawienia
się Czarnego Łabędzia są wydarzenia z końca XIX w. z Londynu.
Ludzie mieszkający w tragicznie zatłoczonym i brudnym mie-
ście, myśląc o przyszłości, martwili się, że jeśli ruch na ulicach
brytyjskiej stolicy będzie rozwijać się tak szybko i gwałtownie,
to wkrótce zwały łajna końskiego zaczną sięgać pierwszego pię-
tra budynków.
Zaczęto już szukać rozwiązań tego problemu, opatentowywano
projekty specjalnych rynsztoków oraz zwałowników i już zaciera-
no ręce, licząc na wielkie biznesy związane z wywożeniem koń-
skich odchodów za rogatki miast. I wtedy pojawił się samochód.
© GETTY
W sensie poznawczym Czarny Łabędź może być wydarzeniem
zwrotnym, lecz nie dlatego, że spowoduje kryzys ekonomiczny
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
czy uświadomi ludziom ich kruchość i śmiertelność. Rezulta-
tów pandemii jest w końcu wiele i są one bardzo różnorodne.
Najważniejszym jednak wydaje mi się złamanie głęboko uwew-
nętrznionej narracji, że kontrolujemy świat i jesteśmy panami
stworzenia.
Być może człowiek jako gatunek musi chełpić się mocą, jaką
posiadł dzięki swojemu rozumowi czy swojej kreatywności,
i to przywodzi go do myśli, że jest najważniejszy – on sam i jego
interesy. Ale dzięki innej perspektywie, odmiennemu spojrzeniu,
może poczuć się równie ważny, a do tego potrzebny jako kluczo-
we oko sieci, jako przekaziciel energii, przede wszystkim zaś jako
ktoś odpowiedzialny za całość tej skomplikowanej budowli. Od-
powiedzialność jest czynnikiem, który pozwala zachować poczu-
cie ważności i nie degraduje z trudem przez wieki budowanego
konstruktu supremacji homo sapiens.
Wierzę, że nasze życie jest nie tylko sumą zdarzeń, lecz skom-
plikowanym splotem sensów, które tym zdarzeniom przypi-
sujemy. Owe sensy tworzą cudowną tkaninę opowieści, pojęć,
idei i można ją uznać za jeden z żywiołów – jak powietrze, zie-
mia, ogień i woda – które fizycznie determinują nasze istnienie
i kształtują nas jako organizmy. Opowieść jest więc piątym ży-
wiołem, który każe nam widzieć świat w taki, a nie inny sposób,
rozumieć jego nieskończone zróżnicowanie i skomplikowanie,
a także porządkować nasze doświadczenie i przekazywać je z po-
kolenia na pokolenie, z jednego istnienia w drugie.
Kairos
Rycina z dzieła Flammariona przedstawia moment kairotycz-
ny. Kairos to jeden z tych pomniejszych bogów, którzy wobec
Olimpijczyków wydają się niezbyt ważni i pomykają gdzieś na pe-
ryferiach mitologii. Szczególny to bóg i szczególną ma fryzurę.
Jest ona zarazem jego atrybutem – łysy na potylicy ma tylko
grzywkę, za którą można go złapać, gdy nadchodzi; gdy zaś już
nas minie, uczynić tego nie sposób. To bóg okazji, przemijającej
chwili, niesamowitej możliwości, która otwiera się tylko na mo-
ment i którą trzeba bez wahania chwycić (za grzywkę!), by nie
umknęła. Niedostrzeżenie Kairosa skutkuje pominięciem okazji
do przemiany, metanoi – i to takiej, która jest rezultatem nie dłu-
giego procesu, lecz brzemiennej w skutki chwili. W greckiej trady-
cji Kairos określa czas, lecz nie ten potężny jego strumień znany
jako chronos, ale czas wyjątkowy, brzemienny w skutki moment,
który zmienia wszystko. Kairos wiąże się zawsze z decyzją podjętą
przez człowieka, nie zaś z losem czy fatum, z okolicznościami
zewnętrznymi. Symboliczny gest uchwycenia Kairosa za kosmyk
włosów oznacza zreflektowanie się, że oto nadchodzi zmiana,
odwrócenie trajektorii losu.
Dla mnie Kairos jest bogiem ekscentryczności, jeśli przez
ekscentryczność rozumiemy porzucenie „centrycznego” punk-
tu widzenia, udeptanych ścieżek myślenia i działania, wyjście
poza obszary dobrze znane i niejako uzgodnione wspólno-
towymi nawykami myślowymi, rytuałami, ustabilizowanymi
światopoglądami.
Ekscentryczność traktowano zawsze jako dziwactwo i margi-
nes, a przecież wszystko co twórcze, genialne i posuwające świat
w nowym kierunku musi być eks-centryczne. Ekscentryczność
oznacza spontaniczną, a przy tym pełną radości kontestację tego,
co zastane i uznane za normalne i oczywiste – jest wyzwaniem
rzuconym konformizmowi i hipokryzji, kairotycznym aktem od-
wagi, chwytania chwili i zmiany trajektorii losu.
Spostponowaliśmy wiedzę ogólną i zatraciliśmy gdzieś zmysł
całościowej percepcji. Na naszych oczach odchodzą ostatni eru-
dyci – tacy jak choćby Stanisław Lem czy Maria Janion, zdolni
uchwycić powinowactwa wiedzy z dziedzin na pozór od siebie
odległych, wielcy eks-centrycy, którzy potrafili wystawić głowę
poza sferę uzgodnionego porządku. Kiedyś przynajmniej
29
 [ E X- CENTRYC Y ]
Dla mnie Kairos jest bogiem ekscentryczności,
jeśli przez ekscentryczność rozumiemy
porzucenie „centrycznego” punktu widzenia,
udeptanych ścieżek myślenia i działania,
wyjście poza obszary dobrze znane.
Ekscentryczność traktowano zawsze jako
dziwactwo i margines, a przecież wszystko
co twórcze, genialne i posuwające świat
w nowym kierunku musi być eks-centryczne.
próbowaliśmy ująć świat w całości, budując jego kosmogo-
niczne i ontologiczne wizje, zadając pytania o jego sens. Lecz
gdzieś po drodze zostaliśmy sproletaryzowani w podobny spo-
sób, w jaki kapitalistyczna fabryka sproletaryzowała rzemieślni-
ków, którzy potrafili jeszcze wytworzyć cały produkt, zamienia-
jąc ich w robotników wykonujących tylko jego określoną część
składową, nieświadomych całości.
Proces samodzielenia się społeczności ludzkiej na bańki jest
procesem niewyobrażalnej totalnej proletaryzacji. Zamykamy
się i mościmy w naszej ubańkowionej sferze doświadczeń zamy-
kającej nam dostęp do doświadczeń i myśli innych. W dodatku
tak wolimy, jest nam z tym dobrze, inni – ale inni naprawdę, ci,
których zrozumienie, a może samo dostrzeżenie wymagałoby
wychynięcia na zewnątrz – mało nas obchodzą.
Sfera publiczna oczywiście istnieje – lecz raczej jako namiastka,
pozór, gra, spektakl na tle mocno zużytych dekoracji zawłaszczo-
ny przez władzę i jej rytuały. W wydeptanych centrach, dawnych
miejscach wymiany myśli, nie ma już powietrza. Agora zamie-
niła się w zbiór traktów i kolein, po których poruszamy się me-
chanicznie. Swoją rolę straciły uniwersytety, przeistaczając się
w groteskowy pastisz samych siebie – zamiast tworzyć naukę
i płaszczyzny wzajemnego zrozumienia zamknęły się w swoich
murach i portalach, broniąc dostępu do wiedzy i zazdrośnie
ukrywając wzajemnie przed sobą wyniki badań. Rywalizując
o granty i punkty, uczeni zmienili się we współzawodniczących
© AN
ze sobą wyrobników.
30 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
Nie widząc całości, pozostajemy zależni od lokalnych wirów
i pojedynczych puzzli wielkiej układanki, jaką jest świat – ten
dany i ten, który nad nim nadbudowujemy.
W tym, co piszę, zawsze starałam się kierować uwagę i wraż-
liwość czytelnika na całość. Biedziłam się nad totalnymi nar-
ratorami, prowokowałam fragmentaryczną formą, sugerując
istnienie konstelacji, które wykraczają poza prostą sumę skład-
ników i tworzą własne sensy.
Wydaje mi się, że literatura jako nieustanny proces snucia
opowieści ma większą niż cokolwiek innego możliwość uka-
zania świata z całością perspektywy wzajemnych wpływów
i powiązań. Rozumiana szeroko, jak najszerzej, jest ze swojej
natury siecią, która łączy i ukazuje ogrom korespondencji mię-
dzy wszystkimi uczestnikami bytu. To bardzo wyrafinowany
i szczególny sposób komunikacji międzyludzkiej, precyzyjny
i zarazem totalny.
Gdy piszę ten tekst, ciągle odwołuję się do literatury, a to przy-
wołując Kairosa, a to nawiązując do Flammariona i anonimo-
wej ryciny, którą skądś wynalazł, żeby ilustrowała jego książkę
„L’Atmosphere: Météorologie Populaire”. Wiem, że przez wielu
literatura jest traktowana jako czcza rozrywka i sprowadza się dla
nich do „książki do czytania”, coś, bez czego można żyć szczęśli-
wie i w pełni. Lecz w swoim najszerszym rozumieniu literatura
to przede wszystkim sezam punktów widzenia innych ludzi, wi-
zji świata przefiltrowanych przez niepowtarzalny umysł każdej
jednostki. Nie da się tego z niczym porównać. Literatura, także
ta najdawniejsza, oralna, tworzy idee i wyznacza perspektywy,
które zapadają nam głęboko w umysł i formatują go, czy tego
chcemy, czy nie. To ona stanowi macierz filozofów (czymże jest
„Uczta” Platona, jak nie kawałkiem dobrej literatury?) i to od niej
filozofowanie się zaczyna.
Trudno byłoby stworzyć wizję literatury na nowe czasy, zwłasz-
cza że dobrze poinformowani mówią, iż właśnie dorosło ostatnie
czytające pokolenie. Chciałabym jednak, żebyśmy dali sobie pra-
wo pozwalające tworzyć nowe opowieści, nowe pojęcia i nowe
słowa. Jednocześnie wiem, że w tym wielkim płynnym, migoczą-
cym uniwersum, jakim jest świat, nic nie jest nowe. To odmienna
konfiguracja ustawia rzeczy w odmienny sposób, tworzy nowe
skojarzenia, nowe pojęcia. Termin „antropocen” ma zaledwie
20 lat, ale dzięki niemu jesteśmy w stanie pojąć to, co się wokół
nas i z nami dzieje. Składa się z dwóch dobrze znanych greckich
słów: anthropos (człowiek) i kainos (nowy) i wskazuje, jak wielki
jest wpływ człowieka na funkcjonowanie procesów przyrodni-
czych w skali całego globu.
A co powiedzilibyście na ognozję?
OGNOZJA (ang. ognosia, franc. ognosie) – proces poznawczy, który odzwierciedlając
przedmioty, sytuacje i zjawiska, próbuje uporządkować je w wyższy współzależny sens.
Potocznie: umiejętność syntetycznego podejścia do problemów poprzez poszukiwanie
porządku zarówno w samych narracjach, jak i detalach, drobnych częściach całości.
Upośledzenie w zakresie ognozji przejawia się niemożnością postrzegania świata
jako integralnej całości, czyli widzeniem wszystkiego osobno; zaburzona jest wtedy
funkcja  wglądu w sytuacje, syntezy i kojarzenia faktów pozornie zupełnie ze sobą
niepowiązanych. W terapii często używa się metody leczenia powieścią (ambulatoryjnie
stosuje się też opowiadania).
Stwórzmy bibliotekę nowych pojęć. Wypełnijmy je treścią
eks-centryczną, taką, o której centrum nie słyszało. Będzie nam
przecież brakowało słów, terminów, zwrotów, fraz, a kto wie, czy
nie całych stylów i gatunków do opisywania tego, co nadejdzie.
Będziemy potrzebowali nowych map oraz odwagi i humoru
wędrowców, którzy nie zawahają się wystawić głowy poza sferę
dotychczasowego świata, poza horyzont dotychczasowych słow-
ników i leksykonów. Ciekawa jestem, co tam ujrzymy.
OLGA TOKARCZUK
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]

Zaginione zbrodnie
VIOLETTA KRASNOWSKA Wśród tysięcy zgłoszeń o zaginięciach ludzi umykają
prawdziwe zabójstwa. Jest pomysł, by to zmienić.

ilustracja mirosław gryń

32 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
M
ąż zgłosił zaginięcie żony, 23-letniej
Joanny, trzy tygodnie po ślubie. Na po-
licji powiedział, że nie wróciła do domu
na noc. Wystąpił też w programie tele-
wizyjnym i drżącym z emocji głosem
apelował o  pomoc. W  tym czasie jej
zwłoki leżały jeszcze w kanapie w ich
mieszkaniu (co okazało się po latach).
Policja nawet tam wtedy nie przyszła.
Matka zaginionej szalała z niepokoju,
dopytywała na policji o efekty poszuki-
wań. Nie kryła, że podejrzewa męża córki. Że między nimi było
źle, że dusił ją już dzień po ślubie. Widziała na własne oczy pręgę
na szyi córki. W odpowiedzi od policjantów słyszała uspokaja-
jące: – Niech pani idzie do domu, położy się, my Asi poszukamy.
W końcu funkcjonariusze zaczęli się przed nią kryć, gdy przy-
chodziła na komendę. Po roku napisała do prokuratury długie
pismo. Dokładnie opisała, jak córka z mężem się kłócili, że on ją
pobił. I że ma przekonanie, iż to zięć jest zabójcą. Prokuratura
odpisała jednym zdaniem: „Policja prowadzi poszukiwania”.
Wersję matki zaczęto traktować poważnie dopiero po latach.
Po tym jak druga kobieta, z którą się związał mężczyzna, zgłosiła
się na policję. Powiedziała, że groził jej śmiercią. Zabiję cię jak
Joannę ­– miał powiedzieć.
Dopiero wtedy ruszyło śledztwo. Mężczyzna został aresz-
towany, potem oskarżony i skazany w procesie poszlakowym
za zabójstwo żony, a jego brat za pomoc w ukryciu zwłok. Matka
Joanny nie ustawała w poszukiwaniu ciała córki. W tym roku
nurkowie z Fundacji Na Tropie znaleźli je w obciążonej żela-
stwem torbie podróżnej na dnie pobliskiego jeziora.
Takich historii jest więcej. Alicja Tomaszewska, prezes Fun-
dacji Itaka – Centrum Poszukiwań Ludzi Zaginionych, pamięta
męża, który zgłosił zaginięcie żony. Dzwonił po poradę psy-
chologiczną, przychodził na spotkania grupy wsparcia, a oka-
zało się, że ją zamordował. Ciało zakopał w ogródku. Problem
w tym, że po ogródku policja zaczęła się rozglądać dopiero
po siedmiu latach od zaginięcia, gdy do Itaki ktoś zadzwonił
z informacją, żeby tam szukać zwłok.
Rozpoczęto śledztwo. Policjanci z Archiwum X szybko ustalili,
że mąż przez lata znęcał się nad żoną. Tuż przed jej zniknięciem
szukał w komputerze informacji na temat najpewniejszych me-
tod pozbawienia życia. – Gdyby policjant przy przyjęciu zgłosze-
nia o zaginięciu poszedł do tego domu, to może by się zaintereso-
wał, dlaczego ta kobieta wyszła bez butów, bez torebki i płaszcza,
czyli w domowym ubraniu, w kapciach? A przecież nikt tak nie
wychodzi, a mąż mówił, że uciekła od niego. Policjant rozejrzałby
się po ogródku i zobaczyłby tę świeżo ukopaną rabatkę – tłumaczy
prof. Ewa Gruza, kryminalistyk z Wydziału Prawa Uniwersytetu
Warszawskiego, która bada problem zaginięć i poszukiwań.
Bierze udział w dużym projekcie badawczym na ten temat,
finansowanym przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju,
prowadzonym wspólnie przez Uniwersytet Warszawski, Fun-
dację Itaka i Uniwersytet Warmińsko-Mazurski. Chodzi w nim
o „opracowanie systemu rozwiązań prawnych, instytucjonal-
nych i informatycznych służących usprawnieniu poszukiwań,
identyfikacji oraz wsparciu bliskich osób zaginionych”.
– Poddaliśmy analizie sprawy poszukiwawcze prowadzone
na przestrzeni ostatnich 20 lat, więc jest to bardzo solidny ma-
teriał, który pozwoli na wypracowanie skuteczniejszych metod
poszukiwania zaginionych – mówi prof. Gruza. Przeprowadziła
szereg rozmów z prowadzącymi poszukiwania. Policjant tam-
tejszej jednostki na pytanie, dlaczego wówczas nikt z policji nie
poszedł do tego domu, odpowiedział: przecież zaginięcie to nie
przestępstwo, więc nie ma podstaw prawnych wynikających
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
wprost z kodeksu, że trzeba było pojechać i zobaczyć miejsce
ostatniego pobytu zaginionego – rozkłada ręce prof. Gruza.
Można powiedzieć, że był to klucz do rozwiązania zagadki:
zaginięcie to nie przestępstwo, śledztw się nie prowadzi. Alicja
Tomaszewska, prezes Fundacji Itaka, a w przeszłości policjantka,
tłumaczy różnicę w podejściu do sprawy: – Gdy mówimy o zabój-
stwie, zbiera się dowody przestępstwa, prowadzi przesłuchania,
uprzedzając o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania.
W sprawach zaginięć nie ma przesłuchań, tylko rozpytania. Lu-
dzie mogą skłamać lub coś istotnego zataić.
Z policyjnej praktyki wynika, że przeszkodą przy poszukiwa-
niu zaginionych jest brak dostępu do wielu baz danych. Nie da
się szybko ustalić, czy ktoś wyrobił sobie nowy paszport. Żeby
się dowiedzieć, czy zgłosił się do lekarza, należy składać zapy-
tania do NFZ. Prywatna służba zdrowia jest zupełnie poza za-
sięgiem. Do tego postawa rodzin nie jest jednoznaczna. Często
nie są szczere, odmawiają zgody na upublicznienie wizerunku
poszukiwanego. Funkcjonariusze nierzadko zachodzą w głowę,
czy bliskim naprawdę zależy, by zaginiony się odnalazł. – Nic
dziwnego, że poszukiwania zaginionych to wielka fikcja. Wiele
rodzin udaje, że chce znaleźć, a policja, że szuka – podsumowuje
rozmowy prof. Gruza.
Co roku na policję zgłaszanych jest od 14 do 20 tys. zagi-
nięć. Większość z zaginionych odnajduje się sama, czyli wraca.
Co nie zachęca policjantów do szczególnego wysiłku. Ale jest
jeszcze jedna kategoria – „trwale zaginionych” – do której należy
4 tys. osób. To tą grupą zajęli się badacze. Zaczęli szukać odpo-
wiedzi na pytania: kim są i gdzie są „trwale zaginieni”?
Prof. Gruza jest przekonana, że wiele z nich to ofiary prze-
stępstw: zabójstw, nieumyślnego spowodowania śmierci, nie-
szczęśliwego wypadku z udziałem osoby drugiej. Ich ciała są
gdzieś ukrywane, topione, zakopywane.
– Są sprawy, że wiemy na pewno: ci ludzie nie żyją – mówi Anna
Jurkiewicz, wiceprezes Fundacji Itaka. – Dostajemy wiarygodne
sygnały od rodzin, że mogli paść ofiarą przestępstwa.
Nie ma śladu po dziennikarce z Torunia, żonie byłego poli-
cjanta. Wracali z synem z nart dwoma samochodami. Kilka dni
później jej auto z bagażem znaleziono pod dworcem w Toruniu.
Jest w bazie zaginionych. Tak samo jak dwie 17-latki, które zaginę-
ły lata temu po festynie w Radzyminie, gdzie były na wakacjach.
„Trwale zaginieni” to też ofiary nieszczęśliwych wypadków.
Np. starsza pani: całe życie chodziła na skróty przez bagna, raz
nie wróciła. Jest w bazie zaginionych, choć wszystko wskazuje,
że się utopiła. Do bazy trafiają również wędkarze albo ludzie,
którzy po alkoholu wpadają do wody. Są też osoby, które zry-
wają z dotychczasowym życiem. Jak pan Stanisław z Warszawy.
Wyszedł do pracy, znaleziono otwarty samochód. Żona zgłosiła
zaginięcie. Przez siedem lat nic. Nagle w Itace telefon z jednego
z warszawskich szpitali. Przywieziono mężczyznę NN, zasłabł
w autobusie miejskim. Przysyłają faksem zdjęcie. To on! Zanim
żona zdążyła dojechać do szpitala, mężczyzna zmarł. Gdzie był,
co robił przez te lata, nie wiadomo.
Kolejne pytania, jakimi zajęli się badacze, dotyczyły tego,
dlaczego „trwale zaginieni” nie są odnajdywani? – W spra-
wach zaginionych co kilka–kilkanaście miesięcy policjanci są
zobligowani do przeszukania bazy DNA i odcisków linii papi-
larnych. Ale jeżeli zaginiony nigdy nie popełnił przestępstwa,
to jest czynność pro forma – mówi prezes Itaki. Co naprawdę
robi policja, nie można się dowiedzieć, bo ze wszystkich dzia-
łań poszukiwawczych zrobiono czynności operacyjne, czyli
niejawne. Przez to stają się niedostępne dla rodzin zaginionych.
Bywa, że jest to dobre alibi dla ukrycia bezczynności. Dobrze
ilustruje to przykład zaginionej w 2005 r. Małgosi. Zniknęła
33
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
– bez torebki, dokumentów, pieniędzy. Mąż marynarz zeznał
policji, że była kłótnia. Żona poszła potem do sąsiadki (sąsiadka
zaprzecza).
Małgorzata figuruje jako zaginiona. Prezes Itaki rozmawiała
o tym z policjantami z Archiwum X. Byli przekonani, że kobieta
padła ofiarą przestępstwa, ale nie mają ciała ani żadnych do-
wodów. Trudno, żeby mieli, skoro przeszukania rodzinnego
domu dokonano rok po zaginięciu Małgorzaty.
Kilka lat temu kontrolerzy z NIK zajrzeli do tzw. teczek poszu-
kiwawczych, żeby ocenić, czy program poszukiwań zaginio-
nych mamy spójny i skuteczny. „Ustalenia kontroli wykazały
nieprawidłowości o charakterze systemowym” – napisano we
wnioskach końcowych. Wypunktowano nieprzyjmowanie
zawiadomień, nieprzeprowadzanie sprawdzeń m.in. w szpi-
talach, niepobieranie od rodzin próbek DNA. Policjanci nie
wiedzieli, co trzeba robić w przypadku zgłoszenia zaginięcia.
Padły konkretne przykłady: na komisariacie w Chęcinach
od momentu zarejestrowania zaginięcia przez 200 dni nie zro-
biono kompletnie nic, by szukać zaginionego. W komendzie
w Sopocie bezczynność trwała 256 dni.
Łukasz Koziarski, prawnik Fundacji Itaka, do którego zwra-
cają się o pomoc prawną rodziny zaginionych m.in. w sprawach
związanych z odmową przyjęcia zgłoszenia przez policję czy
niedopełnienia obowiązków w sprawach poszukiwawczych,
kładzie to na karb tego, że poszukiwanie zaginionych to nie-
kiedy dla policji po prostu przykry obowiązek. – Bo – tłumaczy
– dopiero pięć lat temu, i to po wielu staraniach między innymi
Fundacji Itaka, w ustawie o policji poszukiwanie zaginionych
wpisano jako jedno z zadań policji.
Formalnie zaginięcia w pragmatyce policyjnej podzielono
na trzy poziomy. Najwyższy – pierwszy – nadaje się zawsze, gdy
zaginie dziecko, gdy zaginięcie może się wiązać z zagrożeniem
życia, gdy zaginie osoba wymagająca opieki. Tu mieszczą się też
potencjalni samobójcy i prawdopodobne ofiary przestępstw.
Drugi włącza się przy „podejrzeniu wystąpienia ryzyka zagro-
żenia dla życia i zdrowia”. A trzeci – najniższy – gdy znika osoba
sprawna i samodzielna.
– W Komendzie Głównej Policji jest Centrum Poszukiwań Osób
Zaginionych, ale niżej, w powiatach, komisariatach, często jest
tak, że policjanci, którzy nigdy nie zetknęli się z zaginięciem,
bo w ich jednostce taka sprawa nie była prowadzona, po prostu
nie znają procedur wynikających z zarządzenia KGP. Z naszych
doświadczeń wynika, że dopiero konsekwentne kierowanie
żądania przez rodzinę prowadzenia poszukiwań albo poinfor-
mowanie mediów czasami pozytywnie wpływa na pracę policji
– tłumaczy Łukasz Koziarski.
Kategorię zaginięcia przyznaje zwykle przypadkowy
policjant przyjmujący zgłoszenie. Niska sprawia, że po-
szukiwania rozpoczynają się za późno. Jak choćby przy spra-
wie Iwony Wieczorek – najgłośniejszego zaginięcia ostatnich
lat. Policjanci z Sopotu nadali jej nie pierwszą kategorię – jak
należało z uwagi na okoliczności uzasadniające podejrzenie
popełnienia przestępstwa – ale drugą. W efekcie nikt się nie
spieszył z podjęciem poszukiwań. Nie sprawdzono od razu
szpitali, pogotowia, nie wrzucono do policyjnej bazy fotografii,
by każdy patrol mógł ją znać. Na miejsce, gdzie Iwona była ostat-
nio widziana, policjanci pojechali po trzech dniach. A dopiero
po siedmiu zabrali się za zabezpieczanie monitoringu, kiedy
większość nagrań została już skasowana. Dlatego mamy tylko
ujęcia z dwóch kamer, mimo że na trasie, którą szła, jest ich
o wiele więcej. Gdyby nie opieszałość, może dawno wiedzie-
libyśmy, co się stało z Iwoną. I nie był to tylko wypadek przy
pracy. NIK pisała wręcz o „powściągliwości” policji w nadawaniu
kategorii pierwszej.
34 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
Od tego raportu niewiele się zmieniło. Przykłady z ostatnich dni
z woj. zachodniopomorskiego: młoda kobieta z depresją poporo-
dową wyszła z mieszkania o 7 rano. Po godz. 15 rodzina zgłosiła
zaginięcie, poinformowała policję o depresji i obawie, że zechce
popełnić samobójstwo. Funkcjonariusze nadali zaginięciu po-
ziom trzeci, patrole policji w okolicy zostały powiadomione, żeby
się rozglądały. Zrozpaczona rodzina poprosiła o pomoc w szu-
kaniu społeczników z lokalnego stowarzyszenia ratowniczego.
Ciało kobiety znaleziono następnego ranka w pobliskim jeziorku.
A zaraz potem drugie zgłoszenie: 80-latek z chorobą psychia-
tryczną i demencją wyszedł z domu o godz. 15. O godz. 22 ro-
dzina zgłosiła zaginięcie. Policjant nadał sprawie trzeci poziom.
W związku z tym nie podjęto poszukiwań. Tu, rano, komendant,
jak tylko dostał notatkę o zgłoszeniu, natychmiast zmienił kate-
gorię na pierwszą i ogłosił alarm. Wezwał do pomocy ratowników
z WOPR, strażaków, lokalne grupy poszukiwawczo-ratownicze
z wyszkolonymi psami. Akcja zakończyła się szczęśliwie – sta-
ruszka znaleziono w szuwarach, w wodzie po kolana.
Prof. Ewa Gruza mówi, że w praktyce – z wyjątkiem dzieci,
których zaginięcia rzeczywiście stawiają policję na nogi, oraz
spektakularnych akcji medialnych – realnych, codziennych,
intensywnych działań poszukiwawczych prowadzonych przez
policję w zasadzie nie ma. Pytanie: jak to zmienić?
Prof. Gruza podkreśla, że w Polsce nie ma systemu poszuki-
wań zaginionych. Działaniami policji rządzi lokalna praktyka.
– Brakuje jednej ścieżki postępowania, która by wymuszała czyn-
ności dające odpowiedź na pytania: czy faktycznie ta osoba zagi-
nęła i czy nie stała się ofiarą przestępstwa, czy potrzebuje pomocy,
czy też jest to osoba, która powiedziała po prostu „do widzenia”
i odeszła – mówi. – Przeanalizowaliśmy rozwiązania dotyczące
zaginięć w 17 państwach, europejskich, azjatyckich, w obu Ame-
rykach. Okazuje się, że praktycznie cały świat przyjmuje za za-
sadę, że policja szuka kogoś tylko wtedy, jeżeli są okoliczności
świadczące, że popełniono przestępstwo, osoba sygnalizowała
samobójstwo lub wymaga pomocy. Wychodzi się z założenia,
że zdrowy dorosły człowiek ma prawo do samostanowienia.
Jednym słowem szukajmy tylko tych, których los powinien
nas niepokoić. Inaczej będziemy szukali wszystkich, czyli nie
będziemy szukali nikogo. Tylko jak odróżnić mężczyznę, który
wybrał wolność, od ofiary mordu czy potencjalnego samobójcy.
To już działka policji. Zdaniem prof. Gruzy trzeba policjan-
tom dać narzędzia, a przede wszystkim potraktować zgłoszenie
zaginięcia jako przesłuchanie pod rygorem odpowiedzialności
karnej za składanie fałszywych zeznań lub zatajanie prawdy.
Powinny być jasne instrukcje, że po przyjęciu zgłoszenia ob-
ligatoryjnie jedzie się do miejsca zamieszkania czy ostatniego
pobytu zaginionego i dokonuje chociażby rozpoznania terenu
lub oględzin w trybie czynności niecierpiących zwłoki. – Wtedy
będziemy mówili, że tworzymy elementy systemu: wiemy, kogo
szukamy, i jeżeli szukamy, to uczciwie i rzetelnie, a nie sporzą-
dzamy notatki: „ujawnione zwłoki NN nie pasują do zaginione-
go”, i udajemy, że coś robimy.
Prof. Gruza proponuje, by do poszukiwań osób wymagają-
cych szybkiej pomocy były systemowo wykorzystywane lokal-
ne stowarzyszenia poszukiwawczo-ratownicze, których jest
w Polsce prawie setka. To pasjonaci, często świetnie wyszko-
leni i – co najważniejsze – dobrze znający teren, gdzie doszło
do zaginięcia. – A policja niech robi to, do czego jest powołana
– zajmuje się sprawami, gdzie istnieje podejrzenie popełnienia
przestępstwa – mówi.
Jedno jest pewne – coś trzeba zmienić albo dalej będziemy
udawali, że szukamy 4 tys. „trwale zaginionych”. Zamiast szu-
kać zabójców.
VIOLETTA KRASNOWSKA
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
Darz grzyb
Grzyby rosną na całym świecie,
ale to my, Polacy, jesteśmy mistrzami
świata w grzybobraniu. Tak o sobie
myślimy, gdy bladym świtem
wkraczamy do lasu.
© DONAT BRYKCZYŃSKI/REPORTER
JACEK NOWACKI
P
olak grzybów nie zbiera. Po-
lak na grzyby poluje, a przede
wszystkim grzyby liczy. Coraz
częściej je raportuje, fotografu-
je, wrzuca na grupę, blog albo
na stronę. Dopiero potem sprzedaje
lub zjada na świeżo, marynuje, mrozi
albo suszy.
Lasy państwowe zajmują 7,6 mln ha.
Grzyby można w nich zbierać bez ogra-
niczeń (wyjątki: gatunki chronione, par-
ki narodowe i tzw. szkółki). Polska jest
więc rajem dla grzybiarzy, a wrzesień
i październik czasem żniw. Setki tysię-
cy, a niektórzy wyliczają, że kilka milio-
nów Polaków uczestniczy w dorocznym
najeździe na lasy. – Dzisiaj na spokojnie,
to tylko rekonesans – Mirka z Lubonia pod
Poznaniem jakby przepraszała, bo już
ósma, a ma ledwie pół koszyka.
Środek września, piątek. Przy drodze
przez Puszczę Notecką z Międzychodu
do Sierakowa w Wielkopolsce co rusz
stoją samochody. – Teraz to żaden ruch
– macha ręką pan Mirek, przewoźnik
promow y na Warcie. – Nie ma ludzi,
bo nie ma grzybów. Będzie wysyp grzy-
bów, to i wysypią się ludzie – objaśnia
prawo grzybnej fizyki. Roman Tom-
czak, od 30 lat właściciel skupu grzybów
w  Sierakowie, opowiada, że prawdzi-
wy tłok to był w latach 80. – Przez most
na Warcie przejeżdżało po 100 autobusów
dziennie. Wyjeżdżali z domu nocą, popi-
jali w trasie, trzeźwieli na grzybach. Spo-
tykał pan człowieka w środku lasu, a on:
„Kaj ja jest?”.
Grzyby rosną z rosy i mgły
Miejscowi złorzeczą na upał. O  ni-
czym innym (prócz grzybów, ma się ro-
zumieć) tu się nie rozmawia. – Rankiem
wilgoci nie ma nawet w trawie, a grzyby
rosną z rosy i mgły – tłumaczy Tomczak.
W puszczy są przez to niemal same pod-
grzybki. Jak się trafi prawdziwek, to zwy-
kle robaczywy. Powie to nie tylko Roman
Tomczak, ale też Mirka z Lubonia, Leszek
Ławniczak z Zatomia Nowego, promowy
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
pan Mirek, Grzegorz i Justyna Kliksowie
z Międzychodu.
Tymczasem do skupu Tomczaka zajeż-
dżają samochody, rowery, skutery. Szczu-
pła dziewczyna z jeepa przywiozła skrzyn-
kę prawdziwków. – Niewyraźne przez ten
upał – narzeka. Matka z  córką targają
wiadra ze srebrnego peugeota. Codzien-
nie przywożą około 30 kilo każda. – Dobry
grzybiarz znajdzie i w upał, bo wie, gdzie
szukać – śmieje się Leszek Ławniczak, który
w trzy godziny zbiera 15 kilo podgrzybka.
Ludzie zbyt dobrze pamiętają zatrzę-
sienie sprzed roku, żeby teraz się cieszyć.
– Podgrzybka nawet nie brałem. Nachylał
się człowiek, a pieniądz żaden – wspomi-
na Grzegorz Kliks (przed chwilą sprze-
dał w Kaplinie 30 kg podgrzybka i 2,5 kg
prawdziwka). – Podgrzybki wtedy oszalały
– mówi pani Marta, właścicielka skupu.
Podgrzybek chodzi teraz w puszczy po 4 zł
za kilo (borowik po 11–13, kurka po 18–20).
W zeszłym roku był po złotówce, a i tak
podwórkowe skupy wypełniały się toną
grzybów dziennie. Czasem trzema. Wy-
trawni zbieracze przynosili po 100 kg.
35
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
Na zdjęciach powyżej mały atlas spornych grzybów. Niektórzy je jedzą, inni nie. Od lewej: boczniak ostrygowaty, lisówka pomarańczowa, gąska zielona,
– Nadejdzie deszcz. Sezon jeszcze nie
jest skończony! – zaklinają więc grzybia-
rze w lesie i internecie.
Sowy, turki i pieprzniki
„Dojeżdżam, miękkie nogi, wzrost ad-
renaliny, bijące się myśli, będą czy ich
nie będzie?” – relacjonuje Leszek z Po-
morskiego. Jest środa, 16 września, Le-
szek zbierał z prędkością 80 grzybów/h.
Szprycha ze Śląskiego: „(30/h) Prosto
z  pracy, 15 minut marszem przez las
na miejsce i drugie tyle zbierania. Fartem
wpadło 8 prawdziwków, więc
zurick do auta. W domu zmiana Szacowana liczba grzybów
łachów, obiad w postaci arbuza, (zebranych przez 1 osobę w godzinę, stan na 17–23.09.2020 r.)
rower pod pachę i wio. Na leśnej
0 5 10
krzyżówce nawrotka, bo coś
brak danych
kątem oka mignęło... Zabrane
ze 20 ładnych podgrzybków. Pół
godziny pedałowania i zrobiło się
ciemnawo. A że zadzwonił tele-
fon i się zatrzymałam, szybkim Szczecin
rzutem oka wspomaganego la-
tarką z fona, uchwycone kolejne
Gorzów
podgrzybki”. Wlkp.
To raporty z portalu grzyby.pl.
Melduje Polska od morza do Tatr. Zielona
Magdalena z Dolnośląskiego zna- Góra
lazła sporo prawdziwka (35/h).
Tedi ze Śląska (15/h) miał
27 prawoków, czyli borowików
szlachetnych, trzy poloki, czyli
koźlarze czerwone, reszta to pod-
grzybki i sinole, czyli borowiki
ceglastopore. Ula z Podkarpac-
kiego (200/h) odnotowała wysyp ŹRÓDŁO: WWW.GRZYBY.PL,
MAPA WYGENEROWANA NA PODSTAWIE
podgrzybków: „Po kilkadziesiąt DONIESIEŃ GRZYBIARZY
co krok”. Grzybiarze dołączają
zdjęcia zbiorów i oznaczają miejscówki.
„Darz grzyb!” – tak kończą swoje wpisy.
Algorytm portalu buduje z nich mapę pol-
skiego grzybobrania.
– W szczycie sezonu jest tysiąc raportów ty-
godniowo – mówi Marek Snowarski, twórca
grzyby.pl. System monitorowania sezonu
grzybowego w Polsce prowadzi od 18 lat.
Liczbę raportów nie uważa za oszałamia-
jącą, bo to promile chodzących na grzyby.
©
36
Jego zdaniem co drugi Polak był na grzy-
bach przynajmniej raz w  życiu, a  raz
w roku bywa co dziesiąty. Nie da się tego
zweryfikować, bo Polacy namiętnie liczą
grzyby, ale grzybiarzy nie liczy nikt.
– Liczba grup na portalach społeczno-
ściowych czy poświęconych grzybom stron
internetowych rośnie jak grzyby po desz-
czu – mówi Marianna Kasperczyk. Sama
prowadzi pieprznik.pl, kanał na YouTu-
be i profile – wszystko o grzybach. Swo-
ją grupę grzybową ma niemal każdy
region, niektóre po kilka. Największa
15 20 25 30 40 50 60 80 100 120 150 180 210
Gdańsk
Olsztyn
Bydgoszcz
Białystok
Toruń
Poznań Warszawa
Łódź
Wrocław
Lublin
Opole Kielce
Katowice
Kraków
Rzeszów
grupa grzybowa na polskim Facebooku
„Grzyby – grzybiarze – grzybobranie” ma
59 209 członków (w ostatnim tygodniu
przybyło 1169). Są na „ty” i  zamiesz-
czają nawet 6 tys. postów miesięcznie.
– Możesz obfotografować znaleziony okaz
i wrzucić fotki z opisem. Adminami są
tam grzyboznawcy. Od ręki odpowiedzą,
co to za grzyb i czy jest jadalny – pod-
powiada Zofia Leszczyńska-Niziołek,
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
autorka książki poradnika „Polowanie
na grzyby”.
– Las bez grzybów nie istnieje, a my,
ludzie, bez lasu – zauważa dr Kazimierz
Kopczyński z Wyższej Szkoły Gospodar-
ki Krajowej w Kutnie, zwolennik ekofilo-
zofii. – To nurt, który dostrzega w przyro-
dzie pierwiastek duchowy. Jeśli człowiek
ma tego świadomość, nie kopnie mucho-
mora, bo rozumie, że ten muchomor żyje
w symbiozie z drzewami – objaśnia.
Według niego polskie grzybobranie
to zjawisko kulturowe. – Na grzyby cho-
dzimy zwykle w grupie, wiedzę
o grzybach przekazujemy z po-
kolenia na pokolenie, mówimy
© GETTY IMAGES (2), MONIKA GALICKA/EAST NEWS, PIOTR KAMIONKA/REPORTER, PIOTR PŁACZKOWSKI/REPORTER, INFOGRAFIKA LECH MAZURCZYK
o nich specyficznym językiem.
Czubajka kania w  niektórych
regionach jest sową, płachetka
kołpakowata – turkiem – opi-
suje dr Kopczyński. Organizuje
warsztaty mykologiczne (z greki
mýkēs znaczy grzyb). 15 uczest-
ników przez tydzień w środku
lasu słucha w ykładów o grzy-
bach, grz yby zbiera i  zjada,
suszy i marynuje. Uczy się, jak
mówi Kopczyński, dostrzegać
bogactwo ich form.
Polski grzybiarz to już nie
tylko starszy pan w spodniach
i  butach na dobicie, a le
30 – 40-latek w  tur yst yczny m
rynsztunku. – Grzyby długo były
passé, ale na fali slow life i slow
food zrobiły się modne. W mojej
okolicy nadal ubiera się do lasu
kultowy strój w stylu stare por-
tki, ale bardziej zapaleni grzy-
biarze kupują buty na grzyby, T-shirty
z grzybami (sama mam kilka) oraz za-
krzywione noże z miarką na rękojeści
do pomiaru i pędzelkiem do czyszczenia
grzyba – mówi Zofia Leszczyńska-Ni-
ziołek. Odwieczny spór między zwolen-
nikami wycinania a tymi, dla których
to świętokradztwo, bo grzyby się w y-
kręca, przeniósł się z lasu do internetu.
– Można oberwać hejtem, bo zbiera się
mleczaj chrząstka, płomienica zimowa.
za małe albo za duże. Od dziecka myślę:
„kozak”, ale piszę „koźlarz”, bo niektórzy
by mnie zjedli – mówi Marianna Kasper-
czyk z pieprznik.pl (pieprznik to prawi-
dłowa nazwa kurki).
Ciągnie wilka do lasu
Grzyby rosną niemal na całym świecie,
ale to my, Polacy, uważamy się za najlep-
szych grzybiarzy na świecie. Na grzyby
polujemy wszędzie i do bólu. Na portalu
grzyby.pl są meldunki z Czech i Szwecji.
Słowacy myślą o wprowadzeniu limi-
tów grzybowych, bo polscy grzybiarze
zadeptują im lasy. W Polsce organizuje
się mnóstwo imprez związanych z grzy-
bami. Na Święcie Podgrzybka lubuska
Skwierzyna rywalizuje z wielkopolskim
Międzychodem. Święto Grzybów w Wę-
glińcu od 23 lat nosi miano nieoficjal-
nych mistrzostw Europy.
Mamy takiego bzika nie od wczoraj.
Szlacheckie grzybobranie (z konkursem
na najokazalszego rydza) opisał Adam
Mickiewicz w „Panu Tadeuszu”. Księga
III z surojadkami, lejkami, bielakami,
koźlakami i  pieprznikami chwilami
przypomina XIX-wieczny atlas grzybów.
W kulturze ludowej grzyby obrosły mi-
tami. Np. takim, że w lesie nożyk należy
trzymać w ukryciu i rozmawiać po cichu,
aby grzybów nie wystraszyć. „Grzyby ro-
sną w nocy, dlatego wiązano je ze strefą
śmierci i świata podziemnego. W Wigilię
spożywa się grzyby, ponieważ dawniej
wierzono, iż w tym dniu odwiedzają nas
duchy zmarłych przodków” – opisuje
portal naludowo.pl.
Nie przeszkadzało to naszym przod-
kom używać maślaków do smarowania
osi w wozach, objadać się na przednów-
ku smardzami ze słoniną, z  opieniek
robić kiełbasę, a  z kozaków salceson.
– Dziś przeciętny Polak zjada pięć ga-
tunków grzybów na krzyż: prawdziwki,
podgrzybki, kurki, kanie i czerwone ko-
zaki – zauważa Marianna Kasperczyk.
Sama co roku próbuje czegoś nowego
– w tym jadła czarcie jajo. To sromotnik
smrodliw y w  początkow ym stadium
rozwoju. Wyjada się na surowo środko-
wą jego część. Mariannie Kasperczyk
smakowała jak rzodkiewka. Zofia Lesz-
czyńska-Niziołek ostatnio upolowała
purchawicę, czyli czasznicę olbrzymią.
– Jest wielka jak piłka do nogi. Niektórzy
niestety uwielbiają ją kopać. Pokrojona
w plastry, panierowana i smażona sma-
kuje wyśmienicie – mówi.
Na ministerialnej liście grzybów do-
puszczonych do obrotu spożywczego
jest 47 gatunków, ale Zofia Leszczyń-
ska-Niziołek uważa, że to zaledwie część
gatunków jadalnych: – Królestwo grzybów
jest rozpoznane w 8 proc., słabiej niż Rów
Mariański, który znamy w 11 proc. To,
co w jednym atlasie albo kraju jest jadal-
ne, w innym niekoniecznie. Na Ukrainie
i Białorusi je się na potęgę mleczaje, które
u nas są określane jako trujące. Dopusz-
czona w Polsce do obrotu gąska zielonka
już we Francji uchodzi za trującą. Moi
znajomi jedzą lisówkę pomarańczową.
To ten grzyb podobny do kurki – a uczono
nas w dzieciństwie, że pomyłka może się
skończyć fatalnie.
Im więcej Zofia Leszczyńska-Niziołek
poznawała grzybów jadalnych, tym bar-
dziej wydłużała sezon. – Na grzyby chodzę
nawet zimą, bo wtedy rośnie na drzewach
płomiennica zimowa, która w  Japonii
jest uprawiana w specjalnych warunkach
pod nazwą enoki. Boczniaki ostrygowate
rosną w grudniu, gąski niekształtne zbie-
rałam ostatnio w drugiej połowie listopa-
da – opowiada. Była warszawianką, ale
po babci odziedziczyła dworek nad Wkrą
i prowadzi w nim z mężem gospodarstwo
agroturystyczne. – Mam takie zdjęcie z ko-
białką pełną grzybów. Wyglądam na trzy
latka – śmieje się. Dziś ma 38 lat.
Rodzice Marianny Kasperczyk pro-
wadzili ośrodek wypoczynkowy w lu-
buskim lesie, na grzybobraniu uczyła
się więc chodzić. Ma 44 lata, jest specja-
listką branży digital w międzynarodowej
korporacji we Wrocławiu. I marzy, żeby
żyć tylko z grzybów. – Grzyby zbieram,
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
filmuję, focę, układam z nich kompozycje.
Wszystko inne jest dla mnie stratą czasu.
Wiem, pocisnęłam strasznym banałem,
ale mówię, jak jest – stwierdza.
55-letni Roman Tomczak, który prowa-
dzi skup w Puszczy Noteckiej, a z zawodu
jest leśnikiem, na urlopy nigdzie nie jeź-
dzi, tylko spokojnie chodzi sobie na grzy-
by. Leszek Ławniczak z Zatomia Nowego
wspomina, jak w latach 80. załoga huty
szkła w Sierakowie „z grzybów” kupo-
wała sobie samochody i stawiała domy.
– Cała huta była zastawiona siatkami
z grzybami. W wysokich temperaturach
przy wytopie szkła suszyły się błyskawicz-
nie, a handlarze ze Śląska i Łodzi „huckie
grzyby” wywozili ciężarówkami – opowia-
da. Jako 13-latek z grzybów kupił sobie
magnetofon i  dwie kolumny Tonsilu.
Dziś ma lat 49. Podwozi dzieciaki szkol-
nym autobusem i zamiast bezczynnie
czekać na koniec lekcji, rusza na grzyby.
Dorabia na nich pół pensji.
Gdy kumple z  w rocławsk iego po-
dwórka Pawła Lenarta marzyli o skoku
na bungee, on śnił o całodniowym grzy-
bobraniu. Gdy miał dziewięć lat, marze-
nie się spełniło: matka obudziła go o 1.30.
Pojechał z ojcem tramwajami na dwo-
rzec, wsiedli do Ślązaka, żeby w Rzepi-
nie przesiąść się na osobowy i skoro świt
wkroczyć do lasu w lubuskim Budacho-
wie. – Kto pierwszy, ten lepszy, tej zasadzie
hołduje wielu grzybiarzy. A przecież o świ-
cie promienie słońca, mgła, rosa i pająki
tworzą takie efekty, których później już
nie uświadczysz – rozmarza się Paweł
Lenart, 41-letni prawnik. Ma rodzinę,
ogranicza się więc do dwóch, trzech
wypadów w tygodniu, ale za kawalera
jeździł na grzyby 60–70 razy w sezonie.
Do końca życia zapamięta 724 kozaki,
które zebrał w zagajniku 3 październi-
ka 1998 r. Na swoim grzybowym blogu
tak anonsował ten sezon: „Czas ostrzyć
nożyki, przeprać stare portki, odku-
rzyć kosz i wymienić baterię w budziku,
bo komu po grzyby, temu w las!”.
JACEK NOWACKI
37
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]

Deszcz uderzy po kieszeni Polaków.

