Nowogrodzka od kuchni Skubanie Lewandowskiego PrawicaL Ipo LIDER

D E Rrekonstrukcji
EM SPRZEDAŻY
SPRZEDAŻY
Jak kłamać? Zakochane w bestiach Studia na odległość Chory Trump
PP O L I T Y K A . P LL

LIDER
SPRZEDAŻY
studio polityka

TYGODNIK, nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020 Cena 8,50 zł (w tym 8% VAT) nr indeksu 369195

Polska żółto-czerwona
Raport: Czy wirus znowu zamknie kraj? s. 12
USA 4,60 USD; KANADA 4,69 CAD; WIELKA BRYTANIA 2,50 GBP; SZWECJA 30 SEK; CZECHY 75 CZK; KRAJE STREFY EURO 3,40 EURO
 w numerze 41  [ 7.10–13.10.2020 ]

COPYRIGHT © POLITYKA Spółka z o.o. SKA. Wszelkie prawa zastrzeżone. Dalsze rozpowszechnianie artykułów, w tym artykułów na aktualne tematy polityczne, gospodarcze i religijne, opublikowanych w POLITYCE jest zabronione.
Tematy Tygodnia
12 Epidemia się rozpędza
– czy służba zdrowia to wytrzyma
16 Anna Dąbrowska, Marta Mazuś
Nowogrodzka: nieformalne
centrum zarządzania krajem
20 Marcin Piątek
Kulisy biznesów
Lewandowskiego

Polityka
ilustracja marta frej

24 Wojciech Szacki
Jak się zlepia
Zjednoczona Prawica
27 Prof. Ireneusz Paweł Karolewski
o tym, dlaczego Polska nie ma
sojuszników

Społeczeństwo
30 Rozmowa z profilerką Natalią Polski
Hofman o tym, jak nas 16 76 Sztuka
zdradza ciało, gdy oszukujemy Biały Dom dosłowna
34 Marcin Piątek
Co się stało ze słynnym
jachtem „I love Poland”
36 Marta Mazuś
Przeciętny Polak
ilustracja basia dziedzic

według stacji telewizyjnych

39 Edyta Gietka
Zakochane w bestiach

Rynek
42 Joanna Solska
Skutki studiów zdalnych
45 Adam Grzeszak
Wizjonerzy czy naciągacze?
48 Łukasz Wójcik 20 Biznesy
Kim był guru współczesnych Lewego
marksistów

Świat Historia 86 Jakub Mejer

52 Ziemowit Szczerek 66 Marcin Kołodziejczyk Nielegalne imprezy
GÓRSKI KARABACH Wacław Gluth-Nowowiejski:
Zapiski ze spalonej ziemi człowiek z warszawskich gruzów
55 Jędrzej Winiecki 69 Andrzej Fedorowicz Na własne oczy
Ile Rusi w Białorusi Jak powstał PESEL 92 Bartek Dobroch, Ewelina Madoń,
58 Konstanty Gebert IZRAEL fotografie Bartek Dobroch
Covidowe przypadki Pandemiczna podróż
Kultura dookoła Europy
76 Piotr Sarzyński
Nauka i cywilizacja Literalizm: jak dosłowność
60 Rozmowa z prof. Magdaleną niszczy sztukę Stałe rubryki
Żernicką-Goetz o odkryciach, 80 Aleksander Kaczorowski • 4 Mleczko i Mizerski
które zmieniły nasze spojrzenie Lustracja Kundery • 5 Ludzie i wydarzenia
na początek życia 83 MEA PULPA Kuby Wojewódzkiego • 72 Afisz • 88 Passent
63 CO SIĘ CZYTA 84 Janusz Wróblewski • 89 Tym • 90 Mizerski na bis
64 Sławomir Kosieliński Wyścig po Oscary: • 90 Do i od redakcji
Cyfrowy rolnik czy film Szumowskiej ma szansę? • 98 Polityka i obyczaje
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020 3
 [ ANDRZEJ MLECZKO ]
www.mleczko.pl
S Ł AWOMIR MIZERSKI Z Ż YCIA SFER
Dramat ludzi
z krzyżem na piersi
S
kandaliczne zachowanie 50 ambasadorów
różnych krajów, którzy podpisali się pod listem
otwartym w sprawie LGBT, zbulwersowało po-
lityków Zjednoczonej Prawicy. „Nie pamiętam, żeby
w jakimkolwiek kraju ambasadorowie się w taki spo-
sób zachowywali” – oburzyła się europosłanka PiS
Beata Kempa, zdziwiona, że ambasadorowie w sy-
tuacji, gdy Polska okazała im gościnność i tolerancję,
swoim listem „przypuścili brutalny atak przeciwko
polskiemu społeczeństwu”.
W ocenie Kempy list nie jest pojedynczym wybrykiem,
ale elementem „dużego planu” mającego pokazać Pol-
skę jako kraj homofobiczny, co jest kłamstwem, bo wobec
środowiska LGBT w Polsce „panuje bardzo duża doza tole-
rancji”, oczywiście do momentu, „kiedy ta grupa nie próbuje
nam narzucać praw i rozbijać rodziny”.
Pytanie: jak rozwiązać problem 50 ambasadorów? Czy Pol-
ska powinna być wobec nich tak tolerancyjna jak wobec
środowisk LGBT, czy raczej wybrać opcję atomową i nasłać
na nich posła Czarnka, który jako minister edukacji, profesor
i polityczny młot na środowiska LGBT nauczyłby ich właściwe-
go zachowania? Osobiście uważam, że czas tolerancji wobec
ambasadorów się skończył, dlatego na miejscu MSZ postawił-
bym na Czarnka, który swoimi publicznymi wystąpieniami już
pokazał, że jest odpowiednim młotem.
4 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
GALERIA ANDRZEJA MLECZKI: KRAKÓW, UL. ŚW. JANA 14
W opinii europosła Joachima Brudzińskiego list ambasa-
dorów jest o tyle kłamliwy, że zupełnie przemilcza sprawę
„mordowanych chrześcijan, zamykanych w więzieniach
działaczy ProLife, wyrzucanych z pracy ludzi cytujących
Biblię”, a także „ludzi poddawanych wbrew swej woli
eutanazji”. Nie kryje, że czeka na list ambasadorów, który
podejmie wreszcie te tematy w sytuacji, gdy ludziom
z krzyżem na piersi z winy środowisk LGBT grozi w Pol-
sce niedożywienie. Brudziński alarmuje, że ludziom
tym – przy kompletnej obojętności międzynarodowej
opinii publicznej – uniemożliwia się np. zamówienie po-
siłku w lokalach należących do tych środowisk. „Czekamy
na głos oburzenia za odmowę obsługi w restauracjach
prowadzonych przez aktywistów LGBT+ ludziom z krzy-
żem na ­piersi” – pisze.
N ajtrudniejsza jest jednak sytuacja wspomnianych
przez Brudzińskiego osób przymusowo poddanych
eutanazji, które po dokonaniu zabiegu, niestety, nie mają
już możliwości protestowania, gdyż nie żyją. Zgadzam się
z Brudzińskim, że jest to skandal, dlatego powinien on
zawiadomić prokuraturę w celu ustalenia, czy za całym
procederem nie stoją przypadkiem środowiska LGBT,
usiłujące pozbyć się w ten sposób działaczy ProLife,
osób cytujących Biblię oraz osób z krzyżem na piersi.
[ PRZYPISY ZASTĘPCY REDAKTORA NACZELNEGO
Toż-sami
N ie ma powodu twierdzić, że PiS nie rozumie, jak ważny jest
W
Mariusz Janicki
ostatnich dniach gorącym tematem stał się
wizerunek Polski pod rządami PiS. Opinie
o stanie praworządności w naszym kraju pod
władzą prawicowej koalicji są ugruntowane
od kilku lat. Wciąż pojawiają się rezolucje Parlamentu Europej-
skiego, krytyka ze strony Komisji Europejskiej, kolejne orzeczenia
TSUE, niedawno powstał specjalny raport. Do tego katalogu do-
łączyła teraz reputacja kraju homofobicznego, nietolerancyjnego,
nieżyczliwego wobec imigrantów, wrogiego wobec wszystkiego,
co „nietutejsze”. Dużo by pisać, jakie są źródła takich postaw wielu
grup społecznych w Polsce, wpływające na coraz bardziej nieprzy-
chylną ocenę naszego kraju. Bez wątpienia nasiliły się one w ciągu
ostatnich pięciu lat, od kiedy PiS dał na to przyzwolenie, gorliwie
wzmacniał takie tendencje, wspierał ideologicznie pojętą „toż-
samość”, walczył z „pedagogiką wstydu”, próbował zaprowadzić
państwowy porządek moralny, określając, czym jest słuszna rodzi-
na (to zdefiniował sam prezes Kaczyński), jak ma się wychowywać
dzieci i – ogólnie – jak powinno wyglądać przyzwoite życie.
Władza niezmiennie traktuje działania Unii jako wrogą propa-
gandę wobec państwa „wstającego z kolan”, twierdzi, że to bez-
prawne ingerencje w „polski system prawny” oraz w tradycję i reli-
gijność. Mają to być opinie lewackich polityków z Brukseli, którzy
atakują, bo się nas boją, ogólnie biorąc, nagonka wspierana przez
nielojalną i zdradziecką opozycję. Słowem: coraz bardziej sami,
coraz mniej rozumiani.
S ymbolem – na całą Europę – stał się leżący na Lubelszczyźnie
Kraśnik, którego samorząd za sprawą radnych PiS podtrzymał
wcześniejszą uchwałę skierowaną przeciwko środowiskom LGBT.
Ale widać tu specyficzną konsekwencję obozu władzy: ministrem
edukacji i nauki został właśnie Przemysław Czarnek, były woje-
woda lubelski, który już wtedy bronił kraju przed seksualnymi
mniejszościami, a podczas kampanii prezydenckiej Andrzeja
Dudy zasłynął wypowiedzią, że homoseksualiści nie są równi
normalnym ludziom. Kaczyński zastosował swoją starą strate-
gię: jeśli można jeszcze bardziej zirytować i upokorzyć liberalną
opinię publiczną, należy to zrobić. Wcześniej używał tej metody,
kiedy nadzorowanie pacyfikowania sądownictwa zlecił posłowi
Piotrowiczowi, prokuratorowi z czasu stanu wojennego, a potem
jego oraz Krystynę Pawłowicz skierował do Trybunału Konstytu-
cyjnego. Teraz minister Czarnek ma zostać Zbigniewem Ziobrą
PiS, a poza tym czuwać nad nauczaniem polskich dzieci, będzie
też nadzorował akademickie „lewackie elity” (więcej o Czarnku
i rekonstrukcji rządu s. 24).
N awet cierpliwa „Rzeczpospolita” w końcu nie wytrzymała.
Jej publicysta, zajmujący się polityką zagraniczną Jerzy
Haszczyński, opublikował na pierwszej stronie tekst pt. „Ro-
bimy za Iran Europy. Niełatwo to zmienić”. Polska ma fatalny
wizerunek, który „może być niezasłużony, ale ma przyczyny.
I ma też cenę. Wysoką, obciążającą ponad miarę. (…) Elektorat
zwycięzcy wyborów prezydenckich ma w zagranicznej telewizji
© JAN KOZA
twarz bezzębnego wieśniaka z rozpadającej się chałupy” – pisze
dziennikarz tej gazety, twierdząc, że niezręczna polityka PiS
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
]
doprowadzi do całkowitej izolacji naszego kraju. Z kolei w wy-
wiadzie dla Wirtualnej Polski ambasador USA w Polsce Georgette
Mosbacher powiedziała, że taka nietolerancyjna postawa
władz doprowadzi w konsekwencji do wycofywania z Polski
­zagranicznych inwestycji i omijania jej w przyszłości. Partia Ka-
czyńskiego ma tu jednak swoje zdanie. Pojawiła się informacja,
brzmiąca jak fake news, że ma powstać polsko-węgierski instytut
badający stan praworządności w państwach Unii Europejskiej.
Ale to podobno prawda.
wizerunek kraju. Od dawna pisze się o znaczeniu soft power
– wagi obrazu społeczeństwa, państwa, standardów władzy, po-
szanowania obywatelskich wolności – dla długofalowego powo-
dzenia jego polityki. Odpowiedź na pytanie, dlaczego obóz wła-
dzy nie uwzględnia tych kryteriów, nie jest trudna: dla PiS zawsze
polityka zagraniczna była ściśle podporządkowana polityce we-
wnętrznej, bieżącym potrzebom partii. W przekonaniu, że na ze-
wnątrz zawsze jakoś będzie „coś tam, coś tam”, cytując klasyczkę,
że to się da potem zaklajstrować, a prawdziwe życie, interesy,
prestiż, możliwości pokazania siły są na krajowym poletku.
Tyle że to „prawdziwe życie” polskich obywateli, w czasach tak
wielu współzależności, gospodarczych powiązań, globalizującej
się rzeczywistości, jest głęboko związane właśnie z wizerunkiem
państwa (mówi o tym w wywiadzie politolog prof. Karolewski,
s. 27). Tu nie chodzi – jak chce to przedstawiać PiS – o klientyzm,
czapkowanie Niemcom i Francji, tracenie podmiotowości, wy-
rzekanie się tradycji. Kaczyński cały czas tym gra, twierdząc,
że suwerenność ma swoją cenę, choćbyśmy mieli stracić kokosy,
warto to zrobić dla „wartości”. Rzecz w tym, że to kompletnie
fałszywa alternatywa. To są wartości Kaczyńskiego, jego drużyny
i elektoratu, który został do tego przekonany; nie mają one uni-
wersalnego charakteru, bo jest druga połowa Polaków, która wi-
dzi to zupełnie inaczej. Ale działania PiS idą na konto wszystkich.
To tak jak z przekazem władzy, że opozycja występuje w Brukseli
„przeciwko Polsce”.
W spomniany publicysta Jerzy Haszczyński w swoim gorz-
kim artykule napisał też: „Nasz zły wizerunek jest bowiem
wygodny dla najsilniejszych graczy Zachodu, którzy nie lubią
nowej konkurencji, a emancypacja Polski i coraz większa dbałość
o własne interesy są raczej cechą stałą”. I tu pojawia się znana,
stara melodia: PiS jest nielubiany, bo „propolski”, ale dla świętego
spokoju należy podretuszować obrazek, zamydlić oczy, zrobić coś
„sprytnego” (o losach słynnego jachtu „I love Poland” – s. 34).
Ta „większa dbałość o własne interesy”, która zdaniem autora
„Rz” rzekomo wiąże się z rządami PiS, doprowadziła w prostej
linii do utraty jednego z najważniejszych zbiorowych interesów:
obrazu państwa obliczalnego, demokratycznego, tolerancyjnego
i praworządnego, a taka reputacja jest bezcenna. Musi się rady-
kalnie zmienić myślenie o państwie, postrzeganie realiów, miejsca
w świecie. A to już raczej zadanie dla następnej ekipy rządzącej.
Jan Koza
5
 [ LUDZIE i W YDARZENIA ] KRAJ

Przekręty na tarczy

O K
d kilku tygodni w Powiatowych
Urzędach Pracy trwa oddolna akcja
sprawdzania wniosków z tarczy an­
tykryzysowej. Oddolna, bo Ministerstwo
Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej unika
eksponowania nieprawidłowości. A już
w maju dyrektorzy PUP alarmowali, że pie­
niądze rozdawane są właściwie na ślepo,
a system kontroli to fikcja. – Początkowo
program, na którym pracowaliśmy, nie dawał
nawet szansy zweryfikowania, czy ktoś nie
złożył już wniosku o dofinansowanie w innym
urzędzie pracy. Dopiero od 4 czerwca dano
nam takie narzędzie informatyczne – mówi
Grzegorz Wolff z PUP Warszawa. Na efekty
nie trzeba było długo czekać. Byli tacy, któ­
rzy kilka razy zmienili adres zameldowania
i składali wnioski w różnych urzędach. A te
wypłacały pieniądze.
Z czasem dyrektorzy przestali nawet
podpisywać umowy, na podstawie których
wypłacano przedsiębiorcom mikropożyczki
© ANNA AMAROWICZ, GETTY IMAGES
występowała o dofinansowanie olejnym niepokojącym
– mówi Danuta Świetlik, dy­ zjawiskiem jest skala
rektor wspomnianego PUP. i zasadność części wypłat.
Po tym przypadku urzęd­ Mikroprzedsiębiorstwo
nicy zaczęli sprawdzać z Zielonej Góry
wszystkie umowy, w któ­ specjalizujące się
rych wypłata odbywała w „sprzedaży hurtowej
się na podstawie pełno­ niewyspecjalizowanej”
mocnictwa. Skończyło się dostało 12,8 mln zł
na tym, że zaprzyjaźnili się pomocy publicznej.
już z prokuraturą, bo co kilka Polski Fundusz Rozwoju
dni donoszą im nowe sprawy. przyznał 3,5 mln zł
W większości powtarza się sześć częściowo umarzalnej
tych samych ukraińskich nazwisk. zaliczki zwrotnej dla jednego
– 19 sierpnia rozesłałyśmy list do innych z kantorów w Ostrołęce. Nie mniej
urzędów na terenie województwa mazowiec- hojnie potraktowano instytucje
kiego, żeby ostrzec o ewentualnym oszustwie związane z Kościołem. Caritas
i poinformować o możliwości popełnienia Diecezji Kieleckiej dostał 3,18 mln zł.
przestępstwa. Ministerstwo zamieściło nasz Z kalkulatora, na podstawie którego
list w intranecie urzędów pracy – dodaje dyr. przydzielano pomoc, wynika, że CDK
Świetlik. Bardzo szybko rozdzwoniły się zatrudnia 610 osób, czyli byłby to jeden
u niej telefony z całej Polski, bo wyciąganie z największych pracodawców w regionie.

w wysokości 5 tys. zł. Takie wytyczne przy­
szły z resortu.
W połowie sierpnia pracownika PUP
w Piasecznie zaniepokoiło jedno z pełno­
mocnictw, które było dołączone do wnio­
sku o wypłatę świadczenia. – Skontakto-
waliśmy się z firmą i okazało się, że nie tylko
nie udzielała pełnomocnictwa, ale nawet nie
pieniędzy na lewe pełnomocnictwa okaza­
ło się patentem ogólnopolskim. Najbardziej
rozpowszechnionym w dużych miastach,
w których wniosków było tysiące dziennie,
a anonimowość firm największa. W war­
szawskim PUP tylko w jednej wątpliwej
sprawie wyłudzenie mogło sięgnąć kwoty
200 tys. zł.
Jak jest, nie wiadomo, bo dyrekcja CDK
nie odpowiedziała na przesłane pytania.
– Wiele Caritasów zgłosiło się po pomoc
i ją dostało. Ale pomoc dla kieleckiego jest
wyjątkowo hojna – mówi Michał Ćwiok,
autor bloga cwiok.pl, który zajął się analizą
transferów finansowych w ramach tarczy
antykryzysowej. (JULL)

w przypadku Polskiego Forum Osób Niepełnosprawnych i Specjal­

nej Troski – partia nie mogła jednak stracić subwencji, bo jej nawet
nie dostała (uzyskała w wyborach mniej niż 3 proc. głosów). W przy­
padku SLD w wyborach uzupełniających w gminie Oleśnica poszło
o 120 zł wpłaconych na konto partii, a nie komitetu – jak nakazuje
ustawa. W Sądzie Najwyższym czeka odwołanie SLD od utraty
z tego powodu 4,3 mln zł subwencji w latach 2018–19. W zeszłej
kadencji Sejmu 75 proc. subwencji straciła Nowoczesna. Poszło
o większą sumę: 1,9 mln zł przelanych na konto komitetu z pomi­
nięciem funduszu wyborczego. Podobny błąd w tamtej kadencji
popełniło Razem – tyle że chodziło o 10 tys. zł. Powstaje pytanie:
czy prawo, które przewiduje automatyczną utratę dotacji za naj­
© PAP/RADEK PIETRUSZKA

drobniejszy nawet błąd, ma sens? I czy jest zgodne z konstytucją?

Rekomendację złagodzenia sankcji za drobne błędy finansowe
nakładanych na partie polityczne przedstawiło OBWE w raporcie
po wyborach z 2015 r.
W 2016 r., rozpatrując odwołanie PSL, SN zadał w tej sprawie
pytanie Trybunałowi Konstytucyjnemu. Od tamtej pory takich pytań
zebrało się sześć – m.in. w sprawie SLD i Razem. SN pyta, czy art. 38a
PKW karze za drobne błędy ustawy o partiach politycznych jest zgodny z konstytucją. Bo skoro
zdecydowaliśmy się ograniczyć ludziom i firmom prawo wspiera­
nia finansowego partii na rzecz ich wspierania z budżetu państwa,

K
onfederacja i Zieloni mogą stracić państwowe subwencje,
bo PKW odrzuciła sprawozdania finansowe ich komitetów
wyborczych. Konfederatom może przepaść blisko 7 mln
rocznie za przyjęcie „niedozwolonej korzyści majątkowej o cha­
rakterze niepieniężnym” o wartości 307 zł 50 gr. Nie uwzględnili
bowiem w sprawozdaniu wykorzystania banneru wyborczego z Li­
royem. Zieloni mają zaś stracić 303 tys. zł rocznie – za zagraniczne
wpłaty na ich fundusz wyborczy.
W przeszłości PKW odrzucała np. sprawozdania komitetów wy­
borczych, gdzie sporna suma wynosiła… 1,5 zł. Tak było w 2011 r.
to odbieranie tych subwencji za ewidentny błąd i drobne sumy
może godzić w swobodę działalności partii i zasadę proporcjonalno­
ści ograniczania konstytucyjnych praw i wolności. TK jednak milczy.
Jest jeszcze jeden aspekt: odkąd PKW przestała być ciałem
złożonym z niezawisłych sędziów, a gros jej członków ustanawia
rządząca większość, pojawia się wątpliwość co do bezstronności
jej decyzji. Raport Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwo­
ju z 2016 r. dotyczący finansowania partii i kampanii wyborczych
stwierdza, że sankcje powinny być nakładane przez ciała posiada­
jące „niebudzący wątpliwości mandat”. (ES)

6 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
W Senacie drą koty o zwierzęta
U
stawa futerkowa poróżniła nie tylko członków obozu rzą-
dzącego, ale i opozycję. Pod znakiem zapytania stanęła
nawet większościowa koalicja w Senacie – PSL grozi jej
zerwaniem, jeśli nie zostaną przyjęte poprawki ludowców.
Chodzi przede wszystkim o trzy kwestie: wycofania zakazu
uboju rytualnego; odszkodowań dla futrzarzy oraz zmiany
formuły inspekcji prowadzonych przez organizacje ochrony
zwierząt. Pytanie oczywiście, na ile to blef Władysława Kosi-
niaka-Kamysza, który wciąż próbuje pozbierać się po wyborach
prezydenckich i fatalnym, dwuprocentowym wyniku, na ile realna
groźba wynikająca ze zmiany strategii. Widać bowiem, że ludowcy po-
stanowili zarzucić forsowany przez ostatnie pięć lat projekt „nowego
PSL”, skierowany bardziej do wyborców z mniejszych miast i miaste-
czek niż mieszkańców wsi (których głosy i tak ma PiS). Dziś promi-
nentni politycy PSL stają ramię w ramię w konfederatami, futrzarzami
i byłymi działaczami Samoobrony – co jednak nie przekłada się
na sondażowy wzrost, bo według ostatniego badania IBRiS ludowcy
lądują pod progiem (4 proc.). Zresztą nawet w samej Koalicji Polskiej
nie jest wesoło – kukizowcy coraz częściej spoglądają w stronę PiS,
z kolei niektórym członkom UED wyraźnie bliżej do Szymona Hołowni
niż „nowej wersji” Kosiniaka. Zerwanie przez PSL senackiej koalicji
dałoby PiS szansę na odbicie izby wyższej. Ale zarazem senatorowie
z KO mają świadomość, że jakiekolwiek „antyzwierzęce” poprawki
mogą zostać źle odebrane w ich własnym elektoracie. – To sprawa,
w której merytoryka nie ma znaczenia, liczą się emocje. I choć w ustawie
jest mnóstwo absurdów, musimy myśleć politycznie – przyznaje jeden
z senatorów KO. A trzeba pamiętać, że senatorowie są też zakładnika-
mi jednomandatowych okręgów wyborczych i każdy z nich, jeśli myśli
o reelekcji, patrzy także na nastroje w swoim regionie. 13 października
szykuje się więc interesujące głosowanie.
A le to nie jedyny problem. Narasta też napięcie na linii marszałek
Senatu–senatorowie. Czarę goryczy przelała dymisja Grzego-
rza Furgo, dyrektora Centrum Informacyjnego Senatu, który wraz
z zespołem rozruszał senackie media i dbał o zainteresowanie pra-
cami izby. Sprawa jest już przesądzona, ale spora grupa senatorów
buntuje się przeciwko tej decyzji, poczytując ją jako zapowiedź
jeszcze mocniejszego ogniskowania uwagi wyłącznie na dzia-
łaniach Tomasza Grodzkiego. – Zakazał organizowania
konferencji na tle flag, tylko on może je tam robić, my możemy
co najwyżej stać koło toalet. Kazał nawet zdjąć ze strony interne-
towej zdjęcia wicemarszałków, które były wyświetlane w okienku
u dołu na przemian z jego zdjęciem. Teraz jest tylko on – słychać
narzekania. Senatorów rozsierdziła też konferencja przed senackim
głosowaniem w sprawie osławionych podwyżek, na której od Bo-
rysa Budki i Grodzkiego usłyszeli, że ci będą im „rekomendować”
odrzucenie ustawy, choć – jak twierdzą nasi rozmówcy – sami
wcześniej przestrzegali, że nie wolno z PiS paktować. Niektórzy uwa-
żają także, że Grodzki ma już dość nagonki ze strony PiS (ostatnio
CBA weszło do szpitala, w którym kiedyś pracował), dlatego chce
się pozbyć urzędników, którzy uprawiają „antypisowską politykę
medialną”. Z CIS miał się bowiem pożegnać także wicedyrektor Ja-
kub Stefaniak, ale tu weto postawili ludowcy – miejsce dla byłego
rzecznika PSL w Kancelarii Senatu było jednym z elementów koali-
cyjnych negocjacji.
© TOMASZ JASTRZĘBOWSKI/REPORTER
O topniejących notowaniach Grodzkiego we własnym obozie
świadczy też to, że jego wsparcie nie przełożyło się na wynik
Bogdana Zdrojewskiego, który kandydował na szefa grupy
senackiej KO. W ubiegłym tygodniu szefostwo w tzw. małym
klubie (26 do 17) wygrał Marcin Bosacki, były ambasador RP
w Kanadzie, kojarzony w frakcją Grzegorza Schetyny. Marszałkowi
zdecydowanie bliżej do nowych władz PO, senator Bosacki
będzie więc musiał wykazać się swoimi dyplomatycznymi
umiejętnościami. (MLV)
REKLAMA
 [ LUDZIE i W YDARZENIA ] KRAJ
T Y D Z I E Ń
Wicepremier żyrafa
Ludwik Dorn
P
ewien dżentelmen miał oświadczyć na widok żyra-
fy: „Takie zwierzę nie istnieje”. Na widok Jarosława
Kaczyńskiego – wicepremiera kusi mnie, by ogłosić:
ten wicepremier nie istnieje. Jakie są racje przemawiające za nieistnie-
niem wicepremiera Kaczyńskiego?
W ciągu dwóch pierwszych lat władzy PiS ukształtował
się w Polsce realny ustrój półprezydencki (podobny
do konstytucyjnych rozwiązań w V Republice Francuskiej), który
całkowicie rozjechał się z ustrojem określonym przez Konstytucję
RP, w którym w ramach władzy wykonawczej pozycję wyróżnioną
ma premier. Ten realny system objawił się pod koniec 2017 r.,
gdy jednym pstryknięciem palców prezes PiS odwołał nader
popularną wśród „ludu pisowskiego” premier Szydło, a drugim
– powołał na premiera niezbyt przez ten lud lubianego Mateusza
Morawieckiego. Żeby było ciekawiej dla politologów, rolę
prezydenta w ustroju półprezydenckim odgrywa nie jakiś tam
prezydent wybrany w wyborach powszechnych, ale szeregowy
poseł, który „bez żadnego trybu” rządzi jako nieformalny Naczelnik
Państwa. Ponieważ jest to pozycja realna, ale nieformalna, jest
szalenie wygodna. Odwołując się do prawa rzymskiego, można
powiedzieć, że opiera się ona na auctoritas (możliwość składania
propozycji nie do odrzucenia) i całkowicie podporządkowała sobie
potestas (formalną władzę rządzenia przez polecenia). Jarosław
Kaczyński jako wicepremier uszczupla w perspektywie swoją
auctoritas, czego nie zrekompensuje wzrost potestas w postaci
możliwości wydawania poleceń ministrom Ziobrze, Kamińskiemu
i Błaszczakowi.
Po drugie, wchodząc w roli wicepremiera do rządu, prezes
Kaczyński przyznaje, że dotychczasowy rząd z premierem
Morawieckim okazał się nieskutecznym narzędziem rozwiązywania
konfliktów w obozie władzy, a ponadto, że premier Morawiecki,
Raport o prokuraturze Ziobry
P
andemia dotknęła prokuraturę. Wirus to jednak nie covid, ale
polityka. „Upolitycznienie doprowadziło do sytuacji, w której
znaczna część sił i środków skoncentrowana jest na sprawach
istotnych dla rządzących lub też na prowadzeniu postępowań do-
tyczących przeciwników politycznych i zwykłych obywateli, uczest-
niczących w różnych formach społecznych protestów” – czytamy
w najnowszym raporcie „Prokuratura w pandemii czy pandemia
w prokuraturze?”, autorstwa Stowarzyszenia Prokuratorów
Lex Super Omnia. Wobec konfliktu pomiędzy prokura-
torem generalnym a premierem wirus upolitycznie-
nia uderza ze zdwojoną siłą, stawiając prokuratorów
przed konfliktem lojalności.
Tymczasem prokuratura Zbigniewa Ziobry
ogłasza kolejne sukcesy. A zarazem odmawia
Stowarzyszeniu LSO – które próbuje je weryfikować
© TOMASZ JASTRZĘBOWSKI/REPORTER
– informacji o delegacjach prokuratorów, awansach,
nagrodach, ale przede wszystkim o metodologii
zbierania danych świadczących o tychże osiągnięciach.
Pewne sprawy nie dadzą się jednak ukryć. Spada np. liczba
śledztw – w 2015 r. śledztwa stanowiły 17,6 proc. wszystkich
wszczętych postępowań, w 2019 r. już tylko 11 proc. Udział śledztw
prokuratorskich w ogólnej liczbie śledztw wynosi 6,7 proc., resztę
prowadzi policja pod nadzorem prokuratury. Sukcesy prokuratura
przypisuje sobie. Ale sprawność postępowań spada. Wzrasta liczba
8 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
W P O L I T Y C E
w którego szef tyle zainwestował, cokolwiek się nie
sprawdził i stopa zwrotu była niższa od spodziewanej.
Po trzecie, może kiedyś w obozie władzy dochodziło
do konfliktu między ministrem Ziobrą a premierem
Morawieckim. Ale przecież ostatnie dwa miesiące
to konflikt między Ziobrą a Kaczyńskim, w którym obie strony
używały nieszczęsnego premiera jako przesuwanego parawaniku.
Ziobro udawał, że chodzi o konflikt z Morawieckim, bo otwarte
określenie, że walczy z Kaczyńskim, zmusiłoby tego drugiego
do użycia bomby atomowej. Jarosław Kaczyński grał w tę samą grę,
bo nie chciał użyć bomby atomowej wobec Ziobry niezbędnego
do podporządkowania sądów przez PiS. Niemniej to Zbigniew
Ziobro wychodzi z tego konfliktu z tarczą, a Jarosław Kaczyński – jak
na razie – z nosem spuszczonym na kwintę. Minister od gnębienia
sędziów podniósł jawny bunt – i nie ma kary. Co więcej, Naczelnik
Państwa porzuca swoją wyróżnioną pozycję i degraduje się do roli
wicepremiera-nadzorcy Ziobry. Jakby dystans między obu panami
jest mniejszy, co oznacza spotężnienie Zbigniewa Ziobry.
J arosław Kaczyński jest wicepremierem żyrafą. Dlaczego?
Tu jesteśmy skazani na spekulacje. Pozwolę sobie na wysunię-
cie dwóch hipotez, które nie muszą być konkurencyjne, mogą
być komplementarne.
1. Okazało się, że Zbigniew Ziobro spotężniał skrajnie potężnie
i stanowi egzystencjalne zagrożenie, które należy zlikwidować lub
zneutralizować, co wymaga dojścia do pozycji równorzędnego
z Ziobrą nieformalnego prokuratora generalnego, a do tego
niezbędne jest wicepremierostwo.
2. Jarosław Kaczyński zorientował się, że zarówno Mateusz
Morawiecki, jak i Zbigniew Ziobro okłamują go na potęgę.
Wchodząc do rządu, tworzy sobie informacyjne bajpasy i przestaje
błądzić jak pijane dziecko we mgle, a jak się zorientuje, jak jest
naprawdę, to zacznie podejmować ostateczne decyzje.
wieloletnich spraw – tych trwających powyżej pięciu lat w 2015 r. było
106, a w 2019 r. – aż 353. W związku z tym dłużej trwają tymczasowe
areszty: w 2015 r. aresztów powyżej dwóch lat było 11, cztery lata
później – 76.
I trudno się dziwić, bo nie ma komu pracować na pierwszej linii
frontu, czyli w prokuraturach rejonowych. Prokuratorzy stamtąd są
delegowani do prokuratur wyższych szczebli. To specyficzna forma
korupcji: mają pilnować, by sprawy szły we właściwym politycznie
kierunku. Nowym trendem jest delegowanie asesorów do prokuratur
wyższych szczebli – są nawet przypadki, że taka delegacja (łącząca
się z awansem finansowym) następuje już po kilku tygodniach
pracy w prokuraturze. W ubiegłym roku na delegacjach „w górę”
było 270 prokuratorów. Tak realizowana jest obietnica wzmocnienia
„prokuratorów liniowych”. Również nagrody dostają najczęściej
prokuratorzy Prokuratury Krajowej.
Przed sprawami „zwykłych ludzi” w hierarchii ważności są
sprawy gospodarcze, które pozwalają chwalić się miliardami
zabezpieczonymi dla państwa (np. z oszustw VAT-owskich). Przy tym
miesza się kwoty odzyskane z tymi z zabezpieczenia majątkowego
na czas procesu (wynik procesu nieznany, przewlekłość). Żongluje
się też kwotami zapobieżenia uszczupleniu: w 2019 r. prokuratura
ocaliła podobno dla budżetu 22,5 mld zł. LSO usiłowało dowiedzieć
się, jaką metodą obliczono podawane kwoty, ale prokuratura strzeże
tej tajemnicy. Stowarzyszenie podejrzewa, że kwoty te mnoży się
przez liczbę oskarżonych: im więcej oskarżonych, tym wyższa kwota
„uszczuplenia”. Tajne są też losy śledztw w sprawie przestępczej
reprywatyzacji – kolejnej „wizytówki” prokuratury Ziobry. (ES)
[ LUDZIE i W YDARZENIA ] Ś W I AT
Trump gra wirusem
TOMASZ ZALEWSKI Z WASZYNGTONU
D C
onald Trump podzielił los ponad
7 mln swych rodaków, zarażając się
koronawirusem i z wysoką gorączką
wylądował w szpitalu. Pękł balon udawanego
optymizmu i lekceważenia pandemii przez
74-letniego prezydenta, który od początku
demonstracyjnie nie nosił maseczki, ściskał
ręce i spotykał się z tłumem swych zwo-
lenników. Narażał przy tym ich zdrowie, jak
podczas uroczystości nominacji kandydatki
do Sądu Najwyższego w Białym Domu, której
kilkuset uczestników siedziało, bez masek,
blisko siebie i kiedy prawdopodobnie doszło
do masowych infekcji. Zarażeni są najbliżsi
doradcy Trumpa, jego osobisty asystent, szef
sztabu prezydenckiej kampanii wyborczej,
trzej republikańscy senatorowie i kilku dzien-
nikarzy. A mogą jeszcze zachorować agenci
Secret Service, bo lecząc się już w szpitalu,
prezydent wyjechał z niego samochodem
Unia i my
S
łuchając relacji polskiego premiera
ze szczytów Unii, można odnieść wra-
żenie, że ogrywa tam wszystkich. I tym
razem nie było inaczej: po zeszłotygodnio-
wym szczycie Mateusz Morawiecki ogłosił
dwa sukcesy. Najpierw Unia przyznała po-
noć Polsce rację w sprawie Białorusi: nało-
żyła sankcje na ludzi władzy odpowiedzial-
nych za tłumienie protestów i zgodziła się
na „polski program” pomocy gospodarczej
dla tego kraju. A zaraz potem z Viktorem
Orbánem ogłosił, że mechanizm „fundusze
za praworządność” nam nie grozi.
I nfekcja Trumpa i atak wirusa na elitę władzy
w Waszyngtonie ponownie skierował re-
flektory na pandemię, usuwaną dotąd w cień
w propagandowej narracji Białego Domu.
Tymczasem około 70 proc. Amerykanów zga-
dza się, że prezydent nie spisał się w czasie
zarazy. Publiczne sugerowanie, że koronawi-
rus to drobnostka i przeminie szybko, więc
nie warto przestrzegać obostrzeń zalecanych
przez ekspertów, bo to idioci lub szarlatani,
zachęciło miliony ludzi do lekceważenia
restrykcji. Co istotnie pogłębiło skalę kryzysu
i rozmiary zapaści gospodarczej. Popularno-
ści nie przysporzył Trumpowi brak empatii
w dobie narodowego nieszczęścia. Słabnący
w sondażach prezydent może w wyborach
pociągnąć za sobą Republikanów, którzy, jak
© ALEX EDELMAN/AFP/EAST NEWS
się przewiduje, przegrają także w Kongresie.
A le nie wszystko jeszcze przesądzone.
Choroba Trumpa może w USA wywołać
zbiorowy odruch współczucia, jak w Wielkiej
Brytanii, kiedy wirus powalił premiera Borisa
Johnsona. Żeby jednak zadziałał na znaczącą
skalę, prezydent powinien okazać – radzą
mu niektórzy – że dramatyczne doświadcze-
razem z ochroniarzami, aby pozdrowić wiwa-
tujących na ulicy na jego cześć fanów. Leka-
nie czegoś go nauczyło. A nawet przyznać,
że mylił się, bagatelizując pandemię i propa-
rze uznali to za wielką lekkomyślność. gując lekkomyślność w obliczu zagrożenia.
Amerykanie dostrzegliby wtedy w Trumpie
horoba prezydenta na niecały miesiąc kogoś, kogo nie znali. Mit takiej transfor-
przed wyborami zadała poważny cios macji, narodzenia na nowo, co ma podtekst
jego kampanii o reelekcję. W czasie debaty religijny, był zawsze żywy w amerykańskiej
z Joem Bidenem Trump przeszedł samego tradycji i kulturze. Tylko czy Trump jest do niej
siebie, przerywając mu i przekrzykując tak zdolny? Albo przynajmniej do wiarygodnego
napastliwie, że chociaż rywal nie błyszczał, zagrania takiej roli? Nieprzyjaźni mu komen-
widzowie zapamiętali głównie grubiaństwo tatorzy twierdzą, że to nieprawdopodobne.
prezydenta. Większość Amerykanów, w tym Można podejrzewać, że ich ocena wynika
nawet część republikańskich wyborców, trochę z pobożnych życzeń.
przyznała w efekcie zwycięstwo Bidenowi, Prawdopodobnie Trump jeszcze
który prowadzi teraz w sondażach w całym w poniedziałek wróci do Białego Domu.
kraju z dwucyfrową przewagą i wyraźną Oczekujmy wtedy triumfalnych oświadczeń,
w stanach „swingujących”. Straty miał Trump że prezydent „wygrał walkę z covidem”,
nadrobić, spotykając się z fanami, aby mobi- a więc jest silnym przywódcą na trudne
lizować ich do głosowania, ale wiece trzeba czasy. Potwierdzającym samym sobą,
było odwołać. Niepewne są też dwie kolejne że koronawirus nie jest w końcu taki strasz-
debaty z Bidenem. Zamiast tego jego sztab ny i można znowu skupić się na innych
wypuścił wyreżyserowane filmiki z prezyden- sprawach, z gospodarką na czele. ­Która
tem zapewniającym, że czuje się doskonale, przecież za jego rządów, do pandemii, mia-
ale pobladłym i wydającym się tłumić kaszel. ła się dobrze.
Z achodnie stolice twierdzą coś innego.
Po pierwsze, sankcje na Białoruś – marne
lub nawet skasowanie unijnych pieniędzy
dla państwa, które przy ich wydawaniu
w porównaniu np. z tymi z 2006 r. – były łamie zasady praworządności. Zgodę na to
możliwe tylko dlatego, że Paryż i Berlin zmu- musiałaby wyrazić Rada UE kwalifikowaną
siły do zgody na nie Cypr, który domagał się większością. Aby ten mechanizm znalazł
podobnych restrykcji wobec Turcji – jako się w ramach pakietu budżetowego na
kary za zbrojne prowokacje na Morzu Śród- lata 2021–27, musi się jeszcze na to zgodzić
ziemnym. Również „polski program” pomocy europarlament. A ten domaga się zaostrze-
m.in. dla małych i średnich przedsiębiorstw nia przepisu – tak aby do odblokowania
białoruskich jakimś zbiegiem okoliczności nie funduszy potrzebna była większość kwalifi-
znalazł się w konkluzjach ze szczytu. kowana w Radzie. Morawiecki nadal jednak
Jeszcze gorzej dla Polski wygląda spra- twierdzi, że propozycja takiego mechani-
wa „fundusze za praworządność”. Niemiec- zmu upadła jeszcze na szczycie w lipcu.
ka prezydencja w Unii zaproponowała, aby A jakby nie, to Polska zablokuje cały unijny
Komisja mogła wnioskować o wstrzymanie budżet. I znów będzie sukces.
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020 9
 [ LUDZIE i W YDARZENIA ] Ś W I AT

Chiński problem Watykanu

D
yplomacja papieska od lat próbuje się ułożyć z ChRL w klu-
czowej dla Kościoła sprawie nominacji biskupich. W 2018 r.
Watykan zawarł tymczasowe (ad experimentum) porozumie-
nie z Pekinem dotyczące tej kwestii. Wygasa ono 22 października.
Chodzi o to, by Watykan miał wpływ na to, kto zostaje biskupem
i – jak podkreślano – nie jest to zmowa ponad głowami chińskich ka-
tolików, a jedynie troska o ich dobrostan duszpasterski. Konserwa-
tywny papież senior Benedykt XVI porozumienie poparł. To utrud-
nia jego krytykę ze strony kościelnej opozycji wobec Franciszka,
który je firmuje. Watykan zapowiedział, że zamierza je przedłużyć.
I tu wkracza na scenę amerykański sekretarz stanu Mike Pompeo.
Niedawno spotkał się on w Rzymie z kard. Pietro Parolinem i abp.
Paulem Gallagherem, odpowiedzialnymi za politykę zagraniczną
papiestwa. Pompeo wykonuje rywalizacyjną względem ChRL
politykę prezydenta Trumpa. Tuż przed spotkaniem powiedział,
że w Chinach Ludowych zasada wolności religijnej jest drastycznie
naruszana, w tym wobec 9 mln tamtejszych katolików. I zaapelował,
aby Kościół rzymskokatolicki bronił ich praw.
Można to odczytać jako krytyczne pouczenie: czy na pewno

© FILIPPO MONTEFORTE/AFP/EAST NEWS

chcecie przedłużyć porozumienie za cenę milczenia o łamaniu
praw człowieka? Podobne wątpliwości ma cieszący się autorytetem
w świecie katolickim emerytowany kardynał hongkoński Joseph
Zen. Chińscy katolicy muszą wybierać między kontrolowanym przez
władze ­„Kościołem patriotycznym a „Kościołem podziemnym” lojal-
nym wobec Rzymu. Kłopot w tym, że wezwanie sekretarza Pompeo
zbiega się z końcówką kampanii prezydenckiej, a Donald Trump
ostentacyjnie gra w niej kartą religijną. I zapewne dlatego papież
Franciszek odmówił spotkania z szefem dyplomacji amerykańskiej.

Zemsta Maura Wilhelma Amo, przywiezionego z dzisiejszej

Ghany na dwór księcia Braunschweig-Wol-
pomysł porzucono. Przy okazji trwają walki
o inną stację metra, Chatę Wuja Toma. Koszy-
fenbüttela, gdzie dostrzeżono jego nadzwy- karz Moses Pölking, którego mama pochodzi

D
robny dodatek do obchodów czajne talenty i został pierwszym czarnoskó- z Kamerunu, a tata jest Niemcem, wystąpił
30. rocznicy zjednoczenia: historia rym studentem w Niemczech. z petycją, że ta nazwa uwłacza, bo „wuj Tom”
berlińskiej stacji metra Mohren- to potocznie ktoś, kto przypochlebia się
strasse. Nazwa pochodzi od ulicy w dziel-
nicy Mitte, a Maurowie w tej historycznej
nazwie z XVII w. to ciemnoskórzy muzycy
G orzej było z nazwą stacji; zarządzający
miejskim transportem zaproponowali
Glinkastrasse, od rosyjskiego kompozytora
białym. Na tym tle blado wypadły kontrar-
gumenty, że powieść Harriet Beecher Stowe
miała wymiar postępowy i w swoim czasie
sprowadzani z Afryki do wojskowej orkie- z XIX w., hołubionego w NRD. Po polemikach, uwrażliwiła Abrahama Lincolna w kwestii
stry pruskiej armii, którzy mieli tu swoje że Glinka był też zagorzałym antysemitą, niewolnictwa. Analizy w toku.
koszary. Stacja została otwarta w 1908 r.,
po drugiej wojnie znalazła się we wschod- „Rasizm nie przejdzie”.
niej części miasta i po odbudowie przyjęła
w 1950 r. nazwę od przywódcy niemiec-
kich komunistów Ernsta Thälmanna. Kiedy
w 1961 r. powstał mur, stała się stacją
końcową, dalej nie było już nic. W 1986 r.
zmieniła nazwę, czcząc Otto Grotewohla,
pierwszego premiera NRD. 3 października
1991 r., już za zjednoczonych Niemiec,
powróciła do historycznej nazwy. I pod
koniec 1993 r., po przebudowie, Mohren-
strasse znów stała się stacją przelotową,
na nowej linii U2.
© STEFAN BOMESS/PANOS PICTURES/FORUM

N azwa jednak wielu doskwierała, to zna-

czy jej „rasistowska i kolonialna konota-
cja”. Apogeum przypadło na tegoroczny czas
zamieszek po śmierci George’a Floyda i ruchu
#Black Lives Matter. Tekturą z nazwiskiem
Floyda zaklejono nawet nazwę stacji, w sa-
morzutnym odruchu jej przemianowania.
Łatwiej poszło z ulicą Maurów; zyskała teraz
za patrona żyjącego w XVII w. filozofa Antona

10 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
COVID-19, tydzień obostrzeń narasta konflikt władz central­
nych z lokalnymi.
czterdziesty piąty
W  Chinach, gdzie notuje się tylko
sporadyczne przypadki, wielkim

P
andemia ciągle przyspiesza, jest już
ponad milion ofiar śmiertelnych,
liczba przypadków w 198 państwach
przekroczyła 35 mln, w ciągu tygodnia
przybyło 2 mln nowych (według Johns
Hopkins University, w poniedziałek, 5 paź­
wyzwaniem epidemicznym jest osiem dni
wolnego połączone z rocznicą powstania
ChRL i z tradycyjnym Świętem Środka Jesie­
ni. Dla wielu Chińczyków będzie to pierw­
sza w tym roku okazja do odwiedzenia
rodziny, szacuje się więc, że nawet 600 mln

© SHUTTERSTOCK
dziernika). Ponad 60 proc. zakażeń przypa­ osób może ruszyć w podróż. Władze nie
da na Stany Zjednoczone, Indie, Brazylię zniechęcają do masowych wyjazdów,
i Rosję. W USA zanotowano ponad 7,4 mln traktują je propagandowo jako element
zachorowań, w czwartek wykryto rekordo­ normalizacji. (WP)
we 43 752 przypadki koronawirusa, wśród
nich prezydenta Donalda Trumpa, który REKLAMA
trafił do szpitala (patrz s. 9). Jest 210 tys.
ofiar śmiertelnych. Najwięcej nowych zaka­
żeń, blisko 100 tys. dziennie, notują Indie.
Mają ich już ponad 6,6 mln, relatywnie
mniej śmiertelnych, 103 tys., choć trudno
tu o wiarygodną statystykę. Według rozbu­
dowanych ogólnokrajowych badań sero­
logicznych nosicieli wirusa może być
nawet 60 mln.

N ajsilniejsze, choć słabnące, ognisko

pandemii znajduje się nadal w Ameryce
Łacińskiej – ponad 9,4 mln infekcji. Głównie
w Brazylii, ale w pierwszej dziesiątce naj­
bardziej dotkniętych jest też Peru, Kolum­
bia, Meksyk i Argentyna. W Brazylii liczba
nowych zakażeń zbliża się do 5 mln i jest
ponad 147 tys. ofiar śmiertelnych. Według
Międzynarodowej Organizacji Pracy w ca­
łym regionie na skutek pandemii utracono
przynajmniej 34 mln miejsc pracy.
W Rosji, czwartej pod względem liczby
zarażeń, jest ich ponad 1,3 mln i zaczęły
szybko rosnąć; oraz 20,2 tys. przypadków
śmiertelnych. Ponad połowa zakażeń
w Afryce – 680 tys. – przypada na RPA,
gdzie systematycznie następuje normaliza­
cja. Natomiast ostry lockdown obowiązuje
w Izraelu (korespondencja – s. 58). Po rekor­
dach nowych przypadków ostre restrykcje
– i kary za ich nieprzestrzeganie – wpro­
wadzono w Teheranie: zamknięto szkoły,
uniwersytety, meczety oraz instytucje pu­
bliczne, zamarło życie miejskie.

W  Europie w większości krajów choruje

więcej osób niż na wiosnę, najszyb­
ciej liczba zakażonych rośnie w Hiszpanii
(lockdown w Madrycie i okolicach objął
4,5 mln osób), Francji, Holandii, Rumunii
i Chorwacji. Włochy przedłużają stan wyjąt­
kowy do końca stycznia, Słowacja i Czechy
wprowadziły go na 45 dni. W Czechach
odbyły się regionalne wybory samorzą­
dowe i uzupełniające do Senatu (osoby
na kwarantannie mogły oddać głos metodą
drive-in, przez okno samochodu); wybory
umocniły rządzącą ANO premiera Babiša.
Liczne nowe obostrzenia przyjmowane
są z niezadowoleniem i wywołują prote­
sty koronasceptyków; w Hiszpanii na tle
 [ T E M AT T YG O D N I A ]

Druga fala
Przekroczyliśmy
magiczną granicę 2 tys.
zachorowań dziennie. A to jeszcze
J Malowanie muralu w Gdańsku.

uż 2,3 tys. nowych zdiagnozowanych zakażeń dziennie.

Dwukrotnie więcej niż u schyłku lata. A może jeszcze wię-
cej, bo liczba diagnoz wzrosła, choć spadła liczba prze-
prowadzanych testów. Szpitale już nie dają rady. Eksperci
© PIOTR HUKAŁO/EAST NEWS

od dawna szacowali „wąskie gardło” na około 2 tys. przypadków

nie koniec. Czy służba zdrowia
to wytrzyma, skoro system
już staje się niewydolny?
dziennie. To miała być granica, poza którą uzyskanie pomocy może
nie być możliwe. No i stało się.
Ostatnie głośne przypadki karetek wożących pacjentów od szpi-
tala do szpitala, zakończone ich śmiercią, opisywały media. Miej-
sca w szpitalu zabrakło nawet dla 16-latki z covidem i problemami

12 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
kardiologicznymi. – Jeżeli ktoś jest w wieku 50+, ma choroby
przewlekłe, takie jak cukrzyca, nadciśnienie, to powinien się
zacząć denerwować, bo wygląda na to, że wirus na tyle się roz-
powszechnił w społeczeństwie, że dotarł do osób wrażliwych
– mówi dr Paweł Grzesiowski, immunolog. I dodaje: – Strategia
puszczenia wirusa „luzem” doprowadziła do tego, że mamy wie-
loogniskowo małe grupki chorych. Nie mamy jednego wielkiego
zakładu pracy, jak wiosną – kopalni czy fabryki mebli – i tysiąca
ludzi z covidem. Teraz są rozproszone ogniska w gospodarstwach
domowych, gdzie chorują np. dwie osoby i nie wiadomo, gdzie się
zaraziły. A to oznacza, że zaraziły się w szkole, w sklepie, prak-
tycznie wszędzie mogły zetknąć się z wirusem.
I że zaniosą go dalej, nim się zorientują, że się zaraziły. Na Po-
morzu tylko w przypadku 900 osób na ponad 2 tys. ciągle cho-
rych źródło zakażenia jest możliwe do ustalenia, przynajmniej
w przybliżeniu. W całej Polsce jest podobnie.
Z początkiem października w ślad za psującymi się statysty-
kami poszły decyzje, aby wpisać kolejne miejsca na listę tych
o zaostrzonym rygorze sanitarnym. Mamy więc już 17 po-
wiatów czerwonych i 34 żółte. Czerwone są między innymi
powiat aleksandrowski z uzdrowiskowym Ciechocinkiem,
Sopot, powiat otwocki pod Warszawą, powiaty żniński, biało-
stocki, działdowski, gostyński, krotoszyński, międzychodzki,
głubczycki, limanowski, myślenicki, nowotarski, tatrzański,
łęczyński. Wśród żółtych – na przykład Gdańsk, Gdynia, Szcze-
cin, Rzeszów, Kielce i Nowy Sącz. Mieszkańcy będą musieli
zrezygnować z większych imprez czy spotkań (wesela tak, ale
do 50 osób; w kościołach wierni muszą mieć 10 m kw. na osobę).
Założą, podobnie zresztą jak mieszkańcy powiatów oznaczo-
nych na żółto, maseczki, także na świeżym powietrzu.
Minister zdrowia przekonuje, że dalsze ograniczenia swo-
body są konieczne, bo wirus jest groźny. I w tym z pewnością
ma rację. Jednak w ślad za statystykami nie poszły żadne sys-
temowe rozwiązania.
Wolnoć Tomku
Zarażamy się wszędzie. Droższe restauracje trzymają jeszcze
obowiązkowe stoliki wyłączone z użytku, ale bary z chińsz-
czyzną czy przydworcowe kanapkownie już nie. Pełną parą
pracują kluby. 80-osobowa grupa Hiszpanów z Erasmusa, któ-
ra przyjechała niedawno do Wrocławia, zaraz po przyjeździe
poszła się pobawić do modnego miejsca w Pasażu Niepolda.
Niebawem zaczęli chorować. Spośród 40 przebadanych osób
tylko dwie miały negatywny wynik testu na covid. Tamtej nocy
przez Pasaż przewinęło się nawet kilka tysięcy osób.
Po tym incydencie 29 września wrocławscy lekarze, z prof.
Krzysztofem Simonem na czele, nie wytrzymali i wystosowali
pismo do zespołu ds. zarządzania kryzysowego. Nieodpowie-
dzialność, puszczenie wszystkiego na żywioł wytknęli nie tylko
władzom wrocławskich uczelni, ale i sanepidowi oraz woje-
wodzie. – Przecież już po pierwszej diagnozie kolejni Hiszpanie
docierali do nas do szpitala autobusami, taksówkami, Uberem,
bez jakiejkolwiek kontroli – mówi lekarz ze szpitala im. Grom-
kowskiego, gdzie badano czterdziestkę studentów.
Tymczasem prezydent Wrocławia ogłosił, że jest zarażony covi-
dem. Nim się o tym dowiedział, pojawił się jeszcze na środowisko-
wej inauguracji, na której stawili się wszyscy nowi rektorzy publicz-
nych uczelni, minister nauki, marszałek województwa, wojewoda,
a w piątek wręczał nagrody im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego.
Na listę czerwonych powiatów trafił Ciechocinek, a konkret-
nie cały powiat aleksandrowski. W tej uzdrowiskowej miejsco-
wości w kawiarniach jest znacznie puściej niż przed rokiem,
jakby ludzie do południa jeszcze bali się wirusa, ale po połu-
dniu kuracjusze ruszają na fajfokloki, jakby wirusa nie było. Już
bez maseczek spotykają się na potańcówkach, po kilkadziesiąt
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
osób w jednym miejscu. Zdaniem dr Izabeli Kownackiej, na-
czelnej lekarki uzdrowiska, wirus rozprzestrzenił się w Cie-
chocinku właśnie tak. Kuracjusze korzystają z uciech życia
i zapominają o covidzie. Niby każdy na sześć dni przed przy-
jazdem musi poddać się testowi, ale wystarczy jedna osoba,
która złapie koronę po drodze, by zarazić kilkadziesiąt innych.
Pani Irena, kuracjuszka z  maseczką na brodzie, uważa
za swój obowiązek, by przekonać do potańcówek co bardziej
strachliwe koleżanki. – Sama byłam na baletach i proszę, nic mi
się nie stało – opowiada, dodając, że „cała ta pandemia” to „ja-
kaś paranoja”. Pani Irena maseczkę na brodzie nosi tylko z tego
powodu, że strażnicy miejscy wlepiają mandaty. Nie każdy
taki mandat przyjmuje. Strażnicy miejscy nie są wymienieni
w ustawie „o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób
zakaźnych u ludzi”, więc nie mogą noszenia maseczek egze-
kwować. Nie może tego robić również personel sklepów czy
kawiarni; ekspedientka, która odmówiła obsłużenia klientki
bez maseczki, cudem wybroniła się przed sądem. W pierwszej
instancji ukarano ją grzywną 100 zł. Odwołała się i została
uniewinniona – ale tylko dlatego, że odmawiając obsłużenia
klienta bez maseczki, wykonywała polecenie zwierzchnika.
Jak podkreślają prawnicy Magdalena Bilicka, specjalista
w Kancelarii Prawnej Grant Thornton, i Mikołaj Roszyk, asy-
stent w Kancelarii Prawnej Grant Thornton, przepisy przyznają
uprawnienia do egzekwowania zakrywania ust tylko policji.
Samorządowcy z Unii Metropolii Polskich wystąpili z wnio-
skiem do ministra spraw wewnętrznych oraz ministra sprawie-
dliwości o zmianę przepisów w sposób, który umożliwi także
strażnikom miejskim skuteczne egzekwowanie obowiązują-
cych nakazów, o to samo apelował rzecznik praw obywatel-
skich – ale bez powodzenia. Waldemar Kraska, wiceminister
zdrowia, oświadczył właśnie, że według prawników resortu
w przepisach niczego nie trzeba zmieniać. I dodał, że za prze-
bywanie w sklepach czy galeriach handlowych bez maseczek
będą kary. Kwadratura koła.
Inna rzecz, że nie ma nawet pewności, czy można karać w ogó-
le. Mamy już orzeczenia sądowe, że kary za brak maseczek są
niezgodne z konstytucją, bo obowiązek zapisano w zarządzeniu,
a nie w dokumencie wyższej wagi, czyli ustawie. A tymczasem
policja, która sama rzadko egzekwuje obowiązek zakładania ma-
seczek, chętnie karze właścicieli sklepów za obsługiwanie ludzi,
którzy ich nie mają. – Czasem przypomina to prawdziwe polowa-
nie, a sklepikarze są zwierzyną łowną, której kosztem reperuje się
dziurę budżetową – mówi ajent Żabki w Warszawie.
Pociągi wożące wirusa
W powiecie kartuskim, który właśnie trafił na czerwoną listę,
maseczki nie są szczególnie popularne. Sprzedawczyni w nie-
wielkim sklepie, która zna swoich klientów, na tych wchodzą-
cych w maskach patrzy podejrzliwie i zaraz pyta: – Co mnie
dziś pani straszy?
Covidem najbardziej przejął się lokalny przewoźnik: prywat-
ne przedsiębiorstwo autobusowe, które dowozi ludzi z Kaszub
do Gdańska i łączy główne miasta powiatu. Zwiększono liczbę
autobusów – teraz jadą dwa, jeden po drugim, żeby pasażero-
wie się nie tłoczyli. Ponieważ wcześniej nie pokasowano po-
łączeń (co w czasie pierwszej covidowej fali, gdy podróżnych
ubyło, było normą), udaje się zachować dystans społeczny,
przynajmniej w przybliżeniu. Przedsiębiorstwo skarży się jed-
nak, że z tymi wszystkimi obowiązkami zostało samo. Ponosi
ogromne koszty, a traci dochody. I dlatego covid może się oka-
zać dla firmy nie do przetrwania.
Publiczny przewoźnik, który obsługuje równoległą linię ko-
lejową łączącą Kartuzy i Gdańsk, w ogóle nie przejmuje się co-
videm. Pociągi kursują pełne i trudno w nich o podróżnych
13
 [ T E M AT T YG O D N I A ]

w maseczkach. Tak zresztą działa cała polska kolej. Żeby zarażonym. Nauczycielom i uczniom wysłanym na kwarantanny
oszczędzić wydatków, pociągi pominięto w rządowym rozpo- nie robi się testów, dopóki nie pojawią się u nich objawy wskazu-
rządzeniu o rozgęszczeniu w komunikacji. Kolej, inaczej niż auto- jące na covid – nawet jeśli mieli długotrwałą styczność z chorym
busy, może przewozić tylu pasażerów, ile ma miejsc siedzących. – nie wiadomo więc, ilu zakażonych faktycznie w szkołach jest.
A ponieważ po pierwszej fali wirusa więcej niż połowę połączeń Jeszcze przed rozpoczęciem roku szkolnego dyrektorzy szkół
zawieszono, pociągi są dziś obłożone jak nigdy wcześniej. prosili sanepid o szybką ścieżkę reagowania. Miała powstać
Długo nie robiono nic z automatycznym systemem rezerwa- specjalna linia telefoniczna – tylko dla szkół – ale nie powsta-
cji miejsc, który usadzał pasażerów jak sardynki w puszkach, ła. Inspektorzy sanepidu tu i ówdzie zaczynają się zgadzać
zwykle wszystkich w jednym wagonie. W drugiej połowie wrze- na zmianę trybu kształcenia klas ze względów organizacyj-
śnia wreszcie go poprawiono, by rozsadzał ludzi jak najluźniej, nych, nawet gdy ryzyko zakażenia wydaje się relatywnie niedu-
jednak jego wdrażanie będzie trwać przynajmniej do końca że. Ale jeszcze częściej sanepidy pozostawiają w szkole dzieci,
października. Ale nawet system nic nie poradzi na tłok w po- które pracowały z zarażonym nauczycielem.
ciągach i stare, ciasne, ośmioosobowe przedziały. Takie ma Na warszawskim Żoliborzu na lekcje online wysłano tylko
wciąż co piąty pociąg dalekobieżny. – Osiem osób ściśniętych jedną klasę, której wychowawczyni jest chora, a wirusa po-
w przedziale w czasie wielogodzinnej podróży to aktualna norma twierdzono też u przynajmniej dwóch uczniów. Pozostałe
na tej trasie – mówi konduktor czekający na odjazd pociągu klasy, w których nauczycielka prowadziła lekcje, przychodzą
do Białegostoku na Dworcu Centralnym. normalnie do szkoły. Prosi się jedynie, aby w domach pozostały
Część pasażerów sama wzięła sprawy w swoje ręce, wstrzymu- dzieci przeziębione i kaszlące. Podobnie jest w IX LO we Wro-
jąc się z kupnem biletu aż do momentu wejścia do pociągu. Jeśli cławiu. Już od tygodnia wiadomo, że kilkoro uczniów jest zara-
druga klasa była przepełniona, prosili o bilet w pierwszej, w któ- żonych, ale nie wiadomo, co dalej. – Dwóch nauczycieli choruje,
rej zwykle było trochę luźniej. Tych pasażerów kolej zapędziła ale co z ich uczniami? Koleżankami i kolegami z pokoju nauczy-
właśnie w kozi róg, zmieniając opłatę za kupno biletu w pociągu cielskiego? Lekcje w szkole? Zdalne? Wszyscy czekają na decyzję.
z 10 na 130 zł – plus cena samego biletu. Zapobiegliwość i zdro- Kiedy syn przyniósł ze szkoły informację, że dwóch nauczycieli ma
wy rozsądek uznano za samowolę, i postanowiono ukrócić. covida, prawdę mówiąc, się wystraszyłem i poczułem ulgę,
Na warszawskim Dworcu Centralnym co rusz ktoś że przynajmniej to czekanie mamy za sobą. Bo jak
podchodzi więc do któregoś z  konduktorów tylko zaczął się rok szkolny, zastanawiałem się,
z prośbą o sprzedaż biletu i blednie, słysząc, kiedy to walnie – mówi ojciec 18-latka.
ile to będzie kosztowało. – Ale o co chodzi? Z  d r ug iej st rony w  Iw ierz ycach
– nie chce wierzyć mężczyzna, który już na Podkarpaciu z  powodu zacho-
wsiadał do pociągu, ale się wycofał, rowania chemiczki zdecydowano
by do biletu za 20 zł nie dopłacić sied- się na wszelki wypadek zamknąć
miokrotnie więcej. – Covid – wzru- Brakuje pięć gminnych podstawówek,
sza ramionami konduktor i dodaje, anestezjologów, które objeżdżała, by po reformie
że zgodnie z dyspozycjami z góry zakaźników, Zalewskiej uskładać etat. Skraj-
wypisują teraz ludziom te bilety nie różne jest nawet podejście
za horrendalne pieniądze, ale jeśli
pulmunologów. Te braki do zabezpieczeń.
w pociągu zabraknie miejsca siedzą- oznaczają, że ktoś W efekcie w tym samym mie-
cego, to i tak wysadzają takiego pa- nie dostanie ście, w  obrębie tej samej ulicy,
sażera na najbliższej stacji. Zgodnie pomocy. w jednej szkole panuje ścisły re-
z ministerialnym rozporządzeniem, żim, uczniowie chodzą w masecz-
według którego pociąg może zabrać kach, korytarze świecą pustkami,
tyle osób, ile ma miejsc siedzących a w drugiej dzieci swobodne wędrują
– resztę ludzi trzeba wysadzić. między klasami, mieszają się na prze-
Na prywatnych liniach autobusowych rwach, a do epidemii nawiązują ledwie
na trasach dalekobieżnych jest jeszcze tłocz- rozstawione tu i ówdzie dyspensery z pły-
niej niż w pociągach. Najpopularniejszy w Polsce nem odkażającym i plakaty z subtelną zachętą
przewoźnik na trasie Gdańsk–Warszawa z kilkunastu zasłaniania ust i nosów. Jest to powodem szczegól-
kursów pozostawił cztery. Ludzie siedzą przez sześć godzin ra- nej konfuzji rodzin, w których jedno dziecko chodzi do szkoły
mię w ramię w dusznej przestrzeni autokaru. Niby nie powinni „­covidowo-liberalnej”, a drugie do „covidowo-reżimowej”.
mieć sąsiada, ale jest bałagan, więc mają. Przynajmniej nikogo Widać już, że z upływem czasu ubywa szkół trzymających
nie wysadza się po drodze. reżim. – O ile początkowo uczniowie i nauczyciele karnie chodzili
Żeby zmniejszyć ryzyko zarażenia covidem, przewoźnik w maseczkach, o tyle już teraz widać, że coraz liczniejsi zaczyna-
zamknął za to toalety – i teraz ludzie tłoczą się za potrzebą ją nosić je „na bociana”, z odkrytym nosem, zasłonięte są tylko
w kolejkach na przepełnionych stacjach benzynowych. usta. Po stronie dyrekcji też widzę wygaszanie alertu – opowiada
nauczycielka nauczania początkowego z Poznania. – Najpierw
Szkoły przeczekują zarządzono, że ruch w szkole ma być jednokierunkowy: schodzi
Spore zasługi w pompowaniu covidowych statystyk mają rów- się tylko jedną klatką schodową, drugą wchodzi. Potem pojawił
nież szkoły. Co było do przewidzenia, zakażeń lawinowo przyby- się półoficjalny komunikat, że gdy nie ma ruchu, można zarówno
wa. A jednak w oświacie obrano strategię na przeczekanie. wchodzić, jak i schodzić obiema klatkami. W reżimie zrobiła się
W piątek, 2 października od stacjonarnego nauczania ode- szparka i po dwóch tygodniach wszyscy już chodzili w obie strony,
szły tylko 574 placówki w całej Polsce. 116 pracowało zdalnie, tak jak dawniej.
a 458 w trybie mieszanym. W MEN podkreślano z satysfakcją, Coraz częściej opór stawiają sami uczniowie. W szkole na Ślą-
że to promil, a 47,9 tys. placówek wciąż pracuje normalnie. Choć sku, w której można zdejmować maseczki w czasie przerw tylko
jednocześnie chyba nie ma już w Polsce szkoły, w której nie było- do jedzenia, jedzą cały czas. Na przykład jednego herbatnika
by nauczyciela albo ucznia zarażonego lub po kontakcie z kimś na trzech, przez całą przerwę.