Zwłaszcza mieszkańców miast.
Rząd szykuje nowy podatek
– deszczowy. Co robić,
żeby obniżać rachunki
i oszczędzać wodę,
której mamy coraz mniej?

Hydrozagadka

RYSZARDA SOCHA swoje systemy odbioru wód opadowych. Inwestycje, niektóre

ogromne, są hojnie wspierane z funduszy unijnych w ramach

P
odatek, który dotąd obowiązuje, dotyczy tylko dużych
działek (ponad 3500 m kw., uszczelnionych w 70 proc.).
Nowy obejmie działki powyżej 600 m kw., gdzie ponad
50 proc. powierzchni nie przepuszcza wody do grun-
tu. Wedle ekspertów w jego tryby wpadną nie tylko
właściciele wielu domów jednorodzinnych, ale także mieszkań
w blokach, zwłaszcza tych nowszych, z zabudową zagęszczoną
© JAN GRACZYŃSKI/EAST NEWS
Programu Infrastruktura i Środowisko. 44 projekty przyjęte
do realizacji w latach 2014–20 wyceniono na 1,66 mld zł. W tym
1,08 mld zł unijnego dofinansowania.
Co prawda w tym roku mieliśmy dużo doniesień o nawałni-
cach, zalanych miastach i wsiach. Ale to jedna strona medalu.
Bo potem nastają dni bezdeszczowe. Miasta duszą się od upa-
łów. Tęsknią za wodą. Choćby taką z kurtyny wodnej. Nowe
życie i grono fanów zyskują zbiorniki retencyjne.

do granic możliwości.
Wysokość daniny – 1,50 zł za m kw. rocznie. Podatek będzie
dużo niższy dla tych, którzy zainstalowali urządzenia do re-
tencji. Ma to zniechęcić do betonu i kostki brukowej, a zachęcić
do zatrzymywania wody na swojej działce. Bo dziś ludzie bru-
kują, a konsekwencje tego spadają na infrastrukturę publicz-
ną, która nie daje rady, mimo że miasta na potęgę rozbudowują
Cztery funkcje
Wygląda to jak mały park ze stawem. Wzdłuż brzegu pro-
wadzi żwirowa alejka. Parę ławek. Na przeciwległym, niedo-
stępnym brzegu wśród zieleni połyskują niewielkie rzeźby
przedstawiające ryby. To sopocki zbiornik retencyjny zwany
Stawem Łokietka. Jeszcze niedawno cały teren był ogrodzony,

38 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020

Kraków, park Czyżyny
przy zielonym osiedlu Avia.
niedostępny. Służył wyłącznie ochronie przed powodzią. Te-
raz zrobiono lifting – zbiornik oczyszczono, otoczenie zyskało
funkcję parkową. Za pieniądze z budżetu obywatelskiego.
Podobne rzeczy dzieją się w wielu miastach. Gdański budżet
obywatelski finansuje aktualnie kilka tego typu projektów.
Odzyskuje zbiorniki retencyjne dla ludzi. Niektórzy nazywa-
ją to humanizowaniem. Bo obiekty te nie zawsze wyglądały
zachęcająco. Teraz, choć ochrona przed powodzią pozostaje
ich podstawowym zadaniem, mają być bardziej atrakcyjne.
Na kilku z nich (Jeleniogórska, Świętokrzyska, Srebrniki, Mokra
Fosa) zamontowano fontanny. Nie tylko cieszą oko, ale także
napowietrzają wodę. Kilka następnych ma jeszcze w tym roku
zyskać nowe oświetlenie, ławki, elementy małej architektury,
drogi piesze i rowerowe. W otoczeniu powstają siłownie pod
chmurką, tory dla rolkarzy, place zabaw.
Na 30 gdańskich zbiornikach już od dawna można wędko-
wać (mają status łowisk, zarybianych przez Polski Związek
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
Wędkarski). A na niektórych także pływać kajakiem lub rowe-
rem wodnym, ale po uzyskaniu zgody Wód Gdańskich, spółki
komunalnej odpowiedzialnej za gospodarkę wodami w mie-
ście. – Wolnych terenów w mieście jest mało, kurczą się, są dro-
gie, więc trzeba infrastrukturę hydrotechniczną potraktować
jako obiekty wielofunkcyjne – mówi Agnieszka Kowalkiewicz
z Wód Gdańskich.
Humanizowanie byłoby łatwiejsze, gdyby od początku myśla-
no o wodzie w ten sposób. Ale przez dziesiątki lat o wszystkim
decydowali hydrotechnicy, skoncentrowani na tym, by zbior-
nik pomieścił wymaganą ilość wody. Projektowali bez polotu
betonowe niecki o dość prostych krawędziach. – Te zbiorniki,
jak Nowiec II, są mniej chętnie odwiedzane przez mieszkańców
– nie kryje Kowalkiewicz. – Są bardzo „techniczne”, widać te
elementy betonowe. Staramy się je zazieleniać, wprowadzamy
­pnącza i trawy, ale i tak cieszą się mniejszą popularnością niż te
wyglądające naturalnie.
Na paru zbiornikach wybudowano pływające wyspy – en-
klawy dla roślin, owadów i ptaków – z zakazem wstępu dla lu-
dzi. Dr hab. Maciej Przewoźniak, ekolog krajobrazu, ekspert
ochrony środowiska, uważa, że zbiorniki retencyjne powinny
spełniać jednocześnie cztery funkcje: retencyjną, ekologiczną,
krajobrazową i rekreacyjną. Zatem przy ich projektowaniu po-
winni współpracować ze sobą specjaliści z różnych dziedzin.
Zaklęte w betonie
W pamięci Przewoźniaka negatywnie zapisał się zbu-
dowany w 2004 r. w Sopocie Staw Kochanowskiego – głęboki
dół, prawie niewidoczny z ulicy, obetonowany, oszańcowany
kamiennymi ścianami, z powodu schodów niedostępny dla
matek z wózkami i wszystkich, którzy mają ograniczenia ru-
chowe. Od tego czasu przyroda zdziałała sporo, ale obraz „wody
ujarzmionej” pozostał.
Betonowcy – tak projektantów tego typu obiektów określa
Marcin Gąsiorowski, architekt krajobrazu z dyplomem ekolo-
ga, który specjalizuje się w biologicznym uzdatnianiu wody.
Zarzuca im, że marnują pieniądze, bo nierzadko, by zatrzymać
wodę w krajobrazie, wystarczyłoby zlikwidować odwodnienia.
No i nie wierzą, że rośliny radzą sobie z oczyszczaniem wody.
A to i dobrze wygląda, ot, kępa trzciny, i działa jak filtr. Nie tylko
rośliny eliminują zanieczyszczenia, także użyty w zbiorniku
materiał, np. kamienie wapienne mają zdolność wiązania fos-
foranów i nadają wodzie lazurowy kolor.
Gąsiorowski projektuje stawy kąpielowe, w których nie sto-
suje się chloru, woda jest uzdatniana za pomocą roślin bagien-
nych i specjalnie dobranych minerałów. Najczęściej buduje dla
Niemców. – W Polsce trzeba się przy tym naużerać. Nie ma norm
dla stawów kąpielowych i dla filtrów biologicznych.
Michał Przybylski, prezes Pomorskiego Towarzystwa Hydro-
logiczno-Przyrodniczego, ma na podorędziu przykład betono-
wania po próżnicy: gdański zbiornik Strzelniczka II. Zbudo-
wany niedawno, ale według starego projektu. – Z podmokłej
łąki – opowiada – wybrano torf, który pełnił funkcję retencyjną
i wylano beton. Zrobiono retencję, choć ta retencja już była, natu-
ralna, w postaci łąki. Można było zastawkę drewnianą postawić,
żeby zmieściło się więcej wody. Z punktu widzenia przyrodnicze-
go straciliśmy teren, wydaliśmy pieniądze na zbiornik i ponosimy
koszty jego utrzymania. Do tego woda w betonie nie oczyszcza
się z biogenów.
– Betonuje się, bo to daje złudne poczucie kontroli nad środowi-
skiem – mówi dr hab. Iwona Wagner związana z Uniwersytetem
Łódzkim (ekologia stosowana) oraz Europejskim Regionalnym
Centrum Ekohydrologii PAN w Łodzi. – Jak to się stało, że ludzie
stracili poczucie bezpieczeństwa w naturze, a zyskali poczucie
bezpieczeństwa w betonie? – pyta retorycznie.
39
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
© KUBA ATYS/AG
Podpatrując przyrodę
Krajobraz to jedno, a to, co się dzieje w wodzie, to drugie.
Wypoczynek nad mętną, cuchnącą breją to średnia przyjem-
ność. Z dachów, chodników i jezdni nie spływa podczas ulew
kryniczanka. Im dłuższy okres suszy poprzedza opady, tym
więcej w deszczówce paskudztwa. W podziemnym zbiorniku
woda się nie oczyści, w otwartym, mądrze pomyślanym, jest
na to szansa.
W  gdańskich zbiornikach kąpiele są zakazane. O  tym,
że lepiej nie ryzykować, przekonali się niedawno psiarze
wyprowadzający pupili w rejon zbiornika Świętokrzyska II.
Czworonogi po wodnych igraszkach miały problemy skórne,
potrzebowały pomocy weterynarza. Natomiast Łódź dzięki
swoim ekohydrologom z ERCE PAN ma na Arturówku stawy
do kąpieli, z wodą oczyszczoną metodami, które łączą tech-
nologię z biologią (skomplikowany system stref buforowych,
osadników, miejsc, gdzie wyłapywane są fosforany, filtrów
roślinnych, włącznie z pływającą wyspą obsadzoną kosaćcem,
turzycą, sitowiem). Wcześniej Arturówek zmagał się z zakwi-
tami sinic. Za jego skuteczną rekultywację łódzcy naukow-
cy w 2018 r. otrzymali najw yższą nagrodę w prestiżow ym
40 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
© WOJCIECH JAKUBOWSKI/FOTOKOMBINAT/KFP
U góry: zbiornik retencyjny Świętokrzyska II na gdańskim
osiedlu Zakoniczyn. Po lewej: Mareckie Centrum
Edukacyjno‑Rekreacyjne w podwarszawskich Markach.
Na dole fotografii – pierwszy w Polsce dach bagienny.
konkursie The best LIFE projects przyznawaną przez Komi-
sję Europejską.
Iwona Wagner często słyszy: będzie woda, to będą komary.
Przy prostych, wybetonowanych zbiornikach faktycznie bę-
dzie ich więcej. Nie mają przeciwnika. Ale jeśli w zbiorniku
jest życie – ważki, żaby, ryby, to będą się żywiły komarzymi
larwami. – Ważne, żeby zbiornik miał brzegi o różnym nachy-
leniu, zakola, rośliny, które cały czas lub przejściowo lubią być
w wodzie – wylicza ekohydrolożka. – Chodzi o zróżnicowany
system biologiczny. Na przykład sinice zakwitają wtedy, gdy
w wodzie jest fosfor. Ale jeśli jest bogata roślinność, glony, ma-
krofity, to one będą konkurować o ten fosfor. Ryzyko pojawie-
nia się sinic będzie dużo mniejsze. Bioróżnorodność jest ważna,
bo taki system skuteczniej oczyszcza, sprzyja kontrolowaniu
niepożądanych gatunków.
Na tym polega ekohydrologia – rozwiązuje różne problemy
dotyczące wody poprzez naśladowanie mechanizmów, zależ-
ności zaobserwowanych w przyrodzie. Nie chodzi o to, by zre-
zygnować z rozwiązań technicznych, tylko by nie traktować
ich jako jedynej opcji.
Bagno na dachu
W Krakowie trwają prace przy sporym zbiorniku w par-
ku Lotników Polskich. Będzie on zasilany m.in. wodą z dachu
pobliskiego stadionu Tauron Arena. Zbiornik w naturalnym
zagłębieniu terenu ma być wielkim ogrodem deszczowym (1 ha
powierzchni, głębokość do 1,5 m), źródłem wody do podle-
wania zieleni, a jednocześnie oazą roślinności wodnej, która
spełni rolę filtrów oczyszczających. Zarząd Zieleni Miejskiej
zapowiedział rozpoczęcie nasadzeń 10 tys. roślin wodnych
na różnych głębokościach. Nad stawem wzniesiono pawilon
z miejscem na kawiarnię, toalety, drewniane tarasy. Będzie też
plaża z ławkami i leżakami.
Innej atrakcji dorobiły się podwarszawskie Marki. W zbudo-
wanym rok temu Mareckim Centrum Edukacyjno-Rekreacyj-
nym, wielofunkcyjnym obiekcie (szkoła, baseny, boiska, sala
teatralno-widowiskowa), zastosowano multum ekologicznych
rozwiązań, w tym pierwszy w Polsce dach bagienny służący
do retencjonowania i oczyszczania wody.
– To wygląda jak zbiornik wodny z szuwarami – opowiada
Radosław Amroziński z Mareckich Inwestycji Miejskich. – Ro-
ślinność ładnie się rozrasta. Od czasu do czasu w wodzie prze-
mknie jakaś mała rybka. Przylatują dzikie kaczki, kąpią się. Przy
wzmożonych opadach dach dobrze sobie radzi. Gdy jest susza,
czasem musimy go zasilać.
Wykorzystują do tego otwarty po sąsiedzku zbiornik reten-
cyjny. Nie wszędzie są takie możliwości. To bardziej ekspery-
ment niż patent do powszechnego wykorzystania.
Dach bagienny chłonie deszczówkę tam, gdzie spadła.
W miastach z tym wchłanianiem jest wielka bieda. W skraj-
nych przypadkach, przy dużym uszczelnieniu terenu (beton,
asfalt, bruk), do kanalizacji odpływa nawet 95 proc. opadów.
Chwilowo wszyscy się cieszą, gdy nie ma powodzi, zagrożenia
dla dobytku. Ale później pojawiają się problemy wynikające
z niedoboru wilgoci – przesuszone, przegrzane powietrze po-
garsza warunki życia. Przekłada się to na gorsze samopoczucie
i wzrost zachorowań na astmę, alergie wziewne, udary cieplne,
choroby układu krążenia i inne.
Tam, gdzie buduje się nowe zbiorniki podziemne (rozwią-
zanie najgorsze, choć niekiedy jedyne możliwe), montuje się
instalacje, które po podczyszczeniu pozwolą deszczówkę jakoś
wykorzystać. W Gorzowie Wielkopolskim jest używana m.in.
w publicznym szalecie. W Katowicach ma służyć do podlewa-
nia zieleni miejskiej, czyszczenia kanalizacji, mycia powierzch-
ni ulic, placów, chodników.
Nie ma jednak lepszego rozwiązania jak retencja na miej-
scu. Gdańsk, który po powodzi w 2001 r. wyłożył na gospoda-
rowanie wodami opadowymi prawie ćwierć miliarda złotych,
ma ponad 50 zbiorników i następne w planie. Od dwóch lat
nakłada na inwestorów obowiązek zatrzymywania pewnej
puli wody na terenie objętym inwestycją (30 l/m kw.). Dopie-
ro nadmiar może być odprowadzony do miejskiego systemu
odwodnień. – Jesteśmy jedynym miastem w Polsce, które ma
na to sztywne regulacje. Ale inne miasta pójdą w nasze ślady
– mówi dr Joanna Rayss, architektka krajobrazu. W Wodach
Gdańskich mówią o niej z uznaniem, że przecierała ścieżki,
że dużo się od niej nauczyli. Tłumaczyła deweloperom, że tę
samą objętość deszczówki, którą pomieściliby w zbiorniku
podziemnym, mogą rozlać w terenie. Że to lepsze i ładniejsze.
I udało się przekonać.
Na osiedlu Idea są zielone dachy. Nadmiar wody z tych da-
chów trafia do ogrodu deszczowego – zagłębienia o głębokości
30–50 cm. Posadzono tu rośliny, które dobrze znoszą zarówno
okresową suszę, jak i przejściowe zalanie. Grunt jest piaszczy-
sty, więc ogrody wystarczą. Ale nie na osiedlach Beauforta i Zie-
lony Południk, gdzie podłoże jest nieprzepuszczalne, gliniaste.
Tu deweloper zbudował zbiorniki retencyjne otwarte. Podczas
dużych opadów trafia do nich nadwyżka z ogrodów deszczo-
wych. Na Zielonym Południku zbiornik wygląda jak stawek.
Wokół części wodnej rośnie roślinność łąkowa i torfowiskowa,
a nad nią wzniesiono rodzaj pomostu tarasu z miejscem na grill
i sąsiedzkie spotkania. Nieopodal posadzono drzewa, które
będą pomost osłaniać.
O kanonach urody
Dr Iwona Wagner widzi bariery dla dobrych rozwiązań
w retencji nie tylko w nawykach projektantów. To także kwe-
stia oczekiwań opinii publicznej. Na przykład łąki kwietne po-
dzieliły ludzi. A trawniki? Często są położone 20 cm wyżej nad
ulicą, więc słabo wchłaniają wodę. Powinny być w zagłębie-
niach. I należałoby to uwzględniać przy budowie nowych ulic
i remontowaniu starych. Dr Wagner zastanawia się, jakiej wody
chcą ludzie. Wybetonowany dół odpada. To jasne. Ale czy chcą
czegoś naprawdę bliskiego naturze, gdzie przyroda żyje swoim
rytmem? Czy są w stanie zaakceptować wodę nie w zbiorniku,
a w krajobrazie, w zagłębieniach terenu, żeby po deszczu stała
tam sobie, aż wsiąknie albo wyparuje?
– Potrzeba czasu i edukacji, żeby systemy półnaturalne mo-
gły do miasta wejść – konstatuje badaczka. Myśli, że w Polsce
ze stosunkiem do natury jest podobnie jak z kanonami kobiecej
urody. Kobiety mają wyglądać jak modelki na okładkach kolo-
rowych pism, a naturę chcielibyśmy widzieć w wersji z okładek
pism o ogrodach.
Może zatem ustawa wprowadzająca podatek od deszczu
– projekt rządowy, przy którym obowiązkowe są konsultacje
społeczne – będzie dobrą okazją, by porozmawiać o retencji,
tej małej i większej. Porozmawiać poważnie. Bo oczka wodne
z kampanii wyborczej prezydenta Dudy, które miały powsta-
wać przy każdym domu, sprawie się nie przysłużyły.
RYSZARDA SOCHA
REKLAMA
 [ RYNEK ]

Stripsy robione
przez firmę
Roślinny Qurczak.

Kuchenna
rewolucja

Młodzi przedsiębiorcy wkroczyli do kuchni. Wierzą, że przez żołądek

wiedzie droga do naprawy świata. Rodzi się polska branża food tech.

K
ADAM GRZESZAK

ilka lat temu Iga Czubak została weganką.
Głównie z powodów etycznych, ale nie bez
znaczenia była też ekologia. Bo Iga, jak wielu
młodych ludzi, uświadomiła sobie, że przemy-
słowa hodowla zwierząt zostawia potężny ślad
węglowy i wodny, nasila kryzys klimatyczny
i w ogóle nie jest obojętna dla środowiska. Dla-
tego nie je nie tylko mięsa, ale także nabiału,
jajek i miodu. Jednak rozstanie z mięsem było
pewnym wyzwaniem. Szukała jego roślinnych
zamienników i to nawet nie z tęsknoty za samym mięsem,
bo nie tęskniła, ale z przyzwyczajenia do tradycyjnej polskiej
kuchni, której królem jest panierowany kotlet z ziemniakami.
– W tym czasie w handlu nie było dobrych roślinnych zamienni-
ków mięsa. Postanowiłam więc stworzyć je sama – opowiada.
Z wykształcenia jest neurokognitywistką, co może nie jest
najlepszym przygotowaniem do takiego zadania, ale ma też
pewne doświadczenia z pracy w gastronomii. Fascynuje ją też
nauka, więc się nie poddawała i eksperymentowała. Po dzie-
siątkach godzin spędzonych w kuchni narodził się kurczak

42 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
 roślinny. – Zależało mi, by miał zbliżone wartości odżywcze,
zawartość aminokwasów, kolor i smak – wyjaśnia. – Najtrud-
niejsze było osiągnięcie zbliżonej tekstury, czyli włóknistej
konsystencji, którą czujemy w ustach, jedząc mięso. Teksturę
zapewniło białko pszenne, bardzo popularne w kuchni wegań-
skiej i wegetariańskiej. W połączeniu z białą fasolą stworzyło
substytut mięsa kurczaka, które – podobnie jak oryginał – nie
ma intensywnego smaku, ale samo łatwo przyjmuje smaki
przypraw, marynat i sosów.
Przepisu autorka nie zdradzi, bo to tajemnica firmowa, tro-
chę jak receptura coca-coli, która niby wiadomo, co zawiera,
ale formułę zna tylko kilku pracowników koncernu. Iga wy-
brała drogę przedsiębiorcy branży food tech i założyła firmę
Roślinny Qurczak. To jeden ze start-upów rodzącej się mło-
dej technologicznej branży żywnościowej. – Mamy już zakład
i prowadzimy produkcję, na razie na niewielką skalę. Robimy
tonę miesięcznie w różnych wersjach i smakach, m.in. stripsy,
teriyaki, gyros. Wszystko błyskawicznie się sprzedaje, bo popyt
jest ogromny, zwłaszcza teraz, w czasie pandemii – cieszy się
Iga i już planuje rozwój biznesu.
Roślinne zamienniki
Roślinne substytuty mięsa to jeden z najdynamiczniej ro-
snących segmentów branży food tech na całym świecie. Jego
wartość jest dziś oceniana na 5 mld dol., z czego na Europę
przypada 1,2 mld dol. Jednak już w ciągu najbliższej dekady
– jak przewidują eksperci – może dojść nawet do 250 mld dol.
Symbolem sukcesu roślinnego mięsa stały się sceny uwiecz-
nione przez fotoreporterów, gdy amerykański aktor Joaqu-
in Phoenix w towarzystwie partnerki w wegańskiej knajpie
świętował zdobycie Oscara, zajadając się vegeburgerami. „Jeśli
dostrzegasz kryzys klimatyczny albo przemoc w naszym syste-
mie żywnościowym i czujesz się bezradny, myśląc: chciałbym
coś zrobić – to teraz możesz” – oświadczył gwiazdor. Phoenix
jest znany jako radykalny wegański aktywista. Dlatego nawet
odbierając oscarową statuetkę za rolę Jokera, nie omieszkał
zaatakować hodowców krów i przemysłu mleczarskiego. Po-
wiedział im, że „czują się uprawnieni do sztucznego zapłod-
nienia krowy, a potem kradną jej dziecko”.
Amerykanie zjadają rekordowe ilości mięsa. Ich kultura zbu-
dowana jest na krwistych stekach, hamburgerach i smażonym
bekonie, ale właśnie tam wyjątkowo dynamicznie rozwija się
dziś branża food tech. Oferuje roślinne zamienniki popu-
larnych dań, w tym także krwiste wegańskie burgery (skład:
groch, olej kokosowy, skrobia ziemniaczana, plus sok buracza-
ny w roli krwi). Są dostępne w handlu i gastronomii, oferują
je nawet fastfoodowi giganci, jak McDonald’s czy KFC. Być
może z tego względu konsumpcja mięsa w USA nieco zmalała.
© MATERIAŁY PRASOWE/ROŚLINNY QURCZAK, ISTOCKPHOTO/GETTY IMAGES
Trwa też poszukiwanie nowych roślinnych zamienników,
które pozwolą najlepiej odtworzyć smak i konsystencję mię-
sa. Okazuje się, że duży niewykorzystany potencjał kryje się
pod ziemią. To grzybnie. Nie chodzi tu o same grzyby, takie
jak pieczarki czy boczniaki, popularne od dawna w kuchni
wegetariańskiej, ale splątaną gęstwinę włókien plechy, która
kryje się pod powierzchnią. Uprawiana w specjalnych biore-
aktorach na odpadowych substancjach roślinnych szybko się
rozrasta. Nie wymagając dostępu słońca, zawiera jednocze-
śnie cenne składniki pokarmowe. I co najważniejsze, po odpo-
wiedniej obróbce można z niej robić rozmaite roślinne mięsa,
w tym na przykład płaty boczku do złudzenia przypominające
prawdziwe. Zresztą nadaje się nie tylko do robienia potraw,
bo z grzybni powstają też biodegradowalne opakowania, na-
czynia i sztućce. Są firmy robiące z grzybni nawet... meble.
Potrzeba dobrych zamienników jest ogromna, bo kolej-
ka potraw z białka zwierzęcego do podrobienia jest długa.
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
Tradycyjne tofu z soi już nie wystarcza. Są nawet firmy, które
specjalizują się w produkcji roślinnych ryb i owoców morza.
– Jest już dostępny tuńczyk roślinny, którego można wykorzystać
do sushi – wyjaśnia Iga Czubak.
Skąd jednak ten w ysiłek firm foodtechow ych na całym
świecie, by z roślin tworzyć mięsne iluzje? Przecież w praw-
dziwych weganach i wegetarianach już sama myśl o jedzeniu
mięsa budzi wstręt. Okazuje się, że nie o nich tu chodzi. – Ro-
śnie liczba osób, które wprawdzie nie zdecydowały się przejść
na wegetarianizm, ale starają się ograniczać jedzenie mięsa.
Z różnych względów: zdrowotnych, środowiskowych, czasem
także z powodu mody. To fleksitarianie, i głównie z myślą o nich
tworzone są roślinne wersje popularnych mięsnych potraw – wy-
jaśnia Michał Piosik, współudziałowiec pierwszego polskiego
akceleratora dla start-upów z branży food tech. On także jest
fleksitarianinem. Według ubiegłorocznego raportu „Roślin-
nieJemy” 45 proc. mieszkańców dużych miast, głównie ludzi
młodych, ogranicza spożycie mięsa.
Mucha na dziko
Poszukiwania zamienników mięsa prowadzone są nie tylko
z myślą o potrzebach ludzi, ale także ich zwierząt domowych.
Oczywiście mówienie o wegetariańskiej modzie, jaka zapano-
wała wśród psów i kotów, byłoby nadużyciem, ale kto z kim
przestaje... Po prostu wegetarianie i weganie mają problem
z karmieniem swoich pupilów w tradycyjny sposób. – Osoby
rezygnujące z jedzenia mięsa, czy to z powodów etycznych, czy
środowiskowych, nawet jeśli kupują gotową karmę, muszą ob-
Start-up Frens
opracował
recepturę
bezmięsnej karmy
dla psów. Zawiera
białko i tłuszcze
z insektów
plus warzywa.
cować z mięsem, co budzi w nich obrzydzenie – tłumaczy Patryk
Paluszek, który sam tego doświadczył, gdy został wegetaria-
ninem. Wprawdzie istnieją na rynku bezmięsne pokarmy dla
psów i kotów, które producenci reklamują jako zbilansowane,
ale są bardzo drogie, a zwierzęta za nimi nie przepadają. Psy
jeszcze zjedzą, ale koty bojkotują. Zresztą weterynarze ostrze-
gają, że zwierzętom domowym roślinna dieta nie służy.
Jakie jest rozwiązanie? – Najlepszym substytutem mięsa
zwierzęcego są owady – przekonuje Paluszek. – Zawierająca
je karma ma wszystkie niezbędne składniki odżywcze, a na do-
datek jest hipoalergiczna, a wiele zwierząt domowych cierpi
dziś na alergie. Patryk Paluszek założył więc z przyjaciółmi
start-up Frens. Opracowali recepturę karmy dla psów. Zawiera
białko i tłuszcze z insektów plus warzywa. Jest lekkostrawna
i dobra dla środowiska, bo jej produkcja – podkreśla młody
przedsiębiorca – ma 25 razy mniejszy ślad węglowy niż pro-
dukcja wołowiny.
Skąd jednak wziąć owady? Okazuje się, że jest już w Polsce
ich producent, firma HiProMine, działająca – nomen omen
43
 [ RYNEK ]
– w Robakowie pod Poznaniem. Zaczynała kilka lat temu
także jako start-up. Zachwycił się nim Travis Kalanick, twórca
Ubera, dzięki czemu Wielkopolanie dostali się do uberowskie-
go akceleratora.
Dziś w Robakowie w zbiornikach z rozkładającą się materią
organiczną rozwijają się larwy muchówki Hermetia illucens
i z nich uzyskuje się cenne składniki odżywcze, wykorzystywa-
ne m.in. przez przemysł chemiczny albo jako pasza dla ryb lub
kur. Od 2017 r. Hermetia illucens jest w UE dopuszczona jako
surowiec w pokarmie dla zwierząt. Spółka Frens kupuje w Ro-
bakowie owadzi tłuszcz i białko oraz chitynowe pancerzyki,
z których komponowana jest potem karma dla psów. Na razie
jej wytwarzanie według własnej receptury zamawia u zewnętrz-
nych producentów, ale niebawem startupowicze planują sami
uruchomić produkcję psich insektowych przekąsek.   li kolejne miejskie farmy, czy też dopracują technologię tak,
Rolnicy miejscy
Pomaga im w tym foodtechowy akcelerator, do którego uda-
ło im się zakwalifikować. Mentorzy i specjaliści różnych branż
edukują, radzą i udzielają wsparcia w rozkręcaniu biznesu.
Akcelerator stworzyli dwaj młodzi przedsiębiorcy Michał Pio-
sik i Piotr Grabowski, co jest zjawiskiem dość nietypowym,
bo tego rodzaju przedsięwzięcia tworzą zwykle państwowe
instytucje albo wielkie spółki.
Piosik, przez przyjaciół zwany Miszą, absolwent SGH, porzu-
cił pracę w korporacji dla samodzielnego biznesu kuchennego.
Zaczął od studia kulinarnego, w którym uczył zagranicznych
© LESZEK ZYCH
Matylda Szyrle, prezes start-upu Listny Cud, miejskiej farmy
wertykalnej z jadalnymi roślinami: mikroliśćmi i ziołami.
turystów, jak się lepi polskie pierogi. Z czasem studio zamie-
niło się w agencję organizującą gastronomiczne eventy dla
firm, bo gotowanie stało się dziś rodzajem popularnej roz-
rywki. – Start-upy z branży food tech to nowe zjawisko, dlatego
pozyskanie kapitału jest sporym problemem. Duzi inwestorzy
patrzą dość podejrzliwie, nie do końca rozumieją sens i skalę
tego trendu – wyjaśnia Piosik, który sam uczestniczy w pracach
nad stworzeniem roślinnych jajek, do złudzenia przypomi-
nających prawdziwe. Choć oczywiście nie w skorupkach, tak
daleko iluzja nie musi być posunięta. Ale vegejajka muszą się
sprawdzić w większości kuchennych zastosowań – i jako skład-
nik ciast, i na patelni – jako jajecznica albo omlet.
Obok start-upów tworzących roślinne podróbki mięsa są też
inne, które również biorą udział w kuchennej rewolucji młode-
go pokolenia. Należą do nich na przykład miejskie farmy wer-
tykalne. To kolejny nowy trend, polegający na wykorzystaniu
44 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
miejskiej przestrzeni do uprawy jadalnych roślin. By oszczę-
dzić miejsce, farmy tworzone są w wysokich budynkach, ma-
gazynach, halach. – Naszą pierwszą farmę wertykalną stworzy-
liśmy w Warszawie. Uprawiamy mikroliście i zioła, korzystamy
z energooszczędnego oświetlenia LED, więc wzrost trwa szybko.
Odizolowanie od otoczenia sprawia, że można precyzyjnie do-
zować wodę i składniki odżywcze. Nie potrzeba też pestycydów
– wyjaśnia Matylda Szyrle, prezes start-upu Listny Cud. W sieci
przedstawia się jako ekofreak, czyli zwariowana na punkcie
ekologii. To częsta przypadłość w jej pokoleniu. Z niej czerpie
siłę branża food tech.
Listny Cud jest już na etapie pierwszej produkcji, zaopatruje
kilka sklepów ze zdrową żywnością. Startupowicze nie zde-
cydowali jeszcze o dalszym rozwoju. Czy będą sami tworzy-
by oferować urządzenia do zainstalowania w sklepach? Wtedy
uprawa byłaby prowadzona w miejscu sprzedaży. – W rolnic-
twie miejskim niezwykle ważna jest redukcja potrzeb związa-
nych z transportem i ograniczenie marnotrawienia żywności.
W ten sposób zmniejszamy emisję CO² do atmosfery. Ważne
też jest ograniczenie potrzeb związanych z ziemią uprawną.
W niektórych rejonach świata to dziś spory problem – wyjaśnia
szefowa Listnego Cudu. Zapewnia, że już dziś koszt produkcji
ziół i większości warzyw (poza korzeniowymi) w pionowej far-
mie jest porównywalny z tym w tradycyjnym gospodarstwie.
A będzie niższy.
Takie farmy są dziś na świecie uznawane za rozwiązanie
przyszłościowe, zwłaszcza w przypadku upraw y warzy w.
To element zrównoważonego systemu żywnościowego. Dla-
tego powstają w wielu dużych miastach świata. Wartość tego
rynku szacowana jest na ok. 2,3 mld dol. Choć to kosztowne
inwestycje, oszczędność wody i energii, a także możliwość
automatyzacji uprawy sprawią, że będą konkurować z trady-
cyjnymi farmami.
Punkt zwrotny
Rozwój branży food tech jest reakcją pokolenia milenial-
sów na w yzwania, przed jakimi stoi dziś świat – to kryzys
klimatyczny, zatrucie środowiska, nierównowaga gospodar-
cza, kurczące się zasoby. Cywilizacja konsumpcyjna marnu-
je góry jedzenia, gdy jednocześnie 850 mln ludzi na świecie
żyje na skraju głodu. Jeśli pokolenie ich rodziców martwiło się
głównie o siebie i ratunek widziało w ucieczce od cywilizacji,
uprawach naturalnych bez oprysków i nawozów, w modzie
eko, oni chcą naprawiać świat od kuchni, wykorzystując nowo-
czesną technologię. I jeszcze na tym zarabiać. Zamiast zamar-
twiać się, że tyle żywności trafia na śmietnik, tworzą aplikacje
pozwalające lokalom gastronomicznym tak gospodarować
zaopatrzeniem, kuchnią i układem menu, by skutecznie redu-
kować marnotrawstwo. Myślą, jak w gospodarce żywnościowej
zmniejszać zużycie energii, surowców, ograniczać potrzebę
transportu, jak redukować góry opakowań. Wegetarianami
stają się coraz częściej nie tylko ze względu na empatię dla
zwierząt, ale też z odpowiedzialności za świat.
– To nie jest chwilowa moda, oni rzeczywiście niepokoją się
o przyszłość świata – ocenia dr Paweł Wójcik, psycholog za-
chowań konsumenckich z Uniwersytetu Warszawskiego. – We
wszystkich badaniach widać, że młode pokolenie dostrzega,
że znaleźliśmy się w punkcie zwrotnym. Widzą zmiany klima-
tu, zatrucie środowiska, a jeszcze dziś pojawił się koronawirus,
który odbierają jako konsekwencję nieodpowiedzialnej polityki
starszego pokolenia. Nic dziwnego, że Greta Thunberg, która
podjęła czynną walkę, stała się dla nich wzorem do naśladowa-
nia. Kuchenna rewolucja młodego pokolenia trwa.
ADAM GRZESZAK
 [ RYNEK ]

Lot niski lotnisk

Niewielkie lotniska jeszcze przed pandemią przynosiły straty, a teraz stoją
na skraju przepaści. Udziałowcy skaczą sobie do gardeł, a rząd nie kwapi się
z pomocą. Musi przecież zbierać na Centralny Port Komunikacyjny na Mazowszu.
CEZARY KOWANDA

K
to chce, żeby lotnisko w  pod-
szczecińskim Goleniowie zban-
krutowało? Według marszałka
województwa zachodniopomor-
skiego dąży do tego rząd, który
wstrzymuje pomoc, oraz jeden z udzia-
łowców, Przedsiębiorstwo Państwowe
Porty Lotnicze (PPL), które wciąż nie prze-
kazało obiecanych na inwestycje ponad
100 mln zł. Według PPL głównym winnym
tego jest marszałek Olgierd Geblewicz z Ko-
alicji Obywatelskiej, który w ramach szan-
tażu zapowiedział zamrożenie wydatków
regionu na rozwój portu, aż nie dostanie
wsparcia z Warszawy. Kontrolowane przez
rząd PPL twierdzi nawet, że w ten sposób
marszałek działa na korzyść lotniska w Ber-
linie, które najbardziej skorzysta na ewen-
tualnej upadłości portu w  Goleniowie,
noszącego dumne imię NSZZ Solidarność.
W tle lotniskowej wojny na Pomorzu
Zachodnim jest oczywiście wiele polityki,
bo regionem rządzi koalicja KO, PSL i SLD,
a PPL pozostaje pod kontrolą rządu, czyli
PiS. Jednak problemy tego lotniska, po-
dobnie jak wielu innych, są jak najbardziej
prawdziwe. Nawet przed pandemią małe
© GETTY
porty były skazane na nieustanną pomoc
swoich właścicieli. A teraz, bez dodatko-
wego wsparcia, nie przetrwają bezprece-
densowego załamania ruchu.
Od połowy marca do czerwca, z powo-
du rządowego zakazu, rejsy regularne
w ogóle nie mogły odbywać się z pol-
skich lotnisk. W tej chwili latać co praw-
da wolno, choć wciąż obowiązuje czarna
lista krajów, z i do których połączenia są
zakazane. Znajduje się na niej obecnie
30 państw, m.in. Hiszpania i Francja,
a do niedawna także Malta i Rumunia.
Zdezorientowani pasażerowie zwyczaj-
nie boją się podróżować, bo nie wiedzą,
czy po powrocie nie czeka ich znowu
obow ią z kowa k wa ra nta n na. Popy t
na loty znacznie spadł, więc przewoźnicy
przywrócili latem tylko część połączeń,
a na jesień zapowiadają jeszcze większe
cięcia. Eksperci branżowi szacują, że po-
wrót do rozkładów sprzed pandemii zaj-
mie przynajmniej cztery lata. Tymcza-
sem rząd co prawda obiecał pod koniec
maja 142 mln zł na wsparcie wszystkich
lotnisk w Polsce, ale dotąd porty nie zo-
baczyły z tej kwoty ani grosza.
Rząd przez całe lato twierdził, że cze-
ka na zgodę Komisji Europejskiej,
bo pieniądze dla lotnisk to forma
pomocy publicznej.Niedawno okaza-
ło się, że Unia widzi problem zupełnie
inaczej. Dla niej to nie pomoc publicz-
na, a rekompensata za straty wynikające
z polskiego zakazu latania. Nie potrzeba
zatem akceptacji Brukseli, ale rząd musi
znaleźć pieniądze w funduszu do walki
ze skutkami pandemii. Lotniskom po-
zostaje zatem czekać, aż odpowiednia
ustawa przejdzie przez parlament. Kilka
miesięcy zostało zmarnowane, więc nie
tylko cierpliwość zachodniopomorskie-
go marszałka się skończyła. Niedawno
prezydent Bydgoszczy Rafał Bruski za-
apelował do rządu o natychmiastową
pomoc, bez której kujawsko-pomorski
port może stracić płynność finansową.
Jednak nawet jeśli pieniądze z budżetu
państwa popłyną do mniejszych lotnisk,
niewiele im pomogą. Dostaną zapewne
bardzo małe kwoty, rzędu 1–2 mln zł.
Z ogromnymi spadkami ruchu, sięga-
jącymi 50–70 proc. w skali roku, zmagają
się co prawda wszystkie lotniska, ale

P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020 45
 [ RYNEK ]

te większe poradzą sobie łatwiej. Tym- infrastruktury Marcin Horała co prawda lotniskowe, chcą też często dotacji do uru-
czasem małe porty i przed pandemią obiecuje wsparcie dla wszystkich lotnisk chamiania połączeń. Formalnie nie moż-
były trwale deficytowe. Na przykład lot- w Polsce, ale równocześnie chętnie przy- na im płacić za latanie, ale regiony – nie
nisko w Bydgoszczy straciło w ubiegłym pomina, że problemy części z nich zaczęły tylko w Polsce, lecz w całej Europie – zna-
roku prawie 8 mln zł, łódzkie było 29 mln się znacznie wcześniej. lazły na to sposób. Rozpisują przetargi
zł pod kreską, a lubelskie zanotowało Dotąd straty niewielkich lotnisk pokry- na promocję turystyki, które wygrywają
deficyt na poziomie 27 mln zł. Spośród wane były przez ich udziałowców, głównie linie lotnicze, zamieszczając reklamy mia-
portów obsługujących dotąd pow yżej samorządy miejskie i wojewódzkie. Nie sta czy województwa na pokładach swo-
miliona pasażerów rocznie na minusie inaczej będzie pewnie i teraz. – Z Urzę- ich samolotów. W zamian oferują więcej
był też podwarszawski Modlin, który du Miasta Łodzi, który posiada 95,5 proc. połączeń, które pośrednio dotują wszyscy
jednak nie chce ujawnić wysokości strat. udziałów w  spółce Port Lotniczy Łódź, mieszkańcy płacący podatki.
Do tej pory to właśnie Modlin uchodził otrzymaliśmy 10 mln zł na pokrycie strat Samorządy jednak przekonują, że war-
za podręcznikow y przykład politycz- za osiem pierwszych miesięcy tego roku. to wspierać publicznymi pieniędzmi
nych wojen lotniskow ych. Od dawna Od samorządu wojewódzkiego, który ma porty, bo to okno na świat dla regionu,
trwa tam konflikt między samorządem 4,4 proc. udziałów, na razie nie dostali- atut w walce o inwestycje, a do tego me-
województwa mazowieckiego (KO-PSL) śmy nic. Jeszcze przed pandemią Urząd toda na ściągnięcie turystów. Wszystkie
oraz rządowym PPL. Samorząd zarzuca
PPL blokowanie jakichkolwiek inwestycji
i brak zgody na dokapitalizowanie portu,
za to PPL uważa, że lotnisko jest całko-
wicie uzależnione od irlandzkiego Ryan­
aira i oferuje mu zbyt korzystne warun-
ki, a nawet po ewentualnej rozbudowie
będzie wciąż przynosić straty. Wszystkie
decyzje wspólnicy w Modlinie muszą po-
dejmować jednomyślnie, więc z powodu
ciągłego pata nie podejmują żadnych.