14 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
 Ci, którzy covid potraktowali serio, skazani są na strategię miejsce na oddziale. – Leczymy ich oczywiście w tym czasie,
„ratuj się, kto może”, pod pretekstem kataru nie posyłają dzieci mają też robione testy na covid – mówi specjalista medycyny
do szkół. W wielu miejscach w klasie stawia się połowa, czasem ratunkowej, od kilkunastu lat dyżurujący na Stępińskiej. – Ale
mniej. Ewakuują się też nauczyciele, zwłaszcza ci starsi wie- nie do tego służy SOR.
kiem. – U nas na zwolnieniach jest jedna trzecia – raportuje dy- Lekarz rozważa rezygnację z pracy, zatrudnia się na kontrak-
rektorka liceum na Podlasiu, gdzie już raz, kilka tygodni temu, tach i może dyżurować gdzie indziej, w Szpitalu Czerniakow-
pojawiło się zakażenie. – Czasem pozostaje całą klasę przekiero- skim pracuje ze względów osobistych. – Ale przy takim nawale
wać na nauczanie zdalne, nawet gdy zagrożonych zakażeniem pracy to zaczyna być trudne do wytrzymania psychicznie – mówi.
realnie jest pięć osób, bo inaczej nie sposób zorganizować nauki – W początkach września mieliśmy dyżur, podczas którego przy-
– potwierdza matka uczennicy z warszawskiego LO im. Hoff- jechało 40 karetek. Pielęgniarki schodziły z dyżuru płacząc. A se-
manowej, gdzie od początku roku szkolnego już po raz drugi zon infekcyjny, czyli najgorsze, dopiero przed nami.
trzeba było zarządzić kształcenie na odległość dla części klas.
W innej warszawskiej szkole nauczyciele, dzieląc się z uczniami Co dalej?
niepokojem, zapowiadają, że jeszcze dwa, trzy przypadki po- Eksperci już dawno określili granicę, po której przekrocze-
twierdzonych diagnoz więcej i biorą chorobowe. Na dwunastkę niu część pacjentów zostanie bez pomocy na 2 tys. zachorowań
nauczycieli prowadzących zajęcia w klasie siódmej tylko jedna dziennie. Mamy więcej. – 600 osób w szpitalach i 60 na respirato-
osoba twierdzi, że szkoły nie zamkną, nauczycieli nie zabrak- rach w ciągu tygodnia to jest dramat – mówi dr Paweł Grzesiow-
nie i wszystko zostanie po staremu. ski. – Na papierze można jeszcze prowadzić twórczą księgowość,
żonglując informacjami o liczbie wolnych łóżek. Ale 100 wolnych
Szpitale bez specjalnego nadzoru łóżek wcale nie znaczy, że można przyjąć 100 pacjentów. Bo mamy
Nie mogło być dobrze. Ale jest znacznie gorzej, niż być mogło. na przykład szpital w Grudziądzu, w którym jest 500 łóżek i ani jed-
Służba zdrowia jeszcze nie pozbierała się po wiosennej fali covidu. nego pacjenta – bo personel jest zarażony koronawirusem. Tak wy-
Dostępu do lekarzy nie udało się odbudować. – Nie można się do- gląda brutalna rzeczywistość, która będzie niosła ze sobą tragedie.
dzwonić na żadne telefony, które mają usprawniać działa- I dodaje, że najprostsze wyjście z tej sytuacji to zrobić kolej-
nia czy udzielić porad. Kuriozalne jest to, że chorzy ny lockdown. – Gdybyśmy w sobotę zamknęli Polskę,
stoją w kolejce do przychodni, żeby zapisać się to w ciągu tygodnia mamy radykalny spadek za-
na wizytę telefoniczną! Przecież w tych ko- chorowań, a w ciągu dwóch tygodni jesteśmy
lejkach są w większości starsi ludzie, i nie w  stanie zejść na poziom 200 przypad-
stoją tam z nadmiaru czasu czy nudów ków dziennie – mówi. – Tylko że nikt się
– opowiada dr Alicja Chybicka, po- na to nie odważy. Teraz więc można
pularna onkolożka dziecięca, która jedynie się zastanawiać nad źródłami
sama właśnie, po raz trzeci, trafiła zakażeń w każdym województwie,
na kwarantannę. Covid zdiagnozo-
Najprostsze a może zejść na poziom powiatu i zo-
wano u osoby z jej rodziny, która wyjście z obecnej baczyć, skąd się ci ludzie zarażają.
nie wie, gdzie się zaraziła. sytuacji to zrobić I albo zamknąć z powrotem szkoły,
Lekarze udzielający teleporad kolejny lockdown. albo wszystkie imprezy i lokale.
mierzą się z agresją pacjentów. Tylko że nikt Poszliśmy w najgorszy system
Już nawet ich nie dziwi, gdy sły- się na to – rozproszonej opieki, chaosu, dez-
szą: „przestań pan mi chrzanić nie odważy. informacji. Statystyki covid rosną,
o covidzie, otwórz przychodnię”. a nawet to, kto ma prawo egzekwo-
– Ale jeżeli lekarz mi mówi, że nie wać obowiązek noszenia maseczek,
otworzy przychodni, bo ma 70 lat i się ciągle nie jest jasne. – W czerwcu w gro-
boi, a w dodatku większość jego pacjen- nie specjalistów rozmawiano o planach
tów to są starsi ludzie, to ja naprawdę nie zabezpieczenia. Może czas wrócić do tych
mam argumentów – dodaje dr Paweł Grze- planów? – mówi dr Grzesiowski. – Naszym
siowski, immunolog. – A jednocześnie każda zdaniem powinny powstać centra covidowe dedy-
z tych stron ma trochę racji. I ci pacjenci, którzy kowane pacjentom z infekcją, a nie szpitale jednoimien-
krytykują teleporady, i ci lekarze, którzy boją się przyjmować ne. Testowaliśmy to w województwie świętokrzyskim. Samorząd
chorych, by nie stać się potencjalnym ogniskiem zakażenia. przygotowywał wielospecjalistyczny szpital w Starachowicach,
W szwach pękają SOR-y. Pacjenci, który stracili dostęp do le- 300 łóżek, tylko dla chorych z koronawirusem, gdzie na oddzia-
karzy pierwszego kontaktu, przyjeżdżają w znacznie gorszym łach jest możliwość podłączenia respiratora do wybranych sta-
stanie. – Skutek ograniczenia ochrony zdrowia do teleporad jest nowisk. Ale wojewoda wydał nakaz przeznaczenia pięciu łóżek
wyraźnie widoczny – mówi lekarka pracująca na SOR w dużym w każdym szpitalu dla chorych z covidem. Przecież to jest naj-
szpitalu w mieście wojewódzkim. – Przywożą nam naprawdę prostsza droga do roznoszenia zakażenia i wyłączenia całej pla-
ciężkie stany, tydzień temu miałam na jednym dyżurze cztery cówki, co nie tylko naraża pacjentów z koronawirusem na brak
reanimacje i żaden z chorych nie był dodatni. dostępu do lekarzy, ale też chorych z innymi chorobami, którzy
Mieszkańcy południowej części Warszawy od czasu przemia- przecież nagle nie ozdrowieli. To zresztą pokazuje też, że my
nowania najbliższego dla nich szpitala na specjalistyczny, covi- naprawdę mamy problem z lekarzami. Brakuje anestezjologów,
dowy, mają do dyspozycji tylko jeden niewielki Szpitalny Oddział zakaźników, pulmunologów.
Ratunkowy Szpitala Czerniakowskiego przy ul. Stępińskiej. – Mie- Te braki oznaczają, że ktoś nie dostanie pomocy. Bezpieczeń-
sięcznie przyjeżdża tu ponad 800 karetek – mówi wicedyrektor stwo liczy się teraz liczbą zajętych respiratorów i miejsc w szpi-
ds. medycznych Szpitala Czerniakowskiego dr Radosław Rzepka. talach przygotowanych na covid. Im bliżej będzie tych limitów,
– To więcej niż przyjmują największe szpitale w Warszawie. tym panika większa.
Nie tylko SOR na Stępińskiej pęka w szwach. Ci, których przy- MARTYNA BUNDA, JOANNA CIEŚLA, KATARZYNA KACZOROWSKA,
wożą karetki, po kilka dni leżą na SOR, czekając, aż zwolni się VIOLETTA KRASNOWSKA, MARIUSZ SEPIOŁO, AGNIESZKA SOWA

P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020 15
 [ T E M AT T YG O D N I A ]
Brązowy
Dom
ANNA DĄBROWSKA, MARTA MAZUŚ
N
ienawidzę tych ich zjazdów,
opancerzone samochody, ob-
stawa, ochroniarze, jeszcze
tylko łodzi podwodnych im
brakuje – narzeka M., który
w okolicach Nowogrodzkiej bywa regular-
nie, odwiedza tu chorą ciocię zamieszkałą
w kamienicy przy ul. Raszyńskiej, której
okna wychodzą bezpośrednio na siedzibę
PiS. Nie jest to Biały Dom, a raczej niezbyt
urodziwy biurowiec z brązowymi, wybla-
kłymi listwami na fasadzie, który w ostat-
nich tygodniach praktycznie nie znikał
z relacji telewizyjnych.
To tu, za słynną już metalową bramę,
odgradzającą siedzibę partii od ulicy,
© LESZEK ZYCH, INFOGRAFIKA: LECH MAZURCZYK
wjeżdżali premier i najważniejsi polity-
cy w kraju, aby prowadzić wielogodzinne
pertraktacje wokół nowej umow y ko-
alicyjnej między PiS, Porozumieniem
Jarosława Gowina a Solidarną Polską
Zbigniewa Ziobry. To tu, również przez
wiele dni i godzin, koczowali dziennika-
rze próbujący bezskutecznie dowiedzieć
się, co podczas spotkań zostało ustalone.
Z powodu odbywających się często pikiet
i demonstracji oraz przejazdów kolumn
16
Siedziba PiS przy Nowogrodzkiej w Warszawie
to nieformalne centrum zarządzania Polską.
Gdzieś pomiędzy kordonami policji, demonstrantami
i dziennikarzami ludzie próbują tu normalnie żyć.
samochodów rządowych tworzą się tu
uciążliwe korki, na które narzekają oko-
liczni mieszkańcy i dojeżdżający do po-
bliskiego szpitala.
Biurowiec przy ul. Nowogrodzkiej 84/86
już od 13 lat nie jest własnością PiS.
Za to do spółki Srebrna, perły w bizneso-
wej koronie politycznego środowiska Ja-
rosława Kaczyńskiego, należy sąsiednia
nieruchomość przy Alejach Jerozolim-
skich. Także parking i podwórko za me-
talową bramą. W PRL obie nieruchomo-
ści należały do potężnego wydawcy RSW
Prasa-Książka-Ruch. Gdy w 1989 r. rząd
zdecydował o zlikwidowaniu prasowe-
go monopolisty, oba budynki przejęła
stworzona przez Jarosława Kaczyńskiego
Fundacja Prasowa Solidarność. Za No-
wogrodzką zapłaciła, przeliczając na dzi-
siejsze pieniądze, około 2,2 mln zł. Zaraz
potem Kaczyński założył swoją pierwszą
partię Porozumienie Centrum. Budyn-
kiem na Nowogrodzkiej, w którym dziś
urzęduje, zarządzała jedna ze spółek,
którą kontrolował wiceprezes PC Sławo-
mir Siwek. Gdy powstał PiS, Nowogrodz-
ka stała się partyjną centralą. W 2007 r.
Siwek, podobno bez wiedzy Kaczyńskie-
go, sprzedał biurowiec za 34 mln izrael-
skiemu deweloperowi Metropol.
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
Nabywca miał ambitne plany. Zapowie-
dział wyburzenie obskurnego budynku.
Chciał postawić reprezentacyjny wieżo-
wiec, ale jego projekty oprotestowała Srebr-
na. Pomysł inwestycyjny nie wypalił i tylko
przez ponad dziesięć lat Metropol pobierał
od PiS czynsz (ostatnio po około 30 tys. zł
miesięcznie), aż w maju 2019 r. sprzedał
nieruchomość polskiej spółce hotelarskiej.
Co jakiś czas wracają pomysły przepro-
wadzki partyjnej centrali w inne miejsce.
Prawie dziesięć lat temu znaleziono nawet
willę przy ul. Belwederskiej – niedaleko
Kancelarii Premiera – która spodobała się
Kaczyńskiemu. Okazała się jednak za mała.
PiS zajmuje przy Nowogrodzkiej 84/86 naj-
więcej powierzchni ze wszystkich najem-
ców, około 500 m kw.
Godzinki na betonie – tak dziennika-
rze nazywają ostatnie tygodnie, które
spędzili na relacjonowaniu kryzysu.
Dziennikarze przyznają, że ich praca sta-
ła się o wiele bardziej uciążliwa, od kiedy
trzy lata temu przed siedzibą PiS stanęła
słynna już metalowa brama, otwierana
na pilota, oraz furtka z kodem.
W PiS mówią, że prezes był zirytowany,
kiedy dziennikarze podbiegali pod koła
samochodów na parkingu. To od tego
II piętro sala dawny pokój
konferencyjna Andrzeja Dudy
szefowie
struktur
redakcja
partyjnego
sala
konferencyjna
400 m Warszawa
sekretariat

Żela
w regionach serwisu www Centralna
Brudzińskiego

naz

Cha
Tow
skie
zolim

łu
ro

aro

bińs
eJ e
Alej dzka
scena recepcja ogro

wa
Joachim Now

k
iego
ki
Brudziński Ocz
Nowogrodzka Ko sz ykowa
84/86

Krzywickiego
Filtry

Raszyńska
toaleta Lindleya

Radosław Fogiel, prawnik

wicerzecznik PiS

księgowość toaleta kuchnia

prezesa ksero archiwum toalety
Warszawa
I piętro
schody
Anna Salamon, gabinet winda
prowadzi sprawy prezesa
kadrowo-
rachunkowe
Jarosława
Kaczyńskiego
Teresa Schubert, były gabinet
skarbnik Barbary Skrzypek,
obecnie pracownicy ochroniarz Krzysztof Sobolewski, szef struktur,
sekretariat pokój Michała biura poselskiego wejście oraz Katarzyna Lubiak, dyrektor
ochroniarz księgowości księgowość Moskala Jarosława Kaczyńskiego główne zarządzająca biurem PIS

czasu – jak przyznają – zaczęło się kombi-
nowanie. Telewizja postawiła na wysię-
gniki. Np. TVN od kilku już lat podjeżdża
na Nowogrodzką specjalnym wozem,
z którego wysuwa się kamera i filmuje
wszystko z góry. Środowiskowa plotka
głosi, że wóz został skonstruowany spe-
cjalnie pod relacje z Nowogrodzkiej.
Z kolei większość fotoreporterów pró-
buje robić zdjęcia przez bramę, a kon-
kretnie przez znajdujące się w niej dziury.
Marcin Wziontek w czasie ostatniego rzą-
dowego kryzysu na Nowogrodzkiej bywał
tu z aparatem codziennie: – Najlepsza jest
ta między furtką a bramą, tam najwięcej
widać. Ale ostatnio na Nowogrodzkiej był
taki ścisk, że niektórzy kładli się nawet
na ziemi i strzelali foty od dołu.
Ci bardziej zdeterminowani znają kod
do furtki i próbują niezauważeni przez
SOP przemknąć do środka budynku,
zaczaić się na schodach i tam niespo-
dziewanie zadać komuś pytanie. Inni
korzystają z okolicznych kamienic, któ-
rych wewnętrzne okna wychodzą prosto
na parking przed wejściem do siedziby
PiS. Dzwonią domofonem, podają się
za kuriera i dzięki temu, stojąc na klat-
ce schodowej, mają dogodne miejsce
do fotog ra fowa nia t ylnego wejścia
do siedziby PiS, z którego korzysta Jaro-
sław Kaczyński.
Prezes PiS urzęduje na I piętrze, mniej
więcej pośrodku. Do gabinetu też
wchodzi tylnymi drzwiami. To dość
wygodne, bo ci, którzy już od rana czeka-
ją na niego przy sekretariacie, wcale nie
muszą wiedzieć, że siedzi już u siebie.
– Pamiętam, jak zaraz po takim podsta-
wowym remoncie jeden z posłów wszedł
na górę i zapytał: a to naprawdę nasze biu-
ro? Nie dowierzał, bo wiadomo, że prezes
kompletnie nie przywiązuje wagi do tego,
jak ono wygląda. Jemu nie przeszkadzają
ślady po wylanej kawie, powykrzywiane
krzesła czy porwana wykładzina – mówi
jeden z jego dawnych współpracowników.
Wystrój gabinetu prezesa jest dość
skromny. Wysokie zielone kwiaty w do-
niczkach, na biurku lampka i komputer
stacjonarny, którego prezes nie włącza.
Współpracownicy przynoszą mu wydruki
z internetu, czasami wpadają z laptopami,
by coś szybko pokazać. Kiedy prezes coś pi-
sze, to zawsze odręcznie. Jeśli trzeba, to za-
ufani pracownicy przepisują to na kompu-
terze. Najlepiej prezesa potrafi rozczytać
Katarzyna Lubiak, dyrektorka zarządza-
jąca biurem przy Nowogrodzkiej i radna
sejmiku mazowieckiego. Choć formalnie
współpracuje z Kaczyńskim od czasów PC,
to publicznie po raz pierwszy wspomniał
o niej przed wyborami samorządowymi
w 2018 r. „Mamy w centrali dwie panie:
bardziej znaną panią Basię i mniej znaną,
mam nadzieję, że już niedługo, panią Ka-
się. Gdyby nie ona, partia znajdowałaby się
w dużo gorszej kondycji”.
W  gabinecie Kaczyńskiego jest sto-
lik, przy którym może usiąść pięć osób,
i telewizor z DVD, raczej nie włączany.
Na komodzie stoi orzeł w yrzeźbiony
w  soli, pamiątka po bracie, popiersie
Piłsudskiego i zdjęcie zmarłej tragicz-
nie pary prezydenckiej. Na jednej ścia-
nie wisi mapa z miejscami polskich bi-
tew i nazwiskami wodzów, a na drugiej
fotografia uśmiechniętego Lecha Ka-
czyńskiego. – I jeszcze szafka z trunkami
od działaczy. Czasami prezes częstuje
nimi gości, z którymi ma bliższe relacje
– słyszymy od polityka z Nowogrodzkiej.
Codziennie, od poniedziałku do piątku,
około godziny dziewiątej zjeżdżają się pra-
cownicy biur organizacyjnych, prasowego,
księgowości i zarządzający kalendarzem
prezesa 26-latek Michał Moskal. To on
w maju tego roku zastąpił dotychczas nie-
zastąpioną Barbarę Skrzypek, szefową

P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020 17
 [ T E M AT T YG O D N I A ]
Biura Prezydialnego PiS, która pracowa-
ła z prezesem przez ponad 30 lat. „Z Jaro-
sławem Kaczyńskim pracuję na co dzień,
ale jako prezesem partii, a nie z posłem
Kaczyńskim” – mówił niedawno Moskal
w tygodniku „Sieci”. Dodawał, że nie wie-
rzy, że Barbara Skrzypek odeszła z biura
na dłużej. I rzeczywiście, dwóch z naszych
rozmówców, którzy mają kontakt z legen-
darną Panią Barbarą, twierdzi, że jeszcze
w tym roku wróci na Nowogrodzką.
Jeśli chodzi o biuro poselskie Kaczyń-
skiego, to formalnie ulokowane jest w bu-
dynku Srebrnej, po sąsiedzku, w Alejach
Jerozolimskich. – Ale prezes nigdy tam
nie bywa, nic się tam nie dzieje. Od kiedy
Radosław Fogiel został posłem, to do dziś
biuro poselskie prezesa nie ma dyrektora,
bo i po co, jeśli wszystko załatwiamy na No-
wogrodzkiej – opowiada nasz rozmówca.
Swój dzień przy Nowogrodzkiej Ja-
rosław Kaczyński zaczyna od szklanki
mocnej herbaty, za kawą nigdy nie prze-
padał. Potem przegląda gazety, a jak coś
go szczególnie zainteresuje, to zabie-
ra do domu, bo lubi czytać po nocach.
W dzień ma ciągle spotkania, a listę tych,
z którymi chce się widzieć, zazwyczaj
ustala na początku tygodnia, a potem ci
wybrani pielgrzymują do niego. Wcze-
śniej muszą się wyczekać przed drzwia-
mi. – To pielgrzymowanie to styl prezesa,
on tak rządzi, tak robi politykę, nie ma in-
nej drogi. Chyba że ktoś mu jest potrzebny,
coś od niego chce, to sam się pofatyguje,
ale to kiedyś tak było, teraz już się raczej
nie zdarza – opowiada rozmówca, który
zna rytuały z Nowogrodzkiej.
Ostatnie trudne rozmowy koalicyjne
toczyły się, w zależności od konfigura-
cji osób, albo w gabinecie prezesa, albo
na II piętrze w  salce konferencyjnej.
Zawsze przy zamkniętych oknach i za-
ciągniętych roletach, bo prezes czuje się
wtedy bardziej komfortowo. I choćby się
ludziom z gorąca pot lał z czoła, a nasi
rozmówcy relacjonują, że niejednemu
w czasie ostatnich negocjacji spływał,
to prezes nie pozwala włączać klimaty-
zacji, bo nie lubi chłodu.
Okolice Nowogrodzkiej znane są też
ze wzmożonej obecności policji. Oko-
liczni mieszkańcy, jak sami mówią, po-
licyjne radiowozy widują pod siedzibą
partii codziennie. Z czego ich obecność
wynika? Policja tłumaczy się oględnie.
– Funkcjonariusze policji każdorazowo
zabezpieczają miejsca przyległe do terenu,
na którym przebywają przedstawiciele or-
ganów państwa, m.in. premier RP, mini-
strowie, niezależnie od usytuowania tych
obiektów – tłumaczy rzecznik prasowy Ko-
mendy Stołecznej Policji nadkom. Sylwe-
ster Marczak. I dodaje, że funkcjonariusze
nie mają obowiązku stałego nadzoru nad
18
siedzibami partii politycznych, ale muszą
brać pod uwagę analizę potencjalnych za-
grożeń. W miejscach, gdzie szczególnie
często dochodzi do demonstracji i zgro-
madzeń publicznych, jak np. na Krakow-
skim Przedmieściu czy w okolicach Pałacu
Prezydenckiego, zawsze jest zwiększona
liczba patroli. Do takich miejsc – jak twier-
dzi nadkom. Marczak – należy również
siedziba PiS przy Nowogrodzkiej.
Do Miejskiego Centrum Kontaktu, pod
numer 19 115, gdzie mieszkańcy Warsza-
wy mogą zgłaszać wymagające interwen-
cji sprawy z życia swojej najbliższej okoli-
cy, co rusz spływają zgłoszenia w sprawie
Nowogrodzkiej 84/86. A to „radiowóz po-
licyjny stoi z włączonym silnikiem i smro-
dzi od 15 minut”, a to „na podwórku stoi
kilkanaście samochodów z zapalonymi
silnikami i zatruwa powietrze, smrodząc
mieszkańcom w okna”.
Nie jest więc łatwo być sąsiadem pre-
zesa Kaczyńskiego przy Nowogrodzkiej.
Nie mówiąc o prowadzeniu w pobliżu
jakiegoś biznesu. Klub bilardowy, któ-
ry siedzibę ma w tym samym budynku,
w  ostatnich tygodniach mimowolnie
stawał się miejscem sporu między ko-
czującymi pod siedzibą PiS dziennika-
rzami a ochroną siedziby prezesa. Cza-
sem klienci mają problemy z wejściem
do ich lokalu. Oglądają telewizję, widzą
kordony policjantów i zastawiony budy-
nek. „Czy da się do was wejść, jesteście
w ogóle czynni?” – dzwonią i pytają zdez-
orientowani. W prywatnej przychodni
na II piętrze prawie nie widuje się pacjen-
tów. – Można się tu szybko umówić do le-
karza, mają dużo terminów, dziwię się,
że jeszcze ta przychodnia nie splajtowała.
Jeden chory opowiadał, że był tu ostatni
raz, bo podnosi mu się ciśnienie i trochę
go onieśmiela, jak po drodze do lekarza,
na schodach, spotyka premiera – opowia-
da jeden z sąsiadów.
Osoby dobrze zorientowane opowia-
dają, że Mateusz Morawiecki w par-
tyjnej siedzibie pojawia się niemal
codziennie. – Szydło bywała raz, dwa
razy w tygodniu po wytyczne, Marcinkie-
wicz to chyba tylko raz na tydzień, a Mora-
wiecki jest prawie codziennie, poza dnia-
mi, kiedy wylatuje do Brukseli. Przychodzi
późnymi popołudniami i siedzi po dwie,
trzy godziny. Prezes lubi z nim rozma-
wiać i ustalać, co jest do zrobienia, mają
bardziej partnerską relację niż poprzedni
premierzy sterowani przez prezesa – opo-
wiada nasz rozmówca. Dodaje, że jeszcze
zanim Morawiecki zastąpił Szydło, też
bywał w gabinecie prezesa, co budziło
zazdrość partyjnej wierchuszki. Premier
przyjeżdża teraz w pełnej obstawie, z kil-
koma funkcjonariuszami SOP. Zanim
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
kierowca dowiezie go na Nowogrodzką,
to sopowcy sprawdzają biurowiec, ale
– jak relacjonuje jeden z lokatorów – to ra-
czej pobieżna kontrola. – Nie ma się co dzi-
wić, że Jarosław nie ufa tym funkcjonariu-
szom i nawet jako wicepremier chce przy
sobie zostawić ochroniarzy z Grom Group
– stwierdza nasz rozmówca.
Od kilku lat szefa PiS chroni Wojciech
Grabowski, wiceprezes firmy ochroniar-
skiej Grom Group, człowiek zaufany, były
żołnierz GROM z  pierwszego zaciągu.
W czasie spotkań w terenie Kaczyńskie-
mu towarzyszy czterech ochroniarzy.
Partia płaci im od kwietnia ubiegłego
roku 150 tys. zł miesięcznie. Czyli 5 tys. zł
każdego dnia. Ochroniarze prezesa iry-
tują SOP. Dwa lata temu Wirtualna Polska
opisywała te skomplikowane relacje. „Były
oficer BOR: Są uznawani za bóstwa, bo są
blisko prezesa PiS i sami taki mit wytwa-
rzają”. Oficer SOP opowiadał, że ludzie
z Grom Group rządzili na miesięcznicach:
„Kierownictwo BOR dało nam do zrozu-
mienia, że mamy ich słuchać. Potrafili na-
kazać, byśmy wpuszczali za barierki ludzi
bez sprawdzenia pirotechnicznego”.
Od tego tygodnia wicepremier Kaczyń-
ski, i to jeszcze ds. bezpieczeństwa, musi
być chroniony przez SOP z mocy ustawy.
– Ale tu chodzi o Kaczyńskiego, on działa
poza trybem. Pewnie będzie tak, że w par-
tyjnym aucie będzie jeździł prezes, a za nim
samochody z ochroną SOP – twierdzi nasz
informator. Ale gdzie właściwie będą wo-
zić prezesa? Do Kancelarii Premiera czy
od razu na Nowogrodzką? Sprawa jesz-
cze nie jest do końca ustalona. Na pew-
no Jarosław Kaczyński będzie miał swoje
biuro w Alejach Ujazdowskich na piętrze,
na którym urzęduje Mateusz Morawiecki.
– Wiele wskazuje na to, że szef codziennie
będzie się pojawiał w KPRM, ale raczej
tylko do południa, tam pewnie będą się
teraz odbywały te codzienne rozmowy
z premierem, a potem będzie przyjeżdżał
na Nowogrodzką i stąd dalej zarządzał
– mówi o najbardziej prawdopodobnym
wariancie nasz rozmówca z PiS.
W miejsce kwatery głównej PiS ma sta-
nąć hotel, ale nie tak szybko. – Tak na-
prawdę to i ten nowy właściciel bez zgody
Jarosława Kaczyńskiego nie będzie mógł
nic zbudować. Do Srebrnej należy bowiem
podwórko przy Nowogrodzkiej, część par-
kingu podziemnego i to z nami ten in-
westor będzie musiał wszystko ustalić
– mówi nasz rozmówca z kręgu władz PiS.
Po chwili zastanowienia dodaje: – Z tym
właścicielem Nowogrodzkiej to jak z rzą-
dem, prezydentem i instytucjami państwo-
wymi. Niby formalnie władza nie należy
do prezesa, ale bez jego wiedzy i zgody nikt
o niczym nie zdecyduje.
ANNA DĄBROWSKA, MARTA MAZUŚ
 [ T E M AT T YG O D N I A ]

ilustracja basia dziedzic

Lewego biznesy
Robert Lewandowski właśnie został uhonorowany nagrodą piłkarza roku UEFA.
Niedawny wysyp sensacji związanych z jego interesami i majątkiem dowodzi jednak,
jak trudno być dziś właścicielem jednoosobowej globalnej marki futbolowej.

MARCIN PIĄTEK od Lewandowskiego jego były menedżer Z  w izerunku, któr y Lewandowsk i

Cezary Kucharski. Informacja o  tym, k reuje, konta ktując się ze św iatem

O
statni czas był dla Lewan-
dowskiego słodko-gorzki.
Z  jednej strony prestiżo-
we w y różnienie i czter y
gole strzelone Hercie-Ber-
lin. Z drugiej – kontrolowane w ycieki
na temat rzekomych nieprawidłowo-
ści finansowych, do jakich miało dojść
w  jego pry watnym piłkarskim impe-
rium. W tle jest sądowy pozew. Gra to-
czy się o niemal 40 mln zł, jakich żąda
że Kucharski oddał spór na drogę są-
dową, zbiegła się z publikacjami w ty-
godniku „Der Spiegel”, w których prze-
wijają się kwoty z dużą liczbą zer, a nad
wszystkim unosi się aura oskarżenia.
Że są to wprawdzie pieniądze Lewan-
dowskiego, ale nie potrafił się z nimi
rozstać. A  w  tym miał mu dopomóc
prawnik mieniący się biegłym w sztuce
podatkowych optymalizacji oraz two-
rzenia finansowych labiryntów. Kolega
ze szkolnych lat.
za pomocą mediów społecznościowych,
wynika, że jak przystało na futbolistę
z najwyższej półki, ma nieodpartą po-
trzebę pochwalenia się własną fortuną.
A więc zakłada kolekcję luksusow ych
aut, epatuje na nadgarstku zegarkiem
wartości kawalerki w centrum Warsza-
wy, informuje o urlopie, stojąc na tra-
pie wynajętego odrzutowca. Spogląda
prosto na iglicę Pałacu Kultury i Nauki
z okien swego apartamentu pod najdroż-
szym adresem w stolicy. Krótko mówiąc:

20 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
kłuje forsą po oczach. Co, wydawało się,
sprowokuje opinię, że dysponując niebo-
tycznym majątkiem, szacowanym na pół
miliarda złotych (sytuuje go to, wespół
z żoną, w rankingu stu najbogatszych
Polaków), zachorował na pazerność.
Więc teraz niech drży przed karzącą ręką
niemieckiego fiskusa, dla którego nie ma
świętych krów.
Milionerzy nie są lubiani po prostu
za to, że są milionerami. Ale, o dziwo,
tym razem kibicowska opinia publiczna,
aktywna w komentarzach pod tekstami
o kolejnych odsłonach „afery Lewego”,
wzięła stronę gwiazdora. To Cezary Ku-
charski został okrzyknięty zachłannym
i mściwym, niepogodzonym z faktem,
że Lewandowski odciął się od niego
w sensie biznesowym oraz ludzkim ja-
kieś trzy lata temu i od tej pory mene-
dżerska aktywność „Kucharza” właści-
wie zamarła. Ma w swoim portfolio tylko
jednego piłkarza, Krystiana Bielika. Jak
twierdzi – z własnego w yboru, bo ma
dość biegania za interesami piłkarzy.
A pieniędzy mu nie brakuje, m.in. z wy-
najmu nieruchomości.
Przypisuje mu się również łatkę dono-
siciela, bo w serialu „Spiegla” pojawiają
się informacje, które nie leżą na ulicy:
kwoty, szczegóły umów, a nawet kopie
przelewów. Choć niewykluczone, że źró-
dłem przecieku są korytarze Bayernu
Monachium. Kucharski starał się wcze-
śniej polubownie załatwić spór, prosząc
obecnych pracodawców Lewandowskie-
go o wstawiennictwo, wtajemniczając
w szczegóły i sugerując, że jeśli sprawa
nie zostanie wyjaśniona po cichu, wize-
runek napastnika może ucierpieć. Od-
zewu się nie doczekał, bo Robert miał
przekazać klubowym władzom, że nad
wszystkim panuje.
Kalkulacje się sprawdziły
Lewandowski i Kucharski długo ucho-
dzili za tandem idealny i wzór do naśla-
dowania, jeśli chodzi o dobry pomysł
na karierę. Robert już za młodu był ma-
szyną do strzelania goli, robiło pod niego
podchody wielu menedżerów obiecują-
cych złote góry i świetlaną przyszłość.
Największym darem przekony wania
wykazał się właśnie Kucharski. To nie
była miłość od pierwszego wejrzenia,
a raczej cierpliwe zdobywanie zaufania
nastoletniego jeszcze wówczas Rober-
ta, grającego w drugoligowym Zniczu
Pruszków. Kucharski miał atut w postaci
własnej kariery napastnika, jak na pol-
ską rzeczywistość nawet całkiem udanej,
choć furory w zagranicznych ligach nie
zrobił. Mimo kilku prób. Znany był też
z tego, że nie ma w środowisku zbyt wielu
kumpli, bo jeszcze w czasach gry w Legii
Warszawa stronił od przesiady wania
z kolegami w budzie uchodzącej za klu-
bowy bar i narażał się na ich drwiny, jeż-
dżąc służbowym polonezem. A odłożone
pieniądze inwestował w nieruchomości.
Dobrze sytuowany i niezależny finan-
sowo, przywdziawszy garnitur mene-
dżera, nie rzucał się na pierwsze lepsze
oferty dla Lewandowskiego. Ponad dzie-
sięć lat temu, gdy już było jasne, że pol-
ska liga zrobiła się dla Lewandowskiego
za ciasna, Kucharski odrzucił oferty pły-
nące z Szachtara Donieck i Fenehrbace
Stambuł, choć Ukraińcy proponowali
więcej niż Borussia Dortmund (gdzie
w końcu Lewy trafił), a Turcy kusili Ku-
charskiego milionem euro prowizji.
Jak się ta mądrość etapu skończyła,
wszyscy wiedzą: Lewandowski rozkwitł
w Dortmundzie, został królem strzelców
Bundesligi, mistrzem Niemiec. Wtedy
parol zagiął na niego Bayern. Kucharski
radził mu, by nie przedłużał kontraktu
z Borussią, dzięki czemu mógł odejść
do Bayernu za darmo, co oznaczało,
że za sam podpis na kontrakcie zgarnie
ośmiocyfrową kwotę. W euro. Studził
również nagłe uczucie, jakim Lewan-
dowski zapałał do Realu Madryt, bę-
dąc już po słowie z Bayernem. Uważał,
że w Madrycie będzie skazany na twardą
walkę o miejsce w składzie, tymczasem
Bayern wita go z otwartymi ramionami,
uczyni niekwestionowanym numerem
jeden w ataku i najlepiej opłacanym pił-
karzem w zespole.
Dziś już wiadomo, że te kalkulacje się
opłaciły. Jeśli chodzi o skalę kariery, jaką
zrobił, przyćmił już dawno Zbigniewa
Bońka. U  Lewandowskiego wrażenie
robi przede wszystkim niesamowita
regularność, z jaką strzela gole (zdobył
ich już we wszystkich rozgrywkach dla
Bayernu ponad 250). Oraz odporność
na kontuzje, dzięki czemu zawsze jest
do dyspozycji i można na niego liczyć.
Nagroda piłkarza roku UEFA, którą
otrzymał w zeszłym tygodniu, jest sym-
bolicznym potwierdzeniem wpły wu,
jaki miał w tym sezonie na grę i sukcesy
Bayernu, triumfatora Ligi Mistrzów.
To prestiżowe w yróżnienie, trochę
na pocieszenie odwołanej w tym roku
z powodu koronawirusowych restryk-
cji gali Złotej Piłki. A Lewandowski był
murowanym kandydatem do jej zdo-
bycia. Przypadającego w latach parzy-
stych mistrzowskiego turnieju, który
często waży najwięcej przy przyznawa-
niu Złotej Piłki, tym razem nie było (mi-
strzostwa Europy mają się odbyć latem
2021), więc największe znaczenie miały
wyniki w Lidze Mistrzów. Finalizowanej
w pośpiechu i według bezprecedensowej
turniejowej formuły, na opustoszałym
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
z powodu covidowych zakazów lizboń-
skim stadionie. Bayern przeszedł tę fazę
jak burza, zdemolował Barcelonę 8:2,
a Lewandowski znów robił swoje, do-
kładając ważne gole.
Puchar, który Lewandowski wznosił
ze łzami w oczach, był w jakimś sensie
zwieńczeniem jego niemieckiej drogi,
którą zaczął w Dortmundzie przed de-
kadą. Początkowo miał tam pod górkę.
Ówczesny trener Borussii Juergen Klopp
nie chciał rzucić 22-letniego Roberta
na głęboką wodę, więc musiał pogodzić
się on z rolą rezerwowego. Gdy już dosta-
wał szanse, zdarzało mu się marnować
świetne sytuacje, sprawiał wrażenie nie-
co przytłoczonego i stremowanego grą
przed ponad 80-tysięczną dort­mundzką
publicznością. Czym zasłużył sobie na-
wet na kpiny w popularnym programie
satyrycznym w Niemczech.
Szybko się okazało, że tam nie ma tary-
fy ulgowej, zwłaszcza dla obcokrajowców,
którzy muszą udowodnić, że jeśli zabrali
miejsce w składzie niemieckiemu pił-
karzowi, to są od niego dwa razy lepsi.
Wówczas Cezary Kucharski zapewniał,
że Robert się tym nie przejmuje, szybko
„odpali” i już w kolejnym sezonie będzie
numerem jeden w ataku. Teraz wygląda
na to, że Lewandowski tak sobie wziął
do serca tę konieczność bycia dwa razy
lepszym, że weszło mu to w krew.
Nowe czasy
Św iadomość znaczenia, ja k ie ma
na boisku, szybko dodała mu pewno-
ści siebie i pozwalał sobie publicznie
na cięte słowa wobec klubowych władz,
co w Niemczech wcale nie jest na po-
rządku dziennym. Pod koniec pobytu
w Borussii narzekał, że jego szefowie
wbrew wcześniejszym obietnicom nie
dali mu podwyżki i blokują transfer. Gdy
już zadomowił się w Bayernie i mimo he-
gemonii na krajowym podwórku musiał
przełknąć kolejny rozczarowujący sezon
w  Lidze Mistrzów, w ypalił w  jednym
z wywiadów, że szanse Bayernu w ry-
walizacji pucharowej byłyby większe,
gdyby jego pryncypałowie nie ściubili
euro i zaszaleli raz czy drugi na rynku
transferowym. Tak jak to robią najwięksi
konkurenci. Znawcy lokalnych futbolo-
wych obyczajów ogłosili, że takiej kryty-
ki nie puszcza się płazem i Lewy zostanie
wezwany na dy wanik oraz przykład-
nie ukarany. A le on, gdy w ychodził
na boisko, znów zmieniał się w maszynę
do strzelania goli. O żadnych karach nie
mogło być mowy.
Po tym, jak jeszcze w barwach Borus-
sii wbił jednego wieczoru cztery gole
Realowi Madryt, nastał popyt na Le-
wandowskiego w roli reklamowego
21
 [ T E M AT T YG O D N I A ]
wehikułu. Międzynarodowe koncer-
ny – Coca-Cola, Nike, Procter&Gamble,
T-Mobile i inne – ustawiały się w kolejce.
O tę działkę dbał wspólnik Kucharskie-
go Mariusz Siewierski, mający doświad-
czenie na kierowniczych stanowiskach
w korporacjach i funduszach inwestycyj-
nych. Kucharski kręcił nosem, że nie jest
to ten sam status, który osiągnęli Messi
i Ronaldo, że kwoty, jakie Lewandowski
zgarniał na reklamach (choć idące w mi-
liony złotych), były za niskie. Uważał,
że to kwestia urodzenia po niewłaści-
wej stronie Odry, co determinuje rodzaj
klienteli, na którą reklamowy magnes
Lewandowskiego ma przede wszystkim
działać. A tego już się nie przeskoczy.
Sam był jednak żywo zainteresowany
tym, by zarabiać na wizerunku Roberta
jak najwięcej, bo od każdego kontraktu
dostawał prowizję.
To właśnie prawa do korzystania z ko-
mercyjnego wizerunku Lewandowskie-
go stały się punktem zapalnym. Kuchar-
ski zapłacił za nie Robertowi 50 tys. zł
jeszcze w czasach, gdy biegał on po kar-
tofliskach w koszulce Znicza Pruszków.
Potem, gdy Lewandowski stał się me-
gagwiazdą, Kucharski wniósł te prawa
do spółki RL Management, stworzonej
do komercjalizowania wizerunku na-
pastnika. I przystał na prowizję w wy-
sokości 30 proc. od każdego kontraktu.
Z czasem Lewandowski uznał, że to i tak
za dużo. Zażądał obniżenia udziału
menedżera do 17 proc., na co ten się
nie zgodził.
W kolejnych latach dochody spółki za-
częły maleć, mimo że Lewandowskiego
pełno było w reklamach. W 2019 r. wyka-
zała nawet stratę 12 tys. zł (a zaczynała
od 10 mln zysku cztery lata wcześniej).
Kucharski nabrał podejrzeń, że umowy
sponsorskie zawierane są poza spółką,
tak aby pozbawić go udziału w zyskach.
Z publikacji „Spiegla” wynika, że z RL
Management wyprowadzane były pie-
niądze na realizowanie prywatnych za-
chcianek małżeństwa Lewandowskich.
Na domiar złego wyparowało też ponad
10 mln zł: Annie, małżonce Roberta, RL
Management udzieliła pożyczki, która
wskutek serii prawniczo-finansowych
roszad nigdy do spółki już nie wróciła.
Kucharski twierdzi dziś, że przenie-
sienie praw do wizerunku Lewandow-
skiego, które wniósł do RL Manage-
ment, było wadliwe. Wciąż czuje się ich
dysponentem i obecnie wycenia je wła-
śnie na niemal 40 mln zł. Stawką są więc
pieniądze Lewandowskiego oraz odpo-
wiedzialność (zawodowa, a być może
i karna) Kamila Gorzelnika, kumpla Le-
wego z liceum oraz prawnika będącego
pomysłodawcą serii operacji mających
22
23-letni Lewandowski ze swoim menedżerem Cezarym Kucharskim.
chronić majątek sławnego kolegi. Go-
rzelnik do niedawna pracował w jednej
z warszawskich kancelarii, w wieku 30 lat
został włączony w  poczet partnerów,
zawiadywał kilkuosobowym zespołem.
Oficjalnie: dzięki własnym dokonaniom,
ale status prawnika Lewandowskich ra-
czej mu w  karierze nie przeszkadzał.
W połowie czerwca odszedł z kancela-
rii, poinformowawszy wcześniej wspól-
ników o tym, że jest stroną sporu z Ku-
charskim. Nie odpowiedział na prośbę
o rozmowę z POLITYKĄ.
Koniec pieśni
Zanim Cezary Kucharski wytoczył prze-
ciw swojemu byłemu podopiecznemu
najcięższe działa, solidnie zbadał grunt.
Zaangażował dwie kancelarie prawne,
sprawdzał od miesięcy różne opcje.
Na analizy, symulacje i audyty wydał po-
noć kilkaset tysięcy złotych. Czuje się pew-
nie. Na wynik sporu przyjdzie pewnie dłu-
go poczekać, zwłaszcza biorąc pod uwagę
dzisiejszą opieszałość sądów. A to nie je-
dyny konflikt między byłymi partnerami
– Mariusz Siewierski wytoczył małżeństwu
Lewandowskich sprawę o zapłatę należ-
nych mu, jego zdaniem, prowizji.
Temat jest gorący nie tylko z  uwagi
na kwotę, o jaką toczy się gra, i kaliber
głównego zainteresowanego. W tle poja-
wia się coraz więcej pytań o specyfikę za-
leżności, jakimi opleceni są sławni spor-
towcy, i o naturę ludzi, którzy za plecami
boiskowych gwiazd pociągają za sznurki.
Jest też zdziwienie, jak trudno nieraz wy-
wikłać się z sideł, w jakie wpada się na po-
czątku profesjonalnej przygody z piłką.
50 tys. zł, jakie Kucharski zaproponował
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
Lewandowskiemu za dysponowanie jego
prawami do wizerunku, musiało być dla
Roberta bardzo kuszące. Jeszcze wówczas
tylko marzył o Ekstraklasie i zarobkach
rzędu 10 tys. Jakiś czas wcześniej odbił
się od Legii Warszawa, gdzie uczeni w fut-
bolowej mowie i w piśmie orzekli, że nic
z niego nie będzie. Mógł zwątpić w swój
talent, a na dodatek miał trudną sytuację
osobistą – dwa lata wcześniej nagle zmarł
mu ojciec i jako jedyny mężczyzna w ro-
dzinie czuł, że musi o nią zadbać. A 50 tys.
zł piechotą nie chodzi.
Wkrótce okazało się jednak, że od-
stąpił swój reklamowy wizerunek Ku-
charskiemu za drobne. Fakt, że potem
menedżer dobrowolnie ograniczył swo-
ją działkę do 30-procentowej prowizji
od każdego kontraktu reklamowego. Ale
© BARTLOMIEJ WUTKE/CYFRASPORT/NEWSPIX.PL, ROBERT HRADIL/UEFA/UEFA/GETTY IMAGES
patrząc z punktu widzenia Lewandow-
skiego, to wciąż był majątek, zwłaszcza
że od dawna był już boiskowym self-ma-
de manem. Legenda o tym, że doszedł
na szczyt dzięki obsesyjnemu perfekcjo-
nizmowi w każdej dziedzinie sportowe-
go rozwoju, jest prawdziwa.
Kucharski miał swój udział, jeśli cho-
dzi o podejmowanie przez Lewandow-
skiego odpowiednich decyzji, jednak
na swoją wielocyfrową wartość, wyra-
żaną między innymi kontraktami re-
klamowymi, napastnik zapracował już
na boiskach sam. Jeśli chodzi o budowa-
nie ściśle futbolowego kunsztu Lewego,
Kucharski zasług nie ma. Już prędzej
– trenerzy od przygotowania fizycznego
oraz żona piłkarza, ekspertka od zdro-
wego odżywiania.
Ta nadzwyczajna zmiana okoliczności
musiała spowodować napięcia i w końcu

Robert z nagrodą piłkarza roku UEFA.
doszło do rozstania. Kucharski uważa,
że stało się tak na skutek podszeptów ko-
legów Roberta z dawnych lat: Gorzelnika
oraz Tomasza Zawiślaka, którzy wcze-
śniej zajmowali się obsługą mediów spo-
łecznościowych w nadzorowanym przez
Kucharskiego teamie Roberta. Zawiślak
miał się zajmować na rzecz Kucharskie-
go skautingiem, ale się do tego nie palił.
Gorzelnik też doradzał Kucharskiemu.
To właśnie on wycenił wkład – w posta-
ci praw do marketingowego wizerunku
Lewandowskiego – jaki menedżer wniósł
do spółki RL Management.
Nietrudno wyobrazić sobie sytuację,
że przy narastającej frustracji Lewan-
dowskiego, spowodowanej poczuciem,
że już dawno spłacił swojego mene-
dżera, w koleżeńskim gronie Lewego
padł wniosek, że „Czarek swoje zrobił,
więc Czarek musi odejść”. A  koledzy
chętnie wejdą w  jego rolę i  przejmą
obowiązki związane z obsługą kariery
oraz przede wszystkim interesów. Praca
wydawała się lekka, łatwa, przyjemna
oraz nadzw yczaj rokująca finansowo.
Bo Lewandowski to samograj: na boisku
i w reklamie.
Reputacja w grze
Będąc magnesem rozmiaru Lewan-
dowskiego, przyciąga się różne ludzkie
opiłki, również te o  niezbyt czystych
intencjach oraz lepkich rękach. Stąd
naturalny odruch obronny, by odgro-
dzić się od niebezpiecznego i chciwego
świata kordonem zaufanych ludzi. A ta-
kich najprędzej można znaleźć w bliskim
gronie. Tak robią inni wielcy futboli-
ści: Messi, Neymar, poniekąd również
Cristiano Ronaldo, dla którego supera-
gent Jorge Mendes to właściwie przybra-
ny ojciec. Ale najlepiej na powierzaniu
swoich spraw najbliższym nie wyszli.
Każdy ma w kartotece wyrok za unika-
nie podatków.
Czy Kamil Gorzelnik również za bar-
dzo uwierzył w swój geniusz, jeśli chodzi
o kreatywną księgowość w interesach
Lewandowskiego, okaże się pewnie pod-
czas procesu. Teraz w grze jest również
reputacja gwiazdora. Choć agencja mar-
ketingowa i dom mediowy, które posiada
Lewandowski (inwestuje też w nierucho-
mości, gastronomię, gry na smartfony,
aplikacje mobilne), kreują wizerunek Ro-
berta jako prawdziwego rekina biznesu,
który każdą decyzję o finansowym zaan-
gażowaniu poprzedza wnikliwą analizą,
trudno w to uwierzyć. Ma od tego ludzi.
Czyli aktualnie kolegów.
Jak Lewandowski wyszedł na powie-
rzeniu im swoich spraw, czas pokaże. Ce-
zarego Kucharskiego, będącego płotką
na europejskim rynku agentów futbolo-
wych, łatwiej było zostawić, niż znaleźć
jego następcę. W końcu padło na Piniego
Zahaviego, którego legenda załatwiacza
lukratywnych kontraktów dawno wybla-
kła, a obecnie 78-letni już menedżer ma
w swojej stajni piłkarzy, których nazwi-
ska – poza Lewandowskim – nic przecięt-
nemu kibicowi nie mówią.
W wydeptaniu ścieżki do Zahaviego
też pomogły stare znajomości: koleżan-
ka Lewandowskiego Diana Bielińska
jest żoną Jerzego Kopca, który uchodzi
za polskiego łącznika agenta z Izraela.
Choć sam nie figuruje nawet na oficjal-
nej liście pośredników transakcyjnych
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
PZPN. Kopiec ma w środowisku opinię
blagiera, pilotował kiedyś karierę Dawi-
da Janczyka, dobrze zapowiadającego się
napastnika, którego szczytem osiągnięć
był kontrakt z CSKA Moskwa, a potem
utopił swój talent w  alkoholu, czemu
zresztą Kopiec sekundował. W mediach
społecznościowych Kopiec najchętniej
epatuje słabością do wystawnego stylu
życia oraz chwali się na zdjęciach towa-
rzystwem m.in. Neymara oraz Antoniego
Macierewicza. Jego obecność w otocze-
niu Lewandowskiego zakrawa na meza-
lians. A wymarzonego kontraktu z Re-
alem jak nie było, tak nie ma.
Już się opatrzył
Kamil Gorzelnik nie tylko musi się
teraz zmierzyć z zarzutami o działanie
na szkodę spółki RL Management (jest
prezesem) i wyprowadzanie z niej pie-
niędzy. Nie uchronił też swojego fut-
bolowego pryncypała przed wejściem
w interes (konkretnie budowę restauracji
Wodny Świat w Giżycku) z Pawłem Petru-
sewiczem, którego niedawno „Puls Biz-
nesu” opisywał jako „osobę wielokrotnie
skazywaną prawomocnymi wyrokami
za przestępstwa przeciwko mieniu, bez-
pieczeństwu powszechnemu, wymiaro-
wi sprawiedliwości, wiarygodności do-
kumentów i obrotowi gospodarczemu
i który w związku z ich popełnieniem
spędził w więzieniu i w areszcie prawie
dwa lata”. Kilka dni po ujawnieniu tych
faktów otoczenie Lewandowskiego po-
informowało, że rezygnuje ze wspólne-
go interesu z Petrusewiczem. A Polska
Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości
cofnęła 40-milionową dotację.
Obszar działania Tomasza Zawiślaka,
poza prowadzeniem social mediów Le-
wandowskiego, jest owiany tajemnicą.
Również odmówił spotkania z  POLI-
TYKĄ. Dobrze poinformowani mówią,
że chce uchodzić za prawą rękę Roberta
w interesach i sonduje przedsięwzięcia,
w które warto zainwestować, prowadzi
wstępne rozmowy. Dysponowanie wi-
zerunkiem Lewandowskiego na użytek
reklamowy powierzono koncernowi La-
gardere. W tej dziedzinie zapanował lek-
ki marazm: z grona biznesowych part-
nerów napastnika wypadła Coca-Cola.
Kontrakt z Nike wygasa z końcem roku,
a negocjacje w sprawie nowej umowy
idą opornie.
Na listę 25 polskich celebrytów naj-
cenniejszych z punktu widzenia rekla-
modawców, opublikowaną niespełna rok
temu przez „Forbes”, Lewandowski się nie
załapał. Panuje opinia, że już się opatrzył.
I nawet koledzy nie wiedzą, co z tym fan-
tem zrobić. A może zwłaszcza oni.
MARCIN PIĄTEK
23
 [ POLITYKA ]

WOJCIECH SZACKI
Rekonstruktorzy
Trwa dyskusja, także w PiS, czy Jarosław Kaczyński w rządzie to pokaz jego siły

P
czy słabości. I jak ta nowa, dziwna konstrukcja z prezesem-wicepremierem
będzie wyglądać w praktyce.

remier Mateusz Morawiecki, wicepremier Jaro-
sław Gowin, minister sprawiedliwości Zbigniew
Ziobro – obrazek niby znajomy, wszystko po sta-
remu, koalicjanci znowu razem, jest większość
w Sejmie i są plany na jesień. Teoretycznie nawet
Jarosław Kaczyński jako wicepremier niczego nie
zmienia, kierownikiem obozu władzy i tak prze-
cież pozostanie. Ot, panowie Ziobro i Morawiec-
ki trochę się poprztykali, ale prezes powiedział,
jak ma być, i burza ucichła. Nawet w sondażach nic nie drgnęło,
To nie jest chciejstwo liberalnych mediów, bo w prasie prawi-
cowej też niełatwo znaleźć teksty o świetlanej przyszłości PiS.
Joanna Lichocka, posłanka PiS i autorka „Gazety Polskiej”, pisze
wprawdzie o „kunszcie politycznym lidera PiS”, ale i przestrzega:
„Na ile ten sukces będzie trwały, zależy od odpowiedzialności
wszystkich podmiotów Zjednoczonej Prawicy. I tylko to stano-
wi niewiadomą w tym projekcie”. Piotr Wielgucki w tym samym
numerze „GP” idzie dalej: „Publiczne pranie brudów też nie
przyniosło oczyszczenia, brudy zostały polane perfumami wąt-
pliwego porozumienia, natomiast realny konflikt nadal kwitnie
© PIOTR MOLĘCKI/EAST NEWS

większość badań daje PiS pewne zwycięstwo i nadzieję na samo-
dzielną większość. Opozycja wciąż słabuje.
Skąd zatem wszechobecne poczucie, że coś się jednak stało,
że nowa umowa koalicyjna to tylko z trudem wynegocjowany ro-
zejm, że PiS, Solidarna Polska i Porozumienie są skazane na wido-
wiskowy rozwód i że nastąpi on jeszcze przed końcem kadencji?
i kwitł będzie”.
W „Do Rzeczy” tekst Rafała Ziemkiewicza opatrzono brutal-
nym tytułem „Gwiazda naczelnika zaczyna gasnąć”. Autor za-
uważa, że z rozejmu „niewiele wynika, poza wymownym sym-
bolem słabnięcia przywództwa Kaczyńskiego, właściwie tylko
rozciągnięcie wojny w czasie”.