Pandemiczna katastrofa skłoniła PPL

i samorządowców do chwilowego za-
wieszenia broni.Port w Modlinie do-
stanie nadzwyczajny kredyt w wysokości
15 mln zł z Mazowieckiego Regionalnego
Funduszu Pożyczkowego, ale te pienią-
dze na długo nie wystarczą. Wojna rządu
© WOJTEK JARGIŁO/PAP

z samorządem prowadzona w Modlinie

za chwilę pewnie znowu rozgorzeje,
bo PPL nie ukrywa, że Modlin nie pa-
suje do koncepcji budowy Centralnego
Portu Komunikacyjnego (CPK). Tanie li-
nie, dla których CPK okaże się za drogi,
mają się wynieść do przebudowywanego
właśnie przez PPL lotniska w Radomiu,
któremu patronują lokalni politycy PiS
– Marek Suski i Adam Bielan. Tam PPL
ma pełnię władzy i może robić, co chce,
więc na Radomiu oszczędzać nie zamie-
rza. Trwa budowa nowego terminalu
(za 280 mln zł) i wydłużanie pasa star-
towego (kolejne 146 mln zł).
Dla rządu lotnicze załamanie rynku
może być dobrym pretekstem do zrobie-
nia porządków, bo PiS nie tylko nie rezy-
gnuje z planów budowy CPK, ale na każ-
dym kroku promuje to kontrowersyjne
przedsięwzięcie. Nawet w samym środku
najpoważniejszego kryzysu lotniczego
w historii. Tymczasem po powstaniu CPK
mógłby zniknąć nie tylko Modlin. Nikt
w Warszawie nie płakałby po portach
w Bydgoszczy, Łodzi, Lublinie czy Olsz-
tynie. Prezes PPL Mariusz Szpikowski
wprost twierdzi, że pandemia może oczy-
ścić rynek. Odpowiedzialny za lotnictwo
i za projekt CPK w rządzie wiceminister
Linia kolejowa po remoncie i otwarta ekspresówka z Warszawy do Lublina
ostatecznie pogrążyły ten port.
Marszałkowski Województwa Łódzkie-
go deklarował dokapitalizowanie spółki
na koniec 2020 r. na poziomie 600 tys. zł
– mówi Wioletta Gnacikowska, rzecznicz-
ka prasowa łódzkiego portu. – Przewidu-
jemy, że strata za 2020 r. może wynieść
kilkanaście milionów złotych. Trwają roz-
mowy właścicieli dotyczące dokapitalizo-
wania i dalszej strategii rozwoju lotniska
– informuje Daniel Mackiewicz, rzecznik
prasowy Portu Lotniczego Bydgoszcz. Tam
przynajmniej polityka nie przeszkadza,
bo 72 proc. udziałów ma województwo,
a 22 proc. miasto Bydgoszcz – oba rządzo-
ne przez tę samą opcję polityczną.
Pokrywanie bieżących strat to nie ko-
niec wydatków ponoszonych przez po-
datników. Tani przewoźnicy, jak Ryanair
czy Wizz Air, którzy są głównymi, a czasem
jedynymi przewoźnikami, stawiają ostre
warunki. Nie wystarczają im niskie opłaty
te argumenty są mocno dyskusyjne,
bo z małych portów latają głównie tanie
linie, a nie przewoźnicy sieciowi, z któ-
r ych korzystają biznesmeni. Tur yści
rzeczywiście z takich lotnisk podróżują,
ale głównie polscy, którzy mogą wygod-
nie polecieć czarterem na zagraniczne
wakacje.
– Przypadek każdego portu jest indywi-
dualny. Szczecin z powodu swojego pery-
feryjnego położenia powinien mieć lotni-
sko, więc tam władze lokalne i PPL muszą
znaleźć kompromis. W Łodzi, Lublinie
czy Bydgoszczy trzeba się zastanowić, czy
dalej warto dopłacać głównie do podró-
ży Polaków pracujących za granicą i ich
rodzin, bo stamtąd dominują połączenia
do Wielkiej Brytanii i Skandynawii. Bar-
dziej przychylnym okiem spojrzałbym
na podolsztyńskie Szymany, gdzie jest
szansa dzięki lotnisku przyciągnięcia

46 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
na Mazury bogatych turystów z Europy
Zachodniej – mówi Marek Serafin, ana-
lityk rynku lotniczego, współpracownik
portalu Pasażer.com.
Rozbudowa linii kolejowych dodat-
kowo obniża atrakcyjność małych
portów.Świadczy o tym choćby przy-
kład lotniska w podlubelskim Świdni-
ku, otwartego w 2012 r. i zbudowanego
w dużej mierze za fundusze unijne. Lu-
blin Airport, bo tak nazywa się oficjalnie,
już w ubiegłym roku zanotował spadek
liczby obsłużonych pasażerów, który nie
miał jeszcze nic wspólnego z pandemią.
Wizz Air zdecydował się zamknąć i tak
niewielką bazę, kasując część połączeń.
Prawie gotowa trasa ekspresowa S17 i li-
nia kolejowa do Warszawy po remoncie
sprawiają, że dostęp do stołecznych lot-
nisk stał się znacznie wygodniejszy dla
mieszkańców Lublina niż jeszcze kilka
lat temu. Tymczasem coraz skromniejsza
oferta połączeń z lokalnego portu oku-
piona jest wysokimi dopłatami.
Nic dziwnego, że w takich warunkach
udziałowcom coraz częściej puszczają
nerwy. Co prawda w Lublinie konf likt
nie przyjął do tej pory takich rozmiarów
jak w Modlinie czy Szczecinie, ale także
tam dwaj akcjonariusze, miasto i woje-
wództwo, mają problemy z porozumie-
niem. W mieście rządzi prezydent bliski
opozycji, za to samorząd wojewódzki
kontroluje PiS. Na wiosnę zagroził on,
że nie przekaże kolejnej raty na spłatę
zobowiązań lotniska. Ostatecznie pie-
niądze wpłynęły, ale wymieniono pre-
zesa portu. Stanowisko stracił Krzysz-
tof Wójtowicz, wspierany przez miasto,
a zastąpił go Andrzej Hawryluk, bliższy
władzom województ wa. Ta roszada
oczywiście niewiele zmieni, skoro w tym
roku port odprawi mniej niż 200  tys.
pasażerów. W Bydgoszczy będzie to za-
pewne ok. 160 tys. osób, w Łodzi 110 tys.,
a w podolsztyńskich Szymanach poni-
żej 100 tys. Tymczasem Ryanair i Wizz
Air chcą wykorzystać sytuację i już za-
powiadają, że oczekują jeszcze więk-
szych dopłat.
Z ekonomicznego punktu widzenia
najtaniej byłoby po prostu małe porty
zamknąć, ale na to z  pewnością żad-
ne lokalne władze się nie zdecydują.
Mają oczywiście prawo rozporządzać
swoimi budżetami i są z tego rozlicza-
ne przez w yborców. Jednak bardziej
kont ro­w ersy jny w ydaje się pomysł
wspierania lotnisk pieniędzmi z krajo-
wego budżetu. Załamanie gospodarcze
z powodu pandemii zrujnowało polskie
finanse publiczne. Deficyt budżetowy
w tym roku, według szacunków Komisji
Europejskiej, osiągnie ok. 9 proc. PKB,
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
a sam rząd mówi o dziurze wynoszącej
REKLAMA
100 mld zł, bez uwzględnienia nadzwy-
czajnych wydatków Polskiego Funduszu
Rozwoju i Banku Gospodarstwa Krajo-
wego (przynajmniej drugie tyle). W ta-
kich warunkach każdą złotówkę trzeba
oglądać nie dwa, a cztery razy.
Tymczasem cała Europa cierpi z po-
wodu nadmiaru lotnisk. Najbardziej
widoczny jest ten problem w Hiszpanii
i Włoszech, gdzie szereg portów od lat
stoi pustych albo obsługuje śladową licz-
bę lotów. To właśnie doświadczenia tych
krajów sprawiły, że Unia zmieniła swoją
politykę i nie będzie już dofinansowywać
budowy kolejnych lotnisk. Dzięki temu
nie powstanie na przykład port koło Kielc,
o którym marzyły poprzednie władze mia-
sta, a Podlasie na razie musi zadowolić się
otwartym niedawno małym lotniskiem
w Suwałkach za 27 mln zł. Gdynia wciąż
walczy przed europejskimi sądami z Ko-
misją Europejską, która kazała zwrócić
lotnisku w Kosakowie prawie 100 mln zł
pomocy publicznej od miasta. W mię-
dzyczasie niewielki terminal stoi pusty.
Porty, które już powstały lub zostały roz-
budowane, trzeba utrzymywać albo zna-
leźć dla nich nowe przeznaczenie. Z tym
problemem zmagają się też inni i czasem
znajdują oryginalne rozwiązania.
Lotnisko w  Ciudad Real, w  środku
Hiszpanii, przeszło do historii jako
przykład niebywałego marnotraw-
stwa pieniędzy. Otwarto je w 2009 r., ale
po trzech latach, z powodu bardzo małego
zainteresowania przewoźników, zbankru-
towało. Nie pomógł wyjątkowo długi pas
startowy, z którego mógłby odlecieć nawet
Airbus A380. Pusty port stał się znany jako
miejsce kręcenia filmów i programów te-
lewizyjnych. W ubiegłym roku pojawiły się
tam nieliczne loty towarowe, ale dopiero
ostatnie miesiące przyniosły zmiany. Pa-
radoksalnie lotnisku pomógł koronawi-
rus, który tak niszczy branżę. Z powodu
pandemii coraz więcej linii wybiera Ciu-
dad Real jako miejsce przechowywania
niepotrzebnych w tej chwili samolotów.
Atuty portu to nie tylko mnóstwo pustego
miejsca, ale też suchy, niemal pustynny
klimat (dzięki temu maszyny nie ulegają
korozji), a jednocześnie niewielka odle-
głość od głównych baz europejskich prze-
woźników. Niestety, nasze lotniska-widma
w ten sposób dużo pieniędzy nie zarobią,
bo nie mogą się pochwalić tak gorącą
i słoneczną pogodą jak środek Półwyspu
Iberyjskiego. Muszą znaleźć inne rozwią-
zania, bo na więcej niż kilkanaście rejsów
pasażerskich w tygodniu liczyć raczej nie
mogą. I to w dobrych czasach, jeśli takie
kiedykolwiek powrócą.
CEZARY KOWANDA
 [ Ś W I AT ]

Okno Przez 30 lat przyzwyczailiśmy się do jednych Niemiec.

Ale zjednoczenie wcale nie było oczywiste ani

w murze na chłodno skalkulowane. Otworzyło się okienko

historii, Polacy też pomagali wyłamać zamek.

Znaczek pocztowy
upamiętniający

D
pierwszą rocznicę
upadku muru
berlińskiego.

ADAM KRZEMIŃSKI

zień Jed ności Niem iec – 3 pa źd zier n i-
ka – upamiętnia moment, kiedy w 1990 r.
wszedł w życie ratyfikowany dwa tygodnie
wcześniej przez parlament y RFN i NRD
traktat zjednoczeniow y. To wtedy formal-
nie doszło do ponow nego zjednoczenia
k raju, w  w y niku militarnej, polit ycznej
© SHUTTERSTOCK
z amerykańsko-brytyjsko-francuskiej trizonii – Republika Fe-
deralna ze stolicą w Bonn. A ze strefy radzieckiej – Niemiecka
Republika Demokratyczna ze stolicą we wschodnim Berlinie.
Oba niemieckie półpaństwa nie były w pełni suwerenne,
stając się w latach zimnej wojny garnizonami dwóch przeciw-
stawnych bloków wojskowych. A podzielony Berlin – oknami
wystawowymi przeciwstawnych ustrojów Wschodu i Zachodu.

i moralnej klęski III Rzeszy w 1945 r. am- I nawet jeśli strefa radziecka swym antyfaszyzmem począt-
putowanego o prowincje wschodnie i podzielonego na czte- kowo przyciągnęła z emigracji korowód lewicowych intelek-
r y stref y okupacyjne, z  któr ych na skutek zimnej wojny tualistów, to zachodnie Niemcy swoim cudem gospodarczym
w 1949 r. powstały dwa państwa niemieckie. Na Zachodzie wchłaniały kolejne fale uciekinierów z NRD.

48 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
 Do dziś trwa spór, czy podział nie mógł być tylko mgnieniem
oka w dziejach Niemiec, gdyby Zachód zaakceptował ofertę Stalina
z 1952 r. – zjednoczenia Niemiec, ale zneutralizowanych i zdemili-
taryzowanych. Na Zachodzie wielu socjaldemokratów było za, na-
zywając Konrada Adenauera kąśliwie kanclerzem aliantów, pozba-
wionym narodowych uczuć, bo zamiast zjednoczenia wprowadza
republikę bońską do EWG (zaczątku Unii) i NATO. Ale to Adenauer
miał rację. Wraz z rządami zachodnich mocarstw okupacyjnych
odpowiedział Stalinowi: owszem, ale wybory pod kontrolą ONZ
i z prawem Niemiec do wolnego wyboru sojuszników. Po takim
dictum Kreml zamilkł, a Walter Ulbricht, szef partii rządzącej NRD,
przetrzymał wahanie Moskwy w kwestii niemieckiej po śmierci
Stalina i wolnościowe powstanie 17 czerwca 1953 r. Włączył NRD
do Układu Warszawskiego. Politycznymi procesami zablokował
odwilż w 1956 r. i gdy w latach 50. z „pierwszego państwa robotni-
ków i chłopów na ziemi niemieckiej” uciekło na Zachód ok. 3 mln
mieszkańców, odciął je w 1961 r. od Zachodu murem berlińskim
i drutem kolczastym na granicy.
Na dobrą sprawę dopiero wtedy zaczął się wyścig z ­historią:
czy NRD pozostanie efemerydą, czy utrzyma się na trwałe ni-
czym druga Austria. Ostatni szef enerdowskiej SED Egon Krenz
uważa, że gdyby młode pokolenie w kierownictwie partii zlibe-
ralizowało NRD, to weszłaby ona w pierestrojkę Gorbaczowa
z większą pewnością siebie i w 1990 r. nie byłoby ­Anschlussu
– wchłonięcia enerdowskich nowych landów do Republiki
Federalnej. Powstałoby coś na kształt niemiecko-niemieckiej
federacji w środku Europy i uchwalona zostałaby nowa wspólna
konstytucja. Marzenie ściętej głowy.
Dla Moskwy NRD była głównym wojennym trofeum, ale tak-
że kosztownym materiałem przetargowym w grze o Europę…
Dla PRL była zabezpieczeniem nieuznawanej przez Bonn, ale
uznanej w 1950 r. przez wschodni Berlin granicy na Odrze i Ny-
sie. Dla Gomułki w połowie lat 60. częścią – wraz z Czechosło-
wacją – „żelaznego trójkąta” przeciwko „zachodnioniemieckim
odwetowcom”. A dla przeciętnego Polaka w latach 70. najpierw
celem zakupowej turystyki, a potem „czerwonymi Prusami”
z wilczurami na peronach i czołgami defilującymi w czasach
Solidarności wzdłuż polskiej granicy.
Z kolei dla Niemców podział na dwa państwa był krwawią-
cą raną – na niemiecko-niemieckiej granicy od 1949 do 1989 r.
straciło życie od serii z kałasznikowa, min i samopałów około
380 osób. Zarazem jednak ta rana, zwłaszcza dla młodego poko-
lenia na Zachodzie, zdawała się zabliźniać. Gdy w 1987 r. Erich
Honecker, następca Ulbrichta, został przez kanclerza Kohla uho-
norowany oficjalną wizytą w Bonn, już dwie trzecie zachodnich
Niemców traktowało NRD jako zagranicę i aż 34 proc. młodego
pokolenia (14–29 lat) uważało, że istnieją dwa narody niemieckie.
I nie tylko socjaldemokratyczni politycy i intelektualiści coraz
częściej twierdzili, że podział Niemiec na dwa państwa to nie tyle
skutek zimnej wojny, co skutek Auschwitz, dziejowa kara za Ho-
lokaust – wyjątkowe w dziejach świata ludobójstwo.
W tym samym czasie stratedzy zdelegalizowanej Solidarno-
ści na swych konwersatoriach odwracali peerelowski dogmat.
Po uznaniu granicy przez Brandta w 1970 r. w polskim inte-
resie geopolitycznym leży nie podział Niemiec na dwa pań-
stwa, lecz rozpłynięcie się NRD w Niemczech – zjednoczonych,
demokratycznych, prosperujących i włączonych w zachodnie
struktury. (Ta maksyma stała się w 1990 r. podstawą „doktry-
ny Skubiszewskiego”: po raz pierwszy od unii polsko-saskiej
w XVIII w. Polskę i Niemcy łączy wspólnota interesów, wolna
Polska wspiera zjednoczenie Niemiec, a zjednoczone Niem-
cy – polskie starania o wejście do struktur euroatlantyckich).
Po 1987 r. te polskie rozważania o zjednoczeniu Niemiec przyj-
mowano w środowiskach słabej enerdowskiej opozycji niczym
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
baśnie 1001 nocy. Walczący o prawa człowieka demonstranci
z Lipska czy Berlina domagali się od władz NRD reform, sprze-
ciwiając się tym, którzy bez względu na represje składali wnioski
o zezwolenie na przeniesienie się na Zachód. Poczuciu przynależ-
ności do jednego narodu niemieckiego towarzyszyło powszechne
przekonanie, że mimo pierestrojki Gorbaczowa zjednoczenie jest
nierealne, bo ZSRR nigdy nie odpuści NRD, a jej kierownictwo
postanowiło przetrzymać Gorbaczowa. Jeszcze wiosną 1989 r.
w czasie polskiego Okrągłego Stołu usłyszałem w NRD od jednego
z partyjnych notabli, że Polska się nie liczy, Gorbaczow padnie
i wszystko wróci „na swą socjalistyczną drogę”.
Ale to NRD, a potem i ZSRR ostatecznie padły w wyniku kry-
zysu gospodarczego w bloku radzieckim, reform pierestrojki,
porozumień rozbrojeniowych Gorbaczow-Reagan oraz jesie-
ni ludów w bloku radzieckim, rozpoczętej przez polski Okrą-
gły Stół. Wszystko układało się w całość: triumf Solidarności
w wyborach 4 czerwca, powołanie Tadeusza Mazowieckiego
na premiera, zmiany na Węgrzech i ostateczne otwarcie grani-
cy z Austrią 11 sierpnia (przy poufnym porozumieniu z Bonn),
które tysiącom Niemców z NRD utorowało drogę na Zachód.
Przez Budapeszt, a także przez ambasady Republiki Federalnej
w Pradze, Berlinie, Warszawie.
Po raz kolejny masowe ucieczki z NRD wstrząsnęły słabym
fundamentem tego państwa. Niespełna trzy miesiące przed
upadkiem muru berlińskiego rektor akademii nauk społecz-
nych przy KC SED postawił sprawę jasno: żadnych reform; NRD
ma tylko jedną rację bytu – jako antyfaszystowska, socjalistycz-
na alternatywa wobec RFN. Dla kapitalistycznej NRD w odróż-
nieniu od innych „bratnich krajów” nie ma żadnego miejsca.
Jednak zjednoczenie Niemiec nie było skutkiem chłodnych
kalkulacji w NRD, tylko przemian w bloku radzieckim i nie-
mieckiej ludowej rewolucji, kiedy to setki tysięcy ludzi wyszły
w Lipsku na ulice, mimo że władze groziły „chińskim rozwią-
zaniem” – masakrą jak na placu Tiananmen. Jednak czołgi nie
ruszyły, ani enerdowskie, ani radzieckie. Także gdy pod napo-
rem berlińczyków 9 listopada 1989 r. upadł mur berliński, czołgi
zostały w hangarach.
Bezpośredni impuls do zjednoczenia dał kanclerz Kohl,
ogłaszając 28 listopada w Bundestagu, bez konsultacji z so-
jusznikami i Gorbaczowem, 10-punktowy plan jednoczenia
obu państw niemieckich. Wiedział, że ma wsparcie prezydenta
­Reagana, który już wiosną sygnalizował ruch w kwestii nie-
mieckiej. Teraz lawina ruszyła. Dzięki zachodnim suflerom ha-
sło demonstrujących w NRD „To my jesteśmy narodem” zostało
zamienione na „My jesteśmy jednym narodem”. A po pierw-
szych (i jedynych) wolnych wyborach w NRD 18 marca 1990 r.
niekomunistyczny rząd koalicyjny rozpoczął negocjacje nie-
miecko-niemieckie nad traktatem zjednoczeniowym. Zarazem
w negocjacjach 2+4 (dwa państwa niemieckie i cztery mocar-
stwa: USA, Wielka Brytania, Francja i ZSRR) ustalono między-
narodowe umocowania zjednoczonych Niemiec.
Perspektywa powrotu na scenę jednego państwa niemiec-
kiego nie wszystkich na Zachodzie cieszyła. François Mit-
terrand przestał mieć zastrzeżenia, gdy Helmut Kohl zgodził się
na przyspieszenie wprowadzenia wspólnej waluty w UE (bez
unii politycznej). Z kolei Margaret Thatcher, trzymając za guzik
generała Jaruzelskiego, namawiała go na polskie weto w spra-
wie zjednoczenia, na co usłyszała elegancki wykręt, że coś ta-
kiego jest tylko w gestii mocarstwa. Zaś radziecka wierchuszka
jeszcze raz próbowała zagrać starą kartą, proponując neutrali-
zację Niemiec. A gdy usłyszeli, że przecież nikt lepiej nie utrzy-
ma nowej niemieckiej potęgi w ryzach niż silne powiązania
z Zachodem, starali się przynajmniej zapobiec rozszerzeniu
49
 [ Ś W I AT ]
NATO na teren byłej NRD (co o tyle zostało uwzględnio-
ne, że członkiem NATO stały się całe Niemcy, ale obiecano,
że w nowych landach nie będzie jednostek sprzymierzonych).
Po latach w Rosji Putina powtarzana będzie fake history, ja-
koby Amerykanie obiecywali Gorbaczowowi, że nie nastąpi
rozszerzenie NATO o kraje Układu Warszawskiego. Niczego
takiego nie było. W rozmowach 2+4 chodziło o Niemcy, a nie
o inne kraje członkowskie wciąż jeszcze istniejącego Ukła-
du Warszawskiego.
Zarówno w rozmowach 2+4, jak i negocjacjach niemiec-
ko-niemieckich NRD miała w ręku same blotki. Markus Meckel,
ostatni minister spraw zagranicznych NRD, socjaldemokrata
i były pastor, gorzko wzdycha w swych wspomnieniach „Ku
zmianie czasu” (2020), że wprawdzie wolno mu było uczestni-
czyć przy rozmowach 2+4, ale bez żadnego wpływu.
„Burzenie murów” , wystawa w niemieckim pawilonie
na Międzynarodowym Biennale Architektury w Wenecji, 2018 r.
Pucz Janajewa w Moskwie w 1991 r. przeciwko Gorbaczowowi
pokazał, że okno historii dla zjednoczenia Niemiec mogło się
szybko zamknąć... Stąd słuszny pośpiech w procesie scalania
obu państw, ale i traktatowe niedoróbki, które do dziś dają o so-
bie znać napięciami między starymi i wciąż nowymi landami.
W dniu formalnego zjednoczenia Niemiec, w słoneczną
środę 3 października 1990 r., Niemcy i ich sąsiedzi zastana-
wiali się, na ile są świadkami powtórki z historii (a jeśli, to któ-
rej), a na ile narodzin zupełnie nowych Niemiec. Spiesząc wtedy
spod Reichstagu, gdzie Niemcy na luzie oklaskiwali kanclerza
Kohla, Willy’ego Brandta, prezydenta von Weiz­s äckera i ich
gości, na uniwersytet, skąd my, sąsiedzi, mieliśmy przed ka-
merami dyskutować o przeszłości i przyszłości z niemieckimi
osobistościami ze Wschodu i Zachodu, natknąłem się na Unter
den Linden na Mariana Podkowińskiego. Urodził się w Wilnie
przed pierwszą wojną. Przedwojenny dziennikarz, w czasie
powstania warszawskiego był razem z moimi dwoma stryjami
w „Baszcie” na Mokotowie. Jesienią 1945 r. jako korespondent
PAP relacjonował proces norymberski, po czym przez 40 lat
tłumaczył w PRL zalety podziału Niemiec.
Teraz stał zamyślony niedaleko pomnika Fryderyka II, które-
go władze NRD jesienią 1980 r. przywróciły na dawne miejsce,
twarzą na wschód – jako przestrogę dla Solidarności. Dla wielu
© JAN BITTER
z jego pokolenia tego dnia było więcej przeszłości. Dla mnie
natomiast w debacie m.in. z Egonem Bahrem, architektem
Ostpolitik Brandta i  autorem formuł y „zmiana poprzez
50 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
zbliżenie”, chodziło raczej o przyszłość. Dlaczego, pytałem,
nie reagował pan w latach 1987/88 na publikowane w Polsce
i Niemczech europejskie koncepcje Solidarności? Bo to było
marzycielstwo. Ale jego połowa właśnie się spełniła – gorączko-
wałem się, teraz kolej na drugą połowę: włączenie wolnej Polski
do zachodnich struktur. Na co usłyszałem: znowu polskie ma-
rzycielstwo… Cóż, czasem marzenia się spełniają.
Jaki po 30 latach jest bilans zjednoczenia? Niemcy rzeczy-
wiście stały się największym europejskim mocarstwem gospo-
darczym. W krajach ościennych Niemiec – we Włoszech, Grecji,
Polsce – nieraz ukazywały się okładki tabloidów, na których
niemieckie osobistości ubierano w mundury SS i Wehrmach-
tu, a Republikę Federalną nazywano IV Rzeszą. U nas z kolei
przy każdym tarciu na linii Warszawa–Berlin pokazywana jest
żółta (bo tylko ostrzegawcza) kartka rosz-
czeń moralnych i materialnych, przy pomi-
janiu wkładu – także finansowego – zjed-
noczonych Niemiec w postawienie na nogi
polskiej gospodarki w latach 90. Nośna
formuła sprzed 30 lat – droga Polski do
Europy wiedzie przez Niemcy – została dziś
zastąpiona krętymi ścieżkami. Miała pro-
wadzić a to przez Włochy, a to przez Wielką
Brytanię, a to przez Węgry Orbána i miraże
międzywojennego Międzymorza „trzeciej
Europy”, przy wyraźnej awersji narodow-
ców do Brukseli jako „niemieckiej Europy”.
I do Niemiec, które – rzekomo – rozluźniają
powojenne więzi z Ameryką, a zacieśniają
z Rosją Putina rurą bałtycką niczym no-
wym paktem Ribbentrop-Mołotow.
Niemiecka przeszłość nie znika. Przy-
najmniej w politycznej propagandzie. Nie-
mniej, mimo wielu zaniedbań, niemieckie
przepracowywanie przeszłości musi być
uznane za wzorcowe, jak wyraźnie w od-
niesieniu do historii USA – kwestii Indian
i niewolnictwa – stwierdza w swej wnikliwej pracy „Uczyć się
od Niemców” Susan Nieman. Amerykańska Żydówka, która
na rodzinnym Południu USA jako biała czuje wstyd z powo-
du amerykańskiej przeszłości, natomiast w Berlinie – uzna-
nie dla Niemców z powodu ich krytycznego stosunku do wła-
snej przeszłości.
30 lat po zjednoczeniu i po 15 latach kanclerstwa Angeli Mer-
kel, po okresie pokoju i prosperity, nie tylko Niemcy, ale i cały
Zachód są na rozdrożu. Ameryka odsuwa się od Europy. Unia
Europejska zderza się z wielkimi wyzwaniami, które pandemia
tylko uwypukliła. W Niemczech po 11 latach Wielkiej Koalicji
doszły do głosu dwa ugrupowania – po prawej Alternatywa dla
Niemiec, po lewej Partia Lewicy – kwestionujące niejedno z wy-
pracowanych od 1949 r. essentials Republiki Federalnej. Mają
za sobą ponad jedną czwartą wyborców i wiele zrozumienia
dla Bismarcka i Rosji Putina.
Niemniej naszym młodym narodowcom, wpatrzonym wy-
łącznie w niemiecką przeszłość, należałoby wpisać do sztam-
bucha, że Polska ma dziś na Zachodzie do czynienia z zupełnie
innym sąsiadem niż ten, którego wyczytują z literatury wojen-
nej. Również dlatego, że kilka milionów obywateli republiki
ma tzw. tło migracyjne. Także oni mają wpływ na debatę, jakie
będą przyszłe Niemcy.
Gdy następcy pani kanclerz będą szkicować politykę Niemiec
na następne dekady, dobrze by było, aby Polacy razem z nimi,
a nie mimo nich, szkicowali plan przyszłej, wspólnej Europy.
ADAM KRZEMIŃSKI
 [ Ś W I AT ]

Alhambra – mauretańska twierdza w Grenadzie.

Olé Allah! ALEKSANDRA LIPCZAK Sewilli niemiecki podróżnik Hierony-

mus Münzer, oszołomiony odmienno-
ścią południowohiszpańskich miast
od reszty Europy. 781 – tyle lat liczyły
arabsko-islamskie rządy na Półwyspie
Hiszpanie – w odróżnieniu od wielu innych Iberyjskim, aż do upadku ostatniego
narodów – nie tyle rozliczają się ze swoją emiratu Grenady w 1492 r. 8 proc. – taki
mniej więcej odsetek słów w języku hisz-
„nieprawą” arabsko-muzułmańską przeszłością, pańskim ma arabskie pochodzenie.
Jedny m z  nich jest sł y nne „olé!”,
ile próbują ją oswoić. A nawet adaptować. w którym pobrzmiewają prawdopodob-
nie dawne echa zawołań wznoszonych

W
lipcu, po prawie 90 latach
jako muzeum, stambulska
Hagia Sophia – wcześniej
chrześcijańska katedra
– znów została meczetem.
W pierwszym uroczystym nabożeństwie
wziął udział Recep Tayyip Erdoğan. „Ha-
gia Sophia uwolniła się z kajdan. To było
największe marzenie naszej młodości”
– mówił prezydent Turcji. Problemem
podczas modłów okazały się jednak słyn-
ne bizantyńskie mozaiki. Białe, podłużne
płótna przypominające żagle przykryły
więc wizerunki Jezusa i Maryi.
Przypominały one, że historia budynku
wcale nie jest taka prosta, jak chciałby ją
© GETTY
spadek. Zdecydowanie łatwiej przykryć
jego niewygodną część, niż zmierzyć się
z jej potencjałem. Teraz, podobnie jak
Turcja, przekonuje się o tym Hiszpania,
gdzie od dawna trwa spór o to, jak trakto-
wać arabsko-islamskie dziedzictwo i czy
jest raczej swoje, czy obce.
Z  tej perspekty w y historia każde-
go europejskiego – i nie tylko – narodu
może się okazać kłopotliwa. Ale przy-
padek Hiszpanii jest jednak szczególny,
bo mieszkańcom tego kraju zdecydowa-
nie najtrudniej jest zignorować „obcy”
wpływ na własną historię i krajobraz. In-
tensywność orientalnych wpływów jest
tam, zwłaszcza na południu, uderzająca.
do Allaha. Federico Corriente, zmar-
ły w tym roku językoznawca i członek
Królewskiej Akademii Języka Hiszpań-
skiego, dowodził, że nawet uderzające
obcokrajowców hiszpańskie upodoba-
nie do bluźnierstw, na czele z popular-
nymi powiedzeniami „Sram na hostię”
i „Sram na Boga”, to spadek po zmusza-
nych do przyjmowania chrztu żydach
i muzułmanach.
Wyraźny maghrebsko-bliskowschod-
ni ślad odcisnął się też w  lubianej
na całym świecie hiszpańskiej kuchni:
to muzułmanie przywieźli na Półw y-
sep Iberyjski cytrusy, ryż, bakłażany,
soczewicę, słodycze na bazie mielo-

widzieć turecki przywódca. Złożone dzie- Miasto pełne monumenta et antiquita- nych ­m igdałów, a nawet słynne racu-
dzictwo to dziś wyjątkowo niebezpieczny tes Sarracenorum – pisał o XV-wiecznej chy churros.

P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020 51
 [ Ś W I AT ]
Najciekawiej jest chyba jednak w ar-
chitekturze. Średniowieczni muzułma-
nie zostawili po sobie nie tylko Wielki
Meczet w Kordobie i Alhambrę, ale tak-
że styl budowania i  dekorowania bu-
dynków, który o wiele wieków przetrwał
istnienie samego islamu na półwyspie
– wszedł w krew architektom i rzemieśl-
nikom niezwiązanym z kulturą islamu.
To orientalizujący styl mudéjar, a także
XIX-wieczny neomudéjar, za sprawą któ-
rego cała Hiszpania pełna jest dziś pa-
łaców, dworców, urzędów pocztowych
i placów korrid zdobionych mozaikami,
geometrycznymi dekoracjami i arabski-
mi (lub pseudoarabskimi) inskrypcjami.
Islamskich inspiracji można się nawet
dopatrzyć w poezji św. Jana od Krzyża
i św. Teresy z Ávila, którzy, opisując wła-
sne zmagania duchowe i drogę do Boga,
korzystali – świadomie lub nie – z obra-
zów i pojęć wypracowanych na gruncie
mistycznej poezji sufickiej, na czele z jej
podszytym erotyką językiem.
Ślady Al-Andalus, widoczne i oczy-
wiste, są jednak zarazem solą w oku
dla tych, którzy woleliby widzieć histo-
rię Hiszpanii, a co za tym idzie – Europy,
w czarno-białych barwach. Najbardziej
spektakularnym przykładem jest kon-
flikt, jaki od ponad dekady toczy się wo-
kół słynnego Meczetu-Katedry w Kordo-
bie, pod wieloma względami analogiczny
do kontrowersji wokół Hagii Sophii.
Budowę mecz et u w y pe ł n ionego
delirycznym lasem kolumn i czerwo-
no-białych łuków rozpoczął w VIII w.
Abd ar-Rahman I, pierwszy emir Al-An-
dalus. Następni władcy nie tylko powięk-
szali budynek i dodawali do niego kolejne
kolumny (dziś jest ich ponad osiemset),
ale też cyzelowali wnętrze, czyniąc z me-
czetu jeden z najbardziej spektakular-
nych obiektów islamskiej architektury
sakralnej na świecie. W połowie X w. kalif
Al-Hakam II sprowadził zresztą mozai-
karzy z Konstantynopola, aby udekoro-
wali tutejszy mihrab, czyli wnękę wska-
zującą kierunek Mekki.
Kiedy w XIII w. Kordoba wpadła w ręce
kast ylijskiego króla Ferdynanda III,
ten – podobnie jak osmański sułtan
Mehmed II z Hagią Sophią – przerobił
świątynię na potrzeby własnego wyzna-
nia. Jednak, podobnie jak w przypadku
stambulskiej świątyni Bożej Mądrości,
piękno meczetu podziałało na nowych
gospoda rz y on ieśm ielająco: żaden
z nich nie ważył się go przebudować, nie
mówiąc o zrównaniu z ziemią. Zmieniło
się to dopiero w XVI w., kiedy w środek
dawnego umajjadzkiego meczetu wsta-
wiono renesansową katedrę. Powstałą
w ten sposób hybrydę hiszpański król
52
Orientalne zdobienia w Alhambrze.
Karol V skomentował podobno słowa-
mi: „Zbudowaliście coś, co można po-
stawić gdziekolwiek, a zburzyliście coś
wyjątkowego”.
Dziś islamską przeszłość budynku
próbuje w ymazać Kościół. W  2014  r.,
najprawdopodobniej z  inicjaty w y bi-
skupa Kordoby, z Google Maps zniknęła
podwójna nazwa Meczet-Katedra, pozo-
stała tylko Katedra. W ulotkach wręcza-
nych zwiedzającym wkład wyznawców
Allaha w historię budynku został spro-
wadzony do „interwencji”, a na terenie
Meczetu-Katedry znalazła się archeolo-
giczna wystawa, która próbuje dowodzić,
że meczet powstał na gruzach dawnej
bazyliki, z czym nie zgadza się zresztą
większość archeologów.
Działania Kościoła nie pozostają jed-
nak bez odpowiedzi. W  Kordobie po-
wstał prężny społeczny ruch, który do-
maga się transparentnego zarządzania
budynkiem należącym do dziedzictwa
ludzkości. Aktywistom udało się dopro-
wadzić do przywrócenia dwuczłonowe-
go nazewnictwa i zmiany materiałów
informacyjnych, ale konflikt wokół bu-
dynku trwa.
Kontrowersje wokół Meczetu-Kate-
dry to jednak nie jedyne zarzewie
sporu o przeszłość Hiszpanii. Podob-
ne kontrowersje w y wołują obchody
święta La Toma de Granada w rocznicę
przejęcia Granady z rąk Nasrydów, ostat-
niej muzułmańskiej dynastii na Półwy-
spie Iberyjskim. Połączone z wojskową
procesją i uroczystą mszą w katedrze
święto upamiętnia symboliczny koniec
islamu na Półwyspie Iberyjskim i po-
czątek nowej, imperialnej ery w dzie-
jach Hiszpanii.
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
Wielu mieszkańców Grenady, wciąż
uczulonych na narodowo-katolicką pro-
pagandę z czasów generała Franco, ma
jednak wątpliwości, czy na pewno jest
co świętować. Powołują się na słowa Ga-
briela Garcii Lorki, który w ostatnim wy-
wiadzie przed śmiercią mówił o 1492 r.:
„Zniknęła godna podziwu cywilizacja
i jedyna w swoim rodzaju poezja, archi-
tektura i wyrafinowanie, które ustąpiły
miejsca miastu biednemu i tchórzow-
skiemu, zacofanej prowincji”.
W ten sposób nad ideologią i wielką
historią bierze górę lokalna solidarność
z dawnymi mieszkańcami miasta, któ-
rych domy, stare świątynie (przerobio-
ne na kościoły), a  nawet uniwersytet
i szczątki szpitala przetrwały w Grena-
dzie do dziś. Przeciwnicy La Tomy krzy-
czą pod ratuszem: „Nie byli Maurami,
tylko grenadyjczykami”. Zmuszeni siłą
do przyjęcia chrztu, a w końcu wygna-
ni z kraju, do dziś budzą coś w rodzaju
współczucia u współczesnych, podobnie
jak dosyć tragiczna postać ostatniego
emira Muhammada XII, zwanego Boab-
dilem, którego pomnik można znaleźć
na jednym z tamtejszych skwerów.
Innym niejednoznacznym przykładem
hiszpańskich tradycji są obchody znane
pod zbiorczą nazwą Moros y C ­ ristianos
– Maurowie i chrześcijanie. To zazwy-
czaj rekonstr ukcje loka lnych bitew
„z Maurem” albo parady, których uczest-
nicy przebierają się w rycerskie stroje
i orientalne szaty rodem z „Tysiąca i jed-
nej nocy”. Zyskujące w ostatnich latach
na popularności obchody, które odbywa-
ją się w różnych hiszpańskich miastach
i pueblos, są o tyle zastanawiające, że za-
wsze stoją za nimi triumfalne nastroje
zwycięzców, ale również coś na kształt

Deliryczne wnętrze Meczetu-Katedry w Kordobie.
tęsknoty i sympatii dla Maurów, których
postaci wypadają często bardziej pozy-
tywnie niż chrześcijanie.
W wielu innych miejscach na świecie
niewygodne rozdziały historii podda-
wane są logice wymazywania – patrz
historia orientalnej Rzeczpospolitej,
którą opowiedziała na nowo Olga Tokar-
czuk. Jednak w Hiszpanii spór między
„wymazywaczami” a „piewcami różno-
rodności” jest dość wyrównany.
Jego koleiny w yznaczyło w połowie
XX w. dwóch gigantów hiszpańskiej aka-
demii, badacz średniowiecznej literatury
Américo Castro i historyk Claudio Sán-
chez-Albornoz. Obaj zwolennicy repu-
bliki, zmuszeni do wyjazdu z Hiszpanii
w czasie wojny domowej, na emigracji
toczyli zażarty, wieloletni spór o to, czym
jest Hiszpania. Efektem skrzyżowania
chrześcijańsko-arabsko-żydowskich
wpływów – jak chciał ten pierwszy, czy
raczej rezultatem wielowiekowego sta-
wiania oporu Maurom, w czasie którego
hartował się hiszpański duch – jak uwa-
żał drugi?
Ten, anachroniczny już poniekąd,
spór o „esencję hiszpańskości”, będący
zresztą efektem szoku po wojnie do-
mowej i próbą znalezienia odpowiedzi
na pytanie o  głębokie przyczyny tra-
gedii, wyznaczył ramy dyskusji, które
obowiązują w  jakimś sensie do dziś.
Historycy bardziej z prawa piszą książ-
ki, w których dowodzą, że Al-Andalus
była raczej reżimem przypominającym
czasy apartheidu w RPA niż wielowyzna-
niową utopią, którą chcą w niej widzieć
wyznawcy mitu Andaluzji trzech kultur.
© GETTY (2)
Z ideą symbolicznej rekonkwisty flir-
tował wieloletni premier Hiszpanii José
María Aznar, który po zamachach w Ma-
drycie w 2004 r. żądał nawet od muzuł-
manów przeprosin za podbój Hiszpanii
w VIII w. Dziś postać św. Jakuba Pogrom-
cy Maurów przywołuje też chętnie skraj-
nie prawicowa partia Vox, której radni
doprowadzili na przykład do usunięcia
popiersia jednego z al-andaluzyjskich
kalifów z aragońskiego miasteczka Ca-
drete. Pomnik Abd ar-Rahmana III stał
tam, bo to właśnie za jego rządów pueblo
zaczęło się rozwijać. Ale ultraprawicowi
radni uznali, że na placu powinien raczej
stanąć monument, z którym „identyfiku-
ją się wszyscy mieszkańcy”.
W Hiszpanii ma się też dobrze nurt
myślenia, który dowartościowuje
to, co wyparte i nieobecne w wielkiej,
narodowej historii. Współczesna regio-
nalna tożsamość Andaluzji ufundowa-
na jest właśnie w dużej mierze na idei,
że Andaluzyjczycy, w domyśle: inaczej
niż reszta mieszkańców Hiszpanii, są
„Euroafrykanami i Euroorientalczyka-
mi”. Że to na pomieszaniu krwi, tradycji
i kultur opiera się wyjątkowa południo-
wohiszpańska tożsamość.
Tak uważał m.in. Blas Infante, żyjący
na przełomie XIX i XX w. myśliciel i poli-
tyk, uważany dziś za ojca współczesnej
Andaluzji i oficjalnie uhonorowany tym
tytułem przez andaluzyjski parlament.
Infante był jednym z twórców andalu-
cismo, andaluzyjskiego regionalizmu.
Przeciwstawiał pomieszanie i zmącenie
ideom czystości krwi, do których przy-
wiązany był, zwłaszcza w początkach
swojego istnienia, kataloński i baskij-
ski nacjonalizm.
Myśl Infante była szczególnie żywa
w latach 70., kiedy islamsko-arabskie
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
decorum stało się w Andaluzji odpowie-
dzią na katolicko-narodową homogeni-
zację Hiszpanii, prowadzoną przez kilka
dekad przez Franco. To wtedy, na kontr-
kulturowej fali, w Andaluzji karierę za-
częły robić zespoły rockowe o nazwach
takich, jak Califato Independiente (Nie-
zależny Kalifat), Mezquita (Meczet) czy
Imán (Imam), a ulubioną lekturą tam-
tejszych hipisów były przekłady al-an-
daluzyjskiej poezji. Jedna z organizacji
promujących idee andalucismo przyjęła
nawet nazwę Ligi Morysków (moryskami
nazywano w XVI i XVII w. muzułmanów
zmuszonych do przejścia na katolicyzm).
Islam okazał się wówczas formą oporu
wobec ujednoliconej opowieści o Hisz-
panii, a za historyczną fascynacją szła
często zmiana w yznania. Wiele z po-
wstałych wtedy wspólnot religijnych
istnieje zresztą do dziś, a Andaluzja jest
jednym z miejsc w Europie o najwyższej
liczbie konwertytów na islam per capita
w Europie.
Podpisując dekret o przywróceniu
Hagii Sophii statusu meczetu, prezy-
dent Erdoğan wezwał muzułmanów
do odnowienia islamu, „od Buchary
po Al-Andalus”. Jak widać, historyczne
związki islamu z  Andaluzją mają też
swoją ciemną stronę: południow y re-
gion to ulubiony kąsek wszelkiej maści
religijnych radykałów, od Osamy bin
Ladena po sympatyków tzw. Państwa
Islamskiego, którzy wzywają do jej od-
zyskania dla wiary. Podobne hasła dzia-
łają jak, nomen omen, płachta na byka
na obrońców kulturowej czystości Hisz-
panii, którzy w obliczu mniej lub bar-
dziej realnego zagrożenia jeszcze chęt-
niej sięgają do opowieści o rekonkwiście
i dawnych walkach.
Pośrodku są zwykli Hiszpanie i Hisz-
panki, którzy wydają się nieco bardziej
odporni na ksenofobiczną i islamofo-
biczną propagandę niż inni Europej-
czycy. Dowiodły tego najnowsze ogól-
noeuropejskie badania Pew Research
Center na temat stosunku do muzułma-
nów. Trzy czwarte Hiszpanów nie widzi
problemu w tym, żeby muzułmanin był
członkiem ich rodziny, co jest trzecim
najlepszym wynikiem po Szwecji i Nor-
wegii. Może to wpływ historii i geogra-
ficznej bliskości ze światem islamu.
A może społeczny zdrowy rozsądek. Ale
pod tym względem Hiszpania też pozo-
staje dziś wyjątkowa.
ALEKSANDRA LIPCZAK
Pod koniec sierpnia nakładem wydawnictwa Karakter
ukazała się książka Aleksandry Lipczak
„Lajla znaczy noc” o arabsko-muzułmańskiej
przeszłości Półwyspu Iberyjskiego.
53
 [ Ś W I AT ]
Demon z Zakarpacia
Odrzucony przez elity
artysta odpłaca im,
służąc władzy
– to właśnie historia
Attili Vidnyánszky’ego,
prawej ręki Orbána
do spraw teatrów.
DARIUSZ KAŁAN Z BUDAPESZTU
G
dyby był postacią ze sztuki
teatralnej, najbardziej pa­
sowałby do czwartego aktu
Szekspirowskiego „Makbeta”.
To wtedy król, po latach krwa­
wych rządów, osamotniony, na skraju
szaleństwa, słyszy od czarownic o swoim
zbliżającym się upadku. Przepowiednia
jest na tyle mglista, że Makbet nie wie,
kiedy i z której strony upadek nadejdzie.
A to tylko wzmacnia jego paranoję.
Tak przynajmniej widzi Attilę Vid­
nyánszkyego krytyczka teatralna Judit
Csáki. Inni, którzy się z nim zetknęli, mó­
wią o Vidnyánszkym z mieszaniną lęku
i niechęci – a czasem skrywanego podzi­
wu – jako o „papieżu”, „mesjaszu”, „demo­
nie”, „tytanie”. Jawi się on jako kapryśny,
nieprzewidywalny władca, który ruchem
kciuka decyduje o czyimś być albo nie być.
W ciągu ostatniej dekady ten 56-letni
reżyser stał się faktycznym komisarzem
premiera Viktora Orbána do spraw teatru.
Stoi na czele albo działa w zarządzie sze­
ściu różnych instytucji, w tym stołecznego
Teatru Narodowego, uniwersytetu w Ka­
posvárze oraz Węgierskiego Towarzystwa
Teatralnego, czyli stowarzyszenia twór­
ców, które ma wpływ na rozdział publicz­
nych grantów. Vidnyánszky spełnia zatem
artystyczne marzenia, daje pracę, narzu­
ca trendy, nadzoruje programy naucza­
nia, zapewnia polityczny parasol. Albo
go zabiera.
Krytycy mówią, że działa w tym samym
stylu, w jakim Fidesz, nacjonalistyczna
partia Orbána, przejmował instytucje
państwa. Czyli robiąc dwa kroki do przodu
i jeden do tyłu. Dziewięć lat temu pojawił
się na wydziale teatralnym uniwersytetu
w Kaposvárze na gościnnych wykładach.
54
Kiedy wyraził chęć zostania dyrektorem
wydziału, władze uniwersytetu wyrzu­
ciły dotychczasową szefową, czyli Judit
Csáki. Vidnyánszky nie miał tytułu na­
ukowego, więc wydział przekształcono
w instytut. Csáki, która dwa lata później
wygrała proces o bezprawne zwolnienie,
podejrzewa, że byli pracodawcy poszli mu
na rękę, licząc na frukty z politycznych
wpływów Vidnyánszkyego.
Zaprzedał duszę polityce
Ostatnio wszechmocny Vidnyánszky
napotkał jednak niespodziewany opór.
Latem próbował wykonać podobny ma­
newr na budapeszteńskim Uniwersytecie
Sztuki Teatralnej i Filmowej (SzFE), naj­
starszej i najbardziej prestiżowej uczel­
ni artystycznej na Węgrzech. Parlament
przegłosował ustawę, która przeniosła
prawa własności nad publicznym SzFE
na prywatną fundację, a rząd bez kon­
sultacji z władzami szkoły powołał pię­
cioosobową radę fundacji na czele z Vid­
nyánszkym. Pozostałymi członkami rady
są jego stronnicy z Teatru Narodowego
i  ludzie z  MOL, państwowego gigan­
ta energetycznego.
Tyle że studenci nie wpuścili rady
do SzFE. Od końca sierpnia okupują jej
budynek. Niemal stu protestujących
– po raz pierwszy przeciwko reżimowi wy­
stępuje pokolenie urodzone pod koniec
lat 90., czyli właściwie niepamiętające in­
nych rządów niż Orbána – wsparły gwiaz­
dy kina europejskiego i amerykańskiego.
Rozcapierzona dłoń z  napisem „FREE
SzFE” stała się symbolem oporu artystów
przeciwko zakusom polityków. Podobnie
jak biało-czerwone taśmy, którymi okle­
jone jest wejście do szkoły. Rutynowa,
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
sprawdzona wcześniej na siedmiu uczel­
niach próba prywatyzacji wymknęła się
spod kontroli i zmieniła w dramat, którego
finał trudno przewidzieć.
Właśnie dlatego Csáki sądzi, że Vid­
nyánszky gra w czwartym akcie „Makbe­
ta”. Jej zdaniem upadek tyrana już miga
na horyzoncie. – Ma przeciw sobie węgier-
skie i zagraniczne środowisko artystyczne.
Do robienia poważnego teatru nie wróci.
Jeśli sprawy zajdą za daleko, Orbán, który
ma na głowie pandemię i nie interesuje się
sztuką, poświęci go bez wahania. Przecież
nie wprowadzi policji do uniwersytetu.
Według Csáki Vidnyánszky to postać tra­
giczna. – Zaprzedał duszę polityce i płaci
za to cenę.
Albo z  powodu paniki, albo po to,
żeby jeszcze bardziej przypodobać się
Fideszowi, Vidnyánszky oskarża prote­
stujących o przyjmowanie pieniędzy od
George’a Sorosa. Nazywa ich bolszewic­
kimi terrorystami. Ale po drugiej stronie
stoją artyści – młodzi i bez politycznych
ambicji. Używanie wobec nich retoryki
służącej do mobilizacji wyborców prze­
ciwko opozycji albo Unii Europejskiej
może nie spodobać się partii. W ostat­
nich wyborach parlamentarnych wśród
osób do 30. roku życia zdobyła ona tylko
37 proc. głosów (w całym kraju 49 proc.).
– Sprawiał wrażenie obrażonego. Jakby-
śmy naszym protestem robili mu na złość
– wspomina niedawne spotkanie z Vid­
nyánszkym 23-letni student pedagogiki
teatralnej i szef samorządu studenckiego
SzFE Mihály Csernai. – Nie chcemy mie-
szać się do polityki. Właśnie o to w tym
wszystkim idzie! Zależy nam wyłącznie,
żeby ochronić niezależność szkoły.
Był uroczym chłopakiem
Społeczność uniwersytetu jest prze­
konana, że celem Vidnyánszkyego jest
narzucenie nacjonalistycznego progra­
mu nauczania i  wychowanie bliskich
Fideszowi kadr. W wywiadzie dla tele­
wizji ATV zasugerował, że SzFE powinna
bardziej koncentrować się na „narodzie,
ojczyźnie, chrześcijaństwie”. Przeciwnicy
wypominają, że ta recepta, zastosowana
w wielu przedstawieniach kierowanego
przezeń Teatru Narodowego, doprowa­
dziła do dramatycznego spadku licz­
by widzów.
A le n aw et op onenc i pr z y z n ają ,
© PAP/MTI, PAP/EPA
że kiedyś był utalentowanym reżyse­
rem i  sprawnym menedżerem. Uro­
dzony w Berehowie, czyli węgierskim
Beregszász – najważniejszym ośrodku
 Studenci Uniwersytetu Teatralnego i Filmowego (SzFE) protestujący przeciwko zmianom w zarządzie ich uczelni.
kultury węgierskiej na ukraińskim Za-
karpaciu – nie dostał od władz sowiec-
kich zgody na studiowanie w SzFE. Uczył
się w Użhorodzie i Kijowie. – Wniósł coś
nowego i interesującego do teatru węgier-
skiego, który jest oparty na słowie i szu-
kaniu prawd psychologicznych – mówi
mi reżyser Árpád Schilling, jeden z naj-
gorliwszych krytyków Vidnyánszkyego.
– Ze wschodu przywiózł mistycyzm, li-
ryzm, poezję.
Sam Vidnyánszky opowiadał wielo-
krotnie, że jako chłopak z prowincji był
sekowany przez „teatralną mafię” Bu-
dapesztu, która nie dopuszczała do gło-
su nikogo z zewnątrz. Odmówiono mu
prowadzenia zajęć na SzFE. Przegrał
też konkurs na dyrektora artystycznego
Teatru Narodowego, chociaż sam, bez
wsparcia władz, w trudnych warunkach
lokalowych, zorganizował ceniony teatr
w Berehowie. Pisarz i scenarzysta Gábor
Németh uważa, że Fidesz wykorzystał
frustrację Vidnyánszkyego. – Jego pry-
watna wojna stała się częścią systemu.
Z powodu flirtu z Fideszem niektórzy
widzą w nim współczesnego Hendrika
Höfgena, głównego bohatera powieści
Klausa Manna „Mefisto” z 1936 r., któ-
ra 45 lat później została przeniesiona
na ekran przez węgierskiego reżysera
Istvána Szabó. Höfgen był błyskotliwym
aktorem. Ale wiedziony ambicją, kom-
pleksami i pociągiem do przywilejów dał
się wciągnąć w politykę – i to w najgor-
szym możliwym miejscu i czasie. Stał się
marionetką w rękach nazistów.
Zdaniem László Upora, dramaturga
i prorektora SzFE ds. edukacji, porów-
nania do Höfgena albo Makbeta są nie-
uzasadnione. – Jest postacią mniejszego
formatu. Jego dramat polega na tym,
że gdyby został przy teatrze, dzięki swo-
jemu talentowi miałby znacznie większe
grono oddanych uczniów, naśladowców
i kolegów. Teraz prowokuje emocje nie
z powodu osiągnięć, a politycznych ko-
neksji. Jakieś 30 lat temu pracowali ra-
zem nad małą sztuką w Zalaegerszeg.
– Był uroczym chłopakiem i pomysłowym
twórcą – wspomina Upor.
Bez kultury
Węg iersk ie środow isko teat ra l ne
to dziś dwa wrogie obozy. Zabarykado-
wane jak budynek SzFE. Trudno im się
porozumieć nawet w  podstawow ych
kwestiach. Vidnyánszky mówi o dopusz-
czeniu do głosu artystów o wrażliwości
chrześcijańskiej i konserwatywnej po la-
tach dominacji liberałów. Druga strona
przekonuje, że nie ma sztuki liberalnej
i konserwatywnej, tylko dobra i zła. Wol-
na i zależna od polityków.
Obie strony zgadzają się w jednym:
za rządów Fideszu kultura została ściśle
powiązana z polityką. Ponad dwa lata
temu, niedługo po trzecim z rzędu zwy-
cięstwie wyborczym, Orbán powiedział
na corocznym spotkaniu z sympatykami
w rumuńskim Tusnádfürdő (Băile Tu-
şnad), że kolejne zadanie, przed którym
stoi jego partia, to „osadzić system poli-
tyczny w dziedzinie kultury”.
– Nie sądzę, żeby przedstawiciele Fide-
szu mówili artystom, o czym robić przed-
stawienia teatralne albo filmy – przyznaje
Ferenc Czinki, pisarz z Székesfehérváru
w środkowych Węgrzech. – Ale stworzono
taki klimat, że artyści sami zaczynają się
zastanawiać, co może sprawić przyjem-
ność liderom, a co nie.
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
Instytucje kultury na prowincji, w tym
teatry, Fidesz zaczął przejmować już
w  2006  r., czyli po wygraniu wyborów
samorządowych, kiedy w kraju rządzili
jeszcze socjaliści. Dwa lata później Vid-
nyánszky założył Węgierskie Towarzystwo
Teatralne, które przyjmowało dyrektorów
lokalnych teatrów bliskich Fideszowi.
Po przejęciu pełni władzy w 2010 r. wymie-
niono szefów teatrów w stolicy i zmienio-
no zasady ich finansowania. Zwiększono
też budżet centralny na kulturę, rekreację
i sport aż do 3,5 proc. PKB, co w 2017 r.
było najlepszym wynikiem w UE.
Pisarz Németh uważa, że to ruchy pozo-
rowane. Fideszowi wcale nie chodzi o te-
atr czy generalnie kulturę. Ale o władzę.
– U nas nie rozmawia się o estetyce, war-
tościach, pomysłach, a o pieniądzach. Ce-
lem jest centralizacja, podporządkowanie
instytucji, rozdział środków dla lojalnych
osób. W rządzie nie ma nawet minister-
stwa kultury. Rzeczywiście, kultura jest
częścią resortu zasobów ludzkich, molo-
chu, na którego czele stoi lekarz onkolog.
Podobnie jak w przypadku wielu in-
nych silnych osobowości dysponujących
dużą władzą, w  opowieściach o  Vid-
nyánszkym trudno do końca wskazać,
co jest prawdą, mitem, a co jest naznaczo-
ne osobistymi doświadczeniami rozmów-
cy. Jednak wraz z każdym kolejnym dniem
klinczu wokół SzFE coraz pewniejsze wy-
daje się, że ostatni akt będzie prosty: albo
wygra Vidnyánszky, albo studenci. Dopie-
ro wtedy okaże się, czy Vidnyánszky to po-
tężny demon. Czy… kolejny utalentowany
artysta wykorzystany przez polityków.
Attila Vidnyánszky nie odpowiedział
na prośbę o rozmowę.
55
 [ Ś W I AT ]

Milosz Vystrczil,
marszałek czeskiego
senatu, odwiedzając
Tajwan, za jednym
razem podzielił rodaków,
postawił się
komunistycznym
Chinom i zawstydził kilka
zachodnich mocarstw.