24 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020

A Piotr Semka podsumowuje: „I znów wszyscy cofnęli się znad
przepaści. (…) Jeśli PiS nie znajdzie sposobu na rozładowywanie
takich zabójczych tendencji, to kolejny kryzys wybuchnie w naj-
mniej oczekiwanym momencie”.
Niezmiennie zachwyceni prezesem PiS są jedynie bracia Mi-
chał i Jacek Karnowscy z „Sieci”: „Trzeba do tych zadań rządu,
który będzie w pełni zjednoczony, który będzie umiał łączyć
spryt polityczny z odrobinę większą niż dotychczas wojowni-
czością. Drużyna, której przewodzi premier Mateusz Morawiecki,
ma szansę spełnić nadzieję swoich wyborców na przyspieszenie
w kilku obszarach i twardszą obronę wartości kluczowych dla na-
rodu” (Michał) i „To będzie bardziej bojowy rząd niż poprzedni”
(Jacek).
Gdy porozmawia się off the record z politykami koalicji, próżno
szukać entuzjazmu. – Byłbym zdziwiony, gdyby ten układ dotrwał
do końca kadencji – dodaje polityk z obozu władzy.
Skąd ten bałagan
Korzenie obecnego kryzysu sięgają głęboko. Pamiętamy nie-
tęgą minę Kaczyńskiego, gdy rok temu poznał wyniki wyborów.
PiS obronił samodzielną większość, ale niemal 40 jego posłów
(na 235) weszło do Sejmu z ugrupowań Ziobry (19) i Gowina (18).
Prezes dość szybko zawarł z koalicjantami umowę i dał im po dwa
resorty oraz garść stanowisk wiceministerialnych. Kupił w ten
sposób trochę czasu potrzebnego do przeprowadzenia reelek-
cji Andrzeja Dudy. I nawet w takich warunkach koalicja zawisła
na włosku, gdy wiosną Gowin sprzeciwił się (słusznie skądinąd)
wyborom korespondencyjnym, odszedł z rządu i zaczął grać
z opozycją.
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
Po zwycięstwie Dudy Kaczyński uznał, że musi ułożyć klocki
Zjednoczonej Prawicy na nowo. Ustawa prozwierzęca, wpusz-
czona do Sejmu równolegle z toczącymi się rozmowami o rekon-
strukcji rządu, była sprawdzianem dla zaplecza parlamentarnego
rządu. Wynik tego testu nie zadowolił prezesa, bo ustawy nie po-
parli nie tylko koalicjanci (partia Ziobry była przeciw, gowinowcy
w większości się wstrzymali), lecz także kilkunastu posłów PiS,
którzy nie wystraszyli się groźby utraty stanowisk w partii, rzą-
dzie i Sejmie.
Kaczyński z bliska zobaczył też kilka spięć między Ziobrą a Mo-
rawieckim. W obecności prezesa minister sprawiedliwości powie-
dział podobno premierowi, że jak obawia się odpowiedzialności
za decyzje, to może powinien rozważyć swoją dymisję. Lider Soli-
darnej Polski sprzeciwiał się w ten sposób projektowi tzw. ustawy
o bezkarności, która, mówiąc w skrócie, ograniczałaby karalność
czynów popełnionych w związku z przeciwdziałaniem epidemii.
Projekt ostatecznie wypadł z porządku obrad.
Kaczyński stanął przed dylematem: czy sklejać koalicję, czy
raczej wyrzucić z niej Ziobrę i stworzyć rząd mniejszościowy z na-
dzieją, że z czasem uda się uciułać jakąś inną większość? Przez
moment wydawało się, że prezes sięgnie po wariant atomowy,
politycy PiS wieszczyli dymisję Ziobry (i odnowienie sojuszu
z wracającym do rządu Gowinem), ale ostatecznie po co naj-
mniej dwóch spotkaniach Kaczyńskiego i Ziobry topór wojenny
zakopano. Według ziobrystów była w tym zasługa „dwóch po-
staci związanych z mediami”, czyli o. Tadeusza Rydzyka i Jacka
Kurskiego, którzy mocno zabiegali o utrzymanie jedności obozu,
zresztą także we własnym oczywistym interesie.
Efektem rozmów była podpisana w sobotę 26 września umowa
koalicyjna oraz rekonstrukcja rządu.
Egzotyczni ministrowie
Treść porozumienia PiS z koalicjantami nie została upublicz-
niona. Z przecieków wiadomo sporo, ale pewnie nie wszystko.
Kaczyński, Gowin i Ziobro zgodzili się kontynuować współpra-
cę, a obecni posłowie, europosłowie i radni Porozumienia oraz
Solidarnej Polski dostali obietnicę miejsc na przyszłych listach
wyborczych (co w praktyce uniemożliwia mniejszym partiom
budowę struktur, bo z umowy zdaje się wynikać, że dla nowych
działaczy miejsc na listach nie będzie). Mniejsi koalicjanci
– po stosownej nowelizacji ustawy o partiach politycznych – mają
zostać dopuszczeni do subwencji (przypadnie im po 1,5–2 mln zł
rocznie z ponad 20 mln, które dostaje PiS). PiS zabrał im po jed-
nym resorcie (Porozumienie traci resort nauki, ziobryści żegnają
się z Ministerstwem Środowiska), za to na pocieszenie dostali
po ministrze bez teki.
Mniejsze partie dostały nakaz konsultacji z Nowogrodzką pro-
jektów ustaw, co ma przede wszystkim powstrzymać ziobrystów
przed szarżami ideologicznymi. Pod koniec wakacji partia Ziobry
drażniła bowiem PiS swoją nadaktywnością medialną. Kolejne
pomysły Solidarnej Polski, jak chęć wypowiedzenia konwencji
stambulskiej, postulat zwiększenia kontroli nad finansami orga-
nizacji pozarządowych czy werbalne krucjaty przeciw lewactwu
czy „ideologii LGBT” PiS trafnie odczytywał jako próbę rywa-
lizacji o prawicowych wyborców – już nie z Konfederacją, lecz
z samym PiS.
Umowa koalicyjna umożliwiła przejście do kolejnej fazy po-
rządków wewnętrznych, czyli rekonstrukcji rządu.
Krążące od kilkunastu dni plotki się potwierdziły – do rządu
wszedł Kaczyński, w dziwnej dla siebie roli podwładnego pre-
miera. Prezes będzie wicepremierem nadzorującym pracę trzech
resortów: sprawiedliwości (Ziobro), spraw wewnętrznych (Ma-
riusz Kamiński) oraz obrony (Mariusz Błaszczak).
Znika sześć z 20 ministerstw: sportu (złośliwi mówią, że Piotr
Gliński będzie teraz ministrem kultury i kultury fizycznej),
25
 [ POLITYKA ]
gospodarki morskiej (kompetencje zostaną
podzielone między różne instytucje), fundu-
szy i polityki regionalnej (przejdzie do Mini-
sterstwa Finansów), nauki (wchłonięte przez
MEN), środowiska (fuzja z resortem klimatu,
nadzór nad Lasami Państwowymi przechodzi
do Ministerstwa Rolnictwa) oraz cyfryzacji
(zajmie się nią Kancelaria Premiera).
Dział „praca” przewędrował z Ministerstwa
Rodziny do Rozwoju (gdzie zainstalował się
wicepremier Gowin). Ten ruch rozdrażnił So-
lidarność – jej szef Piotr Duda uznał, że PiS,
oddając tę działkę „skrajnemu liberałowi”,
napluł związkowcom w twarz.
Z rządem pożegnał się Jan Krzysztof Ardanowski. Minister rol-
nictwa – który głosował przeciw ustawie prozwierzęcej – na od-
chodne rzucił w radiu Wnet, że PiS kieruje się zasadami marksi-
stowskimi. Otoczenie Kaczyńskiego ma nadzieję, że Ardanowski
porzuci mandat poselski i przejdzie do Pałacu Prezydenckiego.
Fotel rządowy stracił też minister edukacji Dariusz Piontkow-
ski. Przetrwał za to, obdarzony chyba nieskończoną liczbą poli-
tycznych żyć, minister infrastruktury Andrzej Adamczyk.
Nowe twarze w rządzie to Przemysław Czarnek, który wziął
resort edukacji i nauki, oraz minister rolnictwa Grzegorz Puda,
a także dwaj ministrowie bez teki: Michał Cieślak (Porozumienie)
i Michał Wójcik (dotychczas jeden z wiceministrów sprawiedli-
wości). Politycznie ciekawsze są te dwa pierwsze nazwiska.
Gdyby ktoś tęsknił za Dominikiem Tarczyńskim w krajowej
polityce, to Czarnek może tę tęsknotę ukoić. Prawnik, profesor
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i były wojewoda lubelski,
łączy bardzo konserwatywne poglądy z bardzo nowoczesnym po-
dejściem do mediów: potrafi powiedzieć i zrobić niemal wszystko,
by być zauważonym. Jeszcze jako wojewoda wręczał medale sa-
morządowcom walczącym z „ideologią LGBT”, a marsz równości
w Lublinie uznał za „promocję zboczeń, dewiacji i wynaturzeń”.
Już jako poseł włączył się na jakiś czas w kampanię Dudy – powie-
dział w TVP Info o uczestnikach parad równości, że „ci ludzie nie
są równi normalnym ludziom”, i doradził, żeby „skończyć słuchać
tych idiotyzmów o jakichś prawach człowieka”. Wówczas na jakiś
czas został schowany, ale w niełaskę nie popadł. Czarnek będzie
irytował zarówno wielu nauczycieli, jak i liczne środowiska akade-
mickie, nie mówiąc o liberalnej opinii publicznej, ale politycznie
jego nominacja wymierzona jest w Solidarną Polskę. Kaczyński
hoduje w ten sposób swoich własnych ziobrystów, lojalnych wo-
bec Nowogrodzkiej, a zatem z jego punktu widzenia bezpiecz-
nych. Byłoby ciekawie, gdyby spróbował tego samego z drugiej
flanki, tworząc coś w rodzaju niegowinowego Porozumienia z byłą
już wicepremier Jadwigą Emilewicz na czele.
Nieoczywiste jest też rzucenie Pudy na Ministerstwo Rolnic-
twa. Dotychczasowy wiceminister funduszy politycznie ma bli-
sko do Morawieckiego, a ostatnio dał się poznać jako sprawoz-
dawca i promotor ustawy prozwierzęcej, która tak rozdrażniła
niektórych rolników. Trudno, żeby jego nominacja uspokoiła na-
stroje na wsi. – Jesteśmy świadomi, że musimy zrekompensować
wsi tę ustawę. Przygotujemy różne programy osłonowe – mówi
POLITYCE polityk z otoczenia Kaczyńskiego. Być może Puda
– oceniany w PiS jako sprawny wiceminister od funduszy – wydał
się kimś, kto sprosta zadaniu przygotowania i przeprowadzenia
tych programów.
Pozostają wreszcie pytania o nową rolę samego Kaczyńskie-
go. Czy prezes uznał, że inaczej nie opanuje konfliktu premiera
z ministrem sprawiedliwości? A może to pierwszy sygnał, że rząd
zaczął grzęznąć i potrzebuje kogoś z batem i ostrogami? Każ-
da z tych ewentualności jest niekorzystna dla Morawieckiego.
Bo albo nie był w stanie poradzić sobie z Ziobrą (nie udało mu się
26 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
nawet doprowadzić do dymisji wiceministra
aktywów Janusza Kowalskiego) i potrzebuje
niańki-prezesa, albo cały rząd nie działa tak,
jak Kaczyński by chciał. Przeciwnicy Mora-
wieckiego już dowcipkują, że premier został de
facto szefem gabinetu prawdziwego premiera.
Trudno dziś powiedzieć, jak będzie funk-
cjonował wicepremier Kaczyński. Czy będzie
sumiennie chodził na posiedzenia Rady Mi-
© MAX SKORWIDER
nistrów? Czy przeniesie się z  Nowogrodz-
kiej do siedziby rządu? Ile czasu poświęci
na sprawy państwowe, a ile na przygotowa-
nia do listopadowego kongresu partii? Jak się
ułożą jego relacje z formalnym przełożonym
i jak się w tym układzie odnajdą ministrowie?
Dziś – zanim ukształtuje się praktyka rządzenia – wygląda
to tak, jakby Kaczyński podzielił się zakresem zadań z premie-
rem. Morawiecki utrzymał kontrolę nad gospodarczą częścią
rządu (choć niewykluczone, że Gowin będzie wolał rozmawiać
z Kaczyńskim), natomiast najsilniejsi politycznie ministrowie
(Ziobro, Błaszczak i Kamiński) weszli pod kuratelę prezesa.
Coś pękło, coś się skończyło
Trudno zgadnąć, jaka jest data ważności tego dziwnego ukła-
du. Nawet styl, w jakim powstał – z obrzucaniem błotem koali-
cjantów – był nieortodoksyjny. Przy okazji doszło też do napięć
na linii PiS–prezydent. Gdy politycy PiS publicznie zapowiedzieli
rekonstrukcję, rzecznik Andrzeja Dudy odparł, że uroczystości
na razie nie będzie, bo kalendarz prezydenta jest „bardzo, bardzo
napięty”, a tak w ogóle to takie zapowiedzi wypadałoby z głową
państwa konsultować. Relacje partii Kaczyńskiego z Pałacem
Prezydenckim nie wyglądają zresztą na przesadnie ciepłe. Szef
struktur PiS Krzysztof Sobolewski oznajmił na przykład, że nie ma
co konsultować z prezydentem nominacji Kaczyńskiego na wice-
premiera, bo prezydent nie ma w tej sprawie nic do powiedzenia.
Żadna z przyczyn konfliktu w Zjednoczonej Prawicy nie znik-
nęła, żaden problem na dłuższą metę nie został rozwiązany.
Ziobro i jego ludzie uznali, że są bezpieczni, i nadal podważa-
ją pozycję Morawieckiego. W koalicji nie ma zaufania, politycy
Porozumienia i Solidarnej Polski nie wierzą w gwarancje miejsc
na listach wyborczych. W samym PiS zadziały się rzeczy niesły-
chane – kilkunastu posłów postawiło się prezesowi w głosowaniu
sejmowym, lekceważąc jego groźby. – Jak by to powiedzieć, żeby
nie zabrzmiało brutalnie? Powiedzmy, że prezes nie zawsze rozu-
mie rzeczywistość. I nie jest politykiem z nurtu chrześcijańskiego.
Jest wychowany na zeświecczonych myślicielach, jak Machiavelli
czy Hobbes. Więcej go łączy z Donaldem Tuskiem niż z prawdzi-
wymi chadekami – mówi poseł PiS.
Teresa Hałas, jedna z zawieszonych za głosowanie przeciw
ustawie prozwierzęcej posłanek, poszła na antypisowską mani-
festację rolników w Warszawie. W rozmowie z natemat.pl (samo
udzielenie wywiadu temu portalowi nie mogło się spodobać
na Nowogrodzkiej) przyznała, że jej drogi z PiS mogą się rozejść.
– Jesteśmy zakładnikami koalicjantów, jesteśmy zakładnikami
części naszych posłów. Być może prezes ustąpił Ziobrze i wszedł
do rządu, bo wie, że czasu mamy już niewiele i trzeba te dane nam
miesiące, może rok, wykorzystać na ekspresowe przeforsowanie
kilku ustaw i potem zdecydować się na rząd mniejszościowy lub
wybory – mówi poseł PiS.
I to brzmi całkiem przekonująco. W tej logice Kaczyński doga-
dał się z Ziobrą na chwilę, by kupić trochę czasu i zapewnić sobie
większość do przeforsowania kilku najważniejszych dla siebie
projektów (sądy? media?). A potem znów usłyszymy wystrzały
i zobaczymy błysk stali.
WOJCIECH SZACKI
 ROZMOWA
POLITYKI
Umiemy tylko psuć
Politolog prof. Ireneusz Paweł Karolewski o tym, że Polska powinna szukać
jak najwięcej sojuszników, a nie ma ani jednego.
JACEK ŻAKOWSKI: – Czy covid zmienia Europę?
IRENEUSZ PAWEŁ KAROLEWSKI: – Zmienił i jeszcze zmieni.
Jak?
Podobnie jak kryzys naftowy w 1973 r. uzmysłowił, że są granice
globalizacji i wzrostu gospodarczego opartego o tanie produkty,
a wcześniej o tanie surowce z importu. Bez dostaw z Azji po wy-
buchu pandemii Europa nie była w stanie dostarczyć obywate-
lom nawet najpotrzebniejszych leków i środków higieny.
Unia wycofa się z globalizacji?
Nie całkiem, bo koszty produkcji są ważne. Identyfikujemy
konieczne do przeżycia społeczeństw działy gospodarki, które
trzeba uniezależnić od importu spoza Europy. To ogranicza
zakres globalizacji.
I przekłada się na politykę?
Tak, bo żaden kraj nie zdobędzie sam takiej niezależności.
To może zapewnić tylko Unia. A to wymaga decyzji politycz-
nych, które pogłębiają wspólnotę.
Mniej globalizacji, więcej integracji?
Zobaczyliśmy, że to jest konieczne, kiedy na początku pan-
demii Donald Trump chciał kupić i przenieść do USA instytut
CureVac z Tybingi, który jest jednym z wiodących ośrodków
pracujących nad szczepionką na SARS. Chciał mieć szcze-
pionkę na wyłączność dla Amerykanów. To wywołało szok
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
ilustracja max skorwider
w Niemczech i całej Unii. Bo pokazało, że kiedy chodzi o ży-
cie, USA są niemoralnym konkurentem, a nie sojusznikiem
i przyjaznym partnerem. W rezultacie niemiecki rząd i Komi-
sja Europejska zainwestowały w CureVac, żeby bronić euro-
pejskich interesów przed Amerykanami w ramach programu
dostarczenia szczepionki wszystkim krajom Unii. Choć według
traktatów służba zdrowia leży w gestii państw.
To przykład presji integracyjnej. Ale rośnie też presja
dezintegracyjna wywierana przez rosnące wszędzie fale
nacjonalizmu. Na przykład demonstracyjne niewpuszczanie
ambasadora Niemiec do Polski. To było drażnienie tygrysa
kijem, żeby dać upust narodowym emocjom?
Żeby zademonstrować, że polski rząd może na coś Niemcom
nie pozwolić. Oni jasno mówili, że odbierają to jako nieprzyja-
zny gest. Ale to specjalnie nie pogorszy relacji polsko-niemiec-
kich, bo one i tak nie są dobre. Oba rządy są na tyle pragmatycz-
ne, że kompletne załamanie raczej nie nastąpi.
W relacjach Polski z poważnymi krajami taki kryzys zdarzył
się pierwszy raz. Czy on wynika z tego, że Europa stała się
monocentryczna z silnym centrum w Berlinie i państwa
zaczęły się niepokoić wzmocnieniem Niemiec, najpierw
po kryzysie w 2008 r., a teraz na skutek pandemii?
Niemcy wzmocniły się już po zjednoczeniu w 1990 r.
27
 ROZMOWA
POLITYKI
Dlatego premier Thatcher namawiała prezydenta
Jaruzelskiego, żeby się na zjednoczenie nie godził.
Ale to było wzmocnienie potencjalne. A teraz jest realna siła.
Widać jej mniej, niż jest. Po kryzysie euro w 2009 r. Niemcy
wzmocniły się jeszcze bardziej. Forma rozwiązania kryzysu
finansowego – mechanizm stabilizacyjny, nowa rola Euro-
pejskiego Banku Centralnego – to były projekty niemieckie.
Podobnie jak wcześniej forma, w jakiej wprowadzono euro.
A teraz kryzys spowodowany pandemią jeszcze wzmacnia
niemiecką gospodarkę dzięki racjonalnej reakcji wielkich firm
i rządu.
Silniejsza gospodarka da większe wpływy polityczne?
To nie jest oczywiste. Niemcy starają się unikać wrażenia,
że mają w Europie pozycję hegemoniczną. W niemieckim MSZ
często słyszę: „mamy silną pozycję, ale jej nie chcieliśmy”.
To jest trochę zabawne. Bo „nie chcieliśmy” i co teraz?
Po to powstały wspólnoty europejskie, żeby odbudować
niemiecką gospodarkę, nie odbudowując hegemonii Niemiec
w Europie.
To się nie udało. Z racji swojej potęgi gospodarczej, liczby
obywateli i racjonalności politycznego działania Niemcy mają
pozycję hegemoniczną. Ale ją maskują i się samoograniczają.
Poważne unijne decyzje są uzgadniane przez Paryż i Berlin.
Berlin bardzo się stara mieć legitymację europejską dla tego,
co robi, a jednak powszechne wrażenie jest takie, że Unia tań-
czy, jak Niemcy zagrają.
Po sprawie Nawalnego widać, że nie tylko Unia. Putin
nie chciał wypuścić go z Rosji, póki nie poprosiła Merkel.
Po konsultacji z prezydentami Francji i Rady Europejskiej.
To dało legitymację unijną.
Berlin schował się za Europą.
I kanclerz nie dzwoniła sama do Putina. Poprosiła prezy-
denta Finlandii, żeby to on rozmawiał. Tak uniknęła ryzyka,
że Putin jej odmówi.
Nie odmówił.
Ale zaczął grę polegającą na oskarżaniu Nawalnego, że otruł
się sam, wypijając wódkę z barbituratami. Wypuszczenie go
z Rosji nie było jednoznacznie upokarzającym przyznaniem
się do winy, tylko deklaracją typu „proszę, przekonajcie się,
nie mamy nic do ukrycia”. To pozwoliło Putinowi częściowo
wyjść z twarzą. Gdyby Nawalny umarł w rosyjskim szpitalu,
pogorszyłyby się relacje Rosji z Niemcami. A już nie są dobre
po zabiciu w centrum Berlina byłego czeczeńskiego przywódcy,
po hakerskim ataku na Bundestag, po zhakowaniu interne-
towego konta Angeli Merkel. Niemcy do tego wracają często,
podkreślając, że Rosja jest niebezpiecznym partnerem. Ale się
starają, by pozostała partnerem, nie wrogiem.
Partnerem mimo wszystko?
Jest duże zainteresowanie niemieckiej gospodarki i klasy
politycznej współpracą z Rosjanami. Putin ma opinię nierze-
telnego partnera, ale to niespecjalnie różni go od Trumpa. Atak
hakerski na Bundestag jest zestawiany z podsłuchiwaniem
Angeli Merkel przez amerykański wywiad za prezydentury
Obamy. Niemieckie elity polityczne traktują Rosję podobnie
jak USA. „To są partnerzy, oni są, jacy są, mamy z nimi ważne
relacje gospodarcze, ale nie możemy wierzyć w to, co mówią”.
W Polsce takie zestawienie jest niewyobrażalne.
W Niemczech gra coraz większą rolę.
Polska od lat próbuje grać powyżej swojej ligi. Niemcy
próbują grać poniżej swojej. Dzięki temu możliwe są
dość partnerskie relacje. Ale jaka naprawdę jest teraz siła
samoograniczającego się niemieckiego imperium?
Gra poniżej ligi stała się trudniejsza, kiedy za czasów Trumpa
zaczął się upadek USA jako stabilizującego hegemona. Dobry
ład międzynarodowy wymaga tzw. dobrego hegemona, który
28 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
nie wykorzystuje pozycji dla egoistycznych celów, ale stabili-
zuje swoje otoczenie, by mieć dywidendę pokoju i współpracy.
Taka po wojnie była Ameryka w relacjach z Zachodem. Covid
pokazał, że to się skończyło. Ujawnił, że poza wysoką techno-
logią i wojskiem w warunkach takiego kryzysu Ameryka jest
jak kraj Trzeciego Świata. Nie umie nawet chronić swoich oby-
wateli. To jest wizerunkowa klęska wzmocniona rozbijaniem
przez USA instytucji stabilizujących, takich jak WTO, WHO czy
UNESCO. Z hegemona stabilizującego Ameryka stała się hege-
monem destabilizującym, destrukcyjnym, dążącym do jed-
nostronnych korzyści. Gdy stało się to widoczne, pojawiło się
oczekiwanie, żeby przynajmniej na czas rządów Trumpa Ame-
rykę jako hegemona zastąpiły Niemcy.
UFFF!
Ale Niemcy nie mogą i nie chcą.
W skali Europy czy świata?
Jedno i drugie.
Na hegemona globalnego to jest mały kraj.
Gospodarka wielka, ale nastawiona na eksport. Inaczej niż
Ameryka, która ma wielki rynek wewnętrzny i przez otwarcie
go na import może stabilizować gospodarki innych państw. Siłą
Niemiec jest autorytet poważnego i skutecznego państwa, ale mi-
litarnie praktycznie się nieliczącego. W dodatku Niemcy nie mają
elit, które by chciały budować silną armię. Bundeswehra uchodzi
za armię niefunkcjonującą. Niemcy mówią, że historia zniechęca
ich do budowy silnej armii. To zrozumiałe, ale jest to też podejście
pasożytnicze. Kiedy Ameryka nie jest już gotowa, by oferować
realne gwarancje bezpieczeństwa, kiedy Brytyjczycy faktycznie
kasują swoje wojska pancerne, Europa Wschodnia zaczyna po-
trzebować militarnego partnera w tej niemieckiej hegemonii.
Pierwszy raz w historii interes Polski jest taki, żeby Niemcy
były silniejsze militarnie?
W polskim interesie jest stworzenie armii europejskiej. Za-
lążki są, ale jest pytanie, czy to można rozwinąć w ramach Unii.
Kiedy Trump wycofa wojsko z Niemiec, Niemcy poczują się
mniej bezpiecznie… Ale to nie rozwiąże problemu, bo armia
europejska składałaby się z oddziałów narodowych. Udział
niemiecki to wciąż będzie niemiecka armia.
W tym sensie nie rozwiąże problemu odbudowy niemieckiej
potęgi militarnej. Ale z wycofaniem wojsk USA sprawa nie jest
prosta. Pentagon nie ma na to pieniędzy, a demokratyczna Izba
Reprezentantów raczej mu ich nie da.
Polska zapłaci za przeniesienie części Amerykanów do nas.
Nawet jeżeli 12 tys. Amerykanów wyjedzie, to 24 tys. wciąż
zostanie w Niemczech, obsługując strategiczne instalacje bę-
dące m.in. niezbędnym zapleczem działań USA na Bliskim
Wschodzie. Niemcy nie martwią się o swoje bezpieczeństwo.
Nawet przeniesienie amerykańskiego dowództwa do Belgii
niewiele militarnie zmienia. Niemcy martwią się, że stracą
miejsca pracy, kiedy część Amerykanów wyjedzie. Ale też nie
za bardzo, bo uważają, że to nie jest decyzja strategiczna, tylko
zemsta Trumpa za to, że pani kanclerz nie zgodziła się na zor-
ganizowanie szczytu G7 w USA. A to miał być ważny akcent
kampanii prezydenta.
Chwilowa małostkowość, a nie zwrot strategiczny?
Niemieccy eksperci sądzą, że żadna poważna myśl nie
stoi za wycofaniem wojsk. Odbierają to jako potwierdzenie,
że Trump jest niepoważnym partnerem. Nie tylko w Niemczech
USA przestają być widziane jako strategiczny partner Europy.
Niemcom daje to nowe pole, bo są otwarci na tego rodzaju gry,
które od dawna prowadzą z Rosją czy Chinami. Umieją być ela-
styczni. Z różnymi partnerami robią interesy, które mogą robić.
Nie obrażają się, gdy partner nie spełnia części ich oczekiwań.
Chimeryczny i zwijający się szybko sojusznik, czyli Ameryka;
niejednoznaczny, ale użyteczny ze względu na surowce
 przeciwnik, czyli Rosja; zamaskowany hegemon, czyli Niemcy,
które same siebie się boją i chowają się za Finlandią. W jakiej
Europa jest dziś rzeczywistości?
Nie całkiem wiemy, kto jest i będzie wrogiem, kto przyjacie-
lem. Ale musimy współpracować.
Prawie wszyscy w Polsce uważają, że wrogiem jest Rosja,
a USA to przyjaciel.
Spora część polskiej prawicy uważa, że Rosja jest przyjacie-
lem, tylko tego nie mówi ze względu na Smoleńsk.
Grzegorz Rzeczkowski fantastycznie opisał to w swoich
książkach. Ale to jest tylko dość wpływowa mniejszość
obozu władzy.
Wniosek dla Polski jest taki, że skoro Rosja jest wrogiem natu-
ralnym i Niemcy też są wrogiem, bo budują Nord Stream, Francja
ma mniejsze znaczenie, Wielka Brytania odsuwa się od Europy
także militarnie, to jedynym możliwym sojusznikiem jest nie-
stabilny Trump i podzielona Partia Republikańska. Polska dy-
plomacja uprawia wazeliniarstwo i próbuje grać na narcyzmie
Trumpa, ale bezpieczeństwa to Polsce nie zapewni. Bo przy takiej
diagnozie musimy stawiać na jednego konia, a to niepewny koń.
I nie wiadomo, czy nie jest to koń trojański. Więc może
strategicznym partnerem są Chiny, ku czemu się skłania część
Pałacu Prezydenckiego?
Nie! Chiny to partner egoistyczny. Jeszcze bardziej niż Ame-
ryka Trumpa. Wszystko, co Chiny robią za granicą, służy ich in-
teresom. Chiny się nie dzielą. Nie wspierają partnerów. Tworzą
infrastrukturę sprzedaży swoich produktów i pozyskiwania su-
rowców. Jeżeli jest prawda w powiedzeniu, że państwa nie mają
przyjaciół, lecz tylko interesy, Chin dotyczy ono w największym
stopniu. To widać w Afryce i Azji Centralnej. Jeśli w ogóle mogą
być partnerem, to tylko chwilowym. Węgry z tego korzysta-
ły. Jak nie dostawały dość wsparcia od Unii, to się otwierały
na Rosję i Chiny. Ale to jest taktyka – nie strategia. Państwa,
które w dużym stopniu otwarły się na Chiny, przeważne tego
żałują. Wychodzi, że jesteśmy sami.
Znów sami.
Jedynym oparciem, które nam zostaje, jest Unia Europejska.
Zdominowana przez Niemców.
Którzy tego nie chcą i  chętnie się podzielą, gdyby ktoś
był chętny.
Powinniśmy się zgłosić?
Polski i Węgier to teraz nie dotyczy, bo nie mają odpowied-
niej demokratycznej reputacji. Niemcom nie wypada być w ta-
kim tandemie.
Ale się nie odcinają. Angela Merkel spokojnie
przyjęła policzek z blokowaniem jej ambasadora
i wyciągnęła dłoń w przeddzień rocznicy
Sierpnia, wrzucając do sieci filmik z pochwałą
ruchu Solidarności, której przypisała zburzenie
komunizmu i stworzenie szansy obalenia muru
berlińskiego. Dlaczego dała nam symboliczny
prezent kosztem Niemiec?
To był w yraz wdzięczności dla społeczeństwa
Ireneusz Paweł
Karolewski
polskiego. Nie dla rządu. O obecnym rządzie nie po-
– dyrektor Instytutu
wiedziała słowa. Można to rozumieć jako przeciw-
Nauk Politycznych
stawienie zrywu społecznego obecnej władzy, która oraz profesor teorii
tamtych wolnościowych idei nie realizuje. politycznej i badań nad
Nic o nierealizowaniu nie padło. demokracją Uniwersytetu powiązań jakoś nam pomogła. Od USA i Chin przez
Nie mogło paść. Ale padły słowa o polskim du- Lipskiego. Wykładał
chu wolności, i w żaden sposób nie były powiązane m.in. na Harvardzie,
z obecnymi władzami. w Jerozolimie, Nowym
Mogła nic nie mówić. Jorku, Montrealu, Santa
Zgoda. To wykraczało poza polityczny standard. Barbara, Lille. Członek
Ale chodziło o podkreślenie znaczenia walki o kolek- Academia Europaea
© MP
tywną wolność w czasie, gdy walczą o nią Białorusini i Concilium Civitas.
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
i kiedy jest ona zagrożona między innymi w Polsce czy na Wę-
grzech. Niemcy nie krytykują polskiego rządu wprost. Moim
zdaniem to była decyzja Merkel. Liczy, że regres praworządności
zostanie zatrzymany. Ale Niemcy częściej przypominają ideę
wolnościową właśnie w polskim kontekście. Merkel podkreśla
jej wagę, ale nie pokazuje tych, którzy dziś zagrażają wolności.
To jest bardzo niemiecki model dyplomacji nastawionej na skut-
ki – nie na fajerwerki. Merkel mówi: widzimy, co robicie, ale jako
Niemcy nie pozwalamy sobie, by o tym mówić. Język niemiec-
kiej polityki jest inny niż polskiej. W berlińskim MSZ mówią:
„Widzimy, że chcecie reformować sądy. Jak chcecie, chętnie
pomożemy”. Nigdy nie powiedzą „niszczycie sądownictwo”.
Niemcy będą działali tylko poprzez instytucje unijne. I raczej
nie przez niemieckie inicjatywy.
Będą zacierali ślady?
Wiedzą, że w Polsce nie mają bezpośredniego wpływu. Nie są
w stanie żadnym argumentem przekonać Kaczyńskiego, żeby
zrezygnował z podporządkowania sobie polskich sądów. Tak
jak Helmut Kohl podczas rozmowy w saunie ponoć argumen-
tami przekonał Jelcyna, żeby wycofał wojska z dawnej NRD.
Teraz Niemcy najpierw zastosują metodę wywierania presji
poprzez Unię, a potem tworzenia instytucji marginalizujących
kraje niespełniające standardów praworządności.
Będą hegemonem działającym pod stołem?
Tak. Mają opinię wiarygodnych, sprawnych i sprytnych ne-
gocjatorów. Sprawdzili się, negocjując między Iranem a Zacho-
dem, między Hezbollahem a rządem Izraela, między Ukrainą
a Rosją. Nie zawsze są skuteczni, ale dobrze negocjują. To bę-
dzie negocjujący hegemon, który może też płacić, i od lat 60.
uprawia tzw. dyplomację czekową. Woli rozwiązanie problemu
kupić, niż o nie walczyć.
Mamy niebezpiecznego sąsiada w Rosji, wątpliwego
partnera w Chinach, niepewnego sojusznika w Stanach
i pacyfistycznego hegemona w Niemczech. To co mamy robić?
Dywersyfikować. Układać z wszystkimi możliwe relacje i an-
gażować się multilateralnie. Niemcom to daje ogromne korzyści.
W każdej sprawie mają silnego partnera. Jak nie Francję – to Wło-
chy. Jak nie Włochy – to Belgię. A my prowadzimy głównie dy-
plomację gróźb, że coś popsujemy. To jest rosyjska metoda. Jak
na coś się nie zgodzicie, to nie damy wam zgody na przelot,
zerwiemy umowę, zmobilizujemy bałkańskich nacjonalistów.
W ostatnich pięciu latach umiemy psuć i przeszkadzać, obrażać
się, odwoływać spotkania, mówić coś niemiłego, ale nie umie-
my tworzyć koalicji dla pozytywnego działania. To ma
krótkie nogi.
Przy takiej dyplomacji trudno dywersyfikować
relacje i budować doraźne koalicje. Jaka może być
polska strategia przetrwania?
Nie wiem, czy jakaś istnieje. Nie może być skutecz-
nej strategii przetrwania, dopóki politykę zagraniczną
determinuje doraźna polityka wewnętrzna.
Gdybyśmy mieli najmądrzejszego cesarza
na świecie, to jak on by działał?
W  sytuacji tak bardzo niepewnej trzeba się jak
najmocniej na różne sposoby i w różnych konfigura-
cjach wiązać i zbliżać z możliwie wieloma krajami.
Żeby w obliczu realnych zagrożeń chociaż część z tych
Niemcy, Wielką Brytanię, Francję – każdy istotny part-
ner może w krytycznym momencie wnieść coś, co zde-
cyduje o naszym bezpieczeństwie. To musi być wielka
architektura tworzona przez wielkich architektów.
Których w Polsce nie mamy?
Nie mamy.
ROZMAWIAŁ JACEK ŻAKOWSKI
29
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
ilustracja iza kucharska
Czy te oczy mogą kłamać
Rozmowa z profilerką Natalią Hofman o tym, jak nas zdradza ciało, gdy oszukujemy.
JOANNA PODGÓRSKA: – Przyznam,
że trochę się pani boję.
NATALIA HOFMAN: – Dlaczego?
Nie wiem, co pani wyczyta z mojej
mowy ciała.
Pierwsze wrażenie tworzy uścisk dło-
ni, sposób, w jaki człowiek siada, w jaki
się porusza, ton wypowiedzi. Jest tego
sporo. Siedzimy przy małym stoliku,
a  pani otocz yła się k ilkoma przed-
miotami: notes, szklanka z wodą, etui
na okulary.
Odgrodziłam się?
Tak.
To coś złego?
Nie, ka żdy z  nas to robi. Buduje-
my w ten sposób przestrzeń osobistą.
Wytyczyła pani jasną linię podziału.
30
To naturalne w sytuacji, kiedy się nie
znamy i widzimy się pierwszy raz.
Doktor House mawiał: wszyscy kłamią.
Pani się z tym zgadza?
Oczy wiście, choć to trochę zależy
od tego, jak rozumiemy kłamstwo. Złe
kłamstwo polega na tym, że intencjo-
nalnie w prowadzamy kogoś w  błąd,
krzy wdzimy, dezinformujemy. Ale są
też kłamstwa, które prowadzą do czegoś
dobrego, takie jak leczenie placebo lu-
dzi chorych. W niektórych przypadkach
może to przynieść autentyczną poprawę.
Każdy z nas jakoś kłamie. Ludzie, idąc
na randkę, starają się tuszować swoje
niedoskonałości. Białe kłamstwa wypo-
wiadamy w nieświadomy wręcz sposób,
np. gdy mówimy koleżance, że świetnie
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
wygląda w nowej fryzurze, choć wcale
tak nie jest.
Poważne kłamstwo jest jednak
pewnym wysiłkiem. Co się dzieje
w naszym ciele, gdy oszukujemy?
Gdy np. zamierzamy okłamać bliską
nam osobę czy pracodawcę, w głowie
piętrzą nam się myśli, jak to zrobić. Jak
ułożyć słowa, żeby nie wydawały się po-
dejrzane, potem obserwujemy reakcje tej
osoby. Zwłaszcza dla osób, które nie kła-
mią zbyt często, oznacza to duże emocje
i stres, a to wiąże się z reakcjami fizjolo-
gicznymi, które są niezależne od naszej
woli. Przyspiesza oddech, robi nam się
duszno, wysycha w ustach, podnosi się
ciśnienie i czerwienimy się. W kłamstwo
angażuje się całe ciało.

Czy do kłamstwa można mieć
naturalny talent?
Na pew no łatw iej przychodzi ono
osobom w ykonującym zawody, które
polegają na rozmowie z drugim czło-
wiekiem: dziennikarzom, aktorom, po-
litykom, akwizytorom. Kto dużo mówi,
obywa się z językiem, zaczyna go używać
na różne sposoby i uczy się tego, że kon-
takt z drugim człowiekiem nie jest czymś
trudnym. Większą lekkość do kłamania
mają ekstrawertycy, bo częściej wchodzą
w interakcje z ludźmi.
Im więcej się mówi, tym więcej się
kłamie?
Trochę tak to wygląda.
Wydaje się, że wielu z nas udaje się
intuicyjnie wyczuwać kłamstwo.
Umiemy podświadomie rozpoznawać
sygnały fałszu. To swego rodzaju radar
ostrzegający przed zagrożeniem, w który
wyposażyła nas ewolucja. Zwłaszcza ko-
biety robią to intuicyjnie. Potrafią w ten
sposób prześwietlać swoje związki, od-
czytywać kłamstwa swoich dzieci. Mamy
to dane od natury, bo jako matki musimy
umieć odczytywać ekspresję niemowlęcia.
Ale mężczyźni szybko się uczą. Laik od pro-
fesjonalisty różni się tym, że to czuje i się
nie zastanawia. Nie wkłada w to pracy,
nie obserwuje świadomie, nie analizuje.
Po prostu w którymś momencie przeczu-
wa, że coś jest nie w porządku. Profesjona-
lista wie, ile wiedzy należy włożyć w proces
wykrywania kłamstwa, dlatego myli się
z mniejszym prawdopodobieństwem. Zna-
jomość technik mikroekspresji i mikromi-
miki, wykorzystywanych m.in. przez FBI,
daje 96–98 proc. wykrywalności. Szanse
laika wynoszą około 51–52 proc.
Co to jest mikromimika?
Mikromimika to szybkie ruchy mięśni
twarzy, trwające od 1/25 do 1/50 sekun-
dy, charakterystyczne dla przeżywanych
emocji. Są automatyczne i  nawet gdy
próbujemy je powstrzymać, na moment
ujawnią się na naszej twarzy. Twórcą
tego pojęcia jest amerykański psycholog
Paul Eckman, najwybitniejszy na świe-
cie ekspert od w ykry wania kłamstw.
Pierwsze momenty, w których na twa-
rzy pojawiają się prawdziwe emocje,
są najważniejsze. Można powiedzieć,
że mikroekspresja to rodzaj przecieków,
jakie daje ciało. Jeśli świadomie chcę
dać do zrozumienia, że czegoś nie wiem,
unoszę oba ramiona w geście wzrusze-
nia. Mikroekspresją tego, że nie wiem,
będzie momentalne uniesienie tylko
jednego ramienia. „Przecieki” pojawia-
ją się zwłaszcza w naszym dorosłym ży-
ciu. Gdy dziecko zrozumie, że chlapnęło
za dużo, zakrywa usta całą dłonią. Doro-
sły tego nie zrobi, bo tłumi i maskuje ta-
kie gesty. Ale bezwiednie może na chwilę
dotknąć ust jednym palcem. To ten sam
gest w  mikrow ydaniu. Mikromimika
to wszystko to, co dzieje się na naszej
twarzy. Na przykład zadajemy rozmówcy
pytanie, które powinno wywołać zdzi-
wienie, a zamiast zdziwienia widzimy
strach, a zaraz potem sztucznie udawane
zdziwienie. Każda sztuczna emocja jest
przetrzymywana dłużej.
Jak pani dostrzega ten strach?
Przeżywając lęk, na moment otwie-
ramy szerzej oczy, unosimy wyżej brwi,
czasem delikatnie ot w iera my usta.
Strach i zdziwienie są do siebie bardzo
podobne, natomiast zdziw ienie jest
eksponowane mocniej, można powie-
dzieć bardziej egzaltowane. Strach jest
delikatniejszy. Trzeba bardzo uważnie
obserwować twarz rozmówcy. Trochę
jak w pokerze, gdy gracz dostaje kartę,
a przeciwnik stara się odczytać, jakie
emocje naprawdę przeżywa.
Byłaby pani dobra w pokera.
Jestem dobra w pokera. Niestety, te-
raz gram rzadko. Kiedyś dużo grywa-
łam ze znajomymi i bardzo to lubiłam,
bo to doskonała szkoła mikromimiki.
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
Jako specjalistka w odczytywaniu
kłamstwa ma pani jakąś przewagę
nad wariografem?
Mogę mieć przewagę, gdy dobrze uło-
żę pytania. Wariograf mówi nam tylko
o zmianach w ciele. Daje nam informa-
cje, które pytanie jest, a które nie jest
wrażliwe. Ja podczas przesłuchania czy
rozmow y mogę te pytania pogłębiać
i drążyć. Wiele osób krytykuje badania
wariografem jako niemiarodajne. Ja nie
jestem ich przeciwniczką, bo uważam,
że to nie maszyna, ale człowiek, który
jej używa, bywa zawodny. Jeśli dobrze
ułożyć pytania do takiego badania i do-
datkowo poprzeć to obserwacją i rozmo-
wą behawioralną, to wykrywalność jest
bardzo duża.
Obala pani pewne mity dotyczące
odczytywania kłamstwa. Choćby ten,
że kłamiąc, nie patrzymy rozmówcy
w oczy.
Przeciw nie, k łamca często patrzy
w oczy rozmówcy nawet dłużej, bo zna
ten mit i chce uchodzić za wiarygodnego,
a przede wszystkim sprawdza jego reak-
cję – czy połknął haczyk. Chce się upew-
nić, czy wypadł wiarygodnie, bo jeśli nie,
musi całą historię jeszcze podkolorować.
Inny stereotyp, który wywodzi się chy-
ba z bajki o Pinokiu, mówi, że dotykanie
nosa wskazuje na kłamstwo.
A może wskazywać na alergię.
Otóż to. Nie ma jednego konkretne-
go gestu, który świadczy o tym, że ktoś
oszukuje. Mowy ciała nie czyta się z po-
jedynczych gestów, ale całej ich grupy.
Ważne też, żeby na początku ustalić,
co jest normą, bo tylko wtedy można do-
strzec odstępstwa od niej. Choćby wła-
śnie to, czy ktoś jest uczulony na pyłki
albo czy w neutralnych sytuacjach mówi
płynnie, czy się na przykład trochę zaci-
na, jak zazwyczaj gestykuluje. Nos i oczy
to są wrażliwe obszary. Trzeba uważnie
patrzeć, co dzieje się w tych obszarach,
ale w momencie zadawania pytania.
Mięśnie twarzy chyba najtrudniej
­kontrolować? Można się tego nauczyć?
To bardzo trudne. Myślimy dziesięć razy
szybciej, niż mówimy; nasze ciało zawsze
wystartuje z reakcją pierwsze. Wszyst-
ko to, co podświadome, czyli większość
mowy ciała, jest poza naszą kontrolą. Nie
da się na przykład zatrzymać zmarszcze-
nia czoła w gniewie czy smutku. Chociaż
miałam przypadki osób, które rzewnie
płakały podczas rozmowy, a nic się nie
działo w obrębie ich czoła.
I co to było?
Botoks.
Jak długo uczyła się pani wykrywać
kłamstwo?
Będzie już z 10 lat. Najpierw zafascy-
nowała mnie mowa ciała. Moja mama
31
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
prowadziła szkolenia z  komunikacji
interpersonalnej i w domu było mnóstwo
książek na ten temat. Zaglądałam do nich
już jako dziecko. Temat za mną chodził.
Szukałam pism związanych z psychologią.
W pewnym momencie trafiłam na serial
„Magia kłamstwa”, w którym pierwowzo-
rem głównego bohatera był Paul Eckman.
Wtedy dowiedziałam się, że istnieje taka
funkcja jak specjalista od wykrywania
kłamstw. Po studiach psychologicznych
na Uniwersytecie Łódzkim przeniosłam
się do Warszawy, by studiować psychologię
śledczą. To było świetne, bo w zajęciach
uczestniczyli także ludzie z różnych służb.
Mieliśmy tam zajęcia dotyczące profilo-
wania, przesłuchań. I studenci związani
ze służbami dodawali do tych wykładów
swoje praktyczne doświadczenia. Nato-
miast gdy zaczęłam się zajmować proble-
matyką kłamstwa, to w Polsce była tylko
jedna książka na ten temat – „Psychologia
kłamstwa” Tomasza Witkowskiego. Takiej
specjalizacji jak wykrywanie kłamstw nie
było. Pojechałam do Stanów Zjednoczo-
nych i ukończyłam certyfikację u Paula
Eckmana. Potem zaczęłam pisać na ten
temat artykuły, blogi, prowadzić wykłady.
Mam już na koncie 5 tys. godzin szkole-
niowych i mnóstwo wykładów.
Kogo pani szkoli?
Zgłaszają się do mnie biegli, sędzio-
wie, adwokaci, radcy prawni. Zdarza się,
że pomagam prowadzić śledztwa w fir-
mach, gdzie dochodzi np. do kradzieży
sprzętu, wycieku danych, molestowania
czy mobbingu. Współpracuję też z pry-
watnymi detektywami, choćby w spra-
wach rozwodowych. Jestem proszona,
by na podstawie mow y ciała określić
relację między dwiema osobami. Przy
czym moja opinia nie jest potem dowo-
dem w sprawie. Ja wskazuję trop, a detek-
tyw musi potem zdobyć twarde dowody.
Mam wykłady na uczelniach. Czasem też
jako konsultantka biorę udział w roz-
mowach rekrutacyjnych. W sprawach
kryminalnych nie uczestniczę, bo jako
osoba cywilna nie mam dostępu do sal
przesłuchań. Ale szkolę funkcjonariuszy.
Jak w pierwszym momencie traktują
drobną, młodą blondynkę?
Cóż, to nie pomaga. Już się przyzwy-
czaiłam, że muszę nadrabiać. Zwłaszcza
w sytuacjach, gdy wchodzę w struktury
służb, gdzie mam przeszkolić np. anty-
terrorystów czy policjantów z wydzia-
łów dochodzeniowo-śledczych. Na sali
siedzi kilkunastu panów z wieloletnim
doświadczeniem, co z niejednego pieca
chleb jedli. Trochę się podśmiewają, bu-
dują dystans, próbują mnie testować. Ale
to, co dla mnie najważniejsze i najprzy-
jemniejsze w tej pracy, to gdy po pierw-
szym dniu szkoleniowym przychodzą
32
Tak. Wiem, że to trudne, bo jak np. roz-
mawiać neutralnie z pedofilem, zwłasz-
cza gdy się ma dziecko. Trzeba pokonać
wewnętrzną złość i – tak jak robi to FBI
– zbudować więź między policjantem
i np. seryjnym mordercą. Bez tego nie
da się dotrzeć do człowieka i uzyskać
od niego informacji.
Polski zarobiony policjant może uznać,
że łatwiej walnąć pięścią w stół.
Zdaję sobie sprawę, że polscy policjan-
ci są zmęczeni, bo mają choćby braki ka-
drowe. Nie ma się co dziwić, że zamiast
długiej rozmowy chcieliby mieć szybki
© ALBERT ZAWADA/AGENCJA GAZETA
efekt. Ale są takie wydziały i jednost-
ki, w których się to świetnie sprawdza.
Na moje otwarte szkolenia funkcjona-
riusze zgłaszają się indywidualnie, a nie
tylko kierowani przez przełożonych.
Także ci z żandarmerii, armii czy stra-
ży granicznej.
A politykom się pani przygląda
Natalia Hofman – profilerka, psycholożka, fachowym okiem?
ekspertka w odczytywaniu mowy ciała To trudne, bo debaty publiczne nie
i rozpoznawaniu mikroekspresji. Autorka wydanej są zbyt rozbudowane, brak w nich cią-
właśnie książki „Jak wykryć kłamstwo”. głości pytań. Wszyscy sobie przerywają,
a to zawęża obszar obserwacji. Spraw-
dzam więc, czy komunikaty werbalne
są spójne z mową ciała. Lubię analizo-
trochę skruszeni i deklarują, że zajęcia wać uściski dłoni – czy są naturalne, czy
im się podobają, bo nie próbuję im do- przygotowane pod kamery. Nie mogę
równać jako funkcjonariuszom, tylko zbyt wiele mówić o szczegółach, bo z po-
uczę ich psychologii kłamstwa. Czyli litykami też pracuję.
jak rozgryźć przesłuchiwanego bez sto- Czy obserwując polityka, potrafi pani
sowania innych środków, które już znają. określić, jak bardzo był szkolony
Jak takie szkolenia wyglądają? w mowie ciała?
Analiza zdjęć, filmów? Z reguły to widać. I nie mówię tylko
Oni też tak myślą; że będą slajdy i teo- o słynnym geście wieży czy piramidki
ria. A ja już w pierwszym dniu szkolenia z palców. Jak go widzę, od razu mam
wprowadzam praktyki, w  których się pewność, że osoba, z którą współpracu-
z nimi mierzę albo oni mierzą się między je taki polityk, albo nie odświeża wiedzy
sobą w rozmowie. Drugiego dnia mamy fachowej, albo bazuje na technikach
rodzaj testu grupowego, gdzie na forum manipulacji. A wielu ludzi jest już uczu-
muszą poprowadzić przesłuchanie, lonych na manipulację, więc gest wieży
podczas którego mają wykorzystać wie- jest coraz bardziej rażący. W budowaniu
dzę na temat mowy ciała. Nagrywamy wizerunku ważna jest praca nad sylwet-
to i analizujemy krok po kroku. To im ką – otwartą, wyprostowaną, bo to daje
pokazuje, jak wiele rzeczy jeszcze mogą wrażenie pewności siebie.
dopracować. Choćby to, jak ważne jest Mając takie narzędzia jak pani,
budowanie atmosfery i  znajdowanie trudno chyba normalnie funkcjono-
punktów wspólnych z  przesłuchiwa- wać i nie szukać ciągle drugiego dna
nym. Musimy zdobyć sympatię tej oso- w rozmowach z ludźmi?
by, bo ona się wówczas prędzej otworzy. Nie można ca ł y czas ana lizować.
Podczas szkolenia z zegarkiem w ręku Trzeba ten guziczek umieć w yłączyć.
pilnuję, by budowanie punktu wspólne- Nauczyłam się, ale czasem włącza mi
go trwało nie mniej niż 5–7 minut. To jest się intuicja. Po tylu latach pracy, nawet
dla nich katorga, bo zazwyczaj nie zwra- gdy nie analizuję i nie obserwuję uważ-
cali uwagi na budowanie dobrej atmos- nie, zapala mi się lampka ostrzegawcza.
fery. A to jest niezbędne i działa lepiej niż Dla mnie o wiele trudniejszym zadaniem
odznaka, świecenie lampą po oczach niż wykrywanie kłamstwa była nauka
i suche zadawanie pytań. zaufania w życiu prywatnym. Ale z tym,
Czy śledczy przed przesłuchaniem że pani się mnie bała, to żart?
ma z podejrzanym przez 7 minut Powiedzmy, że nie czułam się
rozmawiać o pogodzie, zwierzętach całkiem pewnie.
czy zeszłych wakacjach? ROZMAWIAŁA JOANNA PODGÓRSKA
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]

MARCIN PIĄTEK

Miłość
M
iłosna deklaracja wobec

na odległość
Polski widniejąca na burcie
jachtu jest aktualnie skiero­
wana wyłącznie do bywal­
ców portu w podlizbońskim
Cascais. Cumuje tam od początku sierpnia
Kupiony przez Polską Fundację Narodową za ciężkie i przechodzi rutynowe prace remontowe.
Włączono tryb oszczędnościowy – jacht jest
miliony jacht „I love Poland” został zawrócony doprowadzany do stanu używalności ręko­
ma załogi. Łączność patriotyczna z krajem
z poetycznej misji rozsławiania Polski w świecie. zostaje zachowana poprzez sprowadzanie
I skierowany na prozatorski odcinek szkoleniowy. do Cascais materiałów przez polskich do­
stawców: farb, taśm, materiałów ściernych,
naklejek. „A pewna część jest nawet przez
nich produkowana” – chwali się w mailu
do POLITYKI Polska Fundacja Narodowa.
Rejs do ojczyzny na razie nie jest prze­
widziany. Zimowanie na polskich wodach
jest dla „I love Poland”, zwanej w środo­
wisku kolokwialnie ajlofką, niewskazane.
Jacht nie jest pierwszej młodości, a roz­
szczelniający się tu i ówdzie laminat nie
lubi kombinacji wody oraz mrozu. Mimo
że ścieżka do polskich dostawców taśm,
materiałów ściernych oraz naklejek została
już przez decydentów z Polskiej Fundacji
Narodowej przetarta, podjęto decyzję,
by zimował w ciepłych krajach. Również
ze względu na o wiele bardziej sprzyjające
warunki wiatrowe, jakie panują w Cascais.
Szkoleń, które grupa wybrańców ak­
tualnie przechodzi pod okiem załogi dowo­
dzonej przez kapitana Grzegorza Baranow­
skiego (wytrawnego żeglarza, uczestnika
m.in. Pucharu Ameryki), w ogóle nie było
w planach. Jacht miał być narzędziem pro­
mocji Polski na morzach, oceanach oraz
w portach, do których planował zawinąć.
Pomysł urodził się kilka lat temu w głowie
Mateusza Kusznierewicza, mistrza olim­
pijskiego w żeglarskiej klasie Finn. Jego
plan zakładał rejs dookoła świata, przycu­
mowanie do stu portów oraz ściganie się
w prestiżowych regatach. Ku chwale ojczy­
zny. – Mamy świetnych żeglarzy, świetny
przemysł jachtowy. Było się czym i kim po-
chwalić – uważa Waldemar Heflich, redak­
tor naczelny magazynu „Żagle”. Kusznie­
rewicz: – Prestiżowe regaty budzą wielkie
zainteresowanie, również w Polsce. Marką
wyeksponowaną na burcie i żaglach może
być nie tylko firma, ale i państwo.

Wydatki na taki projekt idą jednak

w miliony, więc prywatni sponsorzy
nie byli zainteresowani. Ale Kuszniere­
wicz się nie zraził. Przebił się do ministra
©MARCIN BIELECKI/PAP

kultury i dziedzictwa narodowego Pio­

tra Glińskiego, który dał zielone światło.
Zbliżały się obchody stulecia odzyskania
niepodległości, pod które można było pod­
piąć projekt. Obecność Kusznierewicza

34 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
w komitecie poparcia Bronisława Komo-
rowskiego w  wyborach prezydenckich
2015 r. o dziwo mistrzowi nie zaszkodziła.
Opiekunem misji została PFN, zasobna
w ćwierć miliarda złotych przekazanych jej
przez spółki Skarbu Państwa i zarządzana
przez ludzi związanych z Redutą Dobrego
Imienia, ogarniętych misją walki o god-
ne eksponowanie w świecie wszystkiego,
co polskie. PFN też powołano do robienia
Polsce dobrego piaru za granicą, ale zaczę-
ła jednak lokalnie – od kampanii wymie-
rzonej w sędziów, zbieżnej z poglądami
głoszonymi przez polityków PiS: że wymiar
sprawiedliwości należy stworzyć na nowo,
bo jego obecni członkowie są nieuczciwi,
stronniczy i przekupni, a mentalnie tkwią
w czasach PRL. Na tę kampanię fundacja
wydała 8 mln zł.
Atmosfera zgęstniała, w obronie władz
fundacji stanęli tylko politycy obozu rzą-
dzącego. A szefostwo PFN zamknęło się
w oblężonej twierdzy. Nawet projekt rej-
su, wokół którego można zbudować pozy-
tywny klimat, był realizowany w tajemnicy.
Drażliwą sprawą okazały się pieniądze.
Jacht, o jakim marzył Kusznierewicz, kosz-
tował słono, a po każdym starcie w rega-
tach trzeba wymieniać osprzęt. Do tego
serwis, ubezpieczenie, utrzymanie załogi
itp. Kolejne miliony. W końcu po cichu ku-
piono za niemal milion euro 70-stopową
(czyli mierzącą ponad 21 metrów długości)
używaną łódkę, z przeszłością w prestiżo-
wych regatach Volvo Ocean Race. Dlaczego
tę? – W tej półce cenowej nie było wówczas
lepszej oferty – wyjaśnia Kusznierewicz.
Założona przez mistrza fundacja Navi-
gare miała na obsługę projektu otrzy-
mywać 3 mln zł rocznie przez trzy lata.
Ale w maju 2018 r. PFN niespodziewanie
zerwała współpracę z Kusznierewiczem.
Powodem było niewywiązywanie się przez
Navigare z dotychczasowych ustaleń, po-
stępowanie komornicze, jakie Kuszniere-
wicz miał na karku, nieregulowanie przez
niego zobowiązań finansowych wobec za-
łogi oraz wyprowadzanie pieniędzy do po-
wiązanych z Kusznierewiczem przedsię-
biorstw w ramach kosztów poniesionych
na realizację projektu. Tak przynajmniej
brzmiał oficjalny komunikat PFN.
Według Piotra Obidzińskiego, ówcze-
snego prezesa fundacji Navigare, PFN
nie dość, że w  przewidzianym umową
terminie nie kupiła jachtu, to jeszcze od-
mówiła zwrotu wydatków poniesionych
na remont, który wcześniej zleciła. Spór
skończył się zawarciem ugody. O jej pod-
pisaniu Kusznierewicz dowiedział się, tre-
nując na wodzie przed zawodami. – Nie
podoba mi się jej treść. Ale nic dziwnego,
skoro podpisano ją za moimi plecami.
Zamknąłem ten rozdział, skupiłem się
na powrocie do sportu. Z dobrym skutkiem
– mówi Kusznierewicz, który w ubiegłym
roku został mistrzem świata w klasie Star.
Obchody stulecia niepodległości szły
pełną parą, zbliżała się jesienna kulmi-
nacja, a widoków na zamaszystą morską
akcję promocyjną nie było. Po nagłym
rozstaniu z fundacją Navigare i widmem
fiaska akcji, w PFN zapanował popłoch.
Ale znalazł się nowy narodowy wehikuł
piarowy pod pełnymi żaglami – „Dar
Młodzieży”, który sposobił się do opły-
nięcia globu w związku z setną rocznicą
odzyskania niepodległości. Jego rejs wisiał
zresztą na włosku z powodu niedociągnięć
organizacyjnych i w ostatniej chwili został
uratowany dzięki wsparciu PFN, która
wpłaciła 6 mln zł na rzecz organizującej
wyprawę Pallotyńskiej Fundacji Misyjnej
Salvatti. „Dar Młodzieży” zawinął do kil-
kudziesięciu portów – od Osaki po Szcze-
cin. W zeszłym tygodniu NIK rozpoczęła
w fundacji kontrolę wydatków na ten rejs.
Oraz imprez towarzyszących, w których
ochoczo brali udział politycy PiS.
Gdy minął rocznicowy rok, skończyła
się presja obchodów i fanfar. Nowe wła-
dze PFN uznały, że ajlofka ma realizować
patriotyczną misję odciskania polskiego
śladu w pełnomorskich regatach. Załogę
skompletował kpt. Jarosław Kaczorowski.
Odzew na oferty pracy był, bo miliony,
na których siedzi PFN, rokowały stabili-
zację. Plany miały rozmach: regaty Syd-
ney–Hobart, może nawet Puchar Amery-
ki. Skończyło się na starcie w zawodach
drugiej kategorii. Za małych, żeby zrobić
wokół nich szum, który przyciągnie uwa-
gę opinii publicznej. Zwycięstwo „I love
Poland” w regatach St Maarten Heineken
i  dobry start w  600-milowym wyścigu
na Karaibach przeszły niezauważone.
Rozgłos przyszedł w  maju 2019  r.
Na Oceanie Atlantyckim „I love Poland”
stracił maszt. – To był zwykły rejs z Amery-
ki do Europy. Typowa deliwerka. Urwał się
baksztag [lina stabilizująca maszt – red.],
co się raczej nie zdarza, bo dzisiejsze ba-
ksztagi zbudowane są ze splotu cienkich
włókien węglowych. Jeśli się rwą, to nie
wszystkie naraz – mówi osoba ze środowi-
ska. Waldemar Heflich mówi, że obawiał
się, iż załogę spotkało najgorsze. – Ob-
serwowałem ich pozycję na powszechnie
dostępnych serwisach z mapami satelitar-
nymi. Nagle stanęli i znikąd nie można się
było dowiedzieć, co się stało.
Zamiast wrócić do Europy, jacht obrał
kurs na kilkumiesięczny, przymusowy
postój na wschodnie wybrzeże Ameryki.
Kpt. Kaczorowski oznajmił, że jest dumny
z załogi, która poradziła sobie z awarią wła-
snymi siłami. Środowisko huczało od plo-
tek, że Kaczorowski zaniedbał przegląd
jachtu, a poza tym wygasło ubezpieczenie
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
i  naprawa jednostki będzie kosztowa-
ła krocie. Przedstawiciele PFN twierdzą,
że to nieprawda, a takie „pomówienia”
wpisują się w dalszy ciąg akcji mającej
na celu „naruszanie dobrego imienia Pol-
skiej Fundacji Narodowej”. Kpt. Kaczo-
rowski nie może się wypowiadać, bo ma
pisemny zakaz, sformułowany w ugodzie,
jaką zawarł na odchodne z PFN. Nie wolno
mu także kontaktować się z obecną załogą
pod groźbą finansowej kary.
Wymuszone koronawirusem restryk-
cje dotknęły też sportowe żeglarstwo.
Zawodów mało, wygłodniałe wilki mor-
skie wyczekują prawdziwej rywalizacji.
Odnalezienie się w nowej rzeczywisto-
ści oraz realizowanie patriotycznej misji
w regatach nie będzie jednak dla opera-
tora i załogi ajlofki łatwe. Kurczy się lista
zawodów, do których mogliby się zgłosić.
Z powodu zmiany reguł w kwestii klasy
dopuszczanych do rywalizacji jednostek.
– Jachty 70-stopowe miały reputację
awaryjnych. Maszty nie wytrzymywały
siły generowanej przez żagle, a wiadomo,
że w żeglarstwie sportowym żyłuje się je
na maksa. Organizatorzy Volvo Ocean
Race [aktualnie The Race] ogłosili jakiś czas
temu, że w wyścigu będą brały łódki 65-sto-
powe. A w dalszej perspektywie przyjdzie
czas łódek klasy IMOCA 60, które są jesz-
cze szybsze i bardziej wytrzymałe – mówi
Zbigniew Gutkowski, należący do czołówki
polskich żeglarzy dalekomorskich, uczest-
nik okołoziemskich regat samotników.
Na ajlofce też zaliczył epizod – podczas
regat Heinekena był sternikiem.
Niedawne kłopoty z masztem, jakich
załoga „I  love Poland” doświadczyła
na Atlantyku, to nie pierwsza taka przy-
goda. W listopadzie 2011 r., podczas re-
gat Volvo Ocean Race, jednostka (znana
wówczas jako „Puma”) dowodzona przez
amerykańskiego skipera Kena Reada stra-
ciła maszt na południowym Atlantyku.
Musiała wycofać się z wyścigu.
W  mailu nadesłanym do POLITYKI
przez rzecznika prasowego PFN Temisto-
klesa Brodowskiego (do niedawna odpo-
wiedzialnego za komunikację z mediami
w Centralnym Biurze Antykorupcyjnym)
widnieje zapewnienie, że załoga szykuje
się do startów w sezonie 2021. Cel, czyli
„partycypacja i sukcesy odnoszone w pre-
stiżowych zawodach oceanicznych”, się
nie zmienia. Przynajmniej na papierze.
Niezmienne jest też embargo informa-
cyjne, jakim objęci są obecni członkowie
załogi ajlofki. Mają zakaz rozmów z dzien-
nikarzami oraz chwalenia się w mediach
społecznościowych tym, co się dzieje
na jachcie. Wszystkie informacje muszą
przechodzić przez PFN. To się nazywa
cenzura promocyjna.  n
35
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]

Przeciętny Polak ze swoim codziennym życiem coraz bardziej opanowuje produkcje

telewizyjne. Ale kim właściwie jest przeciętny Polak? Zależy, na którym kanale.