Podróż pod specjalnym

nadzorem
TOMASZ MAĆKOWIAK razem wziętych. Jeszcze nie wrócił, a jego starcia jest oczywisty: Tajwan zamiesz-
nazwisko powtarzali czołowi politycy kuje 23 mln ludzi, a sama wyspa, oddalo-
światowych potęg, od Pekinu po Waszyng- na o 160 km od Chin, jest o połowę mniej-

N
ajpopularniejsze słowo w taj-
wańskich mediach brzmi te-
raz tak, że mieszkańcy wyspy
nie są go w stanie wymówić.
„Vystrczil” –  to na z w isko
ma rsza łka czesk iego senatu, któr y
dzięki jednej podróży dyplomatycznej
przypomniał swoim rodakom i światu,
co to znaczy kraj Václava Havla.
Milosz Vystrczil na Tajwan poleciał
na początku września wbrew własnemu
rządowi, premierowi, prezydentowi i spo-
rej części opinii publicznej. Spędził tam
sześć dni. Podróżowało z nim kilkudzie-
sięciu czeskich polityków i biznesmenów.
W efekcie wywołał skandal dyplomatycz-
© EPA/PAP
ton i Berlin, a za nimi globalne media.
Poszło o to, że Vystrczil odważył się
właściwie na własną rękę zagrać na no-
sie Pekinowi. Tamtejsi komuniści trak-
tują demokratyczną Republikę Chińską
(oficjalna nazwa Tajwanu) jako część
własnego terytorium. Na skutek presji
Pekinu od początku lat 70. trwa proces
izolacji w yspiarskiej republiki – w tej
chwili oficjalnie uznaje ją tylko kilka
krajów na całym globie, przy czym naj-
ważniejszym z nich jest Watykan. Resz-
ta, w tym wielkie mocarstwa, przyjęły
do wiadomości wersję chińską.
Ostatnio Pekin – konsekwentnie bu-
dując własną potęgę – stopniuje presję
na w yspę. Jego przedstawiciele nie-
sza od Republiki Czeskiej. Chińczykom
jednak nikt otwarcie nie stawiał silniej-
szego oporu, bo świat już uznał, że kraj
ten kroczy wprost do globalnej domina-
cji. Prawdopodobnie stąd szok, a potem
wściekłość, jaką wywołał gest polityka
z niedużego, europejskiego kraju.
Vystrczil, lecąc na Tajwan, rozgrywał
jednocześnie swoją partię na lokal-
nym podwórku. W Czechach kwestia
stosunków z Chinami jest jedną z naj-
gorętszych spraw politycznych roztrzą-
sanych w mediach i jedną z głównych osi
sporu, który dzieli całe społeczeństwo.
Od lat opozycja krytykuje rządzących
krajem populistów za umizgi do Pekinu.

ny o rozmiarach znacznie przekraczają- dawno grozili nawet Tajwanowi mili- Prezydent Milosz Zeman wręcz obnosi
cych polityczną wagę Czech i Tajwanu tarną inwazją. Wynik ewentualnego się z dobrymi relacjami z Chinami.

56 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
 Odwiedzając komunistyczne mocar-
stwo parę lat temu, Zeman publicznie
głosił, że chce się tam nauczyć, jak do-
brze zarządzać krajem. Podczas rewizyty
chińskiego prezydenta Pragę wystrojono
czerwonymi flagami jak na wizytę Breż-
niewa w latach 70., a kolumnę jadących
z lotniska limuzyn pozdrawiały, macha-
jąc chorągiewkami, tłumy dzieci spędzo-
nych z publicznych szkół.
Ceremoniał próbowało zakłócić paru
demonstrantów związanych z chińską
antykomunistyczną diasporą w  Cze-
chach, ale w dziwnych okolicznościach
zostali spacyfikowani przez czeską poli-
cję oraz przez niezidentyfikowaną grup-
kę cywilów o azjatyckich rysach twarzy.
Prasa czeska podejrzewała wtedy, że pod
naciskiem Chin i przy wsparciu Zemana
władze czeskie zgodziły się, aby na ich
terytorium w czasie wizyty operowała
jakaś chińska jednostka specjalna.
Zeman wszystkie te gesty w yjaśnia
dbałością o chińskie inwestycje. Mimo
to niekończący się flirt wygląda na sojusz
ideologiczny, oparty na nieufności do Za-
chodu, niechęci do Ameryki i zwykłym
kunktatorstwie. Jedynym widocznym
śladem gospodarczej obecności chiń-
skiej w Czechach jest Slavia Praga – klub
piłkarski ze stuletnią tradycją, ale z potę-
gą zbudowaną w ostatnich latach za pie-
niądze chińskiej grupy inwestycyjnej.
Przed rokiem rządząca Pragą opozycja
doprowadziła do wypowiedzenia umo-
wy partnerskiej z Pekinem. Poszło – jakby
inaczej – o prawa człowieka, antykomu-
nizm i  Tajwan. Kiedy skandal jeszcze
trwał, Zeman w telewizyjnym wywiadzie
oznajmił, że z winy antychińskich władz
Pragi inwestorzy ograniczą finansowanie
Slavii. „A to jest najlepsza chińska inwe-
stycja w Czechach” – powiedział, nieświa-
domie kompromitując własną politykę.
Wspomnianą umowę Praga-Pekin podpi-
sywano kilka lat wcześniej w atmosferze
sukcesu. Inicjatorzy chwalili się, że w za-
mian praskie zoo ma na kilka lat dostać
z Chin prawdziwą pandę. Nie udało się.
Prezydent Zeman zatem flirtuje z Chi-
nami (ale też z Rosją) nie dla pienię-
dzy. W rzeczywistości jest to gra na re-
sentymentach czeskiego społeczeństwa
wobec własnej tradycji politycznej. Świat
kojarzy Czechosłowację i Czechy z Ak-
samitną Rewolucją i  uśmiechniętym
prezydentem Havlem – więźniem po-
litycznym, który do śmierci wierny był
wartościom demokracji i praw człowieka.
Ty mcza sem w  sa mych Czechach
od dawna spuścizna Havla jest przed-
miotem sporu. Jeśli ktoś wyobraża sobie,
że Czesi dziś wybraliby na prezydenta
kogoś podobnego do Havla, to powinien
porzucić złudzenia – Havel był wybiera-
ny na głowę państwa zawsze przez Zgro-
madzenie Narodowe. Jego duch nadal
unosi się nad krajem, ale chyba częściej
służy do straszenia.
Czesi od czasu, kiedy głosują w wybo-
rach powszechnych, wybierają populi-
stów, którzy demonstracyjnie odcinają
się od dziedzictwa Havla. Jeszcze za jego
życia polityczna konkurencja próbowała
przedstawiać go jako niepraktycznego,
naiwnego marzyciela, przeciwstawiając
jego idealizmowi rzekomy pragmatyzm
jego oponentów. Stał ym elementem
tej taktyki politycznej jest powtarza-
nie bardzo niekonkretnych wywodów
o tym, że zorientowana na obronę praw
człowieka polityka Havla kosztowała kraj
utratę wielkich rynków Rosji czy Chin.
Napięcie wokół uosabianych przez tę
postać wartości demokratycznych jest
osią większości sporów publicznych
w Czechach. I to chyba ważniejsze dla
zrozumienia konfliktu o wizytę na Taj-
wanie niż ilość inwestycji gospodar-
czych liczona w milionach dolarów.
Warto przypomnieć, że Havla po raz
pierwszy zaatakowano za „prowokowa-
nie” Chin już w 1990 r. Stało się to, kiedy
na Hrad zaproszono duchowego przy-
wódcę Tybetańczyków – Dalajlamę. To ta
wizyta przeszła do historii i dziś właściwie
symbolizuje zasadniczy podział w czeskim
społeczeństwie. Tym bardziej że przywód-
ca Tybetańczyków z Havlem się zaprzyjaź-
nił i przyjeżdżał potem do Pragi jeszcze
kilka razy, za każdym wzbudzając gwał-
towne protesty Chin, podkręcane przez
antyhavlowską opozycję.
Tajwan jest tylko kolejną odsłoną cią-
gnącego się międzyczeskiego sporu
o  Chiny. Na w yspę w ybierał się już
poprzedni marszałek senatu, Jaroslav
Kubera. Napotkał jednak potężny opór
i o swoją wizytę stoczył bój z Zemanem.
Ten regularnie organizuje spotkania
najwyższych urzędników państwowych
w celu koordynacji polityki zagranicznej.
I właśnie na takim rutynowym spotka-
niu Kubera został przez zebranych – pod
batutą prezydenta – zbesztany za plany
wizyty na Tajwanie.
Zajście znane jest z przecieków praso-
wych. Jeden z urzędników prezydenc-
kich miał demonstracyjnie rzucić na stół
list wysłany do kancelarii prezydenta
przez ambasadę Chińskiej Republiki
Ludowej. Ostrzegano w nim przed poli-
tycznymi i gospodarczymi konsekwen-
cjami odwiedzin w  Tajpej. Choć była
to bezczelna próba ingerencji obcego
państwa w wewnętrzne sprawy Czech,
prezydent kraju zachował się tak, jakby
to Pekin dyktował mu, co robić.
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
Rzecz rozegrała się na początku roku,
Kubera po spotkaniu był wstrząśnięty.
Kilka dni później pojawił się na oficjalnej
uroczystości w ambasadzie chińskiej.
I tam w pewnym momencie został sam
na około 20 minut z ambasadorem i tłu-
maczem. Dzień później z bólem w klat-
ce piersiowej odwieziono go do szpitala,
gdzie szybko zmarł. Sekcja zwłok wyka-
zała rozległy zawał serca wywołany sil-
nym stresem.
Sprawą Kubery i chińskich nacisków
od miesięcy zajmuje się komisja spraw
zagranicznych parlamentu, której ko-
lejne posiedzenia śledzone są z większą
uwagą niż odcinki seriali kryminalnych.
Jak dotąd wyciekło z niej podejrzenie,
że wspomniany list z chińskiej amba-
sady zamówił jeden ze współpracowni-
ków Zemana. Poprosił o jego napisanie
po to, aby wywrzeć większe wrażenie
na Kuberze.
Milosz Vystrczil jest więc nieodrod-
nym następcą Kubery. Planując po-
dróż na Tajwan, wysłuchiwał kolejnych
pohukiwań Zemana. Mimo to zdania nie
zmienił i prawdopodobnie wygrał wię-
cej, niż sam oczekiwał. Kiedy jeszcze był
w Tajpej, po Europie Zachodniej podró-
żował szef chińskiego MSZ Wang Yi. Po-
dróż Vystrczila nazwał wówczas „prze-
kroczeniem czerwonej linii” i oznajmił,
że czeski polityk za swój czyn zapłaci
wysoką cenę.
Podobne pogróżki z Pekinu płyną dość
często i reszta świata zwykle potulnie
milczy. Tym razem jednak Chińczycy
wyraźnie przeholowali, o czym przeko-
nał się osobiście Wang. W Berlinie stał
przed kamerami światowych telewizji
z wymuszonym uśmiechem i słuchał,
ja k gospodarz, szef niemieck iej dy-
plomacji Heike Maas, ostro krytykuje
jego przełożonych.
Niemiec oznajmił, że RFN stoi po stro-
nie sojuszniczej Republiki Czeskiej.
Wezwał do zakończenia represji wobec
mniejszości Ujgurów oraz zakończenia
nacisków na demokratyczny Hongkong.
Oznajmił też, że jego kraj popiera mię-
dzynarodowe śledztwo w sprawie wy-
buchu pandemii w chińskiej prowincji
Wuhan. Podobne stanowisko wkrótce
powtórzyła Francja oraz większość kra-
jów Unii Europejskiej.
Wygląda zatem na to, że Wang Yi tym
razem nie zdołał zastraszyć krytyków
chińskiego reżimu. Czescy analitycy
twierdzą, że w globalnej polityce może
to być znak wielkiej zmiany – pierwszy
raz od lat ktoś odważył się postawić
Pekinowi. A że zrobiły to małe Czechy,
powinno to dać do myślenia zachodnim
mocarstwom.  n
57
 [ NAUK A I CY WILIZACJA ]
© GETTY

Pandemia uderzyła w uczelnie wyższe, szczególnie anglosaskie, bo to one są

najbardziej uzależnione od studentów zagranicznych. Również tych z Polski.

Wszechnice się chwieją

P
AGNIESZKA KRZEMIŃSKA

rzylatywali co roku tłumnie z różnych zakątków
świata, by wejść w mury jednej z wymarzonych
uczelni i zacząć studia, które miały zapewnić
przyszłość. Na dziedzińcach kampusów od razu
rzucali się w oczy – rozglądali się niepewnie,
w rękach trzymali teczki z dokumentami, ten
i ów ciągnął za sobą walizkę i z obcym akcentem
pytał o drogę.
W tym roku wymuszone pandemią zamknięcie granic, kłopoty
z wizami i ograniczony dostęp do zajęć stacjonarnych spowo-
dowały, że szturm kandydatów na anglosaskie wszechnice jest
znacznie mniejszy. Nie chcą za te same pieniądze studiować­
online bez ruszania się z Pekinu, Seulu, Paryża czy Berlina. Dla nich
przyjazd do Berkeley, Yale, Princeton czy Cambridge albo Oks-
fordu był nie tylko możliwością uzyskania dyplomu szacownych
uczelni, ale też nawiązania zawodowych relacji i zakosztowania

58 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020

Bodleian Library, główna biblioteka
Uniwersytetu Oksfordzkiego, po blisko
półrocznej przerwie otworzy się
dla studentów i pracowników naukowych.
studenckiego życia w innym kraju. Dla płatnych amerykańskich,
australijskich, brytyjskich czy kanadyjskich szkół wyższych brak
zagranicznych studentów to spora strata finansowa, a nowa
sytuacja zachwiała systemem. Specjaliści wieszczą upadek części
z nich, ale mają też nadzieję, że kryzys zmusi do przeprowadzenia
długo oczekiwanych reform skostniałych uczelni.
Gdy kredyt gniecie
Anglosaskie szkolnictwo wyższe charakteryzuje się tym,
że ogromną rolę odgrywają, poza państwowymi uczelnia-
mi, prywatne college’e często o długich tradycjach, renomie
i zasługach dla nauki. Instytucje te mają elitarne korzenie
i studiowanie na nich zawsze słono kosztowało, dzięki cze-
mu budowały kampusy i biblioteki oraz gromadziły fundusze
na badania. Najlepszym przykładem takiej „fabryki wiedzy”,
z którą związanych było dotychczas aż 160 noblistów, jest od lat
zajmujący pierwsze miejsce we wszelkich rankingach Harvard.
Studia na nim zapewniają prestiż, ale też otwierają głowy i roz-
budzają zainteresowania, chociażby dlatego, że przez pierwsze
trzy semestry chodzi się na kursy z różnych dziedzin i dopiero
na drugim roku wybiera się kierunek. Ogromną wagę przykłada
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
się do kontaktów z wykładowcami i do życia akademickiego,
bo nawiązane znajomości procentują potem przez całe życie.
Absolwenci to zamożna elita (188 żyjących miliarderów), ło-
żąca krocie na swoją Alma Mater, co czyni ją najzamożniejszą
uczelnią świata. W 2019 r. aktywa Harvardu osiągnęły ponad
49 mld dol., a same zyski z inwestycji wyniosły 1,9 mld dol.
(co stanowi jedną trzecią łącznych nakładów na naukę i szkol-
nictwo wyższe przewidziane w naszym budżecie). Choć nie jest
to najdroższa uczelnia w USA (University of Chicago czy Yale
są droższe) – w tym roku czesne wynosi tam prawie 50 tys. dol.
rocznie, ale gdy doda się koszty utrzymania, to suma wzrasta
do ok. 72 tys. dol. (ponad 275 tys. zł rocznie).
Mimo to Harvard i inne prestiżowe uczelnie z pierwszej
dziesiątki listy szanghajskiej mogą przebierać w kandydatach.
Zamożni rodzice łożą bez zmrużenia okiem, a nawet – jeśli ich
dzieci nie spełniają warunków – gotowi są płacić ogromne ła-
pówki (aktorka Lori Loughlin, znana z serialu „Pełna chata”, za-
płaciła pół miliona dolarów za przyjęcie jej córek na University
of Southern California). Zdolni i gorzej sytuowani mogą starać
się o zniżki i stypendia, ale gros bierze kredyt.
I tu zaczyna się problem, bo nawet jeśli dyplom najlepszych
uczelni daje możliwość w miarę bezproblemowej spłaty za-
ciągniętego kredytu studenckiego, to z tych słabych już nie.
Prof. Radosław Rybkowski, amerykanista z Uniwersytetu Ja-
giellońskiego, podkreśla, że od drugiej wojny światowej w USA
stopniowo dochodziło do coraz większego rozjeżdżania się
kosztów, jakie studenci muszą ponosić za naukę, a ofertą uczel-
ni, bo nawet te bardzo słabe żądały za naukę bajońskich opłat.
– Według raportów Federal Reserve Bank of New York lawino-
wo rośnie zadłużenie z tytułu kredytów studenckich – w 2008 r.
wynosiło 632,8 mln dol. i stanowiło 4,93 proc. zadłużenia go-
spodarstw domowych, a w 2017 r. było to już 1357 mln dol.
i 14,47 proc. – mówi prof. Rybkowski. – Najbardziej niebezpiecz-
ne dla gospodarki jest to, że od 2015 r. rośnie grupa dłużników
mających powyżej 60 lat, czyli wiele tych kredytów – które nie
podlegają upadłości konsumenckiej – nigdy nie zostanie spła-
conych. Tylko patrzeć, jak ten system upadnie. Nic dziwnego,
że choć na całym świecie liczba studentów ostatnio stale rosła,
to wśród Amerykanów spadła od 2010 r. o 8 proc. Ratunkiem
stali się studenci z zagranicy.
Chińczyk nie przyjedzie
Temat jest na tyle poważny, że tygodnik „The Economist”
poświęcił mu okładkowy raport. Brak studentów i kryzys szkol-
nictwa wyższego sprawiły, że uczelnie, które dotąd rozszerzały
infrastrukturę, licząc na kolejne fale studentów, wstrzymały
wielomilionowe inwestycje. Na wielu z nich także zapowie-
dziano obniżki pensji, zwolnienia i likwidację kierunków.
Największe problemy czekają tych, których finanse zależały
od napływu studentów zagranicznych, głównie z Azji, a którzy
teraz, z powodu pandemii i ochłodzenia stosunków z Chinami,
nie mogą przyjechać. Z obliczeń wynika, że w 2019 r. na au-
stralijskich uczelniach zapewniali oni aż 25 proc. dochodu,
a w Wielkiej Brytanii ponad 30 proc.
– Amerykanie już kilka lat temu dostrzegali problem zbytnie-
go otwarcia na studentów z Azji, przyjmowanych ze względów
finansowych, na których najwięcej zresztą zarabiały uczelnie
publiczne – tłumaczy prof. Rybkowski. – Na stanowym uniwer-
sytecie w Berkeley Kalifornijczycy płacą najmniej, obywatele USA
od 75 do 100 proc. więcej niż mieszkańcy tego stanu, a studenci
z zagranicy nawet dwa razy więcej niż Amerykanie, czyli mniej
więcej tyle, ile w prywatnych kolegiach.
Podobnie jest w Australii, Kanadzie (za studia na McGill Uni-
versity w Montrealu obcokrajowiec płaci ponad 45,5 tys. dol. ka-
nadyjskich rocznie, a Kanadyjczyk 2,6 tys.) i Wielkiej Brytanii,
59
 [ NAUK A I CY WILIZACJA ]
gdzie państwo, aby zredukować wydatki na szkolnictwo wyż-
sze, też wprowadziło amerykański system kredytów studenckich.
A uczelnie maksymalnie podwyższyły czesne dla obcokrajow-
ców. Brexit i pandemia spowodowały ich odpływ, co wymu-
sza na brytyjskim szkolnictwie zmianę strategii, tym bardziej
że londyński Institute for Fiscal Studies zapowiada, iż w wyniku
pandemii zbankrutuje co najmniej 13 uniwersytetów. W USA
już zamknięto lub połączono 50 uczelni z ponad 4 tys., a pozo-
stałe muszą liczyć się ze stratami w sytuacji, gdy 4 na 10 ob-
cokrajowców odwołuje przyjazd na studia. W najbardziej uza-
leżnionej od nich Australii, gdzie liczba studenckich wniosków
wizowych spadła o jedną trzecią, mogą one wynieść nawet
4,6 mld dol. australijskich.
Uczelnie, które stają się bardziej zależne od państwa, nie
mają dobrej prasy. Zarzuca się im, że pobierane w nich wy-
kształcenie nie przekłada się na wzrost gospodarczy, a wiedza
absolwentów pozostawia wiele do życzenia. Donald Trump
idzie jeszcze dalej, stale atakując uniwersytety za ich „radykal-
ną lewicową indoktrynację”. Co prawda wprowadzono pakiety
pomocowe i planowane są reformy promujące przydatne dla
gospodarki kierunki (np. inżynierię i rolnictwo), jednak eks-
perci powątpiewają, czy coś to zmieni. – Według mnie padną
głównie średnie i solidne szkoły, a przetrwają najlepsi, którzy
specjalnie nie muszą martwić się o studentów, bo ci i tak do nich
przyjdą, oraz najgorsi, gdzie trafiają osoby chcące uzyskać dy-
plom bez większego wysiłku – przewiduje prof. Rybkowski.
Dyplom online
Pandemia spowodowała, że wszędzie studiuje się zdalnie.
Z danych zebranych przez College Crisis Initiative w Davidson
College wynika, że tylko 24 proc. amerykańskich uczelni będzie
prowadzić zajęcia stacjonarne przy zachowaniu reżimów sani-
tarnych, np. na kampusie uniwersytetu w Berkeley zamieszka
3200 z 40 tys. studentów, a na Harvard przyjedzie tylko 40 proc.
W USA robione są studentom na kampusach testy na Covid-19,
a w Anglii skrupulatnie przestrzega się social distancing.
Zajęcia online nie są czymś nowym, ale dopiero od pięciu
lat można dzięki nim uzyskiwać stopnie naukowe i dyplomy.
W USA w 2019 r. co siódmy student uczęszczał na takie kursy,
a na studiach podyplomowych stosunek ten wynosił 1 do 3.
Na razie nie ma wyjścia, więc mimo pewnych zastrzeżeń wiele
osób decyduje się na taką formę nauki. Ciekawe, że anglosaski
system, który w czasie ostatniej reformy nauki w Polsce stano-
wił wzorzec i punkt odniesienia, wcale nie jest tak doskonały
i w obliczu pandemii boryka się z podobnymi problemami jak
my – zbyt licznymi słabymi uczelniami, obniżeniem rangi tytułu
i niedopasowaniem nauczania do zmieniających się oczekiwań
rynku pracy.
U nas dyplom zagranicznej szkoły wyższej nadal robi wrażenie,
więc wielu marzy o studiach na jednej z nich. Wybierane są różne
kierunki, ale panują też różne mody – podczas gdy jeszcze pięć
lat temu najchętniej studiowano informatykę, biznes i medycy-
nę, ostatnio na topie jest inżynieria biomedyczna, fizjoterapia
i prawo. Od 2015 r. na zagraniczne uczelnie trafia ok. 48 tys. Po-
laków (z czego połowa to studenci polskich uczelni na czasowych
stypendiach, takich jak Erasmus). Ale coraz więcej z tych osób
wybiera nawet te najbardziej prestiżowe placówki (w tym roku
na Harvardzie jest 29 Polaków). Podczas gdy na naukę w USA
mogą sobie pozwolić nieliczni oraz mający różne stypendia dok-
toranci, w Wielkiej Brytanii przeważają studenci (na Oksfordzie
w 2019 r. było ich 124 wśród 167 Polaków). Nie dość, że jest bliżej
i czesne niższe (na większości uczelni rok kosztuje 44 tys. zł), to,
jako członkowie UE, mieliśmy prawo do kredytu studenckiego.
Wraz z brexitem ta możliwość się kończy, ale już teraz stu-
denci mogą uczestniczyć w zajęciach, nie ruszając się z Polski.
60 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
W ten sposób wprawdzie uzyska się dyplom, oszczędzając
na kosztach utrzymania, ale nie po to przecież wybiera się
studia zagraniczne, by siedzieć w domu. Wymuszone przez
pandemię nowe zasady studiowania najdotkliwiej odczują
pierwszoroczniacy. – University of Rochester, z którym jestem
związany, ściąga studentów na pierwszy semestr, bo jest to naj-
ważniejszy dla socjalizacji młodego człowieka okres, podczas
którego z ucznia staje się studentem. Później może już nabywać
wiedzę online – przekonuje prof. Rybkowski. U nas ze względu
na spóźnione matury trzeba było decyzje o wyjeździe na za-
graniczne studia podejmować niemal z dnia na dzień.
Studia na dystans
Nina Zmelonek-Mulligan, która zaczęła studia na historii
sztuki w University of St. Andrews, przyjechała do Szkocji, gdy
tylko dostała miejsce w akademiku. Jednak nie wszystko było
tam tak, jak opowiadała jej starsza siostra, która jest na III roku
prawa na University of Exeter. – Tydzień przed rozpoczęciem
zajęć zawsze organizowano dla pierwszoroczniaków mnóstwo
wydarzeń, czego teraz nie ma. Po przyjeździe przez pierwsze dwa
dni mogło się spotykać na kampusie maksymalnie osiem osób,
dwa dni później już tylko sześć. Raz, gdy schodziliśmy grupką
na plażę, policja pouczyła nas, że grupa jest za duża.
W St. Andrews, podobnie jak na Harvardzie, pierwsze dwa
lata to „otwieranie głowy”, więc Nina ma mnóstwo zajęć online
– wykładów oraz tutoriali, ale tylko jeden z nich jest „na żywo”.
Wykłady są zamieszczane na platformie uniwersytetu przysto-
sowanej do e-learningu, a zajęcia interaktywne prowadzone są
przez komunikator Microsoft Teams. – Aby móc w nich uczest-
niczyć, dostajemy login, hasło i maila, pozwalające brać udział
w zajęciach, na które jestem zapisana. Fajniej byłoby studiować
z ludźmi, bo trudno jest się skupić, siedząc w pokoju ze współ-
lokatorką, która uczy się czegoś zupełnie innego. Nawet trudno
nam w ciągu dnia swobodnie porozmawiać, bo zajęcia mamy
w innych godzinach.
Joanna Startek, która rozpoczęła psychologię na Anglia Ru-
skin University w Cambridge, zdecydowała się zostać w War-
szawie, bo zbyt późno dowiedziała się o przyjęciu na studia i nie
zdążyła nic przygotować. Gdy okazało się, że wszystkie zajęcia
może mieć online, postanowiła pierwszy semestr robić zdalnie.
– Należę do wyjątków, gdyż większość osób, z którymi miałam
kontakt, jest w Cambridge. Lubię poznawać ludzi, ale mam na-
dzieję nadrobić to w przyszłym semestrze, a na razie zapisałam
się do grupy Polaków z mojej uczelni. Po pierwszych zajęciach od-
noszę wrażenie, że nauczyciele są pomocni, choć zdziwiło mnie,
jak mało jest wykładów i że tak duży nacisk kładzie się na naukę
indywidualną. Musiałam się też przyzwyczaić do nowej aplika-
cji, nauczyć poruszać po platformie uniwersyteckiej i korzystać
z Teams’ów, bo w Polsce o wiele częściej używaliśmy Zooma.
Na uczelniach panuje dowolność w wyborze platformy do pro-
wadzenia zajęć online. Często decyzja należy do wykładowców,
z których wielu nie lubi tej formy nauczania, bo jest ona bardziej
angażująca i męcząca. – Zdecydowanie wolę bezpośredni kontakt
ze studentami – przyznaje prof. Magdalena Żernicka-Goetz, em-
briolożka z Cambridge i California Institute of Technology, nie
ona jedyna, wiele uczelni wraca do tradycyjnej formy nauczania
przy zachowaniu zasad dystansowania społecznego. – Z wyjąt-
kiem wykładów prowadzimy zajęcia face-to-face, choć w maskach
i w odległości dwóch metrów, co oznacza, że trudno jest znaleźć
salę na więcej niż 25 osób, ale też u nas tak licznych grup nie
ma – tłumaczy prof. Marek Jankowiak, bizantynista z Oksfordu.
– W razie konieczności izolacji prowadzącego albo grupy studen-
tów przejdziemy na zajęcia online, ale porównując z poprzednim
semestrem, który był prowadzony w całości ­online, ten model „hy-
brydowy” nie wygląda tak strasznie. Nauczanie wirtualne wcale
nie jest tańsze (jedną z nielicznych uczelni, która zdecydowała
się na 20-proc. rabat czesnego na czas pandemii, jest University
of Adelaide w Australii), bo władze uniwersytetów twierdzą, że wy-
kształcenie, które studenci otrzymają online, jest tak samo dobre.
Gdyby dziś prof. Rybkowski miał rekomendować komuś stu-
dia na jakiejś anglosaskiej uczelni, to wskazałby na Kanadę.
– Tam jest najnormalniej, ale moją córkę namawiałem na studia
na jakimś uniwersytecie europejskim, np. w Szwecji, gdzie zaję-
cia są po angielsku, a poziom wysoki. Podobną decyzję podjęło
już wcześniej wielu Polaków, którzy wybrali studia angloję-
zyczne na publicznych uczelniach w krajach skandynawskich,
w Holandii czy w Niemczech. Być może teraz zainteresowanie
nimi wzrośnie.
Czekanie na konsekwencje
Niestety, z tego kurczącego się tortu, jakim jest edukacja
wyższa, chcą uszczknąć jeszcze jedni gracze: giganci tech-
nologiczno-informatyczni, tacy jak Google, którzy proponują
kursy ­online, niekończące się co prawda jeszcze dyplomem,
ale za to obietnicą uzyskania w krótkim czasie kompetencji
i zatrudnienia. – Te argumenty trafiają do młodych, a przy de-
waluacji dyplomów i kryzysie pandemicznym mogą być jeszcze
bardziej przekonujące. Choć są zwodnicze, bo rynek jest labilny
i z pracy można być wyrzuconym z dnia na dzień. A wtedy zostaje
się bez tytułu, szerokich horyzontów i elastyczności, które zdoby-
wa się nie na kursach zawodowych, tylko na studiach – przeko-
nuje dr Roland Zarzycki, prorektor w Collegium Civitas.
W 1852 r. John Henry Newman, filozof, kardynał katolicki
i oksfordczyk, pisał w „The Idea of a University”, że jeśli młodzi
ludzie „swobodnie ze sobą obcują, można być pewnym, że będą
się uczyć jedni od drugich, nawet jeżeliby nie było nikogo, kto
ma ich nauczać; rozmowa wszystkich jest serią wykładów dla
każdego z osobna, zdobywają nowe idee i poglądy”. Czy takie
życie kolegialne da się zastąpić przez kontakt wirtualny?
Z pewnością młodzież ma o wiele większą łatwość w odnajdo-
waniu się w tym świecie, ale długofalowe konsekwencje zamknię-
cia uniwersytetów i przejście na nauczanie online poznamy
w przyszłości. – Kształcenie to nie tylko wiedza, lecz także kom-
petencje społeczne, a tych w trybie online się nie nauczy – prze-
konuje dr Maciej Ulita z Uniwersytetu Rzeszowskiego. A dr Za-
rzycki dodaje: – Młodym ludziom odpowiada e-learning, bo jest
wygodny, daje anonimowość, zwalnia z części odpowiedzialności
i bezpośredniego kontaktu z drugim człowiekiem. Dlatego dobrym
pomysłem jest takie nauczanie, w którym zajęcia prowadzone są
tradycyjnie w sali, ale dzięki dostępnej technologii jednocześnie
zdalnie, i to student wybiera formę, która bardziej mu pasuje.
Na razie uczelnie na całym świecie liczą straty, starają się
odnaleźć i przetrwać w nowej sytuacji, ale najbliższy rok będzie
dla nich sprawdzianem, a być może odmieni losy wielu z nich.
Pandemia może spowodować, że zwiększy się zainteresowanie
studiami niepłatnymi. Uczelnie prywatne nie za bardzo mogą
liczyć na wsparcie państw, bo rządy mają zbyt dużo innych
problemów, by pochylać się akurat nad szkołami wyższymi.
Być może wiele mających długie tradycje schowa dumę do kie-
szeni, ugnie się pod naporem zmian i dostosuje do nowych
warunków.
Już dziś studiowanie bez komputera i łącza internetowego
nie jest możliwe, a zdalne nauczanie prawdopodobnie będzie
w ogóle dominować w przyszłości. Pytanie, czy dostęp do sta-
cjonarnej nauki dobrej jakości znów nie stanie się wyłącznym
przywilejem zamożnych elit.
AGNIESZKA KRZEMIŃSKA
REKLAMA
 [ NAUK A I CY WILIZACJA ]
Niewidzialne niebo
Co odkryła najnowsza kosmiczna misja,
która robi rentgenowskie zdjęcia wszechświata?
MICHAŁ RÓŻYCZKA
K
osmos zalewa nas mieszaniną
fal elektromagnetycznych naj-
różniejszej długości, z  której
nasze oczy, dostosowane przez
ewolucję do światła słonecz-
nego, wyłapują jedynie wąskie pasmo
widzialne. Jak bardzo jesteśmy tym ogra-
niczeni, przekonaliśmy się w drugiej poło-
wie XX w., gdy nauczyliśmy się podglądać
wszechświat w każdym zakresie widmo-
wym – od fal radiowych aż po promienie
rentgenowskie i zabójcze dla organizmów
promienie gamma.
Pogłębiony przegląd
Dzięki astronomii rentgenowskiej
i gamma uzyskaliśmy wgląd w niezwykłe
procesy toczące się w obecności potęż-
nych pól grawitacyjnych i  magnetycz-
nych, ultraszybkich fal uderzeniowych,
temperatur mierzonych w  miliardach
stopni i cząstek elementarnych rozpę-
dzonych prawie do prędkości światła.
Fotony wytwarzane w  tych procesach
mają energię do stu bilionów (1014) razy
większą od energii fotonów światła wi-
dzialnego. Gdyby bez przeszkód docierały
do powierzchni Ziemi, losy życia na naszej
planecie prawdopodobnie potoczyłyby
się zupełnie inaczej. Ziemska biosfera
mogłaby składać się wyłącznie z mikro-
organizmów, a być może w ogóle by jej
nie było.
Szczęśliwie dla życia, a pechowo dla
astronomów nasza atmosfera całkowicie
pochłania wszystko, co na skali energii
fotonów plasuje się powyżej UVB, czyli
tego rodzaju promieniowania ultrafio-
letowego, który umożliwia produkcję
witaminy D w komórkach skóry, ale jed-
nocześnie bywa przyczyną poparzeń sło-
necznych, a nawet nowotworów. Ktoś, kto
chce obserwować w zakresie UVC (daleki
ultrafiolet), rentgenowskim lub gamma,
nie ma wyjścia: musi umieścić teleskop
w przestrzeni kosmicznej.
Najnowsza z kilkudziesięciu misji nasta-
wionych na takie obserwacje rozpoczęła
się w lipcu 2019 r. Z kosmodromu Bajkonur
w Kazachstanie wystartowała wtedy rakieta
Proton-M z niemiecko-rosyjskim satelitą
wyposażonym w przyrząd o wdzięcznej
62
nazwie eROSITA (jest to akronim od exten-
ted ROentgen Survey with an Imaging Te-
lescope Array, co w przybliżeniu oznacza
„pogłębiony przegląd rentgenowski za po-
mocą matrycy teleskopów obrazujących”).
Można bez żadnej przesady powiedzieć,
że był to bardzo ważny moment w dzie-
jach astronomii nie tylko rentgenowskiej,
lecz astronomii w ogóle. Skonstruowana
w Niemczech eROSITA bez przerwy skanu-
je niebo, pokrywając je w całości w ciągu
sześciu miesięcy.
Plonem pierwszego takiego skanu (do-
celowo ma ich być osiem) jest zreprodu-
kowana obok mapa, powstała ze złożenia
obrazów wytworzonych przez fotony
rentgenowskie o niskiej, średniej i wyso-
kiej energii, którym przypisano odpowied-
nio kolory czerwony, zielony i niebieski.
Czerwień sygnalizuje zatem stosunkowo
niskie temperatury, małe prędkości i słabe
pola; błękit – wysokie temperatury, duże
prędkości i silne pola.
Kosmiczny kanibalizm
Mapa została zorientowana w taki spo-
sób, że jej środek leży w gwiazdozbiorze
Strzelca, a równik biegnie wzdłuż Drogi
Mlecznej. Ciemne smugi i plamy zgro-
madzone przy równiku to gęste obłoki
międzygwiazdowe, przez które przedo-
stają się jedynie fotony o  największej
energii. W pobliżu środka mapy na ich
tle widać drobne błękitnobiałe „plamki”.
Są to tzw. układy rentgenowskie – specy-
ficzne pary obiektów złożone ze zwykłej
gwiazdy i okrążanego przez nią źródła
bardzo silnego pola grawitacyjnego.
Źródłem tym jest najczęściej gwiazda
neutronowa, czyli wypalony gwiazdowy
rdzeń o masie zbliżonej do masy Słońca,
który został ściśnięty przez własną siłę
ciążenia do rozmiarów 20-kilometro-
wej asteroidy.
Patrząc na taki układ, jesteśmy świad-
kami kosmicznego kanibalizmu: oto
gwiazda neutronowa wysysa swą gra-
witacją materię z towarzysza i ściąga ją
na siebie, gwałtownie ją przy tym mie-
szając i rozgrzewając. Zmaltretowana
materia nie ma wyboru – musi emitować
intensywne promieniowanie rentgenow-
skie. Biały obiekt oznaczony na mapie
numerem 1 to leżący stosunkowo blisko
nas układ rentgenowski Sco X-1, czyli
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
2
3
źródło rentgenowskie nr 1 w gwiazdo-
zbiorze Skorpiona (łac. Scorpius).
Jego imponujące rozmiary są złudze-
niem wywołanym przez efekt analogicz-
ny do prześwietlenia w fotografii optycz-
nej. W  rzeczywistości nie jest większy
od innych układów rentgenowskich, a tyl-
ko znacznie od nich jaśniejszy. Gwieździe
neutronowej towarzyszy tu zwykła gwiaz-
da o połowę mniejsza od Słońca.
W niektórych układach rentgenowskich
miejsce gwiazdy neutronowej zajmuje
czarna dziura o  masie od kilku do kil-
kunastu razy większej od masy Słońca.
Najlepiej zbadanym z nich jest Cyg X-1
(błękitny obiekt nr 2 na mapie), czyli źró-
dło rentgenowskie nr 1 w gwiazdozbiorze
Łabędzia (łac. Cygnus). W tym przypadku
czarnej dziurze towarzyszy gwiazdowy
olbrzym 300 tys. razy jaśniejszy od Słoń-
ca, który świeci z taką mocą, że stopnio-
wo sam siebie rozdmuchuje ciśnieniem
własnego promieniowania. Część traco-
nej przez niego materii jest grawitacyjnie
wyłapywana przez czarną dziurę, ściągana
ku niej, rozgrzewana i zmuszana do emi-
sji rentgenowskiej.
Pomarańczowobiał y obiek t nr  3
to nazywana Pętlą Łabędzia pozostałość
po wybuchu supernowej, czyli kosmicz-
ny odpowiednik „atomowego grzyba”.
Eksplozja miała miejsce ponad 20 tys.
lat temu w odległości 2500 lat świetlnych
od Słońca. Pętla ma dziś średnicę 130 lat
świetlnych i nadal rośnie – jej zewnętrz-
ną granicą jest potężna fala uderzeniowa
 5
6 (ang. Active Galactic Nucleus); zastępowa-
1 nanie większej skali niż w układach rent-
rozprzestrzeniająca się z prędkością po-
nad 100 km/s. We wnętrzu Pętli utrzymuje
się temperatura ok. 3 mln stopni, przy któ-
rej materia emituje miękkie (niskoenerge-
tyczne) promieniowanie rentgenowskie.
Zgodnie z teorią rdzeń wybuchającej
gwiazdy powinien był przekształcić się
w gwiazdę neutronową lub czarną dziu-
rę. Poszukiwania takiego obiektu okazały
się jednak bezowocne, więc nie znamy
szczegółów wybuchu. Wiadomo tylko,
że miał moc 500 kwadrylionów (5×1026)
najpotężniejszych bomb termojądro-
wych, jakie kiedykolwiek eksplodowały
na Ziemi (Słońce wyświeca tyle energii
w ciągu 8 mld lat).
Obiekt nr 4 tworzą pozostałości po
trzech innych supernowych, rozmiesz-
czone w przestrzeni w taki sposób, że z na-
szej perspektywy nakładają się na siebie
(miejsca eksplozji są odległe od Słońca
o 800, 2200 i 6500 lat świetlnych). Tutaj
nic już nie zgrzyta na styku teorii z ob-
serwacjami – każda pozostałość zawiera
gwiazdę neutronową. Dwie z tych gwiazd
są widoczne na powiększonym fragmen-
cie mapy jako niebieskie kropki. Obiekty
te emitują fotony o stosunkowo wysokiej
energii; robią to jednak z zupełnie innych
powodów niż ich kuzynki w  układach
rentgenowskich. Są samotne (jeżeli mają
jakichś nieodkrytych towarzyszy, to na tak
dalekich orbitach, że jakikolwiek przepływ
materii jest niemożliwy), a za ich emisję
rentgenowską odpowiadają skomplikowa-
ne oddziaływania między ultraszybkimi
polu grawitacyjnym. Pełna nazwa takiego
obiektu brzmi „aktywne jądro galaktyki”
na jest jednak powszechnie przez akro-
nim AGN. Mechanizmy odpowiedzialne
za emisję energii działają tu w nieporów-
genowskich. Najjaśniejsze AGN-y to praw-
dziwe „latarnie kosmiczne”, które można
© JEREMY SANDERS, HERMAN BRUNNER, ESASS, EUGENE CHURAZOW, MARAT GILFANOV
dostrzec z bardzo daleka (fotony wyemito-
wane przez najdalszy z zaobserwowanych
przez eROSITĘ obiektów tego typu wędro-
wały do nas przez prawie 13 mld lat).
Rozmyte obiekty nr  5 i  6 w  pobliżu
północnego bieguna mapy to wielkie
gromady galaktyk Virgo i Coma, odległe
4
od nas odpowiednio o 54 mln i 340 mln lat
świetlnych. Każda z nich składa się z ponad
tysiąca galaktyk. Rozciągła emisja rentge-
nowska pochodzi jednak nie od znajdują-
cych się w tych galaktykach AGN-ów, lecz
od rozrzedzonego gazu o temperaturze kil-
kudziesięciu milionów stopni, który został
uwięziony w polu grawitacyjnym gromady.
Taki ośrodek wypełnia każdą dużą groma-
dę, umożliwiając jej identyfikację bez prze-
prowadzania czasochłonnych i nie zawsze
dających się jednoznacznie zinterpretować
obserwacji optycznych.
cząstkami elementarnymi i potężnymi Misja eROSITA znalazła już około 20 tys.
polami magnetycznymi, typowo bilion gromad, a  po wykorzystaniu danych
(1012) razy silniejszymi od ziemskiego. z wszystkich ośmiu skanów nieba licz-
ba ta powinna wzrosnąć do co najmniej
Lokalny Bąbel 100 tys. Dysponując takim materiałem,
Nasz układ planetarny znajduje się we będzie można odtworzyć historię formo-
wnętrzu nazywanej Lokalnym Bąblem wania się gromad, której przebieg zale-
(ang. Local Bubble) pozostałości po serii ży od rozpowszechnienia i właściwości
supernowych, które wybuchły kilka milio- dwóch najbardziej tajemniczych skład-
nów lat temu. Ta przypominająca klepsy- ników wszechświata: ciemnej materii
drę struktura ma średnicę 300 lat świetl- (niedających się zidentyfikować źródeł
nych i jest wypełniona rzadkim gazem grawitacji) i ciemnej energii (czynnika
o temperaturze ponad miliona stopni. przyspieszającego kosmiczną ekspansję).
Pochodzące od niego miękkie fotony rent- Skatalogowanie dalekich gromad ga-
genowskie docierają do nas ze wszystkich laktyk jest głównym celem misji. eROSITA
kierunków, czyli z całego nieba, czemu działa bezbłędnie i nic nie wskazuje na to,
w konwencji mapy odpowiada wszech- by miała zawieść. Ale nawet gdyby zawio-
obecne czerwonawe tło. Lokalny Bąbel dła i stracilibyśmy szansę dowiedzenia się
nie jest unikatem – do seryjnego wybuchu czegoś istotnego o ciemnej materii i ciem-
supernowych doszło też prawdopodobnie nej energii, zostanie z nami sporządzony
w odległości 500 lat świetlnych od Słoń- przez nią portret wszechświata niezwykle
ca w kierunku gwiazdozbioru Skorpiona. burzliwego, który w każdej skali, od gwiazd
Pozostałością po nim mogą być żółte pół- do gromad galaktyk, chaotycznie zmierza
kule wyrastające ze środka ciemnego pasa od jednej katastrofy do drugiej.
obłoków (niemal kompletna górna oraz Skądinąd wiemy, że ten sam wszech-
wyraźnie mniejsza i w znacznym stopniu świat przez miliardy lat cierpliwie budo-
niekompletna dolna). wał coraz bardziej skomplikowane związki
Uważnie przyjrzawszy się czerwona- chemiczne, by w końcu przekroczyć gra-
wej poświacie Lokalnego Bąbla, można nicę między chemią i biologią. eROSITA
na jej tle dostrzec liczne białe punkciki. umieszcza tę biologię, a wraz z nią i nas
Każdy z nich to tkwiąca w centrum dale- samych, w  kontekście, który dobitnie
kiej galaktyki czarna dziura o masie się- ilustruje kruchość życia, także tego in-
gającej miliardów mas Słońca, na którą teligentnego. Świadomość tej kruchości
opada materia pochodząca częściowo powinna skłonić nas, Ziemian, do reflek-
z  ośrodka międzygwiazdowego, a  czę- sji nad sposobem, w jaki traktujemy naszą
ściowo z gwiazd rozrywanych w silnym planetę i siebie nawzajem. n
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020 63
 [ HISTORIA ]

Trzy legendy
Jakuba Szeli
Morderca, ludowy heros, narodowy
bohater? Wszystko zależy od tego,
kto go opisuje.

J
RYSZARD JAMKA

akub Szela patronuje współcześnie najpew-

niej tylko jednej ulicy w Polsce, znajdującej
się we wsi Solarnia koło Kuźni Raciborskiej.
Do 2014 r. jego imię nosił także dawny plac
Hohenzollernów we Wrocławiu, lecz, co cie-
kawe, w wyniku interwencji zamiejscowego,
krakowskiego „Dziennika Polskiego” kłopo-
tliwą nazwę usunięto. W okresie transformacji
tabliczki uliczne upamiętniające Szelę zlikwidowano również
w Olkuszu i w Zielonej Górze.
Działania te nie należały do trudnych ani skomplikowanych
organizacyjnie. Miejsc upamiętniających Szelę w okresie PRL
było tyle, ile palców u jednej dłoni, a on sam po 1989 r. pozo-
stawał zapomniany.
Stan ten wynikał z kilku przyczyn. Przede wszystkim z po-
rażki komunistycznych ideologów, którym w latach 1948–56 nie
udało się trwale postawić na cokole „małego galicyjskiego Pu-
gaczowa”. Na sztandary chcieli wziąć postać silnie polaryzu-
jącą społeczeństwo polskie już od 1846 r. (czyli daty wybuchu
rabacji), owianą dwiema silnymi i przeciwstawnymi sobie le-
gendami: czarną i białą.

Co wiemy o Szeli?
Choć w połowie XIX w. Jakub Szela był na ustach niemal całej
Europy, a to za sprawą relacjonujących bunt chłopski w Galicji
gazet francuskich, austriackich i przede wszystkim niemiec-
kich, o nim samym wiemy mało. Urodził się w 1787 r. w Smarzo-
wej (dzisiejszej Smarżowej) koło Tarnowa, należącej od 1804 r.
do rodziny Boguszów, właścicieli pięciu wsi. Pochodził z rodzi-
ny średniozamożnych zagrodników z przypisaną dwudniową
pańszczyzną (pieszą), która miała stać się kością niezgody po-
między nim a jego panem. W lutym 1846 r., w związku z fatal-
ną sytuacją materialną na wsi oraz niepokojami wywołanymi
przygotowaniami szlachty do powstania krakowskiego, Jakub
pociągnął swoich sąsiadów na rodową siedzibę Boguszów, pod-
żegając do plądrowania, niszczenia oraz mordowania. Poza
cyrkułem tarnowskim podobne wystąpienia chłopów miały
miejsce także w Bocheńskiem, Wadowickiem, Sądeckiem, Sa-
nockiem oraz Jasielskiem i pochłonęły ok. 1100 istnień, głównie
szlachty i urzędników dworskich płci męskiej. Tragiczna karta.
Na szerszą scenę wkroczył Szela dopiero po zakończeniu ra-
bacji, jako przywódca renitencji – ruchu chłopów odmawiają-
cych pracy na pańskim i żądających zmniejszenia wymiaru
© POLONA

pańszczyzny. W jej szczytowym momencie podporządkował

on sobie aż sto gmin. W kwietniu 1846 r. władze austriackie

64 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
siłą spacyfikowały bunt, a sam Szela został podstępnie inter-
nowany w Tarnowie. W lutym 1848 r., po prawie dwóch latach
w uwięzieniu, przesiedlony został wraz z rodziną na Bukowinę,
w pobliże wsi Glitt, gdzie otrzymał 30 mórg austriackich ziemi,
czyli 17,28 ha. Z początkowych obietnic dożywotniej wolnizny
została 10-letnia – typowa dla nowych osiedleńców na tym te-
renie. W tym samym roku w Austrii zniesiono pańszczyznę,
a chłopom nadano ziemię na własność.
Krwawy rezun
Pozostałe informacje o przywódcy renitencji zniekształcone są
przez czarną legendę wytworzoną z inicjatywy jego ofiar – szlach-
ty. Pierwszy jego życiorys, powstały tuż po zakończeniu rabacji,
wyszedł najpewniej spod pióra Ludwiki z Boguszów Gorayskiej,
ciężko doświadczonej osobiście przez Szelę, która w czasie wy-
stąpień chłopskich straciła ojca, trzech braci i dwóch dalszych
członków rodziny. Nic dziwnego, że jej „paszkwil-życiorys”, jak
nazywa go współczesny biograf Szeli, był silnie nacechowany
emocjonalnie i zawierał szereg pomówień. Oskarżyła ona swoje-
go poddanego o pijaństwo, złodziejstwo, podpalenie rodzinnego
domu, zabójstwo żony i 10-letniej sieroty. Życiorys ten, niczym
Żołnierze austriaccy
płacą chłopom za głowy
dziedziców pomordowa-
nych w czasie rzezi gali-
cyjskiej w 1846 r., fran-
cuski staloryt z XIX w.
Obok: podobizna Jakuba
Szeli w „Illustration
Journal Universal”
nr 197 z grudnia 1846 r.
© EAST NEWS
dzisiejszy fake news, szybko rozprzestrzenił się na łamach gazet
całej Europy, utrwalając negatywny wizerunek chłopa.
Przez kolejne 50 lat kłamstwa te były powtarzane, a sam Szela
stał się bohaterem niezliczonych wierszy, powieści i dramatów.
Z przywódcy renitencji urósł on do roli wodza całej rabacji,
odpowiedzialnego za śmierć tysięcy i destrukcję niepodległo-
ściowego powstania krakowskiego. Ogniskował on strach i ból
szlachty, która obcując na co dzień z chłopami, w warunkach
zmienionych reguł gry musiała znaleźć kozła ofiarnego. Dlate-
go Maria Konopnicka w wierszu „Rzeź w Galicji” rozgrzeszała
uczestników rabacji, wyraźnie wskazując tylko na jednego wi-
nowajcę: „Nie, to nie lud nasz! Zwierz był to,/W którego Szela
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
zmienił go!/To był w morderczych rękach nóż – A winę tę lud
zmazał już”.
Do polskiego imaginarium Szela wkroczył ostatecznie
za sprawą „Turonia” Stefana Żeromskiego oraz przede wszyst-
kim „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego. W izbie Włodzimierza
Tetmajera wspomnienie rabacji nieustannie unosi się w po-
wietrzu, a słynne „Myśmy wszystko zapomnieli, mego dziadka
piłą rżnęli” stoi na przeszkodzie ku ponadstanowej jedności.
Przypomina o tym także postać Szeli-Upiora, nawiedzającego
przedstawiciela biednego chłopstwa Dziada i żądająca udziału
w „narodowych godach”.
Król chłopów
Przeciwko utrwaleniu takiej pamięci o Szeli wystąpili chłopi,
tworząc gloryfikującą go białą legendę. Odnajdujemy ją w pie-
śniach i przyśpiewkach ludowych, których echo słychać do dziś,
oraz w pamiętnikach chłopskich inteligentów. W mniemaniu
mieszkańców wsi Szela był bohaterem, który walnie przyczynił
się do zniesienia pańszczyzny. Był inteligentny i szczodry; gdy
potrzebował butów dla swej córki, nie zawahał się zabić wołu.
Jego trudne relacje z Boguszami i ich przykre konsekwencje
były usprawiedliwione. Szela jako plenipotent gminy wiódł
z nimi wieloletni spór prawny o zakres wymiaru pańszczyzny
oraz wspólne dla całej wsi grunta. Interweniował w tej sprawie
wielokrotnie u starosty w Tarnowie, a nawet u gubernatora we
Lwowie, w odpowiedzi na co Boguszowie stosowali wobec nie-
go zastraszanie i kary cielesne. W mniemaniu mieszkańców
wsi, współtwórców białej legendy, to lata upokorzeń i przemocy
doprowadziły Szelę oraz innych wyzyskiwanych pańszczyzną
chłopów do krwawej, ale uzasadnionej reakcji w 1846 r.
Jak do tej białej legendy ustosunkował się rodzący się w Ga-
licji w drugiej połowie XIX w. ruch ludow y? W swoich pa-
miętnikach Wincenty Witos odżegnywał się od Szeli jako
65
 [ HISTORIA ]

od mordercy sprzeniewierzającego się Dekalogowi, ale do- Ostatecznie w Polskiej Partii Robotniczej przeważyły śro-
strzegał panujący powszechnie na wsi szacunek do tej posta- dowiska optujące za innym sposobem legitymizacji władzy,
ci. W latach 30. XX w. radykalne chłopstwo na łamach swoich opartym na tradycji i odwołującym się do pojęcia narodu a nie
organów prasowych wzięło przywódcę renitencji w obronę, klasy. Dlatego w tym samym roku hucznie uczczono 200. rocz-
co wiązać można z rosnącą radykalizacją wsi w okresie coraz nicę urodzin Tadeusza Kościuszki, który może nie był idealnym
ostrzejszych konfliktów z sanacją. Poemat Bruno Jasieńskie- przykładem samorodnego odruchu świadomości klasowej, ale
go „Słowo o Jakubie Szeli” z 1926 r. dał adekwatną odpowiedź lepiej łączył cały naród. Na krótko więc Kościuszko przyćmił
Wyspiańskiemu i skonfrontował się z dominującą w przestrzeni Szelę w roli pierwszego bohatera ludowego.
publicznej czarną legendą. Wpływ dzieła tego komunizujące- Triumf czerwonej legendy przyszedł jednak pod koniec lat 40.
go poety na wieś był niebagatelny – sztukę tę często czytywano wraz z ekspansją marksizmu-leninizmu we wszystkich obszarach
i wystawiano, chociażby w Gaci Przeworskiej, placówce dokształ- życia. To właśnie wtedy wykrystalizowała się czerwona legenda
ceniowej, powiązanej ze Związkiem Młodzieży Wiejskiej „Wici”. o Szeli w najczystszej postaci. Wydawano o nim prace historycz-
ne, prowadzono badania socjologiczne w jego rodzimych oko-
Czerwona legenda licach, a na jego cześć ulicom nadawano nazwy. Kulminacyjny
Na horyzoncie krążyła już jednak inna legenda… Zaintere- moment przyszedł w 1955 r., gdy wielki popularyzator Szeli, dzia-
sowanie marksistów Jakubem Szelą było naturalne. Szukający łacz ZSL Czesław Wycech, postawił postulat zmiany nazwy wsi
jakichkolwiek przejawów walki klas w historii Polski nie mogli Siedliska-Bogusz – siedziby rodu ofiar Szeli – na Siedliska-Szela.
znaleźć wielu adekwatnych przykładów. Bohdan Chmielnicki
kojarzył się zbyt jednoznacznie ze zdradą narodową i wpisy- Figura buntu
wał w konflikt z Ukraińcami. Działający w podobnym czasie Wraz ze stopniow ym odchodzeniem od doktrynalnego
Aleksander Kostka-Napierski – przywódca powstania chłop- marksizmu w nauce, sztuce czy architekturze w wyniku od-
skiego na Podhalu – z pochodzenia był najpewniej szlachci- wilży politycznej połowy lat 50., do głosu doszły także inne
cem, a dodatkowo na wsi był zapomniany. Z kolei Tadeusz prądy umysłowe. Wróciła więc do obiegu kulturowego czarna
Kościuszko był znany, ale jak pisał w 1946 r. na łamach „Wsi” legenda, wpisująca się w dominującą w polskim imaginarium
Zygmunt Kałużyński: „Szukamy samorodnych odruchów świa- tradycję szlachecko-inteligencką. Symbolem tego był powrót
domości klasowej, nie inspirowanej, nie organizowanej przez „Wesela” Wyspiańskiego na deski teatrów – po siedmiu se-
patriotów szlacheckich, nie kierowanej zonach nieobecności – oraz rezygnacja
przez naszych solidarystów”. W postu- ówczesnego marszałka sejmu Wycecha
lat ten Jakub Szela wpisywał się idealnie. z próby zmiany przydomka Siedlisk.
Dlatego od lat 30. XX w. komunistyczni Jakub Szela Kolejną przyczynę niepowodzenia czer-
ideolodzy, np. Julian Brun, Roman Werfel współcześnie pomaga wonej legendy można upatrywać w prze-
czy Roman Juryś, zaczęli zajmować się ra- w przepracowaniu biegu stalinizacji nauk historycznych, ma-
bacją i wpisywali ją w materialistyczne poj- chłopskiego jących swój wielki udział w tworzeniu mitu
mowanie dziejów. Ale mieli z tym kłopot: dziedzictwa Polaków Szeli między 1948 a 1956 r. Proces zniewa-
jak pogodzić mordy dokonywane na szlach- i w reinterpretacji historii lania nauki nad Wisłą trwał krótko i ina-
cie ze stłumieniem powstania krakowskie- czej niż w Czechosłowacji i NRD, nie wiązał
go, którego przedstawiciele głosili przecież
w duchu ludowym. się z szeroko zakrojoną czystką na uni-
hasła emancypacji chłopów? Wytłumaczo- wersytetach. Po 1956  r. przedwojenni
no to w sposób osobliwy – uznano, że wol- wykładowcy nieśmiało wrócili do swoich
nościowa propaganda wśród ludu była dawnych metod uprawiania nauki, w kon-
niewystarczająca, gdyż kierownictwo powstania przejęły środo- sekwencji marksowska interpretacja rabacji, idąca na przekór
wiska „burżuazyjno-szlacheckie”, które neutralizowały wpływ tej narodowej (szlacheckiej), stawała się coraz trudniejsza.
prawomyślnego obozu demokratycznego z Julianem Goslarem Dominacja czarnej legendy zastępowana jest ostatnio zupeł-
i Edwardem Dembowskim na czele. Miałoby to potwierdzać tezę nie nowym zjawiskiem. O Szeli pisze się i mówi współcześnie
Józefa Stalina: „Powstania chłopskie prowadzić mogą do powo- coraz więcej. Poświęcane mu są happeningi artystyczne czy
dzeń tylko w tym wypadku, gdy splatają się one z powstaniami sztuki teatralne, czego przykładem jest spektakl „W imię Jaku-
robotniczymi i jeśli robotnicy kierują powstaniami chłopskimi”. ba S.” Moniki Strzępki i Pawła Demirskiego, który XIX-wieczne
Tym sposobem komuniści rozprawili się z zarzutem zdrady na- stosunki pańszczyźniane wpisuje w dzisiejszą rzeczywistość
rodowej, przerzucając go na drugą stronę – to powstańcy nie neoliberalną. W 2011 r. była premiera płyty kolektywu R.U.T.A.
wykonali należytej propagandy wśród ludu, więc nie można się „Gore. Pieśni buntu i niedoli XVI–XX wieku”, która reinterpre-
dziwić, że lud ten przeciwko nim wystąpił. tuje różne tradycyjne pieśni antyfeudalne na współczesne
Argument o udziale awangardy klasy robotniczej, kierują- brzmienie, w tym tę o Szeli: „Kuba Szela twardo stuka/Za swe
cej rewolucją (w warunkach powstania krakowskiego – obozu krzywdy pomsty szukał/Pierwszy panom się zbuntował/i dużo
demokratycznego), nabrał znaczenia po II wojnie światowej, ich wymordował”. Można by zacytować i inne przykłady.
gdy garstka komunistów, przeważnie miejskiego pochodze- Jakub Szela współcześnie pomaga w przepracowaniu chłop-
nia, starała się przejąć kontrolę nad, w większości, rolniczym skiego dziedzictwa Polaków i w reinterpretacji historii w duchu
krajem. W celu przyciągnięcia chłopów postanowiono wów- ludowym. Jednak w posługiwaniu się figurą Szeli ważne jest
czas oprzeć się na nadal silnej na wsi pamięci o Szeli. Dlatego zrozumienie narosłych wokół niego legend. Szczególnie wtedy,
w 1946 r., w setną rocznicę rabacji, jednym z głównych boha- gdy sięgniemy po nominowaną w tym roku do Nagrody Lite-
terów prasy był właśnie ten przywódca chłopski. Dziennikarze rackiej Nike książkę Radka Raka „Baśń o wężowym sercu albo
różnych orientacji politycznych spierali się wówczas o jego rolę wtóre słowo o Jakóbie Szeli”.
w rabacji i w zniesieniu pańszczyzny, organizowano odczyty RYSZARD JAMKA
i obchody go upamiętniające. Założeniem większości była re- Autor jest historykiem i prawnikiem, absolwentem Kolegium MiSH UW.
habilitacja Szeli i danie odporu czarnej legendzie – wówczas W 2019 r. został laureatem nagrody POLITYKI im. M.F. Rakowskiego
bronionej jedynie przez redakcję „Tygodnika Powszechnego”. za najlepszą pracę magisterską o historii PRL.

66 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
 [ HISTORIA ]

TOMASZ TARGAŃSKI: – W powszechnej

świadomości Polaków komuniści
to zdrajcy i zbrodniarze. Ale wielu
z nich pochodziło z patriotycz-
nych domów, często byli zanurzeni
w tradycji romantycznej. Jaka
była ewolucja ideowa polskich
komunistów?
ANDRZEJ FRISZKE: – Polski komunizm,
podobnie jak polska idea niepodległo-
ściowa, wziął się z marzenia. W przy-
padku komunistów było to marzenie
o budowie nowego, sprawiedliwego spo-
łeczeństwa, wolnego od wyzysku, kon-
fliktów religijnych i narodowościowych.
Komuniści wierzyli, że taki świat jest
nie tylko możliwy, ale wręcz konieczny.
Drogą do tego celu było obalenie dotych-
czasowego porządku ekonomiczno-spo-
łecznego, i to obalenie go w całości, po-
cząwszy od systemu kapitalistycznego,
a na państwach narodowych kończąc.
Z  kolei marzeniem drugiej części
polskiej lewicy – socjalistów – była nie-
podległość i zbudowanie państwa spra-
wiedliwego społecznie. Podkreślali oni
konieczność szerokiego ludowładztwa,
praw obywatelskich, radykalnego ogra-
niczenia kapitalizmu – wszystko to mia-
ło się zrealizować w odbudowanym pań-
stwie polskim, ponieważ tylko ono ich
zdaniem mogło zapewnić robotnikom
awans społeczny i  polityczny. Oba te
nurty narodziły się w latach 90. XIX w.,
a ich spór zawierał się w pytaniu: pań-
stwo czy rewolucja? Zdaniem socjalistów
niezbędnym elementem zmiany była
niepodległość. Komuniści ją odrzucali
i chcieli rewolucji.
Co w takim razie przyciągało
do komunizmu takich ludzi, jak Feliks
Kon czy Karol Radek? Z ich biografii
wynika, że polski patriotyzm był przy-
stankiem na drodze do marksizmu.
Tak, ale nie była to postawa typo-
wa wśród polskich komunistów. Drogi
© GETTY

do radykalnego marksizmu były róż-

ne. W  książce cytuję np. listy młode-
Karol Radek (stoi w środku pod literą „K” w górnym napisie) z innymi agitatorami komunistycznymi go Feliksa Dzierżyńskiego do siostry,
w Baku, 1930 r. z których wyłania się obraz człowieka
wydobywającego z ewangelii bezkom-

Biesy polskie
promisowo interpretowany postulat
równości ludzi. Potem oczywiście reli-
gię odrzucił, ale jego ewolucja ideowa
pokazywała fanatyczny pryncypializm,
wiarę w zbudowanie nowego porządku
świata. W przypadku Socjaldemokracji
Nigdy nie zrozumiemy przedwojennych komunistów Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL),
a później Komunistycznej Partii Polski
i wyborów, jakich dokonywali, jeśli nie podejmiemy (KPP), istotnym elementem był także do-
wysiłku, by dostrzec w nich ludzi – opowiada pływ ludzi ze środowisk żydowskich. Dla
nich komunizm był drogą do asymilacji
prof. Andrzej Friszke, historyk, autor książki – część z nich odrzucała bowiem żydow-
skość, ale jednocześnie napotykali barie-
„Państwo czy rewolucja”. ry w integracji z tożsamością polską.

P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020 67
 [ HISTORIA ]
Komunizm oferował im bezwarunko-
wą równość.
Czy polski patriota mógł być
wierzącym marksistą? A może między
tymi postawami od początku istniała
niedająca się przekroczyć przepaść?
Dla lud zi SDK PiL istnia ła f unda-
mentalna sprzeczność między realiza-
cją interesu narodowego a klasowego.
W tej kwestii od początku nie było pola
do porozumienia i na tym zasadzał się
spór między socjalistami a komunista-
mi. Ci ostatni odrzucali perspektywę
narodową. Według nich walka o  nie-
podległość była z natury swej rodzajem
dywersji w ruchu rewolucyjnym, ponie-
waż musiała zakładać kompromis kla-
sowy przy tworzeniu państwa, a poza
tym wszystko i  tak niedługo zmiecie
rewolucja. Z tego punktu widzenia od-
budowa Polski była ekscesem, ponieważ
sprzeciwiała się obiektywnemu proce-
sowi historycznemu. Socjaliści z  PPS
akcentowali zaś możliwość połączenia
haseł narodowych z ideałami, o których
pisał Marks. W ich rozumieniu socjalista
mógł być jednocześnie Polakiem dążą-
cym do utworzenia państwa. Socjalizm
postrzegali oni jako wynik rozwoju spo-
łecznego zmierzającego ku równości lu-
dzi, a nie jednego skoku wprowadzonego
przez monopolistyczną partię.
W jaki sposób komunizm był sprzeczny
z niepodległością Polski, skoro Marks
napisał, że Polacy w swojej walce
o wolność są najbardziej rewolucyjnym
narodem? Czy komuniści nie widzieli tu
sprzeczności z Marksem?
Nie widzieli, ponieważ, jak przekony-
wała Róża Luksemburg, Marks wypo-
wiedział te słowa w innych okoliczno-
ściach historycznych, kilkadziesiąt lat
wcześniej, kiedy proletariat Rosji nie był
jeszcze gotowy do rewolucji. Na ten cytat
z Marksa bardzo często powoływali się
natomiast niepodległościowi socjaliści.
Czy istniał przepływ ludzi między
PPS a SDKPiL? Albo czy byli ludzie,
którzy zaczynali w PPS i przechodzili
do SDKPiL?
W zasadzie nie, różnice programowe
były na tyle ostre, że przepływy między
tymi partiami stanowiły wyjątek. Jed-
nym z wyjątków był Tytus Filipowicz,
działacz SDKPiL w Zagłębiu Dąbrow-
skim, który po roku przeszedł do PPS
i stał się bliskim współpracownikiem
Piłsudskiego, towarzyszył mu podczas
misji do Tokio w 1904 r., a w II Rzeczpo-
spolitej był dyplomatą i ambasadorem
Polski w Waszyngtonie. Taka ewolucja
może wydawać się czymś niespotyka-
nym, ale w przeciwną stronę poszła ewo-
lucja Karola Radka. Pamiętajmy jednak,
że na początku, w okresie 1893–95, kiedy
68
Zmiana patrona ulicy – stara przekreślona tablica Władysława Hibnera i nowa z nazwą
Komunistycznej Partii Polski, Nowa Huta, Kraków, 1959 r.
tworzyły się partie socjalistyczne, wybór
jednej z nich bywał przypadkowy. Wiele
zależało od prasy: jeśli ktoś miał dostęp
i czytywał „Robotnika”, to niejako natu-
ralnie wchodził w orbitę PPS. Do tego do-
chodziły kasy robotnicze, kółka dysku-
syjne, wokół których później tworzyły się
struktury partii. Istotną rolę odgrywała
także osobowość miejscowych liderów.
Bycie komunistą – w odróżnieniu
od członkostwa w jakiejkolwiek innej
partii – było zobowiązaniem na całe
życie. Dlaczego z takim trudem
porzucali bądź rewidowali swoje
poglądy? Co wpływało na tak mocną
spoistość tej grupy?
Było to stosunkowo niewielkie grono,
co sprzyjało nawiązywaniu silnych wię-
zów osobistych. Spory i konflikty trwały
jednak prawie przez cały czas, bywały
gwałtowne. Ci ludzie mieli konkretną wi-
zję świata, kierunku, w którym zmierza,
i konsekwentnie odrzucali argumenty
świadczące przeciw tej wizji. Różnili się
jednak co do taktyki przygotowywania
rewolucji, możliw ych kompromisów
klasowych np. z chłopami. W sprawach
zasadniczych jednak, kiedy rzeczywi-
stość kłóciła się z ich wizją – np. w kwestii
braku wolności dla robotników w ZSRR
czy potem stalinowskich represji prze-
ciw komunistom – odrzucali fakty albo
swoiście je interpretowali, szukając uza-
sadnień i usprawiedliwień.
Yuri Slezkine w książce „Dom władzy”
porównał bolszewików do wyznawców
sekty religijnej. Jego zdaniem
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
© ANDRZEJ WIERNICKI/EAST NEWS
wpisywali się w długą tradycję ruchów
millenarystycznych, wyczekują-
cych na koniec starego i narodziny
nowego świata.
Bycie komunistą bez wątpienia wią-
zało się z taką wiarą. Wiarą w rewolucję,
która da początek nowemu porządkowi
oraz wiarą, że historia obdarzyła komu-
nistów zadaniem poprowadzenia ku
niemu ludzkości. To bardzo silna idea.
Jej podtrzymanie wymagało zamknię-
cia się na wpływy zewnętrzne. Wszyst-
ko, co stało w sprzeczności z radykalnie
interpretowaną doktryną marksistow-
ską, potem leninowską, było złe bez
względu na fakty. Konkurenci inaczej
odczytujący przesłanie Marksa, czyli
socjaliści, stanowili śmiertelne zagro-
żenie i zwalczano ich jako prowadzą-
cych do ugody z burżuazją, rozbrojenia
potencjału rewolucyjnego. Współpraca
była więc wykluczona.
Czy polscy komuniści uważali się
za bolszewików?
W dużej mierze tak, identyfikowali się
z tym ruchem. Z wyjątkiem najbliższego
kręgu Róży Luksemburg, która widzia-
ła się jako część niemieckiego ruchu
komunistycznego. Działacze SDKPiL
współpracowali z Leninem jeszcze przed
I wojną światową, kiedy ten mieszkał
w Poroninie. Prywatne relacje z liderem
bolszewików nawiązał m.in. Jakub Ha-
necki, który odegrał istotną rolę w 1917 r.
Później, po rewolucji bolszewickiej,
ludzie związani z  SDKPiL, np. Dzier-
ż y ńsk i, Radek cz y Józef ­U nsz licht,
zajmowali eksponowane stanowiska
w Związ­k u Sowieckim.
Czy polscy bolszewicy utrzymywali
jakieś kontakty z socjalistami z PPS
i z Polską w ogóle?
Pamiętajmy, że mówimy o stosunkowo
nielicznej grupie, zwłaszcza przed 1918 r.
Socjaliści i komuniści mieli wspólnych
znajomych, a nawet krewnych; bywali
w  tych samych kawiarniach, uczest-
niczyli w  tych samych spotkaniach,
z pewnością rozpoznawali się nawzajem.
Słowem: znali się, czasem wiele razem
przeszli. W dobie walki z caratem pe-
pesowcy i późniejsi komuniści siedzieli
w tych samych więzieniach, a nawet tych
samych celach. W 1917 r. w niemieckim
obozie w Havelbergu spotkało się kil-
kunastu komunistów, z Marchlewskim
na czele, działacze PPS i internowani
legioniści, w tym Piotr Górecki, przy-
szły piłsudczykowski generał. W czasie
krótkiego pobytu Karola Radka w Polsce
na początku lat 30. odświeżył on dawne
znajomości z  czasów, kiedy mieszkał
w  Krakowie. Spotykał się z  różnymi
ludźmi, nie tylko dawnymi towarzysza-
mi partyjnymi, ale także ówczesnymi
piłsudczykami. Pamiętajmy też, że Po-
lacy, którzy brali udział w rewolucji bol-
szewickiej, zostawili w kraju rodziny,
z którymi niekiedy utrzymywali kontakt.
A jaki był stosunek pepesowców
do komunistów? Skoro chcieli zniszczyć
państwo, które PPS z takim mozołem
budowało, to czy od początku trakto-
wali ich jak wrogów?
Dla PPS od początku był to bardzo
ważny, fundamentalny wręcz, spór, ale
istniało jednocześnie poczucie, że jest
to spór ideowy, a Polska nie może trak-
tować przeciwników ideowych tak jak
carat. W  książce opisuję taką historię:
na początku 1919 r. władze w Warszawie
aresztowały grupę polskich komunistów
pod zarzutem agitacji rewolucyjnej. Uwię-
ziono ich w Cytadeli. Ta sytuacja wywołała
dyskomfort wśród części działaczy PPS,
bo Cytadela była miejscem symbolicz-
nym – niedawno odsiadywali tam wyroki
ludzie, którzy teraz stali na czele państwa,
z Józefem Piłsudskim na czele. Po artykule
Tadeusza Hołówki w „Robotniku” doszło
w Cytadeli do inspekcji z udziałem mi-
nistra spraw wewnętrznych Stanisława
Wojciechowskiego, która miała sprawdzić,
czy więźniowie są dobrze traktowani, ja-
kie otrzymują racje żywnościowe etc. Tak
więc mimo że pepesowcy słusznie uważali
komunistów za wrogów na płaszczyźnie
politycznej, to na poziomie osobistym
często traktowali ich – do pewnego mo-
mentu – jako zbłąkane dusze.
W książce podkreśla pan,
że to PPS położyła fundamenty
pod II Rzeczpospolitą jako państwo
demokratyczne z szerokimi
swobodami obywatelskimi.
Tak, ojcami niepodległości Polski
byli socjaliści. Otoczenie Piłsudskiego
to działacze PPS albo ludzie, którzy po la-
tach działalności w partii już nie byli, ale
w jej duchu się ukształtowali. Odegrali
oni decydującą rolę w nadaniu Rzeczpo-
spolitej postępowych ram ustrojowych
i rozwiązań prawnych. Mam na myśli:
powszechne prawo wyborcze, równo-
uprawnienie kobiet, ośmiogodzinny
dzień pracy, prawo do strajku, ubezpie-
czenie społeczne. W ówczesnej Europie
nie był to standard. Tak daleko idące
rozwiązania na rzecz szeroko pojętego
„świata pracy” wywołały na Zachodzie
zaskoczenie. W  jednym z  w y wiadów
w 1919 r. Piłsudski tłumaczył szwajcar-
skiemu dziennikarzowi potrzebę „udzie-
lenia ludowi nieco więcej sprawiedliwo-
ści socjalnej”.
Ale czy socjaliści byli mimo wszystko
świadomi rozczarowania tym, jak ta
niepodległa Polska wygląda? Roz-
czarowania, które Żeromski zawarł
w słynnym pytaniu Cezarego Baryki:
„macież wy odwagę Lenina?”.
To konkretne zdanie, wypowiedziane
przez Barykę, w uszach polskiego socjali-
sty musiało brzmieć jak prowokacja. Nie
zmienia to faktu, że zawarte w „Przed-
wiośniu” poczucie zmarnowanych na-
dziei było faktem i pepesowcy zdawali
sobie z tego sprawę. Przecież przegrali
pierwsze po odzyskaniu niepodległości
wybory parlamentarne w 1919 r.! To był
dla nich szok. Triumf prawicy z Naro-
dową Demokracją na czele wielu dzia-
łaczom jawił się jako wstęp do cofnięcia
wszystkich postępowych reform. I jako
niesprawiedliwość – przegrali ci, którzy
walczyli, siedzieli w więzieniach, wygrali
ci, którzy układali się z caratem i czer-
pali z tego korzyści. W efekcie nieliczna
grupa członków PPS przeszła na stronę
komunistów, bo uznała, że jedyną na-
dzieją na zatrzymanie nacjonalistów
jest rewolucja. Przygniatająca więk-
szość pepesowców dochowała jednak
wierności państwu i porządkowi demo-
kratycznemu mimo, powtó-
rzę to raz jeszcze, rozczaro-
wania. Działali na licznych
obszarach – w pracy związ-
kowej, ośw iatowej, samo-
rządowej, w  Kasach Cho-
rych, budując przeciwwagę
dla prawicy.
Czy wprowadzone
w pierwszych miesiącach
niepodległości reformy
nie uchroniły później
Polski przed większą
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
popularnością komunistów,
a co za tym idzie rewolucją?
Bez wątpienia. I nie jest to interpre-
tacja po latach – komuniści doskonale
wiedzieli, że zmiany wprowadzone przez
pierwszy rząd niepodległej Polski pozba-
wiają ich politycznego tlenu. Okazało się
bowiem, że wcale nie trzeba wywoływać
rewolucji, by wywalczyć ośmiogodzinny
dzień pracy i inne zdobycze. Komuniści
po prostu nie chcieli dostrzec, że nie-
podległość przyniosła robotnikom re-
alną korzyść w postaci ustawodawstwa
społecznego. To była perspektywa refor-
mizmu, którą odrzucali. Pragnęli rewo-
lucji klasowej, co oznaczało połączenie
z rewolucyjną Rosją. I na ten aspekt PPS
konsekwentnie wskazy wała, piętnu-
jąc komunistów.
W 1937 r. praktycznie wszyscy polscy
komuniści, o których pisze pan
w książce, zostali wymordowani
na rozkaz Stalina.
KPP właściwie przestała istnieć. To wy-
darzenie de facto zamyka historyczny
cykl polskiego ruchu komunistyczne-
go. Późniejsza Polska Partia Robotnicza
(PPR) to już coś innego – na palcach rąk
można policzyć w niej wybitnych człon-
ków dawnej KPP. Zasadniczą zmianę
w  myśleniu komunistów przy niosła
II wojna światowa. Konfrontacja z III Rze-
szą sprawiła, że po 1945 r. Stalin wyzna-
czył Polsce rolę zapory przed Niemcami,
co otwierało drogę do akceptacji przez
komunistów istnienia samodzielnego
państwa. Kluczową rolę w  oswajaniu
działaczy PPR z tą perspektywą odegrał
Alfred Lampe. To kolejna niezwykle cie-
kawa postać: jeden z nielicznych ocala-
łych członków elity dawnej KPP. Swoją
drogą Lampe trafił do ruchu komuni-
stycznego w 1919 r. z żydowskiej partii
socjalistycznej Poalej Syjon.
Opisując skomplikowane życiorysy
komunistów, proces ideowej ewolucji,
a zwłaszcza momenty, które wymagały
zrewidowania niektórych dogmatów,
udało się panu trochę ich uczłowieczyć.
Miał pan taki zamiar?
Zależało mi, by pokazać ich przede
wszystkim jako ludzi. Hasło „komuni-
ści” funkcjonuje dziś jako
s y non i m zbrod n i, pr z ez
co zupełnie tracimy z oczu
cz y nni k ideow y i  lud zk i.
Tymczasem partie tworzą
właśn ie lud zie o  różny m
sposobie myślenia. Wszyscy
oni mają dążenia, dokonują
wyborów i popełniają błędy.
Nie dostrzegając tego, nie
zrozumiemy historii.
ROZMAWIAŁ
TOMASZ TARGAŃSKI
69
 AFISZ [ PREMIERY / W YDAR ZENIA / Z APOWIEDZI ] Skala ocen: 1(dno)–6(wybitne)

w telewizji

Potworna siostra 3/6

Ratched, Netflix, 8 odc.

N
owy serial jednego z najbardziej
płodnych autorów telewizji
Ryana Murphy’ego w ośmiu
odcinkach opowiada o począt-
kach siostry Mildred Ratched, niesławnej
bohaterki „Lotu nad kukułczym gniaz-
dem”, uosobienia opresyjnego systemu
łamiącego wolność jednostki. Ani autor
książkowego pierwowzoru Ken Kesey, ani
reżyser ekranizacji z 1975 r. Miloš Forman
nie zainteresowali się tym, co uczyniło
z siostry potwora. I tu szansę dla siebie zo-
baczyli scenarzyści serialu Netflixa. Akcja
dzieje się na kilkanaście lat przed wyda-
rzeniami z książki, w 1947 r., gdy Mildred
(Sarah Paulson), w niezwykle stylowym
kostiumie, idealnie do niego dobranym
kapeluszu, fryzurze, makijażu i samocho-
dzie, przybywa do północnej Kalifornii,
by wcielić w życie plan przejęcia władzy
w szpitalu psychiatrycznym Lucia State
Hospital. Znakiem rozpoznawczym pro-
dukcji Murphy’ego jest kampowe przesty-
© MATERIAŁY PRASOWE

lizowanie – i tu go nie brakuje. Ważne dla

niego są zawsze wątki emancypacyjne,
szczególnie homoseksualne, których też
jest sporo. Lubi także mieszanki gatun-
kowe – tu mamy połączenie kostiumo-
wego dramatu z horrorem gore i historią
obyczajową. I wszystko razem nie działa.
na ekranie Z początku nawet jest nieźle, gwiazdorska

Kulisy zajawki 4/6

obsada – obok Paulson mamy m.in. Judy
Davis, Sharon Stone i Cynthię Nixon – staje
na wysokości zadania. Ale gdy w kolej-
nych odcinkach dochodzą kolejne ele-
Skandal. Ewenement Molesty, reż. Bartosz Paduch, Polska, 69 min menty stylistyki Murphy’ego, całość robi

T
się coraz bardziej absurdalna, fastryga
emat historii ulicznego rapu w Polsce leżał – nomen omen – na ulicy. Podjęli go łącząca poszczególne wątki coraz bardziej
ostatnio autorzy fabularnego „Procederu”, dość swobodnie jednak poczynający widoczna, a psychologiczne wolty boha-
sobie z tym zjawiskiem – a na prawdzie i realizmie kulturze hiphopowej zależało terów – z kosmosu. Niemniej Netflix już
od samego początku. Dokument Bartosza Paducha to udany restart tej z natury zamówił drugi sezon.
nieco już sentymentalnej opowieści, sięgającej do wydarzeń z lat 90. „Skandal. Ewene- ANETA KYZIOŁ
ment Molesty” za bohaterów ma założycieli warszawskiej grupy, powstałej w 1995 r. Ze-
spół Molesta Ewenement wykiełkował wokół środowiska młodych skateboarderów, a ci
lubili rejestrować swoje triki, dostajemy więc i ciekawe amatorskie filmy z ich prywatnego
archiwum, i fragmenty uderzająco dziś egzotycznych programów telewizyjnych. Kluczo-
we dla sceny postaci – Vienio, Włodi, ich koledzy z grupy, inni znani raperzy i dziennikarze
– przypominają historię warszawskiego składu, który pobudziła do działania wieść o tym,
że w Kielcach już robią hip-hop (Wzgórze Ya-Pa 3) i jeszcze przyjeżdżają z nim do stolicy.
Amatorzy z Ursynowa zaczęli więc pisać własne linijki, nagrali płytę „Skandal” i zdobyli
dużego wydawcę (Pomaton), co stało się zarzewiem napięć i konfliktów ogrywanych
w filmie. Osiedlowa „zajawka” zamieniła się w zawód, młodzieńcze pomysły zderzyły
z rynkową rzeczywistością. Bartosz Paduch nie dostał tak mocnej dramaturgicznie sy-
tuacji, na jaką trafił Filip Dzierżawski, reżyser „Miłości”, brutalnie szczerego dokumentu
o rozpadzie środowiskowych więzi trójmiejskiej sceny muzycznej. Ale rzetelnie prześwie-
tlił historię swoich bohaterów i stroni od laurkowości. A przy tym szkicuje rapową geo-
grafię Warszawy lat 90. i zręcznie prowadzi nas za kulisy słynnych fraz Molesty, w rodzaju
„Ja wiedziałem, że tak będzie, zawsze za nic lądujemy na komendzie”. Oglądając ten film,
poza ogólnym pojęciem o wielkim pokoleniowym zjawisku, zdobędziemy również szcze-
© NETFLIX

gółową wiedzę o tym, kto wylądował i na której komendzie.