Zwykły człowiek show

ilustracja mirosław gryń

36 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
 MARTA MAZUŚ
N
a wiarygodny obraz zwykłe-
go człowieka pracują sztaby
specjalistów, którzy po cichu
przyznają: z życia 38 mln Po-
laków czerpią na bogato, ale
Polak realny i  ten w ykreowany przez
programy to często dwie zupełnie róż-
ne osoby.
Twórcy i tworzywo
Telewizyjne życie zw ykłego Polaka
rozpoczyna się najczęściej od scenariu-
sza. Doświadczony Scenarzysta, weteran
branży filmowo-telewizyjnej, z ponad
20-letnim stażem pracy dla najważ-
niejszych polskich kanałów, z rozrzew-
nieniem wspomina początki w  dość
specyficznej zawodowej niszy – przy
pisaniu paradokumentów.
Czyli historii, do których scenariu-
sze napisało samo życie – tak chętnie
mówią o paradokumentach dyrektorzy
telewizyjnych stacji podczas prezenta-
cji ramówek, ale według Scenarzysty
(na co dzień pracującego w dużym sce-
nariopisarskim zespole) prawda, nieste-
ty, jest taka, że to nie życie, ale m.in. jego
zespół je pisze, a na dodatek wszystkie te
historie na początku przyjeżdżały do nas
z Niemiec.
Początkowe sezony „W11” (pier w-
szy w polskiej telewizji paradokument
kryminalny), „Trudnych spraw” oraz
„Ukr y tej prawdy” miał y or yginalne
scenariusze po niemiecku. Brało się
germanistów – wspomina Scenarzysta
– którzy je tłumaczyli, a potem siedzia-
ło się i zmieniało wszystkich Helmutów
na Janów, Müllerów na Kowalskich, Ber-
lin na Warszawę – i gotowe.
Sa ma t re ść pa r adok u ment a l ne-
go scenariusza jest dość specyficzna.
Jeśli w  historii pojawiają się emocje,
to spektakularne: „Zdradziłaś mnie, ty
dziwko!”, musi wykrzyczeć zdradzony.
Do tego trzykrotne tłumaczenie zawiło-
ści fabuły – najpierw przez lektora, któ-
ry zapowiada scenę, potem w dialogu,
a na koniec jeszcze w tzw. setce, kiedy
bohater sam komentuje, co się wydarzy-
ło przed chwilą.
Po to, by widz (pijący poranną kawę,
roz w ieszając y pra n ie a lbo podają-
cy obiad dzieciom) na pewno dobrze
wszystko zrozumiał. No i nieważne, czy
to paradokument kryminalny, czy oby-
czajowy, źródła ludzkich historii do ko-
lejnych odcinków zawsze są podobne
– w ycinek z  tabloidu, news z  portalu
informacyjnego albo historia z kroni-
ki kryminalnej.
Jak przyznaje Scenarzysta, wszystko
oczywiście odpowiednio podkręcone
nieograniczoną wyobraźnią autora da-
nego odcinka. A autorzy są tak różnorod-
ni jak same paradokumenty. W zespole
Scenarzysty są prawnicy, lekarze, dzien-
nikarze, profesjonalny muzyk, a nawet
czynny zawodowo policjant. Wszyscy
piszą pod pseudonimami.
Jak mówi Scenarzysta, albo się parado-
kumenty kocha, albo nienawidzi. Polacy
zdecydowanie je pokochali. Oglądalno-
ści do dziś są milionowe, nie mówiąc
o kultowym statusie niektórych cytatów
(„Mięsny jeż, mięsny jeż, ty go zjesz, ty go
zjesz” – „Pamiętniki z wakacji”, Polsat).
Stacje wciąż zgłaszają zapotrzebowanie
na nowe produkcje, teraz już rdzen-
nie polskie.
Na wszystkich kanałach jest ich obec-
nie kilkadziesiąt. Po kilkunastu latach
pa radok umenta lnych dośw iadczeń
Scenarzysta musi przyznać: mniej liczy
się to, co się w scenariuszu pisze, o wiele
bardziej liczy się dla kogo, czyli konkret-
nej stacji oraz jej widowni.
Damy i wieśniaczki
Na początek TVN. To ta stacja jako
pierwsza w Polsce dostrzegła telewizyj-
ny potencjał żywota zwykłego człowieka.
Dr Marcin Sanakiewicz, medioznawca
z UMCS w Lublinie, profil stacji okre-
śliłby jako skierowany do młodszych,
zamożniejszych oraz z większych miast,
ale jednocześnie otwarty na prostego
człowieka, którego ze względu na po-
prawność polityczną należy akceptować
takim, jaki jest, choć powinno się go rów-
nież motywować do lepszego życia.
Wystarczy spojrzeć na to, co kanał pro-
ponuje w najnowszej ramówce na jesień
2020 – kolejna edycja rekrutacji wśród
ładnych ludzi do międzynarodowej ka-
riery modela lub modelki, wyciąganie
z patologii zagubionych nastolatek i szko-
lenie ich na damy, a do tego nowość, czyli
reality show, w którym uprzywilejowane
rodziny pomagają tym nieuprzywilejo-
wanym, a główny przekaz głosi, że są
takie same. No i oczywiście najdłużej
utrzymujący się na polskiej antenie pa-
radokument, czyli „Ukryta prawda”. Ro-
manse, choroby, coming outy, problemy
w pracy, czyli dla każdego coś, co prze-
żył we własnym życiu, a jeśli nie we wła-
snym, to chociaż w zasłyszanym.
Scenarzysta profil TVN nazwałby nie-
co inaczej: pseudo-high-life. Na podsta-
wie swoich doświadczeń może z pew-
nością st w ierdzić, że ze wszystkich
polskich stacji ta jest najbardziej przy-
chylna umieszczaniu w scenariuszach
głównych postaci kobiecych oraz cudzo-
ziemców, choć nie da się ukryć, Ukrainki
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
w „Ukrytej prawdzie” wciąż najczęściej
lądują w rolach sprzątaczek. Na trud-
ne tematy stacja otwierała się stopnio-
wo – jeszcze kilka lat temu Scenarzysta
miał problemy, by przepchnąć odcinek
o ujawniającym się geju. Dziś to już nie
kłopot, choć niektóre kwestie wciąż sta-
nowią tabu, np. Kościół. Jeśli więc jest
odcinek o księdzu oskarżonym o pedofi-
lię, to na końcu okazuje się, że oskarżenie
było fałszywe.
Poza tym – jak zdradza Producentka,
w  branży od kilkunastu lat, pracują-
ca przy paradokumentach oraz reality
show dla różnych kanałów – wiele roz-
wiązań zastosowanych w serialu wynika
z konkretnych założeń. Np. nie można
przedstawiać w złym świetle mniejszo-
ści etnicznych ani religijnych. Zło musi
zostać ukarane, ale nie można piętnować
człowieka – jeśli więc wiele lat temu ktoś
popełnił przestępstwo, ale jako bohater
jest dobry, to w końcu sam zgłasza się
na policję. No i najważniejsze (również
dla innych telewizyjnych produkcji)
– bohaterowie i ich problemy mają być
tacy jak widownia programu.
Dlatego – jak zdradza Producentka
– np. w słynnym paradokumencie „Sę-
dzia Anna Maria Wesołowska” oskarżeni
pojawiający się na sali sądowej musieli
mieć na koncie kontrowersyjne sprawy
i być kontrowersyjni z wyglądu, najlepiej
mieć tatuaże albo dredy, choć jednocze-
śnie należało ocieplać ich wizerunek.
Z kolei w przypadku „Ukrytej prawdy”
(główna widownia w przedziale 16–49)
pomimo jej wielkomiejskości – wszystkie
odcinki kręcone są w Warszawie i wszy-
scy bohaterowie tu mieszkają – twórcy
starają się, aby historie były jak najbar-
dziej różnorodne, czasem konserwatyw-
ne, czasem postępowe, i żeby pojawiał się
w nich zarówno bogaty prawnik z apar-
tamentowca, jak i budowlaniec z domku
na przedmieściach. Choć – jak zdradza
Producentka – ci mniej uprzywilejowani
bohaterowie czasem bywają dla kierow-
nictwa niezrozumiali. Nie zapomni, jak
jeden z jej szefów uznał kiedyś odcinek
za niewiarygodny, bo bohaterka wyjmo-
wała ubrania z szafy w dużym pokoju.
Nie mógł uwierzyć, że nie wszyscy ludzie
mają garderoby.
Rolnicy i kuracjusze
Telewizja Polska – jak mówi dr Marcin
Sanakiewicz – profil ma nakierowany
na widza 50+, raczej z niższym wykształ-
ceniem, ze wsi i małych miast. A zatem
w najnowszej ramówce już po raz siód-
my w głównych rolach rolnicy szuka-
jący żony oraz – dla równowagi – jed-
na rolniczka szukająca męża. Oprócz
nich prym wiodą emeryci z uroczego
37
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
„Uzdrowiska” – co odcinek sanato-
rium odwiedzają nowi sympatyczni
kuracjusze (aktorzy amatorzy) z właści-
wymi dla dojrzałego wieku problemami,
takimi jak nadwaga, wstyd przed seksem
albo reumatoidalne zapalenie stawów.
A już od października zapowiadany hit,
paradokument „Kasta” o ludziach po-
krzywdzonych przez niesprawiedliwe
wyroki sędziów.
Tu znów Scenarzysta ma swoje okre-
ślenie – dla niego profil TVP to misyjny
dydaktyzm, dodatkowo w  ostatnich
latach pod silny m w pł y wem bieżą-
cej polityki.
Misyjność i dydaktyzm – jak wspomi-
na – obecne tu były od zawsze. W latach
2000, gdy Scenarzysta przez chwilę dla
TVP pracował, w sprawie każdej pro-
dukcji, nawet rozrywkowej, trzeba było
dobrze wizerunku, który został
pisać pisma do Krajowej Rady Radiofonii
i Telewizji z tłumaczeniem, jakie dany
program niesie wartości.
I podobnie było też potem, w 2013 r.,
przy pracy nad pierwszym w  historii
telewizji publicznej paradokumencie
o problemach szkolnej młodzieży, czy-
li „Szkole życia”. Niby wszystko wprost
– narkotyki, sponsoring, niechciane
ciąże – ale na końcu każdego odcinka
musiał i tak obowiązkowo pojawić się
psycholog, który objaśniał przedsta-
wione wcześniej nastoletnie problemy.
Mimo przaśnej realizacji sam pomysł
na paradokument był jednak trafiony.
Rok później z identyczną produkcją ru-
szył TVN („Szkoła”), a potem także Polsat
(„Małolaty”).
A teraz? Zwykły człowiek, bohater TVP,
zdecydowanie się zestarzał. A do tego
pewne kwestie w  jego życiu nie mają
prawa istnieć. W odcinku „Uzdrowiska”
opowiadającym o problemach z seksem
pary kuracjuszy podczas zwierzeń u wi-
zytującej sanatorium edukatorki sek-
sualnej mąż w końcu wydusza z siebie,
że miałby ochotę się kochać, tylko trochę
inaczej. Jak? Edukatorka nie dopytuje,
więc widz się nie dowie.
38
W TVP ma się pojawić nowy parado-
kument, którego głównym tematem bę-
dzie miłość. Jednak nie każdy jej przejaw
może być widzom TVP pokazany. Jednej
z firm producenckich, która do TVP wy-
słała swoje propozycje odcinków, ofertę
odrzucono. Powód? W ich scenariuszach
znalazł się motyw aborcji, a także wątek
żony i matki, która angażuje się w romans.
Promocja takich zachowań, jak inicjacja
romansu przez żonę i matkę – nieoficjal-
nie dowiedziała się firma – nie wchodzi
w grę. Kobieta mogłaby ewentualnie zo-
stać uwiedziona.
Gliniarze i Słoiki
No i w końcu Polsat – zdaniem dr. Mar-
cina Sanakiewicza wciąż w  rozkroku
między TVP a  TVN – chce się czymś
w y różniać, a  w ięc najchętniej idzie
Czasem Polak nie znosi
stworzony na jego obraz
i podobieństwo. Widzowie
paradokumentu „Słoiki”
poczuli się urażeni, że jako
przyjezdni do Warszawy
są przedstawiani
w prześmiewczy sposób.
w skandal oraz kontrowersję. Miłosne
ocieranie się wytatuowanych trenerów
personalnych i instagramerek zamknię-
tych w  luksusow ym domu na w yspie
miłości, a do tego dużo policyjnych po-
ścigów, zagadek kryminalnych, kłótni,
zdrad i rodzinnych sekretów, zawartych
w najliczniejszej ze wszystkich stacji ko-
lekcji paradokumentów.
Ludzie z branży przyznają, że jeśli cho-
dzi o swobodę twórczą, Polsat to prawdzi-
wy raj. Bo weźmie wszystko, a najchętniej
kontrowersje, których styl niektórzy okre-
śliliby jako przaśno-wiejski. To dla Polsatu
napisał odcinki z udziałem swoich ulubio-
nych bohaterów: glazurnika z prowincji,
którego oszukuje i wyzyskuje małżeństwo
z Warszawy („Słoiki”, paradokument o lo-
sach prowincjuszy, którzy rozpoczynają
nowe życie w stolicy), cyckarza – oszusta
w przebraniu policjanta, który pod pre-
tekstem rewizji lubi obmacywać kobiety
(„Gliniarze”, paradokument o policjan-
tach pracujących na terenie Warszawy
i okolic) czy futrzaka – ojca rodziny, który
ukrywa swój fetysz i po kryjomu przebiera
się za pluszowe zwierzątko („Sekrety ro-
dziny”, paradokument o zaskakujących
faktach z życia polskich rodzin).
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
I tylko czasem – jak przyznaje Sce-
narzysta – pojawi się odgórny wymóg
od stacji. A to product placement z Mi-
nisterstwa Zdrowia, aby poruszyć w od-
cinku problem depresji, a to placement
komercyjny. No i zdarza się też, że stacja
musi wziąć pod uwagę zdanie samego
zwykłego człowieka, ale tego po drugiej
stronie ekranu, czyli telewidza.
Bo czasem widz wcale nie znosi do-
brze wizerunku, który został stworzony
na jego obraz i podobieństwo. Taki los
– jak opowiada Scenarzysta – spotkał
paradokument „Słoiki”. Po kilkudzie-
sięciu odcinkach utożsamiający się
z bohaterami widzowie poczuli się ura-
żeni, że jako przyjezdni do Warszawy są
przedstawiani w sposób prześmiewczy.
Paradokument musiał zniknąć.
Z  podobnego typu problemem bo-
rykają się też specjaliści od castingów
poszukujący naturszczyków (w branży
elegancko nazywa się ich odtwórcami)
do ról zwykłych Polaków w paradoku-
mentach. Jak mówią pracownicy agen-
cji aktorskiej STARS, jednej z najwięk-
szych w Polsce, mającej w swojej bazie
287 tys. epizodystów, nie każdy zwykły
Polak do roli zwykłego Polaka się nada-
je. Szczególnie role tzw. kontrowersyjne,
a takich w Polsacie jest dużo, są trudne
do obsadzenia. Mało kto chce być pe-
dofilem albo zboczeńcem, ale i role geja
czy zdradzonej żony nie są dla wielu zbyt
pociągające. Co najczęściej przeszkadza
odtwórcom? Ich prawdziwe życie. A kon-
kretnie to, jak po takiej roli byliby po-
strzegani przez znajomych lub rodzinę.
Jak podczas castingu w agencji STARS
stwierdził jeden z kandydatów, chętny
do rozpoczęcia życia paradokumental-
nego, może zagrać każdego: mordercę,
bandytę, złodzieja, tylko geja nie zagra.
Nie tak go wychowano.
l
Co parę lat pojawiają się stwierdzenia,
że lada chwila koniec z paradokumen-
tami, że telewizja powinna postawić
na bardziej profesjonalne produkcje
z zawodowcami. Dr Marcin Sanakiewicz
nie przewiduje jednak, aby w  najbliż-
szym czasie zwykli ludzie i ich zwyczajne
życie mieli zniknąć z anteny. – Od kiedy
człowiek stał się jednocześnie bohaterem
przekazu oraz jego widzem, telewizja
wpadła w pułapkę. Przy słabnącej roli in-
stytucji i autorytetów musi się coraz bar-
dziej zwracać w stronę prawdziwego życia
i prawdziwych ludzi, bo tylko w ten sposób
może być wiarygodna. Tu jednak pojawia
się problem. Bo coraz trudniej oddzielić
to, jak rzeczywistość wygląda naprawdę,
od tego, jak chcieliby ją widzieć nadaw-
cy telewizyjni.
MARTA MAZUŚ
[ SPOŁECZEŃSTWO ]
ilustracja marcin bondarowicz
Piękne i bestie
N
Osadzeni w Gostyninie ie ma prawie pryczy w Gosty-
ninie, nad którą nie wisiałoby
mają wzięcie u kobiet. sfatygowane zdjęcie kobiety.
Wyblakłe miejsca po już nie-
Ten rodzaj uczuć aktualnych są zaklejane te-
nie spotyka się jednak raźniejszą, tak lgną do pensjonariuszy
Krajowego Ośrodka Zapobiegania Za-
z powszechnym chowaniom Dyssocjalnym, gdzie trafiają
jako nierokujący po najcięższych wyro-
zrozumieniem. kach. Na jednym ze zdjęć – Agata.
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
EDYTA GIETKA
Znalazła tu męskie zainteresowanie
jeszcze za pośrednictwem tradycyjne-
go listu. Odkąd po czerwcowym strajku
głodowym pensjonariusze wywalczyli
sobie dostęp do internetu, nad pryczami
przybywa fotografii nowych znajomych,
zagadniętych na dopiero co pootwiera-
nych facebookach. Podczas gdy ułatwio-
no im kontakt ze światem, a co za tym
idzie z kobietami, one – w obawie przed
utratą reputacji w swoich małych mia-
steczkach – nie afiszują się z nawiązany-
mi tu miłościami.
Jeszcze ostrożniejsze, odkąd ostatnio
rozeszła się wieść o Agacie ze wspomnia-
nej fotografii. Gdy na trop romansu kole-
żanki wpadł MOPS w powiecie K., powo-
łano specjalną komisję mającą wybić jej
z głowy niemoralne znajomości.
Ów czuwający nad normatywnym za-
chowaniem establishment z K. zapew-
ne się nie spodziewał, iż Agata dotrze
ze skargą na naruszenie swej wolności
osobistej do samego rzecznika praw
obywatelskich. Inne narzeczone kibi-
cują Agacie, śledząc z ukrycia bieg wy-
darzeń. Sprawa bowiem może okazać
się precedensem.
Esemesy
miłosne
Więc osadzeni dopiero nabierają wpra-
wy w fejsowaniu, rozglądając się. Już wrzu-
cają pierwsze zdjęcia profilowe. W tle: pa-
pier toaletowy na umywalce, koce w kratę,
piętrowe łóżka, skrawki muru, obrazki
z Ikei na ścianach w nieadekwatnych cu-
kierkowych kolorach.
Wcześniej zwykle zapoznawali kobiety
drogą pośrednią, czyli zostawiali odwie-
dzającym matkom i siostrom anonse, które
te publikowały na randkowych portalach
online typu Badoo lub w Telegazecie. Za-
zwyczaj na wstępie nie wspominali, gdzie
są. Dopiero gdy rodziło się coś więcej.
Więź z Mariuszem T., pierwszym go-
stynińskim rezydentem, Agata nawiązała
z własnej inicjatywy tradycyjnym listem
z początkiem 2014 r. Zobaczyła go, wertu-
jąc gazetę, i pomyślała, czemu nie napisać
z czystej ciekawości. Zapytać, jak on widzi
nowe miejsce ze swojej perspektywy. Jako
wierząca praktykująca chciała dać szansę
pogubionemu przed laty mordercy czte-
rech chłopców, ale wciąż ludzkiej istocie.
Na wstępie przedstawiła się: zamieszka-
ła w K. przy rodzicach w skromnym dom-
ku, rozwódka z małą córeczką, wykształ-
cona w kierunku zdrowie publiczne. Nie
spodziewała się odpowiedzi, skoro – jak
wynikało z artykułu w gazecie – miał
39
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
pozostać w totalnej izolacji. Aż pew-
nego dnia nogi się pod Agatą ugięły,
bo przyszedł list. Wyłaniał się z niego
ktoś posiadający duży urok osobisty.
Niemal od razu przeszli na esemesy
(rozmowy z prywatnych aparatów były
dozwolone w obrębie cel). W dalszej ko-
respondencji wydał się jeszcze bardziej
inteligentny. Przy czym brzmiał ciepło,
choć nie poznali się z głosów. Miał w so-
bie taki magnetyzm, że narzekał, iż nie
może opędzić się od wielbicielek. Słały
mu pieniądze, galaretki w czekoladzie,
a nawet bokserki.
Aż między nimi pochłodniało, gdy
T. poinformował w esemesie, iż zamie-
rza poślubić inną. Ponieważ nalegał,
by obie skontaktowały się i wymieniły
na jego temat obiekty wne opinie, też
zaczęły esemesować. Zdawała się Aga-
cie wrażliwą kobietą na stanowisku. Też
z córeczką. Podekscytowana rychłym
zamążpójściem opowiadała, jak biega
po przymierzalniach w poszukiwaniu
weselnej kreacji. Później relacjonowała,
że Mariuszek przepięknie wyglądał, kro-
jąc tort w śnieżnobiałej koszuli. Chwaliła
się dobrze traktującą ją teściową, z rzad-
ka wspominając o wybaczeniu, jeśli idzie
o tych czterech zamordowanych.
By Agata nie czuła się odtrącona, świe-
żo ożeniony T. zaproponował, iż przeka-
że jej numer koledze z celi. Arkadiusz W.
chodził smutny, bo brakowało mu bli-
skości. Z początku opierała się. Ale sko-
ro relacja z Mariuszem nie wyszła, przy-
stała na propozycję. Na wstępie szczerze
przyznał się do wyroku za gwałt, mole-
stowanie, zastraszanie oraz kradzież.
Ujęło ją, że tak czule w ypowiadał się
o synku, którego samotna matka wycho-
wuje gdzieś pod Krosnem.
Ledwo zaczęła się rodzić między nimi
więź, do Agaty wpadła policja oraz panie
z MOPS. Otóż podczas nalotu na celę Ma-
riusza T. znaleziono zdjęcia pedofilskie,
a wśród nich podobiznę jej małoletniej
córeczki. Był już 2016 r. Faktycznie, zanim
ustatkował się przy innej, wysłała mu tę
fotografię. Sama z siebie, bo nigdy o nią
nie prosił. Wybrała tę zrobioną w porze
zimowej, gdzie dzieciaczyna jest okuta-
na w czapkę i szalik, widać tylko twarz.
Chciała się pochwalić, jak ładnie rośnie.
Ojciec biologiczny nie interesował się
małą od urodzenia. A  Mariusz pytał
o zdrowie w każdym liście. Romansem
zajął się kurator.
Tymczasem im bardziej tłoczno ro-
biło się w  Gostyninie, nad dostawia-
ny mi w  celach łóżkami przyby wało
podobizn kobiet. Gdy incydent z  T.
rozszedł się wśród nich, zaniepokojone
ewentualnymi kłopotami kochały jesz-
cze dyskretniej.
40
Mężczyźni
tacy jak tu
Ale jeszcze zanim w życie Agaty wtrącił
się powiat, dwukrotnie udała się na wi-
dzenie do Arkadiusza W. Jego terapeuci
zdawali się być zadowoleni, że układając
zdrowe relacje z normalną dziewczyną,
emocjonalnie się wyciszył. Podczas spo-
tkania robił dobre pierwsze wrażenie. Miał
na sobie pożyczone garniturowe spodnie
w kant, do tego T-shirt z nadrukiem Agata,
na szyi łańcuszek z krzyżykiem. Podarował
kręcącej się po pokoju widzeń córeczce
potencjalnej narzeczonej pluszową małp-
kę na baterie, banany i  chrupki. Agata
z kolei przywiozła mu trzy kilogramy nie-
dostępnych tu truskawek. Choć ciągnęło
ich ku sobie, dozwolona była jedynie od-
mierzana zegarkiem przez strażnika su-
cha dwugodzinna rozmowa zakończona
pożegnaniem bez dotyku. Płakał.
Mijając się w pobliskim pensjonacie,
gdzie podczas widzeń u swoich osadzo-
nych zatrzymują się na nocleg, przytaki-
wały sobie nawzajem, że na wolności nie
ma mężczyzn tak wyrozumiałych. Chwa-
liły, iż szarmanccy. Zwykle z własnej kie-
szeni opłacali swoim kobietom hotelowe
doby. Bolało ich określenie bestia.
Po tamtym incydencie z MOPS Agata,
której sądowo ustanowiono kuratora
czuwającego nad dobrostanem małolet-
niej córki, zbierała u pań pomocowych
same – jak się w yraża – złote opinie.
Zmieniła nawet kolor ścian, by popra-
wić nastrój w domu. Nastraszona utratą
dziecka, próbowała zakończyć dam-
sko-męskie relacje z Gostyninem i zapo-
znać mężczyznę gdzie indziej. Ale oka-
zywali się mało zdeterminowani. Pewien
chłopak z Pabianic porzucił Agatę, gdy
panie, chcące mieć ją na oku, zapropo-
nowały, by go przedstawiła. Kolejny na-
legał, by wyjechała z nim do Holandii,
lecz przeszkadzało mu dziecko.
Osadzony Arkadiusz nigdy nie trakto-
wał jej tak bezdusznie. Wspierał, kiedy
przechodziła operację na otwartym ser-
cu. Przelał wówczas parę złotych na nową
piżamkę i  pisał, że nie śpi po nocach.
Ryzykowała więc, nie potrafiąc zrezy-
gnować z  uczucia, które kwitło ukrad-
kiem. Pragnienie bliskości wzięło górę
nad strachem przed powiatowym okrut-
nym wścibstwem.
Czułe
słówka
W przepełnionych celach Gostynina
rwetes jak na telefonicznej centrali. Osa-
dzeni całe dnie przekrzykują się, tocząc
ze swoimi kobietami codzienne rozmo-
w y. Wyznają miłość, proszą o  paczki
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
z niedostępnym tu prowiantem, i o wizy-
ty u swoich schorowanych matek. Z rana
życzą miłego dnia, zaś przed snem rela-
cjonują miniony.
One współczują im, że mają gorzej
niż komary. Śpią stłoczeni po dziesię-
ciu w dwuosobowych celach, a od różo-
wo-zielono-niebieskich kolorów ścian, jak
na dziecięcych szpitalnych oddziałach,
dostają furii. Pozbawieni wentylacji żyją
w ciągłym zaduchu. Na obiad przegoto-
wane kluski śląskie. Kombinują niczym
na nudnych koloniach, jak zorganizować
sobie czas, żeby nie wchodzić sobie w dro-
gę. To ważne, bo za każdą bójkę dochodzi
dodatkowa karta agresji, a te psują opinie
u terapeutów. Tymczasem one czekają.
Chciałyby uchylić im nieba: – Kotku, co ci
przysłać następnym razem?
Na pytanie Sądu Rejonowego w  K.,
powołanego na wniosek MOPS do spra-
w y zabezpieczania dobrostanu córki
w  związku z  kolejnym niemoralnym
zachowaniem Agaty, ośrodek uprzejmie
informuje, co dostarczała pensjonariu-
szom. Czyli: kawę, herbatę, cukierki,
gumy do żucia, oranżady, czekolady,
dania instant, makarony, sery, konser-
wy, chipsy, lizaki, batony, taśmy klejące,
zeszyty, krzyżówki, kartki okoliczno-
ściowe, żele do kąpieli, mydła itp.
Osadzeni z wdzięczności rewanżują
się pracami wykonanymi ręcznie na te-
rapiach: reniferkami origami, malowa-
nymi martwymi naturami, ozdabianymi
ręcznie jajkami ze styropianu… Ci, któ-
rzy nie mają swoich kobiet, a co za tym
idzie czułych słówek na dobranoc oraz
przesyłek z frykasami, robią się zazdro-
śni. Narzeczone dzwoniące z zapyta-
niem, czy doszła już paczka, nieraz sły-
szą w tle, jak tamci kłócą się o drobiazgi
niczym przekupki. Zatrzaśnięci w cia-
snej przestrzeni na różny sposób budują
pozycję. Stąd zapewne donosy na Agatę.
Zazdrość
i dyscyplina
W maju tego roku do MOPS w powie-
cie K. wpłynęły dwie skargi na mającą się
odbywać w Gostyninie promocję pedo-
filii. Osadzony M. donosił, że jest zgor-
szony kontaktem Agaty z  osadzonymi
niemającymi żadnych hamulców. Rze-
kome uczucie, które wybuchło między
nią a zwyrodnialcami z jego celi, nazywał
parodią miłości, a czułe wyznania przez
telefon żenadą. W osobnym piśmie sło-
wa te potwierdzał inny sąsiad z pryczy,
ostrzegając MOPS, że lepiej niż psycholo-
dzy wie, co mówi, gdyż żyje z osadzonymi
na co dzień. Przedstawił się jako dziadek
kilkorga wnucząt i przestępca pospolity
(czyli, owszem, zabójca, ale nie seksualny).
 Gdy robiono przeszukanie w  domu
Agaty, Arkadiusz W. planował już ślub
z nową kobietą. Dyskretny, bo pocho-
dziła z porządnej rodziny i bała się o re-
putację. A porzucona Agata, wciąż nie
znajdując szczęścia na wolności, zbliżyła
się z Dawidem P., osadzonym za obna-
żanie się przed dzieckiem po alkoholu.
Ujęło ją jego poważne podejście do życia.
Lubił spacery i robótki ręczne. Liczyła,
że opuści Gostynin i ułożą sobie życie.
Jego terapeuci też kibicowali tej znajo-
mości. Więź z niezaburzoną kobietą daje
bowiem pozytywną opinię przydatną
na okoliczność ewentualnego wyjścia.
Ów majowy nalot miał miejsce w samym
środku pandemii. Swój telefon Agata odda-
ła bez dyskusji policji pokazującej prokura-
torski nakaz, lecz córka nie rozumiała, dla-
czego panowie w rękawiczkach wyjmują jej
z ręki drugi, przerywając bajkę w połowie.
Nie wspominając o zajęciu laptopa, przez
jaki miała zdalny kontakt z przedszkolem.
Podśmiewali się z Agaty, że gostynińskie
chłopaki muszą dobrze cukrować roman-
tyzmem. – Czy nie można – strofowali
– znaleźć kogoś w jakimś, weźmy, sola-
rium? Wydelegowane panie z MOPS ka-
zały stawić się na przepytanie. W niedzielę
poinformowany o Agacie ksiądz ostrzegł
WARTO WIEDZIEĆ & WARTO POZNAĆ
parafian, iż niektórzy, nie odróżniając do-
bra od zła, stwarzają zagrożenie.
Prawo
do szczęścia
Szykanowane gostynińskie zakochane
przekazują sobie kontakt do prof. Moniki
Płatek z prośbą o interwencję. W środo-
wisku jest znana z humanitarnego podej-
ścia do praw człowieka. A skoro publicz-
nie upokarza się dziś Agatę, obawiają
się o własną przyszłość w małych mia-
steczkach. Są przeważnie po przejściach,
bez mężczyzny czują się wybrakowane.
W relacji z  gostynińskimi ukochanymi
ważniejsze od fizycznej bliskości jest dla
nich potwierdzenie, że są coś warte, skoro
ktoś je zauważył. Wystarczy im sporadycz-
ne widzenie, serduszko w liścikach, foto-
grafia, na której on afiszuje się wisiorkiem
na łańcuszku z pierwszą literą jej imienia.
W sprawie Agaty interweniował jeden
z osadzonych. Też związany w tajemnicy
z kobietą na wolności, matką trójki dzie-
ci, mającą w swoim miejscu zamieszka-
nia poważanie. Czy czeka ją podobny
publiczny osąd?
Od maja, na wniosek pań z MOPS, po-
stępowanie Agaty analizuje zbierająca się
systematycznie komisja robocza w skła-
dzie: panie z ośrodka, psycholog, dziel-
nicowy, wychowawca dziecka, kurator.
Wzywana zostaje posadzona naprzeciw-
ko członków, zaś oni, wybijając jej z gło-
wy Gostynin, przepytują po kolei o życie
intymne.
Z notek komisji: telefon, przez który
komunikuje się z  osadzonym, chowa
pod pierzyną; ze względu na nietypowe
przekonania wskazana jest obserwacja
psychiczna; zakazuje się wyprowadzki;
osadzona, pytana o taką ewentualność,
zeznaje, że pojedzie tam, gdzie jest pra-
ca; małoletnia, przesłuchiwana na oko-
liczność, czy bardzo kocha matkę, odpo-
wiada twierdząco.
Agata, choć nieoby ta w  k westiach
konstytucyjnych, hardo i  nieugięcie
odpowiada monitorującym jej nienor-
mat y w ne zachowanie, że ma prawo
do szczęścia, a ono nie dla wszystkich,
łącznie z  szanowną komisją, znaczy
to samo. Czy wszystkie inne zacho-
wania zaprowadzą pod sąd? – A jakie
inne ma na myśli? – pada podchwytli-
we pytanie.
EDYTA GIETKA
PS Niektóre imiona zmieniono.
PROMOCJA
 [ RYNEK ]

Student w wielkim mieście

Od października większość uczelni przeszła na zdalne nauczanie.
To dla studentów kompletna zmiana stylu życia.
I ekonomiczny szok dla miast akademickich.

ilustracja mirosław gryń

42 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
S
JOANNA SOLSKA
tudiujący zdalnie nie chcą zostawać w rodzin-
nych domach. Większość w październiku wra-
ca do miast, żeby poszukać pracy. Student nie-
mieszkający z rodzicami musi wydać na swoje
utrzymanie 2,6 tys. zł miesięcznie, o 500 zł wię-
cej niż przed rokiem – dowiadujemy się z naj-
nowszej edycji cyklicznego raportu „Portfel
studenta 2020”, przygotowywanego przez Związek Banków
Polskich. W tym roku akademickim będzie jednak trudniej
takie pieniądze zarobić. O  pracę jest ciężej, a  zlecenia są
mniej finansowo atrakcyjne niż przed pandemią. Stawki spa-
dły przeważnie do poziomu pensji minimalnej. Mimo to – jak
szacuje Centrum Badawcze Flow – aż 60 proc. studentów wróci
do miast. Rodzicom przeważnie też się nie przelewa, a na miej-
scu dorobić jeszcze trudniej.
Jednak stałe pozycje w „Portfelu studenta 2020”, czyli mie-
sięcznie dwa wyjścia na imprezę ze znajomymi z grupy (100 zł)
oraz dwie randki w restauracji (130 zł) przestały być stałe.
To widać gołym okiem – miejsca, w których kiedyś było pełno,
opustoszały. – Ludzie unikają tłoku, zamkniętych pomieszczeń
– twierdzi Daniel Stenzel, rzecznik prezydent Gdańska. – Do-
póki dopisywała pogoda, gromadzili się jeszcze w ogródkach,
do klubów raczej nie pójdą już chętnie – mówi.
Nie wybiera się do nich na razie Anna, studentka III roku
prawa, do niedawna regularnie dorabiająca jako recepcjonist-
ka w trójmiejskich hotelach, teraz kompletnie bez kasy. Hotele
nie potrzebują dodatkowych recepcjonistek, w weekendy już
nie trafiają się też superintratne zlecenia w charakterze hostes-
sy na imprezach firmowych, od 30 do nawet 50 zł za godzinę.
Sezon firmówek zaczynał się we wrześniu. Przed pandemią
można się było w dużych miastach utrzymać, od września
pracując tylko w weekendy: na imprezach integracyjnych du-
żych korporacji, przy różnego rodzaju festiwalach czy targach.
Obecnie takich ofert już nie ma.
Wyschło źródło niezłego zarobku.Wszystkie imprezy
organizowane w hotelach przez zagraniczne korporacje
odwołano już do końca przyszłego roku. – Przed pandemią
miejskie hotele chętnie ich zatrudniały, co piąty pracownik był
studentem – wspomina Marcin Mączyński, dyrektor general-
ny Izby Gospodarczej Hotelarstwa Polskiego. Teraz branża
tnie nawet stałe etaty, żeby tylko przeżyć. O zleceniach trze-
ba zapomnieć.
Ogródki nad Wisłą w Warszawie na razie są jeszcze pełne. Ale
Przemek Potyński, szef restauracji Raj w Niebie przy Nowym
Świecie w Warszawie, już miał przedsmak tego, jak może wy-
glądać jesień. W restauracji studenckich gości się wprawdzie
nie spodziewa, ale jest ona połączona z klubem Niebo, gdzie od-
bywają się koncerty. To one przed pandemią zapełniałyby salę.
– Teraz tłoku nie ma – żałuje. Obroty w firmie spadły o 20, nawet
do 40 proc., więc Potyński zleceń dla chętnych na barmana lub
kelnera także ma o połowę mniej niż kiedyś. Ci, których jesz-
cze potrzebuje, dostają 15 zł na rękę za godzinę. Nikt nie pyta
o stawki brutto, sam ich nie pamięta. Kiedyś kelnerzy i barmani
mogli liczyć na napiwki, obecnie klienci są mniej hojni.
– Pracodawcy, którzy przed kilkoma miesiącami narzekali
na brak chętnych do pracy dorywczej, teraz studentów już nie
potrzebują – mówi Maciej Hassa, dyrektor zarządzający Jobflow,
aplikacji mobilnej do rekrutacji pracowników. Studenci najczę-
ściej dorabiali w usługach: kinach, gastronomii, hotelach, roz-
rywce, którym z powodu pandemii mocno spadły obroty, więc
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
zleceniobiorców pozbyli się jako pierwszych. Jesień tego nie
zmieniła. Na portalach rekrutacyjnych liczba ogłoszeń oferują-
cych pracę spadła o 15–20 proc. Natomiast poszukujących za-
trudnienia, także dorywczego, przybyło. Każdą ofertą interesuje
się około 30 proc. więcej chętnych niż przed pandemią. Rynek
pracownika skończył się definitywnie. Z obserwacji Biura Karier
Uniwersytetu Warszawskiego wynika, że przed lockdownem pra-
cowało 50–60 proc. studentów. Teraz chciałoby więcej.
Badanie Antal na zlecenie ratusza pokazało, że studenci szukają
pracy już od I roku nauki. – Często nie są to zatrudnienia adekwat-
ne do zdobywanego wykształcenia, to prace dorywcze, w usługach,
krótkoterminowe, w oparciu o umowy cywilno-prawne – zauważa
Karolina Gałecka, rzeczniczka miasta Warszawa. Najczęściej pra-
cują studenci kierunków humanistycznych i społecznych, naj-
większym wzięciem wśród pracodawców cieszą się zaś studiujący
informatykę. Żeby studenci nie tracili pracy w ledwie zipiących
stołecznych usługach, miasto w swoich lokalach obniża czynsze.
We wrześniu korzystało z tej ulgi 3850 przedsiębiorców.
Najbardziej przezorni studenci kłopoty z pracą przewidywali
i zaczęli jej szukać jeszcze w wakacje. Dodatkowych pracowni-
ków zawsze potrzebowały sieci handlowe, więc kiedy Lidl ogło-
sił zdalną rekrutację, zgłosiło się tak wielu chętnych jak nigdy.
W Lidlu na jednej piątej etatu można zarobić od 680 do 1360 zł
miesięcznie, jest też praca na dwie piąte. Zakaz handlu w nie-
dziele sprawił jednak, że popyt na studentów w sieciach gwał-
townie zmalał.
Nieobecność 30–40 proc. zdalnych studentów oraz mniej-
sza siła nabywcza pozostałych odbije się na budżetach
wielkich miast.Najwięcej straci Warszawa, gdzie studiuje
223 tys. osób. To więcej niż w Rzymie, Madrycie czy Barcelonie.
Końca z końcem nie wiąże już miejska komunikacja. Pustkami
świecą kina i siłownie. Studenci, którym coraz trudniej nawet
w wielkim mieście zarobić, tną własne wydatki.
Rynek pracy się skurczył, oferty są mniej atrakcyjne. Zmie-
niły się też trendy: studenci najchętniej szukają pracy, którą
mogliby wykonywać online. Natomiast potencjalni pracodaw-
cy oferują „pracę dla studenta”, czyli po prostu ciężką robotę
fizyczną, niewymagającą żadnych kwalifikacji. Coraz częściej
na budowie.
Do agencji pracy Trenkwalder zgłasza się wielu chętnych,
nie mniej niż przed pandemią. Studenci mają więcej czasu,
chcieliby więc więcej zarobić. Za atrakcyjne uważane są oferty
pracy przy rozkładaniu towaru i inwentaryzacji w sklepach.
Studentom odpowiadają też godziny, zwykle poranne albo noc-
ne. – W dużych miastach, np. Warszawie czy Poznaniu, dostają
19–20 zł za godzinę brutto. No i robota odbywa się pod dachem
– wyjaśnia Ewelina Glińska-Kołodziej z agencji. Jesienią to pod
dachem staje się szczególnie ważne, przybyło bowiem pracy
pod gołym niebem. To zwykle praca dla kurierów, przy dowozie
żywności, zamówień internetowych, korespondencji do firm.
W ofertach Trenkwaldera środek transportu oferuje kurie-
rom pracodawca, to najczęściej rower. W popularnym wśród
studentów serwisie OLX transport zapewnić sobie musi sam
zainteresowany, nie zawsze nawet za 19 zł za godzinę. Praco-
dawcy nie interesuje, czy będzie to rower, skuter czy samochód,
byle własny.
Dopóki jest ciepło, pojawiają się atrakcyjne oferty week-
endowe, od soboty rano do niedzieli wieczorem można zarobić
nawet 650 zł. – Za godzinę płacimy 30–35 zł – twierdzi Pauli-
na Rezner z OLX. Trzeba mieć jednak prawo jazdy kategorii B,
zwykle bowiem chodzi o prowadzenie i obsługę food trucka
na imprezach w plenerze. Kiedyś takich ofert było mnóstwo,
codziennie w porze lunchu food trucki zajeżdżały pod biura,
teraz coraz rzadziej. Zimą zupełnie znikną. Jest za to coraz
43
 [ RYNEK ]
więcej pracy w magazynach, przy pakowaniu zamówień in-
ternetowych. We Wrocławiu i Gdańsku od 18 do 22 zł za godzi-
nę, w Katowicach od 17. Ludzi do pracy na zlecenia potrzebują
też fast foody. W Warszawie nie można raczej liczyć na więcej
niż 20 zł za godzinę brutto. To górna stawka, w innych miastach
zwykle jest nieco mniej. Inkasent parkingu w Krakowie otrzy-
ma 18–19 zł za godzinę.
Ludzi do pracy szukają call centers, oferują nawet do 35 zł
za godzinę. W ofertach zajęcie prezentuje się jako pracę dla
studenta, czyli na umowę-zlecenie, dodając, że „preferowany
zaoczny”. Praca jest od godz. 8 do 16, sto godzin w miesiącu,
czyli prawie jak na etacie. Studentów gotowe są też zatrudniać
firmy remontowo-budowlane. Na tym tle wyróżniają się oferty
dużo lepiej płatne, od 30 do nawet 80 zł za godzinę. – Jest ich
coraz więcej – zapewnia Paulina Rezner. Chodzi o lektorów ję-
zyków obcych, którzy potrafią uczyć online, z domu. Umiejęt-
ności kandydatów są jednak skrupulatnie sprawdzane, rekru-
tacja też odbywa się online. Jeśli umowy-zlecenia od nowego
roku zostaną w całości ozusowane (obecnie składki płacone
są do wysokości płacy minimalnej), zwiększony koszt pracy
pracodawca przynajmniej w części odbije sobie na tym, co stu-
dent dostaje na rękę.
Zaroiło się od ogłoszeń na portalach z ofertami wynaj-
mu mieszkań.Przed pandemią właściciele mieszkań or-
ganizowali castingi, jednego dnia, nierzadko w zbliżonych
godzinach, umawiali chętnych do wynajęcia i z ich grona wy-
bierali tych, którzy im najbardziej odpowiadali. Teraz role się
odwróciły, wybrzydzać mogą poszukujący lokum. – Mieszkań
na rynku jest dużo więcej niż w poprzednich latach – zapewnia
Jarosław Krawczyk z serwisu otodom.pl. Z wynajmowania zre-
zygnowały „słoiki”, które mogą wykonywać pracę zdalnie, więc
na czas pandemii wróciły do miejscowości, z których pocho-
dzą. Najemców do nowych mieszkań szukają osoby, które ku-
piły je w celach inwestycyjnych, a na turystów wynajmujących
w ramach np. booking.com trudno dzisiaj liczyć. – Najwięk-
szy wzrost ofert widoczny jest w Katowicach – mówi Krawczyk.
– Ofert mamy aż o 69 proc. więcej, w Poznaniu o 65 proc. Sporo
lokali do wynajęcia przybyło w Warszawie, Gdańsku i Wrocła-
wiu, o 55 proc., w Krakowie o 50 proc.
Przy tak rosnącej podaży i mniejszym popycie zapikować po-
winny także ceny. Tu jednak niespodzianka – spadły nieznacznie.
Studenci wolą szukać lokum w serwisie OLX, gdzie oferty są mniej
luksusowe, ale za to tańsze. W domach akademickich mieszka już
tylko 14 proc. studiujących, akademiki cieszą się coraz mniejszą
popularnością. Przed pandemią za miejsce w kilkuosobowym
pokoju trzeba było zapłacić 400 zł. Teraz, gdy z powodu pandemii
pokoje mogą być tylko jednoosobowe, cena skoczyła do ponad
tysiąca. Akademiki mogą opustoszeć, taniej jest coś wynająć
na mieście. Już wcześniej w wynajętych mieszkaniach kwate-
rowała ponad połowa studentów, 27 proc. mieszkało u rodziny
i znajomych – podaje „Portfel studenta 2020”.
Za pokój dla dwóch osób na Ochocie w Warszawie, za któ-
ry przed kilkoma miesiącami trzeba byłoby zapłacić 1150 zł,
teraz właściciel żąda 900 zł. To nie znaczy, że za te pieniądze
wynajmuje się kawalerkę, raczej jest to pokój w kilkupokojo-
wym mieszkaniu, przeznaczonym do wynajęcia dla studentów.
Starsi powiedzieliby: kołchoz. Za wynajęcie kawalerki w stolicy
właściciele żądają od 1,7 do 2,5 tys. zł, to wydatek nie na stu-
dencką kieszeń. Natomiast na warszawskiej Woli lokale do wy-
najęcia nie potaniały. Dwuosobowy pokój kosztuje przeciętnie
1170 zł. Popularność mieszkań na Woli wynika z faktu, że po-
wstało tam wiele nowych biurowców i część ich pracowników
spoza Warszawy szuka lokum w pobliżu. W czasie pandemii
nie muszą korzystać z miejskiej komunikacji.
44 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
Przeciętne ceny wynajmu w stolicy spadły o ok. 18 proc.
W Poznaniu spadek jest zaledwie 10-procentowy, podobnie
w Gdańsku – 9 proc., w Krakowie 6 proc. Rekordzistką jest
Łódź – tam spadek wynosi aż 25 proc. Natomiast w Katowicach
i Szczecinie spadku cen nie daje się w ogóle zauważyć. Są dwa
powody. – To są ceny ofertowe – zauważa Jarosław Krawczyk.
Przy tak dużym obniżeniu popytu jest bardzo prawdopodobne,
że najemcy, już w bezpośrednich rozmowach, wytargują cenę
bardziej korzystną. Powód drugi jest taki, że w październiku
ceny są najwyższe. Każdy liczy, że jeśli jeden klient się nie zde-
cyduje, to jeszcze trafi się inny. W listopadzie ta nadzieja ma-
leje, a w grudniu ceny spadają wraz z szansami na wynajęcie.
Rynek wynajmu mieszkań też się skurczył.
Nie warto przepłacać. Tym bardziej że – znów według „Port-
fela studenta 2020” – w Warszawie za pokój płaci się średnio
904 zł, można w nim mieszkać we dwójkę. We Wrocławiu kosz-
tuje to 860 zł, w Trójmieście 845 zł. To ceny realne, a nie oferto-
we. Właściciele mieszkań na wynajem muszą zejść na ziemię.
Akademia im. Leona Koźmińskiego w Warszawie przyjęła
w tym roku akademickim na I rok o 15 proc. studentów mniej
niż w poprzednim.Najwięcej – 9,5 tys. zł za semestr – kosztują
studia magisterskie na kierunku finanse, w języku angielskim.
Na Uczelni Łazarskiego czesne jest najwyższe w Polsce – za-
pewnia „Portfel studenta 2020”. Mniej renomowane uczelnie
prywatne mają mniej chętnych, nie chcą jednak o tym mó-
wić, to zła reklama. Najtaniej – 1100 zł za semestr – studiuje
się zielarstwo i fitoprodukty na Uniwersytecie Przyrodniczym
w Lublinie.
Studenci naciskają na obniżkę czesnego, uważając,
że zdalne studia odbiegają jakością od tradycyjnych. Po-
zew zbiorowy zapowiedzieli zaoczni studenci prawa na UW.
Z kolei uczelnie uważają, że zdalna nauka wymagała od nich
sporych inwestycji w sprzęt, nie ma mowy, by obniżyły opłaty.
Rynek płatnych studiów w Polsce, łącznie z opłatami studentów
uczelni publicznych, jest wart 3 mld 658 mln zł. – Co czwarta
złotówka przychodów uczelni prywatnych pochodzi z kiesze-
ni studentów, resztę stanowią dotacje od państwa – wyjaśnia
prof. Andrzej Koźmiński.
Prof. Piotr Wachowiak, rektor SGH, twierdzi, że u nich stu-
denci obniżki opłat nie żądają. W tym roku studia nadal będą
się tu odbywać zdalnie. Inaczej nie sposób. Studenci sami wy-
bierają i przedmioty, i wykładowców, każdy miałby kontakt
z około 500 osobami, to w czasach pandemii za duże ryzy-
ko. Ma nadzieję, że w przyszłym roku będzie już normalnie.
Zdalna nauka ma też zalety, łatwiej zaangażować do wykła-
dów profesora z zagranicznej uczelni, choć ciężko powiedzieć,
że w internecie studenci mają do niego łatwiejszy dostęp. O re-
lacji mistrz–uczeń raczej trudno mówić. Profesor przyznaje
też, że absolwenci zdalnych studiów mogą mieć w przyszłości
większe trudności na rynku pracy. Zagraniczna wymiana stu-
dentów w znacznej części została ograniczona, spora część
programów Erasmus odbywa się online. Rośnie też między-
narodowa konkurencja uczelni o zdalnych studentów.
Na polskim rynku nastąpi więc ostra polaryzacja: najlepsze
uczelnie podciągną się do światowej czołówki, ale te, które bier-
nie czekają na powrót normalności, zapewne nie przetrwają.
Za marną jakość zdalnej nauki polscy studenci, najmocniej
uderzeni przez pandemię po kieszeni, nie zechcą płacić.
Cały okołostudencki biznes liczy, że ten stan nienormal-
ny potrwa semestr, no, może do końca roku akademickiego.
Prof. Andrzej Koźmiński uważa, że od zdalnej nauki już nie
ma odwrotu. Po tym wstrząsie ten świat musi się poukładać
na nowo.
JOANNA SOLSKA
 [ RYNEK ]

Elon Musk Elizabeth Holmes Trevor Milton

Sprzedawcy marzeń
Przybywa biznesmenów-wizjonerów, którzy potrafią porwać inwestorów
obietnicami technologicznych cudów mających odmienić nasz świat.
Nie wszystkie wizje jednak się sprawdzają.

ADAM GRZESZAK

P
rostą szosą niknącą za horyzon-
tem bezkresnej prerii, gdzieś
w  amer ykańskim interiorze,
mknie samotnie wielki ciągnik
siodłowy z naczepą o zaskaku-
jąco nowoczesnej sylwetce. Zwraca uwa-
gę brak typowej w takich pojazdach wiel-
kiej dymiącej rury wydechowej. Bo jej nie
ma. Wielki truck w barwach US Xpress,
jednego z największych amerykańskich
przewoźników drogow ych, to Nikola
One, elektryczna ciężarówka zasilana
z baterii i wodorowego ogniwa paliwo-
wego. Efektowną scenę przejazdu moż-
© REUTERS/FORUM (3)
seryjnych egzemplarzy trafią do jego
floty. Przewoźnik chce być liderem ni-
skoemisyjnego transportu, bo w USA
uświadomiono sobie, że uzależnienie
od transportu kołowego (ponad 70 proc.
przewozów towarowych) jest szkodliwe
dla środowiska. Stan Kalifornia wpro-
wadził już nawet przepis zobowiązują-
cy producentów do zwiększania udziału
sprzedaży ciężarówek zeroemisyjnych
od 5 proc. w 2024 r. do 100 proc. w 2045 r.
Nikola Corporation musi się spieszyć,
bo konkurencja nie śpi. Testy wielkich
e-ciężarówek prowadzą Volvo, Freightli-
Obiecywał, że produkcja ruszy w 2019 r.,
ale prace się przedłużają.
Musk-bis
Wszyscy pracują nad modelami elek-
trycznymi, ale Nikola wyróżnia się w tym
wyścigu, bo stawia nie na akumulatory,
a na wodorowe ogniwa paliwowe uważa-
ne za napęd przyszłości. Nic więc dziw-
nego, że fascynują się nią szefowie firm
transportowych i inwestorzy. Kim jednak
jest ten innowacyjny producent motory-
zacyjny? Gdzie ma fabryki? Nigdzie. Ale
ma mieć. W Coolidge w stanie Arizona

na dziś obejrzeć na krótkiej reklamówce
producenta, firmy Nikola Corporation.
Nikola One nie weszła wprawdzie jesz-
cze do produkcji, ale US Xpress zagwa-
rantował sobie, że jedne z pierwszych
ner, Renault, Scania. W przyszłym roku
ma ruszyć produkcja Tesla Semi, elek-
trycznego ciągnika siodłowego stwo-
rzonego przez firmę kierowaną przez wi-
zjonera elektromobilności Elona Muska.
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
kilka tygodni temu zaczęły się przygo-
towania do budowy pierwszego zakładu
produkcyjnego. Bo Nikola Corporation,
przedstawiający się jako „światowy lider
w dziedzinie bezemisyjnych systemów
45
 [ RYNEK ]
transportowych”, to start-­up stworzo-
ny kilka lat temu przez młodego przedsię-
biorcę Trevora Miltona.
Milton jest wizjonerem zeroemisyjne-
go transportu kołowego wykorzystują-
cego ogniwa paliwowe. Przekonał do tej
idei inwestorów i stworzył zespół, który
opracowuje nowe konstrukcje i techno-
logie. Milton chwali się futurystycznie
wyglądającymi pojazdami i zapewnia,
że ich wnętrza kryją wiele rewolucyjnych
rozwiązań technicznych, ale szczegółów
oczywiście zdradzić nie może. Dotyczy
to także wytwarzania wodoru do ogniw
paliwowych. Milton zapewnia, że jego
firma dysponuje technologią radykal-
nie obniżającą koszt produkcji gazu. Za-
mierza oferować swoje ciężarówki w pa-
kiecie razem z wodorem, tak jak Elon
Musk sprzedaje Tesle razem z dostępem
do własnych superszybkich ładowarek.
Nic więc dziwnego, że Trevora Miltona
okrzyknięto nowym wcieleniem Elona
Muska. To mu schlebia, widać, na kim
się wzoruje i z kim chce konkurować. On
też chce być postrzegany nie jako nudny
miliarder, ale apostoł nowej technologii.
Barwna, wiecznie obecna w mediach
społecznościowych postać z pogranicza
biznesu i popkultury.
Nieprzypadkowo nazwał swoją firmę
Nikola. To imię Tesli, słynnego amery-
kańskiego w ynalazcy chor wackiego
pochodzenia, którego nazwisko zdążył
już zagospodarować starszy konkurent.
Na przełomie XIX i X X w. Nikola Tesla
był konkurentem Thomasa Edisona.
Rozegrała się między nimi słynna woj-
na prądów: Edison chciał elektryfikować
Amerykę, wykorzystując prąd stały, Tesla
optował za prądem przemiennym. Wy-
grała koncepcja Tesli, choć on sam nie
wzbogacił się na swoich wynalazkach
tak jak Edison.
Obaj wynalazcy za sobą nie przepada-
li, tak jak dziś Milton i Musk. Szef Tesli
zwalcza pomysł wykorzystywania ogniw
paliwowych, twierdząc, że jest skrajnie
głupi. Milton przekonuje, że ogniwa i wo-
dór to przyszłość, a o konkurencie mówi
protekcjonalnie: „do Elona nic nie mam,
myślę, że to spoko gość (cool cat), choć
osobiście go nie znam”.
Trzeba zawołać fachowca
Nikola Corporation, która sama sie-
bie nazywa światowym liderem, na ra-
zie głównie wykorzystuje kompetencje
innych światow ych liderów, bardziej
doświadczonych w branży motoryza-
cyjnej. Tworzeniem technologii ogniw
paliwowych zajmuje się Bosch, w dzie-
dzinie akumulatorów pomaga chiński
BYD. Produkcja ciężarówek ma się od-
bywać w niemieckim Ulm w zakładach
46
Elektryczne ciężarówki. Od lewej: Nikola One i Tesla Semi.
Iveco, z którym Nikola Corporation za-
łożyła spółkę joint venture. Koreańska
firma Hanwha dostarczy elektrolizery
do produkcji wodoru przy użyciu ener-
gii odnawialnej. Wodorowe pickupy
Nikola Badger będą wytwarzane przez
General Motors, z którym w ostatnich ty-
godniach Milton podpisał umowę o war-
tości 2 mld dol.
Wielkie firmy motoryzacyjne ciągną
do Miltona, chcą się z nim wiązać, two-
rzyć spółki, sojusze technologiczne, inwe-
stować w Nikola Corporation, bo start-­up
pachnie gigantycznymi pieniędzmi. Póź-
ną wiosną zadebiutował na giełdzie NA-
SDAQ, a inwestorzy oszaleli. Firmę, która
jest na razie sprzedawcą marzeń, nie ma
gotowych produktów, niczego jeszcze
poza akcjami nie sprzedała, nie ma na-
wet fundamentów pod własną fabrykę,
wycenili na 34 mld dol. To więcej niż wart
jest koncern Forda i dużo więcej niż Fiat
Chrysler Automobiles.
Analitycy giełdowi tłumaczyli ten fe-
nomen fascynacją inwestorów nowymi
technologiami, zwłaszcza transporto-
wymi. Elon Musk i Trevor Milton prze-
konali ich, że przyszłość należy do elek-
tromobilności. Dlatego w  przypadku
tradycyjnych koncernów motoryzacyj-
nych produkcję aut spalinowych uważa-
ją za obciążenie, a firmy oferujące nawet
w nieokreślonej przyszłości tylko e-auta
traktują jako blue chipy. Zwłaszcza że Ni-
kola od dawna przyjmuje już rezerwacje
i  Milton w ymachuje pakietem 14 tys.
zamówień na wodorowe auta. Wśród
przyszłych użytkowników najchętniej
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
wymienia koncern piwowarski Anheu-
ser-Busch, który zamówił 800 wodoro-
wych ciągników siodłowych.
Debiut giełdowy wprowadził Nikola
Corporation na listę najcenniejszych
amerykańskich firm, a Miltonowi dał
188. pozycję w rankingu najbogatszych
ludzi świata. I nagle padł złowieszczy
okrzyk: król jest nagi! Wprawdzie już
wcześniej pojawiały się wątpliwości,
co tak naprawdę oferuje Nikola, jakimi
rewolucyjnymi technologiami dysponu-
je, ale Trevor Milton potrafił się sprytnie
bronić. Wypuszczał na przykład do sieci
film, w którym biegł za wolno toczącą
się wodorową ciężarówką, pokazując
różne przełomowe jego zdaniem ele-
menty konstrukcyjne. „Zastanawiam
się, czy te cholerne trolle zamierzają
przeprosić wszystkich za kłamstwa, któ-
re rozpowszechniają” – krzyczał, sapiąc
z wysiłku.
Sądny dzień
Jednak to nie trolle zaczęły zadawać
trudne pytania. Bloomberg napisał,
że pokazywany w 2016 r. prototyp cię-
żarówki Nikola One był tylko makietą,
którą wepchnięto na scenę, a nie – jak
zapewniano – jeżdżącym egzempla-
rzem. Milton zagroził Bloombergowi
procesem, ale wtedy przyszło najgorsze:
firma Hindenburg Research, zajmująca
się gospodarczymi śledztwami, opu-
blikowała swój raport z  dochodzenia
w sprawie Nikola Corporation i Trevora
Miltona. Był miażdżący. Zarzucał Milto-
© MP (2)
nowi skomplikowane oszustwo. Śledczy

prześledzili jego karierę biznesową przed
założeniem Nikola, a potem cały proces
budowania firmy i obietnic dotyczących
wodorowych ciężarówek. Śledczy byli
świadomi, że grozi im proces, więc bar-
dzo dokładnie przygotowali dowody. Ze-
brali zeznania świadków, zdjęcia, maile,
z których wynika, że Nikola Corporation
to wydmuszka, a Milton to sprytny reży-
ser wielkiego oszustwa.
Okazało się, że także film reklamowy,
od którego zaczęliśmy naszą opowieść,
to fałszywka. Śledczy odnaleźli miejsce,
w którym sfilmowano Nikola One pę-
dzącą przez prerię. Pędziła napędzana
nie wodorem, ale inną czystą energią:
siłą grawitacji. W pojeździe nie było na-
wet silnika, pojazd został odholowany
na szczyt wzniesienia i wypuszczony.
Na długiej prostej trasie solidnie się roz-
pędził, a lekkie przekrzywienie kamery
spowodowało, że osiągnięto złudzenie
jazdy po płaskim. Raport stwierdza,
że takie mistyfikacje służyły ukrywaniu
faktu, iż wielu kluczowych problemów
konstrukcyjnych nie udało się rozwią-
zać, a prezentowane rewolucyjne autor-
skie rozwiązania były w rzeczywistości
pod zespoła mi kupowa ny mi od ze-
wnętrznych dostawców.
To był sądny dzień. Kurs Nikola Cor-
poration spadł o 40 proc., choć Milton
w pierwszej chwili odrzucił oskarżenia
jako „fałszywe i zniesławiające” i sam
zaatakował Hindenburg Research. Wy-
brał miękkie podbrzusze śledczej firmy,
która nie robi śledztw na zlecenie ani pro
publico, ale ma w tym własny interes.
Jest inwestorem giełdowym specjalizu-
jącym się w krótkiej sprzedaży. To rodzaj
spekulacji giełdowej polegający na tym,
że inwestor, przewidując spadek warto-
ści określonych akcji, pożycza je i sprze-
daje. Kiedy nadchodzi termin zwrotu
pożyczki, kupuje akcje na giełdzie i je-
śli dobrze przewidział – zarabia, a jeśli
źle, traci.
Dlatego padł zarzut: Hindenburg Re-
search w sposób niedozwolony mani-
puluje kursem. Problem był tylko taki,
że zarzuty wobec Nikola były poważne
i udokumentowane. Do niektórych sam
Milton szybko się przyznał, wykręcając
się czasem dość zabawnie. Potwierdził
na przykład, że w ciężarówce mknącej
przez prerię nie było silnika, no, ale on
przecież nigdy nie mówił, że był. Tym ra-
zem nie udało się winy zwalić na choler-
ne trolle. Raport wziął pod lupę Departa-
ment Sprawiedliwości i nadzór giełdowy.
Trevor Milton zrezygnował ze stanowi-
ska prezesa wykonawczego. Pojawiła się
nawet plotka, że został aresztowany.
Do krwi ostatniej
Na inwestorów giełdowych padł strach,
bo uświadomili sobie, że być może Nikola
Corporation to nie druga Tesla, ale Thera-
nos, zaś Trevor Milton to nie Elon Musk,
ale Elizabeth Holmes. Podobieństwa
do niedawnej afery Theranos są zaskaku-
jące. Elizabeth Holmes, młoda i przystojna
bizneswoman, oczarowała Amerykę tak,
jak być może zrobił to Trevor Milton. Obie-
cywała stworzenie urządzenia do badania
krwi kapilarnej, czyli pobieranej z palca,
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
a nie z żyły. Urządzenie z niewielkiej kropli
krwi miało wykonywać w krótkim czasie
tani i pełny zestaw analiz.
W kraju, gdzie duża część społeczeń-
stwa jest nieubezpieczona, a pełny ze-
staw badań kosztuje 800 dol., brzmiało
to jak marzenie o rewolucji w ochronie
zdrowia. Blond dziewiętnastolatka tę
wizję potrafiła zaprezentować w sposób
tak sugestywny, że wszyscy jej wierzyli,
a najbardziej najstarsi i najbogatsi poli-
tycy i multimiliarderzy, jak np. Rupert
Murdoch, Sam Walton, Henry Kissinger
czy Bill Clinton.
Grała rolę apostołki nowych techno-
logii, jej występy na scenie to był praw-
dziwy show. Ubrana zawsze w czarny
kostium, mówiąca nienaturalnie ni-
skim głosem chciała stworzyć wraże-
nie, że jest żeńską wersją Steve’a Jobsa,
twórcy Apple’a. Założyła start-­up The-
ranos, którego giełdowa wartość szybko
doszła do 10 mld dol. Problem był tylko
jeden: nie była w stanie zrealizować swo-
jej obietnicy. Maszyny prezentowały się
futurystycznie, ale nie działały. Idea
okazała się niewykonalna. Wtedy zaczę-
ła grać na czas, licząc na cud.
Tłumaczyła potem, że nawet Edison
przekony wał, że w y nalazł żarówkę,
kiedy w  laboratorium nic nie chcia-
ło działać. A przecież odniósł sukces.
W Theranos cud się nie zdarzył, zaczęto
więc kuglować. Pacjentom pobierano
krew z palca i z żyły. Krew z palca tra-
fiała do konstruowanej maszyny, a z żyły
po cichu do analizy laboratoryjnej. Po-
tem wyniki z laboratorium pokazywa-
no jako te z  maszyny. Kiedy dzienni-
karze ujawnili przekręt, Holmes trafiła
na ławę oskarżonych (proces jeszcze się
nie zakończył), a Theronos zbankruto-
wał. Czy ten scenariusz czeka Nikola
Corporation?
Gracze giełdowi są wściekli, bo afera
Nikola Corporation sprawia, że oberwały
także inne spółki, w tym General Motors
a nawet i Tesla. Pojawiła się wątpliwość:
a co, jeśli okaże się, że i Elon Musk nie
ma czystego sumienia? Zaczął się okres
ograniczonego zaufania wobec obietnic
technologicznych. Zwłaszcza że pod ko-
niec września odbył się teslowski Batte-
ry Day, dzień, w którym Elon Musk miał
zakomunikować o przełomowych roz-
wiązaniach w produkcji akumulatorów.
Obietnica brzmiała podniecająco: nowe
akumulatory będą dużo tańsze, sześcio-
krotnie mocniejsze i pięciokrotnie po-
jemniejsze. Dzięki temu cena Tesli spad-
nie do 25 tys. dol. Akcjonariusze czekali
na zdanie „mamy sukces”, a usłyszeli:
„jeszcze nie dzisiaj”. Pracujemy dalej.
Spodziewany przełom w 2022 r.
ADAM GRZESZAK
47
 [ RYNEK ]

Kapitalizm bez sensu

We wrześniu zmarł amerykański antropolog
David Graeber, twórca Occupy Wall Street,
ekonomiczny guru zachodniej lewicy.
ŁUKASZ WÓJCIK
E
ric dostał pracę w  firmie de­
signerskiej dwóch wspólników.
I od razu projekt, który – jak się
później okazało – podobał się tyl­
ko jednemu szefowi. Wielokrot­
nie próbował odejść, bo projekt oczywi­
ście ugrzązł. Ale drugi szef wciąż oferował
mu coraz większe pieniądze. Wymyślał
więc zagraniczne wyjazdy, wynajmował
najdroższe hotele i upijał się za firmowe
pieniądze. W końcu, po trzydniowej po­
pijawie, wracając nad ranem do domu,
załamał się. Dziś Eric uprawia pomidory
w jakimś squacie.
Praca Erica i milionów innych zatrud­
nionych na całym świecie jest bez sensu
i stała się narzędziem społecznej opre­
sji – twierdził zmarły we wrześniu David
Graeber, amerykański antropolog, eko­
nomiczny guru zachodniej lewicy. Jego
książki, m.in. właśnie o „pracy bez sensu”,
nadały mu status naukowego celebryty,
a polityczne zaangażowanie, jak napisał
niedawno o zmarłym w „New York Timesie”
noblista Paul Krugman, „przywróciło wia­
rę w publiczną odpowiedzialność intelek­
tualistów za swoje słowa”. Do Graebera
odwoływali się w Stanach m.in. Bernie
Sanders i Elizabeth Warren, a w Wielkiej
Brytanii – Jeremy Corbyn. Ale przede
wszystkim na sztandarach nosiły go milio­
ny młodych ludzi na ulicach zachodnich
metropolii, buntując się przeciwko spo­
łecznemu i ekonomicznemu status quo.
Do młodych najlepiej trafiało to,
co Graeber miał do powiedzenia o przy­
szłości kapitalizmu. Jako zadeklarowany
marksista był przekonany, że ten system
stoi na ostatnich nogach. Że jest ze swej
natury wadliwy i  trwale niestabilny.
W  jednej z  książek porównywał kapi­
talizm do zarazy, która jest przykrym,
ale niezbędnym etapem poprzedzają­
cym rewolucję. Za Marksem twierdził,
że to „zakamuflowane złodziejstwo” pra­
cy. A miliony Erików pracujących bez sen­
su to najlepszy symptom zbliżającego się
krachu kapitalizmu.

Profesor David Graeber podczas dyskusji
Anarchista z wyboru
David Graeber urodził się 59 lat temu
w Nowym Jorku w rozpolitykowanej ro­
dzinie. Jego ojciec walczył w Brygadach
Międzynarodowych podczas wojny do­
mowej w Hiszpanii. Matka udzielała się
w pierwszych związkach zawodowych
kobiet. Już jako nastolatek próbował
© PAP/ALAMY

ze studentami przed budynkiem tłumaczyć hieroglify Majów, co pchnę­

London School of Economics, 2016 r. ło go później na antropologię. Po stu­
diach na University of Chicago dostał

48 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
prestiżowe stypendium Fulbrighta i roz-
począł dwuletnie badania na Madaga-
skarze. Studiował tam niewielką, ega-
litarną i  anarchistyczną społeczność
obywającą się bez policji i rządu, podej-
mującą wszystkie decyzje na wiecach.
Głośno zrobiło się o  nim, gdy uni-
wersytet Yale, gdzie był w ykładowcą,
postanowił nie przedłużać z nim kon-
traktu. Graeber, sam określający się jako
anarchista, był wówczas przekonany,
że to z powodu jego politycznej działal-
ności – od początku lat 90. współorgani-
zował antyglobalistyczne demonstracje.
Petycję w obronie profesora podpisa-
ło ponad 4,5 tys. studentów i kolegów
z uczelni.
Ostatecznie Yale zaproponował mu
rok płatnego urlopu. Graeber zgodził
się i wyjechał do Londynu, gdzie trafił
na London School of Economics. Po cza-
sie tak tłumaczył „Guardianowi” wyrzu-
cenie z Yale: „Z ich perspektywy za bar-
dzo cieszyłem się swoją pracą. A poza
tym pochodzę z niewłaściwej klasy spo-
łecznej – robotniczej”.
Anarchistą był – jak mówił – odkąd
pamięta. A le anarchię rozumiał nie
jako brutalny stan bezprawia – domagał
się przede wszystkim kooperatywne-
go samorządzenia się społeczeństwa.
Czasem twierdził przekornie, że „został
anarchistą, bo większość ludzi uważa,
że to wariactwo”. Wspierał m.in. kurdyj-
skie projekty demokratyczne, szczegól-
nie równouprawnienie kobiet. Na jednej
demonstracji został nawet aresztowany,
na innej dostał gumową kulą od policjan-
ta – nosił ją potem zawsze w kieszeni.
Nau kowe u zna nie prz y niosła mu
książka „Dług. Pierwsze pięć tysięcy
lat”. Graeber opisuje w  niej przemoc,
która ma być podstawą wszystkich rela-
cji społecznych opartych na pieniądzu:
„Nie ma lepszego usprawiedliwienia dla
takich relacji, niż obdarzyć je moral-
nym imperatywem. Potem w ystarczy
jeszcze ująć je w język religijny – wów-
czas to ofiara takiej relacji zaczyna się
jawić jako przestępca”. Rozwiązaniem
tego problemu ma być, według niego,
powszechne anulowanie publicznych
i prywatnych długów.
Przez różowe okulary
W „Długu...” Graeber przekonuje,
że amerykański system gospodarczy
opiera się na utrzymywaniu ludzi w za-
dłużeniu. „We współczesnym społeczeń-
stwie – przekonuje – dług stał się umową,
której obowiązy wanie jest ostatecz-
nie gwarantowane groźbą użycia siły.
Wszystko to składa się na system kontro-
li społecznej, w ramach którego młodzi
już na studiach obciążani są »długiem
na wieczność« (kredyty studenckie),
a potem daje się im pracę bez sensu, aby
mogli te kredyty spłacać. W ten sposób
system zyskuje nad nimi kontrolę, spra-
wia, że są »społecznie grzeczni«”.
Książka recenzje miała bardzo różne,
ale sprzedała się świetnie. „Dług...” nie-
mal natychmiast stał się swoistą ewan-
gelią ruchu Occupy Wall Street (OWS).
A sam Graeber – jego współtwórcą.
Spędził w Nowym Jorku sześć tygodni,
tworząc od zera OWS przed pierwszą
demonstracją 17 września 2011 r., któ-
ra rozpoczęła okupację Parku Zuccotti.
Był autorem kluczowych założeń ruchu
opierającego się na podejmowanych
jednogłośnie decyzjach w ramach Zgro-
madzenia Generalnego. To tam uczest-
nicy OWS mieli podejmować wszystkie
decyzje, od ogólnych zasad solidarno-
ści do metod ogrzewania się podczas
zimnych nocy. Z czasem Occupy Wall
Street, jak twierdził Graeber, przerodzi
się w „mikrospołeczeństwo stanowią-
ce alternatywę dla obecnego systemu
władzy”.
Jak sam przyznawał, podczas tworze-
nia OWS był stale pod wrażeniem miesz-
kańców badanego przez siebie Befato
na Madagaskarze, którzy – według nie-
go – urzeczywistniali „lewicowo-anar-
chistyczny ideał demokracji bez rządu”.
Dlatego sam sposób samozarządzania
się OWS był dla niego równie ważny
jak charakter podejmowanych decyzji.
„Rewolucjoniści w X X w. z pewnością
­nauczyli się jednej rzeczy: że cel jednak
nie uświęca środków” – pisał jeszcze
w trakcie protestów na Wall Street.
Graeber – podsumow ując później
OWS – był bezkrytyczny wobec ruchu,
widział w nim model samozarządzania
się dla znacznie liczniejszych wspólnot,
a może nawet państw. W swoich tekstach
i  przemówieniach przemilczał liczne
jego słabości.
Ponieważ OWS był przedsięwzięciem
ideologicznym – lew icowo-anarchi-
stycznym – Graeber mógł zignorować
realne problemy zachodnich demokra-
cji. Choćby te dotyczące nieuniknionej
różnorodności postaw moralnych i wy-
nikających z nich poglądów ekonomicz-
nych czy utopii powszechnego konsen-
su. Wspólnoty takie jak OWS składają się
przecież z jednostek, które przyłączyły
się właśnie dlatego, że zgadzają się z fun-
damentami światopoglądowymi tejże
wspólnoty. Mogą więc one „rządzić się”
właśnie dlatego, że jednostki, które unie-
możliwiłyby powszechny konsens, pozo-
stały poza tą wspólnotą.
Graeberowska apologia OWS pomija
również problem z ideologiczną homo-
genizacją takich ruchów, która sprzyja
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
ich radykalizacji. Tu mechanizm jest
dość prosty: gdy ludzie o  podobnych
poglądach dyskutują we własnym gro-
nie bez konieczności zderzania swoich
poglądów z wyraźnie odmiennymi, mają
naturalną tendencję do coraz głębszej
polaryzacji i radykalizmu. Rośnie praw-
dopodobieństwo ekstremizmu.
I – last but not least – demokracja par-
tycypacyjna w  rodzaju OWS ze swo-
jej natury przyznaje większe wpływ y
ekstrawert ykom, char yzmat yczny m
jed nost kom z  ta lentem perswa z ji,
co w ykorzystał sam Graeber. Zdania
introwertyków i tych, którzy potrzebu-
ją więcej czasu na podjęcie decyzji, są
z góry spisane na pominięcie w proce-
sie podejmowania wspólnych decyzji.
W efekcie zdanie większości – bo jednak
introwertycy to większość – jest ignoro-
wane. Aż do momentu, gdy władza eks-
trawertyków jest już nie do zniesienia
dla reszty i ludzie zaczynają odchodzić
ze wspólnoty. Ale bezkrytyczna apologia
Occupy Wall Street to wcale nie najwięk-
sza wątpliwość w dorobku Graebera.
Bez wartości?
W 2013 r. w magazynie „Strike!” Graeber
opublikował esej „On the Phenomenon
of Bullshit Jobs”. Następnego dnia wysia-
dły serwery, tekst w krótkim czasie prze-
czytało ponad milion osób. Wkrótce został
przetłumaczony na 17 języków. Autor wy-
korzystał to zainteresowanie i zaapelował
do czytelników o ich własne przykłady pra-
cy bez sensu, których zebrał setki. Niedłu-
go później międzynarodowa sondażownia
YouGov, odwołując się do eseju Graebera,
zadała respondentom z Wielkiej Brytanii
i Holandii pytanie, czy ich praca jest uży-
teczna dla świata. Wspomniane opowieści
i wyniki sondażu Graeber wykorzystał przy
pisaniu swojej najważniejszej książki „Pra-
ca bez sensu”. Ten polski tytuł nie oddaje
ostrości oryginalnego, który ustawia au-
tora raczej w roli trybuna ludowego, a nie
chłodnego obserwatora rzeczywistości.
Dla Graebera tytułowa „praca bez sensu”
jest bezużyteczna do tego stopnia, że na-
wet wykonujący ją ludzie nie są w stanie
powiedzieć, dlaczego to robią. Choć cza-
sem muszą udawać, że to rozumieją. Ta de-
finicja zawiera dwie kategorie zawodów
„bez sensu”. Do pierwszej z nich Graeber
zalicza te, które są według niego „społecz-
nie bezwartościowe”: prawnicy korpora-
cyjni, bankierzy inwestycyjni (swoją drogą,
ciekawe, co wymienieni sądzą o antropo-
logach). W drugiej kategorii znajdują się
wszystkie te zajęcia, w których pracow-
nik musi udawać, że w ogóle coś robi.
Graeber dodaje, że wbrew pozorom
takich etatów bez sensu jest znacznie
więcej w  sektorze prywatnym niż
49
 [ RYNEK ]
w budżetówce. Na zarzut, że to kontr-
intuicyjne, bo przecież konkurencja w biz-
nesie wymusza na firmach optymalizację
kosztów i wycinanie etatów bez sensu,
Graeber daje przewrotną odpowiedź.
Według niego problem leży w tzw. feuda-
lizmie menedżerskim, czyli zatrudnianiu
wielu nieprzydatnych pracowników „pod
sobą” tylko po to, aby podbudować swo-
je ego.
Wszystko na wiarę
Graeber, wykształcony akademik, bu-
dując swoją argumentację, prezentuje
zaskakującą wiarę w anegdoty i wyniki
kilku wątpliw ych badań. Wspomnia-
ny sondaż YouGov wykazał, że między
37 i 40 proc. pytanych w Wielkiej Brytanii
i Holandii miało wrażenie, że ich praca
„jest dla świata użyteczna”. Nieuniknio-
ny subiektywizm podobnych oświadczeń
da się zaakceptować, biorąc pod uwagę
dalsze wnioskowanie Graebera, również
dotyczące subiektywnych skutków wyko-
nywania pracy bez sensu. Ale Graeber nie
uwzględnia choćby tak oczywistego czyn-
nika zniekształcającego wynik badania,
jakim jest skromność pytanych.
Naiwność badawcza w „Pracy bez sen-
su” zaskakuje. Graeber opisuje w książce
przypadek Simona, który przekonywał,
że poświęcił dwa lata na analizowanie
wewnętrznej struktury pewnego dużego
banku. I odkrył, że co najmniej 80 proc.
z jego ok. 60 tys. pracowników było niepo-
trzebnych. Graeber w swojej książce bie-
rze takie historie na wiarę. Może to i praw-
da, a może nie – nie sposób to sprawdzić.
Ale doskonale pasuje do teorii autora, tak
samo jak dziwaczny fakt, również podany
w książce, że 80 proc. czasu pracy pielę-
gniarek zabiera papierologia.
Graeber pyta też, dlaczego wykonawcy
pracy bez sensu, która (ponoć) rujnuje
im psychikę, dostają za to poświęcenie
tak mało pieniędzy? I tu już zaczynają się
rozbieżności faktograficzne – otóż dosta-
ją dużo pieniędzy. Realne wynagrodze-
nia współczesnych „biurowych” – czyli
według Graebera ekwiwalentu dawnej
pracy przy taśmie – są nieporównywal-
nie wyższe niż robotników w fabryce pół
wieku temu. Nie mówiąc już o komforcie
pracy przy biurku w  klimatyzowanym
pomieszczeniu. Graeber nie ma też racji,
twierdząc, że „praca pożera nam coraz
więcej naszej egzystencji”. To po prostu
statystycznie nieprawda. W 1900 r. prze-
ciętny brytyjski robotnik pracował 56 go-
dzin tygodniowo, dziś – 31.
Na tych wątpliwych danych Graeber
buduje skomplikowane interpretacje
i tezy. Twierdzi na przykład, że w ostat-
nich dekadach automatyzacja co praw-
da pozbaw iła pracy w ielu ludzi, ale
50
Dla Graebera tytułowa
„praca bez sensu” jest
bezużyteczna do tego
stopnia, że nawet
wykonujący ją ludzie nie
są w stanie powiedzieć,
dlaczego to robią.
jednocześnie zawiązał się globalny spi-
sek i aby ten fakt ukryć przed społeczeń-
stwem, tworzono fikcyjne etaty. Napraw-
dę? Po pierwsze, większość współczesnej
kadry menedżerskiej jest motywowana
opcjami udziałowymi, w ramach których
najczęściej muszą wypracować określo-
ny zysk. Są stale kontrolowani przez gor-
liwych inwestorów, którzy łatwo mogą
doprowadzić do ich zwolnienia, jeśli nie
będą realizować celów. W takich oko-
licznościach trudno sobie w yobrazić,
że menedżerowie zatrudniają zastępy
niepotrzebnych pracowników, aby ci
udawali, że są potrzebni.
Po drugie, ostatnimi laty światowa
gospodarka mocno się skomplikowała.
Skomplikowały się zarówno dostępne
produkty, łańcuchy produkcji, sieć do-
stawców, dystrybucji, finansowanie itd.
Właśnie to skomplikowanie przynosi
dobrobyt, choć jednocześnie stanowi
ogromny problem organizacyjny. Żaden
pojedynczy menedżer nie ogarnie już
całego procesu od idei do konsumenta.
Dlatego jedynym sposobem jest rozbicie
łańcucha na mniejsze odcinki i wysoka
specjalizacja obsługujących je pracow-
ników. A to musi się skończyć biurowym
odpowiednikiem taśmy produkcyjnej.
Z perspektywy pracownika, oddalone-
go od finału wspólnych wysiłków, może
to wyglądać bez sensu, ale z pewnością
takie nie jest.
Problem leży chyba gdzie indziej,
bo dotyczy samej natury dominującego
dziś sektora usług. Gdy jeszcze większość
zatrudnionych pracowała w fabrykach,
łatwo można było policzyć wytworzone
kątowniki i ocenić przydatność poszcze-
gólnych pracowników. W usługach nie
ma tak łatwych sposobów oceny jakości
i ilości tego, co zostało wyprodukowane.
Nie ma też prostej i obiektywnej kontroli
pracowników. Menedżerowie radzą so-
bie z tym, stawiając przed pracownikami
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
szereg celów i organizując niekończące
się spotkania, żeby się zorientować,
co się dzieje w firmie. W ten sposób co-
raz więcej czasu pracownicy poświęcają
na „sprawy organizacyjne”.
Po co nam praca
Ciekawe jest to, jak Graeber tłuma-
czy domniemany nadmiar zatrudnie-
nia. Według niego klasa rządząca doszła
do wniosku, że produktywni obywatele,
mając zbyt wiele wolnego czasu, za dużo
myślą, a to jest śmiertelnym zagrożeniem
dla społeczno-gospodarczego status quo.
Graeber za przykład podaje tu bunty spo-
łeczne końca lat 60. w krajach Zachodu.
Od razu nasuwa się kilka pytań. Czy w ta-
kim razie wszyscy ci demonstrujący dziś
na ulicach Tajlandii, Białorusi czy Ameryki
mają za dużo wolnego czasu? I jak wygląda
to międzykorporacyjne planowanie po-
nadprogramowego zatrudniania w skali
globalnej?
Na koniec książki „Praca bez sensu”
Graeber dochodzi do fundamentalnej dla
siebie tezy. Wywód rozpoczyna od krytyki
purytańskiej etyki pracy, która jego zda-
niem przekształciła kapitalistyczną po-
trzebę w religijną powinność. I choć stop-
niowa automatyzacja sprawia, że ludzie
mogliby pracować coraz mniej, to normy
społeczne narzucają im myślenie o pracy
jako o źródle wartości nie tylko material-
nych, ale wręcz jako o  źródle człowie-
czeństwa. Według Graebera, jeśli z pracy
mamy czerpać tak wiele, a jednocześnie
jej nienawidzimy, to staje się ona mechani-
zmem „głębokiej, psychologicznej opresji”
społeczeństwa nad jednostką. Tymczasem
we wspomnianym już niejednokrotnie
sondażu YouGov na pytanie, czy w pracy
„spełniasz się osobiście?”, ponad 63 proc.
odpowiedziało, że tak. 71 proc. Brytyjczy-
ków ma pozytywne zdanie o swojej pracy.
Ale może to tylko rezultat „fałszywej
świadomości”, jak ludzie z ideologiczne-
go środowiska, do którego należał Graeber,
grzecznie mówią ludziom, że są głupi. Lub
wtedy, gdy rzeczywistość nie nadąża za ich
tezami. Można odnieść wrażenie, że cały
wywód Graebera dotyczący kapitalizmu
jest postawiony na głowie. Czując ideolo-
giczną niechęć do tego systemu, Graeber
© ALLEN J. SCHABEN/LOS ANGELES TIMES/GETTY IMAGES
– tak jak jego marksistowscy idole od po-
nad 150 lat – wieści jego rychły upadek.
Żeby go uprawdopodobnić, buduje fałszy-
we symptomy tego upadku. A gdy coś mu
nie pasuje, zaczyna opowiadać o spisku
globalnego biznesu.
Nie oznacza to, że kapitalizmu nie
czeka upadek. Ale marksiści pokroju
Graebera już tak wiele razy go przepowia-
dali, że można chyba to uznać za pracę
bez sensu.
ŁUKASZ WÓJCIK
 [ Ś W I AT ]

Wojna
o koniec
świata

Górski Karabach
to jednocześnie
ziemia niczyja i wszystkich.
Przede mną kilometry
apokaliptycznej spalonej ziemi.