BARTEK CHACIŃSKI

70 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
 festiwale
Dużo sztuki
w całym mieście
Warsaw Gallery Weekend 2020,
różne miejsca w stolicy, 1–4 października
N
ie dorobiliśmy się w Polsce festi­
walu sztuki z prawdziwego zda­
rzenia, ale mamy coroczne week­
endowe spotkanie, na którym
starannie wyselekcjonowane galerie (tym
salon gier
Ostępy Kolorado 5/6
Wasteland 3, inXile entertainment, GOG.com,
Windows, PlayStation 4, Xbox One
K
ażdy chyba miałby
ochotę przemie­
rzać wraże ostępy
w towarzystwie
kota w kapeluszu, który
za papierosy dałby się
oskórować, czy papugi blu­
zgającej tak obscenicznie,
że marynarz spłonąłby rumieńcem niczym
pensjonarka? Któż nie chciałby spraw­
dzić, czy napotkany wyemancypowany
robot fabryczny, marzący o spółkowaniu
z człowiekiem, jest do tego – jak zapewnia
– przygotowany teoretycznie i sprzętowo?
Postapokaliptyczne pustkowia Ameryki
nie były tak fajnym placem zabaw od czasu
„Fallouta 2” (1998 r.). W turowych grach RPG
o podobnej tematyce „Wasteland 3” jest
dziś nowym wzorcem, szlifując to, co naj­
lepsze z tradycji gatunku. Znów dowodzimy
drużyną Strażników Pustkowi, tym razem
starając się podbić serca i osady Kolorado,
rozgrywka jest jednak bardziej złożona
niż w „Wasteland 2” (2014 r.). Specyficzny
humor i dystans wciąż nadają grze niepod­
rabialny koloryt.
Wraże zastępy 4/6
Marvel’s Avengers, Warner Bros. Int. Ent.,
Cenega, Windows, PlayStation 4, Xbox One
H
ulk, Thor, Iron
Man, Kapitan
Ameryka, Czarna
Wdowa – plejada
© MATERIAŁY PRASOWE (4)
ikonicznych bohaterów
Marvela to, wydawałoby
się, wystarczający powód,
by każdy, kto nie jest
zagorzałym wielbicielem Avengersów,
trzymał się od tej gry z daleka. Na szczęście
razem będzie ich 29) pokazują starannie młodzież i tzw. średnie pokolenie twórców.
przygotowane ekspozycje. Ta inicjatywa Wśród nich artyści, którzy osiągnęli status
odbędzie się już po raz dziesiąty. Nie ma tu
żadnego, poza poziomem artystycznym,
gwiazd w minionych dwu dekadach, jak
Paulina Ołowska czy Agata Bogacka, ale też
kryterium uczestnictwa, co sprawia, że jest najmłodsze i najbardziej gorące nazwiska
różnorodnie, a bywa też zaskakująco. Są polskiego malarstwa: Agata Kus, Martyna
więc wystawy indywidualne i zbiorowe, Czech, Mikołaj Sobczak, Karolina Jabłońska
malarstwa, rzeźby, instalacji, grafiki, a w tym czy Agata Słowak. W ramach WGW można
roku szczególnie licznie fotografii. Jest będzie obejrzeć też nowe dokonania trójki
wymagający skupienia konceptualizm, ale laureatów Paszportów POLITYKI: nestora
też mnóstwo efektownego, figuratywnego Leona Tarasewicza oraz triumfujących
malarstwa. Wprawdzie na WGW pojawiają w dwu ostatnich edycjach Diany Lelonek
się prace żyjących (Ryszard Waśko) i nieży­ oraz Weroniki Gęsickiej.
jących już (Stanisław Dróżdż) klasyków pol­ PIOTR SARZYŃSKI
skiej nowoczesności, ale przeważa jednak Szczegóły: www.warsawgalleryweekend.pl/2020/
REKLAMA
ową galerię płaskich jak kartka papieru
postaci umaiła Kamala Khan. Uwielbiająca
Avengersów przeciętna dziewczyna z mu­
zułmańskiej rodziny, która z czasem sama
zyska nadludzkie umiejętności, rozbija dęty
heroizm bohaterów Ameryki wdziękiem,
humorem i naturalnością. I to ona jest,
na szczęście, filarem tej przygody. Po kata­
klizmie, za który obwiniono Avengersów,
ich organizacja została rozwiązana, a oni
sami są ścigani. Trzeba zatem odzyskać do­
bre imię, ujawnić rzeczywistych sprawców
i ich spisek, pokonać wrogów – w stylu dla
Avengersów typowym, czyli mało subtel­
nie. Lekkostrawny interaktywny film akcji
– przełknąć i zapomnieć.
Manga i mecz 3/6
Captain Tsubasa: Rise of New Champions,
Tamsoft/Bandai Namco Ent., Cenega,
PlayStation 4, Windows, Switch
Y
ōichi Takahashi
zaczął rysować
komiksy z Tsubasą
Ōzora – japoń­
skim chłopcem, który żyje
futbolem i chce zostać
światowej klasy piłkarzem
– już w 1981 r. Światowy
szał na mangę z Tsubasą (sprzedano 80 mln
komiksów) ominął Polskę, ale zrealizowany
na tej podstawie serial anime cieszył się
u nas olbrzymią popularnością. „Captain
Tsubasa: Raise of New Champions” to za­
pewne duża atrakcja dla każdego, kto darzy
tę postać sentymentem. Cała reszta może
ją sobie jednak darować. Co prawda rzecz
polega głównie na rozgrywaniu meczy (wli­
czając ustalanie strategii i rozstawienia), ale
w sekwencjach fabularnych trudno się po­
łapać, a i sama gra w piłkę nie będzie chyba
dla miłośników futbolu taką atrakcją, jak
gry z serii „FIFA” czy „Pro Evolution Soccer”.
Fantastycznie słucha się za to japońskich
Szpakowskich i Borków.
OLAF SZEWCZYK
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020 71
 AFISZ [ PREMIERY / W YDAR ZENIA / Z APOWIEDZI ]
k s i ą ż k i Fr a gm e n t y k s i ą że k n a s t ro n i e : w w w.polit yk a.pl/cz ytelnia
© WYDAWNICTWO FILTRY
Śmiech i strach 5/6
David Sedaris, Calypso, przeł. Piotr Tarczyński,
Wydawnictwo Filtry, Warszawa 2020, s. 310
D
avid Sedaris od lat 90. jest w Sta-
nach znany i jako stand-uper,
i jako popularny pisarz. Zbiór jego
opowieści ukazujący się w nowym
wydawnictwie Filtry to dobry przykład
gatunku, który uprawia: gawędy o sobie,
swoim partnerze Hugh i swojej rodzinie.
„Choć często traciłem wiarę w siebie, nigdy
nie traciłem wiary w swoją rodzinę” – pisze
Sedaris w „Calypso”. I jest to opowieść wyjąt-
kowa – połączenie sarkastycznego humoru,
cielesności skatologicznych żartów (na które
ojciec reaguje: „Słowo daję, poziom tej dys-
kusji pozostawia wiele do życzenia”) i tego,
co nie do końca wypowiedziane, a wiąże się
ze śmiercią. Bo w tej rodzinie, która trzyma się
razem, spędza razem wakacje, w Tokio kupu-
je kompulsywnie najdziwaczniejsze ubrania,
krąży cień samobójczej śmierci siostry, która
© WYDAWNICTWO PAUZA
Stały punkt
na mapie 4/6
Nicolas Dickner, Nikolski, przeł. Magdalena
Kamińska-Maurugeon, Wydawnictwo Pauza,
Warszawa 2020, s. 272
W
 powieści kanadyjskiego pi-
sarza Nicolasa Dicknera daje
znać jego słabość do awantur-
niczych przygód. Są tu pirac-
kie historie, spektakularne ucieczki i niekoń-
czące się poszukiwania. „Nikolski” ma w so-
bie encyklopedyczny rozmach. To próba
72
Skala ocen: 1(dno)–6(wybitne)
© ZNAK
© HAYOUNG JEON/EPA/PAP
Wyspa
pełna zła 5/6
Ewa Winnicka i Dionisios Sturis,
Władcy strachu. Przemoc w sierocińcach
nie chciała być taka jak oni. To, co najpierw i przełamywanie zmowy milczenia,
wydaje się hymnem na cześć tej rodziny, Znak, Kraków 2020, s. 256
W
z czasem okazuje się rodzajem wiwisekcji,
opowieścią o tym, czego się wstydzimy. ładcy strachu” Ewy Win-
Sedaris potrafi kapitalnie opowiadać o krępu- nickiej i Dionisiosa Sturisa
jących przygodach ciała – pisarz na tournée to opowieść na wskroś
z biegunką i wymiotami to idealny temat. wstrząsająca, mroczna
Ale to nie chodzi o ten wstyd, ale o to, że od- i rozpaczliwie uświadamiająca, że zło nie
wrócili się od siostry, i jeszcze o zażenowanie jest banalne. Na podlegającej jurysdyk-
i skandal starości. Kiedy odwiedza ojca, widzi cji brytyjskiej, ale jednak rządzącej się
starego człowieka wśród niepotrzebnych własnymi prawami wyspie Jersey przez
rzeczy. Ucieczką od śmierci jest tu obsesyjne całe lata znęcano się nad dziećmi w sie-
liczenie kroków, noszenie kilku kapeluszy na- rocińcach. Bito je, poniżano, molestowa-
raz i celebrowanie ekscentryczności. Sedaris no, gwałcono i prawdopodobnie niektó-
jest zarazem śmieszny i straszny, bo w za- re zabijano. Prawdopodobnie, bo cho-
bawnych historiach cały czas prześwituje ta ciaż znaleziono dziecięce kości i zęby,
podszewka. Ale chce się być w jego opowie- nie przypasowano ich do żadnej kon-
ściach jak najdłużej. kretnej ofiary. To książka o demokratycz-
JUSTYNA SOBOLEWSKA nej z pozoru społeczności z małej wyspy,
która uczyni wszystko, aby skryć swoje
tajemnice, bo przestępcami byli ich
bliscy krewni, krew z krwi naszej. I tak
powieści totalnej, zasypującej czytelnika z pokolenia na pokolenie przechodzi
gradem prawdziwych i zmyślonych nazwisk kłamstwo i deprawacja. Winnicka i Sturis
i odniesień, postaci i miejsc. W pewnym z determinacją przełamują zmowę mil-
momencie w ręce jednego z bohaterów czenia, pozyskują informatorów, którzy
wpada pozbawiona okładki książka, nazwa- odsłonią przed egzotycznymi przecież,
na „trójgłową księgą” lub „Księgą bez Twa- bo nie lokalnymi albo brytyjskimi,
rzy”. Narrator opisuje ją jako składającą się reporterami z Polski, kulisy bulwersu-
z fragmentów, urywków i odpadów rzecz, jącej historii. Zdobywają sojuszników,
którą jakiś introligator znalazł i zszył w jedną policjantów, którzy połamali zęby na tej
całość. Dickner zaprasza czytelnika do wę- sprawie, lokalnych aktywistów i bloge-
drówki śladem trzech bohaterów, których
trajektorie losów przecinają się w zaskaku-
rów domagających się od władz Jersey
prawdy. Udaje im się dotrzeć do ofiar.
jący sposób. Miotają nimi przeciwstawne A w końcu do skrywanej głęboko pełnej
impulsy. Urodzeni w rodzinach wiecznych wersji raportu specjalnej komisji bada-
nomadów szukają punktu zakotwiczenia, jącej proceder, w jaki zamieszani byli nie
stałego punktu na mapie, wciśnięci w ciasny tylko pracownicy ośrodków dla dzieci,
gorset ról i zasad próbują wkroczyć w „świat ale też sponsorzy sierocińców, politycy
niepokryty siatką kartograficzną”. Problem (w tym jeden z byłych premierów Wiel-
granic – ich wytyczanie i przekraczanie, kiej Brytanii), celebryci. Książka Ewy Win-
napięcie między ich potencjałem ochrony, nickiej i Dionisiosa Sturisa to niebywale
a zarazem zniewolenia – to lejtmotyw po- precyzyjna reporterska robota. Pokazuje
wieści, sugerującej przy okazji, że także pisa- zło na małej wyspie, ale w uniwersal-
nie i czytanie noszą w sobie oba te impulsy: nym wymiarze, bo to przecież jasne,
pirackiego przekraczania granic i kartogra- że podobny proceder może zdarzyć
ficznego porządkowania. się wszędzie.
PAWEŁ JASNOWSKI PIOTR PYTLAKOWSKI
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020

© EWA KRASUCKA
na scenie
Piraci w Operze 5/6
Korsarz, chor. Manuel Legris wg Mariusa Petipy,
muz. Adolphe Adam, dyr. Alexei Baklan,
Teatr Wielki – Opera Narodowa
D
ziewiętnastowieczny grand bal-
let w trzech aktach z prologiem
i epilogiem, po raz pierwszy
wystawiony w 1856 r. w Théâtre
Impérial de l’Opéra w Paryżu w choreografii
Josepha Maziliera, po 150 latach przerwy
wrócił na warszawską scenę – w wykonaniu
Polskiego Baletu Narodowego, w opracowa-
niu Manuela Legris, wielkiej gwiazdy francu-
skiego baletu. „Le Corsaire” to widowiskowy
balet luźno oparty na poemacie Byrona.
Maraton tańców z historią o miłości pirata
Konrada do greckiej niewolnicy Medory,
na płycie
Jesienne nastroje 5/6
Dominik Wania, Lonely Shadows, ECM
T
o trzecia płyta dla
ECM z udziałem
tego jednego
z najciekawszych
polskich pianistów jazzo-
wych, ale pierwsza solowa
– na wcześniejszych wystąpił
jako członek Maciej Obara
Quartet. Zauważenie Domi-
© MATERIAŁY PRASOWE
nika Wani przez Manfreda Eichera było kwe-
stią czasu, ponieważ jego wrażliwość i eks-
presja, połączona z klasycznymi podstawa-
mi, bardzo pasuje do profilu estetycznego
firmy. Muzyka zawarta na tej płycie bywa
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
REKLAMA
atrakcyjnymi rolami żeńskimi, brawurowo
zbudowanymi męskimi wariacjami i zawsze
pożądanymi klasycznymi pas de deux. Ze-
spół jest w świetnej formie – lepszej nawet
niż przed pandemią. Yuka Ebihara, „pierwsza
tancerka” PBN, w roli Medory sprawdziła się
idealnie. Tańczy lekko, precyzyjnie, szlachet-
nie. Z Patrykiem Walczakiem stworzyli ujmu-
jący duet, któremu nic nie można zarzucić.
Lekko zestresowana w pierwszym akcie Mai
Kageyama (Gulnara), w trzecim odzyskała
pewność siebie i jej występ był bardzo efek-
towny. Rewelacyjnie czysto tańczyły wszyst-
kie Odaliski (Melissa Abel, Palina Rusetskaya,
Yurika Kitano) i jak to w „Korsarzu” szczegól-
ne emocje budziły role męskie: Konrada, La-
nquedema i Birbanta, w premierowym wie-
czorze z wielkim talentem, charyzmatycznie
zatańczone przez Patryka Walczaka, Ryotę
Kitai i Rinaldo Venuti. Spektakl ma też inne
obsady, wszystkie wydają się zachęcające.
JOANNA BRYCH
łagodna i rozmarzona, ale też dynamiczna
i zaskakująca akordami i biegnikami. W har-
moniach pobrzmiewa często bliski Wani
impresjonizm (nagrał swego czasu płytę
„Ravel”). Tu z kolei mamy delikatną aluzję
do „Zatopionej katedry” ­Debussy’ego
w utworze „AG 76” – to tytuł
obrazu Zdzisława Beksińskie-
go, przedstawiającego morze
nocą z wyrzuconymi na brzeg
przedmiotami. W innych
utworach wyczuwa się też
jakby cień solowych nagrań
­Chicka Corei. Melancholia
jesienna jest dominującym
nastrojem tych improwizacji,
nagranych w listopadzie w Lugano – tam,
gdzie swoje festiwale organizowała Martha
Argerich; pianista podkreśla, że ten genius
loci był dla niego ważny.
DOROTA SZWARCMAN
 [ K U LT U R A ]

Figura wroga
Totalny system miażdży nawet te jednostki, które nie zagrażają mu swoim
działaniem, wszystkie strategie przetrwania okazują się funta kłaków
warte – mówi Agnieszka Holland o swoim nowym filmie „Szarlatan”.

JANUSZ WRÓBLEWSKI: – W Polsce zielarz i znachor Jan Mikolášek Mikolášek próbował się z każdą ze stron układać.
z niczym specjalnym się nie kojarzy. Zajmując się w swoim Jednak nie jest typem ofiary. Ani buntownikiem,
najnowszym filmie jego historią, chciała go pani przypomnieć którego system zniszczy.
w jakimś konkretnym celu? W pewnym sensie zrobiłam film o konformiście
AGNIESZKA HOLLAND: – W Czechach ludzie też go nie pamię- doskonałym. Ale tego typu postawa ma swoje gra-
tają. Dopiero jak pogrzebią w pamięci, okaże się, że leczył ich nice. Można się układać z każdym, przychodzi
babkę, ciotkę albo jakiegoś znajomego. Przez jego ręce prze- jednak taki moment, że sam fakt istnienia staje
szły miliony Czechów i Słowaków, ale to nie jest postać, która się nieakceptowalny. Wtedy wszystkie strategie
rezonuje natychmiast. W scenariuszu Marka Epsteina urzekły okazują się funta kłaków warte. Totalny sys-
mnie komplikacje filozoficzno-psychologiczne wykraczające tem miażdży nawet te jednostki, które nie
poza ramy oficjalnej biografii. Prostymi kategoriami nie da się zagrażają mu swoim działaniem.
o Mikolášku mówić. To człowiek z tajemnicą. Właśnie ten brak Czesi, którzy nie walczyli tak heroicznie
jednoznaczności sprawił, że chciałam o nim opowiedzieć. Dziś z Hitlerem jak Polacy, wydają się mieć gen
szczególnie mi jej brakuje w świecie polaryzacji, manichejskich oportunizmu – jak Mikolášek – we krwi?
podziałów, dosłowności i łatwych osądów. Wolałabym tego tak nie uogólniać.
Nie był, jak Gareth Jones, bohater pani poprzedniego To niesprawiedliwe. Znam Czechów
filmu, kimś w rodzaju świętego. Mikolášek to raczej łajdak bohaterskich. A cechy narodowe, jak
z misją. Anioł i diabeł. Skąd się w nim wzięły zasadniczość wszystkie stereotypy, nie zawsze się ak-
i okrucieństwo? tualizują. Nie mówiąc o tym, że nastę-
Ze strachu przed śmiercią. Z lęku przed porażką. Z niemoż- pują pewne przesunięcia. Na przykład
ności pogodzenia się ze swą naturą, z innością. Był zielarzem zachowania większości Polaków nie
bez dyplomu akademii medycznej. Chciał leczyć, nie mając wydają mi się teraz jakoś specjalnie
ku temu żadnych uprawnień. W tym upatrywał swoją misję. bohaterskie. Raczej widzę mimikrę.
To był jego dar, który niewątpliwie posiadał. Jego hardość Nasza sytuacja moralna i duchowa
wiązała się też m.in. z nieakceptowaniem samego siebie i ko- przypomina mi czeską normali-
niecznością budowania własnej persony w konflikcie z praw- zację po 1968 r., a nie wzloty po-
dziwą tożsamością. wstańcze. Fatalizm to zresztą
Był gejem. w ogóle cecha niedużych krajów,
Tak. Wydawało mu się, że dopóki leczy, jest w stanie wszystko szczególnie Europy Środkowej.
przezwyciężyć. Również swoją odmienność. Jeżeli coś mu się Już tyle razy historia pokazywała
nie udawało, gdy śmierć okazywała się silniejsza, wpadał w de- nam, że jest maszynką do miele-
presję albo dostawał ataków szału. Ale to tylko jedno z moż- nia mięsa, że wykształciły się w nas
liwych wytłumaczeń. Robiąc film, staraliśmy się eliminować różne strategie przetrwania i sa-
proste tezy. Chcieliśmy, by widz czuł, że Mikolášek sam siebie mousprawiedliwienia. Wystarczą
nieustannie zaskakuje. On nie miał pojęcia, jak się zachowa wątłe argumenty ideologiczne czy
w więzieniu, jak zareaguje na świadomość, że już nie jest w sta- pragmatyczne, by wybrać przysto-
nie wygrać z totalitarną opresją, chociaż przedtem jakoś mu sowanie i nie ryzykować konfrontacji
się udawało. Jego pozycja zawodowa czy interwencje wysoko z reżimem. Czesi są bardzo niewiel-
postawionych dygnitarzy zawsze go z matni wyciągały. Ale kim mieszczańsko-chłopskim naro-
po śmierci swego stalinowskiego protektora został poddany dem (w Polsce pokutuje tradycja szla-
próbie, której nie przeszedł. checka, ale naprawdę większość z nas
Balansując między nazistami i komunistami, przyjmuje trochę jest potomkami pańszczyźnianych
inną strategię niż żydowski chłopak z „Europy, Europy”, chłopów, czyli niewolników). Brak
© JACEK DOMIŃSKI/REPORTER

który też musiał ukrywać swoją tożsamość, udając Aryjczyka. niepodległego państwa trwał u nich
Solomon Perel walczył o przeżycie. Chciał należeć do jakiejś nieco dłużej niż rozbiory Rzeczpospo-
większej całości, silnej grupy. Mikolášek był indywidualistą. litej, więc mają też odmienne podejście
Wydawało mu się, że jest bogiem. Swoje kompromisy, konfor- m.in. do życia codziennego. Nie chcą
mizmy, zdrady nawet czy złe uczynki usprawiedliwiał tym, z byle jakiego powodu narażać się na utra-
że służy ludziom, pomaga chorym. tę kultury materialnej.

74 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
 My też mieliśmy swoich Mikolášków kolaborujących
z okupacyjną władzą?
W XIX w. na pewno, i to całkiem sporo. Na dodatek wśród
arystokracji, która wchodziła w bliskie układy z Rosją – jak
choćby targowiczanie. Nie mówiąc o Stanisławie Auguście.
Był kochankiem carycy, która potem rozebrała nasz kraj.
Z komunistów należałoby wymienić Jaruzelskiego,
Kiszczaka, Różańskiego, Brystiger, Bermana
– nakręciłaby pani o nich film?
Gdybym powiedziała, że te postaci, które oczywiście nie
są pozytywne, znajdują się w orbicie moich zainteresowań,
to ściągnęłabym na siebie hejt, jaki trudno sobie nawet wyobra-
zić. Żaden film by tego nie przetrwał. Niemniej uważam „Oni”
Torańskiej, czy inne książki analizujące heglowskie ukąszenie,
za bardzo ciekawy i niespenetrowany kinem obszar. A o Jacku
Kuroniu chętnie bym zrobiła choćby miniserial. Jego – człowie-
ka, który w wielu wymiarach jest dla mnie wzorem – wybory
były bardzo skomplikowane, często namiętne, ale z punktu
widzenia współczesnej oceny co najmniej niejednoznaczne.
Pytanie, kto by mógł napisać scenariusz i sfinansować taką
opowieść, bo sztuka wymaga komplikacji, a czasy mamy
czarno-białe.
Mikolášek faktycznie uzdrawiał, czy po prostu
mu się udawało?
Pomógł zbyt wielu ludziom, by uważać go za cwa-
niaka lub oszusta. Był bardzo uzdolnionym ziela-
rzem. Miał intuicyjną umiejętność dokonywania
diagnozy choroby z  moczu. Nie na podstawie
badań laboratoryjnych, tylko czysto oglądowo,
naocznie. To zostało wielokrotnie zweryfiko-
wane. Również przez gestapo. Gdy jego sława
rosła, hitlerowcy zorganizowali mu egzamin.
Na kilkadziesiąt próbek Mikolášek miał same
dobre trafienia. Podobny w ynik osiągnął
na egzaminie z zielarstwa. Potrafił robić takie
kombinacje ziół, że okazywały się skuteczne
przy wielu chorobach. Z raka nie wyleczył,
ale wyciągał ludzi z wielu beznadziejnych
sytuacji. Poświęcał się pracy całkowicie.
Przyjmował nawet w  święta i  weekendy.
Uważam, że to była jakaś forma ucieczki
od siebie.
Mikolášek był katolikiem i homo­
seksualistą. Przeżywał to rozdarcie
bardzo mocno. Mówimy o czasach,
kiedy homoseksualizm był karalny.
Abstrahując od tego, że musiał swoją
orientację ukrywać, u Mikoláška to znaczy-
ło coś więcej. On nie potrafił godzić swojego
wizerunku z głębszym, tożsamościowym ja,
które się z tym wizerunkiem kłóciło. Opance-
rzył się przed emocjami i intymnymi stosun-
kami z ludźmi. To, co było w nim najbardziej
czułe, na zewnątrz zwalczał. Jedyną istotą,
którą kochał i która jemu okazywała miłość,
był jego asystent. Zarówno własnej miłości,
jak i tego głębszego ja on nie był w stanie ak-
Agnieszka Holland (ur. 1948 r.) – reżyserka, scenarzystka. ceptować. Jego ciągły konflikt wewnętrzny
Absolwentka FAMU w Pradze. Nakręciła m.in. „Całkowite zaćmienie”, brał się również z tego.
„Plac Waszyngtona”, „Gorejący krzew” i „Pokot” według powieści Olgi Konieczność ukrywania swoich prawdziwych
Tokarczuk. Laureatka nagrody krytyków w Cannes za debiutanckich emocji w homofobicznym państwie bardzo
„Aktorów prowincjonalnych”. Nominowana do Oscara za filmy: silnie współbrzmi z prowadzoną w Polsce
„Gorzkie żniwa”, „Europa, Europa”, „W ciemności”. Zdobywczyni wojną z LGBT. Wygląda to, jakby robiąc
Złotego Globu za „Europa, Europa”. Od 1981 r. mieszka za granicą. „Szarlatana”, mocno brała pani pod uwagę
Jej nowy film „Szarlatan” wejdzie do polskich kin 9 października.  również ten kontekst.

75
 [ K U LT U R A ]
Ivan Trojan jako znachor Jan Mikolášek w „Szarlatanie”.
Propozycję wyreżyserowania filmu dostałam ładnych parę
lat temu zaraz po nakręceniu „Gorejącego krzewu”. Nie przy-
puszczałam wtedy, że przyjdzie mi żyć w kraju, który wpro-
wadza strefy wolne od LGBT. W państwie, którego prezydent
szczuje na grupę obywateli tylko dlatego, że są innej orientacji
seksualnej. Walka opresji z wolnością ma jednak długie korze-
nie i można powiedzieć, że stanowi główny nurt europejskiej
historii. To cywilizacyjny, etyczny bój, który od czasu do czasu
konserwatyści wygrywają, i Polska niestety – poza wschodni-
mi rubieżami, Rosją czy Białorusią – stała się obecnie chyba
głównym polem tej batalii.
Po co, pani zdaniem, PiS rozpętał tę wojnę?
Co chciał przez to osiągnąć?
Divide et impera. Żeby doprowadzić do głębokich podzia-
łów, trzeba stworzyć figurę wroga. Czasami ma ona jakąś
realność, innym razem jest fantomatyczna. W przypadku
uchodźców miała minimalną realność, bo Polsce nigdy nie
groził ich zalew. Przyjęcie uchodźców – mówimy co najwy-
żej o kilkunastu tysiącach – nie wywołałoby żadnej zapaści
kulturowej czy ekonomicznej. Nie obniżyłoby naszego po-
czucia bezpieczeństwa. Ale ponieważ z perspektywy Zacho-
du kryzys uchodźczy rzeczywiście wyglądał dramatycznie,
więc można się było do niego odwoły wać. Kaczyńskiemu
i reszcie udało się, używając niemal nazistowskiego języka,
skonstruować tę figurę. Okazało się to skuteczne. Za pomo-
cą prostej propagandy spowodowali, że pewne preferencje
etyczne narodu się zmieniły. Poziom przeciwników przyj-
mowania imigrantów wzrósł z 30 do 70 proc. Efekt jest taki,
że z obawy o swoje bezpieczeństwo ludzie zaczynają się or-
ganizować wokół autorytarnej władzy, która zapewnia: my
was uratujemy.
Cel uczynienia wroga z LGBT jest taki sam?
Oczywiście, tyle że ta figura wydaje się całkowicie fantoma-
tyczna. Opiera się na absurdalnym założeniu, że przyjdą geje
i nagle wszystkich zgeją. Ordo Iuris przoduje w takiej retoryce.
Straszą seksualizacją dzieci, mylą edukację seksualną z ma-
sturbacją, mieszają homoseksualizm z pedofilią itd. To kom-
pletna bzdura. Homoseksualizm nie zagraża heteroseksual-
nym rodzinom. Homoseksualizmem człowiek się nie zaraża.
Zawsze we wszystkich społeczeństwach geje to stała grupa,
stanowiąca ten sam procent populacji.
76 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
© GUTEK FILM
Dlaczego ciemnogrodzkie argumenty trafiają do Polaków,
a do zachodnich społeczeństw już nie?
W Rosji też ta demagogia pada na podatny grunt. Praw-
dopodobnie jesteśmy słabo cywilizacyjnie osadzonym na-
rodem. Niemcy również przez to przechodzili 90 lat temu.
Skonstruowana przez nazistów figura wroga w postaci Żyda
zafunkcjonowała bardzo dobrze. Mimo że Żydzi nie byli ja-
kimś ekonomicznym wyzwaniem dla narodu niemieckiego.
W przeciwieństwie do Polski, gdzie Żydzi, ogromna mniejszość,
zdominowali niektóre zajęcia czy zawody. Można powiedzieć,
że w bardzo biednym polskim społeczeństwie mógł być jakiś
powód, by uznać, że Żyd zabiera coś, co nam się należy. Na-
tomiast w Niemczech nie było żadnej racjonalnej przyczyny,
by Żydów uważać za zagrożenie. Ale ideologia zadziałała.
To samo dzieje się teraz w Polsce z LGBT. LGBT nie jest ideolo-
gią. Ideologią jest anty-LGBT.
Chodzi o to, żeby zamknąć ludzi w lękach.
W moim przekonaniu wcale nie chodzi o lęk przed geja-
mi i lesbijkami, tylko przed emancypacją kobiet. Homosek­
sualizm jest tylko kozłem ofiarnym wojny cywilizacyjnej. Tak
jak w przypadku nazizmu wcale nie chodziło o Żydów, tylko
o walkę z pewną formą kapitalizmu i globalizacji. Dlaczego
polska prawica chce wypowiedzenia konwencji stambulskiej,
która mówi o zapobieganiu przemocy wobec kobiet? Ponieważ
nie znosi innego porządku niż patriarchalny. Zmiany cywili-
zacyjne następują bardzo szybko. Geje jeszcze kilkadziesiąt
lat temu byli skazywani na więzienie, a w tej chwili cieszą
się na zachodzie Europy i w Stanach Zjednoczonych pełnią
praw obywatelskich. Kolejne fale feminizmu, akcja #MeToo
­przeorały tam świadomość, czego konserwatyści à la polona-
ise nie chcą przyjąć do wiadomości. Uważają to za zagrożenie
dla konserwatywnych wartości. Bo uruchomią się procesy, nad
którymi nie sposób będzie zapanować. Poza tym nie zamierza-
ją się dzielić władzą. Zwłaszcza z tymi, którzy nigdy tej władzy
nie mieli.
W demokracji z zasady wszyscy są równi, wolni.
Dlaczego więc się wyklucza?
Ludzie lubią należeć do tej grupy, która trzyma władzę. Nie
umiem tego inaczej wytłumaczyć. Ale jest coś takiego jak po-
stęp w historii ludzkości. Kilkaset lat temu pełnię praw posia-
dał jedynie biały heteroseksualny mężczyzna z klasy wyższej,
najczęściej wyznawca monoteistycznej dominującej na danym
terenie religii. Potem zaczęło się to zmieniać. Musiał się dzielić
przywilejami z dziećmi, które wcześniej były jego własnością
i mógł je zabijać bez konsekwencji. Potem z niewolnikami,
kobietami, kolorowymi. Teraz – z ludźmi o innej tożsamości
seksualnej, a w kolejce o uznanie swoich praw czekają jeszcze
zwierzęta i natura w ogóle.
W Polsce zatrzymaliśmy się na tym pierwszym etapie.
Patriarchalne społeczeństwa gorzej sobie radzą z postępem.
Idzie to wolniej niż w krajach z długowieczną tradycją równo-
ściową. Do tego dochodzi niski poziom wykształcenia. Fatal-
nym błędem było umieszczenie nauki religii na tym samym
poziomie racjonalności jak inne przedmioty, które są wery-
fikowalne. Generalnie jakość edukacji pozostała sferą mocno
zaniedbaną w III RP. Tytuł magistra – z tego, co wiem – posiada
tylko ok. 21 proc. wszystkich Polaków (mimo że odsetek osób
w wieku 30–34 lata z dyplomem wyższej uczelni wzrósł ostatnio
powyżej średniej europejskiej, do ok. 45 proc.). Skutek jest taki,
że mniej wykształcona większość w wyborach prezydenckich
głosowała za Dudą.
Dokąd taka wojna z racjonalnością może nas zaprowadzić?
Patrząc globalnie, Polska nie odgrywa jakiejś znaczącej roli
w tej wojnie, pozostaje raczej na jej obrzeżu. Gros batalii toczy
się w Stanach Zjednoczonych. I sporo zależeć będzie, kto wygra
tam najbliższe wybory prezydenckie. Mam nadzieję, że jednak
nie Trump, któremu trudno będzie się podnieść po wielu błę-
dach popełnionych w walce z covidem. Sam fakt, że cztery lata
temu USA wybrały na prezydenta taką postać, to oczywiście
zjawisko dużo głębsze, o wielorakich przyczynach i bardzo nie-
bezpieczne. Mam na myśli konsekwencje: osłabienie liberalnej
demokracji, systemu decydującego o równowadze w świecie.
I wzmocnienie nowych graczy azjatyckich, takich jak Chiny
czy Indie, gdzie trwałość autorytarnych reżimów wydaje się
dużo silniejsza niż w Europie.
Pandemia, na której poległ Trump, zmieni kino?
Trump jeszcze nie poległ. Zobaczymy. Może mu pomóc cał-
kowita nieprzemakalność populistów na najgorsze skandale
czy wręcz zbrodnie. Co do kina, to dopiero się okaże. Przyspie-
szony rozwój VOD czy streamingu nie zakłócał do tej pory tra-
dycyjnej dystrybucji kinowej. Wymagało to m.in. dodatkowej
strategii promocyjnej, podniesienia jakości projekcji w multi-
pleksach, ale jeżeli sytuacja covidowa utrzyma się dłużej, to ten
cios zadany przemysłowi kinowemu może się okazać zabójczy.
Kino jako forma wspólnego oglądania nie zniknie. Może się
jednak zmarginalizować. Nasze emocje związane z odbiorem
będą uboższe, bo inaczej się przeżywa film z udziałem zbio-
rowości na dużym ekranie, a inaczej na smartfonie. Wulgary-
zując – różnica jest taka, jak między stosunkiem seksualnym
a masturbacją. Pewnego rodzaju wrażenia i doświadczenia
po prostu nie docierają. Jest to zresztą głębsza tendencja.
Nowe pokolenia funkcjonujące przede wszystkim w sieci nie
mają gwałtownej potrzeby spotykania się ze sobą. Wielu moich
znajomych, którzy mają nastoletnie dzieci, twierdzi, że wy-
ciągnięcie tych dzieci z pokojów jest nie lada wyczynem. Dla
młodych funkcjonowanie w świecie bez fizycznego kontaktu
jest zupełnie satysfakcjonujące. Być może izolacja covidowa
przywróci apetyt na bycie razem albo go całkowicie unicestwi.
Covid przypomniał, że przyszłość jest nieprzewidywalna.
Tak. Jako osoba mająca wszystko zaplanowane na wiele mie-
sięcy naprzód nagle znalazłam się w jakimś bezczasie. Od po-
nad pięciu miesięcy siedzę w swoim wiejskim domu w Bretanii,
niewiele właściwie robiąc. Na początku marca, kiedy promowa-
łam w Paryżu „Obywatela Jonesa”, wszystkie kina zamknięto
trzy dni przed naszą premierą. Bardzo rozpaczaliśmy z tego
powodu z dystrybutorami, bo wykonaliśmy wspaniałą pracę,
która wydawała się zmarnowana. Ale dostałam dar od Boga.
22 czerwca ponownie uruchomiono kina i w ciągu miesiąca
„Obywatela Jonesa” obejrzało we Francji ponad 200 tys. wi-
dzów. Nawet bez pandemii nie marzyłabym o takim wyniku.
Film w ywołał ogromne zainteresowanie. Ciągle się o nim
gdzieś pisze. Podobnie jest w Stanach, gdzie jest rozpowszech-
niany na różnych platformach.
Wracając na koniec do Mikoláška. Jak się potoczyły jego losy
po wyjściu z więzienia w latach 50.? Bo film to przemilcza.
Zniknął z radaru publicznego i przestał leczyć. Nigdy też
nie spotkał się więcej ze swoim asystentem. Żył jako rentier.
Podnajmował pokój w willi życzliwego mu dyrektora dużego
praskiego szpitala (wcześniej ten dyrektor podsyłał do niego
pacjentów, których medycyna nie była w stanie zdiagnozować).
Komuniści zarekwirowali willę Mikoláška i cały jego majątek.
Zmarł na początku lat 70. Tuż przed śmiercią udzielił wywia-
du. Wyszedł w nim na szalenie z siebie zadowolonego narcyza.
Żadnych wątpliwości co do swych wyborów zdawał się nie mieć.
ROZMAWIAŁ JANUSZ WRÓBLEWSKI
REKLAMA
 [ K U LT U R A ]
Mea pulpa
Jest nowa gwiazda dziennikarstwa. To Alek-
sandra Czajkowska z serwisu Plejada. Pani
znalazła kilka zdjęć znanych par i sprepa-
rowała artykuł: „Pary, które nie rozstały
się z klasą”. Potwierdzeniem tezy o braku
klasy był fakt, że pisały o nich media. Zga-
dzam się. Dlatego ja dziś piszę o pani.
Media donoszą, że Tomasz Sekielski chud-
nie w tak zastraszającym tempie, że aby
być dokładnym, aktualną wagę dziennika-
rza podam na koniec powyższego artyku-
łu. Ja też kiedyś pozbyłem się wszystkiego,
co niezdrowe, z lodówki. Było pyszne.
Znany siatkarz Andrzej Wrona poprowa-
dzi w newonce.radio autorską audycję
„Trzy sety z Wroną”. Witamy w popkultu-
rze. Andrzej gra na pozycji środkowego,
którego głównym zadaniem jest blokowa-
nie ataków przeciwnika. Cenna umiejęt-
ność w show-biznesie.
Tomek Kowalczewski, były szef Progra-
mu III, człowiek, który z  Trójki zrobił
rządowy radiowęzeł, wrócił do Polskiego
Radia i został zastępcą dyrektora Biura
Współpracy z Zagranicą. Teraz będzie, jak
Trocki, odpowiadał za eksport rewolucji
na zewnątrz.
Sypnęło ślubami i rozwodami, co tylko
świadczy o niezwykłej mądrości natury.
Aktor Piotr Machalica wziął ślub z młod-
szą o 21 lat Aleksandrą Sosnowską. Mało
tego, wesele odbyło się w restauracji pan-
ny młodej. Żona z własną knajpą. Słaba
wiadomość dla kogoś, kto chce rzucić pi-
cie. I to za życia.
Patryk Vega produkuje filmy z granicy soft
porno, językowego dresiarstwa, sado-
maso i kompleksu Mesjasza. Teraz po-
twierdził, że jedną z głównych ról zagra
u niego Małgorzata Rozenek-Majdan. Ile
czasu potrzebujecie na puentę…
Piosenkarka Halina Mlynkova rozwiodła
się ze swoim drugim mężem, czeskim pro-
© ADAM JANKOWSKI/REPORTER
ducentem muzycznym Leszkiem Wronką.
On wcześniej nagrał piosenkę „Kochałaś
na niby”, a  ona singiel „Złota klatka”.
Kiedyś tragedia owocowała piosenką.
W tym przypadku piosenka zaowocowa-
ła tragedią.
78
czyli kronika popkulturalna
Kuby Wojewódzkiego
© LESZEK ZYCH
Po czterech miesiącach przerwy spowodo- niesłusznie skazanych. Brawo. Biorąc pod
wanej odejściem z Trójki przed mikrofony uwagę to, co dzieje się z wymiarem spra-
wrócił Piotr Kaczkowski. W stacji Rock­ wiedliwości, jest szansa, że Tomek znowu
serwis.fm prowadzi audycję „Oddam płytę długo posiedzi. W pracy.
w dobre ręce”. Są podobno trzy sposoby
działania: zły, dobry i wojskowy. Szefowie Robert Makłowicz dołączył z cotygodnio-
Programu III właśnie wymyślili nowy. wą audycją do newonce.radio. Dobry
ruch. Jak by to aktualnie skomentować?
Aktorka Ewa Kasprzyk wzięła rozwód Mam. Za koalicji PO i PSL u Makłowicza
ze swoim mężem Jerzym Bernatowiczem nie zdarzały się takie rzeczy.
po 36 latach wspólnego życia. Wielki mi
wyczyn. Chuck Norris skończył w marcu Tomasz Sekielski, autor głośnych fil-
80 lat. Czwarty raz. mów „Tylko nie mów nikomu” i „Zabawa
w chowanego”, schudł 65 kilo, i to nie jest
Rafał Pacześ, najzabawniejszy człowiek jego ostatnie słowo. Tomasz robi z różny-
w  Polsce (celowo nie używam słowa mi częściami ciała to samo, co wcześniej
śmieszny, bo śmieszni to są inni), napisał robił z parafiami. Ogranicza ich apetyt.
swoją pierwszą powieść pt. „Grube wió-
ry”. Kryminalna intryga i brutalny portret Serwis Plejada bije rekord w jakości dzien-
współczesnych mężczyzn to atuty książki. nikarstwa à rebours. W  artykule Anny
Jedynym minusem jest to, że to wszyst- Czajkowskiej para Anna Mucha i Kuba
ko prawda. Wojewódzki, czyli ja, rozstała się głośno
i bez klasy. Dwa dni później w artykule
Daniel Martyniuk wreszcie doprowadził Bartłomieja Strowskiego ta sama para
swe małżeństwo do końca. Po dwóch la- rozstaje się z klasą i po cichu. Ciekawa
tach para wzięła rozwód. Dzięki teścio- logika. A rzeka się różni od oceanu tym,
wej mogliśmy się dowiedzieć, że byłej że jest rzeką.
żonie chodziło tylko o pieniądze i że ge-
neralnie jest podobna do konia. Cieszą
mnie te nowe elity made in Jacek Kurski.
Strach pomyśleć, co z nami będzie, jak
zaczną żniwa.
Malarka Joanna Sarapata, była żona Jar-
ka Jakimowicza – zaplecza intelektual-
nego TVP Info – napisała autobiografię.
W książce ma się znaleźć brutalny obraz
13 lat ich małżeństwa. Są w biografii Jarka
takie rzeczy, których nie da się wyjaśnić
nawet brakiem jakiegokolwiek talentu.
Tomek Komenda, bohater filmu „25 lat
niewinności”, został zatrudniony w Fun-
dacji Braci Collins. Będzie tam specjali-
stą do spraw adaptacji społecznej osób
Najpopularniejsza
krajowa blondynka Basia
Kurdej-Szatan urodziła
syna Henryka. Gratuluję.
Biedny mały Szatan.
On jeszcze nie wie, że już
trafił do piekła.
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
 [ K U LT U R A ]
Historia obrazkowo
Świetny francuski komiks o tajnej misji Witolda Pileckiego
w Auschwitz przypomina, że polska historia bywa naj­cie-
­kawsza, gdy ją otrząsnąć z patosu i popatrzeć na nią z dystansu.
© MP
Oniryczna powieść graficzna Gaétana Nocqa „Raport W” o rotmistrzu Pileckim.
P
lac apelowy obozu Auschwitz
zatopiony we mgle. Więźniowe
z nowego transportu czekają
bez ruchu na rozkazy. Wśród
nich Witold Pilecki, który do­
stał się do obozu z własnej woli. Ma zbu­
dować podstawy organizacji podziem­
nej, werbować sojuszników z nadzieją,
że uda się wywołać powstanie przeciw
nazistowskim oprawcom. Pod pseudo­
nimem Tomasz Serafiński spędził w obo­
zie ponad dwa i pół roku, a jego raporty,
80
JAKUB DEMIAŃCZUK
spisane w 1943 r., są bezcennym doku­
mentem i relacją z pierwszego okresu
działalności Auschwitz.
Wieczna mgła nad obozem
„Niniejszy komiks nie odtwarza rzeczy­
wistości, lecz ją przywołuje” – zastrzega
Gaétan Nocq w  posłowiu do albumu
„Raport W”, w którym przełożył zapiski
rotmistrza na język powieści graficznej.
– To było wyzwanie: przybliżyć czytel-
nikom niezwykłą historię szpiegowską,
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
a zarazem przedstawić niewyobrażalną
grozę nazistowskiego obozu śmierci – do­
powiada już w rozmowie artysta.
Pomysł na graficzną adaptację rapor­
tu Pileckiego wyszedł w 2017 r. ze stro­
ny Isabelle Dav ion, w yk ładowczy ni
paryskiej Sorbony i autorki przypisów
do francuskiego wydania dokumentu.
Gaétan Nocq, malarz i dziennikarz po­
dróżniczy, miał już wtedy na koncie dwa
komiksy historyczne, oba narysowane
na podstawie książek Alexandre’a Tikho­
miroffa. „Soleil brûlant en Algérie” opo­
wiadał o służbie pisarza we francuskiej
armii podczas algierskiej wojny o nie­
podległość, zaś czterotomow y „Cap­
taine Tikhomiroff” odtwarzał losy jego
ojca, oficera białej armii podczas wojny
domowej w Rosji. Lektura tych albumów
sprawiła, że Davion dostrzegła w Nocqu
artystę, który będzie w stanie nadać za­
piskom Pileckiego graficzną formę.
„Gaétan pozwolił się zaciągnąć do księ­
garni Giberta, żeby kupić »Raport«. Umó­
wiliśmy się, że przeczyta i da mi znać,
co o tym myśli. Zatelefonował nazajutrz.
Noc spędził na lekturze i – jak każdy, kto
zetknął się z niesłychanym świadectwem
rotmistrza Pileckiego – dał się porwać tej
opowieści o przerażeniu i sile człowie­
czeństwa. Decyzja zatem zapadła: po­
wstanie komiks osadzony w Auschwitz”
– pisze Davion w posłowiu do albumu.
„Raport W” nie jest jednak tradycyj­
ną biografią. Z treści komiksu niewie­
le można się dowiedzieć o tym, co się
działo, nim Pilecki trafił do Auschwitz,
ani jakie były jego późniejsze losy – je­
dynie krótki powojenny epilog informuje
o aresztowaniu go przez komunistyczne
władze i późniejszej śmierci z rąk opraw­
ców (najważniejsze informacje na temat
życia Pileckiego i historii KL Auschwitz
uzupełniła w  komentarzach Isabelle
Davion). – W swoim raporcie Pilecki nie
opisywał życia osobistego, ale w rzeczo-
wy sposób, bez patosu, opowiadał o całej
złożoności swojej misji – tłumaczy Nocq.
– Jak ocalić własną skórę, by móc zreali-
zować plan? Jak werbować ludzi, splatać
sieć powiązań, wydobywać informacje,
organizować pomoc, pozbywać się do-
nosicieli itp. Ale jednocześnie chciałem
wprowadzić do tej historii jakieś elementy
z jego życia. Pojawiają się w sekwencjach
snów i wspomnień: dzieciństwo w Karelii
i relacja z dziadkiem, trening jeździecki,
dom rodzinny w Sukurczach, a także sen,
o którym wspomniał w swoim raporcie:
tuż przed ucieczką przyśnił mu się bia-
ły koń.
Scenariusz komiksu, choć przypomina
historię szpiegowską, pozostaje wierny
zapiskom rotmistrza. W wielu miejscach
zachowuje specyficzny żargon, jakim
posługiwał się Pilecki – część bohaterów
występuje jedynie pod konspiracyjnymi
pseudonimami lub określeniami, jakie
w swoich notatkach stosował wobec nich
rotmistrz. Klucz do ich odczytania zagi-
nął, więc niektórych postaci historycy
do dziś nie zidentyfikowali.
Nocq nadał swojemu komiksowi nie-
zwykłą formę wizualną: oniryczne, ni-
czym rozmyte wiecznie wiszącą nad
obozem mgłą ilustracje nie przypominają
innych komiksowych opowieści o wojnie.
Jego komiks bywa zaskakująco piękny,
wręcz delikatny, jakby autor odwracał
wzrok od najbardziej wstrząsających scen,
jednak nie po to, by nie widzieć zła, lecz
aby nie odzierać ofiar Auschwitz z resz-
tek godności. – Nie chciałem pokazywać
okrucieństwa, a już w szczególności nie
chciałem, by komiks sprawiał wrażenie
niezdrowego voyeuryzmu – wyjaśnia. Nie
unika pokazywania cierpienia, lecz ucieka
od dosłowności. Zamiast skrajnego reali-
zmu, woli przemawiającą do wyobraźni
czytelników symbolikę.
Jego ilustracje budzą odległe skojarze-
nia z pracami więźniów Auschwitz, m.in.
Jerzego Zielezińskiego i  Mieczysława
Kościelniaka. – Znam rysunki więźniów
obozu, a także dzieła słoweńskiego artysty
Zorana Mušicia naszkicowane w Dachau,
chociaż starałem się do nich świadomie
nie nawiązywać – mówi Nocq. Dodaje,
że największą inspiracją była dla nie-
go przyroda, tak mocno kontrastująca
z zabudowaniami na terenie Auschwitz.
– Za pierwszym razem pojechałem tam
sam, bez przewodnika. Chciałem poczuć
to miejsce, rysowałem obóz i jego otocze-
nie: drzewa, brzegi rzeki Soły. To nadało
mojemu komiksowi ostateczny kształt
– opowiada.
Historia bez uprzedzeń
„Raport W” nie jest pierwszym komik-
sem o  Pileckim. Dwa lata temu ukazał
się album „Śmiertelna misja rotmistrza
Pileckiego” według scenariusza Witolda
Tkaczyka i z ilustracjami Krzysztofa Bu-
dziejewskiego i Wojciecha Nawrota: do-
brze udokumentowany historycznie, lecz
jednocześnie przesiąknięty patosem,
zatopiony w patriotycznym sosie wznio-
słości i niezłomności – wystarczy wspo-
mnieć, że osią fabuły było przesłuchanie
Pileckiego w esbeckim więzieniu. To swo-
ją drogą problem wielu polskich komik-
sów historycznych, powstających często
na zamówienie instytucji państwowych,
więc – zwłaszcza w ostatnich latach – pod-
porządkowanych jedynie słusznej wi-
zji dziejów.
Tymczasem Nocq stworzył opowieść,
która nie odbierając Pileckiemu heroizmu,
jest wyprana z biało-czerwonej martyrolo-
gii, pozbawiona dydaktyzmu, staje się uni-
wersalną opowieścią o zwykłym człowieku,
który w podłych czasach dokonał nadzwy-
czajnych czynów. Lektura „Raportu W”
to okazja do spojrzenia na polską historię
z dystansu, bez uprzedzeń i narodowych
fobii. Tym cenniejsza, że zachodni twór-
cy komiksowi po polską tematykę sięgają
bardzo rzadko, jeszcze rzadziej wychodząc
poza okres drugiej wojny światowej.
Są oczywiście wyjątki. „Aż do nieba”,
trzytomowa manga Riyoko Ikedy, której
bohaterem jest książę Józef Poniatowski
(historyczne fakty traktująca zresztą
dość swobodnie), „Czerwona Róża” Kate
Evans, przełożona niedawno na pol-
ski biografia Róży Luksemburg czy
REKLAMA
 [ K U LT U R A ]
Pięciotomowa graficzna biografia Ireny Sendlerowej „Irena” według scenariusza
Jeana-Davida Morvana i Séverine Tréfouël z ilustracjami Davida Evrarda.
komiksy poświęcone Janowi Pawło-
wi II – jeden z nich ma nawet w swoim
katalogu wydawnictwo Marvel, słynące
z opowieści o Avengersach. Ukazało się
też parę tytułów przybliżających życie
Marii Curie-Skłodowskiej, zwłaszcza
dziś postrzeganej jako ikona feminizmu.
Jeden z albumów – „Radioactive” Amery-
kanki Lauren Redniss – został niedawno
zekranizowany przez Marjane Satrapi,
a główną rolę zagrała Rosamund Pike.
W zachodnich komiksach historia Pol-
ski pojawia się jednak przede wszystkim
w kontekście opowieści o Zagładzie.
Wśród nich są czasami komiksy ważne
i przejmujące. „Maus” Arta Spiegelmana,
oparty na wojennych losach ojca artysty,
należy do najwybitniejszych powieści
graficznych w historii, choć jego premie-
ra w Polsce w 2001 r. wzbudziła pamięt-
ne kontrowersje. Protesty związane były
z tym, że na łamach komiksu Polacy zostali
przedstawieni pod postacią świń (Żydzi są
myszami, Niemcy – kotami itp.). „Ewident-
nie w Polsce – lecz także wśród polskiej
diaspory w Ameryce – reakcja na świnie
była nieproporcjonalnie wielka. Wydaje
82
mi się, że Polacy mają poważny problem
z zaakceptowaniem własnej przeszłości.
To dowodzi, że książka dotknęła jakiegoś
wrażliwego tematu” – komentował później
Spiegelman w książce „MetaMaus”.
Z kolei w albumie „Josel. 19 kwietnia
1943” Joe Kubert, jeden z najwybitniej-
szych twórców amerykańskiego komik-
su, wplata fikcyjną historię swojej rodziny
w narrację o powstaniu w getcie warszaw-
skim. W rzeczywistości rodzina artysty wy-
emigrowała z Polski jeszcze w latach 20.,
© MP
lecz Kubert zastanawia się, jak potoczyły-
by się jego losy, gdyby jako młody chłopak
mieszkał w okupowanej przez Niemców
Warszawie. „To także opowieść o człowie-
czeństwie – o tym, jak ludzie pozbawieni
wszystkiego wznoszą się ponad upodlenie
i w ostatecznym akcie oporu zwracają się
przeciwko swym ciemiężycielom” – pisał.
Dramaturgiczna katastrofa
Nadludzki heroizm jest także tema-
tem komiksowych portretów Jana Kar-
skiego. Włoski „Człowiek, który odkrył
Holocaust” Marca Rizzo i Lelia Bonac-
corso powstał w 2014 r. na stulecie uro-
dzin emisariusza (wydany został wtedy
także w Polsce), rok później ukazał się
„Karski’s Mission: To Stop the Holo-
caust” Rafaela Medoffa i Deana Mottera,
w Stanach Zjednoczonych polecany jako
materiał edukacyjny podczas zajęć o hi-
storii Holokaustu. We Francji ukazały
się graficzne biografie Marcela Rayma-
na, polskiego Żyda walczącego w sze-
regach La Résistance („Affiche rouge”
Laurenta Galandona i Jeanne Puchol),
oraz Maksymiliana Kolbego („Un saint
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
à Auschwitz” Jean-François’a  Viviera
i Régis Parenteau-Denoëla).
Szczególnie interesująca wydaje się zaś
rozpisana na pięć tomów biografia Ireny
Sendlerowej „Irena” (całość ukazała się
w polskim tłumaczeniu) według scena-
riusza Jeana-Davida Morvana i Séverine
Tréfouël. Ilustracje Davida Evrarda przy-
wodzą na myśl dowcipne komiksy dla
dzieci, kreska jest celowo karykatural-
na, kolory żywe i jaskrawe, ale sprawiają,
że opowieść o heroizmie Sendlerowej, jej
poświęceniu, a także złożonych losach
powojennych, wybrzmiewa jeszcze moc-
niej – nawet jeśli na pierwszy rzut oka ze-
stawienie rysunków i scenariusza może
powodować pewien dysonans.
Historię Witolda Pileckiego Zachód od-
krywa dopiero teraz. Francuskie wydanie
„Raportu W” latem ubiegłego roku zbie-
gło się ze światową premierą książki Jacka
­Fairweathera „Ochotnik. Prawdziwa histo-
ria tajnej misji Witolda Pileckiego” (polskie
tłumaczenie ukazało się kilka tygodni temu
nakładem wydawnictwa Znak). Gaétan
Nocq mówi, że jego album wzbudził we
Francji spore poruszenie, bo nawet ludzie,
którzy interesują się historią drugiej wojny
światowej, często o Pileckim nie słyszeli.
Plansze z komiksu są obecnie elementem
wystawy w  Compiègne, gdzie w  czasie
wojny mieścił się obóz przejściowy dla
wszystkich więźniów, kierowanych potem
do obozów koncentracyjnych na terenie
Niemiec i  Polski. Po ciepłym przyjęciu
przez prasę album trafił do finału prestiżo-
wej Grand prix de la critique (przyznawa-
nej przez francuskich recenzentów komik-
sowych). Oryginalne wydanie zostało też
wyróżnione przez jury Nagrody im. Hen-
ryka Wereszczyckiego i Wacława Felczaka,
honorującej dzieła autorów zajmujących
się historią Europy Środkowo-Wschodniej.
Tymczasem – jak informuje Wirtualna
Polska – zaawansowane prace nad filmem
o Witoldzie Pileckim w reżyserii Leszka
Wosiewicza zostały wstrzymane. „To była
narracyjna i dramaturgiczna katastrofa.
To było źle opowiedziane, nie wiadomo,
o co chodzi. Nie było głównej postaci. Jest
szereg scen, ale z nich nie wynika, kto tu
jest bohaterem i czego ten bohater chce”
– mówiła portalowi osoba, która widziała
część zrealizowanego do tej pory mate-
riału. Za kamerą ma stanąć Krzysztof Łu-
kaszewicz, a scenariusz poszedł do grun-
townej przeróbki. Być może twórcom filmu
przydałyby się teraz dystans i szacunek,
z jakimi na polską historię potrafią patrzeć
daleko stąd.
JAKUB DEMIAŃCZUK
„Raport W” Gaétana Nocqa ukazał się
nakładem wydawnictwa Marginesy
w przekładzie Krzysztofa Umińskiego.
 [ K AWIARNIA LITER ACK A ]
Anna Dziewit-Meller
Płeć domyślna
Z
acznijmy zatem od me-
bli. Nie miałam pojęcia,
że znajdują się za wyso-
ko! Wisiały przecież tak,
że sięgnięcie po szklankę czy kubek nie stano-
wiło dla mnie problemu, tym bardziej zaś nie było żadnym
kłopotem dla mojego męża, który jest sporo wyższy ode
mnie i bez wysiłku ściągał rzeczy nawet z najwyżej poło-
żonych półek w szafkach. Im dłużej jednak żyliśmy w oto-
czeniu nowych kuchennych mebli, tym częściej słyszałam
prośbę o pomoc w zdjęciu komuś czegoś z tych szafek.
Pierwsza była chyba moja mama, którą zastałam kiedyś
wdrapującą się na taboret w celu wyjęcia dzieciom misek
do zupy. Potem prośby o pomoc słyszałam od moich kole-
żanek wpadających w odwiedziny z butelką wina, które nie
mogły dosięgnąć do postawionych z tyłu kieliszków albo
kubków na herbatę. W końcu przyjrzałam się tym szafkom
i zadzwoniłam do stolarza z pytaniem, czy może powie-
sił je faktycznie jakoś za daleko od podłogi? – Powiesiłem
według waszego wzrostu – rzekł, zapewne wzruszając przy
tym ramionami. – Macie w kuchni wysoko, to powiesiłem
tak, żeby wykorzystać przestrzeń. No przecież dosięgacie,
mówiła pani, że ma 174 cm wzrostu!
Mówiłam! A jednak nie połączyłam tej luźno rzuconej
w ferworze remontu odpowiedzi na pytanie stolarza z fak-
tem, że moja kuchnia dostosowana została wobec tego
wyłącznie do potrzeb osób (jak na standardy mojego poko-
lenia) wysokich. Każdy, kto nie pasuje do tych wymiarów,
w mojej kuchni musi od czasu do czasu poprosić o pomoc.
A teraz proszę sobie wyobrazić, że większość miejsc
na świecie to takie kuchnie zbyt wysokich znajomych,
których odwiedzacie. Jeśli jesteście kobietą – pewnie nie
będziecie mieć z tym najmniejszego problemu. Zwłaszcza
gdy będziecie już po lekturze książki Caroline Criado Perez
„Niewidzialne kobiety. Jak dane tworzą świat skrojony pod
mężczyzn”.
O brakującej połowie dziejów w końcu zaczęło się mó-
wić nieco odważniej – opowieść o ludzkiej cywilizacji
zdeformowana jest nieobecnością kobiet i co poniektórzy
szczęśliwie zaczęli już zdawać sobie z tego sprawę. Ale – jak
pisze Perez w swojej brawurowej książce – „przemilczenia
i białe plamy mają swoje konsekwencje. Oddziałują na ży-
cie kobiet dzień w dzień”.
Nie wiem nawet od czego zacząć – potok danych, przy-
kładów, faktów prezentowany przez autorkę „Niewidzial-
nych kobiet” jest tak wartki, że doprawdy ledwo się czegoś
chwycę, a już obmywa mnie kolejna zdumiewająca fala
informacji na temat tego, JAK BARDZO NIE DLA KOBIET
zaprojektowano absolutnie wszystko na tym świecie. Po-
cząwszy od rzeczy drobnych, takich jak to, że w większości
biur świata przy włączonej klimatyzacji kobiety marzną,
bowiem zasadę rządzącą jej ustawianiem ustalono w la-
tach 60. dla ważącego 70 kg 40-letniego mężczyzny, które-
go metabolizm jest dużo szybszy od metabolizmu ważącej
58 kg kobiety w tym samym wieku. A może zainteresuje
was to, że dopóki nie wprowadzono zasady przesłuchań
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
w ciemno, najlepsze orkiestry świa-
ta zatrudniały znacznie więcej męż-
czyzn niż kobiet. Albo dramatyczne
dane dotyczące kobiet ginących
w wypadkach, w samochodach zaprojektowanych tak,
by chronić ciało mężczyzny (inaczej zbudowane ciało ko-
biet, chronione jest znacznie gorzej przez nieodpowiednio
dla nich umieszczone pasy bezpieczeństwa czy poduszki
powietrzne na złej wysokości). Nie wspominając nawet
o zbyt późnym rozpoznawaniu zawałów serca u płci pięk-
nej, bowiem ich objawy traktowane są jako „nieswoiste”
przez lekarzy uczonych ciała męskiego jako uniwersalnego
ciała człowieka. Czytanie tej książki naprawdę jest bolesne
– ukazuje bowiem z całą brutalnością moją, twoją, naszą,
dziewczyny, niewidzialność.
W eźmy ukochany przez Polaków temat pomni-
ków i upamiętnień – Perez podliczyła, że pośród
wszystkich posągów w bazie brytyjskiego Public Monu-
ments and Sculptures Association jest więcej pomników
mężczyzn o imieniu John niż historycznych, znanych
z nazwiska kobiet nienależących do rodziny królewskiej.
Idziemy dalej? Proszę śmiało – według raportu Global
Media Reporting z 2015 r. kobiety stanowią tylko 24 proc.
osób, które słyszy się i ogląda w mediach. Urbanisty-
ka, architektura, transport publiczny, ubezpieczenia
społeczne, praca opiekuńcza – Perez sypie danymi jak
z rękawa, zatykając usta niedowiarkom. Bo czy można
dyskutować z faktem, że „wiemy wszystko na temat pod-
noszenia ciężarów w branży budowlanej, czyli jakie po-
winny być ograniczenia w tym zakresie, jak robić to bez-
piecznie. Gdy natomiast chodzi o podnoszenie ciężarów
branży opiekuńczej – cóż, to zadanie kobiet, przecież nie
będziemy ich z tego szkolić”. Tymczasem kobiety pracu-
jące jako opiekunki osób starszych czy sprzątaczki w cią-
gu jednej zmiany dźwigają czasem więcej niż robotnik
budowlany albo górnik. Brak dokładnych danych na te-
mat kobiet w medycynie pracy to ziejąca czarna dziura.
Co wiemy o wpływie chemikaliów, z którymi co dzień
pracują rzesze manikiurzystek? Wiele z tych substancji
wdychanych przez nie jest łączonych z powstawaniem
nowotworów, jednak badania na temat tego, jak mogą
one oddziaływać na tę narażoną na stały kontakt z nimi
grupę zawodową, właściwie nie istnieją.
Gdy mówimy „człowiek”, mamy na myśli mężczyznę
– chyba że zaznaczono inaczej. W dobie samo uczących
się algorytmów karmionych danymi pora chyba zadbać
o to, by dane na temat połowy ludzkości znalazły się
w systemie. Inaczej wkrótce nie będzie się już nawet dało
zaznaczyć inaczej.
Anna Dziewit-Meller – ur. 1981 r. w Chorzowie. Pisarka,
dziennikarka, felietonistka „Tygodnika Powszechnego”. Opublikowała dwie
powieści: „Disko” (2012) i „Górę Tajget” (2016). W 2017 r. wydała książkę
„Damy, dziewuchy, dziewczyny. Historia w spódnicy”. Prowadzi stronę
popularyzującą czytanie bukbuk.pl.
83
 [ K U LT U R A ]