K
ZIEMOWIT SZCZEREK tereny Azerbejdżanu tereny Górskiego Karabachu rejony
zajęte przez Ormian kontrolowane przez Azerów walk

ROSJA
GRUZJA
ilka dni temu obie strony znów zbrojnego
konfliktu odrzuciły międzynarodowe apele
o zawieszenie broni. Odrzuciła je nawet nie-
dwuznacznie wspierająca Azerów Turcja, któ-
ra sprowadza w rejon konfliktu syryjskich na- ARMENIA Kalbajar AZERBEJDŻAN
jemników i nawet sama strzela do ormiańskich
samolotów. Od początku starć w Karabachu Erywań GÓRSKI Baku
– najbardziej krwawych od dekad – po obu stronach zginęło już KARABACH
ponad stu ludzi. TURCJA
Ale tak naprawdę są dwa Karabachy: Nizinny i Górski. W Nizin-
nym żyją Azerowie, w Górskim – Ormianie. Od azerskiej strony AZERB.
wjazdu do Górskiego Karabachu nie ma. No, chyba że czołgami,
Stepanakert Morze
jak obecnie wjeżdża azerskie wojsko z błogosławieństwem Tur-
cji. Górskie parapaństwo, które oderwało się od muzułmańskie- 50 km
IRAN Kaspijskie
go Azerbejdżanu i ogłosiło się Republiką Arcah, według prawa
międzynarodowego nadal do niego należy. Żeby sprawa była
jeszcze bardziej skomplikowana, Karabachu nie uznaje nawet Karabachu, zanim został kolejno premierem i prezydentem Arme-
sama Armenia. nii. Odsunięty niedawno od władzy Serż Sarkizjan pochodził ze sto-
W Karabachu walutą jest armeński dram, a karabascy Ormianie licy Arcahu – Stepanakertu. Politycy i biznesmeni stamtąd, zwani
mają armeńskie paszporty. Karabach, owszem, wydaje własne, klanem karabaskim, to jedna z najbardziej wpływowych grup w Ar-
ale respektowane są wyłącznie na terytorium innych poradziec- menii. Nawet flaga Republiki Arcah to w zasadzie flaga Armenii,
kich parapaństw: Naddniestrza, Osetii Południowej i Abchazji. tylko z zaznaczonym symbolicznym rozdzieleniem od reszty kraju.
Ministerstwo finansów Republiki Arcah wypuszcza również ka-
rabaskie dramy, które teoretycznie równe są pod względem war- Ludzie dziwni
tości dramowi armeńskiemu, ale trudno je w Karabachu znaleźć: Górski Karabach, rzadko zaludniony, zdominowany przez
to w zasadzie waluta kolekcjonerska. chrześcijańskich Ormian, ale zamieszkany również przez mu-
Do obrony Karabachu zaciągają się często Ormianie z głębi kra- zułmanów, znalazł się po pierwszej wojnie światowej w grani-
ju, a karabascy politycy dochodzą w Armenii do najwyższych god- cach Azerbejdżanu. Późniejsze radzieckie rządy potwierdzały
ności. Robert Koczarian na przykład był pierwszym prezydentem tę przynależność. Armeńska kultura Karabachu była nieco inna

52 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
 Armeńska artyleria w pobliżu
granicy Górskiego Karabachu.
od kultury Ormian z Armenii właściwej. Karabascy Ormianie na­
siąkali muzułmańskimi wpływami, żyli innymi sprawami niż ich
pobratymcy z drugiej strony gór. Ten podział nadal jest wśród
Ormian widoczny.
– Karabach? Tak, ładnie tam, ale ludzie dziwni – opowiadał mi
w armeńskim Goris pan Gagik, emerytowany szofer, który – jak
się chwalił – wszędzie był na Kaukazie i wszystkie narody zna.
– Ci, którzy tam żyją, to nie są do końca Ormianie, oni tam się
z Azerami mieszali, stali się do nich podobni.
Radziecka architektura, inna dla każdej z republik, podkreślała
te różnice. Dawna armeńska republika radziecka zbudowana jest
z kostek wulkanicznego tufu, miasta mają specyficzną architek­
turę, nawiązującą do ormiańskiej starożytności, starych, blisko­
wschodnich już motywów, ciężką, kojarzącą się z jakąś radziecką
wersją Babilonu. Azerbejdżan to raczej biały kamień. Nawet pod
tym względem dawny azerski Karabach różni się od Armenii.
Dziś Górski Karabach zamieszkany jest w zasadzie prawie wy­
łącznie przez Ormian. Tych Azerów, którzy mieszkali na teryto­
© REUTERS/FORUM, AP/EAST NEWS, INFOGRAFIKA: LECH MAZURCZYK
rium zajętym przez siły karabaskich separatystów, wypędzono
do Azerbejdżanu albo zabito.
Nawet góry Karabachu wyglądają inaczej niż góry Armenii wła­
ściwej. Te po stronie armeńskiej są kamieniste, przypominają
trochę krajobraz innej planety, a te karabaskie – zielone i sielskie.
Sama nazwa Karabach zawiera w sobie irańskie słowo „bagh”,
ogród, a językoznawcy nie są pewni, czy tureckie słowo „kara”
oznacza rzeczywiście „czerń” – jak się powszechnie uważa – czy
co innego, na przykład słowo „wielki” w lokalnym dialekcie.
Bo, faktycznie, czerni tu niewiele: ciężka, intensywna zieleń
odcina się natomiast mocno od sąsiednich regionów: od kamie­
nistej Armenii właściwej, a przede wszystkim od wyjałowionej
ziemi pogranicza z Azerbejdżanem, zamienionego w prawie
bezludną i dziczejącą strefę buforową, tu i ówdzie poznaczoną
ruinami dawnych azerskich wiosek i miast, jak Agdam.
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
Wisi nad całym tym miejscem coś w rodzaju społecznej zmowy
wyparcia przypominającej tę, jaka panowała po wojnie w niektó­
rych polskich miejscowościach, gdzie nagle zabrakło Żydów. Albo
w Turcji wokół Ormian. To m.in. z Agdamu Azerowie ostrzeliwali
armeńskie pozycje i miejscowości. Opowieści o okrucieństwie
Ormian wśród Azerów budziły tu przerażenie. Vice versa zresztą
też. Pogrom napędzał pogrom.
Spalona ziemia
Da się wjechać do Agdam, ale lepiej boczną drogą, nierzu­
cającym się w oczy samochodem. Koniecznie na lokalnych re­
jestracjach. Wtedy policja może pomyśleć, że jest się jednym
z okolicznych mieszkańców, który szabruje ruiny albo przyjechał
pogrzebać przy ruinach swojego dawnego domu.
Wypożyczyliśmy auto i  kręciliśmy się po mieście trupie,
po równo wytyczonej siatce ulic o popękanym asfalcie. Za ple­
cami mieliśmy karabaskie góry, a tutaj już zaczynał się Nizinny
Karabach. Równina płaska jak stół ciągnęła się prosto w stronę
Azerbejdżanu. Dalej rozłożone były obronne pozycje Ormian,
jeszcze dalej – Azerów. Kilometry apokaliptycznej spalonej ziemi.
Tak wygląda sceneria obecnej wojny o Karabach.
Od strony Armenii prowadzą do Karabachu w zasadzie tylko
dwie drogi przez wysokie góry. Jedna, północna, od jeziora Se­
wan, przez miasto Vardenis leżące jeszcze w Armenii właściwej.
Azerskie pociski spadły niedawno w okolicach Vardenis, nisz­
cząc rejsowy autobus, były ofiary. Dalej są jeszcze kopalnie zło­
ta i nowo wyremontowana droga M11 w stronę Azerbejdżanu.
To nawet nie jest Karabach, tylko terytorium odebrane Azerbej­
dżanowi po to, by Armenia miała jakiś kontakt z enklawą. Szara
strefa, nawet jak na warunki nieuznawanego państwa.
Mieszkał tu dawniej pan Eduard. W młodości – wojsko i wojna
o Karabach. Był 1993 r., Azerowie, upokorzeni wcześniejszymi
porażkami i utratą całej prowincji, próbowali desperacko się
53
 [ Ś W I AT ]
odgryźć. Pan Eduard poszedł bronić własnej wioski. Leżała
w górach, za którymi był już Azerbejdżan. Kałasznikowa kupił
od Rosjan, szedł na ochotnika.
Wioski nie obronił: Azerowie wszystko spalili i zniszczyli, ale
potem wycofali się z powrotem za góry. Byli to zapewne nasto-
latkowie – w ostatniej fazie wojny Azerbejdżan nie miał już kim
walczyć. Gówniarze nawet nie bardzo wiedzieli, co w tych górach
mają robić i po co tam są. Nie mieli motywacji, nie pojmowali,
dlaczego mają ginąć za pustą, dziką krainę, gdzie wszędzie pod
górkę i za rzadko porozstawiane góralskie chałupy z kamienia.
Nic nie wskórali. Ormianie walczyli o swoje, dlatego wygrali.
Po tym, jak pan Eduard skończył wojować, próbował założyć
biznes, to w Karabachu, to w Armenii, ale nie szło. Wylądował
na budowie w Moskwie. 10 lat z dala od domu, od rodziny, Arme-
nię odwiedzał raz do roku na święta. Tylko syna sprowadził. 10 lat
razem z synem w wieloosobowym baraku dla budowlańców.
Pracował na dźwigu. W końcu wrócił. Dorabia trochę na taryfie.
Mniejsze, mówi, pieniądze, ale u siebie.
POLICE na granicy
Przejście na granicy armeńsko-armeńskiej, czyli między Re-
publiką Armenii a Republiką Arcah, mieściło się w dolinie. Poza
budynkiem policji i małym sklepem spożywczym nie było tu
niczego. Pogranicznicy spisywali nasze dane do wielkich ze-
szytów równym kaligraficznym pismem. Gazik policyjny miał
na boku angielski napis POLICE. Wizy karabaskiej nie wklejono,
była osobnym świstkiem. Wiedzieli w Karabachu, że z wizytami
w ich kraju nie należy się specjalnie obnosić.
Dawniej odradzano wjazd do Karabachu tędy, sugerowano
południową drogę, przez góry. Ale teraz nawierzchnia już była
wyremontowana, a tablice – podobne do tych, które w Europie
informują o wykorzystaniu na remont środków unijnych – głosiły,
że uruchomione tu zostały pieniądze ormiańskiej diaspory. Ta
jest stara, rozrzucona po świecie, trochę na kształt żydowskiej.
Wielu Ormian było handlarzami, dorobili się majątków. Wielu
z nich pompuje to wszystko w stary kraj, do którego przyjeżdżają
z Francji czy Stanów.
W końcu dotarliśmy do Wanku. A tam taka atrakcja: płoty
wykonane z dawnych radzieckich rejestracji samochodowych.
Lokalni chwalą się, że to z aut, które pozostawili Azerowie. Biz-
nesmen inwestor wymyślił, że taki pomnik zwycięstwa i upoko-
rzenia przeciwnika będzie przyciągał turystów. I przyciąga, pod
tablicami ludzie robią sobie zdjęcia.
Dalej, pod Tigranakertem, gdzie spalona i zburzona prawie
do gruntu wieś sąsiaduje z prastarym ormiańskim monastyrem
i nietkniętym muzułmańskim cmentarzem (bo – jak wyjaśniają
co bardziej zapalczywi ormiańscy patrioci – „Turcy”, czyli Aze-
rowie, to może i wrogowie na śmierć i życie, ale po śmierci wróg
nie jest już wrogiem i spokoju mu się nie zakłóca), ze starej wołgi
wyrastało młode drzewko. Musiało mieć mniej więcej tyle lat, ile
karabaska quasi-niepodległość.
Karabach nie jest duży i poza prastarymi monastyrami atrakcji
w nim zbyt wielu nie ma. Nie ma też za bardzo dokąd iść. To nie Gru-
zja z tysiącem knajp i restauracji. Codzienne życie uliczne się to-
czy, ale pragmatycznie i dość dostojnie, handel, transport, czasem
jakiś sport, a życie nocne w zasadzie nie istnieje. Również w stoli-
cy – Stepanakercie – która nie ma nawet 60 tys. mieszkańców.
– Prezydenta u  nas normalnie w  sklepie spotkasz – mówi
Sasza, chłopak, którego można nazwać przedstawicielem
karabaskiej klasy średniej: pracuje w  fabryce, ale jest mło-
dy, tu i tam dorobi, żona, dziecko, służba w armii, jak wszy-
scy – gorący patriotyzm i  niechęć do „Turków”, choć po-
wściągana, a  to, jak na Karabach, naprawdę sporo i  trzeba
to docenić. – Tu jest trochę jak na Islandii – mówi. I  fak-
tycznie: wszyscy się znają i  nic nie ujdzie niczyjej uwagi.
54 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
Jedyny taki bardak
Co do życia nocnego Stepanakertu, to rzeczywiście nie istniało,
dopóki Azat nie założył klubu Bardak. To klub trochę hipisowski,
trochę hipsterski, trochę ekspacki, ogólnie – miejsce, gdzie spoty-
kają się wszyscy, którym ciąży wymuszony „islandzki” styl życia.
Wymęczeni bezczynnością ekspaci (niewielu, przedstawiciele
biznesu, pracownicy kilku NGO itd.) błogosławią Azata za to,
że razem z ojcem poustawiali przy swoim starym domu jakieś
europalety, zbili z nich stoliki, przytaszczyli stary, zdemolowany
autobus, pomalowali farbami, a w szopie urządzili klimatyczną
knajpę z porządną muzyką i różnymi dziwactwami i malunkami
na ścianach.
Schodzi się lokalna młodzież. Lecą piwa i szoty wódki. Zaczyna
się pokazywanie na komórkach zdjęć z wojska i przechwalanie
liczbą zabitych „Turków”. Ekspaci odliczają dni do wyjazdu z Ka-
rabachu i walą kolejne drinki. – Czasem jakiś koncert, czasem
jakaś impreza – mówi Libańczyk, który siedzi w Karabachu już
któryś rok na kontrakcie jako specjalista od telefonii komórkowej
– ale ogólnie to nic się nie dzieje zupełnie i gdyby nie Azat i jego
Bardak, tobym tu chyba wył z rozpaczy. I na swojej komórce po-
kazuje, co go omija z życia, które wiodą jego kumple w Bejrucie:
plaża, balangi, dziewczyny.
A Azat wyrasta na lokalnego tuza alternatywnej turystyki:
nie tylko założył Bardak, ale też rozbudowuje ciekawie zapro-
jektowany camping pod miastem, organizuje wycieczki po Ka-
rabachu („jedźcie z Azatem na wycieczkę w jakieś ładne miej-
sce, a nie do Agdamu!” – oburzają się lokalsi). Zaczynał prawie
od zera, mówi: od stu dolarów i dwóch flaszek whisky. Teraz ja-
koś to wszystko hula. Jest wesoło, na autobusie wymalowane są
pacyfki, ale gdy schodzi na Azerów, Azat się spina i atmosfera
od razu robi się ponura.
W Wanku, górskim miasteczku z azerskimi tablicami na płocie,
też siedzieliśmy w knajpce: małej, śmierdzącej mięsem krojonym
na widoku, oganiając się od much i popijając kawę oraz piwo z lo-
kalnymi obywatelami. Ci już nie byli tak bardzo zapalczywi w spra-
wie Azerów, prezentowali bardziej pragmatyczny punkt widzenia.
Taki, który w Bardaku mógłby być wręcz uznany za zdradę.
Opowiadali bowiem o tym, że wojna, w wyniku której Górski
Karabach oderwał się od Azerbejdżanu, nikomu nie przyniosła
pożytku. – My, Ormianie, uprawialiśmy zboże. Oni, Azerowie,
uprawiali granaty. To z ich granatów robiliśmy wino. Potem
przyszła ta cała rzeź. I wszyscy stracili. Teraz, mówią, bez sen-
su. Wszyscy uciekają. Do Erewanu – i dalej, do Moskwy, Paryża,
Stanów. Dobrze, że paszporty przynajmniej dają ormiańskie.
Bo z karabaskimi to ewentualnie do stolicy, do Stepanakertu,
można sobie pojechać.
Przecież to Ormianie
Wyjechać z Karabachu nie jest prosto. Trzeba wsiąść w mar-
szrutkę, busik, i snuć się godzinami po serpentynach. Naszą
marszrutkę do Goris, już w Armenii właściwej, wyładowywano
po brzegi. Jakieś materiały budowlane, zgrzewki piwa Kilikia.
Na dachu montowano wielki obraz Jezusa i przywiązywano go
gumkami, żeby nie spadł.
Karabach to koniec świata dla Ormian. Dla Azerów natomiast
– naturalne rozciągnięcie swojego terytorium. Coś jak Podhale
i Tatry dla Polaków. Edgar, młody rolnik spod Goris, które samo
leży głęboko w górach, blisko irańskiej granicy, mówił o Karabachu
i Karabachczykach tak jak o ludziach z drugiej strony Księżyca.
– Mają wszystkie negatywne cechy Azerów, tyle że są Ormia-
nami – powtarzał. – Tyle lat tam, z tymi Turkami, nic dziwnego.
– To dlaczego za nich walczyliście? – spytałem.
– No jak? – odpowiedział zdziwiony Edgar. – Przecież
to Ormianie!
ZIEMOWIT SZCZEREK
 [ Ś W I AT ]

N
Władimir Putin z Aleksandrem Łukaszenką. Czy jest już białoruski zmiennik? a razie obyło się bez inwazji.
Choć ta pewnie pasowałaby

Ile Rusi w Białorusi

do stylu Władimira Putina.
Stąd na Białorusi tak często
pada ło ostat n io py ta n ie:
„Wejdą?”. W  magazynie „Foreign Af-
fairs” amerykański politolog Michael
Carpenter i białoruski Vlad Kobets wyja-
śniają, dlaczego nie doszło do interwen-
Zbuntowana Białoruś byłaby dziś niestrawna dla Rosji. cji. Zwracają uwagę, że wojsko zostało
w koszarach, bo protestujący po prostu
A jeśli nie czołgi, to co szykuje Kreml? nie dali Putinowi porządnego pretek-
stu. Białoruś zachowuje się inaczej niż
© REUTERS/FORUM

Gruzja i Ukraina, kraje wcześniej na-

JĘDRZEJ WINIECKI jeżdżane zbrojnie przez Rosję. Ponad
dekadę temu w  Gruzji f lagami NATO
oplakatowane były nawet przystanki

P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020 55
 [ Ś W I AT ]

autobusowe. Kilka lat później Ukraina

pukała do przedsionka Unii Europejskiej.
Tymczasem Białorusinów ani zachod-
nia symbolika, ani instytucje nie pory-
wają. Przeszło już tyle manifestacji i chy-
ba żaden demonstrant nie niósł unijnej
f lagi. Po ich pojawieniu się na pewno
zamrugałyby światełka ostrzegawcze
kremlowskich konsolek, Białoruś uzna-
wana jest w końcu za wyłącznie rosyjską
strefę wpływów.
– Z punktu widzenia Putina istnienie
Białorusi wygląda na dziejowe nieporo-
zumienie, efekt uboczny rozpadu ZSRR
– objaśnia Walery Bułhakau, niezależny
wydawca i redaktor białoruskojęzycz-
nego magazynu „Arche”, poświęconego
m.in. sztuce, historii i polityce. – Białoruś
to część tego, co Rosjanie nazywają limi-
trofem, pierścienia terytoriów okalających
Rosję, więc powinna pozostawać państew-
kiem buforowym. Z tej perspektywy nie-
podległość to dla niej stanowczo za dużo.
Drugi powód rezygnacji z  interwen-
cji ma być bardziej praktyczny. W Gruzji
i na Ukrainie wjazd rosyjskich czołgów
wzbudził falę antyrosyjskości, pewnie po-
dobnie stałoby się też na Białorusi. Na do-
datek przykład gruzińsko-ukraiński poka-
zuje, że reputacja Rosji w takim przypadku
jest wręcz niemożliwa do zreperowania. Mińsk, manifestanci pod pomnikiem Lenina. Na transparentach: „My jesteśmy miłością”,
Według Carpentera i Kobetsa plan Puti- „Milicja z narodem”.
na na Białoruś będzie inny. Nazywają go
miękką aneksją, która ma polegać na po- Krymie i w Donbasie. Wolą inny kolor. w rześn iowej aud iencji Łu kaszen k i
wolnym wsysaniu zachodniego sąsiada. Dziś to szare ludziki torują drogę krem- u Putina. Chodzi o zwiększenie roli par-
lowskim interesom, działając w tle i przy lamentu, docelowo wielopartyjnego,
Oczywiście Rosja zasysa Białoruś użyciu narzędzi innych niż broń palna. z ograniczeniem uprawnień prezydenta,
od dawna i bardzo powoli, z nadzieją To od nich ma pochodzić strategia za- czyli o sfrezowanie domeny Łukaszen-
na pełną integrację. Ale ten powolny straszania liderów opozycji oraz tworzenia ki, co pozwoliłoby Rosji wreszcie zdobyć
Anschluss idzie opornie, niewspółmier- nowych linii podziałów wewnątrz Białoru- bezpośredni wpływ na białoruską poli-
nie choćby do wielomiliardowych sub- si: między robotnikami i inteligencją, mię- tykę i przełamać wieloletni, osobisty mo-
sydiów wpompowanych w białoruską dzy katolikami i prawosławnymi, między nopol prezydenta Białorusi.
gospodarkę. Nie wdrożono jednej walu- wschodnią (sowiecką przed 1939 r.) czę- Reforma ma i inne zalety, np. oferuje
ty, nie udało się uruchomić prywatyzacji ścią kraju i bardziej postępową zachodnią elegancki format pozbycia się Łukaszen-
białoruskich przedsiębiorstw państwo- (dawniej wchodzącą w skład II RP). Z ge- ki (choć ten zapowiada, że prędzej pad-
wych z udziałem rosyjskiego kapitału, neralnym przesłaniem, obecnym m.in. nie trupem, niż odejdzie ze stanowiska)
nie ma zgody na bazy wojskowe, choć w telewizyjnych programach informacyj- i zainstalowania na jego miejsce nowego
wspólna jest np. obrona powietrzna, i nie nych, że protesty to nie żadne przebudze- przywódcy. Raczej namiestnika i kogoś
ma jasnego uznania dla ostatnich rosyj- nie obywatelskie czy może wręcz narodo- znacznie mniej samodzielnego, w pełni
skich zdobyczy terytorialnych na Kry- we, ale zwykły zagraniczny spisek. kontrolowanego z Moskwy.
mie, a nawet dla rosyjskich pararepublik Nic więc dziwnego, że pod koniec Przy czym takiego następcy nie widać.
– Abchazji i Osetii Płd. września Siergiej Naryszkin, dyrektor – Z  pretendentem zawsze był problem.
Ale teraz nadarza się okazja do pchnię- Służby Wy wiadu Zagranicznego Ro- Gdyby się pojawił, Łukaszenka z  miej-
cia spraw do przodu, bo osłabiony Alek- sji, przestrzegał, że Stany Zjednoczone sca by go usunął – mówi Kamil Kłysiński
© EVGENY MALOLETKA/BLOOMBERG/GETTY IMAGES

sandr Łukaszenka spotulniał. Z posad
zrezygnowało m.in. wielu pracowników
białoruskich mediów państwow ych,
ich miejsce zajęły zastępy ściągniętych
z Rosji specjalistów od robienia telewizji.
Razem z propagandzistami pojawiają się
też rozmaici doradcy, m.in. z wywiadu.
Carpenter i Kobets nie piszą o zielo-
nych ludzikach, jak określano rosyjskich
żołnierzy bez dystynkcji, którzy nagle
zmaterializowali się na ukraińskim
w prowadzą do protestów „elementy
ekstremistyczne”. Stosowne szkolenia
miały być prowadzone m.in. w Gruzji,
na Ukrainie, w  Polsce i  w  państwach
bałtyckich. Jakby tego było mało, Amery-
kanie szykują ponoć prowokacje wymie-
rzone w charyzmatycznych duchownych
białoruskiego Kościoła katolickiego.
Częścią operacji wsysania może być
ewentualna reforma białoruskiego syste-
mu politycznego, zapowiadana podczas
z Ośrodka Studiów Wschodnich. – Tak
było z Wiktarem Babaryką, który od mie-
sięcy siedzi w areszcie bez sprawy sądowej.
Podobnie z  Siarhiejem Cichanouskim.
Takich przypadków jest więcej, co pro-
wadzi do wniosku, że Rosja nie będzie
nikogo wskazywać zawczasu, zmiennika
wyciągnie z kapelusza w dogodnym dla
siebie momencie.
Dodatkowym osłabieniem Łukaszen-
ki jest reakcja Zachodu, nieuznającego

56 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
w yników ustawionych w yborów, na-
kładającego pierwsze sankcje i orientu-
jącego się na opozycję skupioną wokół
kandydującej w sierpniu Swiatłany Ci-
chanouskiej (żony Siarhieja). W Wilnie
spotkał się z  nią Emmanuel Macron,
w  kolejce do niej ustaw iła się tak że
Angela Merkel. Taki obrót spraw to dla
Łukaszenki fatalna wiadomość, bo wie-
lokrotnie podczas cichych dni z Rosją
próbował na Zachodzie łapać antyro-
syjski balans.
Coś o jego obecnej pozycji mówi spo-
tkanie, które odbywał, gdy Macron roz-
mawiał z Cichanouską – ściskał się z gu-
bernatorami kilku rosyjskich obwodów,
którzy przyjechali do Mińska w związku
z dorocznym forum regionów obu państw.
Nudną do bólu zębów część oficjalną
uświetniło przesłanie Łukaszenki. Uznał,
że wspólna historia walki z faszyzmem
jest mocnym fundamentem wzajemnych
stosunków. Że nikomu nie wolno przepi-
sywać ani fałszować 75 lat wspólnej histo-
rii, co starają się robić teraz protestujący,
próbujący zerwać związki dwóch brater-
skich społeczeństw.
Sęk w tym – i to jest paradoks białoru-
skich protestów – że nie mają one anty-
rosyjskiego ostrza. Rosja nie była istotna
ani w kampanii i wyborach, ani podczas
demonstracji. Siedzący w areszcie Cicha-
nouski dwa lata temu wybrał się nawet
na kontrolowany przez Rosję Krym, ła-
miąc ukraińskie przepisy i tym samym
legitymizując rosyjski ekspansjonizm.
– Na poziomie transparentów, haseł czy
dyskusji nie opowiadano się na pozycjach
prorosyjskich czy prozachodnich. Takie
wątki podrzuca władza. Gdy w sierpniu
białoruska propaganda po wynajęciu
dziennikarzy z Rosji nabrała cech rosyj-
skich, zaczęła tworzyć sztuczny podział
na tych, którzy zdradzają i  sprzedają
ojczyznę, bo wychodzą na ulice i są pa-
chołkami Zachodu, oraz na obrońców sło-
wiańskiej jedności i braterstwa – uważa
Kamil Kłysiński.
Na Białorusi skłonność ku Rosji ma
silne podstawy. Raz za sprawą wszech-
obecnego języka rosyjskiego – białoruski
patriota może myśleć po rosyjsku. – Choć
Białorusin na pewno nie jest kopią Rosja-
nina – zaznacza Walery Bułhakau i ob-
jaśnia różnice. W porównaniu z Rosją
Białoruś jest małym europejskim pań-
stwem, trochę przypominającym Belgię,
bo też ma wspólnoty językowe – miasto
mówi przede wszystkim po rosyjsku,
za to na wsi i w miasteczkach, zwłaszcza
na zachodzie kraju, nierzadko używa-
ny jest białoruski, na Polesiu, w okolicy
Brześcia obecne są gwary ukraińskie,
gdzie indziej wyspy litewskiego.
Białoruś z oczywistych powodów nie
ma odruchów ekspansyjnych i mimo po-
pularności rosyjskich mediów dysponuje
własną przestrzenią informacyjną, z bar-
dzo wpływowymi niezależnymi porta-
lami internetowymi, dającymi paliwo
protestom. To strony, na które zaglądają
miliony obywateli, co w niespełna 10-mi-
lionow ym kraju musi robić wrażenie.
Według Bułhakaua Białorusini – znów,
w odróżnieniu od Rosjan – regularnie
w yjeżdżają do trzech unijnych sąsia-
dów, głównie na zakupy do Wilna i Bia-
łegostoku. Rosjanin, jeśli chce wyjechać
za granicę, musi długo podróżować. Bia-
łoruskie doświadczenie Zachodu widać
natomiast w rekordowej liczbie wnio-
sków na milion mieszkańców o  wizy
schengeńskie, odwiedzinach u  krew-
nych mieszkających czy pracujących
– głównie w Polsce lub na Litwie.
– Różnice widać nawet na drogach
– zaznacza Bułhakau. – Białorusini jeż-
dżą przede wszystkim leciwymi pojazdami
sprowadzonymi z Niemiec. Ale wystarczy
przejechać granicę z Rosją, np. z obwodem
smoleńskim, i na szosach jest więcej ład
i żyguli. Zresztą – to inny paradoks tego-
rocznej białoruskiej rzeczywistości – od
30 marca lądowa granica z Rosją pozo-
staje zamknięta. Tymczasem mieszkańcy
Unii mogą przyjechać (lecąc przez Mińsk)
na 30 dni bez wizy i nawet kwarantanny.
W minionych latach sukcesywnie powięk-
szano też strefy bezwizowe przy granicy
z Polską, wokół Grodna i Brześcia, co też
służyło za okno na świat.
Rosjanie mogą dobrze czuć się na Bia-
łorusi, która pielęgnuje wizerunek kra-
ju (przynajmniej do niedawna) bardzo
przyjaznego, nieuczestniczącego w róż-
nych awanturach wojennych, gdzie nie
ma oligarchów i dużych różnic społecz-
nych. Do tego ma opinię niezłego miej-
sca na wakacje i dostawcy zdrowej żyw-
ności. Znajomo wygląda architektura,
a zwłaszcza tym tęskniącym za radziec-
ką przeszłością niemal na każdym kroku
zakręci się łza. – Trzy czwarte nazw ulic
w Mińsku odnosi się do czasów sowieckich
– zwraca uwagę Bułhakau.
Łukaszenkizm nie tylko zakonserwo-
wał radziecką spuściznę, ale jeszcze ją
rozkrzewił. I co ciekawe, protestującym
nie przeszkadza, że transparenty o de-
mokratyzacji i  biało-czerwono-białe
flagi wywieszają przed wszechobecnymi
w centrach miejscowości pomnikami Le-
nina. W Grodnie trasa protestów wiedzie
ulicą Sowiecką – na plac wodza rewolu-
cji. W Mińsku niedawno doszło do aresz-
towań manifestantów na ulicy Bieruta.
Wszędzie obecne jest upamiętnianie
Marksa, 17 września i Armii Czerwonej,
stoją pomniki poległych w Afganistanie.
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
I  tu kolejny paradoks: nie słychać,
by hołubienie Lenina – przynajmniej es-
tetycznie – gryzło się z żądaniami demo-
kracji. Raczej nie zanosi się, by po hipo-
tetycznym zwycięstwie protestujących
doszło do radykalnej białorutenizacji
i powszechnej dekomunizacji przestrze-
ni publicznej. Podobnie jest ze stosun-
kiem do Rosji.
– W  dowolnym wariancie – zauwa-
ża Kłysiński – system będzie musiał być
kombinowany. Jeśli na czele Białorusi
stanie rosyjski namiestnik, dokooptuje
reprezentanta ruchu protestu, bo ten ruch
na pewno będzie się tlił. I odwrotnie: jeśli
władzę przejmie jakiś przywódca ruchu
protestu, też będzie musiał uwzględniać
interesy Moskwy.
Jakkolwiek potoczą się losy pro-
testu, wspólnym doświadczeniem
społeczeństwa będzie zerwanie z ra-
dzieckim modelem obywatelskości.
– ­Michael Carpenter i Vlad Kobets w „Fo-
reign Affairs” piszą o nowej świadomo-
ści, która jednocześnie mobilizuje i jed-
noczy Białorusinów. Walery Bułhakau
twierdzi, że jedyna możliwość transfor-
macji demokratycznej prowadzi przez
ruch narodowy. Kamil Kłysiński używa
sformułowania o poddanych przekształ-
cających się w obywateli. A Janka Kupa-
ła, jeden z białoruskich wieszczów, pisał
w swoich wierszach, że Białorusini chcą,
by nie traktować ich jak bydła i nazywać
ludźmi. To było raptem nieco ponad sto
lat temu.
– Jeszcze niedawno Białorusini skar-
żyli się na swojego przywódcę w kręgu
znajomych w kuchni, na co dzień żyjąc
na sposób radziecki, bez wychylania się.
A teraz nie proszą, lecz żądają. Mówią:
skoro płacimy podatki, to jesteśmy u sie-
bie – zaznacza Kłysiński. Nie tylko weszli
na drogę rewolucji, ale pragnienie odwe-
tu na brutalnych siłach porządkowych
zastąpiły akcje wspierania potrzebują-
cych, składek na fundusze solidarności,
dla zwolnionych po strajkach i dla ofiar
represji. Zaczęto się inaczej do siebie
odnosić, obywatelskość jest posunięta
do tego stopnia, że demonstranci sprzą-
tają po sobie i  nie doszło do żadnego
aktu wandalizmu.
Tych postaw szybko nie da się wyrugo-
wać. Stąd wessanie tej „nowej” Białorusi
może być sporym wyzwaniem dla Rosji.
Tamtejsze władze, które nie mają najlep-
szych notowań, a ludzie mają powody
do narzekań i niezadowolenia, obawia-
ły się przede wszystkim zarazy koloro-
wych rewolucji. Teraz muszą nastawić
się na konfrontację z wirusem swojsko
brzmiącej obywatelskości.
JĘDRZEJ WINIECKI
57
 [ Ś W I AT ]

Śmierć frajerom
Izraelczycy – pozytywni bohaterowie walki z pierwszą falą pandemii
– z drugą zupełnie sobie nie radzą.
KONSTANTY GEBERT

W
śród licznych memów Gdy na przełomie kwietnia i maja lock- liczbę posłów w salach, część z nich nie
na temat pandemii krą- down stopniowo zniesiono, kraj – słusz- nosiła maseczek, bo to niemęskie. Go-
żących po i zraelsk im nie – promieniował samozadowoleniem. rzej: frajerskie. A w Izraelu nikt nie chce
internecie zna la zł się I uznał, że sprawa została załatwiona. być frajerem.
i taki, który można by- Maseczki powędrowały do szuflady. To może największa transformacja
łoby przetłumaczyć tak: „ Tylko frajer Ponownie wszystko było otwarte. Lu- kraju na przestrzeni ostatniego pół-
w naszym kraju stosuje się do rozporzą- dzie z entuzjazmem wrócili do zabro- wiecza. Z  kolekty wistycznego etosu
dzeń, nawet jeśli inni tego nie robią”. nionych zajęć: od cotygodniowych de- zbiorowej solidarności, promowanego
W świetle powszechnego lekceważe- monstracji pod jerozolimską rezydencją przez rządzącą od powstania państwa
nia wprowadzonych przez rząd zaleceń oskarżonego o nadużycie władzy i ko- socjalistyczną Partię Pracy i uosabia-
frajerzy noszący maseczki, przestrzega- rupcję premiera, po ogromne wesela, nego przez kibucników, nie pozostało
jący dystansu społecznego i nałogowo popularne zwłaszcza wśród Żydów orto- niemal nic. Rozstanie z  socjalizmem
myjący ręce musieli istotnie czuć się doksyjnych oraz Arabów. Kneset wzno- przyniosło większości Izraelczyków do-
niekomfortowo. A gdy 18 września, tuż wił obrady i zażarte polityczne spory: brobyt, części – biedę czy wręcz nędzę:
przed wielkimi świętami żydowskimi: choć wprowadzono przegrody z prze- współczynnik GINI osiągnął w 2010 r. po-
Nowym Rokiem, Jom Kipur, Sukot – rząd zrocz ystego plastiku i  ogra niczono ziom 42,6 (w Polsce – 29,7)! Ale wszyscy
przywrócił zniesiony w maju pełny lock-
down, frajerzy, jak to frajerzy, nie mieli
nawet satysfakcji, że mieli rację.
W  ostatnim dniu września w  9-mi-
lionowym kraju było ponad 65 tys. roz-
poznanych przypadków koronawiru-
sa, z których ponad półtora tysiąca już
zakończyło się śmiertelnie. Lepiej było
nawet na liczącym 3 mln mieszkańców
Zachodnim Brzegu: ponad 10 tys. przy-
padków i 315 zgonów. Premier Beniamin
Netanjahu zapowiada, że tym razem
może to potrwać dłużej niż miesiąc.
Tymczasem podczas pierwszego lock-
downu Izrael powszechnie chwalono
za znakomite poradzenie sobie z epide-
mią. Co więc się stało?

Maseczki do szuflady
W kwietniu Izrael zareagował szyb-
ko i  konsek wentnie. R ząd zamk ną ł
szkoły, miejsca kultu, plaże, większość
zakładów pracy oraz centra handlowe.
Oby watele musieli siedzieć w  domu
– mogli poruszać się co najwyżej 100 m
od swoich mieszkań i wychodzić tylko
w  konkretnym celu. Ograniczono też
zgromadzenia, w tym polityczne. Wła-
dze zdecydowały się na masowe testy,
by ustalić i izolować zarażonych.
Kierownictwo polityczne nie tylko
© REUTERS/AMIR COHEN/FORUM

posłusznie realizowało polecenia me-

dycznych ekspertów, ale także samo się
do nich stosowało. Wyjaśniało i przeko-
nywało również obywateli, że tak trzeba.
W efekcie epidemia została opanowana
szybko i przy niewielkiej liczbie zgonów.

58 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
pilnują, żeby tylko nie dać się wykorzy-
stać. Żeby nikt przede mną się nie we-
pchnął, metaforycznie lub dosłownie,
do kolejki. Śmierć frajerom.
A  t y mc z a s em epidem i a t r w a ła .
11 czerwca, gdy miało już być po wszyst-
kim, liczba koronazgonów przekroczyła
300. Na początku września – 1000; gdy
wprowadzono ponowny lockdown, było
ich ponad półtora tysiąca i liczba ta nadal
rośnie. W okresie między lockdownami
próbowano przywracać punktowo nie-
które ograniczenia; większość miesz-
kańców machała na to ręką.
Komentator dziennika „Haarec” An-
szel Pfeffer pisał: „Unikanie frajerstwa
to już nie tylko jednostkowe działanie
człowieka przeciw systemowi. W czasach
Covid-19 mamy całe sektory izraelskie-
go społeczeństwa, które postanowiły,
że frajerami nie będą”. Nie dadzą sobie
zabrać codziennych modłów w synago-
dze, meczecie, kościele. Hucznego wese-
la z uściskami i pocałunkami. Burzliwej
demonstracji i przepychanek z policją.
Fantastycznej balangi na plaży.
Ordynator pierwszego oddziału koro-
nawirusowego w Izraelu dr Gadi Segal
napisał na Facebooku: „Ogłosiłem na-
zwiska ludzi, którzy zmarli na skutek tej
choroby. Wielu znałem, niektórzy zmarli
mi na rękach. Wina spada na tych, którzy
myślą, że ich wypłata, ich wolność osobi-
sta i swoboda wypowiedzi są ważniejsze
niż życie ludzkie. Jako człowiek i lekarz
wstydzę się za to społeczeństwo”.
Każde życie
Zdaniem Erana Segala, czołowego
statystyka medycznego, punktem zwrot-
nym w narastaniu epidemii było przed-
wczesne otwarcie szkół: dzieci mniej
chorują, lecz roznoszą zarazki. „Pro-
blem w tym – powiedział Segal „Times
of Israel” – że rząd nie reagował na jasne
sygnały w czerwcu, spotęgowane jesz-
cze we wrześniu”. Ale reakcja musiałaby
polegać m.in. na ponownym zamknięciu
miejsc kultu, w tym synagog, a na to ab-
solutnie nie zgadzały się partie religijne,
sojuszniczki premiera, który bez nich
utraciłby większość.
Jest to o tyle zdumiewające, że juda-
izm przy wiązuje najw yższą wartość
do pikuach nefesz, ratowania ludzkiego
życia: by je uratować czy uniknąć za-
grożenia dlań, można nawet naruszać
szabat. I nie jest tak, że rabini zignoro-
wali sytuację pandemiczną: udzielali
odpowiedzi na nowe, pojawiające się
w  związku z  nią pytania. Czy należy
nadal odmawiać błogosławieństwo nad
jedzeniem, jeśli na skutek choroby utra-
ciło się węch i smak, a więc nie doświad-
cza się przyjemności z  jedzenia? Tak
– bo przecież doznaje się nadal uczucia
sytości po posiłku.
Zarazem właśnie pikuach nefesz kie-
rowali się rabini, rozstrzygając kwestię
automatycznego pomiaru temperatury
u wejścia do szpitala zdalnym termo-
metrem na podczerwień: jego urucho-
mienie w szabat oznacza użycie prądu,
co jest wówczas zakazane. Rabini orze-
kli, że wobec tego należy szpitala w sza-
bat unikać – chyba że się naprawdę po-
trzebuje pomocy medycznej.
Jednocześnie grupa pielgrzymują-
cych do Umania na Ukrainie chasydów
bracławskich, pragnących w Nowy Rok
modlić się na grobie swego cadyka rabi
Nachmana, nie przyjęła do wiadomo-
ści, że w związku z epidemią Ukraina
zamknęła granice. Gdy zabrakło bez-
pośrednich lotów, udali się na Białoruś
w nadziei na przekroczenie tam granicy
lądowej, koczowali bezskutecznie przez
kilka dni i musieli wrócić. Jeszcze w Jom
Kipur, 27 września, w wielkich jerozo-
limskich synagogach mało kto nosił
maseczkę. I to mimo że ultraortodoksi,
12 proc. ludności Izraela, stanowią już
35 proc. zarażonych.
Jom Kipur to nie tylko najświętszy
dzień judaizmu, lecz także rocznica naj-
większej izraelskiej klęski. W ten dzień
w 1973 r. armie Egiptu i Syrii zaatako-
wały niczego się niespodziewający kraj
i przez moment wyglądało, że go poko-
nają. Izrael w końcu odparł napaść, ale
za cenę ponad 6 tys. zabitych i utraty
wiary w swą niezwyciężoną moc.
Przemawiając w rocznicę tej wojny,
minister obrony i były szef sztabu Benny
Ganz powiedział: „Teraz toczymy wojnę
na zupełnie innym polu bitwy. Musimy
uczciwie przyznać, że także i tym razem
nie byliśmy przygotowani. Przez lata gło-
dziliśmy nasz znakomity system ochro-
ny zdrowia. Tym razem też zapłacimy
cenę, ciężką cenę ludzkiego życia”. Ale
– dodał – „także i tym razem zwycięży-
my, jeśli się wszyscy zjednoczą”.
Podobnie mówił prezydent Reuven
Riv­l in: „Któregoś dnia obudzimy się
w dniu po wirusie. (…) A kiedy on nadej-
dzie, musimy zadbać, byśmy go powi-
tali jak bracia i siostry siebie nawzajem,
odpowiedzialni za siebie wzajemnie
i  od siebie zależni”. Jedynie premier
­Netanjahu uznał, że należy mówić raczej
o ewentualnym uderzeniu wyprzedza-
jącym na Iran, bo gdyby w 1973 r. Izrael
zadał wyprzedzający cios, klęski by nie
było. Śmierć frajerom.
Państwo uznało jednak, że będzie bro-
nić społeczność przed tymi, którzy na-
ruszają przepisy obowiązujące podczas
pandemii. I  postanowiło drastycznie
podnieść grzywny za nieprzestrzeganie
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
wprowadzonych nakazów: tylko w cią-
gu pierwszych trzech dni nowego lock-
downu wystawiono ponad 5 tys. man-
datów, w tym większość za nienoszenie
maseczek. Teraz kosztuje to 500 szekli
(ok. 500 zł), a  ma zostać podniesione
do tysiąca. Za zorganizowanie dużej
imprezy publicznej (balangi, manife-
stacji itd.) będzie trzeba uiścić nawet
do 50 tys. szekli.
Budżet na tym zarobi, ale Izraelczycy
nie są w ocenie nowych grzywien, ani
czegokolwiek innego, zgodni – może
oprócz przerażenia kosztami społecz-
nymi kolejnego lockdownu: w kraju jest
już 900  tys. bezrobotnych. Pandemia
nie unieważniła głębokich politycz-
nych podziałów.
Spokojny sen premiera
Nowa ustawa, drastycznie ogranicza-
jąca prawo do demonstracji w  czasie
lockdownu, uznana została przez prze-
ciwników rządu, manifestacyjnie bez
masek okazujących premierowi wro-
gość, za zamach na demokrację. Ustawa
istotnie ogranicza liczbę demonstrantów
w jednym miejscu do 2 tys., podzielo-
nych na grupy po 20 osób, i przybyłych
z miejscowości oddalonych od siebie nie
bardziej niż o kilometr – to jeszcze w lock-
downie ma sens. Ale przewiduje ona też,
że rząd może przedłużyć czas obowią-
zywania tego zakazu ze względów me-
dycznych także i po lockdownie – a to już
wygląda na chęć zapewnienia Netanjahu
spokojnego snu w weekendy. Los ustawy
nie jest jeszcze przesądzony. Ale bez niej
religijni nie zgodziliby się na zamknięcie
synagog: jak wszyscy, to wszyscy.
Zaś nad domami w  jerozolimskiej
dzielnicy ultraortodoksów Mea Szearim,
zamieszkanymi przez członków nie-
uznającej państwowości izraelskiej sekty
Toldot Aharon, załopotały w Jom Kipur
f lagi palestyńskie, normalnie w ywie-
szane w dzień Niepodległości na znak
protestu przeciw istnieniu państwa.
Najwyraźniej zakaz modlitw w synago-
gach uznali oni za równie niedopusz-
czalną „napaść syjonistów na Żydów”.
Wątpliwe zresztą, by się do zakazu sto-
sowali: plakaty na ich murach ostrzegają,
że „koronawirus zakłóca oddychanie, ale
iPhone zakłóca duszę”. Z tym ostatnim
można zresztą się zgodzić, ale dlaczego
ma to prowadzić do lekceważenia tego
pierwszego?
Zakaz modłów w  zamkniętych po-
mieszczeniach rabini przyjęli dopiero
po Jom Kipur: pikuach nefesz w końcu
przeważyło. To jeszcze nie jest solidar-
ność, ale już pierwszy przejaw odejścia
od zasady „śmierć frajerom”. Bo ta nie-
stety niesie śmierć wszystkim.  n
59
 [ NAUK A I CY WILIZACJA ]
Choreografka tańca życia
Prof. Magdalena Żernicka-Goetz jest biolożką i embriolożką. Po obronie
pracy doktorskiej na Uniwersytecie Warszawskim w 1996 r. wyjechała do W. Brytanii,
gdzie do dziś prowadzi badania naukowe nad zarodkami w Uniwersytecie Cambridge.
Utworzyła też drugą grupę naukową w słynnym California Institute of Technology. Jest
autorką najważniejszych odkryć z dziedziny embriologii ostatniego dwudziestolecia,
laureatką międzynarodowych rankingów i plebiscytów na najbardziej twórczych
naukowców XXI w. Wielu widzi ją w gronie kandydatek do Nagrody Nobla. Ma męża,
który specjalizuje się w genetyce, i dwójkę dzieci: 18-letnią Natalię i 13-letniego Szymona.
60 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
Rozmowa
z prof. Magdaleną Żernicką-Goetz
o tajemniczych związkach filozofii
z embriologią i odkryciach,
które zmieniły spojrzenie
nauki na początek życia.
PAWEŁ WALEWSKI: – Udało się pani odnaleźć duszę
w zarodkach? 
MAGDALENA ŻERNICKA-GOETZ: – Nie, bo zarodki jej nie
mają. Ale dlaczego pyta pan o to biolożkę?
Często słyszę argument, że nie można niszczyć
embrionów ani prowadzić nad nimi badań,
gdyż tkwi w nich metafizyczne życie. 
W pierwszych dwóch tygodniach po zapłodnie-
niu na pewno rozstrzyga się wiele kluczowych spraw
związanych z dalszym rozwojem, ale nie doszukiwałabym się
w zarodkach niczego duchowego. Jest jednak w nich coś bar-
dziej magicznego – potrafią ze sobą rozmawiać.
Komórki ze sobą rozmawiają?!
Poprzez oddziaływania chemiczne i mechaniczne. Muszą
się porozumiewać i współpracować, aby stworzyć coś niesły-
chanie ważnego – nowe życie.
Kiedy ten dialog się zaczyna?
W szóstym dniu od momentu zapłodnienia, a czy wcześniej
– tego wciąż nie wiem. Dlatego nie potrafimy w pełni zrozu-
mieć naszego początku, ponieważ nie znamy języka, w którym
odbywa się komunikacja między komórkami. Niektóre litery
ich alfabetu, a nawet słowa, już udało się rozszyfrować, ale jak
układają się w pełne zdania? Przecież z własnego doświadcze-
nia wiemy, że zmiana pojedynczego wyrazu ma znaczenie dla
sensu wypowiedzi, więc język komórek też musi być precyzyj-
ny. To dla nich ważne, skoro jedna ma w przyszłości utworzyć
np. głowę, a jej sąsiadka serce lub inny organ człowieka.
Udało się pani jako pierwszej na świecie odkryć, że rozwój
komórek zarodka da się przewidzieć, bo nie rządzi tym
przypadek. Podsłuchaliście ich rozmowę?
Pod koniec lat 90. był to główny cel mojej pracy w Oksfor-
© LEWIS HOUGHTON/SCIENCE PHOTO LIBRARY/EAST NEWS
dzie i Cambridge – zrozumieć, kiedy i jak zarodki przełamują
swoją symetrię, żeby utworzyć nowe życie. Zaskakująco mało
wiedzieliśmy o tym, jak komórki podejmują decyzję o swym
przeznaczeniu i wyznaczają trzy osie ciała. Z której zacznie
kształtować się góra i dół, brzuch i grzbiet oraz lewa i prawa
strona? Nasze wszystkie organy muszą przecież znaleźć się
na właściwym miejscu i głowa nie może wyglądać jak noga.
Zanim zarodek zagnieździ się w matce, w zapłodnionej, roz-
wijającej się komórce jajowej dochodzi do wytworzenia trzech
rodzajów komórek macierzystych, które w ciągu kolejnych ty-
godni podejmują te decyzje. Tak, ja je w pewnym sensie pod-
słuchiwałam, bo odkryłam sposób ich znakowania, by móc
od samego początku śledzić ich decyzje i losy.
 Wcześniej jak dawano sobie z tym radę?
Badano utrwalone modele. Można było w ten sposób anali-
zować tylko konkretny moment życia zarodka, w którym aku-
rat doszło do tego utrwalenia. My zaczęliśmy barwić komórki
na niebiesko, czerwono, zielono, nie zmieniając ich właściwości
– nie po to, aby lepiej wyglądały pod mikroskopem, bo i tak
zawsze prezentowały się pięknie, ale żeby podążać za ich roz-
mową, czyli patrzeć, co się z nimi dzieje.
 Na przekór dogmatom
Dlaczego łamanie symetrii ma tak duże znaczenie
dla zrozumienia początku życia?
Kiedy po zapłodnieniu duże jajo dzieli się na mniejsze komór-
ki, wyglądają one tak samo. Dopiero po złamaniu symetrii każ-
da z nich zaczyna mieć własną „osobowość” i zapoczątkowuje
konkretną ścieżkę rozwojową, by po wielu tygodniach mogło
zostać uformowane ciało. Moment ten następuje już w stadium
czterokomórkowym, przed zagnieżdżeniem zarodka w macicy,
a więc wcześniej, niż opisywały to do tej pory podręczniki. Inny
okazał się również mechanizm podejmowanych przez komórki
decyzji, gdyż dawniej sądzono, że na ich losy wpływa wyłącznie
środowisko. Tymczasem zarodek, który początkowo wydaje się
promieniście symetryczny, musi złamać swoją symetrię po to,
aby jego komórki zaczęły się różnicować i wpływ na te decyzje
– z której komórki powstanie głowa, a z której np. serce – mają
geny i to ich ekspresja warunkuje, czym każda komórka się
stanie.
Okazało się też, że już sam punkt wniknięcia plemnika do jaja
ma wpływ na tę symetrię, bo gdy zarodek po raz pierwszy dzieli
się na dwie części, ten punkt wyznacza płaszczyznę, wzdłuż
której przebiega pierwszy podział komórkowy. Czyli już pierw-
sze zetknięcie komórki jajowej z plemnikiem kształtuje dalsze
losy zarodka, choć jeszcze ich nie determinuje. Odkryliśmy
to dzięki naszej technice barwienia.
Obaliła pani biologiczny dogmat?
Sama nie mogłam uwierzyć w swoje odkrycie, bo przecież
uczyłam się embriologii z podręczników, w których było na-
pisane, że komórki u dwu-, cztero- i nawet już ośmiokomórko-
wego zarodka są identyczne, a ich dalszym rozwojem rządzi
przypadek. Zanim dość naiwnie przedstawiłam wyniki naszej
pracy w „Nature”, kazałam współpracownikom wielokrotnie
i niezależnie powtarzać te doświadczenia, abyśmy mogli na-
brać pewności.
Początkowe zaskoczenie środowiska naukowego przekształ-
ciło się w niedowierzanie, a nawet w gwałtowny sprzeciw. Wolę
nie wracać pamięcią do 2001 r., gdy po wygooglowaniu mojego
nazwiska pierwszym słowem, które rzucało się w oczy, było
„kontrowersja”. To dla młodej badaczki, z obcym akcentem i na-
zwiskiem, którego nie potrafiono wymówić w świątyni nauki,
za jaką uchodzi Cambridge, było prawdziwym ciosem. Z lubia-
nej, wesołej Magdy z Polski stałam się osobą niepopularną, gdyż
zakwestionowałam obowiązujące dogmaty. Wiele osób zerwało
ze mną kontakt, a ci, którzy nie chcieli kończyć przyjaźni, na-
mawiali mnie, abym przyznała się do pomyłki i ułatwiła sobie
dalszą karierę.
Ale nie zrobiła pani tego.
Byłam zbyt pewna, że wyniki są prawdziwe. Mój ojciec, pro-
fesor neurobiologii, oraz prof. Leszek Kołakowski, z którym
zaprzyjaźniłam się w Oksfordzie, gdzie roztoczył niemal oj-
cowską opiekę nad pierwszą w latach 90. grupą polskich sty-
pendystów, byliby zawiedzeni, gdybym postąpiła tak za cenę
świętego spokoju i kariery. Obydwaj nauczyli mnie pasji i na-
ukowej rzetelności. Wątpię tylko, czy zdawali sobie sprawę,
że podejmowanie takich wyzwań przez kobietę jest szczegól-
nie trudne.
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
Ci, którzy panią ośmieszali, później przeprosili?
Wprost nigdy. Ale inne grupy badawcze potwierdziły nasze
wyniki, więc uznaję, że skoro przestano mnie atakować, to jest
to forma przeprosin. Muszę się pogodzić z tym, że część z tych
osób to wielkie osobowości w świecie nauki, więc wypalenie
fajki pokoju z dużo młodszą kobietą nie byłoby w ich naturze.
Może nie warto było zabierać się do dziedziny, w której
jest tyle nierozwiązanych kwestii z pogranicza nauki,
etyki i filozofii?
Zafascynowała mnie dopiero podczas studiów, po wykładzie
wielkiego polskiego embriologa prof. Andrzeja Tarkowskie-
go. Wcześniej stałam przed dylematem: wybrać psychologię
czy medycynę? Skończyło się na biologii. Jak wszyscy miałam
ze szkoły same złe wspomnienia z lekcji o rozwoju kijanek albo
o listkach zarodkowych. To było potwornie nudne i nie odda-
wało tej embriologii, którą znam teraz i której sama uczę.
A czy jakiś wpływ na ten wybór miały zainteresowania pla-
styczne albo zamiłowanie do rozwiązywania filozoficznych
zagadek, do których – sam będąc naukowcem – zachęcał
panią ojciec?
Rzeczywiście, od wczesnych lat interesowałam się fotografią,
więc to, co zobaczyłam pod mikroskopem, wydało mi się dzie-
łami sztuki. Ale filozofowanie na pewno nie było bez znaczenia,
bo lubię stawiać pytania, na które nie znamy jeszcze odpowie-
dzi. Pamiętam jeden z obiadów z Leszkiem Kołakowskim, któ-
ry był ciekaw, jak patrzę na początek życia jako embriolożka,
nienegująca podejścia filozoficznego. Frapowało go takie po-
łączenie, a mnie filozofia pomaga zrozumieć biologię i dzięki
niej przeszłam najtrudniejszy okres w życiu, kiedy musiałam
do swojego odkrycia przekonywać nieprzekonanych.
 Splot nauki z życiem
A ta chwila, kiedy spada na panią wiadomość, że ciąża jest
zagrożona poważną wadą wrodzoną, nie była trudniejsza?
Kiedy odebrałam telefon w moim gabinecie na Uniwersy-
tecie w Cambridge, usłyszałam przejęty głos kobiety, która
zapytała, czy jestem sama, i kazała mi usiąść. Badanie pre-
natalne wykazało nieprawidłowości genetyczne aż w jednej
czwartej wszystkich badanych komórek z mojego łożyska.
Żeby uporać się z tą nową rzeczywistością, podeszłam do niej
zadaniowo – zmieniłam kierunek swoich badań i nieoczeki-
wanie jeszcze mocniej związałam pracę z życiem prywatnym.
Dziś wydaje mi się, że te próby naukowego zrozumienia, jaki
wynik może przybrać rozwój własnego zarodka, mojego nie-
narodzonego drugiego dziecka, pomagały mi zachować we-
wnętrzną równowagę.
Skąd czerpała pani nadzieję, że wszystko zakończy się
szczęśliwie?
Chciałam dowiedzieć się, co stanie się z tymi nieprawidło-
wymi komórkami, które się we mnie dzieliły i rosły. Wiedzia-
łam, że zarodki posiadają niezwykłą plastyczność pozwalającą
w trakcie rozwoju odpowiadać na okoliczności, więc po cichu
liczyłam na to, że jeśli nieprawidłowość pojawiła się na bardzo
wczesnym etapie rozwoju, to zarodek mógł się sam naprawić,
odsuwając od siebie genetycznie uszkodzone komórki lub je
nawet eliminując. Nie znalazłam żadnego modelu, na którym
wcześniej by to sprawdzono, więc musiałam go stworzyć sama,
i tak rozpoczęliśmy serię eksperymentów z zarodkami myszy,
aby ustalić, co się w nich dzieje, gdy niektóre komórki na wcze-
snym etapie mają nieprawidłową liczbę chromosomów.
Czy fakt, że podobny zarodek rozwijał się w pani łożysku,
nie był dodatkowym obciążeniem?
Emocjonalnie było to trudne, ale miesiąc później, przy po-
wtórnych badaniach wykonanych tym razem z płynu owodnio-
wego, okazało się, że nie ma zagrożenia. Moja hipoteza była
61
 [ NAUK A I CY WILIZACJA ]
więc trafna i nasze doświadczenia pokazały, że wczesne za-
rodki mysie pozbywają się wadliwych komórek, a ich funkcje
przejmują zdrowe.
Co te wyniki dały kobietom z podobnymi problemami?
Upewniły rodziców, którzy otrzymują złe wyniki bardzo
wcześnie wykonanych badań prenatalnych na podstawie samej
biopsji kosmówki, że należy je powtórzyć w czwartym miesią-
cu i zweryfikować badaniami komórek z płynu owodniowego.
Bo komórki łożyska mogą mieć wady, których nie mają same
płody. Dzięki odkryciom, że komórki nieprawidłowe są elimi-
nowane, wiele kobiet może urodzić zdrowe dzieci, a ja trafiłam
na pierwsze strony wszystkich brytyjskich gazet, o co nigdy
nie zabiegałam. W jaki sposób komórki prawidłowe w zarodku
orientują się, że ich sąsiadki są uszkodzone i trzeba je zastąpić
– to badamy dopiero teraz. Nie wiemy jeszcze, jak działa ten
mechanizm, ale on istnieje.
W 2017 r. dokonała pani czegoś z gatunku science fiction
– po raz pierwszy stworzyła mysi embrion z komórek macie-
rzystych, bez wykorzystania plemnika i komórki jajowej.
Do moich ulubionych zabaw z dziećmi należało budowanie
domów z klocków Lego. Pewnego dnia zadałam sobie pytanie,
czy potrafiłabym w podobny sposób skonstruować zarodek?
To miał być sprawdzian, czy ja dobrze rozumiem, jak on się sam
buduje i rozwija? Jeśli go odtworzę z komórek macierzystych,
to znaczy, że rozszyfrowałam procesy, które tym rządzą.
Z tym wykreowanym w laboratorium zarodkiem znów trafiła
pani na pierwsze strony nie tylko serwisów naukowych,
od „Science” po BBC i CNN. Pisano, że odkrycie pozwoli bliżej
przyjrzeć się początkom życia oraz ułatwi zapobieganie
­poronieniom i wadom rozwojowym. Czy po trzech latach
możemy to potwierdzić?
Taki jest cel tych badań, ale trzy lata to bardzo krótki czas
na jego realizację. Jesteśmy na dobrej drodze, aby zrozumieć,
jak komórki współdziałają ze sobą, tworząc prawidłowy zaro-
dek. Wyjaśnienie tej tajemnicy pozwoli przewidywać, które za-
rodki ulegają samonaprawie, a które niestety nie. Może kiedyś
będziemy umieli ratować je przed unicestwieniem, tak jak dziś
potrafimy leczyć chore serca, nerki, a nawet częściowo mózg.
 Porażki znaczone sukcesem
Co pani czuje, gdy wielu ludzi chciałoby zahamować badania
w embriologii ze względów światopoglądowych, oskarżając
o to, że ingerujecie w początek życia?
Zdecydowanie jest mi przykro! Na szczęście w Wielkiej Brytanii
i Kalifornii, gdzie teraz mieszkam i pracuję, przeważa już opi-
nia, że te badania mogą się przyczynić do ochrony i ratowania
zarodków. Niestety, z Polski docierają do mnie przeciwne głosy,
jakby embriologia była nauką skażoną jakimś pierworodnym
grzechem. Niedawno dowiedziałam się, że jedno z ogólnopol-
skich wydawnictw odmówiło druku mojej książki o początku
życia z punktu widzenia embriologii, twierdząc, że Polacy się
tym nie interesują i nie ma na ten temat zapotrzebowania. Nie
wiem, na ile stoją za tą decyzją względy polityczne, a na ile rze-
czywista analiza rynku. Ale ta książka, „Taniec życia”, wydana
w tym roku w Wielkiej Brytanii przez renomowane wydawnictwo
Penguin Random House, która po części stała się moją autobio-
grafią (współautorem jest znany brytyjski dziennikarz naukowy
Roger Highfield), ukazała się także w USA, i jeszcze w tym roku
będzie wydana w Japonii, Francji, Rosji, Grecji, Chinach. Tylko
nie w mojej ojczyźnie, czego nie mogą pojąć brytyjscy wydawcy.
Uważa to pani za swoją porażkę?
Nie, bo nie zależało to ode mnie. Za swoje porażki, których
zresztą się nie wstydzę, uważam trudność pogodzenia pracy
naukowej z życiem rodzinnym. Gdy moja córka Natalia sta-
wiała pierwsze kroki, byłam pochłonięta doświadczeniami nad
62 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
łamaniem symetrii zarodków i odpierałam ataki mędrców em-
briologii, którzy nie akceptowali moich wyników. Pięć lat póź-
niej, gdy mój syn Szymon uczył się mówić, ja budowałam zarodki
z komórek macierzystych. Pewnie dlatego pierwszym wymówio-
nym przez niego słowem było nie mama, tylko „car” (samochód),
bo odgłos parkującego pod domem auta kojarzył mu się z moim
powrotem do domu. Dlatego za swoją porażkę uważam to, że nie
potrafię swojego jednego życia sprawiedliwie rozdzielić między
pracę naukową, rodzinę i przyjaciół.
Nadal spędza pani noce w laboratorium?
Teraz w tym czasie piszę publikacje, projekty naukowe
i podania o granty. Jestem wciąż w stu procentach oddana
nauce, prowadząc zespoły badawcze na dwóch kontynentach:
w brytyjskim Cambridge i kalifornijskiej Pasadenie, co podczas
pandemii stało się jeszcze trudniejsze. Praca naukowa w dzi-
siejszych czasach nie polega tylko na realizacji pomysłów, ale
jest podobna do zajęć biznesmena: muszę wyszukiwać najlep-
szych współpracowników, stworzyć zespół, laboratorium i zdo-
być finansowanie.
Czy wkrótce dowiemy się o nowym przełomowym odkryciu?
Tego się nie da przewidzieć. W Cambridge wciąż rozpracowu-
jemy mechanizm łamania symetrii i wkrótce magazyn „Science”
wyda naszą najważniejszą w tym roku publikację na ten temat.
Z kolei w USA zajmujemy się tworzeniem sztucznych zarod-
ków z różnych komórek macierzystych, aby stworzyć modele,
które pozwolą zrozumieć wady rozwojowe. Aby im zapobiegać,
najpierw trzeba odkryć, skąd się biorą, i jeszcze wymyślić me-
todę, jak na to pytanie odpowiedzieć. To bardzo frustrujące dla
naukowca, bo przypomina w tym poetę, który ma już w głowie
piękny wiersz, ale nie może go przelać na papier, gdyż nie ma
pióra. Ja właśnie do swoich eksperymentów z zarodkami muszę
sobie takie pióro sama stworzyć.
Może niepotrzebnie istnieje granica prowadzenia ekspery-
mentów na ludzkich zarodkach poza ciałem matki? Czternasty
dzień ich rozwoju to maksymalny termin zaprzestania takich
badań, będący kompromisem między światem religii i nauki.
Musimy ten czas wykorzystać. Nie wszystkie ludzkie za-
rodki nadają się do pracy badawczej. Pozyskujemy je z klinik
in vitro, ale często mają jakąś skazę, bo rodzice nie zgadzają
się powierzać nauce zdrowych embrionów. Większość naszych
badań do niedawna było prowadzonych nad zarodkami my-
simi, bo one są najlepszym modelem rozwojowym do studio-
wania ich ludzkich odpowiedników. Dzięki odkrytej przeze
mnie metodzie hodowli zarodków poza organizmem matki
przez 14 dni, czyli o tydzień dłużej, niż wynosiły wcześniejsze
rekordy, mamy szansę poznać je lepiej. Czyli możemy je badać
aż do momentu gastrulacji – kiedy z komórek zaczyna formo-
wać się ciało płodu.
Niedawno trafiła pani w plebiscycie wpływowego brytyjskie-
go magazynu „Prospect” do pierwszej dziesiątki najwięk-
szych myślicieli 2020 r. Pani osiągnięcia uznano nie tylko
za ważne z uwagi na „głębokie implikacje medyczne”, ale też
„stawiają one filozoficzne pytania dotyczące tego, co znaczy
być człowiekiem”. Jak embriolożka na nie odpowiada?
Bycie człowiekiem wydaje się czymś zasadniczo biologicz-
nym – jesteśmy przedstawicielami gatunku Homo sapiens. Ale
bycie osobą to coś więcej, więc w tym momencie pojawia się
pytanie, jakie znaczenie właśnie dla bycia osobą mają warunki
biologiczne? Czy posiadanie ciała, uformowanego z zarodka,
wystarczy? Małpy i myszy laboratoryjne to zatem też osoby?
Nie sposób odpowiedzieć na to bez połączenia biologii z filo-
zofią. Ale wkład embriologii jest niezbędny, bo pokazuje ona
moment, od którego każde życie człowieka i osoby bierze swój
początek. 
ROZMAWIAŁ PAWEŁ WALEWSKI
 [ N AU K A /CO S I Ę C Z Y TA ]

Medycyna: w służbie CIA Biologia: tajemnice hormonów

Stephen Kinzer, Doktor Śmierć, tłum. Łukasz Müller, Nicola Temple i Catherine Whitlock, Poznaj swoje hormony,
Wyd. Znak Literanova, Kraków 2020 tłum. Urszula Gardner, Wyd. Insignis, Kraków 2020

S N
idney Gottlieb nie jest postacią spe-
cjalnie znaną poza Stanami Zjedno-
czonymi, ale instytucja, której z za-
angażowaniem poświęcił zawodowe
życie chemika, już tak. Była to bowiem
Centralna Agencja Wywiadowcza (CIA), któ-
ra zatrudniła go na ponad 20 lat w połowie
XX w., by pomógł opracować nowe metody
wydobywania z ludzkich umysłów i pamięci
najskrytszych informacji. Stephen Kinzer
w książce „Doktor Śmierć” odsłania kulisy
nie tylko medycznych eksperymentów, prowadzonych w ramach
tajnego projektu MK-Ultra. Za pomocą narkotyków, wytwarzanych
przez siebie trucizn, a nawet badań parapsychologicznych Gottlieb
chciał bardzo przysłużyć się swojemu krajowi. Czy był złoczyńcą, sza-
lonym naukowcem, czy po prostu niedocenianym patriotą, robiącym
to, co uważał za konieczne, aby chronić Amerykę? Czuł się nieskrępo-
wany, skoro przełożeni uważali go za genialnego „oficjalnego truci-
ciela w USA”, ale jego mikstury pustoszyły ludzkie umysły i ciała, przy-
czyniając się do zabicia nieznanej liczby osób. Biografia Gottlieba,
choć mogłaby być kanwą świetnego thrillera, nie odpowiada jasno
na pytanie, czy stał się on ofiarą własnych ambicji, czy też narzędziem
CIA. To sam czytelnik, na podstawie wielu podanych faktów z tajnych
misji i życiorysu naukowca, musi tę kwestię rozstrzygnąć. I znajdzie
w tej świetnie napisanej książce dość dowodów, by móc go potępić,
ale też rozgrzeszyć.  z nimi zapoznać.
PAWEŁ WALEWSKI
a rynku księgarskim można
znaleźć dziesiątki encyklo-
pedii zdrowia i poradników
leczenia najróżniejszych
chorób, ale żaden z nich pożytek bez
zrozumienia funkcji gruczołów wy-
dzielania wewnętrznego i znaczenia
hormonów. To one są napędem dla
całego organizmu – od urodzenia
do późnej starości. Bez nich nie by-
łoby możliwe nie tylko dojrzewanie,
ale wszystko, co składa się na prawidłowe funkcjonowanie
poszczególnych komórek naszego ustroju. O ukrytej sile hor-
monów i ich roli na różnych etapach życia opowiada książka
„Poznaj swoje hormony”, przystępnie napisana przez brytyjskie
biolożki Catherine Whitlock i Nicolę Temple. W tym bogatym
pod względem treści i atrakcyjnie zilustrowanym kompendium
każdy znajdzie coś dla siebie, a choć książka nie jest stricte
podręcznikiem medycznym – może być użyteczna również
dla tych, którzy z wiedzy o hormonach mają być wkrótce eg-
zaminowani. To kontynuacja serii rozpoczętej na początku
roku publikacją „Poznaj swoje bakterie” tych samych autorek.
W obu przypadkach przybliżają świat, do którego na ogół
mają wstęp głównie lekarze i biolodzy. Ponieważ współżyjemy
z drobnoustrojami i egzystujemy dzięki hormonom, warto się
PAW

Genetyka: dzieje według DNA Biologia: niezwykły

David Reich, Kim jesteśmy, skąd przyszliśmy... świat grzybów
Kopalny DNA i nowa nauka o przeszłości człowieka,
tłum. Piotr Szwajcer, Wyd. CIS, Stare Groszki 2019 Marta Wrzosek, Karolina Głowacka, W czym grzyby
są lepsze od ciebie?, Wyd. JK, Łódź 2019

K N
im jesteśmy, skąd przyszliśmy” ame- ajczęściej na świat grzybów
rykańskiego genetyka Davida Reicha patrzymy przez pryzmat
z Harvard Medical School to najważ- stosunkowo niedużej grupy
niejsza książka o pochodzeniu czło- gatunków rosnących głównie
wieka, która powstała na podstawie badania w lasach i wytwarzających owocniki,
antycznego DNA. Autor zaprasza na pasjonują- z których przyrządzamy różne potra-
cą wędrówkę śladem ludzkiego genomu, która wy. Tymczasem stanowią one jedynie
uświadamia, jak wiele informacji o naszej prze- małą część przebogatego odrębnego
szłości kryją ludzkie komórki i jak bardzo mylili- królestwa, w systematyce biologicz-
śmy się co do tak fundamentalnych kwestii, jak nej równorzędnego królestwom m.in.
migracje ludzi czy idea czystości rasowej. Jest zwierząt czy roślin, a obejmującego
tu część poświęcona naszym najbliższym kuzy- od 2,2 do 3,8 mln gatunków (opisano
nom, neandertalczykom, oraz niedawno odkrytym denisowianom, ale dotąd tylko ok. 120 tys.). Obejmuje ono tak odmienne organizmy
też próba wytłumaczenia pochodzenia Europejczyków, rdzennych Ame- jak chętnie zbierany przez nas borowik, jednokomórkowe mikro-
rykanów, Azjatów czy Hindusów. Mam wątpliwości, czy genetyka potra- skopijne drożdże czy wyrastająca na jedzeniu pleśń. Ten zróżnico-
fi odpowiedzieć na wszystkie pytania dotyczące przeszłości, również te wany świat stara się przybliżyć książka „W czym grzyby są lepsze
odnoszące się do genezy języków czy kultur. Nie sądzę też, że całkiem od ciebie?”, w której dr hab. Marta Wrzosek, mykolog z Uniwersy-
zastąpi ona tradycyjne metody badania przeszłości, ale na pewno uzu- tetu Warszawskiego, opowiada o tajemnicach grzybów Karolinie
pełni je, wzbogaci i pokaże nowe tropy. I jeszcze jedno – paleogenetyka Głowackiej, dziennikarce naukowej Radia Tok FM. Z tej wyjątkowo
populacyjna to dziedzina młoda i modna, więc nawet jeśli w książce ciekawej i wartko poprowadzonej rozmowy dowiadujemy się
zebrane są najświeższe ustalenia AD 2018, dziś już wymaga uzupełnień m.in., że grzyby pomagają rozwiązywać zagadki kryminalne, po-
i korekt. Czytajmy ją, póki aktualna, a na pewno inaczej spojrzymy trafią odurzać ludzki mózg, a niektóre są niepozornymi, ale jednak
na siebie i naszą przeszłość. drapieżnikami. Dla grzybiarzy, i nie tylko, lektura obowiązkowa!
© MP (4)

AGNIESZKA KRZEMIŃSKA MARCIN ROTKIEWICZ

P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020 63
 [ NAUK A I CY WILIZACJA
SŁAWOMIR KOSIELIŃSKI
Rolnictwo w Unii Europejskiej czeka cyfrowa
rewolucja. Z jednej strony to szansa na zwiększenie
wydajności i ochronę środowiska, z drugiej rodzi obawy
o bezpieczeństwo danych.
R
olnicy mogą dziś korzystać
z  danych z  satelitów, dro-
nów i czujników. To podstawa
tzw. czwartej rewolucji rolniczej
(rolnictwo 4.0), która właśnie
dzieje się na naszych oczach. Pierwsze jej
przebłyski pojawiły się na początku XXI w.,
gdy amerykański system nawigacji sateli-
tarnej GPS zaczął się otwierać na zasto-
sowania cywilne. Teraz jesteśmy w fazie
gwałtownej cyfryzacji i  automatyzacji
upraw zbóż, warzyw oraz owoców.
Nowy cyfrowo-zielony ład
– Decydujemy o wysłaniu kombajnów
do koszenia pszenicy, kiedy dane sateli-
tarne oraz z ręcznych wilgotnościomierzy
wskażą, że ziarno ma odpowiednią wilgot-
ność do przechowywania – mówi Marek
Wiciak, wiceprezes Top Farms Głubczyce
(TFG), jednego z największych w Polsce
przedsiębiorstw rolno-spożywczych.
300 km dalej, w Racicach pod Kruszwicą,
po zakończeniu zbiorów cebuli i marchwi
rozpocznie się nawożenie pola. – Robiąc
to precyzyjnie, zgodnie z mapami glebowy-
mi pokazującymi, gdzie trzeba dostarczyć
użyźniających substancji, oszczędzamy kil-
kaset złotych na hektarze. Nasze maszyny
są do tego odpowiednio zaprogramowane
– tłumaczy Bartłomiej Dzwoniarkiewicz,
prezes spółki B&M Warzywa.
Z kolei w mazurskiej gminie Kruklanki
na polu jęczmienia pracowały w tym roku
kombajn i traktor z przyczepą wyposa-
żone w komputer pokładowy, do którego
wgrana została mapa satelitarna pola.
– Dzięki temu „wie”, jakie miejsca omijać
i gdzie zawracać. Dba o to system nawiga-
cji satelitarnej – wyjaśnia Edward Przy-
łucki, właściciel i prezes spółki rolnej Bro-
Agra. W rezultacie spada zużycie paliwa
o mniej więcej połowę.
W gruncie rzeczy każdy z nich mógłby
doglądać prac rolnych na swoim smart-
fonie. Stosowne aplikacje przekazują
na bieżąco dokładne dane: gdzie, kiedy
i w jaki sposób pracują maszyny; jaki jest
stan zbiornika ziarna; czy kombajn nie
wymaga już wyładowania.
Rolnictwo 4.0, oparte na danych, do-
czekało się kilku dookreśleń. Nazywa
64
]
Roboty polowe
się je precyzyjnym, inteligentnym lub
po prostu cyfrow ym. Niemieckie To-
warzystwo Rolnicze (DLG), które jest
© THOMAS TRUTSCHEL/PHOTOTHEK/GETTY IMAGES
jedną z najbardziej zasłużonych i sza-
nowanych organizacji w tym sektorze
gospodarki, definiuje je jako komplek-
sowe gromadzenie, przechowywanie,
łączenie i ocenę danych dotyczących go-
spodarstw i produkcji. Poprzez ich fuzję
i analizy Big Data (maszynowe analizy
wielkich zbiorów danych) uzyskuje się
„twarde” podstawy do podejmowania
decyzji rolniczych.
Przykładowo w 2015 r. w hiszpańskim
sadzie cytrusowym o powierzchni 70 ha
przeprowadzono badania możliwości Europejska zaproponowała ograniczenie
regulowania nawadniania. Co tydzień do 2030 r. stosowania pestycydów i an-
przez cztery miesiące nad drzewkami tybiotyków (stosowanych w rolnictwie)
latały drony, które fotografowały je w ter- o połowę, a nawozów o 20 proc. w porów-
mowizji. W ten sposób powstawała re- naniu z poziomem obecnym.
gularnie przestrzenna mapa zmienności Wiąże się z tym konieczność reformy
stresu wodnego dla każdego z nich, czyli Wspólnej Polityki Rolnej UE, fundamen-
mapa wykrywania deficytu wody (susza) talnej polityki sektorowej wspólnoty,
lub jej nadmiaru (zalanie). Przełożyło się od której zależy skuteczna realizacja stra-
to na 25-proc. oszczędność wody i wzrost tegii „Od pola do stołu”. Tutaj pojawia
skuteczności nawadniania. się cel szczegółowy, dotyczący większego
Korzyści z cyfryzacji rolnictwa, zwłasz- ukierunkowania na badania naukowe,
cza możliwość zwiększenia wydajności technologię i  cyfryzację jako narzędzi
gospodarstw rolnych połączona z popra- do wspierania zrównoważonego rozwoju
wą zrównoważonego rozwoju sektora i wydajnego gospodarowania zasobami
rolnego pod kątem ekonomicznym i eko- naturalnymi, takimi jak woda, gleba i po-
logicznym, dostrzeżono przy tworze- wietrze, oraz do ochrony różnorodności
niu Europejskiego Zielonego Ładu – no- biologicznej. W ślad za Organizacją Naro-
wej, przewodniej strategii rozwoju UE. dów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia
Jej głównym celem jest przekształcenie i Rolnictwa (FAO) przyjmuje się, że ponad
wspólnoty 27 państw w „sprawiedliwe, 90 proc. zapotrzebowania na światową
prosperujące społeczeństwo o nowocze- produkcję żywności do 2050  r. można
snej, zasobooszczędnej i konkurencyjnej zaspokoić dzięki postępom w badaniach
gospodarce, w której do 2050 r. emisja rolniczych bez konieczności zwiększenia
netto gazów cieplarnianych zostanie powierzchni gruntów ornych, między
wyeliminowana, zaś wzrost gospodar- innymi dzięki zastosowaniu technolo-
czy nie będzie podyktowany eksploatacją gii cyfrowych.
zasobów”. Wokół tej nowej strategii toczy się w Pol-
W ślad za nią idzie ogłoszona w tym sce rachityczna dyskusja na specjalistycz-
roku strategia „Od pola do stołu – na rzecz nych portalach rolniczych. Owszem, Mi-
sprawiedliwego, zdrowego i przyjaznego nisterstwo Rolnictwa ogłosiło rutynowe
dla środowiska systemu żywnościowe- konsultacje publiczne, zanim strategia
go”. Składa się ona z 27 działań, dzięki trafi pod obrady Parlamentu Europej-
którym europejskie rolnictwo ma stać skiego, ale nie widać zmasowanej akcji
się globalny m standardem zrów no- popularyzującej jej założenia. Być może
wa żonego rozwoju, zapew niający m trudno jest ogłosić wyborcom wiejskim,
żywność po przystępnej cenie. Komisja że od 2021  r. płatności bezpośrednie
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020

z budżetu Wspólnej Polityki Rolnej zaczną
coraz bardziej zależeć od danych doty-
czących ochrony środowiska i klimatu,
różnorodności biologicznej oraz dobro-
stanu zwierząt. Mówiąc wprost, agencje
płatnicze, w tym Agencja Restruktury-
zacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR),
będą kontrolować za pomocą systemów
cyfrowych cały proces produkcji żywno-
ści, rzeczywiście „od pola do stołu”. Ten,
kto nie spełni surowych wymogów jakości
produkcji rolnej i zachowania bioróżno-
rodności, nie dostanie unijnych dopłat.
Bez cyfryzacji ani rusz.
Podglądanie upraw
Dlatego m.in. z pomocą ARiMR, Na-
rodowego Centrum Badań i  Rozwoju
(NCBR) i firm teleinformatycznych re-
alizowanych jest kilkanaście większych
i mniejszych projektów związanych z cy-
fryzacją i robotyzacją rolnictwa. NCBR
przeznaczył 100 mln zł z funduszy euro-
pejskich na wsparcie nowych technologii
w sektorze rolnym w konkursie „Szybka
ścieżka – Agrotech”. Wśród projektów
znalazł się m.in. automatyczny robot
polowy do zabiegów agrotechnicznych
przy uprawie kukurydzy.
ARiMR pracuje zaś nad automatycz-
nym systemem monitorowania wszyst-
kich terenów rolnych. Dane mają pocho-
dzić nie tylko ze zdjęć satelitarnych, lecz
także z dronów i fotografii przekazywa-
nych bezpośrednio przez rolnika z jego
smartfona. Ich interpretacja w ymaga
zastosowania technologii przemysłu 4.0,
takich jak uczenie maszynowe (ang. ma-
chine learning) czy sieci neuronowych
z elementami sztucznej inteligencji.
Już w 2021 r. system ma rozpoznawać
automatycznie 18 rodzajów upraw, które
stanowią ok. 85 proc. powierzchni Pol-
ski objętych wnioskami o dopłaty bez-
pośrednie. Zarazem nastąpi weryfikacja
działalności rolniczej poprzez identyfi-
kację zabiegów agrotechnicznych (wy-
siew, orka, koszenie, zbiór) i stosowania
się do norm dobrej kultury rolnej (dbanie
o stosunki wodne, niewypalanie traw,
zostawianie odłogiem minimum 5 proc.
pola). W następnych latach zwiększy się
do 30 liczba upraw wykrywanych auto-
matycznie. Mechanizmy sztucznej inte-
ligencji wskażą też domy, oczka wodne,
drogi, słowem miejsca wyjęte spod me-
chanizmów unijnego wsparcia.
– Brakuje jednak kompleksowego
projektu oceny korzyści ekonomicznych
z transformacji cyfrowej w rolnictwie – za-
uważa dr hab. inż. Grzegorz Kulczycki,
profesor Uniwersytetu Przyrodniczego
we Wrocławiu. Jego zdaniem mamy dość
dokładne dane z USA, Wielkiej Brytanii
czy też Niemiec, które mówią o oszczęd-
nościach rzędu pow yżej 100 euro/ha,
lecz w  Polsce są one dość w ybiórcze
i jednostkowe. Oprócz tego w powija-
kach znajdują się badania na świecie nad
realnym wpływem rolnictwa cyfrowego
na ochronę środowiska i zmniejszenie
emisji gazów cieplarnianych. Korzyści
wykazuje się punktowo i opisowo z po-
łożeniem nacisku na zyski ekonomiczne.
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
– Tak, potrafię policzyć oszczędności
z  precyzyjnego nawożenia, ale wska-
załbym na dodatkowe profity – w moim
ponad 600-hektarowym gospodarstwie
kiedyś pracowało dziesięć osób, dziś wy-
starczą cztery – wyjaśnia Edward Przy-
łucki. Na mniejsze zatrudnienie wskazu-
ją również Bartłomiej Dzwoniarkiewicz
i Marek Wiciak. W rolnictwie pracuje je-
dynie ok. 22 proc. mieszkańców wsi, więc
coraz trudniej znaleźć chętnych do pra-
cy na roli. – Nie wykluczam, że to otwie-
ra drogę do pełnej robotyzacji – twierdzi
Marek Wiciak.
Według Głównego Urzędu Statystycz-
nego mamy 1 mln 405 tys. gospodarstw,
z czego tylko 80 tys. ma powierzchnię
powyżej 30 ha oraz jedynie 759 gospo-
darstw powyżej 500 ha. Progiem opła-
calności produkcji rolnej w Polsce jest
użytkowanie ok. 30–40 ha ziemi – czy-
tamy w dokumencie Fundacji na rzecz
Rozwoju Polskiego Rolnictwa „Polska
wieś 2020”. Natomiast przybywa gospo-
darstw powyżej 50 ha (36,6 tys.), które
chętnie wprowadzają nowinki technolo-
giczne, są otwarte na cyfryzację, szukają
oszczędności, korzystają w pełni z moż-
liwości nowoczesnego sprzętu rolnicze-
go i serwisów internetowych.
Sianie danych
W przypadku rolnictwa 4.0 pojawia się
jeszcze parę innych pytań, na które na ra-
zie brak jednoznacznej odpowiedzi. Czy
rolnicy będą w stanie inwestować w inno-
wacje? Co powinno stać się dla nich prio-
rytetem: robotyzacja, wymiana danych,
czujniki na polu? Czy producent sprzętu
rolniczego bazującego na danych zadba
o ich anonimizację i bezpieczeństwo? Jak
zapobiec atakom hakerów (lub wrogich
państw) na systemy rolnicze?
Niemieckie Towarzystwo Rolnicze
uważa, że wszystkie dane gospodarstwa
należą do rolnika. Mają one tę samą klasę
poufności, co w każdym innym bizne-
sie i stanowią tajemnicę handlową. Jeśli
farmer dzieli się z producentem sprzętu,
nawozów czy też systemu teleinforma-
tycznego swoimi danymi, musi mieć
z tego korzyść.
Dlatego Komisja Europejska reko-
menduje utworzenie wspólnej prze-
strzeni danych dotyczących rolnictwa. 
Ma to umożliwić dostosowanie i wyko-
rzystanie strategii produkcyjnych na po-
ziomie gospodarstw oraz monitorowanie
wyników sektora, a także wesprzeć upra-
wy sprzyjające pochłanianiu dwutlenku
węgla przez glebę. Zanonimizowane dane
europejskich rolników w ramach Wspól-
nej Polityki Rolnej mają stać się publiczną
informacją. Dziś bowiem to od nich w co-
raz większym stopniu zależy plon.  n
65
 [ HISTORIA ]

MARCIN KOŁODZIEJCZYK
Człowiek z gruzów
To on wymyślił określenia „Robinsonowie warszawscy”
i „Rzeczpospolita Gruzów”. Wacław Gluth-Nowowiejski spisywał historie
ludzi, którzy ukrywali się w ruinach po upadku powstania warszawskiego.
Sam ciężko ranny przez sześć tygodni walczył ze śmiercią.

B ył 1975 r., Gluth-Nowowiejski pra-

cował jako kierownik działu miej-
skiego „Kuriera Polskiego”. Odbu-
dowująca się Warszawa wciąż nosiła ślady wojny. Zamieścił
w gazecie apel: jeśli ktoś był w rzekomo martwej Warszawie
gruzów, niech się zgłosi do „Kuriera”, to sobie porozma-
wiamy. Ta akcja „Kuriera Polskiego” nosiła nazwę „Pierwsi
w mieście”. Początkowo odzewu nie było, przyszedł ktoś,
jednak nie miał wiele do opowiedzenia. W kolejne dni przy-
Warszawa w kwietniu 1946 r. U dołu: Wacław Gluth-Nowowiejski (z lewej)
z Sylwestrem Braunem, fotografem powstania warszawskiego, przed redakcją „Kuriera Polskiego” w 1981 r.

szło kilkoro, gazeta wydrukowała ich wspomnienia. Od tego

czasu przychodzili hurmem. – Musiałem brać ludzi do pomo-
cy przy akcji – mówi Wacław Gluth-Nowowiejski – na długi
© ARCHIWUM, HANS REINHART/BETTMANN/CORBIS

czas przestałem być dziennikarzem, a tylko zajmowałem się

gruzami. Wysłuchiwałem opowieści i coraz bardziej byłem
nimi zachwycony. Jak dzisiaj oblicza, na lewym brzegu Wisły
po powstaniu ukry wało się w gruzach około tysiąca osób,
wojnę przetrwało kilkaset.

Domy ostatnie (cała Warszawa)

Samotność – to było główne wspólne znamię wszystkich
Robinsonów, mieszkańców Warszawy gruzów. Strach, głód,
zimno, poczucie bycia ściganym, niekończąca się walka
o utrzymanie woli życia. Rzeczywistość okradała z nadziei.

66 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
Cisza, bezruch, odgłos martwej natury – wiatr, padanie kropel,
skrzypienie urwanych blach i murów, halucynacje.
Piękna Warszawa obrócona w abstrakcyjne kształty, ażury
klatek schodowych bez schodów, zawieszone nad przepaściami
pokoje pełne przedmiotów z intymnego życia dawnych lokato-
rów. Czasem ślady stóp na śniegu, odczytywane jednocześnie
jako wybawienie z samotności i jako zagrożenie dla życia. Jamy
w ziemi, piwnice, cmentarze ludzi pogrzebanych i niepogrzeba-
nych. Tłumienie kaszlu, patrzenie w ścianę, apatia, ropa płynąca
z ran, wesołe gwarzenie Niemców jedzących co wieczór kolację
z konserw wśród mogił powstańców na podwórzu kamienicy.
Widoczne z kryjówek rozstrzeliwanie i palenie przez Niemców
leżącego w gruzach miasta – gruzy to mało, ma nie zostać nic.
Rozpacz, bo dziś Wigilia, święta rodzinne. Codzienne, zdyscy-
plinowane golenie, bo najgorsze to poddać się psychicznie. Ga-
szenie płonących włosów ukochanej kobiety. Śmierć od zgniłej
wody. Nieustraszony Ares – legendarny bohater Rzeczpospolitej
Gruzów, który nie wiadomo, czy istniał – warszawski apasz Ares
gra Szkopom na nosie. W wypalonym oknie kamienicy na Brac-
kiej Ares ustawia patefon, w operze ruin niosą się paradne marsze
wojskowe. Nad patefonem wisi kukła Hitlera z napisem „kaput”.
Trzymanie się za ręce, gdy Niemcy wysadzają w powietrze ruinę,
w której ukrywają się ludzie. Sypią się ściany, opada pył – życie
ocalone cudem, pozostaje tylko pytanie: po co? Bardzo wiele cu-
dów w historiach Robinsonów. Rekordzista, Gabriel Cybulski,
przeżywa w ruinach kamienicy przy Ogrodowej 5 miesięcy i 9 dni.
Po wojnie pracuje w handlu, w budownictwie, jest dyspozytorem
PKS, uchodzi za optymistę. Umiera w 1971 r.
Dziesięć spośród opowieści Robinsonów warszawskich
Wacław Gluth-Nowowiejski zebrał w książkę „Nie umieraj
do jutra”. Zamyka ją jego własna relacja z powstania i robin-
sonady, jednak autor przypisuje jej najskromniejszą rolę,
oddając hołd koleżankom i kolegom z powstańczej drużyny,
której był dowódcą. Tymczasem wojenne i powojenne losy
Glutha-Nowowiejskiego to przejmująca opowieść o wielokrot-
nym zmartwychwstawaniu.
Dom pierwszy (willa przy Balonowej)
Warszawiak urodzony w 1926 r. Dobry dom, patriotyczna ro-
dzina. Ojciec Alojzy w wieku 18 lat wstąpił do Legionów Piłsud-
skiego, przybrał tam nazwisko Nowowiejski, bo uwielbiał Trylo-
gię Sienkiewicza. Chciał być architektem, jednak po odzyskaniu
przez Polskę niepodległości w 1918 r. pozostał w armii – piłsud-
czyk z przekonania, w domu panował kult Marszałka. Mama Ma-
ria świetnie pisała, dzięki niej dom pełen był muzyki. Ta muzyka
powróci do Wacława w najczarniejszych chwilach, kiedy będzie
leżał umierający wśród robactwa, poraniony i samotny, w obcym
łóżku w piwnicy, w opustoszałej Rzeczpospolitej Gruzów.
Było ich czterech braci, Wacek najmłodszy. Starsi, Jasiek i Ju-
rek, zwany w rodzinie Alkiem, uczyli się w renomowanym gim-
nazjum Batorego, słynęli tam z osiągnięć sportowych. Zaprzy-
jaźnieni z Janem Bytnarem „Rudym” i Tadeuszem Zawadzkim
„Zośką” wcześnie weszli do konspiracji. W domu na Balonowej
bracia prowadzili tajne spotkania swoich drużyn. Wackowi,
który kończył liceum Staszica na tajnych kompletach, na razie
nie wolno było się mieszać – skończ naukę – mówił najstar-
szy brat Zbyszek – naucz się wszystkiego, co można. Wacław
Gluth-Nowowiejski wspomina dziś: To bolało, koledzy pytali
mnie: ej, ty już gdzieś jesteś? Wstyd mi było, że nie.
Jednak nie całkiem przestrzegał zakazów. Przyjaciel i sąsiad
z Balonowej Bohdan Broniowski, związany z żoliborskim zgru-
powaniem „Żmija” AK, wprowadził go do organizacji jesienią
1942 r. Obydwaj mieli po 16 lat. Rok później żołnierz o pseudo-
nimie „Wacek” złożył ślubowanie. Wacław Gluth-Nowowiejski
mówi, że mama bardzo martwiła się o synów. Ale ich udziałowi
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
w powstaniu warszawskim się nie sprzeciwiała. To była sprawa
wychowania i honoru. 1 sierpnia 1944 r. Wacek miał skończone
18 lat, tyle co ojciec, gdy dołączył do Legionów.
Spośród czterech braci Gluthów-Nowowiejskich tylko Wa-
cław przeżył. I do tej pory uważa, że to cud.
Dom drugi (willa przy Rajszewskiej)
Wacław Gluth-Nowowiejski pamięta uczucie, z jakim szedł
do powstania – smutek. Stawił się w punkcie zbornym na Żo-
liborzu willowym w przeddzień godziny W. Zastał zaledwie
trzech chłopaków ze swojej drużyny. Pozostali nie pojawiali
się aż do rana następnego dnia, dochodzili pojedynczo. Po-
tem długie godziny czekania. Gdzie łącznicy? Gdzie dowódca
plutonu? I najważniejsze: gdzie broń? Wiadomo było, że kilka
miesięcy przed wybuchem powstania, dowództwo AK zdecy-
dowało wspomóc bronią ze zrzutów alianckich przygotowującą
się do akcji „Burza” Wileńszczyznę. A 1 sierpnia już przed połu-
dniem na Żoliborzu rozpętała się potężna strzelanina. Drużyna
„Wacka” miała rozkaz nie ruszać się z miejsca, czekać. W końcu
dotarła do nich wiadomość z plutonu specjalnego – magazyn
broni wpadł, broni nie będzie. Kolejny rozkaz: czekać dalej,
może coś im przyniosą. Cofnęli ich do Puszczy Kampinoskiej,
palili tam ogniska naprowadzające samoloty alianckie, przyj-
mowali zrzuty. „Wacek” dostał kawaleryjski karabinek.
Potem dni w walce, śmierć wokół, nagłe odejścia przyjaciół.
Odkrycia życiowe bardzo młodych ludzi w najtrudniejszym
z czasów – na przykład „wirująca ziemia”, która pojawiała się
w książkach, zdarza się w rzeczywistości. 21 sierpnia okolicami
Dworca Gdańskiego falowało jak podczas sztormu. Druga pró-
ba zdobycia dworca, powstańcy przebijali się na Stare Miasto.
„Koniec świata” to także nie określenie symboliczne. Waliła
do nich niemiecka ciężka artyleria z Burakowa. Zginął przyja-
ciel „Wacka” podchorąży Bohdan Broniowski.
Wrzesień, druga drużyna rozpoznawcza plutonu 254 dowodzo-
na przez Wacława Glutha-Nowowiejskiego stacjonowała na Ma-
rymoncie. Odpoczywali, odsypiali, zastanawiali się nad sensem
swojej obecności tak daleko od powstańczych linii obrony. Czy-
ścili broń. Skromniutko – peem, sten, samozariadka, trzy krótkie
pistolety, kilka granatów. „Dziadek” bardzo był dumny z karabinu
lebel z I wojny światowej, pomimo że miał do niego jeden maga-
zynek. Było pewne, że nie powstrzymają niemieckiego natarcia.
„Ale nie czas mędrkować”, napisze później po żołniersku kapral
podchorąży „Wacek”, „nie do nas należy strategia”.
14 września to dzień zagłady tej drużyny. Po latach Gluth-No-
wowiejski starał się opisać go w książce w sposób rzeczowy i spo-
kojny, ale to jedna z najbardziej przejmujących powstańczych
relacji. Zaczął: „Błękit niemal przezroczysty. Leżymy na plechach
z nosami w niebie. Piekielnie wszystko poplątane. Uczniaki, za-
miast siedzieć w szkolnych ławkach, wypełniają narodową mi-
sję! Uczymy się życia na gwałcie”. –To były moje uczucia, które
się przechowały – mówi dziś. – Nie wiem, dlaczego nie uciekły.
Znany, przeciągły świst. Ruszyło natarcie. Niemcy przebijali się
czołgami do Wisły. Drużyna „Wacka” stanęła im na drodze. Po-
tem tylko migawki. Kilku ciężko rannych. „Małynicz” nie żyje,
kawał metalu oderwał głowę. „Wacek” postrzelony w nogi, ręka
wydaje się w strzępach, nie czuje jej. Odłamek wbity w lufę ka-
rabinu, nie ma już broni. Rzuca rozkaz – wycofać się do domu
na polance. Ta niedokończona willa przy ul. Rajszewskiej wkrótce
stanie się grobem. Walczą zawzięcie, póki mogą, rogate dusze.
Chociaż pewnie wiedzą, że to koniec. Potem już coraz więcej
ciszy w domu pełnym gruzu, dymu i ognia z niemieckich miota-
czy. Nawoływania przyjaciół między piętrami. Jęczą umierający.
Zapach popalonych ciał. „Świadomość umyka i wraca – napisze
Gluth-Nowowiejski. – życie umyka i wraca”. Odłamek granatu
trafia go w głowę, ziemia zmieszana z krwią oblepia twarz.
67
 [ HISTORIA ]
Niemcy dookoła domu. Wrzucają wiązki granatów. Jeszcze
więcej gruzu, ściany osypują się z grzechotem.
W ostatnich chwilach świadomości żywi przykrywają się cia-
łami umarłych. Niemcy wchodzą do środka. Wszystkich biorą
za trupy. Któryś kradnie „Wackowi” zegarek i buty. Odchodzą.
„Wacek” leży godzinami z głową na udzie „Kameleona”. Cisza,
w oddali wybuchy. Czuje, jak ciało „Kameleona” stygnie.
Dom trzeci (parterowy przy Potockiej)
Pozostaje trzech: „Buława”, „Julian” i „Wacek”. Żyją też „Dzia- dach Alek i siada na łóżku przy najmłodszym bracie. Milczy.
dek” i „Goliat”, ale są w agonii. „Dziadek”, szesnastolatek, ten
od przedpotopowego lebela, prosi szeptem, by powiedzieć jego
matce na Krasińskiego, że o niej myślał. Na polance przed zabi-
tym domem noc, ale niebo białe. Marymont
cały w ogniu. Latają radzieckie kukuruźniki,
zrzucają pojemniki z bronią. Festyn, przy-
chodzi na myśl „Wackowi”, nie wojna. W go-
rączce i samotności majaki będą ratować go
od śmierci – nie pozwolą zdać sobie sprawy
z beznadziejnej rzeczywistości.
Nie wiedzą, gdzie Niemcy, gdzie Polacy.
Wloką się w kierunku Wisły. „Wacek” ledwo
powłóczy nogami. Znajdują zasobnik ze zrzu-
tów wypełniony bronią maszynową. Dźwigają
go mimo ran. Dla swoich – jeśli na nich tra-
fią. Nagle na wymarłej, palącej się Potockiej:
„Halt!”. Koledzy nie usłyszeli. „Julian” dosta-
je serią, pada. „Buława” też, ale podrywa się,
wpada w ogień i znika. „Wacek” zrywa się,
ostatkiem sił skacze przez płot, spada w krza-
ki, przywiera do ziemi. Widzi, jak esesmani Wacław Gluth-Nowowiejski współcześnie. podziemnymi tunelami do sanatorium.
ścigają „Buławę”, strzelają seriami, wrzeszczą.
Potem wracają spokojni. „Walą buciorami trzydzieści centyme-
trów od mojego nosa”, napisze Gluth-Nowowiejski. I nie będzie
mógł uwierzyć, że go nie zobaczyli. A to dopiero początek cudów.
Czołga się ogródkami, mijając rozrzucone wszędzie zwło-
ki. Nienaturalnie powyginane ciała mężczyzn. Kobiety z bu-
telkami wbitymi w krocza. Jeden jedyny niepalący się dom.
Byle tam dotrzeć. Stacza się po schodach do piwnicy. Zamyka
za sobą drzwi na klucz. Jest łóżko, ale na nie nie trafia. Zwala
się na podłogę. Rano wdrapuje się, nakrywa kocem, odpływa
tym łóżkiem w nieznane na sześć tygodni.
Zmęczony i przestraszony. Wykrwawiony. Ale głodny – ozna-
ka życia. Musisz wyjść, rozejrzeć się, szukać jedzenia – musisz.
Napisze w książce: „Cholerny jest ten instynkt samozachowaw-
czy”. Nie chce nic musieć. Chce spać. Na szczęście gorączka tłu-
mi „musisz”, „Wacek” nigdzie nie idzie i nic nie je. Przychodzą
Niemcy, robią dziurę w drzwiach, jeden dźga karabinem koc
na łóżku – pod kocem „Wacek”, ale chyba niewidoczny. Od-
chodzą, nie zauważyli. On zwleka się z łóżka, znów przekręca
klucz w pogruchotanych drzwiach – co za głupota zamykać
podziurawione drzwi, pomyśli kiedyś z uśmiechem. Mijają
dni i noce. Robi się zimno. Wpada Ukrainiec szabrownik, nuci
pod nosem, przetrząsa piwnicę – znajduje człowieka. Ucieka
z krzykiem, słychać jak na górze Niemcy śmieją się z Ukraińca,
że głupi – przestraszył się trupa pod kocem. Odchodzą. Cisza.
Jest woda w dwóch kubłach. Im więcej mija czasu, tym bar-
dziej cuchnie. Ale ratuje wątłe życie. Prócz tego pół torebki cu- odległej, bardzo dalekiej ilustracji muzycznej”.
kru, parę cukierków, skórki od chleba. „Wacek” już nie czuje
głodu ani zimna. Leży, wpatruje się w ściany i wybite okna.
Na dworze deszcz i śnieg. Znów go szturcha cholerny instynkt
– szukaj jedzenia, człowieku! Znajduje w piwnicy podgniłe
ziemniaki, otrzepuje z ziemi, gryzie surowe.
O obieraniu nie ma mowy – prawa ręka bez czucia. Koc na-
siąknięty ropą z ran. Z łokcia dosłownie ciurka. Pod skórą w mię-
68 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
śniu „wirują dziesiątki białych robaków z ciemnymi główka-
mi”. Dochodzą wszy. Umierający człowiek, pełen wściekłości,
dusi wszy i białe robaki, dopóki może. Po to, jak napisze, żeby
nie dać się pożreć żywcem. Przegrywa tę walkę. Leży, oczy
w sufit, zimno, głód, ziąb jesieni, woda zarasta pajęczynami,
powstanie dawno skończone, Warszawa pusta, a podchorąży
nic nie wie. Leży półtrup.
W urojeniach powracają strzępy dawnego życia – słychać
Schumanna z domowego patefonu. Bezgłośnie schodzi po scho-
Wacek szczęśliwy, że Alek wstąpił. Alek już wtedy nie żyje,
ciężko ranny na Powiślu, umiera około 10 września w punkcie
sanitarnym u sióstr wizytek. Wacek w zupełnie innym czasie
i  miejscu, gorączkuje. „Nie muszę prze-
cież udawać twardziela”, napisze w książ-
ce, „wciąż jestem dzieckiem, które marzy,
by ktoś się nim zaopiekował, przygarnął,
obronił”.
Któregoś dnia podnosi się z łóżka, wycho-
dzi bez butów przed domek, idzie poprzez
dziecięce wspomnienia o lunaparku, mija-
jąc żonglerów, czarodziejów i mocarzy. Leją
mu kieliszek eliksiru mocy i niewidzialno-
ści. I wtedy podchorąży „Wacek” wchodzi
między niemieckich żołnierzy, wszystkich
zabija. Porywa ciężarówkę z bronią, a choć
nigdy wcześniej nie siedział za kółkiem,
ostrzeliwany podjeżdża z fasonem na ul.
Mickiewicza, do żoliborskich powstańców.
Jako bohatera narodowego prowadzą go
Spiżarnie są tu pełne.
Głosy z rzeczywistości – schodzi do piwnicy dwóch Niem-
ców, zatykają nosy. To jest trupi smród, rozkładające się zwłoki.
Starszy rangą rozkazuje drugiemu przyjść po pracy i pogrzebać
ciało Wacka. Ten drugi nigdy nie przychodzi. Znowu cud. Mi-
jają kolejne dni i noce.
Dom czwarty (szpital na Bernerowie)
Nie wiadomo, skąd wzięła się ta kobieta w piwnicy u Wacka.
Wpierw zajrzała i uciekła przerażona. Może dlatego, że Wacek
próbował się uśmiechnąć – pokazać jej, że żyje. Ale wróciła, sta-
nęła w progu, patrzyła. Wacek powoli wyciągnął do niej rękę.
Kobieta podeszła, uklękła i ucałowała tę rękę.
Uratowała go. Jej syn też walczył w powstaniu. Zaginął. Przebra-
ny w mokre, znalezione w ogrodzie ciuchy Wacek wjechał do zruj-
nowanej Warszawy, leżąc pod stosami pościeli na dwukołowym
wózku. Ta kobieta i jej znajomy pchali wózek przez zgliszcza i po-
sterunki niemieckie. Zdarzały się dalsze cuda – Niemcy krzyczący
do Wacka „bandit”, a potem odstępujący, jakby to były czary.
Podchorąży „Wacek”, lat 18, prosił wybawczynię o jedno: żeby
go tylko przeprowadziła do powstańczych oddziałów na Żoliborz.
Tam już się nim zaopiekują. Czy pan zwariował? – spytała. Był
5 listopada 1944 r., kiedy trafił do szpitala na Bernerowie. Pielę-
gniarki i lekarze płakali. Zapamiętał, że było mu wszystko jedno.
Tak opisał w książce chwilę, w której pomyślał, że może jednak
będzie żył: „Świat zewnętrzny dociera do mnie w formie jakby
Ale to też nie był koniec. Dwa lata później Wacław Gluth-No-
© MARCIN KOŁODZIEJCZYK
wowiejski trafił na pięć lat do więzienia jako „wróg ludu”.
Trzecie wydanie książki „Nie umieraj do jutra” Wacława
Glutha-Nowowiejskiego ukazało się w 2019 r. nakładem wy-
dawnictwa Marginesy. Autor, lat 94, pracuje nad kolejną książką,
w której zawrze swoje powojenne losy.
MARCIN KOŁODZIEJCZYK
[ HISTORIA ]

ANDRZEJ FEDOROWICZ
Zjazd z Infostrady
Pamiątką po działalności
inżyniera Andrzeja
Targowskiego jest
system PESEL.
Jeden z dwunastu, które
zaczęły powstawać
na początku lat 70. XX w.
w ramach eksperymentu
informatyzacji
socjalistycznej
gospodarki.

R
ok 1972, 35-letni inżynier An-
drzej Targowski jest od kilku
miesięcy zastępcą dyrektora
generalnego Krajowego Biura
Informatyki. Zadaniem KBI
jest koordynowanie komputer yzacji

Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej we
wszystkich płaszczyznach – od produk-
cji sprzętu i oprogramowania po wdra-
żanie opracowanego w 1970 r. Programu
Rozwoju Informatyki. Chociaż w całym
kraju pracuje niespełna 250 kompute-
rów, z których jedynie 80 służy do prze-
twarzania danych, plan jest ambitny.
Targowski wierzy, że da się go zrealizo-
wać. Jest jednym z najlepiej wykształco-
nych polskich informatyków oraz auto-
rem bestsellerowej książki „Informatyka
– klucz do dobrobytu”. Kreśli w niej wizję,
która na początku lat 70. XX w. przema-
wia do wyobraźni setek tysięcy ludzi.
„Widzisz falę rozbijającą się o skały
i opływającą plażę. Naprzeciwko cie-
bie siedzi mężczyzna, z którym rozma-
wiasz. Cóż niezwykłego w tej sielanko-
wej scenie? Po pierwsze, przelewająca się
fala okazuje się programem nagranym
na Krymie i odtwarzanym na płasko-
ściennym ekranie telewizyjnym, a ów
superrealistyczny obraz można zamie-
nić na każdy inny. Po drugie, obecny
w pomieszczeniu dyskutant wcale nie
jest u ciebie. W rzeczywistości człowiek
ten siedzi w swoim mieszkaniu na dru-
gim kontynencie. Podobnie twoja żona
nie musi w ychodzić z domu po zaku-
py. Komputer łączy ją bezpośrednio
ze sklepami i bankami tak, że transak-
cja jest przeprowadzana bez gotówki
czy czeków” – pisze Targowski w książ-
ce, która sprzedaje się w rekordowych
nakładach. On sam staje się dla wielu
guru informatyki.
Jego cichym sojusznikiem jest minister
nauki, szkolnictwa wyższego i techniki
profesor Jan Kaczmarek, dawny akowiec
z Wilna. To właśnie on przekonał Tar-
gowskiego do opracowania graficznego
modelu Krajowego Systemu Informa-
tycznego. Wizja Targowskiego obejmu-
je wielką ogólnokrajową sieć kompute-
rową z Państwowym Bankiem Danych,
systemami użyteczności publicznej oraz
sterowania rynkiem. Można podłączyć
do niej każdy typ komputera i oprogra-
mowania, a dostęp do baz danych mają
również obywatele. Brakuje tylko spina-
jącej całość nazwy.
Pewnego dnia Targowski jedzie swoim
fiatem Wisłostradą, gdy do głowy przy-
chodzi mu pomysł. Infostrada! Dzieje
się to na dekadę przed uruchomieniem
© MIROSŁAW STANKIEWICZ/FORUM
Zdjęcie z 1971 r.
internetu i dwie dekady przed powsta-
niem koncepcji informacyjnych auto-
strad – podstawy „nowej gospodarki”.
Sprzęt zza żelaznej kurtyny
12 lat wcześniej Targowski zostaje
kierownikiem Ośrodka Obliczeniowego
w fabryce zbrojeniowej Rawar T1 w War-
szawie. Jej zadaniem jest m.in. supertaj-
na produkcja zaawansowanych wojsko-
wych i morskich radarów. Najważniejszy
z nich, produkowany na sowieckiej licen-
cji i montowany na ciężarówkach Nysa,
składa się aż ze 150 tys. części. Listę nie-
zbędnych detali i podzespołów 20 osób
opracowuje przez pół roku.
23-letni Targowski ma program, który
umożliwia skomputeryzowanie tej pracy
– napisał go jako pracę magisterską. Bra-
kuje mu tylko odpowiedniego sprzętu.
Za najlepszy do takich zastosowań pod
względem mocy obliczeniowych i opro-
gramowania uchodzi wówczas IBM

P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020 69
 [ HISTORIA ]
z serii 1401. Pisze więc list do Geor-
ga Daubka, prezydenta IBM na Austrię.
To najbliższy żelaznej kurtyny kraj,
w którym firma ma przedstawicielstwo.
W  sierpniu 1960  r. przychodzi odpo-
wiedź. IBM jest zainteresowane, jednak
transakcja wymaga zgody amerykań-
skiej komisji ds. embarga.
Przez kilka lat nic się w  tej sprawie
nie dzieje. Pomaga zbieg okoliczności.
W  1964  r. Targowski zostaje przyjęty
do programu doktoranckiego uniwer-
sy tetu w  Toronto. Otrz y muje zgodę
na wyjazd, jednak z Polski może zabrać
oficjalnie jedynie kilkanaście dolarów.
Aby zarobić trochę dewiz, w  drodze
do Kanady zatrzymuje się w  Paryżu,
w firmie komputerowej BULL, gdzie był
na stażu dwa lata wcześniej. Traf chce,
że odwiedza ją w tym czasie polska dele-
gacja z Eugeniuszem Zadrzyńskim, peł-
nomocnikiem rządu ds. Elektronicznej
Techniki Obliczeniowej (słowo „infor-
matyka” jeszcze w języku polskim nie
istnieje). Targowski zostaje poproszony,
by wystąpił w roli tłumacza.
Inżynier wpada w oko ministrowi Za-
drzyńskiemu. Daje się namówić na re-
zygnację z wyjazdu do Kanady i objęcie
stanowiska dyrektora powstających Za-
kładów Elektronicznej Techniki Obli-
czeniowej w Warszawie. Stawia dwa wa-
runki – zakup IBM i swoboda w doborze
pracowników. Po powrocie do kraju idą
razem do zastępcy przewodniczącego
Komisji Planowania Romana Fidelskie-
go. To kolega Zadrzyńskiego z wojska,
z dywizji im. Kościuszki.
– Roman, muszę kupić IBM dla Tar-
gowskiego. Ma świetnych specjalistów
i nie mogę dać mu radzieckiego Mińska,
który jest goły – zaczął pełnomocnik
ds. ETO. Fidelski pomyślał chwilę. – Do-
bra, dostaniecie dewizy na tego IBM, ale
pod warunkiem, że kupicie 20 Mińsków
– brzmiała odpowiedź.
IBM rozdziela mieszkania
Formalności trwały niemal dwa lata.
W końcu amerykańska delegacja z Ar-
turem Watsonem, szefem IBM World,
przyleciała do Warszawy własnym sa-
molotem. Przyjęcie odbyło się w Hotelu
Europejskim, gdzie honory gospodarza
pełnił Andrzej Targowski, a  program
artystyczny zapewniała popularna ak-
torka STS Krystyna Sienkiewicz. Geor-
ge Daubek przywiózł list, który dostał
w 1960 r. i miał łzy w oczach, gdy witał
się z polskim inżynierem. Okazało się,
że zainicjowana przez niego transakcja
o wartości ćwierć miliona dolarów urato-
wała istnienie wiedeńskiego biura firmy.
Komputer z serii 1440, pierwszy IBM
za żelazną kurtyną, został zainstalowany
70
w Warszawie w 1966 r. na ulicy Polnej.
Wzbudziło to początkowo protesty miesz-
kańców, gdyż wcześniej w zajętym przez
maszynę lokalu mieścił się sklep mięsny.
Szybko jednak o amerykańskim kompu-
terze stało się głośno. Stał się bohaterem
wielu reportaży, a dziennikarze opisywali
dziesiątki jego praktycznych zastosowań.
Kierowany przez inżyniera Targowskiego
ośrodek ZETO-ZOWAR był bowiem pierw-
szym w Polsce, który świadczył komercyj-
nie usługi obliczeniowe.
„Do za k ładu ZOWA R pr z y jecha-
ło sześciu naczelników katowickiego
Zjednoczenia Hutnictwa Żelaza i Stali.
Przywieźli sterty informacji dotyczą-
cych planu asortymentowego, wagowe-
go i funduszu płac. W ciągu 15 godzin
komputer przeprowadził wszystkie ob-
liczenia i podał projekty decyzji” – pisał
„Kurier Polski”. Takich klientów były
dziesiątki. Gdy FSO na Żeraniu przygo-
towywała się do produkcji Fiata 125p,
zespół Targowskiego opracował dla niej
plan rozdzielenia produkcji pomiędzy
poszczególne wydziały zakładu i okre-
ślił potrzeby materiałowe. Pracę, która
dwunastu fachowcom zajęłaby miesiąc,
komputer wykonał w 3,5 godziny.
Za mów ien ia prz ychod zi ł y nawet
z  branży odzieżowej i  mięsnej. IMB
z Polnej analizował m.in., jakie rodzaje
tkanin i fasony cieszą się największą po-
pularnością wśród klientów. Czuwał też,
by zakłady produkujące wędliny nie do-
dawały do nich zbyt dużo wody. Jednym
z niezwykłych zastosowań komputera
było wykorzystanie go do… przydziela-
nia mieszkań. W sytuacji, gdy czekano
na nie latami, temat budził społeczne
emocje. Po każdym przydziale protesty
zgłaszała nawet połowa członków spół-
dzielni. Tymczasem po zaangażowaniu
IBM liczba zażaleń spadła do 15 proc.
„Sam prezes spółdzielni był zszokowa-
ny” – komentowało „Życie Warszawy”.
Warszawski ZOWAR stał się pierwszym
ośrodkiem obliczeniowym w Polsce, któ-
ry przynosił dochód. Tymczasem inży-
nier Targowski nawiązywał kolejne zna-
jomości w ramach międzynarodowych
programów. W czasie wyjazdu do Hisz-
panii pod koniec lat 60. poznał informa-
tyka z USA, który nadzorował powstają-
cą dopiero sieć ARPANET – prekursora
internetu. Możliwość transmisji danych
online oferowały już wówczas kompu-
tery z serii IBM 360 i wkrótce taka ma-
szyna również pojawiła się w Warszawie,
w specjalnie zaprojektowanym dla niej
budynku przy Alei Niepodległości 182.
Nie wsz yscy patrz yli prz ychylnie
na sukcesy inżyniera. Pionierzy elek-
tronicznej techniki obliczeniowej w Pol-
sce, działający głównie w środowisku
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
naukowym, byli przeciwni jego pragma-
tycznemu podejściu. Burzliwe spory bu-
dziła nawet sama nazwa. Obrońcy ETO
przegrali jednak z promowanym przez
Targowskiego określeniem „informaty-
ka”. Cichym sojusznikiem inżyniera był
redaktor niezwykle popularnego wów-
czas dodatku do „Życia Warszawy” – „Ży-
cia i Nowoczesności”, Stefan Bratkowski.
Prawdziwy przełom nastąpił jednak, gdy
do władzy doszła ekipa Edwarda Gierka.
Technokraci, tacy jak Zbigniew Wrzasz-
czyk i profesor Jan Kaczmarek, do 1973 r.
doprowadzili do zakupienia 316 zachod-
nich licencji (do 1980 r. – 447, jak podaje
Jan Monkiewicz w publikacji „Licencje:
mity a rzeczywistość”). W związku z ich
realizacją na szkolenia za granicę wyje-
chało zdaniem Targowskiego w  sumie
ponad 50  tys. inżynierów, techników
i ekonomistów, w tym ok. 6 tys. infor-
matyków. Nie wystarczyło to jednak,
by skutecznie zarządzać setkami nowych
inwestycji i technologii. Centralnie plano-
wana gospodarka dusiła się. Dla Polaków
symbolem niesprawności państwa była
ciągnąca się ćwierć wieku budowa Na-
rodowego Banku Polskiego. Robotników
przerzucano z jednej budowy na drugą,
brakowało materiałów, rwały się łańcuchy
dostaw. Ratunku upatrywano w informa-
tyce i komputerach.
Przedstawiona przez Andrzeja Tar-
gowskiego w 1970 r. koncepcja Krajowej
Sieci Informacyjnej opartej na systemie
komputerowych banków danych, zawie-
rających kompletne informacje o zapo-
trzebowaniu na materiały, zdolnościach
produkcyjnych i kadrach, dostępnych
dla wszystkich ministerstw, przedsię-
biorstw i zjednoczeń, trafiła na podatny
grunt. W styczniu 1972 r. premier Piotr
Jaroszewicz z inicjatywy wicepremiera
Jana Mitręgi powołał do życia Komisję 
Ekspertów ds. Udoskonalenia Systemu
Sterowania Inwestycjami pod przewod-
nictwem Targowskiego.
Narodziny PESEL
Początkowo inżynier widział możli-
wość zastosowania informatyki głównie
jako narzędzia wspomagającego plano-
wą gospodarkę. Przyczyna była oczywi-
sta; nieskoordynowane, podejmowane
na różnych szczeblach decyzyjnych in-
westycje prowadziły do gigantycznego
bałaganu i marnotrawstwa. Powodowa-
ne interwencjami partyjnych dygnitarzy
różnych szczebli wędrówki robotników,
ginące materiały i porzucone budowy
były stałym elementem krajobrazu PRL.
Według samego Targowskiego na 30 tys.
placów budów mogło „wyparowywać”
nawet 25 proc. polskiego PKB. Tak po-
wstał system informatyczny WEKTOR.
 Dla jego opracowania grupa eksper-
tów otrzymała do dyspozycji m.in. ośro-
dek rządow y koło Grójca, samochody
z  kierowcami oraz fundusze na dele-
gacje do Europy Zachodniej. Prototyp
systemu został uruchomiony w  maju
1972 r., a jego demonstracja odbyła się
w siedzibie IBM w Wiedniu, na docelo-
wej konfiguracji sprzętu tej firmy. Trzy
miesiące później premier Jaroszewicz
podpisał decyzję – WEKTOR miał ruszyć
w siedmiu pilotażowych lokalizacjach,
by do końca 1973 r. objąć 400 najważniej-
szych dla gospodarki inwestycji.
Podobny system powstawał w tym sa-
mym czasie w Chile, gdzie władzę objął
lewicowy prezydent Salvador Allende.
Do jego zaprojektowania zaproszono
brytyjskiego specjalistę w dziedzinie cy-
bernetyki zarządzania Stafforda Beera.
System o nazwie Cybersyn został wyko-
rzystany m.in. w październiku 1972 r.,
kiedy 40 tys. strajkujących kierowców
ciężarówek zablokowało drogi do sto-
licy kraju. Wykorzystując komputery
i teleksy, rząd zorganizował transport
niezbędnych towarów do miasta za po-
mocą zaledwie 200 samochodów. Żywot
Cybersyna był jednak krótki. Po wojsko-
wym zamachu we wrześniu 1973 r. jedną
z pierwszych decyzji junty Augusto Pi-
nocheta było zniszczenie futurystycznej
sali, z której zarządzano systemem.
Tymczasem projektowany przez Tar-
gowskiego i  innych ekspertów Krajo-
wy System Informacyjny rozrastał się.
Oprócz W EKTOR A objął on również
służące do sterowania r ynkiem sys-
temy: M AGM A (obrót materiałami),
MERKURY (sterowanie zaopatrzeniem
w  handlu), HERKULES (zarządzanie
kadrą kierowniczą) oraz TRAKT (zarzą-
dzanie transportem i łącznością). Nie był
to jednak koniec, gdyż zainteresowane
KSI były również inne resorty. Na ich
potrzeby powstać miały m.in. PESEL
(Powszechny Elektroniczny System
Ewidencji Ludności), SPIS (informacje
statystyczne), SEIF (informacje finan-
sowe), TEREN (zarządzanie gospodarką
przestrzenną) oraz ŚWIATOWID (infor-
macja naukowa na bazie największych
bibliotek, urzędów, archiwów i agencji
informacyjnych). To właśnie łączącą te
bazy danych sieć komputerową Targow-
ski nazwie Infostradą.
Pierwszy atak przyszedł już po nie-
spełna roku ze strony ministra budow-
nictwa i przemysłu materiałów budow-
lanych Alojzego Karkoszki. To właśnie
w tej branży było największe w PRL mar-
notrawstwo i złodziejstwo. Karkoszka
zadbał więc, by początkowo niezależny
system WEKTOR został podporządko-
wany jego resortowi, po czym po cichu
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
go zlikwidował. Postarał się też, by cen-
REKLAMA
zura w yk reślała wzmiank i prasowe
na jego temat. „Widocznie miał wysoko
rozwinięty instynkt samozachowaw-
czy” – skomentuje po latach Targowski.
Wtedy jednak poszedł interweniować
do kierownika Wydziału Ekonomiczne-
go KC PZPR Zbigniewa Madeja. Od niego
dowiedział się, że przeciwników WEK-
TORA było znacznie więcej.
– Wiecie, gdyby WEKTOR został wdro-
żony, to wicepremier Jan Mitręga odpo-
wiedzialny za inwestycje byłby najlepiej
poinformowanym politykiem w kraju.
A to nikomu by się nie podobało – powie-
dział mu z brutalną szczerością Madej.
Koniec marzeń
Były też inne przyczyny niechęci. Wio-
sną 1973 r. na łamach amerykańskiego
magazynu „Datamation” ukazał się ar-
tykuł „Targowski: Poland Computer’s
Prime Minister”. „Wyjątkowo pochlebny,
ale może przysporzyć mu wielu kłopo-
tów w kraju” – napisano w notatce Służ-
by Bezpieczeństwa. Esbecy się nie mylili.
Szybko rozpoczęła się nagonka na Tar-
gowskiego, w której jednym z głównych
moty wów był y jego kontakty z  IBM.
W 1974 r. został zwolniony z Krajowego
Biura Informatyki i w tym samym roku
premier Jaroszewicz zdecydował o ogra-
niczeniu planów informatyzacji kraju
do czterech systemów, w  tym PESEL.
Dla koncepcji KSI i Infostrady oznaczało
to wyrok śmierci.
Targowski w yjechał na zaproszenie
Hamilton College do USA, ale po roku
wrócił do Polski. W kolejnych miejscach,
gdzie go zatrudniano, czuł się coraz
bardziej pozbawiony wpływu na bieg
wydarzeń. W końcu na początku 1980 r.
w czasie służbowego wyjazdu do Mek-
syku w yemigrował razem z  rodziną
do USA. Zatrudnienie znalazł na Uni-
wersytecie Western Michigan. Analizu-
jąc po latach przyczyny swojej porażki,
napisał, że dobrze zaprojektowane sys-
temy informatyczne stają się systemami
władzy. Dlatego też koncepcja wyprze-
dzającej o dekadę internet Infostrady,
umożliwiającej również oby watelom
dostęp do państwow ych baz danych,
w warunkach PRL nigdy nie mogła zo-
stać zrealizowana.
Dziś Andrzej Targowski, 83-letni eme-
rytowany profesor i działacz polonijny,
który wpłynął na kształtowanie się kil-
kunastu tysięcy amerykańskich infor-
matyków, wciąż ocenia KSI i Infostradę
jako niewykorzystane szanse dla Polski.
Zaprojektowany przez niego PESEL jest
obecnie wykorzystywany w 480 krajo-
wych systemach informatycznych.
ANDRZEJ FEDOROWICZ
 AFISZ [ PREMIERY / W YDAR ZENIA / Z APOWIEDZI ]
na ekranie
Zagadka
osobowości 5/6
Szarlatan (Šarlatán),
reż. Agnieszka Holland, prod. Czechy, Irlandia,
Polska, Słowacja, 100 min
R
efleksyjny portret psychologiczny
opowiedziany w epickiej skali,
umiejętnie łączący opis narasta-
jącej matni politycznej Europy
Wschodniej z życiem osobistym i misją ty-
tułowego szarlatana. Obejmuje kilka epok,
dwie wojny światowe, jednak podstawowa
akcja rozpoczyna się w 1957 r., w momen-
cie śmierci prezydenta Czechosłowacji
Antonína Zápotocký’ego, którego leczył
Jan Mikolášek, z chłodnym wyczuciem
grany przez gwiazdę czeskiego kina Ivana
Trojana. Dopóki polityk żył, uzdrowicie-
lowi włos z głowy spaść nie mógł. Gdy Mi-
kolášek stracił protektora, komunistyczny
reżim postanowił go zniszczyć.
Z filmu wynika, że na tle skołchozowanego
społeczeństwa Mikolášek bardzo się
wyróżniał. Był bogaty, niezależny i przez
to niewygodny. Mieszkał w pięknie
urządzonej willi, stać go było na kupno
72
© GUTEK FILM
luksusowego samochodu, zatrudniał
wielu pracowników. A przy tym wcale
nie był niezłomny i szlachetny. W Polsce
to postać zupełnie nieznana, lecz u naszych
południowych sąsiadów jego legenda wciąż
pozostaje żywa. Mikolášek był medycznym
samoukiem. Stosował niekonwencjonalne
metody diagnozy i leczenia. Choroby
rozpoznawał na podstawie naocznej
analizy próbek moczu. Przyjmował
kilkuset pacjentów dziennie. Pomógł
odzyskać zdrowie setkom tysięcy ludzi,
m.in. przedwojennemu prezydentowi
Tomášowi Masarykowi, znanym artystom
i wysokiej rangi nazistowskim urzędnikom.
Holland interesuje zagadka osobowości
typu borderline – człowieka pełnego
pychy, niepokornego, przekonanego
o swojej wyjątkowości, ale pozostającego
z boku, niemieszającego się do polityki.
Z drugiej strony – nieakceptującego
słabości, bezwzględnego, ukrywającego
swój homoseksualizm. Sercem filmu jest
skomplikowana, miłosno-nienawistna
relacja bohatera z jego dużo młodszym,
wyglądającym jak młody bóg asystentem.
Kolejny znakomity film autorki
„W ciemności” i „Europy, Europy” o sztuce
mimikry i cenie, jaką się płaci za chęć
przeżycia za wszelką cenę.
JANUSZ WRÓBLEWSKI
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
Skala ocen: 1(dno)–6(wybitne)
na scenie
Bowie epoki
lockdownu 5/6
David Bowie, Enda Walsh, Lazarus, reż. Jan
Klata, Teatr Muzyczny Capitol we Wrocławiu
L
azarus”, obok płyty „Blackstar”,
ostatnie przed śmiercią dzieło
Davida Bowiego to 18 piosenek
artysty, połączonych osobą
głównego bohatera i dość luźną histo-
rią. Po premierze w grudniu 2015 r. (mie-
siąc później Bowie zmarł) amerykańscy
krytycy narzekali na pretensjonalność
tekstu autorstwa irlandzkiego drama-
topisarza Endy Walsha, na migotliwość
historii i bohaterów. W inscenizacji Klaty,
od zawsze zafascynowanego amery-
kańską popkulturą i potrafiącego nią
kuglować, mielizny tekstu nie rażą. Z bo-
haterem Marcina Czarnika – kosmitą,
który w filmie Nicolasa Roega z 1976 r.
„spadł na Ziemię” (grał go Bowie), prze-
siąkł ziemską cywilizacją w najgorszym,
wilczo-kapitalistycznym wydaniu i od tej
pory wegetuje w swoistym lockdownie,
zawieszony między życiem a śmiercią,
nawiedzany przez wytwory swojej gło-
wy – nietrudno się utożsamić. Żyjemy
w cieniu katastrofy klimatycznej, spek-
takl oglądamy w maseczkach, usadzeni
w reżimie sanitarnym. Czarnik jest świet-
ny – depresyjny i ekspresyjny jednocze-
śnie, wieloznaczne piosenki Bowiego
w jego wykonaniu nie stają się ani son-
gami musicalowymi, ani piosenką aktor-
ską. Ma też wspaniałych partnerów: Girl
Klaudii Waszak to kreacja na miarę nie-
gdysiejszego wrocławskiego arcydzieła
Klaty, „Utworu o Matce i Ojczyźnie”
z Teatru Polskiego, wydarzeniem jest
morderca-wybawca Valentine w wy-
konaniu Konrada Imieli, ale też kame-
leonowe trio Teenage Girls! Całość jest
perfekcyjnie zrealizowanym – od muzy-
ki i śpiewu po jeżdżące bloki scenografii,
kostiumy i wideo – popowym show, me-
lancholijnym, egzystencjalnym i podszy-
tym biblijną historią o zbawieniu.
ANETA KYZIOŁ
© KRZYSZTOF KANIEWSKI/REPORTER
 komiksy miesiąca

Życie od nowa

Z
nakomity „Upadek” ­M ikaëla
Rossa (przeł. Mateusz Jan-
kowski, Timof Comics, 5/6),
uhonorowany w tym roku
prestiżową Max und Mortiz Preis,
to komiks szczególny. Powstał bowiem
na zamówienie Fundacji Ewangelicznej
Neuerkerode, od 150 lat opiekującej się
osobami upośledzonymi. Lecz zamiast

© MP (4)
nudnawego wykładu o historii i zasłu-
gach fundacji dostajemy brawurowy,
fantastycznie narysowany i pełen anarchicznego humoru
album o losach Noela, młodego chłopaka, który po udarze
matki trafia do ośrodka Neuerkerode, gdzie musi ułożyć sobie
życie na nowo. Pierwsza miłość, pierwsze rozczarowania i wy-
prawa na wymarzony koncert AC/DC – rzadko mamy szansę
spojrzeć na życie z perspektywy osób z niepełnosprawnościa-
mi. Komiks Rossa to fantastyczna lekcja empatii, pozbawiona
dydaktyzmu i paternalizmu.

P
rzymiotnik „orwellowski” jest
ostatnio zdecydowanie zbyt
często używany, na szczęście
Brazylijczyk Fido Nesti w swojej ada-
ptacji „Roku 1984” (przeł. Małgorzata
Kaczarowska, Jaguar, 5/6) uniknął po-
© MAREK ZAKRZEWSKI

kusy dopisania powieści współczesnych

kontekstów. Wielki Brat nie ma więc
twarzy Trumpa, Putina czy Bolsonaro,
a nieszczęsny Winston Smith, szeregowy
urzędnik Ministerstwa Prawdy, nie musi
posługiwać się nowoczesnymi technologiami. Gęsty od tekstu
na scenie i graficznych detali album utrzymany jest raczej w stylistyce
retro, przypomina – także paletą barw – klasyczną ekranizację
Laserowa jutrzenka 3/6 w reżyserii Michaela Radforda, rozgrywającą się na granicy po-
litycznej groteski i sennego koszmaru. Przyjęta przez Nestiego
Nana, według powieści Emila Zoli, reż. Monika Pęcikiewicz,
konwencja sprawdza się w tym przypadku doskonale, przy-
Teatr Polski w Poznaniu
pominając, że tekst Orwella pozostaje aktualny mimo upadku
systemów totalitarnych, przeciw którym był skierowany.