Grono gniewu
Latynoskie autorki
podbijają świat, pisząc
o przemocy wobec kobiet,
realnej grozie czy seksie.
Ta fala dotarła też
do Polski.

Ariana Harwicz Dolores Reyes Samanta Schweblin

ALEKSANDRA LIPCZAK żony, które robiły wszystko i wszystko ro- dążenia do parytetu – mówi Tomasz Pin-
biły dobrze, aby ich mężowie mogli pokoń- del, tłumacz i znawca latynoskiej litera-

A
riana Harwicz napisała powieść
o matce niemowlęcia, która snuje
dzieciobójcze fantazje, a nocami
uprawia seks z nieznajomym
mężczyzną. Samanta Schweblin
stworzyła niepokojącą historię o maskot-
kach, którymi sterują ludzie podłączeni
do internetu. Gabriela Wiener obsadziła
samą siebie w roli głównej bohaterki pro-
wokacyjnych reportaży o seksie i ciele,
a Dolores Reyes mierzy się z tematem mor-
derstw popełnianych na kobietach poprzez
postać jasnowidzki-ziemiożerczyni. Strefa
komfortu nie jest za często odwiedzanym
miejscem przez autorki najnowszej latyno-
skiej prozy. Może dlatego jest o nich coraz
głośniej na całym świecie. U nas w tym
roku ukazało się co najmniej pięć ważnych
książek autorek z Ameryki Łacińskiej, kolej-
ne są w przygotowaniu.
czyć swoje książki i pewnego dnia zdobyć
Nagrodę Nobla. Znajdź w sobie odwagę,
by na południowym krańcu kontynentu
pisać o emocjach i seksie zamiast tune-
lach i labiryntach” – pisze Gabriela Wiener
w reportażu z „Seksografii” (tłum. Andrzej
Flisek) poświęconemu pisarce Isabel Allen-
de, jednej z niewielu Latynosek wcześniej-
szego pokolenia, którym udało się odnieść
międzynarodowy sukces.
„Żona Octavio Paza, kochanka Bioya
Casaresa, muza Garcíi Márqueza i wielbi-
cielka Borgesa” – brzmiał opis na obwolu-
cie wznowienia powieści meksykańskiej
pisarki Eleny Garro, który przed trzema
laty wywołał oburzenie w hiszpańsko­
języcznym świecie kultury. Dziś taki
maczyzm to kompromitacja wydawcy,
ale jeszcze do niedawna był w literatu-
rze normą. Za dowód niech posłuży fakt,
że – tak jak pisze Wiener – wśród sprawców­
tury. – Od Meksyku po Argentynę pisze
i wydaje coraz więcej kobiet i są obecne
we wszystkich typach literatury, od ściśle
komercyjnej po wysoce artystyczną. Dla-
czego? Bo zmienił się świat i społeczeń-
stwa. Mam zresztą wrażenie, że iden-
tyczny proces przebiega także na gruncie
polskiej literatury.
Przestraszyła cały świat
W ostatnich latach ukazało się po pol-
sku jeszcze parę innych książek młodych
autorek z Ameryki Łacińskiej. Choć nie ma
sensu wrzucać do jednego worka propo-
zycji tak różnych, jak awangardowa, sur-
realistyczna powieść Meksykanki Valerii
Luiselli („Historia moich zębów”, tłum.
Tomasz Pindel), zahaczające o horror
i thriller opowiadania Argentynki Maria-
ny Enriquez (świetny zbiór „To, co utraci-
łyśmy w ogniu”, tłum. Marta Jordan) czy

© ALBERT ZAWADA/AGENCJA GAZETA, SANTIAGOSAFERSTEIN,LAURENT DENIMAL/OPALE/EAST NEWS

To nie jest chwyt
„Nowy latynoamerykański boom jest
rodzaju żeńskiego” – ogłosił trzy lata
temu hiszpański dziennik „El País”.
W samym artykule pojawiły się co praw-
da od razu głosy wydawców i wydaw-
czyń kwestionujących tytułową tezę,
ale trudno zaprzeczyć: to piszące kobiety
odpowiadają dziś w dużej mierze za fer-
ment na latynoskich scenach i rynkach
literackich. W Ameryce Łacińskiej do-
szło do głosu pokolenie 30- i 40-letnich
autorek i jest to głos świeży, radykalny
i niezw ykle ciekaw y. Tym ciekawszy,
że do niedawna właściwie niesłyszalny.
„Poświęć się dziennikarstwu i pisaniu
powieści, bądź częścią tego pokolenia la-
tynoamerykańskich kobiet, które robiły
wszystko naraz, i odnieś sukces w długim
cieniu boomu, w którym nie było ani jed-
nej pisarki, wyłącznie wiernopoddańcze
boomu z lat 60. na próżno szukać choćby
jednego kobiecego nazwiska. Tendencja
się odwraca: to młode autorki stały się
poniekąd najbardziej gorącym towarem
eksportowym latynoskiej literatury. Weź-
my Międzynarodowego Bookera. W 2017 r.
w gronie finalistów była Argentynka Sa-
manta Schweblin i jej powieść „Distancia
de rescate” (która właśnie ukazuje się
po polsku w tłumaczeniu Tomasza Pindla
jako „Bezpieczna odległość”). W 2019 r.
znalazła się w nim Chilijka Alia Trabucco
i jej „La Resta” („The Remainder”), czy-
li rozprawa z dziedzictwem Pinocheta.
Na długą listę trafiły z kolei Argentynka
Ariana Harwicz i jej powieść „Zgiń, ko-
chanie” (przetłumaczona na polski przez
Agatę Ostrowską) i, po raz kolejny, Schwe-
blin – tym razem za zbiór opowiadań
„Mouthful of Birds” („Pájaros en la boca”).
– Fala pisarek to nie jest żaden mar-
ketingowy chwyt czy sztuczna próba
powieść o stracie i żałobie Meksykanki
Lai Jufresy („Umami”, tłum. Katarzyna
Górska), jest coś, co łączy wiele pisarek
należących do obecnego boomu czy fali.
To feminizm, o którym mówią często
publicznie, i ostra społeczno-polityczna
krytyka przenikająca ich prozę. Literatu-
ra, którą tworzą, jest wyrazista formalnie
i politycznie: uderza w ważne społecznie
struny za pośrednictwem grozy, koncen-
truje się na wywracaniu na nice klasycz-
nych obrazów kobiecego doświadczenia
i bierze często na warsztat przemoc – nie-
koniecznie fizyczną, ale też tę symbo-
liczną i psychiczną, której doświadczają
na co dzień ze strony systemu kobiety.
Społeczne i polityczne zaangażowanie
nie oznacza niestrawnej publicystyki. Prze-
ciwnie, przekłada się na oryginalną i lite-
racko mocną prozę. Pochodząca z Buenos
Aires, ale od prawie dekady mieszkająca
w Berlinie Schweblin, której książki były

84 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
tłumaczone na ponad 30 języków, jest mi-
strzynią zwięzłej formy i cortazarowskie-
go balansowania między fantastycznym
i ­realnym. „Autorka, która przestraszyła
cały świat” – napisał o niej argentyński
dziennik „Clarín”. Elementy horroru
i grozy, którymi posługuje się w swoim
pisarstwie, mają wiele wspólnego z real-
nymi monstrami współczesnego świata.
W głośnej powieści „Bezpieczna odle-
głość” opisała np. miasteczko dotknięte
tajemniczą plagą, związaną ze skażeniem
ziemi. W opowieści rodem z sennego kosz-
maru nietrudno się jednak doszukać cech
realnych skandali związanych z działal-
nością rolnicznych koncernów w rodzaju
Monsanto.
W wydanej właśnie po polsku „Kentu-
ki” wzięła z kolei na warsztat technologię
i to, jak wrosła w nasze życie. Przewrot-
nym punktem wyjścia jest tu wymyślony
przez autorkę gadżet: pluszak, którym
steruje ze swojego komputera inny użyt-
kownik, uzyskując tym samym niemal
nieograniczony dostęp do życia „swoje-
go” właściciela. „Kentuki” to opowieść
o władzy i podporządkowaniu, a także
bardzo niepokojący portret zbiorowej
naiwności, z jaką współżyjemy dziś z na-
szymi smartfonami i laptopami.
Polityczność literatury Ariany Harwicz,
Argentynki z polskimi korzeniami, któ-
ra od kilkunastu lat mieszka we Francji,
przybiera z kolei formę pewnej brutal-
ności: pisania o kazirodztwie, pedofilii,
dzieciobójstwie albo po prostu rodzinnym
życiu i macierzyństwie, tyle że w bezkom-
promisowy sposób. „Zgiń, kochanie” – in-
tensywna, zbliżona do formy słowotoku
powieść-poetycki monolog, z rozsypaną
psychicznie matką niemowlęcia w roli
głównej, to niezwykle udana literacko
próba rozbicia w drobny mak mitu błogo-
sławionego macierzyństwa. „Chcę wejść
w paszczę wilka i stamtąd pisać o związ-
kach, małżeństwie, macierzyństwie, pe-
dofilii. Zanurzyć się w miejsca, gdzie boli,
gdzie uwiera i irytuje” – mówiła Harwicz
argentyńskiemu dziennikowi „La Nación”.
„To nie prowokacja, to próba refleksji”.
Ciałem i seksualnością zajmuje się też
ostatnia z trójki pisarek, Peruwianka Ga-
briela Wiener, która – podobnie jak Schwe-
blin i Harwicz – nie mieszka w rodzinnym
kraju, tylko w Hiszpanii. Wiener, znacząca
postać w świecie hiszpańskojęzycznego
non-fiction, publicystka, felietonistka
i aktywistka, od lat uprawia specyficzny
rodzaj autobiograficznego reportażu, cza-
sem eseju, i wyciąga na światło dzienne
swoje najbardziej intymne doświadcze-
nia (seks, problemy z ciałem i zdrowiem,
macierzyństwo, życie w poliamorycznym
związku). W wydanych po polsku „Sekso-
grafiach” pisze m.in. o swych wizytach
z mężem w klubach swingersów, próbie nich znana w Polsce argentyńska autorka
osiągnięcia kobiecego wytrysku, swojej kryminałów Claudia Piñeiro.
brzydocie. To strategia ujawniania tego, Także w kwestii zagranicznych tłu-
co wstydliwe i niewidoczne, poszerzania maczeń nieanglojęzycznych pisarek jest
politycznego i społecznego pola tego, sporo do zrobienia. Jak wyliczył zwią-
co „można”. „Piszę »z wnętrza ja«, nie zany z Uniwersytetem w Rochester blog
»na temat ja« – mówi Wiener, cytując ar- Three Percent poświęcony zagranicznej
gentyńskiego mistrza reportażu Marti- literaturze, co roku tylko około 30 proc.
na Caparrosa. z tłumaczonych na angielski książek zo-
stało napisanych przez kobiety. Można
Państwo jako gwałciciel przypuszczać, że na polskim rynku może
Trudno patrzeć na to, co się dzieje ich być jeszcze mniej. Warto jednak wy-
na literackich scenach Ameryki Łacińskiej, patrywać wśród tłumaczeń kolejnych
w oderwaniu od społecznego kontekstu. nazwisk autorek z Meksyku, Argentyny,
A kontekst jest taki, że ruchy podobne jak Chile, Boliwii czy Peru.  n
zrodzony w 2015 r. w Argentynie Ni Una REKLAMA
Menos (Ani Jednej Mniej) przeciwko prze-
mocy wobec kobiet i za prawem do aborcji
rozlały się na cały region i wyprowadzają
dziś na ulice miliony Latynosek. Pod ko-
niec zeszłego roku hitem na całym świe-
cie stał się śpiewany i tańczony na ulicach
hymn chilijskich feministek „El violador
en tu camino” (Gwałciciel na twojej dro-
dze), w którym tytułowym gwałcicielem
jest państwo i wymiar sprawiedliwości.
To właśnie tematu przemocy wobec
kobiet dotyczy zresztą mroczna powieść
„Ziemiożerczyni” Dolores Reyes, kolejnej
Argentynki w gronie pisarek tłumaczo-
nych na polski, którą przełożyła Barbara
Baradyn. Jej bohaterka to jasnowidzka
z ubogich przedmieść stolicy, która jest
w stanie odgadnąć los zaginionych, jeśli
tylko skosztuje ziemi, z którą miały kon-
takt, i która sama jest córką zamordowanej
przez męża kobiety. Ziemiożerczyni jest
ostatnią deską ratunku dla zdesperowa-
nych rodzin w kraju, w którym nie mogą
liczyć na policję, sądy ani polityków. Palą-
cy społeczny problem znalazł tu intrygu-
jącą literacką formę, która nasyca osławio-
ny latynoski realizm magiczny polityczną
treścią i radykalnym przesłaniem.
Zwiększona widzialność piszących
kobiet, ich dostęp do rynku i zaintereso-
wanie tym, co piszą, to część większego
procesu. Nie oznacza to, że społeczna
zmiana już się dokonała. Zeszłoroczne
targi książki w Limie ściągnęły na siebie
gromy hiszpańskojęzycznych autorek
i autorów z powodu inauguracyjnej sesji,
w której wzięło udział 9 mężczyzn w gar-
niturach i ani jedna kobieta. A podczas
obchodów przyznania nagrody Biennale
Powieści Maria Vargasa Llosy obecność
kobiet w jury, wśród nominowanych,
a także uczestników towarzyszącego
nagrodzie festiwalu była symboliczna.
„To niedopuszczalne, żeby w XXI w., kie-
dy trwa fala protestów na rzecz równo-
ści, organizować podobne wydarzenie,
nie biorąc pod uwagę perspektywy płci”
– pisało wówczas 100 sygnatariuszek i sy-
gnatariuszy listu protestacyjnego, wśród
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020 85
 [ FELIETON ]
Chutnik
Księżniczki
lubią groch
C
złowiek wozi się z pomysłem, wymyśla i kom-
binuje. Zaczyna spisywać sceny, markować
dialogi, opisy przyrody. W tym wszystkim tkwi
bohater, niczym wykałaczka wbita w środek
sera. Godzinami klei się nowe światy, klnie na
rozpraszające drobinki codzienności. Telefon, zupa na
ogniu, najbliżsi chcący nam coś bezzwłocznie powie-
dzieć. Świat bzyczy nad głową niczym upierdliwa mu-
cha. A my uparcie brniemy dalej. Po co? Już nam się cisną
niecenzuralne odpowiedzi, ale w tygodniku nie wypada.
Dla kogo? Pewnie dla tych, którzy, podobnie jak my, bez
czytania więdną. Są jeszcze tacy? Ręka w górę.
Niedawno biblioteka w Żorach otworzyła swoją nową
siedzibę. Multimedia, obszerne sale spotkań i debat.
A wszystko to mieści się w dawnym młynie, więc jest kli-
macik. Poproszono nas, żebyśmy napisały kilka słów o li-
teraturze, cytaty zamieszczono na metalowych stojakach.
Wyglądają poważnie. Sylwia napisała: „Bez czytania nie
ma oddychania. Ciągi liter układają się w nowe światy,
które tworzymy w naszej wyobraźni. Nie ma lepszego
sposobu na oderwanie się od rzeczywistości, a jednocze-
śnie zrozumienie jej i znalezienie wewnętrznego spoko-
ju”. Grażyna poszła w zmysły: „Książki to miłość, biblio-
teka to iluzja, że je wszystkie zjem – grzbiet po grzbiecie,
od a do z. Ale za jedną książką stoi druga, wspiera ją trze-
cia, kłóci się z nią czwarta. Pączkują na półkach, w nas.
Po uszy zakochana, czytam je, wącham, dopisuję swoje”.
Kiedy teraz Grażyna patrzy na te złote myśli, narzu-
ca jej się kolejna: że bez „dopisywania swoich” tekstów
nie ma oddychania. Potrzeba nazywania, przyszpilania,
prowokowania czy choćby porządkowania jest prze-
można. To jak spanie na ziarnku grochu, kiedy cierpi
się na przypadłość zwaną dermografizmem. Zmagający
się z tym schorzeniem miewają tak silne reakcje skórne,
że wystarczy mocniejszy uścisk czy minimalne otarcie,
by zostawić widoczny ślad. Osoba chora może wręcz ry-
sować na swojej skórze wzory lub napisy. Przyczyn der-
mografizmu upatruje się m.in. w traumach, wynikających
z ciężkich przeżyć z przeszłości.
Wypisz, wymaluj, pisarka! Nasz dermografizm wywoła-
ny obtarciami rzeczywistości wykwita na stronach powie-
ści, scenariuszy, sztuk teatralnych i felietonów. Tak, tu też.
Żeby nie wiem ile kołder nam położyli na materac, to ziar-
no czyjejś durnej wypowiedzi nas ubodzie – i piszemy.
Sylwia do schorzenia porównuje czytanie. Kiedy konsu-
muje się ponad miarę, bo przecież ciągle wydają coś no-
wego, przypomina to bulimię. Sylwię, która zajmuje się też
recenzowaniem książek, codziennie odwiedza kurier z ko-
lejnymi. Ludzie tyle piszą! Ten nadmiar onieśmiela. Bo kie-
dy samej chce się zacząć tekst, włącza się wewnętrzna
krytyczka: kolejna książka?! A mało to ich w księgarniach?
Zniechęca też los nowości – coś jest, a za chwilę już
znika i pojawia się nowe. Książki żyją w świadomości lu-
dzi, ale w mediach ich miesiąc miodowy trwa najwyżej
trzy tygodnie. Potem nadchodzi kolejny „bestseller”, „hit”
86 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
Plebanek
czy „wstrząsająca powieść”, przez którą „zarywa się noc”.
Może jeszcze w poezji jest jakiś oddech, ale sięgają po nią
nieliczni, kojarzy się z wysoko zawieszoną poprzeczką,
a nie każdy lubi skakać.
Grażyna jest złą czytelniczką. Ma krótki lont (general-
nie, i w czytaniu też), więc jeśli po trzydziestu stronach
powieść jej nie poruszy, porzuca nieszczęsną. Nie kupuje
anglosaskiej zasady, wbijanej adeptom pisania, że naj-
ważniejsze jest pierwsze zdanie. Wycyzelowane, bywa
pułapką zastawioną na czytelnika. Potem zazwyczaj
bywa tylko gorzej. A powinno być jak u Hitchcocka – naj-
pierw trzęsienie ziemi, potem zaś napięcie nieprzerwanie
rośnie. I nie chodzi tu o akcję, tylko o smak opowieści.
Zanurzanie się w świat przedstawiony powinno być roz-
koszą. Niestety, często z literackiej kąpieli wyskakuje się
z krzykiem. Lub z niesmakiem, bo temperatura letnia.
S zkoda, że tak mało jest miejsc, gdzie można rozmawiać
o literaturze. Prawdziwie, z pasją, bez cenzury. Poza
promocyjnymi laurkami, które wystawiają wydawnictwa,
poza internetem, gdzie ironia jest nieznanym zwierzem
z obrzydliwym kolcem. Tam proces zdziecinnienia po-
stępuje wraz z przyrostem ikonek. Z drugiej strony wali
niecenzuralna agresja, która z przedmiotem dyskusji nie
ma wiele wspólnego.
Olga Tokarczuk w mowie na pogrzebie profesor Marii
Janion zwracała uwagę na literalność, która wkrada się we
współczesną percepcję. Coraz rzadziej korzystamy z apa-
ratu ironii, metafory, symbolu i zaczynamy odczytywać
tekst jeden do jednego. Przez to wszystko staje się płaskie,
jednowymiarowe, nudne.
Marzy nam się inny rodzaj zdziecinnienia. Żeby czytać
jak dawniej, gdy bywało ono ucieczką od rzeczywistości,
zakazaną wyprawą, podróżą w świat, którego istnienia się
nie przeczuwało, skokiem na główkę w czyjś sposób pa-
trzenia, nazywania, który zachwycał. Albo drażnił, prowo-
kował, uwierał. I żeby móc o tym dyskutować, tak jak kie-
dyś mówiło się bibliotekarce w szkole, kiedy odnosiło się
książkę: „A wie pani, że moja babcia też umie rozmawiać
ze zwierzętami? Tak jak doktor Dolittle”. Albo: „Przez tego
Ferdynanda od ósmego piętra zaczynam się bać, że winda
się nie zatrzyma…”. Oczywiście analiza planów narracji,
krytyka kwiecistości metafor czy pyszczenie na preten-
sjonalność narratora jak najbardziej mile widziana. Byle
się rozmawiało.
„Harry, nie rozumiesz, czym jest przyjaźń lub wrogość.
Lubisz wszystkich, a to znaczy, że wszyscy są ci obojętni”
– pisał Oscar Wilde w „Portrecie Doriana Greya”. I tak jest
z książkami, o których nie pisze się prawdy, że są nudne,
podniecające, rozwlekłe lub rozrzewniające. Obojętność
grozi tym, co już funduje nam świat ikonek – ogłupienie,
wypłaszczenie, świat, w którym atrakcyjne wydają się roz-
mowy o polityce, o tym, co Ziobro, co Kaczyński. A to nie
jest groch, któremu warto dać się uwierać.
GRAŻYNA PLEBANEK, SYLWIA CHUTNIK
 [ FELIETON ]
Passent
Europa psuje się
od głowy
K
rucjata przeciwko ludziom
LGBT zrobi dla Polski tyle
samo złego, co wypędzenie
Żydów w  1968  r.” – pisze
Jarosław Myjak, adwokat
i menedżer („Rzeczpospolita”, 9 września). Ma dużo racji.
Była to i jest największa plama na wizerunku Polski na Za-
chodzie. Autor ma lekkie pióro, więc przy okazji przypomina
znany dowcip: – Tatusiu, jak się pisze „syjonista”? – W moich
czasach pisało się przez Ż – odpowiada ojciec. Sprawa nie
jest jednak wesoła, bowiem kampania „antysyjonistyczna”
w Polsce przyniosła kolosalne szkody, gdyż otwarcie nawią-
zano do tradycji antysemickiej. Władza roznieciła (trzeba
przyznać, że bez większego wysiłku) rasistowską hecę, która
na Zachodzie utrwaliła antysemicki stereotyp naszego kra-
ju, żywy w niektórych środowiskach do dziś.
Gomułka brzmiał groźnie. Gdy powiedział, że w marco-
wych protestach „wzięła udział część młodzieży narodo-
wości żydowskiej”, sala odpowiedziała mu głośno: „Śmia-
ło! Śmiało! (I po nazwiskach! – Pass.) Czuć było żądzę krwi
– pisze Jarosław Myjak, który miał wtedy 14 lat. – Czy są
wśród nas żydowscy nacjonaliści, wyznawcy ideologii sy-
jonistycznej?” – pytał Gomułka. I sam sobie odpowiadał:
„Na pewno tak! Partia nasza przeciwstawia się wszelkim
zjawiskom, które noszą cechy antysemityzmu. Syjonizm
zwalczamy jako program polityczny, jako nacjonalizm ży-
P oczynając od prezydenta Dudy, przez aparat państwa,
dowski i to jest słuszne. Antysemityzm ma miejsce wów-
czas, jeżeli ktoś występuje przeciwko Żydom dlatego, że są
Żydami” – cytuje Myjak.
Autor znajduje duże podobieństwa pomiędzy antysemi-
tyzmem z lat 60. a dzisiejszą homofobią. „Dziś ci sami ludzie
z obozu rządzącego świadomie wzniecają panikę moralną,
próbując za wszelką cenę wydobyć ze społeczeństwa ho-
mofobiczne nastroje, o istnieniu których najwyraźniej są
przekonani. Homofobia ludu jest pobudzana przez homo-
fobię władzy”. Podobnie było w Marcu 1968 r. Czyż dzisiejsi
pogromcy gejów nie używają tej samej figury retorycznej,
zapewniając, że nie walczą z ludźmi odmiennej orientacji,
a jedynie z ich ideologią? Nie walczyli z Żydami, tylko z syjo-
nizmem. Nie walczą z ludźmi, tylko z ideologią LGBT. – Czy
bierność wielu innych pozostałych nie przypomina 1968 r.?
– pyta retorycznie pan Myjak.
Oczywiście ma rację. Każde dziecko wiedziało, że „syjoni-
sta” to Żyd, który z Dworca Gdańskiego wywozi przepastne
kufry, pełne złota i kryształów. Teraz każde dziecko dowie się
na katechezie czy na podwórku, jakie to świństwo to LGBT.
Było mi wstyd, kiedy na wiecu wyborczym prezydent Duda
zawzięcie perorował: – Oni nam mówią, że to są ludzie,
a to jest ideologia. Oni nam mówią, oni nam mówią…
W obronie „naszych dzieci” występują prawicowe media,
rząd, mianowani przez niego kuratorzy wojewódzcy (nie-
które/niektórzy stoją na prawo od Iwana Groźnego). Ostat-
nio przybył im nowy sojusznik – Mikołaj Pawlak, rzecznik
praw dziecka, „człowiek z gumki”.
Podobnie jak Gomułka przypominał „syjonistom”, gdzie
jest ich ojczyzna, i nie stawiał przeszkód w wyjeździe z doku-
mentem mówiącym, że jego okaziciel NIE JEST obywatelem
Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, tak i dzisiejsi ideologo-
wie twierdzą, iż Europa psuje się od głowy. Bronimy Europę
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
przed nią samą. Bronimy ją przed
zepsuciem z Zachodu i zagrożeniem
ze Wschodu. Gdzie tu znaleźć spokój?
Miałem w  Nowym Jorku trzech
kolegów z  lat szkolnych, którzy
w 1968 r. skorzystali z oferty Gomułki. Jeden jest dziś
wybitnym kardiologiem, drugi inżynierem, a trzeci był
informatykiem. Kwiat polskiej inteligencji „wyznania
syjonistycznego”, który Gomułka z Moczarem wygonili
z naszego kraju. Kiedy była okazja, zawsze potem pierw-
szy toast wznosili za towarzysza Gomułkę, „dzięki któremu
tu jesteśmy”.
Mój najbliższy w  owych czasach przyjaciel, Stefan,
po ukończeniu Politechniki Warszawskiej, z żoną i z syn-
kiem Danielem, nie mógł otrzymać żadnej pracy, nawet
fizycznej jako mechanik samochodowy. Jestem przeko-
nany, że i teraz niektórzy „ludzie LGBT” rozmyślają o wy-
jeździe, o tym, czy można zostawić chorych rodziców, czy
dostaną za granicą odpowiednią pracę, czy starczy im pie-
niędzy. Ci młodzi ludzie, którzy zawsze czuli się Polakami,
dopiero tam, na emigracji uczyli się jidysz, przedtem zostali
wygonieni z kultury polskiej i wysłani do chederu.
media „publiczne”, Ministerstwo Edukacji, duchowień-
stwo, księży, katechetów, kuratorów, Prawo i Sprawiedli-
wość, na nasz koszt (tak, z naszej kieszeni) trwa polowanie
na czarownice, które ma na celu wygonić lub zastraszyć
kilkuprocentową mniejszość seksualną. „Terytorium wolne
od LGBT” wspierane finansowo przez Ministerstwo Spra-
wiedliwości – czy to ma być ta słynna wojna w obronie
zachodniej chrześcijańskiej cywilizacji, której my, Polska,
jesteśmy ostoją? Wolę wspominać Sprawiedliwych wśród
narodów świata niż tych, którzy walczą z „ideologią LGBT”.
Prześladowanie homoseksualistów (i Żydów) ma długie
tradycje. Pisze o nich obszernie profesor Magdalena Śro-
da w nowej, znakomitej książce „Obcy, inny, wykluczony”.
W Księdze Kapłańskiej czytamy: „Nie będziesz obcował
z mężczyzną tak, jak obcuje się z kobietą. To obrzydliwość”.
(18). Sodomici płonęli na stosach jak heretycy, bo za takich
mieli być uważani przez kilka stuleci. „Król Prus Fryderyk
Wilhelm w 1730 r. nakazał palenie na stosie wszystkich so-
domitów. Prawo duńskie aż do 1866 r. karało za stosunek
sprzeczny z naturą” – czytamy w książce profesor Środy.
I dalej: „W Niderlandach ostatni wyrok śmierci wykona-
no w 1803 r. Homoseksualiści skazywani byli na kastrację,
obcinanie dłoni i stóp, oślepienie, karę chłosty, pręgierz,
na którym najczęściej ginęli, bo zdani na łaskę gawiedzi
stali się idealnym celem fizycznych aktów pogardy i nie-
nawiści”. Dla zwięzłości wywodu pomijam już zamykanie
ofiar w klatkach, gdzie ginęły z głodu i z pragnienia, lub
trzymanie w słomianych chatach, które następnie pole-
wano oliwą i podpalano.
Od tamtego czasu dokonał się postęp. Nie ma już mowy
o kastracji czy o paleniu żywcem. Mówi się tylko: „bez LGBT
Polska jest najpiękniejsza” (Joachim Brudziński) i „czer-
woną zarazę zastąpiła tęczowa” (arcybiskup Jędraszew-
ski). Amen.
DANIEL PASSENT
87
 [ FELIETON ]
Hartman
Hegel, nasz ojciec
K
tóż nie słyszał o duchu su-
biektywnym, obiektywnym
i absolutnym? Że ten pierw-
szy to życie wewnętrzne, ten
drugi to rozum wcielony
w prawo, instytucje i dzieje ludzkości, a ten trzeci to ca-
łość Prawdy o życiu, przyrodzie i kulturze, którą logicz-
nie wyraża system filozofii, wyobraża i przeżywa religia,
a przedstawia sztuka, z poezją i muzyką na czele. A któż nie
słyszał o społeczeństwie obywatelskim – żywej wspólnocie
wolnych ludzi, zakładających stowarzyszenia i przedsię-
biorstwa, zaangażowanych w działalność publiczną i go-
spodarczą, dzięki której możliwe jest istnienie i prospero-
wanie nowoczesnego, praworządnego państwa? Któż więc
nie słyszał o Heglu?
Właśnie minęło 250 lat od jego narodzin. Panowanie
tego króla filozofów, przypadające na lata 30. i 40. XIX w.,
odcisnęło najgłębsze piętno na umysłowości elit europej-
skich. Był dla dziejów myśli ludzkiej postacią kluczową,
a właściwie kulminacyjną. Jego wielki
system jest tak wszechstronny – obej-
mując wszelkie zagadnienia, od filo-
zofii przyrody aż po filozofię dziejów Z Heglem można się
– i tak przy tym doskonały i skończo-
ny, że do dziś w niego nie ingerujemy,
spierać tak jak z ojcem
wszystkie siły poświęcając samemu – i tak będzie się
jego zrozumieniu. Bo w rzeczy samej
heglizm jest syntezą całej myśli ludz- „z niego”.
kiej, zapisaną w nowym języku – la-
pidarnym, precyzyjnym i tak giętkim,
że można w nim nie tylko ująć wszystko, co wymyślono
i wcześniej, i później. Hegel to maszyna do myślenia,
mordercze intelektualne perpetuum mobile, któremu nie
wymknie się żadna idea, mogąca cieszyć się w stosunku
do heglizmu autonomią i służyć za fundament dla krytycz-
nej jego oceny. To myśliciel totalny, spełniający na ludzką
miarę odwieczne wyobrażenie boskiego rozumu. Lecz
nie dość na tym – Heglowska spekulacja nie tylko wciąga
w swój otchłanny wir wszelkie dające się pomyśleć poję-
cia, lecz rzuca je na tło dziejowego procesu wykształcania
się idei, adekwatnie do kolejnych etapów doświadczenia
społecznego i panujących w danej epoce stosunków po-
litycznych. Hegel doprowadził czystą spekulację do jej
formy ostatecznej, a jednocześnie uczynił z filozofii po-
litykę i historiozofię idei. To dzięki niemu zrozumieliśmy,
że myślenie nie jest niewinne, lecz wyraża swoją epokę,
kształtuje ją bądź zapowiada kolejną, w nieubłaganym po-
stępie rozumu, zmierzającego do swej pełni, którą stanowi
życie w ustroju sprawiedliwie i racjonalnie uporządkowa-
nej wolności. Znamy tę ideę pod nazwą końca historii…
Rzeczywiście, w umyśle Hegla samowiedza ludzkości
osiągnęła punkt kulminacyjny. To za jego sprawą epoka
nowoczesna ostatecznie odkryła samą siebie jako epokę
emancypacji i racjonalizacji. I co? I nic! Dokładnie tak,
jak po wejściu na najwyższy szczyt – wypada popatrzeć
na piękne widoki i zacząć powoli schodzić w dół. Nie
spełniło się marzenie Hegla o wolnym, praworządnym
i racjonalnym społeczeństwie, zdolnym do szczęśliwe-
go i spokojnego bytu, z pokolenia na pokolenie, pośród
88 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
najpiękniejszych dzieł kultury i ro-
zumu. Nie stanęliśmy na wysokości
zadania, jakie postawił przed nami
ten wielki romantyk. Jako chrześci-
janin wierzył, że musi być dobrze,
bo historia spełnia rozumny, boski plan, którego sam czuł
się, jak wielu w jego czasach, prorokiem. Cóż, zawiedliśmy.
Niejeden kr y tycznie mierzył się z  Heglem. Jest
to zgodne z heglowskim prawem dialektyki. Heglizm
afirmuje się przez krytykę. Ważne, że ta krytyka zawsze
obraca się w elemencie heglowskich pojęć i doprowadza
do określeń zrozumiałych jedynie na gruncie totalnego
systemu spekulacji rozumowej, którą jest dzieło Hegla.
To zdanie, które właśnie napisałem, również jest sfor-
mułowane w języku heglowskim. Wyrażając się bardziej
pospolicie: z Heglem można się spierać tak jak z ojcem
– i tak będzie się „z niego”.
Hegel nie zgodziłby się nigdy na przedstawianie jego
„stanowiska” w „krótkich słowach”. Wszelkie skróty były
mu wstrętne, a „stanowisko” ozna-
cza partykularyzm, którego z zasady
się wystrzegał. Jak powiedziałem,
Hegel miał ambicję odzwierciedlenia
w swych dziełach (na czele z „Nauką
logiki”) totalnego systemu możliwych
myśli – w porządku, jaki wynika z we-
wnętrznej logiki pojęć i argumentów,
pojawiających się w dziejach filozo-
fii w wyniku procesów logicznych,
a przede wszystkim w wyniku real-
nych procesów historycznych. I uczynił, co zamierzał.
Pomimo zobowiązań ojca wielodzietnej rodziny, pomi-
mo konieczności utrzymywania się z uciążliwej dla niego
pracy dziennikarza, a potem dyrektora gimnazjum, zdołał
jeszcze w młodości wydać genialne prace, na czele z „Fe-
nomenologią ducha”. Dopiero w dojrzałych latach Hegel
został doceniony, choć nie jest prawdą, że zażywał splen-
dorów oficjalnego filozofa Prus. Nie jest też prawdą, że był
bezkrytycznym pruskim nacjonalistą – obdzielał swym po-
litycznym uczuciem ojczyznę i rewolucyjną, a następnie
napoleońską Francję.
T o rozdarcie politycznych namiętności wiele mówi
o gorącym sercu tego niezwykłego człowieka. Jego
myśl, choć upozowana na kostyczną i zdyscyplinowa-
na surową formą, kryje w sobie geniusz twórcy, który
jak nikt przed nim zdołał uczynić z własnego umysłu
instrument grający najwznioślejszą muzykę słowa i po-
jęcia. Jego dzieło jest jak symfonia „Niedokończona”
Schuberta – nikt nie śmie go dokończyć.
Hegel nie ma końca, lecz dla każdego ma początek. Ob-
cowanie z Heglem warto zacząć od jego listów. Ukazują
one człowieka całkowicie wolnego od pychy i snobizmu,
a za to pogrążonego w najbardziej pokornej i mądrej wraż-
liwości, dla którego najwyższym szczęściem jest obcowa-
nie ze sztuką. Bo Hegel był nie tylko geniuszem, lecz rów-
nież bardzo dobrym i delikatnym człowiekiem. Pamiętając
o tym, możemy mu zaufać, gdy prowadzi nas na szczyty.
JAN HARTMAN
 [ FELIETON ]