M W
onika Pęcikiewicz oraz odpowiedzialna za adaptację  czasach, gdy opowieści o su-
i dramaturgię Wiktoria Czeladka przeniosły bohaterów perbohaterach gubią rytm
XIX-wiecznej powieści Zoli, w której portretował upadek w dziesiątkach epizodów, wątków
moralny francuskich elit II Cesarstwa w czasy dzisiejszego i nieskończonych crossoverów, lektura
końca świata. Głównym tematem zbudowanego z topornych metafor „Batman Black & White” (przeł. Jarosław
i aluzji spektaklu jest utowarowienie stosunków międzyludzkich. Ak- Grzędowicz, Tomasz Sidorkiewicz, Marek
cja dzieje się w teatrze, który jego dyrektor każe swoim męskim, wyso- Starosta, Egmont Polska, 6/6) wydaje się
ko postawionym gościom nazywać burdelem. Ci podczas zbiorowego odświeżająca. Ośmiostronicowe historie,
gwałtu przepychają jakieś ustawy, a jeden jest premierem i powinien obowiązkowo rysowane w czerni i bieli,
walczyć z rozkręcającą się katastrofą, która unicestwi ludzkość. Całość powstawały na przestrzeni kilkunastu lat.
zaczyna się od przygotowywania młodej dziewczyny przez brata su- I wszystkie są świadectwem niezwykłych
tenera do kariery aktorskiej, czyli rozebrania jej i ofoliowania. Chce być możliwości narracyjnych, jakie tkwią w ko-
obiektem pożądania, jak tytułowa Nana (Kornelia Trawkowska), miksach o Mrocznym Rycerzu: od czarnego
aktorka prostytutka w peniuarze i aureoli. W rzeczywistości życie Nany kryminału, poprzez nadnaturalny horror,
to niekończące się, męczące zdobywanie pieniędzy. Jej marzenia o mi- po groteskę i science fiction. Wśród twór-
łości i prawdziwym związku brutalnie weryfikuje rzeczywistość. Ale ców artyści z najwyższej półki, m.in. Mike
że w ostatnim czasie teatr próbuje dawać swoim umęczonym widzom Mignola, Neil Gaiman i Katsuhiro Otomo.
promyk nadziei, to w finale trzygodzinnej inscenizacji, którą oglądamy Blisko sto historii, zamkniętych w dwóch
w maseczkach, zostajemy zadymieni, a następnie potraktowani ko- opasłych tomach („Wieczna żałoba” oraz „Nigdy
lorowymi laserami. Nowa jutrzenka – jeśli dobrze rozumiem – wstaje po trupie”) – mimo rozmiaru i wysokiej ceny rzecz nie tylko
nad światem zaraz po tym, jak zdradzana żona premiera odnajduje dla kolekcjonerów. Bo rzadko trafiają się komiksowe antologie
miłość, w ramionach krytyka teatralnego… Dławiące, dosłownie. utrzymane na tak równym, wysokim poziomie.
AK JAKUB DEMIAŃCZUK

P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020 73
 AFISZ [ PREMIERY / W YDAR ZENIA / Z APOWIEDZI ]
k s i ą ż k i Fr a gm e n t y k s i ą że k n a s t ro n i e : w w w.polit yk a.pl/cz ytelnia
Dość tego skandalu 6/6
Frantz Fanon, Czarna skóra, białe maski,
przeł. Urszula Kropiwiec, Wydawnictwo
Karakter, Kraków 2020, s. 256
C P
zarny ma tylko jeden los. I jest on bia-
ły” – zaczyna swoją eseistyczną książ-
kę Frantz Fanon. W innym miejscu pi-
sze o tego konsekwencjach: „Wstyd.
Wstyd i pogarda dla samego siebie. Mdłości.
Gdy ktoś mnie kocha, mówi, że to pomimo
mojego koloru. Gdy ktoś inny mnie niena-
widzi, zaznacza, że to nie z powodu mojego
koloru… Tak czy inaczej jestem więźniem
piekielnego kręgu”. Wydana po raz pierwszy
w 1952 r. książka „Czarna skóra, białe maski”
Frantza Fanona – lekarza, filozofa, rewolucjo-
nisty – do dzisiaj jest fundamentalną pracą
zarówno dla ruchów obywatelskich walczą-
cych o prawa człowieka, jak i studiów post-
kolonialnych. Czytana teraz, po raz pierwszy
w całości po polsku, wciąż może być dosko-
nałą analizą strukturalną rasizmu z perspekty-
wy jednostki. Używając psychoanalitycznych
Bez litości 5/6
Osamu Dazai, Owoce wiśni,
przeł. Katarzyna Sonnenberg-Musiał,
Czytelnik, Warszawa 2020, s. 250
N
ajstarszy z zamieszczonych
w „Owocach wiśni” tekstów
powstał w 1933 r. – „Pociąg”
był pierwszym opowiadaniem,
które zaledwie 24-letni Shūji Tsushima
opublikował pod pseudonimem Osamu
Dazai. ­„Good-bye”, napisane w 1948 r.,
było początkiem większej formy, której nie
zdążył ukończyć. Piętnastoletnia kariera
74
narzędzi, Fanon przygląda się sytuacji
Czarnego w społeczeństwie Białych i nazy-
wa ją neurotyczną. Stawką jego pisania jest
wyzwolenie Czarnego z archetypów stwo-
rzonych przez Innego, „przez Białego, który
utkał mnie z tysiąca szczegółów, anegdot,
opowieści”. Ten zapis doświadczenia rasizmu
i procesu kształtowania się urasowionego
podmiotu zbiega się z politycznym manife-
stem i wyznaniem samego Fanona: „Nauko-
wa obiektywność była mi niedostępna, gdyż
wyalienowany, znerwicowany to mój brat,
moja siostra, mój ojciec”. Bezkompromisowy
i rewolucyjny, a równocześnie pełen uważno-
ści na los jednostki esej Frantza Fanona wciąż
poraża swoją precyzyjnością i trafnością:
„(…) w segregacji nie ma nic ontologicznego.
Dość tego skandalu”. No właśnie.
JUSTYNA SZKLARCZYK
przyniosła mu miano jednego z najwięk-
szych dwudziestowiecznych twórców litera-
tury japońskiej, lecz stała się także dla niego
pasmem bólu, upokorzeń i licznych prób
samobójczych. Opowiadania zamieszczone
w „Owocach wiśni” są jawnie autobiogra-
ficzne, nawet gdy autor chowa się za swoimi
bohaterami. Dazai pisze o nieudanych
romansach, uzależnieniach, śmierci matki,
wojennej odysei. To proza przejmująca,
pozbawiona cienia autokreacji, naznaczona
świadomością nadciągającej śmierci. Choć
autor postrzega siebie jako postać tragicz-
ną, nie ma dla siebie litości ani zrozumienia:
„Nie mam nic, czym mógłbym się szczycić
– ani wiedzy, ani talentu. Tylko cierpienia”.
Prace Dazaia – nie tylko opowiadania, lecz
również wybitne powieści „Zmierzch” i „Za-
tracenie” – układają się także w przejmujący
portret japońskiej inteligencji lat 30. i 40.
Pokolenia doświadczonego wojną, napięt-
nowanego klęską, bezskutecznie czekające-
go na narodziny „nowego Japończyka”. Spo-
łeczne zmiany, których pragnął Dazai, miały
nadejść dopiero kilka lat po jego śmierci.
JAKUB DEMIAŃCZUK
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
Skala ocen: 1(dno)–6(wybitne)
© MP (4)
Kapsuła czasu 4/6
Paweł Huelle, Talita,
Wydawnictwo Znak,
Kraków 2020, s. 315
o ostatniej, niezbyt
udanej powieści „Śpiewaj
ogrody” Huelle powraca
zbiorem opowiadań,
wycyzelowanych, ostentacyjnie
staroświeckich, ciekawych. Ta
książka jest jak kapsuła czasu
przenosząca czytelnika w przeszłość.
W tle toczy się historia, rok 1915,
1945 i wkroczenie Armii Czerwonej,
okolice Gdańska, i współczesność,
na którą cień rzuca przeszłość. Tytułowe
opowiadanie „Talita” (od słów Jezusa
wskrzeszającego dziewczynkę „Talita
kum”: „dziewczynko, tobie mówię,
wstań”) zaczyna się czuwaniem przy
zmarłej dziewczynce. Wskrzeszenie,
śmierć, powrót ze świata zmarłych
pojawia się i w innych opowiadaniach,
przede wszystkim w „Ryfce”,
opowieści o dziewczynce żydowskiej,
która ocalała z egzekucji. Ten temat
żydowski jest w tej książce niezwykle
ważny i przewija się jak refren. Huelle,
co wiemy od czasu „Weisera Dawidka”,
potrafi wywołać nastrój tajemnicy
w opowieści o nastolatkach – tak
jest i tutaj choćby w opowiadaniu
o dziewczynce z taboru cygańskiego,
którą chłopiec zabiera do kina. No
i wraca muzyka, ważny motyw wielu
książek Huellego, choćby w bardzo
dobrym opowiadaniu „Koncert”,
z którego pochodzi fraza istotna dla
całości: „Czasem dobrze się komuś
powiedzie. Wtedy chwyta go Nemezis”.
Opowiadania Huellego rozpięte są
wokół spraw ostatecznych, czasem czuć
w nich tęsknotę za cudem odrodzenia.
Nie wszystkie mają taką samą siłę,
bardziej przekonują opowieści
z przeszłości. Czasem można mieć też
wrażenie obserwowania dopracowanej
w szczegółach konstrukcji, która jest
za szybą, nie wpuszcza do środka.
Jednak kilka z tych opowiadań
na pewno zostaje w pamięci.
JUSTYNA SOBOLEWSKA
nowe płyty z mojej półki Wojciech Mann
Stonesi
po renowacji 5/6
The Rolling Stones, Goats Head Soup
(deluxe edition), Polydor
N
a przełomie lat 60. i 70. XX w.
The Rolling Stones wydali se­
rię rewelacyjnych albumów,
takich jak „Their Satanic Majesties
Request”, „Beggars Banquet”, „Sti­
cky Fingers” czy wreszcie „Exile on
Main St.”. Kolejna, wydana w 1973 r.
płyta „Goats Head Soup” przyniosła jednak,
zdaniem krytyków, pewne rozczarowanie.
W recenzjach, poza oceną samej muzyki,
wspominano o kryzysie wewnątrz zespo­
łu, o problemach osobistych, używkach,
Paranoik
jeszcze raz 3½/6
Black Sabbath, 50th Anniversary Paranoid
Box Set, Sanctuary
R
ok 2020 jest wielką szansą
dla wytwórni płytowych
na dodatkowe zgarnięcie
plonu finansowego dotyczącego
jubileuszowych edycji tytułów
wydanych 50 lat temu. Skorzystała
z tego firma Sanctuary, oferując nam Super
Deluxe Edition albumu „Paranoid” grupy
Black Sabbath. Mamy tu pudło, w którym
można znaleźć cztery płyty kompaktowe.
Na pierwszej umieszczono oczywiście
zremasterowaną wersję oryginalnego „Pa­
ranoid”, a obok niej dodatki, m.in. w postaci
© URSULA MAYER
Ursula Mayer
„Ogień”, 2019 r.
kłótniach i napięciach. Po 47 latach na ryn­
ku pojawia się „luksusowa” edycja tego
albumu zawierająca podstawowy zestaw
utworów zremiksowanych na bazie orygi­
nalnych taśm studyjnych, z dodatkowym
dyskiem, na którym fani odnajdą sporo ra­
rytasów. Pośród nich są nieobecne
na oryginalnej płycie trzy piosenki:
„Scarlet”, „All the Rage” i „Criss
Cross”. Po wysłuchaniu tego odno­
wionego „Goats Head Soup” opinie
o rzekomej słabości tej płyty można
między bajki włożyć. Takie tytuły,
jak „Dancing with Mr. D.”, „Doo Doo
Doo Doo Doo (Heartbreaker)” czy legen­
darna „Angie”, przypominają o wielkości
Stonesów w tamtym okresie, a spółka
autorska Mick Jagger/Keith Richards utrzy­
muje formę.
dwóch zarejestrowanych koncertów
zespołu z roku 1970. Całość uzupełniona
książeczką, zdjęciami i dodatkami, które
muzycznie niewiele wnoszą, ale pozwa­
lają na stworzenie wrażenia, że obcujemy
z czymś nadzwyczajnym. Warto dodać,
że 10 lat temu z okazji 40-lecia
wydania albumu mieliśmy też
do czynienia z wydaniem specjal­
nym, a więc wytwórnia celuje albo
w absolutnie zaślepionych fana­
tyków, albo w kolejne pokolenia
fanów tego typu muzyki. Oczywi­
ście muzyka z „Paranoid” zremiksowana
i wyczyszczona brzmi bardzo dobrze,
obcujemy tu z klasyką rocka i te 50 lat,
które minęły od premiery, nie uczyniły
tego albumu artefaktem z zamierzchłej
prehistorii. Pytanie tylko, ile razy można
w kółko sprzedawać ten sam towar.
w galerii
Ommmmm… 3/6
Ursula Mayer, Co nas przetrwa, CSW
Ujazdowski, Warszawa, do 17 stycznia 2021 r.
J
eśli czytam w programie wystawy,
że artystka w swej pracy inspiracje
czerpie pospołu z ontologii posthuma­
nistycznej, kosmologii Wschodu, dzieł
feministycznych i Ursuli Le Guin, to zapala mi
się w głowie czerwona lampka. I nie gaśnie,
nawet gdy chwilę później czytam długą listę
znakomitych galerii i muzeów, w których ar­
tystka wcześniej wystawiała. Nie chcę wyjść
na cynicznego zgreda, ale doświadczenie
mnie uczy, że zbyt wiele inspiracji, do tego
niekoniecznie koherentnych, zazwyczaj
nie przekłada się na nową jakość sztuki.
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
na płycie
Duchologia 5/6
Waglewski Fisz Emade, Duchy ludzi i zwierząt,
Art2 Music/Mystic Production
M
ożna powiedzieć,
że jesteśmy do tego
przyzwyczajeni.
Zwłaszcza fani
© MP (3)
Wojtka Waglewskiego. Wiemy,
że jego muzyka potrafi być
krzykiem i medytacją, alarmem
i ukojeniem. Ale od kilku lat, kiedy Wojtek
gra z synami, to, co dawniej było metaforą
odległych skojarzeń, staje się metonimią.
I tak jest z tą płytą zatytułowaną tak, że spo­
dziewamy się jakiegoś muzycznego wykładu
indiańsko-szamańskiego. I trochę tego jest,
choć przecież nie tylko tego. „Duchy ludzi
i zwierząt” są bowiem płytą niejednolitą i gę­
stą od sensów oraz wywoływanych wrażeń.
W tekstach dominuje charakterystyczna
zarówno dla Waglewskiego seniora, jak i dla
Fisza bliska, prywatna, intymna w zasadzie
perspektywa. Ale znów – oprócz rzeczy
bliskich, niby prostych do ogarnięcia, są też
wielkie tematy filozoficzne – Bóg, Ziemia i jej
los, kondycja ludzka w ogólnym sensie. Tak,
to jest filozoficzne, antropologiczne, szamań­
skie. A obok niby zwykła zaduma nad losem
własnym: „Bywałem zazdrosny, /Żałośnie
niemądry, Kiedyś zrozumiesz”. Wciąż w tych
tekstach szczegół konfrontuje się z syntezą,
intymność z tym, co społeczne. No i muzyka.
Tym razem instrumentem dominującym jest
nie gitara, ale fortepian. Czasem wiolonczela
z altówką. Płyniemy z tymi dźwiękami, mi­
jając różne pejzaże. Piękne, smutne, bywa,
że i przerażające. I jest to podróż ważna jak
najważniejsze w życiu książki.
MIROSŁAW PĘCZAK
I intuicja – niestety – mnie nie zawiodła. Wy­
stawie, przynajmniej fragmentami, trudno
odmówić plastycznej urody i urzekającej
mocy tajemnicy. Półmrok, ściany pokryte
gliną, dźwięki będące mieszanką New Age
i minimalizmu, kapiąca miarowo woda. Praca
„Aksasha” składająca się z sześciokanałowej
ścieżki dźwiękowej i zasłon zapowiada „bez­
dźwięczną śmierć”, zaś „Powietrze” pozwala
„podążać za melodią rur, ich oddechem”.
W sam raz na wyciszenie się w obiadowej
przerwie od korporacyjnej galopady szczu­
rów. Tyle że w pobliżu biurowców jak na le­
karstwo. Widząc, że odpowiedzi na tytułowe
pytanie raczej nie znajdę, przynajmniej
postarałem się wczuć w „elektryczne synko­
py drżącego serca” i doświadczyć fali, która
„obiecuje uwolnienie swej pierwotnej życio­
wej siły do nowego wszechświata”. Chyba mi
się jednak nie udało.
PIOTR SARZYŃSKI
75
 [ K U LT U R A ]

(Meta)fora
ze dwora
Największą chorobą naszych czasów stał
się literalizm – napisała Olga Tokarczuk
w liście pożegnalnym, przygotowanym
na ceremonię pogrzebową prof. Marii
Janion. Ostatnie przypadki polskiej sztuki
dowodzą, że to trafna diagnoza.

N
PIOTR SARZYŃSKI

asza noblistka zdefiniowała literalizm

jako tendencję do dosłowności, brak zdol-
ności do rozumienia ironii i metafory. Jej
zdaniem nie dopuszcza on jakiejkolwiek
niejednoznaczności, unika osadzania
dzieł czy zjawisk w szerszym kontekście.
W rezultacie „niszczy zmysł piękna i sen-
su”, prowadzi do dogmatyzmu, nietole-
rancji i fundamentalizmu. Tak się złożyło,
że w ostatnich tygodniach mieliśmy do czynienia z trzema przy-
kładami wzorcowego wręcz literalizmu.
Przypadek pierwszy dotyczył pracy przygotowanej na festi-
wal „Utajone Miasto/Otwarte Miasto” w Lublinie. Jej autorem
był Adam Rzepecki, a kuratorem Zbigniew Libera, a więc para
doświadczonych i uznanych artystów, co sprawia, że o żadnej
bezmyślnej czy pomyślanej na wywołanie skandalu artystycz-
nej szarży mowy być nie może. Instalacja składa się z neonu
„Chominowa”, czyli nazwiska lwowskiej szmalcowniczki, która
zadenuncjowała poetkę Zuzannę Ginczankę, oraz z ustawionej
na chodniku tablicy z nazwiskiem samej poetki. Pierwsza prze-
ciw temu dziełu zaprotestowała biografka Ginczanki prof. Izolda
Kiec, uznając je za poniżające pamięć poetki i niegodne Lublina.
Za nią postąpili inni, traktując całość literalnie, jako wywyższenie
kogoś, kto na to nie zasługuje, i poniżenie jego ofiary.
Przypadek drugi dotyczy pracy ukraińskiej artystki An-

© KRZYSZTOF RADZKI/EAST NEWS, GALERIA ARSENAŁ, MICHAŁ DYJUK/FORUM

tiGonny, prezentowanej na zbiorowej w ystawie „Strach”
w białostockiej Galerii Arsenał. W reakcji na głosy oburzenia
minister kultury Piotr Gliński zażądał wycofania patronatu
swego resortu nad ekspozycją, uznając dzieło za pornograficz-
ne. To rzeczywiście praca mocna w wyrazie. Są tu i przemoc,
i krew, i obnażone narządy płciowe! Najłatwiej się nie wysilać
i nie szukać wyjaśnienia dla tak mocnych środków wyrazu,
wydając wyrok. Tymczasem ukraińska praca to przejmujący
głos w obronie poniżanych i wykorzystywanych kobiet, protest
przeciwko opresyjności i patologiom wojennego konfliktu, któ-
ry najsilniej uderza w najsłabszych. To dzieło ma się tak do por-
nografii, jak „Guernica” do apoteozy znęcania się nad końmi.

1 Ziemniaki i szabelki
Oba powyższe przypadki wiele różni, ale łączy na pewno
ów literalizm. Donosicielka wyniesiona na neony, a jej ofiara
– wspaniała poetka – sprowadzona do „poziomu rynsztoku”

76 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
 2

– w normalnym życiu to rzeczywiście sytuacja skandaliczna.

Ale przecież mamy do czynienia ze sztuką, a ta – jak słusznie
zauważył przepytywany na tę okoliczność Rzepecki – „służy
do stawiania pytań, a nie dawania odpowiedzi”. Wyobraźmy so-
bie, że jego praca została wykonana „po bożemu”: na górze jasno
świeci neon „Ginczanka”, a gdzieś przy trotuarze poniewiera się
Chominowa. Czym więcej, poza upamiętnieniem jednej, a spra-
wiedliwym potraktowaniem drugiej z kobiet, byłaby ta praca?
Kim by wstrząsnęła? Do jakich przemyśleń sprowokowała?
Trzeci przykład jest najnowszy: to rzeźba ustawiona przez Jerze-
go Kalinę przed wejściem do Muzeum Narodowego w Warszawie.
Przedstawia Jana Pawła II stojącego w zabarwionej na czerwo-
no wodzie (symbolizującej komunizm) i unoszącego nad głową
potężny głaz. To ewidentne nawiązanie do figury papieża przy-
gniecionego meteorytem, którą swego czasu w Zachęcie pokazał
słynny włoski artysta Maurizio Cattelan (praca „La nona ora”).
Wówczas to właśnie ten kosmiczny kamień usunął z pracy (przy
okazji ją uszkadzając) poseł Witold Tomczak z Ligi Polskich Rodzin,
tłumacząc, że nie mógł znieść cierpienia papieża. Kalina nie tylko
symbolicznie powtórzył ów gest, ale poszedł dalej: stojący w po-
zie supermana papież ciska potężnym głazem. Pracę tę można
by określić, jakkolwiek absurdalnie to brzmi, mianem metafory
literalnej. Artysta unika wprawdzie dosłowności, ale też szerokim
łukiem omija symbolikę, która mogłaby budzić w jakimkolwiek wi-
dzu dysonans poznawczy. Rozumie i szanuje narodowy literalizm.
W środowisku aktorskim krążą opowieści o widzach, którzy,
nie odróżniając filmowej fikcji od świata realnego, w skrajnych
sytuacjach potrafili fizycznie atakować artystę grającego czarny
charakter. Literalne traktowanie sztuki w gruncie rzeczy niewiele
się różni od tych naiwnych reakcji. Podobnie do pracy Cattelana
rzecz się miała z pracą Roberta Rumasa „Termofory”. W 1994 r.
na Długim Rynku w Gdańsku artysta ułożył figurki Matki Bo-
skiej i obłożył je workami z wodą. Nie poleżały długo. Oburzeni
przechodnie porozrywali worki, a wizerunki Madonn przenie-
śli w miniprocesji do najbliższego kościoła, tłumacząc ów gest
„pragnieniem uratowania przyduszonych figur”. Z kolei Daniel
Olbrychski atak szabelką na wizerunki aktorów ubranych w nie-
mieckie mundury z czasów drugiej wojny (Zachęta, 2000 r., praca
Piotra Uklańskiego „Naziści”), w tym i na własny, tłumaczył zdu-
miewająco: „Ja u Leloucha grałem przecież tylko szefa orkiestry”.
Przykładów jest więcej. W 2007 r. Peter Fuss umieścił w prze- 3
strzeni publicznej Koszalina billboard z podobiznami 56 słyn-
nych Polaków, uważanych przez nacjonalistyczne środowiska
za podejrzanych z racji swego żydowskiego pochodzenia,

P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020 77
 [ K U LT U R A ]
a całość opatrzył podpisem: „Żydzi won z katolickiego kraju”.
Wystawę zamknięto, a prokuratura wszczęła postępowanie z para-
grafu „wzywanie do nienawiści rasowej”! Sześć lat wcześniej przez
kraj przetoczyła się fala oburzenia na galerię Zachęta, że pozwoliła
Julicie Wójcik w ramach akcji artystycznej obierać ziemniaki. Lite-
ralnie to rzeczywiście czynność banalna, niegodna wystawowych
sal. Ale może by tak spróbować odszukać w niej metaforę?
Klątwa dosłowności
Rzecz ciekawa, że dosłowność odbioru szczególnie dokucza
sztuce i teatrowi, czyli tym obszarom kreacji, które swego cza-
su, uciekając przed konkurencją nowych mediów (teatr – filmu,
a sztuka – fotografii), niejako w naturalny sposób najsilniej zbo-
czyły w stronę metafory, ironii, wieloznaczności czy konteksto-
wości. Tymczasem w filmie czy w literaturze nadal podstawową,
najczęściej docenianą i oczekiwaną wartością pozostała umiejęt-
ność poprowadzenia realistycznej narracji, snucie przekonują-
cych i ciekawych opowieści, co oznacza, że literalny odbiór dzieła
pozostaje tu niejako naturalny. Z kolei teatr i sztuka podejmują
z widzami nieustanną grę, która nieopatrznie odebrana, może
skończyć się grubym nieporozumieniem.
Bywają oczywiście sytuacje, gdy dzieło sztuki niebezpiecznie
zbliża się do granicy, za którą zaczyna się już obrażanie uczuć
religijnych, pornografia czy naruszanie dóbr osobistych. Dlate-
go można dyskutować, czy genitalia na krzyżu w pracy Doroty
Nieznalskiej lub niektóre sceny ze spektaklu „Klątwa” w Teatrze
Powszechnym w Warszawie przekroczyły akceptowalne normy.
Ale w większości opisanych tu przypadków nie z transgresją, ale
z literalnym potraktowaniem metafory mieliśmy do czynienia.
W wyśmienitej książce „Artyści, sztuka, polityka” Jakub Dą-
browski przywołuje z tej okazji teorię amerykańskiego badacza
Davida Freedberga, który podkreślał, że często zdarza się, iż wi-
zerunki są wystarczająco „żywe”, by wzbudzać takie emocje, jak
pożądanie, smutek, wstręt. W efekcie następuje elizja, czyli zastą-
pienie przedstawienia prototypem, wyparcie metafory na rzecz
dosłowności. Jan Paweł II i Madonna cierpią, więc trzeba im
pomóc, a ludzie mogą pomyśleć, że Olbrychski, Pszoniak i Mi-
kulski są hitlerowcami, więc trzeba ten obraz zakwestionować
i zniszczyć. Naukowiec dowodzi, że wbrew potocznej opinii nie
jest to tylko stan typowy – jak wcześniej sądzono – dla ludzi nie-
wykształconych i niepoczytalnych oraz dzieci.
Te poglądy niewątpliwie wzmacnia odkrycie, jakiego dokonali
w latach 90. XX w. włoscy naukowcy z uniwersytetu w Parmie.
Otóż stwierdzili oni występowanie u człowieka (ale i u zwierząt)
tzw. neuronów lustrzanych, aktywizujących się na etapie preko-
gnitywnym i będących niekontrolowaną reakcją na postrzegane
rzeczy i sytuacje. Szybko tę teorię przeniesiono na grunt sztuki,
tłumacząc, że możliwe i wytłumaczalne jest empatyczne zaan-
gażowanie w widziane artystyczne wizerunki.
Wygląda na to, że ewolucja wyposażyła rodaków w lustrzane
neurony wyjątkowo hojnie. Polski literalizm nie zna bowiem
granic wykształcenia, profesji, poglądów. Można powiedzieć,
że obrażają się solidarnie wszyscy, jeżeli tylko trafi się odpo-
wiedni pretekst. Nawet ci, po których moglibyśmy się spodzie-
wać szczególnego zrozumienia dla gry artysty z widzem. Wszak
dwa ostatnie gesty protestu wyszły ze strony osób z profesorskimi
tytułami: Izoldy Kiec i Piotra Glińskiego. Nadto ten ostatni jako
minister kultury teoretycznie powinien być szczególnie wrażliwy
na metaforę, choć zdaje się, że jest dokładnie odwrotnie. Gdy
Olbrychski ciachał szabelką pracę Piotra Uklańskiego, to spotkał
się ze zrozumieniem i duchowym wsparciem ze strony takich
tuzów polskiej kultury i nauki, jak Jan Englert, Krzysztof Zanussi,
Franciszek Starowieyski czy Magdalena Środa.
Z kolei gdy Artur Żmijewski rozebrał członków Kompanii Re-
prezentacyjnej Wojska Polskiego i kazał im maszerować tylko
78 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
w butach, czapkach i z bronią, oburzyli się przede wszystkim
wojskowi. Gdy Zbigniew Libera zaprezentował obóz koncentra-
cyjny z klocków Lego, brakiem zrozumienia dla przewrotności
pracy wykazał się głównie ten, który miał go wspierać: kurator
polskiej ekspozycji na Biennale Sztuki w Wenecji. Co ciekawe,
ponad literalność doskonale wznieśli się sami Żydzi, kupując pra-
cę do zbiorów Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie. Nawet ci,
którzy szczycą się otwartością i tolerancją, czyli środowiska lewi-
cowych intelektualistów, nagle z oburzeniem i literalnie potrak-
towali pracę prawicowego artysty Jacka Adamasa „Kobiety palą
się lepiej”, choć był to tylko historyczny cytat, którego dosłowne
odczytanie w dziele sztuki jest grubym nieporozumieniem.
Literalizm policzony
Nie da się jednak ukryć, że największą odporność na wszela-
ką alegorię i nadpobudliwość neuronów lustrzanych zdaje się
wykazywać Kościół katolicki i stojący za nim ludzie, deklarują-
cy się jako głęboko wierzący. Czyli dotyczy to grupy społecznej,
która jest równocześnie przekonana, że pod postacią opłatka
spożywa ciało Chrystusa, a ten ostatni chodził po wodzie. Ale
na sztukę współczesną patrzy z nadzwyczajną czujnością. Zły
był artysta Jacek Markiewicz, nago adorujący figurę Chrystusa,
zła kobieta, która połączyła tęczę z wizerunkiem Madonny, i zły
Daniel Rycharski, który symbole LGBT wprzągł w symbole Ko-
ścioła. Nie do przyjęcia okazała się nawet figurka Jezusa, który
pomaga w domowej czynności zwijania wełny w kłębek. Swego
czasu dyrektor CSW Zamek Ujazdowski Wojciech Krukowski pre-
wencyjnie ocenzurował pracę Andreasa Serrano „Piss Christ”,
zapewne podejrzewając, że żarliwi katolicy spaliliby mu galerię,
choć na całym świecie pokazywano ową fotografię bez szczegól-
nych turbulencji. We wszystkich tych sytuacjach zawiniło literal-
ne potraktowanie sztuki.
Narodowy literalizm wręcz policzono. Otóż po występie Ol-
brychskiego w Zachęcie przeprowadzono sondę (ponad 8 tys.
głosów), z której wynikało, że gniew aktora za słuszny uznało
87 proc. rodaków! Wygląda więc na to, że nie wszystko możemy
zwalić na neurony, ale być może powinniśmy naszej niechęci
do metafory poszukać jednak gdzie indziej: w edukacji nieuzna-
jącej prawa do odmiennych interpretacji czy w historii, kulturze
i duchowości narodu. I afiliacje nietrudno znaleźć.
Wydaje się, że presja literalizmu dopadła nas wraz z zabora-
mi. Kolejne 200 lat to było niemal nieustające pasmo wojen,
zagrożeń, powstań, czyhających na nas wrogów. Należało więc
nieustannie zachowywać czujność i gotowość, nie bawić się
w ­niuanse, postrzegać świat w czarno-białych barwach. Przekaz
musiał być jasny i dosłowny, by podsycać ducha w narodzie i pro-
wadzić do boju. Dlatego Matejko, a nie Wojtkiewicz, dlatego Sien-
kiewicz, a nie Schulz. Także w PRL metafora nadal była podejrza-
na, niedopowiedzenie – groźne, a interpretacja z góry narzucana.
Jeżeli plagi literalizmu nie da się zwalczyć, to może ją oswoić?
Heroiczną i konsekwentnie realizowaną od lat metodę stosuje
np. muzeum MOCAK w Krakowie. Otóż na większości wystaw
zbiorowych dzieła sztuki opatruje się nie tylko podpisem z na-
zwiskiem twórcy i z tytułem, ale też krótkim opisem z gatunku,
„co artysta miał na myśli”. A wówczas nawet zwiędły liść może
od razu stać się metaforą życia. Jeżeli jesteś w owych 13 pro-
centach, możesz eksplikacje pominąć, w przeciwnym razie
powinieneś się z nimi zapoznać. Proponuję więc w Lublinie,
na murze, obok kontrowersyjnej pracy umieścić tablicę z ta-
kim np. tekstem: „Ginczanka była szlachetnym człowiekiem
i wielką poetką, a Chominowa obrzydliwą donosicielką i czło-
wiekiem złym. Ale często, także dzisiaj, ci źli ludzie błyszczą jak
neony, podczas gdy ci dobrzy pozostają niewidoczni. To wła-
śnie chciałem wam przekazać. Adam Rzepecki”.
PIOTR SARZYŃSKI
 [ K U LT U R A ]

Kundera. Non fiction

ALEKSANDER KACZOROWSKI

© CHOCHOLA/SIPA PRESS/EAST NEWS

Milan Kundera
w Paryżu, 1969 r.
80 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
 Milan Kundera co rusz ląduje w Czechach na politycznym ołtarzu
w roli kozła ofiarnego, a teraz pod lupę trafia jego życie erotyczne.
Polakom ten obrazek może się wydać znajomy.
C
zytał pan już tę książkę o Kun-
derze? – to pytanie od kilku
tygodni pada w niemal każdej
mojej rozmowie z  Czechami.
Już dziś można pow iedzieć,
że „Kundera. Czeskie życie i czasy” Jana
Nováka to nad Wełtawą przebój czytel-
niczy roku. Ludzie debatują o nim w ka-
wiarniach i gospodach, na łamach niszo-
wych periodyków i poczytnych gazet.
– Ta książka podzieliła moich rodaków
na dwa obozy: novakowców i antyno-
vakowców – stwierdza pół żartem, pół
serio znany pisarz i eseista Pavel Kosa-
tík, autor wydanej w Polsce biografii Olgi
Havlowej. – My tak naprawdę nie rozma-
wiamy o tym, co robił Kundera w czasach
komunizmu, tylko o tym, czy Novák miał
prawo napisać o nim to, co napisał.
Czeskie rozmowy przypominają toczo-
ne dziesięć lat temu w Polsce debaty wo-
kół książki Artura Domosławskiego „Ka-
puściński. Non-fiction” (2010 r.). Padają
podobne pytania: co wolno biografowi?
W jakiej mierze życie prywatne pisarza
może być wystawione na widok publicz-
ny? Czy jego zaangażowanie w komunizm,
utożsamienie się z ówczesnym ustrojem,
deprecjonuje go jako autora? I  co ma
to wspólnego z oceną jego twórczości?
Całkiem interesujące kraje
Podobieństwa dotyczą także życiorysów
pisarzy. Milan Kundera (1929 r.) i Ryszard
Kapuściński (1932–2007) byli niemal ró-
wieśnikami, dorastali podczas okupacji,
wcześnie debiutowali socrealistycznymi
wierszami, zabłysnęli na rodzimym fir-
mamencie w latach 60. ubiegłego wieku,
a dwie dekady później, u schyłku komu-
nizmu, zyskali światową sławę. Postrze-
gani jako wybitni przedstawiciele modnej
wówczas Europy Środkowej (to pojęcie
spopularyzował na Zachodzie właśnie
Kundera), uchodzili za pisarzy prześla-
dowanych przez system komunistyczny,
a ich książki – za wyjątkowo oryginalne,
powieściowe bądź reporterskie studia re-
żimów totalitarnych.
Z polskiej czy czeskiej perspektywy
wyglądało to oczywiście nieco inaczej.
Ci dwaj pisarze nigdy nie byli buntow-
nikami ani dysydentami. Nie uchodzili
też za największych rodzimych autorów.
Owszem, Ryszard Kapuściński był auto-
rem popularnych książek reporterskich,
ale jeszcze w latach 80. literatura non
fiction uchodziła w Polsce za gatunek
podrzędny (podobnie jak science fic-
tion). Z kolei Milan Kundera był znany
przede wszystkim jako autor popular-
nych sztuk teatralnych i  erotycznych
opowiastek oraz rozliczeniowej powieści
„Żart”. Od końca lat 60. aż do 1989 r. nie
mógł publikować w Czechosłowacji, więc
jego późniejsze książki były znane tyl-
ko czytelnikom wydawnictw niezależ-
nych. W kręgach opozycji nie był jednak
szczególnie ceniony, zarówno ze wzglę-
du na swoją komunistyczną przeszłość
i niechęć do dysydentów, jak i rzekome
pisanie pod zachodnią publiczkę.
Nawet przychylni mu autorzy mówi-
li o jego twórczości w protekcjonalnym
tonie, tak jak mieszkający w Niemczech
prozaik i eseista Jiř̌í Gruša (w rozmowie
z Andrzejem S. Jagodzińskim): „Uwa-
żam, że to bardzo ważne, co on robi. Po-
dziwiam, że jest w stanie zainteresować
zachodniego czytelnika. Niektórzy cze-
scy koledzy zarzucają mu, że wyklucza
Rosję z Europy, że upraszcza itd., ale trze-
ba pamiętać, że tutejszy czytelnik wy-
chował się na komiksach. Więc Kundera
rysuje komiksy i wpisuje tam w dymku,
że Polska, Czechy, Węgry, państwa bał-
tyckie to nie jest Rosja i że kiedyś były
to całkiem interesujące kraje”.
Gruša wypowiedział te słowa w 1985 r.,
gdy najsłynniejsza powieść Kundery
„Nieznośna lekkość bytu” stała się mię-
dzynarodowym bestsellerem, a jej autor
został okrzyknięty jednym z najwięk-
szych współczesnych powieściopisarzy.
Kundera otarł się wtedy o literackiego
Nobla, choć ostatecznie otrzymał go
w 1984 r. sędziwy poeta Jaroslav Seifert.
Całkiem zwyczajne życie
Z  Pavlem Kosatíkiem rozmawiamy
w Pilźnie, w dawnych warsztatach Škody,
w których niegdyś naprawiano produko-
wane przez tę firmę trolejbusy. Od kilku
lat w dawnych halach odbywają się targi
książki, w tym roku przesunięte z wiosny
na jesień, i ostatecznie odwołane. Wspól-
nie bierzemy udział w jednym z nielicz-
nych spotkań, poświęconym pisaniu bio-
grafii, które mimo wszystko się odbędą.
W  programie przewidziano też spo-
tkanie z  Janem Novákiem, ale Co-
vid-19 w  ostatniej chwili pokrzyżował
szyki organizatorom. Niemcy praktycznie
zamknęły się przed Czechami z powodu
gwałtownego wzrostu zakażeń u naszych
południowych sąsiadów. Podróż z Berlina
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
do Pilzna i z powrotem najpewniej skoń-
czyłaby się dla autora biografii Kundery
dwutygodniową kwarantanną.
Jan Novák przynajmniej pod jednym
względem przypomina swego bohatera.
Ponad połowę życia spędził za granicą.
Urodzony w 1953 r. w Kolinie pod Pragą,
w wieku 16 lat wraz z rodzicami opuścił
Czechosłowację. 15 lat później wydał
zbiór opowiadań o emigrantach w USA.
Książka „Striptease Chicago” wyszła nie
byle gdzie, bo w tej samej oficynie wydaw-
niczej 68 Publishers w Toronto, w której
ukazywały się powieści Milana Kundery.
Miała dobre recenzje w prasie emigra-
cyjnej i  wydawnictwach niezależnych
w Czechosłowacji.
Novák poszedł za ciosem i  kilka ko-
lejnych książek napisał po angielsku,
włącznie z najbardziej znaną, także u nas,
powieścią „Nie jest źle” (2005 r.). Ma też
na koncie sztuki teatralne i kilka filmów
dokumentalnych, a  także przekłady
na język angielski sztuk Václava Havla.
Jest współautorem scenariusza filmu „Val-
mont” Miloša Formana i autobiografii re-
żysera. Kilka lat temu w praskiej księgarni
wpadł mu w ręce poemat „Ostatni maj”
Milana Kundery, poświęcony Juliusowi
Fuč̌íkowi, idolowi komunistycznej mło-
dzieży w czasach stalinowskich.
Novák był pewien, że to wydanie z lat
50. ubiegłego wieku, ale po bliższych
og lęd zi nach k u swemu zdu m ien iu
stwierdził, że jest to trzecie, poprawio-
ne wydanie z 1963 r. A zatem to socreali-
styczne dzieło nie było jakimś młodzień-
czym wybrykiem, tylko utworem, który
autor nieustannie poprawiał i najwyraź-
niej jeszcze w połowie lat 60. wcale się go
nie wstydził. Nováka tak to zafrapowało,
że postanowił ni mniej, ni więcej, tylko
napisać biografię najsłynniejszego cze-
skiego pisarza. Ściśle rzecz biorąc, jego
czeską biografię, obejmującą jedynie lata
spędzone przezeń w Czechosłowacji.
Było to zadanie karkołomne z  wielu
względów, spośród których najważniej-
szy jest być może ten, że Kundera miał
całkiem zwyczajne życie. Czytelnikom jego
powieści, w których roi się od autobiogra-
ficznych impresji, nierzadko o erotycznym
zabarwieniu, może się to wydać niewiary-
godne, ale tak naprawdę jest, o czym naj-
lepiej świadczy biografia Nováka. Wynika
z niej niezbicie, że pisarz interesował się
tylko książkami, muzyką klasyczną i niezo-
bowiązującym seksem. Cała reszta była
81
 [ K U LT U R A ]
jakąś nieznośną mitręgą – partyjne ze-
brania, zjazdy pisarzy, wieczory autorskie
i występy w telewizji, a wreszcie, po 1968 r.,
wizyty dysydentów z Václavem Havlem
na czele, którzy proponowali mu złożenie
podpisu pod kolejną petycją do władz.
Dopiero gdy w 45. roku życia Kundera wy-
jechał na stałe do Francji, ten „hedonista
zmuszony żyć w świecie upolitycznionym
do ostatnich granic” (to jego autocharak-
terystyka) mógł wreszcie odetchnąć z ulgą.
I napisał swoje najsłynniejsze powieści:
„Księgę śmiechu i  zapomnienia” oraz
„Nieznośną lekkość bytu”.
Po wydaniu pierwszej z tych książek
komunistyczne władze odebrał y mu
obywatelstwo czechosłowackie. Kilka
Biografia Kundery autorstwa Jana Nováka (na fot.) wpisuje się w lustracyjną poetykę.
lat później Kundera postanowił tworzyć
wyłącznie po francusku. „Nieśmiertel-
ność”, jego pierwsza francuska powieść,
ukazała się w 1990 r. Czeskie tłumacze-
nie, przygotowane przez samego autora,
kilka lat później.
Kundera nie był oczywiście pierwszym
ani jedynym pisarzem czeskim, który po-
stanowił pisać w języku innym niż ojczy-
sty. Ale to właśnie jego decyzja wywołała
największe kontrowersje. W latach 90.,
gdy wielu pisarzy publikujących oficjalnie
przed 1989 r. strącono z literackiego Par-
nasu, a ich miejsce zajęli dawni dysydenci,
autor „Żartu” okazał się pisarzem, który
najzwyczajniej nie pasuje do nowej ukła-
danki. Był przecież prominentnym litera-
tem już w latach 50. i 60., nie angażował
się w działalność opozycyjną, a w połowie
lat 70. wyjechał z kraju, zdobył światową
sławę i zaczął tworzyć w obcym języku.
Na dodatek zawsze był kosmopolitą, wy-
tykającym rodzimej literaturze zaścianko-
wość i anachronizm.
82
Konflikt był nieuchronny. Jego apogeum
stanowił postawiony w 2008 r. w praskim
tygodniku „Respekt” zarzut, że pisarz
w  1950  r. doniósł policji na człowieka,
który okazał się wysłanym z Niemiec ku-
rierem antykomunistycznego podziemia.
Jedynym dowodem była odnaleziona
w archiwum policyjnym notatka, na któ-
rej podstawie można co najwyżej gdybać,
co naprawdę się wtedy wydarzyło. Sprawę
przedstawiono jednak w taki sposób, jak
gdyby wina pisarza była dowiedziona,
o czym świadczyć miały przede wszystkim
obecne w twórczości Kundery motywy do-
nosicielstwa i zdrady. Autorzy tekstu zinter-
pretowali je jako zakamuflowane wyzna-
nie winy i oczekiwali, że pisarz publicznie
pokaja się przed narodem. To zaś wywoła
wreszcie ogólnonarodową dyskusję o bra-
ku rozliczeń z komunizmem.
Całkiem znajome ataki
Czechy są chyba ostatnim krajem re-
gionu, w  którym ten temat jest wciąż
tak żywy. Może to dziwić, bo w  końcu
na początku lat 90. ubiegłego wieku Cze-
si uchodzili za prymusów lustracji, a pol-
scy prawicowcy pielgrzymowali do Pragi,
by nauczyć się tam, jak pogonić komu-
chów w skarpetkach. 30 lat później pre-
zydentem Czech jest były członek partii
komunistycznej Miloš Zeman, a premie-
rem – nomenklaturowy miliarder i były
agent czechosłowackiej bezpieki Andrej
Babiš, którego mniejszościowy rząd spra-
wuje władzę dzięki cichemu poparciu
niezreformowanych komunistów. Rodzi-
mi oligarchowie, mający potężne intere-
sy w Rosji i Chinach, próbują wpływać
na politykę zagraniczną państwa, a także
kształtować za pośrednictwem mediów
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
stosunek opinii publicznej do reżimów
w Moskwie i Pekinie. W tej sytuacji opo-
zycja brzytwy się chwyta i robi, co może,
by przypomnieć wyborcom o zbrodniczej
przeszłości komunizmu, za którego spad-
kobierców uważają rządzących.
A co to ma wspólnego z Kunderą? Otóż
ten pisarz raz po raz ląduje na politycznym
ołtarzu w roli kozła ofiarnego, mającego
uosabiać nierozliczoną komunistyczną
przeszłość. Nie powinno nas to znowu
tak bardzo dziwić, skoro pamiętamy ata-
ki prawicowych publicystów na Czesława
Miłosza czy Wisławę Szymborską. Im tak-
że wypominano zaangażowanie po stro-
nie komunistycznych władz i socreali-
styczne wiersze – nie dlatego przecież,
że kogokolwiek obchodziło, co napisali
pół wieku wcześniej. Albo później.
Biografia napisana przez Nováka wpi-
suje się w tę lustracyjną poetykę. Autor
nie przepuszcza żadnej okazji, by przy-
pomnieć czytelnikowi, jak zbrodniczym
systemem był komunizm, z czego ma
wynikać, że funkcjonujący w nim przez
dwie dekady prominentny literat i pu-
blicysta Milan Kundera był moralnym
zerem. Tylko że z książki to wcale nie
wynika. Tak naprawdę czytelnik więcej
dowiaduje się z niej o poglądach i zainte-
resowaniach Nováka niż Kundery.
Gdy biograf nie lubi swojego bohatera
i nie ceni jego twórczości, to poza poli-
tyką zostaje mu jeszcze życie erotyczne
pisarza. Novák zrekapitulował je z pie-
czołowitością godną najlepszej sprawy.
Ustalił personalia kochanek Kundery
i  namawiał je do zwierzeń, niekiedy
z powodzeniem. Opisał nietypowe za-
chowania seksualne pisarza, korzystając
z niedyskrecji jego byłego, odstawionego
na boczny tor przyjaciela z młodości. Się-
gnął także, z pomocą historyków i bada-
czy, do archiwów Służby Bezpieczeństwa
i odnalazł w stenogramach podsłuchów
pikantne szczegóły. Niewiele z tego wy-
nika poza tym, że Kundera najwyraźniej
nie był erotomanem gawędziarzem.
Być może także dlatego ży wo dys-
kutowana książka Nováka wzbudziła
na nowo zainteresowanie twórczością
pisarza. Wydaną w ubiegłym miesiącu
po czesku najnowszą powieść Kundery
„Święto nieistotności” krytyka przyjęła
entuzjastycznie. W tym samym miesią-
cu w Pradze przyznano mu prestiżową
nagrodę im. Franza Kaf ki. Niedawno
odebrał także przywrócone z inicjatywy
premiera Babiša czeskie obywatelstwo.
Wprawdzie nie zanosi się na to, by rzucił
© IGOR ZEHL/ČTK/PAP
Paryż i spędził resztę życia w Pradze, ale
najwyraźniej znów jest w Czechach u sie-
bie. Przecież inaczej żaden Czech nie za-
wracałby sobie głowy jego biografią.
ALEKSANDER KACZOROWSKI
[ K U LT U R A ]
Mea pulpa
Wydobycie węgla powinno skończyć się,
kiedy skończy się węgiel. To słowa eksper-
ta – muzyka disco polo Sławomira Świe-
rzyńskiego – w TVP Info. To oczywiste.
Z węglem jest jak z myślą. Nie wydobę-
dziesz jej, jak się skończy.
Justyna Kowalczyk, zdobywczyni tak dużej
liczby medali i tytułów w biegach narciar-
skich, że szkoda gadać, wyszła za mąż. Jej
wybrankiem jest Kacper Tekieli, filozof
alpinista. Biegi narciarskie wywodzą się
z rejonów Finlandii, gdzie na nartach po-
lowano na łosie i jelenie. To też ma coś
wspólnego z małżeństwem.
Pomimo szumnych zapowiedzi i lekko
straganiarskiej otoczki Joanna Przetakie-
wicz wzięła ślub z producentem Rinke
Rooyensem w tajemnicy. Chyba gratulu-
ję. Rinke był kiedyś pomysłodawcą ­reality
show „Kto was tak urządził?”. Więc do-
świadczenie ma.
Afera pomiędzy Robertem Lewandow-
skim a jego byłym menedżerem Cezarym
Kucharskim. Pan Cezary twierdzi, że Ro-
bert jest mu winny 39 mln zł, a „Der Spie-
gel” twierdzi, że niemieckiemu fiskusowi
jeszcze więcej. Jest dużo prawdy w stwier-
dzeniu, że gol strzelony na wyjeździe liczy
się podwójnie.
Jest już biografia Jerzego Brzęczka
pt. „W grze”, napisana przez Małgorza-
tę Domagalik. Z lektury wynika, że Jurek
jest drugim Kazimierzem Górskim, tylko
trzyma to w tajemnicy. Pamiętam taki mo-
ment, kiedy kadra przegrała, bo trener się
pomylił i zamiast na Słowenię przygoto-
wał zawodników na Słowację. Z tą książką
jest podobnie.
W nowym paśmie nadawania, czyli pół
godziny później niż wcześniej, „Ojca Ma-
teusza” ogląda w TVP średnio 2 mln wi-
dzów. Znam pewnego Ojca, dla którego
2 mln to bardzo mało.
Szefem redakcji publicystyki kulturalnej
w Trójce został Piotr Majewski. Dziwna
decyzja. Piotr jest synem Czesława Ma-
jewskiego, którego pamiętamy z cyklicz-
nego pytania w Kabarecie Olgi Lipińskiej:
„Mam grać?”. Dziś byśmy odpowiedzieli:
Tak. Tylko nie tu!
czyli kronika popkulturalna
Kuby Wojewódzkiego
© LESZEK ZYCH
W TVN ruszył serial animowany z  Ro-
bertem Lewandowskim w roli głównej,
zatytułowany „Kosmiczny wykop”. Akcja
rozpoczyna się w kosmosie, w odległej
o milion lat świetlnych galaktyce. Tak da-
lekiej, że nawet niemiecka skarbówka tam
nie doleci.
Fundacja Polska Od Nowa, finansująca
ruch Szymona Hołowni Polska 2050, uru-
chomiła swoje własne radio interneto-
we. Na razie jest tam tylko jedna audycja
na żywo, średnio katolicka. Wszystko mi
mówi, że to będzie radio nie z tego świata.
Zwykle do świtu czekaliśmy na walki Go-
łoty czy Adamka. W ubiegłym tygodniu
miłośnicy MMA czekali na walkę Jana Bła-
chowicza o mistrzostwo świata w federacji
UFC. W Abu Zabi. I opłaciło się. Jest takie
powiedzenie: Kto rano wstaje, temu Pan
Bóg daje. Tym razem dał tak, że w drugiej
rundzie był nokaut.
Szok i niedowierzanie. Lubiana Dorota
Szelągowska, znana z tego, że lubi robić
przemeblowania i porządki w domach,
rozwodzi się, i to po raz trzeci. Są i plusy
tej sytuacji. Jeśli jej były małżonek weź-
mie połowę domu, Dorota będzie miała
mniej pracy.
Serwis Plotek.pl stał się dyżurną witryną
opisującą rodzinne konflikty Martyniu-
ków. Z zaangażowaniem i pasją opisują,
1 października ukazała się
książka Wojciecha Manna
„Głos”. Jest to wywiad rzeka
udzielony dziennikarce
„Tygodnika Powszechnego”
Katarzynie Kubisiowskiej.
Głos. Ładny tytuł.
Drodzy nowi pracownicy
Trójki. W życiu warto być
głosem, a nie echem
powtarzającym
czyjeś słowa.
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
kto komu nabluzgał, a kto kogo w rewan-
żu zwyzywał. Codzienny patodocusoap.
Bliższa ciału koszula. Choć w  obydwu
przypadkach powoli szyłbym już kaftan.
Patrycjusz Wyżga, Katarzyna Pruchnicka,
Tomasz Rożek, Grażyna Dobroń, Edyta
Kocemba i Roma Leszczyńska to kolejni
dziennikarze, którzy odeszli z Trójki. Jeśli
dyrekcja szybko kogoś nie przyjmie, nie
będzie już komu odchodzić.
10-letnia Alicja Tracz będzie reprezen-
towała Polskę na Eurowizji Junior 2020.
Po ubiegłorocznej wygranej Viki Gabor
wszyscy mają apetyt na kolejny sukces.
Kompozytorem utworu dla Alicji jest nie-
jaki Gromee, znany z tego, że nikomu nie
chce się robić o nim nawet memów.
Jedna z najbardziej zmysłowych polskich
aktorek Ola Hamkało jest w drugiej ciąży.
I to znowu z własnym mężem. Ewident-
nie pisanie takich strzelistych wstępów
nie ma już sensu.
Marcin Meller zostanie redaktorem
naczelnym Wirtualnej Polski. Trudno.
Ze swoją wiedzą i kulturą literacką wcho-
dzi do czegoś pomiędzy straganem, bru-
kowcem i  fanklubem Zbyszka Ziobry.
Od czasu przejścia Sławomira Peszki
do KS Wieczysta Kraków nie było tak spek-
takularnego transferu.
© MICHAŁ WARGIN/EAST NEWS
83
 [ K U LT U R A ]
Polski film zgłoszony
do Oscarów wybrano
w sierpniu, ale polscy
widzowie obejrzą go
dopiero za pół roku.
Dorzućmy zatem nieco
konkretów do dyskusji
o narodowym kandydacie.
Z czym
do Oscara?
JANUSZ WRÓBLEWSKI
Ś
n ieg u ju ż n igdy n ie będ z ie”
to pier w sz y f i l m podpi sa ny
wspólnie przez jedną z  najw y-
bitniejszych polskich reżyserek
Małgorzatę Szumowską i jej do-
tychczasowego operatora i współscena-
rzystę Michała Englerta. Pracują razem
nieprzerwanie od czasów studenckich
w łódzkiej Filmówce. W ich nowym fil-
mie – odważnej satyrze na wyższą klasę
średnią lub (jak kto woli) czarnej kome-
dii o czyhającej na ludzkość zagładzie
– chyba najbardziej zaskakuje konse-
kwentnie budowana warstwa wizualna
odgrywająca istotną dramaturgicznie
rolę. Widać świadome nawiązania m.in.
do uduchowionego kina Tarkowskiego,
wyrafinowania von Triera, minimalizmu
Hanekego czy bezkompromisowej, czę-
sto prowokującej estetyki teatru Warli-
kowskiego, jak się wydaje, bardzo bliskiej
temu filmowi. Stąd prawdopodobnie po-
mysł uznania odpowiedzialnego za my-
ślenie formą Englerta za pełnoprawnego
autora na równi z Szumowską.
Ulegając wizjonersko-filozoficznemu
urokowi „Śniegu…” dwa miesiące temu
(po zakwalifikowaniu filmu do głównego
konkursu w Wenecji), komisja selekcyjna
pod przewodnictwem kompozytora Jana
A.P. Kaczmarka jednomyślnie ogłosiła film
84
Michał Englert i Małgorzata Szumowska na festiwalu filmowym w Wenecji,
gdzie pokazywano „Śniegu już nigdy nie będzie”.
polskim kandydatem do Oscara. Rozpa-
lając nadzieje, że oto trzeci raz z rzędu
w kategorii pełnometrażowy film mię-
dzynarodowy (dawna nazwa: najlepszy
film nieanglojęzyczny) polska kinemato-
grafia znajdzie się w elitarnym klubie naj-
lepszych, kontynuując wyjątkową passę
w tej dekadzie zapoczątkowaną sukcesa-
mi „W ciemności” (nominacja do Oscara
za 2011 r.), „Idy” (Oscar za 2014 r.), „Zim-
nej wojny” (łącznie trzy oscarowe nomi-
nacje za 2018 r.) i „Bożego Ciała” (no-
minacja za 2019 r.). To obraz „spełniony
w każdej płaszczyźnie, dojrzały formalnie
i technicznie, nasycony treścią, emocja-
mi, pełen wielokulturowych wrażeń, tak
bardzo poszukiwanych przez światową
widownię” – podano w uzasadnieniu.
Nie wszystkim jednak ta decyzja
przypadła do gustu. Choćby z  tego
względu, że w momencie jej ogłaszania
nikt w Polsce, z wyjątkiem członków ko-
misji, „Śniegu…” nie widział. Dotych-
czas produkcje ubiegające się o nomina-
cję Amerykańskiej Akademii były znane
kinomanom, a jeśli nie, to ich wartość
mogło chociaż docenić środowisko. Wy-
boru zawsze dokonywano mniej więcej
w połowie września, tuż po zakończeniu
festiwalu w Gdyni. Ten jednak z powodu
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
szalejącej pandemii został przesunięty
na grudzień, a  premiera kinowa Szu-
mowskiej zaplanowana na marzec, więc
zatwierdzona przez ministra kultury
sześcioosobowa komisja miała utrud-
nione zadanie. Nie dość, że pracowała
wcześniej niż zw ykle, to jeszcze przy
opuszczonej kurtynie – z pominięciem
krajowego sprawdzianu.
Zmieniający się co roku skład komisji
nie budził niczyich wątpliwości. To mie-
szanka urzędników i autorytetów dobrze
znających hollywoodzkie realia. W 2019 r.
przewodniczącą była Ewa Puszczyńska,
producentka m.in. „Idy” i „Zimnej woj-
ny”. Teraz oprócz kompozytora i zało-
życiela festiwalu Transatlantyk Jana A.P.
Kaczmarka szacowne grono uzupełniali
Radosław Śmigulski (szef PISF), Leszek
Bodzak (producent m.in. „Bożego Cia-
ła”), Dorota Kobiela (autorka nominowa-
nej do Oscara animacji „Mój Vincent”),
doświadczony operator Łukasz Żal oraz
Małgorzata Szczepkowska-Kalemba,
kierowniczka Działu Produkcji Filmowej
i Rozwoju Projektów PISF. W większości
krajów europejskich procedura wyłania-
© PHOTOSHOT/PAP
nia kandydata jest podobna i nie różni
się zbytnio od naszej. Szczególnej stra-
tegii przy wyborze polskiego kandydata
nie ma – komisja kształtuje ją co roku
po swojemu, decydując o tym, komu się
dołożymy do oscarowej kampanii. Na tę
zeszłoroczną, przy okazji „Bożego Ciała”,
PISF wydał blisko pół miliona dolarów,
przy czym tegoroczna promocja może być
nieco tańsza, bo dla obsady będzie zdalna.
Zamieszanie wokół „Śniegu…” skom-
plikowa ł werdykt weneck iego jur y.
W przypadku rodzimych twórców za-
proszenie do głównego konkursu tak
prestiżowej imprezy (drugiej po Cannes,
którą w tym roku odwołano w ostatniej
chwili) zdarza się rzadko, jak dotąd mi-
strzom takim jak Skolimowski, Polański,
Zanussi czy Wajda. Każdy z nich zdo-
bywał kiedyś na Lido laury. Mało tego
– od kilku lat utarło się, że Wenecja sta-
nowi najpoważniejszy sprawdzian przed
Oscarami. Jest niemal pewne, że film,
który tam zwycięża, natychmiast staje
się pretendentem do najważniejszych
statuetek. Podejmując taką, a nie inną
decyzję, komisja musiała sobie z tego
zdawać sprawę. Rosły więc oczekiwania
wobec Szumowskiej, lecz skończyło się,
jak wiadomo, rozczarowaniem. Zabrakło
choćby skromnego wyróżnienia. Czyżby
jury nie poznało się na wybitnych walo-
rach filmu? A może to nasza komisja se-
lekcyjna popełniła błąd, wskazując nie
tego kandydata, co należało?
Są głosy, że lepsze notowania za oce-
anem mógłby mieć np. film „Sala sa-
mobójców. Hejter”.Precyzyjny, spraw-
nie zrealizowany thriller o głębokich
podziałach politycznych, nienawiści
i wszechobecnej manipulacji. Superak-
tualny i uniwersalny zarazem. Jan Ko-
masa, wspierany talentem scenarzysty
Mateusza Pacewicza, dopiero co dał się
Amerykanom poznać jako wszechstron-
ny, błyskotliw y artysta nominowany
do Oscara za „Boże Ciało”. „Hejter”,
pierwsza polska fabuła biorąca udział
w nowojorskiej Tribece, w maju wygrała
ten festiwal. W Stanach to wymarzona
ścieżka promocyjna.
Z Mariuszem Wilczyńskim, drugim
najpoważniejszym rywalem Szumow-
skiej, sprawa ma się inaczej. Jego peł-
nometrażowa, autorska animacja „Za-
bij to i wyjedź z tego miasta” stanowi
niszową propozycję, skierowaną raczej
do wąskiej grupy koneserów, niemniej
spotkała się ze znakomitym przyjęciem
w Berlinie. A potem szeroką ławą zaczęła
odnosić sukcesy na mniejszych festiwa-
lach, takich jak Annecy czy Palić. Komi-
sja zadeklarowała więc również wsparcie
finansowe na jej kampanię oscarową.
Tyle że w walce o nominację w kategorii
najlepszy film animowany.
Recenzje na szczęście „Śnieg…” miał
pozytywne, w anglojęzycznej prasie wręcz
entuzjastyczne. Szumowska nie powinna
więc tracić nadziei. Ceniony, branżowy
„The Hollywood Reporter” wymienia
jej film w gronie 20 najlepszych tytułów
zaprezentowanych w Wenecji i Toronto.
„Variety” plasuje go w czołówce filmów
z największymi szansami na oscarową
nominację. O uznaniu w USA zdaje się
także świadczyć zaproszenie na festiwal
Telluride w  Kolorado (bardzo liczący
się w przedoscarowej rywalizacji), któ-
ry w tym dziwnym, covidowym sezonie
niestety został odwołany. No i ostatni, ale
nie mniej ważny argument – Akademia
częściej dziś zauważa kino reżyserowane
przez kobiety. Stawia to teoretycznie Szu-
mowską w uprzywilejowanej pozycji.
Co do samego filmu – nie jest to łatwe
gatunkowe kino, choć niektórzy mogą
je za takie uznać. W „Śniegu…” uwaga
koncentruje się na bogatej klasie średniej
żyjącej w izolacji od reszty społeczeń-
stwa w luksusowej dzielnicy domków
jednorodzinnych. Nieszczęśliwej i pu-
stej. Zdjęcia kręcono na wyglądającym
jak nowoczesna nekropolia osiedlu Ven-
tana w Walendowie, 10 km na południe
od Warszaw y, w  pobliżu Nadarzyna
i Magdalenki. Ludzie ci uprawiają jogę,
medytują, opiekują się zwierzętami, są
życzliwi, proekologiczni, dbają o zdro-
wie, biegają, jeżdżą na rowerach, niby
wiedzą o świecie wszystko, ale… Spod
sterylnej, pozornie idealnej newage’owej
rzeczywistości co rusz wyzierają pato-
logie i strach przed śmiercią. Ktoś bije
cudzoziemców na ulicy, mężczyźni no-
torycznie zdradzają żony, inni umierają
na raka, kobiety panicznie boją się sta-
rości, za kimś ciągnie się wspomnienie
morderstwa, a przyroda jest niszczona.
Jaką wizytówkę kraju wysyłamy
do oscarowego konkursu?W wywia-
dzie udzielonym „Gazecie Wyborczej”
Szumowska dek larowała niedaw no,
że utrwalanie dobrego wizerunku Polski
niewiele ją obchodzi, bo gdzie krytyczne
myślenie, gdzie rozwój? W nowym filmie
wyśmiewa nie tylko bogacącą się Polskę.
W krzywym zwierciadle odbijają się tu
skrzętnie ukrywane fobie nieumiejących
żyć, oderwanych od realiów nowobogac-
kich zombie. Kwintesencja bezdusznej,
zakłamanej cywilizacji dobrobytu. Li-
beralny kapitalizm duszący się w sosie
poprawności politycznej.
„Śnieg…” przede wszystkim mówi
jednak o  nieuświadomionym głodzie
wartości, możliw ym do zaspokojenia
tylko dzięki mitycznej figurze obcego
– supermana, kosmity, człowieka znikąd,
psychoterapeuty albo świętego. Lawinę
niecodziennych wydarzeń na ekranie
wywołuje wyłaniający się spod ziemi,
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
noszący złoty krzyż na szyi tajemniczy
przybysz ze Wschodu: masażysta – ofiara
spod Czarnobyla, a może zjawa? – oferu-
jący swoim klientom uzdrowienie ciał,
a nawet dusz. Swoje niesamowite sza-
tańsko-anielskie moce nabył w wieku
siedmiu lat po katastrofie elektrowni ato-
mowej. Jego matka zmarła w wyniku na-
promieniowania. Zona, wszechobecna
we wspomnieniach śmierć, przesuwanie
wzrokiem szklanek, wisząca w powietrzu
tajemnica mogą się kojarzyć ze „Stal­
kerem” Tarkowskiego. W jednej ze scen
bohater przywodzi na myśl Wolanda,
który „wiecznie zła pragnąc, wiecznie
czyni dobro”. Bułhakowa skądinąd Szu-
mowska zna doskonale (jedno z opowia-
dań Rosjanina zekranizowała w szkolnej
etiudzie „Wniebowstąpienie”).
Zagranicznym krytykom sparodiowana
quasi-mistyczna działalność dobrze zbu-
dowanego hipnotyzera, przyciągającego
do siebie także seksualną aurą, i to obie
płcie, skojarzyła się z „Teorematem” Paso-
liniego. W 2020 r. energia kontrkulturowej
rewolucji co nieco osłabła, więc niektórzy
odebrali ten szyderczy atak na iluzję pa-
nowania nad naturą, mieszczańską hipo-
kryzję oraz religijne złudzenia jako wy-
ważanie otwartych drzwi. Szumowskiej
i Englertowi ten koncept służy. Tytułowa
przepowiednia „śniegu już nigdy nie bę-
dzie” zgrabnie wyraża metaforę chaosu
na skutek zmian klimatycznych oraz
nieuchronnie nadciągającej apokalipsy.
Eksplorując lęki i kompleksy bohaterów,
twórcy obnażają przy okazji cynizm rze-
komych uzdrowicieli żerujących na na-
iwności swoich pracodawców, co w su-
mie wychodzi manierycznemu filmowi
na dobre.
Główną rolę nawiedzonego masażysty
o pospolitym imieniu Żenia gra angiel-
ski aktor Alec Utgoff, który ma ukraiń-
skie korzenie i zdążył do tej pory wystą-
pić m.in. w trzecim sezonie „Stranger
Things”. Partnerują mu w komicznych,
ocierających się niekiedy o surrealizm
epizodach wyraźnie odmienione przez
teatralną charakteryzację gwiazdy pol-
skiego kina. Agatę Kuleszę, Weronikę
Rosati czy Andrzeja Chyrę w niektórych
scenach trudno rozpoznać, co wprowa-
dza niepotrzebny kabaretowy dystans.
Bywa też tak, że w tym poetycko-prze-
śmiewcz y m danse macabre bra kuje
po prostu życia.
Jak będzie z nominacjami, przekona-
my się 15 marca, gdy zostaną ogłoszone.
Miesiąc wcześniej Akademia Filmowa
opublikuje tzw. short listę, czyli dziesięć
zagranicznych tytułów ubiegających się
o Oscara – i już wtedy wszystko powinno
być jasne. Laureatów poznamy 25 kwiet-
nia 2021 r.  n
85
 [ K U LT U R A ]
Bale
JAKUB MEJER
na nielegalu
Obostrzenia związane
z koronawirusem wskrzesiły
nielegalne imprezy, często
inspirowane tradycjami sprzed lat.
D
ruga połowa sierpnia. Tu-
r yst ka z  Gdy n i publ i k uje
na Instagramie film z jednej
z  zakopiańskich dyskotek.
Parkiet jest pełen tańczących
osób, niezachowujących żadnych środ-
ków ostrożności w związku z epidemią.
Przy filmie publikuje podpis: „Jaka czer-
wona strefa?” – skądinąd błędny, bo po-
wiat tatrzański był wtedy strefą żółtą.
– W obecnym stanie prawnym dyskoteki
nie mogą działać. W ostatnim czasie było
sporo kontroli, właśnie ze szczególnym
uwzględnieniem niektórych miejsc, w tym
dyskotek – mówi POLITYCE Jan Bondar,
rzecznik Głównego Inspektoratu Sa-
nitarnego. I podaje dane: od 8 sierpnia
do 13 września sanepid przeprowadził
801 kontroli w  dyskotekach i  klubach
nocnych. Nałożono po nich 11 manda-
tów karnych, 30 kar administracyjnych,
wydano 985 pouczeń. Mimo to, przecho-
dząc w weekendowe wieczory przez cen-
tra większych miast, łatwo zapomnieć,
że zgodnie z „ustawą covidową” zakazana
jest działalność klubów nocnych i dysko-
tek. Oficjalnie, chociaż pod tym samym
szyldem, działają jako „cocktail bary”
albo „bary z muzyką na żywo”, a nie dys-
koteki lub kluby muzyczne. W praktyce
w środku ludzie często zachowują się do-
kładnie tak jak wcześniej. Nie widać też
większego oburzenia społecznego na ta-
kie zachowanie – w końcu nawet prezy-
dent Warszawy Rafał Trzaskowski dał się
złapać, prosząc didżejkę o to, by puściła
coś bardziej tanecznego (na wydarzeniu
nazwanym „małym spotkaniem zespołu
festiwalu i przyjaciół”), a w salach wesel-
nych w całym kraju w soboty tańczone są
„kaczuchy” i „węże” w gronie osób dużo
bardziej zagrożonych Covid-19 niż te,
które bawią się w dyskotekach.
W  wielu państwach zakazy organi-
zowania imprez tanecznych są trak-
towane poważniej. – W Berlinie nie jest
tak jak w Warszawie, kluby są naprawdę
zamknięte na cztery spusty. Słynny Berg­
hain przebranżowił się na galerię sztuki.
Teraz są pojedyncze próby organizowania
86
Nielegalna
impreza
plenerowa
w berlińskiej
dzielnicy
Marzahn-
Hellersdorf.
wydarzeń przez kluby, ale odbywają się
one na zewnątrz, w  ciągu dnia, a  nie
w nocy, i wpuszcza się na nie niewiele
osób, żeby przynajmniej w teorii zacho­
wane mogły być normy sanitarne. Na jed­
nym z lotnisk była impreza ze znanym
didżejem, gdzie małe grupki znajomych
mogły bawić się ze sobą na podestach od­
dalonych od reszty uczestników – mówi
Grzegorz Szymanowski, dziennikarz
„Deutsche Welle”, który na potrzeby
podcastu badał sferę nielegalnych im-
prez w Niemczech. Dlatego poszuku-
jący imprez berlińczycy musieli zacząć
improwizować. – Informacje o imprezach
można znaleźć np. w grupach na Telegra­
mie [szyfrujący komunikator interneto-
wy – red.]. Odbywają się głęboko w środku
popularnych berlińskich parków. Na tej,
którą widziałem, było kilku didżejów
grających muzykę z oddalonych od siebie
przenośnych wózków, było oświetlenie,
przenośny barek z alkoholem. Wyglądało
to całkiem profesjonalnie, przy scenach
bawiło się nawet po kilkaset osób. Często
zdarza się jednak, że imprezy szybko koń­
czy policja – dodaje Szymanowski.
Zmiany przy barze
Podobne obawy przed policją mieli za-
pewne uczestnicy imprez w San Franci-
sco nieco ponad 100 lat temu. To miasto
podeszło do walki z epidemią hiszpanki
bardzo surowo, zakazując działalności
saloonom, kasynom, teatrom i salom ta-
necznym. Na początku listopada 1918 r.
policja aresztowała aż 400 osób bawią-
cych się w lobby jednego z hoteli. Z bie-
giem czasu mieszkańcy San Francisco
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
znaleźli na to sposób. Gdy któryś z uczest-
ników zabawy widział, że zbliża się rajd
policyjny, krzyczał: „Okręt podwodny!”.
Dla zgromadzonych, w większości wete-
ranów niedawno zakończonej pierwszej
wojny światowej, hasło znane z konwo-
jów było jasne. Szybko zakładali ma-
seczki i udawali, że nie przyszli do hotelu
w celach rozrywkowych.
Takie sposoby omijania stróżów pra-
wa z pewnością przydały się już kilka-
naście miesięcy później, gdy w Stanach
zaczął się najsłynniejszy chyba okres
nielegalnych imprez – prohibicja. Epi-
demie bywają bowiem powodem zakazu
zabaw (już w średniowieczu w czasach
Czarnej Śmierci we Włoszech wydawano
wino przez małe okienka, a nie wpusz-
czano do tawern), z reguły jednak zaka-
zy są wynikiem bardziej przyziemnych
obaw – kontaktu z kimś niepożądanym,
np. narkomanem, alkoholikiem, czar-
nym lub gejem.
Trwający prawie 13 lat zakaz sprzeda-
ży alkoholu nie tylko wytworzył istnie-
jące do dzisiaj w popkulturze legendy,
takie jak Al Capone albo Eliot Ness, i dał
podwaliny współczesnemu kinu gang-
sterskiemu i powieściom kryminalnym,
zmienił też sposób, w jaki się bawimy.
To prohibicji zawdzięczamy, że (przy-
najmniej w normalnych czasach) w klu-
bie muzycznym możemy zamówić wy-
myślny drink, a w środku nie ma samych
mężczyzn. Przed nią w amerykańskiej
knajpie – tak jak w westernach – głównie
można było spotkać samych mężczyzn
(plus prostytutki) pijących czyste alko-
hole. W nielegalnych knajpach zwanych

speakeasy albo blind pig dostępny alko-
hol był często tak niesmaczny, że doda-
wano do niego maskujące smak soki lub
syropy. Tak powstałe napoje były bezpo-
średnią inspiracją dla dzisiejszych bar-
manów. Jednocześnie w walce o klientelę
tego typu przybytki stały się dużo bar-
dziej przyjazne kobietom.
Nielegalne imprezy często bowiem
pokazują zmiany, jakie zachodzą w spo-
łeczeństwie. Zamknięcie meliny w De-
troit, w  której w  1967  r. świętowano
powrót dwóch czarnoskórych wetera-
nów z Wietnamu, wywołało największe
do tamtego momentu zamieszki rasowe
w USA, w których zginęły 23 osoby, a pra-
wie 700 zostało rannych. Uznaje się je
za początek upadku tego miasta, ale też
jedno z ważniejszych wydarzeń w wal-
ce o prawa Afroamerykanów. Policyjny
rajd na nieposiadający licencji na alkohol
Stonewall Inn w Nowym Jorku dwa lata
później był natomiast początkiem za-
mieszek, które uważane są za narodziny
współczesnego ruchu LGBT.
Potrzebny muzykolog
W ostatnich latach (oczywiście przed
epidemią) zakazy imprez wprowadzano
z reguły pod płaszczykiem walki z nar-
komanią. „Wprowadzę rozporządzenie
dotyczące surowych kar dla każdego, kto
© GORDON WELTERS/LAIF/FORUM
organizuje imprezy rave – promotora,
człowieka, do którego należy budynek.
Wsadzę ich do więzień” – zapowiadał
w 2001 r. w Senacie Joe Biden. „Jestem au-
torem legislacji o melinach z crackiem.
Możemy ją wykorzystać do zniszczenia
budynków, wyeliminowania warunków
do organizacji rave’ów” – dodawał ów-
czesny senator, a  obecnie kandydat
na prezydenta. Biden chciał zlikwidować
imprezy taneczne za pomocą aktu Redu-
cing Americans Vulnerability to Ecstasy
(Zmniejszanie Zagrożenia Ecstasy wśród
Amerykanów). Ostatecznie nie udało
mu się przeprowadzić tej ustawy przez
Kongres, jednak podobne zapisy weszły
w życie przy okazji innej legislacji dwa
lata później. Dzięki nim karę za sprze-
daż narkotyków podczas imprezy może
ponieść właściciel budynku albo nawet
osoba rozdająca ulotki.
Amerykańska legislacja jest tu spóź-
niona – na początku lat 2000 kultura
rave czasy świetności miała już raczej
za sobą – i wyraźnie inspirowana bry-
tyjskim 1994 Criminal Justice Act. Doku-
ment ten regulował wiele niezwiązanych
ze sobą spraw: poszerzał prawo policjan-
tów do przeszukań osobistych, ogra-
niczał prawo do protestów, utrudniał
przemieszczanie się romskim taborom
i legalizował heteroseksualny seks anal-
ny. Głównym powodem jego powstania
były jednak popularne na przełomie
lat 80. i 90. w Anglii darmowe festiwale
muzyczne (z reguły na świeżym powie-
trzu) i imprezy rave (w przestrzeniach
postindustrialnych).
Aby lepiej zrozumieć powód powstania
tej ustawy, musimy się przenieść do koń-
ca lat 80. Jak opisuje w książce „Odmien-
ne stany świadomości” Matthew Collin,
popularność muzyki acid house i imprez
rave brała się z mieszanki pragnienia
zbiorowych doświadczeń i kontestacji
polityki Margaret Thatcher, która twier-
dziła, „że nie ma czegoś takiego jak spo-
łeczeństwo”; ale też promowanych przez
ówczesnych torysów libertariańskich
i kapitalistycznych idei wolności rynko-
wej i przedsiębiorczości – w tym wypad-
ku przedstawiających się w nagrywaniu
własnej muzyki, organizacji imprez
i handlu narkotykami. Za kulminację tej
kultury uważa się Castlemorton Com-
mon Festival, kiedy przez siedem dni
na wzgórzach Malvern w środkowej An-
glii nawet 40 tys. osób bawiło się w rytm
muzyki techno, house i rave.
1994 Criminal Justice Act pozwalał
na nałożenie grzywny lub nawet kary
więzienia do trzech miesięcy wobec
tych, którzy po przybyciu funkcjona-
riuszy na „zebranie 100 lub więcej osób
grających głośną muzykę w nocy” nie
zaprzestaną zabaw y. Ukarane mogą
być też osoby czekające na imprezę (je-
śli jest ich co najmniej 10) lub przygoto-
wujące ją (minimum dwie). W samym
Londynie przeciw ustawie protestowa-
ło wtedy ponad 50 tys. ludzi. Ślady tej
krytyki widać też w ówczesnej muzyce.
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
Na wewnętrznej okładce albumu „Music
for a Jilted Generation” Prodigy znajdu-
je się rysunek przedstawiający młode-
go mężczyznę pokazującego środkowy
palec i blokującego drogę na imprezę
policji. W dołączonej do płyty książecz-
ce można przeczytać: „Jak możemy po-
wstrzymać rząd przed zabieraniem nam
zabawy? Walczyć z dupkami”.
Criminal Justice Act definiował muzy-
kę jako „dźwięki w całości lub większości
charakteryzujące się emisją następują-
cych po sobie, powtarzających się ude-
rzeń perkusji”. Grupa Autechre w od-
powiedzi nagrała utwór „Flutter”, który
wykorzystuje aż 65 różnych wariantów
rytmicznych. Na okładce singla, na któ-
rym się znalazł, napisali: „Utwór może
być grany po wejściu nowego prawa,
doradzamy jednak didżejom, aby mieli
pod ręką prawnika i muzykologa, którzy
potwierdzą brak powtórzeń w przypad-
ku nękania przez policję”.
Były to jednak raczej symboliczne
działania. Ustawa działa do dziś – i uwa-
ża się, że przyczyniła się do zaniku popu-
larności oddolnych, darmowych imprez
na rzecz komercyjnych festiwali i imprez
z muzyką elektroniczną, jakie dobrze
znamy z czasów przedcovidowych.
Powtórka z rozrywki
Do kultury rave sprzed prawie trzech
dekad odwołują się często organizatorzy
nielegalnych imprez w Wielkiej Brytanii
w dobie koronawirusa. A społeczeństwo
odnosi się do tego ambiwalentnie. Z jed-
nej strony śledztwo tabloidu „Sun” wyka-
zało, że nielegalna impreza na 500 osób
w Herfordshire spowodowała wzrost za-
każeń aż o 350 proc., a wzrosty łączone
z rave’ami pojawiły się też w innych miej-
scach, jak Bristol i Manchester. Z drugiej
– spowodowały one wysyp wspomnień
o zabawach sprzed 30 lat, a np. dziennik
„Guardian” z tej okazji przygotował listę
„25 najlepszych kawałków breakbeat
hardcore”, których słuchało się na ów-
czesnych imprezach.
Ostatnie miesiące pozwalały w wielu
państwach (w tym w Polsce) na rozryw-
kę pod chmurką zamiast w zamkniętych
przestrzeniach. Puby i  kluby udające
puby często rozbudow y wały ogródki
gastronomiczne i przestrzenie na otwar-
tym powietrzu. Zbliżająca się zima może
spowodować, że więcej osób wybierze
nielegalne imprezy. A  takie miejsca
to jedne z  najłatwiejszych sposobów
na zakażenie. Nic dziwnego, że policja
stara się z tym walczyć. Pozostaje na-
dzieja, że nie powtórzy się już sytuacja
z Peru, gdzie pod koniec sierpnia 13 osób
zadeptało się na śmierć, uciekając przed
policją z nielegalnej imprezy.  n
87
 [ FELIETON ]
Passent
Pięćdziesięciu
rozbójników
J
est, jest, jest dobra wiado-
mość! Dom pogrzebowy
przy kościele na placu
Narutowicza został oficjal-
nie uznany za tak brzydki,
że nareszcie można go legalnie zburzyć lub przenieść
w inne miejsce! Hura! Nasze modły w pobliskim kościele,
żeby tę budę usunąć, zostały chyba wysłuchane! „W War-
szawie nie było dotąd przypadku, żeby plan zagospodaro-
wania wprost nakazał usunięcie jakiegoś budynku w cen-
trum miasta” – pisze Michał Wojtczuk w „Stołecznej”.
Kicz w rustykalnej postsowieckiej wersji, zło estetyczne
– mówią o tym kiosku żałoby mieszkańcy. I ja tak mówię,
bo to cudo stoi w odległości 150–200 m od naszej redakcji.
Ilekroć tamtędy przechodzę, za każdym razem od przy-
stanku, obok kwiaciarek, tylekroć spluwam za siebie trzy
razy, żeby jakiś diabeł wywalił to cudo na zbity łeb. Teraz
zastanawiam się, kogo pierwej stąd wywiozą – tę budę czy
mnie? Pomyśleć, że ten przedpokój na tamten świat zapro-
jektował całkiem niedawno ówczesny naczelnik wydziału
estetyki (!!!) w stołecznym ratuszu.
Redaktor Wojtczuk pilotuje także w „Stołecznej” sprawę
kina Atlantic, na które ostrzy sobie zęby deweloper. Bitwa
warszawska trwa. Nie udało się obronić Supersamu (może
i dobrze, bo stanął na jego miejscu bardzo udany gmach),
nie ma już kina Femina (zamiast tego Biedronka), ale obro-
niliśmy Rotundę. Teraz działania zaczepne toczą się sto
metrów obok. Podobno w projekcie nadbudowy Atlanticu
ma pozostać „funkcja czterosalowego kina”, ale diabeł tkwi
w szczegółach. Piekło pełne jest projektów, patrz na przy-
kład projekty pierwszych polskich samochodów.
Teraz będzie o samochodach. Dr Hubert Janiszewski,
ekonomista i  biznesmen, członek odpowiednich rad
nadzorczych (pozdrawiam Szanownego Pana, czy nie
znalazłoby się jedno miejsce siedzące w jakiejś radzie
nadzorczej?), pisze w „Rzeczpospolitej”, że uruchomie-
nie znaczącej produkcji aut elektrycznych w Polsce „nie
ma uzasadnienia ekonomicznego”. Żaden z największych
producentów na świecie, Tesla (zresztą deficytowa), Nissan
i BMW, nie osiągnął „mitycznego miliona samochodów
elektrycznych, jaki według projektu PiS miałby już wkrótce
jeździć po naszych drogach”. Z obliczeń autora wynika,
że taki samochód musiałby kosztować 170 tys. zł. Sama
montażownia 3,5 mld zł, plus koszty terenu, dróg i mediów.
Dr Janiszewski opowiada się raczej za budową autobusów
elektrycznych, bo mamy know-how i doświadczenie.
Przepraszam za użycie słowa know-how, ale to w ślad
za autorem. Ja bym wolał „umiejętności” albo „kwalifika-
cje”. To, co się dzieje z naszym językiem, to zgroza. Karierę
robi na przykład słowo „temat”. Słowo klucz. Za każdym
razem, kiedy je słyszę, mam wrażenie, że ten klucz zgrzyta
w zamku. Nie zawsze jest to wina dziennikarek i dziennika-
rzy, czasami tak mówią nasze źródła, nasi rozmówcy na an-
tenie. „To tak w temacie dotrzymywania zobowiązań – zży-
ma się polityk od Ziobry” – czytamy w „Gazecie”. I dalej:
„Ziobryści twierdzą, że temat ma wrócić (…)”. Polityk Soli-
darnej Polski mówi „Gazecie Wyborczej”, że dla jego partii
„temat jest kluczowy… Tematem otwartym pozostaje na-
dal ustawa o bezkarności urzędników”. Drogie Koleżanki
88 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
i Koledzy, pamiętajmy, że mowa polska
to nie jest pęk kilku słów kluczy w rę-
kach więziennego klawisza, tylko bujna
łąka, na której wyrastają ładne kwiatki.
„Prostota jest dziś w trendzie” – powie-
działa dziennikarka w interesującej radiowej rozmowie
o oscypkach. Pomiędzy sympatyczne owieczki trafił jeden
byk: „prostota jest dziś w trendzie…” – panie profesorze
Bralczyk, ratunku!
Teraz sprawa najważniejsza. W ubiegłym tygodniu wybu-
chła bomba. Ambasadorowie 50 krajów wagi ciężkiej, w tym
USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec, Włoch, Hiszpanii,
Indii, „wyrazili [swoje] poparcie dla starań o uświadomie-
nie opinii publicznej w kwestii problemów, jakie dotykają
społeczności gejów, lesbijek, osób biseksualnych, trans-
płciowych (LGBT) oraz innych mniejszości w Polsce, sto-
jących przed podobnymi wyzwaniami”. Ogłaszając treść
listu pięćdziesięciu rozbójników, ambasador USA w Polsce
Georgette Mosbacher powiedziała (i potem kilkakrotnie
powtarzała): „Prawa człowieka to nie ideologia – są one
uniwersalne. Pięćdziesięciu ambasadorów się z tym zga-
dza”. „Powiem krótko. Prawa człowieka to nie ideologia,
to prawa człowieka”.
Joe Biden, kandydat Demokratów w wyborach prezy-
denckich w USA: „Powiem jasno. Prawa LGBT to prawa
człowieka. Na strefy wolne od LGBT nie ma miejsca w Unii
Europejskiej ani nigdzie na świecie”. Prezydent Donald
Trump w ubiegłym roku, z okazji Miesiąca Dumy LGBT+,
solidaryzował się z tymi osobami, „które mieszkają w dzie-
siątkach krajów na świecie”.
Jest to otwarta polemika ze stanowiskiem polskim,
w tym prezydenta Dudy, czołowego działacza PiS Joachi-
ma Brudzińskiego, ministra in spe Przemysława Czarn-
ka, Patryka Jakiego i innych pogromców LGBT. Prezydent
w czasie kampanii wyborczej podkreślał, że to jest ideolo-
gia, a nie ludzie. Powiedzieć, że „list 50” to afront znacz-
nej części społeczności międzynarodowej wobec rządu
polskiego (ale odium spada na cały nasz kraj) – to mało.
Każdy z sygnatariuszy „listu 50” musiał to zrobić za wie-
dzą swojej stolicy. Odpowiedzią strony polskiej jest kolejne
wzmożenie – rząd z ministrem Ziobrą, który wręcz wyrywa
się do wojny kulturowo-cywilizacyjnej, oraz z ministrem
edukacji i nauki Przemysławem Czarnkiem. Tzw. kierow-
nictwo polityczne kraju poprawiło wynik Beaty Szydło
1:27 na 1:50. Brawo!
T ego, co dzieje się w Polsce i wobec Polski – w Unii
Europejskiej, w Waszyngtonie i w innych stolicach, nie
da się przykryć kolejnym filmem o naszych bohaterach
narodowych i powstaniach. Żadne miliony na wizeru-
nek Polski nie są w stanie zrównoważyć oświadczenia
50 rozbójników. Pokazuje ono, co się w ich krajach myśli
o Polsce i jak świat jest zaniepokojony tym, co się u nas
wyprawia. „Robimy za Iran Europy” – pisze redaktor Hasz-
czyński w „Rzeczpospolitej”. Trudno przecież wznowić
starą śpiewkę, iż wszystko to sprawka antypolskiej mafii
– od Ameryki po Indie. Zamiast im wygrażać, powinniśmy
im podziękować.
DANIEL PASSENT
 [ FELIETON ]
Tym
Klawisz
S
łucham ja tych wylimuzy-
nowanych strażników mo-
ralności i  szybko znoszę
do piwnicy wszystkie moje
ręczne granaty, a potem ka-
rabiny maszynowe. Drzwi zamykam na kłódkę, klucz
połykam. Na wszelki wypadek, gdyby sąsiedzi wpadli
i upierali się, że dadzą upust swojej radości. Nie będzie
żadnych strzałów na wiwat, by uhonorować nowy wspa-
niały rząd skręcony z pisowskich jelit. Przepraszam, „j”
samo mi się wcisnęło.
Było tak. Minister Z. chciał ograć premiera M., ale
wtedy prezes K. zorientował się, że przecież tylko on
może decydować, kto kogo ogrywa. Na to Z. powiedział,
że wychodzi, a K. się przestraszył, bo zrozumiał, że Z.
wychodzi, aby przyjść do niego i mącić w partyjnych
szeregach. M. politycznie blado wyglądał, i to tak bla-
do, że chwilami nie było go widać. Musiał się jakoś po-
kazać, czuł to, więc pochwalił się w telewizji misyjnej,
że to on kupił zeszyt w papierniku i napisał w nim plan
gospodarczy dla ratowania Białorusi, a Unia Europej-
ska tylko się do niego podpięła. Wtedy Z. poskarżył się
K., że już go nogi od tego chodzenia na Nowogrodzką
rozbolały i musi się położyć. Ale nagle w tę historię
wszedł ktoś bez pukania. Był to wiedziony instynktem
niezawodny wicemarszałek T. Albo będziemy rządzić,
albo będziemy siedzieć – powiedział – na pewno nie
będziemy leżeć. K. zdecydował się na to pierwsze. Po-
stanowił więc otoczyć Z. ojcowską opieką i zapewnił,
że na jego ministerialno-prokuratorskim fortepianie
będzie najważniejszym klawiszem.
No, przyszła już chyba pora zająć się D. Ogłosił on nie-
dawno, że państwo, którego jest głową, od 400 lat nie było
tak potężne jak dziś. Rzeczywiście, terytorium nam się
rozrasta – sypie się właśnie polski morski piach, z któ-
rego wychyli się pod niebo sztuczna wyspa na Zalewie
Wiślanym. Jesteśmy też jednym
z  filarów podtrzymujących UE
– kto wie, czy nie głównym. Bez
nas gibnęłaby się w lewo. Sam pre-
zydent USA to najbliższy przyja-
ciel D., dzieli ich tylko pół Europy i Atlantyk. Skromny
polski naukowiec, dyrektor Muzeum II Wojny Światowej
w Gdańsku, rzucił świat na kolana odkryciem, że gdyby
Marks, Engels i Nietzsche chodzili do kościoła, wojna
by nie wybuchła. Szarżę szwoleżerów spod Somosierry
wyssaliśmy z mlekiem matki, więc pandemię koronawi-
rusa kontrolujemy każdego dnia, niezależnie od pogo-
dy, jak zawsze wrażym wiatrem podszytej. Szczepionki
przeciwko grypie rozdajemy praktycznie na każdym rogu
każdej ulicy, i to we wszystkich miastach. Sukces, moż-
na powiedzieć, jest po naszej stronie. W przestrzeganiu
konstytucji i poszanowaniu prawa staliśmy się wzorem
do naśladowania. Wycinamy lasy, aby poszerzyć nasze
horyzonty. Szanujemy poglądy płaskoziemców i nawet
możemy im podpowiedzieć, że z drugiej strony cały księ-
życ jest wydrążony. Wkrótce wszystkie zalegające hałdy
węgla wywieziemy na Kujawy i tam zakopiemy. To najbez-
pieczniejsze rozwiązanie problemu górnictwa, bo na Ku-
jawach jeszcze nigdy żadna kopalnia nie zbankrutowała.
Antychrześcijańska, lewacka ideologia perfidnie atakuje
nas z Zachodu, próbując odebrać tożsamość, ale my da-
jemy odpór tej promocji zboczeń, dewiacji i wynaturzeń.
Polska bez LGBT. Polska Kraśnikiem Europy. Tolerancja
należy do polskiego DNA.
C zęsto wraca do mnie pewne zdanie z antywesternu
Arthura Penna „Przełomy Missouri”. Jedna z po-
staci, kowboj zresztą, mówi do kolegów przy ognisku:
„Życie nie przypomina mi niczego, co dotychczas wi-
działem”. Pasuje, aż skóra cierpnie.
STANISŁAW TYM
REKLAMA
 [ MIZERSKI NA BIS ] [ DO I OD REDAKCJI ]

25 lat w kolorze

Spisek masek T o już ćwierć wieku, jak

­POLITYKĘ mogą Państwo

T
czytać w kolorowym wydaniu.
ajemniczego rządu światowego nikt na własne oczy nie Z biało-czarną płachtą gazety
widział, wiadomo tylko, że obiekt ten istnieje, co widać rozstaliśmy się w połowie lat 90.
po jego działaniach. Weźmy np. rezolucję Parlamentu Przejście na kolor i magazy-
Europejskiego proponującą ujednolicenie ładowarek nowy format w październiku
do telefonów komórkowych. Wmawia się nam, że w ta- 1995 r. traktowaliśmy jak coś
kiej ładowarce nie ma nic złego i że powodem ujednolicenia więcej niż tylko zmianę tech-
jest troska o środowisko, ale wiadomo, że najpierw jest jedna niczną – w pewnym sensie
ładowarka, potem jedna waluta, a potem likwidacja wszelkich to było symboliczne domknięcie
struktur państwowych, zniszczenie dziedzictwa i tradycji, znie- naszej własnej ustrojowej trans­
sienie patriotyzmu, religii, rozbicie struktur normalnej rodziny, formacji, przejścia od siermięż-
a na końcu kontrolowana depopulacja ludności świata i łagry dla nego peerelowskiego socjalizmu
oponentów politycznych. do gospodarki rynkowej. Kolo-
Na Fronda.pl czytam, że wyraźne ślady istnienia rządu świato- rowa POLITYKA po roku–dwóch
wego wykrył właśnie ceniony przez polską prawicę biskup Athana- podwoiła sprzedaż, zwiększali-
sius Schneider, pełniący posługę w Kazachstanie. Łatwo nie było, śmy objętość tygodnika, liczbę
bo – jak przyznaje – ci, którzy budują światową dyktaturę, „są wy- kolorowych zdjęć, pojawiły się
starczająco bystrzy, by nie dostarczać żadnych dowodów”, dlatego dodatki, wydania specjalne.
starannie zacierają ślady swojego istnienia. Najwyraźniej jednak Nie obyło się to bez udziału
nie są aż tak bystrzy jak biskup Schneider, w opinii którego istnieją firmy QuadGraphics, która to-
mocne wskazówki, iż wszystko „zmierza w kierunku rządu świato- warzyszy nam już od 25 lat.
wego”. Szczegółów nie ujawnił, ale nie ma wątpliwości, że rząd ma „Wiadomo było, że trzeba to zrobić wcześniej czy
charakter masoński, gdyż odwołuje się do hasła „równość, wolność, później, bo niezależna i od 1990 r. samorządna gazeta nie
braterstwo”, przy czym równość wyraża się przez noszenie masek, przetrwa bez możliwości druku kolorowych reklam. Mieliśmy
wolność oznacza wyzwolenie od Boga i jego przykazań, zaś bra- także pokusę, aby skorzystać z pojawiających się nowych
terstwo – równość wszystkich religii. Uważam, że zwłaszcza z ma- możliwości poligraficznych, offsetu, komputerowego
skami biskup trafił w sedno – fakt, że zmusza się nas do chodzenia składu, barwnych fotografii. Wstrzymywaliśmy się jednak
w maskach, to oczywisty dowód, że próbuje się na siłę przerobić z decyzją, aby w dramatycznie zmieniającym się świecie dać
nas na masonów. A gdy w telewizji widzę zamaskowanych Jarosła- naszym Czytelnikom jakieś poczucie stabilizacji, kontynuacji,
wa Kaczyńskiego, Zbigniewa Ziobrę, Jarosława Gowina i Mateusza komfortu” – opowiadał przy okazji poprzedniej okrągłej
Morawieckiego, od razu czuję, że biorą udział w jakimś spisku. rocznicy Jerzy Baczyński, który już jako redaktor naczelny
wprowadzał POLITYKĘ w świat koloru.

W ocenie Schneidera „scenariusz, który ma wyraźne cechy

rządu światowego, rozwija się tuż przed naszymi oczami”.
Zgodnie z nim „cały świat jest traktowany jak małe dzieci i udzie-
Za redaktorem naczelnym możemy powtórzyć:
„To był i do dzisiaj jest jakiś fenomen, że gazeta,
która była najważniejszym tygodnikiem PRL, utrzymała
la mu się reprymendy jak małym dzieciom w jednolity sposób pozycję nr 1 w warunkach wolnego rynku i pełnego pluralizmu
– aż do najmniejszych szczegółów co do tego, jak się ubierać prasy”. I podziękować Państwu, że są z nami, a POLITYKA
i nosić maski na twarzy, jak można się poruszać, jaką odległość niezmiennie jest najchętniej kupowanym tygodnikiem opinii
zachowywać na całym świecie i w jednolity sposób”. Na szczęście w Polsce.
niektórzy nie dają się rządowi światowemu traktować jak dzieci
i zamiast nosić maski oraz poruszać się „w jednolity sposób”, uod-
porniają się na masońską zarazę domowymi sposobami naszych Zdjęcia z Archiwum
babek. „Nie cytryna, nie malina, ale Bóg i Dobra Nowina. Wstąp
i wzmocnij swoją odporność” – głosi baner rozwieszony na płocie
kościoła Misjonarzy Oblatów w Katowicach. Inne hasła informują,
że „Nie ma odporności bez Bożej Miłości”, „Nie pomogły suple-
P ublikacja reportażu w numerze 40 POLITYKI napotkała
problemy z określeniem pochodzenia fotografii. Bez złej
intencji ze strony redakcji. Informujemy, że zdjęcia pochodzą
menty, sięgnij po sakramenty” i „Nim corona cię nawiedzi, idź z Archiwum Ryszarda Kapuścińskiego 2020. I bardzo
do spowiedzi”, co bardzo umacnia w nas przekonanie, że będzie dziękujemy za udostępnienie nam tych unikatowych fotografii.
dobrze i Orła corona nie pokona. Czytelników i Archiwum przepraszamy za niewskazanie
SŁAWOMIR MIZERSKI źródła.

wydawca POLITYKA Spółka z o.o. SKA
adres ul. Słupecka 6
02-309 Warszawa
RECEPCJA GŁÓWNA
tel. 22 451-61-33, 451-61-34;
tel./faks 22 451-61-35
adres internetowy
www.polityka.pl
poczta elektroniczna
polityka@polityka.pl
PREZES I REDAKTOR NACZELNY Ogłoszenia i reklamy nie stanowią Sprzedaż bezumowna numerów Przedruki po uzyskaniu
Jerzy Baczyński materiału pochodzącego od wydawcy aktualnych i archi­walnych po cenie zgody Wydawcy.
tel. 22 451-60-00, tel./faks 22 451-60-10 prenumerata
niższej od ustalonej Kontakt: Maciej Domagała,
Członkowie Zarządu www.sklep.polityka.pl przez Wydawcę jest za­broniona, tel. 22 451-61-25,
Joanna Solska, Mariusz Janicki, Infolinia: tel. 67 210 86 30, nielegalna i grozi e-mail: m.domagala@polityka.pl
Wiesław Władyka e-mail: infolinia@polityka.pl odpo­wiedzialnością karną.
Z-cy Redaktora Naczelnego Monika Kaliszuk-Radźko,
Mariusz Janicki (Pierwszy Zastępca), tel. 22 451-61-00, 451-61-15 copyright © spółka z o.o. ska
Witold Pawłowski, tel. 22 451-60-03 e-mail: prenumerata@polityka.pl
Łukasz Lipiński (wydania cyfrowe) Wszelkie prawa zastrzeżone.
BIURO REKLAMY Konto: POLITYKA Dalsze rozpowszechnianie DRUK www.izbaprasy.pl
recepcja tel. 22 451-61-36, Spółka z ograniczoną artykułów, w tym artykułów
tel./faks 22 451-61-37, odpowiedzialnością SKA na aktualne tematy polityczne,
e-mail: reklama@polityka.pl BGŻ BNP Paribas S.A. gospodarcze i religijne
Izabela Kowalczyk-Dudek (dyr.), 18 1750 0009 0000 0000 1004 2763 opublikowanych w POLITYCE
printed in poland
Katarzyna Czuk (reklama cyfrowa) SWIFT: RCBWPLPW jest zabronione.

90 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
Nowa „Wiedza i Życie”
G orąco zachęcamy do się-
gnięcia po najnowszy numer
„Wiedzy i Życia”, miesięcznika,
którego wydawcą niedawno zo-
stała POLITYKA. Temat okładkowy
wydania, które w ubiegłym tygo-
dniu trafiło do kiosków, poświę-
cono wykorzystaniu sztucznej
inteligencji w zwalczaniu chorób.
Paweł Walewski, dziennikarz
POLITYKI od lat zajmujący się po-
pularyzacją tematyki medycznej
i zdrowotnej, dowodzi, że przy
malejącej liczbie lekarzy, a tym samym coraz krótszym czasie badań,
SI pomaga w diagnozowaniu u pacjentów wielu poważnych scho-
rzeń, m.in. udarów, raka piersi, padaczki.
Na łamach październikowego numeru „Wiedzy i Życia” prze-
czytają też Państwo m.in. o polskich odkrywcach, którzy w XIX w.
dotarli do wnętrza Afryki Subsaharyjskiej; o tym, w jaki sposób po-
wstają dziury w ziemi; o najnowszych doniesieniach dotyczących
eksploracji Marsa; o śpiewających psach; nietypowych właściwo-
ściach liści czy też o zbawiennym wpływie ptaków na ekosystemy.
Znajdą tam Państwo również felieton prof. Jerzego Bralczyka,
który tym razem bierze na języki świętość relikwii.
Czytelników „Wiedzy i Życia” wraz z redakcją magazynu zapra-
szamy też do wypełnienia krótkiej ankiety i podzielenia się z nami
Państwa uwagami, spostrzeżeniami i opiniami na temat miesięcz-
nika i jego zawartości. Ankietę można wypełnić elektronicznie
pod adresem: www.idz.do/ankieta_wiz.
REDAKCJA
Rosja uczy historii Polski
W korespondencji z POLITYKĄ ambasador Rosji Sergey Andreev
wezwał, by zamiast „reklamować tandetne fejki” na temat
historii, zapoznać się z tekstami publikowanymi na stronie ambasa-
dy. Zapoznaliśmy się. Ich lektura wiele mówi o rosyjskiej wizji histo-
rii. Wymowa tekstów – podobnie jak ich tytuły (np. „Naszej historii
nie wydamy w ręce nieprzyjaciół”) – świadczy, że w konfrontacji
na polu pamięci, kto nie jest z Rosją, jest przeciwko niej.
Polacy zrobili drugi Katyń
Władze ambasady wiele miejsca poświęcają żołnierzom
Armii Czerwonej wziętym do niewoli w czasie wojny pol-
sko-bolszewickiej (o samej wojnie ani słowa). W artykule
z 2014 r. „Gdzie zniknęło 100 tys. jeńców z Armii Czerwonej”
Władimir Miedinski – ówczesny minister kultury Rosji – podważa
wyliczenia polskich historyków, którzy szacują, że w obozach jeniec-
kich z powodu chorób i fatalnych warunków sanitarnych zginęło
ok. 16–18 tys. Rosjan. Medinski kpi: „Dziwna jest ta arytmetyka sto-
sowana przez Polaków – tracimy w niej około STO TYSIĘCY osób!”.
I oskarża: „Działania polskich władz [wobec jeńców – red.] po latach
w Norymberdze kwalifikowano jednoznacznie jako zbrodnie prze-
ciwko ludzkości”. Inny tekst o wziętych do niewoli czerwonoarmi-
stach historyka Giennadija Matwiejewa opublikowano pod hasłem
„Drugi Katyń”, co jest kontynuacją zapoczątkowanej jeszcze w cza-
sach ZSRR polityki relatywizacji zbrodni katyńskiej. O prawdziwym
Katyniu i zamordowaniu wiosną 1940 r. ponad 21 tys. obywateli
Polski Matwiejew milczy.
Zachód doprowadził do II wojny
Układ monachijski z 1938 r. pozostaje centralnym wy-
darzeniem w propagowanej przez Kreml wizji historii
XX w. Zgodnie z nią to właśnie zawarty w Monachium
układ (nazywany „monachijską zmową”) oraz podział
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
Ex-centrum
J
erzy Baczyń-
ski dobrze
wyczuwa, moim
zdaniem, nastroje czytelników
POLITYKI, przyznając, że coraz
częściej teksty o bieżących
wydarzeniach politycznych
traktujemy jak „przelewanie
z pustego w próżne”. Jałowość
sporów, dominacja spraw
doraźnych i mało ważnych,
a do tego coraz większa
sztuczność tego politycznego
spektaklu nużą i zniechęcają. Ostatnie tygodnie wzajemnego
układania się w koalicji pokazały to bardzo dobitnie.
Dlatego inicjatywę zwiększenia na łamach POLITYKI
w celu udzielenia odpowiedzi na Państwa listy i mogą zostać opublikowane w tygodniku POLITYKA, chyba że zastrzegliście Państwo ich nieujawnianie (art. 15 ust. 2 pkt 1 ustawy Prawo prasowe).
udziału artykułów o sprawach trwalszych i poważniejszych
– w szczególności w ramach zapowiedzianego cyklu
„Ex-centrum” – uznać trzeba za potrzebną i oczekiwaną.
Gratuluję zarówno pomysłu, jak i zaproszenia Olgi Tokarczuk
ze swoim pięknym esejem do inauguracji tego przedsięwzięcia
(POLITYKA 40). W czasach wymuszonej powtórnie izolacji
i rosnącej niepewności wielu z nas poszukuje inspiracji
do głębszych przemyśleń i wzbogacenia perspektyw
Administratorem Państwa danych osobowych jest Polityka Sp. z o.o. SKA z siedzibą w Warszawie 02-309, ul. Słupecka 6. Państwa dane osobowe będą przetwarzane
postrzegania współczesnego świata. Od spraw codziennych,
w tym polityki, co prawda nie uciekniemy, ale może dzięki tej
inicjatywie zdołamy przynajmniej lepiej ukształtować nasz
indywidualny dystans do tych spraw.
PROF. DR HAB. MIROSŁAW SZREDER,
UNIWERSYTET GDAŃSKI
Czechosłowacji – z udziałem Niemiec, Polski i Węgier – a nie pakt
Ribbentrop-Mołotow, był rzeczywistą przyczyną II wojny świa-
towej. To prowadzi do wniosku, że winę za jej wybuch ponosi
Zachód, w tym Polska, a nie Niemcy i sowiecka Rosja. W opu-
blikowanym na stronie ambasady tekście na ten temat historyk
Аleksiej Filitow, opisując Monachium jako kamień milowy prowa-
dzący do wybuchu II wojny, ani słowem nie wspomniał o pakcie
Ribbentrop-Mołotow.
O pakcie Ribbentrop-Mołotow lepiej zapomnieć
Liczne odniesienia do paktu znajdują się za to w artyku-
le „Prawo zwycięzcy” Siergieja Karaganowa, politologa
z Rosyjskiej Akademii Nauk. Pisze on, że zawarte 23 sierp-
nia 1939 r. porozumienie „pozwoliło Związkowi Radziec-
kiemu poszerzyć strefę bezpieczeństwa, a może nawet i zyskać
dwa dodatkowe lata na przygotowanie się do wojny”. Stwierdza,
że „za próbami uznania paktu Ribbentrop-Mołotow za bezprawny
kryje się również banalne pragnienie otrzymania reparacji”, które
Polska i kraje bałtyckie „niejednokrotnie próbowały już wyegze-
kwować”. Zdaniem Karaganowa polskie władze, potępiając pakt,
rzucają wyzwanie „zdrowemu rozsądkowi i całej logice europej-
skiej historii”. O porozumieniu III Rzeszy ze Związkiem Sowieckim
najlepiej byłoby zapomnieć, ponieważ dyskusja o nim „spycha nas
(...) w straszną przeszłość”.
Polska nie chce czcić swoich wyzwolicieli
Na stronie ambasady znajduje się również jedenastostro-
nicowy wykaz polskich miejscowości, gdzie zdemonto-
wano pomniki „radzieckich żołnierzy-wyzwolicieli”. Usu-
wanie pomników jest przez ambasadę określane wprost jako
„wojna” z radzieckimi miejscami pamięci; wojna, której celem jest
„przepisywanie historii” i wymazywanie z niej roli, jaką Armia Czer-
wona odegrała w „ocaleniu Polski przed okupantem hitlerowskim”.
TOMASZ TARGAŃSKI
91
 [ NA WŁASNE OCZY ]

Nigdy nie będzie takiego lata

Z
BARTEK DOBROCH I E WELINA MADOŃ, FOTOGRAFIE BARTEK DOBROCH

agraniczne wakacje były w  tym roku aktem

przekory i  odwagi. Przekory wobec trendu
#urlopwkraju, #wakacjewPolsce i wylewających
się z mediów obrazów tłumnie obleganych gór-
skich szlaków, plaż i restauracji. Odwagi nato-
miast wobec niespodziewanego rozwoju sytuacji
epidemicznej i możliwej konieczności nagłego
powrotu do kraju. Wygrali ci, którzy nie zwleka-
li z wyjazdem aż do sierpnia, kiedy Europa zaczęła się na nowo
zamykać. Obowiązek kwarantanny dla Polaków ogłosiły kraje
nadbałtyckie, następnie Norwegia, inne zaczęły dopuszczać tyl-
ko tranzyt przez swoje terytorium (Słowenia, Węgry). Od lat 90.
wyjazd na zachód czy południe Europy nie niósł za sobą takiego
dreszczu przygody, niepewności, smaku podróży w nieznane.
Zwłaszcza gdy przebiegał drogą lądową i odbywał się własnym
środkiem transportu. Tegoroczna podróż po Europie, oprócz od-
miennych krajobrazów, wiodła bowiem też przez zmieniające się
z dnia na dzień antywirusowe przepisy, obostrzenia i wytyczne.

Bez postronnych
19 sierpnia. Za Dobieszczynem droga wojewódzka 115 nie-
mal niepostrzeżenie zmienia się w niemiecką L28, a Puszcza
Wkrzańska w Ueckermünder Heide. Zamkniętą na wiosnę
granicę można by przeoczyć, gdyby nie dwie młode Niemki
robiące sobie selfie w maseczkach przy znaku granicznym.
Z nabrzeża w Altwarp widać polskie Nowe Warpno. Z prze-
prawy promowej korzystają prawie sami Niemcy. Znikoma
liczba polskich turystów dziwi nawet w miejscowej informacji Gimnastyka przy pustej plaży nad Zalewem Szczecińskim w Ueckermünde, Niemcy.
turystycznej. Najwyraźniej wiedza o przepisach kraju związko-
wego Meklemburgia-Pomorze Przednie, zakazujących jedno-
stronnie Polakom wjazdu na jednodniowe wycieczki, pozostaje
tajemna nawet dla mieszkańców przygranicznego landu.
250 km dalej w Poczdamie nie trzeba wiele zachodu, by sfo-
tografować się przed pałacem Sanssouci bez postronnych
osób. Trudniej zwiedzić rokokowe wnętrze. Wchodzi tylko
10 osób co 10 minut. W czwartek wszystkie bilety do niedzieli
są wyprzedane.
Góry Harzu witają zapełnionymi kempingami. Zajmują
je w większości kampery i przyczepy kempingowe – esencja
niemieckiego stylu wypoczywania i awangarda społecznego
dystansu. Wieczorem przed hotelem w Braunlage na poroz-
rzucanych na skwerze leżakach kwitnie także zdystansowane
życie towarzyskie.
Po wschodzie słońca na szlaku Goethego na Brocken panują
cisza i spokój niespotykane o tej porze roku i dnia na tatrzań-
skich szlakach, gdzie tłum tworzą nawet ci, którzy pragną uciec
przed nadciągającym tłumem. Dopiero po dziewiątej zapełnia
się ścieżka, a później parkingi w Schierke, skąd na szczyt rusza
wąskotorowa kolejka. Nasz „Trans Europa Express” pędzi już
jednak dalej na północny zachód.

Temat polityczny
Holandia budzi pianiem koguta. W  porze śniadaniowej
Edwin, właściciel agroturystycznej farmy i położonego w jej po-
bliżu kempingu, chodzi po polu i pobiera należność. 12,50 euro
za miejsce. Edwin, właściciel agroturystycznej farmy w Uitwierde koło Delfzijl, Holandia.

92 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
Od lat 90. wyjazd na zachód Europy nie niósł ze sobą takiego dreszczu przygody
i niepewności. Tegoroczna podróż, oprócz odmiennych krajobrazów, wiodła bowiem
też przez zmieniające się z dnia na dzień antywirusowe przepisy.

Turyści na tle Nowego Pałacu w parku Sanssouci w Poczdamie, Niemcy.

Anneke i Jip w trasie wzdłuż wybrzeża Holandii.

P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020 93
 [ NA WŁASNE OCZY ]

– Namioty można rozbijać od czerwca. Wcześniej dozwolone

były tylko kampery. Ze względu na przepisy musiałem zamknąć
toalety mieszczące się wewnątrz budynku – opowiada. – Teraz
ruch jest trzy razy większy w porównaniu do ubiegłych lat. Dużo
ludzi kupiło przyczepy i kampery. Ci po pięćdziesiątce boją się
wyjeżdżać, ale młodzi także postanowili odkrywać uroki kraju.
Tak jak Anneke i Jip. Przed wyjazdem w trasę naprawiają jesz-
cze komputer rowerowy. Zazwyczaj spędzali wakacje za gra-
nicą. Tym razem już w maju – choć w Holandii lockdown nie
był uciążliwy, można było wyjeżdżać – zdecydowali, że tego
lata zostaną w kraju. Ich priorytetem pozostał aktywny wy-
poczynek. Jadą wzdłuż wybrzeża od Cadzand-Bad na połu-
dniu do Bad Nieuweschans przy granicy z Niemcami. – Dziś
tam dotrzemy. Robimy dziennie do 100 km, całość z powrotem
do Rotterdamu zajmie nam 13 dni – szacują. – Wiele osób robi
takie tury, ale większość na rowerach crossowych, nie tak jak
my, na szosowych. Kraj jest płaski, jedyną przeszkodą jest wiatr.
Rozwiewa czuprynę Edwina, który przypomina trochę van
Gogha z filmowej kreacji Willema Dafoe.
– Obostrzenia są u nas niewielkie, ale w razie ich nieprzestrze-
gania powinienem być kimś w rodzaju kempingowego policjanta.
Na dużych kempingach zdarzają się kontrole, można zapłacić
nawet do 4 tys. euro mandatu – mówi, po czym nagle zmienia Spacer na plaży w De Panne nad Morzem Północnym, Belgia.
temat na polityczny: – Wszyscy tutaj mieliśmy nadzieję, że te
wybory dla Polaków potoczą się inaczej.
Na drugim biegunie Holandii w Baarle-Nassau temat po-
lityczny leży dosłownie na ulicy. Oznaczona na niej granica
przecina chodniki, podwórka, kawiarnie, sklepy, a nawet domy.
Wspólny organizm miejski obejmuje 22 eksklawy belgijskiego
Baarle-Hertog leżące na terytorium Holandii, a wewnątrz nich
jeszcze dodatkowo 7 eksklaw holenderskich. Na najbardziej
skomplikowaną sytuację graniczną w Europie nałożyły się od-
mienne przepisy sanitarne dwóch krajów unijnych.
W marcu w przeciętym na pół granicą sklepie odzieżowym
Zeeman w geście solidarności zdecydowano, że leżąca po stro-
nie belgijskiej część sklepu pozostanie zamknięta. Znajdujący
się tam towar pozostawał niedostępny. W sierpniu Belgowie
domagają się wprowadzenia w całym Baarle holenderskich
przepisów antywirusowych, które zobowiązują do zakłada-
nia maseczek tylko w transporcie publicznym. Podczas gdy
w należącym do prowincji Antwerpia Baarle-Hertog obligują
do noszenia ich w otwartej przestrzeni.
W Mechelen nawet powitanie na parkingu przed domem
z Elą i Krisem, polsko-belgijską parą przyjaciół, odbywa się
w maseczkach. Późne przybycie niweczy plan wyjścia na piwo.
Lokale w prowincji Antwerpia zamykają się o 1. w nocy, pół
godziny później obowiązuje godzina policyjna. W  Belgii
w każdym lokalu gastronomicznym – czy to pijalnia czekolady
w Brugii, czy kawiarnia w Leuven, czy też restauracja na naj-
wyższej górze Beneluksu – obsługa zobowiązuje do zapisania
danych kontaktowych i godziny pobytu. Nikt ich wprawdzie Rzymski akwedukt Pont du Gard, Francja.
nie weryfikuje. Kris jest jednak przekonany, że ludzie zosta-
wiają prawdziwe: – To dla własnego dobra, jeśli w tym samym kelnerka. Wszystko zależy od tego, czy odbędzie się ściągający
czasie będzie tu przebywała zakażona osoba, zostaniesz o tym wówczas do miasta turystów bajkowy jarmark bożonarodzenio-
szybciej powiadomiony. wy. Niektóre miasta już podjęły decyzję o odwołaniu jarmarków.
24 sierpnia. Flamandzka Wenecja, jak turystyczne foldery
określają zalaną w sezonie turystami Brugię, niemal zupełnie Pozory dystansu
opustoszała. W historycznym centrum miasta hotel z interne- Nie wiadomo, czy z kempingu w Étaples na północy Francji
towej rezerwacji wygląda jakby był zamknięty na głucho. Re- wywiały ludzi obostrzenia czy szalejący nad kanałem La Man-
cepcjonista zjawia się w końcu po telefonie i tłumaczy się, że je- che huragan Francis. Wprowadzony w połowie sierpnia obo-
steśmy jedynymi gośćmi. Obłożenie hoteli w Brugii w sierpniu wiązek kwarantanny dla powracających do Wielkiej Brytanii
wyniosło w tym roku 33 proc. W przytulnej starej restauracji z Francji wypędził z niej ok. 160 tys. Brytyjczyków. Recepcjo-
oddzielające stoły szyby z pleksi oprawiono w korespondujące nistka porównuje dane z dwóch sezonów. Zameldowali niemal
z wystrojem drewniane ramy. – Cieszymy się, że w ogóle pracu- połowę mniej obcokrajowców niż zeszłego lata, ale Belgów było
jemy i mamy nadzieję, że będziemy też w grudniu – nie ukrywa w lipcu dwa razy więcej niż rok temu.

94 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
 Przejazd groblą na wyspę Mont Saint-Michel w Normandii, Francja.

Szwajcaria, Lodowiec Rodanu przykryty specjalnym płótnem, które ma zabezpieczać go przed topnieniem.

– To w wyniku ograniczeń we własnym kraju. Z lęku przed
zaostrzeniem restrykcji nie chcieli jednak wyjeżdżać za daleko
– sądzi Sarah. Poza sezonem studiuje lingwistykę. Uczy się
angielskiego, włoskiego i hiszpańskiego, a chce jeszcze pol-
skiego. Nazwisko Rybczynski zobowiązuje. Choć w Polsce do-
tąd nie była. Pandemia przekreśliła jej przyjazd na Erasmusa
do Krakowa.
Na kempingach we Francji maseczki są obowiązkowe tylko
w recepcjach i sanitariatach. Ale niektóre departamenty naka-
zują ich noszenie w otwartej przestrzeni. „Masque obligatoire”
– informują tabliczki na klifach w Étratat. Zaskakująco spory
kolorowy tłum karnie podporządkowuje się nakazowi. Podob-
nie jak na wyspie pływowej i w opactwie Mont Saint-Michel.
Respekt budzą tu także zamaskowani i uzbrojeni żołnierze
pilnujący bynajmniej nie sanitarnego bezpieczeństwa. Na-
wet w dobie pandemii Mont Saint-Michel daje odczuć, że jest
drugą największą atrakcją Francji po Paryżu. Zdjęcia ludzkich
zatorów na wąskich uliczkach miasteczka służyły często – obok
tych z Wenecji, Barcelony czy Dubrownika – za ilustrację zjawi-
ska overtourism – turystycznego przeciążenia. Liczba odwie-
dzających wyspę zbliżała się do 3 mln rocznie.
27 sierpnia ruch na uliczkach jest płynny, choć ciężko zacho-
wać nawet pozory dystansu.
Centre des Monuments Nationaux wylicza dokładnie, że tego
lata od 15 czerwca samo opactwo, do którego wstęp jest bile-
towany, odwiedziło 226 tys. osób, czyli 40 proc. mniej niż

P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020 95
 [ NA WŁASNE OCZY ]

w latach ubiegłych. Pandemia wymusiła limity wstępów:

50 osób co 15 minut.
28 sierpnia tablice świetlne nad obwodnicą Tuluzy informują
o wprowadzonym obowiązku zakładania masek w przestrzeni
miejskiej. Kruchy wakacyjny rozejm na wojnie z koronawiru-
sem powoli się kończy. Radio emocjonuje się startującym dzień
później w reżimie sanitarnym Tour de France, a Bernard Lavil-
liers śpiewa „On the road again”.
Otoczone wpisanymi na listę UNESCO fortyfikacjami Cité
w  Carcassonne, o  którym nie najnowszy już przewodnik
mówi, że „latem jest to prawdziwe turystyczne piekło”, teraz
przypomina senne miasteczko pełne pustych stolików. Se-
zon na śródziemnomorskich plażach tak nie wyglądał. – Nie
było tylko imprez, ale to akurat dobrze – ocenia Edi, Holender
zamieszkały w Tajlandii. Gdy pandemia przerwała tam sezon
turystyczny, przyleciał do Europy popracować w barze na pla-
ży w Cap d’Agde. Najbardziej mierzi go amplituda koronawi-
rusowych przepisów. – Turysta w Holandii mógłby się nawet
nie zorientować, że panuje pandemia, a w Tajlandii za brak
maseczki trafiłby do aresztu.
Na placu między katedrą i bazyliką Santa Maria Maggiore w Bergamo, Włochy.
Raczej góry niż miasta
– Zjecie fondue? – pytają na powitanie Magda i  Paweł
w mieszkaniu pod Lozanną. Wakacje spędzili na rowerach
z dziećmi w szwajcarskim Ticino. Mało ludzi, trochę rodzin.
Furorę robiły – podobnie jak w większej części zamożnego
świata – rowery elektryczne. Bez nich wiele górskich tras w Al-
pach nie byłoby dla wszystkich dostępnych. Rozmowa schodzi
na bardzo liberalne antywirusowe podejście uważanej za po-
licyjny kraj Szwajcarii.
– A my tu z jednego gara! – zauważają gospodarze. W wielu
restauracjach przestano serwować narodową potrawę. Wy-
wołało to dyskusję. Maczanie kawałków chleba w topiącym
się w temperaturze 80 stopni serze jest bezpieczne – przeko-
nywali jedni. Ale brak dystansu wokół wspólnego naczynia
już nie – oponowali drudzy.
Dopiero 31 sierpnia w kantonie Wallis wprowadzony zostaje
obowiązek noszenia masek w sklepach. Na sklepie z pamiąt-
kami pod przełęczą Furka informuje o tym ręcznie wypisana
kartka. W znajdującej się wewnątrz kasie można kupić bilet
do lodowej groty wydrążonej w Lodowcu Rodanu, który także
nosi maskę. Smutne czoło lodowca od kilku lat przykryte jest
płótnem chroniącym go przed przyspieszającym topnieniem.
Angielski z amerykańskim akcentem wybrzmiewa dopie-
ro na włoskiej ulicy. Siostry Emily i Lily zawdzięczają go po-
chodzącej ze Stanów matce. Przyjechały jednak pociągiem
z Wiednia. Najpierw odwiedzić brata w Szwajcarii, następnie,
już wakacyjnie, do Włoch. Bergamo wybrały też ze względu Rovinj na chorwackiej Istrii, gdzie z tęsknotą wypatrywano turystów.
na… znikome zagrożenie koronawirusem. W dotkniętym
dramatycznie pierwszą falą pandemii mieście większą wagę pobrzękując karabinkami, i stoją jak na Giewoncie w kolejce
przykłada się do antywirusowej profilaktyki. Przy wejściu na najłatwiejszej via ferracie. Kemping wygląda na pełny, choć
na wystawę sztuki konceptualnej Daniela Burena elektro- Chiara z recepcji mówi, że zajętych jest tylko 370 z 900 miejsc.
niczny licznik zwiedzających – maksymalnie 30. Całe miasto Dla kontrastu w Weronie nie ma problemu, by dopchać się
w maseczkach. pod oblegany zazwyczaj balkon tytułowej bohaterki „Romea
Nowy sklep z pamiątkami – oryginalnymi, projektu miejsco- i Julii”. Z kolei w upalne przedpołudnie promenada przy plaży
wych grafików – Matteo otworzył 1 lutego, a w marcu musiał w Bibione roi się od biegaczy i rowerzystów, podczas gdy zde-
go już zamknąć. Dziś rzadko kto zagląda. – W cukierni obok zynfekowane plażowe leżaki w większości grzeją się samotnie
przed pandemią pracowało sześć osób, teraz jedna. Włosi wy- w słońcu.
brali w tym roku raczej góry niż miasta czy plaże. Co potwier-
dzają obroty w jego drugim sklepie, który prowadzi z siostrą Azjatycki wakat
w Alpach Bergamskich. Park Narodowy Jezior Plitwickich w Chorwacji borykał się
Włosi zjechali już w czerwcu do Arco, mekki wspinaczki w ostatnich latach z takim przepełnieniem, że w ubiegłym
i wszelakich aktywności nad jeziorem Garda, która co roku roku zdecydowano wprowadzić limity wejść – 10 tys. osób
przypomina raczej niemiecką kolonię. I tym razem Niemców dziennie. Teraz rezerwacja nie jest konieczna – uspokajają
nie brakuje. Wyruszają z kempingu w pełnym rynsztunku, w informacji.

96 P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
 Upalne przedpołudnie na plaży w Bibione nad Adriatykiem, Włochy.

Koniec wakacji w Hallstatt, Austria.

4 września. Wewnątrz słychać prawie tylko chorwacki, nie-
miecki i polski. Bez potykania się o innych turystów, spacer
między jeziorami i wodospadami daje przyjemność obcowa-
nia z naturą, a nawet bycia z nią sam na sam. Pod wieczór
na tych, którzy nie zdążyli opuścić parku, czeka strażnik Ru-
dolf. – W tym roku liczba odwiedzających osiągnie może 800 tys.
– mówi. – W ubiegłych latach było nawet 1,8 mln turystów, w tym
mnóstwo Azjatów i Amerykanów.
Podróżując po całej Europie, zmieniając miejsca jak masecz-
ki, w jakiś sposób wypełniamy ten wakat.
– Nie liczyliśmy w tym sezonie na nic. I tak jesteśmy zadowo-
leni – przyznaje wynajmująca kwaterę w Rovinju na Istrii Olive-
ra. – Gdyby przybyło więcej turystów, bylibyśmy z kolei narażeni
na taki wzrost zachorowań jak w Dalmacji. Od sierpnia pobliskie
kraje ograniczają wjazd lub dopuszczają tylko tranzyt dla osób
przybywających z Chorwacji. – A na Istrii liczba zachorowań jest
niewielka, do tego wielu Włochów i Słoweńców ma tutaj swoje
domy, restrykcje stanowią więc problem dla całego regionu – mówi
Olivera. Na chorwacko-słoweńskiej, a potem słoweńsko-austriac-
kiej granicy okazuje się, że funkcjonują one tylko na papierze.
W  austriackim Hallstatt ruch turystyczny nie zamiera.
Na co dzień dla mieszkańców oznacza: nieustanne korki na dro-
dze dojazdowej, zapchane parkingi, tłok na uliczkach. Ale w tym
roku zauważalna zmiana: brak zakochanych do szaleństwa
w Hallstatt Azjatów. Częściowo ich miejsce zajęli Czesi. U sie-
bie póki co podchodzą do zagrożenia dosyć beztrosko. Na stacji
benzynowej pod Ołomuńcem nawet obsługa nie ma przyłbic ani
maseczek – te noszą o dziwo tylko wracający z wakacji Polacy.
Drogę oświetla jesienne światło. Już nigdy nie będzie takie-
go lata.
BARTEK DOBROCH I EWELINA MADOŃ
FOTOGRAFIE BARTEK DOBROCH

P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020 97
 [ POLIT YK A I OBYCZ A JE
U czniowie i studenci mają
nowego ministra. Za ASZ-
dziennik.pl przypominamy
przykładowe wypowiedzi Prze-
mysława Czarnka: „Brońmy
nas przed ideologią LGBT
i skończmy słuchać tych idio-
tyzmów o jakichś prawach
człowieka czy jakiejś równo-
ści. Ci ludzie nie są równi lu-
dziom normalnym i skończmy
wreszcie z tą dyskusją”. „Bez-
względny zakaz tzw. klapsa
wychowawczego (...) narusza
wolność rodziców, wynikającą
z prawa rodziców do wycho-
wania dzieci zgodnie z wła-
snymi przekonaniami (...)”.
„Kariera w pierwszej kolejno-
ści, a później może dziecko.
Prowadzi to do tragicznych
konsekwencji. (...) To są kon-
sekwencje tłumaczenia ko-
biecie, że nie musi robić tego,
do czego została przez pana
Boga powołana”. Akceptujący
przemoc domową zacofany
homofob – idealny szef resortu
edukacji i nauki.
J an Wróbel w „Dzienniku
Gazecie Prawnej” zauwa-
ża: „Ugrupowanie Jarosława
Kaczyńskiego przeszło długą
drogę od reformowania Pol-
ski do reformowania samych
reformatorów. (...) I proszę,
już po 5 latach dysfunkcji rząd
Jan Koza
© JAN KOZA
98
]
wstanie z kolan”. Choć proble-
mu kolan nowego członka rzą-
du raczej to nie rozwiąże.
R afał Ziemkiewicz o preze-
sie i chwilowo znów Zjed-
noczonej Prawicy („Do Rze-
czy”): „Można być pewnym,
że Jarosław Kaczyński będzie
wykorzystywał taki »nadzór«
[w ramach rządu] nad Ziobrą
do stopniowego pozbawia-
nia go wpływów i usuwania
z kluczowych stanowisk jego
ludzi (...). Kto przyjrzał się
całej politycznej drodze Jaro-
sława Kaczyńskiego, ten wie,
że wszystkim sojusznikom czy
koalicjantom zawsze stawiał
on tylko jeden wybór: albo ja
cię połknę, albo ty zostaniesz
przeze mnie połknięty. I ko-
alicjanci ze Zjednoczonej Pra-
wicy raczej nie będą tu wyjąt-
kiem”. Chyba że staną ziobrem
w gardle.
D waj filozofowie polityki,
którzy założyli stronę Uni-
wersytet Hermeneutyki Ka-
czyzmu, mówią „Tygodnikowi
Powszechnemu”: „Do pewne-
go stopnia [prezes PiS] został
w rolę »prawaka« wepchnię-
ty. (...) Oczywiście Kaczyński
wchodzi w tę rolę chętnie. Ona
czegoś go pozbawia, ale coś
mu jednak daje. To w dużej
P OL I T Y K A nr 41 (3282), 7.10–13.10.2020
mierze dzięki Kaczyńskiemu
nie było w Polsce przez ostat-
nie 20 lat żadnej znaczącej siły
politycznej o skrajnie prawico-
wym charakterze. Ta narracja
»na prawo od nas tylko ściana«
przez lata udawała się świet-
nie. Dopiero ostatnio zaczyna
ją podważać Konfederacja oraz
wróg wewnętrzny w postaci
ziobrystów, którzy próbują nie-
ustannie wepchnąć kaczyzm
na mielizny tożsamościo-
wo-katolickie”. Minister Czar-
nek jako antidotum?
T rafne spostrzeżenie Woj-
ciecha Kuczoka na temat
instalacji z postacią Jana Paw-
ła II w czerwonej sadzawce
(„Przegląd”): „Jakikolwiek
termin przydatności dzie-
ła [ Jerzego] Kaliny dyrekcja
muzeum wstępnie wyznaczy-
ła, musi mieć świadomość,
że jego usunięcie będzie
pierwszym w Polsce zburze-
niem papieskiego pomnika.
Symboliczny precedens nie-
sie duże niebezpieczeństwo,
zwłaszcza że do coraz więk-
szej części społeczeństwa,
także religijnego, docierają
niewygodne fakty dotyczące
roli Jana Pawła II w kryciu ko-
ścielnych afer pedofilskich”.
A mury runą, runą...
I slam lepszy od laicko-
ś c i – u w a ż a Fr a n c i s z e k
Kucharczak z „Gościa Nie-
dzielnego”. Za portalem
vaticannews.va (powołują-
cym się z kolei na „Le Figaro”)
powtarza bez wdawania się
w szczegóły: „Badania wyka-
zują, że w ciągu minionych
4 lat liczba muzułmanów
we Francji przekonanych,
że islam jest jedyną prawdzi-
wą religią, wzrosła o 6 proc.
Twierdzi tak 61 proc. ogó-
łu badanych, a wśród osób
poniżej 25. roku życia zda-
nie to podziela 65 proc. re-
spondentów. Wygląda na to,
że »wartościom laickim« koń-
czy się czas przydatności
do spożycia”. A co z wartościa-
mi katolickimi?
S zef „Tygodnika Solidar-
ność” Michał Ossowski
atakuje rząd. Siłę krytyki osła-
bia jednak stopień odklejenia
redaktora od rzeczywistości:
„można odnieść wrażenie,
że ze swoim pragnieniem
wolności znaleźliśmy się znów
pomiędzy dwoma totalitary-
zmami. Z jednej strony auto-
kratycznej Rosji (...). A z drugiej
nowym totalitaryzmem pań-
stwowego neomarksizmu, im-
plementowanego dla odmia-
ny na Zachodzie. I znów nie
jesteśmy gotowi na odparcie
agresji, ponieważ po 2015 r. nie
powstał na poziomie państwa
żaden sprawny mechanizm
obrony dobrego imienia, które
jest nie tylko gwarancją utrzy-
mania naszego dobrego samo-
poczucia, ale też narzędziem
uprawiania polityki i realizacji
własnych interesów”.
A le są szefowie pism jesz-
cze bardziej odklejeni,
np. Tomasz Sommer („Naj-
wyższy Czas!”): „Bezprzykład-
ny atak lewicowej ideologii,
jakim jest ustawa futerkowa,
po raz kolejny potwierdził
starą prawdę, sformułowaną
przed laty przez Rafała Ziem-
kiewicza, że Jarosław Kaczyń-
ski »ukradł prawicę«, bo tak
naprawdę z prawicą nigdy
nie miał w swoim »mentalu«
nic wspólnego. Takich lewi-
cowych wrzutek ustawodaw-
czych było wiele już wcześniej,
ale tym razem chyba wielu lu-
dzi po prostu nie wytrzymało
tej bezczelnej lewackości”.
Bezczelny lewak Kaczyński,
co na to Tadeusz Rydzyk?
W y ż e j c y t ow a n y c h b i j e
na głowę (bo nie na rozum)
szef „Do Rzeczy” Paweł Lisicki,
który nie obejrzał nigdy ze zro-
zumieniem żadnego programu
przyrodniczego o zwierzętach,
a czyta chyba jedynie Biblię:
„Otóż, po pierwsze, zwierzę
nie ma żadnych praw, bo nie
jest istotą moralną. Nie ma
żadnych praw, tak jak nie ma
żadnych obowiązków, nie ma
bowiem ani rozumu, ani wol-
nej woli. Po drugie, człowiek
ma prawo dla własnych po-
trzeb wykorzystywać zwierzęta
i prawa człowieka mają pierw-
szeństwo przed ochroną zwie-
rząt czy troską o nie. (...) Kto
tego nie rozumie, ten nie gło-
si humanitaryzmu, ale ulega
taniemu sentymentalizmowi.
Ma on kilka powodów. Pierw-
szym jest powszechnie przyj-
mowany i wpajany od szkoły
ewolucjonizm”. Cóż, są i tacy
inteligenci.
 • CO SŁYCHAĆ W STREFACH WOLNYCH OD LGBT? • MODLiTWA WAżNiEjSzA Niż WiRuS
1965 –2020
55 lat
TĘPN
AS

23

E
MaMy

października
piĄTek
W E
YD I
AN

N a J C I E K a W S Z E H I S t O R I E Ś W I a t a

CO Czują zWiERzĘTA?

nr 21 (9 – 22.10.2020)
Cena 9,90 zł (w tym 8% VAT)
Czy hodowla może być humanitarna?
USA 4,6 USD, Strefa Euro 2,9 euro, Wielka Brytania 2,5 GBP
nr 21 (2680) rok LVI, Nr indeksu 358207 PL ISSN 0015-8402

GÓRSKi KARABACH KONiEC ŚWiATA? MiSSTYFiKACjA

kaukaz znów niespokojny Mesjasza zamknęli Brzydkie konkursy piękności
PiĘKNA TEż BESTiA LODY PRzEŁAMANE GŁĘBOKA PODŚWiADOMOŚĆ
Pierwsza dama Syrii Grenlandia topnieje Co kryją nasze piwnice
PRAWDziWY FAŁSzERz PLAżE HEBRONu KGB BiERzE ODWET
uwaga, świeżo malowane! Piknik pod kolczastym drutem Grupa trzymająca Putina

Dwutygodnik FORUM – najciekawsze historie świata

Nowy Numer Forum w sprzedaży od 9 paŹdzIerNIKa