Tym

Dzikie gęsi
nie do opisania. Skuleni ze śmiechu
siedzieliśmy na podłodze. No, było
też kilku oburzonych z martwymi
twarzami. Wiesiek szybko musiał

M
ój piesek Sweterek
wrócił z przebieżki po
ogrodzie, a na grzbie-
cie w kędziorach piór-
ko miał prosto z  nie-
ba. Dzikie gęsi pięknymi kluczami właśnie leciały przez
Suwalszczyznę i krzyczały: Trzymajcie się, nie dajcie się!
Kochamy was! Do zobaczenia! Odkrzyknąłem im: Do zo-
baczenia, najmilsze, do zobaczenia…
Dzikie gęsi są dla mnie bardzo ważne. To nie żart. A było
tak. Rok 1953, jestem w klasie maturalnej w liceum przy
Drewnianej róg Dobrej na Powiślu. Po drugiej stronie
ulicy Warszawska Elektrownia – wielkie szczęki dźwigu
przenoszą węgiel na taśmę, a syreny głośno gwiżdżą,
witając pierwszą zmianę. W szkole każdego dnia za kwa-
drans ósma wszyscy uczniowie stoją w trzech rzędach
na korytarzu, aby wysłuchać obowiązkowej prasówki.
Na każdego z nas po kolei spada wątpliwy zaszczyt przy-
gotowania i odczytania tej politycznej ściereczki do mó-
zgu. A ponieważ mamy początek marca i właśnie umarł
Józef Stalin, więc to jedyny temat. Dowiadujemy się za-
tem, jak dla uczczenia pamięci wodza całej postępowej
ludzkości 186 fabryk na Syberii podjęło „komunistyczny
D ziś nasi rządzący po tygodniach jakichś ciemnych
czyn robotniczy”. Jak brazylijskie szwaczki uszyły wielki
sztandar poświęcony zmarłemu, a rumuński chór wyko-
nał pieśń opowiadającą życiorys niezłomnego ojca naro-
dów. Wiadomości do uczniowskiej prasówki musiały być
czerpane wyłącznie z pierwszych stron gazet, bo taki był
nakaz jakiegoś ważnego partyjniaka. A tam żałoba i żałoba
oraz czyny produkcyjne. I tak w kółko. Minął już ósmy
dzień od śmierci Największego Językoznawcy (czytelnicy
w moim wieku wiedzą, o co chodzi) i podczas poranne-
go apelu przed trzy szeregi wychodzi Wiesiek Sobkowiak.
Czekamy, aż odbębni swoje, ale on rozpoczyna tak: „Dzikie
gęsi zwiastują wczesną wiosnę”. To, co się stało dalej, jest
przerwać. Sprawa „prowokacji
Sobkowiaka” stała się nawet tema-
tem zebrania dzielnicowego komi-
tetu PZPR na Powiślu. Zawieszony
w prawach ucznia bronił się, że wia-
domość o gęsiach wziął z pierw-
szej strony „Expressu Wieczornego”, mówił, że przecież
Związek Radziecki odwraca biegi rzek, więc dzikie gęsi też
w tym uczestniczą. Partia jednak i trup Stalina nie chciały
tego słuchać. Sobkowiak ze szkoły wyleciał.
W marcu 1953 r. dzikie gęsi, nasze ptaszyska dzielne,
rzeczywiście wracały do domu. Wracały przez Polskę,
by nas przy okazji oświecić, co jest ważniejsze od poli-
tycznych nikczemności i propagandowych łgarstw. Dla
mnie, wtedy piętnastolatka, i dla moich starszych kole-
gów (wojna sprawiła, że maturę zdawaliśmy razem) ten
poranek na szkolnym korytarzu był lekkim przewrotem
umysłowym. Wolne i już przez to szczęśliwe ptaki, razem
z Sobkowiakiem, pokazały nam – przez przypadek oczy-
wiście – jak daleko można być od reguł życia w stalinizmie.
narad wychodzą i oświadczają radośnie, że znów
podniósł się z dywanu ten koalicyjny potworek na trzech
cienkich nóżkach. I zapowiadają, że dalej (przez najbliż-
sze trzy lata) będą się ustawiać w tych rogach pokoju,
w które wiatr nawiewa najwięcej forsy. Nazywają to rekon-
strukcją. Ma ona „budować polską wersję państwa dobro-
bytu” oraz „poprawiać los każdego obywatela”. Los? Los
jest ślepy, panie Kaczyński. A pan trąbami kłamstwa, bez
żadnej odpowiedzialności, ogłasza, że troszczy się o nas
i będzie nas kierował na właściwą ścieżkę, którą chodzą
sami katolicy i nie ma LGBT. A tak naprawdę możemy
sobie spokojnie umierać – na covid, nowotwór czy zawał.
W zasadzie jesteśmy zbędni.
STANISŁAW TYM
REKLAMA

Nowy numer
• Czy Polska Dąży Do Wojny z Rosją? • MURakaMI – GRaM jak lUBIĘ
1965 –2020
55 lat

TĘPN
AS

9
N

E
MaMy

już w sprzedaży!
października
piĄTek
W E
YD I
AN

N a J C I E K a W S Z E H I S t O R I E Ś W I a t a

Uchodźcy powracają nr 20 (25.09 – 8.10.2020)

Cena 9,90 zł (w tym 8% VAT)

Czy EURoPa Da RaDĘ? PoGRoM W jEDWaBnEM

o zbrodni mówią niemcy
PoszŁo z DyMEM
apokaliptyczne
pożary w Usa l Niemcy o Jedwabnem l Polacy knują przeciw
jak MERkEl z PUTInEM

Rosji l Góry Skaliste w ogniu l Moria – śmiertelny

znają się jak łyse konie
EMIR saM W skaRBCU
luksusy władcy kataru
kIlIan joRnET
Gdzie by tu jeszcze wbiec?
kaRaWana MoHana
Wodni nomadzi
w Pakistanie
klaPnIĘTE Uszko Ma
grzech Europy l Putin, Merkel i... nowiczok
l Wodny świat Mohan l Ratujmy niedźwiedzie
na ratunek
niedźwiadkom
WIEŚ Do WyMIany
Reforma rolna Xi jinpinga

l Koniec Hollywood? l DJ Murakami l Uroki

WŚCIEkŁE oRkI
napaści na jachty
na Gibraltarze
sny o PoTĘDzE sEBoRGI
Intrygi w państwie,

Lazurowego Wybrzeża l Bonaparte a seksuologia

którego nie ma
MaRIa BonaPaRTE
Badaczka orgazmów
 [ MIZERSKI NA BIS ]

Spisek
iluminatów

D
nia 22 września rano Ko- Pod i nter pelacją Waszcz ykow-
misja Europejska napadła skiego podpisała się była premier
na Polskę w  ten sposób, Beata Szydło, która niezwłocznie
że na fasadzie jej bruk- poinformowała o tym na Twitterze.
selskiej siedziby wyświe- „Nie może być przyzwolenia na ta-
tlono na tęczowym tle godło Polski i biało-czerwoną kie traktowanie Polski i Polaków” – oświadczyła, dając
flagę oraz hasła odnoszące się do polskich stref wol- do zrozumienia, że kojarzenie Polski z tęczową flagą
nych od LGBT. W reakcji na agresywne poczynania KE i tolerancją wobec osób o odmiennej orientacji sek-
europoseł PiS Witold Waszczykowski złożył interpelację sualnej jest dla niej obraźliwe, dlatego Polska na tego
do KE, w której napisał, że zaprezentowana iluminacja rodzaju skojarzenia nigdy się nie zgodzi. Do Szydło
„stanowi profanację polskich barw narodowych, a jej dołączyli inni europosłowie PiS, pytając, kto zezwolił
celem jest powielanie fake news na temat Polski jako na iluminację „kontynuującą fałszywą narrację wobec
kraju homofobicznego”. Polski”. Padło też kluczowe pytanie: czy i kiedy KE za-
mierza nas za iluminację przeprosić?
Na razie nie ustalono, czy iluminacja na siedzibie
Mamy memy KE to efekt szeroko zakrojonego spisku przeciwko Pol-
sce, czy raczej akcja zdesperowanego szaleńca. KE nie
przyznaje się do prowokacji z 22 września, wyjaśniając,
że „projekcja została wyświetlona z miejsca poza bezpo-
średnią kontrolą ochrony budynku”. Jednak na wszelki
wypadek sekretarz stanu w MSZ Szymon Szynkowski
vel Sęk ostrzegł: „Jeśli ktoś w KE uważa, że przerabianie
narodowych symboli PL to metoda, która ma pomóc
osobom homoseksualnym, jest w ogromnym błędzie
i nie rozumie Polski. Jest dokładnie odwrotnie”.
Zgadzam się z Szynkowskim vel Sękiem, że w tej
sytuacji osoby homoseksualne w  Polsce nie mają
co liczyć na pomoc Polski. Jak wiadomo, Polska już
wcześniej tym osobom nie pomagała, ale teraz jej
pomoc może ulec dalszemu osłabieniu, co doprowa-
dzi do tego, że Polska będzie dla Europy jeszcze bar-
dziej niezrozumiała.

W iele wskazuje jednak na to, że Polska o zrozumie-

nie Europy na siłę zabiegać nie będzie. Mocnym
sygnałem w tej sprawie jest m.in. podjęta przez radnych
Kraśnika uchwała sprzeciwiająca się obecności Wi-Fi
w miejscowych szkołach oraz żądająca likwidacji w tej
gminie technologii 5G, gdyż jest to technologia zbrodni-
cza, antyludzka oraz sprzeczna z cywilizacją chrześci-
jańską, która takiej technologii nie przewiduje. I żadne
krytyczne wobec Kraśnika iluminacje na siedzibie KE
w Brukseli tej prawdy nie zaciemnią.
SŁAWOMIR MIZERSKI

wydawca POLITYKA Spółka z o.o. SKA
adres ul. Słupecka 6
02-309 Warszawa
RECEPCJA GŁÓWNA
tel. 22 451-61-33, 451-61-34;
tel./faks 22 451-61-35
adres internetowy
www.polityka.pl
poczta elektroniczna
polityka@polityka.pl
PREZES I REDAKTOR NACZELNY Ogłoszenia i reklamy nie stanowią Sprzedaż bezumowna numerów Przedruki po uzyskaniu
Jerzy Baczyński materiału pochodzącego od wydawcy aktualnych i archi­walnych po cenie zgody Wydawcy.
tel. 22 451-60-00, tel./faks 22 451-60-10 prenumerata
niższej od ustalonej Kontakt: Maciej Domagała,
Członkowie Zarządu www.sklep.polityka.pl przez Wydawcę jest za­broniona, tel. 22 451-61-25,
Joanna Solska, Mariusz Janicki, Infolinia: tel. 67 210 86 30, nielegalna i grozi e-mail: m.domagala@polityka.pl
Wiesław Władyka e-mail: infolinia@polityka.pl odpo­wiedzialnością karną.
Z-cy Redaktora Naczelnego Monika Kaliszuk-Radźko,
Mariusz Janicki (Pierwszy Zastępca), tel. 22 451-61-00, 451-61-15 copyright © spółka z o.o. ska
Witold Pawłowski, tel. 22 451-60-03 e-mail: prenumerata@polityka.pl
Łukasz Lipiński (wydania cyfrowe) Wszelkie prawa zastrzeżone.
BIURO REKLAMY Konto: POLITYKA Dalsze rozpowszechnianie DRUK www.izbaprasy.pl
recepcja tel. 22 451-61-36, Spółka z ograniczoną artykułów, w tym artykułów
tel./faks 22 451-61-37, odpowiedzialnością SKA na aktualne tematy polityczne,
e-mail: reklama@polityka.pl BGŻ BNP Paribas S.A. gospodarcze i religijne
Izabela Kowalczyk-Dudek (dyr.), 18 1750 0009 0000 0000 1004 2763 opublikowanych w POLITYCE
printed in poland
Katarzyna Czuk (reklama cyfrowa) SWIFT: RCBWPLPW jest zabronione.

90 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
 [ DO I OD REDAKCJI ]
Rada Etyki Mediów zabiera głos
A rtykuł „Pato­
transplantacja”
(POLITYKA 34) opi­
sujący, co działo się
w Klinice Chirurgii
Ogólnej i Transplanto­
logii Warszawskiego
Uniwersytetu Medycz­
nego (śmierć pacjentki
wskutek błędów lekar­
skich, fałszowanie do­
kumentacji medycznej,
studenci operujący pa­
cjentów, zabiegi poza
kolejką) i – co najbar­
dziej oburzające – brak
w celu udzielenia odpowiedzi na Państwa listy i mogą zostać opublikowane w tygodniku POLITYKA, chyba że zastrzegliście Państwo ich nieujawnianie (art. 15 ust. 2 pkt 1 ustawy Prawo prasowe).
reakcji władz uczelni
oraz resortu zdrowia
na takie praktyki, wy­
wołał spore poruszenie.
Redakcja nie otrzymała
jednak ani jednego
sprostowania. Były już rektor WUM prof. Mirosław Wielgoś skie­
rował skargę do Rady Etyki Mediów, nie zaprzeczając żadnym
Administratorem Państwa danych osobowych jest Polityka Sp. z o.o. SKA z siedzibą w Warszawie 02-309, ul. Słupecka 6. Państwa dane osobowe będą przetwarzane
konkretnym faktom opisanym w artykule, za to oskarżając au­
torkę o brak etyki i warsztatu dziennikarskiego, nierzetelność,
stronniczość i brak obiektywizmu. Skarga rektora, zawierająca
bezpodstawne, niepotwierdzone żadnymi faktami ani doku­
mentami oskarżenia i zarzuty wobec redakcji i autorki artykułu,
została przez uczelnię opublikowana na stronie internetowej,
co można uznać za naruszenie dobrego imienia.
Odpowiedzieliśmy na zarzuty na łamach POLITYKI (w ko­
lejnym numerze po publikacji). Teraz rektorowi odpowiedziała
także Rada Etyki Mediów, tłumacząc: „W przypadku kwestiono­
wania treści artykułu sprzeciw w formie sprostowania należy
skierować najpierw do redakcji. Dopiero odmowa opublikowa­
nia dementi otwiera drogę m.in. do REM. Tymczasem red. Sowa,
do której dotarła kopia skargi (nie od nas), odpowiedziała
na łamach POLITYKI na stawiane jej zarzuty w sposób tak mery­
toryczny, że pozostaje nam tylko podpisać się pod jej argumen­
tami. Tak więc Rada Etyki Mediów rozpatrzyła wniesioną przez
Pana skargę i uznała wszystkie zawarte w niej zarzuty wobec
red. Agnieszki Sowy, autorki krytykowanego artykułu, za całko­
wicie bezpodstawne”.
Mamy nadzieję, że uczelnia opublikuje stanowisko Rady Ety­
ki Mediów, a ze strony internetowej WUM zniknie „skarga” byłe­
go rektora szkalująca autorkę artykułu oraz redakcję.
D otarło też do nas wiele pochwalnych listów, niestety niemal
wszyscy autorzy zastrzegali zarówno swoje dane osobowe,
jak i wyrażone przez siebie opinie tylko do wiadomości redakcji.
Trzeba być lekarzem pracującym na stałe za granicą, aby nie
obawiać się ostracyzmu środowiska. Prof. dr n. med. Przemysław
Pisarski, chirurg transplantolog z Uniwersyteckiej Kliniki we Fry­
burgu, jak pisze, zna sytuację polskiej transplantologii od lat 80.
i nie mógł nie zareagować:
„Próba umywania rąk tzw. władz i konsekwentne dalsze
tuszowanie sprawy to skandal, który należy rozpatrzyć nie tylko
w kategoriach karnych, ale przede wszystkim etycznych. Jeśli
w XXI w. pacjent umiera z powodu infekcji związanej z zagrzy­
bioną salą... to kto decyduje o prowadzeniu programu trans­
plantologicznego w takich warunkach? Gdzie są władze szpitala,
które przez lata dumnie niosły flagę sukcesu, a teraz skazują
dwóch znakomitych fachowców na banicję? Kim jest ta kompe­
tentna władza, która zapewne mało ma wspólnego z tradycją
polskiej transplantologii i jej pionierami Profesorami Orłowskim
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
i Nielubowiczem? Dziwi mnie zerowa reakcja tzw. świata war­
szawskiej transplantologii na takie traktowanie: wręcz penalizację
dwóch kolegów chirurgów i skazywanie ich na prace w Kętrzynie.
Czyż po to wypracowywali markę Instytutu Transplantologii,
byli pionierami w technikach operacyjnych, docenianymi przez
kolegów z innych krajów, by teraz, zamiast ratować tych, dla któ­
rych zdobywali cenne kwalifikacje w tej wspaniałej dyscyplinie,
załatwiać sprawy (…) Ministerstwa Dziwnych Kroków? Otwarcie
wzywam do natychmiastowego przywrócenia do pracy profeso­
rów Chmury i Kwiatkowskiego. I więcej odwagi, Koledzy”.
Od wydawcy
O d tego wydania o 60 groszy podnosimy cenę egzemplarzową
POLITYKI. Ostatnia podwyżka miała miejsce ponad dwa lata
temu. Już wcześniej taką decyzję podjęli też nasi koledzy z „News­
weeka”. Przyczyny? Oczywiście straty spowodowane przez pande­
mię, w tym spadek przychodów reklamowych o 40 proc., także ro­
snący koszt (i zaburzenia) dystrybucji. Do tego – co jest dziś losem
prasy opozycyjnej – zwiększone koszty obsługi prawnej. Na szczę­
ście możemy utrzymać bez zmian cenę prenumeraty wydania
drukowanego (jeszcze przez kwartał) oraz dostępu do wydania
cyfrowego POLITYKI. Gorąco namawiamy do subskrypcji.
REDAKCJA
Drwiny z ciała
W
38 numerze POLITYKI Kuba Wojewódzki
w dwóch akapitach odniósł się do „afery”,
którą wywołała Anna Lewandowska, występując
w mediach społecznościowych ubrana w tzw. fat
suit. Dziennikarz zasugerował, że oburzenie i pro­
test, które okazały m.in. aktywistki i dziennikarki
zaangażowane w propagowanie postawy „ciałopozytywnej”,
to reakcje niesłuszne, wskazujące co najmniej na niezdolność
okazujących je osób do czytania ironii. Jako osoba od dziecka
zmagająca się z zaburzeniami odżywiania, ofiara prześladowań
i przemocy fizycznej doznawanych w szkole z powodu mojej
otyłości, a także osoba o dużym poczuciu sprawiedliwości,
chciałabym zwrócić uwagę na nietrafione tym razem kpiny
pana Wojewódzkiego.
Przedstawianie ciała osoby otyłej jako kostiumu przywdzie­
wanego przez osobę zarabiającą miliony złotych na kreowaniu
się na guru zdrowego żywienia i dbałości o kulturę fizyczną
to ­obraza. Chociaż nie jest zapożyczeniem kulturowym, przy­
wołuje skojarzenia z niesławnym blackface. Jest dyskryminujące
wobec osób nienależących do kanonu piękna, lansowanego
zawodowo m.in. przez Annę Lewandowską. Osoby otyłe stawia
się w sytuacji, w której postrzegane są jako „zepsute”, do napra­
wienia, dramatycznie potrzebujące współczucia oraz zapasu
batonów jaglanych i treningu. Czy wyobrażają sobie Państwo
gwiazdę sportu, osobę obserwowaną w mediach przez miliony
Polek i Polaków, a także widzów z całego świata, jak przywdzie­
wa na siebie kostium osoby niepełnosprawnej, czarnoskórej,
dotkniętej deformacją twarzy lub ciała i zabawnie tańcząc, prze­
konuje nas, że w ten sposób okazuje swoją „ciałopozytywność”?
A po chwili rozbiera się, wraca do swojego uprzywilejowanego
życia i mnoży półmiliardowy majątek zbudowany na sprawności
własnego ciała? Ja też nie.
Ironizowanie to wspaniałe narzędzie do walki z literalnością,
sport intelektualistów i rozrywka, której próżno szukać w brukow­
cach. Niestety ironia wymierzona w krzywdę ludzi, ich wyobcowa­
nie ze społeczeństwa, kiedy samemu jest się uprzywilejowanym,
to już nie ironia, a zwyczajna ignorancja. Ta zaś nie przystoi tuzowi
dowcipu, na którego kreuje się Kuba Wojewódzki.
ALEKSANDRA ZALESKA
91
 [ NA WŁASNE OCZY ]
Konin tęskni za Colorado
Nikt nie pamięta jego wizyty. Rozwijający się przemysł sprawiał,
że przyjeżdżało wielu dziennikarzy, Ryszard Kapuściński
był tylko jednym z nich. Jego odkryty niedawno fotoreportaż
przypomina dawną wielkość Konina.
R
IZABELA O’SULLIVAN, FOTOGRAFIE RYSZARD KAPUŚCIŃSKI
ok 1959. Ryszarda Kapuścińskiego do Konina
przyciąga rosnąca kopalnia, miejsca pracy, bu-
dowane bloki, powstające szkoły.
„Niemcy po zajęciu Konina zorientowali się,
że tu jest bogactwo. Niemcy dzierżą od lat pry-
mat w produkcji węgla brunatnego, są wielkimi
specjalistami w jego wydobyciu (…). Zaczęli więc
Niemcy badać rejon koniński. (…) Przez pierwsze
powojenne lata Konin nie miał czym zabłysnąć.
Pracę podjęło tu 30 ludzi, którym początkowo pła-
cono w chlebie i oleju, bo pieniędzy nie było” – Ryszard Kapuściń-
ski, „Inna nazwa ziemi”, tygodnik POLITYKA, 26 września 1959 r.
Kapuściński jeździ po kraju. Publikuje reportaże, zbiera ma-
teriał do pierwszej książki – „Busz po polsku”, ukaże się w 1962 r.
„O fotografiach z tamtego okresu, szczególnie tych krajowych,
wiadomo niewiele. Wyjątek stanowi spójny i dobrze zachowany
92 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
fotoreportaż z Konina, przez przypadek odnaleziony w pracowni
pisarza w 2010 r.” – pisze Izabela Bobrowska w albumie „Konin
jak Colorado. Zapomniana podróż Ryszarda Kapuścińskiego”.
Rok 2010. Zapomniane negatywy z Konina odnaleziono w pra-
cowni Kapuścińskiego już po jego śmieci. Sprawująca pieczę nad
zbiorami zdjęć reportera fotoedytorka Izabela Wojciechowska
szuka kogoś z miejscowych, kto je opisze, i tak trafia na Iza-
belę Bobrowską. Rok później w Koninie odbywa się wystawa
tych fotografii, otwiera ją żona reportera Alicja Kapuścińska.
Wojciechowska w wydarzeniu już nie uczestniczy, bo wspól-
ną pracę przerywa jej niespodziewana śmierć. Bobrowska do-
prowadza jednak do końca wcześniejsze zamierzenia. Album
wydaje w grudniu 2019 r. Tytuł „Konin jak Colorado” nawią-
zuje do pytania, które autor postawił w opowiadaniu „Parte-
ry”: „Czy myślicie, że Konin nie może smakować przez dzień
jak Colorado?”.
Bloki budowane
w Janowie dla
pracowników kopalni,
odkrywki „Pątnów”.
Na jednej z fotografii kobieta z dziećmi. To ciotka Izabeli
Bobrowskiej, Zdzisława. Wiek najmłodszego chłopca, które-
go trzyma na rękach, pozwolił ustalić prawdopodobny termin
wizyty reportera w Koninie.
– Po wojnie panowało ubóstwo. Ludzie wydrapywali tę ziemię
pazurami. Jak Niemcy uciekli, świeżo upieczeni konińscy górnicy
pół roku uruchamiali kocioł w brykietowni, bo nie było doku-
mentacji. Mieli determinację, żeby nakarmić dzieci. W latach
50. moja babcia myła dziadka w balii, gdy po zmianie wracał
do domu. Wszystko kręciło się wokół niego, żeby tylko mógł spo-
kojnie pracować – opowiada Bobrowska.
Maszyny jak kamienice
Rok 2020. Tomasz, operator koparki w Kopalni Węgla Bru-
natnego Konin: – Górnictwo mamy we krwi. Dziadek, ojciec,
kuzyni – wszyscy pracowali albo pracują w kopalni.
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
Zdjęcie z albumu: trzy dziewczynki, uczennice II klasy nowo
wybudowanej SP nr 4. Uśmiechnięte, z plecakami, kokardami
we włosach i białymi kołnierzykami. Dziewczynka w środku
to Maria Laskowska: – Tata był starszym palaczem, mieszkaliśmy
za brykietownią, w szóstkę w jednym pokoju. Gdy miałam siedem
lat, przeprowadziliśmy się do domków fińskich, tu już były cztery
pokoje. Jak pamiętam Konin z 1959 r.? Pola, pola wszędzie.
Małgorzata Szambelan to dziewczynka po lewej: – Rodzice
przyjechali do Konina w 1950 r., tato dostał nakaz pracy w ko-
palni, był w nadzorze technicznym. Jak była awaria, przyjeżdżał
po niego samochód, wracał o różnych porach. Byłam dumna,
że pracuje w kopalni. Najpierw mieszkaliśmy w bloku za brykie-
townią, przed domem było cudowne czarne błoto. Potem prze-
nieśliśmy się do nowo pobudowanych bloków. Tu, gdzie teraz
jest urząd, był dom górnika i kawiarnia NOT, tam odbywały się
bale i zabawy taneczne. Wielkim wydarzeniem była Barbórka.
93
 [ NA WŁASNE OCZY ]

Tory wąskotorówki
górniczej.
Przy barierce ciotka
Izabeli Bobrowskiej
– Zdzisława, z synem
Piotrem. Po jej prawej
stronie, na barierce
– syn Mieczysław.
Na pierwszym planie
syn Wojciech.

94 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
 Uczennice II klasy Szkoły Podstawowej nr 4 oddanej do użytku w 1959 r. Od lewej: Małgorzata Szambelan (z domu Karpińska),
Maria Laskowska (z domu Jakóbczyk), Teresa Kościelniak (z domu Złotnik).
Szła orkiestra górnicza, całe miasto tętniło życiem. Teraz to się
zrobiło miasto ludzi starych, młodzież stąd ucieka.
Ryszard Kapuściński, „Inna nazwa ziemi”: „Tłoczą się w samo-
chody, wsiadają na rowery. Teraz, aby do chałupy prędzej w polu
orać, koniom sieczki narżnąć. (…) Bo świat koniński to był świat
niepodzielnie wiejski. I oto teraz ta kopalnia, elektryczność, mo-
tory, spychacze, maszyny, psiajuchy, jak kamienica wielkie”.
Jerzy Ryguła pracował w kopalni od 1956 r., przyjechał z Ka-
towic. – Pierwsze lata były siermiężne. Nowego Konina [część
miasta na prawym brzegu Warty – uzup. red.] nie było w ogóle.
Domy tylko wzdłuż jednej ulicy, chyba ze cztery budynki, za-
czynała się budowa bloków przy kolejnej. Mocno wrył mu się
w pamięć kryzys, jaki kopalnia przechodziła w latach 70. – Nie
było pieniędzy, maszyn, ludzie padali ze zmęczenia. Przyjechali
górnicy ze Śląska, nie podobało im się, że woda leje się na głowę.
Popracowali chyba ze dwa miesiące i wyjechali.
Matka kopalnia
– Zaczynałem na odkrywce „Kazimierz” jako operator zwało-
warki. Do kopalni jeździliśmy jelczami z przyczepami. Mieściło
się 40 osób, chętnych było z 60. Godzina 5.00 rano, na przystanku
tłok jak jasny piorun. W przyczepie palili, grali w karty – wspo-
mina Mirosław Zajączkowski, prezes Koła Seniora Stowarzy-
szenia Inżynierów i Techników Górnictwa.
W kopalni przeszedł wszystkie szczeble kariery. Był taśmo-
w ym, przodow ym, sztygarem zmianow ym, kierownikiem
odbierania nadkładu, nadsztygarem i zawiadowcą odkrywki.
Na początku lat 80. poszedł na studia. Kraków, AGH. – Mat-
ka kopalnia mnie wydelegowała. Płaciła za dojazdy, hotel,
to było eldorado. Spałem w najdroższych hotelach. Po studiach
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
doszedł do stanowiska dyrektora ds. pracowniczych i człon-
ka zarządu.
Izabela Bobrowska, „Konin jak Colorado”: „W 1972 r. Kopal-
nia Węgla Brunatnego »Konin« wydobyła 100-milionową tonę,
38 lat później – 550-milionową (…), a polskie Colorado liczy
ponad 70 tysięcy mieszkańców”.
Nad przepaścią
Złoty okres konińskiej kopalni zaczął się kończyć na przeło-
mie stuleci. – Odbiorca węgla – Zespół Elektrowni Pątnów-Ada-
mów-Konin – był spółką prywatną, natomiast kopalnia
[od 1999 r. – red.] spółką Skarbu Państwa – opowiada Mirosław
Zajączkowski. – Dochodziło do różnicy zdań co do ceny węgla do-
starczanego do elektrowni. Rentowność kopalni zaczęła spadać.
W 2012 r. weszła w skład grupy kapitałowej ZE PAK.
Dariusz Zbierski, szef Międzyzakładowego Związku Zawodo-
wego Górników KWB Konin: – W szczytowym okresie kopalnia
zatrudniała ponad 8 tys. osób. W 2004 r. zaczął się powolny proces
restrukturyzacji, bo węgla było coraz mniej. Ludzie w wieku 50 lat,
którzy mieli przepracowane w górnictwie 25 lat, mogli odchodzić
na emerytury. Proces postępował powoli do 2015 r., a zatrudnienie
spadło do około 3,5 tys. osób. Obecnie to kilkaset osób, resztę wy-
prowadzono do spółek zewnętrznych. A ostatnio rozpoczęto kolej-
ny proces zwolnień grupowych. W najlepszym okresie dawaliśmy
elektrowni do 12 mln ton węgla. Teraz będzie dobrze, jak uda się
kopać w granicach 4 mln.
Tomasz, operator koparki: – Mam 44 lata, w kopalni pracuję
od 24, sześć zostało mi do emerytury. Dobrze by było, żebym do-
trwał. Wszyscy żyjemy nadzieją, że powstanie nowa odkrywka.
23 września ZE PAK poinformował, że rezygnuje z budowy
95
 [ NA WŁASNE OCZY ]

nowej odkrywki „Ościsłowo”. Mirosław Zajączkowski: – Mó-
wią, że epoka kamienia łupanego też się skończyła – nie dlatego,
że kamienia brakło. Może czas na zmiany? Zgodnie z prognozami
kopalnia ma przed sobą najwyżej ponad dekadę.
– Transformacja regionu odbywa się od 30 lat, ale zostawiono nas
ze wszystkimi problemami. Radziliśmy sobie z nimi, jak się dało,
a teraz stoimy nad przepaścią – mówi ekolożka Miłosława Stępień.
Zielone miasto
Ryszard Kapuściński „Inna nazwa ziemi”: „Albo radzą nad
planem pięcioletnim. Rozważnie to robią, konkretnie, z na-
mysłem. Inżynier prowadzący zebranie podaje liczby, szeroko
objaśnia, umie przekonać. Raptem z sali: – A jak będzie z za-
robkami w tych latach? Robi się cicho. Ciekawe, kto odpowie.
Ale nie ma mądrych”.
W 1959 r. świetlaną przyszłość Konina wiązano z kopalnią,
dzisiaj marzenia też są duże, ale zielone. ZE PAK wraz z ESOLEO
z Grupy Polsat na terenach pokopalnianych ma wybudować
do sierpnia przyszłego roku największą farmę fotowoltaiczną
w Polsce. W realizację inwestycji chce zaangażować lokalne fir-
my i pracowników, którzy wcześniej zajmowali się wydobyciem
węgla. Maciej Sytek, prezes Agencji Rozwoju Regionalnego w Ko-
ninie: – Pierwszy filar transformacji energetyki w regionie to farmy
wiatrowe i fotowoltaiczne, drugi – elektromobilność. W Koninie
pojawi się fabryka wytwarzająca wkłady litowo-jonowe do aku-
mulatorów. Trzeci element to nowoczesne technologie wodorowe.
– Z wodorem wiążę bardzo duże nadzieje – mówi Piotr Koryt-
kowski, prezydent Konina. – To pierwiastek, który może spowo-
dować, że zaistniejemy jako samorząd przodujący w nowator-
skich technologiach w Polsce i Europie.

Kopalnia Węgla
Brunatnego
Konin. Odkrywka
„Gosławice”.
Koparka
na szynach
kolejowych.

96 P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
 W latach 50. dopiero powstawał Nowy Konin. Na zdjęciu bloki przy ul. Górniczej.
Konin Zielone Miasto Energii to hasło nowej strategii mia-
sta na najbliższe 10 lat. Mówi się też o Zielonej Dolinie Energii
– brzmi dumnie i z rozmachem – jak Dolina Krzemowa.
Wyjechać, zapomnieć?
Schyłek konińskiego górnictwa widać od dawna w zmianach za-
chodzących w Zespole Szkół Górniczo-Energetycznych. – Ostat-
nia stricte górnicza klasa technikum zaczęła naukę w 2003 r. Mie-
liśmy zapewnienie, że wszyscy absolwenci znajdą pracę w kopalni.
Jak kończyli naukę, nikt z zarządu zakładu nie chciał ze mną
rozmawiać – opowiada Janusz Kamiński, dyrektor placówki.
W 2003 r. poprzednik Kamińskiego uruchomił w szkole bar-
dzo nowoczesną jak na tamte czasy pracownię energetyki odna-
wialnej, a w technikum mechanicznym można było robić spe-
cjalność w tym zakresie. Od 2012 r. jest osobny zawód: technik
urządzeń i systemów energetyki odnawialnej. – Młodzież nie ma
parcia na ten kierunek, a też nie wszyscy dotychczasowi absol-
wenci znaleźli zatrudnienie w branży. Więcej ofert mam dla zwy-
kłego technika mechanika – mówi Kamiński. Pytany, czy trudno
będzie zbudować ten nowy, zielony Konin, wzdycha: – Nie mogę
być pesymistą, ale samo to się nie stanie. Trzeba zacząć realizować
tę wizję, mocno promując ją w szkołach podstawowych, które
nam dadzą nowych kandydatów. Młodzież musi zobaczyć nowe
możliwości i czuć się przekonana do pozostania w Koninie.
Ania, III klasa, technik informatyk, ZSGE: – W tej chwili nie
widzę tu dla siebie przyszłości. Antoni, II klasa III LO w Koninie:
– Lubię to miasto, chcę zostać. Ale takich osób jak ja są w szkole
może trzy–cztery. Wiktor, III klasa, technik mechatronik, ZSGE:
– Po studiach byłbym gotowy wrócić do Konina, tylko jeśli nastą-
piłaby tu rewolucja w pozyskiwaniu energii.
– Gdy mówimy o  wodorze, o  fotowoltaice, o  różnych cu-
dach-wiankach, to dyrektor ZSGE musi wiedzieć, jakie klasy
ma otwierać, bo będą nam niedługo potrzebni fachowcy – mówi
Dariusz Zbierski.
Nowe jeszcze małe
Ważnym wsparciem w procesie transformacji będą środki
unijne dla terenów pogórniczych. Dariusz Zbierski: – Złożyliśmy
projekt, pod którym podpisały się wszystkie związki zawodowe.
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
Chcemy, żeby z tych pieniędzy, wzorem zatwierdzonego przez
rząd programu pomocowego Śląsk 2.0, wprowadzić urlopy gór-
nicze dla tych, którym brakuje np. czterech lat do emerytury.
Pracownicy branży górniczo-energetycznej powinni mieć też
możliwość bezpłatnego przeszkolenia się w wybranej dziedzinie.
I wreszcie – chcemy, żeby były preferencyjne warunki dla firm,
które zatrudnią zwalnianych pracowników branży – wyjaśnia
Zbierski i dodaje, że konieczne są takie rozwiązania, bo nie
wszystkim będzie łatwo się przebranżowić. – Z górnika nie zro-
bisz bukieciarza albo grafika komputerowego.
Tomasz, operator koparki: – Chyba nie dopuszczam myśli,
że zamkną taki duży zakład i to wszystko się rozpadnie.
W ciągu najbliższych dwóch lat Agencja Rozwoju Regional-
nego może wydać z unijnych funduszy ponad 20 mln zł na pod-
noszenie kwalifikacji i zdobywanie umiejętności. Nie tylko dla
górników, ale dla wszystkich.
Tomasz, operator koparki: – Nic o pieniądzach na kursy albo
szkolenia do nas nie dotarło. Jeśli taki program istnieje, można
by pomyśleć o przebranżowieniu.
To powinny być dziesiątki, jeśli nie setki małych projek-
tów – twierdzą akty wiści. – Musimy postawić na badania
i rozwój, na jakość kształcenia zawodowego, w tym wąskie
specjalizacje, umiejętności społeczne, pobudzanie kreatywno-
ści młodzieży, prowadzenie działań wzmacniających regio-
nalną tożsamość – wylicza Agata Kuźmińska, która wspólnie
z Jarosławem Koźlarkiem z fundacji „Miasto Prowincjonal-
ne” założyła fanpage poświęcony Transformacji Wielkopol-
ski Wschodniej.
Maciej Sytek: – To jest ekscytujące – uczestnictwo w takim hi-
storycznym momencie. Coś się kończy, a coś nowego zaczyna,
zupełnie tak jak wtedy, kiedy był tu Ryszard Kapuściński. Sytek
zaprasza do okna: – Proszę zobaczyć, na tym dachu są panele
fotowoltaiczne, a tam wielki komin. Widać to nowe i to stare.
To pierwsze jest jeszcze małe, ale kiedyś będzie wszędzie dookoła,
a to stare nie będzie funkcjonowało.
Andrzej, pracownik kopalni: – Nastroje wśród załogi są kiep-
skie, ale ludzie są zdeterminowani. Bardzo się starają, jakby
wierzyli, że ciężką pracą sprawią, że kopalnia przetrwa dłużej.
IZABELA O’SULLIVAN, FOTOGRAFIE RYSZARD KAPUŚCIŃSKI
97
 [ POLIT YK A I OBYCZ A JE
O koalicyjnej awanturze pisze w „Rzecz-
pospolitej” Zuzanna Dąbrowska:
„to, co zaczęło się przy tym kryzysie, nie
umrze. Nienawiść między działaczami PiS
a SP w regionach i gminach pozostanie.
A na rosnące napięcia wewnątrz wszyst-
kich trzech partii musi uważać najbardziej
premier Mateusz Morawiecki. (…) O tym,
kto przegrał, kto wygrał – opowiedzą nam
m.in konkretne rozwiązania w sprawie tzw.
ustawy covidowej czy też bezkarnościowej.
Czy Ziobro dostanie kolejną belkę na pa-
gonie za powstrzymanie zapędów władzy?
Czy okaże się, że oddał pole i karnie pod-
nosi rękę, która zdaje się być na sznurku?”.
Ziobro sam sobie ten sznurek ukręcił.
J ustyna Dobrosz-Oracz z „GW” zwraca
uwagę, że „pierwszy raz skonfliktowa-
ne obozy w Zjednoczonej Prawicy wal-
czyły tak otwarcie. Politycy złożyli sa-
modonos. Atakując się, pokazali, że ich
sojusz jest dla władzy i stanowisk. Cała
Polska się dow iedziała, że niektórzy
w rządzie się wręcz nienawidzą. Wejście
Kaczyńskiego do rządu nie jest żadną
gwarancją, że konflikty zostaną uśpio-
ne. Wręcz przeciwnie, mogą powstawać
nowe”. A miały być spokojne trzy lata.
A nalizując dla „Polska. The Times”
konf likt w Zjednoczonej Prawicy,
prof. Antoni Dudek podkreśla: „Jarosław
Kaczyński ma swoje fobie, a jedną z nich
Jan Koza
© JAN KOZA
98
]
jest niechęć do w puszczania Ziobr y
do partii. Najwyraźniej uważa, że moż-
na Ziobrę w puścić do rządu, a le ju ż
do partii nie można. To pot w ierdza,
że d la Kacz y ńsk iego najwa żn iejsza
jest partia, a dopiero później państwo,
którym partia rządzi. Dla Kaczyńskie-
go najwa żniejsze pozostaje bow iem
przetrwanie jego partii (…) [i to], aby
pozostała spójna i podporządkowana
woli lidera”. Bo rządy odchodzą, a par-
tia zostaje.
Z kolei prof. Paweł Śpiewa k jed no-
znacznie postrzega ministra sprawie-
dliwości („Polska”): „Zbigniew Ziobro
jest dla mnie autentycznym niszczycie-
lem polskiej demokracji. Jest niszczy-
cielem europejskiej Polski. Gdyby poli-
tycznie urósł, to jego przewaga byłaby
narodową katastrofą. To byłaby kata-
strofa Polski. A jako takie jest absolutnie
nie do przyjęcia”. Nie takie katastrofy
już przetrwaliśmy.
W y w iad „Sieci” z prof. A ndrzejem
Nowakiem zatytułowany „Mamy
pandemię… globa lnego ogłupienia”
z aw ier a w iele m ąd r z e br z m iąc ych
głupstw, ale z braku miejsca na pole-
mikę przytaczamy jedynie ostrzeżenie
dla partii władzy: „nie uważam, by PiS
zyskało cokolwiek przypochlebianiem
się modom i ideologiom. Można gonić
w ten sposób »postęp« (choć będ zie
to trudne – natychmiast znajdą się ci,
którzy powiedzą, że jesteśmy nie dość
postępowi (…) i to oni będą mieli nadal
dominujący głos w mediach i w insty-
tucjach UE). Oczywiście można liczyć,
że taką taktyką uda się utrzymać dłużej
u władzy – ale po co? Chadeckie partie
na Zachodzie poszły tą drogą i już dzi-
siaj widać, co się z nimi stało – są jak
zwietrzała sól”.
R obert Mazurek w „Dzienniku Gazecie
Prawnej” prowokuje swych rozmów-
ców do galopady myśli, więc galopują
bez opamiętania, jak np. wicepremier
Jadwiga Emilewicz: „Pamięta pan wiel-
ki spór o to, czy religia powinna wrócić
do szkół? Ja uważam, że dobrze się sta-
ło, bo wspólnota polityczna Polski za-
częła się od Chrztu Polski, a wszystkie
pojęcia wolności wynosimy z Kościoła”.
Po pier wsze, nie było sporu, była in-
strukcja ministra edukacji, po drugie
chrzest przyjął Mieszko I, a nie Polska,
której wtedy nie było, po trzecie o wol-
ności dyskutowano setki lat przed po-
wstaniem jakiegokolwiek Kościoła.
J adwigę Emilewicz w lepszym świetle
przedstawia „Do Rzeczy”: „»W życiu
n ie spot ka łem rów n ie a mbit nej ko-
biety w polityce« – mówi jeden z poli-
tyków Platformy spod Wawelu, któr y
P OL I T Y K A nr 40 (3281), 30.09–6.10.2020
śledzi jej karierę od 25 lat. – To, że jest
kobietą, może jej w przyszłości pomóc.
W ciągu najbliższych trzech lat Jaro-
sław Kaczyński będzie stawał wobec
pot rzeby nom i nacji ja k iejś kobiet y
na ważne stanowisko. Emilewicz zna
jęz yk i, umie się poruszać na Zacho-
dzie. Prędzej czy później prezes sobie
o niej przypomni. A że taka nomina-
cja może być przy okazji prztyczkiem
w nos dla Gowina – to tylko dla szans
Jadw ig i lepiej”. Ty l ko cz y docz ek a .
W „Newsweeku” Szczepan Twardoch
o polskiej inteligencji jeszcze raz:
„Pogarda to dzisiaj główna emocja, któ-
ra napędza życie społeczne. Konserwa-
tywna elita gardzi inteligencją liberalną,
odmawiając jej prawa do bycia Polaka-
mi, liberalna odmawia konserwatywnej
rozumu i człowieczeństwa, zaś wszyscy
razem gardzą klasą ludową. (…) Liberal-
na inteligencja zakłada nieustannie coś
psychologicznie niemożliwego: że ludzie
pogardzani odpowiedzą podziwem wo-
bec tych, którzy nimi gardzą, że będą
ku nim aspirować. (…) Polski inteligent
w ierzy, że uprzy w ilejowana pozycja
po prostu z góry mu się należy i nie wy-
maga to żadnych usprawiedliwień”. Ech,
ta nasza inteligencja.
S makow ita anegdota z „Przeglądu”
o tym, dlaczego rzecznik MSZ Moni-
ka Szatyńska-Luft odeszła. Opowiada
Attaché: „pani rzecznik wyleciała z mi-
nistrem [Zbigniewem Rauem] w jedną
z podróży służbowych. I, trzeba trafu,
ministrowi pękły spodnie. Z tyłu. Za-
żądał więc od rzeczniczki igły z ciemną
nicią. Ona takie akcesoria przy sobie
miała! Minister odszedł na bok, wypiął
się do niej i zakomenderował: pani szyje!
On był wypięty, ona szyła, pół lotniska
na to patrzyło. To ją upokorzyło. I rzuciła
papierami. Znaczy się, długo żyła w nie-
wiedzy, do czego PiS służą kobiety…”.
Albo wytrzymywała, dopóki dotyczyło
to innych.
J a nusz Kor w in-Mi k ke („Najw yższ y
Czas!”) ujaw nia głęboko sk r y waną
tajemnicę – Polska współpracuje z post-
komunistycznym państwem i hołubi
jego żołnierzy na swoim terenie: „Mil-
ton Friedma n zada ł sobie tr ud i po-
szedł w 1970 r. do Biblioteki Kongresu
(…), przeczytał program amerykańskiej
Partii Komunistycznej z 1920 r. – i za-
uwa ż ył, że do 1970 r. w prowad zono
w USA w życie WSZYSTKIE rozwiąza-
nia postulowane przez Czerwonych pół
wieku wcześniej. Obecnie w polityce
amerykańskiej brylują już trockiści, bę-
dący znacznie na lewo od komunistów
– jak p. Hilaria Clintonowa, p. Kamala
Devi Harris czy p. Bernard Sanders”.
Czy Hilaria wie, że jest trockistką?